Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sons 01ms MA ra paJcama saMskaraNa do-cAra baateN| para bhaktavatsala bhaktabhayahArI Anandakanda bhagavAn kRSNacandrako anekAneka dhanyavAda haiM, jinakI asIma kRpAse "cikitsA-candrodaya" bhI Aja "svAsthyarakSA"kI taraha ghara-gharakI rAmAyaNa hotA jA rahA hai| unakI kRpA binA, janatA isa nagaNya tucchAtituccha lekhakake likhe granthoMkA itanA Adara karatI huI inheM na apnaatii| janatAkI kRpAkA hI phala hai ki isa granthake saMskaraNa-para-saMskaraNa ho rahe haiN| san 1834 I0 meM isa pA~caveM bhAgakA tIsarA saMskaraNa huaa| san 1636 meM cauthA saMskaraNa huA aura san 1937 ke ArambhameM hI isakA pA~cavA~ saMskaraNa ho gayA hai / mujhe AzA nahIM thI ki maiM isa bhAgakA pA~cavA~ saMskaraNa bhI apanI A~khoMse dekha skuuNgaa| gata 15 mArca 1637 ko mujhe yamasadanase bulAvA A gayA thaa| ghaNTe-Adha-ghaNTekI dera thI ki acAnaka phira hoza ho gyaa| yamadUta mujhe le jAte hue bhI chor3a gaye / mAlUma nahIM, bhaktavatsalakI kyA icchA hai| maiM usa icchAmayakI icchAmeM hI santuSTa huuN| aba mujhe saMsAra aura saMsArI padArthoMse ekadama virakti ho gaI hai / aba jitane dina zeSa haiM utane dina unakI ArAdhanA aura janatA-janArdanakI sevAmeM bitaauuNgaa| loga cAhe jo samajhe, maiM to paropakAra-janya puNyako sarvopari samajhakara hI, ina dotIna sAloMmeM kaI bAra apanI pustakoM aura davAoMko AdhI kImatameM de cukA huuN| aba mujhe moTA kapar3A pahananeko aura bejharakI roTI khAneko caahiye| isase adhikake lie tRSNA nahIM / AzA hai, janatA mujhapara aura mere ciraJjIva rAjendrapara isI taraha dayAdRSTi banAye rakhegI aura ina pustakoMke saMskaraNa-para-saMskaraNa hote rheNge| vinIta nivedaka mathurA 5-4-1937 } haridAsa / For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir acUka garbhadAtA yoga agara Apake yA Apake kisI mitra par3ausI ke santAna nahIM hotI hai to cikitsA - candrodaya pA~caveM bhAga ke safA 432 kA naM0 27 nusakhA ( choTI pIpala, soMTha vag2airaha ) Rtu snAna ke cauthe dina sevana karAiye / avazya santAna hogI / a. zrI. kailAsasAgara muri jJAna zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka pahalA adhyaay| dUSI viSa kyoM kupita hotA hai ? 15 viSa-varNana dUSI viSakI sAdhyAsAdhyatA 15 viSakI utpatti kRtrima viSa bhI dUSI viSa viSake mukhya do bheda garaviSake lakSaNa jaMgama viSake rahane ke sthAna 4 garaviSake kAma jaMgama viSake sAmAnya kArya 6 sthAvara viSake kArya sthAvara viSake rahane ke sthAna 6 sthAvara viSake sAta vega 17 kanda-viSa / dUsarA adhyAya / kanda-viSoMkI pahacAna sarva viSa cikitsAmeM yAda kanda-viSoMke upadrava rakhane yogya bAteM ... 16 aAjakala kAmameM AnevAle kandaviSa / azuddha viSa hAnikAraka tIsarA adhyaay| viSamAtrake daza guNa sthAvara viSoMkI sAmAnya dazaguNoMke kArya cikitsA ............ dUSI viSake lakSaNa vegAnusAra cikitsA dUSI viSa kyA mRtyukAraka nahIM hotA12 sthAvara viSa nAzaka nusana dUSI viSakI nirukti 12 amRtAkhya ghRta sthAna vizeSase dUSI viSake lakSaNa 13 mahAsugandhi agada . dUSI viSake prakopakA samaya 14 mRta saJjIvanI prakupita dUSI viSake pUrvarUpa 14 viSaghna yavAgU prakupita dUSI viSake rUpa 14 ajeya ghRta dUSI viSake bhedoMse vikAra-bheda 14 mahAsugandha hastI agada For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 8 3 [ 2 ] viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka kSArAgada dhatUrA zodhane kI vidhi saMkSipta sthAvara-viSa cikitsA 35 auSadhi-prayoga sarva viSa nAzaka nusane 36 dhatUreke viSakI zAntike upAya 75 cauthA adhyAya / ciramiTI aura usakI zAnti 76 auSadhi-prayoga viSa-upaviSoMkI cikitsA 36 | bhilAve aura usakI zAnti 78 vatsanAbha viSakI zAnti 40 bhilAve zodhanekI tarakIbeM viSa-zodhana-vidhi viSapara viSa kyoM ? bhilAve sevanameM sAvadhAnI 42 auSadhi-prayoga nitya viSa-sevana-vidhi viSa sevanake ayogya manuSya bhilAvA-viSa-nAzaka upAya viSa sevanapara apathya bhA~gakA varNana kucha rogoMpara viSakA upayoga bhA~gake canda nusakha vatsanAbha viSako zAntike upAya 47 bhA~gakA nazA nAza karane ke upAya 11 saMkhiyA viSakI zAnti 48 jamAlagoTekA varNana saMkhiyAvAleko apathya 11 zodhana-vidhi jamAlagoTese hAni / saMkhiyA-viSa-nAzaka upAya zAntike upAya Aka aura usakI zAnti auSadhi prayoga zrAkake upayogI nusana 17 afImakA varNana thUhara aura usakI zAnti 62 auSadhi-prayoga kalihArI aura usakI zAnti 64 sApha aphrImakI pahacAna kalihArIse hAni aphIma zodhanekI vidhi 115 viSa-zAntike upAya hamezA aphrIma khAnevAloMkI dazA 116. auSadhi-prayoga afIma chor3ate samayakI dazA 116 kanera aura usakI zAnti 67 aphImakA z2aharIlA asara 120 kanerase hAni afIma-chur3AnekI tarakIbeM - 122 kanerake viSakI zAntike upAya 68 | aphrIma-viSa-nAzaka upAya 124 auSadhi-prayoga . 66 | kucalekA varNana . 130 dhatUrA aura usakI zAnti : 70 | kucaleke guNa-avaguNa prabhRti 130 ou www w w ____65 0 0 For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 3 4 cikitsA parAkSA 147 viSaya pRSThAMka | viSaya pRSThAMka kucaleke vikAra aura dhanustambhake cikitsA lakSaNoMkA mukAbilA 132 | savAriyoMpara viSake lakSaNa 156 kucalekA viSa utAraneke upAya 134 157 auSadhi-prayoga 135 nasya, hukkA, tambAkU aura jala-viSa-nAzaka upAya 143 157 zarAba utAraneke upAya 143 | cikitsA kAnake tela meM viSake lakSaNa / 158 siMdUra, pArA, AdikI zAnti144 cikitsA zatruo dvArA mAjanamAna, tala aJjanameM viSake lakSaNa 158 aura savArI AdimeM prayoga cikitsA 158 kiye hue viSoMkI cikitsA 145 khar3AU~, jUte aura gahanoMmeM viSa 158 viSa denekI tarakIbeM - cikitsA viSa-mile bhojanakI parIkSA viSa-dUSita jala gandha yA bhAphase viSa-parIkSA 148 | jala-zuddhi-vidhi 160 cikitsA 148 viSa-dUSita pRthvI grAsameM viSa-parIkSA | pRthvI-zuddhikA upAya 161 cikitsA viSa-milI, dhuA~ aura havAkI dA~tuna-prabhRtimeM viSa-parIkSA 146 / zuddhike upAya cikitsA viSa-nAzaka saMkSipta upAya 162 pIne ke padArthoM meM viSa-parIkSA 110 sAga-tarakArImeM viSa-parIkSA gara-viSa-nAzaka nusakha AmAzayagata viSake lakSaNa .. cikitsA 151 / pakvAzayagata viSake lakSaNa 152 jaMgama viss-cikitsaa| . . cikitsA sarpa-viSa cikitsA . 167 mAliza karAne ke telameM viSa-parIkSA 154 | sA~poMke do bheda . 167 .. cikitsA . 154 divya soM ke lakSaNa . 167 anulepanameM viSake lakSaNa 155 pArthiva sarpo ke lakSaNa ... 168 ____ cikitsA 155 sA~poMkI paidAyaza :168 mukhalepagata viSake lakSaNa .. 156 sA~poMke DAr3ha-dA~ta : 166 150 110 164 dUsarA khaNDa 153 For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 4 ] 171 173 174 'viSaya pRSThAMka | viSaya pRSThAMka sA~poMkI umra aura unake paira 170 sAta vegoMke lakSaNa 185 sApina tIna tarahake bacce janato hai170 dIkara sapake viSake sAta vega 187 sA~poMkI kismeM maNDalI ,, , 188 sA~poMke pA~ca bheda rAjila ,, , 188 sA~poMkI pahacAna 172 pazutroMmeM viSa-vegake lakSaNa 186 bhogI pakSiyoMke viSa-vegake lakSaNa 186 maNDalI 173 mare hue aura behoza huekI pahacAna186 rAjila sarpa-viSa cikitsAmeM yAda rakhanenirviSa 175 ___ yogya bAteM dogale 175 sarpa-viSase bacAnevAle upAya 214 sA~poMke viSakI pahacAna 175 sarpa-viSa-cikitsA deza-kAlake bhedase sA~poMke viSa vegAnusAra cikitsA asAdhya 176 / dIkaroMko vegAnusAra cikitsA 218 sarpake kATaneke kAraNa 178 maNDalIkI vegAnurUpa cikitsA 216 sarpake kATaneke kAraNa jAnaneke rAjilakI vegAnusAra cikitsA 216 ___ tarIka 176 doSAnusAra cikitsA 220 sarpa-daMzake bheda upadravAnusAra cikitsA vicaraneke samayase sA~poMkI viSakI uttara-kriyA 222 pahacAna viSa-nAzaka agada 223 aMvasthA-bhedase sarpa-viSakI tez2I tAya? agada 223 - mandI mahA agada sA~poMke viSake lakSaNa 182 dazAMga dhUpa 224 dIkarake viSake lakSaNa 182 ajita agada 'maNDalI , , 182 candrodaya agada 221 rAjila , " 183 RSabha agada 'viSake lakSaNa jAnanese lAbha / amRta ghRta 226 sA~pa-sA~pina prabhutike Dasaneke nAgadantyAdi ghRta 226 - lakSaNa 183 tANDulIya ghRta 227 'viSake sAta vega . 184 / mRtyupAzApaha ghRta 227 222 181 181 224 225 221 183 For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 246 [ 5 ] viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA 228 bara-viSa-nAzaka nusana 216 sarpa-viSa-nAzaka nusakha 228 cIMTiyoMke kATekI cikitsA 266 sarpa-viSakI vizeSa cikitsA coTiyoMse bacaneke upAya . 300 darbIkara aura rAjilakI agada 246 cIMTIke kATane para nusakha 301 maNDalI sarpakI agada 246 guhereke viSakI cikitsA 247 kITa-viSa-nAzaka nusakhne 301 kanakhajUrekI cikitsA 248 billIke kATekI cikitsA 304 bicchU-viSa-cikitsA 250 nauleke kATekI cikitsA 304 bicchU-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane nadIkA kuttA, magara, machalI - yogya bAteM __ Adike kATekA ilAja 305 bicchU-viSa-nAzaka nusakhe 260 AdamIke kATekA ilAja 305 mUSaka-viSa-cikitsA 274 lAparavAhIkA natIjA-prANanAza 274 chipakalIke viSakI cikitsA 306 cUhe bhagAneke upAya 278 zvAna-viSa-cikitsA 307 cUhoMke viSase bacaneke upAya 278 bAvale kutte ke lakSaNa 307 aAjakalake vidvAnoMkI anubhUta kutta' bAvale kyoM ho jAte haiM ? 308 bAteM pAgala kutte ke kATeke lakSaNa 308 cUheke viSapara AyurvedakI bAteM 283 pAgalapanake asAdhya lakSaNa 308 mUSaka viSa-cikitsAmeM yAda rakhane hikamatase bAvale kutte ke kATane ke - yogya bAteM 285 | lakSaNa 306 mUSaka-viSa-nAzaka nusana' bAvale kutte ke kATe huekI parIkSA 311 macchara-viSa-cikitsA 260 parIkSA karanekI vidhi 311 macchara bhagAneke upAya 261 hikamatase prArambhika upAya 312 macchara-viSa-nAzaka nusana 262 | Ayurvedake matase bAvale kutte ke makkhIke viSakI cikitsA 263 | kATekI cikitsA 314 makkhI bhagAneke upAya 264 canda apane-parAyeparIkSita upAya 316 makkhI-viSa-nAzaka nusana 264 zvAna-viSa-nAzaka nusakhna 317 barake viSakI cikitsA _____ 265 jauMkake viSakI cikitsA . 322 baroM ke bhagAneke upAya 266 / khaTamala bhagAneke upAya 323. 281 288 For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra viSaya zera aura cIte Adike kiye z2akhmoMkI cikitsA maNDUka- viSa- cikitsA bher3iye aura bandarake kATekI cikitsA makar3I ke viSakI cikitsA pradara rogakA bayAna pradara roga nidAna - kAraNa pradara rogI qismeM vAtaja-pradarake lakSaNa pittaja pradara ke lakSaNa kaphaja-pradarake lakSaNa tridoSaja pradarake lakSaNa khulAsA pahacAna atyanta rudhira bahane ke upadrava pradara roga bhI prANa-nAzaka hai asAdhya pradarake lakSaNa ilAja banda karane ko zuddha zrArttavakI pahacAna pradara rogakI cikitsA-vidhi www.kobatirth.org tIsarA khaNDa strI-rogoM kI cikitsA | pradara-nAzaka nusa zramIrI nusakha kuTajASTakAvaleha jIraka vaha [ 6 ] pRSThAMka 324 326 327 328 336 336 337 337 338 338 338 336 339 340 341 341 343 344 357 - 357 358 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya candanAdi cUrNa puSyAnuga cUrNa azoka ghata zItakalyANa ghata pradarAdi lauha pradanta lauha zatAvarI ghRta soma-roga-cikitsA soma - rogakI pahacAna soma-rogase mUtrAtisAra soma- rogake nidAna - kAraNa soma - roga nAzaka nusaqha yoni-roga-cikitsA yoni-rogakI kismeM yoni-rogoMke nidAna - kAraNa bIsoM yoni-rogoMke lakSaNa yonikanda-rogake lakSaNa yoni - roga cikitsA meM yAda rakhane DAkTarIse nidAna - kAraNa mAsika-dharmapara homiyopaithI zuddha zrAvake lakSaNa pRSThAMka 358 356 360 361 362 362 363 364 364. 364 364: 365 yogya bAteM yoni-roga-nAzaka nusakha e yoni saMkocana yoga loma-nAzaka nusakha naSTArttava cikitsA 360. mAsika-dharma banda honekA kAraNa 364: 365 pratyeka kAraNakI pahacAna mAsika-dharma na hone se hAni 401 For Private and Personal Use Only 367 367, 368. 366 371. 373 374 383. 387 401 40.2. 403.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 7 ] viSaya pRSThAGka ! viSaya pRSThAka mAsika-dharma jArI karanevAle nusana403 garbhasrAva aura garbhapAtake nidAna 460 bandhyA-cikitsA - 412 garbhasrAva aura garbhapAtameM pharka 461 garbhako zuddha rajavIryakI z2arUrata 412 garbhasrAva yA garbhapAtake pUrvarUpa 461 strI-puruSoMke bA~jhapanekI parIkSA 414 garbha akAlameM kyoM giratA hai ? 461 bA~jhoMke bheda garbhapAtake upadrava 462 bA~jha hone ke kAraNa garbhake sthAnAntara honese upadrava 462 phUlameM doSa honeke kAraNa 417 garbhapAtake upadravoMkI cikitsA 463 phUlameM kyA doSa hai usakI parIkSA 418 garbhiNIkI mahIne-mahInekI phUla-doSakI cikitsA-vidhi 418 cikitsA hikamatase bA~jha honeke kAraNa 420 vAyuse sUkhe garbhakI cikitsA 468 bA~jhake lakSaNa aura cikitsA 422. sacce aura jhUThe garbhakI pahacAna 466 garbhaprada nusakha 426 prasavakA samaya (baccA jananekA amIrI nusakha samaya) vRhat kalyANa ghRta prasava-vilamba-cikitsA 471 vRhat phala ghRta 447 hikamatase nidAna aura cikitsA 471 baccA jananevAlIko zikSAe~ 474 dUsarA phala ghRta tIsarA phala ghRta 446 zIghra prasava karAnevAle upAya 475 phalakalyANa ghRta 446 marA huzrA baccA nikAlane aura priyaMgvAdi taila garbha girAne ke upAya 484 zatAvarI ghRta garbha girAnA pApa hai vRSyatama ghRta garbha girAnA ucita hai 486 451 kumAra kalpadruma ghRta peTameM mare-jItekI pahacAna garbha girAnevAle nusata bandhyA banAnevAlI auSadhiyA~ yA garbha na rahane denevAlI mUDhagarbha-cikitsA davAe~ mUdagarbhake lakSaNa mUDhagarbhakI cAra prakArakI gatiyA~ 464. garbhiNI-roga-cikitsA mUDhagarbhakI pATha gati 414 jvara nAzaka nusana' asAdhya mUdagarbha aura garbhiNIke atisAra zrAdi nAzaka nusana' 451 bakSaNa garbhasrAvaaura garbhapAta 460 | mRtagarbhake lakSaNa . 0 0 0 0 0 6 8 Ccccccccccccccccc 0 0 0 0 * 0 * 0 * 0 * 484 487 463 For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 8 ] 503 0 508 0 viSaya pRSThAGka | viSaya pRSThAGkaH peTameM bacceke maraneke kAraNa 466 dugdha-cikitsA garbhiNIke aura asAdhya lakSaNa 467 | vAtadUSita dUdhake lakSaNa mUDhagarbha-cikitsA 468 pitta dUSita dUdhake lakSaNa 516 aparA yA jera na nikalanese hAni 502 kapha dUSita dUdhake lakSaNa jera nikAlanekI tarIkIbeM 102 tridoSa-dUSita dUdhake lakSaNa 511 bAdakI cikitsA | uttama dUdhake lakSaNa prasUtAke liye balA tela bAlakoMke rogoMse dUdhake doSa prasUtikA-cikitsA 505 | jAnanekI tarakIbeM sUtikA-rogake nidAna 505 dUdha zuddha karaneke upAya sUtikA-roga dUdha bar3hAnevAle nusakha 520. strI kabase kaba taka prasUtA ? 506 | RtukA rudhira adhika bahanA sUtikA-rogoMkI cikitsA ___ banda karaneke upAya 522 makkala zUla naranArIkI jananendriyA~ 526 sUtikA roga nAzaka nusakhta 506 narakI jananendriyA~ 526 saubhAgya zuNThI pAka bAharase dIkhanevAlI jananendriyA~ 526 saubhAgya zuNThI modaka bhItarI jananendriyA~ 526 z2IrakAdya modaka zizna yA liGga paJcaz2Iraka pAka ziznamaNi sUtikAntaka rasa zizna zarIra pratApalaMkezvara rasa aNDakoSa yA phote vRhat sUtikA vinoda rasa zukrAzaya sUtikA gajakesarI rasa zukra yA vIrya hema sundara taila g2arIbI nusana' zukrANu yA zukrakITa 512 yonike ghAva vag2araHkA ilAja zukrakITa kaba banane lagate haiM ? 532 strIkI jananendriyoMkA varNana 533 stana kaThora karaneke upAya 514 nArIkI jananendriyA~ / 533 stana aura stanya-roga upAya 516 stana rogake kAraNa aura maida 517 Dimba-granthiyA~ stana-pIr3A nAzaka nusana' 17 garbhAzaya 535 0 0 527. 510 - 528 511 bhaga om m m For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kA vaddhi-krama 542 viSaya , pRSThAMka viSaya pRSThAMka yoni 536 aru SikA-cikitsA 567. 537 vRSaNa kacchU cikitsA Artava-sambandhI bAteM kakhaurI cikitsA 568 maithuna dAruNaka-roga cikitsA 566 garbhAdhAna rAjayakSmA aura uraHkSatakI nAla kyA cIz2a hai ? cikitsA 571 kamala kise kahate haiM ? 541 yakSmAke nidAna aura kAraNa 171 542 pUrvakRta pApa bhI kSayarogake kAraNa haiM575 garbhagarbhAzayameM kisa taraha rahatA hai144 / yakSmA zabdakI nirukti 575 baccA janane meM kina striyoMko kama aura kSayarogakI samprApti 176 kinako z2iyAdA kaSTa hotA hai ? 544 / kSayake pUrvarUpa baccA jananeke samaya strIke darda pUrvarUpake bAdake lakSaNa 580 kyoM calate haiM ? 545 rAjayakSmAke lakSaNa 580 itanI taMga jagahoMmeM-se baccA trirUpa kSayake lakSaNa prAsAnIse kaise nikala AtA hai? 445 pahalA darjA rAjayakSmAke lakSaNa bAhara Ate hI baccA kyoM rotA hai ? 546 SaTrUpa kSayake lakSaNa aparAke derase nikalane meM hAni 546 dUsarA darjA prasUtAke liye hidAyata 146 doSoMkI pradhAnatA-apradhAnatA 282 kSudra roga cikitsA 548 sthAna-bhedase doSoMke lakSaNa / 583 jhA~I vagairakI cikitsA 548 sAdhyAsAdhyatva 583 massoMkI cikitsA 554 sAdhya lakSaNa 283 masse aura tiloMkI cikitsA 556 asAdhya lakSaNa kSaya-rogakA ariSTa 284 palita roga-cikitsA 558 kSaya-rogIke jIvanakI avadhi 585 indralupta yA gaMjakI cikitsA562 cikitsA karane yogya kSayarogI 586 nidAna-kAraNa nidAna vizeSase zoSa vizeSa 187 striyoMko gaMja roga kyoM nahIM hotA 562 | zoSa rogake aura cha bheda 587 bAla lambe karaneke upAya 566 vyavAya zoSake lakSaNa 287 iGG iiiiii 281 184 For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThAMka w 643 643 w 260 w pa w w 647 648 648 [ 10 ] viSaya pRSThAMka viSaya zoka zoSake lakSaNa 288 cyavanaprAza avaleha vAddha kya zoSake lakSaNa 281 vRhat vAsAvaleha adhva zoSake lakSaNa 160 vAsAvaleha vyAyAma zoSake lakSaNa karpUrAdya cUrNa vraNa zoSake nidAna-lakSaNa SaDaMgayUSa uraHkSata zoSake nidAna 561 candanAdi taila uraHkSatake vizeSa lakSaNa 563 / lAkSAdi taila nidAnaM vizeSase uraHkSatake lakSaNa 563 rAjamRgAMka rasa sAdhyAsAdhya lakSaNa 563 amRtezvara rasa yakSmA-cikitsAmeM yAda rakhane kumudezvara rasa yogya bAteM 564 mRgAMka rasa rasa-rakta zrAdi dhAtu bar3hAneke upAya 565 mahA mRgAMka rasa kSaya-rogapara praznottara ukSata-cikitsA yakSmA-nAzaka nusakhe elAdi guTikA dhAnyAdi kvAtha ' 634 elAdi guTikA (2rI) triphalAdyAvaleha balAdi cUrNa viDaMgAdi leha drAkSAdi ghRta sitopalAdi cUrNa uraHkSatapara g2arIbI nusakhta mustAdi cUrNa 634 chahoM prakArake zoSa-rogoMkI vAsAvaleha cikitsA vAsAvaleha ( 2 rA) vyavAya zoSakI cikitsA tAlIsAdi cUrNa zoka zoSakI cikitsA lavaMgAdi cUrNa 637 vyAyAma zoSakI cikitsA .. jAtIphalAdi cUrNa adhva zoSakI cikitsA drAkSAriSTa 638 drAkSAriSTa (2 rA) vraNa zoSakI cikitsA drAkSAsava . . yakSmA aura uraHkSatameM drAkSAdi ghRta 64. pathyApathya w ur w r w 661 662 662 w 667 668 637 668 668 668 661-67.. For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nivedn| FRD ODE gadAdhAra, jagadAtmA zrIkRSNacandrako ananta dhanyavAda W ja haiM, ki saikar3oM vighna-vAdhA aura ApadAoMke hote hue ODE bhI Aja "cikitsA-candrodaya" pA~caveM bhAgako unhoMne pUrA karA diyaa| hindI-premI pAThakoMko bhI hArdika dhanyavAda hai, jinakI kadradAnI aura utsAha-varddhanase hama apanA dhana aura samaya lagAkara isa granthake bhAga-para-bhAga nikAla rahe haiN| agara pabalikakI ruci na hotI, use yaha grantha na rucatA, pasanda na AtA, to hama isa pranthakA dUsarA bhAga nikAlakara hI ruka jaate| para pahale aura dUsare bhAgake, bAraha mahInoMmeM hI, navIna saMskaraNa chapa jAnese mAlUma hotA hai, pabalikane isa granthako pasanda kiyA hai| agara sarvasAdhAraNakI aisI hI kRpA rahI, to isake zeSa tIna bhAga bhI zIghra hI nikala jaayNge| isa bhAgameM hamArA vicAra, Ayurvedake aura granthoMkI taraha, kramase zvAsa, khA~sI, hicakI Adi likhanekA thA, para hajAroM grAhakoMmeMse kitanoM hI ne likhA ki, pA~caveM bhAgameM sthAvara aura jaMgama viSacikitsA likhiye| hamAre yuktaprAntameM hI aura jaharIle jAnavaroMke alAvaH kevala sarpake kATanese gatavarSa prAyaH sattAvana hajAra AdamI kAlake karAla gAlameM samA gye| kitane hI gA~voMke loga bicchuoM, kanakhajUroM aura maiMDaka, chipakalI Adike kATanese kaSTa bhogate aura bahudhA mara bhI jAte haiN| kitane hI grAhakoMne likhA, ki Apa isa bhAgameM striyoMke rogoMkI cikitsA likhiye| Ajakala jisa taraha LL phrI sadI puruSoMko prameha-rAkSasane apane bhayAnaka caMguloMmeM phaMsA rakhA hai, usI taraha striyA~ pradara-roga, soma-roga aura bahumUtra Adi For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ kha ] rogoMkI zikAra ho rahI haiN| anekoM striyoMko mAsika-dharma samayapara aura ThIka nahIM hotA, aneka ramaNiyA~ garbhAzayameM doSa ho jAnese santAnake liye tarasatI aura ThagoMko ThagAkara gharakA dhana aura ijjatahurmata naSTa karatI haiM aura anekoM striyA~ pradara Adi rogoMse grasita hone aura Ayurvedake niyama na pAlanekI vajahase kSaya-rogake phandemeM pha~sakara choTI umra meM hI paramadhAmakI yAtrA karatI haiN| __ yadyapi isa bhAgameM sthAvara-jaMgama viSa-cikitsA aura strI-roga cikitsA likhanese hamArA krama bigar3atA thA, para hameM grAhakoMkI salAha pasanda aagii| manameM socA, jindagIkA bharosA nahIM, Aja hai kala na rahe / zvAsa, khA~sI, vAtaroga AdikakI cikitsAke lie to bahutase vaidya-DAkTara mila jAya~ge; para sarpa Adise jAna bacAneke lie g2arIboMko savaidya kahA~ mileMge ? g2arIba grAmINoMkI striyA~ jo pradara Adi rogoM aura yakSmA yA kSaya Adise asamaya yA bhara-javAnImeM hI mara jAtI haiM, apanI nirdhanatAke mAre kina vaidya-DAkTaroMse ilAja karAkara jAna bacAyeMgI ? ataH inhIM rogoMpara likhanA ucita hogaa| . hamane isa bhAgake tIna khaNDa kiye haiN| pahale khaNDameM "sthAvara viSa-cikitsA" likhI hai| dUsare khaNDameM "jaMgama viSa-cikitsA" likhI hai| usameM aphIma, saMkhiyA Adi nAnA prakArake viSoMke nAza karanekI tarakIbeM maya unakI pahacAna Adike likhI gaI haiM aura isameM sarpa, bicchU, kanakhajUre, maiMDaka, chipakalI, barra, tataiyA, makkhI, macchara Adi prAyaH sabhI jaharIle jIvoMke kATanekI cikitsA likhI hai| jo loga thor3I bhI hindI jAnate hoMge, ve ina khaNDoMko par3ha-samajhakara anekoM prANiyoMko akAla mRtyuse bacA skeNge| agara pratyeka gA~vameM isa bhAgakI eka-eka prati bhI hogI, to bahutoMkI jIvana-rakSA hogii| hamane viSa-cikitsApara samasta prAcIna aura arvAcIna granthoMko mathakara, kaur3iyoMmeM taiyAra honevAle aura samaya For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ga] para aksara kAma karanevAle acUka nusakhe likhe haiM / dihAtI loga, binA eka paisA bhI kharca kiye, saba tarahake viSaile jAnavaroMse apanI jIvana rakSA kara sakeMge / tIsare khaNDa meM striyoMke prAyaH sabhI rogoMke nidAna - kAraNa, lakSaNa aura cikitsA khUba samajhA-samajhAkara vistAra se likhI hai| eka-eka bAta Age-pIche tIna-tIna jagaha likhanekI bhI darakAra samabhI hai, to tIna hI jagaha likhI hai; vidvAn loga punarukti-doSa batalAyeMge, isakI paravA nahIM kI hai / pAThakoMko subhItA ho, vahI kAma kiyA hai / isa khaNDa meM pahale pradararoga aura soma-rogake nidAna - lakSaNa aura cikitsA likhI hai| usake bAda yonirogoM aura mAsika-dharmakI cikitsA likhI hai| usake bhI bAda bA~ke doSa naSTa hokara, bandhyA ke putra honekI pUrva tarakIbeM likhI haiM aura garbha girAne yA marA baccA peTase nikAlane, yonidoSa nivAraNa karane, mUDhagarbha nikAlane, prasUtAkI cikitsA karane, dhAyakA dUdha zuddha karane aura bar3hAneke atyuttama upAya likhe haiN| jo loga z2arA bhI dhyAna deMge, ve AsAnIse striyoMko rogamukta karake unake AzIrvAda-bhAjana hoNge| jinake santAna nahIM hotI, jo putra pAneke liye mAre-mAre phirate haiM, unake sahaja meM putra hoNge| striyA~ sahaja meM, binA bahuta takalIpha ke bacce jana sakeMgI / isI khaNDa meM hamane rAjayakSmA ke bhI nidAna-lakSaNa aura cikitsA vistAra se likhI hai, kyoMki isa mU~jI rogase hamAre dezake lAkhoM strI-puruSa bemauta marate haiM / jaba yaha roga bar3ha jAtA hai, karor3oM kharca karanevAle seTha sAhUkAra aura rAjA-mahArAjA bhI apane pyAroM ko bacA nahIM skte| jo loga isa khaNDako par3heMge, ve rogake kAraNa jAna jAnese sAvadhAna ho jAya~ge aura jinheM yaha roga hogA, ve sahaja meM apanA ilAja Apa kara sakeMge / yadyapi isa rogakA ilAja sadvaidyase hI karAnA cAhiye, para jo vaidya - DAkTarako bulA nahIM sakate, davA ke lie cAra paise bhI kharca kara nahIM sakate, ve kaur3iyoMkI davA, jaMgalakI For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ gha ] jar3I-bUTI, gharakA dUdha, ghI aura davA-mAtra sevana karake apane-taI roga-mukta kara skeNge| isa bhAgameM rogoMkA silasilA ThIka nahIM hai evaM avakAza na milane aura AphatameM pha~se rahaneke kAraNa anekoM doSa bhI raha gaye haiM, unake liye pAThaka hameM kSamA pradAna kareMge / agara hama apanI z2indagImeM isa granthako pUrA kara sake, to zeSameM hama isakI eka kuJjI ( Koy ) bhI bnaayeNge| jo bAteM ina bhAgoMmeM chUTa gaI haiM, una sabapara usameM likhA jAyagA / usa kuJjIke honese jo jarA-bahuta saMzaya khar3A ho jAtA hai, vaha bhI miTa jAyagA / yadyapi vaha kuJjI tIna-cAra sau pRSThoMse kamakI na hogI, para use hama grAhakoMko dhelI ATha AnA lAgatakharca lekara hI de deNge| usameM eka kaur3I bhI naphA na leNge| yadyapi yaha grantha pUrNa vaidyoMke liye nahIM hai, phira bhI saikar3oM vaidyazAstrI aura Ayurveda kesarI Adi ise bar3e zaukase kharIda rahe haiN| unheM aise 'bhASA' ke grantha dekhanekI jarUrata nhiiN| hama samajhate haiM, ve sAdhAraNa logoMke upakArake liye yA hamArA utsAha bar3hAneke liye hI ise kharIda rahe haiN| ataH hama unheM dhanyavAda dekara, unase savinaya prArthanA karate haiM ki, ve jahA~ koI truTi dekheM, use dayAkara hameM likha bhejeM / kyoMki eka AdamIke jaldIke kiye kAmameM anekoM doSa raha jAte haiM aura isa granthameM bhI anekoM doSa hoNge| kitanI hI jagaha to arthakA anartha huA hogA / yadyapi isa granthakI Ayako hama khAte haiM, tathApi udAra hRdaya sajjana isa bAtakI parvA na karake, isa granthake doSa dUra karAnemeM hamArI sahAyatA karake akSaya puNya aura dhanyavAdake pAtra hoNge| doSapUrNa honepara bhI, isa granthase pabalikakA bar3A upakAra ho rahA hai aura hogA, yaha jAnakara hameM bar3I khuzI hai, para yadi yaha grantha paropakAra-parAyaNa vidvAnoMkI sahAyatAse nirdoSa yA doSarahita ho jAyagA, to kitanA upakAra hogA aura hamArI khuzIkA For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ Ga ] Temparecara kitanA U~cA car3ha jAyagA, yaha likhakara batA nahIM skte| isa bhAgameM saikar3oM naye-purAne granthoMke sivA, "vaidyakalpataru" ahamadAbAda aura "hamArI zarIra racanA" se do-eka jagaha kAma liyA gayA hai / ataH hama unake lekhaka aura prakAzaka donoMkA tahedilase zukriyA adA karate haiN| ___ jo loga yaha samajhate haiM ki, isa granthake prakAzaka isake bhAgapara-bhAga nikAlakara mAlAmAla honA cAhate haiM, unakI g2alatI hai| hama yaha nahIM kaha sakate, ki hama isakI AmadanIse apanA kAma nahIM calAte / aisA kahanA vRthA asatya bhASaNa karanA hai / "eka pantha do kAja" kI kahAvata-anusAra, hamArA uddeza pabalikakI sevA karanA, Ayurveda-prema bar3hAnA, dezakA paisA bacavAnA aura sAtha hI apanI gujara karanA hai / kAma hama yaha kareMge, to khAyeMge kisake ghara ? bhAgapara-bhAga hama apanI AmadanI bar3hAneke lie nahIM nikAla rahe haiN| yaha viSaya hI aisA hai, ki ise jitanA hI bar3hAo bar3ha sakatA hai aura jitanA hI vistArase likhA jAtA hai, utanA hI lAbhadAyaka siddha hotA hai / hama kyA likha rahe haiM, homiyopaithI meM eka-eka rogake nidAnalakSaNa aura cikitsA saikar3oM hI pejoM meM hai / agara pAThaka Afata hI kaTavAnA cAhate haiM, to phira hamase isake likhavAnekI kyA darakAra ? kyA granthoMkA abhAva hai ? isa granthameM kucha bhI nUtanatA aura saralatA to honI caahiye| ninnyAnave phrI sadI grAhaka "cikitsA-candrodaya"kI kImatapara jarA bhI Apatti nahIM karate, para canda miharabAna aise bhI haiM jo likhA karate haiM, ki Apane qImata jiyAdA rakkhI hai / hamAre aise samajhadAra grAhakoMko samajhanA cAhiye, ki isa rAja-nagarImeM saba tarahake kharca bahuta jiyAdA haiM / agara hama itanI kImata bhI na rakheM, jozameM Akara, akhabArI prazaMsA lAbha karaneke liye, hindIke sacce sevakakI padavI prApta karaneke liye, ekadama kama mUlya rakheM, to antameM hameM phela honA For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ca ] par3egA, kAma banda kara denA hogaa| jina logoMne aisA kiyA hai, ve hindI-sevAse riTAyara ho gaye aura jo aisA kara rahe haiM, unako bhI eka-na-eka dina TATa ulaTanA hI par3egA / paramAtmA hameM ina bAtoMse bacAve hamArI ijjata-AbarU banAye rakkhe ! ___ bahutase pAThaka, ukatAkara likhate haiM-"Apane yaha grantha likhakara bar3A upakAra kiyA hai / grantha nissandeha sarvAGga sundara hai / hamane isase bahuta lAbha uThAyA hai / isake nusakhoMne acchA camatkAra dikhAyA hai| para eka-eka bhAga nikAlanA aura usake liye cAtakakI taraha TakaTakI lagAye rAha dekhanA akharatA hai| mUlyakI paravAha nahIM, Apa jaldI hI saba bhAga khatama kIjiye ityaadi|" hamAre aise premI aura utAvale grAhakoMko yaha samajhakara, ki jaldImeM kAma kharAba hotA hai aura Ayurveda bar3A kaThina viSaya hai, isakA likhanA bAlakoMkA khela nahIM, jarA dhairya rakhanA cAhiye aura derake liye hameM kosanA na cAhiye / ____ agale chaThe bhAgameM hama rakta-pitta, khA~sI, zvAsa, udararoga, vAyuroga Adi samasta rogoMke nidAna, lakSaNa aura cikitsA vistArase likheMge aura jagadIza kRpA kareM, to prAyaH sabhI rogoMko usa bhAgameM khatama kareMge / sAtaveM aura AThaveM bhAgoMmeM auSadhiyoMke guNa rUpa vagairaH maya citroMke likheMge / yaha bhAga cAhe grAhakoMko pasanda A jAya aura nizcaya hI pasanda hogA, isase unakA kAma bhI khUba nikalegA aura hajAroM prANI kaSTa aura asamayakI mautase baceMge, isameM zaka nahIM para hameM isameM anekoM truTiyA~ dIkhatI haiM / ataH AyandaH hama jaldIse kAma na leMge / pAThakoMse bhI kara jor3a vinaya hai ki, chaThe bhAgake liye dhairya dhareM; agara isa daphAkI taraha vighna-bAdhAyeM upasthita na huI, Izvarane kuzala rakkhI aura vaha sAnukUla rahe, to chaThA bhAga pA~ca-chai mahInoMmeM hI nikala jAyagA / evamastu / . vinIta-- haridAsa / For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir OPARDA Homwww wwwwww ESS merI rAma kahAnI TER pane doSa-adoSoM, apane guNa-avaguNoM, apanI kama joriyA~ aura khAmiyoM, apanI alpajJatA aura bahujJatA evaM apanI vidvattA aura avidvattA prabhRtike sambandhameM 7 manuSya jitanA khuda jAnatA aura jAna sakatA hai, utanA dUsarA koI na to jAnatA hI hai aura na jAna hI sakatA hai| maiM jaba-jaba apane sambandhameM vicAra karatA hU~, apane guNa-doSoMkI svayaM AlocanA karatA hU~, taba-taba isa natIjepara pahu~catA hU~, ki maiM prathama zreNIkA ajJAnI huuN| mujhameM kucha bhI yogyatA aura vidvattA nhiiN| jaba mujhe apanI ayogyatAkA pUrNa rUpase nizcaya ho jAtA hai, taba mujhe apanI "cikitsA-candrodaya" jaise uttaradAyitva-pUrNa grantha likhanekI dhRSTatApara sakhta aphasosa aura ghara-gharameM usakA pracAra hote dekhakara bar3A Azcarya hotA hai| merI samajhameM nahIM AtA, ki mere jaise prathama zreNIke ayogya lekhaka aura Ayurvedake marmako na samajhanevAlekI kalamase likhI huI pustakoMkA adhikAMza hindI-bhASAbhASI janatA itanA Adara kyoM karatI hai ? agarejI vidyAke dhurandhara paNDita-Ajakalake bAbU aura bar3e-bar3e jaja, munsipha, vakIla aura prophesara prabhRti, jo hindIke nAmase bhI cir3hate haiM, hindIko gandI aura khAsakara vaidyaka-vidyAko jaMgaliyoMkI adhUrI vidyA samajhate haiM, isa Ayurveda-sambandhI granthako itane zauqase kyoM apanAte aura agale bhAgoMke liye kyoM lAlAyita rahate haiM ? maiM ghaNToM isI ulajhanameM ulajhA rahatA hU~, para yaha ulajhana sulajhatI nahIM; samasyA hala hotI nhiiN| For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ja ] pAThaka ! Apa hI vicAriye, agara paGkahIna ur3ane lage, paMgu daur3ane lage, netrahIna dekhane lage, bahurA sunane lage, gU~gA bolane lage, mUka vyAkhyAna phaTakArane lage aura nirakSara likhane lage, to kyA Apako acambhA na hogA ? mere jaise Ayurveda kI e bI sI DI bhI na jAnanevAle vidyA-buddhihIna DhITha lekhakakI likhI huI "svAsthyarakSA" aura "cikitsA-candrodaya" Adi pustakoMko pabalika itane cAvase kyoM par3hatI hai ? isa nagaNya lekhakakI likhI huI pustakoMkA pracAra bhAratake ghara-ghara meM, rAmAyaNakI taraha, kyoM hotA jA rahA hai ? hindI aura Ayurvedako nafaratakI naz2ara se dekhanevAle Adhunika bAbU, jaja, DipTI kalakTara, tahasIladAra, munsipha sadara AlA, sTezana mAsTara aura ema0 e0, bI0 e0 kI DigriyoMvAle prajueTa prabhRti isa tuccha lekhakakI likhI huI "cikitsA - candrodaya" aura "svAsthyarakSA" ko bar3e Adara sammAna aura ijjatakI naz2ara se kyoM dekhate haiM ? ina praznoMkA sahI uttara nikAlane kI koziza meM, maiM koI bAta uThA nahIM rakhatA, para phira bhI jaba maiM ina savAloMkA ThIka javAba nikAla nahIM sakatA, ina savAloMko hala kara nahIM sakatA, taba merA antarAtmA - kaoNnzensa kahatA hai - ina granthoMkI itanI prasiddhi, itanI lokapriyatA aura ijjatakA kAraNa terI yogyatA aura vidvattA nahIM, varan jagadIzakI kRpAmAtra hai / antarAtmAkA yaha javAba mere dila meM ja~ca jAtA hai, merI ulajhana sulabha jAtI hai aura mujhe rAI-bhara bhI saMzaya nahIM rahatA / agara maiM vidvAna hotA, zAstrI yA AcArya parIkSA pAsa hotA, Ayurveda - mArttaNDa yA Ayurveda - paJcAnana prabhRti padaviyoMko dhAraNa karanevAlA hotA, to kadAcit mujhe antarAtmAkI bAtapara sandeha hotA / isa lambI-caur3I prasiddhi aura lokapriyatAko apanI yogyatA aura vidvattAkA phala samajhatA, para cU~ki maiM apanI yogyatAko acchI taraha jAnatA hU~, For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 9 ] isaliye mujhe mAnanA par3atA hai, ki yaha saba unhIM anAthanAtha, asahAyoMke sahAya, nirAvalamboMke avalamba, dInabandhu, dayAsindhu, bhaktavatsala, jagadIza-kRSNakI hI dayAkA natIjA hai, jo netrahInako sanetra, gUMgeko vAcAla, mUrkhako vidvAn, alpajJako bahujJa, asamarthako samartha, kAyarako zUra, nirdhanako dhanI, raGkako rAva aura phakIrako amIra banAnekI sAmarthya rakhate haiN| hamAre jina bhAratIya bhAiyoM aura a~garez2I-zikSA-prApta bAbuoMko devakInandana, kaMsanikandana, gopIvallabha, brajavihArI, murAri, giravaradhArI, parama manohara, Anandakanda zrIkRSNacandrapara vizvAsa na ho, jo unheM mahaz2a eka jabardasta AdamI athavA eka zaktizAlI puruSamAtra samajhate hoM, unake sarvazaktimAna jagadIza honemeM sandeha karate hoM, ve abase unapara vizvAsa le AveM, unheM jagadAtmA paramAtmA samajhe, unakI sacca aura sAfa dilase bhakti kareM aura hAthoM-hAtha puraskAra luutteN| kama-se-kama mere Upara ghaTanevAlI ghaTanAoMse to zikSA lAbha kreN| maiM nakaToMkI taraha apanA dala bar3hAnekI g2araz2ase nahIM, varan apane bhAiyoMke sukha-zAntise jIvanakA ber3A pAra karanekI sadicchAmeM apabItI saccI bAteM yadAkadA kahA karatA huuN| jo zuddha-azuddha maMtra mujhe AtA hai, jisase mujhe svayaM lAbha hotA hai, use apane bhAiyoMko batA denA maiM bar3A puNya-kArya samajhatA huuN| pAThako ! maiM Apase apanI saccI aura isa jIvanameM anubhava kI huI bAteM kahatA huuN| jo sarala, zuddha aura saMzaya-rahita cittase jagadAtmA kRSNako japate haiM, unakI bhakti karate haiM, unako hara samaya apane pAsa samajhakara nirbhaya rahate haiM, abhimAnase kosoM dUra bhAgate haiM, kisIkA bhI aniSTa nahIM cAhate, apane sabhI kAmoMko unakA kiyA huA mAnate haiM, apane-taI kucha bhI nahIM samajhate, ghora saMkaTa-kAlameM unako hI pukArate aura unase sAhAyya-prArthanA karate haiM, bhaktabhayahArI kRSNa For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ] murAri unako kSaNabharake liye bhI nahIM tyAgate, unako pratyeka saMkaTase bacAte, unake vipadake bAdaloMko havAkI taraha ur3A dete haiM, unakI madadake liye, lakSmIko tyAgakara kSIra-sAgarase naMge pairoM daur3e Ate haiN| maiMne jo bAteM kahI haiM, ve rAI-rattI saca haiN| inameM jarA bhI saMzaya nahIM / agara do aura do ke cAra honemeM sandeha ho sakatA hai, to merI ina bAtoMmeM bhI sandeha ho sakatA hai| ___eka ghaTanAke sambandhameM, maiM "cikitsA-candrodaya" dUsare bhAgameM likha hI cukA huuN| usI ghaTanAko bArambAra duharAnA, piseko pIsanA aura vidvAnoMko aprasanna karanA hai; para kyA karU~ jisa ghaTanAse kRSNakA sambandha hai use eka bAra, do bAra, haz2Ara bAra aura lAkhoM-karor3oM bAra sunAnese bhI manako santoSa nahIM hotaa| isake sivA, unhIM kRSNakI preraNAse mere sAtha abhUtapUrva bhalAI karanevAle, mujhe abhayadAna denevAle sajjanoMko bArambAra dhanyavAda diye vinA bhI merI AtmAko zAnti nahIM milatI, isIse apanI likhI hara pustakameM maiM isa gAnako gAyA karatA huuN| suniye pAThaka ! bhAratake bhUtapUrva vAyasarAya aura gavarnara janarala lArDa cemsapharDa mahodaya jaise prasiddha saGgadila bar3e lATane jo mere jaise eka tuccha jIvapara abhUtapUrva kRpA kI, vaha saba kyA thA ? vaha unhIM kRSNakI kRpAkA phala thaa| unhIM jagadAtmAkI icchAse vAyasarAya mere liye momase bhI narma hue| unhIMkI marjIse ve mujhapara sadaya hue | unhIMkI icchAse, unhoMne mujhe ghora saMkaTase bar3I hI AsAnIse bacA diyA / isake liye maiM jagadIzakA to kRtajJa hU~ hI, para sAtha hI vAyasarAya mahodayakI dayAlutAko bhI bhUla nahIM sktaa| paramAtmA kareM, hamAre bhUtapUrva vAyasarAya lArDa cemsapharDa mahodaya aura baMgAlake lATake bhU0 pU0 prAyaveTa sekreTarI misTara gorale mahodaya ema0 e0,. sI0 AI0 I0, AI0 sI0 esa0 cirajIvana lAbha karate hue jagadIzakI uttama-se-uttama nyAmatIko bhogeN|... For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ Ta] yaha ghaTanA to aba purAnI ho calI, ise hue do sAla bIta gye| 'pAThaka ! aba eka naI ghaTanAkI bAta bhI suneM aura use pAgaloMkA pralApa yA mUrkha bakavAdIkI thothI bakavAda na samajhakara, usapara gaura bhI kareM abhI gata navambarameM, jaba maiM isa paMcama bhAgakA prAyaH AdhA kAma kara cukA thA, merI gharavAlI sakhta bImAra ho gyii| idhara baccA huA, udhara mahInoMse AnevAle purAne jvarane jora kiyA / A~va aura khUna ke dastoMne nambara lagA diyA, marIjAkI jindagI khataremeM par3a gii| mitroMne DAkTarI ilAjakI rAya dii| kalakatteke nAmI-nAmI tajurbekAra DAkTara bulAye gye| ilAja hone lgaa| ghaNTe-ghaNTe aura do-do ghaNTemeM nusane badale jAne lge| paisA pAnIkI taraha bakherA jAne lagA; para natIjA kucha nahIM-saba vyartha / "jyoM-jyoM davAkI marja bar3hatA gayA" vAlI kahAvata caritArtha hone lgii| na kisIse bukhAra kama hotA thA aura na dasta hI banda hote the| acche-acche ema0 DI0 DigrIdhArI valAyata aura amerikAse pAsa karake Aye hue purAne DAkTara davAoM-para-davAe~ badala-badalakara kiM-karttavya vimUr3ha ho gye| unakA dimAg2a cakkara khAne lgaa| kisIne mAthA khujalAte hue kahA-"ajI! purAnA bukhAra hai, jvara haDDiyoMmeM praviSTa ho gayA hai, yakRtameM sUjana A gaI hai / hamane acchI-se-acchI davAe~ tajavIja kI, eksaparTose salAha bhI lI, para koI davA lagatI hI nahIM, samajhameM nahIM AtA kyA kreN|" kisIne kahA-"ajI ! aba samajhe, yaha to enImiyA hai, rogImeM khUnakA nAma bhI nahIM, netra safeda ho gaye haiM, hAlata nAjuka hai, z2indagI khataremeM hai / khaira, hama udyoga karate haiM, para saphalatAkI AzA nahIM-agara jagadIzako rogiNIko jilAnA maMjUra hai athavA marIz2AkI z2indagIke dina bAkI haiM, to zAyada davA laga jaay|" basa, kahA~ taka likheM, bar3e-bar3e DAkTara Akara marIjAkI nabz2a dekhate, sTethasa For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 8 ] kopase laMgja vagairakI jA~ca karate, nusatA likhate aura ATha-ATha, solaha-solaha evaM battIsa-battIsa rUparAma jebake havAle karake calate banate / yaha tamAzA dekha hamArI nAkoM dama A gyaa| eka tarapha to anApa-zanApa rupayA vyartha vyaya hone lagA; dUsarI ora gRhaNIke calabasanese gharakI kyA dazA hogI, choTe-choTe cAra bacce kisa taraha paleMge, isa cintAne hameM cUra kara diyaa| hama khuda bhI marIz2a bana gaye / bIcabIcameM jaba kabhI hama nirAza hokara DAkTarI ilAja tyAgakara apanA ilAja karanA cAhate, hamAre hI AdamI hama para phabatiyA~ ur3Ate, hameM avvala nambarakA mAiz2arayA kaMjUsa yA makkhIcUsa kahate / isIlihAjase hama DAkTaroMko na chor3a sake / antameM homiyopaithIke eka suprasiddha aura advitIya cikitsaka bhI aaye| unhoMne bhI apane saba tIra calA liye| jaba unake tarakazameM koI bhI tIra raha na gayA taba, eka dina sandhyA-samaya vaha bhI sira pakar3akara baiTha gye| usa dina rogIkI hAlata aba-taba ho rahI thii| hamArI, marIz2AkI yA choTe-choTe baccoMkI khuzakismatIse, usI dina hamAre pUjyapAda mAnanIya vayovRddha paNDitavara kanhaiyAlAlajI vaidya sirasAvAle, rogiNIkI khabara pUchaneke liye tazarIfa le aaye| Apa rogiNIko dekha-bhAlakara isa prakAra kahane lage-"bezaka mAmalA karArA hai, jvara purAnA hai, atisAra bhI sAtha hai, jvara dhAtugata ho gayA hai, zarIrameM pahale hI bala aura mAMsa nahIM hai, phira abhI 10 dinakI jaccA honese kamaz2orI aura bhI bar3ha gaI hai| Izvara cAhatA hai, to jamInameM liyA huA manuSya bhI baca jAtA hai, para mujhe Apapara sakhta gussA AtA hai| aphasosa hai ki, Apa AyurvedameM itanI gati rakhakara bhI, DAkTaroMke jAlameM burI taraha phaMsa rahe ho ! mAlUma hotA hai, Apake pAsa rupayA phAlatU hai, isIse nirdayatAke sAtha use pheMka rahe ho / DAkTara to javAba de hI cuke / kahiye, aura koI nAmI-grAmI DAkTara bAkI hai ? agara hai, to use bhI bulA lIjiye / magara aba dera For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ Da] karanA sirapara jokhima lenA hai| agara Apa hamArI bAta mAneM, to marIjAkA ilAja bataura TrAyalake tIna dina svayaM kareM, nahIM to hamAre hAthameM sauMpeM / maiM ApakI isa kArravAIse mana-hI-mana bahuta kur3hatA huuN| Apa to Ajakala kaI dinase kaTaremeM Ate hI nhiiN| maiM nitya Apake AphisameM jAkara, bA. badrIprasAdajIse samAcAra pUchA karatA huuN| vaha kahate haiM, Aja savere phalA~ DAkTara AyA thA, dopaharako phalA~ AyA aura aba bAbU rAmapratApajI amukako lene gaye haiM, taba mere zarIrakA khUna khaula uThatA hai| Aja maiM bahuta hI dukhI hokara yahA~ AyA huuN| mitravara ! apane AyurvedameM kyA nahIM hai ? Apa kAJcanako tyAgakara kA~cake pIche bhaTaka rahe haiM !" paNDitajIkA tatvapUrNa upadeza kAma kara gayA, sabake diloMmeM unakI bAta a~ca gii| rogiNIne hamArI cikitsAke liye izArA kiyaa| basa, phira kyA thA, hama jagadIzakA nAma lekara, iSTadeva kRSNake suparavijanameM, cikitsA karane lge| aba hama apane vaidya-vidyA sIkhaneke abhilASiyoMke lAbhArtha yaha batA denA anucita nahIM samajhate, ki marIjAko marz2a kyA thA aura unheM kina-kina mAmUlI davAoMse ArAma huaa| yadyapi jo Ayurvedake dhurandhara vidvAn, prANAcArya yA bhiSakzreSTha haiM, unheM ina paMktiyoMse koI lAbha honekI sambhAvanA nahIM, unakA amUlya samaya vRthA naSTa hogA, para cU~ki hamArA yaha grantha bilkula nausikhiyoMke liye, AyurvedakA kakaharA bhI na jAnanevAloMke liye likhA jA rahA hai| ataH isa anubhUta cikitsAse unheM lAbhakI sambhAvanA hai, kyoMki aise hI ilajhe hue rogiyoM yA pecIdA kesoMko dekhane-sunanese cikitsA sIkhanevAle anubhavI banate haiN| ye bAteM kahIM-kahIMpara bar3A kAma de jAtI haiN| rogiNIko garbhAvasthAmeM hI jvara hotA thaa| vaha homiyopaithI davA pasanda karatI haiM, ataH unheM vahI davA dI jAtI aura jvara daba jAtA thaa| mahInemeM cAra bAra jvara AtA aura ArAma ho jaataa| For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ Dha ] marIjA khAne-pIneke kaSTake mAre, halkA-halkA jvara honepara bhI use chipAtI aura jaba jvarakA jora hotA taba davA khA letI aura phira apanI icchAse chor3a detI / vaha kahatI, ki jvara calA gayA, para vAstavameM vaha jAtA nahIM thA, bhItara banA rahatA thA / isa taraha do-tIna mahInoMmeM vaha purAnA ho gayA, dhAtuoMmeM praveza kara gayA / isa samaya vaha dina-rAta caubIsoM ghaNTe banA rahane lgaa| mahIne bhara taka eka kSaNako bhI kama na huA / jvarane zarIrakI saba dhAtue~ cara lii| bala aura mAMsa nAmamAtrako raha gye| atisAra bhI A dhmkaa| dama-damapara A~va aura khUnake dasta hone lge| agni manda ho gyii| bhojanakA nAma bhI burA lagane lgaa| hamane sabase pahale atisArakA dUra karanA ucita samajhA, kyoMki dastoMke mAre rogIkI hAlata khataranAka hotI jA rahI thii| socA gayA "karpUrAdivaTI", jo cikitsAcandrodaya tIsare bhAgake pRSTha 340 meM likhI hai, isa maukepara acchA kAma kreNgii| unase atisAra to nAza hogA hI, para jvara bhI kama hogA, kyoMki aise haThIle jvaroMmeM, khAsakara sila yA uraHkSatake jvaroMmeM jaba jvara saikar3oM upAyoMse z2arA bhI Tasa-se-masa na hotA thA, hama kapUrake yogase banI huI davAe~ dekara, unakA apUrva camatkAra dekha cuke the| nidAna, cha-chai ghaNToMke antarase "karpUrAdibaTI' dI jAne lagIM / pahalI hI golIne apanA Azcaryajanaka phala dikhaayaa| caubIsa ghaNToMmeM jvara kucha derako httaa| dasta bhI kucha kama aaye| dUsare dina A~va aura khUnakA AnA banda ho gayA / jvara 18 ghaNTese kama rhaa| tIsare dina 8 / 10 patale dasta hue, jinameM A~va aura khUna nahIM thA aura jvara bAraha ghaNTe rhaa| usa dina hamane hara cAra-cAra ghaNTepara do-do aura tIna-tIna mAze bilvAdi cUrNa, jo tIsare bhAgake pRSTha 270 meM likhA hai, arka sauMpha aura aqa gulAbake sAtha diyaa| cauthe dina dasta ekadama ba~dhakara AyA, jvara 3 / 4 ghaNTe rahA aura utara gayA / pA~caveM dina jvara aura atisAra donoM vidA ho gye| For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [Na 1 pAThaka ! aba kabhI Apako jvara aura atisAra yA jvarAtisArakA rogI mile, use cAhe bar3e-bar3e cikitsaka na ArAma kara sake hoM, Apa UparakI vidhise davA deM, nizcaya hI ArAma hogA aura logoMko Azcarya hogaa| jise kevala jvara ho, atisAra na ho, use ye goliyA~ na denI cAhiyeM / hA~, jise kevala AmAtisAra yA raktAtisAra ho, jvara na ho, use bhI ye goliyA~ dI jA sakatI haiM / hA~, marIjAke hAthapairoM aura mukhapara varama yA sUjana bhI A gaI thI, ataH zarIrake zotha yA sUjana nAza karaneke liye, hamane "nArAyaNa taila" kI mAliza karAI aura Age chaThe dinase, pahalekI davAe~ banda karake, "sitopalAdi cUrNa" jo dUsare bhAgake pRSTha 440 meM likhA hai, khAneko dete rahe aura bhojanake sAtha "hiMgASTaka cUrNa' sevana karAte rahe / para eka taraha jvarake cale jAnepara bhI, marIjAkI z2abAnakA jAyakA na sudharA, muMhakA svAda kharAba rahane lagA, bhUkha laganepara bhI khAneke padArtha arucike mAre acche na lagate the| hamane samajha liyA ki, abhI jvarAMza zeSa hai, ataH tIna mAze cirAyatA rAtako do tole pAnImeM bhigokara, savere hI use chAnakara, usameM do rattI kapUra aura do rattI zuddha zilAjIta milAkara pilAnA zurU kiyaa| sAta dinameM rogiNIne pUrNa Arogya lAbha kiyaa| isa nusanene hamAre eka jyotiSI-mitrakI gharavAlIko cAra hI dinameM caMgA kara diyaa| vaha koI cAra mahInese jvara pIr3ita thIM / kaI DAkTara-vaidyoMkA ilAja ho cukA thaa| isameM kRSNakI kRpAkA kyA phala dekhA gayA, yaha hamane nahIM kahA / kyoMki rogI to aura bhI aneka, hara dina asAdhya avasthAmeM pahu~ca jAnepara bhI, Arogya lAbha karate haiN| bAta yaha hai, ki jisa dina rAtako dastoMkA nambara laga gayA, jvara dhImA na par3A, avasthA aura bhI nirAzAjanaka ho gaI, DAkTara hatAza hokara javAba de gaye, hamane kRSNase prArthanA kI ki, rogIkA jIvana hai, to rogI dasa-pA~ca For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ta ] dinameM yA mahIne do mahInemeM ArAma ho hI jaaygaa| agara sA~sa pUre ho gaye haiM, to kisI taraha bacegA nahIM aura bacanekI koI ummIda bAqI bhI nahIM hai| aisI nirAzAjanaka avasthA honepara bhI, rogIkI hAlata agara ThIka kala savere sudhara jAyagI aura cAra-pA~ca dinameM rogI niroga ho jaaygaa| nAtha ! hamane Apake kaI karizme pahale to dekhe hI haiM, para Aja phira dekhanekI icchA hai| hamArI prArthanA svIkAra huI / hamArI kevala eka golI khAneke bAda, savere hI marIjAne kahA"Aja merI tabiyata kucha ThIka jAna par3atI hai|" isake bAda marIjA jaise caMgI huI, hama likha hI cuke haiN| pAThaka ! isa camatkArako dekhakara, hama to usa mohanapara mohita ho gaye-saba taraha usake ho gaye / kahiye, Apa bhI usake hoMge yA nahIM ? vinIta hridaas| For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / * pA~cavA~ bhAga * - pahalA adhyAya / viss-vrnnn| --:*:---- viSakI utpatti / ghrA ra cIna kAlameM, amRtake liye, devatA aura rAkSasoMne samudra auve mthaa| usa samaya, amRta nikalanese pahale, eka ghoradarzana bhayAvane netroMvAlA, cAra dAr3hoMvAlA, hare-hare bAloMvAlA aura Agake samAna dIptatejA puruSa niklaa| use dekhakara jagatko viSAda huA-use dekhate hI jagatke prANI udAsa ho gye| cU~ki usa bhayaGkara puruSake dekhanese duniyAko viSAda huA thA, isaliye usakA nAma "viSa" huA / brahmAjIne usa viSako apanI sthAvara aura jaGgama-donoM tarahakI--sRSTimeM sthApana kara diyA, isaliye viSa sthAvara aura jaGgama do tarahakA ho gyaa| cU~ ki viSa samudra yA pAnIse paidA huA aura Agake samAna tIkSNa thA, isIliye varSAkAlameM--pAnIke samayameM For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / viSakA kleda bar3hatA hai aura vaha gIle gur3akI taraha phailatA hai; yAnI. barasAtameM viSakA bar3A jora rahatA hai| kintu varSARtuke antameM, agasta muni viSako naSTa karate haiM, isaliye varSAkAlake bAda viSa hInavIryakamajora ho jAtA hai / isa viSameM ATha vega aura daza guNa hote haiN| isakI cikitsA bIsa prakArase hotI hai| viSake sambandhameM "caraka"meM yahI saba bAteM likhI haiM / suzrutameM thor3A bheda hai| . suzrutameM likhA hai, pRthvIke Adi kAlameM, jaba brahmAjI isa jagatkI racanA karane lage, taba kaiTabha nAmakA daitya, madase mAtA hokara, unake kAmoMmeM vighna karane lgaa| isase tejanidhAna brahmAjIko krodha huA / usa krodhane dAruNa zarIra dhAraNa karake, usa kaiTabha daityako mAra ddaalaa| usa krodhase paidA hue kaiTabhake mAranevAleko dekhakara, devatAoMko viSAda huA-raja huA, isIse usakA nAma "viSa" par3a gayA / brahmAjIne usa viSako apanI sthAvara aura jaGgama sRSTimeM sthAna de diyA; yAnI na calane-phiranevAle vRkSa, latA-patA Adi sthAvara sRSTi aura calane-phiranevAle sA~pa, bicchU , kutte, billI Adi jaGgama sRSTimeM use rahanekI AjJA de dii| isIse viSa sthAvara aura jaGgama-do tarahakA ho gyaa| ___ noTa-viSa nAma par3anekA kAraNa to donoM granthoM meM eka hI likhA hai; para "caraka"meM usakI paidAyaza samudra yA pAnIse likhI hai aura suzrutameM brahmAke krodhase / caraka aura suzruta-donoMke matase hI viSa agnike samAna garama aura tIkSNa hai| suzrutameM to viSakI paidAyaza krodhase likhI hI hai| krodhase pitta hotA hai aura pitta garama tathA tIkSNa hotA hai| cAkane viSako ambusambhavapAnIse paidA huaA-likhakara bhI, agni va tIkSNa likhA hai| matalaba yaha ki viSake garama aura tez2a hone meM koI mata-bheda nhiiN| caraka muni use jalase paidA huA kahakara, yaha dikhAte haiM, ki jalase paidA honeke kAraNa ho viSa varSARtumeM bahuta z2ora karatA hai aura yaha bAta dekhane meM bhI AtI hai| barasAtameM sA~pakA jahara bar3I tez2Ipara hotA hai / bAdala dekhate hI bAvale kutte kA z2ahara dabA huA bhI-kupita ho uThatA hai, ityaadi| For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-varNana / viSakI utpatti krodhase hai| isa para bhagavAn dhanvantari kahate haiM, ki jisa taraha puruSoMkA vIrya sAre zarIrameM phailA rahatA hai, aura strI Adikake dekhane ke harSase, vaha sAre zarIrase calakara, vIryavAhinI nasoM meM zrA jAtA hai aura atyanta Anandake samaya strIkI yonimeM gira par3atA hai, usI taraha krodha prAnese sA~pakA viSa bhI, sAre zarIrase calakara, sarpakI dAr3hoMmeM A jAtA hai aura sarpa jise kATatA hai, usake ghAvameM gira jAtA hai| jaba taka sA~pako krodha nahIM AtA, usakA viSa nahIM nikalatA / yahI vajaha hai, jo sA~pa binA krodha kiye; bahudhA kisa ko nahIM kATate / sA~poMko jitanA hI adhika krodha hotA hai, usakA daMza bhI utanA hI sAMghAtika yA mAraka hotA hai| suzrutameM likhA hai, cUMki viSakI utpatti krodhase hai, ataH viSa atyanta garama aura tIcaNa hotA hai| isaliye saba tarahake viSoMmeM prAyaH zItala pariSeka karanA; yAnI zItala jalake choTe vagairaH denA ucita hai| 'prAyaH' zabda isaliye likhA hai, ki kitane hI maukoMpara garama seka karanA hI hitakara hotA hai / jaise; ke DoMkA viSa bahuta tez2a nahIM hotA, prAyaH mandA hotA hai| unake viSameM vAyu aura kapha z2iyAdA hote haiM / isaliye kIr3oMke kATanepara, bahudhA garama seka karanA acchA hotA hai, kyoMki vAta-kaphakI adhikatAmeM, garama seka karake, pasIne nikAlanA lAbhadAyaka hai / bahudhA, vAta-kaphake viSase sUjana A jAtI hai, aura vaha vAta-kaphakI sUjana pasIne nikAlanese naSTa ho jAtI hai| para, yadyapi ker3oMke viSameM garama sekakI manAhI nahIM hai, tathApi aise bhI kaI kIr3e hote haiM, jinameM garama seka hAni karatA hai| do eka bAta aura bhI dhyAnameM jamA liijiye| pahalI bAta yaha ki, viSameM samasta guNa prAyaH tIkSNa hote haiM, isalie vaha samasta doSoM-vAta, pitta, kapha aura rakta-ko prakupita kara detA hai| viSase satAye hue vAta zrAdi doSa apaneapane svAbhAvika kAmoMko chor3a baiThate haiM-apane-apane nitya karmoM ko nahIM karate -apane kartavyoMkA pAlana nahIM karate / aura viSa svayaM pacatA bhI nahIM--isaliye vaha prANoMko roka detA hai| yahI vajaha hai ki, kaphase rAha ruka jAneke kAraNa, viSavAle prANIkA zvAsa ruka jAtA hai| kaphake Ar3e A jAnese vAyu yA havAke zrAne-jAneko rAha nahIM milatI, isase manuSyakA sA~sa AnA-jAnA banda ho jAtA hai| cUMki rAha na pAnese sA~sakA AvAgamana banda ho jAtA hai, isaliye vaha AdamI yA aura koI jIva-na maranepara bhI-bhItara jIvAtmAke maujUda rahanepara bhaH-behoza hokara murdeka taraha par3A rahatA hai| usake z2indA honepara bhI-- For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / usakI UparI hAlata behozI aAdi dekhakara loga use murdA samajha lete haiM aura aneka nA-samajha use zIghra hI maraghaTa yA zmazAnapara le jAkara jalA dete yA kabameM daphanA dete haiN| isa taraha, ajJAnatAse, aneka bAra, baca sakanevAle AdamI bhI, binA mauta marate haiM / catura zrAdamI aise maukoMpara kAkapada karake yA usakI A~khakI putaliyoM meM apanI yA dIpakakI laukI parachA~hI Adi dekhakara, usake marane yA jindA honekA phaisalA karate haiN| mUrchA roga, mRgI roga aura viSakI dazAmeM aksara aisA dhokhA hotA hai| hamane aise avasarakI parIkSA-vidhi isI bhAgameM Age likhI hai / pAThaka usase avazya kAma leM; kyoMki manuSya-deha bar3I durlabha hai| viSake mukhya do bheda / suzrutameM likhA hai:-- sthAvaraM jaMgamaM caiva dvividhaM viSamucyate / dazAdhiSThAnaM AdyaM tu dvitIya SoDazAzrayam / / viSa do tarahake hote haiM:-(1) sthAvara, aura (2) jaMgama / sthAvara viSake rahaneke daza sthAna haiM aura jaMgamake solaha / athavA yoM samajhiye ki sthAna-bhedase, sthAvara viSa daza tarahakA hotA hai aura jaMgama solaha trhkaa| ___ noTa--sthiratAse eka hI jagaha rahanevAle--phirane, Dolane yA calanekI zakki na rakhanevAle--vRkSa, latA-patA aura patthara Adi jar3a padArthoM meM rahanevAle viSako "sthAvara" viSa kahate haiN| calane-phiranevAle--caitanya jIvoMsA~pa, bicchU, cUhA, makar3I AdimeM rahanevAle viSako "jaMgama' viSa kahate haiN| IzvarakI sRSTi bhI do tarahakI hai:--(1) sthAvara, aura (2) jaMgama / usI taraha viSa bhI do tarahake hote haiM-(1) sthAvara, aura (2) jaMgama / matalaba yaha ki, jagadIzane do tarahakI sRSTi-racanA kI aura apanI donoM tarahakI sRSTimeM hI viSakI sthApanA bhI kii| jaMgama viSake rahaneke sthAna / jaMgama viSake solaha adhiSThAna yA rahaneke sthAna ye haiM:..(1) dRSTi, (2) zvAsa, (3) dAr3ha, (4) nakha, (5) mUtra, For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "viss-vrnnn| (6) viSThA, (7) vIrya, (8) Artava, (6) lAra, (10) mu~hakI pakar3a, (11) apAnavAyu, (12) gudA, (13) haDDI, (14) pittA, (15) zUka, aura (16) lAza / __noTa--zUkakA artha hai--DaMka, kA~TA, yA rom| jaise; bicchU, makkhI aura tataiye aAdike DaMkoMmeM viSa rahatA hai aura kanakhajUreke kaaNttoNmeN| . . - carakameM likhA hai, sA~pa, kIr3A, cUhA, makar3I, bicchU, chipakalI, giragaTa, jauMka, machalI, meMDaka, bhauMrA, baraM, makkhI , kirakeMTA, kuttA, siMha, syAra, cItA, teMduA, jarakha aura naulA vagairakI dAr3hoMmeM viSa rahatA hai| inakI dAr3hoMse paidA hue viSako "jaMgama viSa" kahate haiN| para bhagavAn dhanvantari dAr3hoMmeM hI nahIM, aneka jIvoMke mala, mUtra, zvAsa AdimeM bhI viSakA honA batalAte haiM aura yaha bAta hai bhI ThIka / ve kahate haiM: (1) divya sokI dRSTi aura zvAsameM viSa hotA hai| (2) pArthiva yA duniyAke sA~poMkI dAr3hoMmeM viSa hotA hai| (3) siMha aura bilAva prabhRtike paJjoM aura dA~toMmeM viSa hotA hai| (4) cipiTa Adi kIr3oMke mala aura mUtrameM viSa rahatA hai| (5) jaharIle cUhoMke vIryameM bhI viSa rahatA hai| (6) makar3IkI lAra aura cepAdimeM viSa rahatA hai| (7) bicchUke pichale DaMkameM viSa rahatA hai / (8) citrazira AdikI muMhakI pakar3ameM viSa hotA hai / (E) viSase mare hue jIvoMkI haDDiyoMmeM viSa rahatA hai| (10) kanakhajUreke kA~ToMmeM viSa hotA hai| (11) bhaure, tataiye aura makkhIke DaMkameM viSa rahatA hai| (12) viSailI jauMkakI muMhakI pakar3ameM viSa hotA hai / ... (13) sarpa yA jaharIle kIr3oMkI lAzoMmeM bhI viSa hotA hai| ..noTa--(1) kitane hI loga sabhI mare hue jIvoMke zarIrameM viSakA honA mAnate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir @ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my my m @ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ fy @ b mh th wh bh sh rh m mrw@ m mr@ y a y m my my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ h y byh jy@ h y cikitsA-candrodaya / (2) makar3iyA~ bahuta tarahakI hotI haiN| sunate haiM ki kitanI hI prakArako makar3iyoMke nAkhUna taka hote haiN| nAkhUnavAlI makar3I kitanI bar3I hotI hoMgI ! isa dezameM, gharoM meM to aisI makar3iyA~ nahIM dekhI jAtI; zAyada, anya dezoM aura vanoMmeM aisa bhayAnaka makar3iyA~ hotI hoN| lArameM to sabhI prakArako makar3iyoMke viSa hotA hai| kitanI hI makar3iyoMke mala, mUtra, nAkhUna, vIrya, Artava aura muMhako pakar3ameM bhI viSa hotA hai| z2aharIle cUhoMke dA~ta aura vIrya-- donoMmeM viva hotA hai| cAra pairavAle jAnavaroMkI dAr3hoM aura nAkhUnoM donoM meM viva hotA hai / makkhI aura kaNabha AdikI muMhakI pakar3ameM bhI viSa hotA hai / viSase mare hue sA~pa, kaNTaka aura varahI machalI kI haDDiyoM meM viSa hotA hai| coMTI, kanakhajUrA, kAtarA aura bhaurI yA bhauMreke DaMka aura muMha donoM meM viSa hotA hai| jaMgama viSake sAmAnya kArya / bhAvaprakAzameM likhA hai: nidrAM tandrAM klamaMdAha, sampAkaM lomaharSaNam / zothaM caivAtisAraM ca kurute jaMgamaM viSam // jaMgama viSa nidrA, tandrA, glAni, dAha, pAka, romAJca, sUjana aura atisAra karatA hai| __sthAvara viSake rahaneke sthAna / suzrutameM likhA hai:-. mUlaM patraM phalaM puSpaM tvakakSIraM sAra eva ca / niryAsodhAtavazcaiva kandazca dazamaH smRtH|| sthAvara viSa jar3a, patte, chAla, phala, phUla, dUdha, sAra, goMda, dhAtu aura kanda--ina dazoMmeM rahatA hai| noTa--kisIkI jar3ameM viva rahatA hai, kisIke pattoMmeM, kisIke phalameM, kisIke phUla meM, kisIkI chAlameM, kisIke dUdhameM, kisIke goMdameM aura kisIke kandameM viva rahatA hai / vRkSoMke sivAya, viSa khAnoMse nikalanevAlI dhAtuoMmeM bhI rahatA hai / haratAla aura sakhiyA athavA phenAsma-bhasma-ye do viSa dhAtu-viSa mAne jAte haiM / kanera aura ciramiTI Adiko jar3ameM viSa hotA hai / thUhara Adike dUdhameM viSa hotA hai / suzrutane jar3a, patte, phala, phUla, dUdha, goMda aura sAra zrAdimeM For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viss-vrnnn| kula milAkara pacapana prakArake sthAvara viSa likhe haiM; para bahutase nAma aAjakalako bhASAmeM nahIM milate, kisI koSameM bhI unakA patA nahIM lagatA; isaliye hama unheM chor3a dete haiN| jaba koI samajhegA hI nahIM, taba likhanese kyA lAbha ? hA~, kanda-viSoMkA saMkSipta varNana kiye dete haiN| kanda-viSa / suzrutane nIce likhe teraha kanda-viSa likhe haiM: (1) kAlakUTa, (2) vatsanAbha, (3) sarSapa, (4) pAlaka, (5) kardamaka, (6) vairATaka, (7) mustaka, (8) zRMgIviSa, (6) 'prapauMDarIka, (10) mUlaka, (11) hAlAhala, (12) mahAviSa, aura (13) karkaTaka / inameM bhI vatsanAbha viSa cAra tarahakA, mustaka do tarahakA, sarSapa chai tarahakA aura bAkI saba eka-eka tarahake likhe haiN| bhAvaprakAzameM viSa nau tarahake likhe haiM / jaise,-- (1) vatsanAbha, (2) hAridra, (3) saktuka, (4) pradIpana, (5) saurASTrika, (6) zRMgika, (7) kAlakUTa, (8) hAlAhala, aura (6) brahmaputra / kanda viSoMko pahacAna / (1) vatsanAbha viSa--jisake patte samhAlUke samAna hoM, jisakI AkRti bachar3ekI nAbhike jaisI ho aura jisake pAsa dUsare vRkSa na laga sakeM, use "vatsanAbha viSa" kahate haiM / (2) hAridra viSa--jisakI jar3a haldIke vRkSake sadRza ho, vaha "hAridra viSa" hai| . (3) saktuka viSa-jisakI gA~ThameM sattU ke jaisA cUrA bharA ho, vaha "saktuka viSa" hai| (4) pradIpana viSa--jisakA raGga lAla ho, jisakI kAnti agnike samAna ho, jo dIpta aura atyanta dAhakAraka ho, vaha "pradIpana viSa" hai| For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / (5) saurASTrika viSa-jo viSa saurASTra dezameM paidA hotA hai, use "saurASTika viSa" kahate haiN| (6) zrRMgika viSa--jisa viSako gAyake sIMgake bA~dhanese dUdha lAla ho jAya, use "zRMgika" yA "sIMgiyA viSa" kahate haiN| (7) kAlakUTa viSa--pIpalake jaise vRkSakA goMda hotA hai| yaha zRGgavera, koMkana aura malayAcalameM paidA hotA hai| (8) hAlAhala viSa-isake phala dAkhoMke gucchoMke jaise aura patte tAr3ake jaise hote haiN| isake tejase Asa-pAsake vRkSa mujhI jAte haiN| yaha viSa himAlaya, kiSkindhA, koMkana deza aura dakSiNa mahAsAgarake taTapara hotA hai| (6) brahmaputra viSa-isakA raGga pIlA hotA hai aura yaha malayAcala parvatapara paidA hotA hai| - kanda-viSoMke upadrava / suzrutameM likhA hai:-- (1) kAlakUTa viSase sparza-jJAna nahIM rahatA, kampa aura zarIrastambha hotA hai| (2) vatsanAbha viSase grIvA-stambha hotA hai tathA mala-mUtra aura netra pIle ho jAte haiN| . (3) sarSapase tAlUmeM viguNatA, akArA aura gA~Tha hotI hai / (4) pAlakase gardana patalI par3a jAtI aura bolI banda ho jAtI hai| (5) kardamakase mala phaTa jAtA aura netra pIle ho jAte haiM / __ (6) vairATakase aGgameM duHkha aura zirameM darda hotA hai / (7) mustakase zarIra akar3a jAtA aura kampa hotA hai / (8) zRGgI viSase zarIra DhIlA ho jAtA, dAha hotA aura peTa phUla jAtA hai| (2) prapauMDarIka viSase netra lAla hote aura peTa phUla jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viss-vrnnn| ... (90) mUlakase zarIrakA raMga bigar3a jAtA, kaya hotI, hicakiyA~ calatI tathA sUjana aura mUr3hatA hotI hai / (11) hAlAhalase zvAsa ruka-rukakara AtA aura AdamI kAlA ho jAtA hai| (12) mahAviSase hRdayameM gA~Tha hotI aura bhayAnaka zUla hotA hai| (13) karkaTakase AdamI Uparako uchalatA aura ha~sa-ha~sakara dA~ta cabAne lagatA hai| bhAvaprakAzameM likhA hai:-- kandajAnyugra vIyANi yAnyuktAni trayodazaH / suzrutAdi granthoMmeM likhe hue teraha viSa bar3I ugra zaktivAle hote haiM, yAnI tatkAla prANa nAza karate haiN| Ajakala kAmameM AnevAle knd-viss| . Ajakala suzrutake teraha aura bhAvaprakAzake nau viSa bahuta kama milate haiM / isa samaya, inameM se "vatsanAbha viSa" aura "sIMgiyA viSa" hI adhika kAmameM Ate haiN| agara ye yuktike sAtha kAmameM lAye jAte haiM, to rasAyana, prANadAyaka, yogavAhI, tridoSanAzaka, puSTikAraka aura vIryavarddhaka siddha hote haiN| agara bekAyade sevana kiye jAte haiM, to prANa-nAza karate haiN| azuddha viSa hAnikAraka / azuddha viSake durguNa usake zodhana karanese dUra ho jAte haiN| isaliye davAoM ke kAmameM viSoMko zodhakara lenA cAhiye / kahA hai ye duguNA viSe'zuddha te syuhInA vizodhanAt / tasmAda viSaM prayogeSu zodhayitvA prayojayeta // viSamAtrake daza guNa / kuzala vaidyoMko viSoMkI parIkSA nIce likhe hue daza guNoMse karanI cAhiye / agara sthAvara, jaMgama aura kRtrima viSoMmeM ye dazoM guNa hote For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| haiM, to ve manuSyako tatkAla mAra DAlate haiN| suzrutAdika granthoMmeM likhA haiH-- rukSmuSNaM tathA tIkSNaM sUkSmamAzu vyavAyi ca / vikAzi viSadazcaiva ladhvapAki ca tatamatam / / (1) rukSa, (2) uSNa, (3) sUkSma, (4) Azu, (5) vyavAyI, (6) vikAzI, (7) viSada, (8) laghu, (6) tIkSNa, aura (10) apAkI,-ye daza guNa viSoM meM hote haiN| daza guNoMke kArya / Uparake rukSa, uSNa Adi daza guNoM ke kArya isa bhA~ti hote haiM: (1) viSa bahuta hI rUkhA hotA hai, isaliye vaha vAyuko kupita karatA hai| (2) viSa uSNa yAnI garama hotA hai, isaliye pitta aura khUnako kupita karatA hai| (3) viSa tIkSNa-tez2a hotA hai, isaliye buddhiko mohita karatA, behozI lAtA aura zarIrake marma yA bandhanoMko tor3a DAlatA hai| ( 4 ) viSa sUkSma hotA hai, isaliye zarIrake bArIka chedoM aura avayanoMmeM ghusakara unheM bigAr3a detA hai| (5) viSa Azu hotA hai; yAnI bahuta jaldI-jaldI calatA hai, isaliye isakA prabhAva zarIrameM bahuta jaldI hotA hai aura isase yaha tatkAla phailakara prANa-nAza kara detA hai| __(6) viSa vyavAyI hotA hai| pahale sAre zarIrameM phailatA aura pIche pakatA hai, ataH saba zarIrakI prakRtiko badala detA yA apanI-sI kara detA hai| (7) viSa vikAzI hotA hai, isaliye doSoM, dhAtuoM aura malako naSTa kara detA hai| (8) viSa viSada hotA hai, isaliye zarIrako zaktihIna kara detA yA dasta lagA detA hai| For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-varNana / (6) viSa laghu hotA hai, isaliye isakI cikitsAmeM kaThinAI hotI hai / yaha zIghra hI asAdhya ho jAtA hai| (10) viSa apAkI hotA hai, isaliye bar3I kaThinatAse pacatA yA nahIM pacatA hai; ataH bahuta samaya taka duHkha detA hai| ___ noTa-carakameM likhA hai, tridoSameM jisa doSakI adhikatA hotI hai, viSa usI doSake sthAna aura prakRtiko prApta hokara, usI doSako udIraNa karatA hai; yAnI vAtika vyaktike vAta-sthAnameM jAkara bAdIkI pyAsa, behozI, aruci, moha, galagraha, vami aura jhAga vAraH utpanna karatA hai| usa samaya kapha-pittake lakSaNa bahuta hI thor3e dIkhate haiN| isI taraha viSa pitta-sthAnameM jAkara pyAsa, khA~sI, jvara, vamana, klama, tama, dAha aura atisAra Adi paidA karatA hai / usa samaya kaphavAtake lakSaNa kama hote haiM / isI taraha viSa jaba kapha-sthalameM jAtA hai, taba zvAsa, galagraha, khujalI, lAra aura vamana Adi karatA hai / usa samaya pitta-vAtake lakSaNa kama hote haiM / dUSI viSa khUnako bigAr3akara, kor3ha prabhRti khUnake roga karatA hai| isa prakAra viSa eka-eka doSako dUSita karake jIvana nAza karatA hai| viSake tez2ase khUna giratA hai / saba chedoMko rokakara, viSa prANiyoMko mAra DAlatA hai| piyA huA viSa maranevAleke hRdayameM jama jAtA hai / sA~pa, bicchU AdikA aura z2aharake bujhe hue tIra AdikA viSa Dase hue yA lage hue sthAnameM rahatA hai| dUSI viSake lakSaNa / jo viSa atyanta purAnA ho gayA ho, viSa-nAzaka davAoMse hInavIrya yA kamajora ho gayA ho athavA dAvAgni, vAyu yA dhUpase sUkha gayA ho, athavA svAbhAvika daza guNoMmeMse eka, do, tIna yA cAra guNoMse rahita ho gayA ho, usako "dUSI viSa" kahate haiN| __khulAsA yaha hai, ki cAhe sthAvara viSa ho, cAhe jaMgama aura cAhe kRtrima-jo kisI taraha kamajora ho jAtA hai, use "dUSI viSa" kahate haiN| mAna lo, kisIne viSa khAyA, vaidyakI cikitsAse vaha viSa nikala gayA, para kucha raha gayA, purAnA par3a gayA yA paca gayA.- vaha viSa "dUSI viSa" kahalAvegA; kyoMki usameM aba utanA balavIrya nahIMpahalese yaha hInavIrya yA kamajora hai| isI taraha jo viSa dhUpa, Aga For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / yA vAyuse sUkha gayA ho aura isa taraha kamajora ho gayA ho, vaha bhI "dUSI viSa" khlaavegaa| isI taraha jo viSa svabhAvase hI--apane-Apa hI-kamajora ho, usameM viSake pUre guNa na hoM, use bhI "dUSI viSa" hI kaheMge / matalaba yaha ki, sthAvara aura jaMgama viSa purAnepana prabhRti kAraNoMse 'dUSI viSa" kahalAte haiM / bhAvaprakAzameM likhA hai:-- sthAvaraM jaMgamaM ca viSameva jIrNatva mAdibhiH kAraNairduSIviSasaMjJAM labhate / sthAvara aura jaMgama viSa--jIrNatA Adi kAraNoMse "dUSI viSa" kahe jAte haiN| dUSI viSa kyA mRtyukAraka nahIM hotA ? . dUSI viSa kamajora hotA hai, isaliye mRtyu nahIM kara sakatA, para kaphase Dhakakara barasoM zarIra meM rahA AtA hai / suzrutameM likhA hai: vIryalpa bhAvAna nipAtayettata kaphAvRtaM varSagaNAnuvandhi / . dUSI viSa vIrya yA bala kama honekI vajahase prANIko mAratA nahIM, para kaphase DhakA rahakara, barasoM zarIrameM rahA AtA hai| dRSI viSakI nirukti| suzrutameM likhA hai: dRSitaM dezakAlAnna divAsvama rabhIkSNazaH / yasmAdupayate dhAtUntasmAdRSI vismRtam / / yaha hInavIrya viSa agara zarIrameM raha jAtA hai, to deza-kAla aura khAne-pInekI gar3abar3I tathA dinake adhika sone vagairaH kAraNoMse dUSita hokara dhAtuoMko dUSita karatA hai, isIse ise "dUSI viSa" kahate haiN| dUSI viSa kyA karatA hai ? - dUSI viSa hIna-vIrya-kamajora honekI vajahase prANIko mAratA to nahIM hai, lekina barasoM taka zarIrameM rahA AtA hai / kyoM rahA AtA For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viss-vrnnn| hai ? isa viSameM uSNatA Adi guNa kama honese, kapha ise Dhake rahatA hai aura kaphakI vajahase agni mandI rahatI hai| isase yaha pacatA bhI nahIM--basa, isIse yaha zarIrameM barasoM taka rahA AtA hai| jisake zarIrameM dUSI viSa hotA hai, usako patale dasta lagate haiM, zarIrakA raGga badala jAtA hai, ceSTAe~ viruddha hone lagatI haiM, caina nahIM milatA tathA mUrchA, bhrama, vANIkA gadgadapanA aura vamana ye roga ghere rahate haiN| sthAna vizeSake kAraNa dUSI viSake lakSaNa / agara dUpI viSa AmAzayameM hotA hai, to vAta aura kapha-sambandhI roga paidA karatA hai| agara viSa pakkAzayameM hotA hai, to vAta aura pitta-sambandhI roga paidA karatA hai| ___ agara dUSI viSa bAloM aura romoMmeM hotA hai, to manuSyako paMkhahIna pakSI-jaisA kara detA hai| ___ agara dUSI viSa rasAdi dhAtuoM meM hotA hai, to rasa-doSa, rakta-doSa, mAMsa-doSa, meda-doSa, asthi-doSa, majjA-doSa aura zukra-doSase honevAle roga paidA karatA hai: - ___ dUSI viSa rasameM honese aruci, ajIrNa, aGgamarda, jvara, ubakI, bhArIpana, hRdroga, camar3emeM gulajhaTa, bAla sapheda honA, mu~hakA svAda bigar3anA aura thakAna Adi karatA hai| raktameM honese kor3ha, visarpa, phor3e-phunsI, masse, nIlikA, tila, cakatte, jhA~I, gaMja, tillI, vidradhi, golA, vAtarakta, bavAsIra, rasaulI, zarIra TUTanA, jarA khujalAnese khUna nikalanA yA camar3A lAla ho jAnA aura rakta-pitta Adi karatA hai| ___ mAMsameM honese adhimAMsa, arbuda, arza, adhijihva, upajihva, dantaroga, tAlU-roga, hoTha pakanA, galagaNDa aura gaNDamAlA Adi karatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 cikitsA-candrodaya / __- medameM honese gA~Tha, aNDavRddhi, galagaNDa, arbuda, madhumeha, zarIrakA bahuta moTA ho jAnA aura bahuta pasInA AnA Adi karatA hai / haDDImeM honese kahIM hAr3akA bar3ha jAnA, dA~takI jar3oM aura dA~ta nikalanA tathA nAkhUna kharAba honA vagairaH karatA hai| majAmeM honese a~dherI AnA, mUrchA, bhrama, jor3a moTe honA, jA~gha yA usakI jar3akA moTA honA prabhRti karatA hai| zukrameM honese napuMsakatA, strI-prasaGga acchA na laganA, vIryakI patharI, zukrameha evaM anya vIrya-vikAra Adi karatA hai / dUSI viSake prakopakA samaya / dUSI viSa nIce likhe hue samayoM meM tatkAla prakupita hotA hai:(1) atyanta sardI par3aneke samaya / (2) atyanta havA calaneke samaya / (3) bAdala honeke smy| prakupita dUSI viSake pUrvarUpa / dUSI viSakA kopa honese pahale ye lakSaNa dekhane meM Ate haiM:adhika nIMda AnA, zarIrakA bhArI honA, adhika jaMbhAI AnA, aGgoMkA DhIlA honA yA TUTanA aura romAJca honaa| prakupita dRSI viSake rUpa / jaba dUSI viSakA kopa hotA hai, taba vaha khAnA khAnepara supArIkAsA mada karatA hai, bhojanako pacane nahIM detA, bhojanase aruci karatA hai, zarIrameM gA~Tha aura cakatte karatA hai tathA mAMsa-kSaya, hAtha-pairoMmeM sUjana, kabhI-kabhI behozI, vamana, atisAra, zvAsa, pyAsa, viSamajvara aura jalodara utpanna karatA hai| yAnI pyAsa bahuta bar3ha jAtI hai aura sAtha hI peTa bhI bar3hane lagatA hai tathA zarIrakA raGga bigar3a jAtA hai| dRSI viSake bhedoMse vikAra-bheda / koI dUSI viSa unmAda karatA hai, koI peTako phulA detA hai, koI. For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viss-vrnnn| vIryako naSTa kara detA hai, koI vANIko gadgada karatA hai, koI kor3ha karatA hai aura koI aneka prakArake visarpa aura visphoTakAdi roga karatA hai| - noTa-dUSI viSa aneka prakArake hote haiM, isalie unake kAma bhI bhinnabhinna hote haiM / dUSo viSa-mAtra eka hI tarahake kAma nahIM krte| koI dUSI viSa kor3ha karatA hai, to koI vIrya kSINa karatA hai ityaadi| dUSI viSa kyoM kupita hotA hai ? dina meM bahuta z2iyAdA sone, kulthI, tila aura masUra prabhRti anna khAne, jalavAle dezoMmeM rahane, adhika havA calane, bAdala aura varSA hone vagairaH vagairaH kAraNoM se dUSI viSa kupita hotA hai| . dUSI viSakI sAdhyAsAdhyatA / pathya sevana karanevAle jitendriya puruSakA dUSI viSa zIghra hI sAdhya hotA hai / eka varSake bAda vaha yApya ho jAtA hai; yAnI bar3I muzkilase ArAma hotA hai yA davA sevana karate taka dabA rahatA hai aura davA banda hote hI phira upadrava karatA hai| agara kSINa aura apathya-sevI puruSako yaha dUSI viSakA roga hotA hai, to vaha ArAma nahIM hotaa| aisA ajitendriya gala-galakara mara jAtA hai| . kRtrima viSa bhI dUSI viSa / / jisa taraha sthAvara aura jaMgama viSa dUSI viSa ho jAte haiM, usI taraha kRtrima yA manuSyakA banAyA huA viSa bhI dUSI viSa ho jAtA hai; bazarte ki, usakA viSase sambandha ho| agara kRtrima viSakA sambandha viSase nahIM hotA, para vaha viSake-se kAma karatA hai, to use "gara-viSa" kahate haiN| . khulAsA yaha hai ki kaI viSoM aura anya dravyoMke saMyogase, manuSya dvArA banAyA huA viSa "kRtrima viSa" kahalAtA hai| yaha kRtrima viSa do tarahakA hotA hai: For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 wommmmmmmmmmmmmmmmme cikitsaa-cndrody| (1) dUSI viSa, aura (2) gr| .. jisa kRtrima viSakA sambandha viSase hotA hai, use dUSI viSa kaha sakate haiM, jaba ki vaha hInavIrya ho gayA ho; para jisakA sambandha viSase nahIM hotA, para vaha viSake-se kAma karatA hai, use "gara viSa" kahate haiN| jaise; striyA~ apane patiyoMko vazameM karaneke liye, unheM apanA Artava-mAsika-dharmakA khUna, maila yA pasInA prabhRti khilA detI haiM / vaha saba viSakA kAma karate haiM-dhAtukSINatA, mandAgni aura jvara Adi karate haiM / para ve vAstavameM na to viSa haiM aura na viSa vagairaH kaI cIjoMke melase bane haiM, isaliye unako kisI hAlatameM bhI "dUSI viSa" nahIM kaha skte| gara viSake lakSaNa / "caraka meM likhA hai, saMyojaka viSako "gara viSa" kahate haiN| vaha bhI roga karatA hai| "bhAvaprakAza" meM likhA hai, mUrkhA striyA~ apane patiyoMko vazameM karaneke liye, unheM raja, pasInA tathA anekAneka maloMko bhojanameM milAkara khilA detI haiM / duzmana bhI isI tarahake padArthoMko bhojanameM khilA dete haiN| ye pasIne aura raja prabhRti maile padArtha "gara" kahalAte haiN| gara viSake kAma / pasInA aura raja Adi gara padArthoMse zarIra pIlA par3a jAtA hai, dubalApana ho jAtA hai, bhUkha banda ho jAtI hai, jvara car3ha AtA hai, marmasthAnoM meM pIr3A hotI hai tathA ajhArA, dhAtukSaya aura sUjana-ye roga ho jAte haiN| noTa-yahA~ taka hamane mukhya cAra tarahake viSa likhe haiM:-(1) sthAvara viSa, . (2) jaMgama viSa, (3) dUSI viSa, aura (4) gara viss| Apa inheM acchI taraha For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-varNana / ... samajha-samajhakara yAda kara leN| inakI utpatti, inake lakSaNa aura inake guNakarma zrAdi yAda honese hI Apako "viSa-cikitsA" meM saphalatA milegii| agara koI zakhsa hamArI likhI "viSa-cikitsA" ko hI acchI taraha yAda kara le aura isakA abhyAsa kare, to manamAnA yaza aura dhana upArjana kara ske| isake liye aura grantha dekhanekI darakAra na hogii| sthAvara viSake kArya / udhara hama jaGgama viSake kAma likha Aye haiM, aba sthAvara viSake kAma likhate haiN| jvara, hicakI, danta-harSa, galagraha, jhAga AnA, aruci, zvAsa aura mUrchA sthAvara viSake kArya yA natIje haiN| yAnI jo AdamI sthAvara viSa khAtA-pItA hai, use Upara likhe jvara Adi roga hote haiN| sthAvara viSake sAta vega / sthAvara aura jaGgama donoM tarahake viSoMmeM sAta vega yA daure hote haiN| pratyeka vegameM viSa bhinna-bhinna prakArake kAma karate haiM, isase pratyeka vegakI cikitsA bhI alaga-alaga hotI hai| jaGgama-viSa yA sarpa-viSa prabhRtike vega aura unakI cikitsA Age likhI hai| yahA~ hama "suzruta" se sthAvara viSake sAta vega aura agale adhyAyameM pratyeka vegakI cikitsA likhate haiM: (1) pahale vegameM, -jIbha kAlI aura kar3I ho jAtI hai tathA mUrchA-behozI hotI aura zvAsa calatA hai| - (2) dUsare vegameM, zarIra kaoNpatA hai, pasIne Ate haiM, dAha yA jalana hotI aura khujalI calatI hai / - (3) tIsare vegameM,-tAlUmeM khuzkI hotI hai, AmAzayameM dAruNa zUla yA darda hotA hai tathA donoM A~khoMkA raMga aura-kA-aura ho jAtA hai / ve harI-harI aura sUjI-sI ho jAtI haiM / noTa--yAda rakkho, ina tInoM vegoMke samaya khAyA-piyA huA viSa "zrAmA zaya"meM rahatA hai| isa tIsare vegake bAda, viSa 'pakvAzaya' meM pahu~ca jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 cikitsA-candrodaya / Amma jaba viSa pakkAzayameM pahu~ca jAtA hai, taba pakvAzayameM pIr3A hotI hai, A~teM bolatI haiM, hicakiyA~ calatI haiM aura khA~sI AtI hai| matalaba yaha hai, ki pahale tona vegoMke samaya viSa 'AmAzaya meM aura pichale cAroM-cauthese sAtaveM takavegoMmeM 'pakvAzaya meM rahatA hai| (4) cauthe vegameM,-sira bahuta bhArI hokara jhuka jAtA hai| (5) pA~caveM vegameM,-mu~hase kapha girane lagatA hai, zarIrakA raMga bigar3a jAtA hai aura sandhiyoM yA jor3oMmeM phUTanI-sI hotI hai| isa vegameM vAta, pitta, kapha aura rakta-cAroM doSa kupita ho jAte haiM aura pakkAzayameM darda hotA hai| (6) chaThe vegameM,-buddhikA nAza ho jAtA hai, kisI tarahakA hoza yA jJAna nahIM rahatA aura dasta-para-dasta hote haiM / (7) sAtaveM vegameM,--pITha, kamara aura kandhe TUTa jAte haiM tathA sA~sa ruka jAtA hai| Ajakala bhAratakI sabhI bhASAoM meM baGgalA bhASA sabase bar3hIcar3hI hai| usakA sAhitya saba tarahase bharA-pUrA hai| ataH sabhI vidvAn yA vidyA-vyasanI baGgalA par3hanA cAhate haiN| unhoMke liye hamane "ba~galA-hindI-zikSA" nAmaka granthake tIna bhAga nikAle haiN| inase hajAroM AdamI baGgalA bhASA sIkha-sIkhakara baGgalA-grantha par3hane-samajhane lge| aneka loga baGgalA-granthoMkA anuvAda kara-karake, saikar3oM rupayA mAhavArI paidA karane lge| isa granthameM yaha khUbI hai, ki yaha binA ustAdake tIna-cAra mahInemeM baGgalA sikhA detA hai| tIna bhAga haiM, pahalekA dAma 1), dUsarekA 1) aura tIsarekA 1) hai| tInoM eka sAtha lenese DAkakharca maak| For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUsarA adhyAya / AT sarva viSa cikitsAmeM cikitsakake yAda rakhane yogya baateN| (1) nIce likhe hue upAyoMse viSa-cikitsA kI jAtI hai: (1) maMtra, (2) bandha bA~dhanA, (3) DasI huI jagahako kATa DAlanA, (4) dabAnA, (5) khUna milA jahara cUsanA, (6) agni-karma karanA yA dAganA, (7) pariSeka karanA, (8) avagAhana, (6) raktamokSaNa karanA yAnI phasda Adise khUna nikAlanA, (10) vamana yA kaya karAnA, (11) virecana yA julAba denA, (12) upadhAna, (13) hRdAyavaraNa; yAnI viSase hRdayakI rakSA karaneko ghI, mAMsa yA Ikharasa Adi pahale hI pilA denA, (14) aMjana, (15) nasya, (16) dhUma, (17) leha, (18) auSadhi, (16) prazamana, (20) pratisAraNa, (21) prativiSa sevana karAnA; yAnI sthAvara viSameM jaMgama viSakA prayoga karanA aura jaMgamameM sthAvarakA, (22) saMjJA-sthApana, (23) lepa aura (24) mRtasaJjIvana denA / (2) viSa, jisa samaya, jisa doSake sthAnameM ho, usa samaya usI doSakI cikitsA karanI cAhiye / jaba viSa vAta-sthAnameM--pakvAzayameM hotA hai, taba vaha bAdIkI pyAsa, behozI, aruci, moha, galagraha, vami aura jhAga Adi utpanna karatA hai| isa avasthAmeM, (1) sveda prayoga karanA cAhiye, aura (2) dahIke sAtha kUTa aura tagarakA kalka sevana karanA cAhiye / jaba viSa pitta sthAna--hRdaya aura grahaNImeM hotA hai, taba vaha pyAsa, khA~sI,jvara, vamana, klama, tama, dAha aura atisAra Adi utpanna karatA For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 nyh byH b`d hy yhy syd `ly Hsy cikitsA-candrodaya / hai| isa avasthAmeM, (1) ghI pInA, (2) zahada cATanA, (3) dUdha pInA, (4) jala pInA aura (5) avagAhana karanA hitakArI hai / ___ jaba viSa kapha-sthAnameM-chAtImeM- hotA hai, taba vaha zvAsa, galagraha, khujalI, lAra giranA aura vamana honA Adi upadrava karatA hai| isa avasthAmeM, (1) kSArAgada sevana karAnA, (2) sveda dilAnA aura (3) phasda kholanA hitakArI hai| dUSI viSa agara raktagata yA khUnameM ho, to "paMcavidhi zirAvedhana" karanA caahiye| . isa taraha vaidyako sArI avasthAe~ samajhakara auSadhikI kalpanA karanI cAhiye / pahale to viSake sthAnako jItanA cAhiye; phira jisa sthAnake jItanese viSa nAza huA hai, usapara koI kAma viSacikitsAke viruddha na karanA caahiye| ___ (3) viSase mArga dUSita ho jAte aura cheda ruka jAte haiM, isaliye vAyu ruka jAtI hai, use rAstA nahIM miltaa| vAyuke rukanekI vajahase manuSya maranevAlekI taraha sA~sa lene lagatA hai| agara aisI hAlata ho, para asAdhya avasthAke lakSaNa na hoM, to usake mastakapara, teja cAkU yA churIse, camar3A chIlakara kavvekA-sA paJjA banAkara usapara "carmakaSA" yAnI sikekAIkA lepa karanA caahiye| sAtha hI kaTabhI- hAparamAlI, kuTakI aura kAyaphala-ina tInoMko pIsa. chAnakara, inakI pradhamana nasya denI cAhiye / agara AdamI, viSase, sahasA behoza ho jAya yA matavAlA ho jAya, to mastakapara UparakI likhI vidhise kAkapada banAkara, usapara bakarI, gAya, bhaiMsa, maiMdA, murgA yA jala-jIvoMkA mAMsa pIsakara rakhanA cAhiye / ___ agara nAka, netra, kAna, jIbha aura kaNTha ruka rahe hoM, to jaMgalI baiMgana, bijaurA aura aparAjitA yA mAlakA~ganI-ina tInoMke rasakI nasya denI caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra __www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mommom viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 21 agara netra banda ho gaye hoM, to dAruhaldI, trikuTA, haldI, kanera, kaMjA, nIma aura tulasIko . bakarIke mUtrameM pIsakara, netroM meM A~janA caahiye| kAlI sema, tulasIke patte, indrAyaNakI jar3a, punarnavA, kAkamAcI aura sirasake phUla,--ina sabako pIsakara, inakA lepa karane, nasya dene, aMjana karane aura pInese usa prANIko lAbha hotA hai, jo udvadhana viSa aura jalake dvArA murdeke jaisA ho rahA ho| . (4) saba viSa eka hI svabhAvake nahIM hote; koI vAtika, koI paittika aura koI zleSmika hotA hai| bhinna-bhinna prakArake viSoMkI cikitsA bhI alaga-alaga hotI hai, kyoMki unake kAma bhI to alaga-alaga hI hote haiN| vAtika viSa honese hRdayameM pIr3A, urdhvavAta, stambha, zirAyAma--. mastaka khIMcanA, haDDiyoMmeM vedanA Adi upadrava hote haiM aura zarIra kAlA ho jAtA hai| isa dazAmeM, (1) khA~DakA vraNa lepa, (2) telakI mAliza, (3) nAr3I sveda, (4) pulaka Adi yogase sveda. aura vRhaNa vidhi hitakArI hai| ... _paittika viSa honese saMjJAnAza--hoza na rahanA, garama zvAsa nikalanA, hRdayameM jalana, maiM hameM kar3avApana, kATI yA DasI huI jagahakA phaTanA aura sUjana tathA lAla yA pIlA raGga ho jAnA -ye upadrava hote haiN| isa avasthAmeM, zItala lepa aura zItala secana Adi upacAroMse kAma lenA hita hai| ___ zleSmika viSa honese vamana, aruci, jI micalAnA, mu~hase pAnI bahanA, utkleza, bhArIpana aura sardI laganA tathA muMhakA jAyakA mIThA honA--ye lakSaNa hote haiM / isa avasthAmeM, lekhana, chedana, svedana aura vamana-ye cAra upAya hitakArI haiM / . noTa--(1) darvIkara yA kAle phanadAra sA~poMke kATanese vAtakA prakopa hotA hai; maNDalI sarpake kATanese pittakA aura rAjilake kATanese kaphakA prakopa hotA For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. cikitsA-candrodaya / hai / darvIkara sarpakA viSa vAtika, maMDalIkA paittika aura rAjilakA zleSmika hotA hai| inake kATanese alaga-alaga doSa kupita hote haiM aura Upara likhe anusAra unake alaga-alaga upadrava hote haiM / jaise:.. darvIkara sarpo kA viSa vAtapradhAna hotA hai / unake kATanese vaise hI lakSaNa hote haiM, jaise Upara vAtika viSake likhe haiN| darvIkarake kATanekI jagaha sUkSma, kAle raMgakI hotI hai, usameMse khUna nahIM nikalatA / isake sivA vAtavyAdhike udmavAta, zirAyAma aura asthizUla Adi samasta lakSaNa hote haiM / ___maMDalI sarpakA viSa pittapradhAna hotA hai| usake kATanese vahI lakSaNa hote haiM, jo Upara paittika viSake likhe haiM / maMDalI sarpake kATane kI jagaha sthUlamoTo hotI hai / usapara sUjana hotI hai aura usakA raGga lAla-pIlA hotA hai tathA raktapittake sAre lakSaNa prakAzita hote haiM / isalie usake kATanekI jagahase khUna nikalatA hai| rAjila sarpakA viSa kaphapradhAna hotA hai| usake kATanese vahI lakSaNa hote haiM, jo ki Upara zleSmika viSake likhe haiM / rAjilakI kATI huI jagaha libalibI yA cikanI-sI, sthira aura sUjanadAra hotI hai| usakA raGga pANDu yA safada-sA hotA hai / kATe hue sthAnakA khUna jama jAtA hai / isake sivA, kaphake saba lakSaNa adhikatAse naz2ara pAte haiN| bicchU aura uJciTiGgake viSake sivA aura saba tarahake viSoMmeM cAhe ve kisI sthAnameM kyoM na hoM, prAyaH zItala cikitsA hitakArI hai / caraka / suzrutameM likhA hai, cUMki viSa atyanta garama aura tIkSNa hotA hai, isaliye prAyaH sabhI viSoM meM zItala pariSeka karanA yA zItala chir3ake denA hitakArI hai| para kIr3oMkA viSa bahuta tez2a nahIM hotA, prAyaH mandA hotA hai aura usameM vAyukaphake aMza adhika hote haiM, isaliye kIr3oMke viSameM sekane yA pasInA nikAlane kI manAhI nahIM hai / parantu aise bhI mauka hote haiM, jahA~ kIr3oMke viSameM garama seka nahIM kiyA jaataa| ___ caraka muni kahate haiM, bicchUke kATanepara, ghI aura namakase svedana karanA aura abhyaGga hitakArI haiM / isameM garama sveda, ghIke sAtha anna khAnA aura ghI pInA bhI hita hai / ghI pInese matalaba yaha hai ki, ghIkI mAtrA z2iyAdA ho|| suzrutake kalpa-sthAnameM likhA hai, ugra yA tez2a z2aharavAle bicchuoMke kATekA ilAja sA~poMke ilAjakI taraha karo / mande viSavAle bicchUke kATe sthAnapara cakra tela yAnI kaccI ghAnIke telakA tarar3A do athavA vidAryAdise pakAye For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 23 hue telako nivAyA karake seka karo, athavA viSa-nAzaka davAoMkI lUparIse upAnaha sveda karo / athavA nivAyA-nivAyA gobara kATe sthAnapara bA~dho aura usIse usa jagahako svedita karo / (5) isa bAtako bhI dhyAnameM rakkho ki, viSake sAtha kAla aura prakRtikI tulyatA honese viSakA vega yA z2ora bar3ha jAtA hai / jaise,--darvIkara sA~pakA viSa vAtapradhAna hotA hai| agara vaha vAtaprakRtivAle prANIko kATatA hai, to "prakRti-tulyatA" hotI hai, yAnI viSakI aura kATe jAnevAlekI prakRtiyA~ mila jAtI haiM--AdamIkA mijAja bAdIkA hotA hai aura viSa bhI bAdIkA hI hotA hai; taba viSakA jora bar3ha jAtA hai| agara usa vAta prakRtivAle manuSyako darvIkara sarpa varSA-kAlameM kATatA hai, to viSakA jora aura bhI jiyAdA hotA hai, kyoMki varSAkAlameM vAyukA kopa hotA hai / viSa vAtakopakAraka, varSAkAla vAtakopakAraka aura kATe jAnevAlekI prakRti vAtakI--jahA~ yaha tInoM mila jAte haiM, vahA~ jIvanakI AzA kahA~ ? agara kATanevAlA darvIkara yA kAlA sA~pa javAna paTTA ho, to aura bhI g2az2aba samajhiye; kyoMki javAna kAlA sA~pa (darvIkara), bUr3hA maNDalI sA~pa aura praur3ha avasthAkA rAjila sA~pa AzIviSa-sadRza hote haiN| idhara ye kATate haiM aura udhara AdamI khatama hotA hai| (6) agara kATanevAlA sarpako na dekha sakA ho yA ghabarAhaTameM pahacAna na sakA ho, to vaidyako viSake lakSaNa dekhakara, kaise sA~pane kATA hai, isakA nirNaya karanA cAhiye / jaise, darvIkara sA~pa kATegA to kATA huA sthAna sUkSma aura kAlA hogA aura vahA~se khUna na nikalegA aura vaha jagaha kachue ke jaisI hogI tathA vAyuke vikAra adhika hoNge| agara maNDalIne kATA hogA, to kATA huA sthAna sthUla hogA, sUjana hogI, raGga lAla-pIlA hogA aura kATI huI jagahase khUna nikalA hogA tathA rakta-pittake aura lakSaNa hoNge| - strI-sarpa-nAganake kATanese AdamIke aGga narma rahate haiM, dRSTi For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / nIcI rahatI hai yAnI zrAdamI nIcekI tarafa dekhatA hai, bolA nahIM jAtA aura zarIra kA~patA hai; para agara isake viparIta cihna hoM, jaise zarIrake aGga kar3e hoM, naz2ara Upara ho, svara kSINa na ho aura zarIra kA~patA na ho, to samajhanA hogA ki, puruSa-sarpane kATA hai| .. noTa-isa tarahakI pahacAna vahI kara sakatA hai, jise samasta lakSaNa kaNThAna ho / vaidyako ye saba bAteM hara samaya kaNThameM rakhanI cAhiye / samayapara pustaka kAma nahIM detI / hamane saba tarahake sA~poMke kATeke lakSaNa Adi, Age, jaMgama-viSacikitsAmeM khUba samajhA-samajhAkara likhe haiN| .. (7) Age likhA hai, ki sA~pake cAra bar3e dA~ta hote haiN| do dA~ta dAhinI ora aura do bAI ora hote haiN| dAhinI tarafake nIceke dA~takA raGga lAla aura Uparake dA~takA kAlA-sA hotA hai| jisa raGgake dA~tase sA~pa kATatA hai, kATI huI jagahakA raGga vaisA hI hotA hai| dAhinI tarafake dA~toMmeM bAI tarafake dA~toMse viSa jiyAdA hotA hai / bAI tarafake dA~toMkA raGga carakane likhA nahIM hai / bAI tarafake nIceke dA~tameM jitanA viSa hotA hai, usase bAI tarafake Uparake dA~tameM dUnA viSa hotA hai, dAhinI tarafake nIce ke dA~tameM tigunA aura usI orake Uparake dA~tameM caugunA viSa hotA hai / dAhinI orake nIce-Uparake dA~toMmeM, bAI taraphake dAtoMse viSa adhika hotA hai| dAhinI orake donoM dA~toMmeM bhI, Uparake dA~tameM bahuta hI jiyAdA viSa hotA hai aura usa dA~takA raGga bhI zyAma yA kAlA-sA hotA hai| agara hama kATe hue sthAnapara, sA~pake Uparake dAhine dA~takA cihna aura raGga dekheM, to samajha jAya~ge, ki viSa bahuta tez2a hai / agara dAhinI orake lAla dA~takA raGga aura cihna dekheMge, to viSako usase kucha kama smjheNge| agara cAroM dA~ta pUre baiThe hue dekheMge to bhayAnaka daMza smjheNge| agara kATA huA nizAna Uparase khUba sAfa na ho, para bhItarase gaharA ho, gola ho yA lambA ho athavA kATanese baiTha gayA ho athavA For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-cikitsAmeM yAda rakhane-yogya baateN| 25 . eka jagahase phUTakara dUsarI jagaha bhI jA phUTA ho, to samajhanA hogA, yaha daMza--kATanA sAMghAtika yA prANa-nAzaka hai| __isa taraha kATe hue sthAnakI raGgata aura AkAra-prakAra Adise vaidya viSakI tejI-mandI aura sAdhyAsAdhyatA tathA kATanevAle sarpakI kisma yA jAta jAna sakatA hai| jo vaidya aisI-aisI bAtoMmeM nipuNa hotA hai vahI viSa cikitsAse yaza aura dhana kamA sakatA hai| (8) viSakI hAlatameM, agara hRdayameM pIr3A aura jalana ho aura meM hase pAnI giratA ho, to avasthAnusAra tIvra vamana yA virecana-- kaya yA dasta karAnevAlI tez2a davA denI cAhiye / vamana virecanase zarIrako sAfa karake, peyA Adi pathya padArtha pilAne caahiyeN| _ agara viSa sirameM pahu~ca gayA ho, to bandhujIva--gejuniyAke phUla, bhAraMgI aura kAlI tulasIkI jar3akI nasya denI cAhiye / ___ agara viSakA prabhAva netroM meM ho, to pIpala, mirca, javAkhAra, baca, seMdhAnamaka aura saha~janeke bIjoMko rohU machalIke pittemeM pIsakara A~khoMmeM aMjana lagAnA cAhiye / / agara viSa kaMThagata ho, to kacce kaithakA gUdA cInI aura zahadake sAtha caTAnA caahiye| agara viSa AmAzayagata ho, to tagarakA cAra tole cUrNa--mizrI aura zahada ke sAtha pInA caahiye| ___ agara viSa pakvAzayameM ho, to pIpara, haldI, dAruhaldI aura ma~jIThako barAbara-barAbara lekara, gAyake pittemeM pIsakara, pInA caahiye| ___ agara viSa rasagata ho, to gohakA khUna aura mAMsa sukhAkara aura pIsakara kacce kaithake rasake sAtha pInA caahiye| agara viSa raktagata ho yAnI khUna meM ho, to lihasaur3ekI jar3akI chAla, bera, gUlara aura aparAjitAkI zAkhoMke agale bhAga--inako pAnIke sAtha pIsakara pInA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 cikitsaa-cndrody| agara viSa mAMsagata ho-mAMsameM ho, to zahada aura khadirAriSTa milAkara pIne caahiyeN| agara viSa sarvadhAtugata ho--saba dhAtuoMmeM ho, to khireMTI, nAgabalA, mahuAke phUla, mulahaTI aura tagara,--ina sabako jalameM pIsakara pInA caahiye| agara viSake kAraNase sAre zarIrameM sUjana ho, to jaTAmAsI, kezara, tejapAta, dAlacInI, haldI, tagara, lAlacandana, mainasila, vyAghranakha aura tulasI--inako pAnIke sAtha pIsakara pIne, inhIMkA lepa aura aMjana karane tathA inhIMkI nasya denese sUjana aura viSa naSTa ho jAte haiN| (6) ghora a~dheremeM cIMTI Adike kATanese bhI, manupyoMko sA~pake kATanekA vahama ho jAtA hai / isa vahama yA AzaMkAse jvara, vamana, mUrchA, glAni, jalana, moha aura atisAra taka ho jAte haiN| aise maukepara, rogIko dhIraja dekara usakA jhUThA bhaya dUra karanA cAhiye / khA~Da, hiMgoTa, dAkha, kSIrakAkolI, mulahaTI aura zahadakA panA banAkara pilAnA cAhiye / isake sAtha hI maMtra-taMtra, dilAsA aura dila khuza karanevAlI bAtoMse bhI kAma lenA caahiye| (10) saba tarahake viSoMmeM, khAneke liye zAli cA~vala, mulahaTI, kodoM, priyaMgU, seMdhAnona, caulAI, jIvantI, baiMgana, caupatiyA, paravala, amalatAzake patte, maTara aura mUgakA yUSa, anAra, Amale, hirana, lavA, tItarakA mAMsa aura dAha na karanevAle padArtha dene cAhiyeM / viSa-pIr3ita aura viSamukta prANIko viruddha bhojana, bhojana-parabhojana, krodha, bhUkhakA vega mAranA, bhaya, mihanata, maithuna aura dinameM sonA-inase bacAnA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tIsarA adhyAya / sthAvara viSoMkIsAmAnya cikitsaa| vegAnusAra cikitsaa| (1) pahale vegameM -zItala jala pilAkara vamana yA kaya karAnI cAhiye tathA zahada aura dhIke sAtha agada-viSa-nAzaka davA-- pilAnI cAhiye, kyoMki piyA huA viSa vamana karAnese tatkAla nikala jAtA hai| . (2) dUsare vegameM -pahale vegakI taraha vamana yA kaya karAkara, virecana yA julAba bhI de sakate haiN| noTa--carakakI rAyameM, pahale vegameM vamana karAnI aura dUsare vegameM julAba denA cAhiye / suzruta kahate haiM, pahale aura dUsare--donoM vegoMmeM vamana karAkara, viSako nikAla denA cAhiye, kyoMki vaha isa samaya taka AmAzayameM hI rahatA hai / para, agara z2arUrata samajhI jAya, to cikitsaka isa vegameM julAba bhI de sakatA hai / carakakA abhiprAya yaha hai, ki viSa sAmAnyatayA zarIrameM phailA ho yA na phailA ho, dUsare vegameM julAba dekara use nikAla denA cAhiye / caraka muni isa maukepara eka bahuta hI z2arUrI bAtakI ora dhyAna dilAte haiN| vaha kahate haiM:-- pItaM camanai sadyoharedvirekairdvitIyetu / Adau hRdayaM rakSyaM tasyAvaraNa pivedyathAlAbham / / piyA huaA viSa namanase tatkAla nikala jAtA hai, ataH zurUmeM kisI vamanakArI davAse kaya karA denI caahiye| viSake dUsare vega yA dauremeM, julAba dekara, For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 cikitsA-candrodaya / viSako nikAla denA caahiye| lekina viSa pInevAle prANIke hRdayako rakSA sabase pahale karanI cAhiye / usake hRdayako viSase bacAnA cAhiye, kyoMki prANa hRdayameM ho rahate haiN| agara tuma aura upAyoM meM lage rahoge, hRdaya-rakSAko bAta bhUla jAoge, hRdayako viSase na chipAzroge, to tumhArA saba kiyA-karAyA vRthA ho jAyagA; ataH sabase pahale hRdayako viSase chipAyo, hRdayako viSase chipAneke liye mAMsa, ghI, majjA, gerU, gobara, IkhakA rasa, bakarI AdikakA khUna, bhasma aura miTTI-inameM se jo usa samaya mila jAya, usIko z2ahara pInevAleko phaurana khilA-pilA do| isakA yaha matalaba hai, ki viva ina cIz2oM meM lipaTa jAyagA aura usakI kArastAnI inhIMpara hotI rahegI, hRdayako nukasAna na pahu~cegA / itane meM to Apa vamana karAkara viSako nikAla hI doge| agara Apa pahale hI inameMse koI cIz2a na pilAnoge, to hRdayapara hI viSakA sIdhA hamalA hogA / yahI vajaha hai, ki anubhavI vaidya saMkhiyA yA afIma Adi khAnevAleko sabase pahale 'ghI' pilA dete aura phira vamana karAte haiN| ghI pI lenese hRdayako rakSA ho jAtI hai| saMkhiyA Adi viSa, ghImeM milakara yA lipaTakara, kaya dvArA bAhara A par3ate haiN| __ (3) tIsare vegameM--agada yA viSa-nAzaka davA pilAnI cAhiye, nAkameM nasya denI cAhiye aura A~khoMmeM viSa-nAzaka aJjana A~janA caahiye| (4) cauthe vegameM--ghI milAkara agada-viSa-nAzaka davA pilAnI caahiye| noTa-carakameM likhA hai, cauthemeM; kaithakA rasa, zahada aura ghIke sAtha gobarakA raMsa pilAnA caahiye| (5) pA~caveM vegameM--zahada aura mulahaTIke kAr3hemeM agada-viSanAzaka davA--milAkara pilAnI cAhiye / / (6) chaThe vegameM-dasta bahuta hote haiM, isaliye agara viSa bAqI ho, to vaidyako use nikAla denA cAhiye / agara na ho, to atisArakA ilAja karake dastoM ko banda kara denA caahiye| isake sivA, avapIr3a nasyako kAmameM lAnA caahiye| kyoMki nasya denese hoza-havAsa ThIka ho sakate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthAvara viSoMkI sAmAnya cikitsA / 26 (7) sAtaveM vegameM-kandhe TUTa jAte haiM, pITha aura kamarameM bala nahIM rahatA aura zvAsa ruka jAtA hai, yaha avasthA nirAzAjanaka hai| ataH isa avasthAmeM vaidyako koI upAya na karanA cAhiye, para bahuta bAra aise bhI baca jAte haiN| 'jaba taka sA~sA taba taka AsA' isa kahAvatake anusAra agara upAya karanA ho, to rogIke gharavAloMse yaha kahakara ki, aba AzA to nahIM hai, mAmalA asAdhya hai, para hama rAma bharose upAya karate haiM--vaidyako avapIr3a nasyakA prayoga karanA cAhiye aura sirameM kavveke paJjakA-sA cihna banAkara usapara khUna sameta tAjA mAMsa rakhanA caahiye| isIko "kAkapada karanA" kahate haiN| yaha AkhirI upAya hai / isa upAyase rogI jItA hai yA mara gayA hai, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai aura agara jindagI hotI hai, to sA~sakI rukAvaTa bhI khula jAtI hai| agara isa upAyase sA~sa Ane lage, to phira aura upAya karake rogIko bacAnA caahiye| agara "kAka. pada"se bhI kucha na ho, to basa mAmalA khatama samajhanA cAhiye yA aisI nirAza avasthAmeM, agara rogI jIvita ho, to jaharIle sA~pase kaTAnA cAhiye; kyoMki "viSasya viSamauSadham" kahAvatake anusAra, viSase viSake rogI ArAma ho jAte haiN| agara sA~pase na kaTAsako to sA~pakA jahara rogIke zarIrakI zirA yA nasameM pevasta karo; yAnI zarIrameM, kisI sthAnapara cIrakara, khUna bahAnevAlI nasapara sA~pake jaharako lagA do| vaha viSa khUnameM milakara, sAre zarIrameM phaila jAyagA aura khAye-piye hue sthAvara viSake prabhAvako naSTa karake, rogIko bacA degA / isIko "prativiSa cikitsA" kahate haiM / sthAvara viSa jaMgama viSake viparIta guNoMvAlA hotA hai aura jaMgama viSa sthAvarake viparIta hotA hai / sthAvara yA mUlaja viSa UparakI ora daur3atA hai aura jaMgama nIcekI tarapha daur3atA hai| For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| OEBOOK OSOBO PREDIENTreavenaOEOCHRONOCENCEve sthAvara viSa nAzaka nusakhe / / caccarTICCEORGET RECREERIEOCERO amRtAkhya ghRt| ___ogeke bIja, sirasake bIja, donoM zvetA aura makoya--ina pA~coMko gomUtrameM pIsakara, lugadI banA lo| lugadIse caugunA ghI aura ghose caugunA dUdha lekara, ghIkI vidhise ghI pakA lo| isa ghoke pInese sthAvara aura jaMgama donoM tarahake viSa zAnta hote haiN| suzrutameM likhA hai, isa ghIke pInese viSase mare hue bhI jI jAte haiN| suzrutameM sthAvara viSa-cikitsAmeM bhI isake sevana karanekI rAya dI hai aura jaMgama viSakI cikitsAke adhyAyameM to yaha likhA hI hai / isase spaSTa mAlUma hotA hai, ki yaha ghI sthAvara viSake sivA, sarpa prabhRti aneka viSaile jAnavaroMke viSapara bhI diyA jAtA hai| noTa-donoM zvetAoMkA artha kisI TIkAkArane medA, mahAmedA aura kisIne kaTabhI, mahAkaTabhI likhA hai aura zvetA svayaM bhI eka davA hai| mahAsugandhi agada / sapheda candana, lAla candana, agara, kUTa, tagara, tilaparNI, prapauMDarIka, narasala, sarala, devadAru, sapheda candana, dUdhI, bhAraGgI, nIlI, sugandhikA-nAkulI, pIlA candana, padmAkha, muleThI, soMTha, jaTA-rudra jaTA, punnAga, ilAyacI, elavAluka, gerU, dhyAmakatRNa, khireMTI, netravAlA, rAla, jaTAmAsI, mallikA, hareNukA, tAlIsapatra, choTI ilAyacI, priyaMgU , syonAka, pattharakA phUla, zilArasa, patraja, kAlAnusArivA-- tagarakA bheda, soMTha, mirca, pIpara, kapUra, khaMbhArI, kuTakI, bAkucI, atIsa, kAlAjIrA, indrAyaNa, khasa, varaNa, mothA, nakha, dhaniyA, donoM zvetA, haldI, dAruhaldI, thunerA, lAkha, saiMdhAnona, saMcaranona, bir3anona,, samandaranona aura kadhiyAnona, kamodinI, kamalapadma, pAkake phUla, campAke phUla, azokake phUla, tila-vRkSakA paJcAGga, pATala, sambhala, For Private and Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthAvara viSoMkI sAmAnya cikitsA / 31 lhisaur3A, sirasa, tulasI, ketakI aura siMbhAlU--ina sAtoMke phUla, dhavake phUla, mahAsarjake phUla, tinizake phUla, gUgala, kezara, ka~dUrI, sarpAkSI aura gandhanAkulI-ina 85 davAoMko mahIna kUTa-pIsakara chAna lo| phira gorocana, zahada aura ghI milAkara, sIMgameM bharakara, sIMgase hI banda karake rakha do| jisa manuSyake kandhe TUTa gaye hoM, netra phaTa gaye hoM, mRtyu-mukhameM patita ho gayA ho, usako bhI vaidya isa zreSTha agadase jilA sakatA hai| yaha agada saba agadoMkA rAjA hai aura rAjAoMke hAthoMmeM rahane yogya hai| isake zarIrameM lepana karanese rAjA saba manuSyoMkA pyArA ho sakatA hai aura indrAdi devatAoMke bIcameM bhI kAntivAna mAlUma ho sakatA hai| aura kyA, agnike samAna durnivArya, krodhayukta, apramita tejasvI nAgapati vAsukIke viSako bhI yaha agada naSTa kara sakatA hai| roga-nAza--isa agadase sthAvara aura jaMgama saba tarahake viSa nAza hote haiN| sevana vidhi-ghI, zahada yA dUdha vagairahameM milAkara ise rogIko pilAnA caahiye| isako lepa, aJjana aura nasyake kAmameM bhI lAte haiM / apathya-rAba, sohaMjanA, kA~jI, ajIrNa, nayA dhAna, bhojana-parabhojana, dinameM sonA, maithuna, parizrama, kulthI, krodha, dhUma, madirA aura tila--ina sabako tyAganA cAhiye / pathya-cikitsA hote samaya, pRSTha 32 meM likhI "viSanna yavAgU" denI cAhiye | ArAma honepara hitakArI anna-pAna vicArakara dene caahiyeN| mRta snyjiivnii| spRkkA--asabaraga, kevaTI mothA gaThonA, phiTakarI, bhUricharIlA, patthara-phUla, gorocana, tagara, rohiSa tRNa--rohisa ghAsa, kezara, jaTAmAsI, tulasIko maJjarI, bar3I ilAyacI, haratAla, pa~vArake bIja, bar3I For Private and Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AAAAAAAAAAAAna 32 cikitsA-candrodaya / . kaTerI, sirasake phUla, saralakA goMda--gandAbirojA, sthala-kamala, indrAyaNa, devadAru, kamala-kezara, sAdA lodha, mainasila, reNukA, camelIke phUloMkA rasa, Akake phUloMkA rasa, haldI, dAruhaldI, hIMga, pIpara, lAkha, netravAlA, mUMgaparNI, lAla candana, mainaphala, mulahaTI, nirguNDI--samhAlU , amalatAza, lAla lodha, ciracirA, priyaMgU , nAkulI-rAsnA aura bAyabiDaGga--ina 43 davAoMko, puSya nakSatrameM lAkara, barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira pAnIke sAtha kharala karake goliyA~ banA lo| roga-nAza--isa 'mRta-saJjIvanI ke pIne, lepa karane, tamAkhUkI taraha cilamameM rakhakara pInese saba tarahake viSa naSTa hote haiN| yaha viSase mare hue ke liye bhI jilAnevAlI hai| isake gharameM rahanese hI viSaile jIva aura bhUta-preta, jAdU-TonA AdikA bhaya nahIM rahatA aura lakSmI AtI hai / brahmAne amRta-racanAke pahale ise banAyA thaa| noTa--yaha mRtasaMjIvanI carakameM likhI hai aura cakradattameM bhI likha hai| para cakradatta aura carakameM do-cAra cIz2oMkA bheda hai| isa ko sabhIne bar3I prazaMsA kI hai / isameM aisI koI davA nahIM hai, jo na mila sake; ata: vaidyoMko ise gharameM rakhanA cAhiye / yaha mRtasaJjIvanI viSakI sAmAnya cikitsAmeM kAma AtI hai; yAnI sthAvara aura jaGgama donoM tarahake viSa isase naSTa hote haiN| gRhastha loga bhI ise kAmameM lA sakate haiN| viSana yvaaguu| jaMgalI kar3avI toraI, ajamoda, pAThA, sUryavallI, giloya, harar3a, sarasa, kaTabhI, lihasaur3e, zvetakanda, haldI, dAruhaldI, sapheda aura lAla punarnavA, hareNu, soMTha, mirca, pIpara, kAlA aura sapheda sArivA tathA khireMTI-ina 21 davAoMko lAkara kAr3hA banA lo| phira isa kAr3heke sAtha yavAgU pakA lo| isa yavAgUke pInese sthAvara aura jaGgama donoM tarahake viSa nAza hote haiN| pIche likhe hue sthAvara viSake vegoMke bIcameM, vegoMkA ilAja For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthAvara viSoMkI. sAmAnya cikitsA / karake, ghI aura zahada ke sAtha, yaha yavAgU zItala karake pilAnI cAhiye / isI taraha sarpa-viSake vegoMkI cikitsAke bIcameM bhI, yahI yavAgU pilAyI jA sakatI hai| isa yavAgUmeM zodhana, zamana aura viSa-nAzaka cIjeM haiN| - ajeya ghRta / muleThI, tagara, kUTa, bhadra dAru, punnAga, elavAluka, nAgakezara, kamala, mizrI, bAyabiDaGga, candana, tejapAta, priyaMgU, dhyAmaka, haldI, dAruhaldI, choTI kaTerI, bar3I kaTerI, kAlA sArivA, sapheda sArivA, zAlaparNI aura pRznaparNI--ina sabako silapara pIsakara lugadI yA kalka banA lo| jitanA kalka ho, usase caugunA ghI lo aura ghIse caugunA gAyakA dUdha lo| pIche lugadI, ghI aura dUdhako milAkara mandAgnise pakAo; jaba ghI mAtra raha jAya, utAra lo aura chAnakara rakha do| isa ajeya ghRtase saba tarahake viSa naSTa hote haiN| sthAvara viSa khAnevAloMko ise avazya sevana karanA caahiye| mahAgandha hastI agada / tejapAta. agara, mothA, bar3I ilAyacI, rAla gUgala, aphIma, zilArasa, lobAna, candana, smRkkA, dAlacInI, jaTAmAsI, narasala, nIlA kamala, sugandhavAlA, reNukA, khasa, vyAghra-nakha, devadAru, nAgakezara, kezara, gandhatRNa, kUTa, phUla-priyaMgU, tagara, sirasakA paMcAGga, soMTha, pIpara, mirca, haratAla, maiMnazila, kAlA jIrA, sapheda koyala, kaTabhI, karaMja, sarasoM, samhAlU, haldI, tulasI, rasauta, gerU, ma~jITha, nImake patte, nImakA goMda, bA~sakI chAla, asagandha, hIMga, kaitha, amlaveta, amalatAza, mulahaTI, mahuAke phUla, bAvacI, baca, mUbo, gorocana aura tagaraina saba davAoMko mahIna pIsa, gAyake pittemeM milA, puSya nakSatra meM, goliyA~ banAnI caahiyeN| roga-nAza--isa davAko pIne, A~jane aura lepakI taraha lagAnese. saba tarahake sA~poMke viSa, cUhoMke viSa, makar3iyoMke viSa aura mUlaja, For Private and Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . kandaz2a Adi sthAvara viSa ArAma hote haiN| isa davAko sAre zarIrameM lagAkara, manuSya sA~pako pakar3a le sakatA hai| jisakA kAla A gayA hai, vaha viSa khAnevAlA manuSya bhI isake prabhAvase baca sakatA hai| agara viSa-rogI behoza ho, to isa davAko bherI mRdaGga Adi bAjoMpara lepa karake, usake kAnoMke pAsa una bAjoMko bjaao| agara rogI dekhatA ho, to chatra aura dhvajA-patAkAoMpara isako lagAkara rogIko dikhAo / isa taraha karanese hara tarahakA bhayAnaka-se-bhayAnaka viSavAlA rogI ArAma ho sakatA hai| yaha davA anAha--peTa phUlaneke rogameM maladvAra--gudAmeM, mUr3ha garbhavAlI strIkI yonimeM aura mUrchAvAleke lalATapara lepa karanI caahiye| ina rogoMke sivA, isa davAse viSamajvara, ajIrNa, haijA, sapheda kor3ha, vizUcikA, dAda, khAja, ratauMdhI, timira, kA~ca, arbuda aura paTala Adi anekoM roga naSTa hote haiN| jahA~ yaha davA rahatI hai, vahA~ lakSmI acalA hokara nivAsa karatI. hai, para pathya pAlana jarUrI hai| -caraka / kSArAgada / ___ gerU, haldI, dAruhaldI, muleThI, safeda tulasIkI maJjarI, lAkha, seMdhAnona, jaTAmAsI, reNukA, hIMga, anantamUla, sArivA, kUTa, soMTha, mirca, pIpara aura hIMga--ina sabako barAbara-barAbara lekara pIsa lo| phira inake vajanase caugunA taruNa palAzake vRkSake khArakA pAnI lo| sabako milAkara, mandAgnise pakAo; jaba taka saba cIjeM ApasameM lipaTa na jAya; pakAte rho| jaba golI banAne-yogya pAka ho jAya, eka-eka tolekI goliyA~ banA lo aura chAyAmeM sukhA lo| roga-nAza--ina goliyoMke sevana karanese saba tarahake--sthAvara aura jaMgama-viSa, sUjana, golA, camar3eke doSa, bavAsIra, bhagandara, tillI, zoSa, mRgI, kRmi, bhUta, svarabhaMga, khujalI, pANDu roga, mandAgni, khA~sI aura unmAda-ye naSTa hote haiN| noTa-(1) yaha kSArAgada "caraka" kI hai / carakane viSake tIsare vegameM For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthAvara viSoMkI sAmAnya cikitsA / isako deneko rAya dI hai aura ise sAmAnya viSa-cikitsAmeM likhA hai, ataH yaha sthAvara aura jaMgama donoM tarahake viSoMpara dI jA sakatI hai| (2) taruNa palAza yA navIna DhAkake khArako caugune yA chai gune jalameM gholo aura 21 vAra chAno / phira isameMse, davAoMse caugunA, jala le lo aura davAoMmeM milAkara pakAyo / khAra banAnekI vidhi hamane isI bhAgameM Age likhI hai| phira bhI saMkSepase yahA~ likha dete haiM:-jisakA kSAra banAnA ho, use jar3ase ukhAr3akara chAyAmeM sukhA lo| phira usako jalAkara bhasma kara lo| bhasmako eka bAsanameM dUnA pAnI DAlakara 6 ghaNTe taka bhIgane do / phira usameMke pAnIko dhIre-dhIre dUsare bAsanameM nitAra aura chAna lo, rAkhako pheMka do / eka ghaNTe bAda, isa sAfa pAnIko kar3hAhImeM nitArakara, cUlhepara car3hA do aura mandI AgaM lagane do / jaba saba pAnI jala jAya, bUMda bhI na rahe, kar3hAhIko utAra lo| kar3hAhImeM lagA huA padArtha hI khAra yA kSAra hai, ise khuracakara rakha lo| saMkSipta sthAvara-viSa cikitsA (1) sthAvara viSase rogI hue AdamIko, "balapUrvaka" vamana karAnI cAhiye; kyoMki usake liye vamanake samAna koI aura davAI nahIM hai / vamana karAnA hI usakA sabase acchA ilAja hai| noTa-cU~ki viSa atyanta garama aura tIkSNa hai; isaliye saba tarahake viSoMmeM zItala secana karanA cAhiye / viSa apanI uSNatA aura tIkSNatA-garamI aura tez2I--ke kAraNa vizeSakara, pittako kupita karatA hai; ataH vamana karAne ke bAda zItala jalase secana karanA cAhiye / (2) viSa-nAzaka davAoM athavA agadoMko ghI aura zahada ke sAtha, tatkAla, pilAnA caahiye| (3) viSavAleko khaTTe rasa khAneko dene caahiyeN| zarIrameM golamirca pIsakara malanI caahiyeN| bhojana-yogya honepara, lAla zAli cA~vala, sA~ThI cA~vala, kodoM aura kA~ganI--pakAkara denI caahiyeN| (4) jina-jina doSoMke cihna yA lakSaNa adhika naz2ara AveM, una For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / una doSoMke guNoMse viparIta guNavAlI davAyeM dekara, sthAvara viSakA ilAja karanA caahiye| (5) sirasakI chAla, jar3a, patte, mUla aura bIja, ina pA~coMko gomUtrameM pIsakara, zarIrapara lepa karanese viSa naSTa ho jAtA hai| (6) khasa, bAlachar3a, lodha, ilAyacI, sajjI, kAlImirca, sugandhavAlA, choTI ilAyacI aura pIlA gerU-ina nau davAoMke kAr3hemeM zahada milAkara pInese dUSI viSa naSTa ho jAtA hai| - noTa-dUSI viSavAle rogIko snigdha karake aura vamana-virecanase zodhana karake, UparakA kAr3hA pilAnA caahiye| OSD ti titility try trip fiptiDO sarva viSa-nAzaka numakhe / (1) garama jalase vamana karAne aura bArambAra ghI aura dUdha pilAnese jahara utara jAtA hai| (2) harI caulAIkI jar3a 1 tole lekara aura pAnI meM pIsakara, gAyake ghIke sAtha khAnese garama jahara utara jAtA hai| noTa-agara caulAIkI jar3a sUkhI ho, to 6 mAze lenI cAhiye / (3) gAyakA ghI cAlIsa mAze aura lAhaurI namaka 8 mAze-- inako milAkara pilAnese saba tarahake jahara utara jAte haiN| yahA~ taka ki, sA~pakA viSa bhI zAnta ho jAtA hai / (4) choTI kaTAI pIsakara khAnese z2ahara utara jAtA hai / (5) eka mAze dariyAI nAriyala pIsakara khilAnese saba tarahake jahara utara jAte haiN| (6) binauloMkI girIko kUTa-pIsakara aura gAyake dUdhameM auTAkara pilAnese aneka prakArake jahara utara jAte haiN| (7) kaserU khAnese jahara utara jAte haiN| (8) ajavAyana khAnese aneka prakArake jahara utara jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthAvara viSoMkI sAmAnya cikitsaa| - (6) bakarIkI maiMganI jalAkara khAne aura lepa karanese aneka prakArake viSa naSTa ho jAte haiM / (10) murge kI bITa pAnImeM milAkara pilAte hI, kaya hokara, viSa nikala jAtA hai| (11) kAlImirca, nImake patte aura seMdhAnona tathA zahada aura ghI-ina sabako milAkara pInese sthAvara aura jaMgama donoM tarahake viSa zAnta ho jAte haiN| - (12) zuddha bacchanAbha viSa, suhAgA, kAlImirca aura zuddha nIlAthothA - ina cAroMko barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira kharalameM DAla, Uparase "bandAla"kA rasa de-dekara ghotto| jaba ghuTa jAya, cAra-cAra mAzekI goliyA~ banA lo| ina goliyoMko manuSyake mUtra yA gomUtrake sAtha sevana karanese kandAdike viSakI pIr3A tathA aura z2aharoMkI pIr3A zAnta ho jAtI hai| itanA hI nahIM, ghora jaharI kAle sA~pakA jahara bhI ina goliyoM ke sevana karanese utara jAtA hai| yaha nusakha: sA~pake jaharapara parIkSita hai| noTa-viSa khAye hue rogIko zaMtala sthAnameM rakhane, zItala seka aura zItala upacAra karanese vira-vega nizcaya ho zAnta ho jAte haiN| kahA hai:-- zItopacArA vA sekAH zItAH zItasthalasthitiH / viSArta viSavegAnAM zAntyai syuramRtaM yathA // .. (13) kar3ave paravala ghisakara pilAnese taya hotI haiM aura viSa nikala jAtA hai| : (14) kar3avI tUmbIke patte yA jar3a pAnImeM pIsakara pilAnese vamana hokara viSa utara jAtA hai| parIkSita hai| - (15) kar3avI ghiyA toraI kI belakI jar3a athavA pattoMkA kAr3hA "zahada" milAkara pilAnese samasta viSa naSTa ho jAte haiN| parIkSita hai| (16) kar3avI toraI ke kAr3hemeM ghI DAlakara pInese vamana hotI aura viSa utara jAtA hai| parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38 cikitsA-candrodaya / (17) karauMdeke patte pAnI meM pIsakara pilAnese jahara khAnevAleko qaya hotI haiM, para jisane jahara nahIM khAyA hotA hai, kevala zaka hotA hai, use taya nahIM hotii| (18) satyAnAzIkI jar3akI chAla khAnese sAdhAraNa viSa utara jAtA hai| (16) nImakI nibauliyoMko garama jalake sAtha pIsakara pInese saMkhiyA Adi sthAvara viSa zAnta ho jAte haiN| . manuSyamAtrake dekhane-yogya do apUrvaratna / navAba siraajuddaulaa| yaha upanyAsa upanyAsoMkA bAdazAha hai| sarasvatI-sampAdaka upanyAsoMko bahuta kama pasanda karate haiM, para ise dekhakara to ve bhI mohita ho gaye / isa eka upanyAsameM itihAsa aura upanyAsa donoMkA Ananda hai / agara Apa navAba sirAjuddaulAke atyAcAroM aura navAbI mahaloM ke paristAnoMkA citra A~khoMke sAmane dekhanA cAhate haiM, to sacitra sirAjuddaulA dekheN| dAma 4) DAkakharca // ) samrATa akabara / yaha upanyAsa nahIM jIvanI hai, para Ananda upanyAsakA-sA AtA hai / isameM usa prAtaHsmaraNIya zAhanzAha akabarakA hAla hai, jisake samAna bAdazAha bhAratameM Ajataka aura nahIM huaa| yaha grantha koI 5000 rupayoMke granthoMkA makkhana hai| 43 granthoMse likhA gayA hai| isake par3hanese 300 barasa pahalekA bhArata netroMke sAmane A jAtA hai / isako par3hakara par3hanevAlA, Ajake bhAratase pahaleke bhAratakA milAna karake hairatameM A jAtA aura usa z2amAneko dekhaneke liye lAlAyita hotA hai / isameM prAcIna bhAratakI mahimA pramANa de-dekara gAI gaI hai| 'jisane ise dekhA, vahI mugdha hogyaa| jisane "akabara" na par3hA, jindagImeM kucha na pddh'aa| agara Apa solaha Ane kaMjUsa haiM, to bhI "akabara ke liye to aNTI DhIlI krdeN| isake par3hanese Apako jo lAbha hogA, akathanIya hai / mUlya 500 saphoMke sacitra granthakA 4 // ) noTa-donoM grantha eka sAtha ma~gAnese sAta rupayemeM mileNge| For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauthA adhyAya / viSa aura upaviSoMkI RE vizeSa cikitsaa| 0000000000.SNA NO000000000000 10007 AGOVTKE Jaggangana 200000000000 deg00800300 110000000000n. M . : . sa taraha aneka prakArake viSa hote haiM, usI taraha mukhyatayA sAta prakArake upaviSa mAne gaye haiN| kahA hai-- arkakSIraM snuhIkSIraMlAMgalI karavIrakaH / gujAhiphenI dhattUraH saptopaviSa jAtayaH // AkakA dUdha, thUharakA dUdha, kalihArI, kanera, ciramiTI, aphrIma aura dhatUrA ye sAta upaviSa haiN| ye sAloM upaviSa bar3e kAmakI cIz2a haiM aura aneka rogoMko nAza karate haiM; para, agara ye bekAyade sevana kiye jAte haiM, to manuSyako mAra dete haiN| .. . .. nIce, hama vatsanAbha viSa prabhRti viSa aura uparokta upaviSoM tathA anya viSa mAne jAne yogya padArthoM kA varNana, unakI zAntike upAyoM sahita, alaga-alaga likhate haiM / hama ina viSa-upaviSoMke canda prayoga yA nusane bhI sAtha-sAtha likhate haiM, jisase pAThakoMko Dabala lAbha ho / AzA hai, pAThaka inase avazya kAma leMge aura viSa-pIr3ita prANiyoMkI prANa-rakSA karake yaza, kIrti aura puNyake bhAgI hoNge| For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 00000000 0000000003 cikitsA-candrodaya / 5 vatsanAbha-viSakA varNana aura usakI zAntike upAya / 0000000000000 200000.00 ka...00000geoa.. ..000000000000000 1000000-0 OcDOC GOOD ........ ...ru PM 10 20.10.." : JOoncea.. 000... ison 100 aaa.pop Seasoor XXXXX jakala suzrutake 13 yA bhAvaprakAzake 1 kanda-virSoM meMse a vatsanAbha viSa aura zRGgI viSakA upayoga jiyAdA hotA XXXX hai| ye donoM viSa alaga-alaga hote haiM, para Ajakalake paMsArI donoMko eka hI samajhate haiN| sIMga ke AkArakI jar3a, jo raGgameM kAlI aura tor3ane meM kucha camakadAra hotI hai, use hI donoM nAmoMse de dete haiN| inako mIThA viSa yA teliyA bhI kahate haiN| "bhAvaprakAza"meM likhA hai, bacchanAbha viSa samhAlUke-se pattoMvAlA aura bachar3ekI nAbhike samAna AkAravAlA hotA hai| isake vRkSake pAsa aura vRkSa nahIM raha skte| ___ "suzruta" meM likhA hai, vatsanAbha viSase grIvA-stambha hotA hai tathA mala-mUtra aura netra pIle ho jAte haiN| sIMgiyA viSase zarIra zithila ho jAtA, jalana hotI aura peTa phUla jAtA hai| ___ bacchanAbha viSa agara beqAyade yA z2iyAdA khAyA jAtA hai, to sira ghUmane lagatA hai, cakkara Ate haiM, zarIra sUnA ho jAtA aura sUkhane lagatA hai / agara viSa bahuta hI z2iyAdA khAyA jAtA hai, to halakameM sUnApana, jhaMjhanAhaTa aura rukAvaTa hotI tathA qaya aura dasta bhI hote haiM / isakA jaldI hI ThIka ilAja na honese khAnevAlA mara bhI jAtA hai| "tibbe akabarI'meM likhA hai, bIza--vatsanAbha viSa eka viSailI jar3a hai| yaha bar3I tez2a aura mRtyukAraka hai| isake adhika yA ayogya rItise khAnese hoTha aura jIbhameM sUjana, zvAsa, mUrchA, ghumarI aura mirgI roga tathA bala-hAni hotI hai / isase maranevAle manuSyake pheMphar3oMmeM ghAva aura viSamajvara hote haiN| For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"vtsnaabh"| 41 - "vaidyakalpataru" meM eka sajjana likhate haiM, bacchanAbhako a~garejImeM "ekonAiTa' kahate haiN| isake khAnese--hoTha, jIbha aura mu~hameM jhanajhanAhaTa aura jalana, maiM hase pAnI chUTanA aura kaya honA, zarIra kA~panA, netroMke sAmane a~dherA AnA, kAnoMmeM jorase sanasanAhaTakI AvAja honA, chUnese mAlUma na par3anA, behoza honA, sA~sakA dhIrA par3anA, nAr3IkA kamajora aura choTI honA, sA~sa dvArA nikalI havAkA zIlatA honA, hAtha-paira ThaNDe ho jAnA aura antameM khiMcAvake sAtha mRtyu ho jAnA,-ye lakSaNa hote haiM / zAntike upAyaH-- (1) kaya karAnekA upAya kro| (2) Adha-Adha ghaNTemeM tez2a kAphI pilAo / (3) gudAkI rAhase, picakArI dvArA, sAbuna-milA pAnI bharakara A~teM sAta kro| (4) ghI pilaao| yadyapi viSa prANanAzaka hote haiM, para ve hI agara yuktipUrvaka sevana kiye jAte haiM, to manuSyakA bala-puruSArtha bar3hAte, tridoSa nAza karate aura sA~pa vagairaH ugra viSavAle jIvoMke kATanese marate huoMkI prANa-rakSA karate haiM; para viSoMko zodhakara davAke kAmameM lenA cAhiye, kyoMki azuddha viSameM jo durguNa hote haiM, ve zodhanese hIna ho jAte haiN| viSa zodhana-vidhi / . viSake choTe-choTe Tukar3e karake, tIna dina taka, gomUtra meM bhigo rkho| phira unheM sAfa pAnIse dho lo| isake bAda, lAla sarasoMke telameM bhigoye hue kapar3e meM unheM bA~dhakara rakha do| yaha vidhi "bhAvaprakAza meM likhI hai| athavA * viSake Tukar3e karake unheM tIna dina taka gomUtra meM bhigo rakho; For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 42 . cikitsA-candrodaya / phira unheM sApha pAnIse dhokara, eka mahIna kapar3emeM bA~dha lo| phira eka hA~DImeM bakarIkA mUtra yA gAyakA dUdha bhara do| hA~DIpara eka Ar3I lakar3I rakhakara, usImeM usa poTalIko laTakA do / poTalI dUdha yA mUtrameM DUbI rahe / phira hA~DIko cUlhe para car3hA do aura mandAgnise tIna ghaNTe taka pkaao| pIche viSako nikAlakara dho lo aura sukhAkara rakha do| Ajakala isI vidhise viSa zodhA jAtA hai| ___ noTa-agara viSako gAyake dUdhameM pakAno, to jaba dUdha gAr3hA ho jAya yA phaTa jAya, viSako nikAla lo aura use zuddha samajho / mAtrA cAra jau-bhara viSakI mAtrA hIna mAtrA hai, cha jau-bharakI madhyama aura ATha jau-bharakI utkRSTa mAtrA hai / mahAghora vyAdhimeM utkRSTa mAtrA, madhyamameM madhyama aura hInameM hIna mAtrA do| ugra kITa-viSa nivAraNako do jau-bhara aura manda viSa yA bicchUke kATanepara eka tila-bhara viSa kAmameM laao| viSapara viSa kyoM ? jaba taMtra-maMtra aura davA kisIse bhI viSa na zAnta ho, taba pA~caveM vegake pIche aura sAtaveM vegake pahale, Izvarase nivedana karake, aura kisIse bhI na kahakara, ghora vipake samaya, viSakI ucita mAtrA rogIko sevana kraao| ___ sthAvara viSa prAyaH kaphake tulya guNavAle hote haiM aura UparakI ora jAte haiN| yAnI AmAzaya vagairaHse khUna vagairaHkI tarafa jAte haiM aura jaMgama viSa prAyaH pittake guNavAle hote haiM aura khUna meM milakara bhItarakI tarafa jAte haiN| isa taraha eka viSa dRsareke viparIta guNavAlA hotA hai aura eka dUsareko nAza karatA hai| isIse sA~pa Adike kATanepara jaba bhayaGkara avasthA ho jAtI hai; koI upAya kAma nahIM detA, taba bacchanAbha yA sIMgiyA viSa khilAte, pilAte aura lagAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"vtsnaabh"| 43 isI taraha jaba koI sthAvara viSa--bacchanAbha, aphIma Adi--khA letA hai aura kisI upAyase bhI ArAma nahIM hotA, rogI aba-tabakI hAlatameM ho jAtA hai, taba sA~pase use kaTavAte haiM; kyoMki viSakI atyanta asAdhya avasthAmeM eka viSako dUsarA prativiSa hI naSTa kara sakatA hai| kahate bhI haiM,-"viSasya viSamauSadham' arthAt viSakI davA viSa hai| anupAna / - tez2a viSa khilA-pilAkara rogIko nirantara "ghI" pilAnA cAhiye / bhAraGgI, dahIke maMDase nikAlA huA makkhana, sArivA aura caulAI,--ye saba bhI khilAne caahiyeN| .. nitya viSa-sevana-vidhi / ghIse snigdha zarIravAle AdamIko, vamana-virecana Adise zuddha karake, rasAyanake guNoMkI icchAse, nitya, bahuta hI thor3I mAtrAmeM, zuddha viSa sevana karA sakate haiN| viSa-sevana karanevAle sAtvika manuSyako, zItakAla aura basanta RtumeM, sUryodayake samaya, viSa ucita mAtrAmeM, sevana karAnA cAhiye / agara bImArI bahuta bhArI ho, to garamIke mausamameM bhI viSa sevana karA sakate haiM, para varSAkAla yA badalIvAle dinoMmeM to, kisI hAlatameM bhI, viSa sevana nahIM karA skte| viSa sevanake ayogya manuSya / .... nIce likhe hue manuSyoMko viSa na sevana karAnA cAhiyeH (1) krodhI, (2) pitta doSakA rogI, (3) janmakA nAmarda, (4) rAjA, (5) brAhmaNa, (6) bhUkhA, (7) pyAsA, (8) parizrama yA rAha calanese thakA huA, (6) garamIse pIr3ita, (10) saMkara rogI, (11) garbhavatI, (12) bAlaka, (13) bUr3hA, (14) rUkhI dehavAlA, aura (15) marmasthAnakA rogii| . noTa-marmasthAnake rogameM viSa na sevana karAnA cAhiye aura marmasthAnoM ke Upara isakA lepana zrAdi bhI na karanA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ cikitsA-candrodaya / viSa-sevanapara apathya / yadi viSa khAnekA abhyAsa bhI ho jAya, to bhI lAlamirca Adi carapare padArtha, khaTTe padArtha, tela, namaka, dinameM sonA, dhUpameM phiranA aura Aga tApanA yA Agake sAmane baiThanA--inase viSa sevana karanevAleko alaga rahanA cAhiye / inake sivA, rUkhA bhojana aura ajIrNa bhI hAnikAraka hai; ataH inase bhI bacanA ucita hai; kyoMki jo manuSya viSa sevana karatA hai, para rUkhA bhojana karatA hai, usakI dRSTimeM bhrama, kAnameM darda aura vAyuke dUsare AkSepaka Adi roga ho jAte haiM / isI taraha viSa sevanapara ajIrNa honese mRtyu ho jAtI hai| kucha rogoMpara viSakA upayoga / nIce hama "vRddhavAgbhaTTa" Adi granthoMse aise nusane likhate haiM, jinameM viSa milAyA jAtA hai aura viSakI vajahase unakI zakti bahuta jiyAdA bar3ha jAtI hai:- (1) dantI, nisotha, triphalA, ghI, zahada aura zuddha vatsanAbha viSa--inake saMyogase banAI huI goliyA~ jIrNa-jvara, prameha aura carmarogoMko nAza karatI haiN| . (2) zuddha viSa, muleThI, rAsnA, khasa aura kamalakA kandainako milAkara, cA~valoMke sAtha, pInese raktapitta nAza hotA hai / (3) zuddha sIMgiyA viSa, rasauta, bhAraMgI, vRzcikAlI aura zAliparNI-inheM pIsakara, usa duSTa vraNa yA sar3e hue ghAvapara lagAo, jisameM bar3A bhArI darda ho aura jo pakatA ho| (4) mizrI, zuddha sIMgiyA viSa tathA bar3a, pIpara, gUlara, pAkhara aura pArasapIpara-ina dUdhavAle vRkSoMkI koMpala, ina sabako pIsakara aura zahadameM milAkara cATanese zvAsa aura hicakI roga naSTa ho jAte haiN| / (5) zahada, khasa, muleThI, javAkhAra, haldI aura kur3ekI chAla-- inameM zuddha sIMgiyA viSa milAkara cATanese vamana rogazAnta ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"vtsnaabh"| 45 (6) zuddha zilAjItameM zuddha sIMgiyA viSa milAkara, go-mUtrake sAtha, sevana karanese patharI aura udAvata roga nAza ho jAte haiN| (7) bijaure nIbUkA rasa, baca, brAhmIkA rasa, ghI aura zuddha soMgiyA viSa-ina sabako milAkara, agara bA~jha strI pIve to usake bahuta se putra hoN| kahA hai svarasa bIjapUrasya bacA brAhmI rasaM ghRtaM / bandhyA pivaMtI saviSaM suputraiH parivAryate // (8) dAkha, kauMcake bIjoMkI girI, baca aura zuddha sIMgiyA viSa-ina sabako milAkara sevana karanese jisakA vIrya naSTa ho jAtA hai, usake bahuta sA vIrya paidA ho jAtA hai| (E) kAkodumbara yA kaThUmarakI jar3ake kAr3he ke sAtha zuddha sIMgiyA viSa sevana karanese kor3ha jAtA rahatA hai / (10) pohakaramUla, pIpara aura zuddha sIMgiyA viSa- ina tInoMko go-mUtra ke sAtha pInese zUla-roga naSTa ho jAtA hai| (11) triphalA, sajjIkhAra aura zuddha vatsanAbha viSa--inako milAkara yathocita anupAnake sAtha sevana karanese gulma yA golekA roga nAza ho jAtA hai| (12) zuddha sIMgiyA viSako AmaloMke svarasakI sAta bhAvanAyeM do aura sukhA lo| phira use zaMkhake sAtha ghisakara A~khoM meM aaNjo| isase netroMkA timira-roga nAza ho jAtA hai| (13) zuddha sIMgiyA viSa, harar3a, cItekI jar3akI chAla, dantI, dAkha aura haldI--inako milAkara sevana karanese mUtrakRccha roga nAza ho jAtA hai| (14) kar3ave telameM zuddha vatsanAbha viSa pIsakara nasya lenese palita roga aura aru pikA roga naSTa ho jAte haiN| ___ noTa-asamayameM bAla safeda honeko palita roga kahate haiN| kapha, rakta aura kRmi--inake kopameM sirameM jo bahutase muMhavAle aura kledayukta vraNa hojAte haiM, unako aru SikA kahate haiM / naM. 14 nusakha se asamayameM bAloMkA safada honA aura sirake aru SikA nAmaka vraNa--ye donoM roga naSTa ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . cikitsA-candrodaya / (15) sajjIkhAra, saiMvAnona aura zuddha sIMgiyA viSa-inheM sirakemeM milAkara, kAnoMmeM DAlanese kAnakI ghora pIr3A zAnta ho jAtI hai| (16) devadAru, zuddha sIMgiyA yA vatsanAbha viSa, go-mUtra, ghI aura kaTehalI-inake pInese bolane meM rukanA yA hakalAnA ArAma hojAtA hai| ___ sUcanA-pUre anubhavI vaidyoMke sivA, mAmUlI AdamI Upara likhe nusane na svayaM sevana kareM aura na kisI aura ko deM athavA batalAveM / anubhavI vaidya bhI khUba soca-vicArakara, bahuta hI halkI mAtrAmeM, dene yogya rogIko usa avasthAmeM inheM deM, jaba ki roga ekadamase asAdhya ho gayA ho aura ArAma honekI ummIda jarA bhI na ho / viSa-sevana karAne meM isa bAtakA bahuta hI dhyAna rahanA cAhiye, ki roga aura rogIke balAbala se adhika mAtrA na dI jAya / jarA-sI bhI asAvadhAnIse mautakA sAmAna ho jA sakatA hai| viSa sevana karanA yA karAnA Agase khelanA hai| acche vaidya, aise viSayukta yogoMko bilkula nAummedIkI hAlatameM dete haiN| sAtha hI deza, kAla, rogIkI prakRti, pathyApathya AdikA pUrA vicAra karake taba dete haiN| varSAkAla yA badalI ke dinoMmeM bhUlakara bhI viSa na denA caahiye| matalaba yaha hai, viSoMke dene meM bar3I bhArI buddhimAnI, tarka vitarka, yukti aura caturAIkI jarUrata hai| agara khUba soca-samajhakara, ghora asAdhya avasthAmeM viSa diye jAte haiM, to aneka bAra marate hue rogI bhI baca jAte haiM / ataH inako kAmameM lAnA cAhiye khAlI Darakara hI na raha jAnA cAhiye / (17 ) bacchanAbha viSako pAnIke sAtha ghisakara baraM, tataiye, bicchU yA makkhI Adike kATe sthAnapara lagAnese avazya lAbha hotA hai| yaha davA kabhI phela nahIM hotii| (18) bacchanAbha viSako pAnIke sAtha pIsakara pasalIke darda, hAtha-paira Adi aMgoMke darda yA vAyukI anya pIr3AoM aura sUjanapara lagAnese avazya ArAma hotA hai / (16) zuddha bacchanAbha viSa, suhAgA, kAlImirca aura zuddha nIlA For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"vtsnaabh"| 47 thothA--ina cAroMko barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira kharalameM DAla, Uparase "bandAla"kA rasa de-dekara khUba ghoTo / jaba ghuTa jAya cAra-cAra mAzekI goliyA~ banA lo| ina goliyoMko manuSyake mUtra yA gomUtrake sAtha sevana karanese kandAdika viSakI pIr3A evaM aura jaharoMkI pIr3A zAnta ho jAtI hai| itanA hI nahIM, ghora z2aharI kAle sA~pakA jahara bhI ina goliyoMke sevana karanese utara jAtA hai / yaha nusanA sA~pake jaharapara parIkSita hai| bacchanAma viSakI zAnti ke upAya / Arambhika upAya-- ( ka ) viSa khAte hI mAlUma ho jAya, to tatkAla vamana karAo / (kha) agara z2iyAdA dera ho jAya, viSa pakkAzayameM calA jAya, to tez2a julAba do yA sAbuna aura pAnIkI picakArIse gudAkA mala nikaalo| agara jahara khUna meM ho, to phasda kholakara khUna nikAla do| matalaba yaha hai, vegoMke anusAra cikitsA kro| agara vaidya na ho, to nIce likhe hue upAyoMmeMse koI-sA karoH (1) soMThako cAhe jisa taraha khAnese bacchanAbha viSake vikAra naSTa ho jAte haiN| __(2) gharakA dhUA~sA, ma~jITha aura muleThIke cUrNako zahada aura ghIke sAtha cATanese viSake upadrava zAnta ho jAte haiN| (3) arjunavRkSakI chAlakA cUrNa ghI aura zahada ke sAtha cATanese viSake upadrava zAnta ho jAte haiN| (4) agara bacchanAbha viSa khAye dera ho jAya, to dUdhake sAtha do mAze nirviSI pilaao| sAtha hI ghI dUdha Adi tara aura cikane padArtha bhI pilaao| ___noTa- agara z2aharakA z2ora kama ho, to nirviSI kama denI cAhiye / agara bahuta z2ora ho, to do-do mAze nirviSI dUdhake sAtha ghaNTe-ghaNTe yA do-do ghaNTepara, For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . cikitsA-candrodaya / ... jaisA maukA ho, vicArakara denI cAhiye / nirviSImeM viSa nAza karanekI bar3I zakti hai / agara asala nirviSI mila jAya, to hAthameM lenese hI samasta viSa naSTa ho jAya~, para yAda rakkho, sthAvara vipakI davA vamanase bar3hakara aura nahIM hai| vamana karAnese z2ahara nikala jAtA hai aura rogI sAfa baca jAtA hai; para vamana usI samaya lAbhadAyaka ho sakatI hai, jabaki vidha AmAzayameM ho / (5) asalI z2aharamudrA, pattharapara, gulAva-jalameM ghisa-ghisakara, eka-eka gehU~ bhara caTAo / isake caTAnese kraya hotI haiM / kapa hote hI phira cttaao| isa taraha jaba taka kaya hotI raheM, ise hara eka qayake bAda gehU~-gehU~ bhara caTAte raho / jaba peTameM jahara na rahegA, taba isake caTAnese kraya na hogI / basa phira mata caTAnA | isakI mAtrA do rattIkI hai / para eka bAra meM eka gehU~-bharase jiyAdA mata caTAnA / isake asalI-nakalI honekI pahacAna aura isake istemAla "bicchU-viSakI cikitsA meM dekheM / sthAvara aura jaMgama saba tarahake viSoMpara "jaharamuharA" caTAnA aura lagAnA rAmavANa davA hai| (6) ghIke sAtha suhAgA pIsakara pilAnese saba tarahake viSa naSTa ho jAte haiM / saMkhiyA khAnepara to yaha nupsakhA bar3A hI kAma detA hai / asalameM, suhAgA saba tarahake viSoMko nAza kara detA hai| * saMkhiyA-viSakA varNana aura usakI __ zAntike upaay| ODEO khiyAkA jikra vaidyaka-granthoMmeM prAyaH nahIM ke barAbara hai| phira bhI, yaha eka suprasiddha viSa hai| baccA-baccA isakA ODE nAma jAnatA hai| yadyapi saMkhiyA safeda, lAla, pIlA aura kAlA cAra raMgakA hotA hai; para safeda hI jiyAdA milatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir _ viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"sNkhiyaa"| 46 sapheda saMkhiyA suhAgese bilkula mila jAtA hai| navIna saMkhiyAmeM camaka hotI hai, para purAne meM camaka nahIM rhtii| isameM kisI tarahakA jAyakA nahIM hotA, isIse yUnAnI hikamatake granthoMmeM isakA svAdabesvAda likhA hai / asalameM, isakA jAyakA phIkA hotA hai; isIse agara yaha dahI, rAyate prabhRti khAne-pIneke padArthoM meM milA diyA jAtA hai, to khAnevAleko mAlUma nahIM hotA, vaha bekhaTake khA letA hai| ___ saMkhiyA khAnoMmeM pAyA jAtA hai| ise saMskRtameM viSa, phArasImeM margamUrA, arabImeM sambulaphAra aura karUnussambula kahate haiN| isakI tAsIra garama aura rUkhI hai| yaha bahuta tez2a z2ahara hai| z2arA bhI z2iyAdA khAnese manuSyako mAra DAlatA hai| isakI mAtrA eka rattIkA sauvA~ bhAga hai / bahutase mUrkha tAkata bar3hAneke liye ise khAte haiN| kitane hI jarA-sI bhI z2iyAdA mAtrA khA lenese paramadhAmako sidhAra jAte haiN| bekAyade thor3A-thor3A khAnese bhI loga zvAsa, kamajorI aura kSINatA Adi rogoMke zikAra hote haiN| isake aneka khAnevAle hamane jindagI. bhara duHkha bhogate dekhe haiN| agara dhana hotA hai, to manamAnA ghI-dUdha khAte aura kisI taraha bace rahate haiN| jinake pAsa dhI-dUdhako dhana nahIM hotA, ve kuttekI mauta marate haiN| ataH yaha jahara kisIko bhI na khAnA caahiye| hikamatake granthoM meM likhA hai, saMkhiyA doSoMko laya karatA aura sardIke ghAvoMko bharatA hai| isako tela meM milAkara malanese gIlI aura sUkhI khujalI tathA sardIkI sUjana ArAma ho jAtI hai| ___ DAkTara loga ise bahuta hI thor3I mAtrAmeM bar3I yuktise dete haiN| kahate haiM, hamake sevanase bhUkha bar3hatI aura sardIke roga ArAma ho jAte haiN| "tibbe akabarI' meM likhA hai, saMkhiyA khAnese kulaMja, zvAsarodha--zvAsa rukanA aura khuzkI ye roga paidA hote haiM / For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . saMkhiyA jiyAdA khA lenese peTameM bar3e jorase darda uThatA, jalana hotI, jI micalAtA aura qaya hotI hai; galemeM khuzkI hotI aura dasta laga jAte haiM tathA pyAsa bar3ha jAtI hai / zeSameM, zvAsa ruka jAtA, zarIra zItala ho jAtA aura rogI mauta ke muMhameM calA jAtA hai| - vaidyakalpatarumeM eka sajjana likhate haiM-saMkhiyA yA somalako aMgarejImeM Arasenika kahate haiN| saMkhiyA vajanameM thor3A honepara bhI bar3A jahara car3hAtA hai / usameM koI svAda nahIM hotA, isase binA mAlUma hue khA liyA jAtA hai| agara koI ise khA letA hai, to yaha peTameM jAne ke bAda, ghaNTe-bharake andara, peTakI nalImeM pIr3A karatA hai| phira uchAla aura ulTI yA vamana hotI haiN| zarIra ThaNDA ho jAtA, pasIne Ate aura avayava kA~pate haiM / nAkakA bA~sA aura hAtha-pA~va zItala ho jAte haiM / A~khoMke Asa-pAsa nIle raMgakI cakaI-sI phiratI mAlUma hotI hai / peTameM raha-rahakara pIr3A hotI aura usake sAtha khUba dasta hote haiM / pezAba thor3A aura jalanake sAtha hotA hai| pezAba kabhI-kabhI banda bhI ho jAtA hai aura kabhI-kabhI usameM khUna bhI jAtA hai| A~kheM lAla ho jAtI haiM, jalana hotI, sira dukhatA, chAtImeM dhar3akana hotI, sA~sa jaldI-jaldI aura ghuTatA-sA calatA hai| bhArI jalana honese rogI uchalatA hai| hAtha-paira akar3a jAte haiN| ceharA sUkha jAtA hai / nAr3I baiTha jAtI aura rogI mara jAtA hai| rogIko marane taka ceta rahatA hai, aceta nahIM hotaa| kama-se-kama // grena saMkhiyA manuSyako mAra sakatA hai| __ haijeke mausamameM, jinakI jinase duzmanI hotI hai, aksara ve loga apane duzmanoMko kisI cIja meM saMkhiyA de dete haiM, kyoMki haijeke rogI aura saMkhiyA khAnevAle rogIke lakSaNa prAyaH mila jAte haiN| haijemeM dasta aura kaya hote haiM, saMkhiyA khAnepara bhI kaya aura dasta hote hai| haijevAlekA mala cA~valake dhovana-jaisA hotA hai aura saMkhiye For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upavirSoMkI vizeSa cikitsaa--"sNkhiyaa"| 51 vAlekA mala bhI, antima avasthAmeM, vaisA hI hotA hai| ataH hama donoM tarahake rogiyoMkA farka likhate haiM: haijevAle aura saMkhiyA khAnevAlekI pahacAna / __ haije meM prAyaH pahale dasta aura pIche kaya hotI haiM; saMkhiyA khAnevAleko pahale qaya aura pIche dasta hote haiM / saMkhiyA khAnevAleke malake sAtha khUna giratA hai, para haijevAleke malake sAtha khUna nahIM giratA / haijevAlekA mala cA~valoMke dhovana-jaisA hotA hai; para saMkhiyAvAlekA mala, antima avasthAmeM aisA ho sakatA hai / haije meM vamanase pahale galemeM darda nahIM hotA, para saMkhiyAvAleke galemeM darda jarUra hotA hai| ina cAra bhedoMse-haijA huA hai yA saMkhiyA khAyA hai, yaha bAta jAnIjA sakatI hai| saMkhiyAvAleko apathya / saMkhiyA khAnevAle rogIko nIce likhI bAtoMse bacAnA cAhiyeH-- (ka) zItala jala / paittika viSoMpara zItala jala hitakAraka hotA hai; para vAtika viSoM meM ahitakara hotA hai / saMkhiyA khAnevAleko zItala jala bhUlakara bhI na denA cAhiye / (kha ) sirapara zItala jala DAlanA / (ga ) zItala jalase snAna karanA / (gha) cA~vala aura tarabUja athavA anya zItala padArtha / cA~vala aura tarabUz2a saMkhiyApara bahuta hI hAnikAraka haiN| (Ga) sone denA / sone denA prAyaH sabhI viSoM meM burA hai| saMkhiyAkA z2ahara nAza karane ke upAya / prArambhika upAya:-- (ka ) saMkhiyA khAte hI agara mAlUma ho jAya, to vamana kara do| kyoMki viSa khAte hI viSa AmAzayameM rahatA hai aura vamanase nikala jAtA hai / suzrutameM likhA haiH For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 52 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya | pippalI madhuka kSaudrazarkarecurasAMbubhiH / chayedguptahRdayo bhakSitaM yadivA viSam // A agara kisIne chipAkara svayaM z2ahara khAyA ho, to vaha pIpala, muleThI, zahada, cInI aura IkhakA rasa - inako pIkara vamana kara de / athavA vaidya uparokta cIjeM pilAkara vamana dvArA viSa nikAla deM | Arambha meM, jahara khAte hI " vamana " se bar3hakara viSa nAza karanekI aura davA nahIM | ( kha ) agara dera ho gaI ho - viSa pakkAzaya meM pahu~ca gayA ho, to dastAvara davA dekara dasta karA dene cAhiyeM / noTa- bahudhA vamana karA denese hI rogI baca jAtA hai / vamana karAkara Age likhI davAoM meM se koI eka davA denI cAhiye / ( 1 ) do yA tIna tole papar3iyA katthA pAnI meM gholakara pIne se saMkhiyAkA jahara utara jAtA hai| yaha peTameM pahu~cate hI saMkhiyAkI kArastAnI banda karatA aura kraya lAtA hai / ( 2 ) eka mAze kapUra tIna-cAra tole gulAbajala meM hala karake pInese saMkhiyAkA viSa naSTa ho jAtA hai / ( 3 ) kar3ave nIma ke pattoM kA rasa pilAne se saMkhiyAkA viSa aura kIr3e nAza ho jAte haiN| parIkSita hai| ( 4 ) saMkhiyA khAye hue AdamIko agara tatkAla, binA dera kiye, kacce belakA gUdA peTabhara khilA diyA jAya, to ilAja meM bar3A subhItA ho / saMkhiyAkA viSa belake gUde meM mila jAtA hai, ataH zarIrake avayavoMpara usakA jaldI asara nahIM hotA; belakA gUdA khilAkara dUsarI ucita cikitsA karanI cAhiye / (5) karele kUTakara unakA rasa nikAla lo aura saMkhiyA khAnevAleko pilaao| isa upAya se vamana hokara, saMkhiyA nikala jAyagA / saMkhiyAkA jahara nAza karaneko yaha uttama upAya hai / noTa - agara karele na mileM, to safa eda papariyA katthA mahIna pIsakara aura For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"sNkhiyaa"| 53 pAnI meM gholakara pilA do / saMkhiyA khAte hI isake pI lene se bahuta rogo baca gaye haiM / katthese bhI qaya hokara z2ahara nikala jAtA hai| (6) saMkhiyAke viSapara zahada aura aJjIrakA pAnI milAkara pilAo / isase kaya hoMgI-agara na hoM to u~galI DAlakara laya kraao| dasta karAneko sAta rattI 'sakamUniyA" zahadameM milA kara denA caahiye| ___ noTa-sakamUbhiyAko mehamUdaha bhI kahate haiM / yaha safada aura bhUrA hotA hai tathA svAdameM kar3avA hotA hai| yaha eka davAkA jamA huzrA dUdha hai| tIsare darjekA garama aura dUsare darjekA rUkhA hai / hRdaya, zrAmAzaya aura yakRtako hAnikAraka tathA mUcha kAraka hai / katIrA, seba aura bAdAma-rogana isake darpako nAza karate haiM / yaha pittaja malako dastoMke dvArA nikAla detA hai| jisa dastAvara davAmeM yaha milA diyA jAtA hai, use khUba tAqatavara banA detA hai| vAtaja rogoM meM yaha lAbhadAyaka hai, para amarUda yA bihImeM bhulabhulAye vinA ise na khAnA cAhiye / - (7) tibbe akabarImeM, saphede aura saMkhiyepara makkhana khAnA aura zarAba pInA lAbhadAyaka likhA hai| purAnI zarAba, zahadakA pAnI, lhasadAra cIjeM, tara khatamIkA rasa aura bhusIkA sIrA--ye cIjeM bhI saMkhiyevAleko muphIda haiN| (8) binauloMkI garI nivAye dUdhake sAtha pilAnese saMkhiyAkA viSa utara jAtA hai| noTa-binauloMkI garI pAnI meM pIsakara pilAnese dhatUrekA viSa bhI utara jAtA hai| binaule aura phiTakarIkA cUrNa khAnese anImakA z2ahara nAza ho jAtA hai| binauloMkI garI khilAkara dUdha pilAnese bhI dhatUrekA viSa zAnta ho jAtA hai| ___ sUcanA-dhatUreke viSameM jisa taraha sirapara zItala jala DAlate haiM, usa taraha saMkhiyA khAnevAleke sirapara zItala jala DAlanA, zItala jala pilAnA, zItala jalase snAna karAnA yA aura zItala padArtha khilAnA-pilAnA, cA~vala aura tarabUz2a vAraH khilAnA aura sone denA hAnikAraka hai / agara pAnI denA hI ho, to garama denA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 54 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | ( 6 ) jisa taraha bahuta-sA gAyakA ghI khAne se dhatUrekA z2ahara utara jAtA hai, usI taraha dUdhameM ghI milAkara pilAnese saMkhiyekA z2ahara utara jAtA hai / (10) ghIke sAtha suhAgA pIsakara pilAne se saMkhiyAkA jahara sAfa ho jAtA hai / suhAgA sabhI taraha ke viSoMko nAza karatA hai / agara saMkhiyAke sAtha suhAgA pIsA jAya, to saMkhiyAkA viSa naSTa ho jAya ! ( 11 ) vaidyakalpataru meM saMkhiyA ke viSapara nimnalikhita upAya likhe haiM: ( ka ) vamana karAnA sabase acchA upAya hai / agara apane Apa vamana hotI hoM, to vamanakAraka davA dekara vamana mata karAo / (kha) ghI saMkhiyA meM sabase uttama davA hai / ghI pilAkara vamana karAne se sArA viSa ghI meM lipaTakara bAhara A jAtA hai aura ghIse saMkhiyAkI jalana bhI miTa jAtI hai / ataH ghI aura dahI khUba milA kara pilaao| isase kraya hokara rogI caMgA ho jAyagA / agara qaya hone meM vilamba ho to pakSIkA paMkha gale meM phero | thor3e se pAnI meM 20 pra ena salapheTa Apha jiMka (Sulphate of Zine) milAkara pilaao| isase bhI kraya ho jAtI haiM / rAIkA pisA huA cUrNa eka yA do cammaca pAnI meM milAkara pilaao| isase bhI qaya hotI haiM / ipikAkunAkA cUrNa yA pauDara 15 grena lekara thor3e se jala meM milAkara pilaao| isase bhI kraya hotI haiM / noTa - ina cAroMmeM se koI eka upAya karake qaya karA / agara z2ora se kraya na hotI hoM, to garama jala yA namaka milA jala Uparase pilaao| kisI bhI kraya kI davApara, isa jalake pilAnese qayakI davAkA bala bar3ha jAtA hai aura khUba qaya hotI haiM / afIma yA saMkhiyA Adi viSoMpara z2orase kraya karAnA hI hitakArI hai| ( ga ) thor3I-thor3I dera meM dUdha pilaao| agara mile to dUdhameM barfa bhI milA do / For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"aak"| 55 (gha) dUdha aura cUnekA nitarA huA pAnI barAbara-barAbara milAkara pilaao| (Ga) jalana miTAneko barpha aura nIbUkA zarbata pilAo athavA cInI milAkara peThekA rasa pilAo ityAdi / sUcanA-afImake viSapara bhI kaya karAneko yahI upAya uttama haiN| haratAla aura mainasila ye donoM saMkhiyAke kSAra haiM / isalie inakA z2ahara utArane meM saMkhiyAke z2aharake upAya hI karane caahiyeN| cUnekA chanA huA pAnI aura tela pilAno aura vamanakI davA do tathA rAIkA cUrNa dUdha aura pAna meM milAkara pilAyo / zeSa, vahI upAya karo, jo saMkhiyAmeM likhe haiN| (12) garma ghI pInese saMkhiyAkA jahara utara jAtA hai / (13) dUdha aura mizrI milAkara pInese saMkhiyAkA viSa zAnta ho jAtA hai| noTa--bahuta-sA saMkhiyA khA lenepara vamana aura virecana karAnA cAhiye / 000000000000000.....000 10000000000000000000000000000 04.000000000 "000. deg0000000ona20000000000000000033000%89 00000000sess 10 Go-8deg deg00000ana03200000 P0000000000.00.07.06daar 33000000000000032006 prAkakA varNana aura usake viSakI zAntike upAya / 000000 GO00000000000033000 00000000 '000,000 0 .. . 00000000000000000000000000000000000000000000.00% XXXY kake vRkSa jaMgalameM bahuta hote haiM / Aka do tarahake hote T haiM:-(1) safeda aura (2) lAla / donoM tarahake Aka Xxx dastAvara, vAta, kor3ha, khujalI, viSa, vraNa, tillI, golA, bavAsIra, kapha, udara-roga aura mala yA pAkhAneke kIr3oMko nAza karanevAle haiN| . safeda Aka atyanta garma, tikta aura mala-zodhaka hotA hai tathA mUtrakRccha, vraNa aura dAruNa kRmi-rogako nAza karatA hai| rAjArka kapha, meda, viSa, vAtaja kor3ha, vraNa, sUjana, khujalI aura visarpako nAza karatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . sapheda Akake phUla vIryavarddhaka, halake, dIpana aura pAcana hote haiM tathA kapha, bavAsIra, khA~sI aura zvAsako naSTa karate haiN| prAkake phUloMse kRmi-roga, zUla aura peTake roga bhI nAza hote haiN| lAla Akake phUla madhura, kar3ave aura grAhI hote haiM tathA kRmi, kapha, bavAsIra, raktapitta roga aura sUjana nAza karate haiN| dIpana-pAcana cUrNa aura goliyoMmeM Akake phUla milAnese unakA bala bahuta bar3ha jAtA hai| akele Akake phUla namakake sAtha khAnese peTakA darda aura badahaz2amI,-ye roga ArAma ho jAte haiN| AkakI jar3akI chAla pasIne lAtI hai, zvAsa nAza karatI hai, upadaMzako haratI hai aura tAsIrameM garama hai| kahate haiM, isase kapha chUTa jAtA hai aura kaya bhI hotI haiM / khA~sI, jukAma, atisAra, maroDIke dasta, raktapitta, zItapitta--pittI nikalanA, raktapradara, grahaNI, kIr3oMkA viSa aura kapha nAza karane meM AkakI jar3a acchI hai| ___ Akake patte sekakara bA~dhanese bAdIkI sUjana nAza ho jAtI hai / kapha aura vAyukI sUjana tathA dardapara Akake patte rAmavANa haiN| zarIrakI akar3ana aura sUnepanapara Akake patte ghI yA telase cupar3a aura sekakara bA~dhanese lAbha hotA hai| inake sivA aura bhI bahutase roga inase nAza hote haiM / hare pattoMmeM bhI thor3A viSa hotA hai, ataH khAnemeM sAvadhAnIkI darakAra hai| kyoMki kacce patte khAnese sira ghUmatA hai, nazA car3hatA hai tathA kaya aura dasta hone lagate haiN| AkakA dUdha kar3avA, garama, cikanA, khArI aura halakA hotA hai / kor3ha, gulma aura udara-rogapara atyuttama hai| dasta karAneke kAmameM bhI AtA hai; para isakA dUdha bahuta hI tez2a hotA hai| usase dasta bahuta hote haiN| bAja-bAz2a vakta z2iyAdA aura bekAyade khAnese A~ta kaTa jAtI haiM aura AdamI behoza hokara mara bhI jAtA hai| AkakA dUdha ghAvoMpara bhI lagAyA jAtA hai| agara bekAyade lagAyA jAtA hai, to ghAvako phailA aura sar3A detA hai / usa samaya usameM For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoM kI vizeSa cikitsaa-"aak"| 57 darda bhI bahuta hotA hai| isakA dUdha ghAvoMpara dopahara pIche lagAnA cAhiye / savere hI, car3hate dinameM, lagAnese car3hatA aura hAni karatA hai; para Dhalate dina meM lagAnese lAbha karatA hai|| _Akake viSakI zAntike upAya / AkakI zAnti DhAkase hotI hai| DhAka yA palAzake vRkSa jaMgalameM bahuta hote haiN| (1) agara prAkakA dUdha lagAnese ghAva bigar3a gayA ho, to DhAkakA kAr3hA banAkara, usase ghAvako dhoo / sAtha hI DhAkakI sUkhI chAla pIsakara, ghAvoMpara burko| ... (2) agara AkakA dUdha, patte yA jar3a Adi bekAyade khAye gaye hoM aura unase takalIpha ho, to DhAkakA kAr3hA pilAnA cAhiye / ODeeDEODEDEDEO Akake upayogI nuskhe| ODE (1) AkakI jar3akI chAla bakarIke dUdhameM ghisakara, mRgIvAlekI nAkameM do-cAra bU~da TapakAnese mRgI jAtI rahatI hai| (2) pIle Akake pattoMpara seMdhAnona lagAkara, puTapATakI rItise bhasma kara lo| isameMse 1 mAze davA, dahIke pAnIke sAtha, khAnese sIhodara roga nAza hotA hai| (3) madArakI lakar3IkI rAkha do tole aura mizrI do toledonoMko pIsakara rakha lo| isameMse cha-chai mAze davA, savere-zAma, khAnese garamI roga ATha dinameM ArAma hotA hai|| (4) AkakI jar3a 17 mAze aura kAlImirca cAra tole- ina donoMko pIsakara aura gur3ameM kharala karake, maTara-samAna golI banA lo / savere-zAma eka-eka golI khAnese upadaMza yA garamI ArAma ho jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .58 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | noTa - safa eda kanerakI jar3a, jalameM ghisakara, indriyake ghAvoMpara lagAo; asAdhya garamI bhI nAza ho jAyagI / ( 5 ) madAra ke patte para reMDIkA tela lagAkara, use garama karo aura badapara bA~dha do / phira dhatUreke patte Agapara tapA-tapAkara seka kara do, bada phaurana hI naSTa ho jAyagI / (6) madAra ke pattoM kA rasa aura seMhur3ake pattoM kA rasa - donoM ko milAkara garama karo aura suhAtA - suhAtA garama kAna meM DAlo / -isase kAnakI saba tarahakI pIr3A zAnta ho jAyagI / (7) madAra ke 100 patte, ar3a seke 100 patte, zuddha kucalA 1 / tole, sA~bharanona 2 // tole, pIpara 2|| tor3e, pIparAmUla 2 // tole, soMTha 2 / tole, ajavAyana 2 tole aura kAlI jIrI 2 tole- ina saba davAoM ko eka hA~DI meM bharakara, Upara se sarAI rakhakara, mu~ha banda kara do aura sArI hA~DIpara kapar3a-miTTI kara do| phira gaja-bhara gahare-caur3elambe khaDDe meM rakhakara Arane karaDe bhara do aura Aga de do / Aga zItala honepara, hA~DIko nikAlakara davA nikAla lo aura rakha lo / - inameM se cAra-cAra rattI davA pAnake sAtha khAnese zvAsa aura khA~sI yA damA - ye roga nAza ho jAte haiM / (8) madAra ke mu~ha - banda phUla cAra tole, kAlImirca cAra tole aura kAlAnona cAra tole, ina sabako pAnI ke sAtha kharala karake 'bera- samAna goliyA~ banA lo / savere-zAma eka-eka golI khAnese peTakA zUla yA darda aura vAyugolA vag2airaH aneka roga nAza ho jAte haiM / (6) kA dUdha, haldI, seMdhAnona, cItekI chAla, zarapuMkhI, ma~Tha aura kur3AkI chAla, - ina sabako pAnI se pIsakara lugadI banA lo| phira lugadIse caugunA tela aura telase caugunA pAnI milAkara, tela pakA lo| isa telako bhagandarapara lagAne se phaurana ArAma hotA hai / (10) sapheda madArakI rAkha, sapheda mirca aura zuddha nIlAthothA - ye tInoM barAbara-barAbara lekara, jala meM ghoTakara, eka-eka mAzekI For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsA - "ka" / goliyA~ banA lo / inameMse eka-eka golI pAnI ke sAtha khAnese sA~pa prabhRti jIvoM kA viSa naSTa ho jAtA hai / ( 11 ) kI jar3a aura kaccA nIlAthothA, donoM ko barAbara-barAbara lekara pIsa chAna lo / isameM se chai chai mAze cUrNa, sA~pa ke kATe AdamIke donoM nAka ke nathanoM meM bhara do aura phira eka phU~kanI lagA kara phU~ka maaro| Izvara cAhegA, to phaurana jorakI kraya hogI aura rogI va gharameM bhalA-caGgA ho jAyagA / 56 noTa - Uparake nusakha ke sAtha nIce likhe kAma bhI karo to kyA kahanA ? ( 1 ) zuddha jamAlagoTA eka maTara-barAbara khilA do / ( 2 ) soMjI ke bIja ghisakara netroMmeM jo / ( 3 ) sA~pakI kATI jagahapara, eka moTe-tAz2a cUhekA peTa phAr3akara, peTakI tarapha se rakha do / sunane mata do | ( 4 ) bIca-bIcameM pyAz2a khilAte raho / (5) sone mata do aura cakkI kI AvAz2a ( 12 ) kI jar3ako barAbara ke adarakha ke rasa meM ghoTakara, cane-samAna goliyA~ banA lo| eka-eka golI, pAnI ke sAtha, thor3Ithor3I dera meM denese haijA nAza ho jAtA hai| (13) madAra ke pIle pattoM ko koyaloMkI Agapara jalA lo / - isameM se 4 rattI rAkha, zahada meM milAkara, nitya savere, cATane se balag2amI tapa, jukAma, badahajamI, darda aura tamAma balarAmI roga nAza hote haiM / (14) madAra ke phUla aura pa~vAr3ake bIja, donoMko pIsakara aura khaTTe dahI meM milAkara dAdoMpara lagAnese dAda ArAma ho jAte haiM / (15) madAra ke hare patte 20 tole aura haldI 21 mAze-donoMko pIsakara ur3ada - samAna goliyA~ banA lo / inameMse cAra golI, pahale dina tAjA jalase khAne aura dUsare dinase taka, bar3hA-bar3hAkara khAnese jalandhara roga nAza ho jAtA hai / eka-eka golI sAta roja noTa- pahale dina cAra, dUsare dina pA~ca, tIsare dina chai - basa isI taraha sAtaveM dina dasa golI khAnI cAhiyeM / For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 60 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | (16) madArakA 1 pattA aura kAlImirca naga 25 - donoM ko pIsa-kara golamirca- samAna goliyA~ banA lo| inameMse sAta golI roja khAnese damA yA zvAsa roga ArAma ho jAtA hai / ( 17 ) Akake patte, vana kapAsake patte aura kalihArI tInoMko silapara pIsakara rasa nicor3a lo aura jarA garama karalo / isa rasake kAna meM DAlane se kAnakA darda aura kAnake kIr3e nAza ho jAte haiM / (18) Ake sireparakI narma koMpala eka naga pahale tIna dina pAna meM rakhakara khaao| phira cauthe dinase cAlIsa dina taka AdhI koMpala yA pattA nitya bar3hAte jaao| isa upAya se kaisA hI zvAsa roga ho, naSTa ho jAyagA / (16) Akake pIle-pIle patte jo per3oMse Apa hI gira gaye hoM, cuna laao| phira cUnA 1 tole aura saiMdhAnona 1 tole- donoM ko milAkara jala ke sAtha pIsa lo| phira isa pisI davAko una pattoM para donoM ora lhesa do aura pattoMko chAyA meM sUkhane do / jaba patte sUkha jAya~, unheM eka hA~DImeM bhara do aura usakA mukha banda kara do / isake bAda jaMgalI kaNDoMke bIca meM hA~DIko rakhakara Aga lagA do aura tIna ghaNTe taka barAbara Aga lagane do| isake bAda hA~DIse davAko nikAla lo| isameM se 1 rattI rAkha, pAna meM dharakara, khAnese dussAdhya damA yA zvAsa bhI ArAma ho jAtA hai / (20) do rattI kA khAra pAnameM rakhakara yA eka mAze zahada meM milAkara khAne se damA -- zvAsa ArAma ho jAtA hai / isa davA se gale aura chAtI meM bharA huA kapha bhI dUra ho jAtA hai / noTa - agara grAkakA cAra yA khAra banAnA ho, to jaMgalase daza-bIsa zrAkake. per3a jar3a sameta ukhAr3a lAo aura sukhA lo| sUkhanepara unameM Aga lagAkara rAkha kara lo / phira pahale likhI tarakIbase kSAra banA lo; yAnI usa rAkhako eka bAsanameM DAlakara, Uparase rAkhase dUnA jala bharakara ghola do / 6 ghaNTe bAda usameMse pAnI nitAra lo aura rAkhako pheMka do| isa pAnIko AAgapara car3hAkara usa vak For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"aak"| 61 taka pakAyo, jaba taka ki pAnIkA nAma bhI na rhe| kar3hAhImeM jo sUkhA huA padArtha lagA milegA, use khuraca lo, vahI khAra yA kSAra hai / __(21) madArakI jar3a 3 tole, ajavAyana 2 tole aura gur3a 5 tole--inheM pIsakara bera-samAna goliyA~ banA lo / savere hI, hara roja, do golI khAnese damA ArAma ho jAtA hai| (22) Akake dUdha aura thUharake dUdhameM, mahIna kI huI dAruhaldIko phira ghoTo; jaba cikanI ho jAya, usakI battI banA lo aura nAsUrake ghAvameM bhara do / isa upAyase nAsUra bar3I jaldI ArAma hotA hai| noTa - jaba phor3A ArAma ho jAtA hai, para vahIM eka sUrAkhase mavAda bahA karatA hai, taba use "nAsUra" yA "nAr3I vraNa" kahate haiN| (23) agara jaMgalameM sA~pa kATa khAya, to kATI jagahakA khUna phaurana thor3A-sA nikAla do aura phira usa ghAvapara AkakA dUdha khUba .DAlo / sAtha hI Akake 20125 phUla bhI khA lo| Izvara-kRpAse viSa nahIM cddh'egaa| parIkSita hai| (24) agara zarIrameM kahIM vAyuke kopase sUjana aura darda ho, to Akake patte garama karake bA~dho / ( 25) agara kahIMse zarIra sUnA ho gayA ho, to Akake patte ghI yA telase cupar3akara seko aura usa sthAnapara bA~dha do| (26) Akake phUlake bhItarakI phullI yA jIrA bahuta thor3A-sA lekara aura namaka meM milAkara khAnese peTakA darda, ajIrNa aura khA~sI ArAma ho jAte haiN| eka bArameM 3 / 4 phullIse jiyAdA na khAnI cAhiye (27) Akake patte telameM cupar3akara aura garama karake bA~dhanese nArU yA bAlA ArAma ho jAtA hai| (28) pAkakA dUdha kutteke kATe aura bicchUke kATe sthAnapara lagAnese avazya ArAma hotA hai / ( 26 ) sannipAta rogameM AkakI jar3ako pIsakara, ghIke sAtha khAnese sannipAta nAza hotA hai / kahA hai For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / ... sannipAte'rkamUlaM syAtsAjyaM vA lazunaupaNe ! dvAviMzallaMghanaM kArya caturthAMza tathodakam / / - sannipAtameM prAkakI jar3a pIsakara ghIke sAtha khAve yA lahasana aura soMTha milAkara khAve, tathA bAIsa laMghana kare aura serakA pAva bhara rahA pAnI pIve / (30) madArakI jar3a, kAlImirca aura akarakarA--sabako samAnasamAna lekara kharalameM DAla, dhatUrekI jar3ake rasake sAtha ghoTo aura cane-samAna goliyA~ banAkara chAyAmeM sukhA lo / haijevAleko dinameM cAra-pA~ca golI taka denese avazya lAbha hogaa| parIkSita hai / 00000000000000000.000 4 00000 * 0000000000 deg000maaranbe.01..8 DaMDI moTI aura kATa thUhara yA seMhur3akA varNana aura usake viSakI zAntike upAya / **** *********** ....00 hara aura seMhur3a donoM eka hI jAtike vRkSa haiM / seMhur3akI DaMDI moTI aura kA~TedAra hotI hai aura patte narma-narma patharacaTeke jaise hote haiN| dUdha isakI zAkhA-zAkhA o aura patte-pattemeM hotA hai / thUharakI DaNDI patalI hotI hai aura patte bhI choTe-choTe, harI mirca ke jaise hote haiN| isake sabhI aGgoMmeMse dUdha nikalatA hai| isakI bahuta jAti hai--tidhArA, caudhArA, pacadhArA, SaTadhArA, saptadhArA, nAgaphanI, vilAyatI, A~guliyA, khurAsAnI aura kA~TevAlI-le saba thUhara pahAr3oMmeM hote haiN| ___ thUharakA dUdha uSNavIrya, cikanA, caraparA aura halakA hotA hai / isase vAyu-golA, udara-roga, aphArA aura viSa nAza hote haiM / kor3ha aura udara-roga Adi dIrgha rogoMmeM isake dUdhase dasta karAte haiM aura lAbha bhI hotA hai; para thUharakA dUdha bahuta hI tez2a dastAvara hotA hai| z2arA bhI jiyAdA For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"thuuhr"| 63. pIne yA bekAyade pInese dastoMkA nambara laga jAtA hai aura ve banda nahIM hote / yahA~ taka ki khUnake dasta ho-hokara manuSya mara jAtA hai| "caraka" ke sUtrasthAnameM likhA hai, sukha-pUrvaka dasta karAnevAloMmeM nizothakI jar3a, mRdu virecakoMmeM araNDa aura tIkSNa dasta karAnevAloMmeM thUhara sarvazreSTha hai / vAstavameM, thUharakA dUdha bahuta hI tIkSNa virecana yA tez2a dastAvara hai / Ajakala isake dUdhase dasta nahIM karAye jAte / gulma, kor3ha, udara roga evaM purAne rogoMmeM isako dekara dasta karAnA hita hai; para Ajakalake kamajora rogI isako saha nahIM sakate / ataH isako kisI ar3iyala aura purAne rogake sivA aura rogoMmeM na denA hI acchA hai| thUharase tillI, prameha, zUla, Ama, kapha, sUjana, golA, aSThIlA, AdhmAna, pANDuroga, udaravraNa, jvara, unmAda, vAyu, bicchUkA viSa, dUSI-viSa, bavAsIra aura patharI ArAma ho jAnekI bAta bhI nighaNToMmeM likhI hai| . hilate hue dA~tameM agara bar3I pIr3A ho, to thUharakA dUdha jarA z2iyAdA-sA lagA denese vaha gira par3atA hai / isake dUdhakA phAhA dUkhatI huI dAr3ha yA dA~tameM hoziyArIse lagAnese darda miTa jAtA hai / dUkhatI jagahake sivA, jar3ameM laga jAnese yaha dA~tako hilA yA girA detA hai / hikamatavAle thUharake dUdhako jalodara, pANDuroga aura kor3hapara acchA likhate haiM / ve kahate haiM, yaha masAne--vastikI patharIko tor3a kara nikAla detA hai / jisa aMgapara lagAyA jAtA hai, usIko AgakI taraha phUMka detA hai / isake DaMThala aura pattoMkI rAkha karake, usameMse jarA-jarA-sI namakake sAtha khAnese ajIrNa, tillI aura peTake roga zAnta ho jAte haiN| para lagAtAra kucha dina khAnI cAhiye / thUharake vikAroMkI zAntike upAya / agara thUharakA dUdha jiyAdA yA bekAyade pInese khUnake dasta For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| hote hoM, to makkhana aura mizrI khilAo yA kaccA bhaisakA dUdha mizrI milAkara pilAo / hikamatameM "dUdha" hI isakA darpa-nAzaka likhA hai / zItala jalameM mizrI milAkara pInese bhI thUharakA viSa zAnta ho jAtA hai| - 8 0 aapoo.000 OCCOCO 100000.ponr .00 0 . 00000 Poad.000000000000000. "deg00000000032000 kalihArIkA varNana aura usakI viSa-zAnti ke upAya / 1000000000000000000 .00000.......... ha lihArIkA vRkSa pahale moTI ghAsakI taraha hotA hai tram aura phira belakI taraha bar3hatA hai| isake patte adarakhake jaise hote haiN| isakA per3a bAr3ha yA jhAr3Ike sahAre OSDO lagatA hai| purAnA vRkSa keleke per3a jitanA moTA hotA hai / garmI meM yaha sUkha jAtA hai / phUloMkI paMkhar3iyA~ lambI hotI haiM / phUla gur3aharake phUla-jaise hote haiM / phUloMkA raMga lAla, pIlA, geruA aura safeda hotA hai / phUla laganese vRkSa bar3A sundara dIkhatA hai / isakI jar3a yA gA~Tha bahuta tez2a aura jaharIlI hotI hai| saMskRtameM isako garbhaghAtinI, garbhanuta, kalikArI Adi; hindImeM kalihArI; gujarAtImeM kalagArI; marahaThImeM khaDyAnAga, ba~galAmeM IzalAMgalA aura laiTinameM gloriosA suparabA yA ekonAiTama nepilasa kahate haiN| __ nighaNTumeM likhA hai, kalihArIke kSupa nAgabelake samAna aura bar3ake AkArake hote haiN| isake patte andhAhUlIke-se hote haiN| isake phUla lAla, pIle aura sapheda mile hue raMgake bar3e sundara hote haiM / isake phala tIna rekhAdAra lAlamirca ke samAna hote haiM / isakI lAla chAlake bhItara ilAyacIke-se bIja hote haiN| isake nIce eka gA~Tha hotI hai / use vatsanAbha aura teliyA mIThA kahate haiN| isakI jar3a davAke kAma For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upavirSoMkI vizeSa cikitsaa-"klihaarii"| 65 meM AtI hai| mAtrA 6 racIkI hai / kalihArI sAraka, tIkSNa tathA garbhazalya aura vraNako dUra karanevAlI hai| isake lepamAtrase hI zuSkagarbha aura garbha gira jAtA hai| isase kRmi, vasti, zUla, viSa, kor3ha, bavAsIra, khujalI, vraNa, sUjana, zopa aura zUla naSTa ho jAte haiM / isakI jar3akA lepa karanese bavAsIrake masse sUkha jAte haiM, sUjana utara jAtI hai, vraNa aura pIr3A ArAma ho jAtI hai| kalihArIse hAni / agara kalihArI bekAyade yA jiyAdA khA lI jAtI hai, to dasta laga jAte haiM aura peTameM bar3e jorakI aiMThanI aura maror3I hotI hai| jaldI upAya na honese manuSya behoza hokara aura mala TUTakara mara jAtA hai; yAnI itane dasta hote haiM, ki manuSyako hoza nahIM rahatA aura antameM mara jAtA hai| viSa-zAntike upAya / (1) agara kalihArIse dasta vagairaH lagate hoM, to binA ghI nikAle gAyake mAThemeM mizrI milAkara pilaao| (2) kapar3e meM dahI rakhakara aura nicor3akara, dahIkA pAnI-pAnI nikAla do| phira jo gAr3hA-gAr3hA dahI rahe, usameM zahada aura mizrI milAkara khilAo / ina donoM se kisI eka upAyase kalihArIke vikAra nAza ho jaayeNge| aussdhi-pryog| (1) karihArI yA kalihArIkI jar3ako pAnImeM pIsakara nArU yA bAle para lagAnese nArU yA bAlA ArAma ho jAtA hai| (2) kalihArIkI jar3a pAnImeM pIsakara bavAsIrake massoMpara lepa karanese masse sUkha jAte haiN| ___(3) kalihArIkI jar3ake lepase vraNa, ghAva, kaMThamAlA, adIThaphor3A aura bada yA bAghI,-ye roga nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 . cikitsA-candrodaya / . (4) kalihArIkI jar3a pAnImeM pIsakara sUjana aura gA~Tha prabhRtipara lagAnese phaurana ArAma hotA hai| .. (5) kalihArIkI jar3ako pAnImeM pIsakara apane hAthapara lepa kara lo| jisa strIko baccA hone meM takalIpha hotI ho, usake hAthako apane hAthase chulAo--phaurana baccA ho jAyagA / athavA kalihArIkI jar3ako DoremeM bA~dhakara baccA jananevAlIke hAtha yA pairameM bA~dha do / baccA hote hI phaurana use khola lo| isase baccA jananemeM bar3I AsAnI hotI hai| isakA nAma hI garbhaghAtinI hai| gRhasthoMke gharoM meM aise maukepara isakA honA bar3A lAbhadAyaka hai| (6) kalihArIke pattoMko pIsa-chAnakara chAchake sAtha khilAnese pIliyA ArAma ho jAtA hai / (7) agara mAsika-dharma ruka rahA ho, to kalihArIkI jar3a yA augekI jar3a athavA kar3ave vRndAvanakI jar3a yonimeM rkho| (8) agara yonimeM zUla ho, to kalihArI yA oMgekI jar3ako yonimeM rkho| (6) agara kAnameM kIr3e hoM, to kalihArIkI gA~ThakA rasa kAnameM ddaalo| ... (10) agara sA~pane kATA ho, to kalihArIkI jar3ako pAnImeM pIsakara nAsa lo| (11) agara gAya baila Adiko bandhA ho- dasta na hotA ho, to unheM kalihArIke patte kUTakara aura ATemeM milAkara yA dAne-sAnImeM milAkara khilA do; peTa chUTa jaaygaa| (12) agara gAyakA aMga bAhara nikala AyA ho, to kalihArIkI jar3akA rasa donoM hAthoM meM lagAkara, donoM hAtha usake aMgake sAmane le jaao| agara isa taraha aMga bhItara na jAya, to donoM hAtha usa aMgapara lagA do aura phira una hAthoMko gAyake mu~hake sAmane karake dikhA do| phira vaha aMga bhItara hI rahegA- bAhara na niklegaa| For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 60 viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"kner"| 628-388% E3 ** ce kanerakA varNana aura usakI viSa-zAntike upAya / Swima nerakA per3a bhAratameM mazahUra hai / prAyaHsabhI bagIcoM aura pahAr3oM para kanerake vRkSa hote haiN| isakI cAra qisma haiM (1) sapheda, (2) lAla, (3) gulAbI, (4) pIlI / davAoMke kAmameM safeda kanera z2iyAdA AtI hai| isakI jar3ameM viSa hotA hai / isa vRkSake patte lambe-lambe hote haiM / phUloMmeM gandha nahIM hotI / jisa per3ameM sapheda phUla lagate haiM, vaha sapheda aura jisameM lAla phUla lagate haiM, vaha lAla kanera kahAtI hai| isI taraha gulAbI aura pIlIko samajha lo| ___ safeda kanerase prameha, kRmi, kor3ha, vraNa, bavAsIra, sUjana aura rakta-vikAra Adi roga nAza hote haiN| yaha khAnemeM viSa hai aura A~khoMke rogoMke liye hitakara hai| isase upadaMzake ghAva, viSa, visphoTa, khujalI, kapha aura jvara bhI nAza ho jAte haiN| sapheda kanera tIkhI, kar3avI, kasailI, tejasvI, grAhaka aura uSNavIrya hotI hai| kahate haiM, yaha ghor3eke prANoMko nAza kara detI hai| ___ lAla kanera zodhaka, tIkhI aura khAne meM kar3avI hai| isake lepase kor3ha nAza ho jAtA hai| pIlApana liye surkha kanera sirakA darda, kapha aura vAyuko nAza karatI hai| kanerake viSase hAni / / kanerake khAnese gale aura AmAzayameM jalana hotI hai, muMha lAla ho jAtA hai, pezAba banda ho jAtA hai, jIbha sUja jAtI hai, peTameM gur3a For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 68 cikitsA - candrodaya | gur3AhaTa hotI hai, aphArA A jAtA hai, sA~sa ruka-rukakara AtA aura behozI ho jAtI haiM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kanerakI zodhana - vidhi | kanerakI jar3ake Tukar3e karake, gAyake dUdhameM, dolAyantrakI vidhi se pakAne se zuddha ho jAtI hai / kanerake viSakI zAnti ke upAya | ( 1 ) likha Aye haiM, ki kanera - khAsakara safeda kanera viSa hai / isake pAsa sA~pa nahIM aataa| agara koI ise khA le aura viSa car3ha jAya, to bhaiMsa ke dahI meM mizrI pIsakara milA do aura use khilAo, jahara utara jAyagA / ( 2 ) " tibbe akabarI " meM likhA hai: - 1 - vamana karAo / isake bAda tAjA dUdhase kulle karAo aura kaccA dUdha pilaao| 2- jau ke daliyA meM gula-rogana milAkara pilaao| 3 -- jundevedastara sirake aura zahada meM milAkara do, para prakRtikA qhayAla karake | 4 -- dUdha aura makkhana khilaao| yaha hara hAlata meM muphIda hai| 5 - zItala jala sirapara DAlo / 6 -- zItala jalake Taba yA hauz2ameM rogIko biThAo / noTa -- isakI jar3a khAnekA hAla mAlUma hote hI kraya karA denA sabase acchA upAya hai| isake bAda kaccA dUdha pilAnA, zItala jala sirapara DAlanA aura zItala jajameM biThAnA - ye upAya karane caahiyeN| kyoMki safa eda kanera bahuta garamI karatI hai| khAte hI zarIra meM betahAzA garamI bar3hatI aura galA sUkhane lagatA hai / agara jaldI hI upAya nahIM kiyA jAtA, to AdamI behoza hokara mara jAtA hai / yaha bar3A tez2a z2ahara hai / For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"kner"| 66 auSadhi prayoga / (1) sapheda kanerakI jar3a, jAyaphala, aphIma, ilAyacI aura semarakA chilakA,-ina sabako cha-chai mAze lekara, pIsa-kUTakara chAna lo| phira eka tole tilIke telameM garama karake, supArI chor3a, bAqI indriyapara tIna dina taka lepa kro| isa davAse liGgameM bar3I tAqata A jAtI hai| (2) sapheda kanerakI jar3ako pAnIke sAtha ghisakara sA~pa-bicchU Adike kATe hue sthAnapara lagAnese avazya ArAma hotA hai| parIkSita hai| (3) Atazaka yA upadaMzake ghAvoMpara safeda kanerakI jar3a ghisakara lagAnese asAdhya pIr3A bhI zAnta ho jAtI hai| parIkSita hai| (4) ravivArake dina safeda kanerakI jar3a kAnapara bA~dhanese saba tarahake zItajvara bhAga jAte haiN| zAstrameM to saba jvaroMkA calA jAnA likhA hai, para hamane jUr3I jvaroMpara parIkSA kI hai| (5) sapheda kanerakI jar3ako ghisakara massoMpara lagAnese bavAsIra jAtI rahatI hai| (6) lAla kanerake phUla aura cA~vala barAbara-barAbara lekara, rAtako, zItala jalameM bhigo do| bartanakA mu~ha khulA rahane do| savere phUla aura cA~vala nikAlakara pIsa lo aura visarpapara lagA do; avazya lAbha hogaa| parIkSita hai| (7) daradare pattharapara, sapheda kanerakI jar3a sUkhI hI pIsakara, jahA~ sirameM darda ho lagAo; avazya lAbha hogaa| (8) sapheda kanerake sUkhe hue phUla 6 mAze, kar3avI tambAkU 6 mAze aura ilAyacI 1 mAze-tInoMko pIsakara chAna lo| isako saiM ghanese sA~pakA jahara nAza ho jAtA hai| __(8) safeda kanerakI jar3akA chilakA, sapheda ciramiTIkI dAla aura kAle dhatUreke patte,--ina sabako samAna-samAna aTThAIsa For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / aTThAIsa mAze lekara, pIsa-kUTakara TikiyA banA lo| isa TikiyAko pAva-bhara jalameM DAlakara khUba ghoTo / isake bAda Agapara rakhakara pkaao| jaba masAlA jala jAya, telako utAra lo aura chAnakararakha lo| isa telake lagAnese arddhAGga vAyu aura pakSAghAta roga nizcaya hI nAza ho jAte haiN| (10) safeda kanerakI jar3ako pIsakara, lepa karanese darda-. khAsakara pIThakA darda aura rIMgana vAyu tatkAla zAnta ho jAte haiN| (11) kanerake patte lekara sukhAo aura pIsa-chAna lo| agara sirameM kapha rukA ho yA kaphakA ziro-roga ho, to ise nasyakI taraha nAkameM car3hAo; phaurana ArAma hogaa| - ..... deg00000mbaba.00%bodh .000 tUrekA varNana aura usake viSakI zAntike upAya / . . ....000 XXXX tUre ke vRkSa vanoMmeM, bAgoM meM aura jaMgaloMmeM bahuta hote haiM / dhU dhatUre ke phUloMke bhedase dhatUrA kaI prakArakA mAnA gayA hai / KXXI kAlA, nIlA, lAla aura pIlA, isa taraha dhatUrA cAra tarahakA hotA hai| kAle aura sunaharI phUloMkA dhatUrA puSpa-vATikAoM meM hotA hai| isake patte pAnake yA bar3ake patteke AkArake jarA kiMgaredAra hote haiM / phUloMkA AkAra mAravAr3iyoMkI sulaphI cilama-jaisA athavA ghaNTeke AkArakA hotA hai| phUloMke bIcameM aura Upara safeda raMga hotA hai tathA bIcameM nIlA, kAlA aura pIlA raMga bhI hotA hai| phala choTe nIbUke samAna aura kA~TedAra hote haiM / ina gola-gola phaloMke bhItara bIja bahuta hote haiN| jisa dhatUrekA raMga atyanta kAlA hotA hai aura jisakI DaMDI, patte, phUla, phala aura sarvAGga kAlA hotA hai, usa dhatUremeM viSa adhika hotA hai / phala sUkhakara phUTakI taraha khila jAte haiN| unake For Private and Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI viroSa cikitsaa--"dhtuuraa"| 71 bIjoMko vaidya davAke kAmameM lAte haiN| davAke kAmameM 'dhatUreke patte, phala aura bIja Ate haiN| isakI mAtrA 1 rattIkI hai| jisa dhatUreke vRkSa meM kalAI liye phUla hotA hai, use kAlA dhatUrA kahate haiM aura jisake phUnameM se do-tIna phUla nikalate haiM, use "rAja dhatUrA" yA bar3A dhatUrA kahate haiM / * isake sabhI aGgoM - phUla, patte, jar3a aura bIja vagaira:--meM kucha-nakucha viSa hotA hI hai| vizeSa karake jar3a aura bIjoMmeM z2iyAdA jahara hotA hai / dhatUrA mAdaka yA nazA lAnevAlA hotA hai| isake sevanase koMr3ha, duSTatraNa, kAmalA, bavAsIra, viSa, kapha-jvara, jUM A, lIkha, pAmAkhujalI camar3eke roga, kRmi aura jvara nAza ho jAte haiM / yaha zarIrake raGgako uttama yA lAla karanevAlA, vAtakAraka, garama, bhArI, kasailA, madhura aura kar3avA tathA mUrchAkAraka hai / .. dhatUrake bIja atyanta madakAraka-- nazIle hote haiN| cAra-pA~ca bIjoMse hI mUrchA ho jAtI hai| jiyAdA khAne yA bekAyade khAnese ye khuzkI lAte haiM, sira ghUmatA hai, cakkara Ate haiM, kaya hotI haiM, galemeM jalana hotI aura pyAsa bar3ha jAtI hai| bahuta z2iyAdA bIja khAnese uparokta vikAroMke sivA netroM kI putaliyA~ caur3I hokara behozI hotI aura AdamI mara jAtA hai| Thaga loga rela ke mUrkha musAphiroMko inheM khilAkara behoza kara dete aura unakA mAla-matA le campata hote haiN| . __noTa--isakI zAntike upAya hama Age likheNge| dhatUrA khAyA hai, yaha mAlUma hote hI sirapara zItala jala giravAlo kaya karAtrI aura binauloMkI garI dUdhake sAtha khilAno / agara behozI ho, to nasya dekara hozameM lAyo / kapAsakA jar3a, patta, bIja (binaule ) Adi isakI sarvottama davA haiN| . . ___ hikamata ke granthoM meM likhA hai:--dhatUrekA jhAr3a baiMganake bhAi-jaisA hotA hai / yaha atyanta mAdaka, cintAjanaka aura unmAda-kartA hai / zahada, kAlImirca aura soMfa--isake darpa-nAzaka haiM / isake khAnese avayavoM aura mastiSkameM atyanta zithilatA hotI hai / yaha atyanta nidrAprada, For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 cikitsA-candrodaya | ziraH pIr3Ako zAnta karanevAlA, sUjanake bhItarI malako pakAnevAlA, cikanAIko sokhanevAlA aura stambhana karanevAlA hai| isake pattoMkA lepa avayavoM ko guNakArI hai| " tibbe akabarI" meM likhA hai, dhatUrA khAnese ghumarI, A~khoM ke sAmane a~dherA aura netroM meM surkhI hotI hai| jaba yaha jiyAdA khAyA jAtA hai, taba manuSya buddhihIna ho jAtA hai / sAr3he cAra mAze dhatUrA khAnese mRtyu ho jAtI hai / "vaidyakalpataru' meM eka sajjana likhate haiM-dhatUreko a~garejI meM sTromoniyama kahate haiN| isake bIja adhika jaharIle hote haiN| kabhI-kabhI isake z2ahara se mRtyu bhI ho jAtI hai| do-cAra bIjoMse z2ahara nahIM car3hatA / hA~, adhika bIja khAnese z2ahara car3hatA hai / mukhya lakSaNa ye haiM: - sira ghUmanA, gale meM sUjana, A~khoMkI putaliyoMkA phaila jAnA, A~khoMse kucha na dIkhanA, A~khoM aura ceharekA lAla ho jAnA, rogIkA bar3abar3AnA, hAthoMko isa taraha calAnA jaise havA meM se koI cIz2a pakar3atA ho / antameM, behoza ho jAnA aura nAr3IkA jaldI-jaldI calanA / jaba bahuta hI z2ahara car3ha jAtA hai, taba zarIra zItala hokara mRtyu ho jAtI hai / hAthoMkA calAnA dhatUreke viSakA mukhya lakSaNa hai / upAya- -vamana aura recana dekara kraya aura dasta karAo / Adha Adha ghaNTe meM rogIko kAphI pilAo aura use sone mata do / tela milAkara garama pAnI pilaao| dhatUrA zodhana vidhi | dhatUreko gAya ke mUtra meM, do ghaNTe taka bhigo rakho; dhatUrA zuddha ho jAyagA / zrauSadhi-prayoga | cU~ki dhatUrA bar3e kAma kI cIz2a hai; ataH hama isake canda prayoga likhate haiM:-- For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"dhtuuraa"| 73: (1) dhatUreke bIjoMkA tela nikAlakara, usameMse eka sIMkabhara tela pAnameM lagAkara khAnese strI-prasaGgameM rukAvaTa hotI hai| (2) dhatUrekI jar3a, gAyake mAThemeM pIsakara, lagAnese vidradhi nAza ho jAtI hai| _ (3) dhatUreke pattepara tela cupar3akara bA~dhanese snAyu-roga naSTa hotA hai| __ (4) dhatUreke zodhe hue bIja 1 miTTIke kulhar3emeM bharakara, muMha banda karake, Uparase kapar3a-miTTI karake sukhA lo| phira AgameM rakhakara phUMka do / pIche zItala honepara rAkhako nikAla lo| isa rAkhake khAnese jUr3I-jvara aura kapha nAza ho jAtA hai| __ (5) dhatUrekI jar3a jo uttara dizAko gaI ho, le aao| phira use sukhAkara kUTa-pIsa aura chAna lo| isa cUrNako 4 mAze gur3a aura chai tole ghI milAkara khAnese unmAda roga nAza ho jAtA hai| balAbalaanusAra, mAtrA lenese nizcaya hI saba tarahakA unmAda roga ArAma ho jAtA hai| .. (6) dhatUreke zodhe hue bIja ekase zurU karake, roja eka-eka bar3hAo aura ikkIsaveM dina ikkIsa bIja khaao| pIche, pahale dina bIsa, phira unnIsa, aThAraha, satraha, isa taraha ghaTA-ghaTAkara ekapara A jaao| isa taraha inake sevana karanese kutte kA viSa zAnta ho jAtA hai| ___ (7) dhatUreke zuddha kiye hue bIja pahale dina do khAo, dUsare dina tIna, tIsare dina cAra, cauthe dina pA~ca pA~caveM dina chai, chaThe dina sAta, sAtaveM dina ATha, AThaveM dina nau, naveM dina dasa aura dasaveM dina gyAraha khaao| isa taraha karanese eka sAlakA purAnA phIlapA~va yA zlIpada roga ArAma ho jAtA hai| (8) dhatUreke pA~ca pattoMpara eka tole kar3avA tela lagA do aura pattoMko garama karake phor3epara bA~dha do| aisA karanese koDekA darda miTa jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / (6) kAle dhatUrake patte cAra tole, safeda ciramiTI cAra tole aura sapheda kanerakI jar3akI chAla cAra tole-ina tInoMko mahIna pIsakara, sarasoMke pAva-bhara tela meM milAkara, telako mandI-mandI Agapara auttaao| jaba ye davAe~ jala jAya~, inheM usI telameM ghoTakara milA do / isa telake roja jor3oMpara malanese, pakSAghAta roga nAza hokara, kAmadeva khUba caitanya hotA hai / (10) zuddha kAle dhatUreke bIja 2 rattI aura zuddha kucalA 2 rattI-- inako pAnameM rakhakara khAnese apataMtraka roga nAza ho jAtA hai| (11) kAle dhatUrake phala, phUla, patte aura jar3a-sabako kucalakara, cilamameM rakhakara, tamAkhUkI taraha pInese hicakI aura zvAsa ArAma ho jAte haiN| (12) kAle dhatUrekA phala aura kur3ekI chAla barAbara-barAbara lekara, kA~jI yA sirakemeM pIsakara, nAbhike cAroM ora lagAnese ghora zUla ArAma ho jAtA hai| (13) kAlA dhatUrA, araNDakI jar3a, samhAlU , punarnavA,saha~janekI chAla aura rAI--inako barAbara-barAvara lekara, pAnImeM pIsakara garama karo aura hAthI-pA~va yA zlIpadapara lepa karo; avazya ArAma hogaa| (14) dhatUrake patte, bhA~garA, haldI aura seMdhAnona-barAbara-barAbara lekara pAnImeM pIsa lo aura garama karake phor3epara lagA do; phor3A phaurana phUTa jaaygaa| (15) dhatUre ke patte 6 mAze, khAneke pAna 6 mAze aura gur3a 1 tole,--ina tInoMko mahIna pIsakara pAva-bhara jalameM chAna lo aura pI jAo / isa zarbatase tijArI aura cauthaiyA jvara naSTa ho jAte haiN| (16 ) zanivArakI zAmako, jaMgalameM jAkara kAle dhatUreko nyota Ao / nyotanese pahale ghI, gur3a, pAnI aura bhAgase usakI 'pUjA karo aura kaho--"he mahArAja! kala Akara hama Apako For Private and Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI cikitsaa--"dhtuuraa"| 75 le jAya~ge / Apa duzmanase hamArA pIchA chur3AiyegA / " yaha kahakara pIchekI ora mata dekho aura cale aao| ravivArake sabere hI jAkara, usI dhatUrekI eka choTI-sI DAlI tor3a lAo aura use apanI bA~hapara bA~dha lo / paramAtmAkI kRpAse phira cauthaiyA na aavegaa| dhatUrekI viSa-zAnti ke upAya / Arambhika upAya (ka) dhatUrA khAte hI, binA dera kiye, vamana karAkara AmArAyase viSako nikAla do| (kha) agara viSa pakvAzayameM pahu~ca gayA ho, to julAba do / (ga) zirapara zItala pAnIkI dhArA chodd'o| (gha) binoloMkI girI khilAkara dUdha pilaao| (Ga) agara dimAgI phitUra ho--behozI Adi lakSaNa hoM, to nasya bhI do| (1) tuSodakameM cA~valoMkI jar3a pIsakara aura mizrI milAkara pilAnese dhatUrekA viSa nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (2) zaM vAhUlIkI jar3a pAnImeM pIsakara pilAnese dhatUrekA z2ahara zAnta ho jAtA hai / parIkSita hai| (3) binaule aura kapAsake phUloMkA kAr3hA pInese dhatUrekA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai| (4) baiMganake Tukar3e karake pAnImeM khUba mala lo aura pIo / isase dhatUrekA viSa naSTa ho jaaygaa| ___noTa-agara baiMgana na mile to baiMganake pattoM aura jar3ase bhI kAma cala sakatA hai| ve bhI isI taraha pIsa-chAnakara piye jAte haiN| (5) cAlIsa mAze binauloMkI girI pAnImeM pIsakara pInese dhatUrekA jahara utara jAtA hai / - noTa--kisI-kisIne chai mAze binauloMkI girI khilAnA likhA hai| For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / (6) namaka pAnImeM gholakara pInese dhatUrekA jahara utara jAtA hai| .. (7) kapAsake rasako pInese dhatUrekA mada dUra ho jAtA hai / ____ noTa-dhatUreke bIjoMkA viSa-kapAsake bIja pIsakA pInese; dhatUrekI DAlIkA viSa-kapAsakI DAlI pIsakara pInese; aura dhatUreke pattoMkA viSa kapAsake patte pIsakara pInese nizcaya hI utara jAtA hai / (8) peTheke rasameM gur3a milAkara khAnese piMDAlUkA mada nAza ho jAtA hai| (6) bahutasA gAyakA ghI pilAnese dhatUre aura rasakapUrakA viSa utara jAtA hai| parIkSita hai| (10) baiMganake bIjoMkA rasa pInese dhatUreke viSakI zAnti hotI hai| (11) dUdha-mizrI milAkara pInese dhatUrekA z2ahara utara jAtA hai / .00.. .... ........ 000ce .. 00.00 0 00 0 ...saas.9..'o.. ......... 00 0000000000000000 00000000002068 *703 .....1000000.00000....00000000000000000000000000 00000000000 00.. ac.00a 000'.-000nnaanaas.00 acnaa Unusoo. 0 6000 . 0 ciramiTIkA varNana aura usakI viSa-zAntike upAya / 2000.......00.00 REASE , ramiTI do tarahakI hotI hai-(1) lAla, aura (2) ca / safeda / nighaNTumeM likhA hai, donoM tarahakI ciramiTI kezoMhis as ko hitakArI, vIryavarddhaka, baladAyaka tathA vAta, pitta, jvara, muMha sUkhanA, bhrama, zvAsa, pyAsa, mada, netraroga, khujalI, vraNa, kRmi, gaMjaroga aura kor3ha nAzaka hotI haiN| aura eka granthameM likhA hai, donoM tarahakI ciramiTI svAdiSTa, kar3avI, balakArI, garama, kasailI, camar3eko uttama karanevAlI, bAloMko For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSakI vizeSa cikitsaa--"cirmittii"| 77 hitakArI tathA viSa, rAkSasa graha-pIr3A, khAja, khujalI, kor3ha, muMhake roga, vAta, bhrama aura zvAsa Adi nAzaka haiM / bIja vAntikAraka aura zUlanAzaka hote haiM / safeda ciramiTI vizeSakara vazIkaraNa hai| ___ safeda ciramiTIkA arka bAloMko paidA karanevAlA tathA vAta, pitta aura kapha nAzaka hai / lAla ciramiTIkA arka mukha-zoSa, zvAsa, zrama aura jvara nAza karatA hai| . hindImeM ghughucI, ciramiTI, coMTalI aura rattI kahate haiN| ba~galAmeM kuca aura sAdA kuJca, saMskRtameM guJjA aura gujarAtI meM caNoTI kahate haiM / isake patte, bIja aura jar3a davAke kAma Ate haiN| mAtrA 1 se 3 rattI tk| ciramiToke jaharakI zAntikA upAya / caulAI ke rasameM mizrI milAkara pIne aura arase dUdha pInese ciramiTIkA viSa nAza ho jAtA hai / ciramiTI-zodhana-vidhi / ciramiTIko kA~jImeM DAlakara tIna ghaNTe taka pakAo, vaha zuddha ho jaaygii| aussdhi-pryog| (1) do rattI kaccI lAla ciramiTI gAyake Adha pAva dUdhake sAtha pInese unmAda roga calA jAtA hai| (2) safeda ciramiTIkI jar3a yA phaloMko pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo; jitanI lugadI ho usase caugunA sarasoMkA tela aura telase caugunA pAnI lo / inako milAkara mandAgnise pakA lo / jaba tela-mAtra raha jAya, utAra lo| isakA nAma "guJja taila" hai| isakI mAlizase gaNDamAlA ArAma ho jAtI hai| (3) safeda ciramiTI, uTaMganake bIja, kauMcake bIja. aura gokharU--inheM barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo aura phira barAbarakI For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 78 cikitsA-candrodaya / mizrI pIsakara milA do| isa cUrNako roz2a khAkara Uparase dUdha pInese bUr3hA AdamI bhI javAna striyoMke ghamaNDako nAza kara sakatA hai| agara javAna khAya, to kahanA hI kyA ? __ safeda ciramiTI, lauMga aura khiranIke bIja, inakA pAtAla-yantrakI vidhise tela nikAlakara, eka sIMka-bhara pAnameM lagAkara, khAne aura Uparase chaTA~ka-bhara gAyakA ghI khAnese kucha dinoM meM khUba kAma-zakti bar3hatI aura stambhana hotA hai| * bhilAvekA varNana aura usake vikaaroN| kI zAntike upAya / ****************** XXXN lAvekA vRkSa bahuta bar3A hotA hai| isake patte bar3ake jaise bhi aura phUla lAla raMgake bar3e-bar3e hote haiN| isake phala lambAI sxxx liye gola-gola karauMde yA dAkhake jaise hote haiN| dAkha narma hotA hai, para bhilAvekA phala kar3A aura TopIdAra hotA hai| phala pahale kAle nahIM hote, para sUkhakara kAle ho jAte haiN| parantu unakA rasa nahIM sUkhatA-phaloMke Uparase sUkha jAnepara bhI, bhItara rasa banA hI rahatA hai / chilakoMke nIce tela-jaisA patalA padArtha hotA hai, vahI mukhya guNakArI cIz2a hai| usIkA yukti-pUrvaka sAdhana karanA, rasAyana sevana karanA hai| bhilAveke bhItara guThalI hotI hai| guThalIke bhItara jo girI hotI hai, vaha atyanta balakAraka, bAjIkaraNa, vAta-pitta nAzaka aura kaphavarddhaka hotI hai| . bhilAvekA phala yA tela Agapara DAlanese yA bhilAve pakAnese jo dhUA~ hotA hai, vaha agara zarIrameM laga jAtA hai, to sUjana aura ghAva kara detA hai| ., bhilAveke bhItarakA tarala padArtha agara zarIrakI camar3I aura For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"bhilaave"| 76. muMhameM laga jAtA hai, to tatkAla phaphole aura z2akhma ho jAte haiM tathA upAr3a hotA aura sUjana A jAtI hai| nighaNTu meM likhA hai, tila aura nAriyalakI girI isake darpako nAza karate haiN| hikamatake nighaNTumeM tAjA nAriyala, sapheda tila aura jau isake darpa-nAzaka likhe haiN| vaidyaka-granthoM meM isake phalakI mAtrA cAra rattIse sAr3he tIna mAze taka likhI hai; para hikamatameM savA mAze likhI hai / "tibbe akabarI' meM likhA hai, nau mAze bhilAvA khAnese mRtyu hotI hai aura baca jAnepara bhI cintA banI hI rahatI hai / - vaidyakameM milAvA viSa nahIM mAnA gayA hai, para hikamatameM to sApha viSa mAnA gayA hai| agara yaha bekAyade sevana kiyA jAtA hai, to nissandeha viSake-se kAma karatA hai| isake telako sandhivAta aura nasa haTa jAnepara lagAte haiM / agara isameM dUsarI davA milAkara isakI tAkata kama na kI jAya, to isase camar3Ike Upara chAle par3akara phaphole ho jaayeN| ___ saMskRtameM bhallAtaka, phArasImeM balAdara, arabImeM habbulakama, ba~galAmeM bhelA, marahaThI meM bhilAvA aura bibavA tathA gujarAtImeM milAmA~ kahate haiN| bhilAvekA pakA phala pAka aura rasameM madhura, halakA, kasailA, pAcaka, snigdha, tIkSNa, garama, malako chedane aura phor3anevAlA, medhAko hitakArI, agnikAraka tathA kapha, vAta, vraNa, peTake roga, kor3ha bavAsIra, saMgrahaNI, gulma, sUjana, aphArA, jvara aura kRmiyoMko naSTa karatA hai| bhilAvekI mIMgI madhura, vIryavarddhaka, puSTikAraka tathA vAta aura pittako naSTa karanevAlI hai| hikamatameM likhA hai, bhilAvA garamI paidA karatA, vAyuko nAza karatA, doSoMko svaccha karatA, camar3emeM ghAva karatA, zItake rogapakSavadha, ardita-muMha Ter3hA ho jAnA aura kampa tathA mUtrakRcchrameM lAbhadAyaka hai / isake sevanase masse nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 80 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya | bhilAve zodhaneko tarakIbeM / bhilAveko bhI zodhakara sevana karanA cAhiye / bhilAvoM ko jala meM DAla do| jo bhilAve DUba jAyeM, unheM nikAlakara utane hI pAnI meM bhigo do| phira unako I Take cUrNa yA kUkuA se khUba ghiso aura unake nIcekI DhipunI kATa-kATakara pheMka do| isake bAda unheM phira jalameM dho DAlo aura sukhAkara kAma meM lAo / yahI zuddha bhilAve haiM / bhilAvoM ko eka dina-bhara pAnI meM pkaao| phira unheM nikAlakara unake Tukar3e kara DAlo aura dUdhameM DAlakara pkaao| isake bAda unheM kharalameM DAlakara Upara se tole- tolebhara soMTha aura ajavAyana milA do aura khUba kUTo | ye bhilAve bhI zuddha hoNge| inako bhI davA ke kAma meM le sakate haiN| jise bhilAve pakAne hoM, use apane sAre zarIrako kAlI tilIke telase tara kara lenA cAhiye aura bhilAvoMse paidA hue dhUe~ se bacanA cAhiye | bhilAve sevana meM sAvadhAnI / bhilAvA khAnevAle apane hAthoM aura mukhako ghIse cupar3akara * bhilAvA khAte haiN| kitane hI pahale tila yA nAriyalakI girI cabAkara pIche inheM khAte haiN| bhilAvA aneka roga nAza karatA hai, bazarte ki vidhise sevana kiyA jAya / isake yukti-pUrvaka khAnese kor3ha nizcaya hI naSTa ho jAtA hai aura hilate hue dA~ta patthara kI taraha jama jAte haiM / para agara yahI bekAyade yA mAtrA se z2iyAdA khAyA jAtA hai, to atyanta garamI karatA hai; mu~ha, sAlU aura dA~toMkI jar3ameM sUjana paidA kara detA aura dA~toM ko hilAkara girA detA tathA khUnameM kharAbI kara detA hai| isaliye isa amRta samAna phalako zAstra-vidhise sevana karanA cAhiye For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"bhilaave"| 81 "tibbe akabarI meM likhA hai, bhilAve khAnese mukha aura galemeM phaphole ho jAte haiM, tez2a roga, cintA, bhar3akana aura aGgoMmeM takalIpha hotI hai / bhilAvA kisIko hAni nahIM karatA aura kisIko hAni karatA hai| usake zahada (vahI tela-jaisA tarala padArtha) yA dhUe~ ke laganese zarIra sUja jAtA hai, atyanta khAja calatI hai aura ghAva ho jAte haiM / una ghAvoMse kitane hI AdamI mara bhI jAte haiN| aussdhi-pryog| zAstrameM bhilAveke saikar3oM prayoga likhe haiM, bataura-namUneke do-cAra hama bhI nIce likhate haiM,-- (1) bhilAvoMse eka pAka banatA hai, use "amRtabhallAtaka pAka" kahate haiN| usake sevana karanese bahudhA roga calA jAtA aura hilate hue dA~ta jamakara bala-vRddhi hotI hai / yaha pAka kor3hapara rAmavANa hai| banAnekI vidhi "cikitsA-candrodaya" cauthe bhAgake pRSTha 312 meM dekhiye| (2) choTe-choTe zuddha bhilAvoMko gur3ameM lapeTakara nigala jAnese kapha aura vAyu naSTa ho jAte haiN| (3) zuddha bhilAvoMko gur3ake sAtha kUTakara goliyA~ banA lo / pIche hAtha aura muMhako ghIse cupar3akara khaao| isa taraha khAnese zarIrakI pIr3A, akar3ana yA zarIra raha jAnA, sardI, bavAsIra, kor3ha aura nArU yA bAlA--ye saba roga jAte rahate haiN| noTa-apane balAbala-anusAra ekase sAta bhilAve taka khAye jA sakate haiN| (4) tIna mAze bhilAvekI garI, chai mAze zakkarake sAtha, khAnese pandraha dinameM pakSAghAta-ajGga aura mRgI roga nAza ho jAte haiN| (5) zuddha bhilAve, asagandha, cItA, bAyabiDaMga, jamAlagoTekI jar3a, amalatAzakA gUdA aura nibaulI--inheM kaoNjImeM pIsakara lepa karanese kor3ha jAtA rahatA hai| 11 For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 82 cikitsA-candrodaya / bhilAvekA viSa nAza karanevAle upAya / ' (1) kasauMdIke patte pIsakara lagAnese bhilAvoMkA vikAra zAnta ho jAtA hai / parIkSita hai| (2) imalIkI pattiyoMkA rasa pInese bhilAvoMse huI khujalI aura sUjana nAza ho jAtI hai| __(3) imalIke bIja pIsakara khAnese bhilAveke vikAra--khujalI aura sUjana Adi nAza ho jAte haiN| (4) cirauMjI aura tila--bhaiMsake dUdhameM pIsakara khAnese bhilAvekI khujalI aura sUjana nAza ho jAtI hai / (5) agara bhilAvA khAnese vikAra huA ho, to akharoTa khAne caahiye| (6) agara bhilAvoMkI dhUA~ laganese sUjana car3ha AI ho, to AmAhaldI, sA~ThI cA~vala aura dUbako bAsI pAnImeM pIsakara sUjanapara jorase mlo| (7) kAle tila pIsakara sirake aura makkhanameM milA lo| inake lagAnese bhilAvoMke dhueM se huI sUjana nAza ho jaaygii| (8) ghIkI mAliza karanese bhilAvoMkI dhUA~ yA gandha Adise huI sUjana yA viSa naSTa ho jAte haiM / (6) agara jiyAdA bhilAve khAnese garamIkA bahuta z2ora ho jAya, to dahImeM mizrI milAkara khAo, phaurana garamI zAnta hogii| (10) agara bhilAvekA tela zarIrapara laga jAne yA pakAte samaya dhUA~ laga jAnese zarIra para sUjana, phor3e-phunsI, ghAva yA phaphole ho jAya~, to kAle tiloMko dUdha yA dahImeM pIsakara zarIrapara lepa karo athavA jahA~ sUjana Adi hoM, vahA~ lepa kro|| (11) dahI, dUdha, tila, khoparA aura cirauMjI--bhilAveke vikAroMkI uttama davA haiN| inake sevana karanese bhilAveke doSa zAnta ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoM kI vizeSa cikitsA - " bhilAve" / 83 (12) akharoTakI mIMgI, nAriyalakI girI, cirauMjI aura kAle tila, ina sabako mahIna pIsakara, bhilAveke vikAra - sUjana yA ghAva vag2airaH -- para lepa kro| phira 4/5 ghaNToM bAda lepako haTAkara, usa jagahako mAThese dho DAlo aura kucha dera taka vahA~ koI lepa vag2airaH na karo | ghaNTe Adha ghaNTe bAda, phira tAz2A lepa banAkara lagA do / isa taraha karane se bhilAveke samasta vikAra nAza ho jAyeMge / (13) imalIke sAfa pAnI meM nAriyalakI girI ghisakara lagAne se bhilAvese huI jalana aura garamI phaurana zAnta ho jAtI hai| (14) sapheda candana aura lAla candana patthara para ghisakara lepa karanese bhI bhilAvekI jalana vag2airaH zAnta ho jAtI hai / (15) agara zarIra mavAdase bharA ho aura vaha mavAda badabUdAra ho tathA sUjana kisI upAyase naSTa na hotI ho, to kasda kholo aura julAba do / faruda kholanA hara hAlata meM muphIda hai| isase sUjana jaldI baiTha jAtI hai / noTa----"tibbe akabarI' meM likhA hai -- zItala padArtha, bAdAmakA tela, lambI fayAkA tela aura cikanA zorabA zrAdi bhilAveke vikAravAleko khilAnA lAbhadAyaka hai | akharoTakI mIMgI bhI -- prakRti anusAra ---- isake viSako nAza karatI hai / ( 16 ) tila aura kAlI miTTI pIsakara lepa karanese bhilAvoM kI sUjana nAza ho jAtI hai / ( 17 ) caulAIkA rasa makkhana meM milAkara bhilAvoMkI sUjanapara lagAnese zAnti ho jAtI hai / For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 84 www.kobatirth.org cikitsA-candrodaya 1 gootcooooo Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhA~gakA varNana aura usake mada-nAzaka upAya | PROOND ********** 120000 skRtameM bhaMgake guNAvaguNa anusAra, bahutase nAma haiM / khUM8 nAmoMse hI bhaMgake guNa mAlUma ho jAte haiN| jaise--mAdinI, 0000 vijayA, jayA, trailokya-vijayA, AnandA, harSiNI, mohinI, manoharA, harA, harapriyA, zivapriyA, jJAnavallikA, kAmAgni, tandrArucivarddhinI prabhRti / saMskRta meM bhA~gako bhaGgA bhI kahate haiM / usIkA apabhraMza "bhaMga " hai / ba~galA meM ise siddhi, bhaMga aura gA~jA kahate haiN| marahaThI meM bhA~ga aura gA~jA, gujarAtI meM bhA~ga aura a~garez2I meM iNDiyana haimpa kahate haiM / bhA~ga kaphanAzaka, kar3avI, grAhI--kAvija, pAcaka, halkI, tIkSNa, garama, pittakAraka tathA moha, mada, vacana aura agniko bar3hAnevAlI evaM kor3ha aura kaphanAzinI, balavarddhinI, bur3hApeko nAza karanevAlI, medhAjanaka aura agnikAriNI hai / bhaMgase agni dIpana hotI, ruci hotI, mala rukatA, nIMda AtI aura strI prasaGgakI icchA hotI hai| kisIkisI ne ise kapha aura vAta jItanevAlI bhI likhA hai / hikamata ke eka nighaNTumeM likhA hai: -- bhA~ga dUsare darjekI garama, rUkhI aura hAni karanevAlI hai| isase sira meM darda hotA aura strI-prasaMga meM stambhana yA rukAvaTa hotI hai / bhA~ga pAgala karanevAlI, nazA lAnevAlI, vIryako sokhanevAlI, mastiSka - sambandhI prANoM ko gadalA karanevAlI, AmAzaya kI cikanAIko khIMcanevAlI aura sUjanako laya karanevAlI hai| bhA~gake bIjoMko saMskRta meM bhaGgAbIja, fArasI meM turUma baMga aura arabI meM bajarula - kanava kahate haiN| inakI prakRti garama aura For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoM kI vizeSa cikitsA - "bhA~ga" / v 85 rUkhI hotI hai / ye AmAzaya ke liye hAnikAraka, pezAba lAnevAle, stambhana karanevAle, vIryako sokhanevAle, A~khoM kI rozanIko mantrI karanevAle aura peTameM vibhatAprada haiN| bIja / nirviSaila hote haiM / bhA~gameM bhI viSa nahIM hai; para kitane hI ise viSa mAnate haiM / mAnanA bhI cAhiye; kyoMki yaha agara bekAyade aura bahuta hI z2iyAdA khA lI jAtI hai, to AdamIko sadAko pAgala banA detI aura kitanI hI bAra mAra bhI DAlatI hai / hamane A~khoM se dekhA hai, ki jaipurameM, eka manuSyane eka amIra jauharI bhaMgar3a ke bar3hAve denese, eka dina anApa-zanApa bhA~ga pI lii| basa, usI dina se vaha pAgala ho gayA / aneka ilAja honepara bhI use ArAma na huA / gA~jhA bhI bhA~gakA hI eka bheda hai / bhA~ga do taraha kI hotI hai:( 1 ) puruSa ke nAma se, aura ( 2 ) strIke nAmase / puruSa jAtike cupase bhA~ga ke patte liye jAte haiN| unheM loga ghoTakara pIte aura bhA~ga kahate haiM / strI jAti ke pattoM se gA~jhA hotA hai| isa gA~kene hI carasa banatA hai / rAtameM, osa par3ane se jaba gA~phe ke patte osase bhIga jAte haiM, savere hI AdamI unake bhItara hokara ghUmate haiN| osa aura pattoM kA maila zarIra meM laga jAtA hai / use ve mala-malakara utAra lete haiM / basa, isI mailako "carasa" kahate haiM / carasa kAbula aura balana bukhArese bahuta AtA hai / donoM taraha ke vRkSa eka hI jagaha paidA hote haiN| isaliye unakI jaTAe~ nahIM bA~dhI jA sakatIM / vaidya loga bhaMga aura bhaMgake bIjoMke sivA isake aura kisI aMzako kAma nahIM lete, para gA~jhA kisI-kisI nusakhe meM par3atA hai / bhA~gakI mAtrA 4 rattIkI aura gA~kekI AdhI rattI kI hai / - hikamata meM likhA hai: -- gA~ko saMskRtameM gaMjA, phArasI meM baMgadastI aura arabI meM katababarI kahate haiM / ise cilama meM rakhakara For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 86 cikitsA-candrodaya / pIte haiN| yaha tIsare darjekA garama aura rUkhA hotA hai / yaha behozI lAtA aura dimAgako nukasAna karatA hai| isake darpa-nAzaka ghI aura khaTAI haiN| gA~jhA yoM to sarvAGgako, para vizeSakara mastiSkasambandhI avayavoMko DhIle aura susta karatA hai| yaha atyanta rUkhA hai| zithilatA karane aura sunna karanemeM to yaha afImakA bhI bAbA hai / ___ carasako phArasImeM "zabanama baMga" kahate hai| zabanama osako aura baMga bhA~gako kahate haiM / bhA~gakI pattiyoMpara osake jamanese yaha banatA hai, isIse ise 'zabanama baMga" kahate haiN| yaha garama aura rUkhA hai| dila aura dimArAko kharAba kara detA hai| isakA darpanAzaka "gAyakA dUdha' hai; yAnI gAyakA dUdha pInese isake vikAra nAza ho jAte haiN| yaha bhI nazA lAnevAlA, rukAvaTa karanevAlA, sUjanako haTAnevAlA, zarIrameM rUkhApana karanevAlA aura A~khoMkI rozanIko nAza karanevAlA hai.| . "tibbe akabarI"meM likhA hai, bhA~gake bahuta hI z2iyAdA khAnepInese jIbhameM DhIlApana, zvAsameM taMgI, buddhihInatA, bakavAda aura khujalI hotI hai| ___noTa-bhaMgake bahuta khAnese uparokta vikAra hoM, to phaurana kaya karAyo tathA dUdha aura aJjIrakA kAr3hA pilAno athavA bAdAmakA tela aura makkhana khilaao| zarAba pilAnA bhI acchA kahA hai| bahuta hI takalIpha ho, to zItala tiriyAMka yAnI zItala agada sevana kraayo| . yahA~ taka hamane bhAMga, gA~je aura carasake sambandhameM jo likhA hai, vaha aneka pustakoMkA masAlA hai| aba hama kucha apane anubhavase bhI likhate haiM:* pahalekI bAta to hama nahIM jAnate; para Ajakala bhAratameM bhA~ga, gA~je aura carasakA istemAla bahuta bar3hA huA hai| bhAgako U~ce-nIce sabhI darjeke loga pIte haiN| jo kabhI nahIM pIte, ve bhI holIke tyauhArapara svayaM ghoTa yA ghuTavAkara pIte haiN| jo isakA For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"aaNg"| 87 utanA zauka nahIM rakhate; ve bhI mitroMke yahA~ jAkara pIte haiN| aise bhI loga haiM, jo ise nahIM pIte; para hinduoMko isake pInemeM koI bar3A aitarAja nahIM / bhaMga mahAdevajIkI pyArI bUTI hai, yaha bAta mazahUra hai| jo loga ise sadA pIte haiM, ve ise sahajameM chor3a nahIM sakate; para aphImakI taraha isake chor3ane meM bar3I-bar3I musIbatoMkA sAmanA nahIM karanA par3atA / chor3ate samaya, dasa-pA~ca dina sustI rahatI hai| samayapara isakI yAda A jAtI hai| jinako isake pIne bAda pAkhAne jAneko Adata ho jAtI hai, unheM kucha dina taka binA isake piye dasta sApha nahIM hotaa| bahutase loga bhA~gakA ghI nikAlakara aura ghIko cAzanImeM DAlakara baraphI-sI banA lete haiN| bhA~gako ghImeM milAkara auTAnese bhA~gakA asara dhImeM A jAtA hai / usa ghIko chAna lenese hare raMgakA sAfa ghI raha jAtA hai / yaha gho pAkoM meM bhI DAlA jAtA hai aura usase mAjUna bhI banatI hai / bahutase loga bhA~gameM, cInI aura tila milAkara khAte haiN| isa taraha khAI huI bhA~ga bahuta garamI karatI hai| para jinakA mijAja bAdIkA hai, jinako ghuTI huI bhA~ga nuqasAna karatI hai, peTa phulAtI yA jor3oMmeM darda karatI hai, ve agara isa taraha khAte haiM, to hAni nahIM krtii| jAr3eke mausamameM isa taraha khAnA utanA burA nahIM, para garamImeM isa taraha mA~ga khAnA bezaka burA hai| - bahutase loga bhA~gako bhigokara aura kapar3emeM rakhakara khUba dhote haiN| bArambAra dhonese bhA~gakI garamI aura viSailA aMza nizcaya hI kama ho jAtA hai| isIliye kitane hI zauqIna isako poTalImeM bA~dhakara, kue~ ke pAnIke bhItara laTakA dete haiM aura phira khIMcakara dhote aura sukhA lete haiN| jo jaharI bhA~ga pInevAle haiM, ve tAmbeke bAsanameM bhA~ga aura purAnI cAlake moTe tAmbeke paise DAlakara Agapara ubAlate haiN| isa taraha auTAI huI bhA~ga bahuta hI tez2a ho jAtI For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 85 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | hai / yaha bhA~ga atyanta garama hotI hai / jo nazebAja isakI hAniyoMko nahIM samajhate, ve hI aisA karate aura nAnA prakArake rogoM ko nimantraNa dekara bulAte haiM / bhA~ga agara ThIka masAlA DAlakara, kama mAtrAmeM, ghoTI-chAnI aura pIyI jAya, to utanI hAni nahIM karatI; varan aneka lAbha karatI hai / garamI ke mausama meM, sandhyA-samaya, masAloM ke sAtha ghoTa-chAnakara pIyI huI bhA~ga, manuSyako haiz2eke prakopa se bacAtI, khUba bhUkha lagAtI aura ruci bar3hAtI hai| isake naze meM sUkhA-sarrA jaisA bhI bhojana mila jAtA hai, bar3A svAda lagatA aura jaldI hI haz2ama ho jAtA hai / isake zAmako pIne aura bhojanameM rabar3I yA dhauTA dUdha mizrI milA huA pIne se strI-prasaGgakI icchA khUba hotI hai aura bephikrI yA nizcintatA honese Ananda bhI adhika AtA aura stambhana bhI mAmUlase jiyAdA hotA hai; para atyadhika bhA~ga pInevAloM ko inameM se koI bhI Ananda nahIM AtA / ve isake nazemeM bahuta hI z2iyAdA nAka taka hU~ sa-hU~ kara khA lene se bImAra ho jAte haiN| agara bImAra nahIM hote, to khATapara jAkara isa taraha par3a jAte haiM, ki loga unheM murdA samajhane lagate haiN| vahI kahAvata caritArtha hotI hai, "gharake jAne mara gaye aura Apa nazeke bIca / " jo isa taraha a~dhAdhundha bhA~ga pIte haiM, ve mahAmUrkha hote haiM / bhA~ga garama-bAdI yA uSNavAta paidA karatI hai aura sauMpha garamabAdIko nAza karatI hai; ataH bhA~ga pInevAloMko bhA~gake sAtha " sauMpha " avazya lenI caahiye| sauMpha ke sivA, bAdAma, choTI ilAyacI, gulAba ke phUla, khIre, kakar3Ike bIjoMkI mIMgI, muleThI, khasa sake dAne, dhaniyA aura sapheda candana Adi bhI lene caahiyeN| inake sAtha pIsakara aura mizrI yA cInI ke sAtha chAnakara bhA~ga pInese, garamI ke mausama meM, beintahA phAyade hote haiN| para eka AdamI ke For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upavirSoMkI vizeSa cikitsA- "bhaaNg"| hisse meM eka yA do-tIna rattIse jiyAdA bhA~ga na AnI cAhiye / bhA~gako khUba dhulavAkara, bIja nikAla dene caahiyeN| chAnate samaya, thor3A-sA arka gulAba yA arka kevar3A bhI milA diyA jAya, to kyA kahanA ! safeda candana kar3avA hotA hai; ataH vaha bahuta thor3A lenA caahiye| hamane svayaM isa taraha bhA~ga pIkara aneka lAbha uThAye aura barasoM bhA~ga pIkara bhI, rattI do rattIse z2iyAdA nahIM bddh'aayii| eka bAra, balUcistAnameM, jahA~ barpha par3atI hai, sardIke mAre AdamIkA karamakalyANa ho jAtA hai, hamane "vijayA pAka" banAkara khAyA thaa| vahA~ koI bhI jAr3emeM bhaMga pI nahIM sktaa| pAnIke badale loga cAya pIte haiM / hA~, usa "vijayA pAka' ne hamArA bala-puruSArtha khUba bddh'aayaa| saca pUcho to jindagIkA maz2A dikhAyA / vijayA pAka yA bhA~gake sAtha taiyAra honevAle anekoM amRta-samAna nusakhe hamane "cikitsAcandrodaya" cauthe bhAgameM likhe haiN| vidhipUrvaka aura yukti ke sAtha, ucita mAtrAmeM khAyA huA viSa jisa taraha amRtakA kAma karatA hai, bhA~gako bhI vaisI hI samajhiye / jo loga bekAyade, gAya-bhaiMsakI taraha ise carate yA khAte haiM, ve nizcaya hI nAnA prakArake rogoMke paJjoMmeM pha~sate aura aneka tarahake dila-dimAg2a-sambandhI unmAdAdi rogoMke zikAra hokara burI mauta marate haiN| isake bahuta hI jiyAdA khAne-pInese sirameM cakkara Ate haiM, jI micalAtA hai, kalejA dhar3akatA hai, jamInaAsmAna calate dIkhate haiM, kaMTha sUkhatA hai, ati nidrA AtI hai, hozahavAsa nahIM rahate, manuSya beDhaMgI bakabAda karatA aura behoza ho jAtA hai| agara jaldI hI ucita cikitsA nahIM hotI, to unmAda roga ho jAtA hai| ataH samajhadAra ise na lagAveM aura jo lagAveM hI to alpa mAtrAmeM sevana karake jindagIkA maz2A uThAveM / cU~ ki bhA~ga garama aura rUkhI hai, ataH isake sevana karanevAloMko ghI, dUdha, malAI, 12 For Private and Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 60 cikitsA-candrodaya / malAIkA halavA, bAdAmakA harIrA yA zItala zarbata Adi z2arUra istemAla karane caahiyeN| jinheM ye cIjeM nasIba na hoM, ve bhA~gako muMha na lagAveM / inake binA bhA~ga pInese hAnike sivA koI lAbha nahIM / CoaccaRPOREOVocacaoe hai bhA~gake canda nusakhe / ha UEENSHOCEEDITORErwardwoove (1) bhA~ga 1 tole aura aphIma 1 mAze-donoMko pAnImeM pIsa, kapar3epara lepakara, z2arA garama karake gudA-dvArapara bA~dha denese bavAsIrakI pIr3A tatkAla zAnta hotI hai / parIkSita hai| (2) bhA~gakI pattiyA~, imalIkI pattiyA~, nImake patte, bakAyanake patte, samhAlUke patte aura nIlakI pattiyA~--inako pA~ca-pA~ca tole lekara, savA sera pAnI meM DAla, hA~DImeM kAr3hA kro| jaba tIna pAva jala raha jAya, cUlhese utAra lo| isa kAr3hekA bafArA bavAsIravAlekI gudAko denese masse nAza ho jAte haiN| (3) bhA~gako dUM jakara pIsa lo| phira use zahadameM milAkara, rAtako, sote samaya, cATa lo| isa upAyase ghora atisAra, patale dasta, noMda na AnA, saMgrahaNI aura mandAgni roga nAza ho jAte haiN| parIkSita hai| (4) bhA~gako bakarIke dUdhameM pIsakara, pA~voMpara lepa karanese nidrAnAza roga ArAma hokara nIMda AtI hai / (5) chai mAze bhA~ga aura chai mAze kAlImirca,--donoMko sUkhI hI pIsakara khAne aura isI davAko sarasoMke tela meM milAkara malanese pakSAghAta roga nAza ho jAtA hai / / (6) bhA~gako jalameM pIsa, lugadI banA, ghImeM sAnakara garama karo / phira TikiyA banAkara gudApara bA~dha do aura la~goTa kasa lo| isa upAyase bavAsIrakA darda, khujalI aura sUjana nAza ho jAtI hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"bhaaNg"| 1 (7) bhA~ga aura aphIma milAkara khAnese jvarAtisAra nAza ho jAtA hai| kahA haiH-- . jvarasyaivAtisAre ca yogo bhNgaahiphenyoH|| (8) vAta-vyAdhimeM baca aura bhA~gako ekatra milAkara sevana karanA hitakAraka hai| para sAtha hI telakI mAliza aura pasIne lenekI bhI darakAra hai| mA~gakA nazA yA mada nAza karaneke upAya / prArambhika upAya: "vaidyakalpatarU" meM eka sajjana likhate haiM--bhA~ga yA gA~jekA nazA athavA viSa car3hanese A~kheM aura ceharA lAla ho jAtA hai, rogI ha~satA, hallA karatA aura gAlI detA yA mArane daur3atA hai tathA raha-rahakara unmAdake-se lakSaNa hote haiN| upAya:-- (1) qaya aura dasta karAyo / (2) sirapara zItala jalakI dhArA chodd'o| (3) emoniyA suNghaao| (4) rogIko sone mata do| (5) dahI yA mATheke sAtha bhAta khilaao| noTa- hamAre yahA~ bhA~gameM sone dene kI manAhI nahIM-ulTA sulAte haiM aura aksara gaharA nazA utara bhI jAtA hai / zAyada "kalpataru"ke lekhaka mahodayane na sone denekI bAta kisI aise granthake AdhArapara likhI ho, jise hamane na dekhA ho athavA bhA~gase rogIkI mRtyu honekI saMbhAvanA ho, usa samaya sone denA burA ho / (1) bhaGgakA nazA bahuta hI teja ho, rogI sonA cAhe to so jAne do / sonese aksara nazA utara jAtA hai| agara bhA~ga khAnevAleke galemeM khuzkI bahuta ho, galA sUkhA jAtA ho, to usake galepara ghI For Private and Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 cikitsA-candrodaya / cupar3o / araharakI dAla pAnImeM dhokara, vahI dhovana yA pAnI pilA do| parIkSita hai| (2) per3A pAnImeM gholakara pilAnese bhA~gakA nazA utara jAtA hai| (3) binauloMkI girI dUdha ke sAtha pilAnese bhA~gakA nazA utara jAtA hai| (4) agara gA~jhA pInese bahuta nazA ho gayA ho, to dUdha pilAo athavA ghI aura mizrI milAkara cttaao| khaTAI khilAnese bhI bhA~ga aura gA~jhekA nazA utara jAtA hai| (5) imalIkA satta khilAnese bhA~gakA nazA utara jAtA hai| kaI bAra parIkSA kI hai| (6) kahate haiM, bahuta-sA dahI khA lenese bhA~gakA nazA utara jAtA hai / purAne acArake nIbU khAnese kaI bAra nazA utarate dekhA hai| (7) agara bhA~gakI vajahase galA sUkhA jAtA ho, to ghI, dUdha aura mizrI milAkara nivAyA-nivAyA pilAo aura galepara ghI cupdd'o| kaI bAra phAyadA dekhA hai| (8) bhA~gake naze kI rAphalatameM emoniyA su~ghAnA bhI lAbhadAyaka hai| agara emoniyA na ho, to cUnA aura nausAdara lekara, z2arA-se jalake sAtha hatheliyoMmeM malakara su~ghAo / yaha gharU emoniyA hai| (6) soMThakA cUrNa gAyake dahIke sAtha khAnese bhA~gakA viSa zAnta ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 63 v imum-ArmmunmunMunny viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"jmaalgottaa"| CCEED%CED HSCERSECREre jamAlagoTekA varNana aura usakI zAntike upaay| E0:8 S mAlagoTA viSa nahIM hai; para yaha kabhI-kabhI viSakA-sA kAma na karatA hai| yaha do tarahakA hotA hai| ekako choTI dantI ODO aura dUsareko bar3I dantI kahate haiN| isakI jar3ako dantI, phaloMko dantI-bIja yA jamAlagoTA kahate haiN| ye phala araNDIke choTe bIjoM-jaise hote haiN| ye bahuta hI tez2a dastAvara hote haiN| binA zodhe khAnese bhayAnaka hAni karate aura isa dazAmeM vamana aura virecana donoM hote haiN| ataH inheM binA zodhe haragiz2a na lenA caahiye| phaloMke bIcameM eka do paratI jIbhI-sI hotI hai, usIse kaya hotI haiN| mIgiyoMmeM tela-sA tarala padArtha hotA hai; isIse vaidya loga zodhakara, usa cikanAIko dUra kara dete haiN| jaba jIbhI nikala jAtI hai aura cikanAI dUra ho jAtI hai, taba jamAlagoTA khAneke kAmakAhotA hai| __ jamAlagoTA bhArI, cikanA, dastAvara tathA pitta aura kapha nAzaka hai| kisIne ise kRminAzaka, dIpaka aura udarAmaya-zodhaka bhI likhA hai| kisIne likhA hai, jamAlagoTA garama, tIkSNa, kaphanAzaka, kleda-kAraka aura dastAvara hotA hai| jamAlagoTekA tela, jise agarejImeM, "kroTana Ayala" kahate haiM, atyanta recaka yA bahuta hI tez2a dastAvara hotA hai| isase aphArA, udararoga, saMnyAsa, ziraroga, dhanuHstambha, jvara, unmAda, ekAMga roga, AmavAta aura sUjana naSTa hote haiN| isase khA~sI bhI jAtI hai / DAkTara loga isakA vyavahAra bahuta karate haiN| vaidya loga jamAlagoTeko zodhakara, ucita auSadhiyoMke sAtha, eka rattI anumAnase dete haiN| isake dvArA dasta karAnese udara-roga aura jIrNajvara Adi roga nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 cikitsA-candrodaya / zodhana-vidhi / jamAlagoTA zodhanekI bahuta-sI tarakIbeM likhI haiM: (1) jamAlagoTeke bIcameM jo doparatI jIbhI-sI hotI hai, use nikAla ddaalo| phira use dUdhameM, dolAyantrakI vidhise, pakA lo| jamAlagoTA zuddha ho jaaygaa|| (2 ) jamAlagoTeko bhaisake gobarameM DAlakara 6 ghaNTe taka pkaao| isake bAda, jamAlagoTeke chilake utArakara, bhItarakI jIbhI nikAla pheNko| zeSameM, use nIbUke rasameM do dina taka ghotto| basa, aba jamAlagoTA kAmakA ho jaaygaa| jamAlagoTese hAni / isake z2iyAdA khA lenese bahuta hI dasta lagate haiM, mala TUTa jAtA hai, kaya hotI haiM, aiMThanI calatI hai, A~toMmeM ghAva ho jAte haiM aura paThe khiMcane lagate haiN| zAnti ke upAya / (1) dhaniyA, mizrI aura dahI-tInoM milAkara khAnese jamAlagoTeke upadrava zAnta ho jAte haiN| (2) agara kucha bhI na ho, to pahale thor3A-sA garama pAnI pilA do; phaurana dasta banda ho jaayNge| agara isase lAbha na ho-dasta banda na hoM, to do yA cAra cA~vala-bhara ajhIma khilAkara, Uparase ghImilA dUdha pilA do| agara garamIkA mausama ho, to dUdha zItala karake pilAo aura yadi jAr3A ho, to z2arA garama pilaao| (3) kahate haiM, binA ghI nikAlI chAcha pilA denese bhI jamAlagoTeke upadrava zAnta ho jAte haiN| auSadhi pryog| (1) kevala jamAlagoTeko ghImeM pIsakara khAne aura Uparase zItala jala pInese sarpa-viSa tatkAla zAnta hotA hai / kahA hai For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"aphriim"| 65 kimatra bahunoktena jayapAlenaiva tatkSaNam / ghRtaM zItAmbunA peyaM bhaJjakaM sarpadaMzake // (2) jamAlagoTekI jar3a, cItekI jar3a, thUharakA dUdha, prAkakA dUdha, gur3a, bhilAve, hIrA kasIsa aura saiMdhAnona-ina sabakA lepa karanese phor3A phUTa jAtA aura pIr3A miTa jAtI hai / (3) karaMjueke bIja, bhilAvA, jamAlagoTekI jar3a, cItA, kanerakI jar3a, kabUtarakI bITa, kaMkakI bITa aura gIdhI bITa--ina sabakA lepa phor3eko tatkAla phor3a detA hai| - - - bha aphImakA varNana aura usakI viSa-zAntike upAya / OCO sakhasake dAnoMko, kAtikake mahIne meM, khetoMmeM bo dete haiM, Wkha 10 / 12 dina meM per3a uga Ate haiN| phUla nikalane taka khetoMkI siMcAI karate haiM / posta ke per3a kamara yA chAtI-bhara athavA dose cAra hAtha taka U~ce hote haiN| patte tIna aMgula caur3e aura lambe hote haiN| agahanake mahIne meM sIdhI DaNDIvAlA phUla nikalatA hai| phUla do tarahake hote haiM:-(1) lAla, aura (2) safeda / bhAratameM sapheda phUlakA per3a bahuta kama boyA jAtA hai / phUlase asaMkhya bIjoMvAlA phala hotA hai| use boMDI yA DoMDI kahate haiN| phala pakanese pahale mAgha-phAgunameM, savere hI, DoMDIke Upara tIna nokake auz2Arase coMca-jaisA cheda kara dete haiM / una chedoMse dhIre-dhIre rasa bahatA hai| rasa DoMDIke bAhara Ate hI, havA laganese, safeda For Private and Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 6 cikitsA-candrodaya / ho jAtA hai| phira isakA gulAbI yA kisI kadara kAlA raMga ho jAtA hai / kisAna isako khuraca-khuracakara ikaTThA karate aura isIse aphIma banAkara bhArata sarakArake havAle kara dete haiM / postAkI khetIkA pUrA hAla likhanese aneka saphe bhreNge| hameM utanA likhanekI yahA~ jarUrata nhiiN| yaha do-cAra bAteM isaliye likha dI haiM, ki anajAna loga jAna jAyeM, ki ajhIma khetI dvArA paidA hotI hai aura yaha postekI DoMDiyoMkA rasa-mAtra hai| isIse aphImako saMskRta meM khasakhasa-phala-kSIra, posta-rasa yA khasakhasa-rasa bhI kahate haiN| saMskRtameM aphImake bahutase nAma haiN| jaise,--AphUka, ahiphena, aphenu, niphena, nAgaphena, bhujaGgaphena yA ahiphena / ahi sA~pako kahate haiM aura phena jhAgoMko kahate haiN| bhujaGgakA artha sarpa hai aura phenakA bhaag| ina zabdoMse aisA mAlUma hotA hai, ki aphIma sA~pake jhAgoMse taiyAra hotI hai, para yaha bAta bilakula bejar3a hai| UparakA pairA par3hanese mAlUma ho gayA hogA, ki afIma khetameM paidA honevAle eka vRkSake phalakA rasa hai| aba yaha savAla paidA hotA hai, ki bhAratake logoMne isakA nAma ahiphena, bhujaGgaphena yA nAgaphena kyoM rakkhA ? mAlUma hotA hai, aphImake guNa dekhakara, guNoMke anusAra isakA nAma ahiphena = sA~pakA phena rakhA gayA, kyoMki sA~pake phena yA viSase mRtyu ho jAtI hai aura isake adhika khAnese bhI mRtyu ho jAtI hai / vAstavameM, yaha zabdArtha saccA nhiiN| ___ asalameM, akrIma isa dezakI paidAyaza nhiiN| AlU aura tamAkhU jisa taraha dUsare dezoMse bhAratameM Aye, usI taraha aphIma bhI dUsare dezoMse bhAratameM lAI gayI; yAnI dUsare dezoMse postAke bIja lAkara, bhAratameM boye gaye aura phira kAmakI cIz2a samajhakara, isakI khetI hone lgii| "vaidyakalpataru" meM eka sajjanane likhA hai ki, grIka bhASAmeM "opiyAna" zabda hai| usakA artha "nIMda" For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aph'iim"| 67 lAnevAlA" hai / usI opiyAnase opiyama, aphiyUna, aMphUna, AphU yA aphIma zabda bana gaye jAna par3ate haiN| yaha mAdaka yA nazIlA 'padArtha hai / isase nIMda bhI gaharI AtI hai| isakI gaNanA upaviSoMmeM hai, kyoMki isake adhika parimANameM khAnese mRtyu ho jAtI hai| ___aphIma yadyapi viSa yA upaviSa hai; prANanAzaka yA ghAtaka hai; phira bhI bhAratavarSake karor3oM AdamI ise nitya-niyamita rUpase khAte haiM / rAjapUtAne yA mAravAr3a dezameM isakA pracAra sabase adhika hai| jisa taraha yukta-prAntameM kisI mitra yA mehamAnake Anepara pAna, tambAkU yA zarbatakI khAtira kI jAtI hai, vahA~ isI taraha aphImakI manuhAra kI jAtI hai| jo jAtA hai, use hI ghulI huI aphIma hatheliyoMmeM DAlakara dI jAtI hai| mahaphiloM aura vivAha-zAdI tathA lar3akA honeke samaya jo ghulI huI letA hai, use gholakara aura jo DalI pasanda karatA hai, use DalI dete haiN| khAnevAlA pahale to apane gharapara aphIma khAtA hai aura phira dina-bharameM jitanI jagaha milane jAtA hai, vahA~ khAtA hai| mAravAr3ake rAjapUta yA osavAla evaM anya loga ise khUba pasanda karate haiN| koI-koI ThAkura yA rAjapUta dina-bharameM chaTA~ka-chaTA~ka bhara taka khA jAte haiM aura hara samaya nazemeM jhUmate rahate haiM / jaipurameM eka navvAba sAhaba savere-zAma pAva-pAva bhara aphIma khAte the aura isapara bhI jaba unheM nazA kama mAlUma hotA thA, taba sA~pa ma~gavAkara khAte the| aise-aise bhArI aphImacI mAravAr3a yA rAjapUtAne meM bahuta dekhe jAte haiN| jahA~ dezI rAjAoMkA rAja hai, vahA~ aphImakA ThekA nahIM diyA jAtA; hara zakhsa apane gharameM manamAnI aphIma rakha sakatA hai / vahA~ aphIma khUba sastI hotI hai aura yahA~kI apekSA sApha-sutharI aura bemaila milatI hai| bhAratIya ThekedAra yA sarakAra-bhagavAn jAne kauna-bhAratIya aphImameM katthA, koyalA, miTTI prabhRti milA dete haiM / aphIma zodhanepara do hisse mailA For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 cikitsA-candrodaya / aura eka hissA zuddha aphIma milatI hai / jo binA zodhI aphIma khAte haiM, unheM aneka roga ho jAte haiM / ___ musalmAnI rAjatva-kAlameM, darabArake samaya, aphImakI manuhArakI cAla bahuta ho gii| vahIMse yaha cAla dezI rajavAr3oMmeM bhI phaila gaI / jahA~ aphImakI manuhAra nahIM kI jAtI, vahA~kI loga nindA karate haiN| isaliye g2arIba-se-garIba bhI ghara-Ayeko aphIma gholakara pilAtA hai| ye bAteM hamane mAravAr3ameM A~khoMse dekhI haiN| para itanI hI .khaira hai ki, yaha cAla rAjapUtoM, cAraNoM yA rAjake kArabAriyoMmeM hI adhika hai| mAmUlI loga yA brAhmaNa-baniye isase bace hue haiM / agara khAte bhI haiM, to alpa mAtrAmeM aura niyata samayapara / ___ aphImakA pracAra yoM to kisI-na-kisI rUpameM sArI duniyAmeM phaila gayA hai, para bhArata aura khAsakara cIna dezameM aphImakA pracAra bahuta hai| bhAratameM ise gholakara yA yoMhI khAte haiN| eka vizeSa prakArakI nalImeM rakhakara, Uparase Aga rakhakara, tamAkhUkI taraha bhI pIte haiM / isako caNDU pInA kahate haiN| aphIma pilAneke caNDUkhAne bhAratameM jahA~-tahA~ dekhe jAte haiM / cInameM to inakI atyanta bharamAra hai| bhArata aura cInameM, ise choTe-choTe navajAta zizuoMko bhI unakI mAtAyeM bAlavU TImeM yA yoMhI detI haiN| isake khilA-pilA denese bAlaka nazemeM par3A rahatA hai, rotA-jhIMkatA nahIM; mA~ apanA gharakA kAma kiyA karatI hai| para isakA natIjA kharAba hotA hai| aphIma khAnevAle bacce aura baccoMkI taraha hRSTa-puSTa aura balavAna nahIM hote| - yorupameM aphImakA satta nikAlA jAtA hai| ise mAraphiyA kahate haiN| isameM eka vicitra guNa hai| zarIrake kisI bhAgameM asahya vedanA yA darda hotA ho, usa jagaha camar3emeM bahuta hI bArIka cheda karake, eka suIke dvArA usameM mAraphiyAkI eka bUMda DAla For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoMkI vizeSa cikitsA - afIma" / haM denese, vahA~kA ghora darda tatkAla chUmaMtarakI taraha ur3a jAtA hai / parantu sAtha hI eka prakArakA nazA car3hatA hai aura usase pUrva Ananda bodha hotA hai / isa taraha do-cAra bAra mArafiyA zarIrake bhItara chor3ane se isakA vyasana ho jAtA hai / raha-rahakara usI AnandakI icchA hotI hai / taba vahA~ ke marda aura aurata, khAsakara memeM, ise apane zarIra meM chur3avAneke liye, DAkTaroMke pAsa jAtI haiN| phira jaba isake chor3anekA tarIqA jAna jAtI haiM, apane pAsa hara samaya mArayA se bharI huI picakArI rakhatI haiM / usa picakArIkI sUIke mu~hako apane zarIrake kisI bhAgameM gar3AtI haiM aura mArafiyAkI eka bU~da usameM DAla detI haiM / isake zarIra meM pahu~cate hI thor3I dera ke liye AnandakI lahareM uThane lagatI haiM / jaba usakA asara jAtA rahatA hai, taba phira usI taraha zarIrameM cheda karake, phira eka bU~da mArakiyA usameM DAla detI haiM / unake zarIra mAre chedoM yA ghAvoMke calanI ho jAte haiM / phira bhI unakI yaha khoTI lata nahIM chUTatI / isa taraha roja karanese hindustAna meM jisa taraha gur3a aura tamAkhU kUTakara gur3AkhU banAI jAtI hai aura choTI sulaphI cilamoMmeM rakhakara pIyI jAtI hai, usa taraha dakkhana mahAsAgara ke sumAtrA, bonyU Adi TApu rahanevAle aphIma meM cInI aura kele milAkara gur3AkhU banAte aura pIte haiM / turakistAna ke rahanevAle aphIma meM gA~jA prabhRti nazIle padArtha milAkara yA aura masAle milAkara mAjUna banAkara khAte haiM / koI-koI cInI aura aphIma gholakara zarbata banAte aura pIte haiM / AsAma, baramA aura cIna dezameM to aphImase aneka prakArake khAneke padArtha banAkara khAte haiN| matalaba yaha hai, ki duniyAke sabhI dezoM meM tamAkhUkI taraha, isakA pracAra kisI-na-kisI rUpameM hotA hI hai| For Private and Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra _www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 cikitsA-candrodaya / afImameM stambhana-zakti hotI hai| bhAratameM, Ajakala, saumeM navve AdamiyoMko prameha, dhAtu-kSINatA yA dhAtu-doSakA roga hotA hai| aise loga strI-prasaMgameM do-cAra minaTa bhI nahIM Thaharate; kyoMki vIryake patale yA doSI honese stambhana nahIM hotaa| isaliye aneka mUrkha aphIma, gA~jA yA carasa Adi nazIle padArtha khAkara prasaMga karate haiN| kucha dinoM taka inake khAnese unheM Ananda AtA aura kucha-na-kucha adhika stambhana bhI hotA hai / phira to unheM isakA vyasana ho jAtA hai-Adata par3a jAtI hai, roz2a khAye-piye binA nahIM saratA / kucha dina inake lagAtAra sevana karate rahanese phira stambhana bhI nahIM hotaa| naseM DhIlI par3a jAtI aura puruSatva jAtA rahatA hai| mahInoM strIkI icchA nahIM hotii| isake sivA, aura bhI bahuta-sI hAniyA~ hotI haiM, jinheM hama Age likheNge| __ bhAratameM, aphIma davAoM meM milAne yA aura taraha sevana karAnekI cAla pahale nahIMke samAna thI / hikamatakI davAoMmeM aphImakA jiyAdA istemAla dekhA jAtA hai / hakImoMkI dekhA-dekhI vaidya bhI ise, musalmAnI z2amAnese, davAoMke kAmameM lAne lage haiM / yorupameM aphImakA satta- mArafiyA bahuta baratA jAtA hai| afIma hAnikara upaviSa honepara bhI, aneka rogoMmeM apUrva camatkAra dikhAtI hai| bemaila aura svaccha aphIma davAkI taraha kAmameM lAI jAya, to bar3I guNakArI sAbita hotI hai| aneka asAdhya roga jo aura davAoMse nahIM jAte, isase cale jAte haiN| car3hI umra meM jaba najalekI khA~sI hotI hai, taba zAyada hI kisI davAse pIchA chor3atI ho / hamane aneka najalekI khA~sIvAloMko taraha-tarahakI davAyeM dI, magara unakI khA~sI na gaI; antameM aphIma khAnekI salAha dii| alpa mAtrAmeM zuddha aphIma khAne aura usapara dUdha adhika pInese vaha Arogya ho gaye; khA~sIkA nAma bhI na rhaa| itanA hI nahIM, For Private and Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aph'iim"| 101 vaha pahalese moTe-tAz2e bhI ho gye| saca pUcho to car3hI umrameM najalekI khA~sIkI aphImake sivA aura davA hI nahIM / bAdazAha akabarako bhI bur3hApemeM najalekI khA~sI ho gaI thii| bar3e-bar3e nAmI darabArI hakImoMne lAkhoM-karor3oMkI davAe~ banAkara zAhanzAhako khilAI, para khA~sI na gaI; taba lAcAra hokara aphImakA Azraya lenA par3A / antakAla taka bAdazAhakI jindagIkI nAva aphImane hI kheyI / kahiye, dillIzvarake yahA~ kyA abhAva thA ! AkAzake tAre bhI tor3akara, lAye jA sakate the| durlabha-se-durlabha davAe~ zrA sakatI thIM / hakIma-vaidya bhI akabarake darabArase bar3hakara kahA~ hoMge ! ... zarAba yA madirA bhI yadi thor3I aura kAyadese pIyI jAya, to manuSyako bar3A lAbha pahu~cAtI hai, parantu usase zarIrakI sandhiyA~ puSTa na hokara ulTI DhIlI ho jAtI haiM; para aphImase zarIrake jor3a puSTa hote haiM / sarakArI kamIzanake sAmane gavAhI dete samaya bhI bhAratake dezI aura yorupIya cikitsakoMne kahA thA-"vyasanake rUpameM bhI zarAbakI apekSA aphIma z2iyAdA guNakArI hai / " sarakArane aphImakA pracAra rokaneke liye kamIzana biThAyA thA, para antameM aphImake sambandhameM aisI-aisI bAteM sunakara, use apanA vicAra badala denA pdd'aa| DAkTarI pustakoMmeM aphImake sambandhameM likhA hai:--"aphIma mastiSkameM uttejanA karanevAlI, nIMda lAnevAlI, darda yA pIr3A nAza karanevAlI, pasInA lAne vAlI, thakAna nAza karanevAlI aura nazIlI hai / aphImakI halkI mAtrA lenese, pahale usakI garamI sAre zarIrameM phailatI hai, pIche sirameM nazA hotA hai| pUrI mAtrA khAnese 15 / 20 minaTameM hI nazA Ane lagatA hai| pahale sirameM kucha bhArIpana mAlUma hotA hai / isake bAda zarIra caitanya ho jAtA hai aura badanameM kisI tarahakI vedanA hotI hai, to vaha bhI havA ho jAtI hai| isase buddhi khilatI hai, kyoMki buddhiM dhAraNa karanevAlI For Private and Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / naseM isase puSTa hotI haiN| bAteM banAnekI adhika sAmarthya ho jAtI hai evaM himmata-sAhasa, parAkrama aura cAturI bar3ha jAtI hai| zarIrameM : bala aura phurtI A jAtI hai aura eka prakArakA akathanIya Ananda AtA hai / isa avasthAke thor3I dera bAda-ghar3I do ghar3I yA z2iyAdA dera bAda sukhakI nIMda AtI hai| aphImakA prabhAva prakRti-bhedase bhinna-bhinna prakArakA hotA hai| kisIko isase dasta sApha hotA hai aura kisIko dastaqabz2a hotA hai| kisIko isase nazA bahuta hokara g2afalata hotI hai aura kisIke zarIrameM uttejanA phailanese caitanyatA hotI hai / dardakI hAlatameM denese kama nazA AtA hai / bhare peTapara aphIma jaldI nahIM car3hatI, para khAlI peTa khAnese jaldI nazA lAtI hai| mRtyukAla najadIka honepara, jarA-sI bhI aphImakI mAtrA zIghra hI mRtyu kara detI hai|" AyurvedIya granthoM meM likhA hai, aphIma zoSaka, grAhI, kaphanAzaka, vAyukAraka, pittakAraka, vIryavarddhaka, AnandakAraka, mAdaka, vIryastambhaka tathA sannipAta, kRmi, pANDu, kSaya, prameha, zvAsa, khA~sI, sIhA aura dhAtukSaya roga nAzaka hotI hai| aphImake jAraNa, mAraNa, dhAraNa aura sAraNa cAra bheda hote haiN| sapheda aphIma annako jIrNa karatI hai, isaliye use "jAraNa" kahate haiN| kAlI mRtyu karatI hai, isaliye use "mAraNa" kahate haiN| pIlI jarA-nAzaka hai, isaliye use "dhAraNa" kahate haiM / citravarNakI malako sAraNa karatI hai, isaliye use sAraNa kahate haiM / aphImake darpako nAza karanevAle ghI aura tavAsIra haiM aura pratinidhi yA badala Asavaca hai / mAtrA pAva rattI yA do cA~vala-bharakI hai| __ yadyapi aphIma prANa-nAzaka viSa yA upaviSa hai, tathApi aneka bhayaGkara rogoMmeM amRta hai| isaliye hama isake uttamottama prayoga yA nusane pAThakoMke upakArArtha likhate haiM / inameMse jo nusakhe For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aphiim"| 103 hamAre AjamUdA haiM, unake sAmane "parIkSita" zabda likheMge / para jinake sAmane 'parIkSita" zabda na ho, unheM bhI Apa kAmake samajha-vyartha na samajheM / hamane "cikitsA-candrodaya" ke pahaleke bhAgoMmeM jo nusakhe likhe haiM, unameMse adhika parIkSita haiM, para jinakI aneka bAra parIkSA nahIM kI--ekAdha bAra parIkSA kI hai- unake sAmane "parIkSita" zabda nahIM likhe / pAThaka parIkSita aura aparIkSita dAnoM tarahake nusakhoMse kAma leN| bekAma nusane hama kyoM likhane lage ? sambhava hai, itane bar3e saMgrahameM, kucha bekAma nusakhkhe bhI nikala AveM, para bahuta kama; kyoMki hama isa kAmako apanI sAmarthya-bhara vicAra-pUrvaka kara rahe haiN| auSadhi-prayoga / (1) balAbala-anusAra pAva rattIse do rattI taka, aphIma pAnameM dharakara khAnese dhanustambha roga nAza ho jAtA hai| (2) zuddha aphIma, zuddha kucalA aura kAlImirca--tInoMko barAbara-barAbara lekara ba~galA pAnoMke rasake sAtha ghoTakara, ekaeka rattIkI goliyA~ banAkara, chAyAmeM sukhA lo| eka golI, savere hI, khAkara, Uparase pAnakA bIr3A yA khillI khAnese daNDApatAnaka roga, haijA, sUjana aura mRgI roga nAza ho jAte haiN| ina goliyoMkA nAma "samIragaja-kezarI baTI" hai; kyoMki ye goliyA~ samIra yAnI vAyuke rogoMko nAza karatI haiN| vAyu-rogoMpara ye goliyA~ barAbara kAma detI haiN| jisameM bhI daNDApatAnaka rogapara, jisameM zarIra daNDekI taraha acala ho jAtA hai, khUba kAma detI haiN| isake sivA haije vagairaH uparokta rogoMpara bhI phela nahIM hotii| parIkSita haiN|| ____ noTa--abhI eka g2arIba brAhmaNa, eka nIma hakImake kahanese, bukhArameM botaloM zarbata gulabanaphazA pI gayA / becArekA zarIra lakar3I ho gyaa| sAre jor3oM meM darda aura sUjana A gii| hamAre eka snehI mitra aura jyotiSa-vidyAke dhurandhara vidvAn paNDita mannIlAlajI vyAsa bIkAneravAle, dayAvaza, use uThavAkara hamAre For Private and Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 cikitsA-candrodaya / pAsa le Aye / hamane use yahI "samoragaja-kezarI baTI" khAnekI aura "nArAyaNa taila" sAre zarIrameM malane kI salAha dI / jagadIzakI dayAse, pahale dina hI phAyadA naz2ara AyA aura 16 dinameM rogI apane balase calane-phirane lgaa| Aja vaha aAnandase bAjAra gayA hai| ye goliyA~ gaThiyA rogapara bhI rAmavANa sAbita huI haiN| (3) aphIma aura kucaleko telameM pIsakara, nasoMke dardapara malane aura Uparase garama karake dhatUreke patte bA~dhanese la~gar3Apana ArAma ho jAtA hai| AdamI agara prArambhameM hI isa telako lagAnA Arambha kara de, to la~gar3A na ho / parIkSita hai / (4) agara ajIrNa jorase ho aura dasta hote hoM, to Apa reMDIke tela yA kisI aura dastAvara davAmeM milAkara aphIma dIjiye, phaurana lAbha hogA / parIkSita hai| (5) kezara aura aphIma barAbara-barAbara lekara ghoTa lo| phira isa davAmeMse cAra cA~vala-bhara davA "zahada meM milAkara caatto| isa taraha kaI dafA cATanese atisAra roga miTa jAtA hai / parIkSita hai| (6) eka rattI aphIma bakarIke dUdhameM ghoTakara pilAnese patale dasta aura maror3Ike dasta ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai| (7) agara pittaja patharIke nIce utara jAnese, yakRtake nIce, peTameM, bar3e joroMkA darda ho, rogI ekadama ghabarA rahA ho, kala na par3atI ho, to use aphImakA karU~ bA yA gholiyA-jalameM gholI huI aphIma dIjiye; bahuta jaldI ArAma hogaa| dardase rotA huA rogI ha~sane lgegaa| (8) nIbUke rasameM aphIma ghisa-ghisakara caTAnese atisAra ArAma ho jAtA hai| . (6) bahutase roga nIMda Anese daba jAte haiN| unameM nIMda lAneko, balAbala dekhakara, aphImakI ucita mAtrA denI caahiye| : noTa---jaba kisI rogake kAraNa nIMda nahIM prAvI, taba aphImakI halkI yA For Private and Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoM kI vizeSa cikitsA - " afIma " / 105 vAjiba mAtrA dete haiM / nIMda Anese rogakA bala ghaTatA hai / varake sivA aura sabhI rogoM meM afIma se nIMda A jAtI hai / unmAda roga meM nIMda bahudhA nAza ho jAtI hai aura nIMda Ane se unmAda roga ArAma hotA hai / unmAda rogake sAtha honevAle nidrAnAza rogako aphIma phaurana nAza kara detI hai / unmAdameM hara bAra eka-eka raktI aphIma denese bhI koI hAni nahIM hotI | unmAda rogI aphIma adhika mAtrAko saha sakatA hai, para sabhI tarahake unmAda rogoM meM aphIma denA ThIka nahIM / jaba unmAda rogIkA ceharA phIkA ho, nAr3I mandI calatI ho aura nIMda na Ane se zarIra kamaz2ora hotA ho; taba aphIma denA ucita hai / kintu jaba unmAda rogIkA ceharA surkha ho athavA mu~ha yA sirakI nasoM meM . khUna bhara gayA ho, taba aphIma na denI cAhiye / isa hAlatake sivA aura saba hAlatoM meM-- unmAda roga meM aphIma denA hitakara hai / unmAdake zurU meM aphIma sevana karAne se unmAda roga rukate bhI dekhA gayA hai / (10) unmAda rogake zurU hote hI, agara aphImakI ucita mAtrA dI jAya, to unmAda ruka sakatA hai / jaba unmAda rogameM jarA-jarA dera meM rogIko joza AtA aura utaratA hai, usa samaya ratI - rattI bhara kI mAtrA denese bar3A upakAra hotA hai / rattI - rattIkI mAtrA bArambAra denese bhI hAni nahIM hotI - aphImakA z2ahara nahIM car3hatA / unmAdameM jo nIMda na AnekA doSa hotA hai, vaha bhI jAtA rahatA hai. nIMda Ane lagatI hai aura roga ghaTane lagatA hai / para jaba unmAda rogIkA ceharA surkha ho yA sirakI nasoM meM qhUna bhara gayA ho, aphIma denA hAnikara hai / parIkSita hai / ( 11 ) agara nAsUra ho gayA ho, to AdamI ke nAkhUna jalAkara rAkha kara lo| phira usa rAkhameM tIna rattI aphIma milAkara, use nAsUra meM bhara do| isa kriyAke lagAtAra karanese nAsUra ArAma ho jAtA hai / noTa- -yaha nusakhA hamArA parIkSita nahIM hai / "vaidyakalpataru " meM jina sajjana ne likhA hai, unakA zrAjamAyA huA jAna par3atA hai, isase hamane likhA hai I (12) choTe bAlakako jukAma yA sardI ho gaI ho, to 14 For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 cikitsA-candrodaya / kapAla aura nAkapara, aphIma pAnI meM pIsakara lepa kro| agara peTameM koI roga ho, to vahA~ bhI aphImakA lepa kro| (13) agara zarIrake kisI bhAgameM darda ho, to Apa aphImakA lepa kIjiye athavA aphImakA tela lagAiye athavA aphIma aura soMThako telameM pakAkara, usa telako dardakI jagahapara maliye, avazya lAbha hogaa| noTa--zarIrake camar3epara aphIma lagAte samaya, isa bAtakA dhyAna rakho ki, vahA~ koI ghAva, chAlA yA phaTI huI jagaha na ho / agara phaTI, chilI yA ghAvakI jagaha aphIma lagAnoge, to vaha khUnameM milakara nazA yA z2ahara car3hA degii| (14) agara pasalImeM jorakA darda ho, to Apa vahA~ aphImakA lepa kIjiye athavA soMTha aura aphImakA lepa kIjiye-avazya lAbha hogaa| parIkSita hai| (15) aphIma aura kanerake phUla ekatra pIsakara, nArU yA bAlepara lagAnese nArU ArAma ho jAtA hai| (16) agara rAtake samaya khA~sI Thahara-Thaharakara bar3e jorase AtI ho, rogIko sone na detI ho, to jarA-sI aphIma dezI telake dIpakakI laupara sekakara khilA do; avazya khA~sI daba jaaygii| noTa-eka bAra eka AdamIko sardIse jukAma aura khA~sI huii| mAravAr3ake eka dihAtIne jarAsI aphIma eka chapparake tinakepara lagAkara Agapara sekI aura rogIko khilA dii| Uparase bakarIkA dUdha garama karake aura cInI milAkara pilAyA / isa taraha kaI dina karanese usakI khA~sI naSTa ho gii| savere ho use dasta bhI sApha hone lgaa| usane hamAre sAmane kitanI hI DAkTaro davAe~ khAI para khA~sI na miTI, antameM aphImase isa taraha miTa gii| (17) aneka bAra, garbhavatI strIke Asa-pAsake avayavoMpara garbhAzayakA dabAva par3anese jorakI khA~sI uThane lagatI hai aura bArambAra kraya hotI haiN| garmiNI rAta-bhara nIMda nahIM le sktii| isa tarahakI khA~sI bhI, aparake noTakI vidhise aphIma sekakara khilAnese, phaurana banda ho jAtI hai| parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoMkI vizeSa cikitsA - aphIma" / 107 noTa -- garbhavatI strIko aphIma jaba denI ho bahuta hI alpa mAtrAmeM denI cAhiye; kyoMki bahuta loga garbhavatIko aphamIkI davA denA burA samajhate haiM; para hamane jvAra yA AdhI jvAra-bhara denese hAni nahIM, lAbha hI dekhA / (18) bahuta se AdamI jaba zvAsa aura khA~sIse tana A jAte haiM - khAsakara bur3hApe meM-- aphIma khAne lagate haiM / isa taraha unakI pIr3A kama ho jAtI hai / jaba taka aphImakA nazA rahatA hai, zvAsa aura khA~sI dabe rahate haiM; nazA utarate hI phira kaSTa dene lagate haiM / ataH rogI savere zAma yA dina-rAta meM tIna-tIna bAra aphIma khAte haiN| isa taraha unakI jindagI sukhase kaTa jAtI hai / noTa -- Upara kI bAta ThIka aura parIkSita hai / hamArI bUr3hI dAdIko zvAsa aura khA~sI bahuta taGga karate the / usane aphIma zurU kara dI, tabase usakI pIr3A zAnta ho gaI, hA~, jaba aphIma utara jAtI thI, taba vaha phira kaSTa pAtI thI, lekina samayapara phira aphIma khA letI thI / na vAtena vinA narakena vinA agara khA~sI rogameM aphIma denI ho, to pahale chAtIpara jamA huA balag2ama kisI davA se nikAla denA cAhiye / jaba chAtIpara kapha na rahe, taba aphIma sevana karanI cAhiye / isa taraha acchA lAbha hotA hai; kyoMki chAtIpara kapha na jamA hogA, to khA~sI hogI hI kyoM ? maharSi hArItane kahA hai : zvAsaH kAso na zleSmaNAvinA / pittaM na pitta-rahitaH kSayaH // binA vAyu-kopake zvAsa roga nahIM hotA, chAtIpara balag2ama - kapha -- jame vinA khA~sI nahIM hotI, rakke binA pitta nahIM bar3hatA aura binA pitta-kopake kSaya roga nahIM hotA / khA~sI meM, agara binA kapha nikAle aphIma yA koI davA khilAI jAtI hai, to kapha sUkhakara chAtIpara jama jAtA hai; pIche rogIko khA~sane meM bar3I pIr3A hotI hai / chAtIpara kaphakA "ghara-ghara" zabda hotA hai| sUkhA huA kapha bar3I kaThinAI se nikalatA hai aura usake nikalate samaya bar3A darda hotA hai; zrata: khA~sImeM pahalA ilAja kapha nikAla denA hai| jisameM bhI, kaphakI khA~sImeM aphIma dene se kapha chAtIpara jamakara bar3I hAni karatA hai / kaphakI khA~sI ho yA chAtIpara calag2ama jama rahA ho, to pAnImeM namaka milAkara rogoko pilA do aura mukhameM For Private and Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / pakSIkA paMkha pherakara kaya karA do; isa taraha saba kapha nikala jaaygaa| agara kapha chAtIpara sUkha gayA ho, to eka tole alasI aura eka tole mizrI donoMko prAdha sera pAnImeM auttaayo| jaba cauthAI jala raha jAya, utArakara chAna lo| isameMse eka-eka camacI-bhara kAr3hA dinameM kaI bAra pilaayo| isase kapha chUTa jAyagA / para jaba taka chAtI sApha na ho, isa nusakha ko pilAte rho| isa taraha kaphako chur3AnevAlI bahuta davAe~ haiN| unheM hama khA~sIkI cikitsAmeM likheNge| noTa-kaphakI khA~sI aura khA~sIke sAtha jvara car3hA ho, taba aphIma mata do| (16) zvAsa rogameM aphIma aura kastUrI milAkara denese bar3A upakAra hotA hai| rogIke balAbala-anusAra mAtrA tajavIja karanI caahiye| sAdhAraNa balavAle rogIko-agara aphImakA abhyAsI na ho-to pAva rattI aphIma aura cA~vala-bhara kastUrI denI caahiye| mAtrA jiyAdA bhI dI jA sakatI hai; para deza, kAla--mausama aura. rogIkI prakRti AdikA vicAra karake / ___ (20) aphImako gula-rogana yA sirakemeM ghisakara, sirapara lagAnese sira-darda ArAma hotA hai / (21) aphIma aura kezara gulAba jala meM ghisakara A~khoM meM A~janese A~khoMkI sukharjI nAza ho jAtI hai| (22) aphIma aura kezara jalameM ghisakara lepa karanese A~khoMke ghAva dUra ho jAte haiN| - (23) aphIma, jAyaphala, lauMga, kezara, kapUra aura zuddha hiMgalU-- inako barAbara-barAbara lekara jalake sAtha ghoTakara, do-do rattIkI goliyA~ banA lo| savere-zAma eka-eka golI garama jalake sAtha lenese AmarAkSasI, AmAtisAra aura haijA roga ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai| ( 24 ) jarA-sI aphImako pAna khAneke cUnemeM lapeTakara AmAtisAra, peciza yA maror3Ike rogIko denese ye roga ArAma ho jAte haiM aura majA yaha ki, dRSita mala bhI nikala jAtA hai| parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsA -- " aphIma" | 106 noTa -- aphIma aura cUnA donoM barAbara hoM / golI pAnIke sAtha nigalanA cAhiye / (25) aphIma, zuddha kucalA aura sapheda mirca - tInoM ko barAbarabarAbara lekara, adarakhake rasameM ghoTakara, mirca- samAna goliyA~ banA lo| eka-eka golI soMThake cUrNa aura gur3ake sAtha lenese Ama-maror3Ike dasta, purAne se purAnA atisAra yA peciza phaurana ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai / (26) nIbU ke rasa meM aphIma milAkara aura use dUdhameM DAlakara pIne se raktAtisAra aura AmAtisAra ArAma ho jAte haiM / (27) jala saMtrAsa roga, har3akavAya yA pAgala kutteke kATanepara rogIko aphIma dene se lAbha hotA hai / ( 28 ) vAtarakta roga meM honevAlA dAha aphIma se zAnta ho jAtA hai / vAtarakta rogako aphIma samUla nAza nahIM kara detI, para phAyadA avazya dikhAtI hai / (26 ) agara sira meM phunsiyA~ hokara pakatI hoM aura unase mavAda giratA ho tathA isase bAla jhar3akara gaMja yA indralupta roga hotA ho, to Apa nIbU ke rasameM aphIma milAkara lepa kIjiye; gaMja roga ArAma ho jAyagA / (30) agara strI mAsika-dharma ke samaya per3a meM darda hotA ho, pIThakA bA~sA phaTA jAtA ho athavA mAsika khUna bahuta jiyAdA nikalatA ho, to Apa isa taraha aphIma sevana karAiye: aphIma do mAze, kastUrI do rattI aura kapUra do rattI -- ina tInoMko pIsa-chAnakara, pAnIke sAtha ghoTakara, eka-eka rattIkI goliyA~ banA lo | ina goliyoMse striyoM ke Arttava yA mAsika khUnakA z2iyAdA giranA, baccA jananeke pahale, pIche yA usa samaya adhika Arttava - khUnakA giranA, garbhasrAva meM adhika rakta giranA tathA sUtikAsannipAta - ye saba roga ArAma hote haiM / parIkSita hai / For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 110 cikitsaa-cndrody| . (31 ) agara kisI strIko garbha-srAvakI Adata ho, tIsare-cauthe mahIne garbha rahanepara Artava yA mAsika khUna dikhAI de, to Apa use thor3I aphIma diijiye| noTa--naM. 30 meM likhI goliyA~ banAkara diijiye| (32) agara prasUtike samaya, prasUtike pahale yA prasUtike pIche atyanta khUna gire, to aphIma dIjiye, khUna banda ho jaaygaa| noTa-naM0 30 meM likhI goliyA~ diijiye| (33) agara A~kheM dukhanI AI hoM, to aphIma aura ajavAyanako poTalImeM bA~dhakara A~khoMko sekiye / athavA aphIma aura tavepara phulAI phiTakarI-donoMko milAkara aura pAnImeM pIsakara, ekaeka bU~da donoM netroM meM ddaaliye| (34) agara kAnameM darda ho, to aphImako pAnImeM patalI karake, do-tIna bUMda kAnameM ddaalo| (35) agara dA~toMmeM darda ho, to jarA-sI aphImako tulasIke patte meM lapeTakara dA~take nIce rkho| agara dAr3hameM gaDDhA par3a gayA ho, to UparakI vidhise use gar3hemeM rakha do darda bhI miTa jAyegA aura gar3hA bhI bhara jaaygaa| (36) agara muMha Anese yA aura kisI vajahase bahuta hI lAra . bahatI ho yA thUka AtA ho, to aphIma dIjiye / agara kisIne Atazaka rogameM muMha Aneko davA de dI ho, muMha phUla gayA ho, lAra bahatI ho, to aphIma khilAnese vaha roga miTakara mu~ha pahale jaisA sApha ho jaaygaa| (37) agara prameha yA sojAkameM liMgendriya Ter3hI ho gaI ho, bIcameM khA~ca par3a gaI ho. indriya khar3I hote samaya darda hotA ho, to Apa aphIma aura kapUra milAkara diijiye| isase saba pIr3A zAnta hokara, indriya bhI sIdhI ho jaaygii| For Private and Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ....................... viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--"aphiim"| 111 (38) agara purAnI gaThiyA ho, to Apa aphIma khilAveM aura aphImake telakI mAliza kraaveN| noTa-purAne gaThiyA-rogameM naM0 2 meM likhI samIragaja-kezarI baTI atyanta lAbhaprada hai| (36) agara sUtikA sannipAta ho, to Apa aphIma dIjiye; ArAma hogaa| noTa--naM. 30 meM likhI goliyA~ diijiye| (40) agara kama-umra strIko baccA honese unmAda ho gayA ho, to aphIma diijiye| (41) agara prameha-roga purAnA ho aura madhumeha-rogI bUr3hA yA z2iyAdA bUr3hA ho, to Apa aphIma sevana kraaveN| AdhI rattI aphIma aura eka rattI-bhara mAjUphala--pahale mAjUphalako pIsa lo aura aphImameM milAkara 1 golI banA lo| yaha eka mAtrA hai| aisI-aisI eka-eka golI savere-zAma denese madhumehameM be-intahA phAyadA hotA hai / pezAbake dvArA zakkara jAnA kama ho jAtA hai, kamajorI bhI kama hotI hai, tathA madhumehIko jo bar3e jorakI pyAsa lagatI hai, vaha bhI isa golIse zAnta ho jAtI hai| noTa-yAda rakho, prameha jitanA purAnA hogA aura madhumeha rogI jitanA bUr3hA hogA, aphIma utanA hI z2iyAdA phAyadA kregii| madhumehIkI pyAsa jo kisI taraha na dabatI ho, aphImase daba jAtI hai| hamane isakI aneka rogiyoMpara parIkSA kI hai| g2arIba loga jo vasanta kusumAkara rasa, mehakulAntaka rasa,mehamihira tela, svarNabaMga Adi bahumUlya davAe~ na sevana kara sakate hoM, uparokna goliyoMse kAma leN| aphImase gadale-gadale pezAba honA aura mUtrameM vIrya jAnA zrAdi roga nissandeha kama ho jAte haiM / para yaha samajhanA ki, aphIma prameha aura madhumehako jar3ase ArAma kara degI, bhUla hai| arpha ma unakI takalIphoMko kama z2arUra kara degii| ... (42) agara kisIko svapnadoSa hotA ho, to Apa aphIma AdhI rattI, kapUra do rattI aura zItala mircoMkA cUrNa Der3ha mAzetInoMko milAkara, rogIko, rAtako sote samaya, zahadake sAtha, : For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 cikitsA-candrodaya / kucha dina lagAtAra sevana karAveM, avazya aura jaldI lAbha hogaa| parIkSita hai| ___ noTa--agara kisoko soz2Aka ho, to Apa rAtake samaya sote vakta isa nusakha ko rogIko roz2a deN| isase pezAba sAfa hotA hai, ghAva miTatA hai, svapnadoSa nahIM hotA aura liGgameM tez2I bhI nahIM AtI / soz2Aka rogameM rAtako aksara svamadoSa hotA hai yA liMgendriya khar3I ho jAtI hai, usase dina-bharameM zrArAma huzrA ghAva phira phaTa jAtA hai| isa nusakha se ye upadrava bhI nahIM hote aura soz2Aka bhI ArAma hotA hai; para dinameM aura davA denI z2arUrI hai; yaha to rAtako davA hai / agara dinake liye koI davA na ho, to Apa zItala mirca 1 // mAze, kalamI zorA 6 rattI aura sanAyakA cUrNa 6 rattI--tInoMko milAkara phaMkAyo aura Uparase auTAyA huaA jala zItala karake pilaayo| agara isase fAyadA to ho, para pUrA bhArAma hotA na dIkhe, to cikitsA-candrodaya tIsare bhAgameMse aura koI aAz2amUdA nusakhA dinameM sevana karAyo / (43) zuddha aphIma 8 tole, akarakarA 2 tole, soMTha 2 tole, nAgakezara 2 tole, zItala mirca 2 tole, choTI pIpara 2 tole, lauMga 2 tole, jAyaphala 2 tole aura lAla candana 2 tole,--aphImake sivA aura saba davAoMko kUTa-pIsakara chAna lo, aphImako bhI milAkara eka-dila kara lo / isake bAda 24 tole yAnI saba davAoMke vajanake barAbara sAfa cInI bhI milA do aura rakha do| isa cUrNamese 3 se 6 rattI taka cUrNa khAkara, Uparase garama dUdha mizrI milA huA * piio| isa cUrNake kucha dina lagAtAra khAnese gaI zakti phira lauTa AtI hai| nAmardI nAza karake puruSatva lAnemeM yaha cUrNa paramopayogI hai| parIkSita hai| noTa-agara aphIma cUrNameM na mile, to aphImako pAnImeM gholakara cInImeM milA do aura zrAgapara rakhakara jamane lAyaka gAr3hI cAzanI kara lo aura thAlImeM jamA do| jama jAnepara cAzanIko thAlIse nikAlakara mahIna pIsa lo aura davAoMke cUrNameM milA do / cAzanI patalI mata rakhanA, nahIM to bUrA-sA na hogA / khUba kar3I cAzanI karanese aphIma jamakara pisa jaaygii| (44) kAphI, cAya, soMTha, mirca, pIpara, koko, khAnekA pIlA raMga, For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoM kI vizeSa cikitsA - - " aphIma" / 113 zuddha pArA, gaMdhaka aura aphIma- ina dasoMko barAbara-barAbara lekara kUTa-pIsakara, kapar3a-chana kara rakha lo / mAtrA 1 se 2 rattI taka / anupAna rogAnusAra / isa cUrNa se kapha, khA~sI, damA, zItajvara, atisAra, saMgrahaNI aura hRdroga ye nizcaya hI nAza ho jAte haiM / (45) soMTha, golamirca, pIpara, loMga, Aka kI jar3akI chAla aura aphIma - ina sabako barAbara-barAbara lekara, pIsa-chAnakara, zIzI meM rakha do / mAtrA 1 se 2 rattI taka / yathocita anupAnake sAtha isa cUrNake sevana karane se kapha, khA~sI, damA, atisAra, saMgrahaNI aura kaphapitta ke roga avazya nAza hote haiM / (43) soMTha, mirca, pIpara, nImakA goMda, zuddha bhA~ga, brahmadaNDI yAnI OM kaTAre ke patte, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka aura zuddha afIma - ina sabako eka-eka tole lekara, pIsa kUTakara chAna lo / phira isameM aThAraha rattI kastUrI bhI milA do aura zIzI meM rakha do / mAtrA 1 se 2 rattI taka / isa cUrNa se saba taraha kI sardI aura dattoMke roga nAza ho jAte haiN| (47) afIma 4 rattI, nIbU kA rasa 1 tole aura mizrI 3 toleina tInoM ko pAva bhara jala meM gholakara pInese haijeke dasta, kraya, jalana aura pyAsa evaM chAtIkI dhar3akana - ye zAnta ho jAte haiM / (48) aphIma 3 mAze, lahasanakA rasa 3 tole aura hIMga 1 tole - ina sabako AdhapAva sarasoM ke tela meM pakAo; jaba davAe~ jala jAya~, telako chAna lo| isa telakI mAliza se zItAGga vAyu Adi sardI aura bAdIke sabhI roga nAza ho jAte haiM, parantu zItala jalase bacA rahanA bahuta jarUrI hai / ( 46 ) afIma 1 mAze, kAlImirca 2 mAze aura kIkara ke koyale 6 mAze - sabako mahIna pIsakara rakha lo| mAtrA 1 mAze / balAbala aura prakRti anusAra kamoveza bhI de sakate ho / isa davA se tapa sapharAvI ArAma hotA hai / yaha tapa qhaphIpha rahatA 15 For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 cikitsA - candrodaya / hai aura eka dina bIcameM dekara jora karatA hai / tapa car3hane se pahale zarIra kA~pane lagatA hai| bukhAra car3hanese cAra ghaNTe pahale yaha davA khilAnI cAhiye / rogIko khAneko kucha bhI na denA cAhiye | davA khAne ke 6 ghaMTe bAda bhojana denA cAhiye / paramAtmA cAhegA, to 1 mAtrA meM hI jvara jAtA rahegA / * (50) do rattI aphIma khAne se mu~hase thUkake sAtha khUna AnA banda hotA hai / aisA aksara rakta-pitta meM hotA hai / usa samaya afImase kAma nikala jAtA hai / noTa - ar3asekA svarasa 6 mAze, mizrI 6 mAze aura zahada 6 mAze--ina tInoMko milAkara nitya pInese bhayAnaka rakta-pitta, yakSmA aura khA~sI roga ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai / (51) afIma eka cane-bhara phiTakarI do cane-bhara aura jalAyA huA bhilAvA eka, ina tInoM ko chai nIbuoMke rasameM ghoTakara goliyA~ banA lo aura chAyA meM sukhA lo| ina goliyoMko nIbU ke jarAse rasameM ghisa-ghisakara A~janese phUlI, phepharA aura netroMse pAnI AnA, ye A~kha ke roga avazya nAza ho jAte haiM / noTa --- bhilAvA jalAte samaya usake dhue~ se bacanA; varanA hAni hogI / adhika bAteM bhilAveke varNanameM dekhiye | (52) aphIma 3 || mAze, akarakarA 7 mAze, jhAU ke phUla 14 mAze, sAmaka 14 mAze aura hubbullAsa 14 mAze - ina sabako mahIna pIsakara, babUla ke goMdake rasameM ghoTo aura do-do mAzekI goliyA~ banA lo| ina goliyoMmeMse 1 golI khAnese 1 ghaNTe meM dasta banda ho jAte haiM / ( 53 ) aphIma, hIMga, z2aharamuharA-khatAI aura kAlImirca - ina sabako samAna samAna lekara, pAnI ke sAtha pIsakara, cane-samAna goliyA~. banA lo | nIbU ke rasake sAtha eka-eka golI khAnese saMgrahaNI, bAdI: aura saba taraha ke udara roga nAza ho jAte haiM / For Private and Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aphriim"| 115 sAfa afImakI pahacAna / aphImakA vajana bar3hAneke liye nIca loga usameM khasakhasake per3ake patte, katthA, kAlA gur3a, sUkhe hue purAne kaNDoMkA cUrA, bAlU reta yA eluA prabhRti milA dete haiN| vaidyoM aura khAnevAloMko aphImakI parIkSA karake aphIma kharIdanI cAhiye; kyoMki aisI aphIma davAmeM pUrA guNa nahIM dikhAtI aura aise hI khAnevAloMko nAnA prakArake roga karatI hai / zuddha aphImakI pahacAna ye haiM: (1) sAfa aphImakI gandha bahuta tez2a hotI hai| (2) svAda kar3avA hotA hai| (3) cIranese bhItarakA bhAga camakadAra aura narma hotA hai| (4) pAnImeM DAlanese jaldI gala jAtI hai| (5) sApha aphIma 105 minaTa sUMghanese nIMda AtI hai| (6) usakA Tukar3A dhUpameM rakhanese jaldI galane lagatA hai| (7) jalAnese jalate samaya usakI jvAlA sAfa hotI hai, aura usameM dhUA~ z2iyAdA nahIM hotaa| agara jalatI huI aphIma bujhAI jAya, to usameMse atyanta tez2a mAdaka gandha nikalatI hai| jisa aphImameM isake viparIta guNa hoM, use kharAba samajhanA caahiye| aphIma zodhanekI vidhi / / aphImako kharala meM DAlakara, Uparase adarakhakA rasa itanA DAlo, jitanemeM vaha DUba jAya; phira use ghoTo / jaba rasa sUkha jAya, phira rasa DAlo aura ghotto| isa taraha 21 bAra adarakhakA rasa DAla-DAlakara ghoTanese aphIma davAke kAma-yogya zuddha ho jAtI hai| .. noTa- harabAra ghuTAIse rasa sUkhanepara utanA hI rasa DAlo, jitanemeM aphIma DUba jAya / isa taraha aphrIma sAfa hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 116 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | hamezA aphIma khAnevAloM kI hAlata | hamezA aphIma khAnevAloMkA zarIra dina-va-dina kamajora hotA jAtA hai| unakI sUrata - zakalapara raunaka nahIM rahatI, ceharA phIkA par3a jAtA hai aura A~kheM ghusa jAtI haiM / unake zarIra ke avayava nikamme aura balahIna ho jAte haiM / sadA qabz2a banA rahatA hai, pAkhAnA bar3I muzkila se hotA hai, bahuta kA~khanese OM Take-se maiMgane yA bakarI-kI-sI maiMganI nikalatI haiM / pAkhAnA sAfa na hone se peTa bhArI rahatA hai, bhUkha kama lagatI hai, kabhI-kabhI cauthAI khurAka khAkara hI raha jAnA par3atA hai / jo kucha khAte haiM, haz2ama nahIM hotA / hAtha-paira gira par3e-se rahate haiM / zarIra ke snAyu yA naseM zithila ho jAtI haiM / strI - prasaGgako mana nahIM karatA / rAtako agara z2arA bhI nazA kama ho jAtA hai, to hAtha-paira bhar3akate haiN| mAnasika zaktikA hAsa hotA rahatA hai| zArIrika yA mAnasika parizramakI sAmarthya nahIM rahatI / hara samaya ArAma karane aura par3e par3e hukkA gur3agur3Aneko mana cAhatA hai / kyoMki aphIma khAnevAloMko tamAkhU acchI lagatI hai / bahuta kyAaphIma khAnevAle jaldI hI bUr3he hokara mRtyu mukha meM patita hote haiN| jo loga DalI nigalate haiM, unheM ghaNTe - bhara meM pUrA nazA A jAtA hai; para 20 minaTa bAda usakA prabhAva hone lagatA hai / jo gholakara pIte haiM, unako ghaNTe meM nazA car3ha jAtA hai aura jo cilamameM dharakara tamAkhUkI taraha pIte haiM, unheM tatkAla nazA AtA hai / ise mAdaka pInA kahate haiM / yaha sabase burA hai / isake pInevAlA bilkula be-kAma ho jAtA hai / jo loga stambhanake lAlacase madaka pIte haiM, unheM cha dina bezaka Ananda AtA hai, para thor3e dina bAda hI ve strIke kAma ke nahIM rahate; dhAtu sUkhakara mahAbalahIna ho jAte haiM - balakA nAmonizAna nahIM rahatA / ceharA aura hI tarahakA ho jAtA hai, gAla picaka jAte haiM aura haDDiyA~ nikala AtI haiM / jaba For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aphriim"| 117 nazA utara jAtA hai, taba to ve marI-miTTI ho jAte haiN| ubAsiyoM-paraubAsiyA~ AtI haiM, A~khoM meM pAnI bhara-bhara AtA hai, nAkase mavAda yA jala giratA aura hAtha-paira bhar3akane lagate haiN| hA~, jaba ve aphIma khA lete haiM, taba ghar3I-do-ghar3I bAda kucha derako marda ho jAte haiN| unameM kucha utsAha aura phurtI A jAtI hai| hara dina aphIma bar3hAnekI icchA rahatI hai| agara kisI dina bAjare-barAbara bhI aphIma kama dI jAtI hai, to nazA nahIM AtA; isaliye phira aphIma khAte haiN| agale dina phira utanI hI lenI par3atI hai, isa taraha yaha bar3hatI hI calI jAtI hai| agara afIma na bar3he aura bahuta hI thor3I mAtrA meM khAI jAya tathA isapara mana-mAnA dUdha piyA jAya, to hAni nahIM karatI; balki kitane hI rogoMko dabAye rakhatI hai| para yaha aisA pAjI nazA hai, ki bar3he binA rahatA hI nhiiN| agara yaha kisI samaya na mile, to AdamI miTTI ho jAtA hai, rAha calatA ho, to rAhameM hI baiTha jAtA hai, cAhe phira sarvasva hI kyoM na naSTa ho jaay| mAravAr3ameM rahate samaya, hamane eka ajhomavI ThAkura sAhabakI saccI kahAnI sunI thii| pAThakoMke zikSA-lAbhArtha use nIce likhate haiM:___ eka dina, registAnake jaMgaloM meM, eka ThAkura sAhaba apanI navapariNItA bahUko U~Tapara car3hAye apane ghara le jA rahe the / daivasaMyogase, rAhameM unakI afIma cuka gii| basa, Apa U~Tako biThAkara, vahIM par3a gaye aura lage ThakurAnIse kahane- "aba jaba taka aphIma na milegI, maiM eka kadama bhI Age na cala skuuNgaa| kahIMse bhI afIma lA / strIne bahuta-kucha samajhAyA-bujhAyA ki, yahA~ aphIma kahA~ ? ghora jaGgala hai, bastIkA nAma-nizAna nhiiN| para unhoMne eka na sunI / taba vaha becArI unheM vahIM chor3akara svayaM akelI U~Tapara car3ha, afImakI khojameM Age gii| kosa-bharapara eka jhoMpar3I milI / isane usa jhoMpar3ImeM rahanevAlese kahA - "pitAjI ! mere For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 118 cikitsA-candrodaya / patideva aphrIma khAte haiM, para Aja aphrIma nipaTa gii| isaliye vaha 'yahA~se kosa-bhara para par3e haiM aura aphIma binA Age nahIM calate / vahA~ na to chAyA hai, na jala hai aura DAkuoM kA bhaya judA hai| agara Apa kRpAkara thor3I-sI afIma mujhe deM, to maiM janma-bhara ApakA aihasAna na bhUlU / " usa marda ne usa becArI abalAse kahA-"agara tU eka ghaNTe taka mere pAsa merI strIkI taraha rahe, to maiM tujhe aphIma de sakatA huuN|" strIne kahA - pitAjI ! maiM pativratA huuN| Apa mujhase aisI bAteM na kaheM / " para usane bArambAra vahI bAta kahI; taba strI usase yaha kahakara, ki maiM apane svAmIse isa bAta kI AjJA le AU~, taba ApakI icchA pUrI kara sakatI hU~, vahA~ se vaha ThAkura sAhaba ke pAsa AI aura unase sArA hAla kahA / ThAkurane javAba diyA-"bezaka, yaha bAta bahuta burI hai, para aphroma binA to merI jAna hI na bacegI, ataH tU jA aura jisa taraha bhI vaha aphIma de le aa|" strI phira usI jhoMpar3ImeM gaI aura usa jhoMpar3IvAlese kahA-"acchI bAta hai, mere pati ne AjJA de dI hai| Apa apanI icchA pUrI karake mujhe aphIma diijiye| maiM apane netroMke sAmane apane prANAdhArako duHkhase maratA nahIM dekha sakatI / Apase aphIma le jAkara unheM khilAU~gI aura phira AtmaghAta karake isa apavitra dehako tyAga duuNgii|" yaha bAta sunate hI usa AdamIne kahA-"mA ! maiM aisA pApI nahIM / maiMne tere patiko zikSA deneke liye hI vaha bAta kahI thii| tU cAhe jitanI aphIma le jA / para apane patikI aphIma chur3Akara hI dama liijo|" kahate haiM, vaha strI usI dinase jaba vaha apane patiko aphIma detI, afImakI DalIse dIvArapara lakIra kara detii| pahale dina eka, dUsare dina do, tIsare dina tIna -isa taraha vaha lakIreM roja eka-eka karake bar3hAtI gii| antameM eka lakIra-bhara For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aphriim"| 116 aphIma raha gaI aura ThAkura sAhabakA pIchA aphIma-rAkSasIse chUTa gyaa| matalaba yaha hai, akIma aneka guNavAlI honepara bhI bar3I burI hai| yaha davAkI taraha hI sevana karane yogya hai / isakI Adata DAlanA bahuta hI burA hai| jinheM isakI Adata ho, ve ise chor3a deN| UparakI vidhise roz2a jarA-jarA ghaTAne aura ghI-dUdha khUba khAte rahanese yaha chUTa jAtI hai / hA~, manako kar3A rakhanekI z2arUrata hai| nIce hama yaha dikhalAte haiM ki, ajhIma chor3anevAlekI kyA hAlata hotI hai| usake bAda hama aphIma chor3aneke canda upAya bhI likheNge| aphIma chor3ate samayakI dazA / jarA-jarA ghaTAnekA natIjA / jaba AdamI roja jarA-jarAsI afIma ghaTAkara khAtA hai, taba use pIr3A hotI hai, hAtha-paira aura zarIrameM darda hotA hai, jI ghabarAtA hai, mana kAma-dhandhemeM nahIM lagatA, para utanI z2iyAdA vedanA nahIM hotI, jo sahI hI na jA ske| agara aphIma bAjareke dAne-bhara roz2a ghaTAghaTAkara khAnevAleko dI jAya, para use yaha na mAlUma ho ki, merI akrIma ghaTAI jAtI hai, to utanI bhI pIr3A use na ho| yoM to bAjareke dAnekA dasavA~ bhAga kama honese bhI khAnevAleko nazA kama AtA hai, para jarA-jarAsI nitya ghaTAne aura khAnevAleko mAlUma na hone denese bahutoMkI aphIma chUTa gaI hai / isa dazAmeM aphIma tolakara lenI hotI hai / roja eka andAjase kama karanI par3atI hai; para isa taraha bar3I dera lagatI hai| isaliye isakA ekadama chor3a denA ho sabase acchA hai| eka hAte ghora kaSTa uThAkara, zIghra hI rAkSasIse pIchA chUTa jAtA hai| ekadamase chor3a denekA ntiijaa| agara koI manuSya apanI aphrImako ekadamase chor3a detA hai, to usake zarIra, hAtha-paira aura pIThake bA~se meM behada pIr3A hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 cikitsA-candrodaya / pIThakA bA~sA phaTA par3atA hai, kSaNa-bhara bhI kala nahIM par3atI / use na sote caina na baiThe kala / pairoMmeM jarA bhI bala nahIM rahatA / khar3e honese gira par3atA hai / cala-phira to sakatA hI nhiiN| use hara dama eka tarahakA Dara-sA lagA rahatA hai / vaha hara kisIse aphIma mA~gatA aura kahatA hai ki, binA ajhImake merI jAna na bcegii| pasIne itane Ate haiM, ki kapar3e tara ho jAte haiM, cAhe mAgha-pUsake dina hI kyoM na hoM / ina dinoM qabz2a to na jAne kahA~ calA jAtA hai, ulTe dasta-para-dasta lagate haiM / caubIsa ghaNTemeM tIsa-tIsa aura cAlIsa-cAlIsa dasta taka ho jAte haiN| rAta-dina nIMda nahIM AtI, kabhI leTatA hai aura kabhI bhaDabhar3A kara uTha baiThatA hai / pyAsakA jora bar3ha jAtA hai / utsAhakA nAma nahIM rahatA / bArambAra pezAbakI hAjata hotI hai / bImArako apanA mara jAnA nizcita-sA jAna par3atA hai; para aphIma chor3anese mRtyu ho nahIM sktii| yaha aphIma chor3anevAleke dilakI kamajorI hai / likha cuke haiM ki, 10 / 5. dinakA kaSTa hai| __ aphrImakA z2aharIlA asara / . aphrIma svAdameM kar3avI jahara hotI hai, isaliye dUsarA AdamI kisIko mAra DAlanekI g2arajase ise nahIM khilAtA; kyoMki aisI kar3avI cIz2ako kauna khAyagA ? hatyA karanevAle saMkhiyA dete haiM, kyoMki usameM koI svAda nahIM hotaa| vaha jisameM milAyA jAtA hai, mila jAtA hai| aphIma jisa cIz2ameM milAyI jAtI hai, vaha kar3avI honeke sivA raGgameM bhI kAlI ho jAtI hai / para saMkhiyA kisI bhI padArtha ke rUpako nahIM badalatA; ataH aphImako svayaM apanI hatyA karanevAle hI khAte haiM / bahuta loga ise telameM milAkara khA jAte haiM, kyoMki telameM milI aphIma khAnese, koI upAya karanese bhI khAnevAlA baca nahIM sakatA / kama-se-kama do For Private and Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa--'aph'iim"| 121 rattI afIma manuSyako mAra DAlatI hai / aphIma leneke samayase eka ghaNTeke andara, yaha apanA jaharIlA asara dikhAne lagatI hai / isako khAnevAlA prAyaH caubIsa ghaNToMke andara yamapurako sidhAra jAtA hai| - z2iyAdA aphrIma khAnese pahale to nIMda-sI AtI jAna par3atI hai, phira cakkara Ate aura jI ghabarAtA hai / isake bAda manuSya behoza ho jAtA hai aura bahuta jorase cIkhane-pukAranepara bolatA hai| isake bAda bolanA bhI banda ho jAtA hai| nAr3I bhArI honepara bhI dhImI, mandI aura aniyamita calatI hai / khAlI honese nAr3I teja calatI hai| sA~sa bar3e jorase calatA hai| dama ghuTane lagatA hai| zarIra kisI kadara garama ho jAtA hai| pasIne khUba Ate haiN| netra banda rahate haiM; A~khoMkI putaliyA~ bahuta hI choTI yAnI sUIkI noka-jitanI dIkhatI haiM / hoTha, jIbha, nAkhUna aura hAtha kAle par3a jAte haiN| ceharA phIkA-sA ho jAtA hai| dasta ruka jAnese peTa phUla jAtA hai| ___ maranese kucha pahale zarIra zItala barpha-sA ho jAtA hai / A~khoMkI putaliyA~ jo pahale sukar3akara sUIkI noka-jitanI ho gaI thIM, isa samaya phaila jAtI haiN| hAtha-pairoMke snAyu DhIle ho jAte haiN| TaTolanese nabja yA nAr3I hAtha nahIM AtI / thor3I derameM dama ghuTakara manuSya mara jAtA hai| ___ kabhI-kabhI aphImake jaharase zarIra khiMcatA hai, rogI AnatAna bakatA hai, kaya hotI aura dasta lagate haiM / inake sivA dhanustaMbha vagairaH vikAra bhI ho jAte haiN| agara aphIma bahuta hI adhika mAtrAmeM khAyI jAtI hai, to vAnti bhI hotI hai| agara rogI bacanevAlA hotA hai, to use hoza Ane lagatA hai, kraya hotI aura sirameM darda hotA hai| "tibbe akabarI"meM likhA hai-afImase gaharI nIMda AtI hai, For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 cikitsA-candrodaya / jIbha rukatI hai, A~kheM gar3a jAtI haiM, zItala pasIne Ate haiM, hicakiyA~ calatI haiM, zvAsa ruka-rukakara AtA aura netroMke sAmane a~dherI AtI hai / sAta mAze aphImase mRtyu ho jAtI hai / agara afIma tilIke tela meM milAkara khAI jAtI hai, to phira saMsArakI koI davA rogIko bacA nahIM sktii| aphIma khAkara maranevAleke zarIrapara kisI tarahakA aisA pheraphAra nahIM hotA, jisase samajhA jA sake ki, isane aphIma khAI hai| aphIma khAnevAlekI qayameM aphrImakI gandha AtI hai| poSTa mArTama yA cIrAphArI karanepara, usake peTameM aphIma pAyI jAtI hai aura sirakI khUna bahAnevAlI naseM khanase bharI milatI haiN| ____ khAlI peTa afIma khAnese jaldI jahara car3hatA hai / afIma khAkara so jAnese jaharakA jora bar3ha jAtA hai| jiyAdA aphIma khAnese tIsa minaTa bAda jahara car3ha jAtA hai / so jAnese jaharakA jora bar3hatA hai, isIse aise rogIko sone nahIM dete| afIma chur3AnekI tarakIbeM / pahalI tarakIba (1) pahalI tarakIba to yahI hai ki, nitya jarA-jarA-sI aphIma kama kareM aura ghI-dUdha Adi tara padArtha khUba khAya~ / jarA-jarA-se kaSToMse ghabarAyeM nhiiN| kucha dinoMko apane-taI bImAra samajha leN| pIche aphrIma chUTanepara jo anirvacanIya Ananda AvegA, use likhakara batA nahIM sakate / sArI aphrIma eka hI dina chor3anese 8 / 10 dina taka ghora kaSTa hote haiN| para jarA-jarA ghaTAnese usake zatAMza bhI nahIM / isa dazAmeM akrImako tolakara lo aura roja eka niyamase ghaTAte rho| For Private and Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa- upaviSoMkI vizeSa cikitsA - "aphIma" / dUsarI tarakIba | (2) aphIma meM Apa dAlacInI, kezara, ilAyacI Adi padArtha pIsakara milA leN| pIche-pIche inheM bar3hAte jAya~ aura afIma kama karate jaayeN| sAtha hI ghI-dUdha Adi tara padArtha khUba khAte raheM / agara Apa mohana-bhoga, halavA, malAI, makkhana Adi z2iyAdA khAte raheMge, to Apako aphIma chor3anese kucha vizeSa kaSTa nahIM hogA / agara vadanameM darda bahuta ho, to Apa nArAyaNa taila yA koI aura vAta-nAzaka taila malavAte raheM / agara nIMda na Ave, to jarA-jarA-sI bhA~ga tavepara bhU~ jakara aura zahada meM milAkara cATo / pairoMmeM bhI bhA~gako bakarI ke dUdha meM pIsakara lepa karo / isa taraha chor3ane se z2iyAdA dasta to hoMge nahIM / agara kisIko hoM, to use dasta banda karanevAlI davA bhUlakara bhI na lenI cAhiye / 5/7 dinameM Apa hI dasta banda ho jAya~ge / agara zarIra meM bahuta hI darda ho, to jarA-sA - zuddha bacchanAbha viSa ghI meM ghisakara cATo / para ataH bhUlakara bhI eka tilase jiyAdA na lenA / isa taraha hamane kitanoM hI kI aphIma chur3A dI / isa taraha chur3Ane meM itane upadrava nahIM hote; para to bhI prakRti-bhedase kisIko z2iyAdA takalIfa ho, to use uparokta nArAyaNa taila, bhA~gakA cUrNa, bacchanAbha viSa vag2airaH se kAma lenA cAhiye / ina upAyoMse eka mAze aphIma 15 dinameM chUTa jAtI hai / aura bhI derase chor3ane meM to uparokta kaSTa nAmamAtrako hI hote haiM / yaha ghAtaka viSa hai, 123 tIsarI tarakIba (3) aphImako agara ekadama chor3anA cAho to kyA kahanA ! koI hAni Apako na hogii| hA~, 8 10 dina sakhta bImAra kI taraha kaSTa uThAnA hogA; phira kucha nahIM, sadA Ananda hai / isa dazA meM nIma, paravala, giloya aura pAr3ha - ina cAroMkA kAr3hA dinameM cAra For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 cikitsA-candrodaya / bAra pIo / isa kAr3hese aphImake kaSTa kama hoNge| dinameM, 8/10 dafA, Adha-Adha pAva dUdha piio| halavA, mohana-bhoga aura malAI khaao| dilameM dhIraja rkho| dastoMke rokaneko koI bhI davA mata lo| hA~, nIMda aura darda vagairarake liye Upara naM0 2 meM likhe upAya karo / kAr3hA 11 dina pInA caahiye| agara sigareTa, tamAkhUkA zauka ho, to inheM pI sakate ho| sUkhI talI huI bhA~ga bhI gur3ameM milAkara khA sakate ho| hamane kaI bAra kevala gaharI, para rogIke balAnusAra, bhA~ga khilA-khilAkara aura garamImeM pilA-pilAkara aphIma chur3A dii| isameM zaka nahIM, afIma chor3ate samaya dhIraja, dilakI kar3AI aura dUdhaghIkI bharatI rakhanekI bar3I z2arUrata hai / noTa-ye sabhI upAya hamAre aneka bArake parIkSita haiN| 25, 30 sAla pahale ye saba uttama-uttama tarIke Ayurvedake dhurandhara vidvAn svarga-vAsI paNDitavara zaMkaradAsajI zAstrI padeke mAsika-patrase hameM mAlUma hue the| hamane unakI saikar3oM anamola yuktiyA~ raTa-raTakara kaNThAgra kara lI aura unase bArambAra lAbha uThAyA / duHkha hai, mahAmAnya zAstrIjI isa duniyAmeM aura kucha dina na rahe / yoM to bhAratameM aba bhI eka-se-eka bar3hakara vidvAn haiM; para una-jaise to vahI the / hameM isa vidyAkA zauqa hI unake patrase lagA / bhagavAn unheM sadA svargameM rakheM / aphIma-viSa nAzaka upAya / (1) purAne kArAjoMko jalAkara, unakI rAkha pAnImeM gholakara pilAnese, vamana hokara, afImakA jahara utara jAtA hai| (2) kar3ave nImake pattoMkA yantrase nikAlA arka pilAnese anImakA viSa utara jAtA hai| ___ (3) makoyake pattoMkA rasa pilAnese afImakA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| (4) binaule aura phiTakarIkA cUrNa khAnese afImakA viSa utara jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa- upaviSoMkI vizeSa cikitsA - " aphIma" / 125 ( 5 ) bAg2akI kapAsake pattoMkA rasa pilAnese aphImakA viSa utara jAtA hai / noTa - naM0 2-5 takake nusakhe parIkSita haiM / ( 6 ) aphIma khAnese agara peTa phUla jAya, akrIma na pace, to phaurana hI nAr3Ike pattoM ke sAgakA rasa nikAla- nikAlakara, do-tIna bAra, Adha- pAva pilaao| isase kraya hokara, aphImakA viSa zIghra hI utara jAyagA / ( 7 ) bahuta dera hone kI vajahase, agara aphIma peTameM jAkara paca gaI ho, to Adha pAva Amale ke patte Adha sera jalameM ghoTa-chAnakara tIna-cAra bAra meM pilA do / isa nusakhe se aphIma ke sAre upadrava nAza hokara, rogI acchA ho jAyagA / noTa - naM0 6 aura naM0 7 nusakha e eka sajjanake parIkSita haiM / (8) araNDI kI jar3a yA koMpala pAnI meM pIsakara pInese aphImakA viSa utara jAtA hai / ( 6 ) do mAze hIrA hIMga do-tIna bArameM khAnese aphImakA viSa utara jAtA hai | ( 10 ) gAyakA ghI aura tAjA dUdha pInese aphImakA viSa utara jAtA hai / (11) akharoTI garI khAnese aphIma utara jAtI hai / ( 12 ) tejabala pAnImeM pIsakara, 1 pyAlA pInese aphImakA viSa utara jAtA hai | (13) kamalagaTTe kI girI 1 mAze aura zuddha tUtiyA 2 rattIina donoM ko pIsakara, garama jalameM milAkara pInese kraya hotIM aura aphIma tathA saMkhiyA vag2airaH hara tarahakA viSa nikala jAtA hai / (14) dUdha pIne se aphIma aura bhA~gakA mada nAza ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . (15) arIThekA pAnI thor3A-sA pInese aphrImakA mada nAza ho jAtA hai| noTa-pAva-bhara aphImapara pA~ca-sAta bUMdeM arITheke pAna kI DAlo jAya~, to utanI afIma miTTIke samAna ho jaay| .. (16) narma kapAsake pattoMkA svarasa, imalIke pattoMkA svarasa aura sItAphala ke bIjoMkI girI--inako pAnImeM pIsakara pilAnese aphrImakA viSa nissandeha nAza ho jAtA hai| parIkSita hai| (17) imalIkA bhigoyA pAnI, ghI aura rAIke cUrNakA pAnIinake pilAnese aphIma utara jAtI hai / (18) phiTakarI aura binauloMkA cUrNa milAkara khilAnese aphImakA viSa nAza ho jAtA hai| (16) suhAgA ghImeM milAkara khilAnese vamana hotI aura. aphIma nikala jAtI hai| (20) "vaidyakalpataru meM eka sajjanane aphImakA jahara utAraneke nIce likhe upAya likhe haiM,--agara jaldI hI mAlUma ho jAya, to zIghra hI peTameM gaI huI aphImako bAhara nikAlanekI ceSTA kro| DAkTara A jAve, to sTamaka pampa nAmaka yantra dvArA peTa khAlI karanA caahiye| DAkTara na ho to vamana karAo / vamana karAneke bahuta upAya haiM:--(ka) garama pAnI pilAkara galemeM pakSIkA * sTamaka pampa (Stomach Pump) gharameM maujUda ho to hara koI usase kAma le sakatA hai; ataH usako vidhi nIce likhate haiM:___ sTamaka pampakA lakar3IvAlA bhAga dA~toMmeM rkho| peTameM DAlaneko nalIko telase cupar3akara, usakA agalA bhAga mor3akara yA Ter3hA karake, galemeM chodd'o| vahA~se dhIre-dhIre peTameM dAkhila kro| pampake bAharake sirese picakArI jor3a do| phira usameM pAnI bharakara, z2arA dera bAda use bAhara khIMco / isa taraha bAhara nikalanevAle pAnI meM jaba taka afImakI gandha Ave taba taka, isa taraha peTako barAbara dhote rho| jaba bhItarase AnevAle pAnImeM aphImakI gandha na pAve, taba isa kAmako banda kara do| For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"aph'iim"| 127 paMkha pherakara vamana karAo / (kha) 20 grena salapheTa Apha jiMka thor3ese jalameM gholakara pilAo / (ga) rAIkA cUrNa eka yA do cammaca pAnImeM milAkara pilAo / (gha) ipikAkuAnAkA pauDara 15 grena thor3ese pAnImeM milAkara pilAo / ye saba vamana karAnekI davAe~ haiM / inameMse kisI ekako kAmameM laao| agara vamana jaldI aura z2orase na ho, to garama jala khUba pilAo yA namaka milAkara jala pilaao| vamanakI davApara namakakA pAnI yA garama pAnI pilAnese bar3I madada milatI hai; vamanakAraka davAkA bala bar3ha jAtA hai| yaha kaya karanekI bAta huii| . ghI pilaao| ghI viSa-nAza karanekA sarvazreSTha upAya hai / ghImeM yaha guNa hai ki, vaha qayameM jaharako sAtha lipaTAkara bAhara le AtA hai| jaba aphImakA viSa zarIrameM phaila jAya, taba vamana karAnese utanA lAbha nhiiN| usa samaya aphImakA viSa nAza karanevAlI aura aphImake guNake viparIta guNavAlI davAe~ do / jaise: (ka) rogIko sone mata do--use jAgatA rkho| sirapara zItala jalakI dhArA chor3o / rogIko dhamakAo, cillAkara jagAo aura cU~ TIse kaatto| matalaba yaha hai, use tandrA yA U~gha mata Ane do, kyoMki sone denA bahuta hI burA hai| (kha) vamana honeke bAda, .pandraha-pandraha minaTameM kar3I kAphI pilAo / usake abhAvameM cAya pilAo / isase nIMda nahIM aatii| (ga) agara nAr3I baiTha jAya, to lAikara emoniyA 10 bUMda athavA spiriTa eromeTika 30 se 40 bUMda thor3e-se jalameM milAkara pilaao| (gha) cala sake to thor3I-thor3I brANDI pAnImeM milAkara pilAo aura donoM pairoMpara garama botala phero| For Private and Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 128 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | "sadya kaustubha" meM bhI yahI saba upAya likhe haiM, jo Upara hamane "vaidyakalpataru " se likhe haiM / canda bAteM chUTa gaI haiM, ataH hama unheM likhate haiM:-- ma yA aura kisI viSailI cIz2akA jahara utAraneke mukhya do mArga haiM: ( 1 ) viSa khAne ke bAda tatkAla qhabara ho jAya, to vamana karAkara, peTameM gayA huA viSa nikAla DAlo / ( 2 ) agara viSa khAneke bahuta dera bAda khabara mile aura usa samaya viSakA thor3A yA bahuta asara khUna meM ho gayA ho, to usa viSako mAranevAlI viruddha guNakI davAe~ do, jisase viSakA asara naSTa ho jAya / DAkTara loga vamana karAne ke liye " salapheTa Apha jiMka 30 grena yA "ipikAkunA pauDara" 15 grena taka garama pAnI meM milAkara pilAte haiN| ina davAoMke badale meM AkakI chAlakA cUrNa 15 na denese bhI vamana ho jAtI haiN| kisI bhI vamanakI davApara, bahuta-sA garama pAnI yA namakakA pAnI pInese vamanako uttejanA milatI hai / agara vamanase sArA viSa nikala jAya, to phira kisI davA yA upacArakI jarUrata nhiiN| agara vamana honeke bAda bhI pUrvokta viSa-cihna naz2ara AyeM, to samajha lo ki zarIra meM viSa phaila gayA hai| isa dazA meM rogIko jAgatA rakho -- sone mata do | jAgatA rakhaneko mu~hapara yA zarIrapara gIlA kapar3A rakho / khAsakara mu~hapara gIlA kapar3A mAro / netroMmeM tez2a aJjana lgaao| nAkake pAsa emoniyA yA kalIkA cUnA aura pisI huI nausAdara rakho / rogIko pakar3akara idhara-udhara ghumAo aura usase bAteM kro| bAda meM kAphI yA cAya ghaNTe meM cAra bAra pilaao| isase bhI nIMda na AvegI / piMDaliyoMpara rAI pIsakara lgaao| jAvitrI, lauMga, dAlacInI, kezara, ilAyacI Adi garama aura aphIma For Private and Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa- upaviSoMkI vizeSa cikitsA "aphIma" / 126 ke vikAra nAzaka padArtha khilaao| agara AdamI behoza ho, to sTamaka-pampase z2ahara nikAlo / / agara ekadama behoza ho, to bijalI lgaao| agara isase bhI lAbha na ho, to kRtrima zvAsa calAo / (22) " tibbe akabarI' meM likhA hai: (ka) soyA aura mUlI ke kAr3he meM zahada aura namaka milAkara pilAo aura kraya karAo / ( kha ) tez2a dastAvara davA do / - ( ga ) tiriyAka masarudItUsa sevana karAo / (gha) hIMga aura zahada ghole jalameM dAlacInI aura kUTa milAkara pilaao| (Ga) kAlImirca, hIMga aura devadAru mahIna kUTakara eka-eka golI ke samAna khilAo / (ca) tiriyA aravA, akarakarA aura judebedastara lAbhadAyaka haiN| (cha) jundevedastara su~ghAo / kUTakA tela sirapara lagAo / ho sake to zarIrapara bhI z2arUra mAliza karo / (ja) zarAba meM akarakarA, dAlacInI aura junde vedastara - ghisakara pilaao| sirapara garama sikatAva kro| garama mAjUna aura kastUrI do / yaha hakIma khajandI sAhabakI rAya hai / (jha) khAne-pIne kI cIz2oMmeM kezara aura kastUrI milAkara do / julAba meM tiriyAka aura nirviSI milAkara khilaao| sarU ke phala, rAI aura aJjIra khilAnA bhI hitakArI hai / yaha hakIma bahAuddIna sAhabakI rAya hai / (Ja) agara aphIma khAnevAlA behoza ho, to chIMka lAnevAlI davA su~ghAo, zarIrako malo aura pasIne lAnevAlI davA do / (23) bar3I kaTerI ke rasameM dUdha milAkara pIne se aphImakA viSa utara jAtA hai / 17 For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 cikitsA-candrodaya / 16 dpx Akadak 7 ' ra kucalekA varNana aura usakI va zAntike upAya / kucaleke guNAvaguNa prabhRti / MEAN caleko saMskRtameM kAraskara, kimpAka, viSatindu, viSadruma, kurA garadruma, ramyaphala aura kAlakUTaka Adi kahate haiN| ise ke hindImeM kucalA, ba~galAmeM kucile, marahaThImeM kucalA, gujarAtImeM jherakocalA, aMgrejImeM pAiz2ana-naTa aura laiTinameM STrikanA~sa naksavomikA kahate haiN| kucalA zItala, kar3avA, vAtakAraka, nazA lAnevAlA, halkA, pA~vakI pIr3A dUra karanevAlA, kaphapitta aura rudhira-vikAra nAza karanevAlA, kaNDU, kapha, bavAsIra aura vraNako dUra karanevAlA, pANDu aura kAmalAko haranevAlA tathA kor3ha, vAtaroga, malarodha aura jvaranAzaka hai| kucaleke vRkSa madhyama AkArake prAyaH vanoMmeM hote haiM / isake patte pAnake samAna aura phala nAraGgIkI taraha sundara hote haiM / ina phaloMke bIjoMko hI "kucalA" kahate haiM / yaha bar3A tez2a viSa hai| z2arA bhI jiyAdA khAnese AdamI mara jAtA hai / kucalekI mAtrA do-tIna cA~vala taka hotI hai| Ajakala vilAyatameM kucalekA satta nikAlA jAtA hai| usakI mAtrA eka rattIkA tIsavA~ bhAga yA cauthAI cA~vala-bhara hotI hai| satta sevana karate samaya bahuta hI sAvadhAnIkI z2arUrata hai, kyoMki yaha bahuta teja hotA hai| adhika kucalA khAnekA natIjA / isakI z2iyAdA mAtrA khAne yA bekAyade khAnese peTameM maror3I, aiMThanI, galemeM khuzkI, kharAza aura rukAvaTa hotI hai / tathA zarIra aiMThatA For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"kuclaa"| 131 aura naseM khiMcatI haiM / zeSameM kampa hotA aura phira mRtyu ho jAtI hai| ___ kucaleke z2iyAdA khA jAnese sAmAnyataH pA~ca minaTase lekara Adhe ghaNTeke bhItara viSakA prabhAva dikhAI detA hai| yAnI itanI derameMtIsa minaTameM-kucalekA jahara car3ha jAtA hai| kabhI-kabhI dasa-bIsa minaTa meM hI AdamI mara jAtA hai| z2iyAdA-se-z2iyAdA 6 ghaNTe taka kucaleke jiyAdA khAnevAlA jI sakatA hai| kucaleke bIjoMkA cUrNa Der3ha mAze, kucalekA satta Adhe gehU~-bhara aura eksaTrakTa tIna-cAra rattI khAnese AdamI mara jAtA hai| ___ kucalekI z2iyAdA mAtrA khAnese adhika-se-adhika eka yA do ghaNTemeM usakA jaharI prabhAva najara AtA hai / pahale sira aura hAthapairoMke snAyu khiMcane lagate haiM / thor3I derameM sArA badana tanane lagatA hai tathA hAtha-paira kA~pate aura akar3a jAte haiN| dA~tI bhiMca jAtI hai, mu~ha nahIM khulatA, mu~ha sUkhatA hai, pyAsa lagatI hai, maiM hameM jhAga Ate haiM tathA muMhapara khUna jamA hotA hai, ataH ceharA lAla ho AtA hai| itanI hAlata bigar3a jAnepara bhI, kucalA jiyAdA khAnevAlekI mAnasika zakti utanI kamajora nahIM hotii| "vaidyakalpataru"meM eka sajjana likhate haiM-kucaleko a~garejI meM "naksa-vomikA" kahate haiN| vaidya loga kucaleko aura DAkTara loga sTikeniyA aura naksavomikA--ina donoMko banAvaTI davAkI taraha kAmameM lAte haiM / agara kucalA jiyAdA khA liyA jAtA hai, to jahara car3ha jAtA hai / jaharake cihna-sAre cihna-dhanurvAtake jaise hote haiN| khAneke bAda thor3I dera meM yA ekAdha ghaNTemeM z2aharakA asara mAlUma hotA hai / nasoMkA khiMcanA, kucaleke jaharakA mukhya cihna hai| upAya:-- (1) naseM DhIlI karanevAlI davAe~ denI cAhiyeM / jaise,--aphIma, kapUra, klorophArma yA klArasa hAiDreTa Adi / For Private and Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 cikitsA - candrodaya / ( 2 ) ghI pilAnA mukhya upAya hai / turanta hI ghI pilAkara qaya karA dene se z2ahara kA asara nahIM hotA / kucaleke vikAra aura dhanustaMbha ke lakSaNoM kA muqAbalA / jiyAdA kucalA khA jAnese, jaba usake viSakA prabhAva zarIrapara hotA hai, taba prAyaH dhanustaMbha rogake-se lakSaNa hote haiM / para canda bAtoM meM pharka hotA hai, ataH hama dhanustaMbha roga aura kucaleke viSa ke lakSaNoMkA muqAbalA karake donoMkA antara batAte haiM: ( 1 ) kucale ke z2aharIle lakSaNa Arambha se hI sAfa dikhAI dete haiM aura jaldI-jaldI bar3hate jAte haiM; para dhanustaMbha ke lakSaNa Arambha meM aspaSTa hote haiM; yAnI sAfa dikhAI nahIM dete, kintu pIche dhIre-dhIre bar3hate rahate haiM / (2) kucaleke z2aharIle asara se pahale, sAre zarIra ke snAyu khiMcane lagate haiM aura pIche mu~ha aura dA~toMkI katAra bhiMcatI hai; para dhanustaMbha roga honese pahale mu~ha aura dA~toMkI katAra bhiMcatI hai aura pIche zarIra ke bhinna-bhinna aGgoM ke snAyu khiMcane yA tanane lagate haiM / ( 3 ) kucale se Arambha yAnI zurUmeM hI zarIra dhanuSa yA kamAnakI taraha naba jAtA hai; para dhanustaMbha roga hone se zarIra pIche dhIre-dhIre dhanuSa yA kamAnakI taraha nabane lagatA hai / noTa -- kucale se pahale hI snAyu yA naseM khiMcane lagatI haiM, isase pahale hI --zurU meM hI zarIra dhanuSakI taraha naba jAtA hai, kyoMki nasoM ke khiMcAva yA tanAva se hI to zarIra kamAnakI taraha mukatA hai aura nasoM yA snAyuoM ko saMkucita karanevAlA vAyu hai / isake viparIta dhanustaMbha roga meM snAyu pIche khiMcane lagate haiM, isIse zarIra bhI dhanuSakI taraha pIche hI nabatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"kuclaa"| 133 .. (4) kucalA z2iyAdA khA jAnese jo jaharIlA asara hotA hai, usase hara do-do yA tIna-tIna minaTameM vega Ate aura jAte haiN| jaba vega AtA hai, taba zarIra khiMcane lagatA hai aura jaba vega calA jAtA hai aura dUsarA vega jaba taka nahIM AtA, isa bIcameM rogIko caina ho jAtA hai-zarIra tananekI pIr3A nahIM hotI / jaba dUsarA vega phira do yA tIna minaTameM AtA hai, taba phira zarIra khiMcane lagatA hai; para dhanustambha roga honese, vega ekadama calA nahIM jAtA / hA~, usakA z2ora kucha derake liye halkA ho jAtA hai / vegakA jora halkA honese zarIrakA khiMcAva bhI halkA honA cAhiye, para halkA hotA nahIM, zarIra jyoM-kA-tyoM banA rahatA hai| khulAsA . kucalese do-do yA tIna-tIna minaTameM raha-rahakara zarIra tanatA yA khiMcatA hai / jaba vega calA jAtA hai aura jitanI dera taka phira nahIM AtA, rogI ArAmase rahatA hai, para dhanustambhameM khIMcAtAnIkA vega kevala jarA halkA hotA hai--sApha nahIM jAtA aura vega halkA honepara bhI zarIra jaise-kA-taisA banA rahatA hai| aura bhI khulAsA kucaleke viSaile prabhAva aura dhanustambha roga-donoMmeM hI vega hote haiN| kucalevAle rogIko do-do yA tIna-tIna minaTako caina milatA hai, para dhanustambhavAleko itanI-itanI derako bhI ArAma nahIM miltaa| (5) kucalekA bImAra do-cAra ghaNToMmeM mara jAtA hai, athavA ArAma ho jAtA hai; para dhanustambhakA bImAra do-cAra ghaNToM meM hI mara nahIM jAtA--vaha eka, do, cAra yA pA~ca dina taka jItA rahatA hai aura phira maratA hai yA ArAma ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 - cikitsA-candrodaya / an khulAsA-kucalekA rogI eka, do, cAra yA pA~ca dina taka bImAra rahakara nahIM maratA / vaha agara maratA hai, to do-cAra ghaNToMmeM hI mara jAtA hai / para dhanustambha rogakA rogI ghaNToMmeM nahIM maratA, kama-se-kama eka roz2a jItA hai| dhanustaMbha rogI bhI 10 rAta nahIM jItA; yAnI 10 dinake pahale hI maranevAlA hotA hai to mara jAtA hai / kahA hai-"dhanustaMbhe dazarAtrauM na jIvati / " yaha bhI yAda rakho ki, kucale aura dhanustaMbhake rogI sadA mara hI nahIM jAte; zrArogya-lAbha bhI karate haiN| bheda itanA hI hai, ki kucalevAlA yA to do-cAra ghaNToMmeM zrArAma ho jAtA hai yA mara jAtA hai; para dhanustaMbhavAlA eka, cAra yA pA~ca dinoM taka jItA hai / phira yA to mara jAtA hai yA Arogya-lAbha karatA hai / __ noTa-dhanustaMbha rogake lakSaNa likha denA bhI nAmunAsiba na hogaa| dhanustaMbhake lakSaNa-dUSita vAyu nasoMko suker3akara, zarIrako dhanuSakI taraha nabA detA hai; isIse isa rogako "dhanustaMbha" kahate haiN| isa rogameM raGga badala jAtA hai, dA~ta jakar3a jAte haiM, aGga zithila yA DhIle ho jAte haiM, mUrchA hotI aura pasIne Ate haiM / dhanustaMbha rogI dasa dina taka nahIM bacatA / kucalekA viSa utAraneke upAya / prArambhika upAya(ka) agara kucalA yA saMkhiyA vagairaH jahara khAte hI mAlUma ho jAya, to phaurana vamana karAkara jaharako AmAzayase nikAla do; kyoMki khAte hI viSa AmAzayameM rahatA hai| AmAzayase viSake nikala jAte hI rogI ArAma ho jaaygaa| (kha) agara derase mAlUma ho yA ilAja meM dera ho jAya aura viSa pakkAzayameM pahu~ca jAya, to dastoMkI davA dekara, gudAkI rAhase viSako nikAla do| noTa-jahara khAnepara vamana aura virecana karAnA sabase acche upAya haiN| isake bAda aura upAya kro| kahA hai:-"viSabhukravatedadyAdUdhvaM vA adhazca zodhanaM / " yAnI jahara khAnevAleko vamana aura virecana davA denI caahiye| vamana yA kaya karAnA isaliye pahale likhA hai, ki sabhI z2ahara pahale AmAzayameM rahate haiN| jahA~ taka ho, unheM pahale hI vamana dvArA nikAla denA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"kuclaa"| 135 (1) vamana-virecana karAkara, kucaleke rogIko kapUrakA pAnI pilAnA cAhiye, kyoMki kapUrake pAnIse kucalekA jahara naSTa ho jAtA hai| noTa-DAkTara loga kucalevAleko klorophArma suMghAkara yA klorala hAyaDaTa pilAkara nazemeM rakhate haiN| klorala hAyaDTa kucaleke vivako nAza karatA hai| kisI-kisIne aphIma aura kapUrakI bhI rAya dI hai| unakI rAya hai, ki nase DhIlI karanevAlI davAeM dI jAnI cAhiye / (2) dUdhameM ghI aura mizrI milAkara pilAnese kucalekA jahara naSTa ho jAtA hai| (3) kapUra 1 mAze aura gho 1 tole, - donoMko milAkara pilAnese dhatUre vagairakA z2ahara utara jAtA hai| . (4) dariyAyI nAriyala pAnI meM pIsakara pilAnese saba tarahake viSa naSTa ho jAte haiN| (5) kucaleke z2aharavAleko phaurana hI ghI pilAne aura kaya karAnese kucha bhI hAni nahIM hotI / ghI isa jaharameM sarvottama upAya hai| auSadhi prayoga / yadyapi kucalA prANaghAtaka viSa hai, tathApi yaha agara mAtrA aura uttama vidhise sevana kiyA jAya, to anekoM roga nAza karatA hai, ataH hama nIce kucaleke canda prayoga likhate haiM: (1) kucaleko telameM pakAkara, usa telako chAna lo| isa telakI mAliza karanese pIThakA darda, vAyukI vajahase aura sthAnoMke darda tathA rIMgana vAyu vagairaH roga ArAma hote haiN| . (2) harar3a, pIpara, kAlImirca, soMTha, hIMga, seMdhAnona, zuddha gaMdhaka aura zuddha kucalA,--ina sabako barAbara-barAbara lekara pIsa-kUTakara chAna lo aura kharala meM DAlakara adarakha yA nIbUkA rasa Uparase de-dekara khUba ghotto| ghuTa jAnepara do-do rattIkI goliyA~ banA lo| saverezAma yA jarUratake samaya eka-eka golI khAkara, Uparase garama For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ..cikitsA-candrodaya / jala pInese zUla yA darda ArAma hotA hai| isake sivA mandAgnikI yaha uttama davA hai / isase khUba bhUkha lagatI aura bhojana pacatA hai| parIkSita hai| kucalA zodhanekI tarakIba-kucaleke bIjoMko dhImeM bhUna lo, basa ve zuddha ho jAyeMge / athavA kucaleko kA~jIke pAnI meM 6 ghaNTe taka, dolAyantrakI vidhise, pakAyo / isake bAda use ghImeM bhUna lo / yaha zuddhi aura bhI acchI hai / ___ kucalA zodhanekI sabase acchI vidhi yaha hai--zrAdha sera mulatAnI miTTIko do sera pAnImeM gholakara eka hA~DImeM bhara do, phira usImeM eka pAva kucalA bhI DAla do| isa hA~DIko cUlhepara rakha do aura nIcese mandI-mandI zrAga lagane do / jaba tIna ghaNTe taka Aga laga cuke, kucaleko nikAlakara, garama jalase khUba dho lo| phira churI yA cAkUse kucaleke Uparake chilake utAra lo aura donoM paratoMke bIcako pAna-jaisI jIbhI nikAla-nikAlakara pheMka do / isake bAda usake mahIna-mahIna cA~vala-jaise Tukar3e katarakara, chAyAmeM sukhAkara, botalameM bhara do| yaha paramottama kucalA hai| isameM kar3avApana bhI nahIM rhtaa| isake sevanase 80 prakArake vAtaroga nizcaya hI prArAma ho jAte haiN| anupAna-yogase yaha jalandhara, lakavA, pakSAghAta, badanakA raha jAnA, gaThiyA aura kor3ha Adiko nAza. kara detA hai / nasoMmeM tAqata lAne, kAmadevakA bala bar3hAne aura kaphake roga nAza karane meM adhyartha mahauSadhi hai| bAvale kutte kA viSa isake sevana karanese jar3ase nAza ho jAtA hai| (3) zuddha pArA, zuddha gandhaka, zuddha bacchanAbha viSa, ajavAyana, triphalA, sajjIkhAra, javAkhAra, saMdhAnona, cItekI jar3akI chAla, safeda jIrA, kAlAnona, bAyabiDaGga aura trikuTA--ina sabako eka-eka tole lo aura ina sabake vajanake barAbara teraha tole zodhe hue kucalekA cUrNa bhI lo / phira ina caudahoM cIjoMko mahIna pIsa lo| zeSameM, isa pise cUrNako kharala meM DAlakara nIbUkA rasa DAla-DAlakara ghotto| jaba masAlA ghuTa jAya, do-do rattIkI goliyA~ banA lo| ina goliyoMko yathocit anupAnake sAtha sevana karanese mandAgni, ajIrNa, AmavikAra, jIrNajvara aura aneka vAtake roga nAza hote haiM / parIkSita hai| noTa-pArA aura bacchanAbha viSa zodhanekI vidhi cikitsA-candrodaya dUsare, For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSAMkI vizeSa cikitsaa-"kuclaa"| 137 bhAgake pRSTha 576-77 meM dekhiye / pArA, gandhaka, kucalA aura bacchanAbha viSa bhUlakara bhI binA zodhe davAmeM mata DAlanA / (4) balAbala-anusAra, ekase 6 rattI taka kucalA pAnImeM DAlakara auTAo aura chAna lo| isa jalake pInese bhojana acchI taraha pacatA hai / agara ajIrNase bIca-bIca meM qaya hotI hoM, to yahI pAnI do| agara vAta prakRtivAloMko vAta-vikAroMse takalIfa rahatI ho, to unheM yahI kucalekA pAnI pilaao| kucalese vAta-vikAra phaurana daba jAte haiN| vAta-prakRtivAloMko kucalA amRta hai| jina aphIma khAnevAloMke pairoMmeM thakAna yA bhar3akana rahatI ho, ve isa pAnIko piyA kareM, to saba takalIpheM rafA hokara Ananda Ave / ina saba zikAyatoMke alAvA kucaleke pAnIse mandAgni, aruci, peTakI maror3I aura peciza bhI ArAma hotI hai / __noTa--zauqameM zrAkara kucalA z2iyAdA na lenA cAhiye / agara kucalA khAkara garama pAnI pInA ho, to do-tIna cA~vala-bhara zuddha kucalA khAnA cAhiye aura Uparase garama pAnI pInA cAhiye / agara prauTAkara pInA ho, to balAbala-anusAra ekase 6 rattI taka pAnImeM DAlakara prauTAnA aura chAnakara pAnI-mAna pInA caahie| (5) kucaleko pAnIke sAtha pIsakara muMhapara lagAnese muMhakI zyAmatA-kalAI aura vyaMga ArAma hotI hai| gIlI khujalI aura dAdoMpara isakA lepa karanese ve bhI ArAma ho jAte haiN| (6) kucalekI ucita mAtrA khAne aura Uparase garama jala pInese pakSavadha, staMbha, AmavAta, kamarakA darda, akulanisA~- cUtar3ase pairakI a~gulI takakI pIr3A- aura vAyu-golA-ye saba roga ArAma hote haiN| snAyuke samasta rogoMpara to yaha rAmavANa hai| yaha patharIko phor3atA, pezAba lAtA aura banda rajodharmako jArI karatA hai| noTa-hikamatakI pustakoMmeM naM. 6 ke guNa likhe haiM / mAtrA 2 rattIkI likhI hai| yaha bhI likhA hai ki, ghI aura mizrI pilAne aura kaya karAnese isakA darpa nAza ho jAtA hai / yaha tIsare darjekA garama, rUkhA, nazA lAnevAlA aura ghAtaka viSa hai| svAdameM kar3avA hai| kucalekA tela lagAkara aura kucalA khilAkara, For Private and Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 cikitsA-candrodaya / hamane aneka kaSTasAdhya vAyu-roga ArAma kiye haiN| para isa bAtako yAda rakhanA cAhiye ki naye rogoMmeM kucalA lAbhake bajAya hAni karatA hai| jaba roga purAne ho jAya~, kama-se-kama cAra-cha mahIne ke ho jAya~, una rogoMse sambandha rakhanevAle, vAta-doSake sivA aura doSoMkI zAnti ho jAya, tabhI ise denese lAbha hotA hai| matalaba yaha hai, purAne vAyu-rogameM kucalA denA cAhiye, uThate hI naye rogameM nhiiN| - (7) zuddha kucalekA cUrNa garama jalake sAtha lenese khUba bhUkha lagatI hai| sAtha hI mandAgni, ajIrNa, peTakA darda, maror3I, pairoMkI piMDaliyoMkA darda yA bhar3akana, ye saba roga nAza ho jAte haiN| - (8) kisI rogase kamajora hue AdamIko kucalA sevana karAnese badanameM tAqata AtI hai aura roga bar3hane nahIM pAtA / jina rogoMmeM kamajorI hotI hai, una sabameM kucalA lAbhadAyaka hai| * (2) jo bAlaka zArIrika yA mAnasika kamajorIse rAtako bichaunoMmeM pezAba kara dete haiM, unheM ucita mAtrAmeM kucalA khilAnese unakI vaha kharAba Adata chUTa jAtI hai / (10) purAne bAdIke rogoMmeM kucalekI halkI mAtrA lagAtAra sevana karanese jo lAbha hotA hai, usakI tArIfa nahIM kara sakate / kamarakA darda, kamarakI jakar3ana, gaThiyA, jor3oMkA darda, pakSAghAta-- eka tarafakA zarIra mArA jAnA, ardita roga-muMha Ter3hA ho jAnA, cUtar3ase pairakI a~gulI takakA darda aura jhanajhanAhaTa--agara ye saba roga purAne hoM, cAra-cha mahIneke yA Uparake hoM-inake sAthake mUrchA kampa Adi bhayaGkara upadrava zAnta ho gaye hoM, taba Apa kucalA sevana kraaiye| Apa phala dekhakara cakita ho jaayNge| bhUri-bhUri prazaMsA kreNge| mAtrA halkI rkhiye| niyamase bilA nAgA khilAiye aura mahIne do mahIne taka ukatAiye mata / / . (11) jisa manuSyakA hAtha likhate samaya kA~patA ho aura qalama calAte samaya u~galiyA~ ThiThara jAtI hoM, use Apa do-cAra mahIne kucalA khilAiye aura Azcarya phala dekhiye / For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI cikitsA - "kuclaa"| 136 (12) agara adhika strI-prasaMgase yA hastamaithunase yA aura kAraNase vIrya kSaya hokara zarIrameM kamajorI bahuta z2iyAdA ho gaI ho, zarIra aura naseM DhIlI par3a gaI hoM athavA vIryasrAva hotA ho, liMgendriya nikammI yA kamajora ho gaI ho-nAmardIkA roga ho gayA ho, taba Apa kucalA sevana karAiye; Apako yaza milegaa| kucalA khilAnese vIrya puSTa hokara zarIra majabUta hogaa| vIryavAhinI nasoMkA caitanya sthAna pITha ke bA~seke jJAna-tantuoMmeM hai| vaha bhI kucalese puSTa hotA hai, ataH vIryavAhaka naseM jaldI hI vIryako chor3a nahIM sakatIM; isaliye vIryasrAva roga bhI ArAma ho jAyagA / liMgendriyakI kamajorI yA nAmardIke liye to kucalA bejor3a davA hai| (13) agara kisIkI mAnasika zakti vIryakSaya hone yA z2iyAdA par3hane-likhane Adi kAraNoMse bahutahI ghaTa gaI ho, citta ThikAne na rahatA ho, jarAse dimAgI kAmase jI ghabarAtA ho, bAteM yAda na rahatI hoM, to Apa use kucalA sevana karAiye / kucaleke sevana karanese usakI mAnasika zakti khUba bar3ha jAyagI aura rogI Apako ArzIvAda degaa| (14) striyoMko honevAle vAtonmAda yA hisTIriyA rogameM bhI kucalA bahuta guNa karatA hai| (15) zuddha kucalA 1 tole aura kAlImirca 1 tole--donoMko pAnIke sAtha mahIna pIsakara, ur3adake barAbara goliyA~ banA lo aura chAyAmeM sukhAkara zIzImeM rakhalo / eka golI ba~galA pAnameM rakhakara, roja savere khAnese pakSAvadha, pakSAghAta, ekAGgavAta, arddhAGga yA phAlija,--ye roga ArAma ho jAte haiN| noTa-jaba vAyu kupathyase kupita hokara, zarIrake eka taraphake hisseko yA kamarase nIceke bhAgako nikammA kara detA hai, taba kahate haiM "pakSAghAta" huA hai| isa rogameM zarIrake bandhana DhIle ho jAte haiM aura camar3emeM sparza-jJAna nahIM rahatA / vaidya isakI paidAyaza vAtase aura hakIma kaphase mAnate haiN| hikamatake For Private and Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 140 cikitsA-candrodaya / granthoMmeM likhA hai, isa rogameM garama pAnI pIneko na denA cAhiye / canekI roTI kabUtarake mAMsa yA tItarake sAtha khAnI cAhiye / (16) zuddha kucaleko Agapara rakha do| jaba dhUA~ nikala jAya, use nikAlakara tolo| jitanA kucalA ho, utanI hI kAlImirca le lo| donoMko pAnIke sAtha pIsakara ur3ada-samAna goliyA~ banA lo| ina goliyoMko ba~galA pAnameM rakhakara, roja savere khAnese ardhAGga roga, pakSavadha yA pakSAghAta-phAlija ArAma hotA hai / isake sivA lakavA- ardita roga, kamarakA darda, dimAg2akI kamajorI-ye zikAyateM bhI naSTa ho jAtI haiM / avvala darjekI davA hai| (17) zuddha kucalA do rattI aura zuddha kAle dhatUreke bIja do rattIina donoMko pAnameM rakhakara khAnese apatantraka roga nAza ho jAtA hai / ___ noTa-vAyuke kopase hRdayameM pIr3A prArambha hokara Uparako car3hatI hai aura sirameM pahu~cakara donoM kanapaTiyoMmeM darda paidA kara detI hai tathA rogIko dhanuSakI taraha mukAkara AkSepa aura moha paidA kara detI hai / isa rogavAlA bar3I takalIphase U~ce-U~ce sA~sa letA hai| unake netra Uparako car3ha jAte haiM, netroMko rogI banda rakhatA hai aura kabUtarako taraha bolatA hai| rogIko zarIrakA jJAna nahIM rhtaa| isa rogako "apataMtraka" roga kahate haiM / (18) zuddha kucalA, zuddha aphIma aura kAlImirca-tInoM barAbara-barAbara lekara, mahIna pIsa lo| phira kharalameM DAlakara ba~galA pAnake rasake sAtha ghoTo aura rattI-rattI-bharakI goliyA~ banAkara chAyAmeM sukhA lo| ina goliyoMkA nAma "samIragaja-kezarI baTI" hai| eka golI khAkara, Uparase pAnakA bIr3A khAnese daNDapatAnaka roga nAza hotA hai| itanA hI nahIM, ina goliyoMse samasta vAyu roga, haijA aura mRgI roga bhI nAza ho jAte haiN| ___noTa-jaba vAyuke sAtha kapha bhI mila jAtA hai, taba sArA zarIra DaNDeko taraha jakar3a jAtA aura DaNDekI taraha par3A rahatA hai-hila-caja nahIM sakatA, usa samaya kahate haiM "daNDApatAnaka" roga huA hai| For Private and Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa upaviSoMkI vizeSa cikitsA - " kucalA " / 141 (16) zuddha kucalA do rattI pAnameM nitya khAnese AkSepa yA - daNDAkSepa nAmaka vAyu roga nAza hotA hai / noTa -- jaba nasoM meM vAyu ghusakara AkSepa karatA hai, taba manuSya hAthIpara baiThe zrAdamIkI taraha hilatA hai, ise hI AkSepa yA daNDAkSepa kahate haiM / > ( 20 ) zuddha kucalA aura aphIma donoMko barAbara-barAbara lekara tela meM milA lo aura la~gar3epanakI takalIphakI jagaha mAliza karake, 'Upara se thUhara ke yA dhatUreke patte garama karake bA~dha do / noTa -- jaba moTI nasoMmeM vAyu ghusa jAtA hai, taba nasoMmeM darda aura sUjana paidA karake manuSyako la~gar3A, lUlA yA pA~galA kara detA hai| isa roga meM darda-sthAnapara jIke lagavAkara qharAba khUna nikalavA denA cAhiye / pIche garama ruIse seka karanA aura UparakA tela malakara garama dhatUreke patta e bA~dha dene cAhiyeM / ( 21 ) zuddha bu.calA 2 rattI se Arambha karake, hara roz2a thor3Athor3A bar3hAkara do mAze taka le jaao| isa taraha kucalA pAnameM rakhakara khAne se akar3a vAta roga nAza ho jAtA hai| sAtha hI do tole kucaleko pA~ca tole sarasoM ke telameM jalAkara aura ghoTakara, usakI mAliza karo / noTa- jaba bahuta hI choTI aura patalI nasoMmeM vAyu ghusa jAtA hai, taba hAthapairoMmeM phUTanI yA darda hotA hai aura hAtha-paira kA~pate tathA kar3a jAte haiM / isI rogako akar3avAta roga kahate haiN| aisI hAlata meM kucalA sabase uttama davA hai, kyoMki nasoMke bhItarakI vAyuko bAhara nikAlane kI sAmarthyaM kucalese bar3hakara aura davA nahIM hai / (22) thor3A-sA zuddha kucalA aura kAlImirca -- pIsakara pilAne se sA~pakA z2ahara utara jAtA hai / ( 23 ) agara sA~pakA kATA AdamI marA na ho, para behoza ho, to kucalA pAnI meM pIsakara usake gale meM utAro aura kucaleko hI pIsakara usake zarIra para malo - avazya hozameM A jAyagA (24) kucalA sirake meM pIsakara lagAnese dAda nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 142 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | (25) kucalA 2 tole, aphIma 6 mAze, dhatUrekA rasa 4 tole, lahasanakA rasa 4 tole, cirAyatekA rasa 4 tole, nIbUkA rasa 4 tole, TekArIkA rasa 4 tole, tamAkhUke pattoMkA rasa 4 tole, dAlacInI 4 tole, ajavAyana 4 tole, methI 4 tole, kar3avA tela 1 sera, mIThA tela 1 sera aura reMDIkA tela Adha sera-- ina sabako milAkara, Agapara rakho aura mandI mandI Aga se pakA / jaba saba davAe~ jalakara telamAtra raha jAya, utAra lo aura chAnakara botala meM bhara lo| isa tela kI mAlizase saba tarahakI vAtavyAdhi aura darda ArAma hotA hai / yaha tela kabhI phela nahIM hotA / parIkSita hai / (26) kucalA 3 tole, dAlacInI 3 tole, khAnekI suratI 3 tole, lahasana 4 tole, bhilAvA ( tole aura mIThA tela 20 tole -- sabako milAkara pakAo; jaba davAe~ jala jAya~, telako utArakara chAna lo / isa telake lagAnese gaThiyA aura saba tarahakA darda ArAma hotA hai / (27) zuddha kucalA, zuddha teliyA viSa aura zuddha caukiyA suhAgA -- ina tInoMko samAna samAna lekara kharala karake rakha lo / isameMse rattI - rattI bhara davA roz2a savere zAma khilAne se 21 dinameM bAvale kuttekA viSa nizcaya hI nAza ho jAtA hai / noTa - kutte ke kATate hI ghAvakA khUna nikAla DAlo aura lahasana sirake meM pIsakara ghAvapara lagAmro athavA kucaleko hI AdamIke mUtrameM pIsakara lagA do / (28) kucalekA tela lagAnese nAsUra sirakI gaMja aura ukavata roga ArAma ho jAte haiM / For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSa-upaviSoMkI vizeSa cikitsaa-"mishrit"| 143 CY04 se jala-viSa nAzaka upAya / (1) soMTha, rAI aura harar3a--ina tInoMko pIsa-chAnakara rakha lo / bhojanase pahale, isa cUrNa ke khAnese aneka dezoMke jala-doSase huA roga nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (2) soMTha aura javAkhAra--ina donoMko pIsa-chAnakara rakha lo| isa cUrNako garama pAnIke sAtha phA~kanese jala-doSa nAza ho jAtA hai| parIkSita hai| (6) aneka dezoMkA jala pInA viSa-kAraka hotA hai, isaliye jalako sone, motI aura mUMge AdikI bhAphase zuddha karake pInA caahiye| (4) bakAyana aura javAkhAra-isako pIsa-chAnakara, isameMse thor3A-sA cUrNa garama pAnIke sAtha pInese aneka dezoMke jalase hue vikAra nAza ho jAte haiN| Ka zarAbakA nazA utArane ke upAya / (1) kakar3I khAnese zarAbakA nazA utara jAtA hai| (2) "vaidyakalpataru meM likhA hai:(ka) sirapara zItala jala ddaalo| (kha) dhaniyA pIsakara aura zakkara milAkara khilaao| (ga) imalIke pAnImeM khajUra yA gur3a gholakara pilaao| (gha) bhUre kumhar3eke rasameM dahI aura zakkara milAkara pilaao| (Ga) ghI aura cInI cttaao| (ca) kakar3I khilaao| (3) binA kucha khAye, nihAra muMha, zarAba pInese sirameM darda hotA For Private and Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 144 cikitsA - candrodaya | hai, galemeM sUjana AtI hai, cintA hotI hai aura buddhi hIna ho jAtI hai / isa dazA meM nIce likhe upAya karo:-- Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (ka) sda kholo| ( kha ) qaya aura dasta karAo / ( ga ) khaTTI chAcha pilaao| (gha) mevAoM ke rasase miz2Aja ThaNDA karo / 100000000 ,,........................oco.. 0000 sindUra, pArA, ziMgarapha, haratAla aura nIlA thothA ke vikAra nAza karane ke upAya | COOCCO 500.000 CONDUC..... ( 1 ) javAseko pAnIke sAtha pIsakara aura rasa nikAlakara pii| isase pAre aura ziMgaraphake doSa naSTa ho jAya~ge / ( 2 ) reMDI kA tela 5 mAze zradhapAva gAya ke dUdha meM milAkara pInese pAre aura ziMgaraphake vikAra zAnta ho jAte haiN| ( 3 ) sAta dinoM taka, adarakha aura noMna khAne aura hara samaya meM rakhane se sindUrakA viSa nAza ho jAtA hai / (4) noMna 150 rattI, titalIkI pattI 150 rattI, cA~vala 300 ratI aura akharoTa kI girI 600 rattI -- sabako aJjIroMke sAtha kUTapIsakara khAnese sindUrakA z2ahara nAza ho jAtA hai / ( 5 ) pAreke doSa meM zuddha gandhaka sevana karanA, sabase acchA ilAja hai / For Private and Personal Use Only ( 6 ) agara kaccI haratAla khAI ho, to tatkAla vamana karA do| agara dera se mAlUma ho, to harar3akI chAla dUdha aura ghImeM milAkara pilaao| (7) agara nIlAthothA jiyAdA khA liyA ho, to ghI-dUdha milA-kara pilAo aura bIca-bIcameM nivAyA pAnI bhI pilaao|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pA~cavA~ adhyAya / 000000000000000000000000 zatruoM dvArA bhojana-pAna-tela aura 4 savArI AdimeM prayoga kiye hue viSoMkI cikitsaa| 8 000000000000000000000000 amIroM kI jAna khatare meM 30 jAoMkI jAna sadA khatare meM rahatI hai| unake putra aura rA, bhAI-bhatIje tathA aura loga unakA rAja hathiyAneke 600 liye, unakI maraNa-kAmanA kiyA karate haiN| agara unakI icchA pUrI nahIM hotI, rAjA jaldI mara nahIM jAtA, to ve loga rAjAke rasoiye aura bhojana parosanevAloMse milakara, unako bar3ebar3e inAmoMkA lAlaca dekara, rAjAke khAne-pIneke padArthoMmeM viSa milavA dete haiN| rAjAoMkI taraha dhanI logoMke naz2adIkI riztedAra beTe-pote prabhRti aura dUrake rizte meM laganevAle bhAI-bandhu, unake mAla-mateke vArisa honekI g2arajase, unheM khAne-pInekI cIjoM meM jahara dilavA dete haiN| itihAsake panne ulaTanese mAlUma hotA hai, ki prAcIna kAlase aba taka, anekoM rAjA-mahArAjA jahara dekara mAra DAle gye| pANDu-putra bhImasenako kauravoMne khAne meM jahara khilA diyA thA, magara ve bhAgya-balase baca gye| eka musalamAna zAhajAdeko bhAiyoMne bhojanameM jahara diyaa| jyoMhI vaha khAne baiThA, usakI bahanane izArA kiyA aura usane thAlIse hAtha alaga kara liyaa| basa, isa taraha maratAmaratA baca gyaa| apane samayake advitIya vidvAn maharSi dayAnanda sarasvatIne bhAratake prAyaH sabhI dharmAvalambiyoMko zAstrArtha meM parAsta For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 cikitsA-candrodaya / kara diyA; isaliye zatruoMne unheM bhojanameM viSa de diyaa| isa taraha eka mahApuruSakA dehAnta ho gyaa| aisI ghaTanAe~ bahuta hotI rahatI haiN| bAja-bAz2a badacalana aurateM apane sasura, devara, jeTha aura pattiyoMko, apanI rAhake kA~Te samajhakara, viSa khilA diyA karatI haiN| ataH sabhI logoMko, vizeSakara rAjAoM aura dhaniyoMko bekhaTake bhojana nahIM karanA cAhiye; sadA zaMkA rakhakara, dekha-bhAlakara aura parIkSA karake bhojana karanA cAhiye / rAjA-mahArAjAoM aura bAdazAhoMke yahA~, bhojana-parIkSA karane ke liye, vaidya-hakIma naukara rahate haiN| unake parIkSA karake pAsa kara denepara hI rAjA-mahArAjA khAnA khAte haiN| viSa dene kI trkiibeN| jahara denevAle, bhojanake padArthoM meM hI jahara nahIM dete / khAnekI cIjoMke alAvA, ve pIneke pAnI, nahAneke jala, zarIrapara lagAneke lepa, aJjana aura tamAkhU prabhRti aneka cIjoM meM jahara dete haiN| a~garejI rAjya honeke pahale, bhAratameM ThagoMkA bar3A z2ora thaa| ve loga pathikoMko jaharIlI tambAkU pilAkara, viSa lagI khAToMpara sulAkara yA aura taraha viSa-prayoga karake mAra DAlA karate the| Ajakala bhI aneka rela dvArA saphara karanevAle musAphira viSase behoza karake lUTe jAte haiM / bhagavAn dhanvantari kahate haiM, ki nIce likhe padArthoM meM bahudhA viSa diyA jAtA hai:--(1) bhojana, (2) pInekA pAnI, (3) nahAnekA jala, (4) dA~tuna, (5) ubaTana, (6) mAlA, (7) kapar3e, (8) palaMga, (6) jiraha-bakhtara, (10) gahane, (11) khar3AU~, (12) Asana, (13) lagAne yA chir3akaneke candana Adi, (14) atara, (15) hukkA, cilama yA tamAkhU , (16) suramA yA aJjana, (17) ghor3e-hAthIkI pITha, (18) havA aura sar3aka prabhRti / isa taraha agara jahara denekA maukA nahIM milatA thA, to bahutase loga ayyAza-tabiyata amIroMke yahA~ viSa-kanyAyeM bhejate the| ve For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / 147 kanyAyeM lAjavAba sundarI hotI thIM; para unake sAtha maithuna karanese amIroMkA khAtamA ho jAtA thaa| Ajakala yaha cAla hai ki nahIM, isakA patA nahIM / aba Age hama hara tarahake padArtho kI viSa-parIkSA aura sAtha hI unake viSanAzaka upAya likhate haiN| PREPPEECRETOURCENSETTE. Cave viSa-mile bhojanakI priikssaa| HOSPORNCERIEDEREDEO (1) khAneke padArthoMse thor3e-thor3e padArtha kavve, billI aura kutte prabhRtike sAmane ddaalo| agara unameM viSa hogA, to ve khAte hI mara jaayNge| (2) viSa-mile padArthoM kI parIkSA cakora, jIvajIvaka, kokilA, krauMca, mora, totA, mainA, haMsa aura bandara prabhRti pazu-pakSiyoM dvArA, bar3I AsAnIse hotI hai; isIliye bar3e-bar3e amIroM aura rAjA-mahArAjAoMke yahA~ uparokta pakSI pAle jAte haiM / inakA pAlanA yA rakhanA fijUla nahIM hai / amIroMko cAhiye, apane khAnekI cIjoMmeMse nitya thor3I-thor3I inheM khilAkara, taba khAnA khaaveN| viSa-mile padArtha khAne yA dekha lene hI se cakorakI A~kheM badala jAtI haiM / jIvajIvaka pakSI viSa khAte hI mara jAte haiN| kokilAkI kaNThadhvani yA galekI surIlI AvAz2a bigar3a jAtI hai / krauMca pakSI madonmatta ho jAtA hai / mora udAsa-sA hokara nAcane lagatA hai / totAmainA pukArane lagate haiN| haMsa bar3e jorase bolane lagatA hai / bhauMre gUMjane lagate haiM / sAmhara A~sU DAlane lagatA hai aura bandara bArambAra pAkhAnA phirane lagatA hai| (3) parose hue bhojanameMse pahale thor3A-sA Agapara DAlanA cAhiye / agara bhojanake padArthoM meM viSa hogA, to agni caTacaTa karane lagegI athavA usameMse morakI gardana-jaisI nIlI aura kaThinase sahane yogya jyoti nikalegI, dhUA~ bar3A tez2a hogA aura jaldI zAnta na hogA tathA AgakI jyoti chinna-bhinna hogii| For Private and Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -wwwwwwwwwwww mmy@ mr@ mr@ mr@ mr@ jh my y mr@ @ my@ my@ my@ mr@ mr@ yh bh by bh bh bh bh tmmy ny qrh sh r bh th mr@ fy fyh r bh fr my w my my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ y CEOnna 148 cikitsA-candrodaya / - hamAre yahA~ bhojanakI thAlIpara baiThakara pahale hI jo baisandara jimAnekI cAla rakkhI gaI hai, vaha isI g2araz2ase ki, hara AdamIko bhojanake nirviSa aura viSayukta honekA hAla mAlUma ho jAya aura vaha apanI jIvana-rakSA kara ske| para, aba isa jamAne meM yaha cAla uThatI jAtI hai| loga ise vyarthakA DhoMga samajhate haiN| aisI-hI-aisI bahuta-sI bevakUphiyA~ hamArI samAjameM bar3ha rahI haiN| ecEERIENCEccaocEECCECREENSECRECENCEve hai gandha yA bhAphase viSa-parIkSA / / UPEPPERCENTENCEDERENCERCENTERCENTER - thAla aura thAliyoMmeM agara jahara-milA bhojana parosA jAtA hai, to usase jo bhApha uThatI hai, usake zarIrameM laganese hRdayameM pIr3A hotI hai, sirameM darda hotA hai aura A~kheM cakkara khAne lagatI haiN| ___"caraka" meM likhA hai, bhojanakI gandhase mastaka-zUla, hRdayameM pIr3A aura behozI hotI hai| viSa-mile padArthoMke hAthoMse chUnese hAtha sUja jAte yA so jAte haiM, u~galiyoMmeM jalana aura coMTanI-sI tathA nakhabheda hotA hai| yAnI nAkhUna phaTe-se ho jAte haiN| agara aisA ho, to bhUlakara bhI kaura mu~hameM na denA caahiye| cikitsaa| . bhAphake laganese huI pIDAkI zAntike liye nIce likhe upAya karoH (1) kUTa, hIMga, khasa aura zahadako milAkara, nAkameM nasya do aura isIko netroMmeM aaNjo| (2) sirasa, haldI aura candanako-pAnImeM pIsakara, sirapara lepa kro| (3) sapheda candanako, pattharapara pAnIke sAtha pIsakara, hRdayapara lgaao| For Private and Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / 146 (4) priyaMgUphUla, bIrabaTTI, giloya aura kamalako pIsakara, hAthoMpara lepa karanese u~galiyoMkI jalana, coMTanI aura nAkhUnoMke phaTanemeM zAnti hotI hai| Sooozakosh 0 grAsameM viSa-parIkSA / ********26-28-%888 agara rAphalatase Upara likhe lakSaNoMvAlA viSa milA bhojana kara liyA jAya yA grAsa maiM hameM diyA jAya, to jIbha, aSThIlA rogakI taraha, kar3I ho jAtI hai aura use rasoMkA jJAna nahIM hotaa| matalaba yaha ki, jIbhapara viSa-mile bhojanake pahuMcanese jIbhako khAnekI cIz2oMkA ThIka-ThIka svAda mAlUma nahIM hotA aura vaha kisI qadara kar3I yA sakhata bhI ho jAtI hai| jIbhameM darda aura jalana hone lagatI hai / muMhase lAra bahane lagatI hai| agara aisA ho, to bhojanako phaurana hI chor3akara alaga ho jAnA cAhiye aura pIr3AkI zAntike liye, nIce likhe upAya karane cAhiyeM:-- cikitsaa| (1) kUTa, hIMga, khasa aura zahadako pIsa aura milAkara, golAsA banA lo aura use mu~hameM rakhakara kavalakI taraha phirAo, khA mata jaao| (2) jIbhako jarA khuracakara usapara dhAyake phUla, harar3a aura jAmunakI guThalIkI garIko mahIna pIsakara aura zahadameM milAkara ragar3o / athavA (3) aGkoThakI jar3a, sAtalAkI chAla aura sirasake bIja zahadameM pIsa yA milAkara jIbhapara rgdd'o| a@mamMomsung dA~tuna prabhRti viSa-parIkSA / Jewester Cas agara dA~tuna meM viSa hotA hai, to usakI kU~ cI phaTI huI, chIdI yA For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / bikharI-sI hotI hai / usa dA~tunake karanese jIbha, dA~ta aura hoThoMkA mAMsa sUja jAtA hai| agara jIbha sAfa karanekI jIbhImeM viSa hotA hai, to bhI Upara likhe dA~tunake-se lakSaNa hote haiM / cikitsaa| (1) pRSTha 146 ke grAsa-parIkSAmeM likhe hue naM0 2 ke aura naM0 3 ke upAya kro| agar MASONE NE 272 ane na mama / pIneke padArthoM meM viss-priikssaa| agara dUdha, zarAba, jala, pIne aura zarbata prabhRti pIneke padArthoM meM viSa milA hotA hai, to unameM taraha-tarahakI rekhA yA lakIra ho jAtI haiM aura jhAga yA bulabule uThate haiN| ina patalI cIjoMmeM apanI yA kisI cIz2akI chAyA nahIM diikhtii| agara dIkhatI hai, to do chAyA dIkhatI haiM / chAyAmeM cheda-se hote haiM tathA chAyA patalI-sI aura bigar3I huI-sI hotI hai| agara aisA ho, to samajhanA cAhiye ki, viSa milAyA gayA hai aura aisI cIjoMko bhUlakara bhI jIbha taka na le jAnA caahiye| NUP sAga-tarakArImeM viSa-parIkSA / ___ *%%88284-88888888Hos. agara sAga-bhAjI, dAla, tarakArI, bhAta aura mAMsameM viSa milA hotA hai, to unakA svAda bigar3a jAtA hai| ve pakakara taiyAra hote hI, canda minaToMmeM hI - bAsI-se yA buse hue-se ho jAte aura unameM badabU AtI hai| acche-se-acche padArthoM meM sugandha, rasa aura rUpa nahIM rahatA / pake hue phaloMmeM agara viSa hotA hai, to ve phUTa jAte yA narma ho jAte haiM aura kacce phala pake-se ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsaa| 151 prAmAzayagata viSake lakSaNa / agara viSa AmAzaya yA medemeM pahu~ca jAtA hai, to behozI, kaya, patale dasta, peTa phUlanA yA peTapara aphArA AnA, jalana honA, zarIra kA~panA aura indriyoMmeM vikAra -ye lakSaNa hote haiN| "caraka meM likhA hai, agara viSa-mile khAneke padArtha yA pIneke dUdha, jala, zarbata Adi AmAzayameM pahuMca jAte haiM, to zarIrakA raMga aura-kA-aura ho jAtA hai, pasIne Ate haiM tathA avasAda aura utkleza hotA hai, dRSTi aura hRdaya banda ho jAte haiM tathA zarIrapara bUMdoMke samAna phor3e ho jAte haiN| agara aise lakSaNa naz2ara AveM aura viSa AmAzayameM ho, to sabase pahale "vamana" karAkara, viSako phaurana nikAla denA caahiye| kyoMki viSake AmAzayameM honepara "vamana"se bar3hakara aura davA nahIM hai| cikitsaa| (1) mainaphala, kar3avI tUmbI, kar3avI toraI aura bimbI yA kandUrI--inakA kAr3hA banAkara pilaao| (2) ekamAtra kar3avI tUmbIke patte yA jar3a pAnImeM pIsakara pilaao| isase vamana hokara viSa nikala jAtA hai| yaha nusakhA hara taraha ke viSoMpara diyA jA sakatA hai| parIkSita hai| (3 ) kar3avI toraI lAkara, pAnImeM kAr3hA bnaao| phira use chAnakara, usameM ghI milA do aura viSa khAnevAleko pilA do| isa upAyase vamana hokara jahara utara jaaygaa| noTa-kar3avI toraI bhI hara tarahake viSapara lAbhadAyaka hotI hai / agara pAgala kuttA kATa khAve, to kar3avI toraI kA gUdA maya rezeke nikAlakara, pAvabhara pAnImeM aAdha ghaNTe taka bhigo rkho| phira use masala-chAnakara, rogIkI zakti For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / anusAra pA~ca dina savere hI pilaayo| isake pilAnese kraya aura dasta hokara sArA z2ahara nikala jAtA hai aura rogI caMgA ho jAtA hai| para AnevAlI barasAta taka pathya-pAlana karanA paramAvazyaka hai| agara galemeM sUjana ho aura galA rukA ho, to kar3avI toraI ko cilamameM rakhakara, tamAkhuko taraha, pIne se lAra TapakatI hai aura galA khula jAtA hai / (4) kar3ave parabala ghisakara pilAnese, kaya hokara, viSa nikala jAtA hai| (5) choTI pIpara 2 mAze, mainaphala 6 mAze aura saiMdhAnona 6 mAze-ina tInoMko sera-bhara pAnImeM joza do; jaba tIna pAva pAnI raha jAya, mala-chAnakara garama-garama pilA do aura rogIko ghuTane mor3akara biThA do, kaya ho jaayNgii| agara kaya hone meM dera ho yA kaya khulakara na hotI hoM, to pakherUkA paMkha jIbha yA tAlUpara phero athavA araNDake pattekI DaMDI galemeM ghusAo athavA galemeM aMgulI DAlo / ina upAyoMse kaya jaldI aura khUba hotI haiM / parIkSita hai| (6) dahI, pAnI-mile dahI aura cA~valoMke pAnIse bhI vamana karAkara jahara nikAlate haiN| (7) jaharamoharA gulAba jalameM ghisa-ghisakara, hara kayapara, ekaeka gehU~-bhara denese kaya hokara viSa nikala jAtA hai / parIkSita hai / ra pakvAzayagata viSake lakSaNa / jaba jahara khAye yA jaharake bhojana-pAna khAye dera ho jAtI hai, viSake AmAzayameM rahate-rahate vamana yA kaya nahIM karAI jAtI, taba viSa pakvAzayameM calA jAtA hai / jaba viSa pakvAzayameM pahuMca jAtA hai, taba jalana, behozI, patale dasta, indriyoMmeM vikAra, raMgakA pIlA par3a jAnA aura zarIrakA dubalA ho jAnA-ye lakSaNa hote haiM / kitanoM hIke zarIrakA raMga kAlA hote bhI dekhA jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nama zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsaa| 153 ___"caraka" meM likhA hai, viSake pakvAzayameM honese mUrchA, dAha, matavAlApana aura bala nAza hotA hai aura viSake udarastha honese tandrA, kRzatA aura pIliyA-ye vikAra hote haiN| ___ noTa--viSa-milI khAnekI cIz2a khAnese pahale koThemeM dAha yA jalana hotI hai / agara viSa-milI chUne kI cIz2a chuI jAtI hai, to pahale camar3emeM jalana hotI hai| cikitsaa| (1) kAlAdAnA pIsakara aura dhImeM milAkara pilAnese dasta hote aura jahara nikala jAtA hai| (2) dahI yA zahada ke sAtha dUSI-viSAri-caulAI Adi denese bhI dasta ho jAte haiN| (3) kAlAdAnA 3 tole, sanAya 3 tole, soMTha 6 mAze aura kAlAnona Der3ha tole-ina sabako pIsa-chAnakara, pha~kAne aura Uparase garama jala pilAnese dasta ho jAte haiN| viSa khAnevAleko pahale thor3A ghI pilAkara, taba yaha davA pha~kAnI cAhiye / mAtrA 6 se 6 mAze taka / parIkSita hai| (4) nau mAze kAledAneko ghImeM bhUna lo aura pIsa lo| phira usameM 6 rattI soMTha bhI pIsakara milA do / yaha eka mAtrA hai| isako phA~kakara, Uparase garama jala pInese 17 dasta avazya ho jAte haiM / agara dasta kama karAne hoM, to soMTha mata milAo / kamajora aura narama koThe vAloMko kAlAdAnA 6 mAzese adhika na denA caahiye| (5) choTI pIpara 1 mAze, soMTha 2 mAze, saiMdhA nona 3 mAze, bidhArAkI jar3akI chAla 6 mAze aura nizotha 6 mAze-ina sabako pIsachAnakara aura 1 tole zahadameM milAkara caTAne aura Uparase, thor3A garama jala pilAnese dasta ho jAte haiM / yaha javAnakI 1 mAtrA hai| balAbala dekhakara, ise ghaTA aura bar3hA sakate ho / parIkSita hai| ... 20 For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 254 cikitsA-candrodaya / noTa-camana-virecana karAnevAle vaidyako "cikitsA-candrodaya" pahale bhAgake antameM likhe hue canda pRSTha aura dUsare bhAgake 135-112 takake saphe dhyAnase par3hane cAhiye / kyoMki vamana-virecana karAnA lar3akoMkA khela nahIM hai / HAMIRMIRMIRENIMATHAKRE * mAliza karAnake tela meM viSa-parIkSA / agara zarIrameM malane yA mAliza karAneke telameM viSa milA hotA hai, to vaha tela gAr3hA, gadalA aura bure raGgakA ho jAtA hai| agara vaise telakI mAliza karAI jAtI hai, to zarIrameM phor3e yA phaphole ho jAte haiM, camar3A paka jAtA hai, darda hotA hai, pasIne Ate haiM, jvara car3ha AtA hai aura mAMsa phaTa jAtA hai / agara aisA ho, to nIce likhe upAya karane cAhiyeM:-- cikitsaa| (1) zItala jalase zarIra dhokara yA nahAkara, candana, tagara, kUTa, khasa, vaMzapatrI, somavallI, giloya, zvetA, kamala, pIlA candana aura taja--ina davAoMko pAnImeM pIsakara, zarIrapara lepa karanA caahiye| sAtha hI inako pIsakara, kaithake rasa aura gomUtrake sAtha pInA bhI caahiye| noTa--somavaljIko somalatA bhI kahate haiN| thUharakI kaI jAtiyA~ hotI haiM, unameMse somajatA bhI eka tarahakI bela hai / isa latAkA candramAse bar3A prema hai| zukrapakSakI par3avAse hara roz2a eka-eka pattA nikalatA hai aura pUrNamAsIke dina pUre 15 patta ho jAte haiN| phira kRSNa pakSakI par3avAse hara dina eka-eka pattA girane lagatA hai / amAvasake dina eka bhI pattA nahIM rhtaa| isakI mAtrA 2 mAzekI hai / suzrutameM isake sambandhameM bar3I adbhuta-adbhuta bAteM likhI haiN| isa viSayapara phira kabhI likheNge| suzrutameM likhA hai, sindha nadImeM yaha tumbIkI taraha bahatI pAI jAtI hai / himAlaya, vindhyAcala, sahyAdri prabhRti pahAr3oMpara isakA paidA honA likhA hai| isake sevana karanese kAyA palaTa hotI hai| manuSya-zarIra devatAoMke jaisA rUpavAna aura balavAna ho jAtA For Private and Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / 155 hai| hajAroM varSako umra ho jAtI hai / aSTa siddhi aura nava niddhi isake sevana karanevAle ke sAmane hAtha bA~dhe khar3I rahatI haiN| para kheda hai ki yaha Ajakala duSprApya hai| sUcanA--agara ubaTana, chir3akane ke padArtha, kAr3he, lepa, bichaune, pala~ga, kapar3e aura z2iraha-bakhtara yA kavacameM viSa ho, to Upara likhe viSa-mile mAlizake telake jaise lakSaNa hoMge aura cikitsA bhI usI taraha kI jAyagI / * anulepanameM viSa ke lakSaNa / kezara, candana, kapUra aura kastUrI Adi padArthoM ko pIsakara, amIra loga badana meM lagavAyA karate haiM; isIko anulepa kahate haiN| agara viSa-milA anulepa zarIrameM lagAyA jAtA hai, to lagAyI huI jagahake bAla yA roe~ gira jAte haiM, sirameM darda hotA hai, romoMke chedoMse khUna nikalane lagatA hai aura ceharepara gA~The ho jAtI haiN| cikitsaa| (1) kAlI miTTIko--nIlagAya yA rojhake pitte, ghI, priyaMgU, zyAmA nizotha aura caulAImeM kaI bAra bhAvanA dekara pIso aura lepa karo / athavA (2) gobarake rasakA lepa kro| athavA mAlatIke rasakA lepa kro| athavA mUSikapaNI yA mUsAkAnIke rasakA lepa karo athavA gharake dhUe~ kA lepa kro| noTa-mUSakaparNIko mUsAkAnI bhI kahate haiM / isake cupa z2amInapara phaile rahate haiN| davAke kAma meM isakA sarvAGga lete haiM / isase viSaile-cUhekA viSa naSTa hotA hai| mAtrA 1 mArokI hai / rasoIke sthAnoM meM jo dhUsA~-sA jama jAtA hai, use hI gharakA dhUA~sA kahate haiN| viSa-cikitsAmeM yaha bahuta kAma AtA hai| sUcanA--agara sirameM lagAneke tela, itra, phulela, TopI, pagar3I, snAnake jala aura mAlAmeM viSa hotA hai, to anulepana viSakese lakSaNa hote haiM aura isI Upara likhI cikitsAse lAbha hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 cikitsA-candrodaya / mar mukhalepagata viSa ke lakSaNa / agara mu~hapara malaneke padArthoM meM viSa hotA hai, to unake muMhapara lagAnese muMha syAha ho jAtA hai aura muhAse-jaise choTe-choTe dAne paidA ho jAte haiM, camar3I paka jAtI hai, mAMsa kaTa jAtA hai, pasIne. Ate haiM, jvara hotA aura phaphole-se ho jAte haiN| cikitsaa| (1) ghI aura shhd-naabraabr-pilaao| (2) candana aura ghIkA lepa kro| (3) arkapuSpI yA andhAhUlI, muleThI, bhAraMgI, dupahariyA aura sA~ThI--ina sabako pIsakara lepa kro| noTa-arka-puSpI saMskRta nAma hai / hindI meM, andhAhUlI, arkahUlI, arkapuSpa, kSIravRkSa aura dadhiyAra kahate haiN| isameM dUdha nikalatA hai| phUla sUrajamukhIke samAna gola hotA hai / patta giloyake samAna choTe hote haiN| isakI bela nAgara belake samAna hotI hai / baMgalAmeM ise "bar3akSIraI" aura marahaThImeM 'pahArakuTumbI' kahate haiN| dupahariyAko saMskRtameM bandhUka yA bandhujIva aura ba~galAmeM "bAndhuli pUlera gAcha" kahate haiM / yaha dupaharIke samaya khilatA hai, isa se ise dupahariyA kahate haiM / mAjI loga ise bAgoM meM lagAte haiM / *** * ** * *** * ** * ** * savAriyoMpara viSake lakSaNa / ___ agara hAthI, ghor3e, U~Ta AdikI pIThoMpara viSa lagA huA hotA hai, to hAthI-ghor3e AdikI tabiyata kharAba ho jAtI hai, unake muMhase lAra giratI hai aura unakI A~kheM lAla ho jAtI haiN| jo koI aisI viSa-lagI savAriyoMpara car3hatA hai, usakI sAthaloM--jA~ghoM, liGga, gudA aura photoMmeM phor3e yA phaphole ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / cikitsaa| (1) vahI ilAja karo jo pRSTha 154 meM viSa-mile mAliza karAneke telameM likhA gayA hai / jAnavaroMkA bhI vahI ilAja karanA caahiye| . noTa--"caraka"meM likhA hai, rAjAke phiranekI jagaha, khar3AU~, jUte, ghor3A, hAthI, palaGga, siMhAsana yA mez2a kurasI AdimeM viSa lagA hotA hai, to unake kAmameM lAnese suiyA~ cubhAnekI-sI pIr3A, dAha, klama aura avipAka hotA hai| =========== ===== I nasya, hakkA, tambAkU aura phUloMmeM viSa / agara nasya yA tambAkU prabhRtimeM viSa hotA hai, to unako kAmameM lAnese muMha, nAka, kAna Adi chedoMse khUna giratA hai, sirameM pIr3A hotI hai, kapha giratA hai aura A~kha, kAna Adi indriyA~ kharAba ho jAtI haiN| cikitsA / (1) pAnIke sAtha atIsako pIsakara lugadI banA lo| lugadIse caugunA ghI lo aura ghIse caugunA gAyakA dUdha lo| sabako milAkara, Agapara pakAo aura ghI-mAtra rahanepara utAra lo| isa ghIke pilAnese Upara likhe roga nAza ho jAte haiN| (2) ghImeM baca aura mallikA--motiyA milAkara nasya do / agara phUloM yA phUlamAlAoMmeM viSa hotA hai, to unakI sugandha mArI jAtI hai, raMga bigar3a jAtA hai aura ve kumhalAye-se ho jAte haiN| unake sUM ghanese sirameM darda hotA aura netroMse A~sU girate haiN| cikitsaa| (1) mukhalepa-gata viSameM--pRSTha 156 meM-jo cikitsA likhI hai, vahI karo athavA pRSTha 148 meM gandha yA bhAphake viSakA jo ilAja likhA hai, vaha kro| For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 158 cikitsaa-cndrody| kAnake tela meM viSake lakSaNa / agara kAnoMmeM DAlaneke telameM viSa hotA hai aura vaha kAnoMmeM DAlA jAtA hai, to kAna bekAma ho jAte haiM, sUjana car3ha AtI aura. kAna bahane lagate haiM / agara sA ho, to zIghra hI karNapUraNa aura nIcekA ilAja karanA cAhiyeH cikitsA / (1) zatAvarakA svarasa, ghI aura zahada milAkara, kAnoMmeM DAlo / (2) kattheke zItala kAr3hese kAnoMko dhoo| Xece: aJjanameM viSake lakSaNa agara surame yA aJjanameM viSa hotA hai, to unake lagAte hI netroMse A~sU Ate haiM, jalana aura pIr3A hotI hai, netra ghUmate haiM aura bahudhA jAte bhI rahate haiM; yAnI AdamI andhA ho jAtA hai| cikitsA / (1) tAjA ghI pIpala milAkara piio| (2) mer3hAsiMgI aura varaNeke vRkSake goMdako milAkara aura pIsakara aaNjo| (3) kaitha aura mer3hAsiMgIke phUla milAkara aaNjo| (4) bhilAveke phUla aaNjo| (5) dupahariyAka phUla aaNjo| (6) aGkoTake phUla aaNjo| (7) mokhA aura mahAsarjake niryAsa, samandaraphena aura gorocana-ina sabako pIsakara netroM meM A~jo / For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / 0903030303030303080000 am khar3AU~, jUte Asana aura gahanoM meM viSa / agara viSa-lagI khar3AU~ pahanI jAtI haiM, to pA~vameM sUjana A jAtI hai, pA~va so jAte haiM--sparza-jJAna nahIM hotA, phaphole yA phor3e ho jAte haiM aura pIpa nikalatA hai| jUte aura Asana athavA gaddoMmeM viSa honese bhI yahI lakSaNa hote haiN| gahanoMmeM viSa honese unakI camaka mArI jAtI hai / ve jahA~-jahA~ pahane jAte haiM, vahA~-vahA~ jalana hotI aura camar3I paka aura phaTa jAtI hai| cikitsaa| (1) pIche mAliza karaneke tela meM jo ilAja likhA hai, vahI karanA cAhiye athavA buddhise vicAra karake, pIche likhI lagAnekI davAoMmeMse koI davA lagAnI cAhiye / viSa-dUSita jala / sewastroGCGoyanwer agara eka rAjA dUsare rAjA para car3hakara jAtA thA, to dUsarA rAjA yA rAjAke zatru rAhake jalAzayoM-kUe~ , tAlAba aura bAvar3iyoMmeM viSa ghulavAkara viSa-dUSita karA diyA karate the| "the" zabda hamane isaliye likhA hai, ki Ajakala bhAratameM aMgrejI rAjya honese kisI rAjAko dUsare rAjApara car3hAI karanekA kAma hI nahIM pdd'taa| svataMtra dezoMke rAje car3hAiyA~ kiyA karate haiN| suzrutameM likhA hai, zatru-rAjA loga ghAsa, pAnI, rAha, anna, dhUA~ aura vAyuko viSamaya kara dete the / hamane ye bAteM san 1814 ke vizvavyApI mahAsamarameM sunI thIM / sunate haiM, jarmanIne viSailI gaisa chor3I thii| jarmanIkI viSailI gaisakI bAta sunakara bhAratavAsI Azcarya karate the aura usake kitane hI mahInoM taka pRthvIke prAyaH samasta narapAloMkI nAkameM dama kara dene For Private and Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 cikitsA - candrodaya | aura unheM apanI u~galiyoM para nacAneke kAraNa use rAkSasa kahate the / yadyapi ye saba bAteM bhAratIyoM ke liye nayI nahIM haiN| unake dezameM hI ye saba kAma hote the; para aba kAlake pherase ve saba vidyAoM ko bhUla gaye aura apanI vidyAoMkA dUsaroM dvArA upayoga honese cakita aura vismita hote haiM ! dhanya ! kAla terI mahimA ! acchA, aba phira matalaba kI bAtapara Ate haiN| agara jala viSase dUSita hotA hai, to vaha kucha gAr3hA ho jAtA hai, usameM tez2a bU hotI hai, bhAga Ate aura lakIreM-sI dIkhatI haiM / jalAzayoM meM rahanevAle maiMDaka aura machalI unameM mare hue dekhe jAte haiM aura unake kinAreke pazupakSI pAgala se hokara idhara-udhara ghUmate haiM / ye viSa-dUSita jala ke lakSaNa haiN| agara aise jalako manuSya aura ghor3e, hAthI, khaccara, gadhe tathA baila vag2aira jo pIte haiM yA aise jalameM nahAte haiM, unako vamana, mUrcchA, jvara, dAha aura zotha - - sUjana --ye upadrava hote haiM / vaidyako viSa- dUSita jalase pIr3ita hue prANiyoMko nirviSa aura pAnIko bhI * zuddha aura nirdoSa karanA cAhiye / jala-zuddhi-vidhi | ( 1 ) dhava, azvakarNa - zAlavRkSa, vijayasAra, pharahada, pATalA, sinduvAra, mokhA, phiramAlA aura sapheda khaira - ina 6 cIz2oM ko jalAkara rAkha kara lenI cAhiye / inakI zItala bhasma nadI, tAlAba, kUe~, bAvar3I AdimeM DAla denese jala nirviSa ho jAtA hai / agara thor3e se pAnI kI darakAra ho, to eka passe-bhara yahI rAkha eka ghar3e-bhara pAnI meM ghola denI cAhiye / jaba rAkha nIce baiTha jAya aura pAnI sAfa ho jAya, taba use zuddha samajhakara pInA cAhiye / noTa - (1) dhAya yA dhavake vRkSa vanoMmeM bahuta bar3e-bar3e hote haiN| inakI lakar3I hala- mUsala banate haiM / (2) zAlake per3a bhI vanameM bahuta bar3e-bar3e hote haiM / - (3) vijayasArake vRkSa bhI vanameM bahuta bar3e-bar3e hote haiM / (4) pharahada yA pAri- bhadrake vRkSa bhI vanameM hote haiM / ( 5 ) pATalA yA pADharake vRtta bhI vanameM bar3e-bar3e For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsA / 161 haiM hote haiM / (6) sinduvArake vRkSa vanameM bahuta hote haiM / (7) mokhA ke vRtta bhI vanameM hote haiM / ( 8 ) kiramAlA yAnI amalatAzake per3a bhI vanameM bar3e-bar3e hote 1 9 ) safa eda khairake vRkSa bhI vanameM bar3e-bar3e hote haiM / matalaba yaha ki, ye nau vRkSa vanameM hote haiM aura bahutAyata se hote haiM / inake upayogI zraGga chAla Adi lekara rAkha kara lenI cAhiye / viSa- dUSita pRthvI | viSa- dUSita z2amIna se manuSya yA hAthI ghor3e AdikA jo aGga chU jAtA hai, vahI sUja jAtA yA jalane lagatA hai athavA vahA~ke bAla jhar3a jAte yA nAkhUna phaTa jAte haiM / pRthvI kI zuddhikA upAya / ( 1 ) javAsA aura sarvagandhakI saba davAoM ko zarAba meM pIsa aura gholakara, sar3akoM yA rAhoMpara chir3akAva kara denese pRthvI nirviSa ho jAtI hai / YRKK noTa --taja, tejapAta, bar3I ilAyacI, nAgakezara, kapUra, zItalacInI, agara, kezara aura laiMga-ina sabako milAkara "sarvagandha" kahate haiN| yAda rakho, auSadhi gandha yA viSase hue jvara meM, pitta aura viSake nAza karane ko, isI sarvagandhakA kAr3hA pilAte haiM / viSa - milI dhUtra aura havA | RRR viSailI dhUA~ aura viSailI havAse AkAza ke pakSI vyAkula hokara z2amInapara gira par3ate haiM aura manuSyoMko khA~sI, jukAma, sira-darda aura dAruNa netra roga hote haiM / zuddhikA upAya | ( 1 ) lAkha, haldI, atIsa, harar3a, nAgaramothA, hareNu, ilAyacI, 21 For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 cikitsA-candrodaya / tejapAta, dAlacInI, kUTa aura priyaMgU-inako AgameM jalAkara, dhUA~ karanese dhUe~ aura havAkI zuddhi hotI hai| (2) cA~dIkA burAdA, pArA aura bIrabahuTTI,--ina tInoMko samAna-samAna lo / phira ina tInoMke barAbara mothA yA hiMgalU milAo / ina sabako kapilAke pittameM pIsakara bAjoMpara lepa kara do| isa lepako lagAkara nagAr3e aura Dhola Adi bajAnese ghora viSake parimANu naSTa ho jAte haiN| viSa-nAzaka saMkSipta upAya / (1) "mahAsugandhi" nAmakI agadake pilAne, lepa karane, nasya dene aura A~janese saba tarahake viSa naSTa ho jAte haiM / "suzruta meM likhA hai, mahAsugandhi agadase vaha manuSya bhI ArAma ho jAte haiM, jinake kandhe viSase TUTa gaye haiM, netra phaTa gaye haiM aura jo mRtyu-mukhameM gira gaye haiN| isake sevanase nAgoMke rAjA vAsukikA DasA huA bhI ArAma ho jAtA hai / matalaba yaha hai, isa agadase sthAvara viSa aura sarpa-viSa nizcaya hI zAnta hote haiM / isake banAnekI vidhi isI bhAgake pRSTha 30-31 meM likhI hai| (2) agara viSa AmAzayameM ho, to khUba kaya karAkara viSako nikAla do / agara viSa pakkAzayameM ho, to teja julAbakI davA dekara viSako nikAla do| agara viSa khUnameM ho, to phasda kholakara, sIMgI lagAkara yA jaise UMce khUnako nikAla do / cakradattajI kahate haiM:--agara viSa khAlameM ho, to lepa aura seka Adi zItala karma kro| noTa-(1) agara viSa prAmAzayameM ho, to cAra tole tagarako zahada aura mizrI meM milAkara cATo / (2) agara viSa pakvAzayameM ho, to pIpara, haldI, ma~jITha aura dAruhaldI--barAbara-barAbara lekara aura gAyake pittameM pIsakara manuSyako pIne caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zatruoM dvArA diye hue viSakI cikitsaa| 163 - (3) mUSikA yA ajaruhA--asalI nirviSIko hAthameM bA~dha denese khAye-piye viSa-mile padArtha nirviSa ho jAte haiN| (4) mitroMmeM baiThakara dila khuza karate rahanA cAhiye / "ajeya ghRta" aura "amRta ghRta" nitya pInA cAhiye / ghI, dUdha, dahI, zahada aura zItala jala-inako pInA caahiye| zahada aura ghI milA semakA yUSa bhI hitakArI hai| noTa-paittika yA pitta-prakRtivAle viSapara zItala jala pInA hita hai, para vAtika yA bAdIke svabhAvavAle viSapara zItala jala pInA ThIka nahIM hai| jaise, saMkhiyA khAnevAleko zItala jala hAnikAraka aura garama hitakArI hai| hara eka kAma vicArakara karanA caahiye| (5) jisane cupacApa viSa khA liyA ho, use pIpara, muleThI, zahada, khA~r3a aura IkhakA rasa--inako milAkara pInA aura vamana kara denA caahie| gara-viSa-cikitsA / XXXXXXXXXXXXXX Yes hUdA striyA~ apane patiyoMko vazameM karaneke liye, pasInA, mAsika-dharmakA khUna-raja aura apane yA parAye zarIrake * * mailoMko apane patiyoMko bhojana ityAdimeM milAkara khilA detI haiM / isI taraha zatru bhI aise hI padArtha bhojanameM milAkara khilA dete haiM / ina pasInA Adi maile padArtho ko "gara" kahate haiN| __pasIne aura raja-prabhRti gara khAnese zarIrameM pANDutA hotI, badana kamajora ho jAtA, jvara AtA, marmasthaloMmeM pIr3A hotI tathA dhAtukSaya aura sUjana hotI hai| suzrutameM likhA hai: yogairnAnAvidhaireSAM cUrNena garamAdizet / dRSIviSaprakArANAM tathaivApyanulepanAt // viSaile jantuoMko pIsakara sthAvara viSa Adi nAnA prakArake For Private and Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 cikitsA - candrodaya | yogoM meM milAte haiM / isa taraha jo triSa taiyAra hotA hai, use hI "garaviSa" kahate haiN| dUSI viSa ke prakArakA athavA lepanakA viSa-padArtha bhI garasaMjJaka ho jAtA hai / koI likhate haiM, bahutase teja viSoMke milAnese jo viSa banatA hai, use gara- viSa (kRtrima viSa ) kahate haiM / aisA viSa manuSyako zIghra hI nahIM, varan kAlAntara meM mAratA hai / isase zarIra meM glAni, Alasya, aruci, zvAsa, mandAgni, kamajorI aura badahaz2amI-ye vikAra hote haiN| gara- viSa nAzaka nusakhe / asA, nIma aura paravala - ina tInoM ke pattoM ke kAr3he meM, harar3ako pAnI meM pIsakara milA do aura inake sAtha ghI pakA lo| isako "vRSAdi ghRta" kahate haiM / isa ghIke khAnese gara- viSa nizcaya hI zAnta ho jAtA hai / parIkSita hai / noTa - harar3ako pAnI ke sAtha silapara pIsakara kalka yA lugadI banA lo / vaz2anameM jitanI lugadI ho, usase caugunA ghI lo aura ghIse caugunA zrar3a sAdikA kAr3hA taiyAra kara lo / phira sabako milAkara mandAgni se pakAzro / jaba kAr3hA jala jAya aura ghI mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura sApha bartana meM rakha do / 1 (2) kolakI jar3akA kAr3hA banAkara, usameM rAva aura ghI DAla - kara, telase svedita kiye gara - viSavAleko pilAnese gara naSTa ho jAte haiM / (3) mizrI, zahada, sonAmakkhI kI bhasma aura sonA - bhasma - ina sabako milAkara caTAnese, atyanta ugra aneka prakArake viSa milAne se banA huA gara- viSa naSTa ho jAtA hai / ( 4 ) baca, kAlImirca, mainazila, devadAru, karaMja, haldI, dAruhaldI, sirasa, aura pIpara - inako ekatra pIsakara netroM meM A~janese garaviSa zAnta ho jAtA hai / ( 5 ) sirasakI jar3akI chAla, sirasake phUla aura sirasake hI bIja -- inako gomUtra meM pIsakara vyavahAra karanese viSa bAdhA dUra ho jAtI hai / For Private and Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org -44 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir as at ba dUsa khaDa | For Private and Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir adm WARA on jaMgama viSa-cikitsA / I WwwxC ___ calane-phiranevAle sA~pa-bicchU, kanakhajUre, maiMDaka, makar3I, chipakalI prabhRtike viSako "jaMgama viSa" kahate haiN| pahalA adhyAya / sarpa-viSa cikitsaa| sA~poMke do bheda se to sA~poMke bahutase bheda haiM, para mukhyatayA sA~pa do Dirone tarahake hote haiM:-(1) divya aura (2) pArthiva / divya soke lakSaNa / vAsuki aura takSaka Adi divya sarpa kahalAte haiN| ye asaMkhya prakArake hote haiN| ye bar3e tejasvI, pRthvIko dhAraNa karanevAle aura nAgoMke rAjA haiN| ye nirantara garajane, viSa barasAne aura jagatko santApita karanevAle haiN| inhoMne yaha pRthvI, maya samudra aura dvIpoMke, dhAraNa kara rakhI hai| ye apanI dRSTi aura sA~sase hI jagatko bhasma kara sakate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 cikitsA-candrodaya / ....... .......... .... ... ... . . .. . .. . . . . . .. . .. . .. . .. . .. ... .............. pArthiva soke lakSaNa / pRthvIpara rahanevAle sA~poMko pArthiva sA~pa kahate haiN| manuSyoMko yahI kATate haiM / inakI dAr3hoMmeM viSa rahatA hai| ye pA~ca prakArake hote haiM:- (1) bhogI, (2) maNDalI, (3) rAjila, (4) nirviSa aura (5) dogale / ye pA~coM 80 tarahake hote haiM:(1) darbIkara yA bhogI........ (2) maNDalI (3) rAjila (4) nirviSa (5) vaikaraMja aura inase paidA hue ....... kula 80 -- sA~poMkI paidAyaza / sA~poMkI paidAyazake sambandhameM purANoM aura vaidyaka-granthoM meM bahutakucha likhA hai| usameMse aneka bAtoMpara Ajakalake vidyAbhimAnI bAbU loga vizvAsa nahIM kareMge, ataH hama samayAnukUla bAteM hI likhate haiN| varSARtuke ASAr3ha mAsameM sA~poMko mada AtA hai| isI mahIne meM ve kAmonmatta hokara, nihAyata hI pozIdA jagahameM, maithuna karate haiN| yadi inako koI dekha letA hai, to ye bahuta hI nArAja hote haiM aura use kATe binA nahIM chodd'te| kitane hI tez2a ghur3asavAroMko bhI inhoMne binA kATe nahIM chodd'aa| - hA~, asala matalabakI bAta yaha hai ki, ASAr3hameM sarpa maithuna karate haiM, taba sarpiNI garbhavatI ho jAtI hai| varSAbhara vaha garbhavatI rahatI hai aura kAtikake mahInemeM, do sau cAlIsa yA kama-z2iyAdA aNDe detI hai / unameMse kitane hI pakate hue aNDoMko vaha svayaM khA jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-sokA vrnnn| 166 mazahUra hai ki, bhUkhI nAgina apane aNDe khA jAtI hai| bhUkhA kaunasA pApa nahIM karatA ? zeSameM, use apane aNDoMpara dayA A jAtI hai, isaliye kuchako chor3a detI aura unheM chai mahIne taka seyA karatI hai| . sApoMke dAda-dA~ta / aNDoMse nikalaneke sAtaveM dina, baccoMkA raGga apane mA~-bApake raGgase mila jAtA hai| sAta dinake bAda hI dA~ta nikalate haiM aura ikkIsa dinake andara tAlUmeM viSa paidA ho jAtA hai| paccIsa dinakA. baccA jaharIlA ho jAtA hai aura 2 mahIneke bAda vaha kA~calI chor3ane lagatA hai / jisa samaya sA~pa kATatA hai, usakA jahara nikala jAtA hai; kintu phira Akara jamA ho jAtA hai / sA~pake dA~toMke Upara viSakI thailI hotI hai / jaba sA~pa kATatA hai, viSa thailImeMse nikalakara kATe hue ghAvameM A par3atA hai| ____ kahate haiM, sA~poMke eka mu~ha, do jIbha, battIsa dA~ta aura z2aharase bharI huI cAra dAr3heM hotI haiM / ina dAr3hoMmeM hara samaya jahara nahIM rhtaa| jaba sA~pa krodha karatA hai, taba jahara nasoMkI rAhase dAr3hoMmeM A jAtA hai / una dAr3hoMke nAma makarI, karAlI, kAlarAtri aura yamadUtI haiN| pichalI dAr3ha yamadUtI choTI aura gaharI hotI hai / jise sA~pa isa dAr3hase kATatA hai, vaha phira kisI bhI davA-dArU aura yantramantrase nahIM bctaa| ___ kaI granthoMmeM likhA hai , sA~pake cAra dA~ta aura do dAr3ha hotI haiN| viSavAlI dAr3ha Uparake pemeM rahatI hai| vaha dAr3ha sUIke samAna patalI aura bIcameMse vikasita hotI hai| usa dAr3hake bIcameM cheda hote haiM aura usI dAr3hake sAtha jaharakI thailIkA sambandha hotA hai| yoM to vaha dAr3ha mu~hameM Ar3I rahatI hai, para kATate samaya khar3I ho jAtI hai / agara sA~pa zarIrake muMha lagAve aura usI samaya pheMka diyA jAya, to mAmUlI ghAva hotA hai / agara sAmAnya ghAva ho aura viSa For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 170 cikitsA - candrodaya / bhItara na ghusA ho, to bhayaGkara pariNAma nahIM hotA / acchI taraha dAr3ha baiThane se mRtyu hotI hai| bicchUke eka DaMka hotA hai, para sA~pake do DaMka hote haiN| bicchUke DaMkase teja darda hotA hai, para sA~pake Dase utanA teja darda nahIM hotA, lekina jagaha kAlI par3a jAtI hai / u "caraka" meM likhA hai, sA~pake cAra dA~ta bar3e hote haiN| dAhinI orake nIce dA~ta lAla raGgake aura Upara ke zyAma raGgake hote haiN| gAyakI bhIgI huI pU~chake agale bhAgameM jitanI bar3I jalakI bU~da hotI hai, sarpake bAIM taraphake nIceke dA~toMmeM bhI utanA hI viSa rahatA hai / bAI tarapha ke Uparake dA~toMmeM usase dUnA, dAhinI taraphake nIce ke dA~toM meM usase tigunA aura dAhinI taraphake Uparake dA~toMmeM usase caugunA viSa rahatA hai / sarpa jisa dA~tase kATatA hai, usake Dase hue sthAnakA raGga usI dA~take raMgake jaisA hotA hai| cAra tarahake dA~toMmeMpahale kI apekSA dUsarekA, dUsarekI apekSA tIsarekA aura tIsarekI apekSA caukA daMzana adhika bhayAnaka hotA hai / -- sA~pako umra aura unake paira / purANoMmeM sarpakI Ayu haz2Ara varSa takakI likhI hai, para aneka granthoMmeM sau yA savA sau varSakI hI likhI hai / koI kahate haiM, sA~pake paira nahIM hote, vaha peTake bala itanA tez2a daur3atA hai, ki teja se teja ghur3asavAra usase bacakara nahIM jA sakatA / koI kahate haiM, sA~pake bAlake samAna sUkSma 220 paira hote haiM, para vaha dikhate nahIM / jaba sA~pa calane lagatA hai, paira bAhara nikala Ate haiM / sA~pina tIna taraha ke bacce janatI hai / sA~pinake aNDoMse tIna tarahake bacce nikalate haiM:( 1 ) puruSa, (2) strI aura (3) napunsaka / jisakA sira bhArI hotA hai, jIbha moTI hotI hai; A~kheM bar3I-bar3I hotI haiM, vaha sarpa hotA For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-sokA varNana / 171 hai / jisake ye saba choTe hote haiM, vaha sA~pina hotI hai| jisameM sA~pa aura sA~pina donoMke cihna pAye jAte haiM aura jisameM krodha nahIM hotA, vaha napuMsaka yA hIjar3A hotA hai / napuMsakoMke viSameM utanI tejI nahIM hotI; yAnI unakA viSa nara-mAdIna sA~poMkI apekSA mandA hotA hai| sA~poMkI kismeM "suzruta' meM sA~poMkI bahuta-sI kismeM likhI haiN| yadyapi sabhI kismoMkA jAnanA jarUrI hai, para utanI kismoMke sA~poMkI pahacAna aura nAma vagairaH sose dilacaspI rakhanevAloM, unako pakar3ane-pAlanevAloM aura tantra-mantrakA kAma karanevAloMke sivA aura saba logoMko yAda nahIM raha sakate, isase hama saoNMke mukhya-mukhya bheda hI likhate haiN| sA~poMke pA~ca bheda / ___ yoM to sA~pa assI prakArake hote haiM, para mukhyatayA tIna yA pA~ca prakArake hote haiM / vAgbhaTTane bhI tIna prakArake sarpo kA hI jikra kiyA hai / zeSake liye anupayogI samajhakara chor3a diyA hai| unhoMne darbIkara, maNDalI aura rAjila-tIna tarahake sA~pa likhe haiM / bhogI, maNDalI aura rAjila-ye tIna likhe haiN| inake sivAya, eka jAtikA sA~pa aura dUsarI jAtikI sA~pinase paidA honevAle "dogale" aura likhe haiM / asala meM, sarpo ke mukhya pA~ca bheda haiM: (1) bhogI . (2) maeDalI (3) rAjila (4) nirviSa (5) dogale / noTa-bhogI sarpo ko kitane hI vaidyoMne "dIkara" likhA hai / ye phanavAle bhI kahalAte haiN| bolacAlako bhASAmeM inake pA~ca vibhAga isa taraha bhI kara sakate haiM(1) phanavAle (2)cittIdAra (3) dhArIdAra (4) binA z2aharavAle (5) dogale / For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 1 ) bhogI ( 2 ) maNDalI ( 3 ) rAjila ( 4 ) dogale 172 cikitsA candrodaya / * baGgasenane cAra aura vAgbhaTTane tIna vibhAga kiye haiN| ye vibhAga, cikitsA ke. subhIte ke liye, vAtAdika doSoMke hisAbase kiye haiM / jisa taraha doSa tIna hote haiM, usI taraha sA~poMkI prakRti bhI tIna hotI haiM / vAta prakRtivAle, pitta prakRtivAle, kapha prakRtivAle aura milI huI prakRtivAle -- isa taraha cAra prakRtiyoMvAle sA~pa hote haiM / jisakI jaisI prakRti hotI hai, usake viSakA prabhAva bhI kATane vAlepara vaisA ho hotA hai / jaise, agara vAta prakRtivAlA sA~pa kATatA hai, to kATe jAnevAle AdamI meM vAyukA prakopa hotA hai; yAnI viSa car3hane meM vAyu-kopake lakSaNa naz2ara Ate haiN| agara pitta prakRtivAlA kATatA hai, to pittakopake; kapha prakRtivAlA kATatA hai, to kapha-kopake aura milI huI prakRtivAlA kATatA hai, to do doSoMke kopake lakSaNa dRSTigata hote haiN| cAroM tarahake sA~poMkI cAra prakRtiyA~ isa taraha hotI haiM: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAta prakRti / pitta prakRti | ... kapha prakRti / 4. dvandvaja prakRti | sUcanA -- gArur3o granthoMmeM sA~poMkI hai jAti likhI haiM -- phaNIdhara, maNIdhara, pattarA, bhoMkoDIcA, jalasA~pa, gar3IbA, citrA, kAlAnAga aura kantA / sA~poM kI pahacAna | bhogI / ( 1 ) bhogI yA phanavAle -- ina sA~poMko " darbIkara" bhI kahate haiM / inake taraha-taraha ke AkAroMke phana hote haiM, isIliye inheM phanavAle sA~pa kahate haiM / ye bar3I tez2I se khUba jaldI-jaldI calate haiM / inakI prakRti vAyupradhAna hotI hai, isaliye inake viSameM bhI vAyukI pradhAnatA hotI hai| ye jisa manuSyako kATate haiM, usameM vAyuke prakopake vizeSa lakSaNa dekhane meM Ate haiN| inakA viSa rUkhA hotA hai / rUkhApana vAyukA guNa hai| kAle sA~pa, ghora kAle sA~pa aura kAle peTavAle sA~pa inhIM meM hote haiM / inakI mukhya pahacAna do haiM: -- ( 1 ) phana aura (2) jaldI calanA / For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA--sokA varNana / 173 "suzruta" meM darbIkaroMke ye bheda likhe haiM:--kRSNa sarpa-kAlA sA~pa, mahA kRSNa--ghora kAlA sA~pa, kRSNodara-kAle peTavAlA, zvetakapotasapheda kapotI, mahAkapota, balAhaka, mahAsarpa, zaMkhapAla, lohitAkSa, gavedhuka, parisarpa, khaMDaphaNa, kukuda, padma, mahApadma, darbhapuSpa, dadhimukha, puNDarIka, bhRkuTImukha, viSkira, puSpAbhikIrNa, girisarpa, Rjusarpa, zvetodara, mahAzirA, alagada aura AzIviSa / inake sirapara pahiye, hala, chatra, sAthiyA aura aMkuzake nizAna hote haiM aura ye jaldI-jaldI calate haiN| darbI saMskRtameM kalachIko kahate haiM / jinake phana kalachIke jaise hote haiM, unheM dIkara kahate haiM / inake kATanese vAyukA prakopa hotA hai; isaliye netra, nakha, dA~ta, mala-mUtra Adi kAle ho jAte haiM, zarIra kA~patA hai, jaMbhAI AtI haiM tathA rAla bahanA, zUla yA aiMThana honA vagairaHvagairaH vAyu-vikAra hote haiM / inake viSake lakSaNa hama Age likheMge / mnnddlii| (2) maNDalI yA cittIdAra-inake badanapara cittiyA~ hotI haiN| isIse inheM cittIdAra sarpa kahate haiM / ye dhIre-dhIre mandI cAlase calate haiN| inameMse kitanoM hI para lAla, kitanoM hI para kAlI aura kitanoM hI para safeda cittiyA~ hotI haiN| kitanoM hI para phUloM jaisI, kitanoM hI para bA~sake pattoM-jaisI aura kitanoM hI para hiranake kharajaisI cittI yA cakatte hote haiM / ye peTake pAsase moTe aura dUsarI jagahase patale yA pracaNDa agnike samAna tIkSNa hote haiN| jinapara camakadAra cittiyA~ hotI haiM, ve bar3e tez2a z2aharavAle hote haiN| inakI prakRti pitta-pradhAna hotI hai, isaliye inake viSameM bhI pittakI pradhAnatA hotI hai| ye jise kATate haiM, usameM pittake prakopake lakSaNa naz2ara Ate haiM / inakA viSa garama hotA hai aura garamI pittakA lakSaNa hai| inakI mukhya pahacAna ye haiM:-- 1) cittI, cakatte yA vindu, 2) peTake pAsase moTApana, aura (3) mandI cAla / For Private and Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 cikitsaa-cndrody| .."suzruta meM maNDalI saoNMke ye bheda likhe haiM:-AdarzamaNDala, zvetamaNDala, raktamaNDala, citramaNDala, pRSata, rodhra, puSya, miliMdaka, gonasa, vRddha gonasa, panasa, mahApanasa, veNupatraka, zizuka, madana, pAlihira, piMgala, tantuka, puSpa, pANDu SaDaMga, agnika, vabhra, kaSAya, kaluza, pArAvata, hastAbharaNa, citraka aura aiNIpada / inake 22 bheda hote haiM, para ye z2iyAdA haiM, ataH AdarzamaNDalAdi cAroMko 1, gonasa-vRddhagonasa ko 1 aura panasa-mahApanasako 1 smjhiye| cU~ ki ye pitta-prakRti hote haiM, ataH inake kATanese camar3A aura netrAdi pIle ho jAte haiM, saba cIjeM pIlI dIkhatI haiM, kATI huI jagaha sar3ane lagatI hai tathA sardIkI icchA, santApa, dAha, pyAsa, jvara, mada aura mUrchA Adi lakSaNa hote aura gudA Adise khUna giratA hai| inake viSake lakSala. hama Age likheNge| rAjila / (3) rAjila yA dhArIdAra-inheM rAjimanta bhI kahate haiM / kisIke zarIrapara Ar3I, kisIke zarIrapara sIdhI aura kisIke zarIrapara bindiyoMke sAtha rekhA yA lakIreM-sI hotI haiN| inhIMkI vajahase ye dhArIdAra aura gaNDedAra kahalAte haiN| inakA zarIra khUba sApha, cikanA aura dekhane meM sundara hotA hai| inakI prakRti kapha-pradhAna hotI hai, isaliye inake viSameM bhI kaphakI pradhAnatA hotI hai / ye jise kATate haiM, usameM kapha-prakopake lakSaNa naz2ara Ate haiM / inakA viSa zItala hotA hai aura zItalatA kaphakA lakSaNa hai| ___"suzruta meM likhA hai, rAjila yA rAjimantoMke ye bheda hote haiM:-- puNDarIka, rAjicitre, aMgularAji, vindurAji, kardamaka, tRNazoSaka, sarSapaka, zvetahanu, darbhapuSpaka, cakraka, godhUmaka aura kikisAda / inake dasa bheda hote haiM, para ye adhika haiM; ataH rAjicitre, aMgularAji aura vindurAji, ina tInoMko eka samajhiye / cU~ki inakI prakRti kaphakI For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-sokA vrnnn| 175 hotI hai, ataH inake viSase camar3A aura netra-prabhRti safeda ho jAte haiM / zItajvara, romAMca, zarIra akar3anA, kATe sthAnapara sUjana, mu~hase gAr3hA kapha giranA, kaya honA, bArambAra netroMmeM khujalI aura zvAsa rukanA prabhRti kapha-vikAra dekhane meM Ate haiN| inake viSake lakSaNa bhI Age likheMge / inakI mukhya pahacAna inake gaNDe, rekhAyeM yA dhAriyA~ evaM zarIra-saundarya yA khUbasUratI hai / nirviss| (4) nirviSa yA viSarahita--jinameM viSakI mAtrA thor3I hotI yA hotI hI nahIM, unako nirviSa kahate haiN| ajagara, dumuhI yA dumbI tathA paniyA-sA~pa inhIM meM haiN| ajagara manuSya yA pazuoMko nigala jAtA hai, kATatA nhiiN| dumbI khetoMmeM AdamiyoMke zarIrase yA pairoMse lipaTa jAtI hai, para koI hAni nahIM krtii| paniyA sA~pake kATanese yA to vipa car3hatA hI nahIM yA bahuta kama car3hatA hai| pAnIke sA~pa nadI-tAlAba Adike pAnImeM rahate haiM / ajagara bar3e lambe-caur3e meM havAle aura bojhameM kaI manake hote haiN| yaha sA~pa capaTA hotA hai aura usake eka mu~ha hotA hai; para dumuhI-dumbIkA zarIra gola hotA hai aura usake donoM ora do muMha hote haiN| dogle| . (5) dogale--inheM vaikaraMja bhI kahate haiN| jaba nAga aura nAgina do jAtike milate haiM, taba inakI paidAyaza hotI hai| jaise, rAjila jAtikA sA~pa aura bhogI jAtikI sA~pina saMgama kareMge, taba dogalA paidA hogA / usameM mA~ aura bApa donoMke lakSaNa pAye jAya~ge / vAgbhaTTane likhA hai-rAjila, maNDalI athavA bhogI prabhRtike melase "vyantara" nAmake sA~pa hote haiM / unameM inake mile hue lakSaNa pAye jAte haiM aura ve tInoM doSoMko kupita karate haiM / parantu kaI AcAryoMne likhA hai ki, dogale do doSoMko kupita karate haiM, kyoMki unakI prakRti hI dvandvaja hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / sA~poMke viSakI pahacAna / (1) darbIkara--bhogI yA phanavAle sA~pakA kATA huA sthAna "kAlA" par3a jAtA hai aura vAyuke saba vikAra dekhanemeM Ate haiM / baGgasenameM likhA hai--"dIkarANAM viSamAzu ghAtiH" yAnI dIkara yA phanavAle sA~poMkA z2ahara zIghra hI prANa nAza kara detA hai| kAle sA~pa darbIkaroMke hI andara haiM / mazahUra hai, ki kAlekA kATA phaurana mara jAtA hai| (2) maNDalI yA cittIdAra sA~pakA kATA huA sthAna "pIlA" par3a jAtA hai / kATI huI jagaha narma hotI aura usapara sUjana hotI hai tathA pittake saba vikAra dekhane meM Ate haiN| (3) rAjila yA dhArIdAra sA~pake kATe hue sthAnakA raGga "pANDu varNa yA bhUrA-maTamailA-sA" hotA hai| kATI huI jagaha sakhta, cikanI, libalibI aura sUjanayukta hotI hai tathA vahA~se atyanta gAr3hA-gAr3hA khUna nikalatA hai| ina lakSaNoMke sivA, kapha-vikArake sAre lakSaNa naz2ara Ate haiN| noTa-bhogIkA DasA huA sthAna kAlA, maNDalIkA DasA huzrA sthAna pIlA aura rAjilakA DasA huA pANDu raMga yA bhUrA-maTamailA hotA hai| maNDalIkI sUjana narma aura rAjilakI sakhta hotI hai| rAjilake kiye ghAvase nihAyata gAr3hA khUna nikalatA hai / ye lakSaNa hamane baMgasenase likhe haiM / aura kaI granthoMmeM likhA hai, ki sA~pamAtrakI kATI huI jagaha 'kAlI' ho jAtI hai| deza-kAlake bhedase sA~poMke viSakI asAdhyatA / - pIpalake per3ake nIce, deva-mandirameM, zmazAnameM, baoNbImeM aura caurAhepara agara sA~pa kATatA hai, to kATA huA manuSya nahIM jItA / ___ bharaNI, maghA, ArdrA, azleSA, mUla aura kRttikA nakSatra meM agara sarpa kATatA hai, to kATA huA AdamI nahIM bctaa| inake sivA, paJcamI tithimeM kATA huA manuSya bhI mara jAtA hai-yaha jyotiSake granthoMkA mata hai| For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA--sokA vrnnn| 177 maghA, ArdrA, kRttikA, bharaNI, pUrvAphAlgunI aura pUrvAbhAdrapadAina nakSatroM meM sarpakA kATA huA kadAcit hI koI bacatA hai| navamI, paJcamI, chaTha, kRSNapakSakI caudasa aura cautha-ina tithiyoM meM kATA huA aura savere-zAma,-donoM sandhiyoM yA donoM kAla milane ke samaya kATA huA tathA marmasthAnoM meM kATA huA manuSya nahIM bacatA hai| ____eka aura jyotiSa-granthameM likhA hai:--pArdA, pUrvASAr3hA, kRttikA, mUla, azleSA, bharaNI aura vizAkhA--ina sAta nakSatroM meM sarpakA kATA huA manuSya nahIM bctaa| ye mRtyu-yoga haiN| ____ajIrNa-rogI, bar3he hue pittavAle, thake hue, Aga yA ghAmase tape hue, bAlaka, bUr3he, bhUkhe, kSINa, kSatarogI, prameha-rogI, kor3hI, rUkhe zarIra vAle, kamajora, Darapoka aura garbhavatI,--aise manuSyoMko agara sarpa kATe to vaidya ilAja na kare, kyoMki inameM sarpa-viSa asAdhya ho jAtA hai| ____ noTa-aise manuSyoMmeM,mAlUma hotA hai, sarpa-viSa adhika z2ora karatA hai| isI se cikitsAkI manAhI likhI hai; para hamArI rAyameM aise rogiyoMko dekhate hI tyAga denA ThIka nhiiN| acchA ilAja honese, aise manuSya bhI bacate hue dekheM gaye haiN| isameM zaka nahIM, aise logoMkI sarpa-daMza-cikitsAmeM vaidyako bar3A kaSTa uThAnA par3atA hai aura sabhI rogI baca bhI nahIM jAte; hA~, aneka baca jAte haiN| ___ marmasthAnoM yA zirAgata marmasthAnoM meM agara sA~pa kATatA hai, to kesa kaSTasAdhya yA asAdhya ho jAtA hai| zAstrakAra to asAdhya honA hI likhate haiN| _ agara mausama garamImeM, garama miz2AjavAle yA pitta-prakRtivAleko sA~pa kATatA hai, to sabhI sA~poMkA jahara Dabala jora karatA hai| ataH aisA kATA huA AdamI asAdhya hotA hai| vaidyako aise AdamIkA bhI ilAja na karanA cAhiye / ____ ustarA, churI yA naztara prabhRtise cIranepara jisake zarIrase khUna na nikale; cAbuka, kor3e yA kamacI Adise mAranepara bhI jisake zarIrameM nizAna na hoM aura nihAyata ThaNDA barpha-samAna pAnI DAlanepara 23 For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 . cikitsA-candrodaya / bhI jise ka~pa-ka~pI na Ave-roe~ khar3e na hoM, use asAdhya samajhakara vaidyako tyAga denA caahiye| yAnI usakA ilAja na karanA caahiye| jisa sA~pake kATe hue AdamIkA mu~ha Ter3hA ho jAya, bAla chUte hI TUTa-TUTakara gireM, nAka Ter3hI ho jAya, gardana jhuka jAya, svara bhaMga ho jAya, sA~pake DasanekI jagahapara lAla yA kAlI sUjana aura sakhtI ho, to vaidya aise sA~pake kATeko asAdhya samajhakara tyAga de| - jisa manuSyake muMhase lArakI gAr3hI-gAr3hI battiyA~-sI gireM yA kaphakI gA~The-sI nikaleM; mukha, nAka, kAna, netra , gudA, liMga aura yoni prabhRtise khUna gire saba dA~ta pIle par3a jAya~ aura jisake barAbara cAra dA~ta lage hoM, usako vaidya asAdhya samajhakara tyAga de-ilAja na kre| ___ "hArIta-saMhitA"meM likhA. hai, jisa manuSyakA calanA-phiranA ajIba ho, jisake sirameM ghora vedanA ho, jisake hRdayameM pIr3A ho, nAkase khUna gire, netroM meM jala bharA ho, jIbha jar3a ho gaI ho, jisake roe~ bikhara gaye hoM, jisakA zarIra pIlA ho gayA ho aura jisakA mastaka sthira na ho yAnI jo sirako hilAtA aura ghumAtA houttama vaidya aise sA~pake kATe hue manuSyoMkI cikitsA na kre| hA~, jina sarpake kATe huoMmeM ye lakSaNa na hoM, unakA ilAja kare / jo manuSya viSake prabhAvase matavAlA yA pAgala-sA ho jAya, jisakI AvAz2a baiTha jAya, jise jvara aura atisAra prabhRti roga hoM, jisake zarIrakA raMga badala gayA ho, jisameM mautake-se lakSaNa maujUda hoM, jisake mala mUtra yA TaTTI-pezAba banda ho gaye hoM aura jisake zarIrameM vega yA lahareM na uThatI hoM--aise sA~pake kATe hue manuSyako vaidya tyAga de--ilAja na kre| sarpake kATaneke kAraNa / " sarpa binA kisI vajaha yA matalabake nahIM kaattte| koI pA~vase dabakara kATatA hai, to koI pUrva-janmake vairakA badalA leneko kATatA hai| koI Darakara kATatA hai, koI madase kATatA hai, koI bhUkhase For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-sokA vrnnn| 16 kATatA hai, koI viSakA vega honese kATatA hai aura koI apane baccoMkI jIvana-rakSA karaneke liye kATatA hai / vAgbhaTTameM likhA hai:-- AhArArtha bhayAtpAdasparzAdativiSAtkrudhaH / pApavRttitayA vairAha varSiyamacodanAt // pazyanti sasteSaktaM viSAdhikyaM ythottrm| bhojanake liye, Darake mAre, paira laga jAnese, viSake bAhulyase, krodhase, pApavRttise, vairase tathA devarSi aura yamakI preraNAse sA~pa manuSyoMko kATate haiN| inameM pIche-pIcheke kAraNoMse kATanemeM, kramazaH viSakI adhikatA hotI hai| jaise-Darake mAre kATatA hai, usakI apekSA paira laganese kATatA hai taba jaharakA jora z2iyAdA hotA hai| viSakI adhikatAse kATatA hai, usakI apekSA krodhase kATanepara jaharakI tejI aura bhI jiyAdA hotI hai| jaba sarpa devarSi yA yamarAjakI preraNAse kATatA hai taba aura saba kAraNoMse kATanekI apekSA viSakA jora adhika hotA hai aura isa dazAmeM kATanese manuSya mara hI jAtA hai / noTa-kisa kAraNase kATA hai-yaha jAnakara yathocita cikitsA karanI cAhiye / lekina sA~pane kisa kAraNase kATA hai, isa bAtako manuSya dekhakara nahIM jAna sakatA, isaliye kisa kAraNase kATA hai, isakI pahacAnake lie prAcIna prAcAryAMne tara . batalAI haiM / unheM hama nIce likhate haiM sarpake kATaneke kAraNa jAnaneke tarIke / (1) agara sarpa kATate hI peTakI ora ulaTa jAya, to samajho ki usane dabane yA paira laganese kATA hai| (2) agara sA~pakA kATA huA sthAna yA ghAva acchI taraha na dIkhe, to samajho ki bhayase kATA hai / (3 ) agara kATe hue sthAnapara dAr3hase rekhA-sI khiMca jAya, to samajho ki madase kATA hai| (4) agara kATe hue sthAnapara do dAr3hoMke dAg2a hoM, to samajho ki ghabarAkara kATA hai| For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 cikitsA-candrodaya / (5) agara kATe hue sthAnameM do dAr3ha lagI hoM aura ghAva khUnase bhara gayA ho, to samajho ki viSa-vegase kATA hai / sarpadaMzake bheda / _ 'suzruta"-kalpasthAnake caturtha adhyAyameM likhA hai| -pairase dabanese, krodhase ruSTa hokara athavA khAne yA kATanekI icchAse sarpa mahAkrodha karake prANiyoMko kATate haiM / unakA vaha kATanA tIna tarahakA hotA haiH-- ___ (1) sarpita, (2) radita aura (3) nirviSa / viSa-vidyAke jAnanevAle cauthA bheda "sapIMgAbhihata" aura mAnate haiM / ___ sarpitakA artha pUre taurase DasA jAnA hai / sA~pakI kATI huI jagahapara eka, do yA adhika dA~toMke cihna gar3e hue-se dIkhate haiN| dA~toMke nikalanepara thor3A-sA khUna nikalatA aura thor3I sUjana hotI hai / dA~toMkI paMkti pUre taurase gar3a jAneke kAraNa, sA~pakA viSa zarIrake khUna meM pUrNa rUpase ghusa jAtA aura indriyoMmeM zIghra hI vikAra ho AtA hai, taba kahate haiM ki yaha "sarpita" yA pUrA DasA huA hai| aisA daMza yA kATanA bahuta hI tez2a aura prANanAzaka samajhA jAtA hai| (2) raditakA artha kharauMca AnA hai| jaba sA~pakI kATI jagahapara nIlI, pIlI, sapheda yA lAlI liye hue lakIra yA lakIreM dIkhatI haiM athavA kharauMca-sI mAlUma hotI hai aura usa kharauMcameMse kucha khUna-sA nikalA jAna par3atA hai, taba usa daMza yA kATaneko "radita" yA kharauMca kahate haiN| isameM jahara to hotA hai, para thor3A hotA hai, ataH prANanAzakA bhaya nahIM hotA; bazarte ki uttama cikitsA kI jAya / (3) nirviSakA artha viSa-rahita yA viSa-hIna hai| cAhe kATe sthAnapara dA~toMke gar3aneke kucha cihna hoM, cAhe vahA~se khUna bhI nikalA ho, para vahA~ sUjana na ho tathA indriyoM aura zarIrakI prakRtimeM vikAra na hoM, to usa daMzako "nirviSa" kahate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-soM kA varNana | 181 . (4) sarpAGgAbhihata / jaba Darapoka AdamIke zarIrase sarpa yA sarpakA mu~ha khAlI laga jAtA hai-sarpa kATatA nahIM-kharauMca bhI nahIM AtI, to bhI manuSya bhramase apane-taI sarpa dvArA DasA huA yA kATA huA samajha letA hai / aisA samajhanese vaha bhayabhIta hotA hai| bhaya ke kAraNa, vAyu kupita hokara kadAcit sUjana-sI utpanna kara detA hai| isa dazAmeM bhayase manuSya behoza ho jAtA hai aura prakRti bhI bigar3a jAtI hai / vAstavameM kATA nahIM hotA, kevala bhayase mUrchA Adi lakSaNa najara Ate haiM, isase pariNAmameM koI hAni nahIM hotI / isIko "sarpAGgAbhihita" kahate haiM / isa dazAmeM rogIko tasallI denA, usako na kATe jAnekA vizvAsa dilAkara bhaya-rahita karanAaura mana samajhAneko yathocita cikitsA karanA Avazyaka hai| vicaraneke samayase sA~poMkI pahacAna / rAtake pichale paharameM prAyaH rAjila, rAtake pahale tIna paharoMmeM maNDalI aura dinake samaya prAyaH darbIkara ghUmA karate haiM / khulAsA yoM samajhiye, ki dinake samaya darbIkara, sandhyA-kAlase rAtake tIna baje taka maNDalI aura rAtake tIna bajese savere taka rAjila sarpa prAyaH phirA karate haiN| . _ noTa--kATe jAnekA samaya mAlUma honese bhI, vaidya kATanevAle sarpakI jAtikA qayAsa kara sakatA hai / ye sarpa sadA inhIM samayoM meM ghUmane nahIM nikalate, para bahudhA inhIM samayoMmeM nikalate haiN| avasthA-bhedase sA~poMke jaharako tejI aura mndii| naulese Dare hue, dabe hue yA ghabarAye hue, bAlaka, bUr3he, bahuta samaya taka jalameM rahanevAle, kamajora, kA~calI chor3ate hue, pIle yAnI purAnI kA~calI or3he hue, kATanese ekAdha kSaNa pahale dUsare prANIko kATakara apanI thailIkA viSa kama kara denevAle sA~pa agara kATate haiM, to unake viSameM atyalpa prabhAva rahatA hai, yAnI ina hAlatoMmeM kATaneseM For Private and Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 cikitsA-candrodaya / unakA jahara vizeSa kaSTa-dAyaka nahIM hotA / vAgbhaTTane-ratise kSINa, jalameM DUbe hue, zIta, vAyu, ghAma, bhUkha, pyAsa aura parizramase pIr3ita, zIghra hI anya dezameM prApta hue, devatAke sthAnake pAsa baiThe hue yA calate hue, ye aura likhe haiM, jinakA viSa alpa hotA hai aura usameM tejI nahIM hotii| dIkara yA phanavAle car3hatI umra yA bhara javAnImeM, maNDalI DhalatI avasthA yA bur3hApemeM aura rAjila bIcakI yA adher3a avasthAmeM agara kisIko kATate haiM, to usakI mRtyu ho jAtI hai| sA~poMke viSake lakSaNa / diikr| yaha hama pahale likha Aye haiM, ki darvIkara sA~poMkI prakRti vAyukI hotI hai; isaliye dIkara-kalachI jaise phanavAle kAle sA~pa yA ghora kAle sA~poMke Dasane yA kATanese camar3A, netra, nAkhUna, dA~ta, mala-mUtra kAle ho jAte aura zarIrameM rUkhApana hotA hai; isaliye jor3oMmeM vedanA aura khiMcAva hotA hai, sira bhArI ho jAtA hai; kamara, pITha aura gardanameM nihAyata kamajorI hotI hai; jabhAiyA~ AtI haiM; zarIra kA~patA hai; AvAz2a baiTha jAtI hai; kaNThameM ghara-ghara AvAz2a hotI hai; sUkhI-sUkhI DakAreM AtI haiM; khA~sI, zvAsa, hicakI, vAyukA U~cA car3hanA, zUla, har3aphUTana, aiMThanI, jorakI pyAsa, mu~ hase lAra giranA, jhAga AnA aura srotoMkA ruka jAnA prabhRti vAta-vyAdhiyoMke lakSaNa hote haiN| ___ noTa-jor3oMmeM darda, jaMbhAI, camar3A aura netra zrAdikA kAlA ho jAnA prabhuti vAyu-vikAra haiN| cU~ ki dIkaroMkI prakRti vAtaja hotI hai, ataH unake viSameM bhI vAyu hI rahatI hai| isase jise ye kATate haiM, usake zarIrameM vAyuke aneka vikAra hote haiN| mnnddlii| maNDalI sarpa pitta-prakRti hote haiM, ataH unake viSase camar3A, netra, nAkha, dA~ta, mala aura mUtra- ye sana pIle yA surjI mAila pIle ho jAte For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA-sokA vrnnn| 183 haiN| zarIrameM dAha-jalana aura pyAsakA jora rahatA hai, zItala padArtha khAne-pIne aura lagAnekI icchA hotI hai| mada, mUrchA-behozI aura bukhAra bhI hote haiN| muMha, nAka, kAna, A~kha, gudA, liMga aura yoni dvArA khUna bhI Ane lagatA hai| mAMsa DhIlA hokara laTakane lagatA hai| sUjana A jAtI hai / DasI huI yA sA~pakI kATI huI jagaha galane aura sar3ane lagatI hai / use sarvatra sabhI cIjeM pIlI-hI-pIlI dIkhane lagatI haiN.| viSa jaldI-jaldI car3hatA hai / inake sivA aura bhI pitta-vikAra hote haiN| rAjila / khAjila yA rAjimanta sA~kI prakRti kapha-pradhAna hotI hai / isaliye ye jise kATate haiM usakA camar3A, netra, nakha, mala aura mUtra--ye saba safedase ho jAte haiM / jAr3A dekara bukhAra car3hatA hai,roe~ khar3e ho jAte haiM, zarIra akar3ane lagatA hai, kATI huI jagahake Asa-pAsa evaMzarIrake aurabhAgoMmeM sUjana A jAtI hai, maiM hase gAr3hA-gAr3hA kapha giratA hai, kaya hotI haiM, A~khoMmeM bArambAra khujalI calatI hai; kaNTha sUkha jAtA hai aura galemeM ghara-ghara ghara-ghara AvAz2a hotI hai tathA sA~sa rukatA aura netroMke sAmane a~dherA-sA AtA hai| inake sivA, kakake aura vikAra bhI hote haiN| noTa-80 tarahake sA~ke kATe hueke lakSaNa inhIM tIna tarahake sA~poMke lakSaNoM ke andara A jAte haiM; ataH alaga-alaga likhanekI z2arUrata nhiiN| viSake lakSaNa jAnanese laabh| Upara sarpo ke Dasane yA viSake lakSaNa daMzakI zIghra mArakatA jAnaneke liye batAye haiM, kyoMki viSa tIkSNa talavArakI coTa, vajU aura agnike samAna zIghra hI prANIkA nAza kara detA hai| agara do ghar3I bhI g2afalasa kI jAtI hai, tatkAla ilAja nahIM kiyA jAtA, to viSa manuSyako mAra DAlatA hai aura use bAteM karanekA bhI samaya nahIM detaa| .. ... sA~pa-sA~pina prabhRti sA~poMke Dasaneke lakSaNa / (1) nara-sarpakA kATA huA AdamI UparakI ora dekhatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 184 cikitsA-candrodaya / . (2) mAdIna sarpa yA nAginakA DasA huA AdamI nIcekI tarafa dekhatA hai aura usake sirakI naseM Upara uThI huI-sI ho jAtI haiN| (3) napuMsaka sA~pakA kATA huA AdamI pIlA par3a jAtA aura usakA peTa phUla jAtA hai| (4) byAI huI sA~panake kATe hue AdamIke zUla calate haiM, pezAbameM khUna AtA hai aura upajihvika roga bhI ho jAtA hai| - (5) bhUkhe sA~pakA kATA huA AdamI khAneko mA~gatA hai| (6) bUr3he sarpake kATanese vega mande hote haiN| (7) baccA sarpake kATanese vega jaldI-jaldI, para halke hote haiN| . (8) nirviSa sarpake kATanese viSake cihna nahIM hote / (E) andhe sA~pake kATanese manuSya andhA ho jAtA hai / (10) ajagara manuSyako nigala jAtA hai, isalie zarIra aura prANa naSTa ho jAte haiN| yaha nigalanese hI prANa nAza karatA hai, viSase nhiiN| (11) inameMse sadyaH prANahara sarpakA kATA huA AdamI z2amInapara zastra yA bijalIse mAre huekI taraha gira par3atA hai| usakA zarIra zithila ho jAtA aura vaha nIMdameM g2arka ho jAtA hai| viSake sAta vega / __ "suzruta meM likhA hai, sabhI tarahake sA~poMke viSake sAta-sAta vega hote haiN| bolacAlakI bhASAmeM vegoMko daura yA mair3a kahate haiN| sA~pakA viSa eka kalAse dUsarImeM aura dUsarIse tIsarImeM--isa taraha sAtoM kalAoMmeM ghusatA haiN| jaba vaha ekako pAra karake dUsarI kalAmeM jAtA hai, taba vegAntara yA eka vegase dUsarA vega kahate haiN| ina kalAoMke hisAbase hI sAta vega mAne gaye haiN| isa taraha samajhiyeH-- (1) jyoMhI sarpa kATatA hai, usakA viSa khUna meM milakara Uparako car3hatA hai--yahI pahalA vega hai| For Private and Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA--sokA varNana / 185 (2) isake bAda viSa khUnako bigAr3akara mAMsameM pahu~catA haiyaha dUsarA vega huaa| (3) mAMsako pAra karake viSa medameM jAtA hai- yaha tIsarA vega huaa| (4) medase viSa koThemeM jAtA hai--yaha cauthA vega huaa| (5) koThese viSa haDDiyoM meM jAtA hai, yaha pA~cavA~ vega huaa| (6) haDDiyoMse viSa majjAmeM pahu~catA hai, yaha chaThA vega huaa| (7) majjAse viSa vIryameM pahu~catA hai, yaha sAtavA~ vega huaa| noTa-sarpake viSakA kaunasA vega hai, isake jAnanekI cikitsakako z2arUrata hotI hai, isaliye vegoMkI pahacAna jAnanA aura yAda rakhanA z2arUrI hai / nIce hama yahI dikhalAte haiM ki, kisa vegameM kyA cihna yA lakSaNa dekhane meM Ate haiN| sAta vegoMke lakSaNa / pahalA vega--sA~pake kATate hI, viSa khUna meM milakara UparakI tarafa car3hatA hai / usa samaya zarIrameM cIMTI-sI calatI haiN| phira viSa khUnako kharAba karatA huA car3hatA hai, isase khUna kAlA, pIlA yA sapheda ho jAtA hai aura vahI raMgata Upara jhalakatI hai| noTa-dIkara sA~poMke viSake prabhAvase khUnameM kAlApana; maNDalIke viSase pIlApana aura rAjilake viSase safadI A jAtI hai / - dUsarA vega--isa vegameM viSa mAMsameM mila jAtA hai, isase mAMsa kharAba ho jAtA hai aura usameM gA~The-sI par3I dIkhatI haiM / zarIra, netra, mukha, nakha aura dA~ta prabhRtimeM kAlApana, pIlApana yA saphedI z2iyAdA ho jAtI hai| noTa-dIkara sA~pake viSase kAlApana; maNDalIke viSase pIlApana aura rAjilake viSase safa dI hotI hai / ___ tIsarA vega-isa vegameM viSa meda taka jA pahu~catA hai, jisase For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / meda kharAba ho jAtI hai / usakI kharAbIse pasIne Ane lagate haiM, kATI jagahapara kleda-sA hotA hai aura netra mice jAte haiM--tandrA ghera letI hai / - cauthA vega-isa vegameM viSa peTa aura phephar3e prabhRtimeM pahu~ca jAtA hai / isase koThekA kapha kharAba ho jAtA hai, muMhase lAra yA kapha giratA hai aura sandhiyA~ TUTatI haiM; yAnI jor3oMmeM pIr3A hotI hai aura ghumera yA cakkara Ate haiN| .. ___noTa--cauthe vegameM maNDalI sarpake kATanese jvara car3ha pAtA hai aura rAjilake kATanese gardana akar3a jAtI hai / . pA~cavA~ vega--isa vegameM viSa haDDiyoMmeM jA pahu~catA hai, isase zarIra kamajora hokara girA jAtA hai, khar3e hone aura calane-phiranekI sAmarthya nahIM rahatI aura agni bhI naSTa ho jAtI hai| noTa--agni naSTa honese-agara dIkara kATatA hai, to zarIra ThaNDA ho jAtA hai, agara maNDalI kATatA hai, to zarIra nihAyata garma ho jAtA hai aura agara rAjila kATatA hai, to jAr3ekA bukhAra car3hatA aura jIbha ba~dha jAtI hai / . chaThA vega--isa vegameM viSa majjAmeM jA pahu~catA hai, isase chaThI pitta-dharA kalA, jo agniko dhAraNa karatI hai, nihAyata bigar3a jAtI hai / grahaNIke bigar3anese dasta bahuta Ate haiM / zarIra ekadama bhArI-sA ho jAtA hai, manuSya sira aura hAtha-pA~va Adi aMgoMko uThA nahIM sakatA / usake hRdayameM pIr3A hotI aura vaha behoza ho jAtA hai| . sAtavA~ vega--isa vegameM viSakA prabhAva sAtavIM zukradharA yA retodharA kalA athavA vIryameM jA pahuMcatA hai, isase sAre zarIrameM rahanevAlI vyAna vAyu kupita ho jAtI hai / usakI vajahase manuSya kucha bhI karane yogya nahIM rahatA / muMha aura choTe-choTe chedoMse pAnI-sA girane lagatA hai| mukha aura galemeM kaphakI gilauriyA~-sI ba~dhane lagatI haiN| kamara aura pIThakI haDDImeM jarA bhI tAkata nahIM rahatI / mu~hase lAra bahatI hai| sAre zarIrameM, vizeSakara zarIrake UparI hissoM meM, bahuta hI pasInA AtA aura sA~sa ruka jAtA hai, isase AdamI bilkula murdA-sA ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaMgama-viSa-cikitsA--sokA varNana / 187 - noTa-eka aura granthakAra aATha vega mAnate haiM aura pratyeka vegake lakSaNa bahuta hI saMkSepameM likhate haiN| pAThakoMko unake jAnanese bhI lAbha hI hogA, isaliye unheM bhI likha dete haiN| - (1) pahale vegameM santApa, (2) dUsaremeM zarIra kA~panA, (3) tIsaremeM dAha yA jalana, (4) cauthemeM behoza hokara gira par3anA, (5) pA~caveMmeM muMhase jhAga giranA, (6) chaThemeM kandhe TUTanA, (7) sAtaveMmeM jar3IbhUta honA ye lakSaNa hote haiM, aura (8) AThaveM meM mRtyu ho jAtI hai| dIkara yA phanadAra sA~poMke viSake sAta vega / da:kara sA~poMkA viSa pahale vegameM khUnako dUSita karatA hai, isase khUna bigar3akara "kAlA" ho jAtA hai| khUnake kAle honese zarIra kAlA par3a jAtA hai aura zarIrameM cIMTI-sI calatI jAna par3atI haiN| - dUsare vegameM--vahI viSa mAMsako bigAr3atA hai, isase zarIra aura bhI jiyAdA kAlA ho jAtA aura sUja jAtA hai tathA gA~The ho jAtI haiM / __ tIsare vegameM--vahI viSa medako kharAba karatA hai, jisase DasI huI jagahapara kleda, sirameM bhArIpana aura pasInA hotA hai tathA A~kheM micane lagatI haiN| cauthe vegameM--vahI viSa koThe yA peTameM pahu~cakara kapha-pradhAna doSoM-ledana, kapha, rasa, oja Adi--ko kharAba karatA hai, jisase tandrA AtI, maiM hase pAnI giratA aura jor3oMmeM darda hotA hai| 'pA~caveM vegameM--vahI viSa haDDiyoMmeM ghusatA aura bala tathA zarIrakI agniko dRSita karatA hai, jisase jor3oMmeM darda, hicakI aura dAha ye upadrava hote haiN| .. chaThe vegameM-vahI viSa majjAmeM ghusatA aura grahaNIko dUSita karatA hai, jisase zarIra bhArI hotA, patale dasta lagate, hRdayameM pIr3A aura mUrchA hotI hai| ... For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 188 cikitsA-candrodaya / ' sAtaveM vegameM-vahI viSa vIryameM jA pahu~catA aura sAre zarIrameM rahanevAlI 'vyAna vAyu"ko kupita kara detA evaM sUkSma chedoMse kaphako jhirAne lagatA hai, jisase kaphakI battiyA~-sI ba~dha jAtI haiM, kamara aura pITha TUTane lagatI haiM, hilane-calanekI zakti nahIM rahatI, mu~ hase pAnI aura zarIrase pasInA bahuta AtA aura antameM sA~sakA AnA-jAnA banda ho jAtA hai| maNDalI yA cakattedAra sA~poMke viSake sAta vega / - maNDalI sA~poMkA viSa pahale vegameM khUnako bigAr3atA hai, taba vaha khUna 'pIlA" ho jAtA hai, jisase zarIra pIlA dIkhatA aura dAha hotA hai| dUsare vegameM--vahI viSa mAMsako bigAr3atA hai, jisase zarIrakA pIlApana aura dAha bar3ha jAte haiM tathA kATI huI jagahameM sUjana zrA jAtI hai| ___ tIsare vegameM--vahI viSa medako bigAr3atA hai, jisase netra micane lagate haiM, pyAsa bar3ha jAtI hai, pasIne Ate haiM aura kATe hue sthAnapara leda hotA hai| cauthe vegameM vahI viSa koThemeM pahu~cakara jvara karatA hai| pA~caveM vegameM--vahI viSa haDDiyoMmeM pahu~cakara, sAre zarIrameM khUba tez2a jalana karatA hai| chaThe aura sAtaveM vegoMmeM dIkaroMke viSake samAna lakSaNa hote haiN| rAjila yA gaNDedAra sA~poMke viSake sAta veg|| rAjila sA~poMkA viSa pahale vegameM khUnako bigAr3atA hai| isase bigar3A huA khUna "pANDu' varNa yA sapheda-sA ho jAtA hai, jisase AdamI sapheda-sA dIkhane lagatA hai aura roe~ khar3e ho jAte haiN| dUsare vegameM--yahI viSa mAMsako bigAr3atA hai, jisase pANDutA For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 15: jaMgama-viSa-cikitsA -sokA varNana / yA saphedI aura bhI bar3ha jAtI, jar3atA hotI aura sira meM sUjana car3ha AtI hai| - tIsare vegameM--vahI viSa medako kharAba karatA hai, jisase A~kheM banda sI hotI, dA~ta amalAte, pasIne Ate, nAka aura A~khoMse pAnI AtA hai| cauthe vegameM--viSa koThemeM jAkara, manyAstambha aura sirakA bhArIpana karatA hai| pA~caveM vegameM-bola banda ho jAtA aura jAr3ekA jvara car3ha AtA hai| chaThe aura sAtaveM vegoMmeM--dIkaroMke viSake-se lakSaNa hote haiM / pazuoMmeM viSavegake lakSaNa / .. pazuoMko sarpa kATatA hai, to cAra vega hote haiM / pahale vegameM pazukA zarIra sUja jAtA hai / vaha dukhita hokara dhyA-dhyA karatA athavA dhyAna-nimagna ho jAtA hai| dUsare vegameM, mu~ hase pAnI bahatA, zarIra kAlA par3a jAtA aura hRdayameM pIr3A hotI hai| tIsare vegameM, sirameM duHkha hotA hai tathA kaMTha aura gardana TUTane lagatI haiM / cauthe vegameM, pazu mUr3ha hokara kA~pane lagatA aura dA~toMko cabAtA huA prANa tyAga detA hai| noTa--koI-koI pazuoMke tIna hI vega batAte haiN| pakSiyoMmeM viSavegake lakSaNa / prathama vegameM pakSI dhyAna-magna ho jAtA hai aura phira moha yA mUrchAko prApta hotA hai| dUsare vegameM vaha besudha ho jAtA aura tIsare vegameM mara jAtA hai| ... noTa--billI, naulA aura mora prabhutike zarIroM meM sA~poMke viSakA prabhAva nahIM hotaa| For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 cikitsA-candrodaya / .. mare hue aura behoza huekI pahacAna / ____ aneka bAra aisA hotA hai, ki manuSya eka-damase behoza ho jAtA hai, nAr3I nahIM calatI aura jaharakI tejIse sA~sakA calanA bhI banda ho jAtA hai, parantu zarIrase AtmA nahIM nikalatA-jIva bhItara rahA AtA hai| nAdAna loga, aisI dazAmeM use marA huA samajhakara gAr3ane yA jalAnekI taiyArI karane lagate haiM, isase aneka bAra na marate hue bhI mara jAte haiM / aisI hAlatameM, agara koI jAnakAra bhAgyabalase A jAtA hai, to use ucita cikitsA karake jilA letA hai| ataH hama sabake jAnaneke liye, mare hue aura jIte huekI parIkSA-vidhi likhate haiM:-- (1) ujiyAledAra makAnameM, behoza rogIkI A~kha kholakara dekho| agara usakI A~khakI putalImeM, dekhanevAlekI sUratakI parachAI dIkhe yA rogIkI A~khakI putalImeM dekhanevAlekI sUratakA pratibimba yA aksa par3e, to samajha lo ki rogI jItA hai| isI taraha a~dhere makAnameM yA rAtake samaya, cirAg2a jalAkara, usakI A~khoMke sAmane rakho / agara dIpakakI laukI parachAI usakI A~khoMmeM dIkhe, to samajho ki rogI jItA hai| (2) agara behoza AdamIkI A~khoMkI putaliyoMmeM camaka ho, to samajho ki vaha jItA hai| (3) eka bahuta hI halke bartanameM pAnI bharakara rogIkI chAtIpara rakha do aura use dhyAnase dekho| agara sA~sa bAkI hogA yA calatA hogA, to pAnI hilatA huA mAlUma hogaa| (4) dhunI huI Una, jo atyanta narma ho, athavA kabUtarakA bahuta hI choTA aura halkA paMkha, rogIkI nAkake chedake sAmane rakkho / agara ina donoM se koI bhI hilane lage, to samajho ki rogI jItA hai| For Private and Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 161 noTa--yaha kAma isa taraha karanA cAhiye jisase logoMke sA~sakI havA yA bAharI havAse una yA paMkhake hilanekA vahama na ho / (5) per3a , caDDhe, liMgendriya, yonike cheda aura gudAke bhItara, pIcheko jhukI huI, dilakI eka raga AI hai / jaba taka rogI jItA rahatA hai, vaha hilatI rahatI hai| pUrA nAr3I-parIkSaka isa ragapara aMguliyA~ rakhakara mAlUma kara sakatA hai, ki yaha raga hilatI hai yA nhiiN| noTa-tajubekAra yA jAnakAra AdamI kisI prakArake viSase mare hue aura pAnI meM DUbe huoMkI, murdA mAlUma honepara bhI, tIna dina taka rAha dekhate haiM aura siddha yatna prApta ho jAnepara jIvanakI ummIda karate haiM / sakatekI bImArIvAlA murdeke samAna ho jAtA hai, lekina bahutase jIte rahate haiM aura murdai jAna par3ate haiN| uttama cikitsA honese ve baca jAte haiM / isIse hakIma jAlInUsa kahatA hai, ki sakatevAleko 72 ghaNTe yA tIna dina taka na jalAnA aura na daphanAnA cAhiye / RED6555555526866666666SEN sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 2 0999999999999999999 (1) agara sA~pake kATate hI, Apa rogIke pAsa pahu~ca jAo, to sA~pake kATe hue sthAnase cAra aMgula Upara, rezamI kapar3e, sUta, DorI yA sanakI DorI Adise bandha bA~dha do| eka bandhapara bharosA mata karo / eka bandhase cAra aMgulakI dUrIpara dUsarA aura isI taraha tIsarA bandha baaNdho| bandha bA~dha denese khUna uparako nahIM car3hatA aura AgekI cikitsAko samaya milatA hai / kahA hai ambuvatsetubandhena bandhena stabhyate viSam / na vahanti zirAzcAsya viSabandhAbhipIDitAH // For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 cikitsA-candrodaya / -- banda bA~dhanese viSa isa taraha Thahara jAtA hai jisa taraha pula bA~dhanese pAnI / bandha se baMdhI huI nasoMmeM viSa nahIM jaataa| ___ bahudhA sA~pa hAtha-pairakI a~guliyoM meM hI kATatA hai| agara aisA ho, taba to ApakA kAma bandha bA~dhanese cala jaaygaa| hAtha-pairoM meM bhI Apa bandha bA~dha sakate haiM, para agara sA~pa peTa yA pITha Adi aise sthAnoMmeM kATe jahA~ bandha na ba~dha sake, taba Apa kyA kareMge ? isakA javAba hama Age naM0 2 meM likheNge| hA~, bandha aisA DhIlA mata bA~dhanA ki, usase khUnakI cAla na ruke / agara ApakA bandha acchA hogA, to bandhake UparakA khUna, kATakara dekhane se, lAla aura bandhake nIcekA kAlA hogA / yahI acche bandhakI pahacAna hai| ___ bandhake sambandhameM do-cAra bAteM aura bhI samajha lo / bandha bA~dhanese pahale yaha bhI dekha lo, ki khUnameM milakara viSa kahA~ taka pahu~cA hai / aisA na ho ki, z2ahara Upara car3ha gayA ho aura Apa bandha nIce bA~dhe / isa bhUlase rogIke prANa jA sakate haiN| ataH hama 'jahara kahA~ taka pahu~cA hai' isa bAtake jAnanekI canda tarakIbeM batalAye dete haiM pahale, kATe hue sthAnase cAra aMgula yA 67 aMgula Upara Apa sUta, rezama, sana, camar3A yA DorIse bandha bA~dha do| phira dekho, bandhake Asa-pAsa kahIMke bAla so to nahIM gaye haiN| jahA~ke bAla Apako sote dIkheM, vahIM Apa z2ahara smjhe| kyoMki jahara jaba bAloMkI jar3oMmeM pahu~catA hai, taba ve so jAte haiM aura viSake Age bar3hate hI pIcheke bAla, jo pahale so gaye the, khar3e ho jAte haiM aura Ageke bAla, jahA~ viSa hotA hai, so jAte haiN| dUsarI pahacAna yaha hai ki, jahA~ viSa nahIM hotA, vahA~ cIranese lAla khUna nikalatA hai; para jahA~ jahara hotA hai, kAlA khUna nikalatA hai| jyoM-jyoM z2ahara car3hatA hai, nasoMkA raMga nIlA hotA jAtA hai| nasoMkA raMga For Private and Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 163 nIlA karatA huA viSa-milA khUna car3hA yA nahIM yA kahA~ taka car3hA,yaha bAta bAloMse sApha jAnI jA sakatI hai| agara ina parIkSAoMse bhI Apako sandeha rahe, to Apa nikalate hue .khUnako Agapara DAla dekheN| agara khUnameM jahara hogA aura khUna badabUdAra hogA, to Agapara DAlate hI vaha caTacaTa kregaa| kahA hai: durgandhaM saviSaM rakkamagnauM caTacaTAyate / agara ApakA bA~dhA huA bandha ThIka ho, taba to koI bAta hI nahIM-nahIM to phaurana dUsarA bandha usase Upara, jahA~ viSa na ho, bA~dha do| bandha bA~dhanekA yahI matalaba hai ki, jahara khUna meM milakara Upara na car3ha sake, ataH bandhako DhIlA haragiz2a mata rakhanA / bandha bA~dhakara, bandhake nIce cIrA denA bhI na bhUlanA / bandha bA~dhate hI jahara pIchekI tarapha bar3e jorase lauTatA hai / agara Apa pahale hI cIra deMge, to jorase lauTA huA jahara khUnake sAtha bAhara nikala jaaygaa| (2) agara sA~pakI kATI jagaha bandha bA~dhane-lAyaka na ho, to nasameM jahara ghusanese pahale, phaurana hI, kATI huI jagahapara jalate hue aGgAre rakhakara jaharako jalA do| athavA kATI huI jagahako churIse chIlakara, lohekI garama zalAkAse dAga do-jalA do| agara yaha kAma, binA kSaNabharakI bhI derake, ucita samayapara kiyA jAya, taba to kahanA hI kyA ? kyoMki aisI kyA cIz2a hai, jo Agase bhasma na ho jAya ? vAgbhaTTane kahA hai: daMzaM maNDalinAM muktvA pittalatvAdathAparam / prataptahemalohAdyairdahedAzUlmukena vaa| karoti bhasmasAtsadyovahinaH kiM nAma na kSaNAt // agara maNDalI sA~pane kATA ho, to bhUlakara bhI mata dAganA; kyoMki maNDalI sA~pake viSakI prakRti pittakI hotI hai; ataH For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 . cikitsA-candrodaya / dAganese viSa ulTA bddh'egaa| hA~, maNDalIke sivA aura sA~poMne kATA ho, to Apa dAga deM; yAnI lohe yA sonekI kisI cIjako AgameM tapAkara, Aga-jaisI lAla karake, usIse kATe hue sthAnako jalA deN| Aga kSaNamAtrameM sabhIko bhasma kara detI hai| ghAvako bhasma karanA kaunasA bar3A kAma hai| noTa-dAganese pahale, Apako kATanevAle sA~pakI kismakA patA lagA lenA z2arUrI hai / kATe hue sthAna yAnI ghAva aura sUjana prabhuti tathA anya lakSaNoMse, kisa prakArake sarpane kATA hai, yaha bAta aAsAnIse jAnI jA sakatI hai / agara usa samaya koI tejAba pAsa ho, to usIse kATI huI jagahako jalA do / kArbolika aisiDa yA nAiTrika aisiDakI 2 / 3 bUMda usa jagaha malanese bhI kAma ThIka hogA / agara tejAba bhI na ho aura Aga bhI na ho, to do-cAra diyAsalAIkI DibbiyA~ tor3akara kATe hue sthAnapara rakha do aura unameM Aga lagA do| maukepara cUkanA ThIka nahIM; kyoMki daMza-sthAnake jaldI hI jalA denese viSailA rakta jala jAtA hai| (3) bandha bA~dhanA aura jalAnA jisa taraha hitakara hai usI taraha jahara-mile .khUnako muMhase yA eara-pampase cUsa lenA yA khIMca lenA bhI hitakara hai| z2ahara cUsanekA kAma svayaM rogI bhI kara sakatA hai aura koI dUsarA AdamI bhI kara sakatA hai| ___ daMza-sthAna yA kATI huI jagahako jarA cIrakara, khuracakara yA pachane lagAkara, dA~toM aura hoThoMkI sahAyatAse, khUna-milA jahara cUsA jAtA hai; aura khUna mu~hameM Ate hI thUka diyA jAtA hai / isaliye jo AdamI khUnako cUse, usake dantamUla-masUr3he pole na hone caahiyeN| usake mukhameM ghAva yA cakatte bhI na hone caahiye| agara masUr3he pole hoMge yA maiM hameM ghAva vagairaH hoMge, to cUsanevAleko bhI hAni pahu~cegI / ghAvoMkI rAhase z2ahara usake khUnameM For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa viSa cikitsA meM yAda rakhane yogya bAteM | 165 milegA aura usakI jAna bhI khatare meM ho jAyagI / ataH jisake mukha meM uparokta ghAva Adi na hoM, vahI daMza sthAnako cuuse| isake sivA, cUsA huA khUna aura z2ahara galemeM na calA jAya, isakA bhI pUrA khyAla rakhanA hogA / isake liye, agara mu~ hameM kapar3A, rAkha, auSadhi, gobara yA miTTI bhara lI jAya to acchA ho / z2ahara cUsa cUsakara thUka denA cAhiye / jaba kAma ho cuke, sAfa jalase kulle kara DAlane cAhiyeM / isa taraha, kabhI-kabhI qhatarA bhI ho jAtA hai, ataH bArIka jhillIkI picakArI yA eara - pampa ( Air Pump ) se khUna milA jahara cUsA jAya, to uttama ho / koI-koI sIMgIpara makar3IkA jAlA lagAkara bhI z2ahara cUsate haiM, yaha bhI uttama dezI upAya hai / ( 4 ) agara sA~pane u~galI - prabhRti kisI choTe avayava meM dA~ta mArA ho, to use sAfa kATakara pheMka do / yaha upAya, Dasane ke sAtha hI, eka do saikiNDameM hI kiyA jAya, taba to pUrA lAbhadAyaka ho sakatA hai, kyoMki itanI dera meM jahara Upara nahIM car3ha sakatA / jaba z2ahara usa avayava se Upara car3ha jAyagA, taba koI lAbha nahIM hogA / agara viSa Upara na car3hA ho, avayava choTA ho, to vahA~kI jitanI z2arUrata ho utanI camar3I phaurana kATa pheNko| agara khUna meM milakara z2ahara Age bar3ha rahA ho, to sA~pake ise hue sthAnako tez2a naztara yA cAkU-churIse cIra do; tAki vahA~kA khUna girane lage aura usake sAtha viSa bhI girane lage / athavA sA~pake Dase hue sthAnako do a~guliyoMse, cimaTIkI taraha pakar3akara, koI cauthAI iMca kATa DAlo; yAnI utanI khAla utArakara pheMka do / kATate hI usa sthAnako garama jalase dhoo yA garama jalake tarar3e do, tAki khUna bahanA banda na ho aura khUnake sAtha * vAgbhaTTa ne kahA hai, ki sarpa viSa Dase hue sthAnameM 100 mAtrA kAla taka Thaharakara, pIche khUna meM milakara zarIrameM phailatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 166 cikitsA-candrodaya / z2ahara nikala jAya / sA~pake kATate hI DasI huI jagahakA khUna bahAnA aura jaharako bandhase Age na bar3hane denA--ye donoM upAya paramottama aura jAna bacAnevAle haiN| (5) sA~pakI DasI huI jagahase tIna-cAra iMca yA cAra aMgula Upara rassI Adise bandha bA~dhakara, DasI huI jagahako cIra do aura usapara pisA huA namaka burakate yA malate raho / isa taraha karanese khUna bahatA rahegA aura z2ahara nikala jAyagA / bIca-bIcameM bhI kaI bAra DasI huI jagahako cIro aura usapara garama pAnI ddaalo| isake bAda namaka phira burako / aisA karanese khUnakA bahanA banda na hogA / jabataka nIle raMgakA khUna nikale, taba taka jahara smjho| jaba kAlA, pIlA yA safeda pAnI-sA khUna nikalanA banda ho jAya aura vizuddha lAla khUna Ane lage, taba samajho ki aba jahara nahIM rahA / jaba taka vizuddha lAla khUna na dekha lo, taba taka bhUlakara bhI bandha mata kholanA / agara aisI bhUla karoge, to saba kiyA-karAyA miTTI ho jAyagA / yAda rakho, sA~pakA viSa atyanta kar3avA hotA hai / vaha AdamI ke khUnako prAyaH kAlA kara detA hai / agara maNDalI sA~pakA viSa hotA hai, to khUna pIlA ho jAtA hai| isIse hamane likhA hai, ki jaba taka kAlA, nIlA, pIlA yA sapheda pAnI-sA khUna giratA rahe, viSa samajho aura khUnako barAbara nikAlate rho| saviSa aura nirviSa khUnakI parIkSA isI taraha hotI hai| (6) agara nasoMmeM jahara car3ha rahA ho, to una nasoMmeM jinameM jahara na car3hA ho athavA jaharase UparakI nasoMmeM jahA~ ki z2ahara car3hakara jAyagA, do Ar3e cIre lagA do / phira nasake UparI bhAgako-cIrese Upara--a~gUThese kasakara dabA lo / jaba z2ahara car3hakara vahA~ taka AvegA, taba, una cIroMkI rAhase, khUnake sAtha, bAhara nikala jaaygaa| yaha bahuta hI acchA upAya hai| (7) sA~pakI DasI huI jagahako retakI poTalI yA garama jalakI For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 167 bharI botalase lagAtAra sekanese jaharakI cAla dhImI ho jAtI hai| jarUratake samaya isa upAyase bhI kAma lenA caahiye| () agara sA~pakA viSa bandhoMko na mAne, unheM lA~ghakara Upara car3hatA hI jAya; jalAne, khUna nikAlane Adise koI lAbha na ho, taba jIvana-rakSAkA eka hI upAya hai / vaha yaha ki, jisa bandha taka z2ahara car3hA ho, usake Upara, moTe chureke pichale bhAgase, cIrakara aura Agase jalAkara usa Dase hue avayavake cAroM ora, pAva iJca gaharA aura gola cIrA banA do| isa taraha jalAkara, nasoMkA sambandha yA kanaikzana tor3a denese, z2ahara cIrake khaDDeko lA~dhakara Upara nahIM jA skegaa| para itanA khayAla rakhanA ki, jJAna-tantu na jala jAya, anyathA ve jhUThe ho jAya~ge --kAma na deMge / jaba kAma ho jAya, ghAvapara girIkA tela lgaao| ise "bairIkI kriyA" kahate haiN| isa upAyase avazya jAna baca sakatI hai| (6) maraNa-kAlake upAya-jaba kisI upAyase lAbha na ho, taba rogIko khATapara mahIna rajAI yA gaddA bichAkara, bar3e takiyeke sahAre biThA do aura ye upAya karoH-- (ka) rogIko sone mata do| usase bAteM kro| (kha ) cArapAIke nIce dhUnI do aura khATake nIcekI dhUnIvAlI Agase seka bhI karo / rogIko khUba garma kapar3e ur3hAkara, Uparase seka karo / ina upAyoMse pasInA AvegA / pasInoMse viSa naSTa hotA hai, ataH hara taraha pasIne nikAlane caahiyeN| rogIko zItala jala bhUlakara bhI na denA caahiye| (10) rogIko-sA~pake kATe hueko-gharake paranAleke nIce biThA do| phira usa paranAlese sahana ho sake jaisA garama jala khUba bahAo / vaha jala Akara ThIka rogIke sirapara par3e, aisA prabandha kro| agara 15-20 minaTameM, rogI kA~pane lage, use kucha hoza ho, to yaha kAma karate raho / jaba hoza ho jAya, use uThAkara aura poMchakara For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 cikitsA-candrodaya / anyatra biThA do aura khUba seka kro| IzvarakI icchA hogI to rogI baca jaaygaa| "vaidyklptru"| (11) jaba dekho ki, maMtra-taMtra, davA-dArU aura agada evaM anya upAya saba niSphala ho gaye; rogI kSaNa-kSaNa asAdhya hotA jAtA hai- mRtyuke nikaTa pahu~catA jAtA hai; taba, pA~caveM vegake bAda aura sAtaveMse pahale, use "prativiSa" sevana karAo, yAnI jaba viSakA prabhAva haDDiyoMmeM pahu~ca jAya, zarIrakA bala naSTa ho jAya, uThA-baiThA aura calA-phirA na jAya, zarIra ekadama ThaNDA ho jAya athavA eka damase garama ho jAya athavA jAr3A lagakara zItajvara car3ha Ave, jIbha badha jAya, zarIra bahuta hI bhArI ho jAya aura behozI A jAya-taba "prativiSa" sevana kraao| prativiSakA artha hai, viparIta guNavAlA viSa / sthAvara viSakA prativiSa jaMgama viSa hai aura jaMgama viSakA prativiSa sthAvara viSa hai / kyoMki ekakI prakRti kaphakI hai, to dUsarekI pittkii| eka viSa sarda hai, to dUsarA garama / eka bAhara se bhItara jAtA hai, to dUsarA bhItarase bAhara AtA hai| eka nIce jAtA hai, to dUsarA Upara / sthAvara viSa kaphaprAyaH aura jaMgama viSa pittaprAyaH hote haiM / sthAvara viSa AmAzayase khUnakI ora jAte haiM aura jaMgama viSa, rudhirameM milakara, AmAzaya aura phephar3oMkI ora jAte haiM / isIse sthAvara viSa jaMgamakA duzmana hai aura jaMgama sthAvarakA duzmana hai / sthAvara viSake rogIko jaMgama viSa sevana karAnese aura jaMgama viSavAleko sthAvara viSa sevana karAnese ArAma ho jAtA hai| sA~pabicchU prabhRtike jaMgama viSoMpara "vatsanAbha' Adi sthAvara viSa aura saMkhiyA, vatsanAbha Adi sthAvara viSoMpara sA~pa-bicchU Adike jaMgama viSa amRtakA kAma kara jAte haiN| antameM "viSasya viSamauSadham" jaharakI davA jahara hai, yaha kahAvata saccI ho jAtI hai| matalaba yaha, sA~pake kATe huekI asAdhya avasthAmeM kisI tarahakA For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsA meM yAda rakhane yogya baateN| 16 bacchanAbha yA sIMgiyA Adi viSa denA hI acchA hai, kyoMki isa samaya viSa deneke sivA aura davA hai hI nhiiN| ... para "prativiSa" denA bAlakoMkA khela nahIM hai| isake dene meM bar3e vicAra aura samajha-bUjhakI darakAra hai| rogIkI prakRti, deza, kAla AdikA vicAra karake prativiSakI mAtrA do| Uparase nirantara ghI pilAo / agara sarpaviSa hIna avasthAmeM ho yA rogI nihAyata kamajora ho, to viSakI hIna mAtrA do; yAnI cAra jau-bhara vatsanAbha viSa sevana kraao| agara viSa madhyAvasthAmeM ho yA rogI madhya balI ho, to cha jau-bhara viSa do aura yadi roga yA z2ahara ugra yAnI tez2a ho aura rogI bhI balavAna ho, to ATha jau-bhara viSa-vatsanAbha viSa yA zuddha sIMgiyA do| sAtha hI "ghI" pilAnA bhI mata bhUlo; kyoMki ghI viSakA anupAna hai| viSa apanI tIkSNatAse hRdayako khIMcatA hai; ataH usI hRdayakI rakSAke lie, rogIko ghI, ghI aura zahada milI agada athavA ghI-milI davA denI cAhiye / jaba saMkhiyA khAnevAlekA hRdaya viSase khiMcatA hai, usameM bhayAnaka jalana hotI hai, taba ghI pilAnese hI rogIko caina AtA hai| isIse viSa-cikitsAmeM "ghI" pilAnA z2arUrI samajhA gayA hai| kahA haiH viSaM karSati tIkSNatvAddhRdayaM tasya guptaye / pibeghRtaM ghRtakSaudramagadaM vA ghRtaplutam // noTa - viSa sambandhI bAtoMke liye pIche vatsanAbha viSakA varNana dekhiye / (12 ) agara viSa sAre zarIrameM phaila gayA ho, to hAtha-pA~vake agale bhAga yA lalATakI zirA bedhanI cAhiye-ina sthAnoMkI phasda khola denI caahiye| kyoMki zirA-bedhana karane yA phasda khola denese khUna nikalatA hai aura khUnake sAtha hI, usameM milA huA jahara bhI nikala jAtA hai| isase sA~pake kATekI parama kriyA khUna nikAla denA hai| suzrutameM likhA hai:-- For Private and Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 cikitsA-candrodaya / "jisake zarIrakA raMga aura-kA-aura ho gayA ho, jisake aGgoMmeM darda yA vedanA ho aura khUba hI kar3I sUjana ho, usa sA~pake kATekA khUna zIghra hI nikAla denA sabase acchA ilAja hai|" ThIka yahI bAta, dUsare zabdoMmeM, vAgbhaTTane bhI kahI hai-- __ "viSake phaila jAnepara zirA bIMdhanA yA phasda kholanA hI paramottama kriyA hai, kyoMki nikalate hue khUnake sAtha viSa bhI nikala jAtA hai|" zirA yA nasa na dIkhegI, to phasda kisa taraha kholI jAyagI, isIse aise maukepara sIMgI lagAkara yA jauMka lagAkara khUna nikAla denekI AjJA dI gaI hai, kyoMki khUnako kisI taraha bhI nikAlanA paramAvazyaka hai| garbhavatI, bAlaka aura bUr3heko agara sarpa kATe, to unakI zirA na bedhanI cAhiye-unakI phasda na kholanI caahiye| unake lie mRdu cikitsAkI AjJA hai| (13) agara pahale kahe hue zirAbedhana yA dAha Adi karmoMse jahara jahA~-kA-tahA~ hI na ruke, khUnake sAtha milalara, AmAzayameM pahu~ca jAya-nAbhi aura stanoMke bIcakI thailImeM pahu~ca jAya, to Apa faurana hI vamana karAkara viSako nikAla denekI ceSTA kreN| kyoMki jaba viSa AmAzayameM pahu~cegA, to rogIko atyanta gaurava, utkleza yA hullAsa hogA; yAnI jI macalAve aura ghabarAvegAkraya karanekI icchA hogii| yahI viSake AmAzayameM pahu~canekI pahacAna hai / isa samaya agara qaya karAne meM dera kI jAyagI, to aura bhI muzkila hogI, kyoMki viSa yahA~se dUsare prAzaya--pakkAzayameM pahu~ca jaaygaa| vamana karA denese viSa nikala jAyagA aura rogI caGgA ho jAyagA-- viSako Age bar3hanekA maukA hI na milegaa| kahA hai: vamanerviSahadbhizca neva vyApnoti tdvpuH|| - vamana karA denese viSa nikala jAtA hai aura sAre zarIra meM nahIM phailtaa| For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 201 sthAvara-saMkhiyA aura aphIma prabhRtike viSameM tathA jaMgamasA~pa-bicchU prabhRti calanevAloMke viSameM, vamana sabase acchA jAna bacAnevAlA upAya hai / vamana karA denese donoM tarahake viSa naSTa ho jAte haiN| sthAvara viSa khAye jAnepara to vamana hI mukhya aura sabase pahalA upAya hai| jaMgama viSameM yAnI sA~pa Adike kATanepara, jarA Thaharakara vamana karAnI par3atI hai aura kabhI-kabhI tatkAla bhI karAnI par3atI hai, kyoMki bAje sA~pa ke kATate hI jahara bijalIkI taraha daur3atA hai| aneka sA~poMke kATanese, AdamI kATaneke sAtha hI gira par3atA aura khatama ho jAtA hai| ye saba bAteM cikitsakakI buddhipara nirbhara haiN| buddhimAna manuSya z2arA-sA izArA pAkara hI ThIka kAma kara letA hai aura mUr3ha AdamI khola-kholakara samajhAnese bhI kucha nahIM kara sakatA / bahutase anAr3I kahA karate haiM, ki saMkhiyA yA aphIma Adi viSa khA lenepara to vamana karAnA ucita hai, para sarpa-vicchU prabhRtike kATanepara vamanakI z2arUrata nhiiN| aise ajJAniyoMko samajhanA cAhiye, ki vamana karAnekI donoM prakArake viSoM meM hI z2arUrata hai| (14) agara kisI vajahase vamana karAne meM dera ho jAya aura viSa pakkAzayameM pahu~ca jAya, to phaurana hI tez2a julAba dekara, jaharako, pAkhAnekI rAhase, pakkAzayase nikAla denA cAhiye / jaba z2ahara AmAzayameM rahatA hai, taba jI micalAne lagatA hai; kintu jahara jaba pakkAzayameM pahu~catA hai, taba rogIke koThemeM dAha yA jalana hotI hai, peTapara aphArA A jAtA hai, peTa phUla jAtA aura mala-mUtra banda ho jAte haiM / viSake pakkAzayameM pahuMce binA, ye lakSaNa nahIM hote, ataH ye lakSaNa dekhate hI, julAba denA caahiye| ___(15) jisa sA~pake kATe hue AdamIke sirameM darda ho, Alasya ho, manyAstambha ho- gardana raha gaI ho aura galA ruka gayA ho, use zirovirecana yA sirakA julAba dekara, sirakI malAmata nikAla 26 For Private and Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 cikitsA-candrodaya / denI caahiye| sirameM viSakA prabhAva honese hI uparokta upadrava hote haiM / jaba dimAg2ameM viSakA khalala hotA hai, tabhI manuSya behoza hotA hai / isIse viSake chaThe vegameM atyanta teja aJjana aura avapIr3a nasyakI zAstrAjJA hai / kahA hai SaSThe'janaM tatas tIkSNamavapIDaM ca yojayet // matalaba yaha hai, isa hAlatameM netroM meM teja aJjana lagAnA aura nasya denI cAhiye, jisase rogIkI uparokta zikAyateM rafA ho jAya~ / (16) bahuta bAra aisA hotA hai, ki manuSyako sarpa nahIM kATatA aura koI jIva kATa letA hai; para use sA~pake kATanekA khayAla ho jAtA hai| isa kAraNase vaha DaratA hai| Daranese vAyu kupita hokara sUjana vagairaH utpanna kara detA hai| aneka bAra aisA hotA hai, ki sA~pa AdamIke kATaneko AtA hai, usakA mu~ha zarIrase lagatA hai, para vaha AdamI use jhaTakA dekara pheMka detA hai| isa avasthAmeM, sarpakA dA~ta agara zarIrake laga bhI jAtA hai, to bhI jaldI hI haTA denese dA~ta-lage sthAnameM jahara DAlanekA sA~pako maukA nahIM milatA, para vaha AdamI apane-taI kATA huA samajhatA aura DaratA hai- agara aisA maukA ho, to Apa rogIko tasallI dIjiye / usake manameM sA~pake na kATane yA viSa na chor3anekA vizvAsa dilAiye, jisase usakA thothA bhaya dUra ho jAya / sAtha hI mizrI, vaigandhika-i gudI, dAkha, dUdhI, mulahaTI aura zahada milAkara pilAiye aura matarA huA jala dIjiye / yadyapi isa dazAmeM sA~pakA dA~ta laga jAnepara bhI, jahara nahIM car3hatA, kyoMki ghAvameM viSa chor3e binA viSakA prabhAva kaise ho sakatA hai ? aise daMzako "nirviSa daMza" kahate haiN| ' (17) karketana, marakatamaNi, hIrA, vaiDUryamaNi, gardabhamaNi, pannA, viSa-mUSikA, himAlayakI cA~da bela--somarAjI, sarpamaNi, droNa For Private and Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 203 maNi aura vIryavAna viSa--inameMse kisI ekako yA do-cArako zarIrapara dhAraNa karanese viSakI zAnti hotI hai| ataH jo amIra hoM, jinake pAsa inameMse koI-sI cIz2a ho, unheM inake pAsa rakhanekI salAha diijiye| inako vyarthakA amIrI DhakosalA mata samajhiye / inameM viSako haraNa karanekI zakti hai| 'suzruta'ke kalpa-sthAnameM likhA hai, viSa-mUSikA aura ajaruhAmeMse kisI ekako hAthameM rakhanese sA~pa Adi tez2a z2aharavAle prANiyoMkA jahara utara jAtA hai| ajaruhA zAyada nirviSIko kahate haiN| nirviSImeM aisI sAmarthya hai, para vaisI saccI nirviSI Aja-kala milanI kaThina hai / dravyoMmeM acintya guNa aura prabhAva haiM; para aphasosa hai ki, manuSya unako jAnatA nhiiN| na jAnanese hI use sI-aisI bAtoMpara Azcarya yA avizvAsa hotA hai aura vaha unheM jhUThI samajhatA hai / eka ciracireko hI liijiye| ise ravivArake dina kAnapara bA~dhanese zIta-jvara bhAga jAtA hai| jinhoMne parIkSA na kI ho, kara dekheM; para vidhi-pUrvaka kAma kreN| bicchUke kATe AdamIko Apa ciracirA dikhAiye aura chipA lIjiye / 2-4 bAra aisA karanese bicchUkA viSa utara jAtA hai| __(18) Uparake 18 pairoMmeM, hamane sA~pake kATekI "sAmAnya cikitsA" likhI hai, kyoMki "vizeSa cikitsA" uttama aura zIghra phala denevAlI honepara bhI, saba kisIse bana nahIM AtI-z2arA-sI. g2alatIse ulTe lene ke dene par3a jAte haiM / Age hama vizeSa cikitsAke sambandhakI canda prayojanIya--kAmakI bAteM likhate haiM / sA~pake kATe huekA ilAja zurU karanese pahale, vaidyako bahuta-sI bAtoMkA vicAra karake, khUba samajha-bUjhakara, pIche ilAja zurU karanA caahiye| jo vaidya binA samajhe-bUjhe ilAja zurU kara dete haiM, unheM kadAcit kabhI siddhi-lAbha ho bhI jAya, to bhI adhikAMza rogI unake hAthoMmeM Akara vRthA marate aura unakI sadA badanAmI hotI hai / para jo vaidya hareka bAtako samajha-bUjhakara, pIche ilAja karate haiM, unheM For Private and Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 cikitsA-candrodaya / bahudhA saphalatA hotI rahatI hai-birale hI kesoMmeM asaphalatA hotI hai / vAgbhaTTameM likhA hai:-- bhujaMga doSa prakRti sthAna vega vizeSataH / susUkSmaM samyagAlocya viziSTAM mAcaret kriyAm / / sA~pa, doSa, prakRti, sthAna aura vizeSakara vegako sUkSma buddhi yA bArIkIse samajha aura vicArakara, "vizeSa cikitsA" karanI cAhiye / ina pA~coM bAtoMkA vicAra kara lenese hI kAma nahIM cala sktaa| inake alAvA, nIce likhI cAra bAtoMkA bhI vicAra karanA jarUrI hai:--- (1) desh| (2) sAtmya / (3) Rtu| (4) rogIkA balAbala / aura bhI vicArane yogya bAteM / kATanevAle sarpoke sambandhameM bhI vaidyako nIce likhI bAteM mAlUma karanI cAhiye:-- (ka) kisa jAtike sarpane kATA hai ? jaise,--dIkara aura maNDalI ityAdi / . (kha) kisa avasthAmeM kATA hai ? jaise, ghabarAhaTa meM yA kA~calI chor3ate hue ityaadi| (ga) kisa avasthAke sarpane kATA hai ? jaise,--bAlaka yA bUDhene / (gha) sA~pa nara thA yA mAdIna athavA napuMsaka ityAdi ? (Ga) sapane kyoM kATA ? dabakara, krodhase, pUrvajanmake vairase athavA Izvarake hukmase ityAdi / vAgbhaTTane kahA hai:-- AdiSTAt kAraNaM jJAtvA pratikuryAdyathAyatham / kisa kAraNase kATA hai, yaha jAnakara yathocita cikitsA karanI caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane-yogya bAteM / 205 (ca) sarpane dina-rAtake kisa bhAgameM kATA ? jaise,- savere, zAmako, pahalI rAtako yA pichalI rAtako / (cha) sarpadaMza kaisA hai ? jaise,- sarpita, radita ityAdi / ___ ina bAtoMke jAnanese lAbha / ina bAtoMke jAna jAnese hI hama acchI taraha cikitsA kara skeNge| agara hameM mAlUma ho ki, da:karane kATA hai, to hama samajha jAyeMge ki, isa sA~pakA viSa vAta-pradhAna hotA hai| isake sivAya, isakA kATA AdamI tatkAla hI mara jAtA hai / cU~ ki da:karane kATA hai, ataH hameM vAtanAzaka cikitsA karanI hogii| itanA hI nahIM, phira hameM vicAranA hogA ki, hamAre rogIke sAtha sarpa-viSakI prakRti-tulyatA to nahIM hai; yAnI sarpa-viSa vAtapradhAna hai aura rogI bhI vAtapradhAna prakRtikA to nahIM hai / agara viSa aura rogI donoMkI prakRti eka mila jAya~gI, taba to hamako kaThinAI mAlUma hogii| agara viSa aura rogIkI prakRti judI-judI hogI, to hamako utanI kaThinAI na mAlUma hogii| phira hamako yaha dekhanA hogA ki, Ajakala Rtu kaunasI hai| kisa doSake kopakA samaya hai| agara hamAre rogIko dIkara sA~pane varSA-kAlameM kATA hogA, to Rtu-tulyatA ho jAyagI / kyoMki darvIkara sA~pakA viSa vAtapradhAna hotA hI hai aura varSA-Rtu bhI vAta-kopakAraka hotI hai / isa dazAmeM hama kaThinAIko samajha skeNge| varSAkAlameM yA bAdala honepara viSa svabhAvase hI kupita hote haiM, isase kaThinAI aura bhI bar3hI diikhegii| phira hamako dekhanA hogA, yaha kauna deza hai, isakI prakRti kyA hai / agara hamAre rogIko vAta-pradhAna darbIkara sarpane baGgAlameM kATA hogA, to deza-tulyatA ho jAyagI, kyoMki baGgAla deza anUpa For Private and Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 206 cikitsaa-cndrody| deza hai| isameM svabhAvase hI vAta-kaphakA kopa rahatA hai, yaha bhI eka kaThinAI hamako mAlUma ho jAyagI / Apa hI gaura kIjiye, itanI bAtoMko samajhe binA vaidya kaise uttama ilAja kara sakegA ? udAharaNa / agara hamase koI Akara pUche ki, kalakattemeM, isa sAvanake mahInemeM, eka vAta-prakRtike AdamIko javAna dIkara yA kAle sA~pane kATA hai, vaha bacegA ki nahIM; to hama yaha samajhakara ki, sarpakI prakRti vAtapradhAna hai, rogI bhI vAta prakRti hai, Rtu bhI vAta-kopakI hai aura deza bhI vaisA hI hai, kaha deMge ki, bhAI bhagavAn hI rakSaka hai, bacanA asambhava hai / para hameM thor3A sandeha rahegA, kyoMki yaha nahIM mAlUma huA ki, sarpa-daMza kaisA hai ? sarpita hai, radita hai yA nirviSa athavA kyoM kATA hai ? dabakara, krodhameM bharakara athavA aura kisI vajahase ? agara ina savAloMke javAba bhI ye mileM, ki sarpa-daMza sarpita hai-pUrI dAr3heM baiThI haiM aura paira par3a jAnese krodhameM bharakara kATA hai, taba to hameM rogIke maranemeM jo z2arA-sA sandeha thA, vaha bhI na rhegaa| praznottarake rUpameM dUsarA udAharaNa / agara koI zakhsa Akara hamase kahe, ki vaidyajI ! jaldI caliye, eka AdamIko sA~pane kATA hai / hama usase canda savAla kareMge aura vaha unake javAba degaa| pIche hama natIjA batAyeMge / vaidya - kaise sarpane kATA hai ? dUta--maNDalI saaNpne| vaidya--sA~pa javAna thA ki bUr3hA ? dUta-sA~pa adher3a yA bUr3hA-sA thaa| For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 207 vaidya-rogIkI prakRti kaisI hai ? dUta-pitta-prakRti / vaidya--Ajakala kauna-sA mahInA hai ? dUta-mahArAja ! vaizAkha hai| vaidya--sarpadaMza kaisA hai ? dRta--sarpita / vaidya-kisa samaya kATA ? dUta-rAtako 10 bje| vaidya--kyoM kATA ? dUta-pairase dbkr| vaidya--kisa jagaha sA~pa milA ? dUta--amuka gA~vake bAhara, pIpalake nIce / vaidya - rogIkA kyA hAla hai ? dUta-bar3I pyAsa hai, jalA-jalA pukAratA hai aura zItala padArtha mA~gatA hai| vaidya-usake mala-mUtra, netra aura camar3ekA raGga aba kaisA hai ? dUta--saba pIle ho gaye haiM / jvara bhI car3ha AyA hai| aba to hoza nahIM hai / pasInoMse tara ho rahA hai| vaidya--bhAI ! hameM phurasata nahIM hai aura kisIko le jaao| ___ dUta--kyoM mahArAja ! kyA rogI nahI bacegA ? agara nahIM bacegA to kyoM ? vaidya-are bhAI ! ina bAtoMmeM kyA loge ? jAo, dera mata kro| kisI aurako le jaao| dUta--nahIM mahArAja ! maiM vaidya to nahIM hU~; to bhI cikitsA-grantha dekhA karatA hU~ / kRpayA mujhe batAiye ki, vaha kyoM na bacegA ? vaidya--bhAI ! usake na bacaneke bahuta kAraNa haiM, (1) use bUr3he maNDalI sA~pane kATA hai, aura bUr3he maNDalI sA~pakA kATA For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 cikitsA-candrodaya / AdamI nahIM jItA / (2) rogIkI prakRtti pittakI hai aura sA~pake viSakI prakRti bhI pitta pradhAna hai| phira mausama bhI garamIkA hai| garamIkI RtumeM garama mijAjake AdamIko koI bhI sA~pa kATatA hai, to vaha nahIM bacatA; jisameM sA~pakI prakRti bhI garama hai, ataH rogI Dabala asAdhya hai| (3) cAroM dAr3ha barAbara baiThI haiM, daMza sarpita hai aura dabakara krodhase kATA hai| ye saba maraneke lakSaNa haiN| (4) kATA bhI pIpalake nIce hai| pIpala yA zmazAna Adi sthAnoMpara kATA huA AdamI nahIM bctaa| (5) isa samaya viSakA chaThA-sAtavA~ vega hai / vAgbhaTTane pA~caveM vegake bAda cikitsA karanekI manAhI kI hai| unhoMne kahA hai:-- kuryAtpaJcasu vegeSu cikitsAM na tataH param / pA~ca vegoM taka cikitsA karo; usake bAda cikitsA na kro| hamane udAharaNa dekara jitanA samajhA diyA hai, utanese mahAmUr3ha bhI sarpa-viSa-cikitsAkA tarIkA samajha skegaa| aba hama sthAnAbhAvase aise udAharaNa aura na de skeNge| (16) bahutase sarpake kATe hue AdamI murdA jaise ho jAte haiM, para ve marate nahIM / unakA jIvAtmA bhItara rahatA hai, ataH isI bhAgameM pahale likhI vidhiyoMse parIkSA avazya kro| usa parIkSAkA jo phala nikale, use hI ThIka samajho / vaidyaka-zAstrameM bhI likhA hai:-- na nasyaizcetanAM tIkSNai kSatAtkSatajAgamaH / daNDAhatasya norAjiHprayAtasya yamAntikam / / agara Apa kisIko teja-se-teja nasya su~ghAveM, para usase bhI use hoza na ho; agara Apa usake zarIrameM kahIM ghAva kareM, para vahA~ khUna na nikale aura agara Apa usake zarIrapara beMta yA DaNDA mAreM, para usake zarIrapara nizAna na ho--to Apa samajha leM, ki yaha dharmarAjake pAsa jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane-yogya bAteM / 206 sAtaveM vegameM, sA~pake kATe hueke sirapara 'kAkapada" karate haiN| usake sirakA camar3A chIlakara kavvekA-sA paJjA banAte haiN| agara usa jagaha khUna nahIM nikalatA, to samajhate haiM, ki rogI mara gyaa| agara khUna nikalatA hai, to samajhate haiM, ki rogI jItA hai-marA nhiiN|| (20) agara sA~pa kisIko sAmanese Akara kATatA hai, taba to rogI kahatA hai, ki mujhe sA~pane kATA hai / parantu kitanI hI daphA sA~pa nIMdameM sote hueko yA a~dheremeM kATakara cala detA hai; taba patA nahIM lagatA, ki kisa jAnavarane kATA hai / aisA maukA par3anepara, Apa daMzasthAnako dekheM; usIse Apako patA lgegaa| yAda rakho, agara jaharIlA sarpa kATatA hai, to usakI do dAr3he lagatI haiN| agara kATI huI jagahapara ika? do cheda dIkheM, to samajho ki sA~pane dA~ta lagAye, para dA~ta ThIka baiThe nahIM aura vaha z2arUmameM jahara chor3a nahIM sakA / isa avasthAmeM, yathocita mAmUlI upAya karane caahie| . agara z2aharIlA sA~pa kATatA hai aura ghAvameM viSa chor3a jAtA hai, to rogIke zarIrameM jhanajhanAhaTa hotI aura vaha bar3hatI calI jAtI hai, cakkara Ate haiM, zarIra kA~patA hai, becainI hotI hai aura paira kamajora ho jAte haiM / para jaba viSa aura Age bar3hatA hai, taba sA~sa lene meM kaSTa hotA hai, gaharA sA~sa nahIM liyA jAtA, nAr3I jaldI-jaldI calatI hai; para Thahara-Thaharakara / bolI banda hone lagatI hai, jIbha bAhara nikala AtI hai, maiM hameM jhAga Ate haiM, hAtha-paira tana jAte haiM, zarIra zItala ho jAtA hai aura pasIne bahuta Ate haiM / antameM rogI behoza hokara mara jAtA hai| matalaba yaha hai, ki agara anajAnameM, sote hue yA a~dheremeM sA~pa kATe, to Apa daMza-sthAna aura lakSaNoMse jAna sakate haiM, ki sA~pane kATA yA aura kisI jIvane / (21) agara Apa sA~pake kATekI cikitsA karo, to davA sevana karAne, bandha bA~dhane, phasda kholane, lepa lagAne prabhRti kriyAoMpara vizvAsa aura bharosA rakho, para mantroMpara vizvAsa na kro| agara 27 For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .210 cikitsA-candrodaya / mantra jAnanevAle AveM, bandha kholeM aura davA denA banda kareM, to bhUlakara bhI unakI bAtoMmeM mata aao| kaI daphA, bandha bA~dhanese sA~pake kATe hue AdamI ArAma hote-hote, duSToMke bandha khulA denese, mara gaye aura mantrajJa mahAtmA apanA-sA muMha lekara calate bane / __ Ajakala mantra-siddhi karanevAle kahA~ mila sakate haiM, jaba ki suzrutake z2amAnemeM hI unakA abhAva-sA thA / suzrutameM likhA hai: maMtrAstu vidhinA proktA hInA vA svaravarNataH / yasmAna siddhimAyAnti tasmAdyojyo'gadakramaH // mantra agara vidhike binA uccAraNa kiye jAte haiM tathA svara aura varNase hIna hote haiM, to siddha nahIM hote; ataH sA~pake kATekI davA hI karanA caahiye| jaba bhagavAn dhanvantari hI suzrutase aisA kahate haiM, taba kyA kahA jAya ? usa prAcIna kAla meM hI jaba sacce mantrajJa nahIM milate the, taba aba to mila hI kahA~ sakate haiM ? mantra siddha karanevAloMko strI-saGga, mAMsa aura madya Adi tyAgane hote haiM, jitAhArI aura pavitra hokara kuzAsanapara sonA par3atA hai evaM gandha, mAlA aura balidAnase mantra siddha karake deva-pUjana karanA hotA hai| kahiye, isa samaya kauna itane karma karegA? navanIta yA nicodd'| ( 22 ) sarpa-viSa-cikitsAmeM nIcekI bAtoMko kabhI mata bhUloH-- (1) maNDalI sarpake Dase hue sthAna ko Agase mata jlaao| aisA karanese viSakA prabhAva aura bddh'egaa| (2) khUna nikAlaneke bAda, jo uttama khUna baca rahe, use zItala sekoMse roko| (3) sarpake kATeke ArAma ho jAnepara bhI, Dase hue sthAnako khuracakara, viSa-nAzaka lepa karo; kyoMki agara jarA-sA bhI viSa zeSa raha jAyagA, to phira vega hoNge| For Private and Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 211 .. (4) garamIke mausamameM, garama mijAjavAleko sA~pa kATe, to Apa asAdhya smjho| agara maNDalI sarpa kATe, to aura bhI asa dhya smjho| (5) sA~pake kATe AdamIko ghI, ghI aura zahada athavA ghI milI davA do; kyoMki viSameM "ghI pilAnA" rogIko jilAnA hai| (6) tela, kulthI, zarAba, kA~jI Adi khaTTe padArtha sA~pake kATeko mata do| hA~, kacanAra, sirasa, Aka aura kaTabhI prabhRti denA acchA hai| (7) agara Apako sA~pakI qismakA patA na lage, to daMza-sthAnakI raGgata, sUjana aura vAtAdi doSoMke lakSaNoMse patA lagA lo| ___(8) ilAja karanese pahale patA lagAo, ki sA~pake kATe hueko prameha, rUkhApana, kamajorI Adi roga to nahIM haiM, kyoMki aise loga asAdhya mAne gaye haiN| () kisa tithi aura kisa nakSatrameM kATA hai, yaha jAnakara sAdhyAsAdhyakA nirNaya kara lo| (10) ilAja karanese pahale isa bAtako avazya mAlUma kara lo ki, sarpane kyoM kATA ? isase bhI Apako sAdhyAsAdhyakA jJAna hogaa| (11) sarpa-daMzakI jA~ca karake dekho, vaha sarpita hai yA radita vagairaH / isase Apako sAdhyAsAdhyakA jJAna hogaa| (12) dina-rAtameM kisa samaya kATA, isakA bhI patA lagA lo / isase Apako sA~pakI kismakA andAjA mAlUma ho jaaygaa| (13) patA lagAo, sA~pane kisa hAlatameM kaattaa| jaise-ghabarAhaTameM, dUsareko tatkAla kATakara athavA kmjoriimeN| isase Apako viSakI tejI-mandIkA jJAna hogaa| (14) rogIko dekhakara patA lagAo ki, kisa doSake vikAra ho rahe haiM / isa upAyase bhI Apa sarpakI kisma jAna skeNge| For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 cikitsA-candrodaya / . (15) isakI bhI khoja karo, ki narane kATA hai yA mAdInane athavA napuMsaka yA garbhavatI, prasUtA Adi nAginoMne / isase viSakI mArakatA Adi jAna skoge| - (16) acchI taraha dekha lo, viSakA kaunasA vega hai| hAlata dekhanese vegako jAna skoge| (17 ) yAda rakho, agara darbIkara sarpa kATatA hai, to cauthe vegameM vamana karAte haiM / agara maNDalI aura rAjila kATate haiM, to dUsare vegameM hI vamana karAte haiN| (18) garbhavatI, bAlaka, bUr3he aura garma mijAjavAleko sA~pa kATe to phasda na kholo; kintu zItala upacAra kro| . (16) agara jADekA mausama ho, rogIko jAr3A lagatA ho, rAjila sarpane kATA ho, behozI aura nazA-sA ho, to tez2a davA dekara kraya kraao| (20) agara pyAsa, dAha, garamI aura behozI Adi hoM, to zItala upacAra karo- garama nahIM / (21) agara rogI bhUkhA-bhUkhA cillAtA ho aura dIkara yA kAle sA~pane kATA ho tathA vAyuke upadrava hoM, to ghI aura zahada, dahI yA mAThA do| . . . (22) jisake zarIrameM darda ho aura zarIrakA raGga bigar3a gayA ho usakI phasda khola do| (23) jisake peTameM jalana, pIr3A aura aphArA ho, mala-mUtra ruke hoM aura pittake upadrava hoM, use julAba do| - (24) jisakA sira bhArI ho, Thor3I aura jAbar3e jakar3a gaye hoM tathA kaNTha rukA ho, use nasya do| agara rogI behoza ho, A~kheM phaTIsI ho gaI hoM aura gardana TUTa gaI ho, to pradhamana nasya do| (25) ArAma ho jAnepara "uttara kriyA" avazya kro| For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSase bacAnevAle upAya / (1) eka sAla taka, vidhi-sahita "candrodaya rasa" sevana karanese manuSyapara sthAvara aura jaGgama- donoM prakArake viSoMkA asara nahIM hotaa| Ayurveda meM likhA hai: sthAvaraM jagama viSaM viSamaM viSavArivA / na vikArAya bhavati siddhacandrasyavatsarAt // sthAvara aura jaMgama viSa tathA jalakA viSa eka varSa taka "candrodaya rasa" sevana karanese nahIM vyApate / sone ke varka 4 tole | *(1) ina tInoMko kharala meM DAlakara khUba ghoTo, jaba zaTapArA 30 tole nizcandra kajalI ho jAya, (2) narama kapAsake phUloMkA zuddha gaMdhaka 64 tole rasa DAla-DAlakara ghoTo / jaba yaha ghuTAI bhI ho jAya, taba _ (3) ghIgvArakA rasa DAla-DAlakara ghoTo / jaba yaha ghuTAI bhI ho jAya, masAleko (4) sukhA lo| jaba sUkha jAya, use eka bar3I prAtizI zIzImeM bharakara, zIzIpara sAta kapar3a-miTTI kara do aura zIzIko sukhA lo| (5) sUkhI huI zIzIko bAlukAyantrameM rakhakara, bAlukAyantrako cUlhepara car3hA do aura nIcese mandI-mandI Aga lagane do / pIche, usa Agako aura tez2a kara do| zeSameM, zrAgako khUba tez2a kara do| kramase manda, madhyama aura tez2a Aga lagAtAra 24 pahara yA 72 ghaNToM taka laganI caahiye| (6) jaba zIzIke | muMhase dhuA~ nikala jAya, taba zIzIke muMhapara eka ITakA Tukar3A rakhakara, muMha banda kara do; para nIve Aga lagatI rhe| __jaba candrodaya siddha ho jAyagA, taba zIzIkI nalI kAlI syAha ho jaaygii| yahI siddha-asiddha "candrodaya" kI pahacAna hai / siddha candrodayakA raMga naye patte kI lalAIke samAna lAla hotA hai / aisA candrodaya sarva roga-nAzaka hotA hai| sevana-vidhi-candrodaya 4 tole, bhImasenI kapUra 16 tole, aura jAyaphala, kAlImirca, laiMauga tInoM milAkara 16 tole tathA kastUrI 4 mAze--ina sabako For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 214 cikitsA-candrodaya / (2) "vaidya sarvasva"meM likhA hai, meSakI saMkrAntimeM, masUrakI dAla aura nImake patte milAkara khAnese eka varSa taka viSakA bhaya nahIM hotaa| noTa -dUsare granthoM meM likhA hai, meSakI saMkrAntike prArambhameM, eka masUrakA dAnA aura do nImake patte khAne se eka varSa taka viSakA bhaya nahIM hotaa| (3) hara dina, savere hI sadA-sarvadA kar3ave nImake patte cabAnevAleko sA~pake viSakA bhaya nahIM rhtaa| (4) "vaidyaratnameM likhA hai, jisa samaya vRSa rAzike sUrya hoM, usa samaya sirasakA eka bIja khAnese manuSya garur3ake samAna ho jAtA hai, ataH sarpa usake pAsa bhI nahIM Ate- kATanA to dUrakI bAta hai| ___ (5) baMgasenameM likhA hai, ASAr3ha ke mahIne ke zubha dina aura zubha nakSatrameM, sapheda punarnavA yA viSakhaparekI jar3a, cA~valoMke pAnI meM pIsakara, pInese sA~poMkA bhaya nahIM rhtaa| noTa-cakradattane puSya nakSatra meM isake pInekI rAya dI hai| (6) "ilAjulagurvA" meM likhA hai- bArahasiMgekA sIMga, bakarIkA khura aura akarakarA,--ina tInoMko milAkara, dhUnI denese sA~pa bhAga jAte haiN| (7) rAI aura nausAdara milAkara gharameM DAla denese sA~pa gharako chor3akara bhAga jAtA hai aura phira kabhI nahIM aataa| (8) bArahasiMgekA sIMga laTakA rakhanese sarpa prabhRti z2aharIle jAnavara nahIM kATate / (6) gorakharake sIMga, bakarIke khura, sausanakI jar3a, akarakarAkI jar3a aura dhaniyA--ina cIjoMse sA~pa DaratA hai| kharalameM DAla, kharala kara lo aura zozImeM bharakara rakha do / isameM se 1 mAze rasa nikAlakara, pAnoMke rasake sAtha nitya khaashro| isa taraha eka varSa taka isake sevana karanese sthAvara aura jaMgama viSakA bhaya nahIM rhegaa| isake sivA, isa rasakA khAnevAlA anekoM madamAtI nAriyoMkA mada bhaJjana kara skegaa| For Private and Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSase bacAnevAle upAya / (10) sA~pakI rAhameM agara rAI DAla dI jAya, to sA~pa usa rAhase nahIM nikalatA / rAI aura nausAdara sA~pake bila yA bA~bImeM DAla denese sA~pa unheM chor3a bhAgatA hai| ____ noTa-nirAhAra rahanevAle manuSyakA thUka agara sA~pake muMhameM DAla diyA jAya, to saupa mara jAyagA / agara usa AdamIke muMhameM nausAdara ho, to usake thUkase sA~pa aura bhI jaldo mara jAyagA / rAI bhI sarpako mAra DAlatI hai / (11) vRnda vaidyane likhA hai:-ASAr3ha ke mahIne ke zubha dina aura zubha muhUrtameM, sirasakI jar3ako cA~valoMke pAnIke sAtha pInevAleko sarpakA bhaya kahA~ ? arthAt sA~pakA Dara nahIM rhtaa| yadi aise AdamIko koI sA~pa darpa yA mohase kATa bhI khAtA hai, to usI samaya usakA viSa, zivajIkI AjJAnusAra, sirase mUla sthAnapara jA pahu~catA hai; ataH jise vaha kATatA hai, usakI koI hAni nahIM hotI / cakradatta likhate haiM, ki vaha sarpa usI sthAnapara mara jAtA hai| likhA hai: mUlaM taNDulavAriNA pibati yaH pratyaMgirAsaMbhavam / / uddhRtyA''kalitaM suyogadivase tasyA'hibhItiH kutaH ? . noTa--sirasakI jar3ako bhASAr3ha mAsake zubha dina aura zubha muhUrta meM hI ukhAr3akara lAnA cAhiye, pahalese lAkara rakhI huI jar3a kAmakI nahIM / hA~, cakradattane likhA hai ki, isa jar3ako binA pIse cA~valoMke pAnIke sAtha pInA cAhiye / (12) masUra aura nImake pattoMke sAtha "sirasakI jar3a"ko pIsakara, vaizAkhake mahIne meM pInevAleko, eka varSa taka viSa aura viSamajvarakA bhaya nahIM rhtaa| cakradattane likhA hai: masUraM nimbapatrAbhyAM khAdenmeSagate rakhauM / abdamekaM na bhItiH syadviSArtasya na saMzayaH // masUrako nImake pattoM ke sAtha jo AdamI meSake sUryameM khAtA hai, use eka sAla taka sA~poMse bhaya nahIM hotA, isameM saMzaya nhiiN| For Private and Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 216 - cikitsA-candrodaya / - (13) jo manuSya dinameM yA madhyAhna-kAlameM sadA chAtA lagAkara calatA hai, use garur3a samajhakara sarpa bhAga jAte haiN| unakA viSa-vega zAnta ho jAtA hai aura ve kisI hAlatameM bhI usake sAmane nahIM Ate haiN| __ noTa-varSA aura dhUpameM to sabhI chAtA lagAte haiM, para inake na hone para bhI chAtA lagAnA muphIda hai| chAtese ITa-patthara giranese manuSya bacatA hai| sA~pa chAtevAleko garur3a samajhakara bhAga jAtA hai| eka bAra eka jaMgalameM eka memasAhibA akelI jA rahI thiiN| sAmanese eka cItA AyA aura unapara hamalA karanA cAhA / unake pAsa usa samaya chAteke sivA aura koI hathiyAra na thA / unhoMne jhaTase chAtA khola diyaa| cItA na jAne kyA samajhakara nau do gyAraha ho gayA aura mema sAhibAke prANa baca gye| isIse kisI kavina bahuta socavicArakara ThIka hI kahA hai: churI char3I chaturI chalA, chabaDA pA~ca chakAra / inheM nitya TiMga rAkhiye, apane aho kumAra / / noTa---ina pA~coM chakAroMko yAnI churI, char3I, chatrI, challA aura loTAko sadA apane pAsa rakhanA caahiye| inase kAma par3anepara bar3A kAma nikalatA hai / aneka vAra jIvana-rakSA hotI hai| (14) gharako khUba sApha rakho; vizeSakara varSAmeM to isakA bahuta hI khayAla rkho| isa RtumeM sA~pa jiyAdA nikalate haiN| isake sivA bAdala aura varSAke dinoMmeM sarpa-viSakA prabhAva bhI bahuta hotA hai| ataH gharake bile, sUrAkhna yA dagaja banda kara do| agara sA~pakA zaka ho, to gharameM nIce likhI dhUnI do: ( ka ) gharameM gandhakakI dhUnI do| (kha) sA~pakI kA~calIkI dhUnI do| isase sA~pa bhAga jAtA hai; balki jahA~ yaha hotI hai, vahA~ nahIM aataa| (ga) kArbolika esiDakI bUse bhI sarpa nahIM rahatA; ataH ise jahA~-tahA~ chir3aka do| For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Sona...80000000000000000 000000 00000000000000000000000 000000 0000000000000000000000000, 00000000 22000600 . 5 900coacco00000 Foto0600000000000 sarpa-viSa cikitsaa| . 00 0 . acc0000000000..00% 00000000000038 100000.0000 20000000 ....00 0...00CEDGoBoo. . 00 . onao. 300800 POTO. 0.00 3000 ..00Pon. . .. ..... vegAnurUpa cikitsA / (1) kisI tarahakA sA~pa kATe, pahale vegameM khUna nikAlanA hI sabase uttama upAya hai, kyoMki khUnake sAtha jahara nikala jAtA hai / (2) dUsare vegameM - zahada aura ghIke sAtha agada pilAnI cAhiye athavA ghI-dUdhameM kucha zahada aura viSanAzaka davAe~ milAkara pilAnI caahiyeN| (3) tIsare vegameM- agara darbIkara yA phanavAle sarpane kATA ho, to viSa-nAzaka nasya aura aJjana ( ghAne aura netroMmeM lagAne caahiye| (4) cauthe vegameM - vamana karAkara, pIche likhI viSaghna yavAgU pilAnI caahiye| (5-6 ) pA~cave aura chaThe vegameM zItala upacAra karake, tIkSNa virecana yA kar3A julAba denA caahiye| agara aisA hI maukA ho, to picakArI dvArA bhI dasta karA sakate ho| julAbake bAda, agara ucita jaMce, to vahI yavAgU denI cAhiye / ___ (7) sAtaveM vegameM - tez2a avapIr3ana nasya dekara sira sApha karanA cAhiye / sAtha hI tez2a viSa-nAzaka aMjana A~khoMmeM lagAnA cAhiye aura tez2a nastarase mUrddhA yA mastakameM kavveke paMje ke AkArakA * kAkapada karanA--sAtaveM vegameM mUrddhA yA mastakake Upara, tez2a naztarase. khuraca-khuracakara, kavvekA paJjA-sA banAte haiN| usameM mAMsako isa taraha cholate haiM ki, khUna nahIM nikalatA aura mAMsa chila jAtA hai| phira usa kAkapada yA kavveke paMjeke nizAnapara, khUnase tara camar3A yA kisI jAnavarakA tAz2A mAMsa rakhate haiN| yaha mAMsa sirameMse viSako khIMca letA hai| For Private and Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 cikitsA-candrodaya / nizAna karake usa nizAnapara khUna-milA camar3A yA tAz2A mAMsa rakhanA caahiye| noTa-ina tInoM tarahake sA~poMkI vegAnurUpa cikitsAmeM kucha pharka hai / darbIkarakI cikitsAmeM, cauthe vegameM vamana karAte haiM: para maNDalI aura rAjilakI cikitsAmeM, dUsare vegameM hI vamana karAte haiN| kyoMki maNDalI sA~pakA viSa pittapradhAna aura rAjilakA kaphapradhAna hotA hai / rAjilakI cikitsAmeM, dUsare vegameM vamana karAne ke sivA aura saba cikitsA 217 pRSThameM likhI vegAnurUpa cikitsAke samAna hI karanI cAhiye / maNDalIkI cikitsA karate samaya-dUsare vegameM vamana karAnI, tosare vegameM tez2a julAba denA aura chaThe vegameM kAkolyAdigaNase pakAyA dUdha denA aura sAtaveM vegameM viSa-nAzaka avapor3a nasya denA ucita hai / agara garbhavatI, bAlaka aura bUr3heko sA~pa kATe, to unakA zirAvedhana na karanA cAhiye / yAnI fada na kholanI cAhiye / agara z2arUrata hI ho-kAma na cale, to kama khUna nikAlanA cAhiye / inakI phasda na kholakara, mRdu upAyoMse viSa nAza karanA acchA hai| isake sivAya, jinakA miz2Aja garma ho, unakA bhI khUna na nikAlanA cAhiye; balki zItala upacAra karane cAhiye / darbIkaroMkI vegAnurUpa cikitsA / ( 1 ) pahale vegameM - khUna nikAlo / (2) dUsare vegameM-zahada aura ghoke sAtha agada do| (3) tIsare vegameM-viSanAzaka nasya aura aJjana do / (4) cauthe vegameM- vamana karAkara, viSanAzaka yavAgU do| (5-6 ) pA~caveM aura chaThe vegameM-teja julAba dekara, yavAgU do / (7) sAtaveM vegameM--khUba teja avapIr3a nasya dekara sira sAna karo aura mastakapara, kAkapada karake, tAjA mAMsa yA khUna-AlUdA camar3A rkho| . noTa--garbhavatI, bAlaka, bUr3he aura garama miz2AjavAlekA khUna na nikAlo; nikAle binA na sare to kama nikAlo aura mRdu upAyoMse viSa nAza kro| garama miz2AjavAleko zItala upacAra kro| For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsA / 216 maNDalI sokI vegAnurUpa cikitsA / (1) pahale vegameM- khUna nikaalo| (2) dUsare vegameM-zahada aura ghIke sAtha agada pilAo aura vamana karAkara viSanAzaka yavAgU do| (3) tIsare vegameM tez2a julAba dekara, yavAgU do| (4-5) cauthe aura pA~caveM vegameM-da/karake samAna kAma kro| (6) chaThe vegameM - kAkolyAdike sAtha pakAyA huA dUdha pilAo . yA mahA'gada Adi tez2a agada pilaao| (7) sAtaveM vegameM--asAdhya samajhakara avapIr3a nasya nAkameM car3hAo, viSanAzaka davA khilAo aura sirapara, kAkapada karake, tAjA mAMsa yA khUna-milA camar3A rkho| ___ noTa-garbhavatI, bAlaka aura bUr3hekI fasda kholakara khUna mata nikaalo| agara nikAlo hI to kama nikaalo| maNDalIke z2aharameM pitta pradhAna hotA hai| agara aisA sA~pa pitta prakRtivAle-garama miz2AjavAleko kATatA hai, to z2ahara Dabala z2ora karatA hai, ataH khUna na nikAlakara khUba zItala upacAra kro| rAjila saukI vegAnurUpa cikitsA / (1) pahale vegameM- khUna nikAlo aura zahada-ghIke sAtha agada yA viSanAzaka davA pilAo / (2) dUsare vegameM-vamana karAkara, viSa-nAzaka agada--zahada aura ghIke sAtha pilaao| (3-4-5) tIsare, cauthe aura pA~caveM vegameM--saba kAma dIkaroMke samAna kro| (6) chaThe vegameM-tez2a aMjana A~khoM meM A~jo / (7) sAtaveM vegameM--tez2a avapIr3a nasya nAkameM cddh'aao| For Private and Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 cikitsA-candrodaya / noTa-garbhavatI, bAlaka aura bUr3hekA khUna mata nikAlo, yAnI phasda mata kholo / jahA~ taka ho sake, yathocita narma upAyoMse kAma karo / kahA hai: garbhiNI bAlavRddhAnAM zirAvyadhavivarjitam / viSArtAnAM yathoddiSTaM vidhAnaM zasyatemRdu // sUcanA-ivA sevana karAte samaya--deza, kAla, prakRti, sAtmya, viSa-vega aura rogIke balAbalakA vicAra karake davA denA hI caturAI hai| doSAnurUpa cikitsaa| jisa sA~pake kATe hueke zarIrakA raMga viSake prabhAvase bigar3a gayA ho, zarIrameM vedanA aura sUjana ho-usakA khUna phaurana nikAla do| _ agara viSArta bhUkhA ho aura vAtaprAyaH upadrava hoM, to use zahada aura ghI, mAMsarasa, dahI yA mAThA pilaao| agara pyAsa, dAha, garamI, mUrchA aura pittake upadrava hoM tathA pittaja hI viSa ho, to zItala padArthoM kA sparza, lepa, snAna-avagAhana Adi zItala kriyA kro| agara sardIkI Rtu ho, kaphake upadrava-zIta kampa Adi hoM, kaphakA hI viSa ho aura mUrchA tathA mada ho, to tez2a vamanakAraka davA dekara vamana kraao| noTa--yaha DhaMga sthAvara aura jaMgama donoM viSoMkI cikitsAmeM calatA hai| __upadravoMke anusAra cikitsA / (1) jisake koThemeM dAha yA jalana ho, pIr3A ho, aphArA ho, mala, mUtra aura adhovAyu ruke hoM, paittika upadravoMse pIr3A ho, to aise viSAtako virecana yA julAba do| (2) jisake netroMke koye sUje hue hoM, nIMda bahuta AtI ho, For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir srp-viss-cikitsaa| netroMkA raMga aura-kA-aura ho gayA ho tathA netra gar3a-se gaye hoM, triparIta rUpa dIkhate hoM yAnI kucha-kA-kucha dIkhatA ho- aise viSArttake netroMmeM viSanAzaka aMjana lgaao| ___ (3) jisake sirameM darda ho, sira bhArI ho, Alasya ho, Thor3I aura jAbar3e jakar3a gaye hoM, galA rukA huA ho, gardana aiMTha gaI homur3atI na ho-manyAstambha ho, to aise viSAtako tez2a nasya dekara usakA sira sApha kro| (4) jo rogI viSake prabhAvase behoza ho, netra phaTe-se hoM, gardana TUTa gaI ho, use pradhamana nasya do; yAnI phaeNkanIse davA nAkameM phaeN ko| idhara yaha kAma ho, udhara binA dera kiye lalATadeza aura hAtha-pairoMkI zirA vedhana karo-phasda kholo / agara unameMse khUna na nikale, to jhaTa naztarase mUrddhA yA dimArAmeM kavveke paMjekA cihna karake tAjA mAMsa yA khUna-milA camar3A usapara rakha do| yaha viSako khIMca legaa| agara yaha na ho sake, to bhojapatra Adi balkalavAle vRkSoMkA tAjA niryAsa yA sAra athavA antarachAla rakho / viSanAzaka davAoMse lipe hue Dhola-DamarU Adi bAje rogIke kAnoMke pAsa bjaao| (5) jaba uparokta upAya karanese caitanyatA aura jJAna ho jAya, taba vamana-virecana dvArA nIce-Uparase khUba zodhana karo-parama durjaya viSako qataI nikAla do| agara viSakA kucha bhI aMza zarIrameM raha jAyagA, to phira vega hone lageMge tathA vivarNatA, zithilatA, jvara, khA~sI, sira-darda, raktavikAra, sUjana, kSaya, jukAma, aMdherI AnA, aruci aura pInasa prabhRti upadrava hone lgeNge| agara phira upadrava hoM yA jo zeSa raha jAya~, unakA ilAja viSanna davAoM yA upAyoMse "doSAnusAra" karo; yAnI viSa ke jo upadrava hoM, unakA yathAyogya upacAra kro| For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 cikitsA-candrodaya / viSakI uttara kriyA / jaba viSake vegoMkI zAnti ho jAya, pUrI tarahase ArAma ho jAya, taba bandha kholakara, zIghra hI DAr3ha lagI yA kATI huI jagahapara pachane lagA--khuracakara--viSanAzaka lepa kara do, kyoMki agara jarA bhI viSa rukA rahegA, to phira vega hone lgeNge| agara kisI taraha doSoMke kucha upadrava bAqI raha jAyeM, to unakA yathocita upacAra karo, kyoMki zeSa rahA huA viSakA aMza phira upadrava aura vega kara uThatA hai / viSake jo upadrava Thahara jAte haiM, sahajameM nahIM jaate| agara vAtAdi doSa kupita hoM, to bar3he hue vAyukA snehAdise upacAra kro| ve upAya-tela, machalI aura kulthIse rahita-vAyunAzaka hone caahiye| agara pittapradhAna doSa kupita hoM, to pittajvara-nAzaka kAr3he, sneha aura bastiyoMse use zAnta kro| __ agara kapha bar3hA ho, to pAragvadhAdigaNake dravyoMmeM zahada milAkara upayoga karo / kaphanAzaka davA yA agada aura tikta-rUkhe bhojanoMse zAnta kro| viSake ghAva aura viSa-lipe zastrake ghAvoMke lakSaNa / kar3A bandha bA~dhane, pachane lagAne-khuracane yA aise hI tez2a lepoM Adise viSase sUjA huA sthAna gala jAtA hai aura viSase sar3A huA mAMsa kaThinatAse acchA hotA hai| naztara Adise cIrate hI kAlA khUna nikalatA hai, sthAna paka jAtA hai, kAlA ho jAtA hai, bahuta hI dAha hotA hai, ghAvameM sar3A mAMsa par3a jAtA hai, bhayaMkara durgandha AtI hai, ghAvase bArambAra bikharA For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsA--viSanAzaka agada / 223: mAMsa nikalatA hai, pyAsa, mUrchA, bhrama, dAha aura jvara--ye lakSaNa jisa kSata yA ghAvameM hote haiM, use digdhaviddha (viSa-lipe zastrake biMdhanese huA ghAva ) ghAva kahate haiN| - jina ghAvoMmeM Uparake lakSaNa hoM, viSayukta DaMka raha gayA ho, makar3I lar3ake-se ghAva hoM, digdhaviddha ghAva hoM, viSayukta ghAva hoM aura jina ghAvoMkA mAMsa sar3a gayA ho, pahale unakA sar3A-galA mAMsa dUra kara do; yAnI naztarase chIlakara pheMka do / phira jauMka lagAkara khUna nikAla do; aura vamana-virecanase doSa dUra kara do| ___ phira dUdhavAle vRkSa--gUlara, pIpara, pAkhara Adike kAr3hese ghAvapara tarar3e do aura sau bArake dhule hue ghImeM viSa-nAzaka zItala dravya milAkara, use kapar3epara lagAkara, malhamakI taraha, ghAvapara rakha do| agara kisI duSTa jantuke nakha yA kaNTaka Adise koI ghAva huA ho, to Upara likhe hue upAya karo athavA pittaja viSameM likhe upAya kro| viSa-nAzaka agd| tAkSyoM agada / puNDeriyA, devadAru, nAgaramothA, bhUricharIlA, kuTakI, thunera, sugandha rohiSa tRNa, gUgala, nAgakezarakA vRkSa, tAlIsapatra, sajjI, kevaTI mothA, ilAyacI, sapheda samhAlU, zailaja gandhadravya, kUTa, tagara, phUlapriyaMgU, lodha, rasauta, pIlA gerU, candana aura saiMdhAnona-ina saba davAoMko mahIna kUTa-pIsa aura chAnakara zahadameM milAkara, gAyake sIMgameM bharakara, Uparase gAyake sIMgakA Dhakkana dekara, For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 224 cikitsA-candrodaya / 15 dina taka rakha do| isako "tAyogada" kahate haiM / aura to kyA, isake sevanase takSaka sA~pakA kATA huA bhI baca jAtA hai| noTa-"agada" aisI davAoMko kahate haiM, jo kitanI hI yathocita auSadhiyoMke melase banAI jAtI haiM aura jinameM viSa nAza karane kI sAmarthya hotI hai| hakIma loga aisI davAoMko "tirayAka" kahate haiM / ___ mahA agd| nizotha, indrAyaNa, muleThI, haldI, dAruhaldI, maJjiSTavargakI saba davAe~, saiMdhAnona, viriyA saMcaranona, vir3anona, samudra nona, kAlA nona, soMTha, mirca aura pIpara-ina saba davAoMko ekatra pIsakara aura "zahada meM milAkara, gAyake sIMgameM bhara do aura Uparase gAyake sIMgakA hI Dhakkana lagAkara banda kara do| 15 dina taka ise na cher3o / isake bAda kAmameM lAo / ise "mahA'gada" kahate haiM / isa davAko ghI, dUdha yA zahada prabhRtimeM milAkara pilAne, A~jane, kATe hue sthAnapara lagAne aura nasya denese atyanta ugravIrya sokA viSa, durnivAra viSa aura saba tarahake viSa naSTa ho jAte haiM / yahI bar3I uttama davA hai| gRhastha aura vaidya sabhIko ise banAkara rakhanA cAhiye kyoMki samayapara yaha prANa-rakSA karatI hai| ____ noTa-baMgasena, cakradatta aura vRnda prabhUti kitane hI prAcAryoM ne isakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| prAcIna-kAlake vaidya aisI-aisI davAe~ taiyAra rakhate the aura unhIMke balase dhana aura yaza upArjana karate the| dazAGga dhuup| belake phUla, belakI chAla, bAlachar3a, phUlapriyaMgU, nAgakezara, sirasa, tagara, kUTa, haratAla aura mainasila--ina saba davAoMko barAbara-barAbara lekara, silapara rakha, pAnIke sAtha khUba mahIna pIso aura sA~pake kATe hue AdamIke zarIrapara mlo| isake lagAne yA For Private and Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www sarpa-viSa-cikitsA--viSa-nAzaka agd| 225 mAliza karanese atyanta tez2a viSa aura gara viSa naSTa ho jAtA hai| isa dhUpako zarIrameM lagAkara kanyAke svayambara, devAsura-yuddha-samAnayuddha aura rAjadarabArameM jAnese vijaya-lakSmI prApta hotI hai; arthAt phataha hotI hai| jisa gharameM yaha dhUpa rahatI hai, usa gharameM na kabhI Aga lagatI hai, na rAkSasa-bAdhA hotI hai aura na usa gharake bacce hI marate haiN| ajita agada / bAyabiDaMga, pAThA, ajamoda, hIMga, tagara, soMTha, mirca, pIpara, harar3a, baher3A, AmalA, seMdhAnona, viriyA nona, bir3anona, samandara nona, kAlAnona aura cItekI jar3akI chAla--ina sabako mahIna pIsa-chAnakara, "zahada" meM milAkara, gAyake sIMgameM bharakara, Uparase sIMgakA hI DhakanA lagA do aura 15 dina taka rakkhI rahane do| jaba kAma par3e, ise kAmameM laao| isake sevana karanese sthAvara aura jaGgama saba tarahake viSa naSTa hote haiN| ..... noTa--jaba ise pilAnA, lagAnA yA zrA~janA ho, taba ise ghI, dUdha yA zahadameM milA lo| / candrodaya agd| candana, mainazila, kUTa, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgaramothA, sarasoM, bAlachar3a, indrajau, kezara, gorocana, asavaNa, hIMga, sugandhavAlA, lAmajjakatRNa, soyA aura phUlapriyaMgU-ina sabako ekatra pIsakara rakha do / isa davAse saba tarahake viSa nAza ho jAte haiN| RSabhAgada / jaTAmAsI, hareNu, triphalA, sahajanA, majITha, muleThI, padmAkha, bAyabiDaMga, tAlIsake patte, nAkulI, ilAyacI, taja, tejapAta, candana, For Private and Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 cikitsaa-cndrodyH| bhAraGgI, paTola, kiNahI, pAThA, indrAyaNakA phala, gUgala, nizotha, 'azoka, supArI, tulasIkI maJjarI aura bhilAveke phUla--ina saba davAoMko barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira isameM sUara, goha, mora, zera, bilAva, sAbara aura nyaulA- inake "pitte" milA do| zeSameM "zahada milAkara, gAyake sIMgameM bharakara, sIMgase hI banda karake 15 dina rakkhI rahane do| isake bAda kAmameM laao|... jisa gharameM yaha agada hotI hai, vahA~ kaise bhI bhayaGkara nAga nahIM raha sakate / phira bicchU vagairaHkI to tAkata hI kyA jo gharameM rheN| agara isa davAko nagAr3epara lepa karake, sA~pake kATe AdamIke sAmane usako bajAveM, to viSa naSTa ho jaaygaa| agara ise dhvajApatAkAoMpara lepa kara deM, to sA~pake kATe AdamI unakI havA-mAtra zarIrameM lagane yA unake dekhanese hI ArAma ho jaayNge| amRta ghRta / ciracireke bIja, sirasake bIja, medA, mahAmedA aura makoyainako gomUtrake sAtha mahIna pIsakara kalka yA lugadI banA lo| isa ghIse saba tarahake viSa naSTa hote aura maratA huA bhI jI jAtA hai| - noTa-kalkake vaz2anase caugunA gAyakA ghI aura ghIse caugunA gomUtra lenA / phira sabako cUlhepara car3hAkara mandAgnise ghI pakA lenaa| . nAgadantyAdya ghata / nAgadantI, nizotha, dantI aura thUharakA dUdha--pratyeka cAra-cAra tole, gomUtra 256 tole aura uttama go-ghRta 64 tole,--sabako milAkara cUlhepara car3hA do aura mandAgnise dhI pakA lo / jaba go-mUtra Adi jalakara ghI-mAtra raha jAya utAra lo| isa ghIse sA~pa, bicchU aura kIr3oMke viSa nAza hote haiN| . For Private and Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSa-cikitsA-viSa-nAzaka agada / 227 taNDulIya ghRta / caulAIkI jar3a aura gharakA dhUA~, donoM samAna-samAna lekara pIsa lo| phira inake vaz2anase caugunA ghI aura ghIse caugunA dUdha milAkara, ghI pakanekI vidhise ghI pakA lo / isa ghIse samasta viSa nAza ho jAte haiN| . mRtyupAzApaha ghRta / / lodha, harar3a, kUTa, hulahula, kamalakI DaNDI, beMtakI jar3a, sIMgiyA viSa (zuddha), tulasIke patte, punarnavA, maMjITha, javAsA, zatAvara, siMghAr3e, lajavantI aura kamala-kezara-inako barAbara-barAbara lekara kUTa-pIsa lo / phira silapara rakha, pAnIke sAtha pIsa, kalka yA lugadI banA lo| phira kalkake vaz2anase caugunA uttama go-ghRta aura ghIse caugunA gAyakA dUdha lekara, kalka, ghI aura dUdhako milAkara kar3hAhImeM rakkho aura cUlhe para car3hA do / nIcese mandI-mandI Aga lagane do| jaba dUdha jalakara ghI-mAtra raha jAya, utAra lo / ghIko chAnakara rakha do| jaba vaha Apa hI zItala ho jAya, ghIke barAbara "zahada" milA do aura bartanameM bharakara rakha do| ___ isa ghIkI mAliza karane, aMjana lagAne, picakArI dene, nasya dene, bhojanameM khilAne aura binA bhojana pilAnese saba tarahake atyanta dustara sthAvara aura jaMgama viSa naSTa ho jAte haiN| saba tarahake kRtrima garaviSa bhI isase dUra hote haiM / bahuta kahanese kyA, isa ghIke chUne-mAtra se viSa naSTa ho jAte haiM / sA~pakA viSa, kITa, cUhA, makar3I aura anya jaharIle jAnavaroMkA viSa isase nizcaya hI naSTa ho jAtA hai / yaha ghI yathA nAma tathA guNa hai / sacamuca hI mRtyu-pAzase manuSyako chur3A letA hai| For Private and Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * sarpa-viSako ra sAmAnya cikitsaa| udhara hamane tInoM kismake sA~poMkI vegAnurUpa, doSAnurUpa aura upadravAnusAra alaga-alaga cikitsAe~ likhI haiM / una cikitsAoMke liye sokI kisma jAnane, unake vega pahacAnane aura doSoMke vikAra samajha kI jarUrata hotI hai| aisI cikitsA ve hI kara sakate haiM, jinheM ina saba bAtoMkA pUrA jJAna ho; ataH nIce hama aise nusane likhate haiM, jinase ga~vAra AdamI bhI saba tarahake sA~poMke kATe AdamiyoMkI jAna bacA sakatA hai / jinase utanA parizrama na ho, jo utanA jJAna sampAdana na kara sakeM, ve kamase-kama nIce likhe nusakhoMse kAma leM / jagadIza avazya prANastA kreNge| XDED sarpa-viSa nAzaka nusakhe / .... ...... .......... * __(1) ghI, zahada, makkhana, pIpara, adarakha, kAlImirca aura saiMdhAnona-ina sAtoM cIjoMmeM jo pIsane lAyaka hoM, unheM pIsa-chAna lo / phira sabako milAkara, sA~pake kATe hueko pilaao| isa nusaneke sevana karanese krodhameM bhare takSaka-sA~pakA kATA huA bhI ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| 000 For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsaa| 226. (2) caulAIkI jar3a, cA~valoMke pAnIke sAtha, pIsakara pInese manuSya tatkAla nirviSa hotA hai; yAnI usapara jaharakA asara nahIM rhtaa| (3) kAkAdinI arthAt kulikAkI jar3akI nAsa lenese kAlakA kATA huA bhI ArAma ho jAtA hai| (4) jamAlagoTekI mIMgiyoMko nImakI pattiyoMke rasakI 21 bhAvanA do| ina bhAvanA dI huI mIgiyoMko, AdamIkI lArameM ghisa kara, A~khoMmeM A~jo / inake A~janese sA~pakA viSa naSTa ho jAtA aura maratA huA manuSya bhI jI jAtA hai / (5) nIbUke rasameM jamAlagoTeko ghisakara A~khoMmeM A~janese sA~pakA kATA AdamI ArAma ho jAtA hai| __noTa-ilAjulagurbA meM likhA hai-kAlImirca sAta mAze aura jamAlagoTekI girI sAta mAze-ina donoMko tIna kAg2az2I nIbuoMke rasameM ghoTakara, kAlImirca-samAna goliyA~ banA lo| inameMse eka yA do golI pattharapara rakha pAnIke sAtha pIsa lo aura sA~pake kATe hue zrAdamIkI A~khoMmeM A~jo aura inhIMmeMse 2 / 3 goliyA~ khilA bhI do / avazya ArAma hogaa| (6) akele jamAlagoTeko "ghI' meM pIsakara, zItala jalake sAtha, pInese sA~pakA kATA huA ArAma ho jAtA hai| "vaidyasarvasva"meM likhA hai: kimatra bahunoknena jayapAlanenaiva tatkSaNam / ghRtaM zItAmbunA peyaM bhaMjanaM sarpadaMzake // bahuta bakavAdase kyA lAbha ? kevala jamAlagoTeko dhImeM pIsakara, zItala jalake sAtha, pInese sA~pakA kATA huA tatkAla ArAma ho jAtA hai| noTa-jamAlagoTeko pAnImeM pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara lepa karane se bicchUkA z2ahara utara jAtA hai| "mujaraMbAta akabarI meM likhA hai-agara sA~pakA kATA AdamI behoza ho, to usake peTapara-nAbhike upara--isa taraha ustarA lagAzro ki camar3A chila jAya, para khUna na nikle| phira usa jagahapara, jamAlagoTA pAnImeM pIsakara For Private and Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . ..... : 2300 - cikitsA-candrodaya / ... lagA do| isake lagAnese qaya yA vamana zurU hoMgI aura sA~pakA kATA AdamI hozameM A jaaygaa| hozameM Ate hI aura upAya kro| -- "tibbe akabarI"meM likhA hai:--sA~pake kATe hueko do yA tIna jamAlagoTe chIlakara khilAyo / sAtha hI chilA huA jamAlagoTA, eka mUMgakI barAbara pIsa kara, rogIkI A~khoMmeM oNjo / jamAlagoTA khilAkara, jahA~ sA~pane kATA ho usa jagaha, sIMgIkI taraha khUba cUso, tAki zarIrameM z2aharakA asara na ho / hakIma sAhaba ise apanA Az2amUdA upAya likhate haiN| - jamAlagoTekA sevana aneka hakIma-vaidyoMne isa mauka para acchA batAyA hai / yadyapi hamane parIkSA nahIM kI hai, tathApi hameM isake aksIra hone meM sandeha nahIM / (7) do yA tIna jamAlagoTekI mIgiyoMkI girI aura 1 tole jaMgalI toraI-ina donoMko pAnIke sAtha pIsakara aura pAnI meM hI gholakara pilA denese sA~pakA jahara utara jAtA hai| - noTa -dantIke bIjoMko jamAlagoTA kahate haiN| ye araNDIke bIja-jaise hote haiN| inake bIcameM jIbhI-sI hotI hai, usIse kraya hotI haiN| mIgiyoM meM tela hotA hai / vaidya loga jamAlagoTekI cikanAI dUra kara dete haiM, taba vaha zuddha aura khAneyogya ho jAtA hai| davAke kAmameM bIja hI liye jAte haiN| jamAlagoTA koTheko hAnikAraka hai, isIse hakIma loga isake denekI manAhI karate haiN| ghI, dUdha, mAThA yA kevala ghI pInese isakA darpa nAza hotA hai / isakI mAtrA 1 cA~valakI hai| jamAlagoTA kapha-nAzaka, tIkSNa, garama aura dastAvara hai| jamAlagoTeke zodhane kI vidhi hamane isI bhAgameM likhI hai| (8) bar3ake aMkura, ma~jITha, jIvaka, RSabhaka, mizrI aura kumbherainako pAnImeM pIsakara, pInese maNDalI sarpakA viSa zAnta ho jAtA hai| (6) reNukA, kUTa, tagara, trikuTA, muleThI, atIsa, gharakA dhUA~ aura zahada-ina sabako milA aura pIsakara pInese sA~pakA viSa nAza ho jAtA hai| / (10) bAlachar3a, candana, seMdhAnona, pIpara, muleThI, kAlImirca, kamala aura gAyakA pittA-ina sabako ekatra pIsakara, A~khoMmeM A~janese viSaprabhAvase mUchita yA behoza huA manuSya bhI hozameM A jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / (11) karaJjake bIja, trikuTA, bela-vRkSakI jar3a, haldI, dAruhaldI; tulasIke patte aura bakarIkA mUtra-ina sabako ekatra pIsakara, netroM meM A~janese, viSase behoza huA manuSya hozameM A jAtA hai| (12) seMdhAnona, ciracirake bIja aura sirasake bIja-ina sabako milAkara aura pAnIke sAtha silapara pIsakara kalka yA lugadI banA lo| isa lugadIkI nasya dene yA suMghAnese viSake kAraNase mUcchita huA manuSya hozameM A jAtA hai / - (13) indrajau aura pAr3hake bIjoMko pIsakara nasya dene yA su~ghAne yA nAkameM car3hAnese behoza huA manuSya caitanya ho jAtA hai| . . . noTa--nasyake sambandhameM hamane cikitsA-candrodaya, dUsare bhAga ke pRSTha 267-272 meM vistArase likhA hai| use avazya par3ha lenA caahiye| . (14) sirasakI chAla, nImakI chAla, karaJjakI chAla aura toraI-inako ekatra, gAyake mUtrameM, pIsakara prayoga karanese sthAvara aura jaGgama-donoM tarahake viSa zAnta ho jAte haiN| __ noTa-mukhyatayA viSa do prakArake hote haiM--(1) sthAvara aura (2) jaGgama / jo viSa z2amonakI khAnoM aura vanaspatiyoMse paidA hote haiM, unheM sthAvara viSa kahate haiM / jaise, saMkhiyA aura haratAla vAraH tathA kucalA, sIMgImoharA, kanera aura dhatUrA prabhuti / jo viSa sA~pa, bicchU, makar3I, kanakhajUre prabhuti calanephiranevAle jantuoM meM hote haiM, unheM jagama viSa kahate haiN| (15) dAkha, asagandha, gerU, sapheda koyala, tulasIke patte, kaiyake patte, belake patte aura anArake patte-ina sabako ekatra pIsakara aura "zahada meM milAkara sevana karanese "maNDalI" sokA viSa naSTa ho jAtA hai| - noTa-yaha khAnekI davA hai / sarpa-viSapara, qhAsakara maNDalI sarpake viSapara, atyuttama hai / isameM jo "saka da koyala" likhI hai, vaha svayaM sarpa-viva-nAzaka hai / kAyala do tarahakI hotI haiM--(1) nolI aura (2) sanada / hindImeM sAda koyala aura nIlI koyala kahate haiM / saMskRtameM aparAjitA, nIla aparAjitA aura viSNukAntA Adi kahate haiM / baMgalAmeM hAparamAlI, aparAjitA yA For Private and Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 cikitsA-candrodaya / nIla aparAjitA kahate haiN| marahaThImeM gokarNa aura gujarAtImeM dhAlI garaNI kahate haiM / isake sambandhameM nighaNTumeM likhA hai| AmaM pittarujaM caiva zothaM jantUn vaNaM kapham / grahapIDAM zIrSarogaM viSaM sarpasya nAzayet // sanada koyala--prAma, pittaroga, sUjana, kRmi, ghAva, kapha, grahapIr3A, mastaka-roga aura sA~pake viSako nAza karatI hai| . . (16) sirasake pattoMke rasameM sapheda mircIko pIsakara milA do aura masalakara sukhA lo| isa taraha sAta dina meM sAta bAra kro| jaba yaha kAma kara cuko; taba use rakha do / sA~pake kATe hue AdamIko isa davAke pilAne, isakI nasya dene aura isIko A~khoMmeM A~janese nizcaya hI bar3A upakAra hotA hai / parIkSita hai / noTa-kevala sirasake pattoMko pIsakara, sA~pake kATe sthAnapara lepa karanese sA~pakA z2ahara utara jAtA hai| isako hindI meM sirasa, ba~galAmeM zirISa gAcha, marahaThImeM zirasI aura gujarAtImeM sarasaDiyo aura phArasImeM darakhte jakariyA kahate haiM / nighaNTumeM likhA hai:-- zirISo madhuro'nuSNastiktazca tuvaro laghuH / . doSazothavisarpanaH kAsavraNaviSApahaH // sirasa madhura, garama nahIM, kar3avA, kasailA aura halkA hai| yaha doSa, sUjana, visarpa, khA~sI, ghAva aura z2aharako nAza karatA hai| (17) baoNjha-kakor3ekI jar3ako bakarIke mUtrakI bhAvanA do| phira ise kA~jImeM pIsakara, sA~pake kATe hueko isakI nasya do| isa nasyase sA~pakA viSa dUra ho jAtA hai| noTa-bA~jha-kakor3ekI gA~Tha pAnImeM ghisakara pilAne aura kATe hue sthAnapara lagAnese sA~pa, bicchU, cUhA aura billIkA z2ahara utara jAtA hai / parIkSita hai| (18) gharakA dhUA~, haldI, dAruhaldI aura caulAIkI jar3a-ina cAroMko ekatra pIsakara, dahI aura ghImeM milAkara, pInese vAsuki sA~pakA kATA huA bhI ArAma ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / 233 (16) lhisaur3A, kAyaphala, bijaurA nIbU , safeda koyala, sapheda punarnavA aura caulAIkI jar3a--ina sabako ekatra pIsa lo| isa davAke sevana karanese dIkara aura rAjila jAtike sA~poMkA viSa naSTa ho jAtA hai / yaha bar3I uttama davA hai| (20) samhAlUkI jar3ake svarasameM nirguNDIkI bhAvanA dekara pInese sarpa-viSa utara jAtA hai| (21) saiMdhAnona, kAlImirca aura nImake bIja--ina tInoMko barAbara-barAbara lekara, ekatra pIsakara, phira zahada aura ghImeM milAkara, sevana karanese sthAvara aura jaMgama donoM taraha ke viSa naSTa ho jAte haiN| ( 22 ) cAra tole kAlImirca aura eka tole cA~gerIkA rasaina donoMko ekatra karake aura ghImeM milAkara pIne aura lepa karanese sA~pakA ugra viSa bhI zAnta ho jAtA hai / noTa-cA~gerIko hindImeM cUkA, ba~galAmeM cUkApAlaGa, marahaThImeM pAMvaTacukA aura fArasImeM turazaka kahate haiN| yaha bar3A khaTTA svAdiSTa zAka hai| isake pratinidhi jarazka aura anAra haiN| (23) baMgasenameM likhA hai, manuSyakA mUtra pInese ghora sarpa-viSa naSTa ho jAtA hai| (24) paravalakI jar3akI nasya denese kAlarUpI sarpakA DasA. huA bhI baca jAtA hai| noTa-isa nusakha ko vRnda aura baGgasena donoMne likhA hai| (25) piNDI tagarako, puSya nakSatrameM, ukhAr3akara, netroMmeM lagAneseM sA~pakA kATA huA AdamI marakara bhI baca jAtA hai| isameM AzcaryakI koI bAta nahIM hai| noTa--tagara do tarahakI hotI hai-(1) tagara, aura (2) piNDI tagara / / piNDI tagarako nandI tagara bhI kahate haiN| donoM tagara guNameM samAna haiN| piNDI. For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234 . cikitsA-candrodaya / .... tagarake vRkSa himAlaya prabhuti uttarIya parvatoMpara bahuta hote haiN| vRkSa bar3A hotA hai, patta kanerase lambe-lambe aura phUla choTe-choTe, pIle raGgake, pA~ca paMkhar3IvAle hote haiM / yadyapi donoM hI tagara viSa-nAzaka hotI haiM, para sarpa-viSake liye piNDI tagara vizeSa guNakArI hai| baMgalAmeM tagara pAdukA, gujarAto aura marahaThImeM piNDItagara aura laiTinameM gAraDiniyAphloribaNDA kahate haiN| - (26 ) bAg2akI kapAsake pattoMkA cAra yA pA~ca tole svasta sA~pake kATe AdamIko pilAne aura usIko kATe sthAnapara lagAnese jahara naSTa ho jAtA hai| agara yahI svarasa picakArI dvArA zarIrake bhItara bhI pahu~cAyA jAya, to aura bhI acchaa| eka vizvAsI mitra ise apanA parIkSita nusakhA batAte haiN| hameM unakI bAtameM z2arA bhI zaka nhiiN| - noTa-kapAsake patte aura rAI--donoMko ekatra pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara lepa karanese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai| ravivArake dina khodakara lAI huI kapAlakI jar3a cabAnese bhI bicchUkA z2ahara utara jAtA hai| . (27 ) safeda kanerake sUkhe hue phUla 6 mAze, kar3avI tambAkU 6 mAze aura ilAyacIke bIja 2 mAze,--ina tInoMko mahIna pIsakara kapar3emeM chAna lo| isa nasyako zIzImeM rakha do| isa nasyako saiM ghanI tamAkhUkI taraha sUghanese sA~pakA viSa utara jAtA hai| parIkSita hai| - (28) sA~pake kATe AdamIko nImake, khAsakara kar3ave nImake, patte aura namaka athavA kar3ave nImake patte aura kAlImirca khUba cabavAo / jaba taka z2ahara na utare, inako barAbara cabavAte rho| jaba taka jahara na utaregA, taba taka inakA svAda sA~pake kATe hueko mAlUma na hogA, para jyoMhI jahara naSTa ho jAyagA, inakA svAda use mAlUma dene lagegA / sA~pane kATA hai yA nahIM kATA hai, isakI parIkSA karanekA yahI sarvottama upAya hai / dihAtaghAloMko jaba sandeha hotA hai, taba vaha nImake patte cabavAte haiN| agara ye kar3ave lagate haiM, taba to samajhA jAtA hai ki For Private and Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / 235 sA~pane nahIM kATA, khAlI vahama hai / agara kar3ave nahIM lagate, taba nizcaya ho jAtA hai ki, sA~pane kATA hai| ina pattoMse korI parIkSA hI nahIM hotI, para rogIkA viSa bhI naSTa hotA hai / sA~pake kATepara kar3ave nImake patte rAmavANa davA hai / yadyapi nImake pattoMse sabhI sA~poMke kATe hue manuSya ArAma nahIM ho jAte, para isameM zaka nahIM ki, aneka ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai / / noTa-nImake pattoMkA yA chAlakA rasa bArambAra pilAnese bhI sA~pakA z2ahara utara jAtA hai| agara Apa yaha cAhate haiM, ki sA~pakA z2ahara hamapara asara na kare, to Apa nitya--savere hI-kar3ave nImake patta sadA cabAyA kareM / (26 ) seMdhAnona 1 bhAga, kAlImirca 1 bhAga aura kar3ave nImake phala 2 bhAga,-ina tInoMko pIsakara, zahada yA ghIke sAtha khilAnese sthAvara aura jaMgama donoM tarahake viSa utara jAte haiM / .. (30) sA~pake kATe AdamIko bahuta-sA lahasana, pyAja aura rAI khilAo / agara kucha bhI na ho, to yaha gharelU davA bar3I acchI hai| . - noTa- rAIse sA~pa bahuta DaratA hai| agara Apa sA~pakI rAhameM rAIke dAne phailA deM, to vaha usa rAhase na niklegaa| agara Apa rAIko nausAdara aura pAnImeM gholakara sA~pake bila yA bA~bImeM DAla deM to vaha bila chor3akara bhAga jAyagA / ___ (31) hikamatake granthoMmeM likhA hai:-agara sA~pakA kATA huA behoza ho, para marA na ho, to "kucalA" pAnImeM pIsakara usake galemeM DAlo aura thor3A-sA kucalA pIsakara usakI gardana aura zarIrapara malo; ina upAyoMse vaha avazya hozameM A jaaygaa| (32) eka hakImI pustakameM likhA hai, madArakI tIna koMpaleM gur3ameM lapeTakara khilAnese sA~pakA kATA ArAma ho jAtA hai; para madArakI koMpaleM khilAkara, Uparase ghI pilAnA paramAvazyaka hai| / (33 ) madArakI cAra kalI, sAta kAlImirca aura eka mAze indrAyaNa - ina tInoMko pIsakara khilAnese sA~pakA kATA ArAma ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 236 cikitsA-candrodaya / - (34) sA~pake kATeko madArakI jar3a pIsa-pIsakara pilAnese sA~pakA jahara utara jAtA hai| noTa-koI-koI madArakI jar3a aura madArakI rUI-donoM hI pIsakara pilAte haiM / hA~, agara yaha davA pilAI jAya, to sAtha-sAtha hI sA~pake kATe hue sthAnapara madArakA dUdha TapakAte bhI raho / jaba taka TapakAyA huzrA dUdha na sUkhe, dUdha TapakAnA banda mata karo / jaba z2aharakA asara na rahegA yA z2ahara utara jAyagA; TapakAyA huzrA madArakA dUdha sUkhane lgegaa| (35) gAyakA ghI 40 mAze aura lAhaurI namaka 8 mAze-donoMko milAkara khAnese sA~pakA z2ahara evaM anya viSa utara jAte haiN| (36) thor3A-sA kucalA aura kAlImirca pIsakara khAnese sA~pakA jahara utara jAtA hai| (37) kAlImirca aura jamAlagoTekI garI sAta-sAta mAze lekara, tIna kArAjI nIbuoMke rasameM kharala karake, mirca-samAna goliyA~ banA lo / ina goliyoMko pAnImeM pIsakara A~jane aura dotIna golI khilAnese sA~pakA kATA AdamI nizcaya hI ArAma ho jAtA hai| (38) kasauMdIke bIja mahIna pIsakara A~khoMmeM A~janese sA~pakA jahara utara jAtA hai| (36) "ilAjulagurbA meM likhA hai, eka khaTamala nigala jAnese. sA~pakA jahara utara jAtA hai| (40 ) teliyA suhAgA 20 mAze bhUnakara aura telameM milAkara pilA denese sA~pakA kATA AdamI ArAma ho jAtA hai| ___ noTa-saMkhiyAke sAtha suhAgA pIsa lenese saMkhiyAkA viSa mArA jAtA hai, isIliye viSa khAye hue zrAdamIko ghIke sAtha suhAgA pilAte haiN| kahate haiM, suhAgA saba tarahake z2aharoMko naSTa kara detA hai| (41) cUhekA peTa phAr3akara sA~pake kATe sthAnapara bA~dha denese jahara naSTa ho jAtA hai| kahate haiM, yaha jaharako sokha letA hai| For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 237 sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / (42) sirasake per3akI chAla, sirasakI jar3akI chAla, sirasake bIja aura sirasake phUla cAroM,-pA~ca-pA~ca mAze lekara mahIna pIsa lo| ise eka-eka cammaca gomUtrake sAtha dinameM tIna bAra pilAnese sA~pakA z2ahara utara jAtA hai| noTa-sirasakI chAla, jo per3ameM hI kAlI ho jAtI hai, bar3I guNakArI hotI hai| sirasakI 8 mAze chAla, hara roz2a tIna dina taka sA~Tho cA~valoMke dhovanake sAtha pInese eka sAla taka z2aharIle jAnavaroMkA viSa asara nahIM karatA / aise manuSyoMko jo jAnavara kATatA hai, vaha khuda hI mara jAtA hai| (43) jAmunakI ar3hAI pattI pAnImeM pIsakara pilA denese sarpaviSa utara jAtA hai| (44) do mAze tAjA kaiMcuA pAnImeM pIsakara pilA denese sarpaviSa naSTa ho jAtA hai| (45) sA~pa yA bAvale kutte athavA anya jaharIle jAnavaroMke kATe hue sthAnoMpara phaurana pezAba kara denA bar3A acchA upAya hai| vaidya aura hakIma sabhI isa bAtako likhate haiN| (46) samandara-phala mahIna pIsakara, donoM netroMmeM A~janese sA~pakA z2ahara utara jAtA hai| (47) mahuA aura kucalA pAnImeM pIsakara, kATe hue sthAnapara isakA lepa karanese sA~pakA jahara utara jAtA hai| (48) gagana-dhUla pIsakara nAkameM TapakAnese sA~pakA jahara utara jAtA hai| (46) kasauMdIkI jar3a 4 mAze aura kAlImirca 2 mAze--pIsakara khAnese sA~pakA jahara utara jAtA hai| (50) kamalako kUTa-pIsa aura pAnImeM chAnakara pilAnese qaya hotI aura sarpa-viSa utara jAtA hai / (51) sa~bhAlUkA phala aura hIMgake per3akI jar3a--ina donoMke sevana karanese sA~pakA jahara naSTa ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 238 cikitsaa-cndrody| " ...(52) "tibbe akabarI' meM likhA hai, turantakI tor3I huI tAjA kakar3I sA~pake kATepara adbhuta phala dikhAtI hai / (53) bakarIkI maiMganI sabhI jaharIle jAnavaroMke kATepara lAbhadAyaka hai| (54) "tibbe akabarI" meM likhA hai, lAziyAkA dUdha kAle sA~pake kATanepara khUba guNa karatA hai| - noTa-"lAg2iyA" eka dudhArI auSadhikA dUdha hai / isake patte gola aura pIle tathA phUla bhI pIlA hotA hai| yaha dUsare darjekA garma aura rUkhA hai tathA balavAna, recaka aura atyanta vamanaprada hai, yAnI isake khAnese kaya aura dasta bahuta hote haiM / katIrA isake darpakA nAza karatA hai| ..(55) nIbUke nau mAze bIja khAnese samasta jAnavaroMkA viSa utara jAtA hai| (56) karihArIkI gA~Thako pAnImeM pIsakara nasya lenese sA~pakA jahara utara jAtA hai| __ (57) gharakA dhUA~, haldI, dAruhaldI aura jar3a sameta caulAIina sabako dahImeM pIsakara aura ghI milAkara pilAnese sA~pakA z2ahara utara jAtA hai / parIkSita hai| (58 ) bar3ake aMkura, ma~jITha, jIvaka, RSabhaka, balA--khireMTI, gambhArI aura mulahaTI,--ina sabako mahIna pIsakara pInese sA~pakA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| noTa-isa nusakha aura naM. 8 nusatra meM yahI bheda hai, ki usameM balA aura mulahaTIke sthAnameM "mizrI' hai| ___ (56) paNDita muralIdhara zarmA rAjavaidya apanI pustakameM likhate haiM, agara bandha bA~dhane aura cIrA dekara khUna nikAlanese kucha lAbha dIkhe to khaira, nahIM to "nAgana bela"kI jar3a eka tole lekara, AdhapAva pAnImeM pIsakara, sA~pake kATe hueko pilA do| isake pilAnese kraya hotI haiM aura viSa naSTa ho jAtA hai| agara itanepara bhI kucha jahara raha jAya, For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / 236. to 6 mAze yahI jar3a pAnIke sAtha pIsakara aura AdhapAva pAnImeM gholakara phira pilA do| isase phira vamana hogI aura jo kucha viSa bacA hogA, nikala jAyagA / agara eka daphA pilAnese ArAma na ho, to kamoveza mAtrA ghaNTe-ghaNTemeM pilAnI cAhiye / isa jar3Ise sA~pakA kATA huA nissandeha ArAma ho jAtA hai / rAjavaidyajI likhate haiM;. hamane isa jar3Iko aneka bAra AjamAyA aura ThIka phala pAyA / vaha ise kutte ke kATe aura aphImake viSapara bhI AjamA cuke haiN| sUcanA-dIkara yA phanavAle sA~pake liye isakI mAtrA 1 tolekI hai / kama z2aharavAle sA~poMke liye mAtrA ghaTAkara lenI cAhiye / 1 tole jar3ako dasa tole pAnI kAphI hogA / jar3Iko pAnI ke sAtha silapara pIsakara, pAnImeM ghola lenA cAhiye / agara umra pUrI na huI hogI, to isa jar3Ike prabhAvase hara tarahake . sA~pakA kATA huaA manuSya baca jaaygaa| noTa-nAganabela eka tarahakI bela hotI hai| isakI jar3a bilkula sA~pake. prAkArakI hotI hai / yaha svAdameM bahuta hI kar3avI hotI hai / mAlavemeM ise "nAganabela" kahate haiM aura vahIMke pahAr3oMmeM yaha pAI bhI jAtI hai| eka nighaNTumeM "nAgadasa" nAmakI davA likhI hai / likhA hai-yaha bilkula sA~pake samAna lakar3I hai, jise hindustAnake fakIra apane pAsa rakhate haiM / isakA svarUpa kAlA aura svAda kucha kar3avA likhA hai| likhA hai-yaha sA~pake z2aharako naSTa karatI hai| hama nahIM kaha sakate, nAgana bela aura nAgadasa-donoM eka hI cIz2ake nAma haiM yA alaga-alaga / pahacAna donoMkI eka hI milatI hai| nAgadamanI, jise nAgadauna, yA nAgadamana kahate haiM, inase alaga hotI hai| yadyapi vaha bhI sarpa-viSa, makar3IkA viSa evaM anya viSa nAzaka likhI hai, para usake vRkSa to anannAsake jaise hote haiM / davAke kAmameM nAga nabelakI jar3a lI jAtI hai, para nAgadaunake patta liye jAte haiN| nAganabelake abhAvameM safeda punarnavAse kAma lenA burA nahIM hai / isase bhI aneka sarpake kATe zrAdamI baca gaye haiM, para yaha nAganabelakI taraha 100 meM 100 ko pArAma nahIM kara sktaa| . (60) safeda punarnavA yA viSakhaparekI jar3a 6 mAzese 1 tole taka pAnImeM pIsa aura gholakara pilAnese aura yahI jar3I hara samaya maiM hameM For Private and Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 240 cikitsA-candrodaya / rakhakara cUsate rahane tathA isI jar3ako pIsakara sA~pake kATe sthAnapara lepa karanese aneka rogI baca jAte haiN| noTa-hindImeM safada punarnavA, viSakhaparA aura sA~Tha kahate haiM / baMgalAmeM zvetapuNyA kahate haiM / isake sevanase sUjana, pANDu, netraroga aura viSa-roga prabhUti aneka roga nAza hote haiN| (61 ) Akake phUloMke sevana karanese halke z2aharavAle sA~poMkA jahara naSTa ho jAtA hai| (62 ) agara jaldImeM kucha bhI na mile, to eka tole phiTakirI pIsakara sA~pake kATeko phaMkAo aura Uparase dUdha pilaao| isase bar3A upakAra hotA hai, kyoMki khUna phaTa jAtA hai aura jaldI hI sAre zarIrameM nahIM phailtaa| (63) z2ahara-muhareko gulAba-jalake sAtha pattharapara ghiso aura eka daphAmeM koI eka rattI barAbara sA~pake kATe hueko caTAo / phira isIko kATe sthAnapara bhI lagA do| isake caTAnese taya hogI, jaba kaya ho jAya, phira caTAo / isa taraha bAra-bAra kaya hote hI ise cttaao| jaba isake caTAnese kaya na ho, taba samajho ki aba jahara nahIM rhaa| noTa-sthAvara aura jaMgama donoM tarahake z2aharoMke nAza karanekI sAmarthya jaisI z2aharamuharemeM hai vaisI kama cIz2oMmeM hai| isakI mAtrA 2 rattIkI hai, para eka bArameM eka gehUMse z2iyAdA na caTAnA caahiye| hA~, kraya honepara, ise bArambAra caTAnA cAhiye / z2ahara nAza karaneke liye kaya aura dastoMkA honA paramAvazyaka hai| isake cATanese khUba kaya hotI haiM aura peTakA sArA viSa nikala jAtA hai| jaba peTameM z2ahara nahIM rahatA, taba isake cATanese kraya nahIM hotii| z2aharamuharA do tarahake hote haiM-(1) haivAnI, aura (2)mAdanI / haivAnI z2aharamuharA maiMDaka vag2araHse nikAlA jAtA hai aura mAdanI z2aharamuharA khAnoMmeM pAyA jAtA hai / yaha eka tarahakA patthara hai| isakA raMga z2ardI mAila sapheda hotA hai| nImakI pattiyoM aura z2aharamuhareko eka sAtha milAkara pIso aura phira cakkho / agara nImakA kar3avApana jAtA rahe, to samajho ki z2aharamuharA asalI hai| yaha pasAriyoM aura attAroMke yahA~ milatA hai / qharIda kara parIkSA avazya kara lo, jisase samayapara dhokhA na ho| For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / 241 Samanthamaniaunuhunmun sUcanA--viSa khAnevAle aura haiz2a vAleko z2aharamuharA bar3I jaldI ArAma karatA hai / haiz2A to 2 / 3 mAtrAmeM hI ArAma ho jAtA hai / dene kI tarakIba vahI, jo Upara likhI hai| (64) sA~pake kATe AdamIko, binA dera kiye, tIna-cAra mAze nausAdara mahIna pIsakara aura thor3ese zItala jalameM gholakara pilA do| isake sAtha hI use tIna-cAra AdamI kasakara pakar3a lo aura eka AdamI aimoniyA su~ghAo / Izvara cAhegA, to rogI phaurana hI ArAma ho jAyagA / kaI mitra ise AjamUdA kahate haiN| noTa-aimoniyA a~grez2I davAkhAnoM meM taiyAra milatA hai| lAkara gharameM rakha lenA cAhiye / isase samayapara bar3e kAma nikalate haiN| abhI isI sAlakI ghaTanA hai| hamArI jyeSThA kanyA capalAdevIkA vivAha thaa| hamAre eka mitra maya apanI sahadharmiNIke lakhanaUse Aye the| pheroMke dina, auroMke sAtha, unakI patnIne bhI nirAhAra vrata kiyA / rAtake bArahase Upara baja gaye / sunA gayA ki, vaha behoza ho gaI haiN| hamAre vaha mitra aura unake cacA ghabarA rahe the| rogiNIkA sA~sa banda ho gayA, zarIra zItala aura lakar3I ho gayA / saba kahane lage, yaha to qhatama ho gii| hamane kahA, ghabarAo mata, hamAre baksameMse amuka zIzI nikAla lApro / zIzo lAI gaI, hamane kAga kholakara unakI nAkake sAmane rkhii| koI do miniTa bAda hI rogiNI hilI aura uThakara baiTha gii| kahA~ to zarIrakI sudha. ho nahIM thI; lAja-zarmakA qhayAla nahIM thA; kahA~ davAkA asara pahu~cate hI uThakara kapar3e ThIka kara liye / saba koI AzcaryameM DUba gaye / hamane kahA-zrAzcaryakI koI bAta nahIM hai / "aimoniyA" aisI hI prabhAvazAlI cIz2a hai| __ kaI bAra hamane isase bhUtanI lagI huI aisI aurateM pArAma kI haiM, jinheM aneka syAne, bhope aura zrojhe ArAma na kara sake the| dA~ta-DAr3hake darda aura sirakI bhayAnaka pIr3AmeM bhI isake suMghAnese phaurana zAnti milatI hai| __ agara samayapara aimoniyA na ho, to zrApa 6 mAze nausAdara aura 6 mAze pAnameM khAnekA cUnA-donoMko milAkara eka acchI zIzI yA kapar3ekI poTalI. meM rakha leM aura suMghAveM, faurana camatkAra diikhegaa| yaha bhI aimoniyA hI hai, kyoMki aimoniyA banatA inhIM do cIz2oMse hai| pharka itanA hI hai ki gharakA aimoniyA samayapara kAma to utanA hI detA hai, para vilAyatavAlekI taraha TikatA nahIM / bahutase AdamI hathelImeM pisA huaA cUnA aura nausAdara barAbara-barAbara For Private and Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 242 , cikitsA-candrodaya / lekara, jarAse pAnIke sAtha hatheliyoMmeM hI ragar3akara suMghAte haiN| isakI taiyArImeM pA~ca miniTase adhika nahIM lagate / (65) sUkhI tamAkhU thor3I-sI pAnImeM bhigo do, kucha dera bAda use malakara sA~pake kATe hueko pilaao| isa taraha kaI bAra pilAnese sA~pakA kATA huA baca jAtA hai| ____ noTa-kahate haiM, UparakI vidhise tamAkhU bhigokara aura 3 ghaNTe bAda usakA rasa nicor3akara, usa rasako hAthoMmeM khUba lapeTa kara, manuSya sA~pako pakar3a sakatA hai / agara yahI rasa sA~pake muMhameM lagA diyA jAya, to usakI kATanekI zakki hI naSTa ho jaay| (66) nIlAthothA mahIna pIsakara aura pAnImeM gholakara pilAnese sA~pakA kATA baca jAtA hai| ..(67) AmakI guThalIke bhItarakI bijalIko pIsakara, sA~pake kATe hueko pha~kA do aura Uparase garama pAnI pilA do| isa davAse kraya hogii| kaya honese hI viSa naSTa ho jaaygaa| jaba qaya honA banda ho jAya, davA pilAnA banda kara do| jaba taka qaya hotI raheM, isa davAko bArambAra pha~kAo / eka bAra pha~kAnesehI ArAma nahIM ho jAyagA / eka mitrakA parIkSita yoga hai| . (68) bAnarI ghAsakA rasa nikAlakara sA~pake kATe hue AdamIko pilaao| isI rasako usake nAka aura kAnoMmeM DAlo tathA isIko sA~pake kATe hue sthAnapara lgaao| isa taraha karanese sA~pakA jahara phaurana utara jAtA hai| .. noTa-yaha nusakhA hameM "vaidyakalpataru meM likhA milA hai| lekhaka mahodaya ise apanA parIkSita kahate haiM / bAnarI ghAsakA baeNdariyA yA kuttA ghAsa kahate haiN| isakA paudhA kA~ganIke jaisA hotA hai, aura kA~ganIke samAna hI bAla lagatI haiN| yaha kapar3A chUte hI cipaTa jAtI hai aura varSAkAlameM hI paidA hotI hai, ataH isa ghAsakA rasa nikAlakara zIzImeM rakha lenA caahiye| . (66) "vRnda-vaidyaka"meM likhA hai, loga kahate haiM, jise sA~pa kATe vaha agara usI samayaM sA~pako pakar3akara kATa khAya athavA tatkAla For Private and Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 243 sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / miTTIke Dheleko kATa khAya to sA~pakA jahara nahIM cddh'taa| kisIkisIne usI samaya dA~toMse loheko kATa lenA yAnI dabA lenA bhI acchA likhA hai| noTa--sarpake kATate hI, sarpako pakar3akara kATa khAnA sahaja kAma nhiiN| isake lie bar3e sAhasa aura himmatakI darakAra hai / yaha kAma saba kisIse ho nahIM sktaa| hA~, jise koI mahA bhayaMkara sA~pa kATa le, vaha yadi yaha samajhakara ki maiM bacU~gA to nahIM, phira isa sA~pako pakar3akara kATa lenese aura kyA hAni hogI-himmata kare to sA~pako dA~tase kATa sakatA hai| ___ yahA~ yaha savAla paidA hotA hai ki sA~pako kATanese manuSya kisa taraha baca sakatA hai ? suniye, hamAre RSi-muniyoMne jo kucha likhA hai; vaha unakA parIkSA kiyA huA hai--gaMjer3iyoMkI-sI thothI bAteM nhiiN| bAta itanI hI hai ki, unhoMne apanI likhI bAteM aneka sthaloMmeM khUba khulAsA nahIM likhIM; jo kucha likhA hai, saMkSepameM likha diyA hai| mAlUma hotA hai, sA~pake khUnameM viSa-vinAzaka zakti hai| jo manuSya dA~toMse sA~pako kATegA, usake mukhameM kucha-na-kucha khUna avazya jaaygaa| khUna bhItara pahu~cate hI viSake prabhAvako naSTa kara degaa| aAjakalake DAkTara parIkSA karake likhate haiM ki, sA~pake kATe sthAna para sA~pake khUnake pachane lagAnese sA~pakA viSa utara jAtA hai| basa, yahI bAta vaha bhI hai| isa taraha bhI sA~pakA khUna viSako naSTa karatA hai aura usa taraha bhI / usI sA~pako kATaneko bAta RSiyoMne isIliye likhI hai ki, jaisA z2aharI sA~pa kATegA, usa sA~pake khUnameM vaise jahara ko nAza karane kI zakti bhI hogii| dUsare sA~pake khUna meM viSanAzaka zakti to hogo, para kadAcit vaisI na ho / para sA~pako kATa khAnA--hai bar3A bhArI kalejekA kAma / aneka bAra dekhA hai, jaba sA~pa aura naulekI lar3AI hotI hai, taba sA~pa bhI naulepara apanA bAra karatA hai aura use kATa khAtA hai; para cU~ ki naulA sA~pase nahIM DaratA, isa liye vaha bhI usapara dA~ta mAratA hai. isa taraha sA~pakA khUna nauleke zarIrameM jAkara, sA~pake viSako naSTa kara detA hogaa| matalaba yaha, ki RSiyoMkI sA~pako kATa khAnekI bAta fijUla nhiiN| hA~, sA~pake kATate hI, miTTIke Dheleko kATa khAnA yA loheko dA~toMse dabA lenA kucha muzkila nahIM / ise hara koI kara sakatA hai| agara, paramAtmA na kare, aisA maukA pAjAya, sA~pa kATa khAya, to miTTIke dele yA loheko kATanese na cUkanA caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 244 cikitsA-candrodaya / (70) kAlImircoMke sAtha garama-garama ghI pInese sA~pakA z2ahara utara jAtA hai| noTa--agara samayapara aura kucha upAya jaldImeM na ho sake, to isa upAyameM to na cUkanA cAhiye / yaha upAya mAmUlI nahIM, bar3A acchA hai aura ye donoM cIjeM hara samaya gRhasthake gharameM maujUda rahatI haiN| (71) zUnyatAkA dhyAna karanese bhI sA~pakA jahara zUnya bhAvako prApta hotA hai| yAnI jarA bhI nahIM car3hatA / yadyapi isa bAtakI sacAImeM jarA bhI zaka nahIM, para aisA dhyAna--dhyAnake abhyAsIke sivAhara kisIse ho nahIM sktaa| (72) bAyeM hAthakI anAmikA a~gulI dvArA kAnake mailakA lepa karanese bhayaMkara viSa naSTa ho jAtA hai / cakradattane likhA hai: zleSmaNaH karNajAtasya vAmAnAmikayA kRtaH / lepo hanyAdviSaM ghoraM nRmUtrAsecanaMtathA // bAyeM hAthakI anAmikA a~gulI dvArA kAnake mailakA lepa karane aura AdamIkA pezAba sIMcanese sA~pakA ghora viSa bhI naSTa ho jAtA hai| noTa-kAnake mailakA lepa karanekI bAta to nahIM jAnate, para yaha bAta prasiddha hai ki, sA~pa vag2araHke kATate hI agara manuSya kATI huI jagahapara tatkAla pezAba kara de, to ghora viSase bhI baca jAya / hA~, eka bAta aura haibaMgasenameM likhA hai: zleSmaNaH karNarUDhasya vAmato nAsikAM kRtaH / nRmUtraM sevitaM ghoraM lepo hanyAdviSaM tathA // kAnake mailako nAkakI bAyIM ora (?) lepa karanese aura manuSyakA pezAba sevana karanese ghora viSa naSTa ho jAtA hai| (73) sirasake pattoMke svarasameM, sa~hajaneke bIjoMko, sAta dina taka bhAvanA denese sA~pake kATekI uttama davA taiyAra ho jAtI hai| yaha davA nasya, pAna aura aJjana tInoM kAmoMmeM AtI hai| vRndakI likhI huI isa davAke uttama hone meM jarA bhI zaka nhiiN| For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 245 sarpa-viSakI sAmAnya cikitsA / noTa-sirasake patta lAkara silapara pIsa lo aura kapar3emeM nicor3akara svarasa nikAla lo| phira isa rasameM sahajanake bIjoMko bhigo do aura sukhA lo| isa taraha sAta dina taka nitya tAz2A sirasake pattoMkA rasa nikAla-nikAlakara bIjoMko bhigozro aura sukhaao| pAThaveM dina uThAkara zIzI meM rakha lo| isa davAko pIsakara nAkameM suMghAne yA phukanIse car3hAne, A~khoMmeM A~jane aura isIko pAnImeM gholakara pilAnese sA~pakA z2ahara nizcaya hI naSTa ho jAtA hai| vaidyoM aura gRhasthoMko yaha davA gharameM taiyAra rakhanI cAhiye, kyoMki samayapara yaha bana nahIM sktii| ... (74) karaMjuveke phala, soMTha, mirca, pIpara, belakI jar3a, haldI, dAruhaldI aura surasAke phUla, ina sabako bakarIke mUtrameM pIsakara A~khoMmeM A~janese, sarpa-viSase behoza huA manuSya hozameM zrA jAtA hai| vRnd| . (75 ) Akake pattemeM jo safedI-sI hotI hai, use nAkhUnoMse khurca-khurcakara eka jagaha jamA kara lo| phira usameM Akake pattoMkA dUdha milAkara ghoTa lo aura cane samAna goliyA~ banA lo| sA~pake kATe hueko, bIsa-bIsa yA tIsa-tIsa minaTapara, eka-eka golI khilaao| chai golI khAne taka rogIkA muMha mIThA mAlUma hogA, para sAtavIM golI kar3avI mAlUma hogii| jaba golI kar3avI lage, Apa samajha leM ki jahara naSTa ho gayA, taba aura golI na deN| parIkSita hai| (76.) phiTakarI pIsakara aura pAnImeM gholakara pilAnese bhI sA~pake kATeko bar3A lAbha hotA hai / For Private and Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vizeSa cikitsaa| esserersexess o dIkara aura rAjilakI agada / ___lhisaur3e, kAyaphala, bijaurA nIbU, zvetaspadA (zvetagirihvA ), kiNahI (kiNihI ) mizrI aura caulAI-inako madhuyukta gAyake sIMgameM bharakara, Uparase sIMgase bandakara, 15 dina rakkho aura kAmameM lAo / isase darbIkara aura rAjilakA viSa zAnta ho jAtA hai| maNDalI sarpake viSakI agada / munakkA, sugandhA (nAkulI), zallakI (nagavRtti)-ina tInoMko pIsakara, ina tInoMke samAna ma~jITha milA do| phira do bhAga tulasIke patte aura kaitha, bela, anArake pattoMke bhI do-do bhAga milA do| phira sapheda sa~bhAlU , aGkoTakI jar3a aura gerU-ye Adhe-Adhe bhAga milA do| antameM sabameM zahada milAkara, sIMgameM bhara do aura sIMgase hI banda karake 15 dina rakha do| isa agadako ghI, zahada aura dUdha vagairaHmeM milAkara pilAne, su~ghAne, ghAvapara lagAne aura aJjana karanese maNDalI sarpakA viSa vizeSakara naSTa ho jAtA hai| noTa--suzrutameM aJjanako 1 mAze, nasyako 2 mAze, pilAneko 4 mAze aura vamanako 7 mAze davAkI mAtrA likhI hai| sUcanA-pIche likhe sarpa-viSanAzaka nusakhoMmeMse naM0 8 aura naM0 15 maNDalI sarpake viSapara acche haiN| For Private and Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir OctOS 80.00000000.000 0000.00% .0 Fola 900.000 .30001400 booo God oto . 00000000033000 '.... .. guhereke viSakI cikitsaa|| Son0000000 0.00 ....nosa30 00032000 OC varNana / KALK here pA~ca tarahake hote haiM / isakA viSa sarpakI *gu apekSA bhI mAraka hotA hai / "suzruta" meM likhA hai, pratiNR sUrya, piGgabhAsa, bahuvarNa, mahAzirA aura nirUpama isa taraha pA~ca prakArake guhere hote haiM / guhereke kATanese sA~pake samAna vega hote tathA nAnA prakArake roga aura gA~The yA gilaTiyA~ ho jAtI haiM / isako bahuta kama loga jAnate haiM, kyoMki yaha jIva bahuta kama paidA hotA hai / yaha ghora banoMmeM hotA hai| suzrutake TIkAkAra Dallana mizra likhate haiM: kRSNasarpaNa godhAyAM bhavedyastu catuSpadaH / sapo gaudherako nAma tena daSTona jIvati // kAle sA~pa aura gohake saMyogase guherA paidA hotA hai / isake cAra paira hote haiM / isakA kATA huA nahIM jiitaa| vAgbhaTTameM likhA hai:-- godhAsutastu gaudhero viSe darvIkaraiH samaH / gohakA putra guherA hotA hai aura viSameM vaha darbIkara sA~poMke samAna hotA hai| - guherA gohake jaisA hotA hai| gohapara kAlI-kAlI lakIreM nahIM hotI; para isapara kAlI-kAlI dhAriyA~ hotI haiN| isakI jIbha sarpake jaisI bIcameMse phaTI huI hotI hai aura yaha jIbha bhI sarpakI taraha hI nikAlatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 248 cikitsA-candrodaya / 'dihAtake loga kahA karate haiM, yaha aAdamIko kATate hI pezAba karatA hai / pattharapara muMha mArakara AdamIpara jhapaTatA hai| koI-koI kahate haiM, jaba ise pezAbakI hAjata hotI hai, tabhI yaha AdamIko kATatA hai| cikitsaa| - yadyapi isakA kATA huA AdI nahIM bacatA, tathApi kAle sA~pa vagairaH ghora z2aharavAle sA~poMkI taraha hI isakI cikitsA karanI caahiye| kanakhajUrekI cikitsaa| OKO Xologen skRtameM kanakhajUreko zatapadI kahate haiN| isake sau sa pA~va hote haiM, isIse "zatapadI" kahate haiM / "suzruta" meM 5 isakI ATha kismeM likhI haiM:-- (1) paruSa, (2) kRSNa, (3) citakabarA, (4) kapila raMgakA, (5) pIlA, (6 ) lAla, (7) sapheda, aura (8) agnivarNakA / ___ ina AThoMmeMse safeda aura agnivarNa yA nAraGgI raMgake kanakhajUre bar3e jaharIle hote haiN| inake daMzase sUjana, pIr3A, dAha, hRdayameM jalana aura bhArI mUrchA,--ye vikAra hote haiN| ina doke sivA,--bAqIke chahoMke DaMka mArane yA Dasanese sUjana, darda aura jalana hotI hai, para hRdayameM dAha aura mUrchA nahIM hotii| hA~, sapheda aura nAraGgIke daMzase badanapara safeda-safeda phunsiyA~ bhI ho jAtI haiN| ___ kadAcit ye kATate bhI hoM, para lokameM to inakA cipaTa jAnA mazahUra hai / kanakhajUrA jaba zarIrameM cipaTa jAtA hai, taba cimaTI vagairahase For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 246 kanakhajUrake viSakI cikitsaa| khIMcanese bhI nahIM utaratA / jyoM-jyoM khIMcate haiM, ulTe paje jamAtA hai| garmAgarma lohese bhI nahIM chuTatA / jala jAtA hai, TUTa jAtA hai, para paJja nikAlanekI icchA nahIM karatA / agara utaratA hai. to sAmane tAjA mAMsakA Tukar3A dekhakara mAMsapara jA cipaTatA hai| isaliye loga, isa dazAmeM, isake sAmane tAjA mAMsakA Tukar3A rakha dete haiN| yaha mAMsako dekhate hI, AdamIko chor3akara, usase jA cipaTatA hai| gur3ameM kapar3A bhigokara usake mu~hake sAmane rakhanese bhI, vaha AdamIko chor3akara, usake jA cipaTatA hai| ____ "baGgasena" meM likhA hai / kanakhajUrake kATanese kATanekI jagaha pasIne Ate tathA pIr3A aura jalana hotI hai| . . "tibbe akabarI' meM likhA hai, kanakhajUrake cavAlIsa pA~va hote haiM / bAIsa pA~va AgekI ora aura 22 pIchekI ora hote haiM / isIse vaha Age-pIche donoM ora calatA hai| vaha cArase bAraha aMgula taka lambA hotA hai| usake kATanese vizeSa darda, bhaya, zvAsameM taMgI aura miThAIpara ruci hotI hai| kanakhajUrekI pIr3A nAza karanevAle nusakhe / (1) dIpakake telakA lepa karanese kanakhajUrekA viSa naSTa ho jAtA hai| noTa--mIThA tela cirAg2ameM jlaao| phira jitanA tela jalanese bace, use kanakhajUreke kATe sthAnapara lgaao| - (2) haldI, dAruhaldI, gerU aura mainasilakA lepa karanese kanakhajUrakA viSa nAza ho jAtA hai| . (3) haldI aura dAruhaldIkA lepa kanakhajUrake viSapara acchA hai| ( 4 ) kezara, tagara, sahajanA, padmAkha, haldI aura dAruhaldI-- inako pAnImeM pIsakara lepa karanese kanakhajUrekA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . (5) haldI, dAruhaldI, saiMdhAnona aura ghI,--ina sabako ekatra pIsakara, lepa karanese kanakhajUrekA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai| noTa--agara kanakhajUrA cipaTa gayA ho, to usapara cInI DAla do, chuTajAyagA athavA usake sAmane tAz2A mAMsakA Tukar3A rakha do / (6) "tibbe akabarI" meM likhA hai, kanakhajUrako hI kUTakara usakI kATI huI jagahapara rakhanese phaurana ArAma hotA hai| (7) "tibbe akabarI' meM likhA hai:--jarAvanda, tabIla, pASANabheda, kinakI jar3akI chAla aura maTarakA ATA-samAna bhAga lekara, zarAba yA zahada pAnImeM milAkara kanakhajUreke kATe AdamIko khilaao| (8) tirayAka, aravA, dabAula miska, saMjIraniyA, namaka aura sirakA,-inako milAkara daMza-sthAnapara lepa karo / ye saba cIjeM attAroMke yahA~ mila sakatI haiN| noTa-dabAula miska kisI eka davAkA nAma nahIM hai / yaha kaI davAe~ milAnese banatI hai| - bicchuu-viss-cikitsaa| bicchU-sambandhI jAnane-yogya bAteM / == zruta" meM sA~pa, bicchU prabhRti jaharIle jAnavaroMke sambandhameM ISS sujitanA kucha likhA hai utanA aura kisI bhI AcArya ne == nahIM likhA / hamAre AyurvedameM tIsa prakArake bicchU likhe haiM / maharSi vAgbhaTTane bhI unakI tIna kismeM mAnI haiM:-- (1) manda vissvaale| . : ..... (2) madhyama vissvaale| For Private and Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU-sambandhI jAnane-yogya baateN| 251 (3) mahA vissvaale| jo bicchU gAya prabhRtike gobara, lIda, pezAba aura kUr3e-karkaTameM paidA hote haiM, unako manda viSavAle kahate haiN| manda viSavAle bicchU bAraha prakArake hote haiN| jo ITa, patthara, cUnA, lakar3I aura sA~pa vagairake mala-mUtrase paidA hote haiM, ve madhyama viSavAle hote haiM / ve tIna tarahake hote haiM / ___jo sA~pake kotha yA sA~pake gale-sar3e phana vagairaHse paidA hote haiM, unheM mahA viSavAle kahate haiM / ve 15 prakArake hote haiN| ____ manda viSavAle bicchU choTe-choTe aura mAmUlI gobarake-se raGgake hote haiN| vAgbhaTTane likhA hai,-pIle, sapheda, rUkhe, citravarNavAle, romavAle, bahutase parvavAle, lohita raGgavAle aura pANDu raGgake peTavAle bicchU manda viSavAle hote haiN| _ madhyama viSavAle bicchU lAla, pIle yA nAraGgI raGgake hote haiN| vAgbhaTTa kahate haiM,--dhUe ke samAna peTavAle, tIna parvavAle, piGgala varNa, citrarUpa aura surkha kAntivAle bicchU madhyama viSavAle hote haiM / ___ mahA viSavAle bicchU safeda, kAle, kAjalake raGgake tathA kucha lAla aura kucha nIle zarIravAle hote haiN| vAgbhaTTa kahate haiM, agnike samAna kAntivAle, do yA eka parvavAle, kucha lAla aura kucha kAle peTavAle bicchU mahA viSavAle hote haiN| - agara mande viSavAlA bicchU kATatA hai, to zarIrameM vedanA hotI hai, zarIra kA~patA haiM, zarIra akar3a jAtA hai, kAlA khUna nikalatA hai, jalana hotI hai, sUjana AtI hai aura pasIne nikalate haiN| hAtha-pA~vameM kATanese darda Uparako car3hatA hai| . noTa--yaha kAyadA hai, ki sthAvara viSa nIceko phailatA hai, para jaMgama viSa-- sA~pa, bicchU aAdi jAnavaroMkA viSa-Uparako car3hatA hai| kahA hai: . adhogatiH sthAvarasya jaMgamasyordhvasaMgatiH / ..... For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 252 - cikitsA-candrodaya / agara madhyama viSavAlA bicchU kATatA hai, to zarIrameM darda, kampa, akar3ana, kAlA khUna nikalanA, jalana honA, sUjana car3hanA aura pasIne AnA prabhRti lakSaNa to hote hI haiN| inake sivA jIbha sUja jAtI hai, khAyA-piyA padArtha galese nIce nahIM jAtA aura kATA huA AdamI behoza ho jAtA hai| agara mahA viSavAlA bicchU kATatA hai, to jIbha sUja jAtI hai, aGga stabdha ho jAte haiM, jvara car3ha AtA hai aura mu~ha, nAka, kAna zrAdi chidroMse kAlA-kAlA khUna nikalatA hai, indriyA~ bekAma ho jAtI haiM, pasIne Ate haiM, hoza nahIM rahatA, mu~ha rUkhA ho jAtA hai, dardakA z2ora khUba rahatA hai aura mAMsa phaTA huA-sA ho jAtA hai / aisA AdamI mara jAtA hai| ___ baGgasenane likhA hai, bicchUkA viSa Agake samAna dAha karatA yA jalatA hai| phira jaldIse UparakI ora car3hakara, aGgoMmeM bhedane yA tor3anekI vyathA--pIr3A karatA hai aura phira kATaneke sthAnameM Akara sthira ho jAtA hai| ... baGgasenane hI likhA hai, bicchU jisa manuSya ke hRdaya, nAka aura jIbhameM DaGka mAratA hai, usakA mAMsa gala-galakara girane lagatA aura. ghora vedanA yA pIr3A hotI hai| aisA rogI asAdhya hotA hai, yAnI nahIM bctaa| ... "tibbe akabarI' meM likhA hai, bIke kATanekI jagahapara sUjana, lAlI, kaThoratA aura ghora pIr3A hotI hai| agara Daka ragapara lagatA hai, to behozI hotI hai aura yadi paTTe para lagatA hai to garamI mAlUma hotI aura sirameM darda hotA hai| - eka hakImI granthameM likhA hai, ki ugra viSavAle yA mahA viSavAle bicchUke kATanese sarpake-se vega hote haiM, zarIrapara phaphole par3a jAte haiM, dAha, bhrama aura jvara hote haiM tathA mu~ha aura nAka Adise For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU-sambandhI jAnane-yogya baateN| kAlA khUna nikalane lagatA hai, jisase zIghra hI mRtyu ho jAtI hai / yahI lakSaNa "suzruta' meM likhe haiN| "tibbe akabarI'meM likhA hai, eka tarahakA bicchU aura hotA hai, use "jarArA" kahate haiM / jisa samaya vaha calatA hai, usakI pU~cha dharatIpara ghisaTatI calatI hai| usakA jahara garama hotA hai; lekina dUsare yA tIsare dina darda bar3ha jAtA hai, jIbha sUja jAtI hai, pezAbakI jagaha khUna AtA hai, bar3I pIr3A hotI hai, AdamI behoza yA pAgala ho jAtA hai tathA pIliyA aura ajIrNake cihna dekhane meM Ate haiM / usake kATanese bahudhA manuSya mara bhI jAte haiN| ___ "tibbe akabarI"meM "jarArA" bicchUkA ilAja anya bicchuoMke ilAjase alaga likhA hai| usameM kI kaI bAteM dhyAnameM rakhane yogya haiN| hama usake sambandhameM Age likheNge| "vaidyakalpataru meM likhA hai, agara bicchU kATatA hai, to suI cubhAnekA-sA darda hotA hai, lekina thor3I dera bAda darda bar3ha jAtA hai| phira aisA jAna par3atA hai; mAno bahuta-sI suiyA~ cubha rahI hoM / bIke DaMkakA darda sarpake DaMkase bhI asahya hotA hai aura pA~ca yA dasa minaTa meM hI car3ha jAtA hai| bIke kATanese maranekA bhaya kama rahatA hai; parantu pIr3A bahuta hotI hai| agara bILU bahuta hI jaharIlA hotA hai, to kATe jAnevAlekA zarIra zItala ho jAtA hai aura pasIne khUba Ate haiN| aise samayameM zarIrameM garamI lAnevAlI garama davAe~ athavA cAya yA kAphI pilAnA hita hai| noTa-bicchUke kATanepara bhI, sA~pake kATane para jisa taraha bandha bA~dhe jAte haiM, daMza-sthAna jalAyA yA kATA jAtA hai, z2ahara cUsA jAtA hai; usItaraha vahI saba upAya karane caahie| kASTika yA kArabolika aisiDase agara bicchUkA kATA sthAna jalA diyA jAya, to z2ahara nahIM car3hatA / kATe hue sthAnapara pyAz2a kATakara bA~dhanA bhI acchA hai / aimoniyA lagAnA aura su~ghAnA bahuta hI uttama hai| pyAz2a aura aimoniyAke istemAlase bicchUke kATe to ArAma hote hI haiM, isameM zaka nahIM; aneka sA~poMke kATe hue bhI sApha baca gaye haiN|... For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchakI cikitsAmeM yAda rakhane-yogya baateN| (1) mUlIkA chilakA bicchUpara rakhane yA mUlIke pattoMkA svarasa bicchUpara DAlanese bicchU mara jAtA hai / khIreke pattoM aura usake svarasameM bhI yahI guNa haiN| mUlIke chilake bicchUke bilapara rakha denese bicchU bAhara nahIM AtA / jo manuSya sadA mUlI aura khIre khAtA hai, use bicchUkA viSa hAni nahIM krtaa| jahA~ bicchuoMkA jiyAdA jora ho, vahA~ manuSyoMko mUlI aura khIre sadA khAne caahiyeN| agara gharameM eka bicchU pakar3akara jalA diyA jAtA hai, to gharake sAre bicchU bhAga jAte haiN| vaidyoMko ye saba bAteM apanese sambandha rakhanevAloMko batA denI cAhie / (2) agara madhyama aura mahA viSavAle bicchU kATeM, to phaurana hI bandha bA~dho; yAnI agara bicchU bandha bA~dhane-yogya sthAnoM -hAtha, pA~va, a~gulI prabhRti--meM DaMka mAre, to Apa saba kAma aura sandeha chor3akara, DaMka mArI huI jagahase cAra aMgula UparakI tarapha, sUta, narma camar3A yA sutalI prabhRtise kasakara bandha bA~dha do| itanA kasakara bhI na bA~dho, ki camar3A kaTa jAya aura itanA DhIlA bhI na bA~dho ki, khUna nIcekA nIce na ruke / eka hI bandha bA~dhakara santoSa na kara lo / jarUrata ho to pahale ke bandhase kucha Upara dUsarA aura tIsarA bandha bhI bA~dha do| sA~pake kATanepara bhI aise hI bandha lagAye jAte haiM / cU~ ki tez2a z2aharavAle bicchuoM aura sA~poMmeM koI bheda nahIM / inakA kATA huA bhI mara jAtA hai, ataH sarpake kATanepara jisa tarahake bandha Adi bA~dhe jAte haiM yA jo-jo kriyAe~ kI jAtI haiM, vahI saba bicchU-khAsakara ugra viSavAle bicchUke kATanepara bhI karanI cAhiye / vAgbhaTTameM likhA hai: For Private and Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchUkI cikitsAmeM yAda rakhane-yogya baateN| 255 sAdhayetsarpavaddaSTAnviSoH kITavRzcikaiH / / . ugra viSavAle kIr3e aura bicchUke DaMka mAranepara sA~pakI taraha cikitsA karanI caahiye| ___ bandha bA~dhanese kyA lAbha ? bandha bA~dhanese bicchU yA sA~pakA viSa khUnameM milakara Age nahIM phailtaa| sabhI jAnate haiM ki, prANiyoMke zarIrameM khUna hara samaya cakkara lagAyA karatA hai| nIcekA khUna Upara jAtA hai aura UparakA nIce AtA hai| khUna meM agara viSa mila jAtA hai, to vaha viSa usa khUnake sAtha sAre zarIrameM phaila jAtA hai| bandhakI vajahase nIcekA khUna nIce hI rahA AtA hai; ataH khUnake sAtha milA huA viSa bhI nIce hI rahA AtA hai| jaba taka viSa hRdaya Adi Uparake sthAnoMmeM nahIM jAtA, manuSyakI mRtyu ho nahIM sktii| basa, isI garajase sA~pa-bicchU Adike kATanepara bandha bA~dhanekI cAla bhArata aura yorupa Adi sabhI. dezoMmeM hai| pahale bandha hI bA~dhA jAtA hai, usake bAda aura upAya kiye jAte haiN| agara sA~pa yA bicchU vagairaHkA kATA huA sthAna aisA ho; jahA~ bandha na bA~dhA jA sake, to kATI huI jagahako tatkAla cIrakara aura vahA~kA thor3A-sA mAMsa nikAlakara, usa sthAnako teja Agase dAga denA cAhiye; athavA sIMgI yA tUmbI yA muMhase vahA~kA khUna aura jahara cUsa cUsakara pheMka denA caahiye| __ cUsanA khatarese khAlI nhiiN| isameM jarA-sI bhUla honese cUsanevAleke prANa jA sakate haiM; ataH cUsanekI jagaha tez2a churI, cAkU yA naztara vagairaHse pahale cIranI cAhiye / isake bAda maiM hameM kapar3A bharakara cUsanA cAhiye / agara sIMgIse cUsanA ho, to sIMgIpara bhI makar3IkA jAlA yA aisI hI aura koI cIz2a lagAkara yAnI aisI cIjoMse sIMgIko Dhakakara taba cUsanA caahiye| kyoMki maiM hameM kapar3A na bharane athavA sIMgIpara makar3IkA jAlA na rakhanese z2ahara For Private and Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 256 cikitsA-candrodaya / milA huA khUna cUsanevAleke muMhameM calA jaaygaa| isake sivA, cUsanevAleke meM hameM kahIM z2akhma na hone caahiyeN| usake dAr3ha-dA~toMse khUna na jAtA ho aura dA~toMkI jar3a yA masUr3e pole na hoM / agara mu~hameM ghAva hoMge, dA~toMse khUna jAnekA roga hogA yA masUr3e pole hoMge, to cUsA huA jahara ghAva vagairaHke dvArA cUsanevAleke khUnameM milakara use bhI mAra DAlegA / khUna cUsanekA kAma, isa mauke para, bar3A hI acchA ilAja hai / magara cUsanevAleko, apanI prANarakSAke liye, Upara likhI bAtoMkA vicAra karake khUna cUsaneko taiyAra honA cAhiye / hA~, bandha bA~dhakara, khUna cUsanekI z2arUrata ho, to khUna cUsanemeM z2arA bhI dera na karanI cAhiye / 'tibbe akabarI"meM likhA hai, jo zakhsa khUna cUsanekA irAdA kare, vaha apane mu~hako "gule rog2ana" aura "banaphazAke tela" se cikanA kara le / jo cUse vaha bilkula bhUkhA na ho, zarAbase kulle kare aura thor3I-sI pI bhI le / jaba khUna cUsakara muMha uThAve, muMhakA luAba aura pAnI nikAla de, jisase vaha aura usake dA~ta vipadse bceN| ___aura bhI likhA hai, agara kATI huI jagaha aisI ho, jo na to kATI jA sake aura na vahA~ bandha hI bA~dhA jA sake, taba kATe hue sthAnake pAsakA mAMsa churese isa taraha kATa DAlo, ki sApha haDDI nikala Ave / phira usa sthAnako garama kiye huye lohese dAga do yA vahA~ koI viSa-nAzaka lepa lagA do / rAla aura jaitUnakA tela auTAkara lagAnA bhI acchA hai / agara DasI huI jagahapara davA lagAnese apane Apa ghAva ho jAya, to acchA cihna samajho / ghAvako jaldI mata bharane do, jisase jahara acchI taraha nikalatA rahe; kyoMki jaharakA qataI nikala jAnA hI acchA hai| khulAsA yaha hai:.. (1) bicchUne jahA~ DaMka mArA ho usa jagahase kucha Upara bandha bA~dha do| For Private and Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchUkI cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 257 . (2) viSako mu~ha athavA sIMgI prabhRtise cUso / .. (3) agara dAganekA mauqA ho, to Dase hue sthAnako cIrakara yA vahA~ kA mAMsa nikAlakara dAga do athavA koI uttama viSa-nAzaka lepa lagA do| (4) garama pAnI yA kisI kAr3hese DasI huI jagahako dhotro| (5) jarUrata ho, to phasda kholakara khUna nikAla do, kyoMki khUnake sAtha viSa nikala jAtA hai| (6) vAgbhaTTameM likhA hai, agara bicchUkA kATA huA madhyanu behoza ho, saMjJAhIna ho, jaldI-jaldI zvAsa letA ho, bakavAda karatA ho aura ghora pIr3A ho rahI ho, to nIce likhe upAya karoH__ (ka) kATe hue sthAnapara koI acchA lepa kro| jaise; hAr3a, haldI, pIpara, ma~jITha, atIsa, kAlImirca aura tUmbIkA vRnta-ina sabako vArtAkU yA baiMganake svarasameM pIsakara lepa kro| . (kha) ugra viSavAle bicchUke kATe hueko dahI aura ghI pilaao| (ga) zirA bIMdho yAnI phasda kholo| (gha) vamana karAo; kyoMki viSa-cikitsAmeM vamana karAnA sabase uttama upAya hai| (Ga) netroM meM viSa-nAzaka aJjana A~jo / (ca) nAkameM viSa-nAzaka nasya hu~ ghAo / (cha) garama, cikanA, khaTTA aura mIThA vAta-nAzaka bhojana rogIko do; kyoMki aisA bhojana hitakArI hai| (ja) agara bicchUkA viSa bahuta hI bhayaMkara ho, car3hatA hI calA jAve, acche-acche upAyoMse bhI na ruke, to zeSameM Daka mArI huI jagahapara viSakA lepa kro| khulAsA yaha hai, ki agara viSakA jora bar3hatA hI jAve-rogIkI hAlata kharAba hotI jAve, to viSakA lepa karanA cAhiye, kyoMki 33 For Private and Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| aisI hAlatameM viSa hI viSako naSTa kara sakatA hai / duniyAmeM mazahUra bhI hai "viSasya viSamauSadham" yAnI viSakI davA viSa hai| isIse maharSi vAgbhaTTane likhA bhI hai:___ "antameM, agara bicchUkA viSa bahuta hI bar3hA huA ho, to usake Daka mAre sthAnapara viSakA lepa karanA cAhiye aura ucciTiGga ke viSameM bhI yahI kriyA karanekA qAyadA hai|" / jisa taraha sabhI tarahake sA~poMke sAta vega hote haiM, usI taraha mahAviSavAle yA madhyama viSavAle bicchuoMke viSake bhI sAta vega hote haiM / jisa taraha sA~poMke viSake pA~caveM vegake bAda aura sAtaveM vegake pahale prativiSa sevana karAnekA niyama hai; usI taraha bicchUke viSameM bhI prativiSa sevana karAnekA qAyadA hai / agara maMtra-taMtra aura uttamottama viSanAzaka auSadhiyoMse lAbha na ho, hAlata bigar3atI hI jAve, to prativiSa lagAnA aura khilAnA cAhiye / jisa taraha jvararogakI antima avasthAmeM, jaba bahuta hI kama AzA raha jAtI hai, rogIko sA~poMse kaTAte haiM athavA candrodaya Adi ugra rasa dete haiM; usI taraha sA~pa aura bicchU prabhRti ugra viSavAle jantuoMke kATanepara, antima avasthAmeM, viSa khilAte aura viSa hI lagAte haiN| ____ noTa-jaba eka viSa dUsare viSake pratikUla yA viruddha guNavAlA hotA hai, taba use usakA "prativiSa" kahate haiM / jaise, sthAvara viSakA prativiSa jaMgama viSa aura jaMgama viSakA prativiSa sthAvara viSa hai| (7) UparakI tarakIboMse vahI ilAja kara sakatA hai, jise ina saba bAtoMkA jJAna ho, saba tarahase viSoMke guNAvaguNa, pahacAna aura unake darpanAzaka upAya yA utAra Adi mAlUma hoM; para jinheM itanI bAteM mAlUma na hoM, unheM pahale sIdhI-sAdI cikitsA karanI cAhiye; yAnI sabase pahale, agara bandha bA~dhane-yogya sthAna ho, to bandha bA~dha denA cAhiye / isake bAda DaGka mArI huI jagahako For Private and Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchUkI cikitsAmeM yAda rakhane yogya baateN| 256 cIrakara vahA~kA khUna nikAla denA cAhiye / isake bhI bAda, kisI viSa-nAzaka kAr3he vagairakA usa jagaha tarar3A denA aura phira lepa Adi kara denA cAhiye / sAtha hI khAneke liye bhI koI uttama parIkSita davA denI caahiye| agara bhUkha lagI ho yA khuzkI ho, to kacce dUdhameM gur3a milAkara pilAnA cAhiye / athavA taja, tejapAta, ilAyacI aura nAgakezara 23 mAze cUrNa DAlakara gur3akA zarbata banA denA caahiye| (8) yUnAnI anthoMmeM likhA hai,-bicchUke kATe hueko pasIne nikAlanevAlI davA denI cAhiye yA koI UparI upAya aisA karanA cAhiye, jisase pasIne aaveN| jisa aGgameM DaMka mArA ho, agara usa aGgase pasIne nikAle jAya to aura bhI acchA / bicchUke kATanepara pasIne nikAlanA, hammAmameM jAnA aura vahA~ zarAba pInA hitakArI hai| agara jarArA bicchUne, jisakI duma dharatIpara ghisaTatI calatI hai, kATA ho to nIce likhe hue upAya karoH- .. (ka) pahale pachanoMse jaharako cuuso| pachanoMke bhItara dhulI huI rUI bhara lo, nahIM to cUsanevAlepara bhI vipad A sakatI hai| (kha) kATe hue sthAnako cIrakara haDDI takakA mAMsa nikAlakara pheMka do aura phira garama tapAye hue lohese usa jagahako dAga do| (ga) isake bAda phasda kholo| (gha) agara dAga na sako, to paraphayUna aura jundebedastara usa jagahapara rakho aura usake irda-girda gile aramanI aura sirakekA lepa kro| (Ga) tAjA dUdha pilaao| (ca) agara jIbhameM sUjana ho, to nIcekI raga khola do| (cha) kAsanIkA pAnI aura sikaJjabIna milAkara kulle kraao| (ja) agara rogIkA peTa phUla gayA ho, to hukanA kro| For Private and Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 260 cikitsA-candrodaya / - noTa-sebakA rubba, bihIkA rubba, kAhUkA zIrA, kAsanIkA zIrA, kakar3IkhIrekA zIrA, lambI ghIyA, jaukA pAnI aura kapUrakI TikiyA-ye bhI isa maukepara lAbhadAyaka haiN| . (6) bicchUke kATe hue AdamIko nA-barAbara ghI aura zahada milA huA dUdha athavA bahuta-sI khA~r3a milAyA huA dUdha pilAnA hitakArI hai| vAgbhaTTane kahA hai lepaH sukhoSNazca hitaH piNyAko gomayo'pi vaa| pAne sarpirmadhuyutaM kSIraM vA bhUrizarkaram // . bicchUkI kATI huI jagahapara khalI yA gobarakA suhAtA-suhAtA lepa hitakArI hai| isI taraha ghI aura zahada milA huA dUdha yA z2iyAdA cInI milA dUdha pathya hai / unhIM vAgbhaTTa mahodayane bahuta hI bhayaGkara bicchUke kATanepara dahI aura ghI milAkara pilAnekI rAya dI hai / Apa kahate haiM, bicchUke kATe hue AdamIko garama, cikanA, khaTTA, mIThA, bAdIko nAza karanevAlA bhojana denA cAhiye / noTa--yUnAnI hakIma bhI dUdha pIne kI rAya dete haiM / bicchU-viSa-nAzaka nusakhe / (1) "tibbe akabarI' meM likhA hai-sAr3he cAra mAze hIMgako 33 // mAze zarAbameM milAkara, bicchUke kATe hueko pilaao| avazya vedanA kama ho jaaygii| (2) parIkSA karake dekhA hai, thor3A-thor3A sA~bhara nona khilAnese bicchUke kATe hueko zAnti milatI hai| (3) lahasana, hIMga aura akarakarA ina tInoMko zarAbameM milAkara khilAnese bicchUkA kATA ArAma ho jAtA hai / (4) arIThe cabAnese bhI bicchUkA jahara utara jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anArrna bicchU-viSa-nAzaka nusakhne / 269 sAthahI, arIThe mahIna pIsakara bicchUke kATe hue sthAnapara lagAne bhI caahiyeN| agara arIThe cilamameM rakhakara tamAkhUkI taraha piye bhI jAyeM, taba to kahanA hI kyA ? parIkSita hai| (5) lahasanakA rasa tIna tole aura zahada tIna tole -donoMko milAkara, bicchUke kATeko, tatkAla, pilAnese avazya ArAma hotA hai| (6) jarA-sA jamAlagoTA pAnImeM pIsakara bicchUke kATe AdamI ke netroMmeM A~jo / sAtha hI, kATI huI jagahapara bhI jamAlagoTA pIsakara mlo| noTa-eka yA do jamAlagoTe pAnI meM pIsakara, kATe sthAnapara lagA denese bhayaMkara bicchUkA viSa bhI tatkAla zAnta ho jAtA hai| parIkSita hai| (7) titalIke pattoMkA svarasa, thor3A-thor3A, kaI bArameM, pilAnese bicchU aura sA~pa donoMkA viSa utara jAtA hai| noTa-titalIke pattoMkA rasa kATe hue sthAnapara lagAnA bhI z2arUrI hai| (8) kasauMdIkA phala bhUnakara khilAnese bhI bicchUkA viSa utara jAtA hai| noTa-kAdIke bIja, pAnIke sAtha pIsakara, kATe hue sthAnapara lagAne cAhiye / parIkSita hai| (6) eka cilamameM mora-paMkha rakhakara, Uparase jalate hue koyale yA binA dhue~ kA aGgArA rakhakara, bicchUke kATe AdamIko tamAkhUkI taraha pilAo / avazya jahara utara jAyagA / parIkSita hai| noTa-sAtha hI morapaMkhako dhImeM milAkara kATe hue sthAnapara usakI dhUnI bhI do / bar3I jaldI ArAma hogaa| (10) "jairula tijAraba" nAmaka pustakameM likhA hai, agara bicchUkA kATA huA AdamI bIsa aGka ulTe gine, to bicchUkA pahara utara jaay| For Private and Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maar 262 cikitsA-candrodaya / - noTa--UparakI bAtakA yaha matalaba hai, ki rogI 20, 16, 18, 17, 16, 15, 14, 13, 12, 11, 10, 6, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2 aura 1 isa taraha gine; yAnI bIsase eka taka ulTI gintI gine / .. (11) bhA~gake bIja kUTa-pIsakara aura momameM milAkara khilAnese bicchUkA jahara utara jAtA hai| (12) 'mojiz2a" nAmaka granthameM likhA hai- eka manuSyako bicchUne cAlIsa jagaha kATA / usane caTapaTa "indrAyaNakA harA phala" lAkara, usameMse ATha mAze gUdA khA liyaa| khAte dera huI, para ArAma hote dera na huii| - (13) bicchUke kATe sthAnapara pyAjakA jIrA malane aura thor3AsA gur3a khA lenese bicchUkA viSa utara jAtA hai| parIkSita hai| (14) ghImeM kucha saiMdhAnona milAkara pInese bicchUkA z2ahara utara jAtA hai / parIkSita hai| vicchUke kATe sthAnapara lagAne, sUghane, A~jane aura __ dhUnI denekI davAe~ / (15) kisI kadara garama kaoNjI bicchUke kATe sthAnapara sIMcane yA tarar3A denese z2ahara utara jAtA hai / (16) zAliparNIkA mandoSNa yA suhAtA-suhAtA garama kAr3hA bicchUke kATe sthAnapara sIMcanese jahara utara jAtA hai| noTa--zAliparNIko hindImeM "sarivana", ba~galAmeM zAlapAni, marahaThImeM sAlavaNa aura gujarAtImeM sameravo kahate haiM / isameM viSa nAza karanekI zakti hai / (17) garamAgarma ghImeM seMdhAnona pIsakara milA do aura phira use bicchUke kATe hue sthAnapara sIMco / isake sAtha hI ghImeM seMdhAnona milAkara, do-tIna bAra piio| yaha upAya parIkSita hai| (18) dUdhameM seMdhAnona pIsakara milA do aura phira use Agapara For Private and Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU-viSa-nAzaka nusakhne / garama kara lo / jaba garama ho jAya, kATI huI jagahapara isa namakamile dUdhako sIMco / jahara utara jaaygaa| - (16) azanAna aura ajavAyana-donoM do-do tole lekara, pAnImeM auTA lo| jaba auTa jAya~, bicchUkI kATI huI jagahapara isa kADhekA tarar3A do; phaurana jahara utara jaaygaa| sUcanA-tarar3A denA aura sIMcanA eka hI bAta hai| vaidya sIMcanA aura hakIma tarar3A denA kahate haiN| noTa-zanAna arabI zabda hai / yaha eka taraha kI ghAsa hai| isakA svarUpa harA aura svAda kar3avA hotA hai / yaha garama aura rUkhI hai| sAbuna isakA badala yA pratinidhi hai / yaha ghAvake mAMsako chedana karake sApha karatI hai / arabavAle isase kapar3e dhote haiM / raMgIna rezamI kapar3e isase sApha ho sakate haiN| yaha ghAsa ruke hue mAsika khUnako phaurana jArI karatI hai| mAtrA 1 // mAze kI hai, para rajodharma jArI karaneko 3 // mAze aura garbha girAneko 11 mAze kI mAtrA hai| (20) mUlI aura namaka pIsakara, bicchUke kATe hue sthAnapara rakhanese bicchUkA jahara utara jAtA hai / - noTa-bicchUpara mUlI rakhane se bicchU mara jAtA hai / mUlI ke pattoMkA svarasa bicchUpara DAlane se bhI bicchU mara jAtA hai / agara mUloke chilake bicchUke bilapara rakha diye jAyeM, to bicchU bilase na nikale / kahate haiM, mUlI aura khIrA sadA khAnevAleko bicchUkA z2ahara hAni nahIM krtaa| ___ (21) haratAla, hIMga aura sA~ThI cA~vala-ina tInoMko pAnIke sAtha pIsakara, bicchUkI kATI huI jagahapara lepa karanese jahara utara jAtA hai| (22) ghAsakI pattiyA~ ghoke sAtha pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara malanese bicchUkA jahara utara jAtA hai| . (23) nIbUkA rasa bicchUke kATe sthAnapara malanese bicchUkA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai| .. (24) nAgaramothA pIsakara aura pAnImeM gholakara pIne aura For Private and Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 264 cikitsA-candrodaya / . kATI huI jagahapara isIkA gAr3hA-gAr3hA lepa karanese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| ___ (25) hIMga, haratAla aura turaMja-inako barAbara-barAbara lekara, pAnIke sAtha mahIna pIsakara goliyA~ banA lo / ina goliyoMko pAnImeM pIsakara, kATe hue sthAnapara lepa karanese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai| ___ (26) bicchUke kATe sthAnapara momakI dhUnI denese jahara utara jAtA hai| (27) viSakhapareke patte aura DAlI tathA ciracirA-inako milAkara pIsa lo aura bicchUke kATe sthAnapara malo; jahara utara jaaygaa| yaha bar3A uttama nusatA hai| - noTa-ciracireko apAmArga, oMgA yA laTajIrA Adi kahate haiM / viSakhapareko punarnavA yA sA~ThI kahate haiN| ciracirekI jar3ako pAno ke sAtha silapara pIsakara DaMka mAre sthAnapara lagAne aura thoDIsI ciracirekI jar3a muMhameM rakhakara cabAne aura cUsanese kaisA hI bhayaMkara bicchU kyoM na ho, phaurana viSa naSTa ho jaaygaa| yaha davA kabhI phela nahIM hotI, aneka bAra aAjamAyaza kI hai / bahuta kyA, ciracirekI jar3a bicchUke kATe AdamIko do-cAra bAra dikhAne aura phira chipA lene tathA isake lagA dene yA chulA dene mAnase bicchUkA z2ahara utara jAtA hai| agara ciracirekI jar3a bicchU ke DaMkase do-tIna bAra chulA dI jAtI hai, to bicchU aura mAmUlI kIr3oMkI taraha nirviSa ho jAtA hai-usameM z2ahara nahIM rhtaa| Apa loga ciracireke sarvAGgako apane gharameM avazya rkheN| isa jaMgalakI jar3Ise bar3e kAma nikalate haiN| __ (28) kauMcake bIja chIlakara bicchUke kATe sthAnapara malanese bicchUkA jahara utara jAtA hai| (26) gubarIlA kIr3A bicchUke kATe sthAnapara malanese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai| (30) bicchUke kATe sthAnapara titalIke patte malanese jahara utara jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU - viSanAzaka nusakhe / 265 (31) bicchU ke kATe sthAnapara madAra yA AkakA dUdha malane se faurana jahara utara jAtA hai / (32) bicchU ke kATe sthAnapara makkhIko malane se faurana ArAma hotA hai| ( 33 ) sUkhA amacUra aura sUkhA lahasana- ina donoM ko pAnI ke sAtha pIsakara, kATe sthAnapara lepa karanese faurana z2ahara utara jAtA hai / ( 34 ) bicchU ke kATe sthAnapara, samandaraphala, pAnI ke sAtha pIsakara, lepa karanese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai / (35) muzkI ghor3e ke nAkhUna pAnI meM pIsakara lagAnese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai / - noTa--ghor3e ke agale pairake Takhaneke pAsa jo nAqhUna-sA hotA hai, usako pAnI meM pIsakara bicchUke kATe sthAnapara lagAne se bhI bicchUkA z2ahara utara jAtA hai / parIkSita hai / muzkI ghor3ekA nAkhUna na mile, to sAdhAraNa ghor3oM ke nAva noMse bhI kAma cala sakatA hai / ( 36 ) nausAdara, suhAgA aura kalIkA cUnA - ina tInoM ko barAbara-barAbara lekara, mahIna pIsakara, hathelI meM rakhakara malo aura bicchU ke kATe hueko suNghaao| kaI bAra su~ghAnese avazya ArAma hogA / kaI bArakA parIkSita hai / ( 37 ) kasauMdI ke bIja, pAnI ke sAtha pIsakara, kATe sthAnapara lagA dene se bicchU kA jahara utara jAtA hai / (38) cUhekI maiMganI, pAnIke sAtha pIsakara, kATe sthAna para lagAne se bicchU kA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai / noTa -- cUhekI maiganiyoM meM viSa nAza karanekI bar3I zakti hai / ( 36 ) bicchU kATe sthAnapara, sajjIko mahIna pIsakara aura zahada meM milAkara lepa karo; phaurana lAbha hogA / (40) palAzapApar3A, pAnImeM pIsakara, bicchU ke kATe sthAna para lagAne se z2ahara utara jAtA hai / 34. For Private and Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / cikitsA-candrodaya / (41) bicchUke kATate hI, tatkAla, bicchUke kATe sthAnapara, tilIke telake tarar3e do athavA seMdhAnona mile hue ghIke tarar3e do| ina donoMmeMse kisI eka upAyake karanese bicchUkA jahara avazya utara jAtA hai / parIkSita hai| ___ noTa--ina upAyoMke sAtha agara koI khAne aura A~jane kI davA bhI sevana kI jAya, to aura bhI jaldI pArAma ho / (42) kA~jImeM javAkhAra aura namaka pIsakara milA do aura phira use garama kro| bArambAra isa davAko sIMcane yA isakA tarar3A denese bicchUkA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai| (43) jIreko pAnIke sAtha silapara pIsa lo / phira usa lugadImeM ghI aura pisA huA seMdhAnona milA do| isake bAda use Agapara garama karo aura thor3A-sA zahada milA do| isa davAkA lepa kATI huI jagahapara karanese bicchUkA viSa avazya naSTa ho jAtA hai| kaI bAra parIkSA kI hai / kabhI yaha lepa phela nahIM huaa| isa lepako suhAtA-suhAtA garama lagAnA cAhiye / parIkSita hai| (44) mainasila, seMdhAnona, hIMga, camelIke patte aura soMThaina sabako ekatra mahIna pIsakara chAna lo| phira isa cUrNako kharalameM DAla, Uparase gAyake gobarakA rasa de-dekara ghoTo aura goliyA~ banA lo| ina goliyoMko pAnImeM ghisakara lagAnese bicchUkA jahara phaurana utara jAtA hai| - (45) pIpara aura sirasake bIja barAbara-barAbara lekara, pAnIke sAtha pIsakara, kATI huI jagahapara lepa kro| kaI bAra lepa karanese bicchUkA viSa avazya naSTa ho jAtA hai| noTa-agara sirasake bIja aura pIpalake cUrNameM "prAkake dUdha"kI tIna bhAvanAe~ bhI de dI jAya~,to yaha davA aura bhI balavAna ho jAya / vAgbhaTTameM likhA hai arkasya dugdhena zirISavIjaM trirbhAvitaM pippalicUrNamizram / eSogado hanti viSANi kITabhujaMgalUtonduruvRzcikAnAm // For Private and Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU-viSa-nAzaka nusakhne / sirasake bIja aura pIpalake cUrNako milAkara, prAkake dUdhakI tIna bhAva. nAe~ do / isa davAke lagAnese kIr3e, sA~pa, makar3I, cUhe aura bicchuoMkA viSa naSTa ho jAtA hai| ___ sUcanA-sirasake bIja aura pIpaloMko pIsakara cUrNa kara lo| phira isa cUrNako prAkake dUdhameM DAlakara hAthoMse masalo aura do-tIna ghaNTe usomeM par3A rakho / isake bAda cUrNako sukhA do| yaha eka bhAvanA huI / dUsare dina phira pAkake tAz2A dUdhameM kalake sukhAye hue cUrNako DAlakara masalo aura sukhA do| yaha do bhAvanA huii| tIsare dina phira tAz2A pAkake dUdhameM sukhAe hue cUrNako DAlakara masalo aura sukhA do / basa, ye tIna bhAvanA ho gii| isa davAko zIzomeM bharakara rakha do / jaba kisIko sA~pa yA bicchU Adi kATeM to isa davAko andAjase lekara, pAnIke sAtha milAkara pIsa lo aura DaMka mArI huI jagahapara lagA do / Izvara-kRpAse avazya ArAma hogA / kaI bAra isakI parIkSA kI; hara bAra ise ThIka paayaa| bar3I acchI davA hai| (46) DhAkake bIjoMko Akake dUdhameM pIsakara lepa karanese bicchUkA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai| (47) kasauMdIke patte, kuza aura kA~sakI jar3a-ina tInoM jar3iyoMko mukhameM rakhakara cabAo aura phira jise bicchUne kATA ho usake kAnoMmeM pU ko / isa upAyase bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai| kaI bAra parIkSA kI hai| ____noTa--hamane isa upAyake sAtha jaba khAne aura lagAnekI davA bhI sevana karAI, taba to apUrva camatkAra dekhaa| akele isa upAyase bhI caina par3a jAtA hai / . (48) hulahulake pattoMkA cUrNa bicchUke kATe AdamIko suMghAnese tatkAla ArAma hotA hai; yAnI kSaNamAtrameM viSa naSTa ho jAtA hai| noTa-hindImeM hulahulako hurahura aura soMcalI bhI kahate haiN| saMskRtameM ise zrAdityabhakkA kahate haiM, kyoMki isake phUla sUraja nikalane para khila jAte aura asta hone para sukar3a jAte haiN| yaha sUrajamukhIke nAmase bahuta mazahUra hai / isake patta davAke kAmameM Ate haiN| (46) morake paMkhako ghImeM milAkara, Agakara DAlo aura For Private and Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA candrodaya / .. usakA dhUA~ bicchUke kATe sthAnapara lagane do| isa upAyase jahara utara jAtA hai| (50) tAr3ake patte, kar3ave nImake patte, purAne bAla, saiMdhAnona aura ghI-ina sabako milAkara, bicchUke kATe sthAnapara inakI dhUnI denese jahara tatkAla utara jAtA hai| __(51) "tibbe akabarI" meM likhA hai, gUgala, alasIke bIja, saiMdhAnona, alekumavatama aura jundebedastara- ina sabako milAkara, pAnImeM pIsakara, lepa karanese bicchUkA jahara utara jAtA hai / (5. ) podInA aura jaukA ATA- inako tulasIke pAnI meM pIsakara lagAnese bicchUkA z2ahara utara jAtA hai| (53) bAbUnA, bhUsI, khaMgAlI lakar3I aura tutalI - ina sabakA kAr3hA banAkara, usIse kATe hue sthAnako dhone aura pIche koI lepa lagAnese bicchUkA jahara utara jAtA hai| - (54) lahasanako, jaitUnake telameM pIsakara, kATe hue sthAnapara lagAnese bicchUkA jahara naSTa ho jAtA hai| (55) paraphayUnakA tela aura jambakakA tela bicchUke kATe sthAnapara malanese ArAma hotA hai| (56) babUlake pattoMko cilamameM rakhakara, Upara Aga dharakara, tambAkUkI taraha pInese bicchUkA viSa utara jAtA hai / koI lAlA paramAnandajI vaizya ise apanA AjamAyA huA nusatA batAte haiM / (57) nirmalIke bIja, pAnIke sAtha pattharapara ghisakara, bicchUke. kATe sthAnapara lagAnese bicchUkA jahara phaurana utara jAtA hai| parIkSita hai| - noTa-nirmalIke phala gola hote haiN| inapara kucale kI-sI chAla hotI hai| vizeSa karake inakI sArI prAkRti kucalese milatI hai| nirmalImeM viSanAzaka zakti hai / isase pAnI khUba sAfa ho jAtA hai| saMskRtameM "kataka", ba~galAmeM For Private and Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU viSanAzaka nusakhne / 266 I "" nirmala phala" aura gujarAtI meM "nirmalI" kahate haiN| nirviSI dUsarI cIz2a haivaha eka prakArakI ghAsa hai / usameM sA~pa aura bicchUkA z2ahara nAza karane kI bhArI sAmarthya hai / (58) bicchU ke kATate hI, kATe sthAnapara, tatkAla pAnIkI barpha ghara dene se darda phaurana kama ho jAtA hai| isase qataI ArAma nahIM ho jAtA, para zAnti avazya milatI hai| barfa rakhakara, dUsarI davAkI fikra karanI cAhiye aura taiyAra hote hI lagA denI cAhiye / parIkSita hai / (56) bakarIkI maiMganI, pAnI meM pIsakara, bicchU ke kATe sthAnapara lagA dene tatkAla jahara utara kara zAnti hotI hai / noTa -- bakarIkI maiMganI jalAkara khAne aura usI rAkhakA lepa karane se bhI faurana zrArAma hotA hai / donoM upAya Az2amUdA haiM 1 ( 60 ) imalI ke cIyoM yA bIjoM ko pAnI meM pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara lagAne se tatkAla z2ahara utara jAtA hai / parIkSita hai / ( 61 ) satyAnAzIkI chAla, pAnI meM rakhakara, khAnese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai / (62) bA~jha kakor3e kI gA~Tha pAnImeM ghisakara pIne aura kATe sthAnapara lepa karane se bicchU, sA~pa, cUhe aura billI sabakA jahara utara jAtA hai / parIkSita hai / (63) bA~jha kakor3ekI gA~Tha aura dhatUrekI jar3a, -- ina donoMko cA~voMke dhovanameM ghisakara pilAne aura DaMka mAre sthAnapara lagAnese bicchU prabhRti z2aharIle jAnavaroMkA viSa utara jAtA hai parIkSita hai / | ( 64 ) pyAjake do Tukar3e karake bicchUke DaMka mAre sthAnapara lagAne se faurana ArAma hotA hai / parIkSita hai / (65) kapAsa ke patte aura rAI - donoMko milAkara aura pAnI ke For Private and Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 270 cikitsA-candrodaya / sAtha pIsakara bicchUke kATe hue sthAnapara lepa karanese phaurana ArAma hotA hai / parIkSita hai| (66) ravivArake dina khodakara lAI huI kapAsakI jar3a cabAnese bicchUkA viSa utara jAtA hai / parIkSita hai / (67) kar3ave nImake patte yA usake phUloMko cilamameM rakhakara, tambAkUkI taraha, pInese bicchUkA viSa naSTa ho jAtA hai| parIkSita hai| noTa--kar3ave nImake patte cabAno aura mukhase bhApha na nikalane do| jisa tarafake aGgameM bicchUne kATA ho, usake dUsarI tarafake kAnameM phUMka maaro| ina upAyoMse bar3I jaldI ArAma hotA hai| parIkSita hai| noTa- kasaudI yA nImake pattoMko muMhameM cabAkara bicchUke kATe hueke kAnameM phUMka mAranese bhI bicchUkA z2ahara utara jAtA hai| vaidyakameM likhA hai yaH kAsamaI patraM vadane prakSipya karNaphUtkAram / manujo dadAti zIghra jayati viSaM vRzcikAnAM saH // sUcanA-kasaiaudI yA nImake pattoMko vaha na cabAve, jise bicchUne kATA ho, para dUsarA AdamI cabAve aura muMhakI bhApha bAhara na jAne de| jise kATA hogA, vaha khuda cabAkara apane hI kAnoMmeM phUMka kisa taraha mAra sakegA ? (68) eka yA do-tIna jamAlagoTe pAnImeM pIsakara bicchUke kATe sthAnapara lagA do aura sAtha hI inameMse z2arA-sA lekara netroMmeM A~ja do| bhayaGkara bicchUkA jahara phaurana utarakara rogI ha~sane lgegaa| parIkSita hai| (66) ciracire yA apAmArgakI jar3a, pAnIke sAtha, silapara pIsakara bicchUke kATe sthAnapara lagAne aura isI jar3ako mu~hameM rakhakara cabAne aura rasa cUsanese bicchUkA jahara tatkAla utara jAtA hai| dekhanevAle kahate haiM, jAdU hai| hamane dasa-bIsa bAra parIkSA kI, isa jar3Iko kabhI phela hote nahIM dekhA / Dabala parIkSita hai| (70) go-mUtra aura nIbUke rasameM tulasIke patte pIsakara For Private and Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bicchU-viSa-nAzaka nusakhne / 271 lepa karo aura Uparase gobara garama karake suhAtA-suhAtA bA~dha do| bicchUkA viSa naSTa ho jAyagA / (71) kasauMdIke patte mu~ha meM rakhakara aura cabAkara, bicchUke kATe hue AdamIke kAnameM phUMka mAranese bicchUkA jahara utara jAtA hai| vRndavaidyaka / (72) nIle phUlavAle ghamirAke patte masalakara sU ghanese bicchUkA jahara tatkAla utara jAtA hai| (73) jaharamohareko gulAba-jalameM ghisa-ghisakara caTAne aura isIko ghisakara DaMkakI jagaha lagAnese bicchU aura sA~pa prabhatikA jahara tathA sthAvara viSa nizcaya hI naSTa ho jAte haiN| - noTa-z2aharamoharAkI pahacAna hamane isI bhAgakI sarpa-cikitsAmeM likhI hai| (74) morake paMkha, murauke paMkha, saiMdhAnona, tela aura ghI-ina sabako milAkara, inakI dhUnI denese bicchUkA jahara utara jAtA hai| (75) sindUra, mIThA teliyA, pArA, suhAgA, cUka, nizotha, sajjIkhAra, soMTha, mirca, pIpara, pA~coM nona, haldI, dAruhaldI, kamalake patte, baca, phiTakarI, araNDIkI girI, kapUra, ma~jITha, cItA aura nausAdara-ina saba cIjoMko barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira isa cUrNako go-mUtra, gur3a, Akake dUdha aura thUharake dUdhameM milAkara, sA~pa, bicchU yA anya viSaile jIvoMke kATe sthAnapara lagAo / yaha viSa nAza karane meM pradhAna auSadhi hai| hamane ise "yogacintAmaNi" se likhA hai / ukta granthake prAyaH sabhI yoga uttama hote haiN| isase ummIda hai, ki yaha nusakhA jaisI prazaMsA likhI hai vaisA hI hogaa| isameM sabhI cIjeM viSa-nAzaka haiN| kahate haiM, isa yogake kahanevAle sAraGgarAja haiN| (76) hIMga, haratAla aura bijaure nIbUkA rasa-ina tInoMko kharala karake goliyA~ banA lo / jaba kisIko bicchU kATe, ina For Private and Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 272 cikitsA-candrodaya / goliyoMko pAnIke sAtha pIsakara, kATe hue sthAnapara inakA lepa kara do aura inhIMmeMse kucha lekara netroMmeM A~ja do| acchI cIz2a hai| vaidyoMko pahalese taiyAra karake pAsa rakhanI cAhiyeM / ___(77) kabUtarakI bITa, harar3a, tagara aura soMTha -inako bijaure nIbUke rasameM milAkara rogIko denese bicchUkA jahara utara jAtA hai / vAgbhaTTa mahArAja likhate haiM, yaha "paramovRzcikAgadaH" hai; yAnI bicchUke kATekI zreSTha davA hai| . (78 ) karaMjuvA, kohakA per3a, lhisaur3ekA per3a, gokarNI aura kur3A-ina saba per3oMke phUloMko dahIke mastumeM pIsakara bicchUke DaMkamAre sthAnapara lagAnA cAhiye / , (76) soMTha, kabUtarakI bITa, bijaurekA rasa, haratAla aura saiMdhAnamaka,--inako mahIna pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara lepa karanese bicchUkA jahara phaurana hI utara jAtA hai| (80) agara bicchUke kATanepara, jaharakA jora kisI lepa yA aMjana aura khAnekI davAse na TUTe, to eka tila-bharase lagAkara do, cAra, chai aura ATha jau-bhara taka "zuddha sIMgiyA viSa" yA "zuddha bacchanAbha viSa" athavA aura koI uttama viSa rogIko khilAo aura inhIMkA DaMka mArI huI jagahapara lepa bhI kro| yAda rakho, yaha antakI davA hai / viSa khilAkara gAyakA ghI barAbara pilAte raho / ghI hI viSakA anupAna hai| (81) baca, hIMga, bAyabiDaMga, saiMdhAnona, gajapIpala, pAThA, kAlA atIsa, soMTha, kAlImirca aura pIpara-ina dasoM davAoMko "dazAMga auSadha" kahate haiM / yaha dazAMga auSadha kAzyapakI racI huI hai / isa davAke pInese manuSya samasta jaharIle jAnavaroMke viSako jItatA hai| noTa-ina davAoMko barAbara-barAbara lekara kUTa-pIsakara banA lenA cAhiye / samayapara phA~kakara, Uparase pAnI pInA cAhiye / agara yaha pAnIke sAtha pIsakara aura pAnI meM hI gholakara pIyI jAve, to bahuta hI jaldI lAbha ho / para sAtha hI For Private and Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 273 bicchU-viSa-nAzaka nusakhne / seMdhAnona mile hue ghIse DaMka mAre sthAnako bArambAra sIMcanA cAhiye / bijaureke rasa aura gomUtrameM pise hue sa~bhAlUke phUloMkA lepa karanA cAhiye athavA tAz2A gobara yA khalIko garama karake, unakA suhAtA-suhAtA lepa karanA cAhiye athavA inheM suhAtA-suhAtA garama bA~dha denA caahiye| pIneke liye ghI aura zahada milA huA dUdha yA z2iyAdA cInI DAlA huaA dUdha denA caahiye| .. (82) haldI, seMdhAnona, soMTha, mirca, pIpara aura sirasake phala yA phUla-ina sabakA cUrNa banA lo| bicchUkI DaMka mArI huI jagahako svedita karake, isI cUrNase use ghisanA cAhiye / noTa-bicchUkI DaMka mArI huI jagahameM pasInA nikAlaneko maharSi vAgbhaTTane jisa taraha acchA kahA hai, usI taraha "tibbe akabarI'ke lekhakane bhI ise acchA batAyA hai| (83) bicchUke kATe sthAnapara pahale jarA-sA cUnA lagAo, phira Uparase gaMdhakakA tejAba lagA do| phaurana ArAma ho jaaygaa| parIkSita hai| (84 ) babUla ke pattoMko cilamameM rakhakara, tamAkhUkI taraha pIne aura sAtha hI DaMka-sthAnapara madArakA dUdha lagAnese bicchUkA jahara utara jAtA hai| parIkSita hai| (85) kASTika yA kArbolika esiDase bicchUke kATe sthAnako jalA do / ArAma ho jAyagA; viSa Upara nahIM cddh'egaa| .. (86) bicchUkI kATI huI jagahapara aimoniyA lagAo aura use hI nAkameM bhI suNghaao| noTa-agara bicchU bahuta z2aharIlA ho, zarIrameM pasIne bahuta pAte hoM, to .zarIrako garama rakhanevAlI kAI davA do aura cAya yA kAphI pilAte rho| (87) berakI pattiyoMko pAnIke sAtha pIsakara, bicchUke kATe sthAnapara lepa karanese jahara utara jAtA hai| (88) lAla aura gola laTajIreke patte khAnese tatkAla bicchUkA z2ahara utara jAtA hai aura manuSya sukhI ho jAtA hai| 35 For Private and Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 274 cikitsA-candrodaya / ___ (86) kAlI tulasIkA rasa aura namaka milAkara, do-tIna bAra lagAnese bicchU aura sA~pakA viSa utara jAtA hai| jaharIle jAnavaroMke viSapara tulasI rAmavANa hai| noTa-tulasIkA rasa lagAnese kAle bhaure aura baraM vAraHkA kATA huA zrArAma ho jAtA hai| kAnameM eka yA do bUMda tulasIkA rasa DAlane aura tulasIkA ho rasa zahada aura namaka milAkara pInese kAnakA darda ArAma ho jAtA hai| seMdhAnona aura kAlI tulasIkA rasa, tAmbeke baratanameM garama karake, nAkameM cArachai bAra DAlanese nAkase badabU vAraH aAnA banda ho jAtA hai| tulasIkA rasa 30 bUMda, kacce kapAsake phUloMkA rasa 20 bUMda, lahasanakA rasa 30 bUMda aura madhu 1 // DAma--inako milAkara kAnameM DAlanese kAnakA darda avazya nAza ho jAtA hai| * mUSaka-viSa cikitsaa| lAparavAhIkA natIjA-prANanAza / HARYAN jakalake pAzcAtya DAkTara sA~pa aura bAvale kutte prabhRti A jaharIle jAnavaroMke kATe hue manuSyoMkI prANarakSAkI HXXX jitanI phikra yA khoja karate yA kara rahe haiM, usakI zatAMza phikra bhI isa choTese jIva-cUheke viSase prANiyoMko bacAnekI nahIM karate, yaha bar3e hI khedakI bAta hai| sarva-sAdhAraNa isako mAmUlI jAnavara samajhakara, isake viSakI bhayaMkaratA aura durnivAratA na jAnaneke kAraNa, isake kATanekI utanI paravA nahIM karate, yaha bhArI nAdAnI hai| sarpa-bicchU prabhRtike kATanepara, unakA viSa phaurana hI bhayaMkara vedanA karatA aura car3hatA hai, ataH loga sucikitsA honese bahudhA baca bhI jAte haiM; para jaharIle cUhoMkA viSa prathama to utanI takalIpha nahIM detA; dUsare, aneka bAra mAlUma bhI nahIM hotA ki, hamAre zarIrameM cUhekA viSa praveza kara gayA hai| tIsare, cUheke viSake khUna meM milanese For Private and Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muussk-viss-cikitsaa| 275 jo lakSaNa dekhanemeM Ate haiM, ve vAtarakta yA upadaMza Adike lakSaNoMse mila jAte haiM, ataH hara taraha dhokhA hotA hai aura manuSya dhIre-dhIre aneka rogoMkA zikAra hokara mauta ke muMhameM calA jAtA hai| dhokhA honeke kAraNa / cUhoMkA viSa aura z2aharIle jAnavaroMkI taraha kevala dAr3ha-dA~toM yA nakha vagairaH kisI eka hI aMgameM nahIM hotaa| cUhoMkA viSa pA~ca jagaha rahatA haiH-- (1) viirymeN| (2) peshaabmeN| (3) paakhaanemeN| (4) naakhuunoNmeN| (5) daaddh'oNmeN| yadyapi mUSaka-viSake rahaneke pA~ca sthAna haiM, para pradhAna viSa cUhoMke pezAba aura vIryameM hI hotA hai| hara gharameM kamobeza cUhe rahate haiN| ve gharake kapar3e-lattoM, khAne-pIneke padArthoM, bartanoM tathA anyAnya cIjoMmeM bekhaTake ghUmate, baiThate, rahate aura mauja karate haiM / jaba unheM pAkhAnepezAbakI hAjata hotI hai, unhIM sabameM pezAba kara dete haiN| vahIM pAkhAnA phira dete aura vahIM apanA vIrya bhI tyAga dete haiN| isake sivA, z2amInapara mala-mUtra aura vIrya DAlanemeM to unheM kabhI rukAvaTa hotI hI nhiiN| inake mala-mUtra prabhRtise kharAba hue kapar3oMko prAyaH sabhI loga pahanata, or3hate aura bichAte haiM, athavA inake mala-mUtra Adise kharAba huI jamInapara apane kapar3e rakhate, bichAte aura sote haiN| cUhoMkA mala-mUtra yA vIrya kapar3oM prabhRtise manuSya-zarIrameM ghusa jAtA hai; yAnI unakA aura zarIrakA sparza hote hI viSakA asara zarIrameM ho jAtA hai / majA yaha ki, unakA jahara isa taraha zarIrameM ghusa jAtA aura apanA kAma karane lagatA hai, para manuSyako kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| lekina jaba vaha-kAla aura kAraNa mila jAnese--kupita hotA hai, taba usake vikAra mAlUma hote haiM / para For Private and Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 276 cikitsaa-cndrody| manuSya usa samaya bhI nahIM samajhatA, ki yaha saba mUSaka mahArAjakI kRpAkA natIjA hai| aba Apa hI samajhiye ki, yaha dhokhA honA nahIM to kyA hai ? ___ itanA hI nahIM, jaba cUheke viSake vikAra prakaTa hote haiM, taba bhI nahIM mAlUma hotA, ki yaha gaNeza-vAhanake viSakA phala hai| kyoMki cUheke viSake prabhAvase manuSyake zarIrameM jvara, aruci, romAJca Adi upadrava hote aura camar3epara cakatte-se ho jAte haiN| cakatte vagairaH vAtarakta, raktavikAra aura upadaMza rogameM bhI hote haiM / isase acche-acche anubhavI vaidya-DAkTara bhI dhokhA khA jAte haiN| koI upadaMzakI davA detA hai, to koI vAtarakta-nAzaka auSadhi detA hai, para asala taha taka koI nahIM phuNctaa| yadyapi aneka bAra aTakala-paccU davA laga jAtI hai, para rogakA nidAna ThIka hue binA bahudhA roga ArAma nahIM hotaa| kuttA kATatA hai, to usakA viSa tatkAla hI kopa nahIM karatA, kATate hI har3akavAya nahIM hotI, samaya aura kAraNa milanepara har3akavAya hotI hai| isI taraha cUhake kATane yA aura tarahase zarIrameM usakA viSa ghusa jAnese tatkAla hI vikAra naz2ara nahIM Ate, samaya aura kAla pAkara vikAra mAlUma hote haiM / para kutte ke kATanepara jyoMhI har3akavAya hotI hai, loga samajha lete haiM, ki amuka dina kuttene kATA thA; para cUheke viSase to koI aisI bAta naz2ara nahIM aatii| kauna jAne kaba kisa vastra prabhRtike zarIrase chU jAnese cUhekA viSa zarIrameM ghusa gayA ? isa taraha cUheke viSake manuSya-zarIrameM praveza kara jAnepara dhokhA hI hotA hai / isIse ucita cikitsA nahIM hotI aura cUhekA viSa dhIredhIre jIvanI-zaktikA hrAsa karake, antameM manuSyake prANa hara letA hai| ___ sA~pavAle gharameM na rahane, sA~pako gharase kisI taraha nikAla bAhara karane yA mAra DAlanekI sabhI vidvAnoMne rAya dI hai| nItikAroMne bhI likhA hai:- . For Private and Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muussk-viss-cikitsaa| 277 duSTA bhAryA zaThaM mitraM bhRtyazco uttaradAyakaH / sasa ca gRhe vAso mRtyureva na saMzayaH // duSTA patnI, dagAbAz2a mitra, javAbadihI karanevAlA naukara aura sA~pavAlA ghara--ye saba mautakI nizAnI haiM; ataH inheM tyAga denA caahiye| nItijJoMne ina sabako tyAga dene kI salAha dI hai, para cUhe bhagAne yA cUhoMse alaga rahane ke liye itanA jora kisIne bhI nahIM diyA hai !! ___ hamane dekhA hai, anekoM gRhasthoMke gharoM meM cUhoMkI palTana-kI-palTana rahatI hai / AdamIko dekhate hI ye biloM meM ghusa jAte haiM, para jyoMhI AdamI haTA ki ye kapar3oMmeM ghusate, khAne-pIneke padArthoMpara tAka lagAte aura koI cIz2a khulI nahIM milatI to use kholate aura Dhakkana haTAte haiM; aura yadi khAne-pIneke padArtha khule hue mila jAte haiM, to Anandase unheM khAte, unhIMpara mala-mUtra tyAgate aura phira biloMmeM ghusa jAte haiN| gRhasthoMkI kaisI bhayaGkara bhUla hai ! becAre anajAna gRhastha kyA jAneM ki, ina cUhoMkI vajahase hameM kina-kina prANanAzaka rogoMkA zikAra honA par3atA hai ? isIse ve inheM gharase nikAlanekI vizeSa ceSTA nahIM karate / sarpa-bicchU Adiko dekhate hI manuSya unheM mAra DAlatA hai; pAgala kutteko dekhakara bhaMgI yA anya loga use golI yA lAThIse mAra DAlate haiM; para cUhoMkI utanI parvA nahIM karate ! gRhasthoMko ina ghora prANaghAtaka jIvoMse bacanekI ceSTA avazya karanI cAhiye kyoMki nirviSa cUhoM meM hI viSaile cUhe bhI mile rahate haiN| mAlUma nahIM hotA, kaunasA cUhA viSailA hai| ataH sabhI cUhoMko gharase nikAla denA paramAvazyaka hai| bahutase andhavizvAsI cUhoMko gaNezajIkA vAhana yA savArI samajhakara nahIM cher3ate / ve samajhate haiM, ki gaNezajI nArAja ho jAya~ge / aba isa yugameM aisA andhavizvAsa ThIka nahIM / ataH hama cUhoMko bhagA deneke canda upAya likhate haiM: For Private and Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 278 cikitsA-candrodaya / cUhe bhagAneke upAya / (1) phiTakarIko pIsakara cUhoMke biloMmeM DAla do aura jahA~ cUhoMkI jiyAdA Amadarata ho vahA~ phailA do| cUhe phiTakarIkI gandhase bhAgate haiN| - (2) eka cUheko pakar3akara aura usakI khAla utArakara gharameM chor3a do athavA usake phote nikAlakara chor3a do| isa upAyase saba cUhe bhAga jaayeNge| (3) eka cUheko nIlake raMgameM Dubokara chor3a do| use dekhate hI saba cUhe bila chor3akara aura jagaha bhAga jaayeNge| jahA~-jahA~ vaha nIlA cUhA jAyagA, vahA~-vahA~ bhAgar3a maca jaaygii| (4) bhA~gake bIja aura kezarako ATemeM milAkara goliyA~ banA lo aura biloMmeM DAla do / saba cUhe khA-khAkara mara jaayeNge| (5) saMkhiyA lAkara ATemeM milA lo aura pAnIke sAtha gUMdakara goliyA~ banA lo| ina goliyoMko biloMmeM DAla do| cUhe ina goliyoMko khA-khAkara mara jAyeMge, bazarte ki unheM kahIM jala pIneko na mile| agara jala mila jAyagA, to baca jaayeNge| (6) gAyakI carabI gharameM jalAnese cUhe bhAga jAte haiN| cUhoM ke viSase bacanaka upAya / jisa taraha manuSyako sA~pa, bicchU aura kanakhajUre prabhRtise bacanekI z2arUrata hai, usI taraha cUhoMse bhI bacanekI z2arUrata hai, ataH hama cUhoMke viSase bacaneke canda upAya likhate haiM:-- __ (1) Apake gharameM cUhoMke bila hoM, to hajAra kAma chor3akara unheM banda kara yA karavA do| inake biloMmeM hI sA~pa yA kanakhajUre athavA aura prANaghAtI jIva Akara raha jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 276 muussk-viss-cikitsaa| (2) Apake makAnameM jitanI moriyA~ hoM, una sabameM lohe yA pattharakI aisI jAliyA~ lagavA do, jinameM hokara pAnI to nikala jAya, para cUhe yA anya jAnavara na A-jA skeN| cUhe moriyoMmeM bahuta rahate haiN| ___ (3 ) gharake konoM yA aura sthAnoM meM phAlatU cIjoMkA Dhera mata lagA rkho| jarUratakI cIjoMke sivA koI cIz2a gharameM mata rkho| bahutase mUrkha TUTe-phUTe kanastara, hA~DI-kUr3e, maile cIthar3e yA aisI hI aura phAlatU cIjeM rakhakara roga mola lete haiN| ( 4 ) z2arUrI sAmAnako, jo roz2a kAmameM na AtA ho, TrakoM yA sandUkoMmeM rakho / sandUkoMko baiJcoM yA tipAiyoMpara U~ce rakho, jisase unake nIce roz2a jhAr3a laga sake aura cUhe, sA~pa, kanakhajUre yA aura jIva vahA~ apanA aDDA na jamA skeN| hara samaya pahananeke kapar3oMko aisI alaganiyoM yA khU TiyoMpara TA~go, jinapara cUhe na pahu~ca sakeM kyoMki cUhe jarA-sA sahArA milanese dovAroMpara bhI car3ha jAte aura unapara mala-mUtra tyAga Ate haiN| ___ (5) khAne-pIneke padArtha sadA Dhake rakho; bhUlakara bhI khule mata rkho| jarA-sI gaphalatase prANa jAnekI AzaGkA hai / kyoMki khAne-pInekI cIjoMpara agara cUhe, makar3I, chipakalI aura makkhI Adi pahu~ca gaye aura unapara viSa chor3a gaye, to Apa kaise jAneMge ? unheM jo bhI khAyagA, prANoMse hAtha dhoyegaa| makkhiyA~ viSaile kIr3e lA-lAkara una cIjoMpara chor3a detI haiM aura cUhe mala-mUtra tyAgakara unheM viSa-samAna banA dete haiN| ataH hama phira jora dekara kahate haiM, ki Apa khAne-pIneke padArtha Dhakakara banda AlamAriyoMmeM rakho / isa kAmameM jarA bhI bhUla mata kro| - (6) cUhoMke pezAba aura mala-mUtrase kharAba hue nIle-nIle bartanoMko binA khUba sAfa kiye kAmameM mata laao| jina gharoMmeM bahuta-sA lohA lakkar3a par3A ho, una gharoMmeM mata jAo, kyoMki vahA~ cUhe prabhRti For Private and Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 270 cikitsA-candrodaya / aneka z2aharIle jAnavara rahate aura viSa tyAgate haiN| vaha viSa Apake kapar3oM yA zarIrameM lagakara Apako aneka rogoMmeM phaMsA degaa| agara vaha kapar3oM yA Apake zarIrase na lagegA, to sA~sa dvArA Apake zarIrameM ghusegA / phira dhIre-dhIre ApakI jIvanI-zaktikA nAza karake Apako mAra ddaalegaa| .. (7) hamezA dhobIke dhule sApha kapar3e phno| agara unapara z2arAsA bhI dAg2a yA nIle-pIle rogase bahate dIkheM, to Apa unheM svayaM sAbunase dhokara phno| sabase acchA to yahI hai ki, Apa roja dhule hue kapar3e pahaneM / a~garez2a loga aisA hI karate haiN| AjakA kapar3A kala dhulavAkara pahanate haiM / aMgreja aphasara to dhobiyoMko naukara rakhate haiN| ___(8) apane gharameM roz2a gandhaka, lobAna yA kapUrakI dhUnI diyA karo, jisase viSailI havA nikala jAya aura aneka viSaile kIr3e bhI bhAga jAya / jaise: (ka) charIlA aura phiTakarIkI dhUA~se macchara bhAga jAte haiN| (kha) gandhaka yA kanerake pattoMkI gandhase pissU bhAga jAte haiM / (ga) haratAla aura nakachikanIkI dhUA~se makkhiyA~ bhAga jAtI haiN| (gha) gandhakakI dhUA~ aura lahasanase baraM yA tataiye bhAga jAte haiN| ' (Ga) aphIma, kAlAdAnA, kanda, pahAr3I bakarIkA sIMga aura gandhaka-ina sabako milAkara dhUnI denese samasta kIr3e- makor3e bhAga jAte haiN| (6 ) tAz2A yA garama jalase roja snAna kiyA kro| agara pAnImeM thor3A-sA kapUra milA liyA karo, to aura bhI acchA; kyoMki kapUrase prAyaH sabhI kIr3e naSTa ho jAte haiN| viSa nAza karanekI zakti bhI kapUra meM khUba hai| pahaleke amIra kapUra ke cirAg2a isI g2arajase jalakAte the| kapUrakI AratIkA bhI yahI matalaba hai / inase viSailI havA nikala jAtI aura aneka prakArake kIr3e ghara chor3akara bhAga jAte haiN| candana, kapUra aura sugandhavAlAkA zarIrapara lepa karanA bhI bar3A For Private and Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muussk-viss-cikitsaa| 281 guNakArI hai / nahAkara aisA koI lepa, mausamake anusAra, avazya karanA caahiye| (10) jahA~ taka ho, makAnako khUba sApha rkho| jarA-sA bhI kUr3A-karakaTa mata rahane do / isake sivA, ho sake to nitya, nahIM to, cauthe-pA~caveM dina sApha pAnI yA pAnImeM koI viSanAzaka davA milAkara usIse ghara dhulavA denA bahuta hI acchA hai / isa taraha jamIna vag2aira meM lagA huA cUhe prabhRtikA viSa dhulakara baha jaaygaa| (11) dUsare AdamIke maile yA sAfa kaise bhI kapar3e haragiz2a mata phno| parAye tauliye yA a~gochese zarIra mata poNcho| kauna jAne kisake kapar3oMmeM kaunasA viSa ho ? hamAre yahA~ Ajakala eka vAtarakta yA pAreke doSakA rogI kabhI-kabhI AtA hai| sAre zaharake cikitsaka usakA ilAja kara cuke, para vaha ArAma nahIM hotaa| vaha hamase gaz2a-bhara dUra baiThatA hai, para usake zarIrako chUkara jo havA AtI aura hamAre zarIrameM lagatI hai, phaurana khujalI-sI calA detI hai / usake jAte hI khujalI banda ho jAtI hai / agara koI zakhsa aise AdamIke kapar3e pahane yA usake vastrase zarIra ragar3e, to use vahI roga hue binA na rahe / isIse kahate haiM, kisIke sAfa yA maile kaise bhI kapar3e na pahano aura na chuo| Ajakalake vidvAnoMkI anubhUta bAteM / __ ahamadAbAda ke "kalpataru"meM cUheke viSapara eka upayogI lekha kisI sajjanane paropakArArtha chapavAyA thaa| usameM likhA hai:--"cUhA manuSyako jisa yuktise kATatA hai, vaha bhI sacamuca hI AzcaryakArI bAta hai / jisa samaya manuSya nIMdameM g2arka hotA hai, cUhA apane bila yA chapparameMse nIce utaratA hai / bahudhA sote hue AdamIkI kisI u~galIko hI vaha pasanda karatA hai / pahale vaha apanI pasandakI jagahapara phUMka mAratA hai / i~ ka mAranese zAyada vaha sthAna baharA yA sUnA ho jAtA For Private and Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 282 cikitsA-candrodaya / ho / prAyaH jaharIle cUhekI lArameM camar3eke sparza-jJAnako nAza karanekI zakti rahatI hai| cUhekI kU~ kameM aisI hI koI vicitra zakti hotI hai, tabhI to vaha jaba taka kATatA aura khUna nikAlatA hai, manuSyako kucha khabara nahIM hotI, vaha sotA rahatA hai / pU~ ka mAraneke bAda, cUhA jIbhase usa bhAgako cATatA aura phira tUM ghatA hai| sote AdamIkI u~galI athavA anya kisI bhAgapara (1) phU kanekI, (2) lAra lagAnekI, aura (3) cATanekI--ina tIna kriyAoMke karanese use yaha mAlUma ho jAtA hai, ki merI zikAra sotI hai--jAgatI nahIM / apanI kriyA saphala huI samajhakara, vaha phira kATatA hai| ___ "usakA daMza kucha gaharA nahIM hotA; to bhI itanA to hotA hai, jitanemeM usake daMzakA viSa camar3eke nIce khUnameM mila jAve / kucha gaharAI hotI hai, tabhI to khUna bhI nikala AtA hai / cUheke kATakara bhAga jAneke bAda manuSya jAgatA hai / jAgate hI use kisI prANIke kATa jAnekA bhaya hotA hai, para vaha isa bAtakA nizcaya nahIM kara sakatA, ki kisane kATA hai--sA~pane, cUhene yA aura kisI prANIne / sA~pake kATanepara to turanta mAlUma ho jAtA hai, kyoMki daMza-sthAnameM jorase jhanajhanAhaTa yA pIr3A hotI hai aura vahA~ dAr3hoMke cihna dIkhate haiM; para cUhekA viSa to usake dazake samAna yukti-yukta va gupta hotA hai / cUheke daMzakI pIr3A adhika na honeke kAraNa, manuSya usakI upekSA karatA hai / mirca aura khaTAI khAtA rahatA hai / thor3e hI dinoM bAda, samaya aura kAraNa milanese, cUhekA viSa pratyakSa hone lagatA hai / do saptAha taka . viSakA patA nahIM lagatA / kisI-kisI cUhekA viSa jaldI hI prakaTa hone lagatA hai / daMzakA bhAga yA kATI huI jagaha sUja jAtI hai / cUheke viSakA bhAga bahudhA lAla hotA hai, sUjanameM pIr3A bhI bahuta hotI hai, zarIrameM dAha yA jalana aura dilameM ghabarAhaTa hotI hai| cUheke viSake ye tIkSNa lakSaNa mahIne do mahInemeM zAnta ho jAte haiM; para For Private and Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muussk-viss-cikitsaa| 283 sUjana nahIM utrtii| vaha sakhta ho jAtI hai| isa viSameM yaha vilakSaNatA hai, ki thor3e dinoM taka rogIko ArAma mAlUma hotA hai| phira kucha dinoMke bAda, vahI roga palTA khAkara punaH ubhar3a AtA hai.| usa samaya rogIko jvara hotA hai / yaha krama kaI sAla taka calatA hai|" __ eka sajana likhate haiM:-"cUhA kATatA hai, to z2iyAdA darda nahIM hotA / savere uThanepara kATA huA mAlUma hotA hai| cUhA agara jaharIlA nahIM hotA, taba to kucha hAni nahIM hotI, parantu agara jaharIlA hotA hai, to kucha dinoMmeM viSa raktameM milakara cepaka-sA uThAtA hai| agara royeMvAlI jagahapara kATA hotA hai, to ratavA rogakI taraha usa jagaha sUjana A jAtI hai / isaliye jyoM hI cUhA kATe, use jaharIlA samajhakara yathocita upAya karo / ATha dinoM taka 'kAlI pAr3ha'kA kAr3hA pilAo / kAlI pAr3hake badale agara 'sonAmakkhIke patte' ubAlakara kucha dina pilAye jAya~, to cUhekA viSa pAkhAnekI rAhase nikala jAya / kATI huI jagahapara yA usake jaharase jo sthAna phUla uThe vahA~ dazAMga lepase kAma lo; yAnI use zItala pAnI yA gulAbajala meM ghoTakara cUheke kATe hue sthAnapara lagAo / yaha lepa phela nahIM hotaa|" cUheke viSapara AyurvedakI bAteM / suzruta-kalpasthAnameM cUhe aThAraha tarahake likhe haiM / vahA~ unake alagaalaga nAma, unake viSake lakSaNa aura cikitsA bhI alaga-alaga likhI hai / para jisa taraha baMgasena aura bhAvamizra prabhRti vidvAnoMne saba tarahake cUhoM ke viSake alaga-alaga lakSaNa aura cikitsA nahIM likhI, usI taraha hama bhI alaga-alaga na likhakara, unakA hI anukaraNa karate haiM, kyoMki pAThakoMko vaha saba jhaMjhaTa mAlUma hogaa| cUheke viSako pravRtti aura lakSaNa / jahA~ z2aharIle cUhoMkA zukra yA vIrya giratA hai athavA unake vIryase For Private and Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 284 cikitsaa-cndrody| lhise yA sane hue kapar3oMse manuSyakA zarIra chU jAtA hai; yAnI aise kapar3e yA anya padArtha manuSya-zarIrase chU jAte haiM athavA cUhoMke nAkhUna, dA~ta, mala aura mUtrakA manuSya-zarIrase sparza ho jAtA hai, to zarIrakA khUna, dUSita hone lagatA hai| yadyapi isake cihna, jaldI hI naz2ara nahIM Ate, para kucha dinoM bAda zarIrameM gA~The ho jAtI haiM, sUjana AtI hai, karNikA--kinAredAra cihna, maNDala-cakatte, dAruNa phunsiyA~, visarpa aura kiTibha ho jAte haiM / jor3oM meM tIvra vedanA aura phUTanI hotI tathA jvara car3ha AtA hai| inake alAvA dAruNa mUrchA-behozI, atyanta nirbalatA, aruci, zvAsa, kampa aura romaharSa--ye lakSaNa hote haiM / ye lakSaNa "suzruta meM likhe haiN| kintu vAgbhaTTane jvarakI jagaha zItajvara aura pyAsa tathA kaphameM lipaTe hue bahuta hI choTe-choTe cUhoMke AkArake kIr3oMkA vamana yA kayameM nikalanA adhika likhA hai| - baMgasena aura bhAvaprakAzameM likhA hai: - cUheke kATanese khUna pIlA par3a jAtA hai| zarIrameM cakatte uTha Ate haiM; jvara, aruci aura romAMca hote haiM, evaM zarIrameM dAha yA jalana hotI hai| agara ye lakSaNa hoM, to samajhanA cAhiye ki, dUSI viSavAle cUhene kATA hai| asAdhya viSavAle cUheke kATanese mUrchA-behozI, zarIrameM sUjana, zarIrakA raMga aura-kA-aura ho jAnA, zabda yA AvAjako ThIka tarahase na sunanA, jvara, sirameM bhArIpana, lAra giranA aura khUnakI kaya honA-ye lakSaNa hote haiM / agara aise lakSaNa hoM, to samajhanA cAhiye, ki jaharI cUhene kATA hai| - vAgbhaTTane likhA hai, uparokta asAdhya lakSaNoMvAle tathA jinakI vasti sUjI ho, hoTha vivarNa hogaye hoM aura cUhekI AkArakI gA~The ho rahI hoM, aise cUheke viSavAle rogiyoMko vaidya tyAga de; yAnI ye asAdhya haiN| .. "tibbe akabarI"meM likhA hai:- cUheke kATanese aGga sUjakara ghAyala For Private and Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUSaka - viSa- cikitsA / 285 ho jAtA hai, darda hotA hai aura kATA huA sthAna nIlA yA kAlA ho jAtA hai| isake sivA, kATA huA sthAna nikammA hokara, bhItarakI ora phailakara dUsare aGgako usI taraha kharAba kara detA hai, jisa taraha nAsUra kara detA hai| noTa - yUnAnI granthoMmeM likhA hai, cUhe ke kATanepara nIce likhe upAya karo: --- (1) viSako cUsa cUsakara khIMco / ( 2 ) kATI huI jagahapara pachane lagAkara khUna nikAlo / ( 3 ) agara dera honese kATA sthAna bigar3ane lage, to fasda kholo, dasta karAgro, vamana karAo, pezAba lAnevAlI aura viSa-nAza karanevAlI davAe~ do / ( 4 ) viSa khAnepara jo upAya kiye jAte haiM, unheM karo / ------- mUSaka - viSa- cikitsAmeM yAda rakhane yogya bAteM | D000, 3300CE 200 ( 1 ) pahale isa bAta kA nirNaya karo ki, ThIka cUhene hI kATA hai yA aura kisI jIvane / binA nizcaya aura nidAna kiye cikitsA Arambha mata kara do / ( 2 ) cikitsA karate samaya rogI, rogakA balAbala, avasthA, prakRti, deza aura kAla AdikA vicAra kara lo, taba ilAja karo / ( 3 ) jaba cUheke viSakA nizcaya ho jAya, pahale zirA vedhakara khUna nikAla do aura koI viSanAzaka rakta zodhaka davA rogIko pilAo yA khilaao| cUheke daMzako tapAye hue patthara yA zIzese dAga do| agara use na jalAoge, to baqaula maharSi vAgbhaTTa ke tIvra vedanAvAlI karNikA paidA ho jaaygii| daMzako dagdha karake yA jalAkara Uparase - sirasa, haldI, kUTa, kezara aura giloyako pIsakara lepa kara do| agara dAganekI icchA na ho, to naztarase daMza sthAnako cIrakara yA For Private and Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 286 cikitsA-candrodaya / pachane lagAkara, vahA~kA kharAba khUna ekadama nikAla do| isa kAmake bAda bhI vahI sirasa AdikA lepa kara do yA gharakA dhUA~, ma~jITha, haldI aura sa~dhenonako pIsakara lepa kara do| khulAsA yaha hai: (ka) kATI huI jagahako dAga do aura Uparase davAoMkA lepa kara do / athavA naztara prabhRtise vahA~kA kharAba khUna nikAlakara davAoMkA lepa kro| (kha) zirA vedhakara yA phasda kholakara kharAba khUna aura viSako nikAla do| - (ga) khAne-pIneko khUna sAfa karane aura jahara nAza karanevAlI davA do / ye Arambhika yA zurUke upAya haiN| pahale yahI karane caahiye| (4) agara viSa AmAzayameM pahu~ca jAya-jaba viSa AmAzayameM pahu~cegA, lAra bahane lagegI-to nIce likhe kAr3he pilAkara vamana karAnI cAhiye:-- (ka) aralUkI jar3a, jaMgalI toraI kI jar3a, mainaphala aura devadAlIkA kAr3hA pilAkara vamana karAo; para pahale dahI pilA do, kyoMki khAlI peTa vamana karAnA ThIka nahIM hai| (kha ) baca, mainaphala, jImUta aura kUTako go-mUtra meM pIsakara, dahIke sAtha pilaao| isake pInese kaya hoMgI aura saba tarahake cUhoMkA viSa naSTa ho jaaygaa| (ga) dahI pilAkara, jaMgalI kar3avI toraI, aralU aura aMkoTakA kAr3hA pilAo / isase bhI vamana hokara viSa naSTa ho jaaygaa| (gha) kar3avI toraI, sirasakA phala, jImUta aura mainaphala - inake cUrNako dahIke sAtha pilaao| isase bhI vamanake dvArA viSa nikala jaaygaa| (5) agara jarUrata samajho, to julAba bhI de sakate ho; vAgbhaTTajI julAbakI rAya dete haiN| nizotha, kAlAdAnA aura triphalA,-ina tInoMkAH For Private and Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUSaka-viSa cikitsaa| 287 kalka sevana kraao| isa julAbase dasta bhI hoMge aura jahara bhI nikala jaaygaa| (6) isa rogameM bhrama aura dAruNa mUrchA bhI hotI hai, aura ye upadrava dila aura dimArApara viSakA vizeSa prabhAva hue binA ho nahIM sakate, ataH isa rogameM nasya aura aMjana bhI kAmameM lAne cAhiyeM (ka ) gobarake rasameM soMTha, mirca aura pIparake cUrNako pIsakara netroMmeM aaNjo| (kha ) sa~bhAlUkI jar3a, billIkI haDDI aura tagara--inako pAnImeM pIsakara nasya do| isase cUhekA viSa naSTa ho jAtA hai / (7) kevala lagAne, sa~ ghAne yA A~janekI davAoMse hI kAma nahIM cala sakatA, ataH koI uttama viSanAzaka agada yA aura davA bhI honI cAhiye / sabhI tarahake upAya karanese yaha mahA bhayaMkara aura durnivAra viSa zAnta hotA hai / nIcekI davAe~ uttama haiM:___ (ka) sirasake bIja lAkara Akake dUdhameM bhigo do| isake bAda unheM sukhA lo / dUsare dina, phira unako tAjA Akake dUdhameM bhigokara sukhA lo| tIsare dina phira, Akake tAjA. dUdhameM unheM bhigokara sukhA lo| ye tIna bhAvanA huii| ina bhAvanA diye bIjoMke barAbara "pIpara" lekara pIsa lo aura pAnIke sAtha ghoTakara goliyA~ banA lo / vAgbhaTTane ina goliyoMkI bar3I tArIpha kI hai| yaha agada sA~pake viSa, makar3Ike viSa, cUhake viSa, bicchUke viSa aura samasta kIr3oMke viSako nAza karanevAlI hai| (kha) kaithake rasa aura gobarake rasameM zahada milAkara caTAo / (ga) sapheda punarnavekI jar3a aura triphaleko pIsa-chAnakara cUrNa kara lo| isa cUrNako zahadameM milAkara cttaao| (8) davA khilAne, pilAne, lagAne vagairase hI kAma nahIM cala sakatA / rogIko apathya sevanase bhI bacAnA caahiye| isa rogavAleko For Private and Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "288 cikitsA-candrodaya / zItala havA, puravAI havA, zItala bhojana, zItala jalake snAna, dinameM sone, mehameM phirane aura ajIrNa karanevAle padArthoMse avazya dUra rakhanA jarUrI hai| isa rogameM yaha bar3I bAta hai, ki meha barasane yA bAdala honese yaha avazya hI kupita hotA hai / vAgbhaTTa meM likhA hai:-- sazeSaM mUSakaviSaM prakupyatyabhUdarzane / yathAyathaM vA kAleSu doSANAM vRddhihetuSu / / bAqI rahA huA cUhekA viSa bAdaloMke dekhanese prakupita hotA hai athavA vAtAdi doSoMke vRddhikAlameM kupita hotA hai| ra mUSaka-viSa-nAzaka nusakhe / 1-vamanakAraka davAe~(ka ) kar3avI toraI aura sirasake bIjoMse vamana kraao| (kha ) aralU , jaMgalI toraI, devadAlI aura mainaphalake kAr3hese vamana kraao| (ga) kar3avI toraI, sirasakA phala, jImUta aura mainaphalakA cUrNa dahImeM milAkara khilAo aura vamana kraao| (gha) sirasa aura aGkolake kAr3hese vamana karAo / 2-virecaka yA julAbakI davAe~ (ka) nizotha, dantI aura triphaleke kalka dvArA dasta kraao| (kha) nizotha, kAlAdAnA aura triphalA--inake kalkase dasta kraao| 3-lepakI davAe~(ka) aGkolakI jar3a bakarIke mUtrameM pIsakara lepa kro| (kha) karaMjakI chAla aura usake bIjoMko pIsakara lepa kro| (ga) kaithake bIjoMkA tela lgaao| (gha) sirasakI jar3ako bakarIke mUtrameM pIsakara lepa kro| For Private and Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUSaka - viSanAzaka nusakhe / - 286 (Ga) sirasa ke bIja, nImake patte aura karaMju ke bIjoMkI girI ina sabako barAbara ke gAyake mUtra meM pIsakara golI banA lo / jurUratake samaya, golIko pAnI meM ghisakara lepa karo / (ca) sirasa, haldI, kUTa, kezara aura giloya, - inako pAnI meM pIsakara lepa karo / noTa --kha se ca takake nusakha parIkSita haiM / (cha) kAlI nizotha, safeda gokarNI, bela-vRkSakI jar3a aura giloyako pIsakara lepa karo / ( ja ) gharakA dhUA~, majITha, haldI aura seMdhAnonako pIsakara lepa karo / (jha) baca, hIMga, bAyabiDaGga, seMdhAnona, gajapIpara, pAThA, atIsa, soMTha, mirca aura pIpara - yaha "dazAGga lepa" hai| isako pAnI meM pIsa - kara lagAne aura isakA kalka pInese samasta jaharIle jIvoMkA viSa naSTa ho jAtA hai / mUSaka - viSapara yaha lepa parIkSita hai / khAne-pIne kI auSadhiyA~ / ( 4 ) sirasakI jar3ako zahada ke sAtha yA cA~valoM ke jalake sAtha yA bakarIke mUtra ke sAtha pInese cUhekA viSa nAza ho jAtA hai / parIkSita hai / (5) aMkolakI jar3akA kalka bakarIke mUtrake sAtha pInese cUhekA viSa zAnta ho jAtA hai / (6) indrAyaNakI jar3a, aGkolakI jar3a, tiloMkI jar3a, mizrI, zahada aura ghI - ina sabako milAkara pIne se cUhekA dustara viSa utara jAtA hai | parIkSita haiM / (7) kasUma ke phUla, gAyakA dA~ta, satyAnAzI, kaTerI, kabUtara kI bITa, dantI, nizotha, seMdhAnona, ilAyacI, punarnavA aura rAva - ina sabako ekatra milAkara, dUdhake sAtha pInese cUhekA viSa dUra hotA hai / 37 For Private and Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ..260 / cikitsA-candrodaya / (8) kaithake rasako, gobarake rasa aura zahada meM milAkara, cATanese cUhekA viSa nAza ho jAtA hai| (E) gorakha-kakar3I, belagirI, kAkolIkI jar3a, tila aura minI- ina sabako ekatra pIsakara, zahada aura ghImeM milAkara, sevana karanese cUhekA viSa naSTa ho jAtA hai| (10) belagirI, kAkolIkI jar3a, koyala aura tila-inako zahada aura ghImeM milAkara sevana karanese cUhekA viSa naSTa ho jAtA hai / (11) caulAIkI jar3ako pAnIke sAtha pIsakara kalka-lugadI banA lo| phira lugadIse caugunA ghI aura ghIse caugunA dUdha lekara ghI pakA lo / isa ghIke sevana karanese cUhekA viSa tatkAla nAza ho jAtA hai| . (12) safeda punarnavekI jar3a aura triphalA- inako pIsa-chAnakara zahada meM milAkara pInese mUSaka-viSa dUra ho jAtA hai| (13) soMTha, mirca, pIpara, kUTa, dAruhaldI, mulaiThI, seMdhAnona, saMcaranona, mAlatI, nAgakezara aura kAkolyAdi madhuragaNakI jitanI davAe~ mileM-sabako "kaithake rasameM" pIsakara, gAyake sIMgameM bharakara aura usIse banda karake 15 dina rkho| isa agadase viSa to bahuta tarahake nAza hote haiM, para cUheke viSapara to yaha agada pradhAna hI hai / 1889825 XGGeodesedooX otoxos GeGreetouroGrotkoorcaroooooooooo 197eam maccharake viSakI cikitsaa| suzrutameM macchara pA~ca tarahake likhe haiM:(1) samandarake mcchr| (2) parimaNDala macchara = gola bA~dhakara rhnevaale| (3) hasti macchara = bar3e moTe macchara yA DA~sa / For Private and Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mcchr-viss-cikitsaa| 261 (4) kAle mcchr| (5) pahAr3I mcchr| ina sabhI maccharoMke kATanese sthAna sUja jAtA hai aura khujalI bar3e jorase calatI hai| "caraka" meM likhA hai, maccharake kATanese kucha-kucha sUjana aue mandI-mandI pIr3A hotI hai / asAdhya kIr3eke kATe ghAvakI taraha, maccharakA ghAva bhI kabhI-kabhI asAdhya ho jAtA hai| pahale cAra prakArake maccharoMkA kATA huA to duHkha-sukhase ArAma ho bhI jAtA hai, para pahAr3I maccharoMkA viSa to asAdhya hI hotA hai| inake kATeko agara manuSya nAkhUnoMse khujalA letA hai, to aneka phunsiyA~ paidA ho jAtI haiM, jo paka jAtI aura jalana karatI haiN| bahudhA pahAr3I maccharoMke kATe AdamI mara bhI jAte haiN| noTa--zarIrapara bAdAmakA tela malakara sonese macchara nahIM kATate / 1 macchara bhagAnake upAya / Xoxoxoxoxoxoxoxoxoxoxoxoexsexoo HAI KAHANIATTARJATAVARTY (1) sanovara kI lakar3IkI bhUsI yA usake chilakoMkI dhUnI denese macchara bhAga jAte haiN| (2) charIlA aura phiTakarI kI dhUA~se macchara bhAga jAte haiN| (3) sarU kI lakar3I aura sarU ke patte bichaunepara rakhanese macchara khATake pAsa nahIM aate| (4) indrAyaNakA rasa yA pAnI makAnameM chir3aka denese pissU bhAga jAte haiN| (5) gandhakakI dhUnI yA kanerake pattoMkI dhUnI se pissU bhAga jAte haiN| (6) sehakI carabI lakar3Ipara malakara rakha denese usapara sAre pissU ikaTThe ho jAte haiN| (7) kudaruke goMdakI dhUnI denese bhI macchara bhAga jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 262 cikitsaa-cndrody| (8) kanerake pattoMkA svarasa jamIna aura dIvAroMpara bArambAra chir3akate rahanese macchara bhAga jAte haiN| (6) zarIrapara bAdAmakA tela malakara sonese macchara nahIM kATate / gandhakako mahIna pIsakara aura telameM milAkara, usakI mAliza karake nahA DAlanese macchara nahIM kATate; kyoMki nahAnepara bhI, gandhaka aura telakA kucha-na-kucha aMza zarIrapara rahA hI AtA hai| - (10) makAnakI dIvAroMpara pIlI pevar3IkA yA aura tarahakA pIlA raMga potanese macchara nahIM Ate / pIle raMgase maccharako ghRNA hai aura nIle raMgase prema hai| nIle yA blyU raMgase pute makAnoMmeM macchara bahuta Ate haiN| (11) agara cAhate ho ki, hamAre yahA~ maccharoMkA daura-daurA kama rahe, to Apa gharako ekadama sAfa rakho, kone-kajaur3emeM maile kapar3e yA mailA mata rkho| gharako sUkhA rkho| gharake Asa-pAsa ghAsa-pAta yA hare paudhe mata rkho| jahA~ ghAsa-pAta, kIcar3a aura a~dherA hotA hai, vahIM macchara jiyAdA Ate haiM / (12) maccharoMse bacane aura rAtako sukhakI nIMda soneke liye, pala~goMpara masaharI lagAnI cAhiye / isake bhItara macchara nahIM aate| baMgAlameM masaharIkI bar3I cAla hai / yahA~ isIse caina milatA hai / (13) ghor3ekI dumake bAla kamaroMke dvAroMpara laTakAnese macchara kama Ate haiN| * (.14) bhUsI, gUgala, gandhaka aura bArahasiMgeke sIMgakI dhUnI denese macchara bhAga jAte haiN| DIK macchara-viSa-nAzaka nusakhe / ME..... .......... .... * (1) DA~sake kATe hue sthAnapara "pyAjakA rasa" lagAnese tatkAla ArAma ho jAtA hai| X For Private and Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mkkhii-viss-cikitsaa| 263 . (2) do tole katthA, eka tole kapUra aura AdhA tole sindUraina tInoMko pIsakara kapar3emeM chAna lo / phira 101 bAra ghI yA makkhana kA~sIkI thAlImeM dho lo| zeSameM, usa pise-chane cUrNako ghImeM khUba milAkara eka dila kara lo| isa marahamako hara prakArake macchara, DA~sa yA pahAr3I maccharake kATe sthAnapara malo / isake kaI bAra malanese eka hI dina meM sUjana aura khujalI vagairaH ArAma ho jAtI hai| isake sivA, isa marahamase hara tarahake ghAva bhI ArAma ho jAte haiN| khujalIkI pIlI-pIlI phunsiyA~ isase phaurana miTa jAtI haiN| jalana zAnta karane meM to yaha rAmavANa hI hai / parIkSita hai| . (3) macchara, DA~sa tathA anya choTe-moTe kIr3oMke kATe sthAnapara "arka kapUra" lagAnese jahara nahIM car3hatA aura sUjana phaurana utara jAtI hai| noTa-arka kapUra banAnekI vidhi hamArI banAI "svAsthyarakSA meM likhI hai| yaha hara nagarameM banA-banAyA bhI milatA hai| (4) agara kAnameM DA~sa yA macchara ghusa jAya, tA kasauMdIke pattoMkA rasa nikAlakara kAnameM DAlo / vaha marakara nikala aavegaa| noTa--makoyake pattoMkA rasa kAnameM TapakAnese bhI saba tarahake kIr3e marakara nikala Ate haiN| makkhIke viSakI cikitsA / suzruta aura carakameM likhA hai, makkhiyA~ chai prakArakI hotI haiM:(1) kAntArikA banakI mkkhii| ...(2) kRSNA ... / kAlI mkkhii| (3) piMgalikA * pIlI makkhI. For Private and Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 264 cikitsA-candrodaya / (4) madhUlikA ... gehU~ke raMgakI yA madhu-makkhI / . (5) kASAyI ... bhagavA~ raMgakI mkkhii| (6) sthAlikA ... .. . ... ... kAntArikA Adi pahalI cAra prakArakI makkhiyoMke kATanese sUjana aura jalana hotI hai, para kASAyI aura sthAlikAke kATanese upadravayukta phunsiyA~ hotI haiN| . . "caraka" meM likhA hai, pahalI pA~coM prakArakI makkhiyoMke kATanese satkAla phunsiyA~ hotI haiN| una phunsiyoMkA raMga zyAma hotA hai| unase mavAda giratA aura unameM jalana hotI hai tathA unake sAtha mUrchA aura jvara bhI hote haiM / parantu chaThI sthAlikA yA sthagikA makkhI to prANoMkA nAza hI kara detI hai| noTa--ina mavikhayoMmeM gharelU makkhiyA~ zAmila nahIM haiM / ve inase alaga haiN| UparakI chahoM prakArakI makkhiyA~ z2aharIlI hotI haiN| 35 makkhI bhagAneke upAya / hikamatake granthoM meM makkhiyoMke bhagAneke ye upAya likhe haiM:(1) haratAla aura nakachikanIkI dhUA~ kro| (2) pIlI haratAla dUdhameM DAla do; sArI makkhiyA~ usameM girakara mara jaayegii| (3) kAlI kuTakIke kAr3hemeM bhI naM0 2 kA guNa hai| . 080309090909090980 * makkhI-viSanAzaka nusakhe / OB0303030303688980 (1) kAlI bAmbIkI miTTIko gomUtra meM pIsakara lepa karanese cIMTI, makkhI aura maccharoMkA viSa naSTa ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir barrake viSakI cikitsaa| 265 (2) soyA aura seMdhAnona ekatra pIsakara, dhImeM milAkara; lepa karanese makkhIkA viSa nAza ho jAtA hai| parIkSita hai| . ( 3) kezara, tagara, soMTha aura kAlImirca-ina cAroMko ekatra pIsakara lepa karanese makkhIke DaMkakI pIr3A zAnta ho jAtI hai| .. (4) makkhIke kATe sthAnapara seMdhAnona malanese jahara nahIM cddh'taa| (5) makkhIkI kATI huI jagahapara siMgImuharA pAnImeM ghisakara lagA denA acchA hai| (6) makkhIke kATe hue sthAnapara AkakA dUdha malanese avazya jahara naSTa ho jAtA hai| noTa-barra aura makkhIke kATanese eka samAna hI jalana, darda aura sUjana vagaraH upadrava hote haiM, isaliye "tibbe akabarI" meM likhA hai, jo davAeM barake z2aharako naSTa karatI haiM, vahI makkhIke viSako zAnta karatI haiN| hamane barake kATanepara nIce bahutase nusakhe likhe haiM, pAThaka unase makkhIke kATane para bhI kAma le sakate haiN| 065038B0308088949880 0 barake viSakI cikitsaa| 02869000849696868680 NeANC% kamatakI kitAboMmeM likhA hai, barrake DaMka mAranese lAla hi lAla sUjana aura ghora pIr3A hotI hai| eka prakArakI barra Saxse aura hotI hai, jisakA sira bar3A aura kAlA hotA hai tathA usake Upara bUMdeM hotI haiN| usake kATanese darda bahuta hI z2iyAdA hotA hai| kabhI-kabhI to mRtyu ho jAtI hai| "caraka" meM likhA hai, kaNabha-bhauMrA vizeSake kATanese visarpa, sUjana, zUla, jvara aura vamana--ye upadrava hote haiM aura kATI huI jagahameM vizIrNatA hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 266 - - cikitsA candrodaya / _. barra aura tataiye tathA bhauMre vagairaH kaI tarahake hote haiN| koI kAle, koI nAraGgI, koI pIle aura koI Ude hote haiN| inameMse pIle tataiye kucha choTe aura kama jaharI hote haiN| parantu kAle aura ade bahuta tez2a z2aharavAle hote haiM / inake kATanese sUjana car3ha AtI hai, jalanaH bahuta hotI hai aura dardake mAre caina nahIM par3atA; para tez2a z2aharavAleke. kATanese sAre zarIrameM dadore ho jAte haiM aura jvara bhI car3ha AtA hai| 00000. HD baroMke bhagAneke upAya | HD (1) gandhaka aura lahasanakI dhUA~se barra bhAga jAtI haiM / (2) khatamIkA rasa yA khubbAjIkA pAnI aura jaitUna ke telako zarIrapara mala lenese baraM nahIM aatii| bara-viSa nAzaka nus| (1) pIpara jalake sAtha pIsakara, barrake kATe-sthAnapara lepa karanese phaurana ArAma ho jAtA hai| (2) ghI, seMdhAnona aura tulasIke pattoMkA rasa-ina tInoMko ekatra milAkara, barrake kATe sthAnapara, lepa karanese tatkAla zAnti AtI hai / parIkSita hai| - (3) kAlImirca, soMTha, seMdhAnona aura saMcara nona-ina cAroMko nAgara pAnake rasameM ghoTakara, barakI kATI huI jagahamara lepa karanese phaurana ArAma hotA hai| parIkSita hai| (4) Isabagolako sirakemeM milAkara aura luAba nikAlakara pInese barrakA viSa utara jAtA hai| ... - (5) hathelI-bhara dhaniyA khAnese barrakA jahara utara jAtA hai| koI-koI 3 muTThI likhate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 267 barrake viSakI cikitsaa| (6) kAIko sirake meM milAkara, kATe hue sthAnapara lepa karanese barrakA viSa zAnta ho jAtA hai| (7) khatamI aura khubbAjIko pAnI meM pIsakara luAba nikAla lo| isa luAbako barrake kATe hue sthAnapara malo; zAnti ho jaaygii| " (8) barrake DaGka mAre sthAnapara makkhImalanese ArAma ho jAtA hai| (6) barake kATe hue sthAnapara zahada lagAne aura zahada hI khAnese avazya lAbha hotA hai| . (10) makoyakI pattiyA~, sirake meM pIsakara, barake kATe hue sthAnapara lagAnese ArAma hotA hai| (11) ikkIsa yA sau bArakA dhoyA huA ghI barrakI kATI huI jagahapara lagAnese ArAma hotA hai| (12) barrakI kATI huI jagahako 3 / 4 bAra garama pAnIse dhonese lAbha hotA hai| (13) hare dhaniyekA rasa, sirake meM milAkara, lagAnese barrake kATe hue sthAnameM zAnti A jAtI hai| (14) kapUrako sirakemeM milAkara lepa karanese barrakA jahara zAnta ho jAtA hai / parIkSita hai| . (15) bar3I barrake chattekI miTTIkA lepa karanese barrakA viSa zAnta ho jAtA hai| koI-koI isa miTTIko sirakemeM milAkara lagAnekI rAya dete haiN| ____ (16) tiloMko sirakemeM pIsakara lepa karanese barrakA viSa zAnta ho jAtA hai| . (17) gandhakako pAnI meM pIsakara lepa karanese barrakA jahara naSTa ho jAtA hai| (18) jise barra kATe, agara vaha apanI jIbha pakar3a le, to z2ahara usapara asara nahIM kre| For Private and Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 cikitsA-candrodaya / - (16) barrakI kATI huI jagahapara tAjA gobara rakhanese phaurana ArAma ho jAtA hai| (20) barrakI kATI huI jagahapara pahale gUgalakI dhUnI do| isake bAda komala Akake patte pIsakara golA-sA banA lo| phira usa goleko ghIse cupar3akara, barrakI kATI huI jagahapara bA~dha do| isa upAyase atyanta lohita tataiye yA barrakA viSa bhI zAnta ho jAtA hai| .. (21) rAlakA pariSeka karanese, barrakA bAqI rahA huA DaGka yA kA~TA nikala AtA hai| . (22) kAlImirca, soMTha, seMdhAnona aura kAlAnona-ina sabako ekatra pIsakara aura bana-tulasIke rasameM milAkara, barrakI kATI huI jagahapara, lepa karanese barrakA viSa naSTa ho jAtA hai| (23) khatamI, khubbAjI, khuraphA makoya aura kAkanaja-ina sabake svarasa yA pAnIkA lepa barrake viSako zAnta karatA hai| (24) eka kapar3A sirakemeM bhigokara aura barphameM zItala karake barakI kATI jagahapara rakhanese faurana ArAma hotA hai| ___ (25) nirmala mulatAnI miTTI yA kapUra yA kAI yA jaukA ATA--inameMse kisIko sirakemeM milAkara barrakI kATI huI jagahapara rakhanese lAbha hotA hai| (26) tAjA yA hare dhaniyeke svarasameM kapUra aura sirakA milAkara, barrake kATe hue sthAnapara rakhanese phaurana zAnti AtI hai| parIkSita hai| (27) sebakA rubba, sikaMjavIna, khaTTe anArakA pAnI, kakar3IkA pAnI, kAsanIkA pAnI, kAhU aura dhaniyA--ye saba cIjeM khAnese barrake kATanepara lAbha hotA hai| noTa-hikamatake granthoM meM likhA hai, jaba zahadakI makkhI DaGka mAratI hai, taba usakA DaGka usI jagaha raha jAtA hai| madhumakkhIke z2aharakA ilAja barake ilAja For Private and Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cIMTiyoMke kATekI cikitsA / 266. ke samAna hai; yAnI ekakI davA dUsareke viSako zAnta karatI hai / cIMTIke kATe aura barrake kATekA bhI eka hI ilAja hai / bar3I baraM kATe yA zarIrameM mavAda ho to phasda kholanA hitakArI hai| (28) barra yA tataiyeke kATate hI ghI lagAkara seka denA parIkSita upAya hai| isa upAyase jahara z2iyAdA jora nahIM krtaa| . (26 ) kATe hue sthAnapara zrAkakA dUdha lagA denese bhI barakA jahara zAnta ho jAtA hai| - (30) barakI kATI huI jagahapara ghor3eke agale pairake TakhanekA nAkhUna pAnImeM ghisakara lagAnA bhI uttama hai| .. (31) barake kATe sthAnapara z2arA-sA gandhakakA tejAba lagA denA bhI acchA hai| - (32) bahuta loga barrake kATate hI diyAsalAiyoMkA lAla masAlA pAnImeM ghisakara lagAte haiM yA kATI huI jagahapara do bUMda pAnI DAlakara diyAsalAiyoMkA gucchA usa jagaha masAlekI taraphase ragar3ate haiN| phAyadA bhI hote dekhA hai / parIkSita hai| .. - (33) kahate haiM, kunaina mala denese bhI barI aura choTe bicchUkA viSa zAnta ho jAtA hai| . . . . . . . , (34) dazAMgakA lepa karanese barrakA jahara phaurana utara jAtA hai| noTa-dazAGgakI davAe~ pRSTha 302 ke naM. 1 meM likhI haiN| (35) spiriTa emoniyA eromeTika lagAne aura cAya yA kAphI pilAnese barrakA viSa zAnta ho jAtA hai| ODOODOO. .pe. 1000000000 00000000 cIMTiyoMke kATekI cikitsaa| cIMTIko saMskRtameM "pipIlikA" kahate haiN| suzrutameM- sthUlazIrSA, saMbAhikA, brAhmaNikA, aMgulikA, kapilikA aura citra For Private and Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 300. : cikitsA candrodaya / .. varNA-chai tarahakI cIMTiyA~ likhI haiM / inake kATanese kATI huI jagahapara sUjana, zarIrake aura sthAnoMmeM sUjana aura Agase jala jAnekI-sI jalana hotI hai| khetoM aura gharoMmeM cIMTe, kAlI cIMTI aura lAla cIMTI bahutaH dekhI jAtI haiN| inake dalameM asaMkhya-anagintI coMTI-cIMTe hote haiN| agara inheM miThAI yA kisI bhI mIThI cIz2akA patA laga jAtA hai, to dala-ke-dala vahA~ pahu~ca jAte haiN| ye saba a~garejI phaujakI taraha kAyadese qatAra bA~dhakara calatI haiN| inake sambandhameM a~garejI granthoM meM bar3I adbhuta-adbhuta bAteM likhI haiN| yaha bar3A mihanatI jIva hai| lAla-kAlI cIMTI aura bar3e-bar3e cIMTe, jinheM makor3e bhI kahate haiM, sabhI AdamIko kATate haiM / cIMTA bahuta burI tarahase cipaTa jAtA hai| kAlI cIMTIke kATanese utanI pIr3A nahIM hotI, para lAla, cIMTIke kATanese to Aga-sI laga jAtI aura zarIrameM pittI-sI nikala AtI hai| agara yaha lAla coMTI khAne-pIneke padArthoM meM khA lI jAtI hai, to phaurana pittI nikala AtI hai, sAre zarIrameM dadorehIdadore ho jAte haiN| ataH pAnI sadA chAnakara pInA cAhiye aura khAneke padArtha inase bacAkara rakhane cAhiye aura khUba dekha-bhAlakara khAne caahie| cIMTiyoMse bacaneke upAya / (1) cIMTiyoMke bilameM "cakamaka patthara" rakhane aura telakI dhUnI denese cIMTiyA~ bila chor3akara bhAga jAtI haiM / kar3ave telase cIMTe-cIMTI bahuta Darate haiN| ataH jahA~ ye jiyAdA hoM, vahA~. kar3ave telake chIMTe mAro aura isI telako Agapara DAla-DAlakara dhUnI do| For Private and Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kiitt-viss-cikitsaa| 301 .. (2) tela meM pisI huI gaMdhaka milAkara, usameM eka kapar3ekA Tukar3A bhigokara Apa jahA~ bA~dha deMge, vahA~ cIMTiyA~ na jAya~gI / bahutase loga aise kapar3oMko miThAI ke bartana yA zarbatoMkI botaloMke kinAroMpara bA~dha dete haiM / isa taraha ke gaMdhaka aura telameM bhIge kapar3eko lA~ghanekI himmata cIMTiyoM meM nhiiN| cIMTIke kATanepara nusakhe / (1) sA~pakI bamaIkI kAlI miTTIko gomUtrameM bhigokara cIMTIke kATe sthAnapara lagAo, phaurana ArAma hogaa| isa upAyase viSailI makkhI aura maccharakA viSa bhI naSTa ho jAtA hai / suzruta / (2) kAlImirca, sauMTha, seMdhAnona aura kAlAnona-ina sabako bana-tulasIke rasameM pIsakara lepa karanese cIMTI, barra, tataiyA aura makkhIkA viSa zAnta ho jAtA hai| (3) kezara, tagara, sauMTha aura kAlImirca-inako pAnImeM pIsakara lepa karanese baraM, cIMTI aura makkhIkA viSa naSTa ho jAtA hai| (4) soyA aura seMdhAnona-inako ghImeM pIsakara lepa karanese cIMTI, barra aura makkhIkA viSa nAza ho jAtA hai| kITa-viSa-nAzaka nusakhe / YGOOK NONOMO ddhimAna vaidyako viSa-rogiyoMkI zItala cikitsA karanI 8 bura cAhiye; para kIr3oMke viSapara zItala cikitsA hAnikAraka RsP5 hotI hai, kyoMki zItase kITa-viSa bar3hatA hai| suzratameM likhA hai: uSNavajoM vidhiH kAyoM viSArtAnAM vijAnatA / muktvA kITaviSaM taddhi shiitenaabhiprvrddhte|| For Private and Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 302 cikitsA-candrodayaM / . aura bhI kahA hai:-cU~ ki viSa atyanta tIkSNa aura garama hotA hai, isaliye prAyaH sabhI viSoM meM zItala pariSeka karanA yA zItala chir3ake dene cAhiye para kIr3oMkA viSa bahuta tez2a nahIM hotA, mandA hotA hai| isake sivA, unake viSameM kaphavAyuke aMza adhika hote haiM, ataH kIr3oMke viSameM pasInA nikAlane yA seka karanekI manAhI nahIM hai, parantu kahIM-kahIM garama sekakI manAhI bhI hai| matalaba yaha hai, cikitsAmeM tarka-vitarka aura vicArakI bar3I z2arUrata hai| jisa viSameM vAta-kapha hoM, usameM pasIne nikAlane hI cAhie~, kyoMki kaphake viSase prAyaH sUjana hotI hai aura sUjanameM svedana karma karanA yA pasIne nikAlanA hitakAraka hai| (1) baca, hIMga, bAyabiDaMga, seMdhAnona, gajapIpara, pAThA, atIsa, soMTha, mirca aura pIpara ina dasoMko pAnIke sAtha silapara pIsakara pIne aura inhIMkA kATe sthAnapara lepa karanese saba tarahake kIr3oMkA viSa naSTa ho jAtA hai| isakA nAma "dazAGga yoga" hai| yaha kAzyapa munikA nikAlA huA hai| noTa-dazAMga yoga aneka bArakA zrAz2amUdA hai| cUheke kATepara bhI isase faurana lAbha hotA hai / sabhI kIr3oMke kATane para ise lagAnA caahiye| (2) pIpala, pAkhara, bar3a, gUlara aura pArasa pIpala,-inakI chAlako pAnIke sAtha pIsakara lepa karanese prAyaH sabhI kIr3oMkA viSa naSTa ho jAtA hai| (3) hIMga, kUTa, tagara, trikuTA, pAr3ha, bAyabiDaMga, seMdhAnona, javAkhAra aura atIsa-ina sabako pAnIke sAtha ekatra pIsakara lepa karanese kIr3oMkA jahara utara jAtA hai| (4) kalihArI, nirviSI, tUmbI, kar3avI toraI aura mUlIke bIja ina sabako ekatra kA~jImeM pIsakara lepa karanese kIr3oMkA viSa nAza ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kITa-viSa-cikitsA / . 303 ... (5) caulAIkI jar3ako pIsakara, gAyake ghIke sAtha, pInese kIr3oMkA viSa nAza ho jAtA hai / .. (6) tulasIke patte aura mulahaTIko pAnIke sAtha pIsakara pInese. kIr3oMkA z2ahara nAza ho jAtA hai| (7) sirasa, kaTabhI, arjuna, bela, pIpara, pAkhara, bar3a, gUlara, aura pArasa pIpala, ina sabakI chAloMko pIsakara pIne aura inhIMkA lepa karanese jauMkakA viSa zAnta ho jAtA hai| (8) hulahulake bIja 20 mAze pIsakara khAnese sabhI tarahakA kITa-viSa nAza ho jAtA hai| (6) haldI, dAruhaldI aura gerU-inako mahIna pIsakara, lepa karanese nAkhUnoM aura dA~toMkA viSa zAnta ho jAtA hai| parIkSita hai / (10) kIr3oMke kATe hue sthAna para tatkAla AdamIke pezAbake tarar3e dene yA sIMcanese lAbha hotA hai| ___ (11) sirasa, mAlakA~ganI, arjunavRkSakI chAla, lhisaur3ekI chAla aura bar3a, pIpara, gUgala, pAkhara aura pArasa pIpala-ina sabakI chAloMko pAnImeM pIsakara pIne aura inhIMkA lepa karanese jauMkakA jahara naSTa ho jAtA hai| parIkSita hai| . noTa-z2aharIle kIr3oMke kATanepara, kATe hue sthAnakA khUna agara jaoNka lagavA kara nikalavA diyA jAya aura pIche lepa kiyA jAya, to bahuta hI jaldI lAbha ho| (12) sirasakI jar3a, sirasake phUla, sirasake patte aura sirasakI chAla tathA sirasake bIja-inakA kAr3hA bnaalo| phira isameM soMTha, mirca, pIpara aura seMdhAnona milA lo / zeSameM zahada bhI milA lo aura piio| "suzruta meM likhA hai, kITa-viSapara yaha acchA yoga hai| (13) barra, tataiyA, kanakhajUrA, bicchU, DA~sa, makkhI aura cIMTI Adike viSapara "arka kapUra" lagAnA bahuta hI acchA hai| parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 304 cikitsA-candrodaya / billIke kATekI cikitsaa| HEOllIke kATanese bar3I pIr3A hotI hai| kATI huI jagaha bi harI aura sakhta ho jAtI hai| agara billI kATa khAya, O00 to nIce likhe upAya karoH (1) maiM hase cUsakara yA pachane lagAkara z2aharako khIMco / (2) kATI huI jagahapara pyAja aura podInA pIsakara lgaao| sAtha hI podInA khaao| (3) kAledAneko pAnI meM pIsakara lepa karo / (4) kAle tiloMko pAnIke sAtha pIsakara lepa kro| noTa-kisI bhI lagAnekI davAke sAtha-sAtha podInA khAnA mata bhUlo / billIke kATe AdamIko podInA bahuta hI munIda hai / ********************Dang / naulAke kATekI cikitsaa| HAMAREKKKRIYAKRAMAYANAKYAKAR a lA avvala to kATatA nahIM; agara kATatA hai to bar3I nata vedanA hotI hai aura darda sAre zarIrameM jaldI hI phaila Me jAtA hai| agara garbhavatI naulI manuSyako kATa khAtI hai, to manuSya mara jAtA hai, kyoMki usakA ilAja hI nahIM hai| nauleke kATanepara nIce likhe upAya karoH. (1) kATI huI jagahapara lahasanakA lepa kro| (2) maTarake ATeko pAnImeM gholakara lepa kro| .. (3) kacce ajIra pIsakara lepa kro| (4) agara kATe hue sthAnapara, phaurana, binA vilamba, naulekA mAMsa rakha do, to tatkAla pIr3A zAnta ho jAya / For Private and Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir magara machalI prabhRtike kATekI cikitsA / 305 noTa-naulA bhI kutte kI taraha kabhI-kabhI bAvalA ho jAtA hai| bAvalA naulA jise kATatA hai, vaha bhI bAvalA ho jAtA hai| agara aisA ho, to vahI davA karo jo bAvale kutte ke kATane para kI jAtI hai| - nadIkA kuttA, magara aura kAlI * machalI zrAdike kATekA ilaaj| (1) namaka rUImeM bharakara ghAvapara lgaao| (2) papar3iyA nona zahadameM milAkara ghAvapara lgaao| (3) batakha aura murgIkI carbI lgaao| (4) carbI, makkhana aura gule rog2ana milAkara lgaao| noTa--aise jIvoMke kATanepara mavAda sAfa karane aura nikAlanevAlI davAe~ lagAnI caahiye| (5) aMkolake pattoMkI dhUnI denese atyanta duHsAdhya machalIke DaMkakI pIr3A bhI zAnta ho jAtI hai / (6) kar3avA tela, sattU aura bAla-inako ekatra pIsakara dhUnI denese machalIkA viSa dUra ho jAtA hai| (7) telameM indrajau pIsakara lepa karanese machalIke DaMkakI pIr3A zAnta ho jAtI hai| 0.00 00040000 000000500000000000.. nec000000000 Mongoos 00*80030000...aaaas.00%80-800 000. aaaa 00000000030008 ThU AdamIke kATekA ilaaj|4 900000000100 Emmy damIke kATane yA usake dA~ta laganese bhI eka tarahakA viSa 1 car3hatA hai; ataH hama canda upAya likhate haiM:(1) jaitUnake telameM moma lagAkara kATe hue sthAnapara lepa kro| For Private and Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 306 cikitsA-candrodaya / ..(2) aMgUrakI lakar3IkI rAkha sirake meM milAkara lepa kro| (3) sausanakI jar3ako sirakemeM pIsakara lepa kro|| (4) sauMphakI jar3akI chAlako zahada meM pIsakara lepa kro| (5) gandAbiroz2A, jaitUna, moma aura murgekI carbI-ina sabako milAkara malhama banA lo| isakA nAma "kAlI malhama" hai| isake lagAnese bhUkhe AdamIkA kATA huA bhI ArAma ho jAtA hai| ___ noTa-bhUkhe aAdamokA kATanA bahuta hI burA hotA hai| (6) agara kATI huI jagaha sUja jAya, to murdAsaMgako pAnImeM pIsakara lepa kara do| (7) bAkalekA ATA, sirakA, gule rogana, pyAja, namaka, zahada, aura pAnI,-inameMse jo-jo mileM, milAkara kATe sthAnapara lagA do / (8) gobhIke patte zahada meM pIsakara lagAnese AdamIkA kATA huA ghAva ArAma ho jAtA hai| noTa-Upara jitane lepa Adi likhe haiM, ve saba sAdhAraNa aAdamIke kATane para lagAye jAte haiN| bhUkhe zrAdamIke kATanese z2iyAdA takalIfa hotI hai| bAvale kutte ke kATe hue zrAdamIkA kATanA, to bAvale kutte ke kATaneke hI samAna hai; zrataH vaise AdamIse khUba bco| agara kATa khAya, to vahI ilAja karo, jo bAvale kutte ke kATane para kiyA jAtA hai| MARRIMARRIERRIERRIERREAK chipakalIke viSakI cikitsaa| XAMINEMAHANEYAMAMRITAINIK NEXTe% skRtameM chipakalIko gRhagodhikA kahate haiN| chipakalIke sa kATanese jalana hotI hai, sUjana AtI hai, sUI cubhAneHorse kA-sA darda hotA aura pasIne Ate haiM / ye lakSaNa "caraka" meM likhe haiN| hikamata ke granthoM meM likhA hai, chipakalIke kATanese ghabarAhaTa aura For Private and Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAvale kutte ke kATekI cikitsA / 307 jvara hotA hai tathA kATe hue sthAnapara hara samaya darda hotA rahatA hai kyoMki chipakalIke dA~ta vahIM raha jAte haiN| hikamatameM chipakalIke kATanepara nIce likhe upAya likhe haiM: (1) kATI huI jagahameMse chipakalIke dA~ta nikAlaneke liye usa jagaha tela aura rAkha mlo| (2) pahale kATI huI jagahapara rezama malo, phira vahA~ telameM milAkara rAkha rakha do| (3) uparokta upAyoMse pIr3A na miTe, to muMhase cUsakara jahara nikAla do / phira bhUsIko pAnImeM auTAkara usa jagaha ddhaalo|| ___ (4) thor3A-sA rezama eka churIpara lapeTa lo| phira usa churIko kATe hue sthAnapara rakhakara, cAroM tarafa khiiNco| isa taraha chipakalIke dA~ta rezamameM ilajhakara nikala AveMge aura pIr3A zAnta ho jaaygii| (5) Unake Tukar3oMko Isabagola aura babUlake goMdake luAbameM bhigokara, kATe hue sthAnapara kucha dera taka rkho| phira eka sAtha jorase usake Tukar3eko uThA lo| isa taraha chipakalIke dA~ta kATe hue sthAnase bAhara nikala aaveNge| noTa-Uparake pA~coM upAya chipakalIke dA~ta ghAvase bAhara karane ke haiM / dA~ta nikala Ate hI jvara jAtA rahegA, aura usa jagahakA nIlApana aura pIpa bahanA bhI banda ho jaaygaa| FEMINARRAIMER shvaan-viss-cikitsaa| __ bAvale kutteke lakSaNa / ACHER% zrata" meM likhA hai, jaba kutte aura syAra prabhuti caupAye su jAnavara unmatta yA pAgala ho jAte haiM, taba unakI duma * sIdhI ho jAtI hai, tathA jAbar3e aura kandhe yA to DhIle For Private and Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 308 . . cikitsA-candrodaya / ho jAte yA akar3a jAte haiM / unake muMhase rAla giratI hai| aksara ve andhe aura bahare bhI ho jAte haiM aura jise pAte haiM, usIkI ora daur3ate haiN| noTa--bAvale kutte kI pU~cha sIdhI hokara laTaka jAtI hai, muMhase lAra bahuta bahatI aura gardana Ter3hI-sI ho jAtI hai| usakI dhuna jidhara laga jAtI hai, udhara hIko daur3atA hai| dUsare kuttoM aura AdamiyoMpara hamalA karatA hai| kutte use dekhakara bhAgate haiM aura loga hallA karate haiM, para vaha baharA yA andhA ho jAneke kAraNa na kucha sunatA hai aura na dekhatA hai| ye A~khoM-dekhe lakSaNa haiN| __hikamatake granthoMmeM likhA hai, jaba kuttA bAvalA ho jAtA hai, usakI hAlata badala jAtI hai| bAvalA kuttA khAneko kama khAtA aura pAnI dekhakara DaratA aura tharrAtA hai| pyAsA maratA hai, para pAnIke pAsa nahIM jAtA; A~kheM lAla ho jAtI haiM; jIbha maiM hase bAhara laTakI rahatIhai; mu~ hase lAra aura jhAga Tapakate rahate haiM; nAkase tara padArtha bahatA rahatA hai| bAvalA kuttA kAna DhalakAye, sira jhukAye, kamara U~cI kiye aura pU~cha dabAye-isa taraha calatA hai, mAno masta ho| thor3I dUra calatA hai aura sirake bala gira par3atA hai| dIvAra aura per3a prabhRtipara hamale karatA hai| AvAz2a baiTha jAtI hai aura acche kutte usake pAsa nahIM Ate--use dekhate hI bhAgate haiN| . kutte kyoM pAvale ho jAte haiM ? "suzruta" meM likhA hai--syAra, kutte, jarakha, rIcha aura baghere prabhRti pazuoMke zarIrameM jaba vAyu-kaphake dUSita honese-dUSita ho jAtA hai aura saMjJAvahA zirAoMmeM Thahara jAtA hai, taba unakI saMjJA yA buddhi naSTa ho jAtI hai| yAnI ve pAgala ho jAte haiN| - pAgala kutte prabhRtike kATe hueke lakSaNa / jaba bAvalA kuttA yA pAgala syAra Adi manuSyoMko kATate haiM, taba unakI viSailI dAr3he jahA~ lagatI haiM, vaha jagaha sUnI ho jAtI aura For Private and Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAvale kutteke kATekI cikitsA / 306 vahA~se bahuta-sA kAlA khUna nikalatA hai| viSa-bujhe hue tIra Adi . hathiyAroMse laganese jo lakSaNa hote haiM, vahI pAgala kutte aura syAra Adise kATanese hote haiM, yaha bAta "suzruta" meM likhI hai / pAgalapanake asAdhya lakSaNa / jisa pAgala kutte yA syAra Adine manuSyako kATA ho, agara manuSya usIkI-sI ceSTA karane lage, usIkI-sI bolI bolane lage aura anya kriyAoMse hIna ho jAve--manuSyake-se aura kAma na kare, to vaha manuSya mara jAtA hai / jo manuSya apane-taI kATanevAle kutte yA syAra AdikI sUratako pAnI yA kA~cameM dekhatA hai, vaha asAdhya hotA hai| matalaba yaha ki, kATanevAle kutte prabhRtike na honepara bhI, agara manuSya unheM hara samaya dekhatA hai athavA kA~ca-AIne yA pAnImeM unakI sUrata dekhatA hai, to vaha mara jAtA hai| - agara manuSya pAnIko dekhakara yA pAnIkI AvAz2a sunakara akasmAt Darane lage, to samajho ki use ariSTa hai; arthAt vaha mara jAyagA / __ noTa-jaba manuSya kutteke kATanepara kuttekI-sI ceSTA karatA hai, usIkI-sI bolI bolatA aura pAnIse DaratA hai, taba bola-cAlakI bhASAmeM use "har3akavAya" ho jAnA kahate haiN| hikamatase bAvale kutte ke kATaneke lakSaNa / __ agara bAvalA kuttA yA koI aura bAvalA jAnavara manuSyako kATa khAtA hai, aura kaI dina taka usa manuSyakA ilAja nahIM hotA, to usakI dazA nikammI aura asvAbhAvika ho jAtI hai| bAvale kutte yA bAvale syAra Adike kATanese manuSyako bar3e-bar3e soca aura cintA-phikra hote haiM, buddhi hIna ho jAtI hai, mu~ha sUkhatA hai, pyAsa lagatI hai, bure-bure svapna dIkhate haiM, ujAlese bhAgatA hai, akelA For Private and Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 310 cikitsA-candrodaya / rahatA hai, zarIra lAla ho jAtA hai, antameM rone lagatA hai aura pAnIse Darakara bhAgatA hai, kyoMki pAnImeM use kuttA dIkhatA hai / usake zarIrameM zItala pasIne Ate, behozI hotI aura vaha mara jAtA hai / kabhI-kabhI ina lakSaNoMke honese pahale hI mara jAtA hai| kabhI-kabhI kutta kI taraha dU~ katA hai athavA bola hI nahIM sktaa| usake pezAba dvArA choTAsA jAnavara pillekI-sI sUratameM nikalatA haiN| pezAba kabhI-kabhI kAlA aura patalA hotA hai / kisI-kisIkA pezAba banda hI ho jAtA hai / vaha dUsare AdamIko kATanA cAhatA hai| agara kA~cameM apanA mu~ha dekhatA hai, to nahIM pahacAnatA, kyoMki use kA~cameM kuttA dIkhatA hai, isaliye vaha kA~case bhI pAnIkI taraha DaratA hai / jo kuttekA kATA AdamI pAnIse DaratA hai, usake bacanekI AzA nahIM rhtii| . bahuta bAra, bAvale kutteke kATaneke sAta dina bAda AdamIkI dazA badalatI hai / kisI-kisIkI chai mahIne yA cAlIsa dina bAda badalatI hai / koI-koI hakIma kahate haiM ki sAta barasa bAda bhI kutteke kATeke cihna prakaTa hote haiN| - bAvale kutte yA syAra AdikA kATA huA AdamI- dazA bigar3a jAnepara-jise kATatA hai, vaha bhI vaisA hI ho jAtA hai / itanA nahIM, jo manuSya bAvale kutte ke kATe hue AdamIkA jhUThA pAnI pItA yA jhUThA khAtA hai, vaha vaisA hI ho jAtA hai| noTa-yahI vajaha hai ki, hinduoMmeM kisIkA bhI-yahA~ taka ki mA~-bApa takakA bhI jhUThA khAnA manA hai| jhUThA khAnese eka manuSyake roga-doSa dUsaremeM cale jAte haiM aura buddhi naSTa ho jAtI hai| sabhI jAnate haiM, ki kor3hIkA jhUThA khAnese manuSya kor3hI ho jAtA hai| jise bAvalA kuttA kATatA hai, usakI hAlata jaldI hI eka tarahake unmAdI yA pAgalakI-sI ho jAtI hai| agara yaha hAlata jorapara hotI hai, to rogI nahIM jItA; ataH aise AdamIke ilAjameM dera na karanI caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 311 bAvale kutteke kATekI cikitsA / bAvale kutte ke kATe huekI parIkSA / . bahuta bAra, a~dherekI vajahase yA aise hI aura kisI kAraNase, kATanevAle kuttekI sUrata aura hAlata mAlUma nahIM hotI, taba bar3I dikkata hotI hai| agara kATatA hai pAgala kuttA aura samajha liyA jAtA hai acchA kuttA, taba bar3I bhArI hAni aura dhokhA hotA hai| jaba har3akavAya ho jAtI hai-manuSya kuttekI taraha bhauMkane lagatA hai; pAnIse DaratA yA kA~ca aura jalameM kuttekI sUrata dekhatA hai-taba phira prANa bacanekI AzA bahuta hI kama raha jAtI hai, isaliye hama hikamatake granthoMse, bAvale kuttene kATA hai yA acche kuttene-isake parIkSA karanekI vidhi nIce likhate haiN| phaurana hI parIkSA karake, caTapaTa ilAja zurU kara denA caahiye| acchA ho, agara pahale hI bAvalA kuttA samajhakara Arambhika yA zurUke upAya to kara diye jAya~ aura dUsarI ora parIkSA hotI rhe| parIkSA karaneko vidhi / (1) akharoTakI mIMgI kutte ke kATe hue ghAvapara eka ghaNTe taka rkho| phira use vahA~se uThAkara murgeke sAmane DAla do| agara murgA use na khAya yA khAkara mara jAya, to samajho ki bAvale kuttene kATA hai| (2) eka roTIkA Tukar3A kutteke ghAvake balarAma yA tarImeM bharakara kuttoMke Age ddaalo| agara kutte use na khAya~ yA khAkara mara jAya, to samajho ki bAvale kuttene kATA hai| (3) rogIko karauMdeke patte pAnImeM pIsakara pilaao| jisapara viSakA asara na hogA, use qaya na hoMgI; para jisapara viSakA asara hogA, use taya hoNgii| aphIma aura dhatUre Adike viSoMke sambandhameM For Private and Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.iawaniwwwwwwwwwwwwwwwwwwwer 312 cikitsaa-cndrody| jaba sandeha hotA hai, taba isa upAyase kAma lete haiN| kutte Adike viSapara isa taraha parIkSA karanekI bAta kahIM likhI nahIM dekhii| hikamatase prArambhika upaay| "tibbe akabarI" vagairaH hikamatake granthoM meM bAvale kutteke kATanepara nIce likhe upAya karanekI salAha dI gaI hai:- (1) bAvale kutteke kATate hI, kATI huI jagahakA khUna nicor3a. kara nikAla do athavA ghAvake girda pachane lgaao| matalaba yaha, ki hara tarahase vahA~ke dUSita rudhirako nikAla do, kyoMki khUnako nikAla denA hI sarvazreSTha upAya hai| sIMgI lagAkara khUna-milA jahara cUsanA bhI acchA hai| (2) rogIke ghAvako naztara vagairaHse cIrakara caur3A kara do, jisase dUSita tarI AsAnIse nikala jAya / ghAvako kama-se-kama 40 dina taka mata bharane do| agara ghAvase apane-Apa bahuta-sA khUna nikale, to use banda mata kro| yaha jaldI ArAma honekI nizAnI haiN| (3) rogIko paidala yA kisI savArIpara baiThAkara khUba daur3Ao, jisase pasIne nikala jAya~; kyoMki pasInoMkA nikalanA acchA hai, pasInoMkI rAhase viSa bAhara nikala jAtA hai| (4) agara bhUlase ghAva bhara jAya, to use dobArA cIra do aura usapara aisI marahama yA lepa lagA do, jisase viSa to naSTa ho, para ghAva jaldI na bhare / isa kAmake liye nIce ke upAya uttama haiM:___(ka ) lahasana, pyAja aura namaka-tInoMko kUTa-pIsakara ghAvapara lgaao| / (kha) lahasana, jAbazIra, kalauMjI aura sirakA--inakA lepa kro| (ga) rAla 1 bhAga, namaka 2 bhAga, nausAdara 2 bhAgaaura jAbazIra 3 bhAga le lo| jAbazIrako sirakemeM milAkara, usImeM rAla, namaka For Private and Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAvale kutte ke kATekI cikitsA | 313 aura nausAdara ko bhI pIsakara milA do| isa marahamake lagAnese ghAva bharatA nahIM - ulTA ghAyala hotA hai / (5) jaba ki kutte ke kATe AdamI ke zarIra meM viSa phailane lage aura dazA badalane lage, taba bAdIke nikAlane kI z2iyAdA ceSTA kro| isa kAmake liye ye upAya uttama haiM: (ka) tiriyA abA aura davA - ussuratAna rogIko sadA khilAte rho| jisa taraha vaidyaka meM "agada" haiM, usI taraha hikamata meM "tiriyAka" haiM / ( kha ) jisa kutte ne kATA ho, usIkA jigara bhUnakara rogIko khilaao| (ga) pASANabheda isa rogakI sabase acchI davA hai / (gha) naharI kIkar3e 17|| mAro, pASANabheda 17 || mAze, ku~daru goMda 10 // mAze, podInA 10|| mAze aura gilemakhatUma 35 mAze- ina sabako kUTa-pIsakara cUrNa banA lo / isakI mAtrA 3 || mAze kI hai / isa cUrNa se bar3A lAbha hotA hai / (6) kutte kATe AdamIko tiriyAka yA pezAba z2iyAdA lAnevAlI davA denese pAnIkA bhaya nahIM rahatA / (7) kutte kA kATA AdamI pAnIse DaratA hai - pyAsA mara jAtA hai, para pAnI nahIM pItA / rogI pyAsake mAre mara na jAya, isaliye eka bar3I nalI meM pAnI bharakara use usake mu~ha se lagA do aura isa taraha pilAo, ki usakI najara pAnI para na par3e / pyAsa aura khuzkI se na marane deneke liye, tarI aura sardI pahu~cAnekI ceSTA karo / ThaNDe zIre, tara bhojana aura pyAsa bujhAnevAle padArtha use khilAte raho / (8) tIna mAsa taka ghAvako mata bharane do| kATe hue sAta dina bIta jAyeM, taba "AkAzabela" yA "harar3akA kAr3hA " rogIko pilAkara zarIrakA mavAda nikAla do | 40 For Private and Personal Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 314 cikitsA-candrodaya / (6) rogIko pathyase rakho / mAMsa, machalI, acAra, caTanI, sirakA, dahI, mAThA, khaTAI, garama aura teja padArtha use na do| kA~sIkI thAlImeM khAneko mata khilAo aura darpaNa mata dekhane do| nadI, tAlAba, kUA aura nahara Adi jalAzayoMke pAsa use mata jAne do| pAnI bhI pilAo, to netra banda karavAkara pilaao| hara taraha pAnI aura sardIse rogIko bcaao| hA Ayurvedake matase bAvale kuttoMke kATekI cikitsA / vaidyaka-granthoM meM likhA hai, bAvale kutteke kATate hI, phaurana, nIce likhe upAya karoH (1) dAr3ha lage sthAnakA khUna nicor3akara nikAla do| khUna nikAlakara usa sthAnako garamAgarma ghIse jalA do| (2) ghAvako ghose jalAkara, sarpa-cikitsAmeM likhI huI mahA agada Adi agadoMmeMse koI agada ghI aura zahada AdimeM milAkara pilAo athavA purAnA ghI hI pilaao| (3) pAkake dUdhameM milI huI davAkI nasya dekara, sirakI malAmata nikAla do| . (4) safeda punarnavA aura dhatUrekI jar3a thor3I-thor3I rogIko do| (5) tilakA tela, AkakA dUdha aura gur3a-bAvale kutte ke viSako isa taraha naSTa karate haiM, jisa taraha vAyu yA havA bAdaloMko ur3A detI hai| tilIkA tela garama karake lagAte haiN| tiloMko pIsakara ghAvapara rakhate haiM / Akake dUdhakA ghAvapara lepa karate haiN| (6) lokameM yaha bAta prasiddha hai ki, bAvale kutte ke kATe AdamIko "har3akavAya" na hone pAve | agara ho gaI to rogIkA bacanA kaThina hai| For Private and Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 315 bAvale kutte ke kATekI cikitsaa| isake liye loga use kA~sIkI thAlI, AinA, pAnI aura jalAzayoMse dUra rakhate haiN| vaidyakameM bhI, viSa apane-Apa kupita na ho jAya isaliye, davA khilAkara svayaM kupita karate haiN| jaba viSakA nakalI kopa hotA hai, taba rogIko jala-rahita zItala sthAnameM rakhate haiM / vahA~ rogIkI naqalI yA davAke kAraNase huI unmattatA zAnta ho jAtI hai| "suzruta meM aisI naqalI pAgalapana karAnevAlI davA likhI hai: zaraphoMkekI jar3a 1 tole, dhatUrekI jar3a 6 mAze aura cA~vala 6 mAze-ina tInoMko cA~valoMke pAnIke sAtha mahIna pIsakara golA-sA banA lo| phira usapara pA~ca-sAta dhatUrake patte lapeTakara pakA lo aura kutteke kATe hueko khilAo / isa davAke pacate samaya, agara unmattatA-pAgalapana Adi vikAra naz2ara AveM, to rogIko jalarahita zItala sthAnameM rakha do| isa taraha karanese davAkI vajahase unmAda Adi vikAra zAnta ho jAte haiM / agara phira bhI kucha viSa-vikAra bAqI rahe dIkheM, to tIna dina yA pA~ca dina bAda phira isI davAkI AdhI mAtrA do| dUsarI bAra davA denese saba viSa naSTa ho jaaygaa| jaba viSa ekadama naSTa ho jAya, rogIko snAna karAkara, garama dUdhake sAtha zAli yA sA~ThIke cA~valoMkA bhAta khilAo / yaha davA isaliye dI jAtI hai ki, viSa svayaM kupita na ho, varan isa davAse kupita ho| kyoMki agara viSa apane-Apa kupita hotA hai, to manuSya mara jAtA hai aura agara isa davAse kupita kiyA jAtA hai, to vaha zAnta hokara niHzeSa ho jAtA hai| yaha vidhi bar3I uttama hai / vaidyoMko avazya karanI cAhiye / sUcanA-kutte ke kATeke nirviSa honepara use snAna Adi karAkara, tez2a vamana virecanakI davA dekara zuddha kara lenA bahuta hI z2arUrI hai, kyoMki agara binA zodhana kiye ghAva bhara bhI jAyagA, to viSa samaya pAkara phira kupita ho sakatA hai| cU~ ki vamana-virecanakA kAma bar3A kaThina hai, ataH isa prakArakA ilAja vaidyoMko hI karanA cAhiye / vAgbhaTTane likhA hai:-- For Private and Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 316 cikitsA-candrodaya / arkakSIrayutaM cAsya yojyamAzu virecanam / AkakA dUdha-milA huA julAba kutte ke kATe hueko jaldI hI denA cAhiye / noTa-zrAkakA dUdha, tilakA tela, tilakuTa, gur3a, dhatUrekI jar3a aura safeda punarnavA--viSakhaparA--ye saba kutte ke kATeko parama hitakArI haiN| ..... ... ........... o canda apane-parAye parIkSita upAya / ... .... . .... abhI gata vaizAkha saM0 1680 meM, hama apanI kanyAkI zAdI karane mathurA gaye the| hamAre pAsake gharameM eka manuSyako kuttene kaattaa| hamAre yahA~, kAmavanase, hamAre eka nAtedAra Aye the| unhoMne kahA, ki nIce likhe upAyase aneka manuSya pAgala kutteke kATanepara ArAma hue haiN| isake sivA, hamane unake kahanese pahale bhI isa upAyakI tArIfa dihAtake logoMse sunI thI:-- pahale kutte ke kATe sthAnapara cirAgakA tela lagAo / phira lAla mirca pIsakara jakhmameM dAba do| Uparase makar3IkA jAlA dhara do aura vahA~ kasakara paTTI bA~dha do| isa upAyako aurateM bhI jAnatI haiN| yaha upAya bahuta kama phela hotA hai / "vaidyakalpataru" meM eka sajjana likhate haiM:-- (1) pAgala kutte ke kATate hI, usake kATe hue bhAgako kATakara jalA do| (2) viSa dUra ho jAnepara, rogIko khAneke liye snAyu zithila karanevAlI davAe~--aphIma, bhA~ga yA belADonA prabhRti do / . (3) agara kuttekA kATA huA AdamI adhika aphIma pacAle, to usase viSake kIr3e nikala jAveM aura rogI baca jaave| For Private and Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 317 - bAvale kutte ke kATekI cikitsaa| (4) kukurabela nAmakI vanaspati pilAnese khUba dasta aura qaya hote aura viSaile jantu marakara nikala jAte haiN| kutte ke kATanepara nIceke lepa uttama haiM:(1) lahasanako sirake meM pIsakara ghAvapara lepa kro| (2) pyAjakA rasa zahada meM milAkara lepa kro| (3) kucalA AdamIke mUtrameM pIsakara lgaao| (4) kucalA zarAbameM pIsakara lgaao| (5) zuddha kucalA, zuddha teliyA viSa aura zuddha caukiyA suhAgA-inheM samAna-samAna lekara pIsa lo aura rakha do| isameMse rattI-rattI-bhara davA khilAnese, bAvale kuttekA kATA, 21 dinameM, Izvara-kRpAse ArAma ho jAtA hai| (6) lhisaur3eke patte 1 tole aura kAlImirca 1 mAze-Adha pAva jalameM ghoTakara 6 yA 15 dina pInese kuttekA kATA AdamI ArAma ho jAtA hai| (7) donoM jIre aura kAlImirca pIsakara 1 mahIne taka pInese kuttekA viSa zAnta ho jAtA hai| . (8) agara kutteke kATanese zarIrapara kor3hake-se cakaca ho jAya, to AmalAsAra gaMdhaka 6 mAze, nIlAthothA 6 mAze aura jamAlagoTA 6 mAze-tInoMko pIsa-chAnakara ghImeM milA do| phira usa ghIko tAmbeke bartanameM rakhakara, 101 bAra dhoo| isa ghIko zarIrameM lagAkara 3 ghaNTe taka Aga taapo| agara tApanese sAre zarIrapara bAjareke-se dAne ho jAya, to dUsare dina gobara malakara nahA ddaalo| basa, saba zikAyateM raphA ho jaayeNgii| noTa-isa ghIko A~khoM aura galepara mata lgaanaa| matalaba yaha ki, ise galese Upara mata lagAnA / For Private and Personal Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 318 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya | zvAna - viSa nAzaka nusakhe / (1) kar3avI toraI kA reze sameta gUdA nikaalo| phira isa gUdeko eka pAva pAnI meM Adha ghaNTe taka bhigo rakho / zeSameM, isako masala-chAnakara, balAnusAra, pA~ca dina taka, nitya, savere pIo / isase dasta aura kraya hokara viSa nikala jAtA hai| bAvale kutte kA kaisA bhI viSa kyoM na ho, isa davA se avazya ArAma ho jAtA hai, bazarte ki Ayu ho, aura jagadIzakI kRpA ho / noTa- barasAta nikala jAne taka pathya rakhanA bahuta jarUrI hai| kar3avI toraI jaMgalI honI cAhiye / (2) kukura bhA~gareko pIsakara pIne aura usIkA lepa karanese kutta e kA viSa naSTa ho jAtA hai / noTa-bhA~gareke per3a jalake pAsakI z2amInameM bahuta hote haiM / inakI zAkhoM meM kAlApana hotA hai / pattoMkA rasa kAlA-sA hotA hai / safa eda, kAle aura 1 pIle-tIna tarahake phUloM ke bhedase ye tIna tarahake hote haiM / isakI mAtrA 2 mAkI hai| (3) Ake dUdhakA lepa kutte aura bicchU ke kATe sthAnapara lagAne se avazya ArAma ho jAtA hai / bahuta hI uttama yoga hai / noTa - Uparake tInoM nusakha zraz2amUdA haiM / aneka bAra parIkSA kI hai / jinakI z2indagI thI, ve baca gaye / "vaidyasarvasva meM likhA hai: ---- viSamarkapayeolepaH zvAnavRzcikayorjayet / kaukkuru pAnalepAbhyAmathazvAnaviSaM haret || artha vahI hai jo naM0 2 aura 3 meM likhA hai / to tatkAla, binA dera kiye, thor3A-sA sindUra milAkara ( 4 ) agara kisIko pAgala kuttA yA pAgala gIdar3a kATa khAya, safeda Aka kA dUdha nikAlakara, usameM use rUIke phAhepara rakhakara, kATe hue For Private and Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAvale kutteke kATekI cikitsA / 316 sthAnapara rakhakara bA~dha do / isa taraha niyamase, roja tAjA Akake dUdhameM sindUra milA-milAkara baaNdho| kitane hI dina isa upAyake karanese avazya ArAma ho jAyagA / jaba rUI sUkha jAya, utAra pheNko| parIkSita hai| noTa--isa rogameM pathya-pAlanakI sakhta z2arUrata hai / mAMsa, machalI, acAra, caTanI, sirakA, dahI, mAThA aura khaTAI Adi garama aura tIkSNa padArtha-apathya haiN| ___ (5) agara bAvalA kuttA kATa khAya, to purAnA ghI rogIko pilAo / sAtha hI dUdha aura ghI milAkara kATe hue sthAnapara sIMco yAnI inake tarar3e do| (6) saraphoMkekI jar3a aura dhatUrekI jar3a-ina donoMko cA~valoMke pAnImeM pIsakara, golA banA lo| phira usapara dhatUreke patte lapeTa do aura chAyAmeM baiThakara pakA lo / phira nikAlakara rogIko khilAo / isase kuttekA viSa naSTa ho jAtA hai| (7) dhatUrekI jar3ako dUdhake sAtha pIsakara pInese kuttakA viSa naSTa ho jAtA hai| ___ (8) aMkolakI jar3a cA~valoMke pAnIke sAtha pIsakara pInese kuttekA viSa dUra ho jAtA hai| .. ( 6 ) kaThUmarakI jar3a aura dhatUrekA phala-inako ekatra pIsakara, cA~valoMke jalake sAtha pInese kuttekA viSa dUra ho jAtA hai / noTa--kaThUmara gUlarakA hI eka bheda hai| (10) aMkolakI jar3ake ATha tole kAr3he cAra tole ghI DAlakaraH pInese kutte kA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| (11) lahasana, kAlImirca, pIpara, baca aura gAyakA pittA--ina sabako silapara pIsakara lugadI banA lo / isa davAke pIne, nasyakI taraha ghane, aMjana lagAne aura lepa karanese kutte kA viSa utara jAtA hai| noTa--yaha eka hI davA pIne, lepa karane, nAkameM sUMghane aura netroMmeM A~janese kutte ke kATe zrAdamIko ArAma karatI hai| For Private and Personal Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 320 cikitsaa-cndrody| (12) jalabeMtakI jar3a aura patta tathA kUTa-ina donoMko jalameM pakA aura zItala karake pInese kuttekA viSa dUra ho jAtA hai / parIkSita hai| (13) jalabeMtake patte aura usIkI jar3ako kUTa lo / phira unheM pAnImeM DAlakara kAr3hA kara lo / isa kADheko chAnakara aura zItala karake pInese kutte kA viSa naSTa ho jAtA hai / parIkSita hai| (14) jaMgalI kar3avI toraI ke kAr3hemeM ghI milAkara pInese vamana hotI aura viSa utara jAtA hai / parIkSita hai| noTa-yaha nusakhA, kuroke viSoM Adi aneka tarahake viSoMpara calatA hai| sabhItarahake viSoMmeM vamana karAnA sarvazreSTha upAya hai aura isa davAse vamana hokara viSa nikala jAtA hai| (15) "tibbe akabarI" meM likhA hai, jo kuttA kATe usIkA thor3A-sA khUna nikAlakara, pAnImeM milAkara, kutte ke kATe AdamIko pilAo / isake pInese bAvale kutte kA viSa asara na kregaa| _____ noTa--yaha usI tarahakA nusakhA hai, jisa taraha hamAre AyurvedameM jo sA~pa kATe, usIke kATane kI salAha dI gaI hai| kATanese sA~pakA khUna rogIke peTameM jAtA hai aura usake viSako car3hane nahIM detaa| (16) kutte ke kATe sthAnapara, kuvalA AdamIke pezAbameM auTAkara aura phira pIsakara lepa karanese bar3A lAbha hotA hai| ___noTa-sAtha hI kucaleko zarAbameM zrauTAkara, usakI chAla utAra phaiNko| phira usameMse eka ratto roz2a kutte ke kATe prAdamIko khilAyo / athavA kucaleko pAnImeM zrauTAkara aura thor3A gur3a milAkara rogoko khilAyo / kucalekI mAtrA z2iyAdA na hone pAve / bAvale kutteke kATanepara kucalA sarvottama davA hai / kaI bAra parIkSA kI hai| (17) jo kuttA kATe, usIkI jIbhako kATakara jalA lo / phira usakI rAkhako kATe hue ghAvapara chir3ako / isa upAyase jahara asara nahIM karegA aura kuttekA kATA ghAva bhara jaaygaa| (18) talainA nAmaka davAko DibbImeM rakhakara banda karado aura For Private and Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAvale kutte ke kATekI cikitsA / bhItara hI sUkhane do| phira isako eka cane-bhara lekara, thor3ese gur3ameM milAkara, kutteke kATe AdamIko khilaao| isake sevana karanese kutteke kATanese bAvalA huA AdamI bhI ArAma ho jAtA hai| eka hakIma sAhaba ise apanA AjamUdA nusatA kahate haiN| (16) aMgUrakI lakar3IkI rAkha sirakemeM milAkara kutteke kATe sthAnapara lagAnese lAbha hotA hai| (20) lAla bAnAtake Tukar3eke cane-cane samAna sAta Tukar3e kATa lo| phira hara Tukar3eko gur3ameM milAkara, sAta goliyA~ banA lo / ina goliyoMke khAnese kuttekA kATA ArAma ho jAtA hai / yaha eka a~garejakA kahA huA nusakhA hai| . (21) jisa kuttene kATA ho, usIke bAla jalAkara rAkha kara lo| isa rAkhako kATe sthAnapara chir3ako / avazya lAbha hogaa| . (22) kalauMjIkI javArasa kutte ke kATe AdamIko bar3I muphIda hai / ise khAnA caahiye| (23) kutte kI kATI jagahapara mUlIke patte garama karake rakhanese avazya lAbha hotA hai| (24) kutte ke kATe sthAnapara cUhekI maiMganI pIsakara lgaao|| (25) kutteke kATe sthAnapara samhAlUke patte pIsakara lepa kro| (26) bAjarekA phUla-jo bAlake andara hotA hai-eka mAze-bhara lekara gur3ameM lapeTakara, golI banAkara, roja khilAnese kuttekA kATA ArAma ho jAtA hai| (27) cAlIsa mAze kalauMjI phA~kakara, Uparase gunagunA pAnI pInese kutteke kATeko lAbha hotA hai| tIna dina ise phA~kanA cAhiye / (28) kutte ke kATe sthAnapara pachane lagAne yAnI khuracane aura vana nikAla deneke bAda rAIko pIsakara lepa kro| acchA upAya hai| . (26) vijayasAra aura jaTAmAsIko silapara pIsakara pAnImeM chAna lo| phira eka "mAtulugakA phala' khAkara Uparase yahI chanA For Private and Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 322 cikitsA-candrodaya / huA davAkA pAnI pIlo / isa nusanese pAgala kuttekA kATA nizcaya hI ArAma ho jAtA hai| . (30) "tibbe akabarI"meM likhA hai, kutteke kATe sthAnapara sirakA malo yA Unako sirakemeM bhigokara rkho| agara sirake meM thor3AsA gule-rogana bhI milA do to aura bhI acchA / ___ ( 31 ) kutteke kATe sthAnapara thor3A-khA papar3iyA nona sirakeMmeM milAkara bA~dha do aura hara tIsare dina use badalate rho| (32) pyAz2a, namaka, zahada, papar3iyA nona aura sirakA- inako milAkara lagAnese kuttekA kATA ArAma ho jAtA hai| (33) namaka, pyAja, tutalI, bAkalA, kar3avA bAdAma aura sAfa zahada-inako milAkara kutteke kATe sthAnapara lagAnese ArAma hotA hai| (34) dhatUreke zodhe hue bIja isa taraha khAya--pahale dina 1, dUsare dina 2, tIsare dina 3--isa taraha 21 dina taka roz2a eka-eka bIja bar3hAyA jAya / phira 21 bIja khAkara, roja eka-eka bIja ghaTAkara khAya aura 1 para A jAya / isa taraha dhatUrake bIja bar3hA-ghaTAkara khAnese kuttekA viSa nizcaya hI naSTa ho jAtA hai; para bIjoMko zAstra-vidhise zodhe binA na khAnA cAhiye / noTa-dhatUreke bIjoMko 12 ghaNTe taka go-mUtrameM bhigo rakho, phira nikAlakara sukhA lo aura unakI bhUsI dUra kara do| basa, isa taraha ve zuddha ho jAya~ge / jaukake viSakI cikitsA / varNana / KORAK ke nirviSa aura viSailI donoM tarahakI hotI haiN| nirviSa jo jauMkeM khUna bigar3a jAnepara zarIrapara lagAI jAtI haiN| ye REE mailA yA gandA khUna pIkara moTI ho jAtI aura phira gira par3atI haiM / jauMkoMkA dhandhA karanevAloMko jaharI jauMkeM na pAlanI For Private and Personal Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khaTamala bhagAne ke upAya / 323 cAhiyeM, kyoMki jaharIlI jauMkoMke kATanese khujalI, sUjana, jvara aura mUrchA hotI hai| koI-koI likhate haiM, jalana, pakAva, visarpa, khujalI aura phor3e-phunsI bhI hote haiN| koI sapheda kor3hakA ho jAnA bhI kahate haiN| viSailI jauMkoM kI pahacAna / viSailI jauMke lAla, sapheda, ghora kAlI, bahuta capala, bIcase moTI, roe~ vAlI aura indradhanuSakI-sI dhArIvAlI hotI haiM / inhIMke kATanese uparokta vikAra hote haiN| ___ AsAma aura dArjiliGgakI tarafa ye pA~voM meM cipaTa jAtI aura bar3I takalIpha detI haiM, ataH jaGgaloMmeM phiranevAloMko Takhane taka jUte aura pAyajAmA pahanakara ghUmanA caahiye| cikitsaa| sirasa, mAlakA~ganI, arjunakI chAla, lhisaur3ekI chAla aura bar3a, pIpara, gUlara, pAkhara aura pArasa pIpala--ina sabakI chAloMko pAnImeM pIsakara pIne aura lagAnese jauMkakA kATA huA ArAma ho jAtA hai| noTa-jauMkakA viSa nAza karanevAle aura nusakha 'kITa-viSa-cikitsA meM likhe haiN| | khaTamala bhagAneke upaay| PA khAToMke andara rahate haiM / kalakattemeM to dIvAroM, kitAboM, ye tijoriyoMkI sandhoM aura kapar3oMmeM bAja-bAz2a vakta burI As Pe tarahase bhara jAte haiM / rAtako cIMTiyoMkI-sI katAra nikalatI hai| tar3akA honese pahale hI ye apane-apane sthAnoMmeM jA chipate haiN| ye manuSyakA khUna pI-pIkara moTe hote aura rAtako nIMdabhara sone nahIM dete| For Private and Personal Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 324 cikitsA candrodaya | agara inase bacanA cAho to nIce likhe upAya karo: ( 1 ) bistara, takiye aura gadda e khUba sAfa rakho / unheM dUsare - tIsare dina dekhate rho| cAdaroMko roja yA dUsare-tIsare dina dho lo yA dhulavA lo / palaMgoM para kiramica yA aura koI kapar3A isa taraha mar3havAlo, ki khaTamaloMke rahaneko jagaha na mile / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 2 ) jaba safedI karAo, cUne meM thor3I-sI gandhaka bhI milA do / isa taraha safedI karAnese khaTamala dIvAroM meM na raheMge / (3) ghara aura khAToM meM gandhakakI dhUnI do / ( 4 ) jina cIjoM se ye na nikalate hoM, unameM gandhakakA dhUA~ pahu~cAo / athavA maruveke kAr3he meM nIlAthothA milAkara, usa pAnI se unheM dho DAlo aura gharako bhI usI jalase dhoo / maruve aura gandhakakI bU khaTamaloM ko pasanda nahIM / OOOOOOO... 30005 000000000 zera aura cIteke kiye jakhmoMkI cikitsA | 0000000 gasenameM likhA hai, - bAgha, siMha, bher3iyA, gIdar3a, kuttA, caupAye jAnavara aura jaMgalI AdamiyoMke nAkhUnoM aura dA~toM meM viSa hotA hai / inake nAkhUnoM aura dA~toMse ghAva hokara, vaha sthAna sUja jAtA aura khUna bahatA tathA jvara ho AtA hai / " tibbe akabarI' meM likhA hai, cIte aura zera prabhRti jAnavaroM ke dA~toM aura paMjoM meM z2ahara hotA hai / ataH pahale pachane lagAkara viSa nikAlanA cAhiye, usake bAda lepa vag2airaH karane cAhiyeM / ( 1 ) cAya auTAkara, usIse zerakA kiyA huA ghAva dhoo| faurana ArAma hogaa| For Private and Personal Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zera aura cIteke kiye jakhmoMkI cikitsA / 325 (2) pachanoMse mavAda nikAlakara, jarAvanda, sausanakI jar3a aura zahada-ina tInoMko milAkara zera ityAdike kiye hue ghAvoMpara lepa kro| .. (3) tAmbekA burAdA, sausanakI jar3a, cA~dIkA maila, moma aura jaitUnakA tela-ina sabako milAkara ghAvapara lgaao| isa marahamase zera, cIte, bAgha, bher3iye aura bandara Adi sabhI caupAyoMke kiye hue ghAva ArAma ho jAte haiN| __ (4) agara siMha yA zerakA bAla kisI taraha khA liyA jAtA hai to baiThate samaya peTa meM darda hotA hai / zerakA bAla khAnevAlA AdamI agara araNDake pattepara pezAba karatA hai, to patteke Tukar3e-Tukar3e ho jAte haiM / yahI zerakA bAla khAnekI pahacAna hai| agara zerakA bAla khAyA ho aura parIkSAse nizcaya ho jAya, to nIce likhe upAya karoH (ka) kasauMdIke pattoMkA svarasa 3 dina piio| (kha ) tIna-cAra jhIMge nigala jaao| (5) bher3iyA, bAgha, teMduA, rIcha, syAra, ghor3A aura sIMgavAle jAnavaroMke kATe hue sthAnapara tela malanA caahiye| (6) mokheke bIja, patte yA jar3a-inameMse kisI ekakA lepa karanese bher3iye aura bAgha Adi naM05 meM likhe jAnavaroMkA viSa naSTa ho jAtA hai| (7) Ikha, rAla, sarasoM, dhatUreke patte, Akake patte aura arjunake phUla--ina sabako milAkara, inakI dhUnI denese sthAvara aura jaMgama donoM tarahake viSa nAza ho jAte haiN| jisa jagaha yaha dhUnI dI jAtI hai vahA~ sarpa, maiMDaka evaM anya kIr3e kucha bhI nahIM kara sakate / isa dhUnIse ina sabakA viSa tatkAla nAza ho jAtA hai| naM0 5 meM likhe jAnavaroMke kATanepara bhI yaha dhUnI pUrA phAyadA karatI hai, ataH unake kATanepara ise avazya kAmameM laao| (8) belagirI, arahara, javAkhAra, pADhala, cItA, kamala, kumbhera For Private and Personal Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 326 cikitsA-candrodaya / aura semala - ina sabakA kAr3hA banAkara, usa kAr3he dvArA zera Adike kATe sthAnako sIMcanese yA isa kAr3hekA tarar3A denese naM05 meM likhe sabhI jAnavaroMkA viSa zAnta ho jAtA hai / AKAIRMIRRIMAAIK mnndduuk-viss-cikitsaa| Daka bahuta tarahake hote haiN| unameM se jaharIle maiMDaka ATha prakArake hote haiM:-- (1) kAlA, (2) harA, (3) lAla, (4 ) jauke raMgakA, (5) dahoke raMgakA, (6) kuhaka, (7) bhra kuTa, aura (8) koTika / __inameMse pahale chai maiMDakoMmeM jahara to hotA hai, para kama hotA hai / inake kATanese kATe hue sthAnameM bar3I khujalI calatI hai aura mukhase pIle-pIle bhAga girate haiM / bhrakuTa aura koTika bar3e bhArI jaharI hote haiN| inake kATanese kATI huI jagahameM bar3I bhArI khAja calatI hai, maiM hase pIle pIle jhAga girate haiM, bar3I jalana hotI hai, kya hotI haiM, aura ghora mUrchA yA behozI hotI hai / koTikakA kATA huA AdamI ArAma nahIM hotaa| noTa-koTika maiMDaka bIrabahuTTIke zrAkArakA hotA hai| "baMgasena meM likhA haiH-viSaile maiMDakake kATanese maiMDakakA eka hI dA~ta lagatA hai / dA~ta lage sthAnameM vedanA-yukta pIlI sUjana hotI hai, pyAsa lagatI, vamana hotI aura nIMda AtI hai| ___ "tibbe akabarI" meM likhA hai,--jo maiMDaka lAla raMgake hote haiM, unakA viSa burA hotA hai| yaha maiMDaka jisa jAnavarako dUrase bhI dekhatA hai, usIpara jorase kUdakara AtA hai| agara yaha kisI taraha nahIM kATa sakatA, to jise kATanA cAhatA hai use phUMkatA hai| phUMkanese bhI bhArI sUjana car3hatI aura mRtyu taka ho jAtI hai / For Private and Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 327 bher3iye aura bandarake kATekI cikitsaa| naharI aura jaMgalI maiMDakoMke kATanese narma sUjana hotI hai| unakA aura zItala viSoMkA eka ilAja hai| noTa-lAla maiMDoMke kATane para "tiriyAka kabIra" denA acchA hai| maiMDaka-viSa nAzaka upAya / Q927 PRO0299229272572572ra7272392923929.7 SRO sirasake bIjoMko thUharake dUdhameM pIsakara lepa karanese maiMDakakA viSa tatkAla zAnta ho jAtA hai| KHABARRIERREARRERAK bher3iye aura bandarake kATekI cikitsA / KAKKAR ndarake kATanese bhI manuSyako bar3I pIr3A hotI hai aura bU kabhI-kabhI ghAva bar3I dikkatase ArAma hote haiN| bandarake RAKER kATanepara nIceke upAya bahuta uttama haiM:-- ( 1 ) murdAsaMga aura namaka pAnImeM pIsakara kATI huI jagahapara mlo| (2) kATI huI jagahapara kalauMjI aura zahada milAkara lgaao| isase ghAva khulA rahegA aura viSa nikala jaaygaa| (3) kATe hue sthAnapara pyAja pIsakara mlo| (4) jarAvanda, sausanakI jar3a aura zahada-ina tInoMko milAkara ghAvapara lepa kro| (5) pyAja aura namaka kUTa-pIsakara bandarake ghAvapara rkho| . (6) tAmbekA burAdA, sausanakI jar3a, cA~dIkA maila, moma aura jaitUna kA tela-inako milAkara marahama banA lo| sirakese ghAvako dhokara, yaha malahama lagAnese bandara aura bher3iyekA kATA For Private and Personal Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 328 - cikitsA-candrodaya / huA sthAna avazya ArAma ho jAtA hai / isa kAmake liye yaha marahama bar3I hI uttama hai| ___ noTa--momako galAkara jaitUnake telameM milA lo| phira zeSa tInoMko khUba mahIna pIsakara milA do| basa, marahama bana jaaygii| sUcanA-bandara yA bher3iyeke kATanepara pahale pachane lagAkara z2ahara nikAla do, phira lepa yA marahama lagAyo / 0086863636363666668600 makar3Ike viSakI cikitsA / 0038860606068686868680 0000 hate haiM. kisI samaya vizvAmitra rAjA mahAmunivaziSThajIke eka AzramameM gaye aura unheM gussA dilaayaa| vaziSThajIko OC krodha AyA, usase unake lalATapara pasIne A gye| vaha pasIne sAmane par3I huI gAyakI kuTTIpara par3e; unase hI, aneka prakArake lUtA nAmake kIr3e paidA ho gye| .lUtA yA makar3Ike kATanese kATA huA sthAna sar3a jAtA hai, khUna bahane lagatA hai, jvara car3ha AtA hai, dAha hotA hai, atisAra aura tridoSake roga hote haiM, nAnA prakArakI phunsiyA~ hotI haiM, bar3e-bar3e cakatte ho jAte haiM aura bar3I gaMbhIra, komala, lAla, capala, kalAI liye hue sUjana hotI hai / ye saba makar3Ike kATaneke sAmAnya lakSaNa haiN| .. agara kATe hue sthAnapara kAlA yA kisI kadara jhA~IvAlA, jAle sameta, jaleke samAna, atyanta pakanevAlA aura kleda, sUjana tathA jvara sahita ghAva ho, to samajho ki dUSI viSa nAmakI makar3Ine kATA hai| asAdhya lUtA yA makar3Ike kATaneke lakSaNa / - agara asAdhya makar3I kATatI hai, to sUjana car3hatI hai, lAla sapheda aura pIlI-pIlI phunsiyA~ hotI haiM, jvara AtA hai, prANAnta karane For Private and Personal Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir PAAAAAA makar3Ike viSakI cikitsA / 326. vAlI jalana hotI hai, zvAsa calatA hai, hicakiyA~ AtI haiM aura sirameM darda hotA hai| hamAre AyurvedameM makar3iyoMkI bahuta kismeM likhI haiN| trimaNDala Adi ATha kaSTasAdhya aura sauvarNika Adi ATha asAdhya makar3iyA~ hotI haiM / ye rAIke dAnese lekara tIna-tIna aura cAra-cAra iJca taka bar3I hotI haiN| ____ bahuta bar3I aura ugra viSavAlI makar3iyA~ ghora vanoMmeM hotI haiM, jinake kATanese manuSyake prANAnta hI ho jAte haiM, parantu gRhasthoMke gharoMmeM aisI jaharIlI makar3iyA~ nahIM hotI; para jo hotI haiM, ve bhI kama duHkhadAyinI nahIM hotii| makar3iyoMkI mu~hakI lAra, nAkhUna, mala, mUtra, dAr3ha, raja aura vIrya sabameM jahara hotA hai| bahuta karake makar3IkI lAra yA cepameM jahara hotA hai / makar3IkI lAra yA cepa jahA~ laga jAte haiM, vahIM dAphar3adadaure, sUjana, ghAva aura phunsiyA~ ho jAtI haiN| ghAva sar3ane lagatA hai| usameM bar3I jalana hotI aura jvara tathA atisAra roga bhI ho jAte haiN| yaha dekhanemeM mAmUlI jAnavara hai, para hai bar3A bhayAnaka, ataH gRhasthoMko ise gharameM DerA na jamAne denA cAhiye / agara eka makar3I bhI hotI hai, to phira saikar3oM ho jAtI haiN| kyoMki eka eka makar3I saikar3oM-haz2AroM, tilase bhI choTe-choTe aNDe detI hai| agara unakI lAra yA cepa kapar3oMse laga jAte haiM aura manuSya unhIM kapar3oMko binA dhoye pahana letA hai, to usake zarIrameM makar3IkA viSa praveza kara jAtA hai| isa taraha agara makar3I khAne-pIneke padArthoM meM apanA mala, mUtra, vIrya yA lAra girA detI hai, to bhI bhayAnaka pariNAma hotA hai, ataH gRhasthoMko apane gharoMmeM hara mahIne yA dUsare-tIsare mahIne saphedI karAnI cAhiye aura inheM dekhate hI kisI bhI upAyase bhagA denA caahiye| aurateM makar3Ike vikAra honepara makar3I masalanA kahatI haiN| 42 For Private and Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 330 cikitsA-candrodaya / ra makar3I-viSa-nAzaka nusakhe / (1) phUla priyaMgU , haldI, dAruhaldI, zahada, ghI aura padmAkha - ina sabako milAkara sevana karanese saba tarahake kIr3oM aura makar3IkA viSa naSTa ho jAtA hai| (2) karaMja, prAkakA dUdha, kanera, atIsa, cItA aura akharoTa-- ina sabake svarasake dvArA pakAyA huA tela lagAnese makar3IkA kiyA huA ghAva naSTa ho jAtA hai| (3) maNDavA pAnImeM pIsakara lagAnese makar3Ike vikAra phunsI vagairaH nAza ho jAte haiN| (4) safeda jIrA aura soMTha--pAnImeM pIsakara lagAnese makar3I ke vikAra nAza ho jAte haiM ! ( 5 ) keMcue pIsakara malanese makar3IkA jahara aura usake dAne ArAma ho jAte haiN| noTa--kaiMcue na mile to unakI miTTI hI malanI caahiye| (6) cUneko nIbUke rasameM kharala karake malanese makar3Ike dAne miTa jAte haiN| (7) cUneko mIThe tela aura cirauMjI ke sAtha pIsakara lepa karanese makar3Ike dAne naSTa ho jAte haiN| (8) lAla candana, sapheda candana aura murdAsaMga--ina tInoMko pIsakara lagAnese makar3IkA jahara nAza ho jAtA hai| (6) khalI aura haldI pAnImeM pIsakara lepa karanese makar3IkA viSa nAza ho jAtA hai| (10) haldI, dAruhaldI, ma~jITha, pataMga aura nAgakezara-ina sabako zItala jalameM ekatra pIsakara, kATane ke sthAnapara lepa karanese makar3IkA viSa zAnta ho jAtA hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir makar3I-viSa-nAzaka nusakhne / 331 (11) kaTabhI, arjuna, sirasa, bela aura dUdhavAle vRkSoM (pAkhara, bar3a, gUlara, pIpala aura beliyA pIpara) kI chAloMke kAr3he, kalka yA cUrNake sevana karanese makar3I aura dUsare kIr3oMkA viSa naSTa ho jAtA hai| / 12) candana, padmAkha, kUTa, tagara, khasa, pAr3hala, nirguNDI , sArivA aura bela--ina sabako ekatra pIsakara lepa karanese makar3IkA viSa naSTa ho jAtA hai| (13) candana, padmAkha, khasa, sirasa, samhAlU, kSIravidArI, tagara, kUTa, sArivA, sugandhavAlA, pADhara, bela aura zatAvara-ina sabako ekatra pIsakara lepa karanese makar3IkA viSa nAza ho jAtA hai| (14) candana, padmAkha, kUTa, javAsA, khasa, pAr3hala, nirguNDI, sArivA aura lhisaur3A--ina sabako ekatra pIsakara lepa karanese makar3IkA viSa nAza ho jAtA hai| parIkSita hai| noTa-naM0 12 aura naM0 14 ke nusakhe meM koI bar3A bheda nhiiN| usameM tagara aura bela hai, isameM javAsA aura lhisaur3A hai; zeSa davAyeM donoMmeM eka hI haiN| (15) kar3avI khalakI 7 dina dhUnI denese makar3IkA viSa naSTa ho jAtA hai| noTa-isake sAtha hI khalI aura haldIko pAnIke sAtha pIsakara inakA lepa kiyA jAya, to kyA kahanA, phaurana ArAma ho| parIkSita hai| "vaidyasarvasva"meM likhA haiH-- yAti gomayalepena kaMDUH khajU bhavA tthaa|| kaTupiNyAka dhUmakaiH makarIjaMviSaM yAti saptAhaparivartitaH / / (16) safeda punarnavAkI jar3ako mahIna pIsakara aura makkhanameM milAkara lagAnese makar3Ike viSase hue vikAra naSTa ho jAte haiN| (17) apAmArgakI jar3ako mahIna pIsakara aura makkhanameM milAkara lagAnese makar3Ike cepase hue dAphar3a-dadaure aura phunsI Adi saba nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 332 cikitsA-candrodaya / (18) gUlara, pIpara, pArasa-pIpala, bar3a aura pAkhara--ina pA~coM dUdhavAle per3oMkI chAloMkA kAr3hA karake zItala kara lo aura isase makar3Ike viSase hue ghAva aura phunsI Adiko dhoo| bahuta jaldI lAbha hogaa| (16) katthA 2 tole, kapUra 1 tole aura sindUra 6 mAze- ina tInoMko mahIna pIsakara bArIka kapar3emeM chAna lo aura 100. bAra dhule ghI yA makkhanameM milA do| isa makkhanase makar3Ike ghAva, phunsI aura sUjana Adi saba naSTa ho jAte haiN| bar3I hI uttama marahama hai| parIkSita hai| (20) caulAIkA sAga pAnImeM pIsakara lagAnese makar3IkA viSa zAnta ho jAtA hai| Mailni JALORE (SD LATION For Private and Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir diichu hcche ! - - ~ ~-~ For Private and Personal Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * AR ANWRAIWWWNARWwwwwKNOWwwwNNEL.2. strI-rogoMkI cikitsA / ASTRA NMAMMOH3 pradara rogakA bayAna / pradara rogake nidAna-kAraNa / OR bhI jAnate haiM, ki striyoMko hara mahIne rajodharma hotA hai| zAha / jaba striyoMko rajodharma hotA hai; taba unakI yonise eka 80 prakArakA khUna cAra yA pA~ca dinoM taka bahatA rahatA aura phira banda ho jAtA hai / isake bAda yadi unheM garbha nahIM rahatA athavA unako rajodharma banda ho jAnekA roga nahIM ho jAtA, to vaha phira dUsare mahInemeM rajasvalA hotI haiM aura unakI yonise phira cAra-pA~ca dinoM taka Artava yA khUna bahatA hai| yaha rajodharma honA,- koI roga nahIM, para striyoMke ArogyakI nizAnI hai| jisa strIko niyata samayapara ThIka rajodharma hotA hai, vaha sadA hRSTa-puSTa aura tandurusta rahatI hai| matalaba yaha, isa samaya yonise khUna bahanA,-roga nahIM samajhA jaataa| hA~, agara cAra-pA~ca dinase jiyAdA, barAbara khUna giratA rahatA hai, to aurata kamajora ho jAtI hai evaM aura bhI aneka roga ho jAte haiN| isakA ilAja kiyA jAtA hai| matalaba yaha ki, jaba nAnA prakArake mithyA AhAra-vihAroMse striyoMkI yonise khUna yA aneka raMgake rakta bahA karate haiM, taba kahate haiM, ki strIko "pradara sema" ho gayA hai| For Private and Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .336 cikitsA - candrodaya | "bhAvaprakAza" meM likhA hai - jaba duSTa raja bahuta hI z2iyAdA bahatI hai, zarIra TUTatA hai, aGgoM meM vedanA hotI hai evaM zUlakI-sI pIr3A hotI hai, taba kahate haiM - " pradara roga" huA / "vaidyaratna" meM likhA haiH - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atimArgAtigamanaprabhUtasuratAdibhiH / pradaro jAyate strINAM yoniraktasra tiHpRthuH // bahuta rAstA calane aura atyanta parizrama karanese striyoMko "pradara roga" hotA hai / isa roga meM yonise khUna bahatA hai / " caraka" meM likhA hai - agara strI namakIna, carapare, khaTTe, jalana karanevAle, cikane, abhiSyandI padArtha, gA~va ke aura jalake jIvoMkA mAMsa, khicar3I, khIra, dahI, sirakA aura zarAba prabhUtiko sadA yA z2iyAdA khAtI hai, to usakA "vAyu" kupita hotA aura khUna apane pramANase adhika bar3hatA hai / usa samaya vAyu usa qhUnako grahaNa karake, garbhAzayakI raja bahAnevAlI zirAoM kA Azraya lekara, usa -sthAna meM rahanevAle Arttavako bar3hAtI hai| cikitsA zAstra - vizArada vidvAn usI bar3he hue vAyusaMsRSTa raktapittako "asRgdara" yA "rakta pradara" kahate haiM / 'vaidyavinoda" meM likhA hai:-- madyAtipAnamatimaithuna garbhapAtAjIrNAdhya zoka garayoga divAti sutaiH / strINAma sRgdaragado bhavatIti tasya pratyudgatau bhramarujaudavathupralApau // daurbalya mohamada pANDugadAzca tandrA taM vAtapitta kaphajaM trividhaM tRSNA tathA nilarujo bahudhA bhavanti / caturtha doSodbhavaM pradararogamidaM vadanti // bahuta hI zarAba pIne, atyanta maithuna karane, garbhapAta hone yA garbha girane, ajIrNa hone, rAha calane, zoka yA raJja karane, kRtrima For Private and Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara rog| 337 viSakA yoga hone aura dinameM bahuta sone vagairaH kAraNoMse striyoMko "amRgdara" yA "pradara" roga paidA hotA hai| isa pradara-rogake atyanta bar3hanepara bhrama, vyathA, dAha-jalana, santApa, bakavAda, kamajorI, moha, mada, pANDuroga, tandrA, tRSNA aura bahutase 'vAta-roga" ho jAte haiM / yaha pradara-roga vAta, pitta, kapha aura sannipAta-ina bhedoMse cAra tarahakA hotA hai| "bhAvaprakAza" meM pradara-roga honeke nIce likhe kAraNa likhe haiM:(1) viruddha bhojana krnaa| (2) madya piinaa| (3) bhojana-para-bhojana karanA / (4) ajIrNa honA / (5) garbha girnaa| (6) ati maithuna krnaa| (7) adhika rAha calanA / (8) bahuta zoka karanA / (6) atyanta karSaNa krnaa| (10) bahuta bojha uThAnA / (11) coTa lgnaa| (12) dinameM sonA / (13) hAthI yA ghor3epara car3hakara unheM khUba bhagAnA / pradara-rogakI kismeM / pradara-roga cAra tarahakA hotA hai:(1) vaatj-prdr| (2) pittaja-pradara / (2) kAja-pradara (4) sannipAtaja-pradara / vAtaja-pradake lakSaNa / agara vAtaja pradara-roga hotA hai, to rUkhA, lAla, jhAgadAra, vyathAsahita, mAMsake dhovana-jaisA aura thor3A-thor3A khUna bahA karatA hai| ___ noTa-"caraka meM likhA hai---vAtaja pradarakA khUna jhAgadAra, rUkhA, sA~valA athavA akele lAla raMgakA hotA hai / vaha dekhane meM DhAkake kAr3heke-se raGgakA hotA hai| usake sAtha zUla hotA hai aura nahIM bhI hotA / lekina vAyu-kamara, vaMkSaNa, For Private and Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 338 - cikitsA-candrodaya / hRdaya, pasalI, pITha aura cUtar3oMmeM bar3e z2oroMse vedanA yA darda paidA karatA hai| vAtajanita pradarameM vAyukA kApa prabalatAse hotA hai aura vedanA yA darda karanA vAyukA kAma hai, isIse bAdIke pradarameM, kamara aura pITha vagaraHmeM bar3A darda hotA hai| pittaja-pradarake lakSaNa / agara pittake kAraNase pradara-roga hotA hai, to pIlA, nIlA, kAlA, lAla aura garama khUna bArambAra bahatA hai, isameM pittakI vajahase dAha - jalana Adi pIr3AyeM hotI haiN| noTa--khaTTa, namakIna, khArI aura garama padArthoM ke atyanta sevana karane se pitta kupita hotA aura pittajanita yA pittakA pradara paidA karatA hai| pitta-pradarameM khUna kucha-kucha nIlA, pIlA, kAlA aura atyanta garama hotA hai; bArambAra pIr3A hotI aura khUna giratA hai / isake sAtha jalana, pyAsa, mAha, bhrama aura jvara,-- ye upadrava bhI hote haiN| kafaja pradara ke lakSaNa / agara kaphase pradara hotA hai, to kacce rasavAlA, semala vagairake goMda-jaisA cikanA, kisI kadara pANDuvarNa aura tuccha dhAnyake dhovanake samAna khUna bahatA hai| noTa-bhArI prabhuti padArthoM ke bahuta hI z2iyAdA sevana karane se kapha kupita hotA aura kaphaja pradara-roga paidA karatA hai| isameM khUna picchala yA libalibA, pANDu raMgakA, bhArI, cikanA aura zItala hotA hai tathA zleSma mile hue khUnakA srAva hotA hai / pIr3A kama hotI hai, para vamana, aruci, hullAsa, zvAsa aura khA~sI-ye kaphake upadrava naz2ara Ate haiM / tridoSaja-pradara ke lakSaNa / agara tridoSa- sannipAta yA vAta-pitta-kapha-tInoM doSoMke kopase pradara-roga hotA hai, to zahada, ghI aura haratAlake raMgavAlA, For Private and Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 334 strI-rogoMkI cikitsA--pradara roga / majA aura zaGkhakI-sI gandhavAlA khUna bahatA hai| vidvAna loga isa cauthe pradara rogako asAdhya kahate haiM, ataH catura vaidyako isa pradarakA ilAja na karanA caahiye| noTa- "caraka' meM likhA hai-rajasrAva hone, strIke atyanta kaSTa pAne aura khUna nAza hone se; yAnI saba hetuoMke mila jAnese vAta, pitta aura kapha tInoM doSa kupita ho jAte haiN| ina tInoMmeM "vAyu" sabase z2iyAdA kupita hokara asAdhya kaphakA tyAga karatA hai; taba pittakI tez2IkemAre,pradarakA khUna badabUdAra, libalibA, pIlA aura jalA-sA ho jAtA hai / balavAn vAyu, zarIrakI sArI vasA aura medako grahaNa karake, yonikI rAhase, ghI, majA aura vasAke-se raMgavAlA padArtha hara samaya nikAlA karatA hai| isI vajahase ukta strIko pyAsa, dAha aura jvara prabhuti upadrava hote haiM / aisI kSINaraktA--kamaz2ora strIko asAdhya samajhanA cAhiye / khulAsA pahacAna / vAtaja pradarameM-rUkhA, jhAgadAra aura thor3A khUna bahatA hai| pittaja pradarameM-pIlA, nIlA, lAla aura garama khUna jAtA hai| kaphaja pradarameM--sapheda, lAla aura libalibA srAva hotA hai| tridoSaja pradarameM--badabUdAra, garama, zahadake samAna khUna bahatA hai| noTa--dhyAna rakhanA cAhiye, soma roga mUtra-mArgameM aura pradara roga garbhAzayameM hotA hai| kahA hai: somarUG mUtramArge syAtpradarogarbhavama'ni / atyanta rudhira bahaneke upadrava / / agara pradara rogavAlI strIke rogakA ilAja jaldI hI nahIM kiyA jAtA, usake zarIrase bahuta hI jiyAdA khUna nikala jAtA hai, to kamajorI aura behozI prabhRti aneka roga use A gherate haiN| "bhAvaprakAza" aura "baGgasena" prabhRti granthoM meM likhA hai: For Private and Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| tasyAtivRttauM daurbalyaM zramomUrchA madastRSA / dAhaH pralApaH pANDutvaM tandrA rogazca vAtajAH // bahuta khUna cUne yA giranese kamaz2orI, thakAna, behozI, nazA-sA banA rahanA, jalana honA, bakavAda karanA, zarIrakA pIlApana, U~gha-sI AnA aura A~kheM micanA tathA bAdIke roga--AkSepaka Adi utpanna ho jAte haiN| pradara roga bhI prANanAzaka hai / - Ajakala strI to kyA puruSa bhI Ayurveda nahIM par3hate / isIse rogoMkI pahacAna aura unakA natIjA nahIM jAnate / koI viralI hI strI hogI, jise koI-na-koI yoni-roga yA pradara Adi roga na ho| striyA~ ina rogoMko mAmUlI samajhatI haiM, isaliye lAjake mAre apane gharavAloMse bhI nahIM khtii| ataH roga dhIre-dhIre bar3hate rahate haiN| rogakI hAlatameM hI vrata-upavAsa, atyanta maithuna aura apane balase adhika mihanata vagairaH kiyA karatI haiM, jisase roga dina-dUnA aura rAta caugunA bar3hatA rahatA hai| jaba hara samaya par3e rahaneko dila cAhatA hai, kAma-dhandheko tabiyata nahIM cAhatI, sirameM cakkara Ate haiM, pyAsa bar3ha jAtI hai, zarIra pIlA yA safeda-ciTTA hone lagatA hai, taba gharavAloMkI A~kheM khulatI haiN| usa samaya savaidya bhI isa duSTa rogako ArAma karane meM nAkAmayAba hote haiN| bahuta kyA-zeSameM mUrkhA abalA isa kaThinase milane-yogya manuSya-dehako tyAgakara, apane pyAroMko rotA-vilapatA chor3akara, yamarAjake ghara calI jAtI hai| isaliye, samajhadAroMko avvala to isa rogake honeke kAraNoMse striyoMko vAkifa kara denA caahiye| phira bhI, agara yaha roga kisIko ho hI jAya, to phauranase bhI pahale isakA ilAja karanA yA karavAnA cAhiye / dekhiye AyurvedameM likhA hai:-- . . For Private and Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / 341 asRgdaro prANaharaH pradiSTaH strINAmatastaM vinivArayecca / saba tarahake pradara roga prANa nAza karate haiM, isaliye unako zIghra hI dUra karanA caahiye| ___ asAdhya pradarake lakSaNa / agara hara samaya khUna bahatA ho, pyAsa, dAha aura bukhAra ho, zarIra bahuta kamajora ho gayA ho, bahuta-sA khUna naSTa ho gayA ho, zarIrakA raGga pilAI liye safeda ho gayA ho, to catura vaidyako aise lakSaNoMvAlI rogiNIkA ilAja hAthameM na lenA caahiye| kyoMki isa dazAmeM pahu~cakara rogiNIkA ArAma honA asambhava hai| ye saba asAdhya rogake lakSaNa haiN| noTa--sucatura vaidya asAdhya rogIkA ilAja karake vRthA apanI badanAmI nahIM karAte / hA~, jinheM sAdhyAsAdhyakI pahacAna nahIM, ve hI aise asAdhya rogiyoMkI cikitsA karane lagate haiN| yahI bAta hama tridoSaja pradarake lakSaNoMke nIce, jo noTa likhA hai usameM, carakase likha Aye haiM / vaidyako sabhI bAteM yAda rakhanI cAhiye / ilAja hAthameM lekara pustaka dekhanA bhArI nAdAnI hai| __ ilAja banda karaneko zuddha zrAvake lakSaNa / . "caraka"meM likhA hai:-- mAsAniSpicchadAhArti paJcarAtrAnubandhi ca / naivAti bahulAtyalpamA zuddhamadizet // yadi strI mahIne-kI-mahIne RtumatI ho aura usakI yonise pA~ca rAtase jiyAdA khUna na gire aura usa RtukA khUna dAha, pIr3A aura cikinAIse rahita tathA bahuta z2iyAdA yA bahuta kama na ho, to kahate haiM ki zuddha Rtu huaa| ___aura bhI likhA hai,-RtukA khUna ciramiTIke raGgakA, lAla kamalake raGgakA athavA mahAvara yA bIrabahuTTIke raGgakA ho, to samajhanA cAhiye ki vizuddha Rtu huii| For Private and Personal Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 242. cikitsA-candrodaya / "vaidya-vinoda" meM likhA hai:zazAsravarNaM pratibhAsamAnaM lAkSArasenApi samaM tathA syAt / tadAtavaM zuddhamato vadanti naraMjayedvastramidaM yadetat / / agara strIke mAsika dharmakA khUna yA Artava kharagozake-se khUnake jaisA athavA lAkhake rasake samAna ho tathA usa khUnameM kapar3A tara karake pAnIse dhoyA jAya aura dhonepara khUnakA dAg2a na rahe, to usa Artava-- khUnako zuddha samajhanA cAhiye / ___ noTa-jaba vaidya samajhe ki rogiNIkA pradara-roga zrArAma ho gayA, taba use sandeha nivAraNArtha strIkA prArttava-- khUna isa taraha dekhanA cAhiye / agara strIkA Thoka mahInepara rajodarzana ho, khUna girate samaya jalana aura pIr3A na ho, khUnameM cikanApana na ho, usakA raGga ciramiTI, mahAvara, lAla kamala yA bIrabahuTTIkAsA ho athavA kharagozake khUna yA lAkhake rasa-jaisA ho aura usameM bhIgA kapar3A bedAg2a sAfa ho jAya evaM vaha khUna pA~ca dina taka bahakara banda ho jAya, to phira usako davA denA vRthA hai / vaha ArAma ho gii| para khUnake pA~ca dina taka bahane aura banda ho jAne meM eka bAtakA aura dhyAna rakhanA cAhiye; vaha yaha ki khUna cAhe tIna dina taka bahe, cAhe pA~ca dina athavA Rtuke solahoM dina taka, para khUnameM Upara likhe hue zuddhike lakSaNa hone caahiyeN| yAnI usameM cikanApana, jalana aura pIr3A zrAdi na hoM, usakA raGga qharagozake khUna yA ciramiTI prabhRtikA-sA ho; dhonese khUnakA dAg2a na rhe| yaha bAta hamane isaliye likhI hai ki, agara strIkA khUna z2orase bahatA hai, to tIna dina bAda hI banda ho jAtA hai| agara madhyama rUpase bahatA hai, to pA~ca dinameM banda ho jAtA hai: para kisI-kisIke pahalese hI thor3A-thor3A khUna giratA hai aura vaha Rtuke pahale solahoM dina giratA rahatA hai| solaha dina bAda, jaba garbhAzaya yA dharaNakA muMha banda ho jAtA hai, taba khUna banda ho jAtA hai / isameM koI doSa nahIM; ise roga na samajhanA cAhiye, bazarte ki zuddha Artavake aura lakSaNa ho / hA~,agara solaha dinake bAda bhI khUna bahatA rahe to roga hone meM sandeha hI kyA ? use davA dekara banda karanA caahiye| vaise khUna giraneke rogako aurateM "paira par3anA" kahatI haiM / isa kAmake liye zrAge pRSTha 356 meM likhA huA "candanAdi cUrNa" bahuta hI acchA hai| For Private and Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--pradara roga / 343 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX - pradara rogakI cikitsA-vidhi / XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX vaidyako pradara rogake lakSaNa, kAraNa acchI taraha samajhakara cikitsA karanI caahiye| saba tarahake pradaroMmeM pahale "vamana" karAnekI prAyaH sabhI zAstrakAroMne rAya dI hai; para vamana karAnA z2arA kaThina kAma hai / jinako pUrA anubhava ho, ve hI isa kAmako kreN| "baGgasena meM likhA hai:--saba tarahake pradaroMmeM pahale vamana karAnI cAhiye aura Ikhake rasa tathA dAkhake jalase tarpaNa karAnA cAhiye evaM pIpala, zahada, mA~Da, nAgaramothekA kalka, jau aura gur3akA zarbata denA caahiye| matalaba yaha hai, inameMse kisIse tarpaNa karAkara vamana karAnI cAhiye / "vaidya-vinoda meM likhA hai:-- __sarveSapUrvaM vamanaM pradiSTaM rasetu mudgodaka tarpaNaizca / saba tarahaka pradaroMmeM, Ikhake rasa aura mudgodaka--mUMgake yUSase tarpaNa karAkara vamana karAnI cAhie / yadyapi yaha DhaMga bahuta hI acchA hai, para sAdhAraNa vaidyoMko isa khaTakhaTameM na par3anA hI acchA hai / vamana karAneke sambandhameM, hamane "cikitsA-candrodaya" dUsare bhAgake pRSTha 136-140 meM jo likhA hai, use pahale dekha lenA jarUrI hai| sUcanA-yoniroga, raktapitta, rakkAtisAra aura rakAzakA ilAja jisa taraha kiyA jAtA hai; usI taraha cAroM prakArake pradaroMkA bhI ilAja kiyA jAtA hai / "caraka" meM likhA hai : yonInAM vAtalAdyAnAM yadyuktamiha bheSajam / caturNA pradarANAzca tatsarvaM kArayebhiSak / / raktAtisAriNAMcaiva tathA lohita pittinAm / raktArzasAzca yatproktaM bheSajaM taccakArayet / / .. vAtaja, pittaja, kaphaja aura sannipAtaja "yoni-rogoM"kI jo cikitsA kahI gaI hai, vaidyako cAra prakArake pradaroM meM bhI vahI For Private and Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 344. cikitsA-candrodaya / cikitsA karanI cAhiye evaM raktAtisAra, raktapitta aura khUnI bavAsIrakI jo cikitsA kahI gaI hai, vahI vaidyako pradara rogameM bhI karanI ucita hai / carakane to ye paMktiyA~ likhakara hI pradara cikitsAkA khAtmA kara diyA hai / cakradattane bhI likhA hai:... raktapittavidhAnena pradarAMzcApyupAcaret // - raktapittameM kahe hue vidhAna bhI pradara rogameM karane ucita haiN| "baGgasena" meM bhI likhA hai-- taruNyAhita sevinyAstadalpopadravaMbhiSak / raktapitta vidhAnena yathAvatsamupAcaret // - yadi ahita padArtha sevana karanevAlI striyoMke alpa upadrava hoM,. to raktapittake vidhAna yA kAyadese cikitsA karanI cAhiye / pradara-nAzaka nusakhe / XoxoxoxoxoxoxoxoeXeRexexsexsexsexoegen 10GersexeXSEXST OR (garIbI nusakhe) (1) do tole azokakI chAla, gAyake dUdhameM pakAkara aura mizrI milAkara, savere-zAma, donoM samaya lagAtAra kucha dina, pInese ghora. raktapradara nizcaya hI ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| . noTa--yaha nusakhA prAyaH sabhI granthoM meM likhA huA hai / hamane isakI aneka bAra parIkSA bhI kI hai / vAstava meM, yaha rakkapradarapara aksIrakA kAma karatA hai| agara azokakI chAlakA kAr3hA pakAkara, usake sAtha dUdha pakAyA jAya aura zItala hone para savere hI piyA jAya, taba to kahanA hI kyA ? "bhAvaprakAza"meM likhA hai--azokakI chAla cAra tole lekara, eka hA~DImeM rakhakara, Uparase 128 tole pAnI DAlakara mandAgnise pkaayo| jaba 32 tole pAnI raha jAya, usameM 32 tAle dUdha bhI milA do aura phira pakAyo / jaba pakate-pakate kevala dUdha raha jAya, nIce utAra leo / jaba dUdha khUba zItala ho jAya, usameMse 16 tole dUdha nikAlakara savere hI piio| agara jaTharAgni kamaz2ora ho to dUdha kama pIzro / For Private and Personal Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / 345 isa taraha, isa dUdhake pInese ghora-se-ghora pradara bhI zAnta ho jAtA hai / yaha tara. kIba sabase acchI hai| (2) pake hue gUlarake phala lAkara sukhA lo / sUkhanepara pIsakUTakara chAna lo aura phira usa cUrNameM barAbarakI mizrI pIsakara milA do aura kisI bartana meM muMha bA~dhakara rakha do / yaha cUrNa, saverezAma, donoM samaya, dUdha yA pAnI ke sAtha, phA~kanese raktapradara nizcaya hI ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (3) pake hue kelekI phalI, dUdhameM kaI bAra sAnakara, lagAtAra kucha dina khAnese, yonise khUna jAnA banda ho jAtA hai| parIkSita hai / (4) pakA huA kelA aura AmaloMkA svarasa lekara, ina donoMse dUnI zakkara bhI milA lo / isa nusakheke kucha dina barAbara sevana karanese pradara roga nizcaya hI ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (5) savere-zAma, eka-eka pakA huA kelA chai-chai mAze ghIke sAtha khAnese, ATha dinameM hI pradara rogameM lAbha dIkhatA hai / parIkSita hai| noTa- agara kisIko sardI mAlUma ho, to isameM cAra bUMda 'zahada' bhI milA lenA cAhiye / isa nusatra se pradara aura dhAturoga donoM zrArAma ho jAte haiM / (6) kaleke patte khUba mahIna pIsakara, dUdhameM khIra banAkara, dotIna dina, khAnese pradara rogameM lAbha hotA hai / parIkSita hai| (7) sapheda candana 1 tolA, khasa 1 tolA aura kamalagaTTe kI girI 1 tolA-tInoM davAoMko, Adha sera cA~valake dhovanameM, khUba mahIna ghoTa-chAnakara, do tole pisI huI mizrI milA do| ise dinameM kaI bAra pInese yoni-dvArA khUna jAnA banda ho jAtA hai / isapara pathya kevala dUdha-bhAta aura mizrI hai / parIkSita hai| (8) savere-zAma, pA~ca-pA~ca naga tAjA gulAbake phUla tIna-tIna mAze mizrIke sAtha khAo / Uparase gAyakA dUdha pIo / caudaha 44 For Private and Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / dina isa nusakhneke sevana karanese avazya lAbha hotA hai / isase pradara roga, dhAtu-vikAra, mUtrAzayakA dAha, pezAbakI surjI, khUnI bavAsIra, pitta-vikAra aura dastakI kabjiyata ye saba ArAma hote haiM / parIkSita hai| (6) zatAvarakA rasa "zahada milAkara pInese pittaja pradara ArAma ho jAtA hai| parIkSita hai| (10) zArivAkI harI jar3eM lAkara pAnIse dhokara sAfa kara lo| pIche unheM keleke tAjA hare pattoMmeM lapeTakara, kaNDoMkI AgameM bhUna lo| phira jar3oM meM jo reze-se hote haiM, unheM nikAla DAlo / isake bAda sAfa kI huI zArivAkI jar3a, sapheda jIrA, mizrI aura bhUnI huI sapheda pyAja--sabako eka jagaha pIsa lo| phira saba davAoMke barAbara "ghI" milA do| isameMse dinameM do bAra, apanI zakti anusAra khAo / isa nusanese sAta dinameM garbhavatIkA pradara roga tathA zarIrameM bhinI huI garmI ArAma ho jAtI hai / parIkSita hai| noTa-zArivAko ba~galAmeM anantamUla, kalaghaNTi; gujarAtImeM dholI upalasarI, kAlI upalasarI aura a~garez2ImeM iNDiyana sArasA parilA kahate haiN| hindImeM ise gaurIsara bhI kahate haiN| (11) kar3ave nImakI chAlake rasameM sapheda jIrA DAlakara, sAta dina, pInese pradara roga nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (12) bA~jha kakor3ekI gA~Tha 1 tole, zahada meM milAkara khAnese zveta pradara aura mUtrakRccha nAza ho jAte haiM / parIkSita hai| noTa-kakor3ekI bela barasAtameM jaMgalameM hotI hai| isakI bela jhAr3a yA bAr3hake sahAre lagatI hai| z2amInameM isakI gA~Tha hotI hai / kakor3emeM phUla aura phala lagate haiM, para bA~jha kakAr3emeM kevala phUla Ate haiM, phala nahIM lagate / isakI bela pahAr3I z2amInameM hotI hai / isakI gAMThameM zahada milAkara sirapara lepa karanese vAtaja darda-sira avazya ArAma ho jAtA hai / (13) kaithake patte aura bA~sake patta' barAbara-barAbara lekara For Private and Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--pradara roga / 347 'silapara pIsakara lugadI banA lo / isa lugadIko zahada milAkara khAnese tIvra pradara roga bhI nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (14) kakar3Ike bIjoMkI mIMgI eka tole aura sapheda kamalakI 'paGkhar3I eka tole lekara pIsa lo| phira jIrA aura mizrI milAkara sAta dina piio| isa nusanese zveta pradara avazya ArAma ho jAtA hai| (15) kAkajaGghA kI jar3ake rasameM - lodhakA cUrNa aura zahada milAkara pInese zveta pradara nAza ho jAtA hai / parIkSita hai / ___noTa--kAkajaMghAke patte oMgA yA apAmArga-jaise hote haiN| vRkSa bhI utanA ho U~cA kamara taka hotA hai| nIMda lAne ko kAkajaMghA sirameM rakhate haiN| kAkajaMghAkA rasa kAnameM DAlane se karNanAda aura baharApana ArAma hote aura kAnake kIr3e mara jAte haiM / kevala kAkajaMghAkI jar3ako cA~vala ke dhovanake sAtha pInese pANDupradara zAnta ho jAtA hai| (16) chuhAroMkI guThaliyA~ nikAlakara kUTa-pIsa lo| phira usa cUrNako "ghI meM tala lo / pIche "gopI candana" pIsakara milA do| isake khAnese pradara roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (17) khiranIke patte aura kaithake patte pIsakara "ghI" meM tala lo aura khaao| isa yogase pradara roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (18) kathIriyA goMda rAtako pAnImeM bhigo do / savere hI usameM "mizrI' milAkara pIlo / isa nusanese pradara roga, prameha aura garamIye nAza ho jAte haiN| parIkSita hai| - noTa--kA~DAlake per3ameM dUdha-sA yA goMda-sA hotA hai / usIko "kathIriyA goMda" kahate haiM / kA~DolakA vRtta safadaraGgakA hotA hai / isake patte bar3e aura phUla lAla hote haiM / vasantameM prAma-vRkSakI taraha maura aAkara phala lagate haiN| phala bAdAma jaise hote haiM / pakane para mIThe lagate haiM / isakI jar3a lAla aura zItala hotI hai / ( 16 ) kapAsake pattoMkA rasa, cA~valoMke dhovanake sAtha, pInese pradara roga ArAma ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 348. cikitsA-candrodaya / / noTa--kapAsakI jar3a cA~valoMke dhAvanameM ghisakara pIne se bhI zveta pradara nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (20) kAkamAcIkI jar3a cA~valoMke dhovanameM ghisakara pInese pradara roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| ___ (21) bhiNDIkI jar3a sUkhI huI dasa tole aura piMDArU sUkhA huA dasa tole lAkara, pIsa-kUTakara chAna lo / isameM se 2-chai mAze cUrNa, pAva-bhara gAyake dUdhameM eka tole mizrI milAkara maiM hameM utaaro| isa cUrNako savere-zAma sevana karo / agara kabhI dUdha na mile, to hara mAtrAmeM jarA-sI mizrI milAkara, pAnIse hI davA utAra jaao| pradara rogapara parIkSita hai| noTa-kitanI hI zveta pradaravAlI jo kisI bhI davAse ArAma na huI, isase 16120 dinoMmeM hI ArAma ho gii| kitanI hI bAra parIkSA kI hai| (22) safeda candana, jaTAmAMsI, lodha, khasa, kamalakI kezara, nAga-kezara, belakA gUdA, nAgaramothA, soMTha, hAUbera, pADhI, kuraiyAkI chAla, indrajau, atIsa, sUkhe Amale, rasauta, AmakI guThalIkI girI, jAmunakI guThalIkI girI, mocarasa, kamalagaTTe kI girI, ma~jITha, choTI ilAyacIke dAne, anArake bIja aura kUTa-ina 24 davAoMko ar3hAI-ar3hAI tole lekara, kUTa-pIsakara kapar3emeM chAna lo| samayasavere-zAma piio| mAtrA 6 mAzese do tole taka / anupAnacA~valoMke dhovanameM eka-eka mAtrA ghoTa-chAnakara aura eka mAze "zahada" milAkara roja piio| isa nusaneke 15 yA 21 dina pInese pradara roga avazya ArAma ho jAtA hai| 100 meM 80 rogI ArAma hue haiN| parIkSita hai| . ( 23 ) mudgaparNIke rasake sAtha tilIkA tela pkaao| phira usa. telameM kapar3ekA Tukar3A bhigokara yonimeM rakho aura isI telakI badanameM mAliza karo / isa nusakhese khUnakA bahanA banda hotA aura bar3A ArAma milatA hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara rog| 346 noTa-saMskRtameM mudgaparNI, hindImeM mugavana, ba~galAmeM vanamASa yA mugAni, gujarAtImeM jaMgalI maga aura marahaTImeM mugabela yA rAnamUga kahate haiN| isakI bela mUgake samAna hotI hai, patte bhI mUMgake jaise hare-hare hote haiM aura phUla pIle Ate haiN| phaliyA~ bhI mUMgake jaisI hI hotI haiN| yaha vanake mUga haiM / mugavanakA paMcAGga davAke kAma AtA hai / mAtrA 2 mAzekI hai| (24 ) nImakA tela gAyake dUdhameM milAkara pInese pradara-roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (25) muleThI, padmAkha, kakar3Ike vIja, zatAvara, vidArIkanda aura IkhakI jar3a--ina saba davAoMko mahIna pIsakara, 100 bAra dhule hue ghImeM milA do / isa davAke yoni, mastaka aura zarIrapara lepa karanese pradara-roga ArAma ho jAtA hai| . noTa-kisI aura khAnekI davAke sAtha isa davAkA bhI lepa karAkara Azcaryaphala dekhA hai| akelI isa davAse kAma nahIM liyaa| (26) ma~jITha, dhAyake phUla, lodha aura nIlakamala--inako pIsachAnakara "dUdha ke sAtha pInese pradara-roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| (27) do tole azokakI chAlako kucalakara, eka miTTIkI hA~DImeM, pAva-bhara jalake sAtha joza do / jaba cauthAI jala raha jAya, utArakara, AdhAva dUdhameM milAkara phira auTAo / jaba kAr3hA-kAr3hA jala jAya, utArakara rakha do / jaba yaha Apa hI zItala ho jAya, pI lo| isako savereke samaya pInese bar3A lAbha hotA hai| yaha yoga ghora pradara ko ArAma karatA hai| parIkSita hai| hameM yaha nusakhA bahuta pasanda hai / ___ (28) rohitaka yA rohiDekI jar3ako silapara pIsakara khAnese halke lAla raMgakA pradara ArAma hotA hai / parIkSita hai| - noTa-isa nusanako vRnda, cakradatta aura vaidyavinodakArane pANDu pradara (kaphajanita zvetapradara ) para likhA hai / For Private and Personal Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 350 cikitsaa-cndrody| ( 26) dAruhaldIko silapara pIsakara lugadI banA lo| isa lugadI yA kalkameM zahada milAkara pInese zveta pradara ArAma ho jAtA hai| (30) nAgakezarako pIsakara aura mAThA yA chAchameM milAkara 3 dina pInese zveta pradara ArAma ho jAtA hai| kevala mAThA pInese hI zveta pradara jAtA rahatA hai| parIkSita hai| (31 ) cA~valoM kI jar3ako cA~valoMke dhovanameM auTAkara, phira usameM "rasauta aura zahada milAkara pInese saba tarahake pradara roga nAza ho jAte haiM, isameM zaka nahIM / parIkSita hai| (32) kuzAkI jar3a lAkara, cA~valoMke dhovanameM pIsakara, tIna dina taka, pInese lAla-pradara se nizcaya hI chuTakArA ho jAtA hai| parIkSita hai| noTa- yaha nusatA vRnda, cakradatta aura vaidyavinoda sabhI granthoM meM likhA hai| ( 33 ) rasauta aura lAkhako bakarIke dUdhameM milAkara pInese rakta-pradara avazya calA jAtA hai / parIkSita hai| (34) cUhekI maiMganI dahImeM milAkara pInese rakta pradara avazya nAza ho jAtA hai / parIkSita hai / kahA hai: dadhnA mUSakaviSThAM ca lohite pradare pibet / baMgasenameM bhI likhA hai: AkhoH purISaM payasA niSevyaM vahverbalAdekamahadvaryahaMvA / striyo mahAzoNitaveganadyAH kSaNena pAraM paramApnuvanti // cUhekI viSThAko, dUdhake sAtha, agnivalAnusAra, eka yA do dina taka, sevana karanese nadIke vegaka samAna bahatA huA .khUna bhI kSaNa-bhagmeM banda ho jAtA hai| aura bhI--cUhekI maiMganImeM barAbarakI zakkara milAkara rakha lo| isameMse 6 mAze cUrNa, gAyake dhAroSNa dUdhake sAtha pInese saba tarahake pradara-roga phaurana ArAma ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / 351 (35) lAla pUgIphala-supArI, mAjUphala, rasauta, dhAyake phUla, mocarasa, caulAIkI jar3a aura gerU,-inako barAbara-barAbara lAkara, pIsa-chAna lo| isameMse 6 mAzese 1 tole taka cUrNa, hara roja, cA~valoMke dhovanake sAtha, pInese pradara roga calA jAtA hai| isa nusaneke uttama hone meM sandeha nahIM / (36) caulAIkI jar3ako cA~valoMke pAnIke sAtha pIsakara, usameM "rasauta aura zahada" milAkara pInese sAre pradara roga avazya nAza ho jAte haiM / parIkSita hai / noTa-rasauta aura caulAIkI jar3ako, cA~valoMke pAnImeM pIsakara aura zahada milAkara pInese samasta prakArake pradara nAza ho jAte haiN| cakradatta / ( 37 ) mu~i-AmaloMkI jar3a, cA~valoMke dhovanameM pIsa-chAnakara, pInese do-tIna dinameM hI pradara roga calA jAtA hai / noTa- i-aAmaloMke bIja UparakI taraha cA~valoMke dhovanameM pIsa-chAnakara pInese pradara roga, liGgase khUna jAnA aura ulvaNa rakkAtisAra ye ArAma ho jAte haiN| (38) kAlA nona, safeda jIrA, mulahaTI aura nIla-kamala, inako pIsa-chAnakara dahImeM milAo; aura z2arA-sA "zahada milAkara pI jaao| isa yogase vAta yA bAdIse huA pradara roga ArAma ho jAtA hai| noTa-nIla-kamala na mile to 'nIlophara' le sakate ho| cAroM cIjeM Der3ha-.. Der3ha mAze, dahI cAra tole aura zahada ATha mAze lenA caahiye| (36) hiranake khUna meM zahada aura cInI milAkara pInese pittaja pradara roga ArAma ho jAtA hai| (40) bA~se yA ar3a sekA svarasa pInese pittaja pradara roga ArAma ho jAtA hai| (41) giloya yA gurcakA svarasa bhI pittaja pradara rogako naSTa karatA hai / yaha nusanA pittaja-pradarapara acchA hai| For Private and Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAtA hai| 352 cikitsA-candrodaya / (42) AmaloMke kalkako pAnImeM milAkara, Uparase zahada aura mizrI DAlakara pInese pradara roga jAtA rahatA hai| (43) dhAyake phUla, baher3e aura Amaleke svarasameM "zahada" DAlakara pInese pradara roga nAza ho jAtA hai| (44) makoyakI jar3a cA~valoMke dhovanake sAtha, pInese pANDupradara ArAma ho jAtA hai| (45) dAruhaldI, rasauta, ar3asA, nAgaramothA, cirAyatA, belagirI, zuddha bhilAve aura kamodinI-inako barAbara-barAbara kula do yA ar3hAI tole dekara kAr3hA banA lo| zItala honepara chAnakara "zahada" milA do| isa kAr3heke pInese zUla-sameta dAruNa pradara roga ArAma ho jAtA hai| kAle, pIle, nIle, lAla yA ati lAla evaM safeda saba tarahake pradara roga yA yonise khUna giraneke roga isa nusanese ArAma ho jAte haiM / yonise bahatA huA khUna phaurana banda ho jAtA hai / parIkSita hai| ____noTa-bhilAvoMko zodhakara lenA z2arUrI hai / hama kAr3hA banAkara aura 6 mAze mizrI milAkara bahuta dete haiN| parIkSita hai| (46) bhAraMgI aura soMThake kAr3hemeM "zahada milAkara pInese pradara rogavAlIkA zvAsa aura pradara donoM ArAma ho jAte haiM / acchA nusakhA hai| (47) dazamUlakI dazoM davAoMko, cA~valoMke pAnImeM pIsakara, pInese pradara roga nAza ho jAtA hai / 3 dina pInese camatkAra dIkhatA hai| (48) kAlI gUgala yA kaThUmarake phala lAkara rasa nikAla lo| phira usa rasameM "zahada" milAkara piio| isapara khA~r3a aura dUdhake sAtha bhojana karo / bhagavAn cAheMge, to isa nusanese pradara roga sega avazya naSTa ho jaaygaa| noTa--kaThUmara aura kaThagUlari gUlarake bheda haiN| kaThUmara zItala, kasailA tathA dAha, rakkAtisAra, mu~ha aura nAkase khUna giraneko rokatA hai / isa para phUla nahIM pAte, For Private and Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / zAkhAtroMmeM phala lagate haiM / phala gola-gola aMjorake jaise hote haiM / unameMse dUdha nikalatA hai / kaThUmara kapha-pitta nAzaka hai| . sUcanA-bhAvaprakAzameM 'audumbara' zabda hI likhA hai| isase yadi kAlI gUlara yA kaThUmara na mile, to gUlarake phala ho le lene caahiye| ___ (46) khireMTIkI jar3ako dUdhameM pIsakara aura zahada milAkara pInese pradara roga zAnta ho jAtA hai / (50 ) khireMTIkI jar3ako cA~valoMke dhovanameM pIsakara pInese lAla raMgakA pradara nAza ho jAtA hai| noTa-saMskRtameM 'balA', hindImeM khireTI, bariyArA aura bIjavanda tathA aMgarejImeM Horn beam leaved kahate haiN| . (51) beroMke cUrNa meM gur3a milAkara, dUdhake sAtha, pInese pradara roga nAza ho jAtA hai| (52 ) mocarasako kacce dUdhameM pIsakara pInese pradara roga ArAma ho jAtA hai| (53 ) kapAsakI jar3ako cA~valoMke pAnIke sAtha pIsakara pInese pANDu yA kaphajanita zveta pradara nAza ho jAtA hai| (54) zAstrokta auSadhiyoMse taiyAra huI madirA yA zarAbake pIte rahanese raktapradara aura zukla pradara yAnI lAla aura sapheda pradara donoM naSTa ho jAte haiN| isameM zaka nhiiN| cakradattameM likhA hai:__ zamayati madirApAnaM tadubhayamapi raktazuklabhadena / vRndameM UparakI lAinake alAvA itanA aura likhA hai: vidhivihitaM kRtahINAM varayuvatInAM na sandehaH // (55) muleThI 1 tole aura mizrI 1 tole-donoMko cA~valoMke ghovanameM pIsakara pInese pradara roga naSTa ho jAtA hai| noTa-baMgasenameM mizrI 4 tole aura muleThI 16 tole donoMko ekatra pIsakara cA~valoMke jalake sAtha pInese raktapradara ArAma honA likhA hai| 45 For Private and Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - cikitsA-candrodaya / -- (56): kaMghIkI jar3ako pIsa-chAnakara, mizrI aura zahadameM milAkara, khAne se pradara roga naSTa ho jAtA hai| : noTa--kajI, kaMgahI yA kakahiyA eka hI davAke tIna nAma haiM / saMskRtameM kacIko 'atibalA' kahate haiM / yAda rakho, balA tIna hotI haiM:-(1) balA (2) mahAbalA, aura (3) atibalA / balAko hindImeM khireMTI, bariyArA aura bIjavanda kahate haiM / mahAbalA yA sahadevIko hindImeM sahadeI kahate haiM aura atibalAko kaGghI, kaMgahI yA kakahiyA kahate haiM / balA yA khireMTIkI jar3akI chAlakA cUrNa dUdha aura cInI ke sAtha khAnese mUtrAtisAra nizcaya hI calA jAtA hai / mahAbalA yA sahadeI mUtrakRccha ko nAza karatI aura vAyuko nIce le jAkara gudA dvArA nikAla detI hai / kaca. yA atibalA dUdha-mizrIke sAtha pI. se pramehako naSTa kara detI hai / ye tInoM prayoga acUka haiM / eka cauthI nAgabalA aura hotI hai / use hindImeM gaMgerana yA gulasakarI kahate haiN| yaha mUtrakRccha, kSata aura kSINatA rogameM hitakArI hai / cAroM balAoM ke sambandhameM kahA hai:-- ... balAcatuSTayaM zItaM madhuraM balakAntikRt / snigdhaM grAhi samIrAsa pittAsra kSata nAzanam // - cAroM tarahakI balA zItala, madhura, balavardhaka, kAntidAyaka, cikanI aura kAbija yA grAhI haiM / ye vAta, rakta-pitta, rudhira-vikAra aura kSyakA nAza karatI haiN| - ye cAroM balA bar3e hI kAmakI cIz2a haiM / isIse hamane prasaMga na hone para bhI, inake sambandhameM itanA likhA hai| ___ (57) pavitra sthAnakI "vyAghranakhI" ko uttara dizAse lAkara, uttarA phAlgunI nakSatrameM, kamarameM bA~dhanese pradara roga naSTa ho jAtA hai| noTa-nakha, vyAghra nakha, vyAghrAyudha ye nakhake saMskRta nAma haiN| vyAghranakha kar3avA, garama, kasailA aura kaphavAta nAzaka hai / yaha kor3ha, khujalI aura ghAvako dUra karatA, evaM zarIrakA raGga sudhAratA hai / sugandhita cIz2a hai / kahate haiM, yaha nadIke jIvoMke nAkha na haiN| dhUpa aura taila AdimeM khuzabUke liye DAle jAte haiN| nakha yA nakhI pA~ca tarahakI hotI haiN| koI berake pattoM-jaisI, koI kamalake pattoMjaisI aura koI ghor3eke khurake zrAkArakI, koI hAthIke kAna-jaisI aura koI sUarake kAna-jaisI hotI hai / isakI mAtrA 2 mAzekI hai| (58) tUmbIke phala pIsa-chAnakara cInI milA do / phira For Private and Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xxxmrrrrrrrrrrrr D strI-rogoMkI cikitsA-pradara rog| 355 zahadameM usake laDDU banA lo| ina laDDuoMke khAnese pradara roga nAza ho jAtA hai| (56) dAruhaldI, rasauta, cirAyatA, ar3asA, nAgaramothA, belagirI, zahada, lAla candana aura pAkake phUla-ina sabakA kAr3hA banAkara, aura kAr3hemeM zahada milAkara pInese vedanA yukta lAla aura sapheda pradara nAza ho jAtA hai| ___(60) sUarakA mAMsa-rasa, bakarekA mAMsa-rasa aura kulathIkA rasa inameM 'dahI" aura adhikatara "haldI" milAkara khAnese vAtaja-pradara zAnta ho jAtA hai| (61) IkhakA rasa pInese pittaja-pradara ArAma ho jAtA hai| . (62) candana, khasa, pataMga, muleThI, nIlakamala, khIre aura kakar3Ike bIja, dhAyake phUla, kelekI phalI, bera, lAkha, bar3ake aMkura, padmAkhaH aura kamala-kezara-ina sabako barAbara-barAbara lekara silapara pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo / isa lugadImeM "zahada" milAkara, cA~valoMke jalake sAtha pInese, tIna dinameM, pittaja-pradara zAnta ho jAtA hai| (63) mizrI, zahada, muleThI, soMTha aura dahI-ina sabako ekatra milAkara khAnese pitta-janita pradara ArAma ho jAtA hai| . . : (64) kAkolI, kamala, kamalakanda, kamala-nAla aura kadambakA cUrNa-inako dUdha, mizrI aura zahadameM milAkara khAnese pittaja-pradara ArAma ho jAtA hai| (65) muleThI, triphalA, lodha, U~TakaTArA, soraThakI miTTI, zahada, madirA, nIma aura giloya-ina sabako milAkara sevana karanese kaphakA pradara roga ArAma ho jAtA hai| noTa-soraThakI miTTIko saMskRtameM "gopIcandana" kahate haiM / soraThakI miTTI na mile to phiTakarI le sakate ho / donoMmeM samAna guNa haiN| For Private and Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 356 cikitsA-candrodaya / (66) Amaleke bIjoMkA kalka banAkara; yAnI unheM jalake sAtha silapara pIsakara, jalameM milA do| Uparase zahada aura mizrI milA lo / isa jalake pInese 3 dinameM zveta pradara naSTa ho jAtA hai| - (67) triphalA, devadAru, baca, aDUsA, khIleM, dUdha, pRzniparNI aura lajavantI-inakA kAr3hA banAkara, zItala karake, phira zahada milAkara pInese saba tarahake pradara-roga ArAma ho jAte haiN| . (68) khaMja pakSIkI A~khoMko silapara pIsakara, lalATapara lepa karanese pradara-roga avazya calA jAtA hai| isa cIz2ameM yaha adbhuta sAmarthya hai| (66) bathuekI jar3ako dUdha yA pAnImeM pakAkara, 3 dina taka, pInese pradara roga calA jAtA hai| - (70) kamalakI jar3ako dUdha yA pAnImeM pakAkara, 3 dina pInese pradara-roga zAnta ho jAtA hai| (71) nIlakamala, bhasIMDA ( kamala-kanda ), lAla zAlicA~vala, ajavAyana, gerU aura javAsA--ina sabako barAbara-barAbara lekara, pIsa-chAnakara, zahadameM milAkara pInese pradara-roga naSTa ho jAtA hai| (72) khireMTIkI jar3ako dUdhameM pIsakara, zahadameM milAkara pInese pradara-roga nAza ho jAtA hai| (73) kuzAkI jar3a aura khireMTIkI jar3ako cA~valoMke jalameM pIsakara pInese rakta pradara nAza ho jAtA hai| - (74) cUhekI viSThAko jalAkara dUdha yA pAnIke sAtha pInese raktapradara naSTa ho jAtA hai| (75) tRNapaMcamUlake kAr3hemeM mizrI milAkara pInese pradara-roga nAza ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 357 * strI-rogoMkI cikitsaa-prdrrog| - noTa-kuza, kAMza; zara, darbha auraMganA-ina pA~coMko 'paJcatRNa' yA paJcamUla kahate haiN| ___ (76) cUhekI maiMganI, phiTakarI aura nAgakezara,-ina tInoMko barAbara-barAbara lAkara pIsa-chAna lo / isa cUrNa ko zahadameM milAkara khAnese hara tarahakA pradara roga nizcaya hI ArAma ho jAtA hai| parIkSita hai / mUla lekhakane bhI likhA hai AkhupurISasphaTikAnAgakezarANAM cUrNam / madhusahitaM sarvapradararoge yogo'yaM bahuvAramanubhUtaH // .. (77 ) A~vale, harar3a aura rasautakA cUrNa--yonise z2iyAdA khUna girane aura saba tarahake pradaroMko dUra karatA hai / parIkSita hai| ... (78) baMsalocana, nAgakezara aura sugandhabAlA;-ina sabako barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo / phira, eka-eka mAtrA cA~valoMke dhovanameM pIsa-chAnakara pInese pradara roga ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai| . (76) akelI nAgakezarako cA~valoMke dhovanake sAtha pIsakara aura cInI milAkara pInese pradara roga nAza ho jAtA hai| parIkSita hai| HMMMMMMAKAAMKAMAKAMSK amIrI nskhe| REAKKKRRRRRRRRRE kuttjaassttkaavleh| / kauraiyAkI jar3akI gIlI chAla pA~ca sera lekara, eka kalaIdAra degameM rakha, Uparase solaha sera pAnI DAla, mandAgnise kAr3hA bnaao| jaba AThavA~ bhAga--do sera pAnI raha jAya, utArakara chAna lo aura phira dUsare choTe kalaIdAra bAsanameM DAlakara cUlhepara rakha do| jaba gAr3hA honepara Ave, usameM pAr3ha, semara kAmgoMda, dhAyake phUla, For Private and Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 358 cikitsA-candrodaya / nAgaramothA, atIsa, lajavantI aura komala belakA cAra-cAra tole pisAchanA cUrNa, jo pahalese taiyAra rakhA ho, DAla do| cATane lAyaka gAr3hA rahate-rahate utAra lo / yahI "kuTajASTaka avaleha" hai / - sevana-vidhi---isa avalehako gAyake dUdha, bakarIke dUdha yA cA~valoM ke maoNDake sAtha sevana karanese raktapradara, raktapitta, atisAra, raktArza aura saMgrahaNI--ye saba ArAma hote haiM / parIkSita hai| . jIraka avaleha / / sapheda jIrA eka sera, gAyakA dUdha ATha sera, pAva-bhara gAyakA ghI aura pAva-bhara lodha-inako kisI bartanameM rakha, mandAgnise pakAo / jaba yaha gAr3hA honepara Ave, isameM eka sera mizrI bhI milA do| isake bhI bAda pahalese pIsa-chAnakara taiyAra kI huI taja, tejapAta, choTI ilAyacI, nAgakezara, pIpara, soMTha, kAlAjIrA, nAgaramothA, sugandhabAlA, dADimakA rasa, kAkajaGghA, haldI, cirauMjI, ar3a sA, baMsalocana aura tavAkhIra-arAroTa-inameMse hareka cAra-cAra tole milA do / cATane lAyaka rahate-rahate utAra lo| phira zItala honepara, kisI sApha bartana meM rakha, muMha bA~dha do| isakA nAma "jIraka avaleha" hai| isake sevana karanese pradara roga, kamajorI, aruci, zvAsa, pyAsa, dAha aura kSaya-ye saba ArAma ho jAte haiN| candanAdi cUrNa / ___ sapheda candana, jaTAmAsI, lodha, khasa, kamalakezara, nAgakezara, belagirI, nAgaramothA, mizrI, hAubera, pAr3hI, kuraiyAkI chAla, indrajau, baitarA-soMTha, atIsa, dhAyake phUla, rasauta, AmakI guThalIkI girI, jAmunakI muThalIkI girI, mocarasa, nIla kamalakA paJcAMga, majITha, ilAyacI aura anArake phUla-ina caubIsa davAoMko barAbara-barAbara lAkara, kUTa-pIsakara chAna lo aura eka bartana meM rakhakara muMha bA~dha do| isakA nAma "candanAdi cUrNa' hai| For Private and Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / .. sevana-vidhi-isa cUrNako, cA~valoMke dhovanake sAtha, 3 mAze zahada milAkara, sevana karanese cAroM prakArake pradara, raktAtisAra aura khUnI bavAsIra-ye roga nissandeha nAza ho jAte haiM / parIkSita hai| .. ... isa cUrNakI eka mAtrA mu~hameM rakhakara, Uparase "tIna mAze zahada milA huA cA~valoMkA dhovana" pI lo| athavA cUrNako silapara bhA~gakI taraha cA~valoMke dhovanake sAtha pIsakara, cA~valoMke dhovanameM chAna lo aura 3 mAze zahada milAkara pI lo| isa taraha savere-zAma donoM samaya piio| cA~valake dhovanakI vidhi / . noTa-AdhI chaTA~ka purAne cA~vala lekara do-do tIna-tIna Tukar3e kara lo| aisA na ho ki pATA ho jAya / phira una cA~valoMko eka pAva jalameM bhigo do / ghaNTe yA do ghaNTe bAda khUba malakara pAnI chAna lo aura cA~vala pheMka do| yahI "cA~baloMkA dhovana" yA "tandula jala" hai / zAstra meM likhA hai:-- ... - kaMDitaM taMDula palaM jale'STaguNite kSipet / bhAvayitvA jalaM grAhyaM deyaM sarvatra karmasu // _ cAra tole kucale hue cA~vala battIsa tole pAnImeM bhigo do| pIche malachAnakara jala le lo aura saba kAmameM brto|| puSyAnuga cUrNa / ..... pAr3ha, jAmunakI guThalIkI garI, AmakI guThalIkI garI, pASANabheda, rasauta, moiyA, mocarasa, majITha, kamala-kezara, kezara, atIsa, nAgaramothA, belagirI, lodha, gerU, kAyaphala, kAlImirca, soMTha, dAkha, lAla candana, zyonAka, kur3A, anantamUla, dhAyake phUla, muleThI aura arjuna-ina sabako "puSya nakSatra meM barAbara-barAbara lekara, pIsa-chAnakara rakha lo| phira isa "puSyAnuga cUrNa" ko zahadameM milAkara cA~valoMke pAnIke sAtha sevana karo / parIkSita hai| ___ isa cUrNake sevana karanese saba tarahakA pradara roga, atisAra, For Private and Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 360 cikitsA-candrodaya / / raktAtisAra, bAlakoMke Agantu doSa, yonidoSa, rajodoSa, zvetapradara, nIlapradara, pItapradara, zyAmapradara aura lAlapradara, saba roga nAza ho jAte haiM / maharSi Atreyane isa cUrNako kahA hai| . mAtrA-Der3ha mAzese tIna mAze tk| eka mAtrA khAkara, Uparase cA~valoMke pAnImeM zahada milAkara pInA cAhiye / parIkSita hai| ..... , noTa-pASANa-bhedako hindImeM pAkhAna-bheda, ba~galAmeM pAtharacUsa, gujarAtI aura marahaTImeM pASANa-bheda kahate haiM / saMskRtameM pASANa-bheda, zilA-bheda, azmabhedaka Adi aneka nAma haiM / phArasImeM gozAda kahate haiN| yaha yoniroga, prameha, mUtrakRcchra, tillI, patharI, aura gulma Adiko naSTa karatA hai| _____ mAiyA hindI nAma hai / saMskRtameM ise mAtrikA aura ambaSTA kahate haiN| ba~galAmeM bhI mAtrikA kahate haiN| mAiyekA per3a mazahUra hai| isake pattoMkA sAga banatA hai| davAke kAmameM isakA sarvAGga lete haiN| mAtrA do mAzekI hai| zyonAkako hindImeM sonApAThA, aralU yA TaeNTU kahate haiN| ba~galAmeM zonApAtA yA sonAlU, gujarAtI meM aralU aura marahaTImeM diMDA yA TaeNTU kahate haiM / isakI mAtrA 1 mAzekI hai / isakA per3a bahuta U~cA hotA hai| phaliyA~ lambI-lambI talavArake samAna do-do phuTakI hotI haiM / phalIke bhItara rUI aura dAne nikalate haiN| arjunavRkSa hindI nAma hai / baMgalAmeM arjuna-gAcha aura marahaTImeM arjunavRkSa kahate haiM / hindImeM kezaha aura kAha bhI isake nAma haiN| saMskRtameM kukuma kahate haiM / isake per3a vanameM bahuta U~ce hote haiM / isakI chAla sanada hotI hai| usameM dUdha nikalatA hai / mAtrA 2 mAzekI hai / pAr3ha nAma hindI hai| ise hindImeM pATha bhI kahate haiN| saMskRtameM pAThA. ba~galAmeM zrAkanAdi, marahaTImeM pahAr3amUla aura aMgarez2ImeM pairoMrUTa kahate haiN| isakI beleM vanameM hotI haiN| - azoka ghRta / azokakI chAla 1 sera lekara 8 sera alameM pakAo, jaba pakatepakate cauthAI pAnI rahe utArakara chAna lo / yaha kADhiI huaa| ... isa kAr3hemeM bI 1 sera, cA~valoMkA dhovana 1 sera, bakarIkA dRdha 1 sera, jIvakakA rasa 1 sera aura "kukurabhA~garekA rasa 1 sera inako bhI milA dona For Private and Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara roga / kalkake liye jIvanIyagaNakI auSadhiyA~, cirauMjI, phAlase, rasauta, muleThI, azokakI chAla, dAkha, zatAvara aura caulAIkI jar3a, inameMse pratyeka davAko silapara, jalake sAtha-pIsU-phIsakara, do-do tole lugadI taiyAra kara lo aura pisI huI mizrI 32 tole le lo| . . kalaIdAra kar3hAhImeM kalka yA lugadiyoM tathA mizrI aura Uparake kAr3he varako DAlakara mandAgnise pakAo / jaba ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura sApha bartanameM rakha do| __isa azoka ghRtake pInese saba tarahake pradara roga--zvetapradara, nIlapradara, kAlA-pradara, dustara-pradara, kokhakA darda, kamarakA darda, yonikA darda, sAre zarIrakA darda, mandAgni, aruci, pANDu-roga, dubalApana, zvAsa aura khA~sI-ye saba nAza hote haiM / yaha ghI Ayu bar3hAnevAlA, puSTi karanevAlA aura raMga nikhAranevAlA hai| isa ghIko svayaM viSNu bhagavAnne IjAda kiyA thaa| parIkSita hai| zItakalyANa ghRt| ___ kamodinI, kamala, khasa, gehU~, lAla zAli-cA~vala, mugavana, kAkolI; kumbhera, muleThI, khireMTI, kaMghIkI jar3a, tAr3akA mastaka, bidArIkanda, zatAvara, zAliparNI, jIvaka, triphalA, khIreke bIja aura kelekI kaccI phalI--inameMse harekako do-do tole lekara, silapara jalake sAtha pIsapIsakara, kalka yA lugadI banA lo| ... gAyakA dUdha 4 sera, jala 2 sera aura gAyakA ghI 1 sera lo| phira kar3hAhImeM Uparase kalka aura ina dUdha, pAnI aura ghIko milAkara, mandAgnise pakAo / jaba ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| isa ghIke sevana karanese pradara roga, raktagulma, raktapitta, halImaka, bahuta tarahakA pitta kAmalA, vAtarakta, aruci, jIrNajvara, pANDuroga, mada aura bhrama ye saba nAza ho jAte haiM / jo striyA~ alpa puSpa For Private and Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 362 cikitsA-candrodaya / ... vAlI yA garbha na dhAraNa karanevAlI hotI haiM, unheM isa ghIke khAnese garbha rahatA hai / yaha ghRta uttama rasAyana hai| ... pradarAri lauha / pahale kuraiyAkI chAla savA chai sera lekara kucala lo| phira eka kalaIdAra vAsanameM, battIsa sera pAnI aura chAlako DAlakara, mandImandI Agase auTAo / jaba cauthAI yA ATha sera pAnI raha jAya, utArakara, kapar3emeM chAna lo aura ThUchako phaiMka do| ... isa chane hue kArko phira kalaIdAra bAsanameM DAla, mandAgnise pakAo, jaba gAr3hA honepara A jAya, usameM nIce likhI huI davAoMke cUrNa milA do aura caTa utAra lo| kAmeM DAlanekI davAyeM--mocarasa, bhAraGgI, belagirI, barAhakAntA, mothA, dhAyake phUla aura atIsa-ina sAtoMko eka-eka tole lekara, kUTa-pIsakara kapar3a-chana kara lo| isa cUrNako aura eka tole "abhraka bhasma" tathA eka tole "loha-bhasma"ko usI ( Uparake) gAr3hA hote hue kAmeM milA do| ... sevana-vidhi--kuzamUlako silapara pIsakara svarasa yA pAnI chAna lo| eka mAtrA yAnI 3 mAze davAko cATakara, Uparase kuzamUlakA pAnI pI lo| isa lohase pradara-roga nizcaya hI nAza hotA aura kokhakA darda bhI jAtA rahatA hai| pradarAntaka lauha / zuddha pArA 6 mAze, zuddha gandhaka 6 mAze, baGga-bhasma 6mAze, cA~dIkI bhasma 6 mAze, khapariyA 6 mAze, kaur3IkI bhasma 6 mAze aura loha-bhasma yA kAntisAra tIna tole- ina sabako kharalameM DAlakara, Uparase ghIgvArakA rasa DAla-DAlakara, bAraha ghaNToM taka ghotto| phira eka-eka ciramiTI barAbara goliyA~ banAkara, chAyAmeM sukhA For Private and Personal Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-pradara rog| lo aura zIzImeM rakha do / isa lauhase saba tarahake pradara roga nizcaya hI nAza ho jAte haiN| / sevana-vidhi-savere-zAma eka-eka golI khAkara, Uparase jarA-sA jala pI lenA caahie| golI khAkara, Uparase azokakI chAlake sAtha pakAyA dUdha, jisakI vidhi pahale pRSTha 344 meM likha Aye haiM, pInese bahuta hI jaldI apUrva camatkAra dIkhatA hai| athavA golI khAkara, rasauta aura caulAIkI jar3ako pIsakara, cA~valoMke pAnImeM chAna lo aura yahI pIo / yaha anupAna parIkSita hai| zatAvarI ghRt| .. zatAvarakA gUdA yA rasa Adha sera, gAyakA ghI Adha sera, gAyakA dUdha do sera lAkara rakha lo| jIvanIyagaNakI AThoM davAe~ tathA muleThI, candana, padmAkha, gokharU, kauMcake bIjoMkI girI, khireMTI, kaMghI, zAlaparNa, pRzniparNI, vidArIkanda, donoM zArivA, mizrI aura kumbherake phala - inameM se hareka davAko pAnIke sAtha silapara pIsapIsa-kara, eka-eka tole kalka banA lo / zeSameM saba davAoMke kalka, zatAvarakA rasa, ghI aura dUdha sabako kalaIdAra bartanameM car3hAkara mandAgnise ghI pakA lo| isa "zatAvarI ghRta"ke sevana karanese rakta pittake vikAra, vAtapittake vikAra, vAtarakta, kSaya, zvAsa, hicakI, khA~sI, raktapitta, aGga-dAha, sirakI jalana, dAruNa mUtrakRccha aura sarvadoSa-janita pradara roma isa taraha nAza hote haiM, jisa taraha sUryase andhakArakA nAza hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * somarogakI cikitsaa| - somarogakI pahacAna / OSHO kI yonise jaba prasanna, nirmala, zItala, gaMdharahita, sAfa, strI safeda aura pIr3A-rahita jala bahuta hI jiyAdA bahatA 8 rahatA hai, taba vaha strI jalake vegako roka nahIM sakatI, ekadama kamajora ho jAnekI vajahase becaina rahatI hai, mAthA zithila ho jAtA hai, mu~ha aura tAlU sUkhane lagate haiM, behozI hotI, jaMbhAI AtI, camar3A rUkhA ho jAtA, pralApa hotA aura khAne-pIneka padArthoMse kabhI tRpti nahIM hotI / jisa rogameM ye lakSaNa hote haiM, use "somaroga" kahate haiN| isa rogameM jo pAnI yonise jAtA hai, vahI zarIrako dhAraNa karanevAlA hai| isa rogameM somadhAtukA nAza hotA hai, isIliye ise "somaroga" kahate haiN| - jisa taraha puruSoMko bahumUtra roga hotA hai| usI taraha striyoMko "somaroga' hotA hai| jisa taraha pezAboM-para-pezAba karanese marda mara jAtA hai; usI taraha striyA~, yonise soma dhAtu jAneke kAraNa, galagalakara mara jAtI haiN| sAfa, zItala, gandhahIna, safedra, pAnI-sA hara samaya bahA karatA hai| yahA~ taka ki bahuta bar3ha jAnepara aurata pezAbake vegako roka nahIM sakatI, uThate-uThate dhotImeM pezAba ho jAtA hai, isaliye isa rogavAlIkI dhotI hara vakta bhIgI rahatI hai| yaha roga auratoMko hI hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-somaroga / 365 somarogase mUtrAtisAra / - jaba strIkA somaroga purAnA ho jAtA hai, yAnI bahuta dinoM taka banA rahatA hai, taba vaha "mUtrAtisAra" ho jAtA hai / pahale to somarogakI hAlatameM pAnI-sA padArtha bahA karatA hai| kintu isa dazAmeM bArambAra pezAba hote haiM aura pezAboMkI mikadAra bhI jiyAdA hotI hai| strI z2arA bhI pezAbako rokanA cAhatI hai, to roka nahIM sakatI / pariNAma yaha hotA hai ki, strIkA sArA bala nAza ho jAtA hai aura antameM vaha yamAlayakI rAha letI hai / kahA hai:-- . somaroge ciraMjAte yadA mUtramatisravet / mUtrAtisAraM taM prAhubalavidhvaMsanaM param // somarogake purAne honepara, jaba bahuta pezAba hone lagatA hai, taba use balako nAza karanevAlA "mUtrAtisAra" kahate haiN| noTa - yAda rakhanA cAhiye, somaroga mUtra-mArga yA mUtrakI nalImeM aura pradara-roga garbhAzayameM hotA hai aura ye donoM roga striyoMko hI hote haiN| somarogake nidAna kAraNa / jina kAraNoMse "pradara roga" hotA hai, unhIM kAraNoMse "somaroga" hotA hai| ati maithuna aura ati mihanata prabhRti kAraNoMse zarIrake rasa rakta prabhRti patale padArtha aura pAnI, apane-apane sthAna chor3akara, mUtrakI thailImeM Akara jamA hote aura vahA~se calakara, yonikI rAhase, hara samaya yA aniyata samayapara bAhara girA karate haiN| somaroga-nAzaka nusakhe / (1) bhiNDIkI jar3a, sUkhA piMDArU, sUkhe Amale aura vidArIkanda, ye saba cAra-cAra tole, ur3adakA cUrNa do tole aura muleThI do tolelAkara pIsa-kUTa aura chAna lo| isa cUrNakI mAtrA 6 mAzekI hai| For Private and Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| eka pur3iyA mu~hameM rakha, Uparase mizrI milA' gAyakA dUdha pInese somaroga avazya nAza ho jAtA hai / davA savere-zAma donoM samaya lenI cAhiye / parIkSita hai| - (2) kelekI pakI phalI, AmaloMkA svarasa, zahada aura mizrI ina sabako milAkara khAnese somaroga aura mUtrAtisAra avazya ArAma ho jAte haiN| - (3) ur3adakA ATA, muleThI, vidArIkanda, zahada aura mizrI-ina sabako milAkara savere hI, dUdhake sAtha sevana karanese somaroga naSTa ho jAtA hai| (4) agara somarogameM pIr3A bhI ho aura pezAbake sAtha somadhAtu bArambAra nikalatI ho, to tAz2A zarAbameM ilAyacI aura tejapAtakA cUrNa milAkara pInA caahiye| (5) zatAvarakA cUrNa phA~kakara, Uparase dUdha pInese somaroga calA jAtA hai| (6) AmaloMke bIjoMko jalameM pIsakara, phira usameM zahada aura cInI milAkara pInese, tIna dinameM hI zvetapradara aura mUtrAtisAra naSTa ho jAte haiN| (7) chai mAze nAgakezarako mAThemeM pIsakara, tIna dina taka pIne aura mATheke sAtha bhAta khAnese zvetapradara aura somaroga ArAma ho jAte haiN| (8) kelekI pakI phalI, vidArIkanda aura zatAvara-ina sabako ekatra milAkara, dUdhake sAtha, savere hI pInese somaroga naSTa ho jAtA hai| . (E) muleThI, Amale, zahada aura dUdha-ina sabako milAkara sevana karanese somaroga nAza ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RAMAIRRIERRISMANEERINK * yoni-rog-cikitsaa| yoni rogoMkI kismeN| Years salameM yoniroga, pradara roga aura Artava roga evaM strI a puruSoMke raja aura vIryake zuddha, nirdoSa aura puSTa na hone Hasiy vagairaH vagairaH kAraNoMse Aja bhAratake lAkhoM ghara. santAnahIna ho rahe haiN| mUrkha loga gaNDA-tAbIz2a aura bhabhUtake liye vRthA ThagAte aura duHkha bhogate haiM; para asala upAya nahIM karate, isIse unakI manokAmanA pUrI nahIM hotI / ataH hama yoni-rogoMke nidAna, kAraNa aura lakSaNa likhate haiM / Artava roga yA naSTArtavakI cikitsA isake. bAda likheNge| ____ "suzruta" meM aura "mAdhava nidAna" Adi granthoMmeM yoniroga-bhagake roga--bIsa prakArake likhe haiN| unake nAma ye haiM (1) udAvRtA (2) bandhyA (3) viplutA . ye pA~ca yoniroga vAyu-doSase hote haiN| (4) pariplutA (5) vAtalA (6) lohitAkSarA (7) prasra sinI (8) vAmanI ye pA~ca yoniroga pitta-doSase hote haiN| (6) putradhI ..(10) pittalA For Private and Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 368 cikitsA-candrodaya / (11) atyAnandA / (12) karNinI (13) caraNA... ye pA~ca yoniroga kaphake doSase hote haiN| (14) aticaraNA (15) kaphajA (16) SaMDI ye pA~coM yoniroga tInoM doSoMse hote haiN| (17) aNDinI ... ( 18 ) mahatI . (16) sUcIvakatrA (20) tridoSajA yonirogoMke nidAna-kAraNa / "suzruta' meM yonirogoMke nimnalikhita kAraNa likhe haiM:(1) mithyaacaar| (2) mithyA vihAra / (3) duSTa Artava / (4) vIryadoSa / (5) daivecchaa| / Ajakala AyurvedakI zikSA na pAnese mardokI taraha striyA~ bhI samaya-besamaya khAtI, dUdha aura machalI prabhRti viruddha padArtha aura prakRtiviruddha bhojana karatIM, garama mijAja honepara bhI garama bhojana karatIM, sarda mijAja honepara bhI sarda padArtha khAtI, dina-rAta maithuna karatIM, vrata-upavAsa karatI tathA khUba krodha aura cintA karatI haiN| ina kAraNoM evaM isI tarahake aura bhI kAraNoMse unakA Artava yA mAsika khUna garama hokara, uparokta bIsa prakArake yoniroga karatA hai / isake sivA, mA~-bApake vIrya-doSase jisa kanyAkA janma hotA hai, use bhI ina For Private and Personal Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-yonirog| 366 bIsoM yoni-rogoMmeMse koI-na-koI yoni-roga hotA hai| sabase prabala kAraNa daivecchA hai| bIsoM yoni-rogoMke lakSaNa / (1) jisa strIkI yonise jhAga-milA huA khUna bar3I takalIphake sAtha jhiratA hai, use "udAvRttA" kahate haiN| noTa--udAvRttA yoni rogavAlI strIkA mAsika-dharma bar3I takalIphase hotA hai, usake per3a meM darda hokara rakakI gA~Tha-sI giratI hai| ' (2) jisakA Artava naSTa ho; yAnI jise rajodharma na hotA ho, agara hotA ho to azuddha aura ThIka samayapara na hotA ho, use "bandhyA " kahate haiN| (3) jisakI yonimeM nirantara pIr3A yA bhItarakI ora sadA eka tarahakA darda-sA hotA rahatA hai, use "viplutA" yoni kahate haiN| (4) jisa strIke maithuna karAte samaya yonike bhItara bahuta pIr3A hotI hai, use "pariplutA" yoni kahate haiN| (5) jo yoni kaThora yA kar3I ho tathA usameM zUla aura coMTanekIsI pIr3A ho, use "vAtalA" yoni kahate haiN| isa rogavAlIkA mAsika khUna yA Artava bAdIse rUkhA hokara sUI cubhAnekA-sA darda karatA hai| noTa--yadyapi udAvRttA, bandhyA, viplutA, aura pariplutA nAmaka yoniyoM meM vAyuke kAraNase darda hotA rahatA hai, para "vAtalA" yonimeM una cAroMkI apekSA adhika darda hotA hai / yAda rakho, ina pA~coM yonirogoMmeM "vAyu"kA kopa rahatA hai| (6) jisa yonise dAhayukta rudhira bahatA hai| yAnI jisa yonise jalanake sAtha garama-garama khUna bahatA hai, use "lohitAkSarA" kahate haiM / ___ (7) jisa strIkI yoni, puruSake maithuna karaneke bAda, puruSake vIrya aura strIkI raja donoMko bAhara nikAla de, use "vAmanI" yoni kahate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 370 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya / 479 (8) jisakI yoni adhika dera taka maithuna karanese, liMgakI ragar3a ke mAre, bAhara nikala Ave; yAnI sthAnabhraSTa ho jAya aura vimardita karanese prasava - yogya na ho, use "pratra sinI" yoni kahate haiM / agara aisI strIko kabhI garbha raha jAtA hai, to baccA bar3I muzkila se nikalatA hai / ( 6 ) jisa strIko rudhira-kSaya honese garbha na rahe, vaha "putraghnI" yonivAlI hai / aisI yonivAlI strIkA mAsika khUna garma hokara kama ho jAtA aura garbhagata bAlaka akAla yA asamaya meM hI gira jAtA hai| (10) jo yoni atyanta dAha, pAka aura jvara, ina lakSaNoMvAlI ho, vaha "pittalA " hai / khulAsA yoM samajhiye ki isa yonivAlI strI kI bhagake bhItara dAha yA jalana hotI hai aura bhagake mu~hapara choTI-choTI phunsiyA~ ho jAtI haiM aura pIr3Ase use jvara car3ha AtA hai / noTa - yadyapi leohitAkSarA, pratra sinI, putraghnI aura vAmanImeM pittakopa ke cihna pAye jAte haiM aura ve cAroM yoniroga pittase hI hote haiM, para pittalA yoni rogameM pittakeopake lakSaNa vizeSa rUpa se dekhe jAte haiM / dAha, pAka aura jvara pittalAke upalakSaNa mAtra haiM / usameMse nIlA, pIlA aura safa eda Arttava bahatA rahatA hai / ( 11 ) jisa strIkI yoni atyadhika maithuna karanese bhI santuSTa na ho, use "atyAnandA" yoni kahate haiN| isa yonivAlI strI eka dina - meM kaI puruSoMse maithuna karAnese bhI santuSTa nahIM hotii| cU~ki isa yonivAlI eka puruSase rAjI nahIM hotI, isIse ise garbha nahIM rahatA / (12) jisa strIkI yoni ke bhItara ke garbhAzaya meM kapha aura khUna milakara, kamala ke irda-girda mAMsakanda-sA banA dete haiM, use "karNinI" kahate haiN| ( 13 ) jo strI maithuna karanese puruSase pahale hI chUTa jAtI hai aura vIrya grahaNa nahIM karatI, usakI yoni " caraNA" hai / (14) jo strI kaI bAra maithuna karanepara chUTatI hai, usakI yoni "ati caraNA" hai / For Private and Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-yoniroga / 371 - noTa-aisI yAnivAlI strI kabhI eka puruSakI hokara nahIM raha sktii| caraNA aura aticaraNA yonivAlI striyoMko garbha nahIM rhtaa| (15) jo yoni atyanta cikanI ho, jisameM khujalI calatI ho aura jo bhItarase zItala rahatI ho, vaha "kaphajA" yoni hai| noTa-atyAnandA, karNinI, caraNA aura aticaraNA--cAroM yoniyoMmeM kaphakA doSa hotA hai, para kaphajAmeM kapha-doSa vizeSa hotA hai| ___ (16) jisa strIko mAsika dharma na hotA ho, jisake stana choTe hoM aura maithuna karanese yoni liMgako kharadarI mAlUma hotI ho, usakI yoni "paNDI" hai| (17) thor3I umravAlI strI agara balavAna puruSase maithuna karAtI hai, to usakI yoni aNDeke samAna bAhara laTaka AtI hai| usa yoniko "aNDinI" kahate hai| noTa-isa rogavAlIkA roga zAyada hI ArAma ho| isako garbha nahIM rhtaa| (18) jisa strIkI yoni bahuta phailI huI hotI hai, use "mahatI" yoni kahate haiN| (16 ) jisa strIkI yonikA cheda bahuta choTA hotA hai, vaha maithana nahIM karA sakatI, kevala pezAba kara sakatI hai, usakI yoniko "sUcI vaktrA" kahate haiN| __ noTa-Uparake yoniroga vAtAdi doSoMse hote haiM, para jisa yoni-rogameM tInoM doSoMke lakSaNa pAye jAveM, vaha tridoSaja hai| yonikanda rogake lakSaNa / jaba dinameM bahuta sone, bahuta hI krodha karane, atyanta parizrama karane, dina-rAta maithuna karAne, yonike chila jAne athavA nAkhUna yA dA~toMke laga jAnese yonike bhItara ghAva ho jAte haiM, taba vAtAdi doSa, kupita hokara, pIpa aura khUnako ikaTThA karake, yonimeM bar3ahalake phala-jaisI gA~Tha paidA kara dete haiM, use hI "yonikanda roga" kahate haiM / For Private and Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 372 cikitsA-candrodaya / * noTa--agara vAtakA kopa z2iyAdA hotA hai, to yaha gA~Tha rUkhI aura phaTI-sI hotI hai| agara pitta z2iyAdA hotA hai, te gA~ThameM jalana aura surtI hotI hai, isase bukhAra bhI A jAtA hai| agara kapha z2iyAdA hotA hai, to usameM khujalI calatI aura raMga nIlA hotA hai| jisameM tInoM doSoMke lakSaNa hote haiM, use sannipAtaja yonikanda kahate haiN| HARYANAKYAYANAMAHARAK yoni-roga-cikitsAmeM yAda rakhane-yogya baateN| HTRAKARMARRORRRRRRRRRRRROR (1) bIsoM prakArake yoni-roga sAdhya nahIM hote; kitane hI sahajameM aura kitane hI bar3I dikkatase ArAma hote haiM / inameMse kitane hI to asAdhya hote haiM, para bAz2a auqAta acchA ilAja honese ArAma bhI ho jAte haiM / cikitsakako yonirogake nidAna, lakSaNa aura sAdhyAsAdhyakA vicAra karake ilAjameM hAtha DAlanA cAhiye / (2) yoni roga ArAma karaneke tarIke yaha haiM:(ka) telameM rUIkA phAhA tara karake yonimeM rkhnaa| (kha) davAkI battI banAkara yonimeM rkhnaa| (ga) yonimeM dhUnI yA baphArA denaa| (gha) davAoMke pAnIse yoniko dhonaa| (Ga) yonimeM davAke pAnI vagairaHkI picakArI denA / (ca) khAneko davA denaa| (cha) agara yoni Ter3hI yA tirachI ho gaI ho athavA bAhara nikala AI ho, to yoniko cikanI aura svedita karake; yAnI tela cupar3akara aura baphAroMse pasIne nikAlakara, use yathAsthAna sthApita karanA evaM madhura auSadhiyoMkA vezavAra banAkara yonimeM ghusAnA / For Private and Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-yoniroga / (ja) rUIkA phAhA telameM tara karake balAnusAra yonike bhItara rkhnaa| isase yonike zUla,pIr3A,sUjana, aura srAva vagairaH dUra ho jAte haiN| (jha) Ter3hI yoniko hAthase navAnA, sukar3I huIko bar3hAnA aura bAhara nikalI huIko bhItara ghusaanaa| (3) vAtaja yoni-rogoM meM--giloya, triphalA aura dAtUnikI jar3a-ina tInoMke kAr3hese yoniko dhonA caahiye| isake bAda nIce likhA tela banAkara, usameM rUIkA phAhA tara karake, jaba taka roga ArAma na ho, barAbara yonimeM rakhanA cAhiye / ___ kUTa, seMdhAnona, devadAru, tagara aura bhaTakaTaiyAkA phala-ina sabako pA~ca-pA~ca tole lekara adhakacarA kara lo aura phira eka hA~DImeM pA~ca sera pAnI bharakara, usameM kuTI huI davAe~ DAlakara auTAo / jaba pA~cavA~ bhAga pAnI raha jAya, utArakara mala chAna lo| phira eka qalaIdAra kar3hAImeM eka pAva kAlI tilIkA tela DAlakara, Uparase chanA huA kAr3hA DAla do aura cUlhepara rakhakara mandI-mandI Agase pkaao| jaba pAnI jalakara tela-mAtra raha jAya, utArakara, zItala honepara chAna lo aura kAga lagAkara zIzImeM rakha do| noTa-pA~coM vAtaja yoni-rogoMpara Upara likhA yoni dhAnekA jala aura yaha tela aneka vArake parIkSita haiN| jaldI na kI jAya aura ArAma na hone taka barAbara donoM kAma kiye jAya~, to 100 meM 10 ko ArAma hotA hai| (4) pittaja yoni-rogoMmeM yoniko kAdoMse sIMcanA, dhonA, tela lagAnA aura telake phAhe rakhanA acchA hai| pittaja rogameM zItala aura pittanAzaka nusarana kAmameM lAne cAhiye / zItala davAoMke tarar3e dene aura phAhe rakhanese aneka bAra tatkAla lAbha dIkhatA hai| pittaja yonirogoMmeM garama upacAra bhayAnaka hAni karatA hai / ___ zatAvarI ghRta aura balA tela-ye donoM pitta-nAzaka prayoga acche haiN| (5) kaphajanita yoni-rogoMmeM zItala upacAra kabhI na karanA caahiye| aise yoni-rogoMmeM garma upacAra kAyadA karatA hai| kaphajanya For Private and Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3.74 cikitsA - candrodaya / yoni rogoM meM rUkhI aura garama davAyeM denA acchA hai| udhara pRSTha 377 meM likhI naM0 15 battI aise rogoM meM acchI pAI gaI hai / ( 6 ) vAtase pIr3ita yoni meM hIMgake kalka meM ghI milAkara yonimeM rakhanA cAhiye / pitta se pIr3ita yoni meM paMcavalkalake kalkameM ghI milAkara yonimeM rakhanA cAhiye / kaphajanya yoni rogoMmeM zyAmAdika auSadhiyoMke kalka yA lugadI meM ghI milAkara yoni meM rakhanA cAhiye / agara yoni kaThora ho, to use mulAyama karanevAlI cikitsA karanI cAhiye / sannipAtaja yoni-roga meM sAdhAraNa kriyA karanI cAhiye / agara yonimeM badabU ho, to sugandhita padArthoMke kAr3he, tela, kalka yA cUrNa yoni meM rakhane se badabU nahIM rahatI / jaise- pRSTha 378 kA naM0 18 nusakhA / (7) yAda rakho, sabhI taraha ke yoni rogoM meM " vAtanAzaka cikitsA " upakArI hai, para vAtaja-yoni - rogoM meM snehana, svedana aura vasti karma vizeSa rUpase karane cAhiyeM / kahA haiH sarveSu yonirogeSu vAtaghnaH kramaiSyate / snehanaH svedano vastirvAtAyAM vizeSataH || yoni - roga nAzaka numakhe / ( 1 ) " caraka" meM yoni rogoMpara "dhAMtakyAdi" tela likhA hai / usa telakA phAhA yoni meM rakhane aura usIkI picakArI yonimeM lagAnese viplutA Adi yoni-roga, yonikanda-roga, yonike ghAva, sUjana For Private and Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org strI-rogoMkI cikitsA -yoni-roga | 375 aura yoni se pIpa bahanA vag2airaH nizcaya hI ArAma ho jAte haiM / yaha tela hamane jisa taraha AjamAyA hai nIce likhate haiM: 1 dhavake patte, Amale ke patte kamalake patte, kAlA suramA, muleThI, jAmunakI guThalI, AmakI guThalI, kazIza, lodha, kAyaphala, teMdUkA phala, phiTakarI, anArakI chAla aura gUlarake kacce phala- ina 14 davAoMko savA-savA tole lekara kUTa-pIsa lo / phira eka sera ar3hAI pAva bakarI ke pezAba meM, Uparake cUrNa ko pIsakara, lugadI banA lo| phira eka kar3hAhI meM Upara likhI bakarIke mUtrameM pisI lugadI, eka sera kAle tiloMkA tela aura eka sera ar3hAI pAva gAyakA dUdha DAlakara, cUlhe para rakha, mandAgni se pakAo / jaba dUdha aura mUtra jalakara tela- mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura botalameM bhara do / 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir noTa-- agara yaha tela pITha, kamara aura pIThakI ror3hapara mAliza kiyA jAya, yoni meM isakA phAhA rakhA jAya aura picakArI meM bhara-bharakara yonimeM chor3A jAyato viplutA, pariplutA, yonikanda, yonikI sUjana, ghAva aura mavAda bahanA avazya ArAma ho jAte haiM / ina rogoMpara yaha tela rAmavANa hai / ( 2 ) vAtalA yoni meM athavA usa thor3e sparzavAlI ho - usake parde rakhanA hitakara hai| yonimeM jo kar3I, stabdha aura biThAkara - tilI ke telakA phAhA K S IP 1 ( 3 ) agara yoni pratra sinI ho, liGgakI ragar3ase bAhara nikala AI ho, to usapara ghI malakara garama dUdhakA baphArA do aura use hAtha se bhItara biThA do| phira nIce likhe vezavArase usakA mu~ha banda karake paTTI bA~dha do / soMTha, kAlImirca, pIpara, dhaniyA, jIrA, anAra aura pIparAmUla-- ina sAtoMke pise chane cUrNako paNDita loga "vezavAra" kahate haiM / For Private and Personal Use Only ( 4 ) agara yoni meM dAha yA jalana hotI ho, to nitya AmaloM ke rasameM cInI milAkara pInI cAhiye / athavA kamalinIkI jar3a cAvaloM ke pAnI meM pIsakara pInI cAhiye /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mmmmw - cikitsaa-cndrody| :(5) agara yonimeMse rAdha nikalatI ho, to nImake patte prabhRti zodhana padArtho ko saiMdhAnonake sAtha pIsakara golI banA lenI caahiye| ina goliyoMko roz2a yonimeM rakhanese rAdha nikalanA banda ho jAtA hai| (6) agara yonimeM badabU AtI ho athavA vaha libalibI ho, to baca, aDUsA, kar3ave paravala, phUla-priyaMgU aura nIma-inake cUrNako yonimeM rkho| sAtha hI amalatAza Adike kAr3hese yoniko dhoo| pahale dhokara pIche cUrNa rkho| ... (7) karNikA nAmaka kaphajanya yoniroga ho-garbhAzayake Upara mAMsa-sA bar3hA ho-to Apa nIma Adi zodhana padArthoMkI battI banAkara yonimeM rkhvaao| - (8) giloya, harar3a, zrAmalA aura jamAlagoTA,--inakA kAr3hA banAkara, usa kAr3hekI dhAroMse yoni dhonese yonikI khujalI nAza ho jAtI hai| - (E) katthA, harar3a, jAyaphala, nImake patte aura supArI-inako mahIna pIsakara chAna lo| pIche isa cUrNako mUMgake yUSameM milAkara sukhA lo| isa cUrNake yonimeM DAlanese yoni sukar3a jAtI aura jalakA srAva yA pAnI-sA AnA banda ho jAtA hai| (10) jIrA, kAlAjIrA, pIpara, kalauMjI, sugandhita baca, ar3asA, saiMdhAnona, javAkhAra aura ajavAyana--inako pIsa-chAnakara cUrNa kara lo| pIche ise jarA sekakara, isameM cInI milAkara laDDU banA lo / ' ina laDDuoMko apanI jaTharAgnike bala-mAphika nitya khAnese yonike sAre roga nAza ho jAte haiN| noTa-isa khAnekI davAke sAtha yonimeM lagAnekI davA bhI istemAla karanese zIghra hI lAbha dIkhatA hai| (11) cUheke mAMsako pAnIke sAtha hA~DImeM DAlakara kAr3hA banA lo / phira use chAnakara, usameM kAlI tilIkA tela milA For Private and Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Sannyand strI-rogoMkI cikitsaa-yonirog| kara, mandAgnise pakA lo / jaba pAnI jalakara tela-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura zIzI meM rakha do / isa telameM phAhA bhigokara, yonimeM rakhanese, yoni-sambandhI roga nizcaya hI nAza ho jAte haiN| noTa-cUheke mAMsako telameM pakAkara, tela chAna lenese bhI kAma nikala jAtA hai / isa cUheke telakA phAhA yonimeM rakhanese yonyarza--yonikA massA aura yonikanda--garbhAzayake UparakA mAMsakanda nizcaya hI ArAma ho jAte haiM; para jaba taka pUrA ArAma na ho, sabake sAtha ise lagAte rahanA caahiye| (12.cUheko bhUbhalameM dAbakara, usakA Ama-baiMgana prabhRtikI taraha bharatA kara lo / jaba bharatA ho jAya, usameM seMdhAnona bArIka pIsakara milA do / usa bharateke yonimeM rakhanese yonikanda-garbhAzayapara gA~ThasI ho jAnekA roga-nissandeha nAza ho jAtA hai, para dera lagatI hai| naM0 11 kI taraha yoni kA massA bhI isI bharatese naSTa ho jAtA hai|| noTa--naM0 11 aura 12 nusana' parIkSita haiN| agara yonyaza--yonike masse aura yonikanda--yAnikI gA~Tha zrArAma karanI ho,to Apa naM0 11 yA 12 se avazya kAma leM / ina donoM rogoMmeM cUhekA tela aura bharatA. akasIrakA kAma karate haiN| (13) karelekI jar3ako pIsakara, yonimeM usakA lepa karanese, bhItarako ghusI huI yoni bAhara nikala AtI hai| ... .. (54) yonimeM cUhekI carabI kA lepa karanese, bAhara nikalI huI yoni bhItara ghusa jAtI hai| (15) pIpara, kAlImirca, ur3ada, zatAvara, kUTa aura seMdhAnonaina sabako mahIna pIsa kUTakara chAna lo / phira isa chane cUrNako silapara rakha aura pAnIke sAtha pIsakara, a~gUThe-samAna battiyA~ banAbanAkara chAyAmeM sukhA lo| ina battiyoMke nitya yonimeM rakhanese kaphasambandhI yoni-roga-atyAnandA, karNikA, caraNA aura aticaraNA evaM karphajA yoni-roga-nissandeha naSTa ho jAte aura yoni bilkula zuddha ho jAtI hai / yaha yoga hamArA AjamUdA hai| 48 For Private and Personal Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 378 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya | (16) tagara, kUTa, seMdhAnona, bhaTakaTaiyA kA phala aura devadAru-inakA tela pakAkara, usI tela meM rUIkA phAhA bhigokara, yonimeM - lagAtAra kucha dina rakhanese, vAtaja yoni-roga- udAvRttA, bandhyA; viplutA, pariplutA aura vAtalA yoni-roga avazya ArAma ho jAte haiN| isakA nAma " tAdya" tela hai / ( isake banAne kI vidhi pRSTha 373 ke naM0 3 meM dekho / ) noTa-telakA phAhA rakhanese pahale giloya, triphalA aura dAtunikI jar3a'inake kAse yoniko sIMcanA aura dhonA z2arUrI hai| donoM kAma karanese pA~coM bAdI ke yoniroga nissandeha nAza ho jAte haiM / aneka bAra parIkSA kI hai / ( 17 ) tilakA tela 1 sera, gomUtra 1 sera, dUdha 2 sera aura giloyakA kalka eka pAva-- ina sabako kar3hAhI meM car3hAkara mandAgnise pakAo / jaba tela- mAtra raha jAya, utArakara chAnalo / isa telameM rUIkA phAhA bhigokara, yonimeM rakhanese, vAtajanita yoni-pIr3A zAnta ho jAtI hai / bAdI ke yoni rogoM meM yaha tela uttama hai / isakA - nAma "gur3a cyAdi tela" hai / --- (18) ilAyacI, dhAyake phUla, jAmuna, ma~jITha, lajavantI, mocarasa - aura rAla- ina sabako pIsa-chAnakara rakha lo| isa cUrNako yonimeM rakhane se yonikI durgandha, libalibApana tathA tarI rahanA Adi vikAra naSTa ho jAte haiM / (16) giloya, triphalA, zatAvara, zyonAka, haldI, araNI, piyAbA~sA, dAkha, kasauMdI, belagirI aura phAlase - ina gyAraha davAoMko eka-eka tole lekara kUTa-pIsakara, silapara rakha lo aura pAnI ke sAtha phira pIsakara, lugadI banA lo / isa lugadIko Adhasera 'ghI' ke sAtha kaIdAra kar3hAhI yA degacI meM rakhakara mandAgni kAlo / inakA nAma "gur3a cyAdi ghRta" hai / yaha ghRta yoni-rogoM aura vAtavikAroM ko naSTa karatA tathA garbha sthApana karatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-yonirog| . noTa-gur3a cyAdi ghRta vizeSakara vAtaja yonirogoMmeM strIko ucita mAtrAse khilAnA-pilAnA caahiye| (20) kar3ave nImakI nibauliyoMko nImake rasameM pIsakara, yonimeM rakhane yA lepa karanese, yoni-zUla miTa jAtA hai / parIkSita hai| (21) araNDIke bIja nImake rasameM pIsakara goliyA~ banA lo| ina goliyoMko yonimeM rakhane yA pAnImeM pIsakara inakA lepa karanese yoni-zUla miTa jAtA hai| __(22) AmalekI guThalI, bAyabiDaMga, haldI, rasauta aura kAyaphala--inako barAbara-barAbara lekara aura kUTa-pIsakara chAna lo| pIche isa cUrNa ko "zahada meM milA-milAkara roja yonimeM bharo / isa nusanese "yonikanda" roga nizcaya hI nAza ho jAtA hai| para ise bharanese pahale, harar3a, baher3e aura Amaleke kAr3hemeM "zahada" milAkara, usase yoniko sIMcanA yA dhonA ucita hai; arthAt isa kAr3hese yoniko dhokara, pIche UparakA cUrNa zahadameM milAkara yonimeM bharanA caahiye| kAr3hA nitya tAjA banAnA caahiye| (23) majITha, muleThI, kUTa, harar3a, baher3A, AmalA, khA~r3a, khireMTI, eka-eka tole, zatAvara do tole, asagandha cAra tole, asagandhakI jar3a 1 tole tathA ajamoda, haldI, dAruhaldI, phUlapriyaMgU, kuTakI, kamala, babUlA-kumudinI, dAkha, kAkolI, kSIrakAkolI, sapheda candana aura lAla candana-ye saba eka-eka tole lAkara, pIsakUTakara chAna lo| phira chane cUrNako silapara rakha aura jalake sAtha pIsakara kalka yA lugadI banA lo| __cauMsaTha tole gAyakA ghI, 128 tole zatAvarakA rasa aura 128 tole dUdha tathA UparakI lugadI-ina sabako kalaIdAra kar3hAhImeM rakha, mandAgnise cUlhepara pakAo / jaba ghIkI vidhise ghI taiyAra ho jAya, utArakara chAna lo aura rakha do| isakA nAma "phalaghRta" hai| For Private and Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 380 cikitsA-candrodaya / sevana-vidhi-isa ghIko agara puruSa pItA hai, to usakI maithunazakti atIva bar3ha jAtI hai aura usake vIra, rUpavAn aura buddhimAn putra paidA hote haiN| jina striyoMkI santAna marI huI hotI hai, jinakI santAna hokara mara jAtI hai, jinakA garbha rahakara gira jAtA hai athavA jinake lar3akI-hI-lar3akI hotI haiM, unake isa ghIke pInese dIrghAyu, guNavAn, rUpavAn aura balavAn putra hotA hai| isa ghIke pInese yoni-srAva,--yonise mavAda giranA, rajodoSa--rajodharma ThIka aura zuddha na honA tathA dUsare yoni-roga nAza ho jAte haiN| yaha ghI santAna aura vAyuko bar3hAnevAlA hai / isa 'phalaghRta'ko azvinIkumAroMne kahA hai| noTa-hamane yaha ghata bhAvaprakAzase liyA hai / isameM "sAda kaTerIkI jar3a" DAlanA nahIM likhA hai, tathApi vaidya loga use DAlate haiN| vaidya loga isake liye jisakA bachar3A jItA ho aura jisakA eka hI raMga ho arthAt mAtA aura bachar3e donoM eka hI raGgake hoM-aisI gAyakA ghI lete haiM aura sadAse ise pArane yA jaMgalI kaNDoMkI zrAgapara pakAte haiN| ____ yaha ghRta aneka granthoM meM likhA hai / sabameM kucha-na-kucha bheda hai| unameM hIMga, baca, tagara aura dUnA bidArIkanda--ye davAe~ aura bhI likhI haiN| vaidya cAheM to inheM DAla sakate haiN| (24) ghIkA phAhA athavA telakA phAhA yA zahadakA phAhA yonimeM rakhanese, yonike sabhI roga nAza ho jAte haiM, para phAhA bahuta dinoM taka rakhanA cAhiye / parIkSita hai| (25) mainaphala, zahada aura kapUra--inako pIsakara, a~gulIse yonimeM lagAnese girI huI bhaga ThIka hotI, usakI naseM sIdhI hotI aura vaha sukar3akara taMga bhI ho jAtI hai / parIkSita hai| noTa-cakradatta meM liyA hai:-- madanaphalamadhukarapUritaM bhavati kAminIjanasya / vigalita yauvanasya ca varAGgamati gADhaM sukumAram // For Private and Personal Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-yoniroga / 381 . bUr3hI strIkI bhI yoni--mainaphala, zahada aura kapUrako yonimeM lagAnese, atyanta sundara aura taMga ho jAtI hai / (26) mAjUphala, zahada aura kapUra-inako pIsakara, a~gulIse, yonimeM lagAnese girI huI yoni ThIka ho jAtI hai, naseM sIdhI hotI aura vaha sukar3akara taMga ho jAtI hai / parIkSita hai| (27) indrAyaNakI jar3a aura soMTha-ina donoMko "bakarIke ghI meM pIsakara, yonimeM lepa karanese, yonikA zUla yA darda zIghra hI nAza ho jAtA hai| "vaidyajIvana"-kartA apanI kAntAse kahate haiM-- taruNyuttaraNImUlaM chAgosarpiHsanAgaram / zivazastrAbhidhAMbAdhAM yonisthAhantisatvaram // artha vahI hai jo Upara likhA hai / (28) kalauMjIkI jar3ake lepase, bhItara ghusI huI yoni bAhara AtI aura cUheke mAMsa-rasakI mAlizase bAhara AI huI yoni bhItara jAtI hai| (26 ) paMcapallava, mulahaTI aura mAlatIke phUloMko ghImeM DAlakara, ghIko ghAmameM pakA lo| isa ghIse yonikI durgandha nAza ho jAtI hai / (30) yoniko cupar3akara, usameM bAlachar3akA kalka jarA garama karake rakhanese, vAtakI yoni-pIr3A zAnta ho jAtI hai| (31) pittase pIr3ita huI yonivAlI strIko, paJcabalkalakA kalka yonimeM rakhanA caahiye| . (32) cUhIke mAMsako telameM DAlakara, dhUpameM pakA lo| phira isakI yonimeM mAliza karo aura cUhIke mAMsameM saiMdhAnona milAkara yoniko isakA baphArA do| ina upAyoMse yonikA massA nAza ho jAyagA / (33) zAlaI, madanamaMjarI, jAmuna aura dhava--inakI chAla aura paMcabalkalakI chAla--ina sabakA kAr3hA karake tela pkaao| phira usameM rUIkA phAhA tara karake yonimeM rakkho / isase viplutA yoniroga jAtA rahatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 382 cikitsA-candrodaya / - (34) vAminI aura pUta yoniyoM ko pahale svedana kro| phira unameM cikane phAhe rkho| (35) triphaleke kAr3hemeM "zahada" DAlakara yoni-sevana karane yA tarar3A denese yonikanda roga ArAma ho jAtA hai| (36 ) gerU, aMjana, bAyabiDaGga, kAyaphala, AmakI guThalI aura haldI-ina sabakA cUrNa karake aura "zahada meM milAkara yonimeM rakhanese yonikanda nAza ho jAtA hai| (37) ghoMghekA mAMsa pIsakara, usameM pakI huI tittiDikAkA rasa milAkara, lepa karanese yonikanda roga nAza ho jAtA hai| (38) kar3avI toraI ke svarasameM "dahIkA pAnI" milAkara pInese yonikanda roga nAza ho jAtA hai| (36) Agapara garama kI huI lohekI zalAkAse yonikandako dAganese, bahuta vikAroMse huA yonikanda bhI nAza ho jAtA hai / (40) ar3asA, asagandha aura rAsnA--inase siddha kiyA huA dUdha pInese yoni-zUla nAza ho jAtA hai / sAtha hI dantI, giloya aura triphaleke kADhekA tarar3A bhI yonimeM denA cAhiye / noTa--rakka yonimeM pradaranAzaka kriyA karanI caahiye| (41) DhAka, dhAyake phUla, jAmuna, lajAlU, mocarasa aura gala-- inakA cUrNa badabU, picchilatA aura yonikanda AdimeM lAbhadAyaka hai| (42) sirasake bIja, ilAyacI, samandara-jhAga, jAyaphala, bAyabiDaGga aura nAgakezara---inako pAnImeM pIsakara battI banA lo| isa battIko yonimeM rakhanese samasta yoni-roga nAza ho jAte haiN| (43 ) bar3I soMphakA arka yoni-zUla, mandAgni aura kRmi-rogako nAza karatA hai| (44) arka pASANabheda yoni-roga, mUtrakRcchra, patharI aura gulmarogako nAza karatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . . . a 603800 0... . .... 00.00000000000 . .. . . .. . . . . 4 yoni-saMkocana-yoga / ... (bhaga taGga karanevAle nusakhne / ) . mainaphala, muleThI aura kapUra-tInoMko barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa-chAna lo| phira isa cUrNako taMjeba yA mahIna malamalake kapar3e meM rakhakara strIkI bhagameM rkhaao| ummIda hai, ki kaI dinoMmeM, strIkI DhIlI-DhIlI aura phailI huI bhaga khUba sukar3akara narma ho jaaygii| parIkSita hai| (2) kauMcakI jar3akA kAr3hA banAkara, usase kitane hI dinoM taka yoni dhonese yoni sukar3a jAtI hai| - . (3) baiMganako lAkara sukhA lo / sUkhanepara pIsakara cUrNa kara. lo| isa cUrNa ko bhagameM rakhanese bhaga sukar3akara taMga ho jAtI hai| (4) AkakI jar3a lAkara strI apane pezAbameM pIsa le / phira zaphA karake, do ghaNTe bAda maithuna kare / bhaga aisI taMga ho jAyagI ki likha nahIM skte| ..(5) sUkhe kaiMcue bhagameM malanese bar3A Ananda AtA hai| - (6) babUlakI chAla, jhar3aberIkI chAla, maulasarIkI chAla, kacanArakI chAla, aura anArakI chAla--sabako barAbara-barAbara lekara kucala lo aura eka hA~DImeM andAjakA pAnI bharakara joza do / auTAte samaya hA~DImeM eka safeda kapar3A bhI DAla do| jaba kapar3epara raMga car3ha jAya, use nikAla lo / isa kAr3hese yoniko khUba dhoo / inake bAda, isI kAr3hemeM raMge hue kapar3eko bhagameM rakha lo| isa taraha karanese yoni sukar3akara chokarIkI-sI ho jAtI hai / For Private and Personal Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 384 cikitsA-candrodaya / ___ (7) DhAkakI koMpaleM yA kaliyA~ lAkara chAyAmeM sukhA lo| sUkhanepara pIsa-chAna lo aura barAbarakI pIsI huI mizrI milAkara rakha do| isameM se eka mAtrA cUrNa roja sAta dina taka khAo / sAta dina bAda sApha mAlUma ho jAyagA ki, yoni taMga ho gaI / agara kucha kasara ho, to aura bhI kaI dina khaao| mAtrA-savA do mAzese nau mAze tk| anupAna-zItala jala / (8) sUkhI bIrabahuTTI ghImeM pIsakara bhagameM malanese bhaga taMga ho jAtI hai| (6) bakAyanakI chAla lAkara sukhA lo / phira pIsa-chAnakara rakha lo / isameMse kucha cUrNa roz2a bhagameM rakhanese bhaga taMga ho jAtI hai| (10) khaTTe pAlakake bIja kUTa-chAnakara bhagameM rakhanese bhI yoni sukar3a jAtI hai| (11) imalIke bIjoMkI girI kUTa-chAnakara rakha lo| saverezAma isa cUrNako bhagameM malanese bhaga taGga ho jAtI hai| (12) samandara-jhAga aura harar3ake bIjoMkI girI barAbara-barAbara lekara pIsa lo / isa cUrNako bhagameM rakhanese bhaga taGga ho jAtI hai| (13) cIniyA goMda chai mAze lAkara mahIna pIsa lo aura do tole phiTakarI lAkara bhUna lo / jaba phiTakarI bhunane lage aura usakA 'pAnI-sA ho jAya, usa phiTakarIke patale rasapara, pise hue goMdako pAnImeM milAkara chidd'ko| jaba zItala ho jAya pIso / isake bAda isameM jarA-sA "guladhAvA" milA do aura phira sabako pIso / isa davAko yonimeM rakhanese adbhuta camatkAra naz2ara AtA hai| ."ilAjulagurbA' ke lekhaka mahodaya ise apanA AjamAyA huA batAte haiN| (14) beMtakI jar3ako mandAgnise pAnIke sAtha pakAkara - For Private and Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA -- yoni saMkocana yoga / 38 'kAr3hA kara lo aura usase yoniko dhoo| isase bAlaka honeke bAda, pahale jaisI taMga ho jAtI hai / kahA hai:-- lodhatumbIphalAlepo yoni dAdarpaM karoti ca / vetasamUlaniHkvAthakSAlanena tathaiva ca // arthAt lodha aura tUmbIke lepase yoni sakhta ho jAtI hai| beMtakI ash kAr3he se bhI yoni dRr3ha ho jAtI hai / (15) DhAkake phala aura gUlarake phala--inako pIsakara, tilIke tela aura zahada meM milAkara, yonipara lepa karane se yoni taMga ho jAtI hai / yaha yoga aura bhI acchA hai / ( 16 ) baca, nIla-kamala, kUTa, golamirca, asagandha aura haldI ke lepase yoni dRr3ha ho jAtI hai / (17) kar3avI tUmbIke patte aura lodha-- inako milAkara jalake sAtha pIsa lo aura golI banAkara yonimeM rkho| isa upAya se bhI yoni kar3a jAtI hai / (18) harar3a, baher3A, Amale, bhA~ga, lodha, dUdhI aura anArakI chAla - ina sabako barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo / phira isa cUrNako araNIke rasa meM ghoTakara golI banA lo| isa golIke rAtako bhagameM rakhane se yoni sukar3a jAtI hai / noTa - naM0 15,16 aura 18 ke nusakha e hamAre eka mitra apane Az2amUMdA kahate haiM / (16) berIkI jar3akI chAla, kanerakI jar3akI chAla, lodha, mAjUphala, padmakATha, bisakI jar3a, kapUra aura phiTakarI -- ina sabako barAbarabarAbara lekara pIsa-chAna lo aura phira isa cUrNako yonimeM rkho| isa cUrNase yoni sukar3a jAtI hai| ( 20 ) bisauMTekI jar3a, phiTakarI, lodha, AmalI, berakI guThalI kI mIMgI aura mAjUphala, - ina sabako barAbara-barAbara lekara, pIsa-chAna lo / isa cUrNako yonimeM rakhanese yoni sikur3a jAtI hai / 46 For Private and Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 386 cikitsA-candrodaya / (21) jAmunakI jar3akI chAla, lodha aura dhAyake phUla, ina sabako pIsakara, "zahada meM milA lo aura yonimeM lepa kro| isase avazya yoni sikur3a jAtI hai| (22) akelI chAlase yoniko dhoo / isa upAyase yoni sApha hokara sikur3a jAtI hai| noTa-amalatAzake bar3e per3akI jar3akI chAla aura bhA~gako dhatUreke rasameM pIsakara golI banA lo aura chAyAmeM sukhA lo| ina goliyoMko apane pezAbameM ghisakara liMgapara lepa karo / isase liMga dIrgha, puSTa aura kar3A ho jAyagA / asagandha, kUTa, citraka aura gajapIpala-inako pIsakara, bhaisake ghImeM milA lo aura liMgapara lepa karo / isase liMga khUba puSTa ho jaaygaa| mainasila, suhAgA, kUTa, ilAyacI aura mAlatIke pattoMkA rasa, ina sabako kucalakara tilake telameM DAlakara pkaano| isa telako liMgapara malanese liMga kar3A ho jaaygaa| (23) bhA~gakI poTalI banAkara, yonimeM 3 / 4 ghaNTe rakhanese, sau bArakI prasUtA nArIkI yoni bhI kanyAkI-sI ho jAtI hai / "vaidyaratna"meM kahA hai:___bhaMgA poTalikAM datvA praharaM kAmamandire / zatavAraM prastApi punarbhavati kanyakA // (24) mocarasako pIsa-chAnakara, yonimeM 3 / 4 ghaNTe taka lagA rakhanese, sau baccA jananevAlIkI yoni bhI sikur3a jAtI hai / "vaidyaratna"maiM hI likhA hai:-- mocarasasUkSmacUrNaM kSiptaM yonau sthitaM praharam / zatavAraM prasUtAyA api yoniH sUkSmarandhrAsyAt // .. ( 25) devadAru aura zArivAko "ghI" meM milAkara lepa karanese zithila yoni bhI kar3I ho jAtI hai / (26) kUTa, dhAyake phUla, bar3I harar3a, phUlI phiTakarI, mAjUphala, hAUbera, lodha aura anArakI chAla, inako pIsakara aura zarAbameM milAkara lepa karanese yoni dRr3ha ho jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwwwwwwwww AASPAAAAAAE : lomanAzaka nusakhe / (bAla ur3Aneke upAya ) (1) bAloMko ukhAr3akara, usa jagaha thUharakA dUdha lagA denese bAla nahIM aate| (2) kalIkA cUnA, murgekI bITa, saMkhalA (zRGkhalA ), dhatUrekA rasa aura ghor3ekA pezAba-ina sabako milAkara, bAloMkI jagaha lepa karanese bAla ur3a jAte haiN| (3) kapUra, bhilAve, zaMkhakA cUrNa, sajjIkhAra, ajavAyana aura ajamoda-ina sabako telameM pakAkara "haratAla" pIsakara milA do| isa telake lagAnese kSaNa-bharameM hI bAla gira jAte haiN| (4) zaMkhakI rAkha karake, use keleke DaMThalake rasameM milA do| pIche pIsakara barAbarakI haratAla milA do| isa davAke lepase gudA Adike roma yA bAla naSTa ho jAte haiN| (5) raktAJjanAkI pucchake cUrNameM sarasoMkA tela milAkara sAta dina rakha do| phira isakA lepa kro| isa telase bAloMkA nAza ho jAtA hai, isameM zaka nhiiN| (6) kasUmake telakI mAliza karanese hI bAla ur3a jAte haiN| (7) amalatAzakI jar3a 4 tole, zaMkhakA cUrNa 2 tole, haratAla 2 tole aura gadhekA pezAba 64 tole,-inake sAtha kar3avA tela pakAkara rakha lo| isa telakA lepa karanese bAla ur3a jAte aura phira naye paidA nahIM hote / ise "AragvadhAdi taila" kahate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 388 cikitsA-candrodaya / (8) kapUra, bhilAve, zaMkhakA cUrNa, javAkhAra, mainazila aura haratAla--isameM pakAyA huA tela kSaNa-bharameM bAloMko ur3A detA hai / isakA nAma "karpUrAdi taila" hai / "cakradatta"meM kahA hai:karpUra bhallAtaka zaMkhacUrNa kSAro yavAnAM ca manaHzilAca / tailaM vipakvaM haritAlamizraM romANi nirmUlayati kSaNena // __ noTa--kapUrAdi pA~ca davAoMko, pAnIke sAtha silapara pIsakara, lugadI banA lo, phira tela pakA lo / tela paka jAnepara, isa telameM "haratAla" pIsakara milA do aura bAloMkI jagaha lepa karo-yahI matalaba hai| () sIpI, choTA zaMkha, bar3A zaMkha, pIlI lodha, ghaMTA aura pATalI-vRkSa-ina sabako jalAkara kSAra banA lo| isa kSArameM gadhekA pezAba DAlakara ghoTo aura jitanA kSAra ho usakA pA~cavA~ bhAga "kar3avA tela" milA do aura Agapara pakA lo| : yaha "kSAra taila" zrAtreya munikA pUjita aura mahaloMmeM dene yogya hai / jahA~ isakI eka bUMda gira jAtI hai, vahA~ bAla phira paidA nahIM hote / isase bavAsIrake masse, dAda, khAja aura kor3ha prabhRti bhI ArAma ho jAte haiN| -- (10) zaMkhakA cUrNa do bhAga aura haratAla eka bhAga, ina donoMko ekatra pIsakara lepa karanese bAla gira jAte haiN| : (11) kasUmakA tela aura thUharakA dUdha-donoMko milAkara lepa karanese bAla gira jAte haiN| (12 ) kelekI rAkha aura zyonAkake pattoMkI rAkha, haratAla, namaka aura choMkarake bIja-inako ekatra pIsakara lepa karanese bAla gira jAte haiN| (13) haratAla 1 bhAga, zaMkhakA cUrNa 5 bhAga aura DhAkakI rAkha 1 bhAga--ina sabako milAkara lepa karanese bAla gira jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bAla ur3Aneke nuskhe| 386 (14) kanerakI jar3a, dantI aura kar3avI toraI-ina sabako pIsakara, keleke khAra dvArA tela pkaao| yaha tela bAla girAne meM uttama hai / ise "karavIrAdya taila" kahate haiN| (15) zaMkhakI rAkha 6 mAze, haratAla 4 // mAze, mainasila 2 / mAze aura sajjIkhAra 4 // mAze, inako jalameM pIsakara bAloMpara lagAo aura bAloMko ukhaadd'o| sAta bAra lagAnese bAloMkI jar3a hI naSTa ho jAtI hai| ___(16) binA bujhA cUnA aura haratAla,-donoMko barAbara-barAbara lekara bAloMpara mlo| cUnA jiyAdA hogA to jaldI lAbha hogA; yAnI bAla jaldI gireNge| koI-koI isameM thor3I-sI aNDekI saphedI bhI milAte haiN| isake milAnese jalana nahIM hotii| (17) jalI sIpa, jalI gaca aura haratAla milAkara lagAnese bAla ur3a jAte haiN| noTa-"tibbe akabarI'meM likhA hai,-gupta sthAnake bAla na girAne caahie| isase hAni ho sakatI hai aura kAma-zakti to kama ho hI jAtI hai| gupta sthAnake bAla chure yA ustarese mUMDanese liGga puSTa hotA aura kAma-zakti bar3hatI hai / isake sivA aura bhI aneka lAbha hote haiM / * sacitra vairAgya-zataka dekhiye| mUlya 5) . . For Private and Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nssttaartv-cikitsaa| 6 banda hue rajodharmakI cikitsaa| mAsima rajodharmase lAbha / HONEY sArakI sabhI striyA~ hara mahIne rajasvalA hotI haiN| yAnI nava hara mahIne, unakI yonise raja yA eka prakArakA khUna PRGE risa-risakara nikalA karatA hai| isIko rajodharma honA, mAsika-dharma honA yA rajasvalA honA kahate haiN| yaha rajodharma striyoM meM bAraha varSakI avasthAke bAda prArambha hotA aura pacAsa sAlakI umra taka hotA rahatA hai / vAgbhaTTa mahodaya kahate haiM: mAsi mAsi rajaH strINAM rasajaM sravati vyaham / vatsarAvAdazAdRvaM yAti paMcAzataH kSayam / / - mahIne-mahIne striyoMke rasase raja banatA hai aura vahI raja, tIna dina taka, hara mahIne unakI yonise jharatA hai| yaha rajaHsrAva yA rajodharma bAraha varSakI umrase Upara hone lagatA aura pacAsa sAlakI umra taka hotA rahatA hai| isake bAda nahIM hotA; yAnI banda ho jAtA hai| ____ yaha rajakA giranA tIna dina taka rahatA hai, para jisa rahama yA garbhAzayase yaha raja yA Artava athavA khUna nikalakara bAhara bahatA hai, vaha solaha dinoM taka khulA rahatA hai| isIse RtukAla solaha dinakA mAnA gayA hai| isI RtukAlake samaya, strI-puruSake paraspara maithuna karanese garbha raha jAtA hai / matalaba yaha ki isI RtukAlameM garbha rahatA hai / garbha rahane ke liye strIkA rajasvalA honA jarUrI hai, kyoMki raja giraneke liye garbhAzayakA muMha khula jAtA hai aura vaha solaha dina taka khulA rahatA hai / isa samaya, maithuna karanese, puruSakA vIrya garbhA For Private and Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTAttava / 361 zayake andara jAtA hai aura vahA~ rajase milakara garbhakA rUpa dhAraNa karatA hai / agara solaha dinake bAda maithuna kiyA jAtA hai, to garbha nahIM rahatA; kyoMki usa samaya garbhAzayakA mu~ha banda ho jAtA hai| rajodharma honeke 16 dina bAda maithuna karanese, puruSakA vIrya yonike aura hissoMmeM garbhAzayase bAhara--giratA hai / usa dazAmeM garbha raha nahIM sakatA / "bhAvaprakAza"meM likhA hai: ArtavasrAvadivasAtuH SoDazarAtrayaH / garbhagrahaNayogyastu sa eva samayaH smRtaH // Arttava girane yA rajaHsrAva honeke dinase solaha rAta taka strI "RtumatI" rahatI hai / garbha grahaNa karane yogya yahI samaya hai / __jo bAta hamane Upara likhI hai,vahI bAta yaha hai / strIke garbhAzayakA mu~ha rajodharma honeke dinase solaha rAta taka khulA rahatA hai / itane samayako "RtukAla" aura itane samaya taka yAnI solaha dina taka strIko "RtumatI" kahate haiM / isI samaya vaha puruSakA saMsarga honese garbha dhAraNa kara sakatI hai| phira nahIM / bAdake caudaha dinoMmeM garbha nahIM rahatA; isIse bahuta-sI caturA vezyA athavA vidhavA striyA~ inhIM caudaha dinoMmeM puruSa-saMga karatI haiN| __pitAkA vIrya aura strIkA Artava garbhake bIja haiN| binA donoMke mile garbha nahIM rahatA / anajAna loga samajhate haiM, ki kevala puruSake vIryase garbha rahatA hai, yaha unakI g2alatI hai| binA do cIjoMke mile tIsarI cIz2a paidA nahIM hotI, yaha saMsArakA niyama hai / jaba vIrya aura raja milate haiM, tabhI garbhotpatti hotI hai / vAgbhaTTajI kahate haiM: zuddha zukrAta sattvaH svkrmkleshcoditH| .. garbhaH sampadyate yuktivazAdagnirivAraNau // jisa taraha araNIko mathanese Aga nikalatI hai, usI taraha strI-puruSakI yoni aura liMgakI ragar3ase-vIrya aura Avaka For Private and Personal Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 362 cikitsA-candrodaya / : milanese--apane karma rUpI klezoMse prerita huvA jIva garbhakA rUpa dhAraNa karatA hai| "bhAvaprakAza' meM likhA hai:.... kAmAnmithuna-saMyoge zuddhazoNitazukrajaH / / ...garbhaH saMjAyate nAryAH sa jAto bAla ucyate // jaba strI-puruSa donoM kAmadevake vegase matavAle hokara ApasameM milakara maithuna karate haiM, taba zuddha rudhira aura zuddha vIryase strIko garbha rahatA hai| vahI garbha paidA hokara - yonise bAhara nikalakarabAlaka kahalAtA hai| . . . . . . aura bhI likhA hai: Rtau strIpusayoyoge. makaradhvajavaMgataH / . medayonyabhisaMgharSAccharIroSmAnilAhataH // pusaH sarvazarIrasthaM .. retodrAvayate'tha tat / vAyurmehanamArgeNa pAtyatyaMganAbhage // tataH saM tya tad vyAttamukhaM garbhAzayaM vrajet / tatra zukravadAyAtenAtavena yutaM bhavet // zukrAtavasamAzleSo yadeva khalu jAyate / jIvastadaiva vizati yuktaH zukrAttavAntaraH // - kAma-vegase masta hokara, RtukAla meM, jaba strI-puruSa ApasameM milate haiM--maithuna-karma karate haiM- taba liMga aura yonike ApasameM ragar3a khAnese, zarIrakI garmI aura vAyuke jorase, puruSoM ke zarIrase vIrya dravatA hai / usako vAyu yA havA, liMgakI rAhase, strIkI yonimeM DAla detI hai / phira vaha vIrya khule mu~havAle garbhAzayameM bahakara jAtA aura vahA~ strIke rajameM mila jAtA hai| jaba vIrya aura rajakA saMyoga hotA hai, jaba bIya aura raja-garbhAzayameM milate haiM, taba una mile hue vIrya aura rajameM "jIva" A ghusatA hai / jisa taraha sUrajakI kiraNoM For Private and Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--naSTArtava / 363 aura sUryakAnta maNike milanese Aga paidA hotI hai, usI taraha vIrya aura Arttava--raja--ke milanese "jIva" paidA hotA hai| ___ itanA likhanekA matalaba yaha hai ki, garbha rahaneke liye strIkA RtumatI honA paramAvazyaka hai| jisa strIko mahIne-mahIne rajodharma nahIM hotA, use garbha raha nahIM sakatA / yadyapi striyA~ prAyaH terahaveM sAlase rajasvalA hone lagatI haiN| para aneka kAraNoMse unakA rajodharma honA banda ho jAtA yA ThIka nahIM hotaa| jinakA rajodharma banda yA naSTa ho jAtA hai, ve garbha dhAraNa nahIM kara sakatIM, isIse kahA hai--"bandhyA naSTArtavA jJayA" jisakA raja naSTa ho gayA hai, vaha bA~jha hai; kyoMki "garbhotpattibhUmisturajasvalA" yAnI rajasvalA strIko hI garbha rahatA hai| yadyapi bA~jha honeke aura bhI bahutase kAraNa haiN| unheM hama dattAtrayI prabhRti granthoMse Age likheMge; para sabase pahale hama "naSTArtava" yA mAsika banda ho jAneke kAraNa aura ilAja likhate haiM, kyoMki zuddha-sApha rajodharma honA hI striyoMke svAsthya aura kalyANakI jar3a hai| jina striyoMko rajodharma nahIM hotA, unako aneka roga ho jAte haiM aura ve garbhako dhAraNa kara hI nahIM sktiiN|| __ prakRti, avasthA aura balase kama yA z2iyAdA raktakA jAnA athavA tIna dinase z2iyAdA khUnakA jhiratA rahanA--roga samajhA jAtA hai| agara kisI strIko mahInese do cAra dina car3hakara rajodharma ho, jarA-sA khUna dhotIke lagakara phira banda ho jAya, per3a meM pIr3A hokara khUnakI gA~Tha-sI gira par3e athavA eka yA do dina khUna girakara banda ho jAya, to samajhanA cAhiye ki zarIrakA khUna sUkha gayA hai-- khUnakI kamI hai| agara tIna dinase jiyAdA khUna gire yA dUsarA mahInA laganeke do-cAra dina pahale taka giratA rahe, to samajhanA cAhiye ki khUna meM garamI hai| agara khUna sUkha gayA ho yA kama ho gayA ho, to For Private and Personal Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 364 cikitsA-candrodaya / -wammam khUna bar3hAnevAlI davAyeM yA AhAra sevana karAkara khUna bar3hAnA caahiye| agara z2iyAdA dinoM taka khUna par3atA rahe, to pradara rogakI taraha ilAja karanA caahiye| ___mAsika dharma banda honeke kAraNa / rajodharma banda honeke kAraNa yUnAnI granthoM meM vistArase likhe haiM aura vaha haiM bhI ThIka; ataH hama "tibbe akabarI" aura "mIz2Ana 'tibba" vagairaHse unheM khUba samajhA-samajhAkara likhate haiM: tibbe akabarImeM rajodharma yA haiz2akA khUna banda ho jAneke mukhya ATha kAraNa likhe haiM: (1) zarIrameM khUnake kama hone yA sUkha jAnese rajodharma honA banda ho jAtA hai| (2) sardIke mAre khUna, gAr3he doSoMse milakara, gAr3hA ho jAtA aura rajodharma nahIM hotaa| (3) rahama yA garbhAzayakI ragoMke mu~ha banda ho jAnese rajodharma nahIM hotaa| (4) garbhAzayameM sUjana A jAnese rajodharma honA banda ho jAtA hai| (5) garbhAzayake ghAvoMke bhara jAnese ragoMkI taha banda ho jAtI hai, aura phira rajodharma nahIM hotaa| (6) garbhAzayase rajake AnekI rAhameM massA paidA ho jAtA hai aura phira usake kAraNase rajodharma nahIM hotA; kyoMki masseke Ar3e A jAnese rajako bAhara AnekI rAha nahIM miltii| (7) strIke z2iyAdA moTI ho jAnekI vajahase garbhAzayameM raja AnekI rAheM daba jAtI haiM, isase rajodharma honA banda ho jAtA hai / (8) garbhAzayake muMhake kisI tarapha ghUma jAnese rajodharma honA banda ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / 365 pratyeka kAraNakI pahacAna / pahalA kAraNa / (1) agara zarIrameM khUnakI kamI hone yA khUnake sUkha jAnese mAsika dharma honA banda huA hogA, to strIkA zarIra kamajora aura badanakA raGga pIlA hogaa| khUnakI kamIke kAraNa / (1) adhika parizrama karanA / (2) bhUkhA rahanA yA upavAsa karanA / (3) mavAda nAzaka roga honA / (4) gulAba prabhuti z2iyAdA piinaa| (1) zarIrase khUnakA nikalanA / khUna bar3hAnevAle upAya / (1) puSTikAraka bhojana / (2) murgIkA adhabhunA aNDA / (3) moTe muga kA zoravA / (4) javAna bakarIkA mAMsa / (5) dUdha, ghI aura mIThA z2iyAdA khAnA / (6) sonA aura ArAma krnaa| (7) vizeSa tarIke sthAna meM nahAnA / sUcanA-agara khUna sUkha gayA ho, kama ho gayA ho, to pahale puSTikAraka aura rakta-vRddhi-kAraka AhAra-vihAra yA auSadhiyA~ sevana karAkara, khUna bar3hA lenA cAhiye / isake bAda mAsika dharma kholaneke upAya karane caahiye| ___noTa-hamAre vaidyakameM bhI rasa, raka Adi bar3hAnevAle aneka padArtha likhe haiN| jaise (1) anAra prasuti khUna bar3hAnevAle phala khAnA / (2) pakA huA dUdha mizrI milAkara pInA / For Private and Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 366 cikitsA-candrodayaM / (3) kAlI mircI ke sAtha pakAyA huA dUdha pInA / (4) 15 golamirca cabAkara mizrI-milA garama dUdha piinaa| (5) eka pAva garama yA kacce dUdha 10 mAze ghI, 6 mAze zahada, 1 tole mizrI aura 15 dAne golamirca-sabako milAkara savere-zAma piinaa| yaha nusakhA parIkSita hai| yaha sUkhe hue khUnako harA karatA hai aura use avazya bar3hAtA hai| (6) snAna karanA, khuza rahanA aura nIMda-bhara sonA / zarIrakA adhika dubalA-patalA honA bhI eka roga hai| isa viSayameM hama "cikitsA-candrodaya" pahale bhAgake pRSTa 164-166 meM likha pAye haiN| prasaMgavaza yahA~ bhI do-cAra davAe~ zarIra puSTa aura moTA karanekI likhate haiM: (1) asagandha, kAlI mUsalI aura safeda mUsalI--ina tInoMko barAbarabarAbara lekara gAyake dUdhameM pakAyo / jaba dUdha sUkha jAya, utArakara dhUpameM sukhA lo| phira silapara pIsakara, cUrNake barAbara zakkara milAdo aura rakha do| isameMse hara dina do-ar3hAI tole cUrNa lekara khAo aura Uparase gAyakA dUdha pIzro / yaha nusakhA dubalI striyoMko vizeSakara moTA karatA hai| parIkSita hai| (2) hara dina dUdhameM roTI cUrakara khAnese bhI zarIra moTA hotA hai| (3) mIThe bAdAmakI mAMgI, nizAstA, katIrA aura zakkara barAbara-barAbara milAkara rakha lo / isameMse, tole-bhara cUrNa, dUdhake sAtha, nitya khAnese khUna bar3hakara zarIra moTA hotA hai| dUsarA kAraNa / (2) agara sardIke kAraNa khUna gAr3he doSoMse milakara, gAr3hA huA hogA aura usakI vajahase mAsika dharma honA banda huA hogA, to strIkA zarIra susta rahegA, usake badanakA raGga sapheda hogA, nasoMkA raGga nIlA-nIlA camakegA, pezAba z2iyAdA AvegA, AmAzayake pacAvameM gar3abar3a honese kapha-milA mala utaregA, nIdameM bhArIpana hogA aura khUna-haiz2a yA Artava agara AvegA, to patalA hogaa| roga-nAzaka upAya / (1) mavAdako narma karanevAlI cIjeM--pArA prabhRti yunise do, jisase gAr3he doSa chuTa jaayeN| For Private and Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 367 strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / ... (2) ajamodake boja, rUmI sauMpha, podInA, sauMpha aura pahAr3I podInA,inako auTAkara, zahada yA kandameM mAjUna banA lo aura gAr3he doSa nikAlakara khilAo, jisase khUna patalA hokara sahajameM nikala jaay| (3) soyA, donoM maruzrA, podInA, tulasI, bAbUnA, akalolulamalika aura sAtara,--inakA kAr3hA banAkara yoniko baphArA do|| . (4) bAlachar3a, dAlacInI, taja, hubba, bilasA~, jAyaphala, choTI ilAyacI aura kUTa prabhutise, jisameM itra par3A ho, seka karo aura inhIM khuzabUdAra davAoMko prAgapara DAla-DAlakara garbhAzayako dhUnI do| tIsarA kAraNa / (3) agara garbhAzayakI ragoMke mu~ha banda ho jAnese mAsika dharma honA banda huA hogA, to garbhAzayameM jalana aura khuzkI hogii| kAraNa-(1) garbhAzayameM narmI aura khuzkI / (2) ajIrNa / upAya-(1) zIrakhizta, simAka, ghIyAke bIjoMkI mIMgo, khubbAjI aura saiphako kUTakara, zahada aura aNDekI z2ardI meM milA lo / phira use kapar3epara lhesakara; strIke mUtra-sthAnapara kaI dinoM taka rkho| ____ noTa--jisa taraha garbhAzayakI ragoMke muMha garamIse banda ho jAte haiM, usI taraha garbhAzayameM suker3anevAlI sardI paidA honese bhI ragoMke muMha banda ho jAte haiM / yadyapi duSTa prakRti garbhAzayameM paidA hotI hai, para usake cihna sAre zarIrameM prakaTa hote haiM, kyoMki garbhAzaya zreSTha aMga hai / isa dazAmeM garma aura mavAda grahaNa karanevAlI davA denI cAhiye, jisase garbhAzayameM garamI pahu~ce; aise nusakhe bA~jha hone ke bayAnameM likhe haiM / "bUlakI TikiyA" garbhAzaya narma karane meM sabase acchI hai| bUla 10 // mAze isa nusatra meM jo cIz2a gholanenirviSa 17 // mAze yogya hoM unheM ghola lo aura jo kUTanetulasIke patta 7 mAze yogya hoM unheM kUTa lo| phira TikiyA podInA 7 mAze banA lo / z2arUratake mAphika, ise pahAr3I podInA "devadAru" ke kAr3heke sAtha sevana maMjITha hIMga kraatro| yaha davA garbhAzayakA narma kundalagoMda karatI hai / jAbazIra 7 mAze 6 6 6 10y 6 7 mAze For Private and Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 368 .. cikitsA-candrodaya / upAya-isa hAlatameM, yAnI garamI aura khuzkIse roga honekI dazAmeM, tarI pahu~cAnevAlI davA yA giz2A do / aisI davAe~ bA~jha-cikitsAmeM likhI haiN| cauthA kAraNa / __ (4) agara sUjana A jAnekI vajahase rajakA AnA banda ho gayA ho, to usakA ilAja aura pahacAna sUjana rogameM likhI vidhise kro| ___ upAya--haldIko mahIna pIsakara aura ghImeM milAkara, usameM rUIkA phAhA tara kara lo aura usakA zAphA banAkara garbhAzayameM rakho / isa nusaqha se garbhAzayakI sUjana to nAza ho hI jAtI hai, isake sivA aura bhI lAbha hote haiN| pA~cavA~ kAraNa / (5) agara garbhAzayake ghAva bhara jAne aura ragoMkI taha banda ho jAnese mAsika dharma banda huA ho, to isa rogakA ArAma honA asambhava hai / para mAsika banda honevAlIko hAni na ho, isake lie use phasda khulavAnI, sadA mavAda nikalavAnA aura mihanata karanI caahiye| chaThA kAraNa / (6) agara garbhAzayapara massA ho jAne yA garbhAzayake muMha aura chedapara aisI hI koI cIz2a paidA ho jAnese raja AnekI rAha ruka gaI ho aura usase rajodharma banda ho gayA ho yA sambhoga bhI na ho sakatA ho, to ucita ilAja karanA cAhiye / aisI auratako jaba rajodharmakA samaya hotA hai, bar3I takalIfa aura khiMcAva-sA hotA hai| upAya-(1) ilAja massoMkI taraha kro| (2) phasda prabhUti kholo|| sAtavA~ kAraNa / (7) agara adhika muTApekI vajahase garbhAzayake mArga dabakara banda ho gaye hoM, to ucita upAya kro| upAya-(1) phasda kholo| For Private and Personal Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / 361 (2) zarIrako dubalA kro| (3) mAsika dharmake samaya pA~vakI ragakI phasda kholo| (4) pezAba lAnevAlI davAe~ aura zabaMta do| (5) khAnese pahale mihanata kraashro| (6) binA kucha khAye snAna karAyo / (7) itarIphaja, sagIra, rUmI saiaupha aura gulakanda muphIda haiN| (8) kaphanAzaka julAba do| (1) eka mAze candarasa, do tole sikaMjabIna aura pAnIko sAtha milAkara pilAyo / bhojanameM sirakA, masUra aura jaukI roTI khilaao| babUlakI chAyAmeM baiThAyo / rA~gekI a~gUThI phnaano| moTe kapar3e phnaao| z2amInapara sulAbho / sardImeM kucha dera naGgo rkho| kama sone do| kucha cintA lagAyo / isameMse pratyeka upAya moTe zarIrako dubalA karanevAlA hai / parIkSita upAya haiN| noTa-agara garamI ho, to garama cIz2a kAmameM na lAmo / AThavA~ kAraNa / (8) garbhAzaya kisI tarafako phira gayA ho aura isase mAsika dharma na hotA ho, to "bandhyA cikitsA meM likhA huA ucita upAya kro| anya granthoMse kAraNa aura pahacAna / (1) agara garbhAzayameM garamIse kharAbI hogI, to haijakA khUna yA mAsika rakta kAlA aura gAr3hA hogA aura usameM garamI bhI hogii| (2) agara zItakI vajahase kharAbI hogI, to haiz2akA khUna yA Artava derase binA jalanake niklegaa| (3) agara khuzkIse roga hogA; to pezAbakI jagaha--yoni sUkhI rahegI aura haiz2a kama hogA; yAnI mAsika-rakta kama giregaa| (4) agara tarIse roga hogA, to rahama yA garbhAzayase tarI nikalA kregii| aisI strIko tIna mahInese jiyAdA garbha na rhegaa| For Private and Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 400 :cikitsA-candrodaya / (5) agara mavAdakI vajahase roga hogA, to usa mavAdakI pahacAna usI tarIse hogI, jo rahama yA garbhAzayase baha-bahakara AtI hogii| (6) agara zarIrake bahuta moTe honeke kAraNase rajodharma na hotA hogA yA garbha na rahatA hogA, to strIko dubalI karaneke upAya karane hoNge| .. (7) agara adhika dubalepanase mAsika dharma na hotA hogA yA garbha na rahatA hogA, to strIko khUna bar3hAnevAle padArtha khilAkara moTI karanI hogii| (8) agara garbhAzayameM sUjana A jAne yA massA ho jAne yA aura koI cIz2a Ar3I A jAnese garbha na rahatA ho yA mAsika khUna bAhara na A sakatA ho, to unakI yathocita cikitsA karanI caahiye| (6) agara garbhAzayameM gAr3hI vAyu jamA ho gaI hogI aura isase mAsika dharma na hotA hogA, to per3a phUlA rahegA aura sambhogake samaya pezAbakI jagahase AvAjake sAtha havA niklegii| upAya-vAyu-nAzaka davA do / per3a para vAre lgaao| rogana bedahaMjIra 10 // mAze mAulaamUlameM milAkara pilaao| (10) agara rahama yA garbhAzayakA mu~ha sAmanese haTa gayA hogA aura isase rajodharma na hotA hogA yA garbha na rahatA hogA, to sambhogake samaya yonimeM darda hotA hogaa| (11) jaba bhagake mukhapara yA usake aura garbhAzayake mu~hake bIcameM athavA garbhAzayake muMhapara koI cIz2a bar3hakara Ar3I A jAtI hai, taba mAsika khUna bAhara nahIM aataa| hA~, puruSa usa strIse maithana kara sakatA hai / agara yonike muMhapara hI koI cIz2a Ar3I A jAtI hai, taba to liMga bhItara jA nahIM sakatA / isa rogako "rataka" kahate haiN| upAya-bar3hI huI cIz2ako naztara se kATa DAlA aura ghAvako marahamase bhara do / For Private and Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-nssttaartv| 401 mAsika-dharma na honese hAni / strIko mahInA-mahInA rajodharma na honese nIce likhe roga ho jAte haiM: (1) garbhAzayakA bhiNcnaa| (2) garbhAzaya aura bhItarI aMgoMkA sUjanA / (3) AmAzayake rogoMkA honA / jaise; bhUkha na laganA, ajIrNa, jI micalAnA, pyAsa aura AmAzayakI jalana / (4) dimAgI rogoMkA honA / jaise,-mRgI, siradarda, mAlikholiyA yA unmAda aura fAlija vgairH| (5) sIne yA chAtIke roga honA / jaise,-khA~sI aura zvAsakA taMga honaa| (6) gurde aura jigarake roga / jaise,--jalandhara / (7) pITha aura gardanakA darda / (8) A~kha, kAna aura nAkakA darda / (6) eka tarahakA pittajvara / DAkTarIse nidAna-kAraNa / a~garejImeM rajodharmako "aimenoriyA" kahate haiM / DAkTarI-matase yaha tIna tarahakA hotA hai:-- (1) jisameM khUna nikalatA hI nhiiN| (2) jisameM kama yA z2iyAdA khUna nikalatA hai| (3) jisameM rajodharma takalIfake sAtha hotA hai| isako "DisameneriyA" kahate haiN| kAraNa / (1) jisameM khUna AtA hI nahIM, usake kAraNa nIce likhe anusAra haiM: (ka) bahuta cintA yA phikra krnaa| (kha ) coTa lgnaa| For Private and Personal Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 402 cikitsA-candrodaya / (ga) jvara yA koI aura bar3A roga honA / (gha) sardI laganA yA galA raha jaanaa| (Ga) kSaya-kAsa honaa| (ca) bahuta dinoM bAda pati-saMga karanese do-tIna mahIneko raja giranA banda ho jaanaa| (2) jisameM kama yA jiyAdA khUna giratA hai, usake kAraNa (ka) jisa strIke z2iyAdA aulAda hotI haiM aura jo bahuta dinoM taka dUdha pilAtI rahatI hai, usake adhika khUna giratA hai / isa rogameM kamajorI, thakAna, Alasya, kamara aura per3a meM darda aura mu~hakA phIkApana hotA hai| (3) jisameM rajodharma kaSTase hotA hai, usameM RtukAla ke 364 dina pahale, pIThake bA~se meM darda hotA hai, Alasya, becainI aura vedanA, ye lakSaNa najara Ate haiN| mAsika-dharmapara homiyopaithIkA mata / homiyopaithIvAloMne mAsika-dharma banda ho jAneke nIce likhe kAraNa likhe haiM:-- (1) garbha rhnaa| (2) bahuta rajaHsrAva honA / (3) naye-purAne rog| (4) adhika maithuna / (5) RtukAlameM gIle vastra phnnaa| (6) barpha khAnA yA aura koI zItala AhAra-vihAra karanA / (7) atyadhika cintaa| isake sivA 2 / 3 mAsa taka ThIka Rtu-dharma hokara, phira do-eka dina caDha-utarakara hotA hai| isakA kAraNa--kamajorI aura For Private and Personal Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--naSTArtava / 401 Alasya hai / eka prakArake rajodharmameM thor3A yA bahuta khUna to giratA hai, para mAthemeM darda, gAloMpara lAlI, hRdaya kA~panA aura peTa bhArI rahanA,-ye lakSaNa hote haiN| isameM rajodharma hote samaya takalIpha hotI hai aura yaha takalIpha rajodharmake cAra-pA~ca dina pahalese zurU hotI hai aura rajodharma hote hI banda ho jAtI hai| isakA kAraNa koSThabaddha yA qabja hai| eka kRtrima yA banAvaTI Rtu bhI hotI hai| isameM raja giratI yA thor3I giratI hai / lArake sAtha khUna AtA hai| khUnakI qaya hotI aura yonise safeda pAnI nikalatA athavA rajake evajameM koI dUsarA padArtha nikalatA hai| zuddha Artavake lakSaNa / "baGgasena meM likhA hai--jo Artava mahIne-mahIne nikale, jisameM cikanApana, dAha aura zUla na hoM, jo pA~ca dinoM taka nikalatA rahe, na bahuta nikale aura na thor3A-aisA Artava zuddha hotA hai| ____ jo Artava kharagozake khUnake samAna lAla ho evaM lAkhake rasake jaisA ho aura jisameM sanA huA kapar3A jalameM dhonese bedAg2a ho jAya, usako zuddha Artava kahate haiN| mAsika-dharma jArI karanevAle nusakhe / AXOXOXoxotxoeXexexoegoexoxoxoxoxoxoxoxoto (1) kAle tila 3 mAze, trikuTA 3 mAze aura bhAraMgI 3 mAzeina sabakA kAr3hA banAkara, usameM gur3a yA lAla zakkara milAkara, roja savere-zAma, pInese mAsika-dharma hone lagatA hai| noTa--agara zarIrameM khUna kama ho, to pahale drAkSAvaleha, mASAdi modaka, dUdha, ghI, mizrI, bAlAIkA halavA prabhuti tAqatavara aura khUna bar3hAnevAle padArtha For Private and Personal Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 404 .. cikitsA-candrodaya / khilAkara, taba UparakA kAr3hA pilAne se jaldI rajodharma hotA hai| aisI rogiNIko ur3ada, dUdha, dahI aura gur3a prabhuti hita haiN| inakA z2iyAdA khAnA acchA / rUkhe padArtha na khAne cAhiye / yaha naM0 1 nusakhA parIkSita hai| - (2) mAla-kA~ganI, rAI, * vijayasAra-lakar3I aura dUdhiyAbaca--ina cAroMko barAbara-barAbara lekara aura kUTa-pIsakara kapar3emeM chAna lo| isakI mAtrA 3 mAzekI hai| samaya-savere-zAma hai| anupAna--zItala jala yA zItala-kaccA dUdha hai| . noTa--bhAvaprakAzameM "zItena payasA" likhA hai / isakA artha zItala jala aura zItala dUdha donoM hI hai| para hamane bahudhA zItala jalase sevana karAkara lAbha uThAyA hai / yAda rakho, garama miz2AjavAlI strIko yaha cUrNa phAyadA nahIM karatA / garama miz2AjakI strIko khUna bar3hAnevAle dUdha, ghI, mizrI yA anAra prabhRti khilAkara khUna bar3hAnA aura yonimeM nIce likhe naM. 3 kI battI rakhanI cAhiye / mAsikadharma na honevAlIko machalI, kAle tila, ur3ada aura sirakA prabhRti hitakArI haiM / garama prakRti honese mAhavArI khUna sUkha jAtA hai; taba vaha strI dubalI ho jAtI hai, zarIrameM garamI lakhAtI hai evaM khUnakI kamIke aura lakSaNa bhI dIkhate haiM / isa dazAmeM khUna bar3hAnevAle padArtha khilAkara auratako puSTa karanA cAhiye, pIche mAsika kholanekI ceSTA karanI caahiye| (6) kar3avI tUmbIke bIja, dantI, bar3I pIpara, purAnA gur3a, mainaphala, surAbIja aura javAkhAra--ina sabako barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo| phira isa cUrNako "thUharake dUdha" meM pIsakara choTI a~gulIke samAna battiyA~ banAkara chAyAmeM sukhA lo| inameMse eka battI roz2a garbhAzayake mukha yA yonimeM rakhanese mAsika-dharma khula jAtA hai| parIkSita hai| ... noTa--naM0 2 nusakhA khilAne aura isa battIko yonimeM rakhane se, IzvarakI dayAse, sAta dinameM hI rajodharma hone lagatA hai / aneka bAra parIkSA kI hai| agara khUna sUkha gayA ho, to pahale khUna bar3hAnA caahiye| anAra khilAnA bahuta muphIda (r) bhAvaprakAzameM mAla kA~ganIke patta, sajokhAra, vijayasAra aura baca,-ye cAra davAe~ likhI haiN| For Private and Personal Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / 405 hai| zarAba khiMca jAne ke bAda dega yA bhabake meM jo talachaTa nIce raha jAtI hai, use hI "surAbIja' kahate haiM, yaha kalArImeM milatI hai / isa battImeM koI javAkhAra likhate haiM aura koI mulhttii| (4) gharameM bahuta dinoMkI ba~dhI huI Amake pattoMkI bandanavArako jalameM pakAkara, usa jalako chAnakara, pInese naSTa huA rajodharma phira hone lagatA hai| ____ (5) lAla gur3ahalake phUloMko, kA~jImeM pIsakara, pInese rajodarzana hone lagatA hai| (6) mAlakA~ganIke patte bhUnakara, kA~jIke sAtha pIsakara pInese rajodharma hotA hai| (7) kamalakI jar3ako pIsakara khAnese rajodharma hotA hai| (8) surAbIjako zItala jalake sAtha pInese striyoMko rajodharma hotA hai| (6) javAriza-kalauMjI sevana karanese rajodharma jArI hotA aura darda-peTa bhI ArAma ho jAtA hai / haiz2akA khUna jArI karane, pezAba lAne aura garbhAzayakI pIr3A ArAma karanemeM yaha nusakhA uttama hai| kaI bAra parIkSA kI hai| (10) kAlA jIrA do tole, araNDIkA gUdA Adha pAva aura soMTha eka tolA-sabako joza dekara pIsa lo aura peTapara isakA suhAtA-suhAtA garama lepa kara do| kaI rojameM, isa nusanese rajodharma hone lagatA aura naloMkA darda miTa jAtA hai| (11) thor3A-sA gur3a lAkara, usameM jarA-sA ghI milA do aura eka kalachImeM rakhakara Agapara tapAo / jaba pighalakara battI banAnelAyaqa ho jAya, usameM jarA-sA "sUkhA biraujA" bhI milA do aura choTI a~gulI-samAna battI banA lo| isa battIko garbhAzayake mu~ha yA dharanameM rakhanese rajodharma yA haiz2a khulakara hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 406 - cikitsA-candrodaya / .. (12) mAlakA~ganIke patte aura vijayasAra lakar3I,-ina donoMko dUdhameM pIsa-chAnakara pInese rukA huA mAsika phira khula jAtA hai| (13) kAle tila, soMTha, mirca, pIpara, bhAraGgI aura gur3a--saba davAe~ samAna-samAna bhAga lekara, do tolekA kAr3hA banAkara, bIsa dina taka piyA jAya, to nizcaya hI rukA huA mAsika khula jAya evaM roga nAza hokara putra paidA ho| -- (14) yogarAja guggula sevana karanese bhI zukra aura Artavake doSa naSTa ho jAte haiN| (15) agara mAsika-dharma ThIka samayase Age-pIche hotA ho, to kharAbI samajho / isase kamajorI bahuta hotI hai / isa hAlatameM chAtiyoM ke nIce "sIMgI" lagavAnA muphIda hai| (16) kapAsa ke patte aura phUla Adha pAva lAkara, eka hA~DImeM eka sera pAnIke sAtha joza do / jaba tIna pAva pAnI jalakara eka pAva jala raha jAya, usameM cAra tole "gur3a" milAkara chAna lo aura pIo / isa taraha karanese mAsika-dharma hone lgegaa| (17) nImakI chAla do tole aura soMTha cAra mAze; inako kUTachAnakara, do tole purAnA gur3a milAkara, hA~DImeM, pAva-Der3ha pAva pAnI DAlakara, mandAgnise joza do; jaba cauthAI jala raha jAya, utArakara chAna lo aura pIo / isa nusaneke kaI dina pInese khUna-haiz2a yA rajodharma jArI hogA / parIkSita hai| (18) kAle tila aura gokharU donoM tole-tole-bhara lekara, rAtako hA~DImeM jala DAlakara bhigo do| savere hI malakara zIrA nikAla lo| usa zIremeM 2 tole zakara milAkara pI lo / isa nusaneke lagAtAra sevana karanese khUna-haiz2a jArI ho jAyagA; yAnI banda huA Arttava bahane lagegA / parIkSita hai| (16) mUlIke bIja, gAjarake bIja aura maiMthIke bIja-ina For Private and Personal Use Only
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / 407 tInoMko chaTA~ka chaTA~ka-bhara lAkara, kUTa-pIsa aura chAnakara rakha lo| isa cUrNameMse hathelI-bhara cUrNa phA~kakara, Uparase garama jala pInese khUna-haiz2a jArI ho jAtA, yAnI rajodharma hone lagatA hai / parIkSita hai / noTa--isa nusakha ko tIna-cAra dina lenese khUna-haiz2a jArI hotA aura rahA huA garbha bhI gira jAtA hai| parIkSita hai| (20) kA~Dabelako garama rAkha yA bhUbhalameM bhUnakara, usakA do tole rasa nikAla lo aura usameM utanA hI ghI tathA eka tole "gopIcandanakA cUrNa' evaM eka tole "mizrI" milAkara piio| isase auratoMke raja-sambandhI sabhI doSa dUra ho jAte haiN| parIkSita hai| (21) binauleke telameM--eka yA do mAze ilAyacI, jIrA, haldI aura seMdhAnona milAkara, choTI a~gulIke barAbara battI yA golI banAkara, mahIna kapar3emeM use lapeTakara, cauthe dinase strI usa poTalIko yonimeM barAbara rakhegI, to naSTa puSpa yA naSTArtava phirase jI jAyagA, rajodharma hone lgegaa| rajodharma ThIka samayapara na hotA hogA, kama-adhika dinoMmeM-mahInese car3ha-utarakara hotA hogA, to ThIka samayapara khulakara hone lgegaa| parIkSita hai| (22) khiranIke bIjoMkI mIMgI nikAlakara silapara pIsa lo| phira eka mahIna vastra meM rakhakara, usa poTalIko strIkI yonimeM kaI dina taka rakhAo / poTalI roja tAjA banAI jAya / isa poTalIse RtukI prApti hogI, yAnI banda huA mAsika-dharma phirase hone lgegaa| parIkSita hai| . (23 ) khIretIke phaloMkA cUrNa "nAriyalake svarasa meM milAkara eka yA tIna dina denese hI rajodharma hone lagatA hai| parIkSita hai| . noTa-khIretI nAma marahaTI hai| saMskRtameM ise "phalgu" kahate haiN| yaha per3a bahuta hotA hai / isake pattoMpara pArIke-se dA~te hote haiN| koMkana dezameM isake pattoMse lakar3I sAfa karate haiM, kyoMki inase lakar3I cikanI ho jAtI hai| kaTumbarake phala aura patta-jaise hI khIretIke phala aura patte hote haiN| For Private and Personal Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 408 cikitsA-candrodaya / (24) gAjarake bIja silapara pIsakara, pAnImeM chAna lo aura strIko pilaao| isa nusanese banda huA mAsika hone lgegaa| parIkSita hai| ... ( 25) titalaukI, sA~pakI kA~calI, ghoSAlatA, sarasoM aura kar3avA tela-ina pA~coMko Agapara DAla-DAlakara, yonimeM dhUnI denese, ucita samayapara rajodarzana hone lagatA hai / parIkSita hai| ___ noTa-aMgulImeM bAla lapeTakara gale meM ghisanese bhI aneka bAra rajodarzana hote dekhA gayA hai| ___ (26) jina striyoMkA puSpa javAnImeM hI naSTa ho jAya-rajodharma banda ho jAya- unheM cAhiye ki "indrAyaNakI jar3a"ko silapara jalake sAtha pIsakara, choTI a~gulI-samAna battI banA leM aura usa battIko yoni yA garbhAzayake mukhameM rkheN| isa nusanese kaI dinameM khulakara rajodharma hone lgegaa| parIkSita hai| ... noTa-(1) isa yogase vidhavAnoMkA rahA huzrA garbha bhI gira jAtA hai| isa kAmake liye yaha nusakhA paramottama hai / "vaidyajIvana meM likhA hai:--- . mUlaMgavAkSyAH smaramandirasthaM, puSpAvarodhasya vadhaM karoti / abhartRkAnAM vyabhicAriNInAM, yogo'yameva druta garbhapAte / / - noTa-(2) indrAyaNa do tarahakI hotI haiM-(1) bar3I aura (2) choTI / yaha z2iyAdAtara khArI z2amIna yA kairoM meM paidA hotI hai| isake patta lambelambe aura bIcameM kaTe-se hote haiM aura phUla pIle raGgake pA~ca paGkhaDoke hote haiN| isake phala choTe-choTe kA~TedAra, lAla raMgakI choTI nAraMgIke jaise sundara hote haiN| isake bIcameM bIja bahuta hote haiN| - dUsarI indrAyaNa retIlI z2amInameM hotI hai| usakA phala pIle raMgakA aura phUla sanada hotA hai / davAke kAmameM usake phalakA gUdA liyA jAtA hai| usakI mAtrA 6. rattIse do mAze taka hai| usake pratinidhi yA badala isabanda, rasauta aura nizotha haiM / indrAyaNako ba~galA rAkhAlazazA, marahaTImeM laghu indrAvaNa yA laghukavaMDala, gujarAtImeM indravAraNaM aura a~garejImeM Colocynth. kaoNlosintha kahate haiM / bar3I indrAyaNako ba~galAmeM For Private and Personal Use Only
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-naSTArtava / 406. bar3havAkAla, marahaTImeM thora indrAvaNa, gujarAtImeM moTo indrAyaNa aura a~garejImeM Bitter apple biTara epila kahate haiN| . (27) nAraMgI, soMTha, kAle tila aura ghI-ina cAroMko kUTa-pIsakara milA lo| isake lagAtAra pInese banda huA rajodharma nizcaya hI jArI ho jAtA hai / yaha nusakhA "vaidya sarvasva"kA hai| bahuta uttama hai / likhA hai: bhAGgIzUThI tila ghRtaM naSTapuSpavatI pibet / (28) gur3ake sAtha, kAle tiloMkA kAr3hA banAkara aura zItala karake chAna lo / isa nusaneko kaI dina barAbara pInese bahuta samayase banda huA rajodharma phira hone lagatA hai / "vaidyaratna"meM likhA hai:--. sagur3aH zyAmatilAnAMkvAthaH pItaH suzItalo naayaa| janayati kusumaM sahasAgatamapi suciraM yamAntikam / / gur3ake sAtha kAle tiloMkA kAr3hA banAkara aura zItala karake pInese, bahuta kAla se rajovatI na honevAlI nArI bhI rajovatI hotI hai| (26) bhAraMgI, soMTha, bar3I pIpara, kAlI mirca aura kAle tila ina sabako milAkara do tole lAo aura pAvabhara pAnIke sAtha hA~DImeM auttaao| jaba cauthAI jala raha jAya, utArakara chAna lo aura piio| isa nusanese rukA yA aTakA huA Artava phira jArI ho jAtA hai| yAnI khulAsA rajodharma hotA hai / parIkSita hai| vaidyavara vidyApati likhate haiM: bhAGgIvyoSayutaH kvAthastilajaH puSparodhahA / ( 30 ) vahI vaidyavara vidyApati kahate haiM:-- rAmaThaM ca kaNA tumbIbIjaM kSArasamanvitam / dantI sehuNDadugdhAbhyAM vattiM kRtvA bhage nyaset / ayaM puSpAvarodhAya nArIgarbhadamuttamam / / ___ hIMga, pIpala, kar3avI tUmbIke bIja, javAkhAra aura dantIkI jar3a For Private and Personal Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -rrrrrrrr 410 cikitsA-candrodaya / ina sabako mahIna pIsa-chAnakara, inake cUrNa meM "seMhur3akA dUdha" milAkara choTI a~gulI-jitanI battiyA~ banAkara, chAyAmeM sukhA lo / ina battiyoMmeMse eka battI, roja, yonimeM rakhanese rukA huA mAsika-dharma phira hone lagatA hai| _ (31) jundebedastara ... ... ... / / mAze nIle sausanakI jar3a .. ... , podInekA pAnI yA arka ... 2 gilAsa zahada ... ... ... ... 31 // mAze ina sabako milAkara rakha lo| yaha do khUrAka davA hai| isa davAke do bAra pilAnese hI Izvara-kRpAse aneka bAra raja bahane lagatA hai| ( 32 ) lAla lobiyA ... ... ... 10 // mAze methI dAne ... ... ... 10 // ,, rUmI saufa ... ... ... 10 // ,, ma~jITha ( adhakucalI) ... 14 ,, ina cAroM cIjoMko eka pyAle-bhara pAnImeM auttaao| jaba AdhA pAnI raha jAya, mala-chAna lo aura isameM paiMtAlIsa mAze "sikaMjabIna" milAkara gunagunA karo aura pilA do / sAtha hI, nIce likhI davA yonimeM bhI rakhAo:-- bUla __ ... ... ... 14 mAze podInA ... ... ... 14 ,, devadAru ... ... ... 28 .. tatalI ... ... ... 35 ,, munakkA (bIja nikAle hue) ... 70 ,, ina sabako kUTa-pIsa aura chAnakara "bailake pitte meM milAo / pIche ise strIkI yonimeM rakhavA do / "tibbe akabarI" vAlA likhatA hai, isa davAse sAta sAlakA banda huA khUna-haiz2a bhI jArI ho jAtA hai, yAnI sAta barasase rajovatI na honevAlI nArI phira For Private and Personal Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--naSTArtava / 411 rajovatI hone lagatI hai| pAThaka isa nusakheko z2arUra Az2amAveM / vicArase yaha nusakhA uttama mAlUma hotA hai / (33) kursa muramukI eka yUnAnI davA hai / isako mahInemeM 3 bAra, hara dasaveM dina, khAnese raja bahane lagatA hai| acchI davA hai| noTa-taja, kalauMjI, huramula, jundebedastara, bAyabiDaGga, bAbUnA, mIThA kUTa, kabAbacInI, haMsarAja, Uda, kursamuramukI, ajavAyana, kezara, tagara, sUkhA jUphA, karaphasa, donoM maruve, canoMkA pAnI, amalatAzake chilake, mothA aura tUramUsa prabhRti davAeM haijakA khUna yA rajodharma jArI karaneko hikamatameM acchI samajhI jAtI haiN| (34) "ilAjula gurbA' meM likhA hai-sAphanakI phasda, Rtuke dinoMke pahale, kholanese mAsika-dharmakA khUna jArI ho jAtA hai| __ (35) tombA, surkha majITha, methIke bIja, gAjarake bIja, soyeke bIja, mUlIke bIja, ajavAyana, sauMpha, titalIkI pattiyA~ aura gur3a-- sabako barAbara-barAbara lekara, hA~DImeM kAr3hA pakAo / paka jAnepara malachAnakara strIko pilAo / isa yogase nizcaya hI rukA huA raja jArI ho jAtA aura garbha bhI gira par3atA hai / parIkSita hai| . (36) akharoTakI chAla, mUlIke bIja, amalatAzake chilake, parasiyAvasAna aura bAyabiDaGga, inameMse hareka jaukuTa karake nau-nau mAze lo aura gur3a sabase dUnA lo / pIche ise prauTAkara auratako pilAo / isase garbha giratA aura khUna-haiz2a jArI hotA hai| noTa--aneka hakIma isa nusatra meM kalaiMaujI aura kapAsakI chAla bhI milAte haiN| yaha nusakhA hamArA Az2amUdA nahIM; para isakI sabhI davAeM rajodharma karAne aura garbha girAne ke liye uttama haiM / isaliye pAThaka z2arUra parIkSA kareM / unakI mihanata vyartha na jaaygii| (37) agara Rtu honeke samaya strIko kamarameM darda hotA ho, to soMTha 5 mAze, bAyabiDaGga 5 mAze, aura gur3a 40 mAze--ina sabako auTAkara strIko pilAo / avazya ArAma ho jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 0 0000000 DOOD. 80000000000 0000000000000000000000000 v 00 Doc0300 000 6.000000 00000000000100000 0000000000000001890% bandhyA-cikitsA / __ bA~jha strIkA ilAja / ou deg0000000000000000000 00000000000000000000 OCBOOO000.00. 0 000. ancesO000000000000.0 0 10000000000100%.3006 a.o0 .... and "0000000000000.00 00000000 baqagaa 320 000.00000000000000 000. 00000 garbha rahane ke liye zuddha raja-vIryakI z2arUrata / HOMNCma pahale likha Aye haiM ki strIkI raja, garbhAzaya aura - puruSakA vIrya- ina sabake zuddha aura nirdoSa honese hI sion garbha rahatA hai / agara strIko kisI prakArakA yoniroga hotA hai, usakA mAsika-dharma banda ho jAtA hai athavA yonimeM koI aura takalIpha hotI hai tathA strIke yoni-phUlameM sAta prakArake doSoMmeMse koI doSa hotA hai yA pradara roga hotA hai, to garbha nahIM rahatA / isaliye strIke yoni-roga, Artava roga, yoni-phUla-doSa aura pradara-roga prabhRtiko ArAma karake, taba garbha rahanekA khyAla manameM lAnA cAhiye / avvala to ina rogoMkI hAlatameM garbha rahatA hI nahIM--yadi inameMse kisI-kisI rogake rahate hue garbha raha bhI jAtA hai, to garbha asamaya meM hI gira jAtA hai, santAna marI huI paidA hotI hai, hokara mara jAtI hai athavA rogIlI aura alpAyu hotI hai| ___ isI taraha agara puruSake vIryameM koI doSa hotA hai, yAnI vIrya nihAyata kamajora aura patalA hotA hai, binA prasaGgake hI gira jAtA hai, rukAvaTakI zakti nahIM hotI, to garbha nahIM rahatA, cAhe strI bilkula niroga aura tandurusta hI kyoM na ho / garbha rahaneke liye jisa taraha strIkA niroga rahanA jarUrI hai, usake raja prabhRtikA zuddha rahanA Avazyaka hai, usI taraha puruSake vIryakA nirdoSa, gAr3hA, aura puSTa honA paramAvazyaka hai / jo loga Ayurveda yA hikamatake grantha For Private and Personal Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--bA~jhakA ilAja / 413 nahIM dekhate, ve samajhate haiM ki bA~jha honeke doSa striyoM meM hI hote haiM, mardo meM nhiiN| isIse ve loga aura gharakI bar3I-bUr3hI baccA na honepara, garbha-sthita na honepara, bahuoMke liye gaNDe-tAbIja aura davAoMkI phikra karatI haiM, aneka tarahake kuvacana sunAtI haiM, tAne mAratI haiM aura savere hI unake mukha dekhanemeM bhI pApa samajhatI haiN| para apane sapUtoMke vIryakI ora unakA dhyAna nahIM jaataa| puruSake vIryameM doSa rahanese, strIke garbha rahane-yogya honepara bhI, garbha nahIM rhtaa| hamane aneka strI-puruSoMke raja aura vIryakI parIkSA karake, unameM agara doSa pAyA to doSa miTAkara, garbhotpAdaka auSadhiyA~ khilAI aura ThIka phala pAyA; yAnI unake santAneM huii| ataH vaidya jaba kisI bA~jhakA ilAja kare, taba use usake puruSakI bhI parIkSA karanI caahiye| dekhanA cAhiye, ki puruSa mahAzayameM to bA~jhapanakA doSa nahIM hai / "baGgasena meM likhA hai: evaM yoniSa zuddhAsu garbha vindanti yoSitaH / aduSTa prAkRte bIje bIjopakramaNe sati // isa taraha "phalaghRta" prabhRti yoni-doSa-nAzaka auSadhiyoMse zuddha kI huI yonivAlI strI garbhako dhAraNa karatI hai-garbhavatI hotI hai; kintu puruSoMke bIjake dUSita na hone-svabhAvase hI zuddha hone yA davAoMse zuddha krnepr| isakA khulAsA vahI hai, jo hama Upara likha Aye haiN| strIko Apa yoni-roga vagairaHse mukta kara leM, para agara puruSake bIjameM doSa hogA, to strI garbhavatI na hogIgarbha na rhegaa| isase sAta pramANita ho gayA ki, garbha rahaneke liye strIkI raja aura puruSakA vIrya donoM hI nirdoSa hone caahiyeN| agara donoM hI yA koI eka doSI ho, to usIkA ilAja karake, rogamukta karake, taba santAna honekI davA denI caahiye| davA For Private and Personal Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir smy ywsy cikitsA-candrodaya / denese pahale, donoMkI parIkSA karanI cAhiye / parIkSAse hI raja-vIryake doSa mAlUma hoNge| nIce hama parIkSA karanekI canda tarakIbeM likhate haiN| strI-puruSa ke bA~jhapanekI parIkSA-vidhi / ___ pahalI priikssaa| "baGgasena" meM likhA hai: bIjasya plavanaM na syAt yadi mUtraJca phenilam / pumAnsyAllakSaNareteviparItaistu SaNDhakaH / / jisakA bIja pAnImeM DAlanese na DUbe aura jisake pezAbameM jhAga uThate hoM, use marda smjho| jisakA bIja pAnImeM DUba jAya aura pezAbameM jhAga na uThe, use nAmarda yA napuMsaka smjho| noTa--baGgasena likhate haiM, vIrya jalameM na DUbe to marda samajho aura DUba jAya to nAmarda samajho / para anya granthakAra likhate haiM, agara vIrya ekabAragI ho pAnIke bhItara calA jAya--DUba jAya, to use garbhAdhAna karane lAyaka smjho| hamane parIkSA karake bhI isI bAtako ThIka pAyA hai| hA~, pezAbameM jhAga uThanA bezaka mardumIkI nizAnI hai| "ilAjula gurvA meM likhA hai, do miTTIse bhare hue naye gamaloM meM bAkale yA gehU~ ke yA jauke sAta-sAta dAne DAla do| phira una gamaloMmeM strI-puruSa alaga-alaga sAta dina taka pezAba kreN| jisake gamaleke dAne uga AveM, vaha bA~jha nahIM hai aura jisake gamaleke dAne na ugeM, vahI bA~jha hai| dUsarI priikssaa| do pyAloMmeM pAnI bhara do| phira una pyAloMmeM strI-puruSa alaga-alaga apanA-apanA vIrya ddaaleN| jisakA vIrya pAnImeM baiTha For Private and Personal Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 415 jAya vaha bA~jha nahIM hai-vaha garbha rakhane yA dhAraNa karane yogya hai| jisakA vIrya pAnIke Upara tairatA rahe-na DUbe, usImeM doSa hai / tIsarI priikssaa| strI-puruSa alaga-alaga do kAhU yA kaddUke vRkSoMkI jar3oMmeM pezAba kreN| jisake pezAbase vRkSa sUkha jAya~, vahI bA~jha hai aura jisake mUtrase vRkSa na sUkheM, vaha durusta hai| ___cauthI priikssaa| mardake vIryakI parIkSA-phUla-kA~sIke kaToremeM garama pAnI bhara do| usameM marda apanA vIrya DAle / agara vIrya ekadamase pAnImeM DUba jAya, to samajho ki marda garbhAdhAna karane yogya hai, usakA vIrya ThIka hai| agara vIrya pAnIpara phaila jAya, to samajho ki yaha garbhAdhAna karaneyogya nahIM hai| agara vIrya na Upara rahe na nIce jAya, kintu bIcameM jAkara Thahara jAya, to samajho ki, isa vIryase garbha to raha jAyagA, para santAna hokara mara jAyagI- jiyegI nhiiN| ___ strIke rajakI parIkSA-eka miTTIke gamale meM thor3ese soyeke per3a bo do / una vRkSoMkI jar3oMmeM aurata pezAba kre| agara pezAbase vRkSa murbhA jAya~, to samajho ki, strIkA raja nirdoSa nahIM hai| agara vRkSa na murbhAveM-jaise-ke-taise bane raheM, to samajho strIkA raja zuddha hai| _____ noTa-agara puruSakA vIrya aura strIkA raja sadoSa hoM, to donoMko vIrya aura raja zuddha karanevAlI davA khilAkara, vaidya raja-vIryako zuddha kare aura davA khilAkara phira parIkSA kare / agara durusta pAve to garbhAdhAnakI AjJA de| raja vIrya zuddha hone kI dazAmeM strI-puruSa agara maithuna kareMge, to nizcaya hI garbha raha jAyagA / "cikitsA-candrodaya" cauthe bhAgameM vIryako zuddha, puSTa aura balavAn karanevAle aneka Az2amUdA nusata likhe haiN| raja aura vIrya zuddha karanevAlI canda davAyeM hama yahA~ bhI likhate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / K x nu ... , raja-zodhaka nusakhA / babUlakA goMda 3 tole choTI ilAyacIke dAne .... 1 , nAgaurI asagandha zatAvara ina cAroM davAoMko kUTa-pIsakara chAna lo aura rakha do| isa cUrNakI mAtrA 3 yA 4 mAze taka hai / eka eka mAtrA savere-zAma phA~kakara, Uparase gAyakA dhAroSNa dUdha eka pAva piio| jaba taka ArAma na ho jAya yA kama-se-kama 40 dina taka isa davAko khaao| isake sevana karanese raja nizcaya hI zuddha ho jAtI hai / parIkSita hai| apathyamaithuna aura garama padArtha / vIrya-zodhaka nusakhA / semarakI mUsalI bIjabanda makhAne tAlamakhAnA sapheda mUsalI gulasakarI kAmarAja ina sabako kUTa-pIsakara kapar3emeM chAnakara rakha lo| mAtrA 6 mAzekI hai| sandhyA-savere eka-eka mAtrA phA~kakara, arase mizrImilA gAyakA dhAroSNa dUdha piio| kama-se-kama 40 dina taka isa cUrNako khAo / apathya-maithuna, tela, mirca, khaTAI vagairaH garama padArtha / parIkSita hai| bA~jhoMke bheda / yoniroga aura naSTArtava prabhRti bA~jha honeke kAraNa haiM, para inake xxxxxxx For Private and Personal Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilAja / 417 sivA, garbhAzayake aura doSoMse bhI strI bA~jha ho jAtI hai / "dattAtrayI" nAmaka granthameM likhA hai :-bA~jha tIna tarahakI hotI haiM: (1) janma-bandhyA / (2) mRta-bandhyA / (3) kAka-bandhyA / "janma-bandhyA" use kahate haiM, jisake janma-bhara santAna nahIM hotI / "mRta-bandhyA" use kahate haiM, jisake santAna to hotI hai, para hokara mara jAtI hai| "kAka-bandhyA" use kahate haiM, jisake eka santAna hokara phira aura santAna nahIM hotii| bA~jha honeke kAraNa / Upara likhI huI tInoM prakArakI bA~jha striyA~, prAyaH phUlameM nIce likhe chai doSa ho jAnese bA~jha hotI haiM: (1) phUla yA garbhAzayameM havA bhara jAnese / (2) phUla yA garbhAzayapara mAMsa bar3ha Anese / (3) phUlameM kIr3e par3a jaanese| (4) phUlake vAyu-vegase ThaNDA ho jAnese / (5) phUlake jala jaanese| (6) phUlake ulaTa jAnese / koI-koI sAtavA~ doSa "bhUta-bAdhA" aura AThavA~ "karma-doSa" yA pUrvajanmake pApa bhI mAnate haiN| ___ phUlameM doSa honeke kAraNa / phUlameM doSa ho jAneke kAraNa to bahuta haiM, para mukhya-mukhya kAraNa ye haiM: (1) bacapanakI shaadii| (2) choTI strIkI bar3e mardase shaadii| For Private and Personal Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 418 cikitsA-candrodaya / (3) strI-puruSameM muhabbata na honaa| (4) asamayameM maithuna krnaa| phUlameM kyA doSa hai, usakI parIkSA-vidhi / phUlameM kyA doSa huA hai, isako vaidya strIke pati-dvArA hI jAna sakatA hai| vaidya nAr3I pakar3akara jAna leya, aisA upAya nahIM / strI jaba cauthe dina Rtu-snAna kara le, taba pati maithuna kre| maithuna karaneke bAda, tatkAla hI apanI strIse pUche tumhArA kaunasA aGga darda karatA hai| agara strI kahe,-kamarameM darda hotA hai, to samajho, phUlapara mAMsa bar3ha gayA hai| agara vaha kahe,-zarIra kA~patA hai, to samajho, phUlameM vAyu bhara gayA hai| agara kahe,-piMDaliyoMmeM pIr3A hotI hai, to samajho phUlameM kIr3e par3a gaye haiM / agara kahe, chAtImeM darda hai, to samajho, phUla vAyu-vegase zItala ho gayA hai / agara kahe,-sirameM darda jAna par3atA hai, to samajho, phUla jala gayA hai| agara jA~ghoMmeM darda kahe,- to samajho, ki phUla ulaTa gayA hai / isako khulAsA yoM samajhiyeH (1) zarIra kA~panA= phUlameM vAyu bhara gayA hai| (2) kamara meM darda = phUlapara mAMsa bar3hA hai| (3) piMDaliyoMmeM darda = phUlameM kIr3e par3a gaye haiN| (4) chAtImeM darda = phUla zItala ho gayA hai| (5) sirameM darda = phUla jala gayA hai| (6) jA~ghoMmeM darda = phUla ulaTa gayA hai| phUla-doSakI cikitsA / (1) agara phUlameM vAyu bhara gayA ho, to jarA-sI hIMgako kAlI tilIke telameM pIsakara, usameM rUIkA phAhA bhigokara, tIna dinoM taka yonimeM rkho| hara roz2a tAjA davA pIsa lo| Izvara-kRpAse, tIna dinameM yaha doSa naSTa ho jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 416 (2) agara phUlameM mAMsa bar3ha gayA ho, to kAlA jIrA, hAthIkA nAkhUna aura araNDIkA tela-ina tInoMko mahIna pIsakara, pisI huI davAmeM ruIkA phAhA tara karake, tIna dina taka, yonimeM rakho aura cauthe dina maithuna kro| (3) agara phUlameM kIr3e par3a gaye hoM, to harar3a, baher3A aura kAyaphala-tInoMko sAbunake pAnIke sAtha, silapara mahIna pIsa lo| phira usameM ruIkA phAhA bhigokara, tIna dina taka yonimeM rakho / isa upAyase garbhAzayake kIr3e nAza ho jaayeNge| (4) agara phUla zItala ho gayA ho, to baca, kAlA jIrA aura asagandha,-tInoMko suhAgeke pAnImeM pIsa lo| phira usameM ruIkA phAhA tara karake, tIna dina taka, yonimeM rkho| isa taraha phUlakI zItalatA naSTa ho jaaygii| (5) agara phUla jala gayA ho, to samandaraphala, saiMdhAnona aura jarA-sA lahasana,-tInoMko mahIna karake, ruIka phAhemeM lapeTakara, yonimeM rakhanese ArAma ho jAtA hai| noTa-agara isa davAse jalana hone lage, to phAheko nikAlakara phaiMka do| phira dUsare dina usI taraha phAhA rakho / basa, tIna dinameM kAma ho jAyagA / ise RtukAlake pahale dinase tIsare dina taka yonimeM rakhanA cAhiye; cauthe dina maithuna karanA caahiye| agara isI doSase garbha na rahatA hogA, to avazya garbha raha jaaygaa| (6) agara phUla yA garbhAzaya ulaTa gayA ho, to kastUrI aura kezara samAna-samAna lekara, pAnIke sAtha pIsakara golI banA lo| usa golIko Rtuke pahale dina bhagameM rkho| isa taraha tIna dina karanese avazya garbhAzaya ThIka ho jAyagA / cauthe dina snAna karake maithuna karanA cAhiye / ye chahoM upAya parIkSita haiN| hikamatase bA~jha honeke kAraNa / jisa taraha Upara hamane vaidyaka-granthoMke matase likhA hai ki, For Private and Personal Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 420 . cikitsA-candrodaya / .. garbhAzayameM chai tarahake doSa honese striyA~ bA~jha ho jAtI haiM; usI taraha hikamatake grantha "tibbe akabarI"meM bA~jha honeke teraha kAraNa, doSa yA bheda likhe haiN| unameMse kitane hI hamAre chai doSoMke andara A jAte haiM aura canda naye bhI haiM / una sabake jAna lenese vaidyakI jAnakArI bar3hegI aura use baoNjhake ilAja meM subhItA hogA, isaliye hama unako vistArase likhate haiN| agara vaidya loga yA anya sajjana hareka bAtako acchI taraha samajheMge, to unheM avazya saphalatA hogI, "bandhyAcikitsA"ke liye unheM aura grantha na dekhane hoNge| (1) garbhAzayameM zItakA paidA hokara, vIrya aura khUnako jamA kara sukhA denaa| (2) garbhAzayameM garamI kA paidA hokara, vIryako jalAkara kharAba kara denaa| (3) garbhAzayameM khuzkIkA paidA hokara, vIryako sukhA denA / - (4) garbhAzayameM tarI kA paidA hokara, garbhake ThaharAnevAlI tAqatako kamajora karanA / .. (5) vAta, pitta yA kaphakA garbhAzayameM kupita hokara vIryako bigAr3a denaa| (6) strIkA moTA ho jAnA aura zarIra tathA garbhAzayameM carabIkA bar3ha jaanaa| (7) strIkA eka damase durbala yA kamajora honA / isa dazAmeM rajake ThIka na hone yA raja paidA na honese bacceke zarIra bananeko masAlA nahIM milatA aura use bhojana bhI nahIM phuNctaa| (8) bAlakake bhojana--rajakA strIke zarIrameM kisI vajahase banda ho jaanaa| (E) garbhAzayameM garma sUjana, sakhtI yA nikamme ghAva honaa| (10) garbhAzayameM gAr3hI havAkA paidA honA,jo vIrya aura bAlakako na Thaharane de| . . . For Private and Personal Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 421' (11) garbhAzayameM sakhta sUjana, rataka yA massA paidA honaa| (12) garbhAzayakA mu~ha jananendriyake sAmanese haTa jAya / isa vajahase usameM puruSakA vIrya na jA ske| (13) strIke zarIra yA garbhAzayameM koI roga na honepara bhI, vIryako na Thaharane denevAle anyAnya kAraNoMkA honA / UparakA khulAsA / - garbhAzayameM sardI, garamI, khuzkI aura tarIkA paidA honA; vAtAdika doSoMkA garbhAzayameM kopa karanA; strIkA atyanta moTA yA dubalA honA; bAlakake zarIra poSaNa-yogya rajakA na bananA; garbhAzayameM sUjana, rataka yA massA paidA honA; gAr3hI havAkA paidA honA yA garbhAzayameM bhara jAnA aura garbhAzayake mu~hakA sAmanese haTa jAnA-ye hI baccA na hone yA garbha na rahaneke kAraNa haiN| aura bhI khulaasaa| (1) garbhAzayameM sardI, garamI, khuzkI yA tarI honaa| (2) garbhAzayameM vAta, pitta aura kaphakA kopa / (3) strIkA moTA yA atyanta dubalApana / (4) strI-zarIrameM rajakA na bananA / (5) garbhAzayameM gAr3hI havAkA honaa| (6) garbhAzayameM sUjana, massA yA rataka honA / (7) garbhAzayake muMhakA sAmanese haTa jAnA / ina kAraNoMse strI bA~jha ho jAtI hai| use hamala nahIM rhtaa| ... terahoM bhedoMke lakSaNa aura cikitsA / .. pahalA bheda / kaarnn-srdii| natIjA-vIrya aura khUna jama jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 422 cikitsA-candrodaya / lakSaNa(1) rajodharma derameM ho| (2) khUna lAla, patalA aura thor3A Ave aura jaldI banda na ho| 3) agara sardI sAre zarIrameM phaila jAya, to raGga safeda aura chUnemeM zItala ho / isake sivA aura bhI sardIka cihna hoN| cikitsA-- . agara sAdhAraNa sardIkA doSa ho, to garama davAoMse ThIka kro| agara kaphakA mavAda ho, to pahale use yArajAta aura hukanoMse nikAla ddaalo| isake bAda aura upAya karoH-- (ka) dIvAlamuzka khilaao| (kha) kezara, bAlachar3a, akalIla-ula-malika, tejapAta, pahAr3I kirbiyA, batakhakI carabI, murgIkI carabI, aNDekI jardI aura nAradainakA tela--ina sabako pIsa-kUTakara milA do| pIche eka unakA Tukar3A tarakara yonimeM rakha do| (ga) rajodharmase nipaTakara lAla haratAla, dUdha, sarU kA phala, salArasa, gandAbiraujA aura habbula gArakI dhUnI yonimeM do / ina davAoMko eka miTTIke bartana meM rakhakara, Uparase jalate koyale bhara do| isa bartanapara, bIcameM cheda kI huI thAlI rakha do| thAlIke chedake sAmane, para thAlIse alaga, strI apanI yoniko rakhe, tAki dhUA~ bhItara jAya / (gha) yoniko indrAyaNake kAr3hese dhonA lAbhadAyaka hai| garbha-sthAnapara vAre lagAnA bhI uttama hai| (Ga) bhojana-uttama kaliyA, garama masAle DAlA huA tavepara bhUnA pakSiyoMkA mAMsa--dAlacInI yA uTaMganake bIja mahIna pIsakara burakI huI murgIke adhabhune aNDekI jardI,--ye saba aisI marIjAko muphIda haiN| For Private and Personal Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 423 dUsarA bheda / kAraNa-garbhAzayameM grmii| natIjA-vIrya jalakara khAka ho jAtA hai| lakSaNa(1) rajameM garamI, kAlApana aura gAr3hApana / (2) agara sAre zarIrameM garamI hogI, to zarIra dubalA aura raMga pIlA hogaa| (3) bAla z2iyAdA hoNge| cikitsA(1) sardI pahu~cAneko zarbata banaphazA, zarbata nIlophara, zarbata naza khAza, zarbata-seba yA zarbata candana prabhRti pilaao| (2) muke bacce, hirana aura bakarekA mAMsa khilaao| (3) ghIyA yA pAlaka khilaao| (4) aNDekI jardI, murgIkI carbI aura batakhakI carbIko banaphazAke tela meM milAkara strIkI yonimeM rkhvaao| (5) jahA~ kahIM pitta jiyAdA ho, vahA~se use ucita upAyase nikaalo| tIsarA bheda / kAraNa-garbhAzayameM khushkii| natIjA-vIrya sUkha jAtA hai| lakSaNa(1) rajasvalA ho, para bahuta kama / (2) agara sAre zarIrameM khuzkI ho, to zarIra dubalA aura nirbala ho / vizeSa khuzkIse khAla sUkhI-sI mAlUma ho / (3) mUtra sthAna sadA sUkhA rahe / cikitsA(1) zarbata banaphazA aura zarbata nIlophara pilaao| For Private and Personal Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 424 cikitsaa-cndrody| (2) ghIyA aura nIlopharakA tela tathA batana aura murgIkI carbI masAne ___ aura yonipara mlo| (3) pAr3hakA gUdA, gAyakA ghI aura strIkA dUdha, ina tInoMko milAkara rakha lo / phira isameM kapar3A sAnakara, kapar3eko yonimeM rkhvaao| - cauthA bheda / kAraNa-garbhAzayameM trii| natIjA-garbhAzayakI zakti naSTa ho jAtI hai| isase usameM vIrya nahIM Thahara sktaa| lakSaNa-- (1) sadA garbhAzayase tarI bahA kare / (2) garbha Thahare to kSINa ho jAya aura bahudhA tIna mAsase adhika na .. tthhre| cikitsA--- (1.) tarI nikAlaneko yArajAta khilaao| (2) isa rogameM vamana karanA muphIda hai| (3) sUkhe bhojana do / jaise, kavAba garama aura sUkhe masAle milAkara / (4) indrAyaNakA gUdA, aMjarUsa, soyA, tutarUga, bUla, kezara aura agara,--ina sabako mahIna pIsakara zahadameM milA lo| phira isameM UnakA Tukar3A bharakara yonimeM rkho| (5) gulAbake phUla, ajaphArUtIva, sAtara, bAlachar3a, suka aura tajainakA kAr3hA banAkara, usase garbhAzayameM hukanA kro| pA~cavA~ bheda / / kAraNa-vAta, pitta yA kapha / natIjA-garbhAzaya aura vIrya bigar3a jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--bA~jhakA ilAja / 425 lakSaNa(1) kaphakA doSa honese safeda tarI, pittakA doSa honese pIlI aura __ bAdIse kAlI tarI nikalatI hai| noTa-yaha viSaya pahale pA cukA hai, para pAThakoMke subhIteke liye hamane phira bhI likha diyA hai| cikitsA-- (1) sArA mavAda nikAlaneko pInekI davA do| (2) garbhAzaya zuddha karaneko hukanA kro| chaThA bheda / kAraNa-muTAI yA moTA ho jAnA / natIjA--garbhAzayameM carbI bar3ha jAya / lakSaNa-- (1) peTa munAsiba se U~cA aura bar3A ho| (2) calane-phiranese zvAsa ruke| (3) jarA bhI bAdI aura mala peTameM jamA ho jAya, to bar3A kaSTa ho / (4) mUtra-sthAna yA yonidvAra choTA ho jAya / (5) agara garbha raha bhI jAya, to bar3hakara gira pdd'e| cikitsA-- (1) badana dubalA karaneko phasda kholo| . . (2) julAba do| (3) bhojana kama do| (4) itarIphala aura kammUnI prabhRti khuzka cIjeM khilaao| ...... sAtavA~ bheda / kAraNa-dubalApana / natIjA--strIke z2iyAdA kamajora honese, bacceke aGga bananeko, rajakA mailA phoka na rahe aura rajaka na bananese garbhagata bAlakake lie bhojana bhI na bne| 24 . . For Private and Personal Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 426 cikitsA-candrodaya / cikitsA-- (1) moTI karaneke liye dUdha, ghI evaM anya puSTikAraka bhojana do| (2) khUba ArAma kraao| (3) bephikra kara do| (4) khUba hNsaao| (5) .khUna bar3hAnevAlI davA do / AThavA~ bheda / kAraNa--rajakA na bnnaa| natIjA--rajodharma na honA / cikitsA-- (1) rajodharma jArI karanevAlI davA do / isa rogakI davAe~ "naSTAtaiva-cikitsA"ke pRSTha 403-411 meM likhI haiN| navA~ bheda / kAraNa--gabhAzayameM garama sUjana, kaThoratA yA nikamme ghAva / natIjA--garbha na tthhre| cikitsA--rogAnusAra ilAja kro| dasavA~ bheda / kAraNa--garbhAzayameM gAr3hI hvaa|| natIjA--vIrya aura bAlaka garbha meM na tthhreN| lakSaNa(1) per3a, sadA phUlA rhe| (2) bAdIkI cIjoMse takalIpha ho| . (3) agara garbha Thahara jAya, to bar3hanese pahale gira pdd'e| (4) maithunake samaya yonise havAkI AvAz2a usI taraha Ave, jaise gudAse AtI hai| cikitsA(1) arka gulAba aura aqa sauMpha tathA gulakanda Adi do / For Private and Personal Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilAja | 427 (2) gilAsa lgaao| (3) garama mAjUna do| (4) bAdI nAza karanevAle tela, lepa aura khAnekI davA do| vAyu bar3hAnevAle padArthoMse bcaao| nIcekI mAjUna bAdI nAza karaneko acchI hai:(5) kacUra, darunaja, jAyaphala, lauMga, akAkiyA, ajavAyana, aja modake bIja aura soMTha-ye sAta-sAta mAze lo| sirakemeM par3A huA jIrA 17 // mAze aura jundevedastara 1 // mAze ina sabako kUTa-chAnakara, kanda aura zahadameM milAkara, mAjUna banA lo / mAtrA 4 // mAze / anupAna-gunagunA jala / roganAza-bAdI / noTa-dasavA~ bheda bAdIkA hai / isameM koI bhI vAyunAzaka davA samajhakara de sakate ho / UparakI mAjUna uttama hai, isIse likhI hai / gyArahavA~ bheda / kAraNa-garbhAzayameM kar3I sUjana, ritakA yA rataka athavA mssaa| natIjA-garbhAzayakA muMha banda ho jAtA hai| isase vIrya garbhAzayameM ___ nahIM jA sakatA / asala bA~jha yahI strI hai| 'cikitsA-- (1) isa rogakA ilAja kaThina hai| dekha-bhAlakara hAtha DAlanA cAhiye, aisA na ho ki ulTe lene ke dene par3a jAyeM / isa rogameM mAMsako galAnevAlI teja davA kAma detI hai| bArahavA~ bheda / kAraNa-garbha-sthAnakA mu~ha sAmanese haTa jAya / natIjA-garbhAzayameM liGgase nikalA huA vIrya na jA ske| lakSaNa(1) maithunake samaya garbha-sthAnameM darda ho / dAI a~gulIse garbhAzayako TaTole to mAlUma ho jAya, ki usakA mu~ha kisa tarapha jhukA huA hai| For Private and Personal Use Only
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 428 cikitsA-candrodaya / (2) kadAcita maror3I ho aura mala-mUtra banda ho jaayeN| noTa-adhika kUdane-phA~dane, daur3ane, bhArI bojha uThAne yA khIMcane prabhUti kAraNoMse yaha roga hotA hai / isake Ter3he honeke do kAraNa haiN|-(1) ragoMkA bhara jAnA aura unameM khiMcAva honA, (2) binA mavAdake rukAvaTa aura sukar3ana honaa| cikitsA-- (1) agara ragoMke bhara jAne aura khiMcAvase garbhAzaya Ter3hA huA ho, to pA~vakI moTI nasakI phasda kholo| (2) agara binA mavAdake kevala rukAva aura sUjanase Ter3hApana huA ho, to aMjIra, bAbUnA, methI, kar3ake bIjoMkI mIMgI aura alasIke bIja-ina sabake kAr3hemeM tilIkA tela milAkara hukanA kro| bAbUnekA tela, batakha aura murgIkI carabI mlo|| (3) zItala hammAma aura baphAre, garbhAzayake simaTane yA ruka jAnemeM lAbhadAyaka haiN| (4) agara garbhAzayapara tarI giranese Ter3hApana huA ho, to "yAraja" do| (5) jaba kAraNa dUra ho jAya; kevala Ter3hApana aura jhukAva bAkI raha jAya, taba dAI use a~gulIse sIdhA kara de, jisase garbhAzaya jananendriyake sAmane ho jAya / a~gulI lagAnese pahale dAIko tela, carbI, yA moma prabhRti a~gulImeM lagA lenA cAhiye, jisase garbhAzayako takalIfa na ho aura vaha apanI jagahapara A jAya / "dastUrula ilAja" meM likhA hai, mavAda nikala jAneke bAda catura dAI tilIke telameM u~galI cikanI karake hAthase garbhAzayako sIdhA kare aura usakI ragoMko siiNce| isa taraha roz2a kucha dina karanese garbhAzayakA mu~ha yonike sAmane ho jAyagA / usa dazAmeM maithuna karanese garbha raha jaaygaa| terahavA~ bheda / / (1) strI vIrya chuTaneke bAda zIghra hI uTha khar3I ho to garbha nahIM rhtaa| (2) vrata-upavAsa karane yA bhUkhI rahanese bAlaka kSINa ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilAja / 426 (3) garbhAvasthAmeM maithuna karanese garbha gira jAtA hai, isaliye garbhakI dazAmeM maithuna na karanA cAhiye, kyoMki garbhAzayakA svabhAva, bAharako hokara yA muMha kholakara, vIrya khIMcanekA hai| maithunase baccA hilakara bhI gira par3atA hai| (4) nahAnekI adhikatAse bhI garbhAzaya narma ho jAtA hai; isaliye bAlaka phisalakara nikala jAtA hai| cikitsA--jo kAraNa vIryako rokate, garbhAzayameM use nahIM Thaharane dete, garbhako kSINa karate yA girAte haiM, unase bacanA hI isa bhedakA ilAja hai| KKKKKKKKKK ra garbhaprada nusakhe / / XRINAMANANAANANENERY (1) hAthI-dA~takA burAdA 4 // mAze khAnese garbha rahatA hai / (2) maithunase pahale yA usI samaya, hAthIkA pezAba pInese garbha rahatA hai / yaha nusakhA aneka granthoM meM milatA hai| (3) hIMgake per3akA bIja, jise baja sIsiyAlayUsa bhI kahate haiM, khAnese avazya garbha rahatA hai| hakIma akabaraalI sAhaba ise apanA AjamUdA nusakhA likhate haiN| . (4) suka, bAlachar3a, khusiyattu ssAliba (eka prakArakI jar3a), bilasA~kA tela, bakAyanakA tela aura sausanakA tela--ina sabako pIsa-kUTakara milA lo| phira isameM eka kapar3A lhesakara yonimeM rakho / pIche nikAlakara maithuna kro| isase bhI garbha raha jAtA hai| ... (5) kAyaphalako kUTa-chAnakara aura barAbarakI zakkara milAkara rakha lo / RtusnAnake bAda, tIna dina taka hathelI-bhara khaao| pathyadUdha-bhAta / pIche maithuna karanese garbha avazya rhegaa| .. For Private and Personal Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 430 cikitsA-candrodaya / (6) asagandhako kUTa-pIsakara chAna lo| isakI mAtrA 4 // se mAze taka hai / Rtu prArambha honese pahale ise sevana karanA cAhiye / pathya-dUdha-bhAta / / (7) piyAbA~sekI jar3I savA do mAze lekara, pAnImeM pIsakara; thor3ese gAyake dUdhake sAtha puruSa khAve aura tIna dina taka strIko bhI khilAve, usake bAda maithuna kare; avazya garbha rhegaa| (8) kAle dhatUreke phUla pIsakara aura zahada-dhImeM milAkara khAnese garbha rahatA hai| (6) eka samandara-phala thor3e-se dahImeM milAkara nigala jAnese avazya garbha rahatA hai / yaha nusakhA aneka granthoMmeM likhA hai| (10) karaMjaveMkI girI strIke dUdhameM pIsakara battI banA lo| isako garbhAzayameM rakhanese garbhadhAraNa-zakti ho jAtI hai| (11) thor3I-sI sarasoM pIsakara, Rtu honeke tIna dina bAda, zAphA karo / avazya garbha rhegaa| (12) eka hathelI-bhara ajavAyana kaI dina taka khAnese garbha rahatA hai| (13) bAjakI bITa kapar3emeM lagAkara battI-sI banA lo aura Rtuse nipaTakara bhagameM rakho / bAz2akI bITameM thor3A-sA zahada milA: kara khAnA bhI jarUrI hai| ina donoM upAyoMse garbha rahatA hai| yaha nusatA aneka granthoMmeM likhA hai| koI-koI binA zahadake bhI bAjakI bITa khAnekI rAya dete haiN| (14) Rtuke bAda, kabUtarakI bITa bhagameM rakhanese garbha rahatA hai| (15) asagandha, nAgakezara aura gorocana-ina tInoMko barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo / ise zItala jalake sAtha sevana karane yA khAnese garbha rahatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 431 ( 16 ) nAgakezarako pIsa-chAnakara, bachar3evAlI gAyake dUdhake sAtha khAnese garbha rahatA hai| ( 17 ) bijaure nIbUke bIja pIsakara, bachar3evAlI gAyake dUdhake sAtha khAnese garbha rahatA hai| (18 ) khireMTI, khA~r3a, kaMghI, muleThI, bar3ake aMkura aura nAgakezara, inako zahada, dUdha aura ghImeM pIsakara pInese bA~jhake bhI putra hotA hai| ( 16 ) RtusnAna karake, asagandhako dUdhameM pakAkara aura ghI DAlakara, savere hI, pIne aura rAtako bhoga karanese garbha raha jAtA hai| (20) RtusnAna karanevAlI strI agara, puSya nakSatra meM ukhAr3I huI, safeda kaTehalIkI jar3ako, ka~vArI kanyAke hAthoMse dUdhameM pisavAkara pItI hai, to nizcaya hI garbha raha jAtA hai| (21 ) pIle phUlakI kaTasaraiyA kI jar3a, dhAyake phUla, bar3ake aMkura aura nIle kamala,-ina sabako dUdhameM pIsakara pInese avazya garbha raha jAtA hai| . ( 22 ) jo strI jIre aura safeda phUlake saraphoMkeke sAtha pArasapIpalake DoDeko pIsakara pItI aura pathyase rahatI hai, vaha avazya putra janatI hai| ( 23 ) jo garbhavatI strI DhAkake eka patta ko dUdhameM pIsakara pItI hai, usake balavAna putra hotA hai / kaI bAra camatkAra dekhA hai| parIkSita hai| ... ( 24 ) kauMcakI jar3a athavA kaithakA gUdA athavA zivaliMgIke cIjoMko dUdhameM pIsakara pInese garbhavatI strI kanyA haragiz2a nahIM janatI / ( 25 ) viSNukAntAkI jar3a athavA zivaliMgIke bIja jo strI pItI hai, vaha kanyA haragiz2a nahIM jntii| usake putra-hI-putra hote haiN| . (26 ) do tole nAgaurI asagandhako gAyake dUdhake sAtha silapara pIsakara lugadI banA lo / phira use eka kalaIdAra kadAhI yA For Private and Personal Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 432 cikitsA-candrodaya / degacImeM rakhakara, Uparase eka pAva gAyakA dUdha aura eka tole gAyakA ghI bhI DAla do aura atyanta mandI Agase pakAo / isake bAda usa dUdhako kapar3emeM chAna lo / isa dUdhako strI RtusnAna karake cauthe dina savere hI pIve aura dUdha-bhAtakA bhojana kare to avazya garbha rahe / maithuna rAtako karanA cAhiye / yaha nusakhA zAstrokta hai, para hamArA parIkSita hai| (27) choTI pIpara, soMTha, kAlImirca aura nAgakezara,-inako barAbara-barAbara lAkara pIsa-kUTakara chAna lo| isameMse 6 mAze cUrNa gAyake ghImeM milAkara, RtusnAnake cauthe dina, agara strI cATa le aura gatako maithuna kare, to avazya putra ho / cAhe vaha bA~jha hI kyoM na ho| parIkSita hai| noTa-naM0 26 aura 27 donoM nusakhta "bhaiSajyaratnAvalI"ke haiN| kitanI hI striyoMko batalAye, prAyaH sabhIko garbha rahA / para yaha zarta hai ki strIko aura koI roga jaise, pradara-roga, yoni-roga, naSTArtava-roga Adi na hoN| hamane aneka striyoM ko pradara Adi rogoMse chur3Akara hI yaha nusakha sevana karAye the| rogakI dazAmeM garbhAdhAna karanA to mahA mUrkhakA kAma hai / "baMgasena" meM likhA hai kvAthena hayagandhAyAH sAdhitaM saghRtaM payaH / RtustrAtA'balA pItvA garbha dhatte na saMzayaH // pippalIzRMgaverazca maricaM kezaraM tathA / ghatena saha pAtavyaM vandhyApi labhate sutam // isakA vahI artha hai, jo Upara likha pAye haiN| koI asagandhako kUTa-pIsakara dUdha-ghImeM pakAte haiN| koI asagandhakA kAr3hA banAkara, kAr3he ko dUdha-ghImeM milAkara pakAte haiM / jaba kAr3hA jalakara dUdha-mAtra raha jAtA hai, dUdhako chAnakara RtusnAna karake uThI huI strIko pilAte haiM / dUdha aura ghI bachar3evAlI gAyakA lete haiM / asagandhameM gabhotpAdaka zakki bahuta hai / isakI aneka vidhi haiM / hamane naM06 aura 26 meM do vidhi likhI haiM / agara strIko yoni-rogaprasUti na hoM,para z2arA bahuta rogakI zaMkA ho, to pahale naM06 kI vidhise / 10 dina yA 21 dina asagandha khAnI caahiye| phira Rtuke cauthe dina nahAkara, uparakI naM. 26 kI vidhi se For Private and Personal Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--bA~jhakA ilaaj| 433 lekara, rAtako maithuna karanA caahiye| agara isa taraha kAma na ho, to cauthepA~caveM aura chaThe dina phira lekara taba maithuna karanA caahiye| sUcanA-naM0 27 nusakhA bhI kamajora nahIM hai| kahIM-kahIM isase bar3A camatkAra dekhane meM AyA hai| "vaidyavinoda"-karttAne isakI jo prazaMsA likhI hai, saccI hai| (28) nAgakezara aura supArI--ina donoMko barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo| isa cUrNakI mAtrA 3 se 6 mAze taka hai| isake sevana karanese anekoMko garbha rahA hai / parIkSita hai / (26) putrajIvaka vRkSakI jar3a dUdhameM pIsakara pInese dIrghAyu putra hotA hai / parIkSita hai| . (30) putrajIvakakI jar3a aura devadAru-ina donoMko dUdhameM pIsakara pInese bhI bar3I umra pAnevAlA putra hotA hai| pA~ca-sAta bAra parIkSA kI hai / parIkSita hai| (31) mothA, haldI, dAruhaldI, kuTakI, indrAyaNa, kUTa, pIpara, devadAru, kamala, kAkolI, kSIra kAkolI, triphalA, bAyabiDaGga, medA, mahAmedA, sapheda candana, lAla candana, rAnA, priyaMgU , dantI, mulahaTI, ajamoda, baca, camelIke phUla, donoM tarahake sArivA, kAyaphala, baMsalocana, mizrI aura hIMga-inameMse hareka davAko eka-eka tole lekara pIsa-kUTakara chAna lo / phira usa cUrNako silapara DAlakara pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo / zeSameM yaha lugadI, eka sera ghI aura cAra sera gAyakA dUdha-inako acchI taraha matha-milAkara, kalaIdAra kar3hAhImeM cUlhepara rakhakara, pArane kaNDoMkI mandI-mandI Agase pkaao| jaba dUdha jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura rakha do| ___ agara marda isa ghIko cAra tole yA do tole roz2a pIve, to lagAtAra kucha dina pInese auratoMmeM sA~Da ho jaay| agara bA~jha pIve to putra janane lge| jina striyoMkA garbha peTameM na bar3hatA ho, jinake eka santAna hokara phira na huI ho, jinake bAlaka hote hI mara jAte For Private and Personal Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . cikitsA-candrodaya / hoM yA mare hue bacce hote hoM, unheM isa ghRtake sevana karanese rUpavAna, balavAna aura AyuSmAna putra hotA hai| yaha "phalaghRta" bhAradvAja munine kahA hai| parIkSita hai| - noTa---isa nusakha meM usa gAyakA ghI lenA cAhiye, jo eka raGgakI ho aura jisakA bachar3A jItA ho / ise pArane--jaMgalI kaNDoMkI zrAgase hI pakAnA cAhiye / vaidyavinoda-kartA likhate haiM, isameM lakSmaNAkI jar3a bhI z2arUra DAlanI cAhiye / yadyapi aura bhI aneka davAoMmeM putra denekI tAqata hai, para lakSmaNA una sabameM siramaura hai / zAstroMmeM likhA hai: kathitA putradA'vazyaM lakSmaNA munipuMgavaiH / lakSmaNAkaM tu yA sevedvandhyApi labhatesutam / / lakSmaNA madhurAzItA strIvandhyAtva vinAzinI / rasAyanakarI balyA tridoSazamanI parA // lakSmaNA muniyoMne avazya putra denevAlI kahI hai| lakSmaNAke arkako agara bA~jha bhI sevana karatI hai, to putra hotA hai / lakSmaNA-kanda madhura, zItala, strIke bA~jhapanako nAza karanevAlA, rasAyana aura balakAraka hai| lakSmaNAkI bela putrakake jaisI hotI hai| isake pattoMpara khUnakI-sI lAlalAla choTI-choTI bUMdeM hotI haiN| isakI prAkRti aura gandha bakareke samAna hotI hai / lakSmaNA, aura putra-jananI--ye do lakSmaNAke saMskRta nAma haiN| inake sivA aura bhI bahutase saMskRta nAma haiN| jaise,-nAgapatrI, putradA, putrakandA, nAginI aura nAgaputrI vagaraH vgrH| ___ eka granthameM likhA hai, lakSmaNA bahuta kama milatI hai| yaha kahIM-kahIM pahAr3oMmeM milatI hai| isake patte caur3e hote haiN| unapara candanakI-sI lAlalAla bUMdeM hotI haiN| isake nIce sapheda raGgakA kanda hotA hai| ___ kahate haiM, lakSmaNA gayAke pahAr3oMpara milatI hai| koI kahate haiM, himAlaya aura usakI zAkhAoMpara avazya milatI hai| lakSmaNAkA vRtta vana-tulasIke samAna lambA-caur3A aura sUrata-zakalameM bhI vaisA hI hotA hai / vana-tulasIke pattoMpara khUnakI-sI bUMdeM nahIM hotI, para lakSmaNApara choTI-choTI khUnakI-sI bUMdeM hotI haiN| zarad RtumeM, lakSmaNAmeM phala-phUla Ate haiN| usI mausamameM yAnI kvAra kAtikameM, zanivArake dina, sA~jhake samaya, snAna karake, khairakI lakar3IkI cAra mekheM usake cAroM ora gAr3akara, usakI. dhUpa-dIpa Adise pUjA karake, vaidya use For Private and Personal Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 435 nimantraNa de shraave| phira jaba puSya, hasta yA mUla nakSatroMmeMse koI nakSatra bhAve, taba maMtra par3hakara use ukhAr3a lAve aura pIche na dekhe / zAstroMmeM lakSmaNA lenakI yahI vidhi likhI hai| maharSi vAgbhaTTane isa mauqa kI kaI bAteM acchI likhI haiM:--. vaidya, puSya nakSatroMmeM, sone-cA~dI yA lohekA putalA banAkara, use zrAgameM tapAkara lAla karale aura phira use dUdhameM bujhA de / phira putaleko nikAlakara usa dUdhameM se eka aJjali yA pATha tole dUdha strIko pilA de| sAtha hI goradaNDa, apAmArga--oMgA, jIvaka, RSabhaka aura zvetakuraMTA--inameMse eka, do, tIna yA sabako jalameM posakara strIko puSya nakSatra meM pilAve, to putrakI prApti ho| aura bhI likhA hai: kSIreNa zvetabahatImUlaM nAsApuTe svayam / putrArtha dakSiNe siJcadvAme duhitvAJchayA // payasA lakSmaNAmUlaM putrotpAdasthitipradam / . nAsayA''syena vA pItaM vaTazRMgASTakaM tathA / oSadhI vanIMyAzca bAhyAntarupayojayet // . safeda kaTehalIkI jar3ako strI svayaM hI dUdhameM pIsakara, putrake liye nAkake dAhane nathane meM aura kanyAke liye bA~ye nathane meM siiNce| putra denevAlI lakSmaNAkI jar3ako strI dUdhameM pIsakara nAkase yA muMhase pIve / isake sivA, bar3ake aMkura prabhRti aSTakoMko bhI nAka yA muMha dvArA pIve evaM jIvanIyagaNakI dasoM davAoMko snAna aura ubaTanake kAmameM lAve tathA bhojana aura pAnameM bhI le, to jisake putra na hotA hogA putra hogA aura hokara mara jAtA hogA to na maregA / jisake garbha na rahatA ho yA rahakara gira jAtA ho usako,yadi kisI upAyase garbha raha jAya, to vaha usI dina yA tIna dinake andara lakSmaNAkI jar3a, bar3akI koMpala, pIle phUlakI kaMgahI athavA sAda phUlakA bariyArA-ina cAroMmeMse jo mila jAya, use bachar3evAlI gAyake dUdhameM pIsakara, putrakI icchAse, apanI nAkake dAhine chedameM sIMce / agara kanyAkI icchA ho, to bAyeM nathane meM sIMce / agara davA nAkameM DAlanese galemeM utara jAya to harja nahIM, para use bhUlakara bhI thUkanA ThIka nhiiN| ina upAyoMse garbha puSTa ho jAtA hai, giranekA bhaya nahIM rahatA / para, jisa gAyakA dUdha piyA jAya, usakA aura bachar3ekA raMga eka hI honA cAhiye / parIkSita hai| bar3akA aSTaka, bar3akA phunagA yA koMpala, pIle phUlakI kaMgahI yA gulasakarI For Private and Personal Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 436 ... cikitsA-candrodaya / athavA sAda phUlakA bariyArA, safada kaTehalokI jar3a, oMgA, jIvaka, RSabhaka aura lakSmaNA ye sabhI auSadhiyA~ bA~jhako putra denevAlI prasiddha haiM / para ina sabameM "lakSmaNA" sabakI rAnI hai / agara lakSmaNA na mile, to safa da phalakI kaTehalI aura bar3akI koMpala prabhUtise kAma avazya lenA cAhiye / kaTehalIkA camatkAra hamane kaI bAra dekhA hai / ___ garbha-puSTikara upAya usa samayake liye haiM, jaba mAlUma ho jAya ki garbha raha gyaa| aneka caturA ramaNiyA~ to garbha rahane kI usI kSaNa kaha detI haiM, ki hameM garbha raha gayA, para sabameM yaha sAmarthya nahIM hotI, ataH hama garbha rahanekI pahacAna nIce likhate haiN| garbha rahane se strImeM ye lakSaNa pAye jAte haiM : (1) dila khuza ho jAtA hai| (2) zarIrameM kucha bhArIpana hotA hai| (3) kUkha phar3akatI hai| (4) garbhAzayameM gayA huA mardakA vIrya bahakara bAhara nahIM aataa| (5) rajodharmake cauthe dina bhI jo z2arA-z2arA khUna yA bhUdarA-bhUdarA lAlalAla pAnI-sA giratA hai, vaha nahIM giratA--banda ho jAtA hai| (6) kalejA dhaka-dhaka karatA hai| (7)pyAsa lagatI hai| (8) bhojanakI icchA nahIM hotii| (1) roe~ khar3e hote haiN| (10) tandrA yA OMghAI AtI aura sustI gheratI hai| nAkameM lakSmaNA prabhatikA rasa DAlanA hI pusavana kahalAtA hai| agara koI yaha kahe, ki jaba garbha rahegA, taba honahAra hogA to, baccA hogA hI / pusavanase kyA lAbha ? usapara maharSi vAgbhaTTa kahate haiM: balI puruSakAro hi daivamapyativarttate / balavAn puruSArtha daiva yA prArabdhako bhI ullaGghana karatA hai / matalaba yaha, puruSArthake Age prArabdha yA takadIra bhI heca ho jAtI hai / hamArA apanA anubhava / hamane jisa strIko kisI yonirogase pIr3ita pAyA use pahale pRSTha 437 kA "phalaghRta" sevana karAkara Arogya kiyA / jaba vaha yonirogase chuTakArA pA gaI, taba pRSTha 433 ke naM0 31 kA phalaghRta sevana For Private and Personal Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 437 karAyA aura sAtha hI puruSako bhI "vRSyatamaghRta" yA koI puSTikara auSadhi sevana karAI / jaba dekhA, ki donoM nIroga ho gaye, strIko yoniroga, pradara roga yA Artava roga nahIM hai aura puruSa tathA strIke vIrya aura raja zuddha haiM, taba RtusnAnake cauthe dina, strIko pRSTha 431-32 ke naM0 26 yA 27 nusanoMmeMse koI sevana karAkara, garbhAdhAnakI salAha dii| isa taraha hameM 100 meM 60 kesoMmeM kAmayAbI huii| yoniroga-nAzaka phalaghRta / giloya, triphalA, rAsnA, haldI, dAruhaldI, zatAvara, donoM tarahake sahacara, syonAka, medA aura soMTha-ina gyAraha davAoMko silapara jalake sAtha pIsakara lugadI kara lo| phira Adhasera ghI aura do sera dUdha tathA lugadIko kalaIdara kar3hAhImeM car3hAkara, jaMgalI kaNDoMkI mandI-mandI Agase pakAo / jaba ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo / yahI yoni-roga nAzaka phalaghRta hai| yaha yonirogakI dazAmeM rAmavANa hai / isa ghIke pInese yonimeM darda honA, usakA apane sthAnase haTa jAnA, bAhara nikala AnA aura mu~ha caur3A ho jAnA prabhRti kitane hI yoni roga, pitta-yoni, vibhrAnta yoni tathA SaNDha yoni ye saba ArAma hokara garbha-dhAraNakI zakti ho jAtI hai| yoni-doSa dUra karanemeM yaha phalaghRta paramottama hai / parIkSita hai| vRSyatamaghRta / vidhAyarA lekara pIsa-kUTakara chAna lo aura phira use silapara pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo / yaha lugadI, gAyakA ghI aura gAyakA dUdha ina sabako milAkara, UparakI taraha ghI banA lo aura use sevana kro| yaha ghI putra cAhanevAle puruSoMko paramottama hai| noTa- agara koI aura davA khAkara vIrya puSTa aura zuddha kara liyA ho, to bhI yadi kucha dina yaha ghI sevana kiyA jAyagA, to uttama putra hogaa| isase hAni nahIM, varan lAbha hI hogA / parIkSita hai / For Private and Personal Use Only
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 438 cikitsA-candrodaya / (32) khireMTI, kaMgI, mizrI, muleThI, dUdha, zahada aura ghI-ina sAtoMko eka jagaha milAkara pInese garbha rahatA hai| - (33) lakSmaNAkI jar3ako, dUdhameM pIsakara, battIke dvArA nAkake dAhine chedameM DAlanese putra aura bAe~ chedameM DAlanese kanyA hotI hai| (34 ) bar3ake aMkuroMko dUdhameM pIsakara, battI banAkara, nAkake dAhine chedameM DAlanese putra aura bAe~ meM DAlanese kanyA hotI hai| (35) puSya nakSatrameM sonekA putalA banAkara, use AgameM garama karake, dUdhameM bujhAo / phira usa dUdhameMse 32 tolA dUdha strIko pilAo / isa upAyase bhI garbha rahatA hai / cakradattameM likhA hai: kAnakAnrAjatAnvApi lauhAnpuruSakAnamUn / dhmAtAgni varNAnpayaso dadhmo vApyudakasya vaa| kSiptvAjalau pibetpuSye garbhe putratvakArakAn // sone, cA~dI yA lohekA sUkSma puruSa banAkara, use AgameM lAla kara lo aura dUdha, dahI yA pAnIkI bhArI aMjalimeM DAlakara nikAla lo| phira usa dUdha, dahI yA pAnIko auratako pilA do| isase garbha meM putra hotA hai| yaha kAma puSya nakSatra meM karanA cAhiye / (36) tilakA tela, dUdha, dahI, rAva aura ghI--ina sabako milAkara matho aura phira isameM pIparoMkA cUrNa DAlakara strIko pilAo / agara vaha bA~jha bhI hogI, to bhI garbha rhegaa| ___ (37) puSya nakSatrameM lakSmaNAkI jar3ako ukhAr3akara, kanyAse pisavAkara, ghI aura dUdhameM milAkara, RtukAlake antameM, pInese bA~jhake bhI putra hotA hai| (38) patAjiyA (jIvaka) putrakake bIja, patte aura jar3ako dUdhake sAtha pIsakara pInese usa strIke bhI santAna hotI hai, jisakI santAna ho-hokara mara gaI hai| (36) safeda kaTehalI (kaTAI) kI jar3ako dUdhake sAtha pIsa For Private and Personal Use Only
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilAja / 436 kara, dAhinI orake nAkake cheda dvArA pInese putra aura bAI orake nAkake cheda dvArA pInese kanyA hotI hai / parIkSita hai| (40) lakSmaNAkI jar3a aura sudarzanakI jar3ako kanyAke hAthoMse pisavAkara, ghI aura dUdhameM milAkara, RtukAlameM, pInese usa bA~jhake bhI putra hotA hai, jisakI santAna mara-mara jAtI hai| (41) puSya nakSatrameM bar3ake aMkura, vijayasAra aura muMgekA cUrNa-eka raGgakI bachar3evAlI gAyake dUdhake sAtha pInese putra hotA hai| (42) medA, ma~jITha, mulahaTI, kUTa, triphalA, khireMTI, sapheda bilAIkanda, kAkolI, kSIra kAkolI, asagandhakI jar3a, ajavAyana, haldI, dAruhaldI, hIMga, kuTakI, nIla kamala, dAkha, safeda candana aura lAla candana, mizrI, kamodinI aura donoM kAkolI-ina sabako do-do tole lekara pIsa-kUTa-chAna lo| phira silapara rakha, jalake sAtha pIsa lugadI banA lo| phira gAyakA ghI 4 sera, zatAvarakA rasa 16 sera aura bachar3evAlI gAyakA dUdha 16 sera tathA UparakI davAoMkI lugadI,-ina sabako qalaIdAra kar3hAhImeM car3hAkara, jaMgalI kaNDoMkI mandI-mandI Agase pkaao| jaba zatAvarakA rasa aura dUdha jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo aura bartana meM rakha do / . yaha ghI azvinIkumAroMkA IjAda kiyA huA hai| yaha avvala darjekA tAqatavara, striyoMke yoni-roga aura unmAda--hisTIriyApara rAmavANa hai / yaha striyoMke bA~jhapanako nizcaya hI nAza karake putra detA hai| hamArA AjamAyA huA hai| isakI prazaMsA saccI hai| baGgasenameM likhA hai, isa ghIko pInevAlA puruSa auratoMmeM bailake samAna AcaraNa karatA hai| strI agara ise pItI hai, to medhAsampanna priyadarzana putra janatI hai| jina striyoMke garbha nahIM rahatA, jinake mare hue bAlaka hote haiM, jinake For Private and Personal Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 440 cikitsA-candrodaya / bAlaka hokara thor3I umrameM hI mara jAte haiM, jinake kanyA-hI-kanyA paidA hotI haiM, unake saba doSa dUra hokara uttama putra paidA hotA hai / isase yoni-roga, rajodoSa aura yonisrAva roga bhI ArAma hote haiN| noTa-baGgasena aura cakradatta prabhRti sabhIne isa nusakhemeM lakSmaNAkI jar3a aura bhI milAneko likhA hai| isake milA denese isake guNoMkA kyA kahanA ? isakA nAma "vRhata phalaghRta" hai / (43) bariyArI, mizrI, gaMgerana, muleThI, kAkar3AsiMgI aura nAgakezara-inako barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo| isameMse eka tolA cUrNa ghI, dUdha aura zahadameM milAkara pInese bA~jhake bhI garbha rahatA hai / parIkSita hai| (44 ) morazikhA-mayUra zikhAkI jar3a athavA safeda kaTehalI yA lakSmaNAkI jar3ako puSya nakSatra meM lAkara, ka~vArI kanyAke hAthoMse gAyake dUdhameM pisavAkara, RtusnAna karake pInese avazya garbha rahatA hai| noTa-morazikhAke cupa hote haiM / isapara mArakI coTIke samAna coTI hotI hai, isIse ise merizikhA kahate haiN| davAke kAmameM isakA sIMza lete haiN| isakI mAtrA 2 mAzekI hai / phArasImeM ise asalAna aura laiTinameM silIsiyA krisaTAya kahate haiN| (45) zivaliMgIke bIja jIreke sAtha milAkara, RtusnAnake bAda, dUdhake sAtha pInese garbha rahatA hai| noTa-saMskRtameM zivaliGgIke liGginI, bahuputrI, IzvarI, zivamallikA, citraphalA aura liGgasambhUtA zrAdi nAma haiN| ba~galAmeM zivaliGginI, marahaTImeM zivaliGgI, laiTinameM brAyoniyA lesiniyosA (Bryonia Laciniosa.) kahate haiN| yaha svAdameM caraparI, garama aura badabUdAra hotI hai / yaha rasAyana, sarva-siddhidAtA, vazIkaraNa aura pAreko bA~dhanevAlI hai| isakI bela calatI hai| isake phala nIle, gola aura berake barAbara hote haiM / phaloMke Upara safa da citra hote haiM, isIse ise "citraphalA" kahate haiN| phaloMmeMse jo bIja nikalate haiM, unakI zrAkRti zivaliGgake jaisI hotI hai| isake patta araNDake samAna hote haiM, para unase choTe hote haiN| zivaliGgI aura zaMkhinIke phala ekase hote haiM, parantu For Private and Personal Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 441 zaMkhinIke bIja zaMkha-jaise hote haiM, jaba ki zivaliMgIke zivaliMga-jaise hote haiM / zaMkhinIke phala bhI pakanepara lAla ho jAte haiM, para inapara zivaliMgIke phaloMkI taraha safada-safada chIMTe nahIM hote / zaMkhinIkA phala kar3avA aura dastAvara hotA hai, para zivaliMgIkA caraparA aura rasAyana hotA hai| (46) pArasa-pIpalake bIja safeda jIreke sAtha milAkara, RtusnAnake bAda, dUdhake sAtha pInese garbha rahatA hai| noTa--hindImeM pArasa-pIpala, gajadaNDa aura gajahuNDa kahate haiM / baMgalAmeM gajazuNDI, gujarAtImeM pArazapIpalo aura laiTinameM popalaniyA kahate haiN| pArasa-pIpala durjara, cikanA, phalameM khaTTA, jar3ameM mIThA, kasailA aura svAdiSTa mIMgIvAlA hotA hai / isakA per3a bhI pIparake samAna hI hotA hai| pIpalake per3ameM phUla nahIM hote, para pArasa-pIparameM bhinDIke jaise pIle phUla bhI hote haiM / isake phalake Dore bhinDIke zrAkArake hote haiM / isakI mAtrA 2 mAzekI hai| (47) bArAhIkanda, kaithA aura zivaliMgIke bIja-barAbarabarAbara lekara cUrNa krlo| RtusnAnake bAda, dUdhake sAtha yaha cUrNa khAnese avazya garbha rahatA aura putra hotA hai| (48) bidArIkandake sAtha "sonA-bhasma" khAnese putra hotA hai| (46 ) kAkamAcIke arka ke sAtha "sonA-bhasma" khAnese garbha rahatA, rajodharma zuddha hotA aura pradara roga naSTa hotA hai| (50) asagandhakI jar3ake sAtha "cA~dIkI bhasma" bacca vAlI gAyake dUdhameM pIsakara khAnese bA~jhake bhI putra paidA hotA hai, isameM zaka nhiiN| ___ noTa-parIkSita hai| jisa bA~jhako kisI taraha garbha na rahatA ho, vaha ise 3 dina sevana kare, avazya garbha rhegaa| (51) mAtuliMgIke bIjoMko bachar3evAlI gAyake dUdhameM pIsakara, usake sAtha "cA~dIkI bhasma" khAnese bA~jhake bhI putra hotA hai| isameM sandeha nhiiN| (52) zivaliMgIke bIjoMke sAtha, UparakI vidhise, dUdhameM pIsakara, "cA~dIkI bhasma" khAnese avazya putra hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 442 cikitsA-candrodaya / (53) RtusnAna ke bAda, nAgakezarako atibalAke sAtha pIsakara, dUdhake sAtha pInese avazya cirajIvI putra hotA hai / parIkSita hai| (54) RtusnAna karake cauthe dina, zivaliMgIkA eka phala nigala lenese bA~jha ke bhI putra hotA hai, isameM zaka nahIM / "vaidyaratna" meM likhA hai: zivaliMgI phalamekamRtvante yAbalA gilti| __vandhyApi putraratnaM labhate sAnAtrasandehaH // (55) "cakradatta meM likhA hai--strI savere hI brAhmaNako dAna de aura zivakI pUjA kre| phira sapheda khireMTI-balAkI jar3a aura mulahaTI donoM eka-eka tole lekara pIsa-chAna le aura usameM cAra tole cInI milA de| phira; eka raMgavAlI bachar3e sahita gAyake dUdhameM bahuta-sA ghI milAkara, isake sAtha uparokta cUrNako phA~ke aura dina-bhara anna na khAya, agara bhUkha lage to dUdha-bhAta khAya / agara vIryavAna balavAna puruSa apanI hI strImeM mana lagAkara maithuna kare, to nizcaya hI putra ho / (56) gozAlAmeM paidA hue bar3akI pUrva aura uttarakI zAkhA lekara, do ur3ada aura do safeda sarasoM dahImeM milAkara, puSya nakSatrameM pI jAnese zIghra hI garbha dhAraNa karanevAlI strIke putra hotA hai / cakradatta / - (57) safeda sarasoM, baca, brAhmI, zaMkhAhUlI, kAkar3AsiMgI, kAkolI, mulahaTI, kUTa, kuTakI, sArivA, triphalA, asavarNa, pUtikaraMja, ar3a sAke phUla, majITha, devadAru, soMTha, pIpara, bhA~gareke bIja, haldI, phUlapriyaMgU , hulahula, dazamUla, harar3a, bhAraMgI, asagandha aura zatAvarainameMse pratyekako ATha-ATha tole lekara kucala lo aura solaha sera jalameM auttaao| jaba cauthAI pAnI raha jAya, utAra kara nitAra aura chAna lo / phira isa kAr3hemeM eka sera "ghI" milAkara, kalaIdAra kar3hAhImeM mandAgnise pkaao| jaba ghI-mAtra raha jAya, utArakara dhara lo| sevana-vidhi--aputrA nArIko do mAze aura garbhavatIko 8 mAze roz2a khilaao| For Private and Personal Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 443 roga-nAza-ise "somaghRta" kahate haiM / isake sevana karanese niroga putra hotA hai / bA~jha bhI zUra aura paNDita putra janatI hai / isake pInese zukra-doSa aura yoni-doSa donoM naSTa ho jAte haiN| sAta dina hI sevana karanese vANIkI jar3atA aura D gApana-minaminApana nAza ho jAte haiM aura sevana karanevAlA eka bAra sunI bAtako yAda rakhanevAlA zrutidhara ho jAtA hai / jisa gharameM yaha somaghRta rahatA hai, vahA~ agni aura vajU AdikA bhaya nahIM hotA aura vahA~ koI alpAyu hokara nahIM maratA / (58) sarasoM, baca, brAhmI, zaMkhapuSpI, sA~ThI, kSIra kAkolI, kUTa, mulahaThI, kuTakI, triphalA, donoM anantamUla, haldI, pAThA, bhA~garA, devadAru, sUraja bela, ma~jITha, dAkha, phAlasA, kabhArI, nizotha, ar3a seke phUla aura gerU--ina sabako do-do tole lekara, sAr3he bAraha sera pAnImeM kAr3hA banA lo / cauthAI pAnI rahanepara utAra lo / phira isa kAr3he 64 tole ghI milAkara mandAgnise pakAo / jaba ghI-mAtra raha jAya, utAra lo| taiyAra hote hI 'oM namo mahAvinAyakAyAmRtaM rakSarakSa mama phalasiddhiM dehi rudravacanena svAhA"isamaMtra dvArA sAta dUbase isa ghIko abhimaMtrita kara lo| .. sevana-vidhi-dUsare mahInese ise garbhavatI sevana kare aura chaThe mahInese Age sevana na kare / isake sevana karanese zUravIra aura paNDita putra paidA hotA hai| sAta rAtri sevana karanese manuSya dUsarekI sunI huI bAtako yAda rakhanevAlA ho jAtA hai / jahA~ yaha davA rahatI hai, vahA~ bAlaka nahIM mrtaa| isake pratApase bA~jha bhI niroga putra janatI hai tathA yoni-rogase pIr3ita nArI aura vIryadoSase duSTa hue puruSa zuddha ho jAte haiN| __(56) agara rajasvalA nArI bar3akI jaTA gAyake ghImeM milAkara pItI hai, to garbha raha jAtA hai| magara navInA nArIko javAna puruSake sAtha saMbhoga karanA cAhiye / kahA hai RtaurudrajaTAMnItvA gopatena yA ca pibet / sA nArI labhate garbhametaddhastikavermatam // For Private and Personal Use Only
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 444 cikitsA-candrodaya / (60) nAgakezara aura jIrA-ina donoMko gAyake dhImeM agara strI tIna dina pItI hai, to garbha raha jAtA hai / kahA hai:-- nAgakezarasaMyuktaM jIrakaM goghRtenaca / tridinaM yA pibennArI sagarbhA niyataM bhavet // (61) ravivArake dina jar3a aura pattoM sameta sAkSi (sitAra) ko ukhAr3a laao| phira eka raMgakI gAyake dUdhameM kanyAse use pisvaao| isameMse do tole roz2a agara bA~jha strI, Rtu-kAlameM, sAta dina taka, pItI hai to garbha raha jAtA hai / pathya--gAyakA dUdha, sA~ThI cA~vala aura mIThe padArtha khAne cAhiyeM / apathya--cintA, phikra, krodha, bhaya, dinameM sonA, sardI, garamI yA dhUpa sahanA manA hai| (62 ) kaMghaIko pAnIke sAtha pInese strI garbhavatI hotI hai| (63) pArasa-pIpalake bIjoMko pIsakara ghI aura cInIke sAtha khAnese garbha raha jAtA hai / ise RtukAlameM sevana karanA cAhiye / (64) lajavantI ... 4 // mAze mizrI 4|| mAze lauMga 4 // mAze Isabagola 4 // mAze mAjUphala 4 // mAze baMsalocana 4 // mAze mocarasa 4 // mAze sIpabhasma 2 / mAze khireMTI 4 // mAze khaira 4 // mAze sahajanA 4 // mAze gokharU 4 // mAze soMTha 4 // mAze For Private and Personal Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 445 uTaMgana ... ... strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilAja / 4 // mAze ajavAyana . ... ... 4 // ,, kamalagaTTA . ... ... jAyaphala 4 // " ... ... gajakezara ... " ... kAyaphala 4 // , sA~ca patharI ... ... 4 // , ... ... ... 22 // ,, inako kUTa-pIsa aura chAnakara rakha lo| savere hI gAyake ghI aura zahadake sAtha roja khaao| Izvara-dayAse garbha rhegaa| pathyadUdha-bhAta / 1 mAsa taka apathya padArtha tyAgakara davA khaao| (65) nirgu eDI __24 tole jAyaphala lajavantI jAvitrI Isabagola magajI zatAvara zilAjIta (zuddha) ... 2 tole sabako kUTa-pIsa aura chAna lo, phira 5 sera gAyake dUdhameM auTAo; jaba sUkhakara cUrNa-sA ho jAya, taba tolakara davAse dUnI mizrI milA do| phira eka sera gAyakA ghI aura 4 tole baMgezvara milA do| jaba saba eka dila ho jAya~, supArIke barAbara roz2a 1 yA 2 mahIne taka khaao| apathya-khaTTA, mIThA, caraparA / isake sevana karanese, Izvara-kRpAse, 10 mAsameM bAlaka hogaa| (66) abIdha motI AdhA, mUMgA AdhA aura jAyaphala AdhAina sabako pIsakara agara bA~jha tIna dina pItI hai, to garbha raha jAtA hai| x wwwwwc 5 mAze For Private and Personal Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . 0000.....0.00 % . . 100000000301300 . 446 cikitsaa-cndrody| O - - -------- amIrI nusrkhe| - ------- bRhata kalyANa ghRta / nAgaramothA, kUTa, haldI, dAruhaldI, pIpala, kuTakI, kAkolI, kSIrakAkolI, bAyabiDaGga, triphalA, baca, medA, rAsnA, asagandha, indrAyaNa, phUlapriyaMgU, donoM sArivA, zatAvara, dantI, muleThI, kamala, ajamoda, mahAmedA, sapheda candana, lAla candana, camelIke phUla, baMsalocana, mizrI, hIMga aura kAyaphala--ina sabako do-do tole yA barAbara-barAbara lekara, pIsa-kUTakara chAna lo / phira inheM silapara pAnIke sAtha pIsakara lugadI yA kalka banA lo| phira kalkase caugunA dUdha lekara isa kalka aura dUdhake sAtha ghI pkaao| kintu isa ghIko puSyanakSatrameM, tAmbeke kalaIdAra bAsanameM, mandAgnise pakAo / jaba dhI paka jAya, nikAlakara rakha lo| davAe~ agara do-do tole loge, to saba milAkara tIna pAva hoNgii| kuTane-pisane aura lugadI bananepara bhI tIna pAva hI rheNgii| isa dazAmeM ghI tIna sera lenA aura gAyakA dUdha bAraha sera lenaa| sabako cUlhepara car3hAkara mandAgnise pakAnA / jaba dUdha jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara rakha denA / khUba zItala honepara chAnakara bAsanameM bhara lenaa| roganAza- isa ghIke ucita mAtrAke sAtha sevana karanese puruSa striyoMmeM bailake samAna AcaraNa karatA hai| jisa strIke kanyA-hIkanyA hotI hoM, jisakI santAna hokara mara jAtI hoM, jisake garbha hI na rahatA ho, jisake garbha rahakara naSTa ho jAtA ho yA jisake peTase marI santAna hotI ho, una sabako yaha "vRhata kalyANa ghRta" paramopa For Private and Personal Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--bA~jhakA ilaaj| 447 yogI hai / isake sevana karanese bA~jha strI bhI vedavedAGgake jAnane vAlA,. rUpavAna, balavAna, ajara aura zatAyu putra janatI hai| noTa-yadyapi isa nusata meM "lakSmaNA" kI jar3akA nAma nahIM AyA hai, to bhI suvaidya isameM use DAlate haiM / lakSmaNAke milAne se nizcaya hI garbha rahatA aura putra hotA hai| vRhat phlghRt| ma~jITha, muleThI, kUTa, triphalA, khA~r3a, khiraiTI, medA, kSIra-kAkolI, kAkolI, asagandhakI jar3a, ajamoda, haldI, dAruhaldI, hIMga, kuTakI nIlakamala, kamodinI -kumudaphUla, dAkha, donoM kAkolI, lAla candana aura sapheda candana--ina 21 davAoMko pahale kUTa-pIsakara mahIna kara lo| phira silapara rakhakara, pAnIke sAtha bhA~gakI taraha pIsakara lugadI yA kalka banA lo| ghI cAra sera aura zatAvarakA rasa solaha sera taiyAra rkho| zeSameM, UparakI lugadI, ghI aura zatAvarake rasako kalaIdAra kar3hAhImeM car3hAkara mandAgnise pakAo / jaba rasa jalakara ghI-mAtra raha jAya, utAra lo aura chAnakara sAfa bAsanameM rakha do| roganAza--isa ghIke mAtrAke sAtha pInese bandhyAdoSa, mRtavatsAdoSa, yonidoSa aura yonisrAva Adi roga ArAma hote haiN| __jisa strIko garbha nahIM rahatA, jisake marI santAna hotI hai, jisake alpAyu santAna hotI hai, jisakI santAna hokara mara jAtI hai, jisake kanyA-hI-kanyA hotI haiM, usake liye yaha "phalaghRta" uttama hai| agara puruSa isa ghIko pItA hai, to striyoMkI khUba tRpti karatA hai| isa ghRtako azvinIkumAroM ne nikAlA thaa| noTa--yadyapi isameM "lakSmaNA" kA nAma nahIM AyA hai, tathApi vaidyaloga isameM use DAlate haiN| agara mile to avazya DAlanI caahiye| "cakradatta" meM likhA hai, pratyeka davAko eka-eka tole lekara aura pIsakara For Private and Personal Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 448 cikitsA-candrodaya / lugadI banA lo| phira ghI 64 tole aura zatAvarakA rasa aura dUdha donoM milA. kara 256 tole lo aura yathAvidhi gho pakA lo| hamAre nusatra meM dUdha nahIM hai, baGgasenameM bhI ghIse caugunA zatAvarakA rasa aura dUdha lenA likhA hai| aba yaha bAta vaidyoMkI icchApara nirbhara hai, cAhe jisa taraha isa ghIko banAveM / hamane jisa taraha parIkSA kI, usa taraha likha diyA / dUsarA phlghRt| donoM tarahake piyAbA~sA, triphalA, giloya, punarnavA, zyonAka, haldI, dAruhaldI, rAsnA, medA, zatAvara-ina gyAraha davAoMko 'pIsa-kUTakara, silapara rakha, jalake sAtha phira pIsakara lugadI yA kalka banA lo| ina saba davAoMko do-do tole lo; ghI 64 tole lo aura gAyakA dUdha 256 tole lo| sabako milAkara, kar3hAhImeM rakha, cUlhepara car3hA, mandAgnise ghI pakA lo| roga-nAza--isa ghIke pInese yoni-zUla, pIr3itA, calitA, niHsRtA aura vivRtA Adi yoni-roga ArAma hote aura strImeM garbhadhAraNazakti paidA hotI hai| yaha ghRta yoni-doSa nAza karake garbha rakhane meM uttama hai| parIkSita hai| noTa--punarnavA sAda, lAla aura nIlA isa taraha kaI prakArakA hotA hai| isakA viSakhaparA aura sA~Tha yA sA~ThI bhI kahate haiN| lAlako lAla punarnavA yA lAla viSakhaparA kahate haiN| nIleko nIlA punarnavA yA nIlI sA~Tha kahate haiN| baMgalAmeM zveta gAMdAvanne, raktagAMdAvanne aura nIla gAMdAvanne kahate haiN| koI. koI baMgAlI ise zveta puNyA bhI kahate haiM / safeda punarnavA garama aura kar3avA hotA hai / yaha kapha, khA~sI, viSa, hRdayaroga, khUnavikAra, pIliyA, sUjana aura vAta-vedanA-nAzaka hai / mAtrA 2 mAzekI hai / donoM piyAbA~soMse matalaba donoM tarahake sahacaroM yA kaTasaraiyAse hai| yaha sahacara yA kaTasaraiyA do tarahakI hotI haiM:--(1) kaTasaraiyA yA piyAbA~sA, (2) pIlI kaTasaraiyA / isa viSayameM hama vistArase anyatra likha pAye haiN| For Private and Personal Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . zyA strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 446 zyAnAkako hindImeM sonApAThA, aralU yA TeMTU kahate haiN| ba~galAmeM zonApAtA yA sonAlU kahate haiN| tIsarA phalaghRta / . .. mothA, haldI, dAruhaldI, kuTakI, indrAyaNa, kUTa, pIpala, devadAru, kamala, kAkolI, kSIra-kAkolI, triphalA, bAyabiDaGga, medA, mahAmedA, safeda candana, lAla candana, rAsnA, priyaMgU, dantI, mulahaTI, ajamoda, baca, camelIke phUla, donoM tarahake sArivA, kAyaphala, baMsalocana, mizrI aura hIMga--ina tIsa davAoMko eka-eka tole lekara, pIsa-kUTakara chAna lo| phira sila para rakha, jalake sAtha bhA~gakI taraha pIsa lo| yahI kalka hai| ___phira eka sera ghI aura cAra sera gAyakA dUdha tathA UparakI lugadI yA kalkako milAkara khUba matho aura cUlhepara rakhakara, Arane upaloMkI Agase pkaao| jaba ghI taiyAra ho jAya, dUdha jala jAya, ghIko utArakara chAna lo / ___ mAtrA--cAra tolekI hai| para balAbala anusAra kama yA itanI hI lenI caahiye| roganAza-isa ghIko agara puruSa pIve to auratoMmeM sA~r3a ho jAya aura bA~jha pIve to putra jne| jina striyoMko garbha to raha jAtA hai para peTa bar3hatA nahIM, jinake kanyA-hI-kanyA hotI haiM, jinake eka santAna hokara phira nahIM hotI, jinakI santAna hokara mara jAtI hai yA jinake mare hue bacce hote haiM ve saba isa ghIke pInese rUpavAna, balavAna aura AyuSmAn putra janatI haiN| isa ghIko bhAradvAja munine nikAlA thA / parIkSita hai / ( yaha ghI hama pRSTha 433 meM bhI likha Aye haiM / ) phalakalyANa ghRta / ma~jITha, muleThI, kUTa, triphalA, khA~r3a, bariyArekI jar3a, medA, bidArIkanda, asagandha, ajamoda, haldI, dAruhaldI, hIMga, kuTakI, For Private and Personal Use Only
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . : cikitsA-candrodaya / lAla kamala, kumudaphUla, dAkha, kAkolI, kSIra kAkolI, sapheda candana aura lAla candana-ina davAoMko do-do tole lAkara, pIsa-kUTa lo| phira silapara rakha, pAnIke sAtha, bhA~gakI taraha pIsakara lugadI yA kalka banA lo| phira gAyakA ghI cAra sera, zatAvarakA rasa ATha sera aura dUdha ATha sera-inako aura UparakI lugadIko milAkara matha lo| zeSameM, sabako kar3hAhImeM rakha mandAgnise pkaao| jaba dUdha aura zatAvarakA rasa jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| . roganAza--isa ghIke pInese garbha-doSa, yoni-doSa aura pradara Adi roga zAnta hokara garbha rahatA hai / parIkSita hai| ___ noTa-kalkakI davAoMmeM agara mile, to lakSmaNAkI jar3a bhI do tole milAnI caahiye| priyaGgAdi taila / . priyaMgUphUla, kamalakI jar3a, muleThI, harar3a, baher3A, Amale, rasauta, sapheda candana, lAla candana, ma~jITha, sovA, rAla, seMdhAnona, mothA, mocarasa, kAkamAcI, belakA gUdA, bAlA, gajapIpara, kAkolI aura kSIra kAkolI-ina sabako cAra-cAra tole lekara, pIsa-kUTakara, silapara rakha, pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo| ___kAlI tilIkA tela cAra sera, bakarIkA dUdha cAra sera, dahI cAra sera aura dAruhaldIkA kAr3hA cAra sera aura UparakI lugadI, ina sabako milAkara mandAgnise tela pakA lo| jaba saba patalI cIjeM jala jAya~, tela-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| roganAza-isa telakI mAliza karanese yoni-roga, grahaNI aura atisAra ye saba nAza ho jAte haiN| garbha rakhane meM to yaha tela rAmavANa hI hai| agara phalaghRta piyA jAya aura yaha tela lagAyA jAya, to For Private and Personal Use Only
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir M strI-rogoMkI cikitsA-bA~jhakA ilaaj| 451 nizcaya hI bA~jhake rUpavAna, balavAna aura AyuSmAna -putra ho / parIkSita hai| zatAvara zatAvarakA rasa 16 sera aura bachar3evAlI gAyakA dUdha 16 sera taiyAra kara lo| phira medA, ma~jITha, mulahaTI, kUTa, triphalA, khireMTI, safeda bilAIkanda, kAkolI, kSIra kAkolI, asagandha, ajavAyana, haldI, dAruhaldI, hIMga, kuTakI, nIlA kamala, dAkha, safeda candana aura lAla candana-ina unnIsa davAoMko do-do tole lekara aura silapara pIsakara lugadI banA lo| ___ phira bachar3evAlI gAyakA ghI cAra sera, lugadI, zatAvarakA rasa aura dUdha sabako cUlhepara car3hAkara, mandAgnise pakA lo| jaba dUdha vagairaH jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| - roganAza-isa ghIke pInese striyoMke yoni-roga, unmAda-hisTiriyA evaM bandhyApana-saba nAza ho jAte haiN| ina rogoMpara yaha ghI rAmavANa hai| noTa-yaha-kA-yahI nusakhA hama pahale likha Aye haiM, sirpha banAne meM thor3A bheda hai| hamane isa taraha banAkara aura bhI adhika camatkAra dekhA hai, isIse phira piseko pIsA hai| . vRSyatama ghRt| vidhAyarekI jar3a eka chaTA~ka lAkara, silapara pAnIke sAtha pIsakara, lugadI banA lo / phira eka pAva gAyakA ghI aura eka sera gAyakA dUdha-ina tInoMko kalaIdAra bartanameM rakha, mandAgnise ghI pakA lo| yaha ghI atyanta puSTikAraka, balavarddhaka aura vIryotpAdaka hai| isa ghIko putrakAmI puruSako avazya pInA cAhiye / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 452 cikitsA-candrodaya / noTa--(1) isI hisAbase cAhe jitanA ghI banA lo, isa ghIko do-cAra mahIne khAkara, zuddha raja aura yonivAlI strIse agara puruSa maithuna kare, to nizcaya hI garbha rahe aura mahA balavAna putra ho| yaha ghI Az2amUdA hai| "baMgasena meM likhA hai: vRddhadArukamUlena ghRtaMpakvaM payo'nvitam / etaddeSyatamaM sarpiH putrakAmaH pibennaraH // artha vahI hai, jo Upara likhA hai| isameM sAfa "pibennaraH" pada hai, phira na jAne kyoM baMgasenake anuvAdakane likhA hai- "putrakI icchA karanevAlI strI pAna kre|" - noTa-(2) vidhAyareko hindImeM vidhArA aura kAlA vidhArA kahate haiN| saMskRtameM vRddhadArU, jIrNadArU aura phaMjI zrAdi kahate haiM / baMgalAmeM vitAraka, bIjatAraka aura viddhaDaka kahate haiN| marahaTImeM zveta varadhArA aura gujarAtImeM baradhAro kahate haiM / vidhArA do tarahakA hotA hai:-- (1) vRddhadArU aura ( 2) jIrNadArU / jIrNa dArUko phaMjI bhI kahate haiM / vidhArA samudra-zoSa-sA jAna par3atA hai, kyoMki samudra-zoSa aura vidhAreke phUla, patta, bela AdimeM kucha bhI pharka nahIM diikhtaa| kitane hI vaidya to vidhAre aura samudra-zoSako eka hI mAnate haiN| koI-koI kahate haiM, samudra-zoSa aura samudraphUla-ye donoM vidhAreke hI bheda haiN| . .. kumArakalpadruma ghRta / / . pahale bakarekA mAMsa tIsa sera aura dazamUlakI dazoM davAe~ tIna sera-ina donoMko savA mana pAnI meM DAlakara auttaao| jaba cauthAI yAnI 12 // sera pAnI raha jAya, utArakara chAna lo aura mAMsa vagairAko phaiMka do| ___ gAyakA dUdha cAra sera, zatAvarakA rasa cAra sera aura gAyakA ghI do sera bhI taiyAra rkho| . . - kUTa, zaThI, medA, mahAmedA, jIvaka, RSabhaka, priyaMgUphUla, triphalA, devadAru, tejapAta, ilAyacI, zatAvara, gaMbhArIphala, muleThI, kSIra-kAkolI, mothA, nIlakamala, jIvantI, lAla candana, kAkolI, anantamUla, zyAmalatA, safeda bariyArekI jar3a, saraphoMkekI jar3a, kohar3A, bidArIkanda, For Private and Personal Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--bA~jha banAnevAlI dvaaeN| 453 ma~jITha, sarivana, piThavana, nAgakezara, dAruhaldI, reNuka, latAphaTakIkI jar3a, zaGkhapuSpI, nIlavRkSa,baca, agara, dAlacInI, lauMga aura kezara--ina 40 davAoM ko eka-eka tole lekara, pIsa-kUTakara, silapara rakha, pAnIke sAtha, bhA~gakI taraha pIsakara kalka yA lugadI banA lo| - zuddha pArA eka tole, zuddha gaMdhaka 1 tole, nizcandra abhraka bhasma 1 tole aura zahada eka sera-inako bhI taiyAra rkho| ___ banAne kI vidhi--mAMsa aura dazamUlake kAr3he, dUdha, zatAvarake rasa aura ghI tathA davAoMke kalka yA lugadI- ina sabako milAkara pkaao| jaba ghI mAtra raha jAya, utArakara zItala karo aura ghIko chAna lo| zeSameM, pakakara taiyAra hue zItala ghImeM pArA, gaMdhaka, abhraka bhasma aura zahada milA do / aba yaha 'kumArakalpadrumaghRta" taiyAra ho gyaa| - sevana-vidhi--isa ghIkI mAtrA 6 mAzekI hai| balAbala-anusAra kama jiyAdA khAnA cAhiye / isa ghIke pInese striyoMke yoniroga vagairaH samasta roga aura garbhAzayaka doSa naSTa hokara garbha rahatA hai / isa ghIkI jitanI bhI tArIpha kI jAya thor3I hai| amIroMke gharoMkI striyA~ ise avazya khAyeM aura nirdoSa hokara putra jneN| . noTa-isa ghIko khAnA aura priyaMgU Adi telako malavAnA cAhiye / . ... . .... bandhyA banAnevAlI aussdhiyaaN| garbha na rahane denevAlI auSadhiyA~ / 000000...00% . (1) agara strI-rajodharma honeke samayameM-pIpala, bAyabiDaGga aura suhAgA-ina tInoMko barAbara-barAbara lekara, pIsa-chAnakara rakha le aura RtusnAna karake eka-eka mAtrA cUrNa garama dUdhake sAtha phA~ke to kadApi garbha na rahe / parIkSita hai| .. For Private and Personal Use Only
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / noTa--isa cUrNako RtukAlameM, pA~ca dina taka jala yA dUdhase phA~kanA caahiye| . (2) cAra tole harar3akI mIMgI mizrI milAkara, tIna dina, khAnese rajodharma nahIM hotA / jaba rajodharma na hogA, garbha bhI na rhegaa| (3) dUdhIkI jar3ako bakarIke dUdhameM milAkara, tIna dina, pInese strI rajasvalA nahIM hotii| . (4) puSyArka yogameM, dhatUrekI jar3a lAkara kamarameM bA~dhanese kabhI garbha nahIM rahatA / vidhavAoMke liye yaha upAya acchA hai| "vaidyaratna"meM likhA hai:. dhattaramUlikA puSye gRhItA kaTisaMsthitA / garbha nivArayatyeva raMDA vezyAdiyoSitAm // : (5) palAza yAnI DhAkake bIjoMkI rAkha zItala jalake sAtha pInese strIko garbha nahIM rahatA / "vaidyavallabha"meM likhA hai: rAkSAMpalAzavIjasya pItvAzItena vAriNA / na bhrUNaM labhate nArI zrI hastikavinAmataH // (6) pA~ca dina taka hIMgake sAtha tela pInese garbha nahIM rhtaa| (7) cIteke pise-chane cUrNameM gur3a aura tela milAkara, tIna dina taka, pInese garbha nahIM rhtaa| (8) kareleke rasake pInese garbha nahIM rhtaa| (6) purAne gur3ake sAtha ur3ada khAnese garbha nahIM rhtaa| : (10) jAzukIke sUkhe phala khAnese garbha nahIM rhtaa| ., (11) DhAkake bIja, zahada aura ghI-ina tInoMko milAkara Rtu samayameM, agara strI yonimeM rakhe, to phira kabhI garbha na rhe| "vaidyaratna"meM likhA hai - . palAzabIjaMmadhvAjyalepAtsAmarthyayogataH .. / yonimadhye Rtau dhatte garbha dhatte na karhicit // For Private and Personal Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Arum strI-rogoMkI cikitsA-bA~jha banAnevAlI dvaaeN| 455 (12) cUhekI maiMganI zahadameM milAkara yonimeM rakhanese garbha nahIM rhtaa| . (13) khaccarakA pezAba aura lohekA bujhA huA pAnI milAkara agara strI pItI hai, to garbha nahIM rhtaa| ___ (14) sUkhI hAthIkI lIda zahadameM milAkara khAnese janma-bhara garbha nahIM rhtaa| (15) hAthIkI lIda yonipara rakhanese bhI garbha nahIM rhtaa| . (16) pAkhAnabheda maha~dImeM milAkara strIke hAthoMpara lagAnese garbha nahIM rahatA aura rajodharma honA banda ho jAtA hai| (17 ) pahalI bAra jananevAlI strIke baccA jananeke bAda jo khUna nikalatA hai, use yadi koI strI sAre zarIrapara mala le, to umra-bhara garbhavatI na ho| (18) lohekA bujhAyA huA pAnI pInese garbha nahIM rhtaa| (16) jo strI RtukAlameM gur3ahalake phUloMko AranAla nAmakI kA~jImeM pIsakara, tIna dina taka pItI aura cAra tole-bhara uttama purAnA gur3a sevana karatI hai, vaha haragiz2a garbhavatI nahIM hotii| (20) tAlIsapatra aura gerU--ina donoMko do tole zItala jalake sAtha cAra dina pInese garbha nahIM rahatA--strI bA~jha ho jAtI hai| (21) RtuvatI nArI agara DhAkake bIja jalameM ghoTakara tIna dina taka pItI hai to bA~jha ho jAtI hai / parIkSita hai| ... (22) RtuvatI strI agara sAta yA ATha dina taka khIreke bIja pItI hai, to bA~jha ho jAtI hai| - (23) berakI lAkha auTAkara aura telameM milAkara, tIna dina taka, do-do tole roz2a pInese garbha nahIM rhtaa| - (24 ) jasavantake eka tole phUla kA~jImeM pIsakara, RtukAlameM pInese garbha nahIM rhtaa| For Private and Personal Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 456 - cikitsaa-cndrody| ... '. (25) RtukAlameM, tIna dina taka, eka chaTA~ka purAnA gur3a nitya khAnese garbha nahIM rhtaa| __(26) DhAkake bIjoMkI rAkhameM hIMga milAkara khAne aura Uparase dUdha pInese garbha nahIM rhtaa| (27) agara strI bA~jha honA cAhe to use hAthIke gUkA nicor3A huA rasa eka tole, thor3ese zahadameM milAkara, Rtudharma honeke pIche, tIna dinoM taka pInA caahiye| noTa-hAthIkI sUkhI lIda zahadameM milAkara khAnese jIte-jI garbha nahIM rahatA / hAthIkI lIda yonipara rakhane se bhI garbha nahIM rahatA / (28) hAthIke gUmeM bhigoI huI battI yonimeM rakhanese strI bA~jha ho jAtI hai| (26 ) nausAdara aura phiTakarI barAbara-barAbara lekara pAnIke sAtha pIsakara, Rtuke bAda, yonimeM rakhanese strI bA~jha ho jAtI hai| (30) agara strI hara savere eka lauMga nigalatI rahe, to use kabhI ga narbha rhe| (31 ) Rtuke dinoMke bAda, ispanda nAgaurI jalAkara khAnese strIko garbha nahIM rhtaa| (32) agara marda liGgake sirameM mIThA tela aura namaka malakara maithuna kare, to garbha na rahe / isa dazAmeM garbhAzaya vIryako nahIM letaa| (33 ) agara strI rajodarzana honeke pahale dinase lagAkara unnIsaveM dina taka, haldI pIsa-pIsakara khAya, to use haragiz2a garbha na rhe| - (34) agara strI camelIkI jar3a aura gule cIniyAkA jIrA barAbara-barAbara lekara aura pIsakara, rajodharma honeke pahale dinase tIsare dina taka-tIna dina khAtI aura Uparase eka-eka ghuTa pAnI pItI hai, to kabhI garbhavatI nahIM hotii| ' (35) pharrAza vRkSakI chAla aura gur3a auTAkara pInese strIko garbha nahIM rhtaa| For Private and Personal Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-bA~jha banAnevAlI dvaaeN| 457' - (36) maithunake bAda, yonimeM kAlImirca rakhanese garbha nahIM rhtaa| (37) agara strI 3 mAze 6 rattI nIla khA le to kadApi garbhavatI na ho| (38) agara strI camelIkI eka kalI nigala le, to eka sAla taka garbhavatI na ho| . . (36) agara strI eka reMDIkA gUdA nigala jAya, to eka sAla taka garbhavatI na ho| agara do reDIkA gUdA nigala le, to do sAla taka garbha na rhe| . (40) maithunake samaya khAnekA nona bhagameM rakhanese garbha nahIM rhtaa| - (41 ) agara kisI lar3akekA pahalA dA~ta giranevAlA ho, to aurata usakA dhyAna rakhe / jyoM hI vaha gire, usako hAthameM le le, jamInapara na girane de| phira usa dA~tako cA~dIke jantarameM mar3hAkara apanI bhujApara bA~dha le / isa upAyase hargiz2a garbha na rhegaa| ( 42 ) agara strI maithunake samaya, maiMDakakI haDDI apane pAsa rakkhe, to kadApi garbha na rahe / (43 ) kAkujake sAta dAne, Rtu-dharmake pIche, nigala lenese strIko garbha nahIM rhtaa| (44) agara strI bA~jha honA cAhe, to thUharakI lakar3I lAkara chAyAmeM sukhaale| sUkhanepara use jalAkara rAkha kara le aura rAkhako pIsa-chAnakara rakha le| phira isameMse eka mAze-bhara rAkha lekara, usameM mAze-bhara zakkara milA de aura khA jaave| isa taraha 21 dina taka isa rAkhake khAnese garbha-dhAraNa-zakti mArI jAtI hai aura garbha nahIM rhtaa|. / (45) manuSyake kAnakA maila aura eka dAnA bAkalekA pazmInemeM bA~dhakara, strI apane gale meM laTakA le / jaba taka galemeM yaha rahegA, hargija garbha na rhegaa| 58 For Private and Personal Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mmmmmam 458 cikitsA-candrodaya / ..... .. (46) agara strI apane beTeke pezAbapara pezAba kare, to use kabhI garbha na rhe| (47) agara strI hara mahIne thor3A khaccarakA pezAba pI liyA kare, to kabhI garbha na rhe| (48) agara strI cAhe ki maiM garbhavatI na hoU~ , to use mAjUphala pAnIke sAtha mahIna pIsakara, usameM rUI bhigokara, usakA golA-sA banAkara, maithunase pahale, apanI yonimeM rakha lenA cAhiye / isa upAyase garbha nahIM rahatA aura bhogake bAda agara garbhAzaya meM pIr3A hotI hai, to vaha bhI miTa jAtI hai| (46) puruSako cAhiye, maithunake samaya strIko bahuta AliMgana na kare, usake pA~voMko U~ce na uThAve aura jaba vIrya chuTane lage, liMgako garbhAzayase dUra kara le, yAnI bAharakI ora khIMca le| strI aura puruSa donoM sAtha-sAtha na chUTeM / jyoM hI vIrya nikala jAya, donoM jhaTa alaga ho jAya~ / strI maithunase nipaTate hI jaldI uTha khar3I ho aura AgekI ora sAta yA nau bAra kUde aura chIkeM le, jisase garbhAzayameM gayA huA vIrya bhI nikala pdd'e| ina bAtoMke sivA puruSa maithuna karate samaya liMgakI supArIpara tilIkA tela lagA le| isa upAyase vIrya phisala jAtA hai aura garbhAzayameM nahIM tthhrtaa| sabase acchA upAya yaha hai, ki liMgapara patalA kapar3A lapeTakara maithuna kare, jisase vIrya kapar3emeM hI raha jAya / phrAnsa dezakI vilAsinI ramaNiyA~ baccA jananA pasanda nahIM karatI, isaliye vahA~vAloMne eka prakArakI liMgakI TopiyA~ banAI haiM / maithuna karate samaya marda una TopiyoMko liMgapara caMdA lete haiM / isase vIrya una TopiyoMmeM hI raha jAtA hai aura striyoMko garbha nahIM rhtaa| aisI TopI kalakattemeM bhI A gaI haiN| For Private and Personal Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir banda N W garbhiNI-rogakI cikitsA / KAV ASHRAM jvara-nAzaka nuskhe| (1) muleThI, lAlacandana, khasa, sArivA aura kamalake patteinakA kAr3hA banAkara, usameM mizrI aura zahada milAkara pInese garbhiNI triyoMkA jvara jAtA rahatA hai| . (2) lAlacandana, sArivA, lodha, dAkha aura mizrI-inakA kAr3hA pInese garbhiNIkA jvara zAnta ho jAtA hai / (3) bakarIke dUdhake sAtha "soMTha' pInese garbhiNI striyoMkA viSamajvara ArAma ho jAtA hai| atisAra-grahaNI Adi nAzaka nusakhe / - (4) sugandhavAlA, aralU, lAlacandana, khireMTI, dhaniyA, giloya, nAgaramothA, khasa, javAsA, pittapApar3A aura atIsa-ina gyAraha davAoMkA kAr3hA banAkara pilAnese garbhiNI striyoMke atisAra, saMgrahaNI, jvara, yonise khUna giranA, garbhasrAva, garbhasrAvakI pIr3A, darda yA maror3Ike sAtha dasta honA Adi nizcaya hI ArAma ho jAte haiN| yaha nusanA sUtikA rogoMke nAza karaneke liye prAcIna kAlameM RSiyoMne kahA thA / parIkSita hai| (5) AmakI chAla aura jAmunakI chAlakA kAr3hA banAkara, usameM "khIloMkA sattU" milAkara khAnese garbhiNIkA grahaNI roga tatkAla zAnta hotA hai| . (6) kuzA, kA~sa, araNDI aura gokharUkI jar3a-inako silapara pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo| isa lugadIko dUdhameM rakha For Private and Personal Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 460 cikitsA-candrodaya / kara dUdhako pakA aura chAna lo aura pIche mizrI milA do| isa dUdhako pInese garbhazUla yA garbhavatIkA darda ArAma ho jAtA hai| (7) gokharU, muleThI, kaTerI aura piyAbA~sA,- inako UparakI vidhise silapara pIsakara, dUdhameM milAkara, auTA lo| pIche chAnakara mizrI milA do aura pilA do| isa dUdhase garbhakI vedanA zAnta ho jAtI hai| (8) kaserU, kamala aura siMghAr3e-inako pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo aura dUdhameM auTAkara dUdhako chAna lo / isa dUdhake pInese garbhavatI sukhI ho jAtI hai| (E) agara garbhavatIke peTapara aphArA A jAya, peTa phUla jAya, to baca aura lahasanako silapara pIsakara lugadI banA lo| isa lugadIko dUdhameM DAlakara dUdhako auTA lo / jaba auTa jAya, usameM hIMga aura kAlA nona milAkara pilA do| isase aphArA miTakara garbhiNIko sukha hotA hai| (10) zAli dhAnoMkI jar3a, IkhakI jar3a, DAbhakI jar3a, kA~sakI jar3a aura sarapatekI jar3a,-inako silapara pIsakara lugadI banA lo aura UparakI vidhise dUdhameM DAlakara, dUdhako pakA-chAna lo aura garbhiNIko pilA do| isa paMcamUlake sAtha pakAye hue dUdhake pInese garbhiNIkA rukA huA pezAba khula jAtA hai / isake sivA isa nusakhese pyAsa, dAha-jalana aura raktapitta roga ArAma ho jAte haiN| noTa-garbhiNIke dAha Adi rogoMmeM vaidyako zItala aura cikanI kriyA karanI caahiye| garbhasrAva aura garbhapAta / garbhasrAva aura garbhapAta ke nidAna kaarnn| ... garbhAvasthAmeM maithuna karane, rAha calane, hAthI yA ghor3epara car3hane, For Private and Personal Use Only
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-grbhinnii-cikitsaa| 461 mihanata karane, atyanta dabAva par3ane, kUdane, phalA~gane, girane, daur3ane, vrata-upavAsa karane, ajIrNa hone, mala-mUtra Adi vegoMke rokane, garbha 'girAnevAle tez2a aura garma padArtha khAne, viSama-U~ce-nIce sthAnoMpara sone yA baiThane, Darane aura tIkSNa, garma, kar3ave tathA rUkhe padArtha khAne'pIne Adi kAraNoMse garbhasrAva yA garbhapAta hotA hai| garbhasrAva aura garbhapAtameM pharka ? cauthe mahIne taka jo garbha khUnake rUpa meM giratA hai, use "garbhasrAva" kahate haiN| lekina jo garbha pA~caveM yA chaThe mahIne meM giratA hai, use "garbhapAta" kahate haiN| - khulAsA yaha, ki cAra mahIne taka yA cAra mahIneke andara agara garbha giratA hai, to vaha khUnake rUpameM hotA hai, yAnI yonise yakAyaka khUna Ane lagatA hai, para mAMsa nahIM giratA; isIse use "garbhasrAva honA" kahate haiM / kyoMki isa avasthAmeM garbha sravatA yA cUtA hai / pA~caveM mahIneke bAda garbhakA zarIra banane lagatA hai aura usake aGga sakhta ho jAte haiM / isa avasthAmeM agara garbha giratA hai, to mAMsake chIchar3e, khUna aura adhUrA bAlaka giratA hai, isIse isa avasthAke gire garbhako "garbhapAta" honA kahate haiN| garbhasrAva yA garbhapAtake pUrvarUpa / - agara garbha sravane yA giranevAlA hotA hai, to pahale zUlakI pIr3A hotI aura khUna dikhAI detA hai| - khulAsA yaha hai, ki agara kisI garbhiNIke zUla calane lageM aura khUna Ane lage to samajhanA cAhiye, ki garbhasrAva yA garbhapAta hogaa| garbha akAla meM kyoM giratA hai ? .. jisa taraha vRkSameM lagA huA phala coTa vagairaH laganese akAla yA asamayameM gira par3atA hai; usI taraha garbha bhI coTa vagairaH lagane For Private and Personal Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 462 cikitsaa-cndrody| aura viSama Asanapara baiThane Adi kAraNoMse asamayameM hI gira par3atA hai| garbhapAtake upadrava / - jaba garbhapAta hotA yA garbha giratA hai, taba jalana hotI, pasaliyoM meM zUla calate, pIThameM pIr3A hotI, paira calate yAnI yonise khUna giratA, aphArA AtA aura pezAba ruka jAtA hai / garbhake sthAnAntara honese upadrava / jaba garbha eka sthAnase dUsare sthAnameM jAtA hai, taba AmAzaya aura pakkAzayameM kSobha hotA, pasaliyoMmeM zUla calatA, pIThameM darda hotA, peTa phUlatA, jalana hotI aura pezAba banda ho jAtA hai; yAnI jo upadrava garbhapAtake samaya hote haiM, vahI saba garbhake sthAnAntara honese hote haiN| hidAyata / agara garbhasrAva yA garbhapAta hone lage, to jahA~ taka sambhava ho, cikitsA dvArA use rokanA cAhiye / agara kisIko garbhasrAva yA garbhapAtakA roga hI ho, to use hara mahIne "garbha-saMrakSaka davA" dekara garbhako giranese bacAnA cAhiye / agara garbha ruke nahIM-rukanese garbhiNIkI jAnako khatarA ho, athavA kaSTa honekI sambhAvanA ho, to usa garbhako garbha girAnevAlI davA dekara girA denA caahiye| hikamatake granthoM meM likhA hai,-"agara garbhavatI kama umra ho, darda sahane-yogya na ho, garbhase usake marane yA kisI bhArI rogameM pha~sanekI sambhAvanA ho, to garbhako girA denA hI ucita hai|" jisa taraha hamane garbhotpAdaka nusane likhe haiM, usI taraha hama Age garbha girAnevAle nusakhe bhI likheNge| For Private and Personal Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-grbhinnii-cikitsaa| 463 garbhapAta aura usake upadravoMkI cikitsaa| (1) bhauMrIke gharakI miTTI, moMgareke phUla, lajavantI, dhAyake phUla, pIlA gerU, rasauta aura rAla-inameMse saba yA jo-jo mileM, unheM kUTa-pIsakara chAna lo| isa cUrNako zahadameM milAkara cATanese giratA huA garbha ruka jAtA hai| ___ (2) javAsA, sArivA, padmAkha, rAsnA, muleThI aura kamala-- inako gAyake dUdhameM pIsakara pInese garbhasrAva banda ho jAtA hai| (3) siMghAr3A, kamala-kezara, dAkha, kaserU, mulahaTI aura mizrI-- inako gAyake dUdha pIsakara pInese garbhasrAva banda ho jAtA hai| (4) kumhAra bartana banAte samaya, hAthameM lagI huI miTTIko poMchatA jAtA hai / usa miTTIko lAkara garbhiNIko pilAnese giratA huA garbha thama jAtA hai| ___ (5) khireMTIkI jar3a ka~vArI kanyAke kAte hue sUtameM bA~dhakara, kamarameM lapeTanese giratA huA garbha thama jAtA hai| (6) kuza, kAsa, lAla araNDakI jar3a aura gokharU--inako dUdhameM auTAkara aura mizrI milAkara pInese garbhavatIkI pIr3A dUra ho jAtI hai| davAoMkA kalka 1 tole, dUdha 32 tole aura pAnI 128 tole lekara dUdha pakAo / jaba dUdha-mAtra raha jAya, chAna lo| (7) kasUmake raMge hue lAla DoremeM eka karaMjuA bA~dhakara garbhiNIkI kamarameM bA~dha denese garbha nahIM girtaa| agara garbha rahate hI yaha kamarameM bA~dha diyA jAya aura nau mahIne taka ba~dhA rahe, to garbha giranekA bhaya hI na rhe| - noTa--kaNTaka karA yA karaMjueke per3a mAlI loga phulavAr3iyoMkI bAr3hoMpara rakSAke liye lagAte haiM / inake phala kacaurI-jaise hote haiN| inake irda-girda itane kA~Te hote haiM ki tila dharaneko jagaha nahIM milatI, phalameMse cAra-pA~ca dAne nikalate haiN| una dAnoMko hI "karaMjuvA" yA "karaMjA" kahate haiM / dAneke UparakA For Private and Personal Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 464 cikitsA-candrodaya / chilakA rAkhake raGgakA hotA hai, para bhItarase safeda girI nikalatI hai| ise saMskRtameM kaNTaka karaJja, hindImeM karanA yA karaMjuzrA, ba~galAmeM kA~TA karaja aura a~garez2ImeM boMDakanaTa kahate haiN| (8) kuharabA yazamaI aura darunaja akarabI garbhiNIkI kamarameM bA~dha denese garbha nahIM girtaa| (E) ka~vArI kanyAke kAte hue sUtase garbhiNIko sirase pA~vake nAkhUna taka naapo| usI nApake 21 tAra le lo| phira kAle dhatUrekI jar3a lAkara, usake sAta Tukar3e kara lo aura hara Tukar3eko usa tArameM alaga-alaga bA~dha do| phira usa jar3a baMdhe hue sUtako strIko kamarameM bA~dha do / hargiz2a garbha na giregaa| (10 ) garbhiNIke bAyeM hAthameM jamurradakI a~gUThI pahanA denese khUna bahanA yA garbha-srAva-garbha-pAta honA banda ho jAtA hai / (11) khatamIke bIja aura multAnI miTTIko "makoyake rasameM" pIsakara, yonimeM lagA denese garbha nahIM giratA aura bhagakI jalana aura khujalI miTa jAtI hai| . (12) bhImasenI kapUra, arka gulAbameM pIsakara, bhagameM malanese garbha giranA banda ho jAtA hai| (13 ) gUlarakI jar3a yA jar3akI chAlakA kAr3hA banAkara garbhiNIko pilAnese garbha-srAva yA garbha-pAta banda ho jAtA hai| noTa-agara garbhiNIko bhUkha na lagatI ho, to bar3I ilAyacI 2 mAze * kandameM milAkara khilaano| (14) garbhiNIkI kamarameM akelA "kuharabA" bA~dha denese garbha nahIM girtaa| isI kuharabeko galemeM bA~dhanese kamala-vAyu prArAma ho jAtA hai aura chAtIpara rakhanese plega yA tAUna bhAga jAtA hai / (15) agara garbha calAyamAna ho, to gAyake dUdhameM kacce gUlara * pakAkara pIne caahiye| .. For Private and Personal Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-garbhiNI-cikitsA / 465 (16) kaserU, siMghAr3e, madmAkha, kamala, mugavana aura muleThIinako pIsa-chAna aura mizrI milAkara dUdha ke sAtha pInese garbhasrAva Adi upadrava nAza ho jAte haiM / isa davApara dUdha-bhAtake sivA aura kucha na khAnA caahiye| (17 ) kaserU, siMghAr3e, jIvanIyagaNakI davAe~, kamala, kamodinI, araNDI aura zatAvara--inako dUdhameM auTAkara aura mizrI milAkara pInese garbha giratA-giratA Thahara jAtA aura pIr3A naSTa ho jAtI hai| (18) bidArIkanda, anArake patte, kaccI haldI, triphalA, siMghAr3eke patte, jAtI phUla, zatAvara, nIla kamala aura kamala-ina AThoMko do-do tole lekara silapara pIsakara lugadI banA lo / phira telakI vidhise tela pakAkara rakha lo / isa telakI mAliza karanese garbhazUla, garbhasrAva Adi naSTa ho jAte aura giratA-giratA garbha raha jAtA hai| isa telakA nAma "garbhavilAsa taila" hai / parIkSita hai| (16) kabUtarakI bITa zAli cA~valoMke jalake sAtha pInese garbhasrAva yA garbhapAtake upadrava dUra ho jAte haiN| (20) zahada aura bakarIke dUdhameM kumhArake hAthakI miTTI milAkara khAnese giratA huA garbha Thahara jAtA hai| garmiNIkI mahIne-mahInekI cikitsA / pahalA mahInA / pahale mahIne meM-muleThI, sAgaunake bIja, asagandha aura devadAru--inameMse jo-jo mileM; una sabakA eka tolA kalka dUdhameM gholakara garbhiNIko pilaao| dUsarA mahInA / dUsare mahInemeM-azmantaka, kAle tila, ma~jITha aura zatAvarainameMse jo mileM, unakA eka tole kalka dUdhameM gholakara garbhiNIko pilaao| For Private and Personal Use Only
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / tIsarA mhiinaa| tIsare mahInemeM--vaMdA, phUla priyaMgU, kaMgunI aura sapheda sArivA-- inameMse jo mileM, unakA eka tole kalka dUdhameM gholakara pilaao| cauthA mahInA / cauthe mahInemeM-sapheda sArivA, kAlA sArivA, rAsnA, bhAraMgI aura muleThI-inameMse jo mileM, unakA eka tole kalka dUdhameM gholakara pilaao| pA~cavA~ mahInA / pA~caveM mahInemeM -kaTerI, bar3I kaTerI, kumbhera, bar3a Adi dUdhavAle vRkSoMkI bahuta-sI choTI-choTI koMpaleM aura chAla-inameMse jo-jo mileM, una sabakA eka tole kalka dUdhameM gholakara pilaao| chaThA mhiinaa| chaThe mahInemeM-piThavana, baca, sahajanA, gokharU aura kumbhera-- inako eka tole kalka dUdhameM gholakara pilAo / sAtavA~ mhiinaa| sAtaveM mahInemeM-siMghAr3e, kamalakanda, dAkha, kaserU, muleThI aura mizrI-inameMse jo mileM, unakA eka tole kalka dUdhameM gholakara pilaao| noTa-sAtoM mahInoMmeM, davAoMko zItala jalameM pIsakara aura dUdhameM milA kara pilAnese garbhasrAva aura garbhapAta nahIM hotA / isake sivAya, garbha-sambandhI zUla bhI naSTa ho jAtA hai| AThavA~ mhiinaa| AThaveM mahInemeM--kaitha, kaTAI bela, paravala , Ikha aura kaTerI-ina sabakI jar3oMko zItala jalameM pIsakara, eka tole kalka taiyAra kara lo| phira isa kalkako 128 tole jala aura 32 tole dUdhameM DAlakara, pakAo / jaba pAnI jalakara dUdha-mAtra raha jAya, chAnakara pilaao| For Private and Personal Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-garbhiNI-cikitsA / 460 noTa-isa mAsameM maithuna qataI tyAga denA cAhiye / kyoMki isa mahIne meM maithuna karanese garbha nizcaya hI gira jAtA yA andhA, lUlA, la~gar3A ho jAtA hai| navA~ mhiinaa| naveM mahIne meM- muleThI, sapheda sArivA, kAlA sArivA, asagandha aura lAla pattoMkA javAsA - inako zItala jalameM pIsakara, eka tole kalka lekara cAra tole dUdhameM gholakara pilaao| dasavA~ mhiinaa| dasaveM mahInemeM--soMTha aura asagandhako zItala jalameM pIsakara phira usameMse eka tole kalka lekara, 128 tole jala aura battIsa tole dUdhameM DAlakara pakAo / jaba dUdha-mAtra raha jAya, chAnakara garbhiNIko pilA do| athavA soMThako dUdhameM auTAkara zItala karake pilaao| athavA soMTha, muleThI aura devadAruko dUdhameM auTAkara pilaao| athakA ina tInoMke eka tole kalkako cAra tole dudhameM gholakara pilAo / gyArahavA~ mhiinaa| gyArahaveM mahInemeM-khiranIke phala, kamala, lajavantIkI jar3a aura harar3a--inako zItala jalameM pIsakara, phira eka tole kalkako dUdhameM gholakara pilaao| isase garbhiNIkA zUla zAnta ho jAtA hai| bArahavA~ mhiinaa| bArahaveM mahInemeM mizrI, vidArIkanda, kAkolI aura kamalanAla inako silapara pIsakara, isameMse eka tolA kalka pInese zUla miTatA, ghora pIr3A zAnta hotI aura garbha puSTa hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 468 cikitsA-candrodaya / isa taraha mahIne-mahIne cikitsA karate rahanese garbhasrAva yA garbhapAta nahIM hotA; garbha sthira ho jAtA aura zUla vagairaH upadrava zAnta ho jAte haiN| vAyuse sUkhe garbhakI cikitsA / yonisrAvakI vajahase agara bar3hate hue garbhakA bar3hanA ruka jAtA hai aura vaha peTa meM hilane-julanepara bhI koThemeM rahA AtA hai, to use "upaviSTika garbha" kahate haiN| agara garbhakI vajahase peTa nahIM bar3hatA evaM rUkhepana aura upavAsa Adi athavA atyanta yonisrAvase kupita hue vAyuke kAraNase kRza garbha sUkha jAtA hai, to use "nAgodara" kahate haiM / isa dazAmeM garbha cirakAlameM phuratA hai aura peTake bar3hanese bhI hAni hI hotI hai| __ agara vAyuse garbha sUkha jAya aura garbhiNIke udarakI puSTi na kare, peTa U~cA na Ave, to garbhiNIko jIvanIyagaNakI auSadhiyoMke kalka dvArA pakAyA huA dUdha pilAo aura mAMsarasa khilAo / agara vAyuse garbha saMkucita ho jAya aura garbhiNI prasavakAla bIta jAnepara bhI; yAnI navA~, dasavA~, gyArahavA~ aura bArahavA~ mahInA bIta jAnepara bhI baccA na jane, to baccA janAneke liye, usase aokhalImeM dhAna DAlakara mUsalase kuTavAo aura viSama Asana yA viSama savArIpara baiThAo / vAgbhaTTameM likhA hai,--upaviSTaka aura nAgodarakI dazAmeM vRhaMNa, vAtanAzaka aura mIThe dravyoMse banAye hue ghI, dUdha aura rasa garbhiNIko pilaao| hikamatameM eka "rijA" nAmaka roga likhA hai, usake honese strIkI dazA ThIka garbhavatIke jaisI ho jAtI hai / jisa taraha garbha rahanepara strIkA rajaHsrAva banda ho jAtA hai, usI taraha 'rijA meM bhI raja banda ho jAtI hai| raMgameM antara zrA jAtA hai / bhUkha jAtI rahatI hai / sambhoga yA maithunakI icchA nahIM rhtii| garbhAzayakA muMha banda ho jAtA hai aura peTa bar3A ho jAtA hai / garbhavatiyoMkI taraha peTameM For Private and Personal Use Only
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-garbhiNI-cikitsA / 466 kar3Apana aura gati mAlUma hotI hai / aisA jAnA par3atA hai, mAnoM peTameM baccA ho / agara hAthase dabAte haiM, to vaha sakhtI dAhine-bAyeM ho jAtI hai| isa rogake lakSaNa beDhaMge hote haiM / kabhI to yaha kisI bhI ilAjase nahIM jAtA aura umra-bhara rahA pAtA hai aura kabhI jalodara yA jalandhara kA rUpa dhAraNa kara letA hai| kabhI baccA jananeke samayakA-sA darda uThatA hai aura eka mAMsakA Tukar3A tara padArtha aura maileke sAtha nikala par3atA hai athavA bahuta-sI havA nikala par3atI hai yA kucha bhI nahIM nikalatA / aneka bAra jhUThe garbhakA mavAda sar3a jAtA hai aura aneka bAra usa mavAdameM jAna par3a jAtI hai aura vaha jAnavarakI-sI sUratameM tabdIla ho jAtA hai / akhabAroMmeM likhA dekhate haiM, phalA~ auratake kachuekI-sI zakalakA baccA paidA huA / kaI ghaNToM taka jItA yA hilatA-julatA rahA / eka bAra eka strIne murge kI sUratakA baccA janA / aise-aise udAharaNa bahuta milate haiN| sacce aura jhUThe garbhakI pahacAna / agara roga hotA hai, to peTa bar3A hotA hai aura hAtha-pA~va susta rahate haiM, para peTakI sakhtIkI gati bAlakakI-sI nahIM hotii| peTapara hAtha rakhane yA dabAnese vaha idhara-udhara ho jAtI hai; parantu jo apane-Apa hilatA hai vaha aura tarahakA hotA hai / baccA samayapara ho jAtA hai, para yaha roga cAra-cAra barasa taka rahatA hai aura kisI-kisIko umra-bhara / ilAjameM dera honese yaha jalandhara ho jAtA hai / ___ isake honeke ye kAraNa haiM: (1) garbhAzayameM kar3I sUjana ho jAnese, raja nikalanA banda ho jAtA hai aura rajake banda ho jAne se yaha roga hotA hai| (2) garbhAzayake paratoMmeM gAr3hI havA ruka jAtI hai, usake na nikalane se peTa phUla jAtA hai / isa dazAmeM jalandharake lakSaNa dIkhate haiN| prasavakA samaya / ____ garbhiNI naveM, dasaveM, gyArahaveM athavA bArahaveM mahIne meM baccA janatI haiN| agara koI vikAra hotA hai, to bArahaveM mahIneke bAda bhI baccA hotA hai| vAgbhaTTameM likhA hai: 'tasmiMstvekAhayAte'pi kAlaH sUterataH param / varSAdvikArakArI syAtkukSau vAtena dhaaritH|| For Private and Personal Use Only
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 470 cikitsA-candrodaya / AThaveM mahInekA eka dina bItane bAda aura bArahaveM mahIneke anta taka bAlakake janmakA samaya hai| bArahaveM mahIneke bAda, kokhameM vAyu dvArA rokA huA garbha, vikAroMkA kAraNa hotA hai| baccA honeke 24 ghaNToM pahaleke lakSaNa / jaba glAni ho, kokha aura netra zithila hoM, thakAna ho, nIceke aMga bhArI-se hoM, aruci ho, praseka ho, pezAba bahuta ho, jA~gha, peTa, kamara, pITha, hRdaya, per3a aura yonike jor3oM meM pIr3A ho, yoni phaTatI-sI jAna par3e, yonimeM zUla caleM, yonise pAnI Adi jhireM, jananeke samayake zUla caleM aura aura atyanta pAnI gire, taba samajho ki bAlaka Aja hI yA kala hogA; yAnI ye lakSaNa honese 24 ghaNToMmeM baccA ho jAtA hai / dekhA hai, baccA honemeM agara 24 ghaNToMse kamIkI dera hotI hai, to pezAba bArambAra hone lagate haiM, darda jorase calate haiM aura pAnIse dhotI tara ho jAtI hai / pAnI aura jarA-sA khUna Aneke thor3I dera bAda hI baccA ho jAtA hai| . sUcanA-garbhavatIko garbhAvasthAmeM kyA kartavya aura kyA akartavya hai, use pathya kyA aura apathya kyA hai, peTameM lar3akA hai yA lar3akI, garbhiNIkI icchA pUrI karanA paramAvazyaka hai, garbhameM baccA kyoM nahIM rotA, kisa mahIne meM garbhake kauna-kauna aGga banate haiM, ityAdi garbhiNI-sambandhI saikar3oM bAteM hamane apanI likhI "svAsthyarakSA" nAmaka suprasiddha ghustakameM vistArase likhI haiN| cU~ ki "cikitsA. candrodaya" kA pratyeka kharIdAra "svAsthyarakSA" avazya kharIdatA hai; isase hama una bAtoMko yahA~ phira For Private and Personal Use Only
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsv-vilmb-cikitsaa| 471 likhanA vyartha samajhate haiM / jinheM ye bAteM jAnanI hoM, "svAsthyarakSA" dekheN| 00. 000000000 00.000.00 0000000000000 0000.0000000000000000000000 .*000nas .. .90sa30003 00000 oce 200300 / prasava-vilamba-cikitsA / 4 -- - - ----- --- XXXX bhiNI jaba baccA jana letI hai, taba usakA nayA janma gU hotA hai / jisa taraha peTameM bacceke mara jAne para strIkI HAKRA jAnako khatarA hotA hai; usI taraha aneka kAraNoMse jIte hue bacce ke jaldI na nikalane athavA olanAla, jera yA jhillIke peTameM kucha dera ruke rahanese strIkI mautakA sAmAna ho jAtA hai| isaliye baccA jananevAlIkI jIvana-rakSA aura sukhake liye canda aise upAya likhate haiM, jinase bAlaka AsAnIse yonike bAhara A jAtA hai / yadyapi ruke hue garbha aura jera-prabhRtiko sahajameM nikAla dene vAle mantra-tantra aura yoga vaidyakameM bahuta-se likhe haiM; para bAlakake ruka jAneke nidAna-kAraNa prabhRtikA hamAre yahA~ bahuta hI saMkSipta jikra hai| Ayurveda kI apekSA hikamatameM isa viSayapara khUba prakAza DAlA gayA hai / ataH hama tibbe akabarI, mIjAna tibba aura ilAjulagurbA prabhRtise do-cAra upayogI bAteM, pAThakoMke lAbhArtha, nIce likhate haiM:hikamatase nidAna-kAraNa aura cikitsA / mukhya cAra kAraNa / bAlakake honemeM dera lagane yA kaThinAI honeke mukhya cAra kAraNa haiM: For Private and Personal Use Only
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir MAA 472 cikitsA-candrodaya / (1) garbhavatIkA moTA honaa| (2) sarda havA yA sardIse garbhAzayake mukhakA sukar3a jAnA / (3) bAlakake UparakI jhillIkA bahutahI moTA honaa| (4) prakRti aura havAphI garamI / __ pahale kAraNakA ilAja / ___(1) agara strI moTI hotA hai, to usakA garbhAzaya bhI moTA hotA hai / muTAIkI vajahase garbhAzayakA muMha taMga ho jAtA hai; yAnI jisa sUrAkha yA rAhameM hokara bAlaka AtA hai, usa sUrAkhakI caur3AI kAphI nahIM hotI / agara bAlaka dubalA-patalA hotA hai, taba to utanI kaThinAI nahIM hotI / agara kahIM moTA hotA hai, taba to mahA vipadkA sAmanA hotA hai / aise maukoMke liye hakImoMne nIce likhe upAya likhe haiM:-- (ka) banaphazekA tela, jambakakA tela, jaitUnakA tela, murge aura batanakI carbI evaM gAyakI piMDalIkI carbI,-inako baccA jananevAlI strIke peTa aura pIThapara malo / __(kha) bAbUnA, soyA aura donoM maruvoMko pAnImeM zrauTAkara, usI pAnImeM baccA jananevAlIko biTAo / yaha pAnI strIkI hU~ DI-sU DI yA nAbhi taka rahanA cAhiye / isaliye Dhera-sA kAr3hA auTAkara eka TabameM bhara denA cAhiye aura usImeM strIko biThA denA caahiye| (ga) jaMgalI podInA aura haMsarAja ina donoMkA kAr3hA banAkara mizrI milA do aura strIko pilAdo / (gha) kAlA dAnA, jundevedastara aura nakachikanI-inako pIsachAnakara chIMka Aneke liye strIko sNghaao| jaba chIMka Ane lageM, taba strIke nAka aura muMhako banda kara do, tAki bhItarakI ora z2ora par3e aura bAlaka sahajameM nikala Ave / For Private and Personal Use Only
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA- prsv-vilmb-cikitsaa| 473 . (Ga) strIkI yoniko ghor3e, gadhe yA 'khaccarake khuroMkA dhUA~ phuNcaao| inameMse jisa jAnavarakA khura mile, usIkA mahIna cUrA karake Agapara DAlo aura strIko isa taraha biThAo ki, dhUA~ yonikI ora jaave| (ca) agara strI mAMsa khAnevAlI ho, to use moTe murgakA zoravA banAkara pilaao| dUsare kAraNakA ilAja / (2) agara sarda havA yA aura kisI prakArakI sardI pahu~canese garbhAzayakA mu~ha sukar3a yA simaTa gayA ho, to isakA yathocita upAya kro| isake pahacAnanemeM kucha dikkata nahIM / agara garbhAzaya aura yoni sarda yA sukar3e hue hoMge, to dIkha jAya~ge-hAthase patA laga jaaygaa| isake liye ye upAya karoH ( ka ) strIko garma hammAmameM le jAkara gunagune pAnImeM bitthaao| (kha) garma aura mavAdako narma karanevAle teloMkI mAliza kro| (ga) zahadameM eka kapar3A lhesakara mUtra-sthAnapara rakho / tIsare kAraNakA ilAja / (3) garbhAzayameM bAlakake cAroM tarapha eka jhillI paidA ho jAtI hai| isa jhillIko "musImiyA" kahate haiN| isase garbhagata bAlakakI rakSA hotI hai / yaha kaddAnekI thailI-jaisI hotI hai, para usase jiyAdA caur3I hotI hai / jaba bAlaka nikalaneko z2ora karatA hai aura yadi balavAna hotA hai, to yaha jhillI jhaTa phaTa jAtI hai| bAlaka usameMse nikalakara, garbhAzayake meM hameM hotA huA, yonike bAhara A jAtA hai; para jhillI pIche nikalatI hai / agara yaha jhillI jiyAdA moTI hotI hai, to bAlakake jora karanese jaldI nahIM phtttii| baccA usase bAhara nikalanekI koziza karatA hai aura use isameM takalIpha bhI bahuta hotI For Private and Personal Use Only
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 474 cikitsA-candrodaya / hai, para jhillIke bahuta moTI honekI vajahase vaha nikala nahIM sktaa| aise mauke para baccA mara jAtA hai / bacce ke mara jAnese jaccA yA prasUtAkI jAna bhI khataremeM ho jAtI hai| isa samaya catura dAI yA DAkTarakI z2arUrata hai| catura dAIko bAyeM hAthase jhillIko khIMcanA aura tez2a churese use isa taraha kATanA cAhiye, ki jaccA aura baccA donoMko kaSTa na ho| jhillIke sivA aura jagaha churA yA hAtha par3a jAnese jaccA aura baccA donoM mara sakate haiN| cauthe kAraNakA ilAja / (4) agara miz2AjakI garamI aura havAkI garamIse bAlakake hone meM kaThinAI ho, to usakA ucita upAya karanA cAhiye / yaha bAta garamIke hone aura dUsare kAraNoMke na honese sahajameM mAlUma ho sakatI hai / hakImoMne nIce likhe upAya batAye haiM: (ka ) banaphazAkA tela, lAla candana aura gulAba,-inako jaccAke peTa aura pIThapara mlo| (kha ) khaTa-miTTha anArakA rasa, turaMjabInake sAtha strIko pilAyo / (ga) garama cIjoMse strIko bcaao| kyoMki isa hAlatameM garamI karanevAle upAya hAnikAraka haiN| strIko aisI jagahameM rakho, jahA~ na garamI ho aura na sardI / canda lAbhadAyaka zikSAyeM / jisa roz2a baccA honeke AsAra mAlUma hoM, usa dina ye kAma karo:-- (ka) baccA honeke do-cAra dina raha jAya tabase, strIko narma aura cikane zoravekA pathya do / bhojana kama aura halakA do| zItala jala, khaTAI aura zItala padArthoMse strIko bcaao| kisI bhI kAraNase nIceke aMgoMmeM sardI na pahu~cane do| For Private and Personal Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsv-vilmb-cikitsaa| 475 (kha) jananevAlIko samajhA do, ki jaba darda uThe taba hallAgullA mata karanA, santoSa aura sabase kAma lenA tathA pA~vapara jora denA, jisase jorakA asara andara phuNce| (ga) jaba jananeke AsAra namUdAra hoM, strIko nahAneke sthAna yA soharameM le jaao| bahuta-sA garma jala usake sirapara DAlo aura telakI mAliza kro| strIse kaho, ki thor3I dUra cala-calakara ukarU baitthe| (gha) aise samayameM dAIko inameMse koI cIz2a garbhAzayake mu~hapara malanI aura lagAnI cAhiye--alasIke bIjoMkA luAba yA tilIke telakA zIrA, bAdAmakA tela yA murgekI carbI yA batakhakI carbI banaphazeke telameM milI huI / garbhAzayapara inameMse koI-sI cIz2a malane yA lagAnese baccA AsAnIse phisalakara nikala AtA hai| (Ga) jaba jarA-jarA darda uThe, tabhI jananevAlIko malamUtra Adise nipaTa lenA caahiye| agara ajIrNa ho, to narma hukanese malako nikAla denA caahiye| ___ noTa-ye saba upAya baccA jananevAlI striyoMke liye lAbhadAyaka haiN| para, jinako bAlaka janate samaya kaSTa huaA hI karatA hai, unake liye to inakA kiyA jAnA vizeSa rUpase paramAvazyaka hai / zIghra prasava karAnevAle upAya / - (1) "ilAjula gurvA' meM likhA hai--cakamaka patthara kapar3e meM lapeTakara strIkI rAnapara bA~dha denese baccA AsAnIse ho jAtA hai| para "tibbe akabarI" meM likhA hai-agara strI cakamaka pattharako bAyeM hAthameM rakhe, to sukhase baccA ho jAya / kaha nahIM sakate, inameMse kaunasI vidhi ThIka hai, para cakamaka pattharakI rAya donoMne hI dI hai| (2) ghor3ekI lIda aura kabUtarakI bITa pAnI meM gholakara strIko pilA denese bAlaka sukhase ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 476 cikitsA-candrodaya / (3) "tibbe akabarI" aura "ilAjula gurbA' meM likhA hai ki aThAraha mAze amalatAzake chilakoMkA kAr3hA auTAkara strIko pilA denese baccA sukhase ho jAtA hai / parIkSita hai| noTa--koI-koI zramalatAzake chilakoMke kAr3hemeM "zarbata banaphazA yA canoMkA pAnI" bhI milAte haiN| hamane ina donoMke binA milAye kevala amalatAzake chilakoMke kAr3hese jhillI yA jera aura baccA aAsAnIse nikala jAte dekhe haiM / (4) strIkI yonimeM ghor3eke sumakI dhUnI denese baccA sukhase ho jAtA hai| ___ (5) yonike nIce kAle yA dUsare prakArake sA~poMkI kA~calIkI dhUnI denese bAlaka aura jera-nAla AsAnIse nikala Ate haiN| hakIma akabara alI sAhaba likhate haiM, ki yaha hamArA parIkSA kiyA huA upAya hai| isase baccA vagairaH nizcaya hI phaurana nikala Ate haiM, para isa upAyase ekAekI kAma lenA munAsiba nahIM, kyoMki isake jaharase bahudhA bAlaka mara jAte haiM / hamAre zAstroMmeM bhI likhA hai kaTutumbyahinimo kakRtavedhanasarpapaiH / kaTutailAnvitaiyoM nedhUmaH pAtayate'parAm / / kar3avI tUmbI, sA~pakI kA~calI, kar3avI toraI aura sarasoM-ina sabako kar3ave telameM milAkara,--yonimeM inakI dhUnI denese aparA yA jera gira jAtI hai| __hamArI rAyameM jaba baccA peTameM mara gayA ho, use kATakara nikAlanekI naubata A jAve, usa samaya sA~pakI kA~calIkI dhUnI denA acchA hai / kyoMki isase baccA jananevAlIko to kisI tarahakI hAni hotI hI nahIM / athavA baccA jItA-jAgatA nikala Ave, para jera yA aparA na nikale, taba isakI dhUnI denI caahiye| hA~, isameM zaka nahIM ki, sA~pakI kA~calI jera yA mare-jIte bacce ko nikAlane meM hai akasIra / "tibbe akabarI" meM, jahA~ mare hue bacceko peTase nikAlanekA For Private and Personal Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ___www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--prasava-vilamba-cikitsA / 477 jikra kiyA gayA hai, likhA hai-sA~pakI kA~calI aura kabUtarakI bITa-ina donoMko milAkara, yonimeM inakI dhUnI denese baccA phaurana hI nikala AtA hai / akelI sA~pakI kA~calIkI dhUnI bhI kAphI hai| agara yaha upAya phela ho jAya, marA huA baccA na nikale, to phira dAIko hAtha DAlakara hI jera yA baccA nikAlanA cAhiye / (6) bAbUneke nau mAze phUloMkA kAr3hA banA aura chAnakara, usameM 3 mAze "zahada milAkara strIko pilA denese bacA sukhase ho jAtA hai| (7) baccA jananevAlI ke bAyeM hAthameM "makanAtIsI patthara" rakhanese baccA sukhase ho jAtA hai / "ilAjula gurbA' ke lekhaka mahAzaya isa upAyako apanA AjamAyA huA kahate haiM / noTa-eka yUnAnI nighaNTumeM likhA hai, ki cumbaka pattharako rezamI kapar3emeM lapeTakara strIkI bAI jA~ghameM bA~dhanese baccA jaldI aura AsAnIse hotA hai| cumbaka pattharako arabImeM "hajarata mikanAtIsa" aura phArasImeM 'saMga aAhanarubA' kahate haiN| yaha mazahUraH patthara loheko apanI tarapha khIMcatA hai / agara zarIrake kilI bhAgameM sUI yA aisI hI koI cIz2a, jo lohekI ho, ghusa jAya aura nikAla nese na nikale, to vahA~ yahI cumbaka patthara rakhanese vaha bAhara A jAtI hai| (8) "ilAjula gurvA' meM likhA hai-baccA jananevAlIko hIMga khilAnese baccA sukhase hotA hai| "tibbe akabarI" meM hIMgako jundebedastarameM milAkara khilAnA jiyAdA guNakArI likhA hai| (E) yonimeM manuSyake sirake bAloMkI dhUnI denese baccA janane meM vizeSa kaSTa nahIM hotaa| (10) karihArIkI jar3a, rezamake dhAgemeM bA~dhakara, strI apane bAyeM hAthameM bA~dha le, to baccA janate samayakA kaSTa va pIr3A dUra ho jAya / parIkSita hai| (11) sUrajamukhIkI jar3a aura pATalAkI jar3a garbhiNIke kaNThameM bA~dha denese baccA sukhase ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 478 cikitsA-candrodaya / (12) pIpara aura bacako pAnImeM pIsakara aura reMDIke tela meM milA kara, strIkI nAbhipara lepa kara denese baccA sukhase hotA hai| parIkSita hai| (13) bijaurekI jar3a aura muleThIko ghImeM pIsakara pInese baccA sukhase paidA hotA hai / parIkSita hai / koI-koI isameM zahada bhI milAte haiM / "vaidyajIvana meM likhA hai:madhvAjyayaSTImadhulugamUlaM nipIya sUte sumukhI sukhena / sataMDulAMbhaH sitadhAnyakalkAdrutaMvamirgacchati garbhiNInAm // jisa stroko baccA janate samaya adhika kaSTa ho, use muleThI aura bijaurekI jar3a-ina donoMko pAnImeM pIsa-ghola aura garama karake pilAnese bAlaka sukhase ho jAtA hai| jisa garbhavatIko kaya z2iyAdA hotI hoM, use dhaniyekA cUrNa khAkara Uparase mizrI-milA cA~valoMkA pAnI pInA cAhiye / (14) AdamIke bahutase bAla jalAkara rAkha kara lo| phira usa rAkhako gulAba-jalameM milAkara baccA jananevAlIke sirapara malo / sukhase bAlaka ho pdd'egaa| (15) lAla kapar3emeM thor3A namaka bA~dhakara, baccA jananevAlIke bAyeM hAthakI tarafa laTakA denese, binA vizeSa kaSTake sahajameM baccA ho par3atA hai| (16) agara baccA jananevAlIko bhArI kaSTa ho, to thor3I-sI sA~pakI kA~calI usake cUtar3oMpara bA~dha do aura usakI yonimeM thor3I-sI kA~calIkI dhUnI bhI de do| paramAtmA cAhegA to sahajameM bAlaka ho jAyagA; kucha bhI takalIpha na hogii| (17) bArahasiMgekA sIMga strIke stanapara bA~dha denese bhI baccA sukhase ho jAtA hai| (18) giddhakA paMkha baccA jananevAlIke pA~vake nIce rakha denese baccA bar3I AsAnIse ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsv-vilmb-cikitsaa| 476 (16) sarafoMkekI jar3a baccA jananevAlIkI kamarameM bA~dhanese bAlaka zIghra hI bAhara A jAtA hai| (20) jIte hue sA~pake dA~ta strIke kaMTha yA galemeM laTakA denese baccA sukhase hotA hai| (21) indrAyaNakI jar3ako mahIna pIsakara aura ghImeM milAkara, yonimeM rakhanese baccA sukhase ho jAtA hai| noTa-indrAyaNako jar3a yoMhI yonimeM rakhane se bhI bAlaka bAhara zrA jAtA hai| yaha cIz2a isa kAmake liye athavAgarbha girAneke liye akasIrakA kAma karatI hai| (22) gAyakA dUdha Adha pAva aura pAnI eka pAva milAkara strIko pilAnese turanta baccA ho par3atA hai; kaSTa z2arA bhI nahIM hotaa| (23) kAg2az2apara cakravyUha likhakara strIko dikhAnese bhI baccA jaldI hotA hai| (24) phAlasekI jar3a aura zAlipIkI jar3a--inako ekatra pIsakara, strIkI nAbhi, per3a aura bhagapara lepa karanese baccA sukhase hotA hai| (25) kalihArIke kandako kA~jImeM pIsakara strIke pA~voMpara lepa karanese baccA sukha-pUrvaka hotA hai| (26) tAlamakhAne kI jar3ako mizrIke sAtha cabAkara, usakA rasa garbhiNIke kAnameM DAlanese baccA sukhase hotA hai| ___ noTa-hindImeM tAlamakhAnA, saMskRtameM kokilAkSa, baMgalAmeM kuliyAkhAr3A, kule kA~TI, marahaTImeM tAlimakhAnA aura gujarAtImeM ekharo kahate haiM / (27)) zyAmA aura sudarzana-latAko pIsakara aura usameMse battIsa tole lekara strIke sirapara rakhado / jaba taka usakA rasa pA~voM taka Tapakakara na A jAya, sirapara rakhI rahane do| isase baccA sukha-pUrvaka hotA hai| (28) ciracirekI jar3ako ukhAr3akara, yonimeM rakhanese baccA sukhase hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 480 cikitsA-candrodaya / noTa-ciracireko ciracirA, laTajIrA aura oMgA kahate haiM / saMskRtameM apAmArga, ba~galAmeM apAMga, marahaTImeM avAr3I aura gujarAto adher3o kahate haiN| isake do bheda haiM-(1) sanada, aura (2) lAla / yaha jaMgala meM apane-Apa paidA ho jAtA hai / bar3e kAmakI cIz2a hai / __ (26) pAr3hakI jar3ako pIsakara yoni para lepa karane yA yonimeM rakhanese baccA sukhase ho jAtA hai| ___ noTa-pAr3ha aura pATha, hindI nAma haiN| saMskRtameM pAThA, ba~galAmeM AkanAdi aura marahaTImeM pahAr3amUla kahate haiM / (30) ar3a sekI jar3ako pIsakara yonipara lepa karane yA yonimeM rakhanese bAlaka sukhase hotA hai / noTa-hindImeM ar3a sA, vAsA aura bisoMTA; ba~galAmeM bAsaka, marahaTImeM ar3a sA aura gujarAtomeM arar3a so kahate haiM / davAke kAmameM aDU seke patte aura 'phUla Ate haiM / mAtrA 4 mAzekI hai| ___ (31) zAliparNIkI jar3ako cA~valoMke pAnImeM pIsakara nAbhi, per3a aura bhaga para lepa karanese strI baccA sukhase janatI hai / noTa-hindImeM sarivana, saMskRtameM zAliparNI, baMgalAmeM zAlapAni, marahaTImeM sAlavaNa aura gujarAtImeM sameravo kahate haiN| (32 ) pAr3hake pattoMko strI ke dUdhameM pIsakara pInese mUDhagarbhakI vyathAse strI zIghra hI nivRtta ho jAtI hai| yAnI ar3A huA baccA nikala AtA hai| noTa-pAr3hake liye pichalA naM0 26 kA noTa dekhiye / (33) uttara dizAmeM paidA huI IkhakI jar3a ukhAr3akara, strIke barAbara DoremeM bA~dhakara, kamarameM bA~dha denese sukhase baccA hotA hai / (34) uttara dizAmeM utpanna hue tAr3ake vRkSakI jar3ako kamarameM bA~dhanese baccA sukhase paidA hotA hai| baccA jananevAlIko pIr3A nahIM hotii| (35) gAyake mastakakI haDDIko jaccAke gharakI chatapara rakhanese strI tatkAla sukha-pUrvaka baccA janatI hai| For Private and Personal Use Only
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsv-vilmb-cikitsaa| 481 __noTa-marI gAyakA sUkhA mastaka, jisameM kevala haDDI hI raha gaI ho, lenA caahiye| (36) kar3avI tUmbI, sA~pakI kaiMcalI, kar3avI toraI aura sarasoM-inako kar3ave telameM milAkara, inakI dhUnI yonimeM denese aparA arthAt jera gira jAtI hai| (37) prasUtAkI kamarameM bhojapatra aura gUgalakI dhUnI denese jera gira jAtI aura pIr3A tatkAla naSTa ho jAtI hai / (38) bAloMko u~galImeM bA~dhakara kaNTha yA maiM hameM ghisanese jera Adi gira jAtI hai| (36) kalihArIkI jar3a pIsakara hAtha yA pA~voMpara lepa karanese jera Adi gira jAtI hai| (40) kUTa, zAli dhAnakI jar3a aura gomUtra,-inako ekatra milAkara pInese nizcaya hI jera Adi gira jAte haiM / (41) sarivana, nAgadauna aura cItekI jar3a - inako barAbarabarAbara lekara pIsa lo / isameM se 3 mAze cUrNa garbhiNIko khilAnese zIghra hI baccA hotA aura prasavameM pIr3A nahIM hotii| noTa--nAgadauna-nAgadamana aura bariyArA hindI nAma haiN| saMskRtameM nAgadamanI, ba~galAmeM nAgadanA, marahaThImeM nAgadANa aura gujarAtImeM jhopaTo kahate haiN| (42) mainaphalakI dhUnI yonike cAroM ora denese sukhase baccA ho jAtA hai| ( 43 ) kalihArIkI jar3a DoremeM bA~dhakara hAthameM bA~dhanese sukhase baccA ho jAtA hai| (44) hulahulakI jar3a DoremeM bA~dhakara hAtha yA sirameM bA~dhanese zIghra hI bAlaka ho jAtA hai / parIkSita hai / noTa--sUrajamukhIkI jar3ako hI hulahula kahate haiN| agarez2ImeM use sanaphlAvara (Sun flower) kahate haiN| (45) poIkI jar3ako silapara jalake sAtha pIsakara, usameM 61 For Private and Personal Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 482 cikitsA-candrodaya / . tilakA tela milAkara, use yonike bhItara rakhane yA lepa karanese strI sukhase baccA janatI hai| (46) kalihArIkI gA~Tha pAnImeM pIsakara apane hAthapara lepa kara lo| jisa strIko baccA jananemeM kaSTa ho, usake hAthako apane lepa lage hue hAthase chUo athavA usa gA~ThameM dhAgA pirokara strIke hAtha yA pairameM bA~dha do| isa upAyase bAlaka sukhase ho jAtA hai / parIkSita hai| (47 ) kelekI gA~Tha kamarameM baaNdho| isake bA~dhanese phaurana baccA hogaa| jyoMhI baccA aura jera nikala cuke, gA~Thako kholakara pheMka do| parIkSita hai| . (48) gehU~kI semaI pAnImeM ubAlo / phira kapar3emeM chAnakara pAnI nikAla lo| Adha sera semaIke pAnImeM Adha pAva tAz2A ghI milA lo| isameMse thor3A-thor3A pAnI strIko pilAo / jyoMhI peTa dukhanA zurU ho, yaha pAnI denA banda kara do| jaldI aura sukhase baccA janAneko yaha upAya uttama aura parIkSita hai| (46) kar3ave nImakI jar3a strIkI kamarameM bA~dhanese turanta baccA ho jAtA hai| baccA ho cukate hI jar3ako kholakara pheMka do| parIkSita hai| ___ (50) kAkamAcIkI jar3a kamarameM bA~dhanese sahajameM bAlaka ho jAtA hai| parIkSita hai| ( 51 ) kasauMdIkI pattiyoMkA rasa strIko pilAnese sukhase bAlaka ho jAtA hai / parIkSita hai| noTa-saMskRtameM kAsamarda aura hindImeM kasaudI kahate haiM / isake pattoMkA rasa kAnameM DAlanese kAnameM ghusA huaA DA~sa yA macchara mara jAtA hai| (52) tUmbIkI pattI aura lodha-inako barAbara-barAbara lekara, pIsa lo aura yonipara lepa kara do| isase zIghra hI bAlaka ho jAtA hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa--prsv-vilmb-cikitsaa| 483 noTa-sAthahI bijaurekI jar3a aura mulahaTIko pIsakara, zahada aura ghImeM milAkara strIko pilA do / ina donoM upAyoMke karane para bhI kyA baccA jananevAlI ko kaSTa hogA ? ise khilAyo aura zAlipIkI jar3ako cA~valoMke pAnI meM pIsakara strIkI nAbhi, per3a aura yonipara lepa kara do| ye nusakhe kabhI phela nahIM hote / ( 53 ) sudhA, indu aura samudra - ina tIna nAmoMko jorase sunAnese garbha jaldI hI sthAna chor3a detA hai| (54) tAr3akI jar3a, mainaphalakI jar3a aura cItekI jar3a--inake sevana karanese marA huA aura jItA huA garbha AsAnIse nikala AtA hai / cakradatta / ___ (55) "eraMDasya baneH ? kAko gaMgAtIramupAgataH itaH pibati pAnIyaM vizalyA garbhiNI bhavet / " isa mantrase sAta bAra pAnIko matarakara pilAnese garbhiNIkA zalya naSTa ho jAtA hai, yAnI baccA sukhase ho jAtA hai / cakradatta / ___ (56) "muktAH pAzA vipAzAzca muktAH sUryeNa razmayaH / muktAH sarva bhayAdgarbha eha yehi mArica svaahaa|" isa cyavana mantrase matare hue pAnIko pInese strI sukhase baccA janatI hai / cakradatta-baMgasena / noTa--ina mantroMse matarA huaA jala pilAyA jAya aura kar3avI tUmbI, sA~pakI kA~calI, kar3avo toraI aura sarasoMko barAbara-barAbara lekara aura kar3ave telameM milAkara inakI strIko yonimeM dhUnI dI jAya to sukhase bAlaka hone meM kyA zaka hai ? yaha nusakhA jIte aura mare garbhake nikAlane meM rAmavANa hai / parIkSita hai| (57) tIsakA mantra likhakara, miTTIke zakoremeM rakhakara aura dhUpa dekara baccA jananevAlIko dikhAnese sukhase bAlaka hotA hai| yaha bAta vaidyaratna aura baMgasena Adi aneka granthoM meM likhI hai| ____ noTa--tIsakA mantra hamArI likhI "svAsthyarakSA" meM maujUda hai| ... (58) coMTalI yAnI ciramiTIkI jar3ake sAta Tukar3e aura usIke sAta patte kamarameM bA~dhanese strI sukhase baccA janatI hai| For Private and Personal Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 484 cikitsA-candrodaya / ( 56 ) pAr3ha aura ciracirekI jar3a donoMko jalameM pIsakara, yonimeM lepa kara denese tatkAla baccA hotA hai| ___(60 ) hAtha-pairake nAkhUnoM aura nAbhipara, sehu~r3ake dUdhakA lepa karanese strI phaurana hI baccA janatI hai / (61) phAlasekI jar3a aura zAlipIkI jar3ako pIsakara yonipara lepa karanese mUDhagarbhavatI strI bhI sukhase baccA janatI hai| (62 ) kUTa aura tAlIsapatrako pAnIke sAtha pIsakara, kulthIke kAr3heke sAtha pilAnese sukhase baccA hotA hai / (63) bA~sakI jar3a kamarapara bA~dhanese nizcaya hI sukhase bAlaka hotA hai| (64) gharake pAnI meM gharakA dhUA~ pInese garbha jaldI nikalatA hai| * marA huA baccA nikAlane aura garbha girAneke upAya / garbha girAnA pApa hai| o meM girAnA yA hamala iskAta karanA Izvara aura rAjA-- ga donoMke sAmane mahA pApa hai / agara rAjA jAna pAtA hai, Foo to bhArI daNDa detA hai aura yadi rAjAkI najaroMse manuSya baca bhI jAtA hai, to IzvarakI naz2aroMse to baca hI nahIM sktaa| hamArI smRtiyoM meM likhA hai, bhrUNahatyA karanevAleko lAkhoM-karor3oM barasoM taka raurava narakameM rahanA hotA hai| yahA~ yama-dUta aparAdhIko ghora-ghora kaSTa dete haiN| ataH For Private and Personal Use Only
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI rogoMkI cikitsA-garbha girAneke upAya / 485 Izvarase DaranevAloMko na to vyabhicAra karanA cAhiye aura na garbha girAnA cAhiye / eka pApa to vyabhicAra hai aura dUsarA garbha girAnA / vyabhicArase garbha girAnA hajAroM-lAkhoM gunA bar3hakara pApa hai, kyoMki isase eka nirdoSa prANIkI hatyA hotI hai / agara kisI taraha vyabhicAra ho hI jAya, to bhI garbhako to bhUlakara bhI na girAnA cAhiye / jarA-sI loka-lajjAke liye itanA bar3A pApa kamAnA mahAmUrkhatA hai / duniyA nindA karegI, burA kahegI, para Izvarake sAmane to aparAdhI na honA pdd'egaa| hama hinduoM meM pA~ca-pA~ca yA sAta-sAta aura z2iyAdA-se-z2iyAdA nau-daza barasakI umra meM kanyAoMkI zAdI kara dI jAtI hai| isase karor3oM lar3akiyA~ choTI umrameM hI vidhavA ho jAtI haiN| ve jAnatI bhI nahIM, ki puruSa-sukha kyA hotA hai / jaba unako javAnIkA joza AtA hai, kAmadeva jora karatA hai, taba ve vyabhicAra karane lagatI haiN| puruSasaMga karanese garbha raha jAtA hai| usa dazAmeM vaha garbha girAnemeM hI apanI bhalAI samajhatI haiN| aneka strI-puruSa pakar3e jAkara sajA pAte haiM, aneka de-lekara baca jAte haiM aura anekoMkA pulisako patA hI nahIM lgtaa| hamArI rAyameM, agara vidhavAoMkA punarvivAha kara diyA jAya, to yaha hatyAe~ to na hoN| AryasamAjI vidhavA-vivAhapara jora dete haiM, to sanAtanI hindU unakI masakharI karate aura vidhavA-vivAhako ghora pApa batalAte haiM / para unheM yaha nahIM sUjhatA ki agara vidhavA-vivAha pApa hai, to bhraNahatyA kitanA bar3A pApa hai / bhrUNa-hatyA aura vyabhicAra unheM pasanda hai, para vidhavA-vivAha pasanda nahIM !! jo striyA~ vidhavA-vivAhake nAmase kAnoMpara u~galI dharatI haiM, isakA nAma lenA bhI pApa samajhatI haiM, ve hI ghora vyabhicAra karatI haiN| aisI ghaTanAe~ hamane A~khoMse dekhI haiN| hamArI 50 sAlakI umrameM, hamane isa bAtakI bArIkIse jA~ca kI, For Private and Personal Use Only
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 486 cikitsA-candrodaya / to hameM yahI mAlUma huA ki hinduoMkI sau vidhavAoMmeMse navve vyabhicAra karatI haiM, para 80 phIsadImeM to hameM jarA bhI zaka nhiiN| hama kaTTara sanAtana dharmI aura kRSNaka bhakta haiM, AryasamAjI nahIM; para vidhavA-vivAhake mAmalemeM hama unase pUrNatayA sahamata haiN| hamane hara pahalUse vicAra karake evaM dharmazAstrakA anuzIlana aura adhyayana karake hI apanI yaha rAya sthira kI hai| hamane kitanI hI vidhavAoMse vidhavA-vivAhapara unakI rAya bhI lI, to unhoMne yahI kahA, ki marda Apa to cAra-cAra vivAha karate haiM, para striyA~ agara akSatayoni bhI hoM, to unakA punarvivAha nahIM krte| yaha unakA ghora anyAya hai| kAma-vegako rokanA mahA kaThina hai| agara aisI vidhavAe~ vyabhicAra kareM to doSa-bhAgI ho nahIM sakatI; hinduoMko aba lakIrakA fakIra na honA caahiye| vidhavA-vivAha jArI karake hajAroM pApa aura kanyAoMke zrApase bacanA cAhiye / vidhavA-vivAha na honese hamArI hajAroM-lAkhoM vidhavA bahana-beTiyA~ musalamAnI ho gii| hama vyabhicAra pasanda kareM, bhrUNa-hatyAko burA na samajhe, apanI striyoMko musalamAnI banate dekha sakeM; para rotI-vilapatI vidhavAoMkA dUsarA vivAha honA acchA na samajhe; hamArI isa samajhakI balihArI hai| hamane nIce garbha girAneke nusakhe isa g2araz2ase nahIM likhe ki, vyabhicAriNI vidhavAyeM ina nusakhoMko sevana karake garbha girAveM; balki neka striyoMkI jIvana rakSAke lie likhe haiN| garbha girAnA ucita hai| hikamata meM likhA hai, nIcekI hAlatameM garbha girAnA ucita hai: (1) garbhiNI kama-umra aura nAjuka ho evaM darda na saha sakatI ho / baccA jananese usakI jAna jAnekI sambhAvanA ho| . (2) garbha na girAnese strIke bhayAnaka rogoMmeM pha~sanekI sambhAvanA ho| For Private and Personal Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-garbha girAneke upAya / 487 (3) baccA jananeke darda cAra dinoM taka raheM, para bAlaka na ho, taba samajhanA cAhiye ki baccA peTameM mara gyaa| usa dazAmeM garbhiNIkI jAna bacAneke lie phauranase pahale garbha girA denA caahiye| agara marA huA baccA strIke peTameM dera taka rahatA hai, to use jahara car3ha jAtA aura vaha mara jAtI hai| peTameM mare aura jIte baccekI pahacAna / agara bAlaka peTameM kar3A patthara-sA ho jAya, garbhiNI karavaTa badale to vaha pattharakI taraha idharase udhara gira jAya, garbhiNIkI nAbhi pahalekI apekSA zItala ho jAya, chAtI kamajora ho jAya, A~khoMkI saphedImeM syAhI A jAya athavA nAka, kAna aura sira sapheda ho jAya, para hoMTha lAla raheM, to samajho ki baccA mara gyaa| bahuta bAra dekhA hai, jaba peTameM baccA mara jAtA hai, taba vaha hilatA nahIM--patthara-sA rakhA rahatA hai, strIke hAtha-pA~va zItala ho jAte haiM aura zvAsa lagAtAra calane lagatA hai / isa dazAmeM garbha girAkara hI garbhiNIkI jAna bacAyI jA sakatI hai| yAda rakhanA cAhiye, jisa taraha mare hue bAlakake dera taka peTameM rahanese strIke mara jAnekA Dara hai, usI taraha bacceke cAroM ora rahanevAlI jhillI, jeranAla yA aparAke dera taka peTameM rahane se bhI strIke maranekA bhaya hai| - noTa-yadyapi hamane "prasava-vilamba-cikitsA" aura "garbha girAnevAle yoga" alaga-alaga zIrSaka dekara likhe haiM; para ina donoM zIrSakoMmeM likhI huI davAeM eka hI haiN| donoMse eka hI kAma nikalatA hai / inake sevanase baccA jaldI hotA tathA marA baccA aura jhillI yA jeranAla nikala Ate haiN| aise hI avasaroMke lie hamane garbha girAnevAle upAya likhe haiM / For Private and Personal Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 cikitsA candrodaya / A mren garbha girAnevAle nusakhe / (1) gAjarake bIja, tila aura cirauMjI-ina tInoMko gur3ake sAtha khAnese nizcaya hI garbha gira jAtA hai / "vaidyaratna" meM likhA hai gRJjanasya ca bIjAni tilakAravika api / guDenabhuktametattu garbha pAtayati dhruvam // (2) soMTha tIna mAze aura lahasana pandraha mAze donoMko pAnImeM joza dekara kAr3hA banA lo / isa nusakhneke tIna dina pInese garbha gira par3atA hai| "vaidya-vallabha"meM likhA hai-- vizvauSadhAtpaMcaguNaM rasonakamutkAlya nArI tridinaM prapAyayet / garbhasyapAtaH prabhavetsukhena yogo'yamAdyaH kavihastinAmataH // (3) pIpara, pIpalAmUla, kaTerI, nirguNDI aura pharapheMdU-inako barAbara-barAbara pA~ca-pA~ca yA chai-chai mAze lekara kucala lo aura hA~DI meM pAva-savApAva jala DAlakara kAr3hA banA lo / cauthAI jala rahanepara utArakara chAna lo aura pIo / isa nusanese garbha gira jAtA hai| noTa--pharaphaMdUkA dUsarA nAma indrAyaNa hai| (4) ciramiTIkA cAra tole cUrNa jalake sAtha tIna dina pInese garbha gira jAtA hai| (5) alasIke telako auTAkara, usameM purAnA gur3a milA do aura strIko pilaao| isa nusakhese 3 / 4 dinameM yA jaldI hI garbha gira jAtA hai| (6) cAra tole alasIke tela meM 'gUgala" milAkara auTA lo aura strIko pilaao| isa nusanese garbha avazya gira jaaygaa| (7) indrAyaNakI jar3a yonimeM rakhanese garbha gira jAtA hai / (8) indrAyaNakI jar3akI battI banAkara yonimeM rakhanese bhI garbha gira jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--garbha girAne ke upaay| 486. (E) phiTakarI aura bA~sakI chAla--ina donoMko auTAkara kAr3hA karalo / phira isameMse 32 mAze kAr3hA nitya sAta dina taka pInese garbha gira jAtA hai| (10) haz2Ara-ispandake bIja khAne aura bilasA~ke telameM kapar3A bhigokara yonimeM rakhanese garbha gira jAtA hai| (11) hakIma loga kahate haiM, agara garbhiNI bakhuramariyamapara pA~va rakha de, to garbha gira jAya / (12) indrAyaNake pattoMkA svarasa nikAlakara, garbhAzayameM picakArI denese aura isI svarasameM eka UnakA Tukar3A bhigokara yonimeM rakhanese garbha gira jAtA hai / parIkSita hai / (13 ) gAvajubA~kI jar3akA svarasa picakArI dvArA garbhAzayameM pahu~cAne yA isI svarasameM kapar3ekI battI bhigokara garbhAzayameM rakhanese garbha gira jAtA hai| (14) daza mAze cUkA-ghAsa silapara pIsakara khAnese phaurana hI garbha giratA hai| (15) sADhe daza mAze hIMga aura sAr3he daza mAze sUkhI tulasIina donoMko milAkara, savere-zAma, "devadAru" ke kAr3heke sAtha pInese phaurana garbha giratA hai / yaha eka khUrAka davA hai| (16) nausAdara 35 mAze aura charIlA 10 // mAze lAkara rakha lo| pahale charIleko pIsakara bahuta thor3e pAnImeM ghola do| ___ isake bAda nausAdarako mahIna pIsakara charIleke pAnImeM milA do aura chuhArekI guThalI-samAna battI bnaao| isa battIko sArI rAta garbhAzayake meM hameM rakho aura donoM jA~ghoMko eka takiyepara rakhakara so jAo / isa upAyase garbha gira jaaygaa| __ (17 ) sA~pakI kA~calIkI dhUnI yonimeM denese garbha gira jAtA hai / kAle sA~pakI kA~calI adhika guNakArI hai| For Private and Personal Use Only
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "460 cikitsA-candrodaya / / (18) agara strI garama miz2AjavAlI ho aura garbha girAnA ho, to 33 / / mAze khatamI silapara pAnIke sAtha pIsakara, Adha sera jalameM milA do aura use pilA do| isa davAse bAlaka phisalakara nikala pdd'egaa| (16) sattara mAze tila kUTakara 24 ghaNToM taka pAnImeM bhigo rakho / savere hI kapar3emeM chAnakara usa pAnIko pIlo / isa nusanese bAlaka phisalakara nikala aavegaa| (20) jaGgalI podInA, khagAlI lakar3I, turkI agara, kar3avA kUTa, taja, ajavAyana, podInA, donoM tarahake maruve, nAkarUna ghAsake bIja, methI, pahAr3I gandanA, kAlI jhA~pa, UdabilasA~ aura tagarasabako barAbara-barAbara lekara eka bar3e ghar3emeM auTAkara kAr3hA kara lo| phira usa kAr3heko eka Taba yA gahare aura caur3e bartana meM bhara do aura usa kAr3hemeM strIko biThA do; garbha gira jaaygaa| jaba garbha gira jAya, gUgala, juphA, humula, sAtarA, alekula-batama aura rAI--inameMse jo-jo cIz2a mileM, unako Agapara DAla-DAlakara garbhAzayako dhUnI do / isa upAyase raja giratA rahegA-gAr3hA na hone paavegaa| (21) indrAyaNakA gUdA, tutalIke patte aura kUTa--inako sAtasAta mAze lekara, mahIna pIsa lo aura baila ke pittameM milAkara nAbhise per3a aura yoni taka isakA lepa karado, garbha gira jaaygaa| (22) indrAyaNake svarasameM rUIkA phAhA bhigokara yonimeM rakhanese garbha gira jAtA hai| ___ (23) kar3ave tela meM sAbuna milAkara, usameM rUIkA phAhA bhigokara, garbhAzayake muMha meM rakhane se garbha gira jAtA hai / ___ (24) kar3avI toraI bIjoM sameta pAnIke sAtha silapara pIsakara, nAbhise yoni taka lepa karane aura isImeM eka rUIkA phAhA bhigokara garbhAzaya meM rakhanese garbha gira jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--garbha girAneke upAya / 461 .... (25) muramakI gur3ameM lapeTakara khAne aura paravala pIsakara zAphA karanese garbha gira jAtA hai| - (26) bathueke bIja 1 // tole lAkara, Adha sera pAnImeM DAlakara kAr3hA banAo / jaba AdhA pAnI raha jAya, utArakara kapar3emeM chAna lo aura pilaao| isa nusakhese avazya garbha gira jAtA hai| bahuta uttama nusakhA hai| (27) sAr3he cAra mAze aznAna pIsa-krUTa aura chAnakara phA~kanese garbha gira jAtA hai| ___ (28 ) saha~janekI chAla aura purAnA gur3a--inako auTAkara pInese garbha gira jAtA aura jeranAla yA jhillI Adi nikala Ate haiN| (26) jaGgalI kabUtarakI bITa aura gAjarake bIja barAbarabarAbara lekara, Agapara DAla-DAlakara, yoniko dhUnI denese garbha gira jAtA hai| ___ (30) U~TakaTArekI jar3a pAnIke sAtha silapara pIsakara peTapara lepa karanese garbha gira jAtA hai| (31) gur3ahala ke phUla jalake sAtha pIsakara, nAbhike cAroM tarapha lepa karanese garbha gira jAtA hai| ___ (32) gandhaka, muramakI, hIMga aura gUgala, ina cAroMko mahIna pIsakara, Agapara DAla-DAlakara garbhAzayako dhUnI denese garbha gira jAtA hai| agara inameM bailakA pittA bhI milA diyA jAya, taba to kahanA hI kyA ? (33) ghor3ekI lIda yonike sAmane jalAne yA dhUnI denese jIte hue aura mare hue bacce phaurana nikala Ate haiN| (34) anArakI chAlakI dhUnI yonimeM denese garbha gira jAtA hai| (35) nihAra mu~ha yA khAlI kaleje daza mAze zorA khAnese garbha gira jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 462 cikitsaa-cndrodyH| (36) araNDakI narama TahanIko reMDIke telameM bhigokara garbhAzayake mukhameM rakhanese garbha gira jAtA hai / (37 ) gadhe ke khura aura usIke gUkI garbhAzayako dhUnI denese garbha gira jAtA hai| ___ (38) methI haldI aura phiTakarI bIsa-bIsa mAze, tUtiyA dasa mAze aura bhar3ay jeke chapparakA dhUA~ dasa mAze-ina sabako pAnIke sAtha pIso aura battI banA lo| pahale garbhAzayake narma karaneko' usameM ghI aura podInekI paTTI rkho| isake bAda savere-zAma UparakI battI garbhAzayake mukhame rakha do; garbha gira jaaygaa| ___ jaba garbha gira jAya, ghImeM phAhA bhigokara garbhAzayameM rakha do| isase pIr3A naSTa ho jaaygii| sAtha hI gokharU 6 mAze, kharabUjeke bIja 1 tole aura sauMpha 1 toleko auTAkara chAna lo aura mizrI milAkara strIko pilA do| isake sivA aura kucha bhI khAneko mata do / pAnIke badalemeM, kapAsakI harI, kAlI aura bA~sakI harI gA~Tha pratyeka assI-assI mAze lekara pAnImeM auTA lo aura isI pAnIko pilAte raho / jisa strIke peTase marA huA baccA nikalatA hai, use yahI pAnI pilAte haiM aura khAneko kaI dina taka kucha nahIM dete| kahate haiM, isa jalake pInese jahara nahIM cddh'taa| ( 36 ) gAjarake bIja, methIke bIja aura soyeke bIja--tInoM chabbIsa-chabbIsa mAze lekara, do sera pAnImeM auttaao| jaba AdhA pAnI raha jAya, utArakara mala-chAna lo / isa nusaneke kaI dina pInese garbha gira jAtA hai| (40) eluA, viSakhaparekI jar3a, tUtiyA, khiranIke bIja aura mahueke bIja,-barAbara-barAbara lekara kUTa-pIsa lo| phira pAnIke sAtha silapara pIsakara battI banA lo aura use garbhAzayameM rkho| For Private and Personal Use Only
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-mUDhagarbha-cikitsA / 463 isa taraha savere-zAma kaI dina taka tAjA battI rakhanese garbha gira jAtA hai / parIkSita hai| (41) araNDakI kalI 20 mAze, eluA 4 mAze aura khiranIke bIjoMkI girI 4 mAze-ina sabako pAnIke sAtha mahIna pIsakara battI banA lo aura garbhAzayameM rakho / savere-zAma tAjA battI rakhanese 13 dinameM garbha gira jAtA hai| (42) akharoTakI chAla, binaulekI girI, mUlIke bIja, gAjarake bIja, soyeka bIja aura kalauMjI-inako barAbara-barAbara lekara jaukuTa kara lo| phira inake vaz2anase dUnA purAnA gur3a le lo / sabako milAkara hA~DImeM pAnIke sAtha auTA lo| jaba tIsarA bhAga pAnI raha jAya, utArakara pI lo / isa nusanese garbha gira jAtA hai / parIkSita hai| muuddhgrbh-cikitsaa| 630 (ceo S.GXGXC mUDhagarbhake lakSaNa / jo garbha yonike muMhapara Akara ar3a jAtA hai, use 'mUDhagarbha" is kahate haiM / "bhAvaprakAza"meM likhA hai: mUDhaH karoti pavanaH khalu mUDhagarbham / zUlaMca yoni jaTharAdiSu mUtrasaMgam // apane kAraNoMse kupita huI--kuNThita cAlavAlI vAyu, garbhAzayameM jAkara, garbhakI gati yA cAlako roka detI hai, sAtha hI yoni aura peTameM zUla calAtI aura pezAbako banda kara detI hai| khulAsA yaha ki, vAyuke kupita honekI vajahase garbha yonike For Private and Personal Use Only
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 464 cikitsA-candrodaya / mu~hapara Akara ar3a jAtA hai, na vaha bhItara rahatA hai aura na bAhara, isase jananevAlI strIkI z2indagI khataremeM par3a jAtI hai| koI kahate haiM, vaha garbha cAra prakArase yonimeM Akara ar3a jAtA hai aura koI kahate haiM, vaha ATha prakArase ar3a jAtA hai| para yaha bAta ThIka nahIM, vaha aneka tarahase yonimeM Akara ar3a jAtA hai| __ mUDha garbhakI cAra prakArakI gatiyA~ / (1) jisake hAtha, pA~va aura mastaka yonimeM Akara aTaka jAte haiM vaha mUDhagarbha kIlake samAna hotA hai, isaliye use "kIlaka" kahate haiN| (2) jisake donoM hAtha aura donoM pA~va bAhara nikala Ate haiM aura bAqI zarIra yonimeM aTakA rahatA hai, use "pratikhura" kahate haiN| (3) jisake donoM hAthoMke bIcameM hokara sira bAhara nikala AtA hai aura bAqI zarIra yonimeM aTakA rahatA hai, use "bIjaka" kahate haiN| (4) jo daravAjekI AgalakI taraha, yoni-dvArapara Akara aTaka jAtA hai, use "parigha" kahate haiM / mUDhagarbhakI pATha gti| (1) koI mUDhagarbha sirase yoni-dvArako roka letA hai| (2) koI mUDhagarbha peTase yoni-dvArako roka letA hai| (3) koI kubar3A hokara, pIThase yoni-dvArako roka letA hai| (4) kisIkA eka hAtha bAhara nikala AtA aura bAkI zarIra yoni-dvArameM aTakA rahatA hai| (5) kisIke donoM hAtha bAhara nikala Ate haiM, bAkI sArA zarIra yoni-dvArameM ar3a jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-muuddhgrbh-cikitsaa| 465 (6) koI mUr3ha-garbha Ar3A hokara yoni-dvArameM ar3A rahatA hai| (7) koI gardanake TUTa jAnese, ti muMha karake yoni-dvArako roka letA hai| (8) koI mUDha garbha pasaliyoMko phirAkara yoni-dvArameM aTakA rahatA hai| suzrutake matase mUr3ha garbhakI ATha gati / (1) koI mUr3ha garbha donoM sAthaloMse yonike mukha meM AtA hai / (2) koI mUDha garbha eka sAthala-jA~ghase kubar3A hokara dUsarI sAthalase yonike muM hameM AtA hai| (3) koI mUr3ha garbha zarIra aura sAthalako kubar3e karake kUloMse Ar3A hokara, yoni-dvArapara AtA hai| (4) koI mUDha garbha apanI chAtI, pasalI aura pITha inameMse kisI ekase yoni-dvArako Dhakakara aTaka jAtA hai| - (5) koI mUDhagarbha pasaliyoM aura mastakako ar3Akara eka hAthase yoni-dvArako roka letA hai| (6) koI mUr3ha garbha apane sirako mor3akara donoM hAthoMse yonidvArako roka letA hai| (7) koI mUr3ha garbha apanI kamarako Ter3hI karake, hAtha, pA~va aura mastakase yoni-dvAra meM AtA hai| (8 ) koI mUr3ha garbha eka sAthalase yoni-dvArameM AtA aura dUsarIse gudAmeM jAtA hai| asAdhya mUr3ha garbha aura garbhiNIke lakSaNa / jisa garbhiNIkA sira girA jAtA ho, jo apane sirako Upara na uThA sakatI ho, zarIra zItala ho gayA ho, lajjA na rahI ho, For Private and Personal Use Only
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - 466 . cikitsA-candrodaya / kokhameM nIlI-nIlI naseM dIkhatI hoM, vaha garbhako naSTa kara detI hai aura garbha use naSTa kara detA hai| mRtagarbhake lakSaNa / mUr3ha garbhakI dazAmeM baccA jItA bhI hotA hai aura mara bhI jAtA hai| agara mara jAtA hai, to nIce likhe hue lakSaNa dekhe jAte haiM: (1) garbha na to phar3akatA hai aura na hilatA-julatA hai / (2) jananeke samayake darda nahIM clte| (3) zarIrakA raMga syAhI-mAila-pIlA ho jAtA hai| (4) zvAsameM badabU AtI hai| (5) mare hue bacce ke sUja jAneke kAraNa zUla calatA hai / noTa-baMgasenane peTapara sUjana honA aura bhAvamizrane zUla calanA likhA hai| tibbe akabarImeM likhA hai, agara peTameM gati na jAna par3e, baccA hilatA-DolatA na mAlUma par3e, patthara-sA eka jagaha rakhA rahe, strIke hAtha-pA~va zItala ho gaye hoM aura sA~sa lagAtAra pAtA ho, to bAlakako marA huA samajho / peTameM bacceke marane ke kAraNa / garbhake peTa meM mara jAneke yoM to bahutase kAraNa haiM, para zAstrameM tIna kAraNa likhe haiM:(1) Agantuka duHkha / (2) mAnasika duHkha / __(3) rogoMkA duHkha / khulAsA yaha hai ki, mahatArIke prahAra yA coTa Adi Agantuka kAraNoMse aura zoka-viyoga Adi mAnasika duHkhoMse tathA rogoMse pIr3ita honeke kAraNa garbha peTameM hI mara jAtA hai| bahutase ajJAnI sAtaveM, AThaveM aura naveM mahInoMmeM yA baccA honeke do-cAra dina For Private and Personal Use Only
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strIrogoMkI cikitsA-mUDhagarma-cikitsA / 467 pahale taka maithuna karate haiN| maithunake samaya kisI bAtakA dhyAna to rahatA nahIM, isase bAlakako coTa laga jAtI aura vaha mara jAtA hai| isI taraha aura kisI vajahase coTa lagane yA kisI iSTa-mitra yA pyAre nAtedArake mara jAne athavA dhana yA sarvasva nAza ho jAnese garbhavatIke dilapara coTa lagatI hai aura isake asarase peTakA baccA mara jAtA hai| isI taraha zarIrameM roga honese bhI baccA peTameM hI mara jAtA hai / peTameM bacce ke mara jAnese, usakA bAhara nikalanA kaThina ho jAtA hai aura strIkI jAnapara A jAtI hai| ___ aura granthoM meM likhA hai- agara garbhavatI strI vAtakAraka annapAna sevana karatI hai evaM maithuna aura jAgaraNa karatI hai, to usake yonimArgameM rahanevAlI vAyu kupita hokara, Uparako car3hatI aura yoni-dvArako banda kara detI hai| phira bhItara rahanevAlI vAyu garbhagata bAlakako pIr3ita karake garbhAzayake dvArako roka detI hai, isase peTakA baccA apane muMhakA sA~sa ruka jAnese tatkAla mara jAtA hai aura hRdayake Uparase calatA huA sA~sa-garbhiNIko mAra detA hai / isI rogako "yoni-saMvaraNa" roga kahate haiN| noTa-bAdI padArtha khAne-pIne, rAtameM jAgane aura garbhAvasthAmeM maithuna karanese yoni-mArga aura garbhAzayakA vAyu kupita hokara 'yoni-saMvaraNa' roga karatA hai| isakA natIjA yaha hotA hai ki, peTakA baccA aura mA~ donoM prANoMse hAtha dho baiThate haiM, ataH garbhavatI striyoMko ina kAraNoMse bacanA cAhiye / garbhiNIke aura asAdhya lakSaNa / jisa garbhiNIko yoni-saMvaraNa roga ho jAtA hai-jisakI yoni sukar3a jAtI hai, garbha yoni-dvArapara aTaka jAtA hai, kokhameM vAyu bhara jAtA hai, khA~sI-zvAsa upadrava paidA ho jAte haiM-athavA makala zUla uTha khar3A hotA hai, vaha garbhiNI mara jAtI hai / ____ noTa-yadyapi prasUtA striyoMko makkalazUla hotA hai, garbhiNI striyoMko nahIM, to bhI suzru take matase jisake baccA na huA ho, usako bhI makkala-zUla hotA hai / 63 For Private and Personal Use Only
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 cikitsA-candrodaya / muuddhgrbh-cikitsaa| mUDhagarbha nikAlanekI tarakIbeM / "suzruta"meM likhA hai, mUDhagarbhakA zalya nikalanekA kAma jaisA kaThina hai vaisA aura nahIM hai, kyoMki isameM yoni, yakRta, plIhA, A~toMke vivara aura garbhAzaya ina sthAnoMko Toha-Toha yA jA~ca-jA~cakara vaidyako apanA kAma karanA par3atA hai / bhItara-hI-bhItara garbhako ukasAnA, nIce sarakAnA, eka sthAnase dUsare sthAnapara karanA, ukhAr3anA, chedanA, kATanA, dabAnA aura sIdhA karanA-ye saba kAma eka hAthase hI karane par3ate haiN| isa kAmako karate-karate garbhagata bAlaka aura garbhiNIkI mRtyu ho jAnA sambhava hai / ataH mUDhagarbhako nikAlanese pahale vaidyako dezake rAjA athavA strIke patise pUcha aura sunakara isa kAmameM hAtha lagAnA caahiye| isameM bar3I buddhimAnI aura caturAIkI z2arUrata hai| z2arA bhI cUkanese bAlaka yA mAtA athavA donoM mara sakate haiN| isIse "baMgasena" meM likhA hai:-- garbhasya gatayazcitrA jAyante'nilakopataH / / tatrA'nalpamativaidyo varteta matipUrvakam // vAyuke kopase garbhako aneka prakArakI gati hotI haiN| isa maukepara vaidyako khUba caturAIse kAma karanA cAhiye / / yAbhiH saMkaTakAle'pi baha vyo nAryaH prsaavitaaH| samyaglabdhaM yazastAstu nAryaH kuyu rimAM kriyAm / / jisane aise saMkaTa-kAlameM bhI aneka striyoMko janAyA ho aura isa kAmameM jisakA yaza phaila rahA ho, aisI dAIko yaha kAma karanA caahiye| (1) agara garbha jItA ho. to dAIko apane hAthameM ghI lagAkara, yonike bhItara hAtha DAlakara, yatnase garbhako bAhara nikAla lenA caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mon - strI-rogoMkI cikitsaa-muuddhgrbh-cikitsaa| 46 (2) agara mUDhagarbha mara gayA ho, to zastravidhi yA astracikitsAko jAnanevAlI, halke hAthavAlI, nirbhaya dAI garbhiNIkI yonimeM zastra ddaale| (3) agara garbhameM jAna ho, to use kisI hAlatameM bhI zastrase na kATanA cAhiye / agara jIvita garbha kATA jAtA hai, to vaha Apa to maratA hI hai, sAtha hI mA~ko bhI mAratA hai / 'suzruta meM likhA hai:-- sacetanaM ca zastreNa na kathaMcana dArayet / dIryamANohi jananImAtmAnaM caiva ghAtayet // agara jItA huA bAlaka garbhameM rukA huA ho, to use kisI dazA meM bhI na kATanA cAhiye / kyoMki usake kATanese garbhavatI aura bAlaka donoM mara jAte haiN| (4) agara garbha mara gayA ho, to use tatkAla binA vilamba zastrase kATa DAlanA cAhiye / kyoMki na kATane yA derase kATanese marA huA garbha mAtAko tatkAla mAra detA hai| "tibbe akabarI"meM bhI likhA hai,-agara bAlaka peTameM mara jAya athavA bAlaka to nikala Ave, para jhillI yA jera raha jAya, to sustI karanA acchA nhiiN| ina donoMke jaldI na nikAlanese mRtyukA bhaya hai| (5) garbhagata bAlaka jItA ho, to use jItA hI nikAlanA cAhiye / agara na nikala sake to "suzruta" meM likhe hue "garbhamokSa mantra"se pAnI matarakara, baccA jananevAlIko pilAnA caahiye| isa mantrase matarA huA pAnI isa maukepara acchA kAma karatA hai, rukA huA garbha nikala AtA hai| vaha mantra yaha hai:-- muktAH pozavipAzAzcamuktAH sUryaNa razmayaH / muktaH sarva bhayAdgarbha ehyahi mAciraM svAhA // isa mantrako "cyavana mantra" kahate haiN| isa mantrase abhimantrita kiye hue jalake pInese strI sukhase janatI hai| For Private and Personal Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 500 cikitsA-candrodaya / noTa-yaha mantra suzrutameM hai| usase cakradatta prabhRti aneka granthakAroMne liyA hai| mAlUma hotA hai, yaha mantra kAma detA hai / hamane to kabhI parIkSA nahIM kI / hamAre pAThaka isakI parIkSA avazya kareM / (6) jahA~ taka ho, aTake hue garbhako UparI upAyoM yAnI yonimeM dhUnI dekara, koI davA gale yA mastaka prabhRtipara lagA yA rakhakara nikAleM / hamane aise aneka upAya "prasava-vilamba-cikitsA' meM likhe haiM / jaba unameMse koI upAya kAma na de, taba "astra-cikitsA"kA Azraya lenA hI ucita hai / para isa kAmameM dera karanA hiMsA karanA hai| "vAgbhaTTa"meM likhA hai,-agara garbha ar3a jAve to nIce likhe upAyoMse kAma loH (ka) kAle sA~pakI kA~calIkI yonimeM dhUnImeM do / (kha ) kAlI mUsalIkI jar3ako hAtha yA pairameM bA~dho / (ga) brAhmI aura kalihArIko dhAraNa kraao| (gha ) garbhiNIke sirapara thUharakA dUdha lgaao| (Ga) bAloMko a~gulImeM bA~dhakara, strIke tAlU yA kaMThako ghiso| , (ca) bhojapatra, kalihArI, tUmbI, sA~pakI kA~calI, kUTa aura sarasoM-ina sabako milAkara yonimeM inakI dhUnI do aura inhIMko pIsakara yonipara lepa kro| agara ina upAyoMse garbha na nikale aura mantra bhI kucha kAma na de, taba rAjAse pUchakara aura patise maMjUrI lekara garbhako yatnase nikaalo| semalake niryAsameM ghI milAkara hAthako cikanA karo aura isIko yonimeM bhI lgaao| isake bAda, agara garbha na nikalatA dIkhe, to hAthase nikAla lo| agara hAthase na nikala sake, to mare hue garbha aura zalyatantrako jAnanevAlA vaidya, sAdhyAsAdhyakA vicAra karake, dhanvantarike matase, usa garbhako zastrase kATakara nikAle / For Private and Personal Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-muuddhgrbh-cikitsaa| 501 .. agara coTa vagairaH laganese strI mara jAya aura usakI kokhameM garbha phar3ake, to vaidya strIko cIrakara bAlakako nikAla le| agara strI jItI ho aura garbha na nikalatA ho, to vaidya garbhAzayako bacAkara aura garbhiNIkI rakSA karake, eka sAtha phurtIse zastra calAnemeM dakSa vaidya caturAIse kAma kre| aisA vaidya dhana-dhAnya, mitra aura yazakA bhAgI hotA hai| ___ "suzruta"meM likhA hai, agara bAlaka garbhameM mara jAya, to vaidya use zIghra hI jaise ho sake sAbata hI nikAla le| vidvAn vaidyako isameM do ghar3IkI bhI dera karanA ucita nahIM, kyoMki garbha meM marA huA bAlaka zIghra hI mAtAko mAra DAlatA hai| vaidyako astrase kAma lete samaya maMDalAya nAmaka yaMtrase kAma lenA cAhiye / kyoMki isakI noka Agese tez2a nahIM hotI, para vRddhipatra yaMtrase kAma na le, kyoMki isa aujArakI noka Agese teja hotI hai| isase garbhavatIkI aA~teM Adi kaTakara mara jAnekA bhaya hai| hA~, isa cIra-phAr3ake kAmameM vahI hAtha lagAve, jise manuSya-zarIrake bhItarI aGgoMkA pUrA jJAna ho / likha Aye haiM, ki jItA huA bAlaka garbha meM rukA ho, to use kadAcita bhI zastrase na kATanA cAhiye, kyoMki jIte bAlakako kATanese bAlaka aura mA~ donoM mara jAte haiN| garbhameM bAlaka mara gayA ho, to vaidya strIko mIThI-mIThI hitakArI bAtoMse samajhAkara, maMDalAgra zastra yA a~gulI zastrase bAlakakA sira vidAraNa karake, khopar3Iko zaMkuse pakar3akara athavA peTako pakar3akara athavA kokhase pakar3akara bAhara khIMca le| agara sira chedanekI jarUrata na ho, yadi garbhakA sira yonike dvArapara hI ho, to usakI kanapaTI yA gaMDasthalako pakar3akara use khIMca le / yadi kandhe ruke hoM, to kandheke pAsase hAthoMko kATakara nikAla le| agara garbha For Private and Personal Use Only
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 502 cikitsA-candrodaya / mazakakI taraha Ar3A ho yA peTa havAse phUlA ho, to peTako cIrakara, A~teM nikAlakara, zithila hue garbhako bAhara khIMca le / jo kUle yA sAthala aTake hoM, to kUloMko kATakara nikAla le / ___ mare hue garbhake jisa-jisa aGgako vaidya mathe yA chede yA cIre, unheM acchI tarahase kATa-kATakara bAhara nikAla le| unakA koI bhI aMza bhItara na rahane de| kATate aura nikAlate samaya evaM pIche bhI caturAIse strIkI rakSA kre| garbha nikala Ave, para aparA yA jera athavA aolanAla na nikale, to use kAle sA~pakI kA~calIkI dhUnI dekara yA udhara likhe hue lepa vagairaH lagAkara nikAla le| agara isa taraha na nikale, to hAthameM tela lagAkara hAthase nikAla le / pasavAr3e malanese bhI jera nikala AtI hai| aise samayameM dAI strIko hilAve, usake kandhoM aura piMDaliyoMko male aura yonimeM khUba tela lgaave| - aparA yA aolanAla na nikalanese hAni / baccA ho jAnepara agara jera yA ambara na nikale, to vaha ambara darda calAtI, peTa phulAtI aura agniko mandI karatI hai| jera nikAlanekI tarakIbeM / a~gulImeM bAla bA~dhakara, usase kaMTha ghisanese ambara gira jAtI hai / sA~pakI kA~calI, kar3avI tUmbI, kar3avI toraI aura sarasoM - inheM ekatra pIsakara aura sarasoMke telameM milAkara, yonike cAroM ora 'dhUnI denese ambara gira jAtI hai / prasatAke hAtha aura pA~vake talavoMpara kalihArIkI jar3akA kalka lepa karanese jera gira jAtI hai| catura dAI apane hAthakI a~guliyoMke nakha kATakara, hAthameM ghI lagAkara, dhIre-dhIre hAthako yonimeM DAlakara ambarako nikAla le| jaba marA huA garbha aura olanAla donoM nikala AveM taba, For Private and Personal Use Only
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strIrogoMkI cikitsaa-muuddhgrbh-cikitsaa| 503 dAI strIke zarIrapara garama jala sIMce, zarIrapara telakI mAliza kare aura yoniko bhI ghI yA telase cupar3a de| vktvy| yahA~ taka hamane mUDhagarbha-sambandhI sAdhAraNa bAteM likha dI haiN| yaha vidyA-cIra-phAr3akI vidyA-binA guruke sAmane sIkhe A nahIM sakatI / yadyapi "suzrata"meM cIra-phAr3ake aujAroM aura unake calAnekI tarakIbeM vistArase likhI haiM / pahale ke vaidya aise saba auz2Ara rakhate the aura cIra-phAr3akA abhyAsa karate the| para Ajakala, jabase isa dezameM videzI rAjA agarez2a Aye, yaha vidyA ur3a gaI / DAkTaroMne isa vidyAmeM caramakI unnati kI hai, ataH jinheM mUDhagarbhako astra-cikitsAse nikAlanA sIkhanA ho, ve kisI sarajarIke skUlameM ise sIkheM / koI bhI vaidya binA sIkhe-dekhe cIra-phAr3a na kare / hA~, davAoMke jorase kAma ho sake, to vaidya kre| bAdakI cikitsA / / pIpara, pIparAmUla, soMTha, bar3I ilAyacI, hIMga, bhAraMgI, ajamoda, baca, atIsa, rAsnA aura cavya--ina sabako pIsa-kUTakara chAna lo / isa cUrNa ko garama pAnIke sAtha strIko khilAnA cAhiye / doSoMke nikAlane aura pIr3A dUra honeke liye, inhIM pIpara Adi davAoMkA kAr3hA banAkara, aura usameM ghI milAkara prasUtAko pilaao| ____ ina davAoMko tIna, pA~ca yA sAta dina taka pilAkara, phira dhI prabhRti sneha padArtha pilaao| rAtake samaya ucita Asava yA saMskRta ariSTa pilaao| ___ jaba strI saba tarahase zuddha ho jAya, taba use cikanA, garama aura thor3A anna do| roz2a zarIrameM telakI mAliza karAo / usase kaha do ki krodha na kre| For Private and Personal Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 504 - cikitsA-candrodaya / vAta-nAzaka dravyoMse siddha kiyA huA dUdha dasa dina taka pilaao| phira dasa dina yathocita mAMsarasa do| ___jaba koI upadrava na rahe, strI svastha avasthAkI taraha balavatI aura rUpavatI ho jAya aura garbhako nikAle hue cAra mahIne bIta jAya~, taba yatheSTa AhAra-vihAra kre| prasUtAko mAlizake liye balA taila / "suzruta" meM likhA hai yonike saMtarpaNa, zarIrapara malane, pIne aura vasti-karma tathA bhojanameM vAyu-nAzaka "balAtaila" prasUtA strIko sevana karAobalA (khireMTI) kI jar3akA kAr3hA 8 bhAga dazamUlakA kAr3hA jaukA kAr3hA berakA kAr3hA kulathIkA kAr3hA dUdha tilakA tela ina sabako milAkara pakAo / pakate samaya madhura gaNa (kAkolyAdika ) aura saiMdhAnona milA do| ___ agara, rAla, sarala niryAsa, devadAru, ma~jITha, candana, kUTa, ilAyacI, tagara, medA, jaTAmAsI, zaileya (zilArasa ), patraja, tagara, sArivA, baca, zatAvarI, asagandha, zatapuSpa--sovA aura sA~ThI--ina sabako telase cauthAI lekara pIsa lo aura pakate samaya DAla do| jaba pakakara tela-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| phira ise sone, cA~dI yA cikane miTTIke bAsanameM rakha do aura muMha bA~dha do| __ yaha tela samasta vAta-vyAdhi aura prasUtAke samasta roga nAzaka hai / jo bA~jha garbhavatI honA cAhe usako-kSINavIrya puruSako, vAyuse Is Isis is a For Private and Personal Use Only
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsuutikaa-cikitsaa| 505 kSINako, jisake garbhameM coTa lagI ho yA atyanta coTa lagI ho, TUTe hue, thake hue, AkSepaka Adi vAta-vyAdhiyoMvAloMko tathA photoMke rogavAloMko parama lAbhadAyaka hai / khA~sI, zvAsa, hicakI aura gulma, isake sevana karanese nAza ho jAte tathA dhAtu puSTa aura sthirayauvana hotA hai / yaha rAjAoMke yogya hai / aura tail| tiloMko khireMTIke kAr3hekI sAta bhAvanAyeM do aura phira kolhU meM unakA tela nikAlakara-sau bAra use khireMTIke kAr3hemeM pkaao| isa telako nirvAta sthAnameM, balAnusAra, nitya pIne aura jaba tela paca jAya taba cikane bhAtako dUdhake sAtha khAnese bar3A lAbha hotA hai / isa taraha 16 sera tela pIne aura yathokta bhojana karanese 1 sAlameM khUba rUpa aura bala ho jAtA hai| saba doSa nAza hokara 100 varSakI Ayu ho jAtI hai| solaha-solaha sera tela bar3hanese sau-sau varSakI umra bar3hatI hai| prsuutikaa-cikitsaa| sUtikA rogake nidAna / HEAK tyanta vAtakAraka sthAnake sevana karane Adise, ayogya a AcaraNase, doSoMko kupita karanevAle AcaraNase, EX viSama bhojana aura ajIrNase prasUtA yA jaccAko jo roga hote haiM, unheM "sUtikA-roga" kahate haiN| ve kaSTasAdhya ho jAte haiN| 64 For Private and Personal Use Only
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 506 cikitsaa-cndrody| sUtikA rog| aGgoMkA TUTanA, jvara, khA~sI, pyAsa, zarIra bhArI honA, sUjana, zUla aura atisAra-ye roga prasUtAko vizeSakara hote haiN| yaha roga prasUtAko hote haiM, isaliye "sUtikA roga" kahe jAte haiN| "vaidyaratna"meM likhA hai-- aMgamadI jvaraH kampaH pipAsA gurugaatrtaa| zothaH zUlAtisArau ca sUtikAroga lakSaNam // zarIra TUTanA, jvara, ka~paka~pI, pyAsa, zarIra bhArI honA, sUjana, zUla aura atisAra ye prasUti-rogake lakSaNa haiN| "baGgasena" meM likhA hai pralApo vepathuryasyAH sUtikA sA udaahRtaa| jisameM pralApa--AnatAna bakanA aura kampa-ka~paka~pI AnAye lakSaNa hoM, use "sUtikA roga" kahate haiN| noTa-kampa honA sabhIne likhA hai, para bhAvamizrane "kampa"ke sthAnameM "kAsa" yAnI khA~sI likhI hai / __ jvara atisAra, sUjana, peTa apharanA, balanAza, tandrA, aruci aura maiM hameM pAnI bhara-bhara AnA ityAdi roga strIko mAMsa aura balakI kSINatAse hote haiN| ye sUtikA rogoMke vizeSa nidAna haiM / ye roga jaba sUtikAko hote haiM, taba sUtikA roga kahe jAte haiN| ina rogoMmeMse yadi koI roga mukhya hotA hai, to jvara Adi anya roga usake "upadrava" kahalAte haiN| ___ strI kabase kaba taka prasUtA ? baccA jananeke dinase Der3ha mahIne taka athavA rajodarzana hone taka strIko "prasUtA" kahate haiM / yaha dhanvantarikA mata hai / kahA hai-- prasUtA sArdhamAsAnte dRSTa vA punraave| sUtikA nAmahInA syAditi dhanvantarermatam / / For Private and Personal Use Only
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-prasUtikA-cikitsA / 507 prasUtAko pathya pAlanakI AvazyakatA / - sUtikA roga bar3e kaThina hote aura bar3I dikkatase ArAma hote haiM / agara pathya pAlana na kiyA jAya, to ArAma honA kaThina hI nahIM, asambhava hai| jisakA sArA dUSita khUna nikala gayA ho, vaha eka mahIne taka cikanA, pathya aura thor3A bhojana kare, nitya pasIne le, zarIrameM tela malavAve aura pathyameM sAvadhAna rhe| pathya--laMghana, halke pasIne, garbhAzaya aura koThoMkA zodhana, ubaTana, tailapAna, caTapaTe, kar3ave aura garama padArthoM kA sevana, dIpana-pAcana padArtha, zarAba, purAne sA~ThI cA~vala, kulthI, lahasana, baiMgana, choTI mUlI, paravala, bijaurA, pAna, khaTTA-mIThA anAra tathA anya kaphavAta-nAzaka padArtha prasUtAke liye hita haiM / kisI-kisIne purAne cA~vala, masUra, ur3adakA jUsa, gUlara aura kacce kelekA sAga Adi bhI hitakara likhe haiM / - apathya-bhArI bhojana, Aga tApanA, mihanata karanA, zItala havA, maithuna, mala-mUtrAdi rokanA, adhika khAnA aura dinameM sonA Adi hAnikAraka haiN| cAra mahIne bIta jAya aura koI bhI upadrava na rahe, taba parahez2a tyAganA caahiye| upadravavizuddhAzca vijJAya varavaNiMnIm / urdhvaM caturyo mAsebhyaH parihAraM vivarjayet // sUtikA rogoMkI cikitsA / sUtikA roga nAzArtha vAta-nAzaka kriyA karanI cAhiye / jisa rogakA z2ora ho, usIkI davA denI cAhiye / dasa dina taka vAta-nAzaka davAoMke sAtha auTAyA huA dUdha pilAnA cAhiye / sirasakI lakar3IkI dA~tuna karAnI caahiye| sUtikA rogoMkI cikitsA hamane "cikitsA-candrodaya" dUsare bhAga, aThArahaveM adhyAyake pRSTha 422-427 For Private and Personal Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 508 cikitsA-candrodaya / meM likhI hai| makkala-zUlakI cikitsA hamane "svAsthyarakSA" pRSTaH 232-233 meM likhI hai| lekina jinake pAsa "svAsthyarakSA" na hogI, ve takalIpha pAyeMge; isaliye hama use yahA~ bhI likhe dete haiN| makala shuul| baccA aura jeranAlake yonise bAhara Ate hI, agara dAI prasUtAkI yoniko tatkAla bhItara dabA nahIM detI, dera karatI hai, to prasUtAkI yonimeM vAyu ghusa jAtI hai| vAyuke kupita honese hRdaya aura per3a meM zUla calatA, peTapara aphArA A jAtA evaM aise hI aura bhI vAyuke vikAra ho jAte haiN| vAyuke yonimeM ghusa jAnese hRdaya, sira aura per3a meM jo zUla calatA hai, use "makala' kahate haiN| ___ "bhAvaprakAza" meM likhA hai,--prasUtA striyoMke rukSa kAraNoMse bar3hI huI vAyu-tIkSNa aura uSNa kAraNoMse sukhAye hue khUnako rokakara, nAbhike nIce, pasaliyoMmeM, mUtrAzayameM athavA mUtrAzayake Uparake bhAgameM gA~Tha utpanna karatI hai| isa gA~Thake honese nAbhi, mUtrAzaya aura peTameM darda calatA hai, pakvAzaya phUla jAtA aura pezAba ruka jAtA hai| . isI rogako "makala' kahate haiN| cikitsA / (1) javAkhArakA mahIna cUrNa suhAte-suhAte garama jala yA ghIke sAtha pInese makkala ArAma hotA hai| (2) pIpara, pIparAmUla, kAlImirca, gajapIpara, soMTha, cItA, cavya, reNukA, ilAyacI, ajamoda, sarasoM, hIMga, bhAraMgI, pAr3ha, indrajau, jIrA, bakAyana, curanahAra, atIsa, kuTakI aura bAyabiDaGga--ina 21 davAoMko "pippalyAdi gaNa" kahate haiM / inake kAr3hemeM "seMdhAnona" DAlakara pInese makkala zUla, golA, jvara, kapha aura vAyu qataI naSTa ho jAte haiM tathA agni dIpana hotI aura Ama paca jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsuutikaa-cikitsaa| 506 (3) soMTha, mirca, pIpara, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara aura dhaniyA,-ina sabake cUrNako, purAne gur3ameM milAkara, khAnese makala zUla ArAma ho jAtA hai| sUtikA roga-nAzaka nusakhe / (1) saubhAgya zuNThI pAka / ghI 8 tole, dUdha 128 tole, cInI 200 tole aura pisI-chanI soMTha 32 tole,-ina sabako ekatra milAkara, gur3akI vidhise, pakAo / jaba pakanepara Ave isameM dhaniyA 12 tole, sauMpha 20 tole, aura bAyabiDaGga, sapheda jIrA, soMTha, golamirca, pIpara, nAgaramothA, tejapAta, nAgakezara, dAlacInI aura choTI ilAyacI pratyeka cAra-cAra tole pIsa-chAnakara milA do aura phira pakAo / jaba taiyAra ho jAya, kisI sApha bAsanameM rakha do| isake sevana karanese pyAsa, vamana, jvara, dAha, zvAsa, zotha, khA~sI, tillI aura kRmi-roga nAza ho jAte haiN| (2) saubhAgya zuNThI modaka / kaserU, siMghAr3e, padma-bIja, mothA, sapheda jIrA, kAlA jIrA, jAyaphala, jAvitrI, loMga, zailaja-zilAjIta, nAgakezara, tejapAta, dAlacInI, kacUra, dhAyake phUla, ilAyacI, soA, dhaniyA, gajapIpara, pIpara, golamirca aura zatAvara-ina 22 davAoMmeMse hareka cAra-cAra tole, lohA-bhasma 8 tole, pisI-chanI soMTha eka sera, mizrI Adhasera, ghI eka sera aura dUdha ATha sera taiyAra kro| kUTane-pIsane yogya davAoMko kUTa-pIsa-chAna lo; phira cauthe bhAgameM likhe pAkoMkI vidhise laDDU banA lo| isameMse chai-cha mAze pAka khAnese sUtikA-janya atisAra, grahaNI Adi roga zAnta hokara agni vRddhi hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 510 cikitsA-candrodaya / (3) jIrakAdya modaka / safeda jIrA 32 tole, soMTha 12 tole, dhaniyA 12 tole, sovA 4 tole, ajavAyana 4 tole aura kAlA jIrA 4 tole-inako pIsa-chAnakara, 8 sera dUdha, 6 sera cInI aura 32 tole ghImeM milAkara pkaao| jaba pakanepara Ave, isameM trikuTA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, bAyabiDaGga, cavya, cItA, mothA aura lauMgakA pisA-chanA cUrNa aura milA do| isase sRtikAjanya grahaNI roga nAza hokara agni vRddhi hotI hai| (4) paJcajIraka pAka / sapheda jIrA, kAlA jIrA, soyA, sauMpha, ajamoda, ajavAyana, dhaniyA, mothA, soMTha, pIpara, pIparAmUla, cItA, hAUbera, beroMkA cUrNa, kUTa aura kabIlA--pratyeka cAra-cAra tole lekara pIsa-chAna lo| phira gur3a 400 tole yA pA~ca sera, dUdha 128 tole aura ghI 16 tole lekara, sabako milAkara pAkakI vidhise pAka banA lo / isake khAnese sUtikAjanya jvara, kSaya, khA~sI, zvAsa, pANDu, dubalApana aura bAdIke roga nAza hote haiN| (5) sUtikAntaka rasa / zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, abhraka-bhasma aura tAmbA-bhasma, ina sabako barAbara-barAbara lekara khulakur3Ike rasameM ghoTakara, ur3ada-samAna goliyA~ banAkara, chAyAmeM sukhA lo| isa rasako adarakhake svarasake sAtha sevana karanese sUtikAvasthAkA jvara, pyAsa, aruci, agnimAMdya aura zotha Adi roga nAza ho jAte haiN| (6) pratApalaMkezvara rasa / zuddha pArA 1 tole, abhraka bhasma 1 tole, zuddha gandhaka 1 tole, pIpara For Private and Personal Use Only
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsuutikaa-cikitsaa| 511 3 tole, loha-bhasma 5 tole, zaGkha-bhasma 8 tole, pArane kaNDoMkI rAkha 16 tole aura zuddha mIThA viSa eka tole-ina sabako ekatra ghoTa lo| isameMse 2 rattI rasa zuddha gUgala, giloya, nAgaramothA aura triphaleke sAtha milAkara denese prasUta roga aura dhanurvAta roga nAza ho jAte haiN| adarakhake rasake sAtha denese sannipAta aura bavAsIra roga nAza ho jAte haiN| bhinna-bhinna anupAnoMke sAtha yaha rasa saba tarahake atisAra aura saMgrahaNIko nAza karatA hai / yaha rasa svayaM jagatmAtA pArvatIne kahA hai| (7) vRhat sUtikA vinoda rasa / soMTha 1 tole, golamirca 2 tole, pIpara 3 tole, seMdhAnona 6 mAze, jAvitrI 2 tole aura zuddha tUtiyA 2 tole-ina sabako milAkara nirguNDIke rasameM 3 ghaNTe taka kharala karake rakha lo / isa rasake mAtrAse sevana karanese taraha-tarahake sUtikA roga nAza ho jAte haiM / (8) sUtikA gajakesarI rasa / zuddha pArA, zuddha gandhaka, zuddha abhraka bhasma, sonAmakkhIkI bhasma,. trikuTA aura zuddha mIThA viSa-sabako barAbara-barAbara lekara, kharala karake rakha lo / mAtrA 4 rattIkI hai / isako ucita anupAnake sAtha sevana karanese sUtikA-janya grahaNI, mandAgni, atisAra, khA~sI aura zvAsa ArAma hote haiN| (8) hemasundara taila / dhatUreke gIle phala pIsakara, caugune kar3ave telameM DAlakara pkaao| koI 25 minaTa meM "hemasundara taila" bana jAyagA / yaha taila mAliza karanese duSTa pasIne Ane aura sRtikA rogoMko nAza karatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 512 cikitsA-candrodaya / wwwww g2arIbI nusakhe / (10) padmamUla, mothA, giloya, gandhAlI, soMTha aura bAlAinake kAr3hemeM 6 mAze zahada milAkara pInese sUtikA jvara aura vedanA nAza ho jAte haiN| (11) soMTha, kAkar3AsiMgI aura pIparAmUla-inako ekatra milAkara sevana karanese prasatikA jvara aura vAta roga naSTa ho jAte haiN| (12) dazamUlake kAr3hemeM pIpaloMkA cUrNa DAla aura kucha garama karake pInese bar3hA huA prasUtikA roga bhI zAnta ho jAtA hai| (13) hIMga, pIpara, donoM pAr3hala, bhAraGgI, medA, soMTha, rAsnA, atIsa aura cavya ina sabako milAkara pIsa-kUTa-chAna lo| isake sevana karanese yonikA zUla miTakara yoni narma ho jAtI hai / ___ (14 ) bela aura bhA~garekI jar3oMko silapara pAnIke sAtha pIsakara, madirAke sAtha pInese yoni-zUla tatkAla nAza ho jAtA hai| (15) ilAyacI aura pIpara-barAbara-barAbara lekara pIsa-chAna lo| isameM thor3A-sA kAlAnona DAlakara madirAke sAtha, pInese yoni-zUla nAza ho jAtA hai| . (16) bijaure nIbUkI jar3a, motiyAkI jar3a, belagirI aura nAgaramothA--inako ekatra pIsakara lepa karanese prasUtAkA ziroroga nAza ho jAtA hai| (17) soMTha, mirca, pIpara, pIparAmUla, devadAru, cavya, cItA, haldI, dAruhaldI, hAUbera, sapheda jIrA, javAkhAra, seMdhAnona, kAlAnona aura kaciyAnona, inako barAbara-barAbara lekara, silapara jalake sAtha pIsakara, garama jalake sAtha lenese sukhase pAkhAnA ho jAtA hai| (18) paMcamUlakA kAr3hA banAkara, usameM seMdhAnona DAlakara suhAtAsuhAtA pInese sUtikA roga nAza ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsuutikaa-cikitsaa| 513 : (16) paMcamUlake kAr3hemeM garama kiyA huA lohA bujhAkara pInese sUtikA roga nAza ho jAtA hai| (20) vAruNI madirAmeM garama kiyA huA lohA bujhAkara, usa madirAko pInese sUtikA roga nAza ho jAtA hai| (21) agara prasUtAke zarIrameM vedanA ho, to sAgaunakI chAla, hIMga, atIsa, pAr3ha, kuTakI aura tejabalakA kAr3hA, kalka yA cUrNa 'ghI" ke sAtha lenese doSoMkI zAnti hokara vedanA nAza hotI hai| (22) pIpara, pIparAmUla, soMTha, ilAyacI, hIMga, bhAraGgI, ajamoda, baca, atIsa, rAsnA aura cavya- ina davAoMkA kalka yA cUrNa "ghI"meM bhUnakara sevana karanese doSoMkI zAnti hokara vedanA nAza hotI hai| - ( 23) agara zarIrameM darda ho, to dazamUlakA kAr3hA sUtikAko pilaao| (24) agara khA~sI ho to "sUtikAntaka rasa" sevana kraao| (25) agara atisAra yA saMgrahaNI ho, to "jIrakAdya modaka" yA "saubhAgya zuNThI modaka" sevana kraao|| strIkI yonike ghAva vagairaHkA ilAja / tUmbIke patte aura lodha-barAbara-barAbara lekara, khUba pIsakara yonimeM lepa kro| isase yonike ghAva tatkAla miTa jAte haiM / DhAkake phala aura gUlarake phala--inheM tilake telameM pIsakara yonimeM lepa karanese yoni dRr3ha ho jAtI hai| prasava honeke bAda agara peTa bar3ha gayA ho, to strI 21 dina taka savere hI pIparAmUlake cUrNako dahI meM gholakara pIve / For Private and Personal Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 514 cikitsA-candrodaya / X2202 stana kaThora karane ke upaay| zrIparNIkI chAlake kalka aura usIke pattoMke svarasake sAtha tela pakAkara, zIzI meM rakha lo| isa telameM eka sAfa kapar3A bhigo-bhigokara, eka mahIne taka, stanoMpara bA~dhanese striyoMke gire hue DhIle-ThAle stana puSTa aura kaThora ho jAte haiM / kahA hai: zrIparNIrasakalkAbhyAMtailaMsiddha tilodbhavam / tattalaM tUlakenaiva stanasyopari dApayet / patitAvutthitausyAtAmaMganAyAH payodharau // noTa-zrIparNI-aranI yA ganiyArIko kahate haiN| para kaI TIkAkAroM ne isakA artha vijaurA yA zAliparNI likhA hai / kaha nahIM sakate, yaha kahA~ taka ThIka hai| yaha nusakhA cakradatta, vRnda aura vaidya-vinoda prabhuti aneka granthoM meM milatA hai| yadyapi hamane parIkSA nahIM kI hai, tathApi ummIda hai ki, yaha solaha Ane kAragara ho / jaba ise banAnA ho, zrIparNIkI chAla lAkara, silapara pIsakara, kalka banA lo aura isIke pattoMko pIsakara svarasa nicor3a lo| jitanI lugadI ho usase dUnA svarasa aura svarasase dUnA tela-kAle tiloMkA tela-lekara kalaIdAra, bartanameM rakhakara, mandI-mandI zrAgase pakA lo aura chAnakara zIzImeM rakha lo / phira Upara likhI vidhise isameM kapar3A tara kara-karake nitya stanoMpara bA~dho / (2) cUhekI carabI, sUarakA mAMsa, bhaisakA mAMsa aura hAthIkA mAMsa-ina sabako milAkara, stanoMpara malanese stana kaThora aura puSTa ho jAte haiN| (3) kamalagaTTe kI garIko mahIna pIsa-chAnakara, dUdha-dahIke sAtha pInese khUba dUdha AtA aura bur3hApemeM bhI stana kaThora ho jAte haiN| noTa--kamalagaTToMko rAtake samaya, pAnI meM bhigo do aura savere hI cAkUse unake chilake utAra lo / bhIge hue kamalagaTToMke chilake AsAnIse utara Ate haiN| chilake utArakara, unake bhItarakI harI-harI pattiyoMko nikAlakara pheMka do| kyoMki vaha hAni kAraka hotI haiM / isake bAda unheM khUba sukhAkara, kUTa-pIsa aura For Private and Personal Use Only
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa-prsuutikaa-cikitsaa| 515 chAna lo / yaha uttama cUrNa hai / isa cUrNake bajAnusAra, ucita mAtrAmeM dahIdUdhake sAtha lagAtAra kucha dina khAne se stanoMmeM khUba dUdha AtA aura ve kaThora bhI ho jAte haiN| (4) gAyakA gho, bhaisakA ghI, kAlI tilIkA tela, kAlI nizotha, kRtAJjalI, baca, soMTha, golamirca, pIpara aura haldI-ina dasoM davAoMko ekatra pIsakara kucha dina nasya lenese ekadamase gire hue stana bhI uTha Ate haiN| (5) baccA jananeke bAdake pahale Rtu-kAlameM, cA~valoMke pAnI yA dhovanakI nasya lenese gire hue DhIle stana uTha Ate aura kaThora ho jAte haiN| yaha nasya RtukAlake pahale dinase 16 dina taka sevana karanI caahiye| eka-do dinameM lAbha nahIM ho sakatA / vidyApatijI bhI yahI bAta kahate haiM: ArtavasnAnAdivasAt SoDaSAhaM niraMtaram / taNDulodakanasyena kAThinyaM kucayoH sthirm|| jisa dinase strI rajasvalA ho, usa dinase solaha dina taka barAbara cA~valoMke dhovanakI nasya le, to usake gire hue stana kaThora aura puSTa ho jaayN| (6) bhaisakA naunI ghI, kUTa, khireMTI, baca aura bar3I khireMTI ina sabako pIsakara stanoMpara lagAnese stana kaThora aura puSTa ho jAte haiM / bar3he hue peTako choTA karane kA upAya / (7) pIparoMko mahIna pIsa-chAnakara, mathita nAmaka mATheke sAtha pInese canda rojameM prasUtAkI kukSi yA kokha daba yA ghaTa jAtI hai| (8) mAdhavIkI jar3a mahIna pIsa-chAnakara, mathita-mATheke sAtha pInese kucha dinoM meM prasUtAkA peTa choTA aura kamara patalI ho jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / (6) mAlatIkI jar3ako mATheke sAtha pIsakara, phira usameM ghI aura zahada milAkara sevana karanese prasUtAkA bar3hA huA peTa choTA ho jAtA hai| . (10) Amale aura haldIko ekatra pIsa-chAnakara sevana karanese prasUtAkA bar3hA huA peTa choTA ho jAtA hai / stana aura stanya-roganAzaka upaay| NORDC9514 stana rogake kAraNa aura bheda / Ye % dhavAlI yA binA dUdhavAlI strIke stanoMmeM doSa pahu~cadU kara khUna aura mAMsako dUSita karake "stana roga" karate * haiN| yaha stana roga kanyAoMko nahIM hotaa| kyoMki kanyAoMke stanoMkI dhamanI rukI huI hotI hai, isaliye unameM doSoMkA saJcAra nahIM hotA aura isIse unake stanako stana-roga nahIM hote| "suzrata meM likhA hai: dhamanyaH saMvRtadvArAH kanyAnAM stanasaMzritAH / doSApaharaNAstAsAM na bhavanti stanAmayAH // baccA jananevAlI--prasUtA aura garbhavatI striyoMkI dhamaniyA~ svabhAvase hI khula jAtI haiM, isIse srAva karatI haiM, yAnI unameMse dUdha nikalatA hai| pA~ca tarahake stanarogoMke lakSaNa, rudhira-janya vidradhiko chor3akara, bAharakI vidradhike samAna hote haiN| stana roga pA~ca taraha ke hote haiM: (1) vAtajanya / (2) pittajanya / For Private and Personal Use Only
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA--prasUtikA-cikitsA / 517 (3) kaphajanya / (4) sannipAta-janya / (5) Agantuka | noTa-coTa lagane yA zalyase jo stana-roga hote haiM, vaha bhAgantuka kahalAte haiM / rudhirake kopase stana roga nahIM hote, yaha svabhAvakI bAta hai| hikamatake granthoM meM likhA hai- khUna calatA-calatA stanoMkI choTI nasoMmeM garamI, sardI yA aura kAraNoMse rukakara sUjana paidA kara detA hai| usa samaya pIr3A hotI aura jvara car3ha pAtA hai / isa dazAmeM bar3I takalIfa hotI hai / bahuta bAra bAlakake sirakI coTa laganese bhI nasoMkA muMha banda hokara pIr3A khar3I ho jAtI hai| cikitsA vidhi / agara stanoMmeM sUjana ho, to vaidya vidradhi rogake anusAra ilAja kare; parantu seka Adi svedana-karma kabhI na kare / stanarogameM pittanAzaka zItala padArtha prayoga kare aura jauMka lagAkara kharAba khUna nikAle / stanapIr3A nAzaka nusakhe / (1) indrAyaNakI jar3a pAnI yA bailake mUtrameM ghisakara lepa karanese stanoMkI pIr3A aura sUjana turanta miTa jAtI hai| (2) agara stanoM meM khujalI, phor3A, gA~Tha yA sUjana vagairaH ho jAya, to zItala davAoMkA lepa kro| 108 bAra dhoye huye makkhanameM murdAsaMga aura sindUra pIsa-chAna kara milA do aura use phira 21 bAra dhoo / isake bAda use stanoM para lagAdo / isa lepase phor3e-phunsI aura ghAva Adi saba ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai| (3) jauMka lagavAkara kharAba khUna nikAla denese stana-pIr3AmeM jaldI lAbha hotA hai| .. (4) haldI aura ghIgvArakI jar3a pIsakara stana para lagAnese stanaroga nAza ho jAte haiM / kisIne kahA hai: For Private and Personal Use Only
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 518 cikitsA-candrodaya / .. kumArikArasaleMpo haridrAraja sAnvitaH / / kavoSNaH stanazothasya nAzanaH sarvasammataH // ghIgvArake pITheke rasameM haldIkA cUrNa DAlakara garama kara lo| phira suhAtA-suhAtA stanoMkI sUjanapara lepa kara do / isase sUjana phaurana utara jaaygii| (5) karkoTaka aura jaTAmA~sIko pIsakara stanoMpara lepa karanese jAdU kI taraha ArAma hotA hai| (6) nibauliyoMke telake samAna aura koI davA stanapAka miTAnevAlI nahIM hai| yAnI stana pakate hoM, to unapara nibauliyoMkA tela cupar3o / kahA hai-- stanapAkaharaM nimbatailatulyaM na cAparam / (7) agara bAlaka stanoMko dA~toMse kATatA ho, to cirAyatA pIsakara stanoMpara lagA do| noTa-stana-pIr3A nAzaka aura nusakha' "cikitsA-candrodaya" dUsare bhAgake pRSTha 428-430 meM dekhiye / dugdha-cikitsA / strIkA dUdha vAtAdi doSoMke kupita honese dUSita ho jAtA hai| agara bacA dUSita dUdha pItA hai, to bImAra ho jAtA hai| - vAta-dUSita dUdhake lakSaNa / agara dUdha pAnImeM DAlanese pAnImeM na mile, Upara tairatA rahe aura kasailA svAda ho, to use vAyuse dUSita smjho| pitta-dUSita dRdhake lakSaNa / ... agara dUdhameM kar3avA, khaTTA aura namakIna svAda ho tathA usameM pIlI rekhA hoM, to use pitta-dUSita smjho| For Private and Personal Use Only
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa--prsuutikaa-cikitsaa| 516 kapha dRSita dUdhake lakSaNa / agara dUdha gAr3hA aura lasadAra ho tathA pAnImeM DAlanese DUba jAya, to use kapha-dUSita samajho / tridoSa-dUSita dUdhake lakSaNa / agara do doSoMke lakSaNa dIkheM, to dUdhako do doSoMse aura tIna doSoMke lakSaNa hoM, to tIna doSoMse dUSita smjho| kisIne likhA hai-agara dUdha Ama sameta, malake samAna, pAnI-jaisA, aneka raMgavAlA ho aura pAnI meM DAlanese AdhA Upara rahe aura AdhA nIce calA jAya, to use tridoSaja samajho / . uttama dUdhake lakSaNa / / jo dUdha pAnImeM DAlanese mila jAya, pANDuraGgakA ho, madhura aura nirmala ho, vaha nirdoSa hai / aisA hI dUdha bAlakake pIne yogya hai| bAlakoMke rogoMse dUdhake doSa jAnane kI tarakIya / agara dUdha pInevAle bAlakakI AvAz2a baiTha gaI ho, zarIra dubalA ho gayA ho, usake malamUtra aura adhovAyu ruka jAte hoM, to samajho ki dUdha vAyuse dUSita hai| agara bAlakake zarIrameM pasIne Ate hoM, patale dasta lagate hoM, kAmalA roga ho gayA ho, pyAsa lagatI ho, sAre zarIrameM garamI lagatI ho tathA pittakI aura bhI takalIpheM hoM, to samajho ki dUdha pittase dUSita hai| . agara bAlakake muMhase lAra bahuta giratI ho, nIMda bahuta AtI ho, zarIra bhArI rahatA ho, sUjana ho, netra Ter3he hoM aura vaha vamana yA kaya karatA ho, to samajho ki dUdha kaphapse dUSita hai / ........ .. For Private and Personal Use Only
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / wwwwwwwww dUdha zuddha karanekA upaay| (1) agara dUdha vAyuse dUSita ho, to mAtA yA dhAyako tIna dina taka dazamUlakA kAr3hA pilaao| (2) agara dUdha pittase dUSita ho, to mA~ko giloya, zatAvara, paravalake patte, nImake patte, lAla candana aura anantamUlakA kAr3hA mizrI milAkara pilaao| (3) agara dUdha kaphase dUSita ho, to mA~ko triphalA, mothA, cirAyatA, kuTakI, bamaneTI, devadAru, baca aura akuvanakA kAr3hA pilaao| noTa-do doSa aura tIna doSoMse dUSita dUdha ho, to do yA tIna doSoMkI davAeM milAkara kAr3hA banAno aura pilAo / (4) paravalake patte, nImake patte, vijayasAra, devadAru, pAThA, maror3aphalI, giloya, kuTakI aura soMTha-inakA kAr3hA pilAnese kisI bhI doSase dUSita dUdha zuddha ho jAtA hai / dUdha bar3hAnevAle nusakhe / (1) sapheda jIrA aura sA~ThI cA~vala, dUdhameM pakAkara, kucha dina pInese stanoMmeM dUdha bar3ha jAtA hai / parIkSita hai| dUdha kama honeke kaarnn| stanoMmeM dUdha kama pAneke mukhya ye kAraNa haiM:(1) strIkI kmj'orii| (2) strIko ThIka bhojana na milanA / noTa-agara strI kamaz2ora ho, to use tAqata bar3hAne vAlI davA aura puSTikAraka bhojana do| (2) sapheda jIrA, nAnakhvAha aura namaka-saGga--inako barAbarabarAbara lekara aura mahIna pIsa-chAnakara, dahImeM milAkara khAnese stanoMmeM dUdha bar3hatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsaa--prsuutikaa-cikitsaa| 521 - (3) ajamoda, anIsU, bojIdA~ aura turuma soyA-inako pIsachAna aura zahadameM milAkara, mAtrAke sAtha sevana karanese stanoMmeM dUdha bar3ha jAtA hai| (4) arka svarNavallI sevana karanese dUdha bar3hatA aura mastakazUla ArAma ho jAtA hai| (5) arka somavallI pInese stanoMmeM dUdha bar3ha jAtA hai / yaha rasAyana hai| (6) kamalagaTToMkA pisA-chanA cUrNa dUdha aura dahIke sAtha khAnese stanoM meM khUba dUdha AtA hai| (7) kevala vidArIkandakA svarasa pInese stanoMmeM khUba dUdha AtA hai| (8) dUdhameM sapheda jIrA milAkara pInese stanoM meM khUba dUdha AtA hai / kahA hai: akSIrA strI pibejjIraM sakSIraM sA payasvinI / binA dUdhavAlI strI agara dUdhameM jIrA pIve, to dUdhavAlI ho jAya / (6) zatAvarako dUdhameM pIsakara pInese stanoMmeM dUdha bar3hatA hai| (10) garama dUdhake sAtha pIparoMkA pisA-chanA cUrNa pInese stanoMmeM dUdha bar3hatA hai| (11) banakapAsakI jar3a aura IkhakI jar3a-donoM barAbarabarAbara lekara kA~jImeM pIsa lo| isameMse 6 mAze davA khAnese stanoMmeM dUdha bar3hatA hai| (12) haldI, dAruhaldI, indrajau, muleThI aura cakabar3a--ina pA~coMko milAkara do yA ar3hAI tole lekara kAr3hA banAne aura pInese stanoMmeM dUdha bar3ha jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir :522 cikitsaa-cndrody| (13) baca, atIsa, mothA, devadAru, soMTha, zatAvara aura anantamUla-ina sAtoMko milAkara kula do yA ar3hAI tole lo aura kAr3hA banAkara strIko pilAo / isa nusakhnese stanoM meM dUdha bar3ha jAtA hai| (14) safeda jIrA do tole, ilAyacIke bIja eka tole, mag2az2a khIrekA bIsa dAnA aura mag2ajakadda bIsa dAnA--ina sabako pIsakUTakara chAna lo| isa davAke sevana karanese stanoM meM dUdha bar3hatA aura zuddha--nirdoSa hotA hai| ___ sevana-vidhi--agara jAr3ekA mausama ho, to eka-eka mAtrAmeM pisI mizrI milAkara strIko pha~kAo aura Uparase bakarIkA dUdha pilA do| agara mausama garamIkA ho, to isa davAko silapara ghoTa-pIsakara 'pAnImeM chAna lo, pIche zarbata nIlophara milAkara pilA do / kevala zarbata nIlophara pilAnese hI dUdha bar3ha jAtA hai| noTa-naM. 1, 6, 7, 8, 6 aura 10 ke nusatra parIkSita haiN| naM0 11, 12 aura 13 bhI acche haiN| RtukArudhira adhika bahanA banda karaneke upAya / Hease% ba rajodharmake dinoMko chor3akara, strIkI yonise khUna *ja giratA hai; yAnI niyata dinoMko chor3akara, pIche bhI khUna GR giratA hai, to bola-cAlakI bhASAmeM use "paira par3ane yA paira jArI hone kA roga kahate haiM / hakIma loga isa rogako "istakhAsA" kahate haiM / hamAre yahA~ isa rogakA vahI ilAja hai, jo pradara rogakA hai| phira bhI hama nIce canda g2arIbI nusane For Private and Personal Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RA strIrogoMkI cikitsA-paira jArI honekA ilaaj| 523 aise khUnako banda karaneke lie likhate haiM / agara yonise khUna giratA ho, to nIceke nusatroM se kisI ekase kAma loH (1) chAtiyoMke nIce soMgI lgaao| (2) bakAyanakI koMpaloMkA eka tole svarasa piio| (3) kapAsake phUloMkI rAkha hathelI-bhara, nitya, zItala jalake sAtha phaaNko| (4) kur3ekI chAla sAta mAze kUTa-chAnakara aura thor3I cInI milAkara pAnIke sAtha phA~ko / (5) masUra, arahara aura ur3ada--tInoM do tole aura sA~ThI cA~vala eka tole--cAroMko jalAkara rAkha kara lo| isameMse hathelI-bhara rAkha savere-zAma phA~kanese yonise khUna bahanA, paira calanA yA paira jArI honA banda ho jAtA hai| (6) jale hue cane, taja aura lodha--barAbara-barAbara lekara pIsa lo aura phira sabakI barAbara cInI milA do| isameMse hathelI-hathelIbhara phaaNko| (7 ) rAlako mahIna pIsakara aura usameM barAbarakI zakkara milAkara phaaNko| ___(8) choTI duddhIko kUTa-chAnakara rakha lo aura hara savere usameM se hathelI-bhara phaaNko| (6) asagandhako kUTa-pIsa aura chAnakara rakha lo| phira usameM barAbarakI mizrI pIsakara milA do| usameMse eka tole davA zItala jalake sAtha roz2a phaaNko| (10) babUlakA goMda bhUna lo| phira usameM barAbarakA gerU milA do aura pIsa lo| usameM se 7 // mAze davA hara savere phaaNko| ... (11) hArasiMgArakI koMpaleM jalake sAtha silapara pIsakara, bhA~gakI taraha pAnImeM chAnakara pI lo / For Private and Personal Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / (12) multAnI miTTI pAnImeM bhigo do| phira usakA nitarA huA pAnI dinameM kaI bAra piio| (13) sUkhA aura purAnA dhaniyA eka hathelI-bhara auTA lo aura chAnakara piilo| (14) kacanArakI kalI, harA gUlara, khuraphekA sAga, masUrakI dAla aura paTasanake phUla--ina sabako pakAkara lAla cA~valoMke bhAtake sAtha khaao| (15) anArakI chAla auTAkara eka tole-bhara piio| (16) gadhekI lIda sukhAkara aura poTalImeM bA~dhakara yonimeM rkho| . (17) chai mAze gerU aura 6 mAze selakhar3I ekatra pIsakara pAnIke sAtha phaaNko| (18) chai mAze mAlatIke phUla aura 6 mAze zakara milAkara phA~ko / (16) baiMganakI koMpaleM pAnI meM ghoTa-chAnakara piio| (20) zuddha zaGkha, jIrA aura mizrI barAbara-barAbara lekara pIsachAna lo| isameMse 6 mAze roz2a khAnese khUna giranA banda ho jAtA hai / parIkSita hai| (21) sUkhI bakarIkI maiMganI pIsakara aura poTalImeM rakhakara usa poTalIko garbhAzayake mukhake pAsa rkho| agara isameM thor3A-sA "kundara" bhI milA do, to aura bhI acchA / . (22) sAta hArasiMgArakI koMpaleM aura sAta kAlImirca pAnImeM pIsa-chAnakara pI lo| (23) bhunA jIrA aura kaccA jIrA lekara aura lAla cA~valoMke bIcameM pIsakara bhagameM rkho| isase phaurana khUna banda ho jAtA hai| parIkSita hai| (24) rasauta 1 mAze, rAla 1 mAze, babUlakA goMda 1 mAze aura supArI 2 // mAze,-inako silapara pAnIke sAtha pIsakara eka For Private and Personal Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strI-rogoMkI cikitsA-paira jArI honekA ilaaj| 525 eka mAzekI TikiyA~ banA lo / inameMse 2 / 3 TikiyA~ khAnese khUna banda ho jAtA hai| (25) gAyake pA~ca sera dUdhameM eka pAva cikanI supArI pIsakara milA do aura auTAo / jaba auTa jAya, usameM Adhasera cInI DAla do aura cAzanI karo / phira choTI mAI 5 // mAze, bar3I mAI 52 // mAze, pakI supArIke phUla 105 mAze, dhAyake phUla 105 mAze aura DhAkakA goMda 10 tole-ina sabako mahIna pIsakara kapar3a-chana kara lo / jaba cAzanI zItala hone lage, isa chane cUrNako usameM milA do aura cUlhase utArakara sAfa bartanameM rakha do| mAtrA 20 mAzese 60 mAze taka / isa supArI-pAkake khAnese yonise nadIke samAna bahatA huA khUna bhI banda ho jAtA hai / vijJApana / nIce hama sthAnAbhAvase canda kabhI bhI phela na honevAlI rAmavANa-samAna avyartha aura akratIrakA kAma karanevAlI tIsa sAlakI parIkSita auSadhiyoMke nAma aura dAma likhate haiN| pAThaka avazya parIkSA karake lAbhAnvita hoM aura dekheM ki, bhAratIya jar3I-bUTiyoMse banI huI davAeM a~garejI davAoMse kisI hAlatameM kama nahIM haiM: (1) harivaTI-kaisA bhI atisAra, prAmAtisAra, raktAtisAra aura jvarAtisAra kyoM na ho, dasta banda na hote hoM aura jvara bar3I-bar3I DAkTarI davAoMse bhI kSaNa-bharako vizrAma na letA ho,--ina goliyoMkI 2 mAtrA sevana karate hI apUrva camatkAra dIkhatA hai / dAma // ) zIzI / hara gRhastha aura vaidyako pAsa rakhanI caahiye| (2) zirazUla-nAzaka cUrNa-kaisA hI ghora sira-darda kyoM na ho, isa cUrNakI 1 mAtrA khAnese 15 minaTameM siradarda kA.phUra ho jAtA hai| davA nahIM jAdU hai / 8 mAtrAkA dAma 1) ru| (3) nArAyaNa taila--hAtha-pairoMkA darda, jor3oMkI pIr3A, gaThiyA, pasaliyoMkA darda, aGgakA sUnApana, lakavA, phAlija, eka aGga sUnA ho jAnA, pittI nikalanA, moca AnA vag2araH-vagaraH asplI tarahake vAyu-roga isa telase zrArAma hote haiM / jAr3emeM isakI mAliza karAnese zarIra hRSTa-puSTa aura baliSTa hotA hai.badanameM custI-phurtI zrAtI hai| hara gRhastha aura vaidyake pAsa rahane yogya hai| dAma 1 pAvakA 3) ru0 / For Private and Personal Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 526 cikitsA-candrodaya / CAUS 496 Wwwwww WKWwwwxwwwwwwRDA NAVANA nara-nArI kI jananendriyoMkA vrnnn| WAM narakI jananendriyA~ / puruSa aura strIke jo aGga santAna paidA karaneke kAmameM Ate haiM, unheM "jananendriyA~' kahate haiN| jaise liMga aura bhaga / puruSa aura strI donoMkI jananendriyA~ eka tarahakI nahIM hotI / unameM bar3A bheda hai| donoM hI kI jananendriyA~ do-do tarahakI hotI haiM:-(1) bAharase dIkhanevAlI aura (2) bAharase na diikhnevaalii| bAharase dIkhanevAlI jnnendriyaaN| puruSakA zizna yA liMga aura aNDakoSameM laTakate hue aNDa-ye bAharase dIkhanevAlI puruSakI jananendriyA~ haiN| puruSakI taraha strIkI bhaga bAharase dIkhanevAlI jananendriya hai / bhagakI nAka, bhagake hoTha aura yonidvAra prabhRti bhI bhagake hisse haiM / ye bhI bAharase dIkhate haiN| bhItarI jnnendriyaaN| puruSa aura strI donoMkI bhItarI jananendriyA~ vastigahvara yA per3a kI polameM rahatI haiM, isIse dIkhatI nahIM / zukrAzaya, zukrapraNAlI, prosTeTa aura ziznamUla-granthi-ye puruSakI per3a kI polameM rahanevAlI bhItarI jananendriyA~ haiN| isI taraha Dimbagranthi, Dimba pranAlI, garbhAzaya aura yoni-ye strIke per3a kI polameM rahanevAlI jananendriyA~ haiN| For Private and Personal Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / zizna yA liNg| zizna yA liGga mardake zarIrakA eka aGga hai / isImeM hokara mUtra mUtrAzayase vAhara AtA hai aura isIse puruSa strIse maithuna karatA hai| jaba liGga DhIlA, zithila yA soyA rahatA hai, taba vaha tIna yA cAra iJca lambA hotA hai / jaba puruSa strIko dekhatA, chUtA yA AliMgana karatA hai, taba use harSa hotA hai / usa samaya usakI lambAI bar3ha jAtI hai aura vaha pahalese khUba kar3A bhI ho jAtA hai| agara isa samaya vaha sakhta na ho jAya, to yonike bhItara jA hI na sake / jina puruSoMkA liGga hastamaithuna Adi kukarmoMse DhIlA ho jAtA hai, vaha maithuna kara nahIM sakate / maithunake liye liGgake sakhta hone kI jarUrata hai| zizna-maNi / liGgake agale bhAgako maNi yA supArI athavA ziznamuNDaliGgakA sira kahate haiM / isameM eka cheda hotA hai / usa chedameM hokara hI mUtra aura vIrya bAhara nikalate haiM / isa supArIke Upara camar3I hotI hai, jise supArIkA ghU ghaTa bhI kahate haiM / yaha haTAnese Uparako haTa jAtI aura phira khIMcanese supArIko Dhaka letI hai| jaba yaha camar3I yA cUMghaTakI khAla taMga hotI hai, taba haTAnese nahIM haTatI; yAnI ghUghaTa bar3I muzkilase khulatI hai / maithunake samaya isake haTa jAnekI z2arUrata rahatI hai| agara isake binA haTe maithuna kiyA jAtA hai, to puruSako bar3I takalIpha hotI hai aura maithuna-karma bhI acchI taraha nahIM hotaa| isIse bahutase AdamI taGga Akara, ise musalamAnoMkI taraha kaTavA DAlate haiN| kaTavA denese koI hAni nahIM hotii| musalamAnoMmeM to isakA dastUra hI ho gayA hai / bAja-bAz2a aukAta choTe-choTe bAlakoMkI yaha camar3I agara taGga hotI hai, to unheM bar3A kaSTa hotA hai / jaba unakI pAlane For Private and Personal Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 528 cikitsaa-cndrody| vAlI saphAI karaneke liye isa cUMghaTako kholatI hai, taba ve rote-cIkhate haiM aura kabhI-kabhI pezAba karate samaya kiMcchate aura cillAte haiN| isa maNi yA supArIke pIche gola aura kucha gaharI-sI jagaha hotI hai| vahA~ eka prakArakI badabUdAra cikanI cIz2a jamA ho jAtI hai| yaha cIz2a vahIM banatI rahatI hai| jaba yaha jiyAdA banatI hai yA supArI bahuta dinoM taka dhoI nahIM jAtI, taba yaha bahuta ikaTThI ho jAtI hai aura vahA~se calakara supArIpara bhI A jAtI hai| jo mUrkha liGgako roja nahIM dhote, unakI supArI yA usakI gardana meM isa cikane padArtha se phunsiyA~ ho jAtI haiM / bahuta bAra liGgArza yA upadaMza roga bhI ho jAtAhai / "bhAvaprakAza meM likhA hai: hastAbhighAtAnakhadantaghAtAdadhAvanAdatyupasevanAdvA / yonipradoSAccabhavanti zizne paJcopadaMzA vividhApacAraiH // hAthakI coTa lagane, nAkhUna yA dA~toMse ghAva ho jAne, liGgako na dhone, pazu prabhRtike sAtha maithuna karane aura bAlavAlI yA rogavAlI strIse maithuna karanese pA~ca tarahakA upadaMza yA garamI roga ho jAtA hai / liMgArza honese supArIke nIce murgekI coTIke samAna phunsiyA~ ho jAtI haiN| zizna-zarIra / supArI aura liGgakI jar3ake bIcameM jo liGgakA hissA hai, use liGgakA zarIra kahate haiM / liGgakA kucha bhAga photoM yA aNDa-koSoMke nIce DhakA rahatA hai / ise hI liGgakI jar3a yA zizna-mUla kahate haiN| liGgakA pichalA hissA mUtrAzaya yA vastise milA rahatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / 526 mUtrAzayake nIcale bhAgase lekara supArIke sUrAkhna taka pezAba bahaneke liye eka lambI rAha banI huI hai| ise mUtra-mArga kahate haiN| pezAba AnekA eka dvAra bhItara aura eka bAhara hotA hai| jisa jagahase mUtramArga zurU hotA hai, use hI bhItarakA mUtradvAra kahate haiM aura supArIke chedako bAharakA mUtradvAra kahate haiM / puruSake mUtra-mArgakI lambAI 78 iJca aura strIke mUtramArgakI lambAI Der3ha iJca hotI hai / bhItarI mUtradvArake nIce prosTeTa nAmakI eka granthi rahatI hai / mUtra-mArgakA eka iMca hissA isI granthimeM rahatA hai|| aNDakoSa yA phote liMgake nIce eka thailI rahatI hai, use hI aNDakoSa kahate haiN| saMskRtameM use vRSNa kahate haiN| photoMkI camar3Ike nIce vasA nahIM hotI, para mAMsakI eka taha hotI hai| jaba yaha mAMsa sukar3a jAtA hai, taba yaha thailI choTI ho jAtI hai aura jaba phaila jAtA hai, taba bar3I ho jAtI hai| sardIke prabhAvase yaha mAMsa sukar3atA aura garmIse phailatA hai| bur3hApemeM mAMsake kamajora honese yaha thailI DhIlI ho jAtI aura laTakI rahatI hai| isa aNDakopa yA thailIke bhItara do aNDa yA goliyA~ rahatI haiN| dAhinI taraphavAleko dAhinA aNDa aura bAI taraphavAleko bAyA~ aNDa kahate haiN| aNDakoSa yA aNDoMkI thailIke bhItara eka pardA rahatA hai, usIse vaha do bhAgoMmeM ba~TA rahatA hai / usa pardekA bAharI cihna vaha sevanI hai, jo aNDakoSakI thailIke bIcameM dIkhatI hai| yaha sevanI pIchekI tarapha maladvAra yA gudA aura AgekI tarapha liMgakI supArI taka rahatI hai| isa aNDakoSake bhItara do kar3I-sI goliyA~ hotI haiM, inheM "aNDa" kahate haiN| ye donoM aNDa jisa camar3ekI thailImeM rahate haiM, use "aNDakoSa" kahate haiM / ina aNDoMke Upara eka jhillI rahatI hai / isa jhillIkI For Private and Personal Use Only
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 530 cikitsA-candrodaya / do taha hotI haiM / jaba ina donoM tahoMka bIcameM pAnI-jaisA patalA padArtha jamA ho jAtA hai; taba aNDa bar3e mAlUma hote haiM / usa samaya "jaladoSa" ho gayA hai yA pAnI bhara gayA hai, aisA kahate haiN| - isa aNDako "zukra-granthi" bhI kahate haiN| isameM do-tIna sau choTechoTe koThe hote haiN| ina koThoMmeM bAla-jaisI patalI ATha-nau sau naliyA~ rahatI haiN| ye naliyA~ bahuta hI mur3I huI rahatI haiM aura pIchekI tarapha jAkara eka dUsarese milakara jAla-sA banA detI haiM / isa jAlameMse bIsa yA paJcIsa bar3I naliyA~ nikalatI haiM aura Age calakara ina sabake milanese eka bar3I nalI bana jAtI hai| isIko "zukra-pranAlI" kahate haiN| zukra granthikI naliyA~ vAstavameM choTI-choTI nalIka AkArakI pranthiyA~ haiN| inhIMmeM vIrya banatA hai / isa vIrya yA zukrake mukhya avayava zukrakITa yA zukrANu haiN| ___ aNDakoSako TaTolanese, Uparake hisse meM, eka rassI-sI mAlUma hotI hai; isI rassImeM baMdhe hue aNDa aNDakoSameM laTake rahate haiN| isa rassIko aNDadhAraka rassI kahate haiM / yaha peTa taka calI jAtI hai| kabhI-kabhI usI rAhase antra yA A~toMkA kucha bhAga aNDakoSameM calA AtA hai, taba phote bar3ha jAte haiM / usa samaya "aMtravRddhi" roga ho gayA hai, aisA kahate haiM / shukraashy| likha Aye haiM, ki aNDa yA zukra-pranthimeM zukra yA vIrya banatA hai| yahI zukra zukra-praNAlI dvArA zukrAzayameM Akara jamA hotA hai| phira maithunake samaya, yaha zukrAzayase nikalakara, mUtramArgameM jA pahu~catA aura vahA~se supArIke chedameM hokara yonimeM jA giratA hai| yaha zukrAzaya bhI vastigahvara yA per3a kI polameM, mUtrAzayase lagA rahatA hai| zukrAzayakI do thailI hotI haiM / inake pIche hI malAzaya hai / For Private and Personal Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / 531 zukra yA vIrya / zukra yA vIrya dUdhake-se raMgakA gAr3hA-gAr3hA lasadAra padArtha hotA hai / usameM eka tarahakI gandha AyA karatI hai / agara vaha kapar3epara laga jAtA hai, to vahA~ halake pIle raMgakA dAg2a ho jAtA hai| agara yahI kapar3A Agake sAmane rakhA jAtA yA tapAyA jAtA hai, to usa dAg2akA raMga gaharA ho jAtA hai| vIryase tara kapar3A sUkhanepara sakhta ho jAtA hai| ___ vIrya pAnIse bhArI hotA hai| eka bAra maithuna karanese Adhese savA tole taka vIrya nikalatA hai| vIryake sau bhAgoMmeM 60 bhAga jala, 1 bhAga soDiyama namaka, 1 bhAga dUsarI tarahake namakoMkA, 3 bhAga khaTika prabhRti padArthoMkA aura pA~ca bhAga eka tarahake seloMke hote haiM, jinheM zukrANu yA zukrakITa kahate haiN| zukrANu yA zukrakITa / agara koI tAjA vIryako khurdabIna zIzemeM dekhe, to use usameM bar3I tejIse daur3ate hue kIr3e diikheNge| inhIMko zukrANu, zukrakITa yA sela kahate haiN| santAna inhIMse hotI hai| jinake zukrameM zukrakITa nahIM hote, jinakI zukra-granthiyoMse ye nahIM banate, ve puruSa santAna paidA kara nahIM skte| hA~, binA inake kadAcita maithuna kara sakate haiM / eka bArake nikale hue vIryameM ye kIr3e eka karor3a assI lAkhase lagAkara bAIsa karor3a sATha lAkha taka hote haiN| agara Apa vIryako eka kA~cake gilAsameM rakha deM, to kucha derameM do taheM ho jaayegii| UparakI taha patalI aura dahIke tor3a jaisI hogI, para nIcekI gAr3hI aura dUdhake raMgakI hogii| sAre zukrakITa nIce baiTha jAte haiM, isIse nIcekI taha gAr3hI hotI hai / nIcekI taha jitanI hI gaharI aura gAr3hI hogI, usameM utane hI zukrakITa adhika hoNge| For Private and Personal Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 532 cikitsA-candrodaya / zukrakITakI lambAI eka iMcase hajAraveM bhAga yA pA~casauveM bhAgake jitanI hotI hai / isa kIr3ekA agalA bhAga moTA aura aNDekI-sI zakalakA hotA hai tathA pichalA bhAga patalA aura nokadAra hotA hai / agale bhAgako sira, sirake pIcheke dabe hue bhAgako gardana, bIcake bhAgako zarIra aura zarIrake antima bhAgako duma yA pU~cha kahate haiN| zukrakITa yA vIryake kIr3e vIryake tarala bhAgameM tairA karate haiN| kamajora kIr3e dhIre-dhIre aura tAkatavara tejIse daur3ate phirate haiN| inakI duma pAnI meM tairate hue yA z2amInapara reMgate hue sA~pakI taraha harakata karatI jAna par3atI hai| zukrakITa kaba banane lagate haiM ? zukrakITa caudaha yA pandraha barasakI umrameM banane lagate haiM, parantu isa samayake zukrakITa balavAna santAna paidA karane-yogya nahIM hote / acche zukrakITa bIsa yA paccIsa sAlakI umrameM banate haiN| ataH jo loga choTI umrameM hI maithuna karane lagate haiM, unakI apanI vRddhi ruka jAtI hai aura jo santAna paidA hotI hai, vaha nirbala aura alpAyu hotI hai / isaliye 20-25 varSakI umrase pahale strI-prasaMga na karanA caahiye| ___ zukra-granthiyoMse zukrakITa to banate hI haiM, inake sivA eka aura bar3A kAma hotA hai--eka aura kAmakI cIz2a banatI hai| yadyapi santAna paidA karaneke liye usakI jarUrata nahIM hotI, para vaha khUna meM milakara zarIrake bhinna-bhinna aGgoMmeM pahu~catI aura unheM balavAna karatI hai| hara puruSako zarIra bar3haneke samaya isakI darakAra hotI hai| agara hama kisIke aNDoMko javAnI Anese pahale hI nikAla deM, to vaha acchI taraha na bar3hegA / usake DAr3hI mUMcha vagairaH javAnIke cihna acchI taraha na nikaleMge / baila aura sA~DakA pharka sabhI jAnate haiM / jaba bachar3eke aNDa nikAla lete haiM, taba vaha baila bana jAtA hai| baila na to For Private and Personal Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 533 nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / santAna paidA kara sakatA hai aura na vaha sA~Dake samAna balavAna hI hotA hai| vahI bachar3A aNDa rahanese sA~Da bana jAtA hai aura khUba parAkrama dikhAtA hai; ataH saba aGgoMke pake pahale, ina zukra-granthiyoMaNDoMse zukra banAnekA kAma lenA, apanI aura aulAdakI hAni karanA hai| isaliye 25 sAlase pahale maithuna dvArA yA aura taraha vIrya nikAlanA parama hAnikara hai / isIse suzrutane 24 varSake puruSa aura solaha sAlakI strIko vivAha karake garbhAdhAna karanekI AjJA dI hai, para Ajakala to 13 / 14 sAlakA lar3akA bahU ke pAsa bheja diyA jAtA hai ! usIkA natIjA hai, ki hindU qauma Aja sabase kamajora aura sabase mAra khAnevAlI mazahUra hai| KEERTAIMERARAMMEREAK strIkI jananendriyoMkA vrnnn| MAHARYANAWREVIATEME nArIkI jananendriyA~ / jisa taraha marda ke liGga aura aNDakoSa hote haiM, usI taraha strIke bhaga aura usake dUsare hisse hote haiN| bhaga, bhaga-nAsA, bhagake hoTha aura yonidvAra ye bAharase dIkhate haiM / vastigahvara yA per3a kI polameM Dimbagranthi, DimvapranAlI, garbhAzaya aura yoni-ye hote haiM / ye bAharase nahIM diikhte| bhg| bhagake bIcoM-bIca meM eka darAja-sI hotI hai| usake donoM ora camar3Ike jholase bane hue do kapATa yA kivAr3a-se hote haiM / camar3Ike nIce vasA honekI vajahase ve ubhare hote haiN| agara ye donoM kapATa haTAye jAte haiM, to bhItara do patale-patale kapATa aura dIkhate haiN| isa For Private and Personal Use Only
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 534 cikitsA-candrodaya / taraha bar3e aura choTe do kapATa hote haiN| inako bar3e aura choTe bhagoSTa yA bhagake hoMTha bhI kahate haiN| agara hama a~gulIse donoM bhagoSThoMko haTAveM, to darAra yA phA~kameM do sUrAkha najara aayeNge| inameMse eka sUrAkhna bar3A aura dUsarA choTA hotA hai / bar3A sUrAkha yonikI rAha hai / isIko yonidvAra yA yonikA daravAjA bhI kahate haiM / maithunake samaya puruSakA liGga isI chedameM hokara bhItara jAtA hai / isI meM hokara, mAsika-dharmake samaya, raja baha-bahakara bAhara AtA hai aura isI rAhase bAlaka bAhara nikalatA hai| isa chedase koI AdhA iMca Upara dUsarA cheda hotA hai / yaha mUtramArgakA cheda aura usakA bAharI dvAra hai / pezAba isImeM hokara bAhara AtA hai| jina striyoMkA puruSoMse samAgama nahIM hotA, unake yoni-dvArapara camar3ekA patalA pardA par3A rahatA hai| isa pardameM bhI eka cheda hotA hai| isa chedameM hokara rajodharmakA raja yA khUna bAhara AyA karatA hai / jaba pahale-pahala maithuna kiyA jAtA hai, taba liGgake jorase yaha pardA phaTa jAtA hai / usa samaya strIko kucha takalIpha hotI hai aura thor3A-sA khUna bhI nikalatA hai / kisI-kisIkA yaha pardA bahuta patalA aura cheda caur3A hotA hai| isa dazAmeM maithuna karanepara bhI camar3A nahIM phaTatA aura liGga bhItara calA jAtA hai| jaba taka yaha pardA maujUda rahatA hai aura usakA cheda bar3A nahIM hotA, taba taka yaha samajhA jAtA hai, ki strIkA puruSase samAgama nahIM huaa| isa pardeko yonicchada- yonikA DhakanA kahate haiM / bar3e bhagoSTa Upara jAkara eka dUsarese mila jAte haiM / jahA~ ve milate haiM, vaha sthAna kucha U~cA yA ubharA-sA hotA hai / ise "kAmAdri" kahate haiN| javAnI Anepara yahA~ bAla uga Ate haiN| kAmAdrike nIce aura donoM bar3e hoThoMke bIcameM aura pezAbake For Private and Personal Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / 535 bAharI chedake Upara eka choTA aMkura hotA hai| ise bhaga-nAsA yA bhagakI nAka kahate haiM / jisa taraha mardake liMga hotA hai, usI taraha strIke yaha hotA hai / liMga bar3A hotA hai aura yaha choTA hotA hai / jaba maithuna kiyA jAtA hai, taba isameM khUna bhara AtA hai, isaliye liMgakI taraha yaha bhI kar3A ho jAtA hai| isameM liMgakI ragar3a laganese betahAsA Ananda AtA hai / jaba maithuna ho cukatA hai, taba khUna lauTa jAtA hai, isaliye yaha bhI liMgakI taraha DhIlA ho jAtA hai| ddimb-grnthiyaaN| jisa taraha madake do aNDa yA zukra-granthiyA~ hotI haiM, usI taraha strIke bhI aise hI do aGga hote haiN| inameM Dimba banate haiM, isaliye inheM Dimba-granthiyA~ kahate haiM / strIke Dimba aura zukrANuke milanese hI garbha rahatA hai| ye Dimba-granthiyA~ vasti-gahvara yA per3a kI polameM rahatI haiN| eka granthi garbhAzayakI dAhinI ora aura dUsarI bAI ora rahatI hai| donoM granthiyoMmeM andAz2ana bahattara hajAra Dimba-koSa hote haiM aura hareka koSameM eka-eka Dimba rahatA hai| Dimba-granthiyoMke bhItara choTI-bar3I thailiyA~ hotI haiM, unhIMko DimbakoSa kahate haiM / garbhAzaya / yaha vaha aGga hai jisameM garbha rahatA hai / yaha vasti-gahvara yA per3a kI polameM rahatA hai / isake sAmane mUtrAzaya aura pIche malAzaya rahatA hai / garbhAzayake donoM bagala, kucha dUrIpara Dimba-pranthiyA~ hotI haiN| garbhAzayakA AkAra kucha-kucha nAzapAtIke jaisA hotA hai, parantu sthUla bhAga capaTA hotA hai / garbhAzayakI lambAI 3 iJca, caur3AI 2 iJca aura muTAI 1 iJca hotI hai / vajanameM yaha ar3hAI sera sAr3he tIna tole taka hotA hai| garbhAzayakA UparI bhAga moTA aura nIcekA bhAga, jo yonise jur3A rahatA hai, patalA hotA hai| nIceke bhAgameM eka cheda hotA hai, For Private and Personal Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / ise garbhAzayakA bAharI mu~ha kahate haiM / ise a~gulIse chU sakate haiN| ___ garbhAzaya bhItarase polA hotA hai| usake andara bahuta jagaha nahIM hotI, kyoMki agalI-pichalI dIvAreM milI rahatI haiN| garbha raha jAnepara garbhAzayakI jagaha bar3hane lagatI hai / ___ garbhAzayake UparI bhAgameM, dAhinI-bAI ora Dimba-pranAliyoMke mukha hote haiM / jisa taraha Dimba-pranthiyA~ do hotI haiM, usI taraha DimbapranAlI bhI do hotI haiN| eka dAhinI ora dUsarI bAI or| ye donoM pranAliyA~ yA nAliyA~ garbhAzayase Arambha hokara Dimba-granthiyoM taka jAtI haiM / jaba Dimba-granthiyoMse koI Dimba nikalatA hai, taba vaha Dimba-pranAlI jhAlarake sahAre Dimba pranAlIke cheda taka aura vahA~se garbhAzaya taka pahu~catA hai| yoni / yoni vaha aGga hai, jisameM hokara mAsika khUna bAhara AtA, maithunake samaya liMga andara jAtA aura prasavakAlameM baccA bAhara AtA hai| vAstavameM, yoni bhI eka nalI hai, jisakA UparI sirA per3a meM rahatA hai aura garbhAzayakI gardanake nIceka bhAgake cAroM ora lagA rahatA hai| garbhAzayakA bAharI mukha isa nalIke andara rahatA hai| __ yonikI lambAI tIna yA cAra iMca hotI hai aura usakI dIvAreM eka-dUsarese milI rahatI haiN| isIse koI cIz2a yA kIr3A-makor3A AsAnIse andara jA nahIM sktaa| yonikI lambAI-caur3AI dabAva par3anepara jiyAdA ho sakatI hai| dvArake pAsase yoni taMga hotI hai, bIcameM caur3I hotI hai aura garbhAzayake pAsa jAkara phira taMga ho jAtI hai| yonike dvArapara yoni-saMkocanI peziyA~ hotI haiM jo use suker3atI haiN| yonikI dIvAroMpara eka bar3A zirAjAla yA nasa-jAla hai, jo maithunake samaya khUnase bhara jAtA hai| isIka kAraNase maithunake samaya yonikI dIvAreM pahalese moTI ho jAtI haiN| For Private and Personal Use Only
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / stn| strIke stana yA dugdha-granthiyA~ bhI hotI haiN| stanoMkI bITaniyoM yA ghuNDiyoMmeM 12 se 20 taka cheda hote haiN| kumAriyoMke stana choTe hote haiM / jyoM-jyoM kanyA javAna hotI hai, usakI jananendriyA~ bar3hatI haiM / javAnI Anepara stana bhI bar3hate haiM aura bhagake Upara bAla bhI Ate haiN| jaba strI garbhavatI hotI hai aura vAlakako dUdha pilAtI hai, taba ye stana bar3e ho jAte haiN| jisane garbha dhAraNa na kiyA ho, usa strIkA stana-maNDala halkA gulAbI hotA hai / garbhake dUsare mAsameM stanamaNDala bar3A aura usakA raMga gaharA ho jAtA hai| antameM vaha kAlA ho jAtA hai / jaba strI dUdha pilAnA banda karatI hai, taba stana-maNDalakA raMga phira halkA par3ane lagatA hai; parantu utanA halkA nahIM hotA, jitanA ki garbhavatI honeke pahale thaa| 6 Artava-sambandhI jAnane-yogya bAteM / NOON jaba kanyA javAna hone lagatI hai, taba usakI yonise eka tarahakA lAla patalA padArtha hara mahIne nikalA karatA hai| isIko rajodharma yA rajasvalA honA kahate haiN| rajodarzanake sAtha hI javAnIke aura cihna bhI prakaTa hote haiM - stana bar3hate haiM aura bhagake Upara bAla Ate haiN| ___ Artava khUna-milA huA srAva hai, jo garbhAzayase nikalakara AtA hai / isa khUnameM zleSmA milI rahatI hai, isIse yaha jaldI jama nahIM sakatA / saba striyoMke samAna Artava nahIM hotaa| yaha ekase tIna yA cAra chaTA~ka taka hotA hai| ___ Artava nikalaneke do-cAra dina pahalese jaba taka vaha nikalatA rahatA hai, striyoMko Alasya aura bhojanase aruci hotI hai| 68 For Private and Personal Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 538 cikitsA-candrodaya / kamara, kUlhoM aura per3a meM bhArIpana hotA hai| bAz2I striyoMkA mijAja cir3acir3A ho jAtA hai / jo amIrIkI vajahase moTI ho jAtI haiM, jinako qabz2a aura ajIrNa rahatA hai, jo joza dilAnevAlI pustakeMlaNDana-rahasya yA chabIlI bhaTiyArI prabhRti par3hatI haiM yA aisI bAteM sunatI aura karatI haiM, unake per3a , kamara aura kUlhoMmeM bar3I vedanA hotI aura unake hAtha-paira TUTA karate haiN| ___ isa garama dezakI striyoMko bAraha yA caudaha sAlakI umrameM rajodharma hone lagatA hai| kisI-kisIko bAraha varSake pahale hI hone lagatA hai| yUropa Adi zItapradhAna dezoMkI striyoMko caudaha-pandraha sAlakI umra meM rajodarzana hotA hai| jina gharoMkI lar3akiyA~ khAtI to bar3hiyA-bar3hiyA mAla haiM aura kAma karatI haiM kama tathA jo patisaMga yA vivAha-zAdIkI bAteM bahuta karatI rahatI haiM, unheM rajodarzana jaldI hotA hai| garIba gharoMkI kamajora aura rogIlI lar3akiyoMko rajodarzana dera meM hotA hai| __bAraha yA caudaha sAlakI umrase rajodharma hone lagatA aura 45 yA 50 sAlakI umra taka hotA rahatA hai / jaba garbha raha jAtA hai, taba rajodharma nahIM hotaa| jaba taka strI garbhavatI rahatI hai, rajodharma banda rahatA hai / jo striyA~ apane baccoMko dUdha pilAtI haiM, ve baccA jananeke kaI mahInoM taka bhI rajasvalA nahIM hotI / 45 aura 46 sAlake dAna rajodharma honA svabhAvase hI banda ho jAtA hai / jaba taka strI rajasvalA hotI rahatI hai, use garbha raha sakatA hai / kabhI-kabhI rajodarzana honeke pahale aura rajodarzana banda honeke bAda bhI garbha raha jAtA hai| Artava nikalaneke dinoMmeM strIkI bAqI jananendriyoMmeM bhI kucha phera-phAra hotA rahatA hai| Dimba-pranthi, Dimba-pranAliyA~ aura yoni adhika raktamaya ho jAtI haiM aura unakA raGga gaharA ho jAtA hai| garbhAzaya bhI kucha bar3ha jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / 536 ____ do Artava yA mAsika-dharmoM ke bIcameM 28 dinakA antara rahatA hai| kisI-kisIko eka yA do dina kama yA jiyAdA lagate haiN| bahudhA tIna yA cAra dina taka rajaHsrAva hotA hai| kisI-kisIko eka dina aura kisIko jiyAdA-se-z2iyAdA chai dina lagate haiN| cha dinoMse adhika rajaHsrAva honA yA mahIne meM do bAra honA roga hai| isa dazAmeM ilAja karanA caahiye| maithuna / maithana, kevala santAna paidA karaneke liye hai, para vidhAtAne isameM eka anirvacanIya Ananda rakha diyA hai| isase hara prANI ise karanA cAhatA hai aura isa taraha jagadIzakI sRSTi calatI rahatI hai| ___ maithuna karanese puruSakA zukra yA vIrya strIkI yonimeM pahu~catA hai / jaba ThIka vidhise maithuna kiyA jAtA hai, taba liMgakI supArI yonikI dIvAroMse ragar3a khAtI hai| isa ragar3akA asara nAr3iyoM dvArA mastiSka taka pahu~catA hai / isa samaya strI aura puruSa donoMko bar3A Ananda AtA hai| yonikI dIvAreM eka zleSmamaya rasase bhIgI rahatI haiN| bahutase anajAna ise strIkA vIrya samajha lete haiN| para isa tara padArthameM santAna paidA karanekI sAmarthya nahIM hotii| yaha khAlI yonikI dIvAroMko gIlI rakhatA hai, jisase liMgakI ragar3ase yonikI zleSmika kalAko nuqasAna na phuNce| ___ jaba supArI garbhAzayake muMhase mila jAtI hai, taba strIko bahuta hI jiyAdA Ananda AtA hai| agara supArI yA ziznamuNDa garbhAzayake pAsa na pahu~ce yA usase ragar3a na khAya, to maithuna vyartha hai| strIko z2arA bhI Ananda nahIM aataa| jaba supArI aura garbhAzayake mukha milate haiM, taba vIrya bar3e jorase nikalatA aura garbhAzayake muMhake For Private and Personal Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / pAsa hI yonimeM giratA hai| garbhAzayakA svabhAva vIryako cUsanA hai, ataH vaha aneka bAra use phaurana hI cUsa letA hai| vIrya nikala cukate hI maithuna-karma khatama ho jAtA hai| vIrya nikalate hI khUna lauTa jAtA hai, isaliye liMga zithila ho jAtA hai| bahuta maithuna hAnikAraka hai| atyadhika maithunase strI-puruSa donoM hI yakSmA yA rAjaroga prabhRti prANa-nAzaka rogoMke zikAra ho jAte haiN| garbhAdhAna / jaba puruSakA vIrya strIke garbhAzayameM jAtA hai, taba usameM zukrakITa bhI hote haiN| zukrakIToMkA DimboMse adhika anurAga hotA hai; ataH jisa Dimba-pranAlI meM Dimba hotA hai, usImeM zukrakITa ghusate haiN| matalaba yaha hai ki, zukrakITa dhIre-dhIre garbhAzayase Dimba-pranAlImeM jA pahu~cate haiM / garbha rahane ke liye zukrakITakI hI jarUrata hotI hai / vIryake sAtha zukrakITa to bahuta jAte haiM, para inameM jo zukrakITa jabaradasta hotA hai, vahI Dimbake andara ghusa pAtA hai| ___ bahutase anajAna samajhate haiM ki, garbhAzayameM adhika vIryake jAnese garbha rahatA hai / yaha bAta nahIM hai| garbha ke liye eka zukrakITa hI kAphI hotA hai / isaliye agara jarA-sA vIrya bhI garbhAzayameM raha jAtA hai to garbha raha jAtA hai, yoni, garbhAzaya aura Dimba-pranAlImeM zukrakITa kaI dinoM taka jIte rahate haiM; ataH jisa dina maithuna kiyA jAya usI dina garbha raha jAya, yaha bAta nahIM hai| zukrakIToMke jIte rahanese maithunake kaI dina bAda bhI garbha raha sakatA hai| ___asalameM zukrANu aura Dimbake milaneko garbhAdhAna kahate haiM; yAnI ina donoMke milanese garbha rahatA hai| jaba eka zukrANu yA zukrake kIr3ekA eka hI Dimbase mela hotA hai, taba eka hI garbha rahatA aura eka hI baccA paidA hotA hai| jaba kabhI do zukrakIToMkA do DimboMse mela ho jAtA hai, taba do garbha paidA hote haiN| isa For Private and Personal Use Only
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / dazAmeM strI eka sAtha yA thor3I derake antarase do bacce janatI hai| kabhI-kabhI do zukrakIToMkA eka Dimbase mela ho jAtA hai, taba jo bAlaka paidA hotA hai, usake ApasameM jur3e hue do zarIra hote haiN| aise bAlaka bahudhA bahuta dina nahIM jiite| zukrakITa aura DimbakA saMyoga bahudhA Dimba-pranAlI meM hotA hai, para kabhI-kabhI garbhAzayameM bhI ho jAtA hai| ina donoMke melako hI garbhAdhAna honA kahate haiM; aura ina donoMke melase jo cIz2a banatI hai, use hI garbha kahate haiN| _ nAla kyA cIja hai ? bhrUNa, garbha yA baccA garbhAzayakI dIvArase eka rassI dvArA laTakA rahatA hai| isa rassIko hI nAla yA nAbhinAla kahate haiN| kyoMki nAla eka tarafa bhra Na yA baccekI nAbhise lagA rahatA hai aura dUsarI ora garbhAzaya-kamalase / nAbhinAla utanA hI lambA hotA hai, jitanA ki bhrUNa yA baccA / kabhI-kabhI yaha bahuta lambA yA choTA bhI hotA hai| kamala kise kahate haiM ? usa sthAnako jisase bhra Na nAla dvArA laTakA rahatA hai, "kamala" kahate haiM / kamala sAmAnyataH garbhAzayake gAtrameM yA to UparakI ora yA usakI agalI-pichalI dIvAroMmeM banatA hai| kabhI-kabhI yaha garbhAzayake bhItarI mukhake pAsa bhI bana jAtA hai, yaha acchA nhiiN| isase baccA janate samaya adhika khUna jAnese jaccAkI jAna jokhimameM rahatI hai| yaha kamala tIsare mahInemeM acchI taraha bana jAtA hai / kamalake ye kAma haiM: (1) kamala bhrUNako dhAraNa karatA aura isake dvArA bhrUNa mAtAke zarIrase jur3A rahatA hai| (2) kamala dvArA hI bhraNakA poSaNa hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 542 cikitsaa-cndrody| kamalase hI bhra Nake sA~sa lenekA kAma hotA hai| (3) kamala hI bhrUNake rakta-zodhaka yaMtrakA kAma karatA hai / jisa taraha baccekA poSaNa kamalake dvArA hotA hai, usI taraha usake zvAsocchvAsakA kAma bhI kamala dvArA hI hotA hai / garbhakA vRddhi-krama / tIna-cAra saptAhake garbhakI lambAI tihAI ica aura bhAra savAse Der3ha mAze taka hotA hai| parimANa cIMTIke samAna hotA hai| mukhake sthAnapara eka darAra aura netroMkI jagaha do kAle tila hote haiN| chai saptAhakA garbha- isakI lambAI Adha icase eka iMca taka aura bojha tInase 5 mAze taka hotA hai| sira aura chAtI alaga alaga dIkhate haiN| ceharA bhI sApha dIkhatA hai| nAka, A~kha, kAna aura mu~hake cheda bana jAte tathA hAthoM meM u~galiyA~ nikala AtI haiN| kamala bananA bhI Arambha ho jAtA hai| do mAsakA garbha-isakI lambAI Der3ha icake qarIba aura bhAra AThase bIsa mAze taka / nAka, hoTha aura A~kheM dIkhatI hai; parantu bhra Na lar3akA hai yA lar3akI, yaha nahIM mAlUma hotA / maladvAra, phuphphusa aura sIhA Adi dIkhate haiN| tIna mAsakA garbha-isakI lambAI TA~goMko chor3akara do-tIna iMca aura bhAra ar3hAI chaTA~kake karIba hotA hai| sira bahuta bar3A hotA hai / a~guliyA~ alaga-alaga dIkhatI haiM / bhaga-nAsA yA zizna bhI naz2ara Ate haiM; ataH kanyA hai yA putra, isa bAtake jAnanemeM sandeha nahIM rhtaa| cAra mAsakA garbha-isakI lambAI sAr3he tIna iMcake karIba aura TA~goMko milAkara chai icake lgbhg| sirakI lambAI kula zarIrakI lambAIse cauthAI hotI hai| garbhakA liMga sAfa dIkhatA hai| nAkhUna banane lagate haiN| kahIM-kahIM roe~ dIkhane lagate haiM aura hAtha-pA~va kucha-kucha harakata karane lagate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / 543 pA~ca mAsakA garbha-sirase er3I taka dasa iMcake karIba lambA aura bojhameM Adha sera hotA hai| sAre zarIrapara bArIka bAla hote haiM / yakRta acchI taraha bana jAtA hai / A~toMmeM kucha mala jamA hone lagatA hai / garbha kucha hilatA-DolatA hai / mAtAko usakA harakata karanA yA hilanA-DolanA mAlUma hone lagatA hai / nAkhUna sApha dIkhate haiM / chai mAsakA garbha-isakI lambAI sirase er3I taka 12 iMca aura bhAra eka serake karIba hotA hai| sirake bAla aura sthAnoMkI apekSA z2iyAdA lambe hote haiM / bhauM aura barauniyA~ banane lagatI haiN| sAta mAsakA garbha--isakI lambAI 14 iMca aura bhAra Der3ha serake lagabhaga / sirapara koI pA~ca iMca lambe bAla hote haiN| A~toMmeM mala ikaTThA ho jAtA hai| isa mAsameM paidA hue bAlakakA agara yatnase poSaNa kiyA jAya, to baca bhI sakatA hai, para aise bAlaka bahudhA mara jAte haiN| ____ ATha mAsakA garbha--isakI lambAI 16 / 17 iMca aura bhAra do serake qarIba hotA hai / isa mAsameM paidA huA baccA, agara sAvadhAnIse pAlana kiyA jAya, to jI sakatA hai| nau mAsakA garbha-isakI lambAI 18 iMca taka aura bhAra savA do serase ar3hAI sera taka hotA hai / isa mAsameM aNDa bahudhA aNDakoSameM pahu~ca jAte haiN| dasa mAsakA garbha--isakI lambAI 20 iMcake lagabhaga aura vajana savA tInase sAr3he tIna serake karIba hotA hai / zarIra pUrA bana jAtA hai / hAthoMkI a~guliyoMke nAkhUna poruoMse alaga dIkhate haiN| pairakI u~galiyoMke nakha poruoM taka rahate haiN| Age nahIM bar3he rahate / TaTarIke bAla 1 iMca lambe hote haiM / agara bAlaka jItA huA paidA hotA hai, to vaha jorase cillAtA hai aura yadi usake hoThoMmeM koI cIz2a dI jAtI hai, to vaha use cUsanekI ceSTA karatA hai / For Private and Personal Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / garbha garbhAzayameM kisa taraha rahatA hai ? pahaleke mahInoM meM jaba bhrUNa choTA hotA hai, usakA sira Upara aura dhar3a nIce rahatA hai; para pIcheke mahInoMmeM sira nIce aura cUtar3a Upara ho jAte haiN| 66phI sadI bhra Na isI taraha rahate haiN| yAnI sira nIce aura cUtar3a Upara rahate haiN| yonise pahale sira nikalatA hai aura pIche cUtar3a nikalate haiN| lekina jaba sira Upara aura cUtar3a nIce hote haiM, taba bAlaka cUtar3ake bala hotA hai| kabhI-kabhI kandhe, paira yA hAtha bhI pahale nikala Ate haiN| sirake bala honA, sabase uttama aura sukhadAI hai| baccA janane meM kina striyoM ko kama aura kinako jiyAdA pIr3A hotI hai ? baccA jananevAlIko jaccA yA prasUtA kahate haiM / bhrUNa yA baccekA zarIrase nikalakara bAhara AnA "prasava" yA "jananA" kahalAtA hai| baccA jananemeM kamoveza pIr3A sabhIko hotI hai| para nIce likhI striyoMko pIr3A kama hotI haiH-- (1) jo striyA~ maz2abUta hotI haiM / (2) jo mihanata karatI haiN| (3) jo zAnta-svabhAva hotI haiM / ( 4 ) jinakA vasti-gahvara vizAla hotA hai aura jinake vasti gahvarakI haDDiyA~ ThIka taurase banI hotI haiN| dekhA hai, dihAtiyoMkI hRSTa-puSTa striyA~ baccA jananeke dina taka khetapara jAtIM, vahA~ kAma karatI aura sirapara ghAsakA bojhA lAdakara ghara vApasa AtI haiN| rAhameM hI baccA ho par3atA hai, to ve use akelI hI janakara, laha~gemeM rakhakara, ghara calI AtI haiN| unheM vizeSa For Private and Personal Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / pIr3A nahIM hotI; lekina amIroMkI striyA~ athavA nIce likhI striyA~ baccA jananemeM bar3I takalIfa sahatI haiM:-- (1) jo durbala yA nAjuka hotI haiN| (2) jo kama umrameM baccA janatI haiM / (3) jo adhika amIra hotI haiN| (4) jo kisI bhI tarahakI mihanata nahIM krtiiN| (5) jinakA vasti-gahvara acchI taraha banA huA nahIM hotA, jinakA vasti-gahvara vizAla-lambA-caur3A na hokara taMga hotA hai aura jinake vasti-gahvarakI haDDiyA~ kisI rogase mur3a jAtI haiN| (6) jo IzvarIya niyamoM yA kAnUna-kudaratake khilApha kAma karatI haiN| (7) jinakA svabhAva caMcala hotA hai| (8) jo baccA jananese DaratI haiN| baccA jananeke samaya strIke darda kyoM calate haiM ? baccA jananekA samaya naz2adIka honepara, strIke garbhAzayakA mAMsa sukar3ane lagatA hai, para vaha eka-damase nahIM sukar3a jAtA, dhIre-dhIre sukar3atA hai| isI sukar3anese laharoMke sAtha darda yA vedanA hotI hai / mAMsake sukar3anese garbhAzayakI bhItarI jagaha kama hone lagatI hai aura jagahakI kamI evaM garbhAzayakI dIvAroMke dabAvase garbhAzayake bhItarakI cIjeM--baccA aura jeranAla vagairaH bAhara nikalanA cAhate haiN| itanI taMga jagahoMmeMse baccA aAsAnIse kaise nikala pAtA hai ? jaba baccA honevAlA hotA hai, taba garbhake pAnIse bharI huI poTalIsI garbhAzayake muMhameM Akara ar3a jAtI hai / isase garbhAzayakA mu~ha caur3A ho jAtA hai aura bAlakake sira nikalane lAyaka jagaha For Private and Personal Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 546 cikitsA-candrodaya / ho jAtI hai| jaba baccekA sira garbhAzayake mu~hameM A par3atA hai, taba usake Age jo pAnIkI poTalI hotI hai, vaha bhArI dabAva par3anese phaTa jAtI aura garbhakA jala baha-bahakara yonike bAhara Ane lagatA hai / isa jala-bharI poTalIke phUTaneke sAtha jarA-sA khUna bhI dikhAI detA hai| garbha-jalase yoni aura bhaga khUba tara ho jAte haiM aura isI vajahase baccA sahajameM phisala AtA hai| bAhara Ate ho baccA kyoM rotA hai ? / jyoMhI baccA yonike bAhara AtA hai, vaha jorase cillAtA hai| yaha cillAkara ronA muphIda hai, isase vaha zvAsa letA aura havA pahalI hI bAra usake phuphphusoMmeM ghusatI hai| agara bAlaka hote hI nahIM rotA, to usake jInemeM sandeha ho jAtA hai; yAnI vaha mara jAtA hai| agara peTase marA bAlaka nikalatA hai, to vaha nahIM rotA / aparA yA jeranAlake derase nikalane meM hAni / agara baccA bAhara Aneke eka ghaNTeke andara aparA yA jeranAla vagairaH bAhara na A jAveM, to kharAbIkA khaupha hai| inheM dAIko phaurana nikAlaneke upAya karane cAhie~ / baccA honeke bAda peTase eka lothar3AsA aura nikalatA hai, usIko aparA yA jeranAla kahate haiN| prasUtAke liye hidAyata / jaba baccA aura bacce ke bAda aparA yA jeranAla garbhAzayase nikala Ate haiM, taba garbhAzaya apanI pahalI hI hAlatameM hone lagatA hai / yahA~ taka ki caudaha yA pandraha dinoMmeM vaha itanA choTA ho jAtA hai ki, vastigahara yA per3a meM ghusa jAtA hai / jaba taka garbhAzaya per3a meM na ghusa jAya, prasUtAko calane phirane aura mihanata karanese bacanA caahiye| cAlIsa yA bayAlIsa dinameM garbhAzaya ThIka apanI asalI hAlatameM ho jAtA hai, taba phira kisI bAtakA bhaya nahIM rhtaa| For Private and Personal Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nara-nArIkI jananendriyoMkA varNana / ___ bAlaka honeke bAraha yA caudaha dinoM taka yonise thor3A-thor3A patalA padArtha girA karatA hai / isameM jiyAdA hissA khUnakA hotA hai| pahale khUna nikalatA hai, para pIche vaha kama hone lagatA hai| tInacAra dina bAda yU~ darA-darA pAnI-sA giratA hai / eka haphte bAda vaha srAva pIlA ho jAtA hai| isa srAvameM khUna ke sivA aura bhI aneka cIjeM hotI haiM / isameM eka tarahakI bU bhI AyA karatI hai / yadi bhItarase AnevAle padArthameM badabU ho yA usakA nikalanA kama par3a jAya yA vaha qataI banda ho jAya, to g2afalata chor3akara ilAja karanA cAhiye / dhanyavAda ! isa choTe-se lekhaka likhanemeM hameM "hamArI zarIra-racanA" nAmakI pustaka aura DAkTara kAttika candradatta mahodaya ela0 ema0 esa0 bhUtapUrva sivila sarjana haidarAbAda, dakanase, bahuta sahAyatA milI hai, ataH hama ukta pustakaka lekhaka mahodaya aura DAkTara sAhaba majakUrako azeSa dhanyavAda dete haiM / DAkTara trilokInAthajIko hama vizeSa rUpase dhanyavAda isaliye dete haiM, ki hama unake RNI sabase adhika haiM / hamane isa khaNDameM strI-rogoMkI cikitsA likhI hai| usakA adhika sambandha nara-nArIkI jananendriyoMsa hai, isalie hameM zarIrake ina aGgoMke sambandhameM kucha likhanA jarUrI thaa| yaha masAlA hameM ukta granthameM acchA milA, isIse hama lobha saMvaraNa na kara sake / - For Private and Personal Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / KATARIMARRIERRIA * kSudra rog-cikitsaa| mA~I aura nIlikA vagairakI cikitsA / HKKK loga z2iyAdA zoca-phikra-cintA yA krodha karate haiM, apane jo balase adhika parizrama yA mihanata karate haiM, hara samaya HERE kisI-na-kisI cintA-janaka khayAlameM g2alatA-pecA~ rahate haiM, unake ceharoMpara kama umra meM hI kAle, lAla yA sapheda dAg2a athavA cakatte-se ho jAte haiN| unake sundara aura darzanIya cehare asundara aura adarzanIya ho jAte haiN| Ayurveda-granthoM meM likhA hai--krodha aura parizramase kupita huA vAyu, pittase milakara, mukhapara Akara, vedanA-rahita sUkSma aura kAlAsA cakattA mu~hapara kara detA hai| use hI vyaMga aura jhA~I kahate haiM / kisIne likhA hai, vAta aura pitta surkha raMgake dAg2a kara dete haiM, unheM hI jhA~I kahate haiM / kisIne likhA hai, zarIrapara bar3A yA choTA, kAlA yA safeda, vedanA-rahita jo maNDalAkAra dAg2a ho jAtA hai, use "nyaccha" kahate haiM / surkha dArAko vyaMga yA jhA~I aura nIleko nIlikA yA nIlI jhA~I kahate haiN| __ hikamatameM likhA hai,--tillI, jigara yA peTake phasAdase, dhUpa aura garama havAmeM phiranese tathA zoca-phikra aura g2ama karane evaM atyanta strI-prasaMga karanese AdamIkA ceharA syAha, mailA, badarUpa aura dAg2adhabbevAlA ho jAtA hai; ataH dhUpa, garama hvA, cintA aura strI-prasaMgako tyAgakara tillI aura jigara prabhRtikI davA karanI cAhiye aura mu~hapara koI acchA ubaTana malanA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 546 jhA~I aura nIlikA vagairakI cikitsA / cikitsA / - (1) arjuna-vRkSakI chAla aura safeda ghor3eke khurakI maSI-ina donoMkA lepa jhA~I ko nAza karatA hai| (2) Akake dUdhameM haldI pIsakara lagAnese nayI kyA-purAnI jhA~I bhI calI jAtI hai| parIkSita hai| (3) telakI, 21 dina taka pratimarSaNa nasya denese, gAloMpara uThI huI phunsiyA~ isa taraha naSTa ho jAtI haiM, jisa taraha dharmasevanase paap| (4) kezara, candana, tamAlapatra, khasa, kamala, nIlakamala, gorocana, haldI, dAruhaldI, ma~jITha, mulahaTI, sArivA, lodha, pataMga, kUTa, gerU, nAgakezara, svarNakSIrI, priyaMgU, agara aura lAlacandana-ina 21 cIjoMko eka-eka tole lekara, pAnIke sAtha, silapara mahIna pIsakara lugadI yA kalka banA lo| phira kAlI tilIke eka sera telameM UparakI lugadI aura cAra sera pAnI milAkara mandAgnise pakAo |jb pAnI jalakara tela-mAtra raha jAya (para tela na jale) utArakara chAna lo aura botalameM bharakara rakha do / ___ isa telako rAja-rAniyoM yA dhanI manuSyoMko mukhapara lagAnA caahiye| muhAse, vyaGga, nIlikA, jhA~I, duzchavi-sUrata bigar3anA aura vivarNatA-mu~hakA raGga bigar3a jAnA Adi cehareke roga naSTa hokara, ceharA atIva manohara aura mukha-kamala kezarake samAna kAntimAna ho jAtA hai / jina logoMke cehare kharAba ho rahe hoM, ve isa telako banAkara avazya lgaaveN| isa telase unakA ceharA sacamuca hI manohara ho jAyagA / parIkSita hai| ___ (5) ceharepara kharagozakA khUna lagAnese vyaGga aura jhA~I nAza ho jAtI haiN| (6) ma~jIThako zahadameM milAkara lepa karanese jhA~I avazya nAza ho jAtI hai / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 550 - - cikitsA-candrodaya / (7) bar3ake aMkura aura masUra - ina donoMko gAyake dRdhameM pIsakara lagAne yA lepa karanese jhA~I nAza ho jAtI hai / parIkSita hai| (8) varanAkI chAla bakarIke dUdhameM pIsakara lepa karanese jhA~I ArAma ho jAtI hai| noTa-caranAko hindImeM varanA aura baruNa tathA baMgalAmeM baruNa gAcha kahate haiM / yaha vAtapitta-nAzaka hai / () jAyaphala pAnImeM ghisakara lagAnese jhA~I calI jAtI hai| (10) bAdAmakI mIMgI pAnameM ghisakara mukhapara lepa karanese jhA~I calI jAtI hai| (11) masUrakI dAlako dUdhameM pIsa lo| phira usameM jarA-sA kapUra aura ghI milA do / isa le pase jhA~I yA nIlI jhA~I nAza hokara ceharA kamala ke jaisA manohara ho jAtA hai / parIkSita hai| (12) eka tarabUjameM choTA-sA cheda kara lo aura usameM pAva-bhara cA~vala bhara do| isake bAda usa chedakA mukha usI tarabUja ke Tukar3ese banda karake, sAta dina taka, tarabUjako rakhA rahane do| AThaveM dina, cA~valoMko nikAlakara sukhA lo| aise cA~valoMko mahIna pIsakara, ubaTanakI taraha, nitya, mukhapara lagAnese jhA~I Adi nAza ho jAte haiN| (13) AmakI bijalI aura jAmunakI guThalI lagAnese jhA~I nAza ho jAtI hai| (14) nAjaboMkI pattI aura tulasIkI pattI donoMko pIsakara mukhapara malanese jhA~I yA kAle dAga naSTa ho jAte haiM / (15) pahale kitane hI dinoM taka, kulIjana pAnImeM pIsa-pIsakara jhA~I yA kAle dAgoMpara lgaao| isase camar3eke bhItarakI syAhI naSTa ho jaaygii| isake kucha dina lagAneke bAda, cA~valoMko pAnImeM mahIna pIsakara unhIM dAgoMke sthAnoMpara lepa kara do| inase camar3ekA raGga ekasA ho jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhA~I aura nIlikA vagairakI cikitsaa| 551 (16) caulAIkI jar3a aura DAlI lAkara jalA lo / isa rAkhako pAnI meM pIsakara jhA~I para malo aura Adha ghaNTe taka dhUpameM baittho| jaba lepa sUkha jAya, use garama pAnIse dho DAlo / isake bAda lAhaurI namaka pIsakara mukhapara mlo| ina upAyoMse jhA~I yA kAle dArA naSTa ho jaayNge| (17) tulasIkI sUkhI pattiyA~ pAnImeM pIsakara mukhapara malanese kAle dAga naSTa ho jAte haiM / (18) kalamI zorA aura haratAla cAra-cAra mAze lAkara pIsa lo| phira usa cUrNake tIna bhAga kara lo / eka bhAgako pAnImeM pIsakara mukhapara malo / Adha ghaNTe taka dhUpa meM baiTho aura phira garama jalase dho lo / dUsare dina phira isI taraha kro| tIna dinameM jhA~I yA dAgoMkA nAma bhI na rhegaa| (16) karaJjavekI girI gAyake dUdhameM pIsakara lepa karo, isase ceharA buki camakIlA ho jAyagA / (20) nImake bIja sirake meM pIsakara malanese jhA~I nAza ho jAtI hai| (21) aMjarUta 1 tole aura sapheda katthA 6 mAze-donoMko gAyake tAjA dUdhameM pIsakara, dinameM kaI bAra malanese jhA~I khUba jaldI ArAma ho jAtI hai| (22 ) kabUtarakI bITa pAnImeM pIsakara, hara roz2a, dina meM kaI bAra malanese jhA~I naSTa ho jAtI hai / ( 23 ) masUrakI dAla nIbUke rasameM pIsakara lagAnese jhA~I nAza ho jAtI hai| ... (24) haldI aura kAle tila bhaisake dUdhameM pIsakara lagAnese chIpa naSTa ho jAtI hai| (25) cIniyAke phUla, chAla aura patte-pAnImeM pIsakara lagAnese chIpa nAza ho jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 552 cikitsA-candrodaya / . (26) cIniyAke phUla nIbUke rasameM pIsakara lagAnese chIpa calI jAtI hai| (27) suhAgA aura candana pAnImeM pIsakara lagAnese chIpa calI jAtI hai| (28) pa~vArake bIjoMko adhakucale karake, dahIke pAnImeM milA do aura tIna dina rakhe rahane do, phira isa pAnIko badanapara malakara nahA DAlo; chIpa naSTa ho jaaygii| . (26) kalamalIke bIja dUdhameM pIsakara, ubaTanakI taraha malanese ceharA sApha ho jAtA hai| (30) cir3iyAkI bITa sukhAkara aura pIsakara mu~hapara malanese ceharA sundara ho jAtA hai| _(31 ) pIlI sarasoM eka pAvako dUdhameM DAlakara auttaao| jaba jalate-jalate dUdha jala jAya, sarasoMko nikAlakara sukhA do| phira roja isameMse thor3I-sI sarasoM lekara, mahIna pIsakara ubaTana banA lo aura mukhapara malo / ceharA camaka utthegaa| (32) cA~vala, jau, canA, masUra aura maTara-ina sabako barAbarabarAbara lekara mahIna pIsa lo| phira isameMse thor3A-thor3A cUna nitya lekara, ubaTana-sA banA lo aura mukhapara mlo| ceharA ekadama manohara ho jaaygaa| noTa-cA~vala, jau, canA, masUra aura maTarameMse pratyeka muMhako sApha kara sakate haiN| agara kisI ekakA bhI ubaTana banAyA jAya to bhI lAbha hogaa| ceharA sApha ho jaaygaa| (33) samag2a arabI, katIrA aura nizAstA,-inako pIsakara rakha lo| nitya Isabagolake luAbameM isa cUrNako milAkara, sapharameM mu~hapara malo / rAha calaneke samaya jo ceharepara syAhI A jAtI hai, baha na aavegii| ceharA sApha banA rhegaa| (34) nAriyalake bhItarakA eka pUrA golA lekara, usameM "manA rhegaa| For Private and Personal Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhA~I aura nIlikA vagairakI cikitsaa| 553. cAkUse cheda kara lo| phira 20 mAze kezara aura 20 mAze javAsA, pAnImeM pIsakara, usa golemeM bhara do aura usIke Tukar3ese usakA mu~ha banda kara do| isake bAda eka bartanameM ATha sera gAyakA dUdha bharakara, usameM vaha golA rakha do aura dUdhake bartanako cUlhepara car3hAkara mandI-mandI Agase auTane do| jaba dUdha jalakara sUkha jAya, gole yA khopareko nikAla lo| phira isa khoparemeMse davAko nikAlakara pIsa lo aura cane-samAna goliyA~ banAkara chAyAmeM sukhAkara rakha lo| isameMse eka golI nitya pAnameM rakhakara khAnese ceharA khUbasUrata ho jAtA hai| khAsakara striyoMko to yaha nusakhA parI hI banA detA hai| (35) baMgabhasma aura lAkhakA rasa--mahAtara, ina donoMko milAkara lepa karanese jhA~I naSTa ho jAtI hai| (36 ) ma~jITha, lodha, lAla candana, masUra, phUla priyaMgU , kUTa aura bar3akI koMpala-ina sabako pIsakara ubaTanakI taraha muMhapara malanese chAyI aura mA~I Adi nAza hokara ceharA sAfa aura sundara ho jAtA hai| (37) goMda, katIrA aura nizAstA-Isabagolake pAnI yA luAbameM pIsakara mu~hapara malanese mu~hakA raGga sAfa-ujalA ho jAtA hai| ___ noTa- ceharA sundara banAnevAleko garama havA, dhUpa, strI-prasaMga aura socafikrako, kama-se-kama kucha dinoMko tyAga denA cAhiye, kyoMki bahuta karake ina kAraNoMse hI ceharA kurUpa ho jAtA hai; ata: kAraNoMke tyAge binA, korA ubaTana yA lepa karanese kyA hogA ? (38) caukiyA suhAgA 3 tole, kezara 3 tole, zuddha siMgarapha 3 tole, zuddha mainasila 3 tole aura murdAsaMga 6 tole- ina sabako kharala meM DAlakara pA~ca dina barAbara ghoTo, isake bAda rakha lo| isameMse thor3I-thor3I davA tilIke telameM milAkara, zarIrapara malanese For Private and Personal Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / seMhuA, dAda aura muMhakI jhA~I-ye saba roga nAza ho jAte haiN| yaha davA rAjAoMke lAyaka hai| 3 -00- 000 OM muhAsoMkI cikitsA / -00 -00- 0 vAta, kapha aura khUnake kopase, javAnImeM mu~hapara jo semalake kA~ToMke samAna phunsiyA~ hotI haiM, unheM bolacAlakI z2abAnameM "muhAse" aura saMskRtameM "mukhadUSikA" kahate haiM / inase khUbasUrata ceharA badasUrata dIkhane lagatA hai / bahuta loga isa rogakI davA talAza kiyA karate haiM, ataH hama nIce muhAse-nAzaka davAe~ likhate haiM:_ "tibbe akabarI" aura "ilAjulagurbA" Adi hikamatake granthoMmeM likhA hai:-- (1) sararUkI phasda kholo| (2) julAba dekara, zItala davAoMkA lepa karo / Ayurveda-granthoMmeM likhA hai:-- muhAse, nyaccha, vyaGga aura nIlikA inako nIceke upAyoMse dUra karoH ( 1 ) zirAvedhana karo-phasda kholo| (2) lepa aura abhyaJjanAdise kAma lo| muhAse-nAzaka nusakhe / (1) amalatAzake vRkSakI chAla, anArakI chAla, lodha, AmAhaldI aura nAgaramothA,-ina sabako barAbara-barAbara lekara mahIna pIsa lo| phira ise pAnImeM milAkara, nitya, muMhapara malA karo aura sUkhanepara dho DAlA kro| For Private and Personal Use Only
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muhAsoMkA ilaaj| (2) berakI guThalIkI mIMgI, mulahaTI aura kUTa-inakA samAnasamAna lekara, pAnI meM mahIna pIso aura muMhapara nitya mlo| (3) javAsekA kAr3hA karake, usIse nitya mu~ha dhoyA kro| (4) gAyake dUdhameM khurapheke bIja pIsakara, ubaTanakI taraha roja malo aura pIche muMha dho lo| (5) narakacUra aura samandara-bhAga-donoMko pAnImeM mahIna pIsakara, ubaTanakI taraha roz2a lgaao| (6) thor3A-sA kucalA pAnImeM bhigo do / 2 / 3 ghaNTe bAda malakara pAnI-pAnI chAna lo aura kucalA pheMka do / phira, sapheda ciramiTIkI girI aura lAhaurI nona samAna-samAna lekara, kucaleke pAnImeM pIsakara muhAsoMpara lepa kro| (7) kevala narakacUra pAnImeM pIsakara muhAsoMpara lgaao| (8) nIbUke rasameM pIlI kaur3I pIsakara milA do / jaba vaha sUkha jAya, phira aura kaur3I pIsakara milA do| jaba yaha pichalI kaur3I bhI sUkha jAya, isa masAleko savere-zAma mu~hapara mlo| mu~ha sApha ho jaaygaa| ___() sirasakI chAla aura kAle tila samAna-samAna lekara, sirakemeM pIsakara muMhapara lepa kro| (10) kalauMjI sirakemeM pIsakara, rAtako mu~hapara lagAkara so jAo / savere hI uThakara pAnIse dho DAlo | isa upAyase, kaI dinoMmeM, muhAse aura masse donoM naSTa ho jaayNge| (11) jhar3aberIke beroMkI rAkha kara lo| usa rAkhako pAnImeM milAkara muMhapara lepa kro| (12) majITha, lAlacandana, masUra, lodha aura lahasanakI koMpalainako pAnIke sAtha mahIna pIsakara, rAtako muhAsoMpara lagAkara so jAo aura savere hI dho ddaalo| For Private and Personal Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 556 cikitsA-candrodaya / (13) lodha, dhaniyA aura baca, ina tInoMko pAnImeM pIsakara muhAsoMpara lepa kro| parIkSita hai| (14) gorocana aura kAlImircoMko pAnIke sAtha pIsakara muhAsoMpara lepa karo / parIkSita hai| (15) sarasoM, baca, lodha aura seMdhAnona--inakA lepa muhAse nAza karane meM akasIra hai| (16) baca, lodha, soMTha, pIpara aura kAlImirca-inako samAnasamAna lekara pAnImeM mahIna pIsakara lepa kro| isase muhAse nizcaya hI naSTa ho jAte haiM / parIkSita hai| (17) tila, bAlachar3a, soMTha, pIpara, kAlImirca aura sapheda jIrA-inako samAna-samAna lekara aura mahIna pIsakara mukhapara lepa karanese muhAse nAza ho jAte haiM / parIkSita hai| ___ (18 ) semalake kA~ToMko gAyake dUdhameM pIsakara lepa karanese muhAse 3 dinameM naSTa ho jAte haiN| noTa-vamana karAne se bhI lAbha dekhA gayA hai| (16) lAlacandana aura kezarako pAnImeM pIsakara lepa karanese muhAse naSTa ho jAte haiN| ___ noTa-pake hue piNDAlUkA lepa karanese vAtakI gA~Tha nAza ho jAtI hai| (20) jAyaphala, lAlacandana aura kAlImirca-samAna-samAna lekara, pAnImeM pIsakara muMhapara lepa karanese muhAse naSTa ho jAte haiN| masse aura tiloMkI cikitsA / zarIrapara vedanA-rahita, sasta urdake samAna, kAlI aura uThI huI-sI jo phunsI hotI hai, use saMskRtameM "mASa" aura bola-cAlakI jabAnameM "massA" kahate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir masse aura tiloMkI cikitsA / vAta, pitta aura kaphake yogase, camar3epara, jo kAle tilake jaise dAg2a ho jAte haiM, unheM "tilakAlaka" yA "tila" kahate haiN| camar3ese jarA U~cA kAlA yA lAla-sA dArA jo camar3epara par3a jAtA hai, use "jatumaNi" yA "lahasana" kahate haiN| noTa - sAmudrika zAstrameM tila, masse aura lahasanake zubhAzubha lakSaNa likhe haiM / puruSake dAhine aura strIke bAyeM aGgapara honese ye zubha aura isake viparIta azubha samajhe jAte haiN| cikitsaa| (1) agara inako naSTa karanA ho, to inako tez2a churI yA nastarase chIlakara, inako kSAra, tez2Aba yA Agapara tapAye lohase jalA do basa ye naSTa ho jaayNge| pIche koI marahama lagAkara ghAva ArAma kara lo| (2) zarIrameM jitane masse hoM, utanI hI kAlImirca lekara zanivArako nyauta do / phira ravivArake savere hI unheM kapar3emeM bA~dhakara, rAhameM chor3a do / masse naSTa ho jAyeMge / (3) morakI bITa sirakemeM milAkara, massoMsara lagAnese masse naSTa ho jAte haiN| (4) masseko jaMgalI kaNDese khujA lo aura phira usa jagaha cUnA aura sajjI pAnImeM gholakara mlo| tIna dinameM massA jAtA rhegaa| (5) dhaniyA pIsakara lagAnese masse aura tila naSTa ho jAte haiM / (6) cukandarake patte zahadameM milAkara lepa karanese masse naSTa ho jAte haiN| (7) khuraphekI pattI massoMpara malanese masse naSTa ho jAte haiN| (8) sIpakI rAkha sirakemeM milAkara massoMpara lepa karanese masse naSTa ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / 85 palita roga cikitsaa| ra asamayameM bAla safeda honekA ilAja / * ACEB% ka aura parizrama Adise kupita huA vAyu zarIrakI zo garamIko sirameM le jAtA hai; udhara mastakameM rahaneAGO vAlA bhrAjaka pitta bhI krodhase kupita ho jAtA hai / "prakupita huA eka doSa dUsare doSako bhI kupita karatA hai" isa vacanake anusAra, vAta aura pitta kaphako bhI kupita karate haiN| kupita huA kapha bAloMko sapheda kara detA hai| isa taraha ina tInoM doSoMke korase bAla safeda ho jAte haiM / asamayameM bAla safeda honeke rogako "palita roga" kahate haiN| cikitsaa| (1) Amale naga 2, harar3a naga 2, baher3A naga 1, lohacUra 1 tole aura AmakI mIMgI 5 tole-ina sabako loheke bartanameM mahIna pIsakara, thor3A pAnI milA do aura rAta-bhara kharala meM hI par3A rahane do| dUsare dina isakA lepa bAloMpara kro| akAla yA javAnImeM huA palita roga tatkAla ArAma ho jAyagA; yAnI sapheda bAla kAle ho jaayeNge| (2) bhAMgarA, sapheda tila, cItekI jar3a aura mAThA-inako milAkara khAnese palita roga nAza ho jAtA hai| (3) Amale aura lohakA cUrNa donoM pAnImeM pIsakara lepa karanese palita roga nAza ho jAtA hai| (4) bhA~garA, nIlake patte aura loha-bhasma,--inako barAbara For Private and Personal Use Only
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir palita roga cikitsaa| 556 barAbara lekara, bakarIke mUtrameM pIsakara, lepa karanese sirake bAla kAle. ho jAte haiM: ajAmUtre bhRGgarAja nIlIpatramayorajaH / piSTvA samyak pralimpeva kezAH syubhraMmaropamAH // (5) harar3a, baher3A, Amale, nIlake patte, bhA~garAaura lohakA cUrNainako bher3ake mUtrameM pIsakara lepa karanese bAla kAle ho jAte haiN| (6) ku~ bherakI jar3a, piyAbA~sekI jar3a yA phUla, ketakIkI jar3a, lohekA cUrA, bhA~garA aura triphalA-ina chahoMkA cAra tole kalka taiyAra karo, yAnI ina sabako silapara pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo / usameMse cAra tole lugadI le lo / kAlI tilIke pAva bhara telameM isa lugadI ko rakhakara, Uparase eka sera pAnI milA do aura pakAo / jaba tela-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo / phira isa telako loheke bartanameM bharakara mu~ha banda kara do, aura eka mahIne taka jamInameM gAr3a rkho| pIche nikAlakara bAloMmeM lagAo / isa telase kA~sIke phUla-jaise sapheda bAla bhI kAle ho jAte haiM / isakA nAma "kezaraJjana tela" hai| noTa---Uparako chahoM cIz2oMkA rasa yA milI huI lugadI jitanI ho, usase tela caugunA lenA cAhiye / yaha aura naM0 1 nusakhA uttama nusatra haiN| (7) lohekA cUrNa, bhA~garA, triphalA aura kAlI miTTI-ina sabako ekatra pIsakara, Ikhake rasameM milAkara, eka mahIne taka jamInameM gAr3a rakho aura phira nikAlakara lgaao| isa telake lagAnese jar3a sameta bAla kAle ho jAte haiN| (8) lohacUna, pAnImeM pise hue Amale aura proDahalake phUla--ina sabako pAnImeM milAkara, isa pAnIse jo sadA snAna karatA rahatA hai, use kadApi palita roga yA bAla sapheda honekI bImArI nahIM hotii| For Private and Personal Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| (.) nImake bIjoMko bhA~gareke rasakI aura vijayasArake rasakI bhAvanA do / phira kolhUmeM una bIjoMkA tela nikalavA lo| isa telakI nasya lene aura nitya dUdha-bhAta khAnese bAla jar3ase kAle ho jAte haiN| ____ noTa--bhA~gareke rasameM bIjoMko masalakara bhIgane do aura phira sukhA lo / dUsare dina vijayasArake rasameM bhIgane do aura phira masalakara sukhA lo / zeSameM kolhUmeM tela nikalavA lo| isa telako "nimba bIja taila" kahate haiN| (10) ketakI, bhA~garA, nIlakI pattI, arjunake phUla, arjunake bIja, piyAbA~sA, tila, pIpara, mainaphala, lohekA cUrNa, giloya, kamala, sArivA, triphalA, padmAkha aura kIcar3a-inako silapara pIsakara lugadI banA lo / inakI jitanI lugadI ho, usase caugunA tilIkA tela lo / telase caugunA triphalekA aura bhA~garekA kAr3hA pakAkara rakha lo / pIche lugadI, tela aura donoM kAr3hoMko kar3hAhImeM pakAo / tela-mAtra rahane para utAra lo aura chAnakara botalameM bhara do| isa telase bAla aJjanake jaise kAle ho jAte haiM aura upajitika roga bhI naSTa ho jAtA hai| isakA nAma .."ketakyAdi taila" hai| (11) kumbhera, arjuna, jAmuna aura piyAbA~sA-ina cArake phUla, AmakI guThalI, mainaphala aura triphalA, ina sabako cAra-cAra tole lekara kalka banAo; yAnI pAnIke sAtha silapara pIsakara lugadI banA lo| isa lugadIko 32 tole tilIke tela, 128 tole dUdha, 128 tole bhA~garekA rasa aura 128 tole mahueke phaloMke rasake sAtha kar3hAhImeM rakha, mandAgnise tela pakA lo| jaba kAr3he aura dUdha jalakara tela-mAtra raha jAya, utArakara mala-chAna lo| isa tela ke bAloM meM lagAnese bAla bhaureke samAna kAle ho jAte haiN| isa telakI nAsa denese bhI eka mahIne meM kunda candramA aura zaMkha ke samAna bAla bhI kAle-syAha ho jAte haiN| isakA nAma For Private and Personal Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir palita rog-cikitsaa| 561 "kArmavAdya" taila hai / isake lagAnevAlA 100 barasa taka jItA hai / (12) muleThIkI pisI huI lugadI 4 tole, gAyakA dUdha 128 tole aura bhA~garekA rasa 128 tole tathA tela 16 tole-ina sabako kar3hAhImeM rakhakara pakA lo / tela-mAtra rahanepara utAra lo / isa "madhuka taila'kI nAsa denese palita roga naSTa ho jAtA hai| ___ (13) puNDariyA, pIpara, muleThI, candana aura kamalako silapara ekatra pIsakara lugadI banA lo / lugadIse caugunA tilIkA tela aura telase caugunA AmaloMkA rasa-ina sabako kar3hAhImeM DAla, tela pakA lo| isa telakI nasya aura mAlizase mastakake sAre sapheda bAla kAle ho jAte haiN| (14) nIla, ketakIkI jar3a, kelekI jar3a, ghamirA, piyAbA~sA, arjunake phUla, kasUmake bIja, kAle tila, tagara, kamalakA sarvAGga, lohacUrNa, mAlakA~ganI, anArakI chAla, giloya aura nIle kamalakI jar3a-ye saba do-do tole, triphalA 20 tole, bhA~garekA rasa ar3hAI sera, kAlI tilIkA tela Adha sera,--ina sabako eka loheke ghar3emeM bharakara, usakA muMha banda karake kapar3a-miTTI (khAlI mukhapara) kara do aura use z2amInake gaDDhe meM rakhakara, usake cAroM ora ghor3ekI lIda bhara do| pIche Uparase miTTI DAlakara gAr3a do| cAlIsa roz2a bAda, use nikAlakara Agapara pakAo / jaba rasa jalakara tela-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| ___ hara cauthe dina isako bAloMpara lagAo aura cAra ghaNTe rahane do| isake bAda harar3ake pAnIse sira dho ddaalo| isake lagAnese bAla kAle raheMge / yaha yoga "suzruta"kA hai / ise hamane 2 / 3 bAra AjamAyA hai, isIse likhA hai| ___ noTa-chai ghaNTe pahale thor3I-sI choTI harar3a kucalakara pAnImeM bhigo do / yahI harar3akA pAnI hai| For Private and Personal Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| (15) eka kar3hAhImeM geMdekI paMkhar3I kATakara DAla do| Uparase eka sera mIThA tela bhI milA do aura auttaao| jaba pattiyA~ gala jAya,utArakara, eka bartanameM masAle sameta telako bhara do aura muMha banda karake, z2amInameM eka mAsa taka gAr3e rho| phira nikAlakara bAloMpara malo / isase bAla kAle ho jaayeNge| (16) do sera jhAUkI jar3a kUTakara kar3hAImeM rkho| usameM do sera tilIkA tela rakha do aura cAra sera pAnI bhara do| phira ise mandAgnise auTAo, jaba sArA pAnI aura AdhA tela jala jAya, utArakara rakha lo| isameMse gAr3hI-gAr3hI tela-milI davA lekara sirameM malo / thor3e dinake malanese hI bAla kAle ho jAyeMge aura phira kabhI sapheda na hoNge| (17 ) sau makkhiyA~ tilIke telameM DAlakara cAlIsa dina taka dhUpameM rakho / phira telako chAnakara rakha lo| isa telake nitya lagAnese bAla sadA kAle rheNge| indralupta yA gaMjakI cikitsaa| nidAna-kAraNa / (O300 moM kI jar3ameM rahanevAlA khUna, pittake sAtha kupita hokara, ro romoMko girA detA hai, isake bAda khUnake sAtha kapha roma0000 kUpoMko roka detA hai, isase phira bAla paidA nahIM hote| isa rogako "indralupta, khAlitya aura rUjyA" kahate haiN| bola-cAlakI bhASAmeM "gaMja yA TA~ka" kahate haiN| striyoMko gaMja roga kyoM nahIM hotA? yaha roga striyoMko nahIM hotA, kyoMki unakA khUna, rajodharma For Private and Personal Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir indralupta yA gaMjakI cikitsA / honese, hara mahIne zuddha hotA rahatA hai| isI vajahase unake romakUpa yA bAloMke cheda nahIM rukate / ___"tibbe akabarI"meM bAloMke ur3aneke sambandhameM bahuta-kucha likhA hai| usameMse do-cAra kAmakI bAteM hama yahA~ para likhate haiN| gaMja rogameM sirake bAla ur3a jAte haiM aura kanapaTiyoMke raha jAte haiN| agara yaha hAlata bur3hApemeM ho, taba to isakA ilAja hI nahIM hai| agara javAnImeM ho, to davA karanese ArAma ho sakatA hai| agara sirapara z2iyAdA bojhA uThAnese bAla ur3ate hoM, to bojhA uThAnA banda karanA jarUrI hai| zekha bUalI senAne apanI kitAba 'ziphA' meM likhA hai, striyoMke sirake bAla nahIM ur3ate, kyoMki unameM tarI z2iyAdA hotI hai aura napusakoMke bhI nahIM ur3ate, kyoMki unakI prakRtimeM kucha napuMsakatA hotI hai| cikitsaa| (1) rogIko snigdha aura khinna karake mastakakI phasda kholo yAnI snehana aura svedana kriyA karake, sirakI yA sarerUkI phasda kholo aura mainasila, kasIsa, nIlAthothA aura kAlImirca-inako barAbara-barAbara lekara, pAnIke sAtha pIsakara, gaMjakI jagaha lepa kro| noTa-yaha nusakhA suzrutake cikitsA-sthAnakA hai / vaidyavinoda Adi granthoM meM bhI likhA hai| (2) kuTakIko kar3ave paravalake pattoMke rasake sAtha pIsakara, tIna dina taka, lagAnese purAnA gaMja roga bhI ArAma ho jAtA hai| (3) kaTerIkA rasa zahadameM milAkara gaJjapara lagAnese gaJja roga nAza ho jAtA hai| (4) hAthI dA~takI rAkha meM, bakarIkA dUdha aura rasauta milA For Private and Personal Use Only
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 564 cikitsA-candrodaya / kara, gaJjapara lepa karanese manuSyake pairoMke talavoMmeM bhI bAla A jAte haiN| noTa--yaha nusakhA "vaidyavinoda"kA hai| isa nusakha ko z2arA-z2arA-sA ulaTa phera karake aneka vaidyoMne likhA hai aura bar3I tArIpheM kI haiN| cikitsAanameM likhA hai:-- hastidantamasItAAnindralupte pralepayet / jyena payasA sArdhasarvathA tadvinazyati // hAthIdA~takI bhasma aura rasauta donoMko barAbara-barAbara lekara, ghI aura dUdhameM milA lo| jisake sirake bAla gire jAte hoM, usake sirameM isakA lepa karo / isa upAyake karanese gaJja roga nAza ho jAyagA aura sirake bAla phira kabhI na gireNge| "bhAvamizrajI"ne bhI isa nusakhekI tArIpha kI hai| (5) camelIke patte, kanera, cItA aura karaJja--inako samAnasamAna lekara, pAnIke sAtha pIsa lo| phira lugadIke vajanase caugunA mIThA tela lo aura telase caugunA jala yA bakarIkA dUdha lo| sabako milAkara, pakA lo| tela-mAtra rahanepara utAra lo| isa telako sirapara malanese gaJja-roga nAza ho jAtA hai| __ noTa--yaha nusakhA hama "vaidyavinoda"se likha rahe haiN| vAstavameM yaha nusakhA "suzruta" cikitsA-sthAnakA hai / vaidyavinodameM honese, hameM vizvAsa hai, yaha nusakhA aura UparakA naM. 4 kA nusakhA z2arUra uttama hoNge| "bhAvaprakAza meM bhI yaha maujUda hai / "varanA" aura z2iyAdA likhA hai| (6) "bhAvaprakAza meM likhA hai, kar3ave paravaloMke pattoMkA svarasa nikAlakara, gaJjapara malanese, tIna dina meM bahuta purAnI gaJja bhI ArAma ho jAtI hai| noTa--isa nusakha aura naM. 2 nusakha meM 'kuTakI'kA hI pharka hai| "bhAvaprakAza"meM-tikkapaTola patra svarasaipRSTavA zamaM yAti hai aura vaidyavinodameM-- . tikkApaTolapatra svarasai hai / tikka kar3aveko aura tikA kuTakIko kahate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir indralupta yA gaMjakI cikitsA / 565 __ (7) gaJja rogameM, mastakako bArambAra khuracakara, ciramiTIko pAnIke sAtha pIsakara lepa karanA caahiye| agara jar3a z2iyAdA nIcI ho gaI hogI, to bhI isa nusanese lAbha hogaa| noTa- yaha nusakhA bhI suzrutakA hai, para hama "vaidya-vinoda"se likha rahe haiN| (8) "suzruta meM likhA hai, zyonAka aura devadAruke lepase gaMjaroga jAtA hai| (6) gokharU aura tilake phUloMmeM unake barAbara ghI aura zahada milAkara, sirapara lagAnese sira bAloMse bhara uThatA hai| (10) muleThI, nIla kamala, dAkha, tela, ghI aura dUdha- ina sabako milAkara, sirapara lagAnese gaJja roga nAza ho jAtA hai tathA bAla saghana aura dRr3ha ho jAte haiN| (11) bhA~garA pIsakara malanese gaJja yA bAlakhorA roga nAza ho jAte haiN| (12) cukandarake pattoMkA assI mAze svarasa kar3ave telameM jalAkara, telakA lepa karanese gaJja roga ArAma ho jAtA hai / (13) ghor3e yA gadhekA khura jalAkara rAkha kara lo| phira isa rAkha ko mIThe tela meM milAkara gaJjapara malo / isase gaJja roga calA jaaygaa| (14) gaMdhaka pAnImeM pIsakara aura zahada milAkara lagAnese gaJja roga jAtA hai| (15) AmaloMko cukandarake rasameM pIsakara sirapara lagAnese 56 dinameM bAla A jAte haiN| (16) thor3A-sA dahI tAmbeke bartanameM usa samaya taka ghoTo, jaba taka ki vaha harA na ho jAya, harA ho jAnepara, usakA lepa kro| isa upAyase bAla A jAte haiN| (17) kundaza aura hAthIdA~takA burAdA, musakI carabImeM milAkara lagAnese avazya bAla uga Ate haiM / likhA hai, agara hathelIpara lagAo, to vahA~ bhI bAla A jAyeM / For Private and Personal Use Only
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 566 cikitsA-candrodaya / bAla lambe karaneke upAya / (1) nImake patte aura berake patte pIsakara sirameM lagA lo aura do ghaNTe bAda dho DAlo / 31 dinameM bAla khUba lambe ho jaayeNge| (2) kalauMjIko pAnImeM pIsakara, usIse bAla dhonese sAta dinameM bAla lambe ho jAte haiN| (3) Amale nIbUke rasameM pIsakara bAloMkI jar3ameM malanese bAla lambe ho jAte haiN| (4) karIlakI jar3a pIsakara bAloMkI jar3ameM malanese bAla lambe ho jAte haiN| (5) nahAte samaya kAle tiloMkI pattiyoMse bAla dhonese bAla lambe ho jAte haiN| (6) saroke patte pA~ca tole aura Amale dasa tole-donoMko ar3hAI sera pAnImeM auTAo / jaba gala jAya, tilIkA tela Adha sera Uparase DAla do aura pakane do| jaba tela mAtra raha jAya, utArakara sabako masala lo / davAoMko usImeM rahane denA / isa davA sameta telake sirameM malanese bAla bar3hate aura kAle hote haiN| (7) kasUmake bIja aura kasUmake per3akI chAla - donoMko barAbarabarAbara lekara rAkha kara lo| isa rAkhako camelIke tela meM milAkara malhama-sI banA lo / bAloMkI jar3oMmeM isa marahamake malanese bAla lambe aura narama ho jAte haiN| (8) bhaisake dahImeM kakor3ekI jar3a pIsakara sirameM lepa karanese aura phira sira dhokara telakI mAliza karanese bAla khUba bar3ha jAte haiN| lepako 2 / 3 ghaNTe rakhanA cAhiye aura 21 dina taka barAbara use lagAnA cAhiye / eka mitra ise AjamUdA kahate haiM / For Private and Personal Use Only
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aruSikA-cikitsA / 567 arussikaa-cikitsaa| HOT9% pha, khUna aura kIr3oMke prakopase, sirameM, aneka mu~havAlI ka aura atyanta kledayukta vraNa yA phunsiyA~ hotI haiM / inako * * hI aruSikA kahate haiN| bola-cAlakI bhASAmeM inheM "varAhI" kahate haiN| cikitsaa| (1) jauMka lagAkara sirakA kharAba khUna nikAla do| (2) mAThA aura seMdhAnonake kAr3hese sirako bArambAra dhoo| isake bAda koI lepa kro| (3) paravala, nIma aura ar3a sA--inake patte pIsakara lepa karo / (4) miTToke ThIkaremeM kUTako bhUnakara pIsa lo| phira use tela meM milAkara lepa kara do| isase khujalI, kleda, dAha aura pIr3A saba nAza ho jAte haiN| ___ (5) dAruhaldI, haldI, cirAyatA, nImakI chAla, ar3a seke patte aura lAlacandanakA burAdA-sabako barAbara-barAbara lekara, silapara pIsakara lugadI banA lo / lugadIse caugunA kAlI tilIkA tela aura telase caugunA pAnI milAkara tela pakA lo| tela mAtra rahanepara utArakara chAna lo| isa telake lagAnese aruSikA, dAha, jalana, mavAda, darda tathA anya jagahake ghAva, phor3e, phunsI jar3ase ArAma ho jAte haiN| aisA koI carma roga hI nahIM hai, jo isa telake lagAtAra lagAnese ArAma na ho / hajAroM rogI ArAma hue haiN| parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 568 cikitsA-candrodaya / ODEEDODee@@eDEO 8 vRssnnkcchuu-cikitsaa| OBCBCBGB03EUR8EBEBEO HOMMEN manuSya snAna karate samaya zarIrakA maila sApha nahIM karatA, jo photoM aura liMga Adi gupta aGgoMko khUba acchI taraha Miss nahIM dhotA, usake photoMmeM maila jama jAtA hai| jaba usa mailapara pasIne Ate haiM, taba khujalI calane lagatI hai| khujAte rahanese vahA~ phunsI-phor3e ho jAte haiM, jinameMse rAdha bahane lagatI hai| isa rogako "vRSaNakacchU" kahate haiM / yaha photoMkA roga kapha aura raktake .kopase hotA hai| cikitsaa| rAla, kUTa, seMdhAnona aura safeda sarasoM-ina cAroMko pIsakara ubaTana banA lo aura phor3oMpara mlo| isa ubaTanase vRSaNakacchU yA photoMkI khujalI phaurana miTa jAtI hai| noTa--pichale pRSTha 567 ke naM0 5 telase bhI photoMkI khujalI vagaraH vyAdhiyA~ ArAma hotI haiN| KENARMERE RATERMIRE * kakhaurIkI cikitsaa| * hakI bag2alameM, eka mahA kaSTadAyaka phor3A hotA hai, use hI AL kakhaurI, ka~khalAI yA kA~khaharI kahate haiN| roga pittake kopase hotA hai| cikitsA / (1) devadAru, mainasila aura kUTa-ina tInoMko pIsa aura svedita karake lepa karanese kapha-vAtase utpanna huI ka~khalAI naSTa ho jAtI hai| For Private and Personal Use Only
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dAruNaka roga-cikitsA / 566 (2) jadabAra khatAIko gulAbajalameM ghisakara lepa karanese ka~khalAI jAtI rahatI hai| (3) cakacUnIkI pattI aura araNDakI pattI-- ina donoMko samAnasamAna lekara aura pIsakara garama kara lo| thor3A-sA namaka milAkara pIsa lo aura garama karake bA~dha do / ka~khalAI naSTa ho jaaygii| XXX.sexesto16616XXXXXXXXX dAruNaka rog-cikitsaa| XXXX pha aura vAtake prakopase bAloMkI jagaha kar3I aura rUkhI maka ho jAtI hai aura vahA~ khAja calatI hai, isako "dAruNaka RAK roga" kahate haiN| bolacAlakI jabAna meM ise phihA~soM yA khosI nikalanA kahate haiN| cikitsaa| (1) lalATakI zirAko snigdha aura svinna karake, naztarase chedakara khUna nikaalo| phira avapIr3a nasya dekara sirakI malAmata nikAlo aura koI tela malo, athavA koI lepa Adi kro| noTa--jise zirAvedhana karane yA fada kholanekA pUrA jJAna aura abhyAsa ho, jise nasoMkA jJAna ho, vahI isa kAmako kare, nahIM to lene ke dene pdd'eNge| binA zirAvedhana kiye, korI davAoMse bhI yaha roga ArAma ho sakatA hai| (2) priyAlake bIja, mulahaTI, kUTa, ur3ada aura seMdhAnonainako pIsakara aura zahadameM milAkara sirapara lepa kro| __(3) ciramiTI pIsakara lugadI banA lo| phira lugadIse caugunA mIThA tela aura telase caugunA bhA~garekA rasa lekara sabako milA lo aura Agapara pakAo / tela-mAtra rahanepara utArakara chAna lo| isa telake lagAnese khujalI, dAruNaka roga, hRdroga, kor3ha aura mastaka-roga nAza hote haiN| 72 For Private and Personal Use Only
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir moran cikitsA-candrodaya / (4) bhA~garA, triphalA, kamala, sAtalA, lohacUrNa aura gobarainake sAtha tela pakAkara lagAnese dAruNaka roga naSTa hotA aura gire hue bAla saghana aura TikAU hote haiN| (5) mahuAkI chAla, kUTa, ur3ada aura seMdhAnona,--inako barAbarabarAbara lekara mahIna pIsa lo aura zahadameM milAkara sirapara lepa karo / isase dAruNaka roga naSTa ho jAtA hai| (6) postako dUdhameM pIsakara lepa karanese dAruNaka roga nAza ho jAtA hai| noTa-postAke dAne yA khasakhAsake bIjoMko dUdhameM pIsakara lagAyo / (7) cirauMjIke bIja, mulahaTI, kUTa, ur3ada aura seMdhAnona-- inako ekatra pIsakara aura zahadameM milAkara lagAnese dAruNaka roga jAtA rahatA hai| ___ (8) AmakI guThalI aura harar3a---donoMko samAna-samAna lekara dUdhameM pIsakara sirameM lagAnese dAruNaka roga calA jAtA hai / (6) nIbUkA rasa cInImeM milAkara sirapara lagAne aura 16 ghaNTe bAda sira dhonese sirakI rUsI-bhUmI naSTa ho jAtI hai| (10) canekA besana Adha ghaNTe taka sirake meM bhigo rkho| phira use zahadameM milAkara sirapara malo / isase rUsI-bhUsI aura baphA nAza ho jAtI hai| ___ (11) sAbunase sira dhokara tela lagAnese rUsI-bhUsI naSTa ho jAtI hai| (12) cukandarakI jar3a aura cukandarake pattoMkA kAr3hA banAkara, usameM thor3A namaka milA do / isa kAr3heko sirapara DAlanese rUsIbhUsI aura jUM naSTa ho jAtI haiN| noTa-pAreko mUlIke pattoMke rasameM yA pAnoMke rasameM pIsakara, usameM eka DorA bhigo lo aura use sirameM rakha de|| sArI 2 / 3 dinameM mara jaayNgii| For Private and Personal Use Only
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| NADANER yakSmAke nidAna-kAraNa / Ayurveda-granthoM meM likhA hai:-- vegarodhAtakSayAccaiva sAhasAdviSamAzanAt / tridoSo jAyate yakSmAgado hetucatuSTayAt // mala-mUtrAdi vegoMka rokane, adhika vrata-upavAsa karane, ati maithuna Adi dhAtu-kSayakArI karma karane, balavAn manuSyase kuztI lar3ane athavA binA samaya khAne-kabhI kama aura kabhI z2iyAdA khAne Adi kAraNoMme "kSaya" "yakSmA" roga hotA hai| yaha kSaya roga tridoSa yA sAnnipAtika hai. kyoMki tInoM doSoMse hotA hai| uparokta cAra kAraNoMke sivA isake honeke aura bhI bahuta kAraNa haiM; para ve saba ina cAra kAraNoMke antarbhUta haiN| khulAsA yaha hai, ki yakSmA roga nIce likhe hue cAra kAraNoMse hotA hai: (1) mala-mUtrAdi vega rokanese / (2) ati maithuna dvArA dhAtukSaya karanese / (3) apanI tAqatase jiyAdA sAhasa karanese / (4) kama-z2iyAdA aura samaya-besamaya khAnese / cAroM kAraNoMkA khulaasaa| noTa-(1) Upara jo vega rokanekI bAta likhI hai, kyA usase mala, mUtra, chIMka. DakAra, jaMbhAI, adhovAyu, vIrya, A~sU, vamana, bhUkha, pyAsa, zvAsa aura For Private and Personal Use Only
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 572 cikitsA-candrodaya / nIMda--ina terahoM vegoMke rokane se matalaba hai / agara yahI bAta hai, to ina teraha vegoMke rokanese to "udAvata" roga honA likhA hai / kahA hai:-- vAtaviNmUtraz2ambhAzru bodgAravamIndriya / cuttRSNocchvAsa nidrANAM dhRtyodAvarttasaMbhavaH / / yaha bAta to ThIka nahIM / kahIM vegoMke rokane se "udAvata" honA likhA ho aura kahIM "ykssmaa"| cU~ki mala-mUtra Adi vegoMke rokanese "udAvata" hotA hai, isase mAlUma hotA hai, yahA~ adhovAyu, mala aura mUtra--ina tInoM vegoMse matalaba hai| "bhAvaprakAza meM hI likhA hai,-vAtamUtra purISAni nigRhaNAmi yadAnaraH" arthAt adhovAyu, bhUtra aura malake rokanese "kSaya" roga hotA hai / bhAradvAjane spaSTa ho vAtamUtra purISANAM hrIbhayAdhairyadA naraH / vegaM nirodhayettena rAjayakSmAdi sambhavaH / manuSya jaba zarma lAja aura Darake mAre adhovAyu, mUtra aura malako rokatA hai, taba use "rAjayakSmA" Adi roga ho jAte haiN| ___ matalaba yaha hai, ki jo loga pAsa-pAsa baiThanevAloMkI zarmake mAre yA apane bar3oMke bhayase adhovAyu yA gudAkI havAko roka lete haiM athavA kisI kAmameM dattacitta rahane yA mauqA na honese pAkhAne-pezAbakI hAjatako roka lete haiM unako "kSaya roga" ho jAtA hai / yaha bar3I g2alatI hai / para hama logoMmeM aisI cAla hI par3a gaI hai, ki agara koI sabhya yA U~ce darjekA AdamI cAra zrAdamiyoMke bIcameM baiThakara havA kholatA hai, to loga usake sAmane hI yA usake pITha-pIche usakI masakharI karate haiM, use ga~vAra kahate haiN| isa sambandhameM zAhanzAha akabara aura bIrabalakI dillagI mazahUra hai| mardo kI apekSA auratoMmeM yaha behUdA cAla aura bhI z2iyAdA hai| kanyAoMko choTI umrameM hI yaha paTTI par3hA dI jAtI hai, ki apane bar3oM yA qhAsakara sAsa, sasura aura pati zrAdikI maujUdagImeM adhovAyu kabhI na kholanA, use Upara car3hA lenA yA roka lenA / isakA natIjA yaha hotA hai, ki madoM kI nisvata aurata isa mUjI rogakI zikAra z2iyAdA hotI haiM aura car3hatI javAnImeM hI bala-mAMsa-hIna. hAr3oMke kaGkAla hokara yama-sadanakI rAhI hotI haiN| marda to aneka maukoMpara adhovAyuko khulane For Private and Personal Use Only
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / dete haiM, para aurateM isakI z2iyAdA roka karatI haiM / yadyapi hamArI samAjameM yaha bhaiaur3I cAla par3a gaI hai aura sabako isake viparIta kAma karanA burA mAlUma hotA hai, to bhI "svAsthyarakSA ke liye vegoMko na rokanA caahiye| jaba ye saba nikalanA cAheM, kisI bhI upAyase inheM nikAla denA cAhiye / jAnavara apane ina vegoMko nahIM rokate, isIse aise pAjI rogoMke paMjoMmeM nahIM phaMsate / (2) yakSmAkA dUsarA kAraNa dhAtuoMkA taya karanA hai| asalameM dhAtuoMke kSayase hI kSaya roga hotA hai| aneka nA-samajha naujavAna damAdama maizIna calAte haiM / unheM hara samaya strI-prasaMga hI acchA lagatA hai| eka bAra, do bAra yA cAra-chai bArakA koI niyama nahIM / 'apanI pUMgI jaba cAhe taba bjaaii|' natIjA yaha hotA hai, ki vIryake nAza honese majjA, asthi aura meda, mAMsa prabhuti sabhI dhAtue~ kSINa hone lagatI haiN| inake aAdhArapara hI manuSya-colA khar3A rahatA hai / jaba aAdhAra kamajora ho jAtA hai yA nahIM rahatA hai, taba colA gira par3atA hai / matalaba yaha hai ki, vIryake nAza honese vAyu kupita hotA hai aura phira vaha majA prakSuti zeSa dhAtuoMko cara jAtA hai--zarIrako sukhA DAlatA hai, taba manuSya kSINa ho jAtA hai / ataH dIrghajIvana cAhanevAloMko isa nizcaya hI prANa-ghAtaka rogase bacane ke liye ati maithunase bacanA cAhiye / zAstra-niyamase maithuna karanA cAhiye / maithunase jAhirA aAnanda prAtA hai, para vAstavameM yaha bhItara-hI-bhItara jIvanI-zaknikA nAza karatA aura manuSyakI aAyuko kama karatA hai| ____ ati maithunake sivA, vrata-upavAsoMkA nambara lagA denA aura dUsaroMko dekhakara jalanA-kur3hanA yA unase IrSA-dvaSa rakhanA bhI kSayake kAraNa haiM / inase bhI dhAtue~ kSINa hotI haiM / hama hinduoM aura vizeSakara jainI hinduoMmeM vrataupavAsakI bar3I cAla hai / aAja ekAdazI hai, kala narasiMha caudasa hai, parasoM ravivAra hai, isa taraha pATha vAroMmeM nau upavAsa hote haiN| jainiyoMmeM eka-eka strI mahInoMke upavAsa kara DAlatI hai| yahI vajaha hai, ki hinduoMkI adhikAMza striyA~ rAjaroga, kSaya roga yA tapedikake caMgulameM phaMsakara bharI javAnImeM uTha jAtI haiM / svAsthya-lAbhake liye upavAsakI bar3I z2arUrata hai, para jaba svAsthya nAza hone lage, taba lakIrake kIra hokara upavAsa kiye jAnA, apanI mauta zrApa bulAnA hai / ataH ucitase adhika upavAsa haragiz2a na karane caahieN| (3) yakSmAkA tIsarA kAraNa sAhasa hai| jo loga apane balase z2iyAdA kAma karate, rAta-dina kAmake pIche hI par3e rahate haiM athavA apanese z2iyAdA tAqatavaroMse For Private and Personal Use Only
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 574 cikitsaa-cndrody| kuztI lar3ate, bahuta bhArI cIz2a khIMcate yA uThAte yA aise hI aura kAma karate haiM, apanI tAqatakA dhyAna rakhakara kAma nahIM karate, badanameM 8 ghaNTe minahata karanekI zakti hone para bhI 14 ghaNTe kAma karate haiM, unheM kSaya-roga avazya hotA hai| (4) cauthA kAraNa viSama bhojana hai| jo loga kisI dina nAka taka ThUsakara khAte haiM, kisI dina prAdhe peTa bhI nahIM, chaTaoNka-bhara cane cabAkara hI dina kATa dete haiM, kisI dina, dinake dasa baje, to kisI dina zAmake 2 baje aura kisI dina rAtake aATha baje bhojana karate haiM, yAnI jinake khAne-pInekA koI niyama aura qAyadA nahIM hai, ve pazu-rUpI manuSya kSaya-kezarIke zikAra hote haiN| ataH samajhadAroMko khAne-pIne meM niyama-viruddha kAma na karanA cAhiye / hamane isa viSayameM apanI banAI suprasiddha "svAsthyarakSA" nAmaka pustakameM vistArase likhA hai / jo manuSya usa granthake anusAra jIvana vyatIta karate haiM, unake jIvanakA ber3A sukhase pAra hotA hai| ina cAra kAraNoMke alAvaH bahuta zoka yA cintA-phikra karanA, asamayameM bur3hApA pAnA, bahuta rAha calanA, adhika mihanata karanA, ati maithuna karanA aura vraNa yA ghAva honA bhI- kSaya rogake kAraNa likhe haiM / para ye saba ina cAroMke andara pA jAte haiM / dekhane meM naye mAlUma hote haiM; para vAstava meM inase jude nahIM haiN| ___ hArIta likhate haiM-mihanata karane, bojhA uThAne, lambI rAha calane, ajIrNameM bhojana karane, ati maithuna karane, jvara car3hane, viSama sthAnapara sone aura ati zItala padArthoMke sevana karanese kapha kupita hotA hai| phira vaha apane sAthI vAyu aura pittako bhI kupita kara detA hai / isa taraha vAta, pitta aura kapha-ina tInoM doSoMse caya roga hotA hai| __ aura bhI likhA hai-khAnA kama khAne aura kasarata jiyAdA karane, dina-rAta savArIpara car3hakara phirane, adhika maithuna karane aura bahuta lambI saphara karane yA rAha calanese kSaya roga hotA hai| inake sivA, phor3e-phunsiyoMke bahuta dinoM taka bane rahane, zoka karane, laMghana karane, Darane aura vrata-upavAsa karanese manuSyako mahA bhayaGkara yakSmA roga hotA hai| For Private and Personal Use Only
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / 575 pUrvakRta pApa bhI kSayarogake kAraNa haiN| hArIta muni kahate haiM, jo manuSya pUrva janmameM devamUrtiyoMko tor3atA hai, garbhagata jIvako duHkha detA hai, gAya, rAjA, brAhmaNa aura bAlakakI hatyA karatA hai, kisIke lagAye bAg2a aura sthAnakA nAza karatA hai, striyoMko jAnase mAra DAlatA hai-devatAoMko jalAtA hai; kisIkA dhana nAza karatA hai, devatAoMke dhanako har3apatA hai, garbha girAtA yA hamala iskAta karatA hai aura kisIko viSa detA haiusa manuSyako ina viparIta karmo ke phala-svarUpa mahAdAruNa roga rAjayakSmA hotA hai| aura bhI likhA hai, svAmIkI strIko bhogane, gurupatnIkI icchA karane, rAjAkA dhana harane aura sonA curAnese bhI rAjayakSmA hotA hai / kahA bhI hai kuSThaM ca rAjayakSmA ca prameho grahaNI tathA / mUtrakRcchAzmarI kAsA atIsAra bhagandarau / duSTa vraNaM gaMDamAlA pakSAghAtokSinAzanam / ityevamAdayo rogA mahApApodbhavAH smRtAH / / kor3ha, rAjayakSmA, prameha, mUtrakRcchra, patharI, khA~sI, atisAra,. bhagandara, nAsUra, gaNDamAlA, pakSAghAta-lakavA aura netra phUTa jAnAye saba roga ghora pApa karanese hote haiM / yakSmA Adi zabdoMkI nirukti / "bhAvaprakAza meM likhA hai-isa rogakA marIz2a vaidya-hakImakI khUba pUjA karatA hai, isaliye ise "yakSmA" kahate haiN| kisIne likhA hai-rAjA candrako kSaya roga huA / vaidyoMko usake ArAma karanemeM bar3I-bar3I muzkilAtoMkA sAmanA karanA par3A, unheM For Private and Personal Use Only
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| bar3I-bar3I kaThinAiyA~ darapeza AI, taba ve loga isa zoSa yA kSaya rogako "yakSmA" kahane lge| ___ kSaya roga saba rogoMse z2abardasta hai, sabameM prabala hai aura atisAra Adi isake bhayaGkara sipAhI hai, isase vaidya ise "zegarAja" kahate haiM / vAstavameM yaha hai bhI rogoMkA rAjA hii| ___ sampUrNa kriyAoM aura dhAtuoMko yaha kSaya karatA hai, isIse ise "kSaya" kahate haiM / "vAgbhaTTa' meM likhA hai:--yaha deha aura auSadhiyoMko kSaya karatA hai, isaliye ise "kSaya" kahate haiM athavA isakA janma hI kSayase hai, isaliye ise "kSaya" kahate haiM / __ yaha rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra--ina sAtoM dhAtuoMko sokhatA yA sukhAtA hai, isalie isakA nAma "zoSa" rakhA gayA hai| kSaya, zoSa, rogarAja aura rAjayakSmA-ye cAroM eka hI yakSmA rogake cAra nAma yA paryAya zabda haiN| kSaya rogakI samprApti / kSaya roga kaise hotA hai ? jaba kapha-pradhAna vAta Adi tInoM doSa kupita ho jAte haiM, taba unase rasa bahanevAlI nAr3iyoMke mArga ruka jAte haiM / rasavAhinI zirAoM yA nAr3iyoMke rukanese kramazaH rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra dhAtue~ kSINa hotI haiN| jaba saba dhAtue~ kSINa ho jAtI haiM, taba manuSya bhI kSINa ho jAtA hai / __ manuSya jo kucha khAtA-pItA hai, usakA pahale rasa banatA hai / rasase rakta yA khUna, khUnase mAMsa, mAMsase meda, medase asthi, asthise majjA aura majAse zukra yA vIrya banatA hai| samasta dhAtuoMkA kAraNarUpa "rasa" hai; yAnI mAMsa, meda Adi chahoM dhAtuoMko banAnevAlA For Private and Personal Use Only
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| 577 "rasa" hai / rasase hI khUna Adi dhAtue~ banatI haiN| jaba rasa hI na hogA, rakta kahA~se hogA ? rakta na hogA, to mAMsa bhI na hogaa| jina nAliyoMmeM hokara "rasa" rakta banAnekI maizInameM pahu~catA aura vahA~ jAkara khUna ho jAtA hai, una nAliyoMkI rAheM jaba doSoMke kupita honese banda ho jAtI haiM, taba "rasa" rakta bananekI mazInameM pahu~ca hI kaise sakatA hai ? vaha vahA~kA vahIM yAnI apane sthAna-hRdaya meM jalakara, khA~sIke sAtha mu~hase nikala jAtA hai| rasa nahIM rahatA aura isIse khUna taiyAra karanevAlI mazInameM nahIM pahu~catA, isakA natIjA yaha hotA hai, ki khUna dina-para-dina kama hotA jAtA hai aura khUnake kama honese mAMsa Adi bhI kama hone lagate haiM / "caraka" meM likhA hai:- rasaHsrotaHsu ruddhaSu, svasthAnastho vidahyate / saUrdhvaM kAsavegena, bahurUpaH pravarttate // srotoM yA chedoM athavA nAr3iyoMke ruka jAnepara, hRdayameM rahanevAlA rasa vidagdha ho jAtA hai, jala jAtA hai| isake bAda vaha, UparakI orase, khA~sIke vegake sAtha, muMha dvArA, aneka tarahakA hokara bAhara nikala jAtA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM, ki rasa hI saba dhAtuoMkI sRSTi karanevAlA hai| jaba usa rasakI hI cAla ruka jAtI hai, usIkI rAheM banda ho jAtI haiM, taba rakta Adi dhAtuoMkA poSaNa kaise ho sakatA hai ? vAgbhaTTa mahArAja isI bAtako aura DhaGgase kahate haiN| unakA kahanA hai, jisa taraha tandurusta AdamiyoMke khAye-priye padArtha zarIrakI ami aura dhAtuoMkI garamIse phkate haiM, usa taraha kSayarogIke khAye-piye padArtha zarIra aura dhAtuoMkI garamIse nahIM pkte| usake khAye-piye padArtha koThoMmeM paMcate haiM aura pacakara unakA mala bana jAtA hai, rasa nahIM bntaa| cU~ki raMsa nahIM banatA, mala banatA hai, isaliye rakta Adi dhAtuoM kA poSaNa nahIM hotA-unake For Private and Personal Use Only
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 578 cikitsaa-cndrody| bar3haneko asala masAlA-rasa nahIM miltaa| jaba rasa nahIM, taba. khUna kahA~ ? aura jaba khUna nahIM, taba mAMsakI to bAta hI kyA hai ? kSayarogI kevala mala yA viSTAke sahAre jItA hai / mala TUTA aura jIvana nAza huaa| yoM to sabhI balakA sahArA mala aura jIvanakA avalamba vIrya haiM; para kSayarogIko to kevala malakA hI AsarA hai, kyoMki usameM vIryakI to kamI rahatI hai| eka bAta aura bhI hai, jisa taraha kAraNa-bhUta yA saba dhAtuoMko paidA karanevAle "rasa" ke kSaya honese-kamI hone yA nAza honesekAryabhUta yA rasase paidA huI dhAtuoM-khUna vagairaH--kA kramase kSaya hotA hai; ThIka usI tarahapara ulTe kramase, kAryabhUta zukrake kSayase kAraNarUpa majA Adi dhAtuoMkA kSaya hotA hai / khulAsA yoM samajhiye, ki jisa taraha saba dhAtuoMke paidA karanevAle "rasa" ke nAza honese rakta, mAMsa aura meda Adi dhAtuoMkA nAza hotA hai; usI taraha rasase banI huI rakta Adi dhAtuoMmeMse vIryakA nAza honese majA, asthi, meda aura mAMsa Adi dhAtuoM kA bhI nAza hotA hai, yAnI jisa taraha rasakI ghaTatIse khUna AdikI ghaTatI hotI hai, usI taraha zukra-vIryakI kamIse usake paidA karanevAlI majjA Adi dhAtue~ bhI ghaTa jAtI haiMusa hAlatameM, vegoMke rokane Adi kAraNoMse, vAtAdi doSa kupita hote haiM aura rasa bahAnevAlI nAr3iyoMkI rAha banda kara dete haiN| isaliye khUna banAnevAlI maizInameM khUna bananekA masAlA "rasa" nahIM phuNctaa| rasake na pahu~canese khUna nahIM banatA aura khUna na bananese mAMsa vagairaH nahIM banate / isa dazAmeM--ulTI hAlatameM--pahale maithunase vIrya kama hotA hai| vIryake kama honese vAyu kupita hotA hai| vAyu kupita hokara majjAdi dhAtuoMko zokha letA hai| dhAtuoMke sUkhanese manuSya sUkha jAtA hai| hama samajhate haiM, dhAtuoMke sIdhI aura ulTI rAhate kSaya honekI bAta pAThaka aba samajha jAya~ge / aura bhI sApha yoM For Private and Personal Use Only
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / 576 samajhiye,- usa dazAmeM pahale rasakA kSaya hotA hai, rasake kSayase mAMsakA kSaya hotA hai, mAMsase medakA, medase asthikA, asthise majjAkA aura majjAse vIryakA kSaya hotA hai| isa dazAmeM pahale vIryakA, phira majjAkA, phira asthikA, phira meda aura mAMsa AdikA kSaya hotA hai| kSayake pUrva ruup| (kSaya honese pahale najara AnevAle cihna) jaba kisIko kSaya-roga honevAlA hotA hai, taba pahale usameM nIce likhe hue cihna yA lakSaNa naz2ara Ate haiM:___ zvAsa-roga hotA hai, zarIra meM darda hotA hai, kapha giratA hai, tAlU sUkhatA hai, kaya hotI hai, agni mandI ho jAtI hai, nazA-sA banA rahatA hai, nAkase pAnI giratA hai, khA~sI aura adhika nIMda AtI hai / tAtparya yaha hai, ki jinako kSaya honevAlA hotA hai, unameM kSaya honese pahale uparokta zikAyateM dekhanemeM AtI haiN| ina lakSaNoMke sivAya kSayake poMmeM pha~sanevAle manuSyakA mana mAMsa aura maithunapara adhika calatA hai aura usakI A~kheM safeda ho jAtI haiN| vAgbhaTTa mahArAja kahate haiM, jise kSaya honevAlA hotA hai, use pInasa yA jukAma hotA hai, chIMkeM bahuta AtI haiM, usakA muMha mIThAmIThA rahatA hai, jaTharAgni mandI ho jAtI hai, zarIra zithila aura girApar3A-sA ho jAtA hai, mu~ha thUka yA pAnIse bhara-bhara AtA hai, vamana hotI haiM, khAneko dila nahIM cAhatA hai| khAne-pInepara bala kama hotA jAtA hai, mu~ha aura pairoMpara varama yA sUjana car3ha AtI hai aura donoM netra sapheda ho jAte haiN| inake sivA, kSaya-rogI khAne-pIneke zuddhasApha bartanoMko azuddha samajhatA hai, khAne-pIneke padArthoM meM use makkhI, tinakA yA bAla prabhRti dIkhate haiM, apane hAthoMko dekhA karatA hai, donoM bhujAoMkA pramANa jAnanA cAhatA hai, sundara zarIra dekhakara bhI For Private and Personal Use Only
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / DaratA hai, strI, zarAba aura mAMsakI bahuta hI icchA karatA hai evaM usake nAkhUna aura bAla bhI bahuta bar3hate haiN| yaha saba to jAgrata avasthAkI bAteM haiN| so jAnepara, svanameM, kSayavAlA pataMga, sarpa, bandara aura kirakeMTA Adise tiraskRta hotA hai| koI likhate haiM, kauA, totA, nIlakaNTha, giddha, bandara aura kirakeMTA Adi pazu-pakSiyoMpara apane taI savAra aura binA jalakI sUkhI nadiyA~ dekhatA hai tathA havA, dhUe~ yA dAvAnala - banakI Agase pIr3ita yA sUkhe hue vRkSa dekhatA hai, bAla, hAr3a yA rAkhake DheroMpara car3hatA hai, zUnya yA jana-zUnya gA~va yA deza dekhatA hai aura AkAzase girate hue tAre aura pahAr3a dekhatA hai| yaha kSayaroga honese pahaleke lakSaNa yA kSayake pezavIme haiN| kSayake Anese pahale ye saba tazarIfa lAte haiN| catura loga ina lakSaNoMko dekhate hI hoziyAra aura sAvadhAna ho jAte haiN| vahIMse ve rogake kAraNoMko rokate aura maujUdA zikAyatoMkA ilAja karate haiN| aise * loga kSayase bahuta kama marate haiN| jo kSayake pUrva rUpoMko nahIM jAnate ' aura isaliye sAvadhAna nahIM hote, unako phira nIce likhI zikAyateM yA upadrava ho jAte haiM: .. pUrva rUpake bAdake lakSaNa / pahale pUrva rUpa hote haiM, unake bAda roga / jaba kSaya-roga prakaTa ho jAtA hai, taba jukAma, khA~sI, svarabheda-galA baiThanA, aruci, pasaliyoMkA saMkocana aura darda, khUnakI kaya aura malabheda-ye lakSaNa hote haiM / rAjayakSmAke lakSaNa / trirUpa kSayake lakSaNa / - pahalA drjaa| __ jaba kSaya-roga prakaTa hotA hai, taba pahale kandhoM aura pasaliyoMmeM vedanA hotI hai, hAthoM aura pairoMke talave jalate haiM tathA jvara car3hA rahatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsaa| 581 noTa-likha cuke haiM ki, yamA tInoM doSoM vAta, pitta aura kaphake kopase hotA hai| Upara jo lakSaNa likhe gaye haiM, ve sAdhAraNa yakSmA yA yakSmAke pahale dajeke haiN| isa avasthA yA darjekA yakSmA ArAma ho sakatA hai| isa rogameM sArI dhAtuoMkA kSaya hokara, sAre zarIrakA zoSaNa hotA hai, aisA samajhanA caahiye| kandhoM aura pasaliyoMmeM zUla calanA, hAtha-paira jalanA aura sAre zarIrameM jvara banA rahanA-ye tIna lakSaNa "caraka"meM honahArake likhe haiN| "suzruta"meM chai lakSaNa aura likhe haiN| unheM hama nIce likhate haiM:-- yakSmAke lkssnn| SaTarUpa kssy| dUsarA drjaa| "suzruta meM annapara aruci, jvara, zvAsa-khA~sI, khUna dikhAI denA aura svara-bheda - ye lakSaNa yakSmAke likhe haiN| khulAsA yoM samajhiye, ki khAnekI bAta to dUra rahI, khAnekA nAma bhI burA lagatA hai| jvarase zarIra tapA karatA hai, sA~sa phUlatA rahatA hai, khA~sI calatI rahatI hai, thUkake sAtha khUna girA karatA aura galA baiTha jAtA hai| yaha yakSmAke dUsare darjeke lakSaNa haiN| ina lakSaNoMke prakaTa ho jAnepara, koI bhAgyazAlI prANI suvaidyake hAthoMmeM jAkara, baca bhI jAtA hai, para bahuta kama / isake Age tIsarA darjA hai| tIsare darjevAloMkI to samApti hI smjhiye| ve asAdhyoMkI ginatImeM haiN| ___ hArIta kahate haiM, chAtImeM kSata yA ghAva hone, dhAtuoMke kSaya hone, jorase kUdane, atyanta maithuna karane aura rUkhA bhojana karanese, zarIra kSINa hokara, manda jvara ho jAtA hai aura jvarake antameM sUjana car3ha AtI hai; maila, mala aura mUtra adhika Ate haiM; atisAra ho jAtA hai| khAyA-piyA nahIM pacatA; khA~sI jorase calatI hai; thUka bahuta AtA For Private and Personal Use Only
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nnnnnnnnnnnnnn aamanakaran 582 cikitsaa-cndrody| hai| zarIra sUkhatA hai; strIkI icchA jiyAdA hotI hai aura bAta sunanA burA lagatA hai / jisameM ye lakSaNa pAye jAya, use "rAjayakSmA" hai| jisa rAjayakSmA rogIke paira sane ho jAte haiM, jise eka grAsa bhojana bhI burA lagatA hai aura jisakI AvAz2a eka damase mandI ho jAtI hai, usakA rAjayakSmA ArAma nahIM hotaa| doSoMkI pradhAnatA-apradhAnatA / likha Aye haiM ki, yakSmA roga vAtAdika tInoM doSoMke kopase hotA hai, para una tInoM meM se koI-na-koI doSa pradhAna yA sabase Upara hotA hai| jo pradhAna hotA hai, usIke lakSaNa yA jora adhika dIkhatA hai| agara vAyukI ulvaNatA, pradhAnatA yA adhikatA hotI hai to svara-bhaMga-galA baiThanA, kandhoM aura pasaliyoM meM darda aura saMkocaye lakSaNa hote haiN| yAnI vAyuke bar3hanese galA baiThatA aura kandhoM tathA pasaliyoM meM pIr3A hotI hai| ye vAtAdhikya yA vAyuke adhika honeke cihna haiN| .. agara pitta ulvaNa yA pradhAna hotA hai, to jvara, dAha, atisAra aura khUna nikalanA ye lakSaNa hote haiM; yAnI pittake bar3hanese jvarase zarIra tapatA, hAtha-paira jalate, patale dasta lagate aura mu~ hase khUna AtA hai| agara kapha ulvaNa yA adhika hotA hai, to sirameM bhArIpana, annapara mana na calanA, khA~sI aura kaNTha jakar3anA-ye lakSaNa hote haiM; yAnI agara kapha bar3hA huA hotA hai, to rogIkA sira bhArI rahatA hai, khAnekA nAma nahIM suhAtA, khA~sI AtI aura galA baiTha jAtA hai / / __"suzruta" meM likhA hai-kSaya roga, tInoM doSoMkA sannipAta rUpa honese, eka hI tarahakA mAnA gayA hai, to bhI usameM doSoMkI ulvaNatA yA pradhAnatA honeke kAraNa, unhIM una doSoMke cihna dekhane meM Ate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| 583 sthAna-bhedase doSoMke lakSaNa / vAgbhaTTa kahate haiM, agara doSa Upara rahatA hai, to jukAma, zvAsa, khA~sI, kandhoM aura sirameM darda, svarapIr3A aura aruci-ye upadrava hote haiN| agara doSa nIceke aGgoMmeM hotA hai, to atisAra aura zarIra sUkhanA-ye upadrava hote haiN| agara doSa koThemeM rahatA hai, to kaya yA vamana hotI haiM / agara doSa tirachA hotA hai, to pasaliyoMmeM darda hotA hai| agara doSa sandhiyoM yA jor3oMmeM hotA hai, to jvara car3hatA hai| isa taraha kSaya rogameM 11 upadrava hote haiM / sAdhyAsAdhyatva / sAdhya lakSaNa / kSaya-roga sAdhAraNataH kaSTasAdhya hai, bar3I dikkatoMse ArAma hotA hai; para agara rogIke. bala aura mAMsa kSINa na hue hoM, to cAhe yakSmAke gyArahoM lakSaNa kyoM na prakaTa ho jAya~, vaha ArAma ho sakatA hai / khulAsA yaha hai, ki yakSmAke samasta lakSaNa prakAzita ho jAnepara bhI rogI ArAma ho sakatA hai, bazarte ki, usake bala aura mAMsa kSINa na hue hoN| "baGgasena meM likhA hai, jinakI indriyA~ vazameM haiM, jinakI agnidIpta hai aura jinakA zarIra dubalA nahIM huA hai, una yakSmAvAloMkA ilAja karanA cAhiye / ve ArAma ho jAyeMge / asAdhya lakSaNa / agara rogIke bala aura mAMsa kSINa ho gaye hoM, para yakSmAke gyAraha rUpa prakaTa na hue hoM; khA~sI, atisAra, pasalIkA darda, svara-bhaMga For Private and Personal Use Only
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwww 584 -- cikitsA-candrodaya / galA baiThanA, aruci aura jvara ye 2 lakSaNa hoM athavA zvAsa, khA~sI aura khUna thUkanA-tIna lakSaNa hoM to rogIko asAdhya samajho / ___ agara rogImeM jukAma prabhRti lakSaNa kama bhI hoM, para rogI roga aura davAke balako na saha sakatA ho, to vaidya usako asAdhya samajhakara, usakA ilAja na kare, yaha vAgbhaTTakA mata hai| noTa-agara rogImeM jukkAma Adi saba lakSaNa hoM, para vaha roga aura davAke balako saha sakatA ho, to pArAma ho jAyagA / bhAvamizrajI kahate haiM, yazakAmI vaidya gyAraha yA chai athavA jvara, khA~sI aura khUna thUkanA ina tIna lakSaNoMvAloMkA ilAja nahIM krte| jo kSaya-rogI khUba jiyAdA khAne-pInepara bhI sUkhatA jAtA hai, vaha asAdhya hai-ArAma na hogaa| jisa rogIko atisAra ho-patale yA Ama maror3I vagairaHke dasta lagate hoM, usakA ilAja vaidyako na karanA cAhiye, kyoMki vaha asAdhya hai / kahA hai malAyattaM balaM puMsAM zukrAyattaM cajIvitam / tasmAdyatnena saMrakSedyacimaNo mala retasI // manuSyoMkA bala malake adhIna hai aura jIvana vIryake adhIna hai, ataH kSaya rogIke mala aura vIryakI rakSA yatnase-khUba hoziyArIse karanI caahiye| kSaya-rogakA ariSTa / jisa kSayarogIkI A~kheM safeda ho gaI hoM, annameM aruci ho-- khAneko mana na cAhatA ho aura urddha zvAsa calatA ho, use ariSTa hai, vaha mara jaaygaa| jisa rogIkA bahuta-sA vIrya kaSTake sAtha giratA ho, vaha kSayarogI mara jaaygaa| For Private and Personal Use Only
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 585 rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / agara yakSmA-rogI khUba khAnepara bhI tINa hotA jAtA ho, use atisAra ho yA usake peTa aura photoMpara sUjana ho, to samajho ki rogIko ariSTa hai, vaha mara jaaygaa| noTa-ina Upara likhe hue upadravoMmeMse, yadi koI eka upadrava bhI upasthita ho, to yakSmA-rogIkA maraNa samajhanA caahiye| kSayarogIka jIvanakI avadhi / Ayurveda-granthoM meM likhA hai, jo yakSmArogI javAna ho aura jisakI cikitsA uttamottama vaidya karate hoM, vaha eka hajAra dina yA do barasa, nau mahIne aura dasa dina taka jI sakatA hai| kahA hai: paraM dinasahasrantu yadi jIvati mAnavaH / subhiSabhirupakrAntastaruNaH zoSapIDitaH // matalaba yaha hai, ki yakSmA-roga bar3I kaThinatAse ArAma hotA hai / jisakI TUTI nahIM hotI, jisapara IzvarakI dayA hotI hai, use savaidya mila jAte haiN| acche anubhavI vidvAn vaidyoMkI cikitsAse yakSmA-rogI ArAma ho jAtA hai; yAnI prAyaH paune tIna barasakI umra bar3ha jAtI hai| isa avadhike bAda, ArAma ho jAnepara vaha phira yakSmA-rogameM pha~sakara mara jAtA hai| kisI-kisIne to yahA~ taka likha diyA hai ki agara yakSmA-rogI davA-dAru karanese ArAma ho jAya, to manameM samajho ki use yakSmA-roga thA hI nahIM, koI dUsarA roga thaa| kyoMki yakSmA-roga to kisI bhI davAse ArAma hotA hI nhiiN| hArIta muni kahate haiM sajIveccaturo mAsAnSaNmAsaM vA balAdhikaH / utkRSTazca pratIkAraiH sahasrAhaM tu jIvati / sahasrAtparato nAsti jIvitaM rAjayakSmiNaH // rAjayakSmA rogI cAra mahInoM taka jItA hai| agara usameM tAqata jiyAdA hai, to cha mahIne jItA hai| agara uttama-se-uttama cikitsA. 74 For Private and Personal Use Only
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 586 cikitsA-candrodaya / hotI rahe, to hajAra dina yA paune tIna barasa taka jItA hai| hajAra dinase adhika kisI taraha nahIM jI sktaa| kyoMki itane dinoM bAda usake prANa, bala aura vIrya kSINa ho jAte aura indriyA~ vikala ho jAtI haiN| jo yakSmA kabhI ghaTatA aura kabhI bar3hatA nahIM, balki eka samAna banA rahatA aura uttama cikitsAse dhIre-dhIre ghaTatA hai, vaha antameM acche ilAjase ghaTa jAtA hai / jisa yakSmAvAlekI khA~sI kabhI ghaTa jAtI aura kabhI bar3ha jAtI hai, kabhI kapha AtA, kabhI banda ho jAtA aura phira bar3ha jAtA hai, vaha yakSmA-rogI tIna yA chai mahInese z2iyAdA nahIM jItA-avazya mara jAtA hai| usa samaya amRta bhI kAma nahIM krtaa| ___ hikamatake granthoM meM likhA hai, ki yakSmA yA tapedika pahale aura dUsare darje kA honese ArAma ho jAtA hai, tIsare darjepara pahu~ca jAnese bar3I dikkatoMse ArAma hotA aura cauthemeM pahu~ca jAnese to asAdhya hI ho jAtA hai| cikitsA karane yogya kssy-rogii| jisa kSaya-rogIkA zarIra jvarase na tapatA ho, jisameM calane'phiranekI kucha sAmarthya ho, jo teja davAoMko saha sakatA ho, jo pathya pAlana karanemeM majabUta ho, jise khAnA paca jAtA ho aura jo bahuta dubalA yA kamajora na ho, usa kSaya-rogIkI cikitsA karanI caahiye| aise rogIkI uttama cikitsA karanese vaidyako yaza mila sakatA hai, kyoMki yaha saba kSaya-rogake pahale darjeke lakSaNa haiM / "suzruta" Adi granthoMmeM likhA hai: jvarAnubandharahitaM balavantaM kriyAsaham / upakramedAtmavantaM dIptAgnimakRzaM naram / / For Private and Personal Use Only
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| 587 jo kSaya-rogI jvarakI pIr3Ase rahita, balavAna, cikitsA sambandhI kriyAoMko saha sakanevAlA, yatna karanevAlA, dhIraja dharanevAlA aura pratIpta anivAlA ho aura jo dubalA na ho, usakI cikitsA karanI caahiye| nidAna-vizeSase zoSa vizeSa / zoSa-rogake aura cha bheda / nidAna vizeSase zoSa yA kSaya-roga chai tarahakA hotA hai| (1) vyavAya zoSa--yaha ati maithunase hotA hai| (2) zoka zoSa-yaha bahuta zoka yA raMja karanese paidA hotA hai| (3) vArddha kya zoSa-yaha asamaya ke bur3hApese hotA hai / (4) vyAyAma zoSa-yaha bahuta hI kasarata-kuztIse hotA hai| (5) adhdha zoSa--yaha bahuta rAha calanese hotA hai| (6) vraNa zoSa-yaha vraNa yA ghAva honese hotA hai / uraHkSata zoSa--yaha chAtImeM ghAva honese hotA hai| noTa-yadyapi uraHkSata rogako yamAse alaga, para usake bAda hI kaI zrAcAryoM ne likhA hai, para hama use yahA~ isaliye likha rahe haiM ki, usakI aura yakSmAkI cikitsAmeM koI prabheda nahIM / jo yakSmAkA ilAja hai, vahI uraHkSatakA ilAja hai| vyavAya zoSake lkssnn| isa zoSameM, "suzruta meM likhe hue, vIrya-kSaya ke saba cihna hote haiM; yAnI liGga aura aNDakoSoM-photoMmeM pIr3A hotI hai, maithana karanekI sAmarthya nahIM rahatI athavA maithuna karate samaya aneka bAra vIrya skhalita hotA hai; para bahuta thor3A vIrya nikalatA hai aura rogIkA zarIra pANDuvarNakA ho jAtA hai| isa prakArake kSaya-rogameM pahale vIrya kSaya hotA hai| vIryake kSaya honese vAyu kupita hokara majjA Adi dhAtuoMko kSaya karatA hai| For Private and Personal Use Only
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 588 ... cikitsA-candrodaya / khulAsA yaha hai, jo atyanta maithuna karate haiM, unakA zarIra pIlA par3a jAtA hai| kyoMki vIryake kSaya honese ulaTe kramase dhAtue~ kSINa hone lagatI haiN| pahale vIrya kSINa hotA hai, phira vAyu kupita hotA aura majjAko kSINa karatA hai / majjAke kSINa honese asthiyA~ kSINa hotI haiM / asthiyoMke kSINa honese meda, medake kSINa honese mAMsa, mAMsake kSINa honese khUna aura khUnake kSINa honese rasa kSINa hotA hai| athavA yoM samajhiye ki, jaba vIrya kSINa ho jAtA hai, taba majjA usakI kamIko pUrA karatI hai aura khuda kama ho jAtI hai / majjAko kama dekhakara, asthiyA~ usakI kamIko pUrA karatIM aura khuda kama ho jAtI haiN| isI taraha eka dUsarI dhAtukI kamI pUrI karaneke lie pratyeka dhAtu kama hotI jAtI hai| dhAtuoMke kama hone yA kSINa honese manuSya kSINa ho jAtA hai| zoka zoSake lakSaNa / jisa cIjake na hone yA naSTa ho jAnese rogIko zoka hotA hai, zoka zoSameM, usI cIjakA dhyAna use sadaiva banA rahatA hai / usake aGga zithila ho jAte haiM / vyavAya-zoSa-rogIkI taraha usakI zukra Adi samasta dhAtue~ kSINa hone lagatI haiM / pharka itanA hI hotA hai, ki vyAdhike prabhAvase liGga aura photoM prabhRtimeM pIr3A Adi upadrava nahIM hote| khulAsA yaha hai, jisa taraha atyanta strI-prasaMga karanese zoSa-roga ho jAtA hai; usI taraha zoka, cintA yA phikra karanese bhI zoSa-roga ho jAtA hai / zoka-zoSa honese zarIra DhIlA aura girA-par3A-sA rahatA hai aura binA dhAtu-kSayake bhI dhAtu-kSayake lakSaNa dekhane meM Ate haiM / cintAke samAna zarIrakI dhAtuoMko nAza karanevAlA aura dUsarA nahIM hai| cintAse kSaNa-bharameM hAtha-paira gira par3ate haiM, baiThakara uThA For Private and Personal Use Only
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 556 rAjayakSmA aura usakI likitsA / nahIM jAtA aura cAra kadama calA nahIM jAtA / citA aura cintA do bahina haiM / ina donoMmeM cintA bar3I aura citA choTI hai / kyoMki citA to nirjIva yA murde ko jalAkara bhasma karatI hai, para cintA jIte hue ko jalAtI aura moTe-tAje zarIrako khAka kara detI hai / cintAmeM itanA bala hai, ki vaha akelI hI, binA kisI rogake, khUna aura mAMsa Adi dhAtuoMko cara jAtI hai| isa rogameM sAre kAma svayaM cintA karatI hai, rogakA to nAma hai; ataH cikitsakako pahale rogIkA zoka dUra karanA cAhiye / kyoMki rogake kAraNa-cintAke miTe binA roga ArAma ho nahIM sktaa| ___ vArdhakya zoSake lakSaNa / bArbu kya zoSavAle yA jarA-zoSa-rogIkA zarIra dubalA ho jAtA hai| vIrya, bala, buddhi aura indriyA~ kamajora yA mandI ho jAtI haiM, ka~paka~pI AtI hai, zarIrakI kAnti naSTa ho jAtI hai, galekI AvAja kA~sIke phUTe bAsana-jaisI ho jAtI hai, thUkanese kapha nahIM nikalatA, zarIra bhArI rahatA aura bhojanase aruci rahatI hai / mu~ha, nAka aura A~khoM se pAnI bahA karatA hai, pAkhAnA aura zarIra donoM hI sUkhe aura rUkhe ho jAte haiN| khulAsA yaha hai, jo yakSmA roga jarA avasthA, bur3hApe yA z2aIfIse hotA hai, usameM rogIkA zarIra ekadama dubalA ho jAtA hai, vIrya kama ho jAtA hai, buddhi kamajora ho jAtI hai, indriyoMke kAma zithila ho jAte haiM; A~kha, nAka, kAna Adi indriyA~ apane-apane kAma sucAru rUpase nahIM karatI, hAtha aura muMha kA~pate haiM, khAnA acchA nahIM lagatA, galese phUTe hue kA~sIke bartana-jaisI AvAja nikalatI hai; rogI ghabarA jAtA hai, para kapha nahIM nikalatA zarIrapara bojha-sA rakhA jAna par3atA hai| mu~hakA svAda bigar3a jAtA hai, muMha, nAka aura A~khoMse For Private and Personal Use Only
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 560 cikitsA-candrodaya / pAnI giratA hai, mala yA pAkhAnA sUkhA aura rUkhA utaratA hai tathA zarIra bhI sUkhA aura rUkhA ho jAtA hai| noTa-yaha zoSa roga usa bur3hApemeM bahuta kama hotA hai, jo javAnI pAra hone yA apane samayapara sabako pAtA hai, balki asamayake bur3hApemeM hotA hai| kahate haiM, yakSmA roga bahudhA cAlIsa sAlase kamakI umrameM hotA hai| adhva zoSake lakSaNa / adhva zoSa adhika rAstA calanese hotA hai / isa zoSameM manuSyake aGga zithila yA DhIle ho jAte haiM / zarIrakI kAnti AgameM bhunI huI cIz2ake jaisI aura kharadarI ho jAtI hai, zarIrake avayava chUnese sparzajJAna nahIM hotA aura pyAsa laganeke sthAna--galA aura mu~ha sUkhane lagate haiN| khulAsA yaha hai ki, isa zoSavAlekA sArA zarIra DhIlA aura bekAma ho jAtA hai, zarIrakI zobhA jAtI rahatI hai, hAtha-pairoMmeM cuTakI kATanepara kucha mAlUma nahIM hotA; yAnI ve sUne ho jAte haiM aura kaMTha tathA mukha sUkhate haiN| vyAyAma zoSake lakSaNa / isa prakArake zoSameM avazoSake lakSaNa milate haiM aura kSata yA ghAva na honepara bhI, uraHkSata zoSake cihna naz2ara Ate haiN| dhyAna rakhanA cAhiye, jo loga adhika kasarata-kuztI yA aura mihanatake kAma karate haiM, apane Adhe balake anusAra kasarata Adi nahIM karate, unako nizcaya hI yakSmA roga ho jAtA hai / jo mUrkha kevala kasaratase balavRddhi karanekI hauMsa rakhate haiM, unheM isa bAtapara dhyAna denA cAhiye / kasaratake niyama-kAyade hamane apanI "svAsthyarakSA meM vistArase likhe haiN| For Private and Personal Use Only
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urakSitakI cikitsA / 561 vraNazoSake nidAna-lakSaNa / agara vraNa yA phor3e vAle manuSyake zarIrase rudhira yA khUna nikala jAtA hai athavA aura kisI vajahase khUna ghaTa jAtA hai, ghAvameM darda hotA aura AhAra ghaTa jAtA hai, to usako zoSa roga ho jAtA hai| uraHkSata zoSake nidAna / ___ bahuta z2iyAdA tIra kamAna calAne, bar3A bhArI bojha uThAne, balavAnake sAtha yuddha yA kuztI karane, viSama yA U~ce-nIce sthAnase girane, daur3ate hue baila, ghor3e, hAthI, U~Ta yA moTara gAr3I Adike rokane, lakar3I, patthara yA hathiyAra Adiko z2orase pheMkane, dUsaroMko mArane, bahuta jorase cIkhane, vedazAstroMke par3hane, jorase bhAgane yA dUra jAne, gaharI nadiyoMko tairakara pAra karane, ghor3eke sAtha daur3ane, akasmAt uchalane-kUdane yA chalAMga bharane, kalA khAne, jaldI-jaldI nAcane athavA aise hI sAhasake aura kAma karanese manuSyakI chAtI phaTa jAtI hai aura use bhayaGkara uraHkSata roga ho jAtA hai / jo loga atyanta coTa laganepara bhI strI-saGgama karate haiM aura jo rUkhA tathA bahuta thor3A pramANakA bhojana karate haiM, unheM bhI uraHkSata roga hotA hai| ___ khulAsA yaha hai, ki jo loga Upara likhe kAma karate haiM, unakI chAtI phaTa jAtI aura usameM ghAva ho jAte haiM / isa chAtImeM ghAva hone ke rogako hI "uraHkSata" roga kahate haiM, kyoMki urakA artha hRdaya aura kSatakA artha ghAva hai| uraHkSata rogIko aisA mAlUma hotA hai, mAno usakI chAtI phaTa yA TUTakara gira par3anA cAhatI hai| ___ kSaya aura urAkSatake nidAna-lakSaNa Adi mahAmuni hArItane vistArase likhe haiN| unake jAnanese pAThakoMko bahuta kucha lAbha honekI sambhAvanA hai, ataH hama unheM bhI yahA~ likhate haiM: urakSita rogIkI chAtI bahuta dukhatI hai| aisA jAna par3atA hai, For Private and Personal Use Only
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 512 cikitsA-candrodaya / mAno koI chAtIko cIre DAlatA hai yA usake do Tukar3e kiye DAlatA hai, pasaliyoMmeM darda hotA hai, sAre aGga sUkhane lagate haiM, deha kA~pane lagatI hai; anukramase vIrya, bala, varNa, kAnti aura agni kSINa hotI hai; jvara car3hatA hai, manameM dInatA hotI hai, malabhed yA dasta hote haiM, ani manda ho jAtI hai| khA~sanese kAle raMgakA, badabUdAra, pIlA, gA~ThadAra, bahuta-sA khUna-milA kapha bArambAra giratA hai| uraHkSata rogI vIrya aura ojake kSayase atyanta kSINa ho jAtA hai| - khulAsA yaha hai, ki jo AdamI apanI tAkatase z2iyAdA kAma karatA hai, usakI chAtI phaTa jAtI hai| yAnI usake laMgja yA pheMphar3oM meM kharAbI ho jAtI hai, vaha phaTa jAte haiN| usake phaTane yA unameM ghAva ho jAnese maiM hase khUna Ane lagatA hai / agara usa ghAvakA jaldI hI ilAja nahIM hotA, vaha jakhma davAe~ khilAkara jaldI hI bharA nahIM jAtA, to vaha paka jAtA hai / pakanese mavAda par3a jAtA hai aura vahI mu~ hase nikalane lagatA hai / vaha ghAva phira nahIM bharatA aura nAsUra ho jAtA hai| basa isIko "urakSita" kahate haiM / uraHkSatakA artha hRdayakA ghAva hai| laMgja yA phephar3e hRdayameM rahate haiM, isIse ise "urakSata" noTa yAda rakho, livara, kalenA, jigara yA yakRtameM bigAr3a honese bhI muMhase khUna yA mavAda pAne lagatA hai| aMva: baiMcako acchI taraha samajha-bUjhakara ilAja karanA cAhiye / manuSya-zarIra meM yakRta vAhinI orakI pasaliyoMke nIce rahatA hai| isakA mukhya kAma khUna aura pitta banAnA hai| jaba yakRta yA livarameM mavAda bhara jAtA yA sUjana A jAtI hai, taba usake chUnese takalIpha hotI hai| agara dAhinI tarakI pasaloke nIce dabAnese sakhtIsI mAlUma ho athavA phor3A-sA dUkhe, kucha pIr3A ho athavA dAhinI karavaTa leTane se darda ho yA khA~sI z2orase uThe, to samajho ki yakRtameM mavAda bhara gayA hai| . jaba kisI rogIkA purAnA uvara yA khA~sI aneka ceSTA karane para bhI prArAma na hoM, kama-se-kama taba to yakRtakI parIkSA karo / kyoMki yakRtameM sUjana Aye binA jvara aura khA~sI bahuta dinoM taka Thahara nahIM skte| For Private and Personal Use Only
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 563 uraHkSatake vizeSa lakSaNa / uraHkSata rogIkI chAtImeM atyanta vedanA hotI hai, khUnakI kaya hotI haiM aura khA~sI bahuta AtI hai| khUna, kapha, vIrya aura ojakA kSaya honese lAla raMgakA khUna-milA pezAba hotA hai tathA pasalI, pITha aura kamarameM ghorAtighora vedanA hotI hai| nidAna vizeSase urAkSatake lakSaNa / braNake avarodhase, dhAtuko kSINa karanevAle maithunase, koThemeM vAyukI pratilomatA aura pratiloma hue malase jisakI chAtI phaTa jAtI hai,usakA zvAsa, anna pacate samaya, badabUdAra nikalatA hai| sAdhyAsAdhyake lakSaNa / agara uraHkSata rogake kama lakSaNa hoM, agni dIpta ho, zarIrameM bala ho aura yaha roga thor3e hI dinoMkA huA ho, to sAdhya hotA hai| yAnI ArAma ho jAtA hai| jisa uraHkSatako paidA hue eka sAla ho gayA ho, vaha bar3I muzkilase ArAma hotA hai| jisa uraHkSatameM sAre lakSaNa milate hoM, use asAdhya samajhakara usakI cikitsA na karanI cAhiye / noTa-agara koI uttama vaidya mila jAtA hai, to ArAma ho bhI jAtA hai, para rogI haz2Ara dinase adhika nahIM jiitaa| agara mukhase khUna giratA hai yAnI khUnakI kaya hotI haiM, khA~sIkA jora hotA hai, pezAbameM khUna AtA hai, pasaliyoMmeM darda hotA hai aura pITha tathA kamara jakar3a jAtI hai to urakSata rogI nahIM jItA, kyoMki ye asAdhya rogake lakSaNa haiN| For Private and Personal Use Only
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 000000 . . 10. 00000000000000000 MPdeg0000000000000degati 30 . 001 .over--ueue 900aaaa. . cikitsA-candrodaya / -- ------ yakSmA-cikitsAmeM cikitsakake - yAda rakhane yogya bAteM / O ........ ...... (1) sabhI tarahake yakSmA tridoSaja hote haiN| yAnI hara tarahake yamA vAta, pitta aura kapha tInoM doSoMke kopase hote haiN| yadyapi yakSmAmeM tInoM hI doSoMkA kopa hotA hai, para tInoMmeMse kisI eka doSakI ulvaNatA yA pradhAnatA hotI hI hai / ataH doSoMke balAbalakA vicAra karake, zoSavAlekI cikitsA karanI cAhiye / "caraka"meM likhA hai:- ... yadyapi sabhI yakSmA tridoSase hote haiM, tathApi vAtAdi doSoMke balAbalakA vicAra karake yakSmAkA ilAja karanA caahiye| jaise kandhe aura pasaliyoMmeM darda, zUla aura svara-bheda ho, to vAyukI pradhAnatA samajhanI caahiye| agara jvara, dAha aura atisAra hoM, evaM khUnakI qaya hotI hoM, to pittakI pradhAnatA samajhanI cAhiye / agara sira bhArI ho, annapara aruci ho, khA~sI aura kaNThakI jakar3ana ho, to kaphakI pradhAnatA jAnanI cAhiye / 'jisa taraha doSoMke balAbalakA vicAra karanA Avazyaka hai; usI. taraha isa bAtakA bhI vicAra karanA jarUrI hai, ki rogIke zarIrameM kisa dhAtukI kamI ho rahI hai, kauna-sI dhAtu kSINa ho rahI hai| jaise; rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra - inameMse kisa dhAtukI kSINatA hai| agara khUna kama ho, to khUnakI kamI pUrI karanI caahiye| agara rasa-kSayake lakSaNa dIkheM to rasa-kSayakI cikitsA karanI cAhiye / agara mAMsa-kSayake cihna hoM, to usakA ilAja karanA cAhiye / kyoMki binA dhAtuoMke kSINa hue yakSmA-roga asAdhya nahIM hotA / For Private and Personal Use Only
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| aneka adhUre yA adhakacare vaidya yakSmAke nidAna-lakSaNa milAkara, rogIko yakSmA-nAzaka uttamottama auSadhiyA~ to damAdama diye jAte haiM, para kauna-kaunasI dhAtue~ kSINa ho gaI haiM, isakA khyAla hI nahIM karate, isIse unako saphalatA nahIM hotI, unake rogI ArAma nahIM hote / yaha kAyA inhIM rasa-rakta Adi sAtoM dhAtuoMpara ThaharI huI hai / agara ye kSINa hoMgI, to zarIra kaise rahegA ? yahA~ yaha rasa-rakta Adi dhAtuoMke kSaya honeke lakSaNa aura unakI cikitsA sAtha-sAtha likhate haiN| rasa-kSayake lakSaNa / agara rasakA kSaya hotA hai, to bar3I khuzkI rahatI hai, agni manda ho jAtI hai, bhUkha nahIM lagatI, khAnA hajama nahIM hotA, zarIra kA~patA hai, sirameM darda hotA hai, citta udAsa rahatA hai, yakAyaka dila bigar3akara raMja yA soca ho jAtA hai aura sira ghUmatA hai| . rasa bar3hAnevAle upAya / . .. agara kSaya-rogIke zarIrameM rasa yA raktakI kamIke cihna pAye jAveM, to bhUlakara bhI rasa-rakta-virodhI davA na denI cAhiye, balki inako bar3hAnevAlI davA denI cAhiye / hArIta kahate haiM,--jAMgala dezake jIvoMkA mAMsa khAnA, giloya, adarakha yA ajavAyanameM pakAyA huA kvAtha yA jala pInA aura kAlImircoM ke sAtha pakAyA huA dUdha rAtake samaya pInA acchA hai / inase rasakI vRddhi hotI aura kSaya-roga nAza hotA hai / annoMmeM gehU~, jau aura zAli cA~vala bhI hita haiN| nIce likhe hue upAya parIkSita haiM:-- (1) giloyakA satta adarakhake svarasake sAtha caTAnese rasa-raktakI vRddhi hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 566 cikitsA-candrodaya / (2) giloyakA kAr3hA yA phA~Ta pilAnA bhI rasa aura rakta bar3hAneko acche haiN| (3) kAlImircoMke sAtha pakAyA huA gAyakA dUdha athavA auTAye hue gAyake dUdhameM mizrI aura dasa-pandraha dAne golamirca DAlakara pInA rasa-rakta bar3hAnekA sarvazreSTha upAya hai; para ise rAtake samaya pInA cAhiye / isa tarahakA auTAyA huA dUdha jukAmako bhI faurana ArAma karatA hai| noTa-ina upAyoMse rasa aura rakta donoM bar3hate haiN| (4) agara rogI khAneko mA~ge, to barasa dinake purAne gehU~kI khamIra uThAyI roTI, jaukI pUrI aura purAne aura zAli cA~valoMkA bhAta--ye saba rogIko de sakate ho| rakta-kSayake lakSaNa / agara rakta-kSaya yA khUnakI kamI hogI, to pANDu-roga ho jAyagA, zarIra pIlA par3a jAyagA, kAma-dhandheko dila na cAhegA, zvAsa-roga hogA, maiM hameM thUka bhara-bhara AvegA, agni manda hogI, bhUkha na lagegI aura zarIra sUkhegA / agara ye lakSaNa dIkheM, to khUnakI kamI samajhakara khUna bar3hAneke upAya karane cAhie~ / rakta bar3hAneke upAya / hArIta kahate haiM:--ghI, dUdha, mizrI, zahada, golamirca aura pIpara-- inakA panA banAkara pInese khUnakI vRddhi avazya hotI hai| hArIta munikA yaha yoga hamane aneka bAra AjamAyA hai, jaisI tArIfa likhI hai vaisA hI hai:-agara rogIkA mijAja sarda ho to pAvabhara dUdha auTA lo; agara miz2Aja garama ho to auTAnekI darakAra nahIM; kacce yA auTe hue dUdhameM eka tole ghI, 67 mAze For Private and Personal Use Only
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / 517 madhu, eka tole mizrI, 120 dAne kAlImircoMke aura AdhI pIpara-ina sabako pIsakara milA do aura eka-dila kara lo| isIko panA kahate haiN| isako kisI davAke bAda yA akelA hI sandhyA-savere pilAnese khUna bar3hatA hai, isameM rattI bhara bhI sandeha nhiiN| isa paneke pInese anekoM hAr3oMke paJjara moTe-tAje aura tandurusta ho gye| unakA kSaya bhAga gyaa| para khAlI isa panese hI kAma nahIM cala sakatA / isake pilAnese pahale, koI yakSmA-nAzaka khAsa davA bhI denI caahiye| agara khUnakI kamI hI ho, koI upadrava na ho aura rogakA jora na ho, to kevala isa panese hI kSaya ArAma hote dekhA hai| khAneko halkA bhojana denA caahiye| mAMsa-kSayake lakSaNa / mAMsa-kSaya honese zarIra ekadamase dubalA-patalA ho jAtA aura kAma-dhandheko dila nahIM cAhatA, kyoMki zarIra zithila ho jAtA hai, nIMda nahIM AtI, kisI-kisIko bahuta z2iyAdA nIMda AtI hai, bAteM yAda nahIM rahatI aura zarIrameM tAkata nahIM rhtii| meda-kSayake lakSaNa / medakI kamI honese zarIra thakA-sA rahatA hai, kahIM dila nahIM lagatA, badana TUTatA aura calane-phiranekI tAqata kama ho jAtI hai| zvAsa aura khA~sIkA jora rahatA hai| khAneko dila nahIM cAhatA, aura agara kucha khAyA jAtA hai, to haz2ama bhI nahIM hotaa| meda bar3hAnevAle upAya / "hArIta saMhitA" meM likhA hai,--anUpadezake jIvoMkA mAMsa, halake anna, ghI, dUdha, kalpa-saMjJaka zarAba aura madhura padArtha, 'sito For Private and Personal Use Only
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 565 . cikitsA-candrodaya / palAdi cUrNa', pIparoMke sAtha pakAyA huA bakarIkA dUdha--ye saba meda bar3hAneko uttama haiN| khulAsA yaha ki, ghI, dUdha, mizrI, makkhana aura mIThe zarbata, jAMgaladezake jAnavaroMke mAMsakA rasa, halke aura jaldI haz2ama honevAle anna, sitopalAdi cUrNa, zahada meM milAkara savere-zAma cATanA aura Uparase mizrI milA huA bakarIkA dUdha pInA- medakSayavAle kSaya-rogIko parama hitakara haiN| inase meda bar3hatI aura kSaya nAza hotA hai| asthi-kSayake lakSaNa / asthi yA haDDiyoMke kSaya honese mana udAsa rahatA hai, kAmako dila nahIM cAhatA, vIrya kama ho jAtA hai, muTAI nAza hokara zarIra dubalA ho jAtA hai, saMjJA nahIM rahatI, zarIra kA~patA hai, vamana hotI haiM, zarIra sUkhatA hai, sUjana AtI hai aura camar3A rUkhA ho jAtA hai ityaadi| __noTa--rAjayakSmA yA jIrNajvara agara bahuta dinoM taka rahate haiM, to AdamIkI haDDiyA~ pIlI par3a jAtI haiM / vizeSakara, hAtha, paira, kamara aura pasaliyoMke hAr3a to avazya hI patale ho jAte haiN| haDDiyoMke patale par3anase Upara likhe lakSaNa hote haiN| asthi-vRddhike upAya / - hArIta kahate haiM,--pake hue ghI aura dUdha asthi-vRddhike liye acche haiM / saba tarahake mIThe anna aura jAMgala dezake jIvoMke mAMsa bhI hitakArI haiN| . . . zukra-kSayake lakSaNa / zukra yA vIryake kSaya yA kamIse bhrama hotA hai, kisI bAtapara dila' nahIM jamatA, akasmAt cintA yA phikra khar3I ho jAtI hai, dhIraja nahIM rahatA, rogI jIvanase nirAza ho jAtA hai, hAtha-paira aura For Private and Personal Use Only
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 56 mu~ hapara sUjana A jAtI hai, rAtako nIMda nahIM AtI, mandA-mandA jvara banA rahatA hai; athavA dAha yA jalana hotI hai, krodha AtA hai, striyA~ burI lagatI haiM, zarIra kA~patA hai, jI ghabarAtA hai, jor3oMpara sUjana A jAtI hai aura zarIra rUkhA ho jAtA hai| zukra bar3hAneke upAya / ... hArIta kahate haiM, agara vIrya kama ho gayA ho, to usake bar3hAneke liye nIce likhe padArtha hita haiM / jaise,--acchI taraha pakAye hue rasa, naunI ghI, dUdha, mIThe padArtha, kakahIkI jar3akI chAla, vidArIkanda aura semalakI mUsarIko dUdhake sAtha mizrI milAkara pInA / cauthe bhAgake pRSTha 184 meM likhI huI "dhAtuvarddhaka-sudhA" gAyako khilAkara, vahI dUdha pInese vIrya khUba bar3hatA hai| (2) agara kSaya-rogI tAqatavara ho aura usake vAtAdika doSa bar3he hue hoM to sneha, sveda, vamana, virecana aura vasti-kriyAse usakA zarIra zuddha karanA cAhiye / para, agara rogIke rasa-rakta Adi dhAtu kSINa ho gaye hoM, to bhUlakara bhI vamana virecana Adi paMcakarmo se kAma na lenA caahiye| jo vaidya binA soce-samajhe U~Tapanese kSayarogIkI zuddhike liye kaya aura dasta Adi karAte haiM, unake rogI binA mauta marate haiN| manuSyoMkA bala vIrya ke adhIna hai aura jIvana malake adhIna hai, isaliye dhAtukSINa-kSaya-rogIke vIrya aura malakI rakSA avazya karanI caahiye| jisameM kSaya-rogIkA jIvana to mala hIke adhIna hotA hai / vAgbhaTTameM likhA hai-- - sarvadhAtukSayArttasya balaM tasya hi biDbalam / . jisakI samasta dhAtue~ kSINa ho gaI haiM, usa kSaya-rogIko eka mAtra viSThAke balakA hI sahArA hai|| . . "vAgbhaTTa" meM hI aura bhI kahA hai, ki kSayarogIkA khAyA-piyA, zarIra aura dhAtuoMkI agnise na pakakara, koThoMmeM pakatA hai aura For Private and Personal Use Only
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 600 cikitsA-candrodaya / mala ho jAtA hai aura usI malake sahAre vaha jItA hai| isase kSayarogI agara balavAna na ho, to use paMcakarmoMse zuddha na karanA cAhiye / agara dasta eka dama na hotA ho, mala sUkha gayA ho, to halkI-sI dastAvara davA dekara ekAdha dasta karA denA caahiye| .(3) koI bhI roga kyoM na ho, sabameM pathya-pAlana aura apathyake tyAgakI bar3I jarUrata hai| binA pathya-pAlana kiye rogI amRtase bhI ArAma ho nahIM sakatA hai; jaba ki pathya-pAlanase binA davAke hI ArAma ho jAtA hai| bahuta-se roga aise haiM, jinameM rogIkA mana unhIM cIjoMpara calatA hai, jinase rogIkA roga bar3hatA hai athavA jo cIjeM rogIke haka meM nukasAnamanda hoM / khAsakara kSayarogIkA dila aise hI padArthopara calatA hai, jinase usakI rasa, rakta, mAMsa, meda Adi dhAtue~ kSINa honekI sambhAvanA ho / isaliye kSaya-rogIkA mana jina-jina padArthoMpara cale, una-una padArthoMko use haragiz2a na denA caahiye| use aise hI padArtha dene cAhiyeM, jinase usakI dhAtue~ bar3he aura garamI kama ho| kSayarogIko mIThe ghana padArtha sadA hitakArI haiM, kyoMki inase dhAtuoMkI vRddhi hotI hai| (4) agara jIrNajvara aura yakSmAvAleko uttama-se-uttama davA denepara bhI lAbha na ho, to usake yakRtapara dhyAna denA caahiye| kyoMki yakRtake doSa ArAma hue binA hajAroM davAoMse bhI jIrNajvara aura kSaya-roga ArAma ho nahIM skte| yakRtameM kharAbI hone, sRjana Ane yA mavAda par3anese mandA-mandA jvara car3hA rahatA hai, bhUkha nahIM lagatI, kamajorI A jAtI hai aura zarIra pIlA ho jAtA hai| hamAre zAstroMmeM yakRtake nidAna-lakSaNa bahuta hI kama likhe haiN| baMgasenane bezaka acchA prakAza DAlA hai / vaha likhate haiM For Private and Personal Use Only
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 601 mandajvarAgniH kaphapittaliMge rupadrutaH kSINabalo'tipANDuH / sabyAnyapAyakRtipraduSTa jJayaM yakRddAlyudaraM tathaiva // rogIke zarIrameM mandA-mandA jvara banA rahe, bhUkha mArI jAya, kapha aura pittakA kopa dIkhe, bala nAza ho jAya aura zarIrakA raGga pIlA par3a jAya, to samajho ki dAhinI pasalIke nIce rahanevAlA yakRtalivara--kalejA yA jigara kharAba ho gayA hai| hikamatakI pustakoMmeM likhA hai, aksara tapekonaH, tapedika aura silakI bImArIvAloM yAnI jIrNajvara, kSaya aura uraHkSata-rogiyoMke yakRtameM sUjana yA varama A jAtI hai / yakRta yA livarameM sUjana A jAnese jIrNajvara aura yakSmA tathA uraHkSata roga asAdhya ho jAte haiN| agara jaldI hI yakRtakA ilAja na karanese usameM mavAda par3a jAtA hai, to usa dazAmeM muMhakI rAhase vaha mavAda yA jarA-jarA-sA khUna-milA mavAda nikalane lagatA hai / "ilAjula gurbA" meM likhA hai, sila yA phephar3emeM ghAva honese aisA bukhAra AtA hai ki vaha saikar3oM tarahake upAya karanese bhI nahIM utaratA / khA~sIke sAtha khUna nikalatA aura rogI dina-dina bala-hIna hotA jAtA hai / isa hAlatameM vAsalIkakI phasda kholanA aura pIche jvara aura khA~sIkI davA karanA hitakArI hai| isakI sApha pahacAna yahI hai, ki yakRtameM sUjana aura mavAda par3anese rogI agara dAhinI karavaTa sotA hai, to khA~sI jorase uThatI hai, ataH rogI dAhinI karavaTa sonA nahIM cAhatA aura so bhI nahIM sakatA / yakRtakI kharAbIkA hAla vaidya hAthase chUkara bhI jAna sakatA hai / agara dAhinI pasaliyoMke nIce dabAnese kar3Apana mAlUma hotA ho, pake phor3epara hAtha lagAne-jaisA darda hotA ho, to nizcaya hI. yakRtameM kharAbI huI samajhanI cAhiye / isa hAlatameM phasda kholanA, yakRtapara lepa lagAnA aura yakRta-doSa-nAzaka davA denA hitakArI For Private and Personal Use Only
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 602 cikitsA-candrodaya / hai / agara yakRtameM darda ho, to usapara tArapInakA tela malakara garama jalase seka karanA cAhiye athavA go-mUtra ko garama karake aura botalameM bharakara seka karanA cAhiye athavA garama jala yA go-mUtra meM phalAlenakA Tukar3A bhigokara seka karanA cAhiye / hamane yahA~ do-cAra bAteM izAratana likha dI haiN| yakRtake nidAna-lakSaNa aura cikitsA hamane sAtaveM bhAgameM likhe haiN| - (5) yakSmA-roga nAzArtha koI khAsa davA, jaise lavaMgAdi cUrNa, sitopalAdi cUrNa, cyavanaprAza avaleha, drAkSAriSTa, jAtIphalAdi cUrNa, mRgAMka rasa, prabhRti uttamottama rasoM yA davAoM meM se koI denI cAhiye, para sAtha hI Uparake upadrava jaise-kandhoMkA darda aura svarabhaGga Adike UparI upAya bhI karane cAhie / isa taraha karanese rogIko utanA z2iyAdA kaSTa nahIM hotA / jaise,--rogI bahutahI kamajora ho to use ghI, dUdha, zahada, kAlImirca aura mizrIkA panA banAkara, kisI davAke bAda, savere-zAma thor3A-thor3A pilAnA cAhiye / athavA naunI ghImeM mizrI aura zahada milAkara khilAnA cAhiye / bakarIkA dUdha pilAnA caahiye| bakarIke ghImeM z2arA-sI cInI milAkara pilAnA cAhiye / agara paca sake to bakarIkA mAMsa khilAnA cAhiye / yakSmA-rogIko bakarI aura hirana bahuta hitakArI haiM, isIse vaidya loga kSaya-rogIke pala~gake pAsa hirana yA bakarIko bA~dha rakhate haiM / "bhAvaprakAza"meM likhA hai: chAgamAMsaM payazchAgaM chAgaM sarpiH sanAgaram / chAgopasevI zayanaM chAgamadhyetu yakSmanut / / bakarIkA mAMsa khAnA, bakarIkA dUdha pInA, soMTha milAkara bakarIkA ghI khAnA, bakaroMkI sevA karanA aura bakare-bakariyoM meM sonA-- yakSmA-rogIko hita hai| For Private and Personal Use Only
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| 603 agara kandhoM aura pasaliyoMmeM darda ho, to zatAvara, kSIra-kAkolI, gandhatRNa, mulahaTI aura ghI- ina sabako pIsa aura garama karake, inakA lepa darda-sthAnoMpara karanA cAhiye / athavA gUgala, devadAru, sapheda candana, nAgakezara aura ghI--ina sabako pIsa aura garama karake suhAtA-suhAtA lepa darda-sthAnoMpara karanA caahiye| agara khUnakI taya hotI hoM, to mahAvarakA svarasa do tole aura zahada 6 mAze- inako milAkara pilAnA caahiye| ___ noTa-pIpala, bera aura zIzama Adi vRkSoMkI zAkhAoMpara jo lAla-lAla padArtha lagA rahatA hai, use "lAkha" kahate haiN| pIpalakI lAkha uttama hotI hai| pIparakI lAkhako garama jalameM pakAkara mahAvara banAte haiN| (6) likha Aye haiM, ki kSayarogIke pathyApathyakA khUba qhayAla rakhanA cAhiye / use apathya AhAra-vihAroMse bacAnA cAhiye / kSayavAleko Aga tApanA, rAtameM jAganA, osameM baiThanA, ghor3e Adipara car3hanA, gAnA bajAnA, jorase cillAnA, strI-prasaMga karanA, paidala calanA, kasarata karanA, hukkA-sigareTa pInA, mala-mUtra Adi vegoMkA rokanA, snAna karanA aura kAmottejaka kAmoMse bacanA cAhiye; kyoMki isa rogameM maithuna karanekI icchA bahuta prabala hotI hai| maithuna karanese vIrya kSaya hotA hai aura vIrya-kSayase kSaya-roga hotA hai / jisa kAmase roga paidA ho, vahI kAma karanA sadaiva burA hai| vizeSakara, vIryakSayase hue yakSmAmeM to isa bAtako na bhUlanekI bar3I hI For Private and Personal Use Only
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| pra0-kSayarogake aura nAma kyA haiM ? u0-kSayarogako saMskRtameM kSaya, yakSmA, zoSa aura rogarAja kahate haiN| hikamatameM ise tapedika aura sila kahate haiN|| DAkTarImeM ise kanajamazana (Consumption', thAisisa (Pthisis) aura TUbaraklosisa ( Tuberculcsis ) kahate haiN| pra0--kSayake ye nAma kyoM ? ___ u0-isa rogameM, zarIrakA roja-ba-roz2a kSaya hotA hai; athavA yaha zarIrakI rasa-rakta Adi dhAtuoMko kSaya karatA hai athavA yaha roga vaidyoMkI cikitsAkA kSaya karatA hai| isaliye ise "kSaya" kahate haiN| yaha roga pahale kisI soma yA candra nAmake rAjAko huA thA, isaliye ise "rAjayakSmA" kahate haiN| rAjAoMke Age-pIche aneka loga cobadAra musAhiba vagairaH calate haiM; usI taraha isake sAtha bhI aneka roga calate haiM, isaliye ise "rogarAja" kahate haiN| yaha rasa Adi sAta dhAtuoMko sukhAtA hai| isaliye ise "zoSa" kahate haiN| kanaz2amazanakA artha bhI kSaya hai| isa rogase zarIra chIjatA hai| pheMphar3oMkI nAzakAriNI zakti jaldI-jaldI yA dhIre-dhIre tarakkI karatI hai, isaliye ise a~garejImeM thAisisa aura kanajamazana kahate haiM / isako TUbaraklosisa isaliye kahate haiM, ki eka TUbarakila For Private and Personal Use Only
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| 605 nAmaka kIr3A ( Germ) yA kITANu phephar3oMmeM paidA hokara, unheM Ahiste-Ahiste khA-khAkara naSTa kara detA hai| sAtha hI TaoNkasAina nAmaka eka bhayaGkara viSa paidA kara detA hai, jisakA pariNAma bahuta hI bhayAnaka aura mAraka hai| pra0-DAkTarImeM kSayake kyA kAraNa likhe haiM ? u0--Ayurvedake matase hama isake paidA honeke kAraNa likha Aye haiM / aba hama DAkTarIse isake kAraNa dikhAte haiM DAkTarImeM isakI paidAyazakA kAraNa, asalameM, kITANu yA jarma ( Germ ) hai / bahutase kSaya-rogI jahA~-tahA~ thUka dete haiN| unake thUkakhakhArameMse kITANu zvAsa-dvArA yA bhojanake padArthoMpara baiThakara dUsare svastha logoMke phephar3oM yA AmAzayoMmeM ghusa jAte haiM aura isa taraha kSaya roga paidA karate haiN| jo loga miloM yA aJjanoM varaHmeM kAma karate haiM, athavA chApekhAnoM yA TelarazaoNpoMmeM kAma karate haiM athavA bahuta zarAba vagairaH pIte haiM, unake zarIra ina kITANuoMke DerA jamAneke lAyaka ho jAte haiM / jinake zarIra nimoniyA, plega, inaphlUeJjA, cecaka yA mAtA vagairaH rogoMse kamajora ho gaye haiM, unapara kSayake kIr3e jaldI hI hamalA kara dete haiN| jinake rahaneke sthAna ghanI ( Densely-populated ) bastImeM hote haiM, jinake gharoM meM a~dherA jiyAdA hotA hai, jinake rahaneke kamare khUba havAdAra ( well ventilated ) nahIM hote, jinake zvAsameM dhUla, dhUA~ yA garda-gubAra jiyAdA jAtA hai, unapara kSayake kITANu avazya hamalA karate haiN| jinako rAta-dina nona tela lakar3IkI cintA rahatI hai, jinheM kAphI bhojana aura paryApta dhI-dRdha nahIM milatA, jo bhaMga, carasa, For Private and Personal Use Only
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / aphIma, gA~jA, canDU aura zarAba vagairaH nazIlI cIz2oMko jiyAdA sevana karate haiM, jinheM ghanI bastImeM rahanekI vajahase sApha havA nahIM milatI, jo loga hasta-maithuna-hainDa-praikTisa yA mAsTara-bezana prabhRti kAnUna-kudaratake khilApha kAma karate haiM, una saba logoMke zarIra kSayake kIr3oMke basaneke lie upayukta sthAna hote haiM / pra0-kucha aura bhI kAraNa batAo / ___ u0-chAtImeM coTa laga jAne, kisI burI yA badabUdAra cIjake pheMphar3oMmeM yakAyaka ghusa jAne, garama zarIrameM yakAyaka sardI laga jAne, garama jagahase yakAyaka sarda jagahameM cale jAne, ThaNDI havA yA lUoMmeM zarIra khulA rakhane, kisI vajahase pheMphar3oM dvArA khUna jAne, RtuoMmeM ulTa-phera hone, kisI tez2a cIz2ase chAtIke phaTane Adi anekoM kAraNoMse kSaya-roga hotA hai| lekina Ajakala z2iyAdAtara yaha roga rAtameM jAgane, vezyAoMmeM rAta-bhara ghUmane, ati maithuna karane, rAta-dina ghATenaphekI cintA karane, bAla-baccoMke gujArekI cintAmeM cUra rahane Adi kAraNoMse hotA hai| pra0-yaha roga kinako adhika hotA hai ? u0-yaha roga mardokI apekSA auratoMko evaM bUr3he aura baccoMkI apekSA javAnoMko z2iyAdA hotA hai| koI-koI kahate haiM ki, auratoMkI apekSA mardoko yaha z2iyAdA hotA hai| bahuta karake, aThAraha sAlakI umrase tIsa sAla takakI umravAloMko yaha apanA zikAra banAtA hai| kAzmIra prabhRti uttarIya dezoM meM yaha roga garamI aura jAr3emeM hotA hai / pUrvIya dezoMmeM, kharIphakI RtumeM hotA hai / aise loga sucikitsakakI cikitsAse ArAma ho sakate haiM, para jinheM yaha roga garmiyoMmeM hotA hai, unakA ArAma honA kaThina hI nahIM, asambhava hai| For Private and Personal Use Only
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| 607 jinakI chAtI choTI hotI hai, jinakI mardana lambI aura Ageko jhukI huI hotI hai, jinake kandhoMpara mAMsa bahuta hI kama hotA hai, aise logoMko yaha jiyAdA hotA hai| pra-kSayakI sAfa pahacAna btaao| / u0--agara nIce likhe lakSaNa dekhe jAveM to kSaya samajhoH ( 1 ) kandhe aura pasaliyoMmeM darda / - (2) hAtha-pairoMmeM jalana honaa| (3) sAre zarIrameM mahIna-mahIna jvara rahanA / (4) zArIrika vajanakA nitya prati ghaTanA / pra0-kSaya rogIke lakSaNa batAo / u0--pahale khA~sI AtI hai| sUkhI khA~sI bahudhA hotI hai| halkA-halkA jvara rahatA hai| pIche kucha dina bAda khA~sImeM khUna Ane lagatA hai / ceharA lAla-surkha ho jAtA hai| nAkhna Ter3he hone lagate aura bahuta bar3ha jAte haiM / A~kheM netra-koSoMmeM ghusa jAtI haiN| pairoMpara kabhI-kabhI sUjana car3ha AtI hai| jidharake phephar3emeM Ava hotA hai, udharakI tarafa leTanese takalIpha hotI hai / kapha phephar3oMke gharoMmeM jamA ho jAtA hai / usakI gA~The par3a jAtI haiM / antameM pakakara, rAdha Ane lagatI hai| ___athavA yoM samajhiye:roga honese pahale rogIko bahuta dinoM taka jukAma banA rahatA hai| nAka bahA karatI hai| chIMkeM AyA karatI haiN| pIche jukAmase hI bukhAra ho jAtA hai| yaha bukhAra jarA-sI phuraphurI yA sardI lagakara car3hatA hai| phephar3oMmeM jalana-sI hone lagatI hai| khA~sI AtI rahatI hai| usameM kaphake sAtha thor3A-thor3A khUna AtA rahatA hai| dilakI dhar3akana ( Palpitation of heart) bar3ha jAtI hai| chAtIkA dada dhIre-dhIre bar3hatA hai| dameke kAraNa bar3I takalIpha hotI hai| galA For Private and Personal Use Only
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| sUkhatA hai / hAthoMkI hathelI aura pairoMke talaboMmeM jalana hotI hai| kabhI-kabhI kandhoMke dardake mAre rogI becaina-sA ho jAtA hai / yA to nIMda AtI hI nahIM yA bahuta z2iyAdA AtI hai / pahale to jIbha sapheda dIkhatI hai, para pIche lAla naz2ara AtI hai / A~kheM bhItarako ghusa jAtI haiN| unakA raMga sapheda ho jAtA hai / hoTha kAle yA nIle ho jAte haiN| ceharA lAla ho jAtA hai| chAtImeM suI cubhAnekI-sI pIr3A hotI hai / rogI bar3I takalIphase chAtIko pakar3akara khA~satA hai / bar3I muzkilase thor3A jhAgadAra aura cepadAra kapha surjI-mAila nikalatA hai| pra0--kSayake lakSaNa vizeSa rUpase khiye| u0--roga hote hI jukAma hotA hai, phira sUkhI khA~sI Ane lagatI hai, yadyapi usa samaya vaha paidA hI hotI hai, apane z2orameM nahIM hotI; to bhI usake mAre rogIko bar3I takalIpha hotI hai| rogIke mukhase patalA-patalA aura cikanA-cikanA balagama nikalane lagatA hai / isake bhI bAda, usa kaphameM khUna milakara Ane lagatA hai, isalie vaha syAhImAila hotA hai / isake bhI bAda, kabhI bhUrI, kabhI pIlI aura kabhI harI pIpa Ane lagatI hai| bahuta dina bItanepara khUna-hI- khUna z2iyAdA Ane lagatA hai / usameM ghora durgandha hotI hai| pIpakI badabU aisI hotI hai, jaisI ki haDDIke jalanekI hotI hai / jinakI pIpa bahuta hI jiyAdA sar3a jAtI hai yA jinakA jukAma rogake zurUmeM bahuta dina taka banA rahatA hai, unako kapha thUkaneke samaya khuda hI badabU mAlUma hotI hai / jo badabUdAra khUna kaphake sAtha AtA hai, vaha pAnImeM DAlanese Daba jAtA hai| rogIke kaphakI parIkSA, pAnIse gilAsa bharakara, usameM kapha DAlakara kI jAtI hai / hakIma loga jalake bhare gilAsameM kaphako DAlate haiN| use binA hilAye-DulAye, 3 / 4 ghaNTe bAda dekhate haiN| agara kapha pAnIpara tairatA rahatA hai, to rogako sAdhya mAnate haiM; Daba jAtA hai, to asAdhya mAnate haiN| agara isa taraha jalakI parIkSAse nirNaya nahIM hotA, to jalate hue koyalepara kaphako DAlate haiN| agara For Private and Personal Use Only
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSayarogapara prshnottr| 66 usake jalanese bhayaGkara badabU uThatI hai to use "sila haqIqI" kahate haiM / yaha avasthA bhayaMkara hotI hai| rogIkA ArAma honA asambhava samajhA jAtA hai / koI kahate haiM, agara kaphake jalanepara usase haDDIke jalanekI-sI bU yA gandha Ave to samajho ki, rogIko ThIka "kSaya" roga huA hai / kyoMki kSayameM jvara aura khA~sI prabhRti lakSaNa dekhane meM Ate haiM / jIrNa jvara prabhRtimeM bhI ye hI lakSaNa hote haiN| isaliye kSaya-jvara aura dUsare jvara yA kSayakI khA~sI aura anya khA~siyoMkA pahacAnanA kaThina hotA hai| pra0-kSayavAleke kaphake sambandhameM aura bhI khiye| u0-likha Aye haiM, ki kapha cipacipA hotA hai / kabhI vaha atyanta gAr3hA goMda-sA hotA hai, kabhI maTamailA-sA khUna-milA hotA hai| usameM goMdakI taraha itanA cepa hotA hai, ki jisa vartanameM rogI kapha thUkatA hai, usake ulTA kara denepara bhI vaha nahIM chuutttaa| agara pIpa kama pakA hotA hai, to usake sAtha khUna AtA hai aura ghAvake-se khuraNTake chilake nikalate haiM / agara Apa kisI ghar3IsAz2ase khurdabIna zIzA ( microscope ) lAkara bartana meM dekheM, to Apako usameM kSayarogako paidA karanevAle kITANu yA jarma (Germs ) dikhAI deNge| inake sivA khUna aura carbI prabhRti aura kitane hI padArtha diikheNge| pra0-Apa kSayake lakSaNa sApha taurapara eka bAra aura batAiye, para mukhtsirmeN| ___ u0-isa rogavAleko bukhAra hara vakta car3hA rahatA hai| khAnA khAneke bAda kucha aura bar3ha jAtA hai| isake sivA, jukAma, khA~sI, kaphakA bahutAyatase AnA, kaphake sAtha pIpa AnA, bAloMkA bar3hanA, kandhoM aura pasaliyoMmeM vedanA, hAtha-pairoM meM jalana, yA to bhUkha laganA hI nahIM yA bahuta laganA, gAloM yA ceharepara lalAI, badanameM rUkhApana yA khuzkI, mu~hase khUna AnA vagairaH lakSaNa avazya hote haiN| rogIkI For Private and Personal Use Only
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 610 cikitsA-candrodaya / nAr3I teja, garama, bArIka aura andarako ghusI huI calatI hai / pezAbameM carbI aura cikanAI AtI hai / rogI dina-ba-dina sUkhatA jAtA hai| . ... pra0-kSayake jvarake sambandhameM kucha aura kahiye / / u0--kSayarogameM jvara to mukhya lakSaNa hai aura khA~sI usakI sahacarI hai| isameM tharmAmITara lagAkara dekhanese jvara prAyaH 68 // DigrIse 103 DigrI taka dekhA jAtA hai / kisIko isa rogameM do bAra jvarake daure hote haiN| pahalA daurA dinake 12 bajese dopahara bAda 2 baje taka hotA hai| dUsarA daurA zAmake 6 bajese rAtake 6 baje taka hotA hai / pahalA 12 bajevAlA daurA kucha khAneke bAda hotA hai| tar3akAU, rAtake tIna baje, sabhI kSayavAloMko pasIne Ate haiM aura jvara kama ho jAtA hai| isa para jvarakI kamIse rogIko koI lAbha nahIM hotA, usakI tAqata roja-ba-roz2a ghaTatI jAtI hai / antameM vaha yamAlayakA rAhI hotA hai| hA~, eka bAta aura hai| prAyaH jvarakA tApa 103 DigrI taka rahatA hai; para kisI-kisIko isase bhI jiyAdA hotA hai| savere 3 baje sabhI kSayavAloMkA bukhAra nahIM utara jaataa| kitanoMkA bezaka kama ho jAtA hai; para kitanehI to caubIsoM ghaNToM jvarake tApase yakasA~ tapate rahate haiM, yAnI hara samaya jvara ekasA car3hA rahatA hai / jinakA jvara tar3akAU tIna baje pasIne Akara halkA ho jAtA hai, unakA jvara bhI dinake 12 baje, dopaharako, avazya phira bar3ha jAtA hai| pra0- rogIkI nAr3Ike sambandhameM bhI kucha kahiye / ____u0-rogIkI nAr3I yA nabz2a tez2a calatI, garama aura bArIka rahatI tathA bhItarako ghusI huI-sI calatI hai| nAr3IkI cAla bezaka tez2a rahatI hai, lekina rogakI kamI-bezI honepara nAr3IkI cAlameM pharka ho jAtA hai / roga honepara, ArambhameM, nAr3IkI cAla tez2a hotI hai, para jyoM-jyoM roga apanA bhayaGkara rUpa dhAraNa karatA yA bar3hatA jAtA For Private and Personal Use Only
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| 611 hai, nAr3IkI cAla bhI teja hotI jAtI hai| nAr3Ipara u~galI rakhakara aura dUsare hAthameM ghar3I lekara, agara Apa nAr3Ike khaTake gineM, to Apako 60 se lekara 100 taka khaTake eka minaTameM ginanemeM aaveNge| lekina kabhI-kabhI eka minaTameM 110 bAra taka nAr3Ike khaTake gintImeM Ate dekhe jAte haiN| pra0--kSaya-jvarake pasInoM aura dUsare jvaroMke pasInoMmeM kyA antara hai ? u0-kSaya-jvarameM rAtake samaya do-tIna daphA bahuta hI jiyAdA pasIne Ate haiN| yahA~ taka ki or3hane-bichAneke sAre kapar3e pasInoMse tara ho jAte haiN| pasIne isa rogameM chAtIpara aksara Ate haiN| jaba ki aura jvaroM meM sAre zarIrameM Ate haiN| isa rogameM pasIne Anese rogI ekadama jaldI-jaldI kamajora hotA jAtA hai / pasInoMse use sukha nahIM milatA, usakA zarIra halkA nahIM hotA; jaisA ki dUsare jvaroM meM pasIne Anese rogIkA zarIra halkA ho jAtA aura use ArAma milatA hai| rAtameM pasIne Ate haiM, use DAkTarImeM rAtake pasIne ( Night Perspiration ) kahate haiM / ye rAtake pasIne isa kSaya-rogameM rogake asAdhya ( Incurable ) honekI nizAnI haiN| aisA rogI nahIM bctaa| pra0--isa rogameM pezAba kaisA hotA hai ? u0-kSaya-rogIke pezAbameM carbI aura cikanAI hotI hai / pezAbakA raMga kisI qadara kalAI liye hotA hai| jaba rogIkA khUna kSayakI vajahase jalatA hai, taba pezAbameM zyAmatA yA kalAI hotI hai| jaba pittakI z2iyAdatI hotI hai taba pezAbakA raMga pIlA hotA hai / agara kSaya-rogIkA pezAba sapheda raMgakA ho to samajho ki, rogIkI oja dhAtu kSINa ho rahI hai| agara aisA ho, to rogIko asAdhya samajho aura usakA ilAja hAthameM mata lo| mUrkha vaidya rogIkA pezAba safeda For Private and Personal Use Only
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 612 cikitsaa-cndrody| dekhakara manameM samajhate haiM ki, rogIko ArAma hai; lekina yaha bAta ulTI hai| kSayameM pezAba safeda honA maraNa-cihna hai| ___ pra0-acchA, kSaya-rogIkI jIbha kaisI hotI hai ? .. u0 - kSaya-rogIkI jIbha zurUmeM safeda rahatI hai, lekina dina bItanepara vaha lAla-lAla dikhAI par3atI hai| jyoM-jyoM rogIkA maraNakAla nikaTa AtA jAtA hai, usakI jIbha aneka tarahake raMgoMkI dikhAI dene lagatI hai| kabhI kisI raMgakI hotI hai aura kabhI kisI raMga kii| - pra0-kSaya-rogIke zarIrake kina-kina aMgoMmeM vedanA hotA hai ? ___ u0-kSaya-rogIkI chAtImeM bhayaGkara vedanA hotI hai / tIra-se chidate haiN| usakI pITha aura pasaliyoMmeM bhI vedanA hotI hai| isI taraha kabhI kandhe, kabhI pITha aura kabhI chAtI yA pasavAr3oMmeM pIr3A hotI hai / agara eka taraphake phephar3emeM roga hotA hai, to pIr3A eka tarapha hotI hai / agara donoM taraphake phephar3oM meM roga hotA hai, to donoM tarapha vedanA hotI hai / khA~sane, sA~sa lene aura dardakI jagahapara hAtha lagAne yA dabAnese bar3I takalIpha hotI hai| / pra0--kyA kSaya-rogIke zarIrakI tapata yA garamI kabhI kama hotI hai ? u0-yadyapi kSaya-rogIko pasIne dina-rAtameM kaI bAra aura bahuta Ate haiM-rAtake samaya to khAsa taurase bahuta pasIne Ate haiM, para ina pasInoMse usakI tapata yA zarIrakI garamI kama nahIM hotii| usakA badana to pasInoM-para-pasIne Anepara bhI tapatA hI rahatA hai| agara IzvarakI kRpAse vaha ArAma hI ho jAtA hai, taba usakI tapata kama hotI hai| pra0-kSaya-rogIke mala-tyAga aura bhUkhakI kyA hAlata hotI hai ? u0--isa rogIko bahudhA bhUkha nahIM lagatI, kyoMki AmAzaya apanA kAma (Function ) banda kara detA hai| livara aura tillI For Private and Personal Use Only
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSayarogapara prshnottr| bar3ha jAte haiN| rogIko vamana hotI, jI micalAtA aura patale dasta lagate haiN| __pra0-kyA kSayarogIkA dimAga bhI kharAba ho jAtA hai ? u0-Apa jAnate hoMge, manuSya-zarIrameM khUna cakkara lagAyA karatA hai| vaha hRdayameM Akara zuddha hotA hai aura zuddha hokara zarIrake saba aGgoMko poSaNa karatA hai| cU~ ki kSaya-rogameM pheMphar3e kaphase bhara jAte haiM, isaliye vaha khUnako zuddha nahIM karate / azuddha rakta hI mastakameM jAtA hai, isaliye mastakameM aneka vikAra ho jAte haiN| rogIkA sira bhArI rahatA hai / vaha manamAnI bakatA hai| kisI bAtapara kAyama nahIM rahatA, use nIMda nahIM AtI / rAta-bhara karavaTeM badalatA hai| caina nahIM pdd'taa| karavaTa bhI badalanA kaThina ho jAtA hai; kyoMki tAqata nahIM rhtii| sIdhA par3A rahatA hai| sIdhe par3e rahanese usakI pITha laga jAtI hai, ataH pIThameM ghAva ho jAtA hai| baiThanA cAhatA hai, para baiThA nahIM rahA jAtA, isaliye phira par3a jAtA hai| mastiSka-vikAroMke kAraNa rogIko bar3I takalIpha aura becainI rahatI hai| ___ pra0--koI aisI tarakIba batAiye jisase sAdhAraNa AdamI bhI AsAnIse jAna sake ki, rogIko kSaya hai yA anya jvara ? u0--sAdhAraNa jvarameM, agara khAnA khAneke bAda, jvara rogIpara AkramaNa karatA hai, to rogIko mAlUma ho jAtA hai ki, mujhe jvara car3ha rahA hai; para yakSmAmeM yaha bAta nahIM hotii| kSayavAleko bhI bhojanake bAda jvara bar3hatA hai, para rogIko patA nahIM lgtaa| sAdhAraNa jvarameM, agara pasInA AtA hai, to kamobeza sAre zarIrameM AtA hai| para kSaya-jvarameM, pasInA chAtIpara jiyAdA AtA hai| yaha pharka hai| sAdhAraNa jvarameM, pasIne Anese rogIkA badana halkA ho jAtA For Private and Personal Use Only
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 614 cikitsA-candrodaya / hai, use ArAma mAlUma hotA hai| para kSaya-jvarameM pasInA Anese zarIra halkA nahIM hotA, balki kamajorI jiyAdA jAna par3atI hai| sAdhAraNa kisI bhI jvarameM, rogIke zarIrapara hAtha rakhane yA usakA badana chUnese usI samaya badana garama jAna par3atA hai; kintu kSaya-rogIke zarIrapara hAtha rakhanese, usI samaya, hAtha rakhate hI, badana garama nahIM mAlUma hotA / hA~, thor3I dera honese garamI jAna par3atI hai| sAdhAraNa koI jvara apane samayapara car3hatA aura samayapara utara bhI jAtA hai / aura, savereke samaya to jvara avazya hI utara jAtA hai; lekina kSaya-rogIkA jvara hara samaya kamobeza banA hI rahatA hai| tIna baje rAtako khUba pasIne Ate haiM, para phira bhI jvara nahIM utaratA, kuchana-kucha banA hI rahatA hai| viSama-jvara yA zIta-jvara AdimeM kinAina (Quinine ) denese avazya lAbha hotA hai; lekina kSaya-jvarameM kunaina denese koI phAyadA nahIM hotA, balki nuqasAna hI hotA hai| ___ aura jvaroMke sAthakI khA~siyoMmeM pIpa nahIM AtI, kaphameM koI gandha nahIM hotI; lekina kSayakI khA~sImeM rogIke kaphameM pIpa hotI hai, khUna hotA hai, usameM badabU hotI hai| agara kSayavAlekA kapha Agake jalate hue koyalepara DAlA jAtA hai, to usase haDDI jalanekI-sI yA pIpakI-sI burI durgandha AtI hai| - aura jvaravAle rogIkA mu~ha sote samaya khulA nahIM rhtaa| agara khA~sI hotI hai, to kabhI-kabhI khulA rahatA hai| lekina kSayarogIkA muMha sote samaya khulA rahatA hai, kyoMki usake phephar3e kamajora ho jAte haiN| pra0-kSaya-roga tIna doM meM bA~TA jAtA hai, usake tInoM doMke lakSaNa khiye| u0-nIce hama tInoM avasthAoMke lakSaNa likhate haiM: For Private and Personal Use Only
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| 615 . pahalA darjA-sabase pahale jukAma hotA hai, vaha bahuta dinoM taka banA rahatA hai / thor3I-thor3I sUkhI khA~sI AtI rahatI hai| phira jukAma bigar3a jAtA aura bar3hakara mandA-mandA jvara paidA kara detA hai| yaha jvara aisA hotA hai ki, rogIko mAlUma bhI nahIM hotaa| khA~sanepara thor3A-thor3A patalA-sA kapha AtA hai| hAthoMkI hatheliyA~ aura pA~voMke talave jalate haiN| kandhe aura pasavAr3e darda karate haiM / bhUkhapyAsa vagairaHmeM jiyAdA phera-phAra nahIM hotaa| yaha pahalA darjA hai / agara rogI yahIM ceta jAve; kisI anubhavI vaidyake hAthameM calA jAve, to jagadIzakI dayAse ArAma ho sakatA hai| dUsarA darjA--g2afalata karanese jAr3A lagakara jvara car3hane lagatA hai| jisa samaya pIpa banane lagatI hai, jvara ThaNDa lagakara rAtameM do bAra car3hatA hai| kamajorI mAlUma hotI hai, khA~sI calatI rahatI hai, pheMphar3oMse khUna Ane lagatA hai, hAtha-pA~voM meM jalana hotI hai, mandAmandA jvara hara samaya banA hI rahatA hai, z2arA bhI mihanata karanese--mihanata cAhe dimAgI ho cAhe zArIrika--phaurana thakAna A jAtI hai, dilakI dhar3akana bar3ha jAtI hai, jIbha sapheda ho jAtI hai, mu~ha lAla aura hoMTha nIle ho jAte haiM / A~kheM sapheda aura bhItarako netrakoSoMmeM ghusI jAna par3atI haiN| chAtImeM suI cubhAnekI-sI vedanA hotI hai, khA~sI bahuta bar3ha jAtI hai| khA~sanese kA~sIke phUTe bAsanakI-sI AvAz2a nikalatI hai| jvara tharmAmITarase dekhanepara 103 DigrI taka dekhA jAtA hai| nAr3IkI phar3akana prati minaTa pIche 110 yA isase bhI adhika ho jAtI hai| rogIkI becainI bar3ha jAtI hai| nIMda nahIM aatii| zarIra sUkhatA aura kamajora hotA jAtA hai| kamaz2orI bahuta hI z2iyAdA ho jAtI hai| isa avasthA yA darjemeM agara pUrNa anubhavI vaidyakA ilAja jArI ho jAve, to kucha lAbha ho sakatA hai| rogI kucha dina aura saMsArameM raha sakatA hai| rogase kataI chuTakArA honA asambhava to nahIM mahAkaThina avazya hai| For Private and Personal Use Only
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 616 'cikitsA-candrodaya / tIsarA darjA-isa darjemeM jvara aura khA~sI sabhIkA jora bar3ha jAtA hai / kapha pahalese gAr3hA hokara adhikatAse Ane lagatA hai| jahA~ girAyA jAtA hai, vahA~ goMdakI taraha cipaka jAtA hai| usameM khUnake lothar3e hote haiN| kaphameM jo pIpa AtI hai, usameM durgandha hotI hai| yaha rogIko svayaM apanI nAkase mAlUma hotI aura burI lagatI hai| rogIko na sote caina na baiThe caina / uThatA hai, baiThatA hai, phira par3a jAtA hai, kyoMki baiThanekI tAqata nahIM hotii| usakI AvAz2a badala jAtI hai| garamIke mausamameM vaha cAhatA hai ki, maiM apane hAthapA~va barphameM DAle rhuuN| kabhI hAtha-pairoMko ThaMDe jalase bhigotA hai, kabhI nikAlatA hai, para caina nahIM pdd'taa| savere hI chAtI aura sirapara gAr3hA aura cepadAra pasInA bahuta AtA hai| use nIMda nahIM aatii| pA~voMpara sUjana car3ha AtI hai| bAla girane lagate haiN| jvara sAr3he aTThAnaveM DigrIse 103 DigrI taka hotA rahatA hai / jvarake do daure jarUra hote haiN| khAnA khAne bAda, agara AtA hai, to 12 baje jvara bar3hatA hai aura yaha do baje taka bar3hI huI hAlatameM rahatA hai; phira halkA ho jAtA hai| zAmako 6 bajese rAtake 2 baje taka phira jvarakA daurA ho jAtA hai| vaha rAtako tIna baje taka pasIne Akara kucha halkA ho jAtA hai, para ekadama utara nahIM jaataa| isa taraha rogIkI hAlata dinapara-dina bigar3atI jAtI hai aura ye saba zikAyateM usakI jIvanIzaktiko nAza kara detI haiN| koI ilAja kAragara nahIM hotA / antameM rogI saba kuTumbiyoMko rotA-vilapatA chor3akara, yamarAjakA mehamAna bananeko, isa nA-pAyedAra duniyAse kUca kara jAtA hai| pra0--jaba rogIkA anta samaya nikaTa A jAtA hai, taba kyA hAlateM hotI haiM ? - u0-jaba rogIkA mRtyukAla pAsa A jAtA hai, taba usakI bhUkha khula jAtI hai, pahale vaha nahIM khAtA thA to bhI aba kucha khAne lagatA hai / usakA AmAzaya apanA kAma nahIM karatA, isaliye usakA khAyA For Private and Personal Use Only
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| 617. piyA patale dastoM aura vamanake dvArA bAhara nikala jAtA hai| usake netra netrakoSoMmeM ghuse hue sApha safeda camakate haiM, gAla baiTha jAte haiM, sira camakane lagatA hai aura pairoMkI pITha sUja jAtI haiN| isa taraha hote-hote use jorase khA~sI AtI hai| usase rogIko khUnakI qaya hotI hai aura vaha dUsarI duniyAko kUca kara detA hai / pra0-kitane dina pahale hama rogIke maraNake sambandhameM jAna sakate haiM aura kina lakSaNoMse ? u0--kAla-jJAnakA abhyAsa karanese vaidya yA jo koI bhI abhyAsa kare vaha, kama-se-kama chai mahIne pahale, rogIke maraNa-kAlake sambandhameM jAna sakatA hai| jaba rogIke maiM hase usake phephar3oMke Tukar3e yA nasoMke hisse nikalane lagate haiM, doSa gAr3he rUpameM nikalane banda ho jAte haiM, pairoMkI pITha sUja jAtI haiM, unapara varama A jAtA hai, taba rogIke maranemeM prAyaH cAra dina raha jAte haiN| ___ jaba rogIke donoM jAbar3oMpara bar3e-bar3e dAnoM-jaisI koI cIz2a paidA ho jAtI hai, taba usake maranemeM 52 dina raha jAte haiN| jaba rogIke sirameM kAle raMgakA eka bar3A dAnA-sA nikala AtA hai aura use dabAnepara pIr3A nahIM hotI, taba rogIke maranemeM 40 dina raha jAte haiN| ___ jaba rogIke sirapara lAla-lAla phunsiyA~ nikala AtI haiM, unase cikanA-sA pIlA-pIlA pAnI nikalatA hai aura a~gUThepara hariyAlI-sI A jAtI hai, taba rogI cAra dinase adhika nahIM jiitaa| pra0-cikitsA na karane-yogya asAdhya rogiyoMke lakSaNa btaaiye| u0-kSayarogIkA thUka jalake bhare gilAsameM DAlanese agara DUba jAye-nIce paidemeM baiTha jAve, to usakA ilAja mata karo; kyoMki vaha nahIM bacegA / agara thUka yA kapha pAnIpara tairatA rahe, to bezaka ilAja karo / mumakina hai, acche ilAjase ArAma ho jaave| For Private and Personal Use Only
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 618 cikitsA-candrodaya / - . kSaya-rogIke kaphako jalate hue koyalepara DAla do| agara usase ghora durgandha uThe, to rogIko asAdhya samajho aura usakA ilAja hAthameM mata lo| kapha pAnIke bhare bartanameM DAlanese DUba jAve, paiMdemeM baiTha jAve, Agapara DAlanese durgandha de, bAla girane lageM, patale dasta lageM, yA Amake dasta AveM, A~kheM aura pezAba safeda hoM. khA~sI aura jukAmakA z2ora ho, bhojanapara ruci na ho, kapha nikalane meM bahuta takalIpha ho, netra A~khoMke khaDDoMmeM ghusa jAveM, kamajorI bahuta ho jAve, jvarakA jora jiyAdA ho, taba samajha lo ki rogI nahIM bcegaa| usakA ilAja hAthameM lekara vRthA badanAmI karAnA hai|| jisa rogIko dama-damapara patalI TaTTI lagatI hoM, kaphake bar3e-bar3e Dhappe girate hoM, zvAsa bar3ha rahA ho, hicakiyA~ calatI hoM, pahale pairoMpara sUjana AI ho yA aura aMga sUja gaye hoM, kandhoM aura pasavAr3oM vagaira meM pIr3A bahuta ho, rogIko caina na ho, to samajha lo ki, rogI haragiz2a nahIM bcegaa| jisa rogIko acchA vaidya acchI-se-acchI davA de, para usakA roga na ghaTe, dina-para-dina upadrava bar3hate jAveM; kamajorI adhika hotI jAve, aura rogI apane muMhase bArambAra kahatA ho ki, maiM aba nahIM bacU~ gA, vaha rogI haragiz2a nahIM bacegA, ataH aise rogIkA ilAja kabhI bhI na karanA caahiye| pra0--DAkTara loga kSaya-rogakI paidAiza kisa taraha kahate haiM ? . u0-DAkTara kahate haiM, kSayakA pradhAna kAraNa kITANa yA jarma (Germs ) haiM / inako a~garejImeM baisIlasa TUbaraklosisa (Bacillus Tuber-culosis) kahate haiM / DAkTara kahate haiM ki pheMphar3oMmeM ina kITANuoMke hue binA kSaya roga nahIM hotA / ina kIr3oMke rahanekI jagaha kSaya-rogIkA thUka-khakhAra yA kapha vagairaH haiM / kSaya-rogI idhara-udhara cAhe jahA~ thUka dete haiM, usameMse ye kITANu, svastha manuSya ke zarIrameM, usake sA~sa For Private and Personal Use Only
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 616 kSaya-rogapara prshnottr| leneke samaya, nAka dvArA, bhItara ghusa jAte haiM athavA bhojanapara baiThakara bhojana-dvArA acche-bhale manuSyake AmAzayameM pahu~ca jAte haiN| agara vaMzameM kisIko kSaya-roga hotA hai aura usake thUka-khakhAra Adise bacAva nahIM rakhA jAtA, to usake thUka vagairaHke kIr3e dUsaroM ke andara praveza karake kSaya paidA karate haiN| ___ havA aura dhUlameM milakara jisa taraha aura rogoMke kIr3e eka jagahase dUsarI jagaha jA pahu~cate haiM, usI taraha isa kSaya-rogake kIr3e bhI kSaya-rogIke kaphase nikalakara, havAmeM milakara, tandurusta AdamiyoMke nAka aura muMhameM ghusakara, pheMphar3oM taka jA pahu~cate haiM aura phira vahA~ apanA DerA jamA lete haiN| __ ye kITANu prAyaH nitya bar3hate rahate haiM aura thUka dvArA bAhara nikala-nikalakara bhale-caMgoMko mArate haiN| ye itane choTe hote haiM ki, unakI chuTAIkA koI hisAba bhI nahIM lagAyA jA sktaa| ye naGgI A~khoM ( Naksal eyes ) se nahIM dIkhate / hA~, khurdabIna yA sUkSmadarzaka yaMtrase, jise aMgarejImeM mAIkrosakopa kahate haiM, ve acchI taraha najara Ate haiN| __ jaba kSaya-rogI ArAma ho jAtA hai, taba DAkTara loga aksara kSaya-rogIke khUna aura thUkakI parIkSA .khurdabInase karate haiN| agara unameM kSayake kITANu nahIM pAye jAte, taba use rogamukta samajhate haiM / hA~, agara ye pacIsa hajAra kITANu, eka sIdhameM, paMkti lagAkara, eka dUsarese saTakara, rakhe jAveM to ye eka iJca lambI jagahameM aajaaveNge| isI taraha eka padama jIvANuoMkA vajana sirpha eka mAze-bhara hotA hai / ye bahuta jaldI bar3hate haiN| 24 ghaNTemeM eka kITANuse tIna padamake qarIba ho jAte haiN| isa taraha ye bar3hate-bar3hate rogIke phephar3oMmeM ghAva paidA karake unheM kharAba kara dete haiN| ghAva ho jAnese hI rogIke thUkameM khUna aura pIpa Ane lagate haiN| rogI kamajora hotA jAtA hai For Private and Personal Use Only
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 620 cikitsA-candrodaya | aura kIr3oMkA vaMza bar3hatA jAtA hai / ye itane choTe jIva, jinako AdamI dhyAnameM bhI nahIM lA sakatA, durlabha mAnava-dehakA satyAnAza kara dete haiM / ye kITANu nityaprati bar3hate rahate haiM, aura thUka dvArA bAhara nikalate haiM; isaliye rogIko bArambAra thUkanA par3atA hai / isa vAste rogI thUkaneko eka cInIkA TInapATa rakhanA cAhiye / usameM thor3A pAnI DAlakara canda qatare kArabaoNlika aisiDa yA phinAilake DAla dene cAhie; kyoMki ve ina donoM davAoMse phaurana nAza ho jAte haiN| jo loga aisA intaz2Ama nahIM karate, thUkako jahA~ tahA~ par3A rakhate haiM, vaha apanI mauta Apa bulAte haiM, kyoMki kaphake sUkha jAnepara, ye kITANu havA meM ur3a-ur3akara, sA~sa lenekI rAhoM se, dUsare logoM ke andara ghusate aura unheM bhI bemauta mArate haiM / rogIko khuda hI parAI burAI yA auroMke nukasAnakA khayAla karake dIvAroM, pharzo aura sIr3hiyoM para na thUkanA cAhiye / Apa marane cale, para dUsaroM ko kyoM mArate haiM ? ina kIr3oM kI bAta hamAre trikAlajJa RSi-muni bhI jAnate the / yUropiyanoMne avazya patA lagAyA hai, para aba lAkhoM-karor3oM varSa bAda / hamAre " zatapatha brAhmaNa" meM eka zloka hai- no eva niSThIvet tasmAt yadyapyAsaktaH / iva manyeta abhivAtaM parIyAcchrI somaH // pApmA yamaH sayathA zreya syAyati pApIyAn / pratya va he deva yasmAdyacmAH pratyavarohati // arthAt he deva, Apa kaise hI kamaz2ora kyoM na hoM, Apa uThane-baiThane meM asamartha kyoM na hoM, Apa jahA~-tahA~ na thUkeM, kyoMki yakSmA eka pApa hai / vaha pApI dUsaroMpara car3ha baiThatA hai| yAnI yakSmA chutahA (Contagious yA Infectious ) roga hai / vaha ekase dUsareko laga jAtA haiM / athavA yakSmAke kIr3e ekake thUkase nikalakara, nAka mukha Adi For Private and Personal Use Only
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya rogapara prshnottr| 621 zvAsa-mArgoM dvArA dUsaroMke andara ghusa jAte aura unakA prANa-nAza karate haiN| pra0-yakSmA kahA~-kahA~ hotA hai ? u0-yakSmA zarIrake pratyeka aMgameM ho sakatA hai aura hotA bhI hai, para vizeSa rUpase vaha nIce likhe aMgoMmeM hotA hai: (1) pheMphar3e, (2) kaMTha, (3) haDDI ( 4 ) haDDI aura unake jor3a, (5) A~teM aura ( 6 ) kNtthmaalaa| matalaba yaha ki, uparokta phephar3e AdikA kSaya bahuta karake hotA hai| sAre zarIrameM taba hotA hai, jaba kITANu TaoNkasina nAmaka viSa paidA karate haiM aura vaha viSa sAre zarIrameM phailatA hai; para aisA kama hotA hai| Ajakala to bahuta karake phephar3oMkA hI kSaya hotA hai aura usIse rogI colA chor3a cala detA hai| zurUmeM yaha pheMphar3eke agale bhAgameM hotA hai| agara bAyeM pheMphar3epara hotA hai, to dAhine pheMphar3ese kAma calA jAtA hai para aisA bhI bahuta kama hotA hai| pra0 -pheMphar3oMke kSayake lakSaNa to btaaiye| u0-(1)chAtI taMga hotI, kandhe jhuka jAte, (2)dhIre-dhIre zarIrameM kamajorI hotI aura kabhI-kabhI eka-damase kamajorI A jAtI hai| (3) camar3A jarA-jarA pIlA-sA ho jAtA hai / (4) kabhI-kabhI gAloMpara lalAI dIkhatI hai / (5) jukAma bahudhA banA rahatA hai / (6) rogIkA mijAja badala jAtA hai / dayAlu svabhAvavAlA nirdayI ho jAtA aura nirdayI dayAlu ho jAtA hai| (7) pahale jo cIjeM yA jo bAteM acchI mAlUma hotI thIM; kSaya honepara burI lagatI haiN| ruci badala jAtI hai / (8) kAma karanese thakAI jaldI Ane lagatI hai / (6) zAmake vakta mandA-mandA jvara yA harArata rahatI hai| Taimparecara 8 // se 66 // DigrI taka ho jAtA hai| (10) bhUkha nahIM lagatI / (11) dilakI dhar3akana bar3ha jAtI hai| (12) chAtImeM darda hotA hai| (13) khA~sI For Private and Personal Use Only
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 622 cikitsA-candrodaya / calatI hai| (14) zAmako khA~sI bar3ha jAtI hai| (15) A~kheM jiyAdA sapheda ho jAtI haiM / (16) phephar3oM meM dAha yA jalana hotI hai| pra0-vAtapradhAna, pittapradhAna aura kaphapradhAna jJayake lakSaNa btaao| u0 __ vAtapradhAna kSaya / (1) sirameM darda, (2) pasaliyoMmeM darda, (3) kandhoM vag2aira meM darda, (4) galA baiTha jAnA, (5) AvAjameM kharakharAhaTa aura (6) mandA-mandA jvara / pittapradhAna kSaya / (1) chAtImeM santApa, (2) hAtha-pairoM meM jalana, (3) patale dasta (atisAra ), (4) khUna mu~ hase AnA, (5) maiM hameM badabU aura (6) teja bukhAra / kaphapradhAna kSaya / (1) aruci, (2) vamana, (3) khA~sI, (4) zvAsa, (5) siradarda, (6) zarIrameM darda, (7) pasIne AnA, (8) jukAma, (6) mandAgni, (10) mu~ha mIThA-mIThA rahanA, (11) hara samaya mandA-mandA jvara / pra0-yakSmAkI maryAdA kho| u0--paraM dina sahasrantu yadi jIvati mAnavaH / subhiSagbhirupakrAntastaruNaH zoSapIDitaH // agara kSaya-rogI 1000 dina taka jItA rahe, to samajho ki, rogI javAna thA aura kisI sucikitsakane usakA ilAja kiyA thaa| pra0-hikamatavAle kSayapara kyA kahate haiM ? u0-hakIma loga kSayako dina yA tapediqa kahate haiM / isa tapedikake lakSaNa hamAre pralepaka jvarase milate haiN| pralepaka jvara kapha-pittase hotA hai, para koI-koI use tridoSase huA mAnate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSayarogapara prshnottr| .623 pralepapha-jvarameM halkA-halkA jvara rahatA hai, pasInoMse zarIra tara rahatA. hai aura ThaNDakI phuraphurI lagatI hai| a~garejImeM ise haiTika phIvara, kahate haiN| ... hikamatake matase kamajorI, kSINatA, mandAgni aura ati maithuna Adi isake kAraNa haiM / kahate haiM, usameM sardI lagakara bukhAra car3hatA hai, hAtha-pA~vake talave garma rahate haiM, mandA-mandA jvara rahatA hai, bhUkha nahIM lagatI, pasInA cIkaTA-sA AtA hai, jIbhapara maila hotA hai, dasta lagate haiM, kisI aMgameM pIpa paidA ho jAtA hai tathA thakAna aura. vedanA vagairaH lakSaNa hote haiN| sArAMza yaha ki, hakImoMkA diqa, DAkTaroMkA haikTika phIvara aura AyurvedakA pralepaka-jvara rAjayakSmAkI eka khAsa avasthA hai; yAnI vaha kisI avasthA vizeSameM hotA hai| __hakIma loga kSayako "sila" bhI kahate haiM / hamArI rAyameM "sila" uraHkSatako kahanA cAhiye / sila zabdakA artha kamajorI aura dubalApana hotA hai aura dikakA artha bhI kamajora hai / ___ hakIma kahate haiM ki, nIce likhe kAraNoMse yaha roga hotA hai: (1) najaleke pAnIke phephar3oMpara girane aura kharAza paidA kara denese dikka hotA hai| (2) nyUmoniyAkA ThIka-ThIka ilAja na hone, usake doSoMke paka jAne aura phephar3oM meM jalana kara denese dika hotA hai| (3) purAnI khA~sIkA acchA ilAja na hone, usake bahuta dinoM taka bane rahane, usakI vajahase phephar3oMke kamajora ho jAne, aura unameM kharAza hokara ghAva ho jAnese diqa hotA hai| ve isako do hissoMmeM taqasIma karate haiM:(1) sil-hk'iik'ii| (2 ) sila-gairahaqIqI / unakI tArIfa / (1) sila haqIqI honese rogIke thUkameM khUna aura pIpa Ate haiN| For Private and Personal Use Only
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 624 * cikitsA-candrodaya / . (2) sila gaira-haqIqI honese kevala kaccA kapha AtA hai / khUna aura pIpa nahIM aate| (1) sila gaira-haqIqI--jisameM khAlI kaccA kapha giratA hai, ArAma ho sakatI hai; para (2) sila-hakIqI, jisameM khUna aura pIpa nikalate haiM, ArAma honI muzkila hai / pahacAnanekI tarakIba / sila haqIqI hai yA gaira-haqIqI-isakI pahacAna hakIma loga nIcekI tarakIboMse karate haiM: ve loga silavAle rogIke thUkako pAnIse bhare gilAsameM DAla dete haiM aura use binA hilAye-DulAye ghaNTe-do-ghaNTe rakhe rahate haiN| phira dekhate haiM ki, rogIkA kapha Upara taira rahA hai yA gilAsake paiMdemeM jA baiThA hai| ___ agara kapha Upara tairatA huA pAyA jAtA haiM, nIce nahIM baiThatA, taba rogako sila gaira-haqIqI samajhate haiM aura rogIkA ilAja hAthameM le lete haiM, kyoMki unheM ArAma ho jAnekI AzA ho jAtI hai| ___ agara kapha paidemeM nIce calA jAtA hai, to sila-haqIqI samajhate haiM / aise rogIkA ilAja hAthameM nahIM lete, kyoMki sila-haqIqIkA ArAma honA muzkila hai| aura parIkSA-vidhi / agara isa parIkSAmeM kucha zaka rahatA hai, to ve rogIke kapha yA thUkako jalate hue koyalepara DAla dete haiN| agara usase ghora durgandha AtI hai, to sila-haqIqI samajhate haiM aura usa rogIkA ilAja nahIM krte| pra0-rogI aura paricArakake sambandhameM bhI kucha kahiye / u0-rogI aura paricAraka yAnI marIz2a aura tImAradArI karanevAlA bhI cikitsAke do mukhya aMga haiM / kevala uttama auSadhi aura For Private and Personal Use Only
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| sadvaidyase hI roga nahIM jA sakatA / bahudhA rogIke jiddI aura krodhI. vagairaH hone tathA sevA karanevAle (tImAradAra) ke acchA na honese, AsAnI se ArAma ho jAnevAle roga bhI kaSTa-sAdhya yA asAdhya ho jAte haiM, ataH hama una donoMke sambandhameM yahA~ kucha likhate haiM, kyoMki yakSmA jaise mahA rogameM isakI bar3I jarUrata hai| __ rogIko vaidyapara pUrNa zraddhA aura bhakti rakhanI cAhiye / vaidyakI AjJA IzvarakI AjJA samajhanI caahiye| davA aura pathyApathyake mAmale meM kabhI jidda na karanI caahie| jaisA vaidya kahe vaisA hI karanA caahiye| rogI aura rogIke sevakake kamare sAfa lipe-pute, havAdAra aura rozanIvAle (Woll-ventilated ) hone cAhie~ / rogIke bistara sadA sAfa-safeda rahane cAhie / thUkane ke liye pIkadAnI rakkhI rahanI cAhiye / usameM rAkha rahanI caahiye| athavA cInIke TInapATameM thor3A pAnI DAlakara, usameM kucha kArabolika aisiDa yA phinAila milA denI cAhiye / rogIke pala~gakI cAdara. usake pahananeke kapar3e roz2a badala dene caahiye| ___ sevaka yA paricArakako rogIkI kar3avI bAtoM yA gAlI-galaujase cir3hanA na cAhie / buddhamAna loga rogI, pAgala aura bAlakakI bAtoMkA burA nahIM mAnate / manameM samajhanA cAhiye ki, rogane rogIko cir3acir3A yA kharAba kara diyA hai| rogIkA isameM jarA bhI kupUra nhiiN| vaha jo kucha karatA hai, rogake jorase karatA hai, apanI icchA se nhiiN| __ paricArakako cAhiye, rogIko sadA tasallI de| vaha bAta na karanA cAhe, to use bAta karaneko vRthA na staave| aisI bAteM kahe ki jinase usakA dila khuza ho / agara rogI cAhe to acche-acche 78 For Private and Personal Use Only
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 626 cikitsA-candrodaya / dilacaspa kisse-kahAnI sunAve / rogIse bahuta dera taka bAteM karanese usameM kamajorI AtI hai aura kamajorI bar3hanese roga bar3hatA aura mauta pAsa AtI hai| rogIke sApha bichaunoMpara uttamottama sugandhita phUla DAle rakhane cAhie~ / use khuzabUdAra phUloM kI mAlAe~ pahanAnI cAhie~ / usake sAmane meja para guladaste rakhane cAhie~ / agara rogI dhanavAna ho, to use phUloMkI zayyApara sulAnA caahie| - rogIka pInekA pAnI-vaidyakI AjJAnusAra-auTA-chAnakara, sApha surAhI meM rakhanA caahiye| usa surAhIko roz2a kapUrase basA denA cAhiye / pIneke pAnIpara kapar3A DhakA rakhanA cAhiye / rogIke ArAma honekA isapara bahuta-kucha dAramadAra hai / saverekA auTAyA pAnI rAtako aura rAtakA auTAyA savere nahIM pilAnA cAhie / jala hamezA khule mu~ha-binA Dhakkana diye-auTAnA ucita hai| rogIke kamaremeM adhika bhIr3a-bhAr3a na hone denI cAhie / logoMke jamA honese kamarekI havA gandI hotI hai, jisase rogIko nukasAna pahu~catA hai| usake kamaremeM dhUla-dhUA~ vagairaH na hone cAhie~ / dhUla aura dhUe~ se khA~sI roga paidA hotA aura bar3hatA hai aura kSaya-rogIko khA~sI pahale hI hotI hai| rogIke kamare meM bijalIkA paGkhA na honA caahiye| agara jarUrata ho to kapar3ekA paGkhA lagavA lenA cAhie-athavA dUsare bhAgameM likhe hue tarIkese hAthake paMkhekI havA karanI cAhie / bijalI yA gaisakI rozanI bhI rogIko hAnikAraka hotI hai| miTTIkA tela yA kirAsina tela bhI burA hotA hai / cirAg2a dezI DhaGgakA jalAnA acchA hotA hai| agara rogI amIra ho, to kapUrakI battiyA~ yA ghIke dIpaka jalAne cAhie / g2arIbako tilIke telake cirAg2a jalAne cAhiye / momabattIkI rozanI bhI acchI hotI hai| For Private and Personal Use Only
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSaya-rogapara prshnottr| rogIke kamaremeM lobAna yA gUgalakI dhUnI roz2a savere-zAma denI cAhiye / gUgalakI dhUnI bahuta uttama hotI hai / "atharva veda meM likhA hai na taM yakSmA arundhate nainaMzayathAaznute / yaM bheSajasya guggulo surabhirgandha aznute // vizvaJcastasmAda yakSmA mRgAzvAiverate / yad guggula saindhava vadvApyasi samudiyam // jo AdamI gUgalakI sundara gandhako sa~ ghatA hai, use yakSmA nahIM satAtA / saba tarahake kITANu isakI gandhase hiranoMkI taraha bhAga jAte haiN| ataH rogIke kamare aura Asa-pAsake kamaroM meM, gUgala, lobAna, kapUra, chAracharIlA, mothA, sapheda candana aura dhUpa ityAdikI dhUnI nitya-prati denI caahie| rogIke kamare aura usake Asa-pAsake kamaroM meM gulAba-jala aura itra vagairaH sugandhita dravyoMkA chir3akAva karanA cAhiye / dvAroMpara phUloMkI mAlAe~, AmakI bandanavAreM yA nImake pattoMko bA~dha denA cAhiye, tAki kamarameM jo havA Ave vaha zuddha aura khuzabUdAra ho| rogIko nitya savere sUryodayase pUrva hI uThA denA caahiye| phira use kisI aisI savArI meM jisameM baiThanese kaSTa na hoM, biThAkara zaharase bAhara jaMgalameM le jAnA cAhiye / vahIM use zauca vagairaHse nipaTAnA cAhiye / saverekI belAko amRta-belA kahate haiM / usa samayakI amRtamaya vAyuse khUna meM lAlI aura tejI AtI aura mana prasanna hotA hai| hA~, rogIko cAhiye, ki vaha vahA~ apane donoM hAtha sirapara uThAkara, mu~hase dhIre-dhIre havA khIMce aura nAka dvArA dhIre-dhIre nikAla de / havAko kucha dera apane andara rokakara taba chor3anA caahiye| aisA vyAyAma nitya-prati karanese rogIko bar3A lAbha hogA / zAmako For Private and Personal Use Only
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 628 cikitsA-candrodaya / bhI, sUryAstake pahale hI, rogIko jaMgala meM jAnA aura usI taraha mu~ hase zvAsa khIMca-khIMcakara, kucha dera rokakara, nAkase chor3anA cAhiye / agara mausama barasAta ho, to jaMgalameM na jAkara apane gharake bAhara kisI sAyAdAra aura khulI jagahameM tAjI havA khAnI cAhiye, para barasAtI ThaNDI havAse bacanA bhI cAhiye / mausama garamImeM, rogI dhanavAna ho to, jarUra zimalA, masUrI, dArjiliMga prabhRti zItala sthAnoMmeM cale jAnA caahie| kSayarogIko garamI bahuta lagatI hai / agara vaha aise ThaNDe sthAnoMmeM jAkara apanA ilAja karAve, to bar3I jaldI roga-mukta ho / kSaya-rogIko snAnakI manAhI nahIM hai| agara usameM tAqata ho, to DubakI lagAkara nahAve / agara vaha isa lAyaka na ho, to zItala jalameM tauliyA bhigo-bhigokara zarIrako ragar3a-ragar3akara dhove aura phira poMchakara sApha dhule hue vastra pahana le / agara rogI kamajora ho, to nivAye jalase yaha kAma kare / samudra-snAna agara mayassara ho, to jarUra kare / vaha, kSaya-rogIko muphIda hai| ___ jaba rogI bAhara Tahalane jAve, taba gharake dUsare loga usa gharako sApha karake, usake pala~gakI cAdara vagairaH badala deM / kSayavAleke pala~gakI cAdarako nitya badala denA acchA hai; kyoMki vaha usake pasInoMse roz2a gandI ho jAtI hai / usako kapar3e bhI nitya-kI-nitya dhobIke dhule hue yA gharake dhule pahanAne cAhiye / kucha bhI na ho to rogIke kapar3oMko khUba ubalate hue jalameM DAla deM aura usameM thor3A-sA kArabolika aisiDa bhI DAla deM tAki kSayake kITANu vagairaH naSTa ho jAveM / rogIke kapar3e gharake aura loga haragiz2a kAmameM na lAveM / rogIko khAne-pIneko pathya padArtha dene cAhiye / isa rogameM tandurusta gadhIkA dUdha hitakara samajhA jAtA hai| para use yAnI gadhIko giloya aura ar3a sA vagairaH khilAnA cAhiye / gAyakA dUdha do, to tandurusta gAyakA do| bahuta-sI gAyoMko yakSmA hotA hai / unakA dUdha pInese acche For Private and Personal Use Only
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ~~~~ ~~~~~ ~~~~~~ ~ kSaya-rogapara prshnottr| 626 bhaloMko kSaya ho jAtA hai / hA~, gAyakA dUdha kaccA kabhI na pilAnA cAhiye, auTAkara pilAnA caahiye| zukrajanya kSayarogIko dUdha-ghI, mAMsa-rasa yA zoravA athavA zatAvara Adike sAtha banAye padArtha yA dUdha Adi hitakara haiM / jise zokase kSaya huA ho use mIThe, ThaNDe, cikane dUdha vagairaH padArtha dene cAhie~ / usako tasallI denI cAhiye aura aisI bAteM kahanI cAhie, jinase usakA dila khuza ho / kSayavAleko usakA dAha zAnta karane, tAqata lAne aura kapha nAza karaneke liye Age likhA huA 'SaDaMga yUSa" denA caahie| adhvazoSa (rAha calanese hue zoSa ) vAle rogIko ThaNDI, mIThI aura puSTikAraka davAe~ aura pathya dene caahie| use dinameM sulAnA aura hara taraha ArAma denA cAhie / kSaya-rogIko, Ama taurapara, gehU~kA daliyA, gehU~ ke daradare ATeke phulake, jaukA ATA, sA~ThI cA~vala, ghI, dUdha, makkhana, bakareke mAMsakA zoravA, bathuekI tarakArI, kamalakI jar3a, toraI, harA kardU , purAne cA~valoMkA bhAta, purAne gehU~kI khamIra uThAyI roTI, jaukI pUrI, kAlImircoMke sAtha pakAyA mizrI-milA gAyakA dUdha pilAnA cAhie aura AsAnIse paca jAnevAlI khAnekI cIjeM rogIko denA acchA hai / sAbUdAnA, arArUda, mailinsaphUDa Adi pathya halake hote haiM / bahuta hI kamajorako yahI dene cAhie~ / jaMgalI pakSiyoM aura hirana AdikA mAMsa-rasa, halkI zarAba, bakarIkA ghI, jaukA mA~Da, mUMgakA jUsa aura bakarake mAMsakA zoravA vizeSa hitakara hai / yaha zoravA, jukAma, siradarda, khA~sI, svAsa, svarabhaMga aura pasalIkI pIr3A-kSaya-sambandhI chahoM vikAroMke zAnta karane meM bahuta acchA samajhA jAtA hai| bahuta-sI upayogI bAteM hamane "yakSmA-cikitsAmeM yAda rakhaneyogya bAteM" zIrSakake antargata likhI haiN| una sabapara rogI aura cikitsakako khUba dhyAna denA caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 630 cikitsA-candrodaya / rogIke saba kAma niyama aura badhe TAimase hone caahie| use zArIrika aura mAnasika (Physical & Mental) parizrama, strI-prasaMga, cintA-phikra aura bahuta z2iyAdA khAne-pIne prabhRtise bacanA cAhiye / baiMgana, belaphala, karelA, rAI, .gussA, dinameM sonA, mIThA khAnA aura maithuna karanA kSayavAleko parama ahitakAraka haiM / rAha calanekI thakAnase hue adhvazoSameM dinameM sonA burA nahIM hai| hA~, eka bAta aura sabase jarUrI kahakara hama apane praznottara qhatma kareMge / vaha yaha hai ki kSaya-rogIko, jahA~ taka saMbhava ho, bakarIkA hI dUdha, dahI aura ghI denA cAhie / kyoMki bakarIke dUdha-ghI AdimeM adhika guNa hote haiM / vaha jo Aka, nIma prabhRtike patte khAtI hai, isIse usake ghI-dUdha AdimeM kSaya-roganAzaka zakti hotI hai| kSaya aura pramehakA bar3A sambandha hai| pramehIko bakariyoMke bIca meM sonA aura bakarIkI mIMganI vagairaH khAnese ArAma honA aneka prAcAryoMne likhA hai / Age yakSmA-nAzaka nusakhA nambara 2 dekhiye / thani FA For Private and Personal Use Only
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yakSmA - nAzaka nusakhe / (1) arjunakI chAla, gulasakarI aura kauMca ke bIja - inako dUdhameM pIsakara, pIche zahada, ghI aura cInI milAkara pInese rAjayakSmA aura khA~sI - ye roga nAza ho jAte haiM / noTa - ina davAoM ke 6 mAze cUrNa ko - pAvabhara bakarIke kacce dUdhameM, 3 mAze zahada aura 6 mAze cInI milAkara usIke sAtha phA~kanA cAhiye / parIkSita hai / ( 2 ) bakarIkA mAMsa khAnA, bakarIkA dUdha pInA, bakarIke ghImeM soMTha milAkara pInA aura bakare bakariyoM ke bIca meM sonA -- kSaya-rogIko lAbhadAyaka hai / ina upAyoMse garIba yakSmA - rogI nizcaya hI ArAma ho sakate haiM / ( 3 ) zahada, sonAmakkhIkI bhasma, bAyabiDaGga, zuddha zilAjIta, loha bhasma, ghI aura harar3a - ina sabako milAkara sevana karane aura pathya pAlana karanese ugra rAjayakSmA bhI ArAma ho jAtA hai / noTa - baMgasenake isI nusaqha meM sonAmakkhI nahIM likhI hai / ( 4 ) naunI ghI meM zahada aura cInI milAkara khAne aura Upara se dUdha sahita bhojana karanese kSaya-roga nAza ho jAtA hai / parIkSita hai / (5) nA-barAbara zahada aura ghI milAkara cATane se bhI puSTi hotI aura kSaya nAza hotA hai| ghI 10 mAze aura zahada 6 mAze isa taraha milAnA cAhiye / parIkSita hai / (6) khireMTI, asagandha kumbherake phala, zatAvara aura punarnavA - -inako dUdha meM pIsakara nitya pIne se uraHkSata roga calA jAtA hai / For Private and Personal Use Only
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsaa-cndrody| (7) bakareke cikane mAMsa-rasameM pIpara, jau, kulathI, soMTha, anAra, Amale aura ghI-milAkara pInese pInasa, jukAma, zvAsa, khA~sI, svarabhaGga, sira-darda, aruci aura kandhoMkA darda--ye chai tarahake roga nAza hote haiN| (8) asagandha, giloya, bhAraGgI, baca, ar3a sA, pohakaramUla, atIsa aura dazamUlakI dazoM davAe~-ina sabakA kAr3hA pIne aura Uparase dUdha aura mAMsarasa khAnese yakSmA-roga nAza ho jAtA hai| (6) bandarake mAMsako sukhAkara pIsa lo| isake sUkhe mAMsa-cUrNako khAkara, dUdha pInese yakSmA nAza ho jAtA hai / kahAH kapimAMsaM tathA pItaM kSayarogaharaM param / dazamUla balArAsnAkaSAyaH kSayanAzanaH / bandarakA mAMsa bhI bakarIke dUdhake sAtha pInese, kSayako naSTa karatA hai / dazamUla, khireMTI aura rAsnAkA kAr3hA bhI kSayako dUra karatA hai / parIkSita hai| (10) hirana aura bakarIke sUkhe mAMsakA cUrNa karake, bakarIke dUdhake sAtha pInese kSaya-roga calA jAtA hai| (11) baca, rAnA, pohakaramUla, devadAru, soMTha aura dazamUlakI dazoM davAe~--inakA kAr3hA pInese pasalIkA darda, sirakA roga, rAjayakSmA aura khA~sI prabhRti roga nAza ho jAte haiN| . (12) dazamUla, dhaniyA, pIpara aura soMTha, inake kAr3hemeM dAlacInI, ilAyacI, nAgakezara aura tejapAta--ina cAroMke cUrNa milAkara pInese khA~sI aura jvarAdi roga nAza hokara bala-vRddhi aura puSTi hotI hai| - " (13) do tole lAkha, peTheke rasameM pIsakara, pInese raktakSaya yA mu~ hase khUna giranA ArAma hotA hai| . For Private and Personal Use Only
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / 633 (14) cavya, soMTha, mirca, pIpara aura bAyabiDaGga-ina sabakA cUrNa ghI aura zahada meM milAkara cATanese kSaya-roga nizcaya hI nAza ho jAtA hai| - (15) trikuTA, triphalA, zatAvara, khireMTI aura kaMghI-ina sabake pise-chane cUrNa meM "loha-bhasma" milAkara sevana karanese atyanta ugra yakSmA, uraHkSata, kaMTharoga, bAhustambha aura ardita roga nAza ho jAte haiM / (16) parevA pakSIke mAMsako dhUpameM, niyata samayapara, sukhAkara, zahada aura ghImeM milAkara, cATanese atyanta ugra yakSmA bhI nAza ho jAtA hai| (17 ) asagandha aura pIpalake cUrNa meM zahada, ghI arau mizrI milAkara cATanese kSaya-roga calA jAtA hai| (18) mizrI, zahada aura ghI milAkara cATanese kSaya naSTa ho jAtA hai| nA-barAbara ghI aura zahada milAkara cATane aura Uparase dUdha pInese jJaya-roga calA jAtA hai / parIkSita hai| ... (16) soyA, tagara, kUTa, muleThI aura devadAru,-inako dhImeM pIsakara pITha, pasalI, kandhe aura chAtIpara lepa karanese ina sthAnoMkA darda miTa jAtA hai| (20) kabUtarakA mAMsa bakarIke dUdhake sAtha khAnese yakSmA nAza ho jAtA hai / kahA haisaMzoSitaM sUryakarairhi mAMsaM pArAvataM yaH pratighasamatti / sarpimadhubhyAM vilihannaro vA nihanti yakSmANamatipragalbham // kabUtarakA mAMsa, sUrajakI kiraNoMse sukhAkara, hara dina khAnese athavA usameM ghI aura zahada milAkara cATanese atyanta bar3hA huA rAjayakSmA bhI nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (21) dinameM kaI daphA do-do tole aMgUrakI zarAba, mahuekI zarAka yA munakkekI zarAba pInese yakSmA nAza ho jAtA hai| For Private and Personal Use Only
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA-candrodaya / . noTa- yakSmA-rogameM zarAba pInA hitakara hai, para thor3I-thor3I pIne se lAbha hotA hai| (22) gAyakA tAjA makkhana 6 mAze, zahada 4 mAze, mizrI 3 mAze aura soneke varaqa 1 rattI inako milAkara khAnese yakSmA avazya nAza ho jAtA hai / yaha nusanA kabhI phela nahIM hotA / parIkSita hai| (23) bakarIkA ghI bakarIke hI dhameM pakAkara aura pIpala tathA gur3a milAkara sevana karanese bhUkha bar3hatI, khA~sI aura kSaya nAza hote haiN| parIkSita hai| (24) agara kSaya yA jIrNajvaravAleke zarIrameM jvara car3hA rahatA ho, hAtha-paira jalate hoM aura kamajorI bahuta ho, to "lAkSAdi taila" kI mAliza karAnA parama hitakara hai| anekoM bAra parIkSA kI hai / kahA bhI hai daurbalye jvara santApe tailaM lAkSAdikaM hitam / saghRtAnrAjamASAnyo nityamaznAti mAnavaH / tasya kSayaH kSayaM yAti mUtramehozca dAruNaH // kamajorI, jvara aura santApameM lAkSAdi taila hitakArI hai| jo manuSya rAjamASa-eka prakArake ur3adoMko ghIke sAtha khAtA hai, usakA kSaya aura ati dAruNa prameha-roga nAza ho jAtA hai / dhAnyAdi kvAtha / dhaniyA, soMTha, dazamUla aura pIpara-ina teraha davAoMko barAbarabarAbara kula milAkara do yA ar3hAI tole lekara, kAr3hA banAkara, pilAnese yakSmA aura usake upadrava -pasalIkA darda, khA~sI, jvara, dAha, zvAsa aura jukAma nAza ho jAte haiM / parIkSita hai| triphalAdyAvaleha / triphalA, trikuTA, zatAvara aura loha-cUrNa-hareka davA cAra-cAra tole lekara kUTakara rakha lo / isameMse eka tole cUrNakI mAtrA zahadake sAtha caTAnese uraHkSata aura kaNTha-vedanA nAza ho jAte haiN| For Private and Personal Use Only
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urakSitakI cikitsaa| biDaMgAdileha / bAyabiDaMga, lohabhasma, zuddha zilAjIta aura harar3a-inakA cUrNa ghI aura zahada ke sAtha cATanese prabala yakSmA, khA~sI aura zvAsa Adi rogoMkA nAza hotA hai| parIkSita hai| sitopalAdi cUrNa / taja 1 tole, ilAyacI 2 tole, pIpara 4 tole, baMsalocana 8 tole aura mizrI 16 tole-ina sabako pIsa-chAnakara rakha lo / yahI "sito. palAdi cUrNa" hai / isa cUrNase jIrNajvara-purAnA bukhAra aura kSaya yA tapediqa nizcaya hI ArAma ho jAte haiM / parIkSita hai| ___noTa--isa cUrNako mAmUlI taurase zahadameM caTAte haiM / agara rogIko dasta lagate hoM to zarbata anAra yA zarbata banaphazAmeM caTAte haiM / ina zarbatoMke sAtha yaha khUba jaldI aArAma karatA hai| isakI mAtrA 1 // mAzese 3 mAze taka hai / yakSmAvAleko eka mAtrA cUrNa, zahada 4 mAze aura makkhana yA ghI 10 mAzemeM milAkara caTAnese bhI bahuta bAra acchA camatkAra dekhA hai / jaba ise ghI aura zahadameM caTAte haiM, taba "sitopalAdi leha yA caTanI" kahate haiN| "cakradatta"meM likhA hai-isa sitopalAdiko ghI aura zahadameM milAkara caTAnese zvAsa, khA~sI aura kSaya nAza hote haiM tathA aruci, mandAgni, pasalIkA darda, hAtha-pairoMkI jalana, kandhoMkI jalana aura darda, jvara, jIbhakA kar3Apana, kapha-roga, sirake roga aura UparakA raktapitta, ye bhI ArAma hote haiM / isa cUrNakI prAyaH sabhI prAcAryoM ne bhara-peTa prazaMsA kI hai aura parIkSAmeM aisA hI pramANita bhI huA hai| hamAre davAkhAne meM yaha sadA taiyAra rahatA hai aura hama ina rogoMmeM bahudhA pahale ise hI rogiyoMko dete haiM / mustAdi cuurnn| nAgaramothA, asagandha, atIsa, sA~ThakI jar3a, zrIparNI, pAThA, zatAvarI, khireMTI aura kur3AkI chAla- inakA cUrNa dUdha ke sAtha pInese zvAsa aura uraHkSata roga nAza hote haiM / parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .: , cikitsA-candrodaya / . vAsAvaleha / . ar3a sA aura kaTerIkA rasa zahada aura pIpara milAkara, pInese zIghra hI dAruNa zvAsa ArAma ho jAtA hai / parIkSita hai / dUsarA vAsAvaleha / ar3a seke Adha sera svarasameM zuddha sonAmakkhI, mizrI aura choTI pIpara-ye tInoM cAra-cAra tole milAkara mandAgnise pakAo / jaba gAr3hA ho jAya utAra lo aura zItala honepara usameM cAra tole zahada milA do aura amRtabAna yA zIzI meM rakha do| isameMse eka tole roz2a khAnese khA~sI, kapha, kSaya aura bavAsIra roga naSTa ho jAte haiN| parIkSita hai| tAlIsAdi cUrNa / ... tAlIsa-patra 1 tole, golamirca 2 tole, soMTha 3 tole, pIpara 4 tole, baMsalocana 5 tole, choTI ilAyacIke dAne 6 mAze, dAlacInI 6 mAze aura mizrI 32 tole-ina sabako pIsa-kUTakara kapar3a-chana kara lo aura rakha do / isakI mAtrA 3 se 6 mAze taka hai| isake anupAna zahada, kaccA dUdha, bAsI pAnI, mizrIkI cAzanI, anArakA zarbata, banaphazAkA zarbata yA cInIkA zarbata hai| yAnI inameMse kisI ekake sAtha isa cUrNako khAnese zvAsa, khA~sI, aruci, saMgrahaNI, pIliyA, tillI, jvara, rAjayakSmA aura chAtIkI vedanA-ye saba ArAma hote haiN| isa cUrNase pasIne Ate haiM aura hAr3oMkA jvara nikala jAtA hai| aneka bAra AjamAyaza kI hai| ise bahuta kama phela hote dekhA hai| agara isake sAtha-sAtha "lAkSAdi taila"kI mAliza bhI kI jAya, taba to kahanA hI kyA ? parIkSita hai| For Private and Personal Use Only
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / lavaMgAdi cUrNa / lauMga, zuddha kapUra, choTI ilAyacI, kalmI-taja, nAgakezara, jAyaphala, khasa, baitarA-soMTha, kAlAjIrA, kAlI agara, nIlI jhA~I kA baMsalocana, jaTAmAsI, kamalagaTTa kI girI, choTI pIpara, sapheda candana, sugandhavAlA aura kaMkola - ina sabako barAbara-barAbara lekara mahIna pIsakara kapar3emeM chAna lo| phira saba davAoMke vaz2anase AdhI "mizrI" pIsakara milA do aura bartanameM mu~ha banda karake rakha do / isakA nAma "lavaMgAdi cUrNa" hai / isakI mAtrA 4 rattIse 2 mAze taka hai / yaha cUrNa rAjAoMke khAne-yogya hai / yaha cUrNa agni aura svAda bar3hAtA, dilako tAqata detA, zarIra puSTa karatA, tridoza nAza karatA, bala bar3hAtA, chAtIke darda aura dilakI ghabarAhaTako dUra karatA, galeke darda aura chAloMkA nAza karatA, khA~sI, jukAma, 'yakSmA', hicakI, tamaka zvAsa, atisAra, uraHkSata-kaphake sAtha mavAda aura khUna Ane, prameha, aruci, golA aura saMgrahaNI Adiko nAza karatA hai / parIkSita hai| noTa-kapUra khUba sapheda aura jaldI ur3anevAlA lenA cAhiye aura kamalagaTTe ke bhItarakI harI-harI pattI nikAla denI cAhiye, kyoMki vaha viSavat hotI haiM / jAtIphalAdi cUrNa / yaha nusakhA hamane "cikitsA-candrodaya" tIsare bhAgake saMgrahaNI prakaraNameM likhA hai, vahA~ dekhakara banA lenA cAhiye / isa cUrNase saMgrahaNI, zvAsa, khA~sI, aruci, kSaya aura vAta-kapha-janita jukAma ye saba ArAma hote haiM / bAdI aura kaphakA jukAma nAza karane aura use bahAnemeM to yaha rAmavANa hai| isase jisa taraha saMgrahaNI ArAma hotI hai, usI taraha kSaya bhI nAza hotA hai / jisa rogIko kSayameM jukAma, For Private and Personal Use Only
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 638 cikitsA-candrodaya / saMgrahaNI, khA~sI, zvAsa Adi upadrava hote haiM, usake liye bahuta hI uttama hai| isake sevana karanese rogIko nIMda bhI AtI hai aura vaha apane duHkhako bhUla jAtA hai| agara kSaya-rogIko ise denA ho, to ise, zAmake vakta, zahadameM milAkara caTAnA aura Uparase nivAyA-nivAyA dUdha mizrI milAkara pilAnA cAhiye / zAmako isake caTAne aura savere "lavaMgAdi cUrNa" khilAnese avazya lAbha hogaa| yaha apanA kAma karegA aura vaha khAnA haz2ama karegA, bhUkha lagAyegA, nIMda lAyegA aura dastako baaNdhegaa| noTa-agara kSaya-rogIko pAkhAnA sAfa na hotA ho athavA kaphake sAtha khUna pAtA ho yA kaphameM badabU mAratI ho, to "drAkSAriSTa' dinameM kaI bAra caTAnA caahiye| jina kSayavAloMko kabz2akI zikAyata rahatI ho, unake liye "drAkSAriSTa" rAmavANa hai| hamane ina cUrNoM aura dAkhoMke ariSTase bahuta rogI zrArAma kiye haiN| drAkSAriSTa / uttama bar3e-bar3e bIja nikAle hue munakke savA sera lekara, kalaIdAra dega yA kar3hAhImeM rakhakara, Uparase dasa sera pAnI DAlakara, mandI-mandI Agase pkaao| jaba ar3hAI sera pAnI bAkI raha jAya, utArakara zItala kara lo aura mala-chAna lo| pIche usameM savA sera mizrI bhI milA do / isake bAda dAlacInI 2 tole, choTI ilAyacIke bIja 2 tole, nAgakezara 2 tole, tejapAta 2 tole, bAyabiDaGga 2 tole aura phUla-priyaMgU 2 tole, kAlImirca 1 tole aura choTI pIpara 1 tole,-ina sabako jaukuTa karake usI munakkoMke mizrI-mile kAr3he meM milA do| pIche eka cInI yA kA~cake bartanameM candana, agara aura kapUrakI dhUnI dekara, yaha sArA masAlA bhara do| Uparase DhakanA banda karake kapar3amiTTIse sandhe banda kara do / havA jAneko sA~sa na rahe, isakA dhyAna rkho| phira ise eka mahIne taka aisI jagahapara rakha do, jahA~ dinameM For Private and Personal Use Only
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 636 dhUpa aura rAtako osa lge| jaba mahInA bhara ho jAya, mu~ha kholakara sabako matho aura chAnakara botaloM meM bhara do aura kAga lagA do| basa yahI suprasiddha "drAkSAriSTa" hai / dhyAna rakho, yaha kabhI bigar3atA nhiiN| isakI mAtrA 6 mAzese do tole taka hai| ise akelA hI yA "lavaMgAdi cUrNa" aura "jAtIphalAdi cUrNa" savere-zAma dekara, dopaharake bAraha baje, sandhyAke 4 baje aura rAtako dasa baje caTAnA cAhiye / isa akelese bhI uraHkSata roga nAza hotA hai / agara kaphake sAtha hara bAra khUna AtA ho, to ise hara do-do ghaNTepara denA cAhiye / mukhase khUna Aneko yaha faurana hI ArAma karatA hai / isake sevana karanese bavAsIra, udAvata, golA, peTake roga, kRmiroga, khUnake doSa, phor3e-phunsI, netraroga, sarake roga aura galeka roga bhI nAza ho jAte haiN| isase agnivRddhi hotI, bhUkha lagatI, khAnA hajama hotA aura dasta sAfa hotA hai| aneka bArakA parIkSita hai| dUsarA drAkSAriSTa / bar3e-bar3e binA bIjake munakke savA sera lekara, caugune jala yAnI pA~ca sera pAnImeM DAlakara, kalaIdAra bAsanameM mandAgnise auttaao| jaba savA sera yA cauthAI pAnI bAqI raha jAya, utArakara mala-chAna lo| phira usameM pA~ca sera acchA gur3a milA do aura taja, ilAyacI, nAgakezara, maha~dIke phUla, kAlImirca, choTI pIpara aura bAyabiDaMga - do-do tole, lekara, mahIna pIsa-chAnakara usImeM DAla do aura kalaIdAra kar3hAhImeM ur3elakara phira auttaao| auTAte samaya kalachIse calAnA banda mata kro| agara na calAoge to guThale-se ho jaayeNge| jaba auTa jAya, ise amRtabAnoMmeM bhara do| isakI mAtrA eka se cAra tole taka hai| balAbala dekhakara mAtrA muqarrara karanI caahiye| isake sevana karanese chAtIkA darda, chAtIke bhItarakA ghAva,. zvAsa, khA~sI, yakSmA, aruci, For Private and Personal Use Only
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 640 cikitsA-candrodaya / pyAsa, dAha, galeke roga, mandAgni, tillI aura jvara Adi roga nAza ho jAte haiM / aneka bArakA parIkSita hai| kabhI phela nahIM hotaa| drAkSAsava / bar3e-bar3e dAkha savA sera, mizrI pA~ca sera, jhar3aberIkI jar3akI chAla ar3hAI pAva, dhAyake phUla savA pAva, cikanI supArI, lauMga, jAvitrI, jAyaphala, taja, bar3I ilAyacI, tejapAta, soMTha, mirca, choTI pIpara, nAgakezara, mastagI, kaserU, akarakarA aura mIThA kUTa-inameMse hareka Adha Adha pAva tathA sApha pAnI savA chattIsa sera-ina sabako eka miTTIke ghar3emeM bharakara, Uparase DhakanA rakhakara, kapar3a-miTTIse mukha banda kara do| phira jamInameM gaharA gaDDhA khodakara, usImeM ghar3eko rakhakara Uparase miTTI DAlakara dabA do aura 14 dina mata chedd'o| pandraha dina bAda ghar3eko nikAlakara, usakA masAlA bhabhakameM DAlakara, arka khIMca lo| isa aLameM do tole kezara aura eka mAze kastUrI milAkara, kA~cake bhA~DameM bharakara rakha do aura tIna dina taka mata chedd'o| cauthe dinase ise pI sakate ho / savere hI 6 tole, dopaharako 10 tole aura rAtako 15 tole taka pInA caahiye| Uparase bhArI aura dUdha-ghIkA bhojana karanA caahiye| isa Asavake pInese khA~sI, zvAsa aura rAjayakSmA roga nAza hote, vIrya bar3hatA, dila khuza hotA aura jarA-jarA nazA AtA hai| isake pInevAlekI striyA~ dAsI ho jAtI haiN| bhAgyavAnoMko hI yaha amRta mayassara hotA hai / yakSmAvAleke lie yaha IzvarakA AzIrvAda hai| kaI daphAkA parIkSita hai| drAkSAdi ghRt| . .. .. . binA bIjake munakke do sera aura muleThI tIna pAva--donoMko kharalameM For Private and Personal Use Only
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 641 kucalakara, rAtake samaya dasa sera pAnImeM bhigo do| savere hI mandAgnise auTAo / jaba cauthAI pAnI raha jAya, utArakara chAna lo| isake bAda, binA bIjoMke munakke cAra tole, muleThI chilI huI cAra tole aura choTI pIpara ATha tole, ina tInoMko silapara pIsakara lugadI banA lo| isake bhI bAda gAyakA uttama ghI do sera, tInoM davAoMkI lugadI aura munakkA-muleThIkA kAr3hA--ina sabako kalaIdAra kar3hAhImeM car3hAkara, mandI-mandI Agase pkaao| Uparase thana-duhA gAyakA dUdha ATha sera bhI thor3A-thor3A karake usI kar3hAhImeM DAla do / jaba dUdha aura kAr3hA jala jAya; taba cUlhese utArakara chAna lo aura kisI bAsanameM rakha do| isa ghIko rogIko pilAte haiM, dAla-roTI aura bhAtake sAtha khilAte haiN| agara pilAnA ho, to dhImeM tIna pAva mizrI pIsakara milA denI cAhiye / jina rogiyoMko ghI de sakate haiM, unheM yaha davAoMse banA drAkSAdi ghRta khilAnA-pilAnA cAhiye kyoMki khA~sIvAloMko agara mAmUlI ghI khilAyA jAtA hai, to khA~sI bar3ha jAtI hai| jisa kSaya-rogIko khA~sI bahuta jorase hotI hai, use mAmUlI ghI nuqasAna karatA hai; para binA ghI diye rogIke andara khuzkI bar3ha jAtI hai / ataH aise rogiyoMko yahI ghI pilAnA cAhiye / kSaya aura khA~sIvAloMko yaha ghI amRta hai| yaha khuzkI miTAtA, khA~sIko ArAma karatA aura puSTi karatA hai| cyavanaprAza avaleha / 1 bela, 2 araNI, 3 zyonAkakI chAla, 4gaMbhArI, 5 pAr3hala, 6zAlaparNI, 7 pRzniparNI, 8 mugavana, 6 mASaparNI, 10 pIpara, 11 gokharU, 12 bar3I kaTerI, 13 choTI kaTerI, 14 kAkar3AsiMgI, 15 bhuI AmalA, 16 " For Private and Personal Use Only
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 642 cikitsA-candrodaya / dAkha, 17 jIvantI, 18 pohakaramUla, 16 agara, 20 giloya, 21 harar3a, 22 vRddhi, 23 jIvaka, 24 RSabhaka, 25 kacUra, 26 nAgaramothA, 27 punarnavA, 28 medA, 26 choTI ilAyacI, 30 nIla kamala, 31 lAlacandana, 32 vidArIkanda, 33 ar3a sekI jar3a, 34 kAkolI, 35 kAkajaMghA, aura 36 bariyArekI chAlaH-- ___ ina 36 davAoMko cAra-cAra tole lo aura uttama Amale pA~ca sau naga lo / ina sabako 64 sera pAnImeM DAlakara, kalaIdAra bAsanameM auTAo / jaba 16 sera pAnI bAkI rahe, utArakara kAr3hA chAna lo| ___isake bAda, chAnaneke kapar3e se AmaloMko nikAla lo / phira unake bIja aura tatUre yA rezA nikAlakara, unako pahale 24 tole ghImeM bhUna lo / isake bAda unheM phira 24 tole telameM bhUna lo aura silapara pIsakara lugadI banA lo| - aba ar3hAI sera mizrI, UparakA chanA huA kAr3hA aura pIse hue AmaloMkI lugadI-ina sabako kalaIdAra bAsanameM mandAgnise pkaao| jaba pakate-pakate aura ghoTate-ghoTate lehake jaisA yAnI cATane-lAyaka ho jAya, utArakara nIce rkho| phira tatkAla baMsalocana 16 tole, pIpara 8 tole, dAlacInI 2 tole, tejapAta 2 tole, ilAyacI 2 tole aura nAgakezara 2 tole-ina chahoMko pIsa-chAnakara usameM milA do| jaba zItala ho jAya usameM 24 tole zahada bhI milA do aura ghIke cikane bartanameM rakha do| isakI mAtrA 6 mAzese do tole taka hai| ise khAkara Uparase bakarIkA dUdha pInA cAhiye / kamajorako 6 mAze savere aura 6 mAze zAmako caTAnA cAhiye / koI-koI isapara gAyakA garama dUdha pInekI bhI rAya dete haiN| isake sevana karanese vizeSakara khA~sI aura zvAsa nAza hote haiM; kSatakSINa, bUr3he aura bAlakakI agni vRddhi hotI hai; svarabhaMga, chAtIke For Private and Personal Use Only
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 643 roga, hRdaya roga, vAtarakta, pyAsa, mUtradoSa aura vIrya doSa nAza hote haiN| isake sevana karanese hI mahAvRddha cyavana RSi javAna, balavAna aura rUpavAna hue the| yaha kamajora aura dhAtukSINavAle strI-puruSoMke lie amRta samAna hai| jo isako bur3hApekI laina DorI Ate hI sevana karatA hai, vaha javAna - paTTA ho jAtA hai / isakI kRpAse usakI smaraNa zakti, kAnti, ArogyatA, Ayu aura indriyoMkI sAmarthya bar3hatI, strI-prasaMga meM Ananda AtA, zarIra sundara hotA aura bhUkha bar3hatI hai / vRhat vAsAvaleha | ar3a kI jar3a kI chAla 12|| sera lAkara 64 sera pAnImeM DAlakara pakAo, jaba cauthAI yA 16 sera pAnI bAqI rahe, utArakara chAna lo / phira usameM 12 sera cInI aura trikuTA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, kAyaphala, nAgaramothA, kUTa, kamIlA, safeda jIrA, kAlA jIrA, tevar3I, pIparAmUla, cavya, kuTakI, harar3a, tAlIsapatra aura dhaniyA- inameM se harekakA cAra-cAra tole pisA-chanA cUrNa milAkara pakAo aura ghoTo; jaba avalehakI taraha gAr3hA honepara Ave, utArakara zItala kara lo / jaba zItala ho jAya, usameM eka sera zahada milA do / isakI mAtrA 6 mAzese 1 tole taka hai| anupAna - garama jala hai / isake sevana karane se rAjayakSmA, svarabhaMga, khA~sI aura agnimAndya Adi roga nAza hote haiM / vAsAvaleha | sekA svarasa 1 sera, safeda cInI 64 tole, pIpara 8 tole aura ghI 32 tole, - ina sabako eka qalaIdAra bAsana meM DAlakara, mandAgni se pakAo / jaba pakate pakate avaleha ke samAna ho jAya, utAra lo / jaba khUba zItala ho jAya, 32 tole zahada milAkara kisI amRtabAna meM rakha do| isake sevana karanese rAjayakSmA, zvAsa, For Private and Personal Use Only
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 644 cikitsA - candrodaya | khA~sI, pasalIkA darda, hRdayakA zUla, rakta-pitta aura jvara ye roga nAza hote haiN| karpUrAya cUrNa | kapUra, dAlacInI, kaMkola, jAyaphala, tejapAta aura lauMga pratyeka eka-eka tole, bAlachar3a 2 tole, golamirca 3 tole, pIpara 4 tole, soMTha 5 tole aura mizrI 20 tole - sabako ekatra pIsakara kapar3e meM chAna lo / yaha cUrNa hRdayako hitakArI, rocaka, kSaya, khA~sI, svarabhaGga, kSINatA, zvAsa, golA, bavAsIra, vamana aura kaNThake rogoMko nAza karata hai / isako saba taraha ke khAne-pIne ke padArthoM meM milAkara rogIko denA caahiye| jo loga davA ke nAmase cir3hate haiM, unake lie yaha acchA hai / SaDaMga- yUpa / jau 4 tole, kulthI 4 tole aura bakarekA cikanA mAMsa 16 tole ina sabako Thagune yA 162 tole ( 2 sera Der3ha pAva ) jalameM pakA / jaba pakate - pakate cauthAI pAnI raha jAya, cAra tole ghI DAlakara baghAra de do| phira isameM 1 tole saMdhAnona, jarA-sI hIMga, thor3A-thor3A anAra aura AmaloMkA svarasa, 6 rattI pAnI ke sAtha pisI huI soMTha aura chai hI rattI pAnI ke sAtha pisI huI pIpara DAla do| isI mAMsarasakA nAma " SaDaMgayUSa" hai / isa yUSake pInese kSayavAleke jukAma yA pInasa Adi sabhI vikAra naSTa ho jAte haiM / candanAdi tela | candana, nakha, muleThI, padmAkha, kamalakezara, netravAlA, kUTa, chAracharIlA, ma~jITha, ilAyacI, patraja, bela, tagara, kaMkola, khasa, cIr3ha, For Private and Personal Use Only
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 645 devadAru, kacUra, haldI, dAruhaldI, sArivA, kuTakI, lauMga, agara, kezara, reNukA, dAlacInI aura jaTAmAsI--ina sabako pahale hamAmadastemeM kUTa lo| phira kuTe hue cUrNako silapara rakha pAnIke sAtha pIsakara lugadI banA lo| - pIpara-vRkSakI lAkha savA sera lAkara, pA~ca sera pAnImeM DAlakara auTAo / jaba cauthAI yA savA sera pAnI raha jAya, utArakara chAna lo| aba eka kalaIdAra kar3hAhI meM tIna sera tilIkA tela, ar3hAI sera dahIkA tor3a, savA sera lAkhakA chAnA huA pAnI aura UparakI lugadI rakhakara mandAgnise pakAo / ATha-nau ghaNTe bAda jaba pAnI aura dahIkA tor3a jalakara tela-mAtra raha jAya, utAra lo aura chAnakara botalameM bhara do| . isa telakI nitya mAliza karAnese jvara, yakSmA, rakta-pitta, unmAda, pAgalapana, mRgI, kalejekI jalana, sirakA darda aura dhAtuke vikAra nAza hokara zarIrakI kAnti sundara hotI hai / jIrNa-jvara aura yakSmApara kitanI hI bAra AjamAyaza kI hai / parIkSita hai| noTa-jaba jhAga uThane lageM taba ghIko pakA samajho aura jaba jhAga uThakara baiTha jAya~, jhAgoMkA nAma na rahe, taba samajho ki tela paka gayA / yaha candanAdi taila kSaya aura jIrNajvarapara qhAsakara fAyademanda hai| zarIra puSTi karanevAlA candanAdi taila hamane "svAsthyarakSA meM likhA hai| lAkSAdi taila / isa tailakI mAlizase jIrNa-jvarI aura kSaya-rogIko bar3A phAyadA hotA hai| pratyeka granthameM isakI tArIfa likhI hai aura parIkSAmeM bhI aisA hI sAbita huA hai| isake banAnekI vidhi "cikitsA-candrodaya" dUsare bhAgake pRSTha 364 meM likhI hai / yadyapi usa vidhise banAyA tela bahuta guNa karatA hai, para usake taiyAra karanemeM samaya For Private and Personal Use Only
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 646 cikitsA-candrodaya / z2iyAdA lagatA hai, isaliye eka aisI vidhi likhate haiM, jisase 12 ghaNTemeM hI lAkSAdi taila taiyAra ho jAtA hai| . pIpalakI lAkha eka sera lAkara cAra sera pAnImeM DAlakara auttaao| jaba eka sera yA cauthAI pAnI bAqI rahe, utArakara chAna lo| phira usa chane hue pAnImeM kAlI tilIkA tela 1 sera aura gAyake dahIkA tor3a 4 sera milA do| __ ina saba kAmoMse pahale hI yA lAkhako cUlhepara rakhakara, sauMpha, asagandha, haldI, devadAru, reNukA, kuTakI, maror3aphalI, kUTa, muleThI, nAgaramothA, lAla candana, rAsnA, kamalagaTTe kI garI aura maMjITha ekaeka tole lAkara, silapara sabako pAnIke sAtha pIsakara lugadI kara lo| __eka kalaIdAra kar3hAhImeM, lAkhake chane pAnI, tela aura dahIke tor3ako DAlakara, isa lugadIko bho bIcameM rakha do aura mandAgnise bAraha ghaNTe pakAo / jaba pAnI aura dahIkA tor3a ye donoM jala jAya~, kevala tela raha jAya, utArakara zItala kara lo aura chAnakara botaloMmeM bhara do / isa telake lagAne yA mAliza karAnese jIrNajvara, viSamajvara, tijArI, khujalI, zarIrakI badabU aura phor3e-phunsI nAza ho jAte haiN| isase sirake darda meM bhI lAbha hotA hai| agara garbhiNI isakI mAliza karAtI hai, to usakA garbha puSTa hotA aura hAtha-pairoMkI jalana miTatI hai / yaha tela apane kAmameM kabhI phela nahIM hotaa| rAjamagAGka rs| ... mArA huA pArA 3 bhAga, sonA-bhasma 1 bhAga, tAmbA-bhasma 1 bhAga, zuddha mainasila 2 bhAga, zuddha gandhaka 2 bhAga aura zuddha haratAla 2 bhAga - ina sabako ekatra mahIna pIsakara, eka bar3I pIlI kaur3ImeM bhara lo| phira bakarIke dUdhameM pIse hue suhAgese kaur3IkA muMha banda For Private and Personal Use Only
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kitsaa| rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / kara do| isake bAda usa kaur3Iko eka miTTIke bartanameM rakhakara, usa bartanapara DhakanA rakhakara, usakA muMha aura darAja kapar3a-miTTIse banda kara do aura sukhA lo| aba eka gaja-bhara gaharA, gaja-bhara caur3A aura utanA hI lambA gar3hA khodakara, usameM jaMgalI kaNDe bharakara, bIcameM usa miTTIke bAsanako rakha do aura Aga lagA do / jaba Aga zItala ho jAya, usa bAsanako nikAlakara, usakI miTTI dUra kara do aura rasako nikAla lo / isakA nAma "rAja mRgAGka rasa" hai| isameMse cAra rattI rasa, nitya, 18 kAlImirca, dasa pIpara, 6 mAze zahada aura 10 mAze ghIke sAtha khAnese vAyu aura kapha-sambandhI kSaya-roga tatkAla nAza ho jAtA hai| amRtezvara rasa / . pArAbhasma, giloyakA satta aura lohA-bhasma--inako ekatra milAkara rakha lo / isIkA nAma "amRtezvara rasa" hai / isameM-se 2 se 6 rattI taka rasa nA-barAbara ghI aura zahada meM milAkara nitya cATanese rAjayakSmA zAnta ho jAtA hai| yaha yoga "rasendracintAmaNi" kA hai| kumudezvara rasa / sonAbhasma 1 bhAga, zuddha pArA 1 bhAga, motI 2 bhAga, bhunA suhAgA 1 bhAga aura gandhaka 1 bhAga--inako kA~jImeM kharala karake, golA banA lo| golepara kapar3A aura miTTI lhesakara use sukhA lo| phira eka hA~DImeM namaka bharakara, bIcameM usa goleko rakha do / isake bAda hA~DIpara pArI rakhakara, usakI sandha aura mu~ha banda karake, use cUlhepara car3hA do aura dina-bhara nIcese Aga lgaao| jaba dina-bhara yA 12 ghaNTe Aga laga le, use utArakara zItala kara lo| zItala For Private and Personal Use Only
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 648 cikitsA-candrodaya / honepara, usameMse siddha hue rasako nikAla lo / isIkA nAma "kumudezvara rasa" hai| isakI mAtrA eka rattIkI hai, anupAna ghI aura kAlImirca hai| eka mAtrA khAkara, Uparase kAlImirca-milA ghI pInA cAhiye / isake sevana karanese atyanta khAnevAlA, pramehI, atisAra-rogI nitya-prati kSINa honevAlA rogI aura jisake netra safeda ho gaye hoM aisA manuSya, khA~sI aura kSaya rogavAlA rogI nizcaya hI ArAma hote haiN| mRgAGka rs| zuddha pArA 1 tole, sonAbhasma 3 tole aura suhAgekI khIla 2 mAze-ina sabako kaoNjImeM pIsakara aura golA banAkara sukhA lo| phira use mUSameM rakhakara banda kara do / isake bAda eka hA~DImeM namaka bharakara, usake bIca meM davAoMke golevAlI mUSa rakhakara hA~DIpara DhakanA dekara, hA~DIkI sandhe aura mukha banda kara do| phira Agapara car3hAkara 4 pahara taka pakAo / pIche utArakara zItala kara lo| isakI mAtrA 2 se 4 rattI taka hai / eka mAtrA rasako zahadameM milAkara, usameM 10 kAlImirca yA 10 pIpara pIsakara milA do aura caatto| isa rasase rAjayakSmA aura usake upadrava nAza hote haiN| mahAmRgAGka rasa / . sonA-bhasma 1 bhAga, pArAbhasma 2 bhAga, motI-bhasma 3 bhAga, zuddha gaMdhaka 4 bhAga, sonAmakkhIkI bhasma 4 bhAga, mUM gA-bhasma 7 bhAga aura suhAgekI khIla 4 bhAga, ina sabako zarbatI nIbUke rasameM 3 dina taka kharala karo aura golA banAkara tez2a dhUpameM sukhA lo| sUkhanepara usa goleko mUSameM rakhakara banda karo / phira eka hA~DImeM namaka bharakara, usake bIcameM mUSako rakhakara, hA~DIkA mukha acchI taraha For Private and Personal Use Only
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA / 646 banda kara do aura hA~DIko cUlhepara car3hA 12 ghaNToM taka barAbara Aga lagane do| isake bAda utArakara zItala kara lo| isakI mAtrA 2 rattIkI hai / anupAna golamirca aura ghI athavA pIpaloMkA cUrNa aura ghI / isake sevana karanese rAjayakSmA, jvara, aruci, vamana, svara-bhaMga aura khA~sI prabhRti roga ArAma hote haiN| ___ yakSmA, tapedika yA jIrNajvarapara svarNa mAlatIbasanta sarvottama davA hai| usakI vidhi hamane dUsare bhAgameM likhI hai, para yahA~ phira likhate haiM:suvarNa bhasma 1 tole motI gulAbajala meM ghuTe 2 ,, ziMgarapha zuddha rUmI kAlImirca dhulI-chanI jastA-bhasma pahale sonekI bhasma aura ziMgaraphako kharala meM DAlakara 6 ghaNToM taka ghoTo / phira isameM motIkI khAka, mirca aura jastA-bhasma bhI milA do aura tIna ghaNTe kharala kro| isake bhI bAda, isameM gAyakA lUnI ghI itanA DAlo ki masAlA khUba cikanA ho jAve / andAjana 6 tole ghI kAphI hogaa| ghI milAkara, isameM kAgajI nIbuoMkA rasa DAlate jAo aura kharala karate raho, jaba taka ghI kI cikanAI qataI na calI jAve, barAbara kharala karate raho / cAhe jitane dina kharala karanI par3e; binA cikanAI gaye, mAlatI basanta kAmakA na hogaa| koI-koI ise 46 dina yA sAta haphte taka kharala karanekI rAya dete haiM / kahate haiM, 7 haphte ghoTanese yaha rasa bahuta hI bar3hiyA banatA hai| agara isapara khUba parizrama kiyA jAve, to bezaka hukmI davA bane / noTa-agara sonA bhasma na ho, to soneke varka milA sakate ho, para soneke varka jA~cakara qharIdanA / aAjakala inameM kapaTa-vyavahAra hone laga gayA hai / agara suvarNa-bhasmakI jagaha sone ke varka milAyo, to soneke varka aura 82 For Private and Personal Use Only
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org '650 cikitsA - candrodaya / 1 ziMgarapha yA hiMgulako taba taka ghoTanA jaba taka ki vaqoM kI camaka na calI jAve / basantamAlatImeM zuddha sUratI khapariyA-bhasma DAlI jAtI hai, para vaha Ajakala ThIka nahIM milatI, isaliye jastA bhasma milAI jAtI hai aura qarIba qarIba usIke barAbara kAma detI hai / sevana vidhi -- isakI mAtrA kama-se-kama 1 rattIkI hai / savere zAma khAnI cAhiye | sitopalAdi cUrNa zahada asalI mAlatI basanta 1 mAze 6 mAze 1 rattI tInoMko milAkara cATane se jIrNajvara, tapedikka, kSaya thAisisa, tapekonaH, kamajorI, kSayakI khA~sI, sAdhAraNa khA~sI, atisAra yA saMgrahaNI ke sAtha rahanevAlA jvara, auratoMkA prasUtajvara Adi isake sevana se nissandeha jAte rahate haiN| kisI rogake ArAma ho jAnepara jo kamaz2orI raha jAtI hai, vaha bhI isase calI jAtI aura tAqata AtI hai| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir athavA giloyakA satta choTI pIparoMkA cUrNa choTI ilAyacIkA cUrNa basanta mAlatI basanta mAlatI choTI pIparakA cUrNa 2 mAze 2 rattI 2 ratI 1 rattI zahada 4 mAze ina sabako milAkara cATane se jIrNajvara aura kSayajvarameM nizcaya hI lAbha hotA hai / athavA 1 ratI 2. rattI For Private and Personal Use Only
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 tole rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / . zahada 3 mAze isa taraha cATanese bhI purAnA jvara calA jAtA hai| noTa-choTI pIparoMko 24 ghaNTe taka gAyake dUdhameM bhigokara aura pIche nikAlakara, chAyAmeM sukhA lenA cAhiye / aisI pIpara sitopalAdi cUrNameM DAlanI cAhie~ aura aisI hI mAlatI basantake sAtha khAnI caahieN| athavA makkhana mizrI 1 tole mAlatI basanta 1 rattI milAkara khAnese bala-vIrya bar3hatA aura sUkhI khA~sI ArAma ho jAtI hai| eka aura bar3hiyA basanta maaltii| jastA-bhasma 2 tole kAlImirca (sApha) 2 tole soneke varka 1 tole abIdha motI zuddha ziMgarapha choTI pIparakA cUrNa 2 tole zuddha khapariyA giloyakA satta 2 tole abhraka bhasma (nizcandra) 1 tole kastUrI Adhe tole ambara Adhe tole banAnekI vidhi| (1) kAlImirca, pIpara, giloyakA satta-inako pIsakara kapar3emeM chAna alaga-alaga rakha do| tole tole tole For Private and Personal Use Only
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 652 cikitsA-candrodaya / (2) motiyoMko kharalameM pIsakara, eka dina, arka vedamuzka DAla-DAlakara kharala karo aura alaga rakha do| - (3) zuddha ziMgarapha aura motiyoMko kharalameM DAla ghoTo aura kAlImirca, pIparakA cUrNa, khapariyA-bhasma, giloyakA satta, abhrakabhasma-ye saba milAkara 3 ghaNTe ghotto| antameM soneke varka bhI alaga pIsakara milA do aura khUba kharala kro| jaba taka soneke varkakI camaka na calI jAve, kharala karate rho|| (4) jaba saba davAe~ mila jAveM, taba isameM 10 tole gAyakA makkhana milA do aura kharala kro| (5) jaba makkhanameM saba cIjeM mila jAveM, taba kAg2az2I nIbuoMkA rasa DAla-DAlakara khUba kharala karo; jaba taka cikanAI kataI na calI jAve kharala karate raho, ukatAo mata / cikanAI calI jAnese hI davA acchI bnegii| (6) jaba cikanAI na rahe, usameM kastUrI aura ambara bhI milA do aura ghoTakara eka-eka rattIkI goliyA~ banAkara chAyAmeM sukhA lo / basa; amRta-saccA amRta bana gyaa| noTa-choTI pIpara pIsa-chAnakara usa cUrNameM nAgarapAnoMke rasakI 21 bhAvanAyeM dekara sukhA lo aura zIzI meM rakha lo| sevana-vidhi / ar3a seke nau pattoMkA rasa, jarA-sA zahada, eka mAze UparakI bhAvanA dI huI pIparoMkA cUrNa aura 1 rattI mAlatI basanta--sabako milAkara caTanI banA lo| savere-zAma isa caTanIko caTAnA caahiye| isake alAvaH dinake 2 baje, cyavanaprAza 2 tole tAjA gAyake dUdhameM sevana karAnA cAhiye aura rAtako, sonese pahale, 2 racI sonA-bhasma, 6 mAze sitopalAdi cUrNameM milAkara sevana karAnA. caahiye| For Private and Personal Use Only
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsA | 653 isa taraha 2 mahIne basanta - mAlatI - yaha qhAsa taura se banAI huI basantamAlatI - sevana karAnese kaisA bhI kSaya jvara kyoM na ho, avazya lAbha hogaa| itanA hI nahIM, roga ArAma hokara, eka bAra phira naI javAnI A jAvegI / (25) kumudezvara rasa bhI kSaya rogameM bar3A kAma karatA hai / usake sevana se vaha rogI, jisakI A~kheM sapheda ho gaI haiM aura jo nityaprati kSINa hotA hai, ArAma ho jAtA hai / hamane kumudezvara rasakI eka vidhi pahale likhI hai, yahA~ hama eka aura kumudezvara rasa likhate haiM, jo bahuta hI jaldI taiyAra hotA aura kSayako mAra bhagAtA hai / g2arIboM ke liye acchI cIz2a hai:-- zuddha pArA zuddha gandhaka abhraka bhasma haz2Ara puDhI zuddha ziMgarapha zuddha mainazila loha bhasma ina sabako samAna samAna lekara, kharala meM DAla, 2 ghaNTe taka kharala kro| phira isameM zatAvara ke svarasakI 21 bhAvanAe~ dekara sukhA lo / basa, kumudezvara rasa taiyAra hai / kumudezvara rasa mizrI kAlImirca kA cUrNa zahada Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir noTa-loha bhasma vaha lenA, jo mainazila dvArA phU~ kI gaI ho aura 50 A~cakI ho, agara tAz2A zatAvara na mile, to zatAvarakA kAr3hA banAkara bhAvanA denA / sevana vidhi | 3 rattI 2 mAze 5 nagakA 4 mAze For Private and Personal Use Only
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 654 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cikitsA - candrodaya | isa taraha milAkara savere zAma aura dopaharako caTAo / agara rogIko kSaya yA aura jvara ke kAraNa dAha - jalana ho, to isa rasameM 1 mAze baMsalocana aura 112 rattI choTI ilAyacIkA cUrNa milAkara denA cAhie | do mAtrA meM hI jalana dUra ho jAvegI / agara rogIkA pezAba pIlA AtA ho, aura usameM jalana hotI ho, to rogIko candanAdi arka 6 tolA aura zarbata banafazA 4 tole milAkara dina meM 3 bAra pilAnA cAhie / yaha arka pezAba kI jalana aura pIlepana ko do-cAra mAtrAmeM hI nAza kara detA hai / isa akA kumudezvara rasa sevana karAte hue, usake sAtha-sAtha, dUsare TAimapara dete haiM / yaha arka jvara nAza karanemeM bhI apUrva camatkAra dikhAtA hai / candanAdi arka I safeda candana, lAlacandana, khasakI jar3a, padmAkha, nAgaramothA, tAjA giloya, zAhatarA, nImakI chAla, gulAba ke phUla, phUla-nIlophara, triphalA, dArUhaldI, kAsanI, kauMca ke bIjoMkI garI, sauMpha, netravAlA, dhaniyA, tulasI ke bIja, dhamAsA, muNDI, mulahaTI, choTI ilAyacI, postake DoDe, baher3e kI jar3a, gannekI jar3a, javAsekI jar3a, kAsanIkI jar3a aura gAva jubA~ - ye saba eka-eka tole, peThekA rasa 1 sera, lambI laukIkA rasa 1 sera, kAhU 1 chaTA~ka aura kulaphA 1 chaTA~ka / inameMse peThe aura laukIke rasa alaga rakha do aura zeSa davAoMko jaikuTa kara lo / bAdameM, eka cInI ke TInapATa meM peThe aura laukIkA rasa DAla, usameM davAoMkA cUrNa DAlakara zAmako bhigo do; savere usameM 10 / 12 sera jala DAla do | bhabhakeke mu~ hameM 1 mAze kezara, 1 mAze kastUrI, 1 mAze ambara aura 3 mAze kapUrakI poTalI banA laTakA do / phira arkakI vidhise a khIMca leA, para Aga mandI rakhanA / dasa botala yA 7 || sera arka khIMca For Private and Personal Use Only
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjayakSmA aura urAkSatakI cikitsA / sakate ho / agara ise aura bhI bar3hiyA banAnA ho, to isa arka meM bakarIkA dUdha milA-milAkara, do bAra phira arka khIMca lenA cAhiye / noTa--ye tInoM nusakha paM0 devadattajI zarmA--vaidyazAstrI, zaGkaragar3ha z2ilA gurudAsapurake haiM; ataH hama zAstrIjIke kRtajJa haiN| hamane ye paropakArArtha liye haiN| zrAzA hai, zrApa kSamA kareMge / "paropakArAya satAM vibhUtayaH / " (26) kSaya-roga-nAzaka eka aura uttama auSadhi likhate haiM ilAyacI, tejapAta, pIpara, dAlacInI, jeThI madhu, cirAyatA, pittapApar3A, khairakI chAla, javAsA, punarnavA, gorakhamuNDI, nAgakezara, babUlakI chAla aura ar3a sA--ina sabako eka-eka chaTA~ka lekara jaukuTa karo aura sabakA 64 bhAga--chappana sera pAnI DAlakara, kalaIdAra kar3hAhImeM kAr3hA pkaao| jaba cauthAI yAnI 14 sera pAnI raha jAve, utArakara, usameM 1 sera zahada milAkara, cInIke pukhtA bhA~r3ameM bhara do| usakA mu~ha banda karake, sandhoMpara kaparauTI kara do aura z2amInameM gar3hA khodakara eka mahInA gAr3e rkho| ___ eka mahIne bAda nikAlakara chAna lo| agara ise bahuta dina TikAU banAnA ho, to isameM hara do sera pIche savA tole raikTIphAIDa spiriTa milA do| isakI mAtrA tIna mAzekI hogii| hara mAtrA 2 tole jalameM milAkara, rogIko, rogakI hara avasthAmeM, de sakate haiN| yaha bahuta uttama yoga hai| yaha peTeNTa davAke taurapara becA jA sakegA, kyoMki yaha bigar3egA nhiiN| (27) hamane pIche isI bhAgameM "drAkSAsava"kA eka nusanA apanA sadAkA AjamUdA likhA hai| yahA~ eka aura nusatA likhate haiN| yaha bhI uttama hai: (1) DhAI sera bIja nikAle munakke lekara kucala lo aura sAr3he paccIsa sera jalameM DAla, kalaIdAra kar3hAhImeM kAr3hA pakA lo| jaba For Private and Personal Use Only
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 656 cikitsA-candrodaya / cauthAI jala rahe utAra lo / usa kAr3heko eka majabUta miTTI yA cInIke bartanameM bhara do| phira usameM 10 sera eka sAlakA purAnA gur3a DAla do| 64 tole dhAyake phUla kUTakara DAla do aura bAyabir3aGga, pIpara, dAlacInI, ilAyacI, tejapAta, nAgakezara aura kAlImirca hareka cAra-cAra tole bhI DAla do| isake bAda usakA mu~ha bandakara sandhoMpara kaparauTI karake jamInameM 1 mahIne taka gAr3a rkho| ____eka mahIne bAda, chAnakara kAmameM laao| yaha uttama "drAkSAsava" hai| agara ise aura bar3hiyA karanA ho, to isakA bhabhake dvArA arka khIMca lo| agara ise kama mAtrAmeM z2iyAdA guNakArI aura bahuta dina taka na bigar3anevAlA banAnA cAho, to isameM hara sau tolemeM eka tole raikTIphAiDa spiriTa milA denA / sevana-vidhi / ___ agara spiriTa na milAveM, to isakI mAtrA AdhA tolese 2 tole taka ho sakatI hai, para spiriTa milAnepara isakI mAtrA 1 // mAzese 3 mAze taka hai / ise zItala jalameM milAkara pInA caahiye| (28) hamane udhara sitopalAdi cUrNa, 'tAlIsAdi cUrNa aura lavaMgAdi cUrNa likhe haiN| vahA~ hamane unake banAnekI vidhi aura guNa likhe haiM, para yaha nahIM likhA ki rogakI kisa-kisa avasthAmeM kauna-sA cUrNa denA cAhiye, ataH yahA~ likhate haiM: sitopalAdi cUrNa / agara kSaya yA jIrNajvara rogIko khA~sI, zvAsa, hAtha-pairoMke talavoMmeM jalana yA sAre zarIrameM jalana ho athavA aruci, mandAgni, pasalIkA darda, kandhoMkI jalana, kandhoM kA darda, jIbhakA kar3Apana, sirameM roga Adi hoM, to sitopalAdi cUrNa 1 // mAzese 3 mAze taka For Private and Personal Use Only
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 657 rAjayakSmA aura uraHkSatakI cikitsaa| zahada 4 mAze. makkhana 10 mAze meM milAkara savere-zAma cttaao| athavA makkhana 2 tole mizrI 1 tole ke sAtha eka-eka mAtrA caTAro / agara kSaya yA jIrNa-jvaravAleko patale dasta lagate hoM to zarbata anAra yA zarbata banaphazA meM sitopalAdi cUrNakI mAtrA cttaao| dastoMko lAbha hogaa| - agara jaldI hI phAyadA pahuMcAnA ho, to isameM svarNa-mAlatI-basanta bhI eka-eka rattI milA do, jaisA pIche likha Aye haiN| lavaGgAdi cUrNa / agara rogIko bhUkha na lagatI ho, chAtImeM darda rahatA ho, zvAsakI zikAyata ho, khA~sI ho, bhojanapara ruci na ho, zarIra kamajora ho, hicakiyA~ AtI hoM, patale dasta lagate hoM, dastameM lasadAra padArtha AtA ho, peTameM roga ho, pezAbakI rAhase pezAbameM vIrya prabhRti dhAtue~ jAtI hoM, to Apa use "lavaMgAdi cUrNa' 4 rattIse 1 // yA do mAze taka zahadameM milAkara do| agara kSaya-rogIko patale dasta lagate hoM, kaphake sAtha mavAda aura khUna jAtA ho, dila ghabarAtA ho, maiM hameM chAle hoM aura saMgrahaNI ho, zarIra ekadama kamajora ho gayA ho, taba ise jarUra denA caahiye| agara rogIko khA~sI jorase AtI ho, jvara utaratA na ho, pasIne For Private and Personal Use Only
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - "cikitsA-candrodaya / Ate na hoM, tillI, pIliyA, atisAra, saMgrahaNI aura chAtImeM darda vagairaH lakSaNa hoM taba Apa : tAlIsAdi cUrNa-- tInase 6 mAze taka, nIceke anupAnoMke sAtha, samajha-bUjhakara dIjiyeH (1) zarbata anAra, (2) zarbata banaphazA, (3) mizrIkI cAzanI, (4) mizrIkA zarbata, (5) kaccA dUdha, (6) bAsI jala, (7) zahada / ___ karpUrAdi cUrNa / agara rogIko svara-bhaMga, sUkhI okArI, khA~sI, zvAsa, golA, bavAsIra, dAha, kaMThameM chAle yA koI aura takalIpha ho, taba "ka:rAdi cUrNa" 2 se 3 mAze taka, nIceke anupAnoMke sAtha, jarurata honese, rogake upadrava rokaneko denA cAhiye; yAnI mukhya davAoMke bIcameM, upadrava zAnta karaneko, kisI munAsiba vaktapara, de sakate ho| anupAnaH-- (1) arka gulAba, (2) zahada, (3) jala, (4) keleke khaMbhakA jala / azvagandhAdi cUrNa / agara uraHkSatake kAraNa kokhameM darda ho, peTameM zUla calate hoM, mandAgni, kSINatA Adi lakSaNa kSaya-rogImeM hoM, to Apa "azvagandhAdi cUrNa" 2 se 3 mAze taka, nIce likhe anupAnoMke sAtha, saverezAma diijiye| (1) zahada yA garama jalake saath-vaatj-kssymeN| .. (2) bakarIke ghIke sAtha-pittaja-kSayameM / ' (3) madhuke sAtha--kaphaja-kSayameM / For Private and Personal Use Only
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ 20 tole 20 " x. or or nor rAjayakSmA aura urAkSatakI. cikitsA / 656 (4) makkhanake saath-dhaatu-kssymeN| . (5) gAyake dUdhake sAtha-mUrchA aura pittaja vikaaroNmeN| isake banAnekI vidhi hamane pahale nahIM likhI thI, isaliye yahA~ likhate haiM:asagandha ... ... 40 tole soMThapIparamizrIdAlacInI-- tejapAta-- nAgakezarailAyacI-- lauMgabhAraMgIkI jar3atAlIsa-patra-- kacUra-- sapheda jIrAkAyaphala-- kavAbacInI-- nAgaramothArAsnAkuTakI jIvantI mIThA kUTa-- ... ... 1 " sabako alaga-alaga kUTa-chAnakara, pIche tola-tolakara milA do| yahI "azvagandhAdi cUrNa' hai| or or or or w a r or or or or For Private and Personal Use Only
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 660 cikitsA-candrodaya / .... kSaya-jvara yA jIrNa-jvarako nAza karane meM "jayamaMgala-rasa" eka hI hai| usase saba tarahake jIrNa-jvara, dhAtugata-jvara, viSama-jvara Adi AThoM jvara nAza ho jAte haiM / kSayameM bhI vaha khUba kAma karatA hai, isIse yahA~ likhate haiM:hiMgulottha pArA 4 mAze . zuddha gaMdhaka 4 mAze zuddha suhAgA mAze tAmbA-bhasma 4 mAze baMga-bhasma 4 mAze sonAmakkhI-bhasma 4 mAze saiMdhAnona 4 mAze kAlImircakA cUrNa 4 mAze sonA-bhasma 4 mAze kAntaloha-bhasma cA~dI-bhasma 4 mAze ina sabako ekatra milAkara, eka dina "dhatUreke rasa meM kharala kro| dUsare dina "hArasiMgArake rasa" meM kharala kro| tIsare dina "dazamUlake kAr3he ke sAtha kharala karo aura cauthe dina "cirAyateke kAr3he" ke sAtha kharala karo aura rattI-rattI-bharakI goliyA~ banA lo| sapheda jIreke cUrNa aura zahadameM eka rattI yaha rasa milAkara cATanese samasta jvaroMko nAza karatA hai / yaha jIrNa-jvara yA kSaya-jvarakI pradhAna auSadhi hai| 4 mAze For Private and Personal Use Only
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Alexacxectoxaxexcxoctorotocxoxotoxaayaakaayaakaaran NCE6%be SGY urHksst-cikitsaa| (1) elAdi guTikA / choTI ilAyacIke bIja, tejapAta, dAlacInI, munakkA aura pIpara dodo tole tathA mizrI, muleThI, khajUra aura dAkha-cAra-cAra tole lekara, sabako mahIna pIsa-chAnakara, kharala meM DAlakara aura Uparase zahada dedekara ghoTo / jaba ghuTa jAya, eka-eka tolekI goliyA~ banA lo| inameM se, apane balAbala-anusAra, eka yA zrAdhI golI nitya khAnese khA~sI, zvAsa, jvara, hicakI, vamana, mUrchA, nazA-sA banA rahanA, bhauMra AnA, khUna thUkanA, pyAsa, pasalIkA darda, aruci, tillI, AmavAta, svarabhaMga, kSaya aura rAjaroga ArAma ho jAte haiN| ye goliyA~ vIrya bar3hAnevAlI aura raktapitta nAza karanevAlI haiN| parIkSita haiN| uraHkSatavAle inheM jarUra sevana kreN| noTa-hama ina goliyoMko cha-chai mAzekI banAte haiM aura uraHkSatavAleko donoM samaya khilAkara, Uparase bakarIkA tAz2A dUdha mizrI-milA pilAte haiN| (2) dUsarI elAdi guTikA / ilAyacIke bIja 6 mAze, tejapAta 6 mAze, dAlacInI 6 mAze, pIpara 2 tole, mizrI 4 tole, muleThI 4 tole, khajUra yA chuhAre 4 tole aura dAkha 4 tole,--ina sabako mahIna pIsa-chAnakara, zahada milAkara, eka-eka tolekI goliyA~ banA lo| inameMse eka golI nitya khAnese For Private and Personal Use Only
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir : cikitsA-candrodaya / pahalI elAdi guTikAmeM likhe hue saba roga nAza hote haiN| yaha bITa uraHkSatapara pradhAna haiM / kAmI puruSoM ke liye parama hitakArI haiN| noTa--rAjayacamAko hikamatameM tapedika yA diqa kahate haiM aura uraHkSatako sila kahate haiN| inameM bahuta thor3A farka hai| uraHkSatameM hRdayake bhItara z2akhma hI jAtA hai, jisase khakhArake sAtha khUna yA mavAda aAtA hai, jvara car3hA rahatA hai, khA~sI AtI rahatI hai aura rogIko aisA mAlUma hotA hai, mAnoM koI usakI chAtIko cIre DAlatA hai| (3) balAdi cUrNa / - khireMTI, asagandha, kumbherake phala, zatAvara aura punarnavA-inako dUdhameM pIsakara nitya pInese uraHkSata-zoSa nAza ho jAtA hai| (4) drAkSAdi ghRta / bar3I-bar3I kAlI dAkha 64 tole aura mulahaTI 32 tole,-inako sApha pAnImeM pkaao| jaba pakate-pakate cauthAI pAnI raha jAya, usameM mulahaTIkA cUrNa 4 tole, pisI huI dAkha 4 tole, pIparoMkA cUrNa 8 tole aura ghI 64 tole-DAla do aura cUlhepara car3hAkara mandAgnise pakAo / Uparase caugunA gAyakA dUdha DAlate jaao| jaba dUdha aura pAnI jalakara ghI-mAtra raha jAya, utArakara chAna lo| phira zItala honepara, isameM 32 tole sapheda cInI milA do / yahI "drAkSAdi ghRta" hai / isa ghIke pInese uraHkSata roga nizcaya hI nAza ho jAtA hai| isase jvara, zvAsa, pradara-roga aura halImaka roga, raktapitta bhI nAza ho jAte haiN| . .. noda-hama yacmA-cikitsAmeM bhI "drAkSAdi ghRta" likha pAye haiN| donoM eka hI haiN| sirpha banAneke DhaMgameM pharka hai| yaha zAstrokta vidhi hai| vaha hamArI apanI parIkSita vidhi hai| For Private and Personal Use Only
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uraHkSata-cikitsA--garIbI nusakhe / uraHkSatapara g2arIbI nusakhe / (5) dhAnakI khIla 6 mAze lekara, gAyake Adha-pAva kacce dUdha aura 6 mAze zahada meM milAkara pIo aura do ghaNTe bAda phira gAyakA kaccA dUdha eka-pAva mizrI milAkara piio| isa nusakhese uraHkSata yA sila-rogameM lAbha hotA hai / parIkSita hai| . (6) postake dAne 3 tole aura Isabagola 1 tole,-donoMko milAkara, Adha sera pAnImeM, kAr3hA banAo / jaba pAva-bhara kAr3hA raha jAya, chAna lo aura kalaIdAra bartana meM DAla do| Uparase mizrI Adhasera, khasakhasa 6 mAze aura babUlakA goMda : mAze pIsakara milA do| zeSameM, ise Agapara thor3I dera pakAo aura utArakara botala meM bharakara kAga lagA do / isameMse eka tole-bhara davA nitya khAnese uraHkSata yA silakA roga avazya nAza ho jAtA hai / parIkSita hai| (7) 6 / 7 mAze multAnI miTTI, mahIna pIsakara, savere hI, pAnIke sAtha, kucha dina khAnese uraHkSata yA sila-roga jAtA rahatA hai| parIkSita hai| (8) pIparakI lAkha 3 yA 6 mAze, mahIna pIsakara, zahada meM milAkara, khAnese urakSata roga nAza ho jAtA hai| kaI bArakA parIkSita nusanA hai| (6) eka mAze lAla phiTakarI, mahIna pIsa-chAnakara, ThaNDe pAnIke sAtha phA~kanese uraHkSata aura mu~ hase khakhArake sAtha khUna AnA banda ho jAtA hai / maiM hase khUna AnA banda karanekI yaha AjamUdA davA hai| - noTa-agara khakhArake sAtha muMhase khUna prAve, to hRdayakI garmIse smjho| aMgara binA khakhArake akelA hI mukhase khUna zrAve, to mastiSka yA bhejeke vikArase samajho / agara khA~sIke sAtha khUna Ave, to kalejemeM vikAra samajho / (10) agara uraHkSata rogIko khUnakI kaya hotI hoM aura khUna AnA banda na hotA ho, to do tole phiTakarIko mahIna pIsakara, eka For Private and Personal Use Only
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 664 cikitsaa-cndrody| sera pAnImeM ghola lo aura Uparase pAnIkI barfa bhI milA do / isa pAnImeM eka kapar3A bhigo-bhigokara rogIkI chAtIpara rakho / jaba pahalA kapar3A sUkha jAya, dUsarA bhigokara rkho| sAtha hI bihIdAneke luAbameM mizrI milAkara, usameMse thor3A-thor3A yahI luAba rogIko pilAte raho / jaba taka khUna AnA banda na ho, yaha kriyA karate rho| badanapara "nArAyaNa taila" yA "mASAdi taila"kI mAliza bhI karAte raho / telakI mAlizase sardI pahu~canekA khaTakA na rahegA / eka kAma aura bhI karate raho, rogIke sirapara "camelIkA tela" lagavAkara sirako gulAba-jalase dho do aura sirapara khasa yA kapar3eke paMkhekI havA karate raho, tAki rogI behoza na ho| isa upAyase aneka bAra uraHkSatavAloMkA mu~ hase khUna AnA banda kiyA hai / parIkSita hai| (11) agara UparakI davAkA bhigoyA kapar3A chAtIpara rakhanese lAbha na ho-- khUna banda na ho, to sapheda candana, lAlacandana, dhaniyA, nasa, kamalagaTTe kI garI, zItala mirca ( kavAbacInI), selakhar3I, kapUra, kalmIzorA aura phiTakarI-ina dasoMko mahIna pIsakara, sera-Der3ha-sera pAnImeM ghola do aura usImeM kapar3A bhigo-bhigokara chAtIpara rkho| bIca-bIcameM dUdha aura mizrI milAkara pilAte rho| agara isa davAse bhI lAbha na ho, to "ilAjula gurbA'kI nIcekI davAse kAma lo| (12) babUlakI koMpala 1 tole, anArakI pattiyA~ 1 tole, Amale 1 tole aura dhaniyA 6 mAze--ina sabako rAtake samaya zItala jalameM bhigo do| savere hI mala-chAnakara, isameM thor3I-sI mizrI milA do| isameMse thor3A-thor3A pAnI dinameM tIna-cAra bAra pilAnese avazya mu~ hase khUna AnA banda ho jAyagA / parIkSita hai| . (13) agara UparakI davAse bhI lAbha na ho, to "gulastrairu" eka For Private and Personal Use Only
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uraHkSata - cikitsA - g2arIbI nusate / 665' tole bhara, rAta ke samaya, thor3e-se pAnI meM bhigo do aura savere hI mala- chAna-: kara rogI ko pilA do| isa nusanese antameM z2arUra phAyadA hotA hai / (14) giloya eka tole aura ar3a sekI pattiyA~ 1 tole- ina donoMko auTAkara chAna lo aura phira samma arabI 8 mAze pIsakara milA do aura pilaao| isa nusakhe se bhI qhUna thUkanA banda ho jAtA hai / (15) 80 mAze cUke ke bIja, purAnA dhaniyA 8 mAze, katIrA 4 mAze, sammag2a arabI 4 mAze, sahajanA 4 mAze aura mAjUphala 4 mAze - inako pIsa kUTakara TikiyA banA lo| inameM se ATha mAze khAnese khUna thUkanA banda ho jAtA hai / noTa- agara rogIko dasta bhI lagate hoM aura dasta banda karanekI z2arUrata ho, to isa nusaqha meM ar3hAI rattI 'zuddha afIma' aura milA denI cAhiye / ( 16 ) samma arabI, mulatAnI miTTI aura katIrA - barAbarabarAbara lekara mahIna pIsa lo / phira isameM se sAta mAze cUrNa khazastrAza aura adarakhake rasameM milAkara pIo / isa upAya se bhI qhUna thUkanA ArAma ho jAtA hai / (17) asekI sUkhI pattI 6 mAze mahIna pIsakara aura zahada meM milAkara khAnese mu~hase qhUna thUkanA avazya ArAma hotA hai / parIkSita hai / noTa - agara ar3a sekI pattiyA~ gIlI hoM, to 1 tole lenI cAhiyeM | (18) pAnI meM pIsI huI gobhI cAra mAze khAnese khUna thUkanA ArAma hotA hai / isase qhUnakI kraya bhI banda ho jAtI hai / (16) thor3I-thor3I aphIma khAnese bhI qhUna thUkanA banda ho jAtA hai / noTa - toraI, kadda uu, pAlakakA sAga, khuraphA, lAla sAga, chile hue masUra, kacanAra aura usakI koMpaleM - ye saba khUna thUkaneko banda karate haiM / * (20) saMga - z2arAhata, z2ahara - muharA, safeda katthA, katIrA, samma arabI, nizAstA, sapheda khazanAza, qhatamIke bIja aura gerU - pratyeka 84 For Private and Personal Use Only
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 666 cikitsA candrodaya | cAra-cAra mAze aura aphIma 1 mAze-ina dasoM kara goliyA~ banA lo / ina goliyoMse sila yA ho jAtA hai / do-tIna bAra parIkSA kI hai / davAoMko kUTa- chAna uraHkSata roga ArAma noTa- - agara jvara tez2a ho, to isa nusaqha meM rogIke miz2Ajako dekhakara, thor3A-sA kapUra bhI milAnA cAhiye / kapUrake milAnese jvara jaldI ghaTatA hai / agara rogI ke maranekA bhaya ho, to vAsalIkakI fasda khola denI cAhiye / phira usake bAda jvara aura khA~sIkI davA karanI cAhiye | agara mu~ha se khUna AtA ho, to chAtIpara davAke pAnI meM bhIge kapar3e rakhakara yA gulaqharu Adi pilAkara pahale khUna banda kara denA cAhiye / jaba taka baTI" vag2airaH koI mukhya davA na denI cAhiye dUdhakA sAbUdAnA yA dUdha-bhAtake sivAya aura , khUna banda ho jAya, jo davA ucita samajhI jAya denI cAhiye / khUna banda na ho jAya, "ailAdi aura khAne ko bhI dUdha-mizrI, kucha na denA cAhiye / jyoM hI (21) geMgaTe yA keMkar3ekI rAkha 40 mAze, nizAstA 8 mAze, sapheda khazakhAza = mAze, kAlI khuzakhAza 8 mAze, sAfa kiye hue khura ke bIja 12 mAze, chilI huI mulahaTI 12 mAze, chile hue qhatamI ke bIja 12 mAze, sammag2a arabI 4 mAze, katIrA goMda 4 mAze-ina saba davAoMko pIsa-chAnakara " Isabagola " ke luAbameM ghoTakara, TikiyA~ banAkara chAyA meM sukhA lo| isakI mAtrA - mAzekI hai / isa TikiyA se dina aura sila yAMnI yakSmA aura uraHkSata donoM nAza ho jAte haiM / " (22) aMjubArakI jar3a cAra tole, mIThe anAra ke chilake 2 tole, hubbullAsa 2 tole aura burAdA safeda candana 18 mAze -- ina sabako rAta ke samaya, eka sera pAnI meM bhigo do aura mandI Agase pakAo / jaba AdhA pAnI raha jAya, malakara chAna lo / phira isameM Adha sera mizrI aura tAjA babUla kI pattiyoM kA svarasa Adha-pAva milA do aura cAzanI pakA lo| isa zarbata ko, dinameM 6 bAra, eka-eka tolekI mAtrAse, cATane se, khUna thUkanA yA khUnakI kraya honA banda ho jAtA hai | parIkSita hai / " For Private and Personal Use Only C
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uraHkSata-cikitsA-g2arIbI nusakhne / likha Aye haiM ki yakRtameM sUjana yA mavAda A jAnese hI jIrNajvara, yakSmA aura uraHkSata roga jar3a pakar3a lete haiN| ina rogoMmeM yakRtameM bahudhA vikAra ho hI jAte haiN| vaidyako cAhiye, ki rogIke yakRtapara hAthase Tohakara aura rogIko dAhinI karavaTa sulAkara, isa bAtakA patA lagA le, ki yakRtameM mavAda yA sUjana to nahIM hai| agara mavAda yA sUjana hogI, to rogIko dAhinI karavaTa kala nahIM par3egI, usa ora sonese khA~sIkA z2ora hogA aura chUnese pake phor3epara hAtha lagAnekA-sA darda hogA / jaba yaha mAlUma ho jAya, ki yakRtameM kharAbI hai, taba yaha dekhanA cAhiye ki, sUjana garamIse hai yA sardIse; agara sUjana garamIse hogI, to yakRta-sthAna chUnese garama mAlUma hogA, yakRtameM jalana hogI aura vahA~ khujalI calatI hogii| agara sUjana sardIse hogI, to chUnese yakRtakI jagaha kar3I--sastrata aura zItala mAlUma hogii| (23) agara sUjana sardIse ho, to dAlacInI 10 mAze, sugandhabAlA 10 mAze, bAlachar3a 10 mAze aura kezara 4 mAze, inako "bAbUneke tela meM pIsakara yakRtapara dhIre-dhIre mlo| (24) agara sUjana garamIse ho, to tejapAta 3 mAze, kapUra 3 mAze, rUmI mastagI 3 mAze, gerU 6 mAze, gulAbake phUla 6 mAze, gulabanaphazA 6 mAze, sapheda candana 6 mAze aura sUkhA dhaniyA 6 mAze-ina sabako khUba mahIna pIsakara, dinameM cAra-pA~ca bAra, yakRtapara lepa kro| chahoM prakArake zoSa-rogoMkI cikitsaa-vidhi| vyavAya zoSakI cikitsA / aise rogIkA mAMsarasa, mAMsa aura ghI-mile bhojana tathA madhura aura anukUla padArthoMse upacAra karanA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 668 - . cikitsaa-cndrody| zoka-zoSakI cikitsA / zoka-zoSavAlekA harSa bar3hAnevAle aura zoka miTAnevAle padArthoMse upacAra kro| use dhIraja ba~dhAo, dUdha-mizrI pilAo tathA cikane, mIThe, zItala, agnidIpaka aura halke bhojana do / vyAyAma-zoSakI cikitsA / vyAyAma-zoSavAleko cikane, zItala, dAha-rahita, hitakAraka, halke padArtha dene caahiyeN| zoka, krodha, maithuna, paranindA, dveSa-buddhi Adiko tyAga dene aura zAnti tathA santoSa dhAraNa karanekI salAha denI cAhiye / isa rogIkI zItala aura kapha bar3hAnevAle vRhaNa padArthoMse cikitsA karanI caahiye| adhvazoSakI cikitsaa| aise manuSyako uttama mulAyama Asana, gaddI yA pala~gapara biThAnA cAhiye, dinameM sulAnA cAhiye, zItala, mIThe aura puSTikAraka anna aura mAMsa-rasa khAneko dene caahiyeN| vraNa-zoSakI cikitsaa| isa rogIko cikane, agniko dIpana karanevAle, mIThe, zItala, jarA-jarA khaTTa' yUSa aura mAMsa-rasa Adi khilA-pilAkara cikitsA karanI caahiye| uraHkSatameM pathyApathya / / uraHkSata-rogIke pathyApathya ThIka vyAyAma zoSakI cikitsA likhe anusAra haiN| For Private and Personal Use Only
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwmar rAjayakSmA aura urakSitameM pathyApathya / yakSmA aura uraHkSata-rogameM pathyApathya / pthy| madirA-zarAba, jaGgalI jAnavaroMkA sUkhA mAMsa, mUMga, sA~ThI cA~vala, gehU~, jau, zAli cA~vala, lAla cA~vala, bakarakA mAMsa, makkhana, dUdha, ghI, kaccA mAMsa khAnevAle pakSiyoMkA mAMsa, sUryakI teja kiraNoM aura candramAkI kiraNoMse tape hue aura zItala lehya-cATaneke padArtha, binA pake mAMsakA cUrA, garama masAlA, candramAkI kiraNa, mIThe rasa, kelekI pakI gahara, pakA huA kaTahala, pakA Ama, Amale, khajUra, chuhAre, pohakaramUla, phAlase, nAriyala, sahajanA, tAr3ake tAjA phala, dAkha, sauMpha, saiMdhAnona, gAya aura bhaiMsakA ghI, mizrI, zikharana, kapUra, kastUrI, sapheda candana, ubaTana, sugandhita vastuoMkA lepa, snAna, uttama gahane, jala-krIr3A, manohara sthAnameM rahanA, phUloMkI mAlA, komala sugandhita havA, nAca, gAnA, candramAkI zItala kiraNoMmeM vihAra, vINA Adi bAjoMkI AvAja, hiraNake jaisI A~khoMvAlI striyoMko dekhanA, sone, motI aura javAhirAtake gahane pahananA, dAna-puNya karanA aura dila khuza rakhanA-ye saba kSaya-rogIko hitakArI haiN| jo rogI adhika doSoMvAlA para balavAna ho, use halakA julAba dekara davA sevana karAnI caahiye| jisa kSayavAlekA mAMsa sUkhA jAtA ho, use kevala mAMsa khAnevAle jAnavaroMkA mAMsa jIreke sAtha khilAnA caahiye| zAma-savere havA khilAnI cAhiye / davAoMke bane hue "candanAdi taila" yA "lAkSAdi taila" vagairameMse kisIkI mAliza karavAkara zItakAlameM garama jalase aura garamImeM zItala jalase snAna karAnA cAhiye / For Private and Personal Use Only
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 670 cikitsA-candrodaya / . .. garamIkI RtumeM chatapara, jAr3emeM paTe hue makAnameM aura varSA-kAlameM havAdAra kamare meM sonA cAhiye, phUla-mAlA pahananI cAhie~ aura rUpavatI striyoMse mana prasanna karanA cAhiye, para maithuna na karanA cAhie / apthy| .. jiyAdA dastAvara davA khAnA, mala-mUtra Adi vega rokanA, maithuna karanA, pasInA nikAlanA, nitya surmA lagAnA, bahuta jAganA, adhika mihanata karanA, bAjarA, jvAra, canA, arahara Adi rUkhe anna khAnA, eka khAnA pace binA dUsarA khAnA khAnA, adhika pAna khAnA, lahasana, sema, kakar3I, ur3ada, hIMga, lAlamirca, khaTAI, acAra, pattoMkA sAga, telake padArtha, rAyatA, sirakA, bahuta kar3ave padArtha, kSAra padArtha, svabhAva-viruddha bhojana, kundaru aura dAhakArI padArtha- ye saba padArtha bhI apathya haiN| samApta HEOR99257 Nocia" sUcanA-cikitsA-candrodaya chaThe aura sAtaveM bhAga taiyAra haiN| chaThekA mUlya 4) aura sAtaveMkA 11) kyoMki vaha sabase Dabala hai| usameM 1216 sake aura 40 citra haiN| For Private and Personal Use Only
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir n - svAsthyarakSA aura cikitsA - candrodaya Adi granthoMke lekhaka, vayovRddha bAbU haridAsajIkI, tIsa barasakI haz2AroM bAra AjamAI huI, kabhI bhI phela na honevAlI ASadhiyA~ / Anandavarddhaka cUrNa | ( sirpha garamI mausamameM milatA hai ) isa cUrNa ke sevanase tatkAla hI jo vicitra tarI AtI hai, use yaha becArI jar3a qalama likhakara batA nahIM sakatI / yaha aneka zItala, khuzabUdAra aura dila-dimAg2a meM tarI lAnevAlI davAoMse banAyA gayA hai / isako niyamase pInevAleko lUha lagane yA haijA hone kA Dara to supane meM bhI nahIM rahatA / isase dhAtupara tarI pahu~catI hai / yaha garma miz2Az2a yAnI pitta prakRtike logoMko dasta sAfa lAtA aura bhA~ga pInevAloMko uSNa vAta (garama vAyu ) kI bImArI nahIM hone detA / auratoMko isake pilAne se unakA mAsika-dharma ThIka mahIne meM hone lagatA hai / yaha khUnakI kamI - bezIko ThIka karatA aura jinakA mAsika-dharma garmIse banda ho gayA hai, unakA mAsika-dharma khola detA hai / bhA~ga pInevAle ise bhA~gameM milAkara pI sakate haiM, kyoMki isameM namakIna cIjeM nahIM haiM / rogI ise yadi.. ghoTakara piye, to binA paraheja rahanese bhI A~khoMkI jalana, mAthekI ghumarI, cakkara AnA, A~khoMke sAmane a~dherA rahanA, hAtha-pairake talave jalanA, dasta - pezAba jalakara honA, badanakA binA bukhAra garma rahanA, nAka yA mu~ha se qhUna jAnA vag2airaH garmI aura uSNavAtakI Upara likhI sArI zikAyateM rafA ho jAtI haiN| isake samAna zItala davA aura For Private and Personal Use Only *
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kahIM nahIM hai| garIba-amIra saba pI sakeM aura apanI gRha-lakSmiyoMko bhI pilA sakeM, isa kAraNa hamane isakA dAma ghaTAkara kevala 1) lAgatamAtra kara diyA hai| tudhAsAgara cUrNa / yaha cUrNa itanA tez2a hai, ki peTa meM pahu~cate hI ajIrNakI to gintI hI nahIM, pattharako bhI bhasma kara detA hai| bhUkha lagAne, khAnA hajama karane aura dastako kAyadese lAnemeM yaha cUrNa apanA sAnI nahIM rakhatA; aurateM ise khUba pasanda karatI haiN| itane guNakAraka svAdiSTa cUrNakI eka zIzIkA dAma hamane kevala ) rakkhA hai| eka zIzImeM 30 khUrAka cUrNa hai / gharameM lejAkara rakhanese samayapara yaha vaidyakA kAma detA hai| hiMgASTaka cuurnn| isa cUrNake khAnese bhojanapara ruci hotI hai, bhUkha bar3hatI hai, khAnA hajama hotA hai aura peTa halakA rahatA hai / bhUkha bar3hAnemeM to yaha cUrNa rAmavANa hI hai / susvAdu bhI khUba hai| dAma 1 zIzIkA // ) aAnA / kSArAdi cuurnn| isake sevanase ajIrNa to tatkAla hI bhasma ho jAtA hai / amlapitta, khaTTI DakAra AnA, vamana yA kraya honA, jI micalAnA, galemeM kapha sUkhakara lipaTa jAnA, galA aura chAtI jalanA Adi roga ArAma karane meM yaha aksIrakA kAma karatA hai / kaI prakArake svadezI kSAroMse yaha cUrNa banatA hai| khAnekI tarakIba DibbIpara chapI hai| dAma 1 zIzIkA // ) aanaa| udara-zodhana cUrNa / Ajakala kalakattA-bambaI meM karIba-karIba 100 meMse 10 AdamiyoM For Private and Personal Use Only
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ko dasta sApha na honekI zikAyata banI rahatI hai| isake liye loga mAre-mAre phirate haiM / jarA-sI bAtako videzI davA lekara apane dhanadharmako jalAMjali de baiThate haiN| yaha cUrNa rAtako phA~kakara so jAnese savere eka dasta khUba sApha ho jAtA aura bhUkha khulatI hai / dasta sApha rahanese koI aura roga bhI nahIM hotA / khAne meM dikkata nahIM / parahejakI z2arUrata nhiiN| dAma 10 khurAkakI zIzIkA // ) AnA mAtra hai| pradAntaka cUrNa / ___ ajIrNa, garbhapAta, atimaithuna, atyanta bhojana, dinameM sone aura soca karanese striyoMko cAra prakArakA pradara-roga hotA hai| isameM guptasthAnase lAla, pIlA, kAlA mAMsake dhovanake samAna jala bahatA hai| isakA ilAja na honese auratoMko bahumUtra roga ho jAtA hai| phira ve becArI zarma-hI-zarmameM apane pyAre mA~-bApa, bhAI-bandhu va patiko rotAkalapatA chor3a yama-sadanako sidhAra jAtI haiN| isa vAste isa rogake ilAjameM DhilAI karanA nAdAnI hai / hamArA AjamUdA pradarAntaka cUrNa, pathyasahita, kucha dina sevana karanese, cAroM prakArake pradaroMko isa taraha nAza karatA hai, jaise sUrya bhagavAn andhakArakA nAza karate haiN| dAma 1 zIzI 2) sarva sojAka-nAzaka carNa / __ yaha cUrNa pezAbake samasta rogoMpara rAmavANakA kAma karatA hai| isako vidhAnapatrAnusAra sevana karanese pezAbakI jalana, pezAbakA bUMdabUMda honA, pezAbake sAtha .khUna yA pIpa AnA, dhotImeM pIlA-pIlA dAg2a laganA, per3a kA bhArI rahanA, bAlakoMkA pezAba cUnA-sA jama jAnA, pezAba banda ho jAnA, pezAba maTa-mailA, gadalA yA tela-sA honA athavA garma honA Adi samasta pezAbakI bImAriyA~ isa cUrNase nissandeha nAza ho jAtI haiM / jinakA sojAka purAnA par3a gayA ho 85 For Private and Personal Use Only
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kabhI-kabhI pezAba banda ho jAtA ho-mUtramArga sakar3A ho jAnese salAI phirAnekI z2arUrata par3atI ho, vaha ghabarA nahIM aura lagAtAra isa cUrNako sevana kareM; nissandeha unakI icchA pUrI hogii| isa cUrNake sevanase adhika pyAsakA laganA bhI miTa jAtA hai| pezAbake rogiyoMko yaha cUrNa dUsarA amRta hai| eka zIzI sevana karate-karate hI loga khuda tArIphake dariyA bahAne lagate haiM / dAma 1 zIzI 2 // ) _ akabarI cUrNa / yaha amRta-samAna cUrNa dillIke bAdazAha akabarake liye usa jamAneke hakImoMne banAyA thA / qalamameM tAqata nahIM jo isa cUrNake pUre guNa likha ske| yaha cUrNa khAnemeM dila khuza aura susvAda hai, agniko jagAtA aura bhojanako pacAtA hai| kaisA hI adhika khAnA khA lIjiye, phira peTa khAlI-kA-khAlI ho jAyagA / ajIrNa (badahajamI) ko peTameM jAte hI bhasma kara detA hai| khaTTI DakAreM AnA, jI micalAnA, ulTI honA, peTa bhArI rahanA, peTakI havA na khulanA, peTa yA per3a kA kar3A rahanA, peTameM golA-sA banA rahanA, pAkhAnA sApha na honA Adi peTake sAre rogoMke nAza karane meM rAmavANa yA viSNu bhagavAnkA sudarzana cakra hai / dAma choTI zIzI / / ) bar3IkA / / / ) hai| navAbI dantamaJjana / / isa maMjanako roz2a dA~toMmeM malanese dA~toMse khUna AnA, masUr3e phUlanA, maiM hameM badabU AnA, dA~toMmeM darda honA yA kIr3A laganA Adi samasta dantaroga ArAma ho jAte haiN| hilate hue dA~ta vajUke samAna majabUta hokara motIkI lar3Ike samAna camakane lagate haiM / bAdazAhI z2amAne meM navAba aura bAdazAha ise lagAyA karate the, isIse isakA nAma navAbI dantamaMjana hai / dAma 1 zIzI // ) bhojana-sudhAkara masAlA / yaha masAlA khAnemeM nihAyata maz2edAra hai / jo eka bAra ise cakha For Private and Personal Use Only
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir letA hai, use isakI cATa par3a jAtI hai| dAla-sAMgameM jarA-sA milAnese vaha khUba jAyakedAra bana jAte haiN| patthara yA kA~cakI kaTorImeM jarA dera bhigokara, jarA-sI cInI milAkara, khAnese sundara caTanI bana jAtI hai| musAphirI yA paradezameM jahA~ acchA sAga-tarakArI yA AcAra nahIM milatA, yaha bar3A hI kAma detA hai| bAlaka, bUr3he, strI-puruSa saba ise khUba pasanda karate haiM / dAma 1 Di0 // ) AnA / lavaNabhAskara cUrNa / - yaha cUrNa hamane bahuta acchI vidhise taiyAra karAyA hai| hamane khUba jA~cakara dekhA hai, ki peTakI purAnI-se-purAnI bImArI isake 1 haphte sevana karanese hI ArAma honekA vizvAsa ho jAtA hai / "zAGgadhara saMhitA meM ise saMgrahaNI rogapara acchA likhA hai, magara hamane isase apane kalpita kiye anupAnoMke sAtha saMgrahaNI, AmavAta, mandAgni, vAyugolA, dastaqabz2a, tillI aura zarIrakI sUjana vagairaH ArAma kiye haiM / vidhi-patra cUrNake sAtha hai / dAma 1 Di0 1) namaka sulemaanii| yaha namaka Ajakala bahuta jagaha milatA hai; parantu loga ThIka vidhise nahIM banAte aura eka-ekake daza-daza karate haiM / hama ise asalI taurapara taiyAra karAte haiM aura bahuta kama mUlyapara becate haiM / isake sevanase ajIrNa, badahaz2amI, bhUkha na laganA, peTa bhArI rahanA, khaTTI DakAreM AnA, jI micalAnA, vamana yA kaya honA Adi samasta zikAyateM raphA ho jAtI haiM / cUrNa khAnemeM khUba jAyakedAra hai| dAma' ar3hAI tolekA // ) hai| bAlaroga-nAzaka cUrNa / isa cUrNake sevana karanese bAlakoMkA jvarAtisAra, jvara aura patale dasta, khA~sI, zvAsa aura vamana kraya honA-ye saba ArAma ho For Private and Personal Use Only
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAte haiM / isa nusasneko car3he hue jvarameM bhI denese koI hAni nahIM / yaha zahadameM milAkara caTAyA jAtA hai / bAlakako jvara yA atisAra athavA donoM eka sAtha hoM tathA khA~sI vagairaH bhI hoM, Apa ise caTAveM, phaurana ArAma hogaa| hara gRhasthako ise ghara meM rakhanA caahiye| dAma 1 zIzIkA / ) sitopalAdi cUrNa / isa cUrNake sevanase jIrNa jvara yA purAnA jvara nizcaya hI ArAma hotA hai / isase aneka rogI ArAma hue haiM / jo rogI isase ArAma nahIM hue, ve phira zAyada hI ArAma hue / jIrNa jvarake sivA isase zvAsa, khA~sI, hAtha-pairoMkI jalana, mandAgni, jIbhakA sUkhanA, pasalIkA darda, aruci, mandAgni, bhojanapara mana na calanA aura pittavikAra prabhRti roga bhI ArAma ho jAte haiM / matalaba yaha ki jIrNajvara rogIko jvarake sivA uparokta zikAyateM hoM, to vaha bhI ArAma ho jAtI haiM / agara kisIko purAnA jvara ho, to Apa ise ma~gAkara avazya khilAveM, z2arUra lAbha hogaa| yaha cUrNa zahada, zarbata banAzA, zarvata anAra yA makkhanameM caTAyA jAtA hai| davA caTAte hI gAyake thanoMse nikalA garamAgarma dUdha (Agapara garama na karake ) pilAnA hotA hai / hA~, agara jIrNa-jvarIko patale dasta bhI hote hoM, to yaha cUrNa zahadameM na caTAkara, zarbata anArameM caTAte haiM aura Uparase dUdha nahIM pilAte / agara dasta bahuta hote hoM, to hamAre yahA~se "atisAra-gajakezarI cUrNa" yA "bilvAdi cUrNa" ma~gAkara bIca-bIcameM yathAvidhi khilAnA cAhiye / sAtha hI "lAkSAdi taila" kI mAliza karAnI cAhiye; kyoMki jIrNajvarIkA badana bahuta hI rUkhA ho jAtA hai / yaha tela rUkhepanako nAza karake jvarako nAza karatA hai / dAma 1 zIzIkA 1) aura 1 // ) atisAra-gaja-kezarI cUrNa / isa cUrNake sevanase A~va-khUnake dasta, patale dasta yAnI hara tarahakA For Private and Personal Use Only
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 7 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghora atisAra bhI bAta kI bAta meM ArAma ho jAtA hai| Az2amUdA davA hai / hara 'gRhasthako eka zIzI pAsa rakhanI cAhiye / dAma 1 zIzIkA || = ) kAmadeva cUrNa | 1 isa cUrNa ke lagAtAra 2 mahIne khAnese dhAtu kSINatA aura naI nAmardI ArAma hotI hai / strI-prasaMga meM apUrva Ananda AtA hai / jinakI strIicchA ghaTa gaI ho, strI- prasaMgako mana na cAhatA ho, ve isa cUrNako cupacApa mana lagAkara 2 mAsa taka khAveM / isake sevana se unheM saMsArakA Ananda phirase mila jAyagA / Ajakala logoMne jo vijJApana de rakhe haiM, unake dhokhe meM na pha~siye / vaha korI dhokhebAjI hai / jinheM eka akSara bhI vaidyakakA nahIM AtA, unhoMne bhole logoM ko Thaganeke liye khUba camakIle bhar3akIle vijJApana de diye haiM aura AdamIko zerase kuztI karatA dikhA diyA hai / unase kahiye ki pahale Apa zerase lar3akara hameM tamAzA dikhA deM, taba hama ApakI davAke 100 gune dAma deMge / hameM dharmakA bhaya hai, ataH mithyA likhanA burA samajhate haiM / koI bhI dhAtu-puSTikI davA binA 60 dina ke fAyadA nahIM kara sakatI, kyoMki AjakI khAI vAkI dhAtu 40 dinameM banatI hai| phira dasa-pA~ca dinameM dhAtu roga kaise calA jAyagA ? Apa isa cUrNako ma~gAkara premase khAiye, manoratha pUrA hogA / dAma 1 zIzIkA 2||) ru0 / dhAtu-puSTikara cUrNa | isa cUrNa ke sevana karane se pAnI-jaisI patalI dhAtu kapUra ke samAna sapheda aura khUba gAr3hI ho jAyagI / pezAbake Age yA pIche dhAtukA giranA yA sUta-sA nikalanA banda ho jAyagA / sAtha hI strI - prasaMgakI khUba icchA hogI / agara Apa strI-prasaMga na kareM aura 12 mahIne ise khA leM to nissandeha Apa siMhase do-do hAtha kara sakeMge / ApakI umra pUre 100 yA 120 sAlakI ho jAyagI tathA ApakA putra siMhake samAna For Private and Personal Use Only
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir parAkramI hogaa| Apa ise ma~gAkara, aura nahIM to cAra mahIne to sevana kreN| ina cUrNo ke sevana karanemeM jAr3ekI koI kaida nahIM, hara mausamameM ye khAye jA sakate haiM / hama phira kahate haiM, Apa ThagoMke dhokhemeM na Akara, ina donoM cUrNo ko sevana kreN| bhagavAn kRSNakI dayAse ApakI manovAJchA pUrI hogI / dAma 1 zIzIkA 2 // ) ru0 / hribttii| ina goliyoMke sevana karanese saba tarahakI saMgrahaNI, atisAra, jvarAtisAra, raktAtisAra, nizcaya hI, ArAma ho jAte haiN| inheM hara gRhastha aura musAphirako sadA pAsa rakhanA caahiye| samaya para bar3A kAma detI haiM / hajAroM bAra AjamAiza ho cukI hai / dAma 1 zIzIkA / / ) noTa-abhI hAla hI meM ina goliyoMne eka purAne jvara aura prAmAtisArase maraNAsanna rogiNokI jAna bacAI hai, jise nAmI-nAmI DAkTara tyAga cuke the| ina goliyoMse dasta to pArAma hue hI, para kisI bhI davAse na utaranevAlA, hara samaya banA rahanevAlA jvara bhI sAfa jAtA rahA / inheM kevala jvarameM na denA cAhiye / agara ghara aura dastoMkA roga donoM sAtha hoM taba dekara camatkAra dekhanA caahiye| napuMsaka saMjIvana baTI / - kalamameM tAqata nahIM, jo ina goliyoMkI tArIpha kara ske| inake sevanase nAmarda bhI marda ho jAtA hai tathA prasaMgameM khUba stambhana hotA hai| zAmako do yA cAra goliyA~ khA lenese apUrva svargIya Ananda AtA hai / badanameM dUnI tAqata usI samaya mAlUma hotI hai| strI-prasaMgameM dUnI tez2I aura Dabala rukAvaTa hotI hai| sAtha hI prameha, zarIrakA darda, jakar3ana, gaThiyA, lakavA, bahumUtra, khA~sI aura zvAsako bhI ye goliyA~ ArAma kara detI haiM / jina logoMko prameha, bahumUtra, khA~sI aura zvAsakI zikAyata ho, unheM ye goliyA~ savere-zAma donoM samaya khAkara mizrI-milA garama dUdha pInA caahiye| bhagavatkI dayAse adbhuta cama For Private and Personal Use Only
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tkAra dIkhegA / dAma kI zIzI 1) yA 2) yA 4) garama mijAjavAloMko ye goliyA~ kama phAyadA karatI haiN| . . _kAsa-gaja-kesarI bttii|| ye goliyA~ tara aura khuzka yAnI sUkhI aura gIlI donoM prakArakI khA~siyoMmeM rAmavANakA kAma karatI haiM / eka dina-rAta sevana karanese hI bhayaGkara khA~sImeM lAbha naz2ara Ane lagatA hai| inake cUsanese mu~hake chAle bhI ArAma ho jAte haiM / 100 golIkI zIzIkA dAma // ) zItajvarAntaka goliyaaN| __ye goliyA~ bahuta tez2a haiN| inake 2 / 3 pArI sevana karanese saba tarahake zItapUrvaka jvara yAnI pahale ThaNDa lagakara AnevAle bukhAra nissandeha ur3a jAte haiN| roja-roz2a AnevAle, dinameM do bAra car3haneutaranevAle, ikatarA, tijArI, cauthaiyA Adi kaSTasAdhya jvaroMko aksara hamane "inhIM zItajvarAntaka goliyoM se eka hI do pArImeM ur3A diyA hai| siye tApoM yA jUr3I-jvarapara yaha goliyA~ kunainase hajAra darje acchI haiM / dAma 40 golIkI zIzIkA // ) netrapIr3A-nAzaka golii|| ye goliyA~ A~kha dukhanepara aksIrakA kAma karatI haiN| kaisI hI A~kheM dukhatI hoM, lAla ho gaI hoM, kar3aka mAratI hoM, rAta-dina caina na AtA ho, eka golI sApha-cikane pattharapara bAsI jalameM ghisakara A~janese phaurana ArAma hotA hai| bacce aura striyoMkI A~kheM aksara dukhA karatI haiM; isa vAste hara gRhasthako eka zIzI pAsa rakhanI caahiye| dAma 6 golIkI zIzIkA / ) asalI nArAyaNa tela / (vAyurogoMkA duzmana) isa jagat-prasiddha "nArAyaNa taila" ko kauna nahIM jAnatA ? vaidyaka For Private and Personal Use Only
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 10 ) zAstrameM isakI khUba hI tArIfa likhI hai| Az2amAnese hamane bhI ise aneka agarejI davAoMse acchA pAyA hai| lekina Ajakala yaha taila asalI kama milatA hai, kyoMki avvala to isakI bahuta-sI jar3IbUTiyA~ bar3I muzkila aura bhArI kharcase milatI haiM; dUsare, isake taiyAra karane meM bhI bar3I mihanata karanI par3atI hai, isI vajahase kalakatiye kavirAja ise bahuta maha~gA becate haiN| hamAre yahA~ yaha tela bar3I saphAI aura zAstrokta vidhise taiyAra kiyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki, aneka dezI vaidya loga ise hamAre yahA~se le jAkara apane rogiyoMko dete aura dhana tathA yaza kamAte haiN| yaha taila hamArA aneka bArakA AjamAyA hai / hajAroM rogI isase ArAma hue haiN| hama vizvAsa dilAte haiM ki, isakI lagAtAra mAliza karAnese zarIrakA darda, kamarakA darda, pairoMmeM phUTanI honA, zarIrakA dubalApana yA rUkhApana, zarIrakI sUjana, ardhAGga vAyu, lakavA mAra jAnA, zarIrakA. hilanA, kA~panA, mukhakA khulA raha jAnA yA banda ho jAnA, zarIra DaNDeke samAna tirachA ho jAnA, aMgakA sUnApana, jhanajhanAhaTa, cUtar3ase Takhane takakA darda Adi samasta vAyu-roga nissandeha ArAma ho jAte haiM / yaha taila bhItarI nasoMko sudhAratA, sukar3I nasoMko phailAtA aura haDDI takako narma kara detA hai; taba bAdI yA vAyuke nAza karanemeM kyA sandeha hai ? gaThiyA aura zarIrakA darda Adi ArAma karane meM to ise nArAyaNakA sudarzana cakra hI samajhiye / dAma Adha-pAvakI 1 zIzIkA 11 // ) mAtra hai| mastaka-zUla-nAzaka tela / (siradarda-nAzaka adbhuta taila) isa tailako snAna karanese pahale roja, sirameM lagAnese sirake sAre roga nAza ho jAte haiN| isakI tarIkI tArIpha nahIM ho sktii| yaha taila bAloMko kAle, rasIle aura cikane rakhatA hai / A~kha-nAkase For Private and Personal Use Only
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 11. ) mailA pAnI nikAlakara magaz2a aura A~khoMko ThaNDA kara detA hai / par3hanelikhane meM citta lagAtA aura mAthekI thakAnako dUra kara detA hai / garamI, sardI, jukAma yA bAdIse kaisA hI ghora sira-darda ho; lagAte hI 5 minaToMmeM chUmantara ho jAtA hai| sira-dardakI isake samAna jaldI ArAma karanevAlI davA aura nahIM hai| Apa kAmase chuTTI pAkara ise lagAkara zItala pAnIse sira dho lIjiye / phira dekhiye, ki yaha svadezI pavitra taila kaisA svargakA Ananda dikhAtA hai| vakIla, mAsTara, munIma, vidyArthI, dalAla, dUkAnadAra sabako isa adbhuta tailako kharIdakara parIkSA karanI cAhiye / sundara suDaula 2 aunsakI zIzIkA dAma bhI hamane kevala // ) hI rakkhA hai| baGga dezameM isakA khUba pracAra hai / koI gRhastha isase khAlI na rahanA cAhiye / kRSNavijaya tail| (carma-rogakA zatra) agara Apako yA Apake mitra-par3osiyoMko khUna-phrisAdakA roga hai, agara badanameM lAla lAla yA kAle-kAle cakatte ho jAte haiM, agara dAda, khAja, khujalI, phor3e, phunsiyoMse zarIra kharAba ho rahA hai yA zarIrameM ghAva haiM, to Apa hamArA mazahUra "kRSNavijaya taila" kyoM nahIM lagAte ? __ hamAre tIsa barasake parIkSita kRSNavijaya tailase sUkhI-gIlI khAja, khujalI, phor3e, phunsI yA garmIkI sUjana, aparasa, seMhuA, sapheda dAg2a bhabhUta Adi camar3eke Upara honevAle samasta roga jAdUkI taraha ArAma hote haiM / jinakA bigar3A khUna a~garejI sAlasekI zIziyoMpara-zIziyA~ pInese na ArAma huA ho, jinake zarIrake ghAva a~garejI nAmI davA "kArabolika Ayala" yA "AyaDophArma se na ArAma hue hoM, ve eka bAra isa nAmI "kRSNavijaya taila"kI parIkSA z2arUra kreN| yaha taila kabhI niSphala nahIM hotaa| gaye 30 barasameM isane lAkhoM rogiyoMko sar3anese bacAyA hai| jisake nAkhana galakara gira gaye hoM, For Private and Personal Use Only
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 12 ) -yadi vaha zakhsa bhI isa amRta samAna 'kRSNavijaya taila" ko kucha dina barAbara lagAtA jAve, to nissandeha usake phira naye nA. khUna nikala AveMge / yadi yaha "kRSNavijaya taila" kisI a~garejI davAkhAne meM hotA to acche lebala, camakadAra zIzI aura davAkhAneke anApa-zanApa qharca ke kAraNa 2) rupaye zIzIse kamameM na bikatA / parantu hamane svadezI davAkA pracAra karane aura garIba-amIra sabako fAyadA pahu~cAne kI garaja se isakI daza tolekI zIzIkA dAma sirfa lAgata - mAtra 1) rakkhA hai / karNa rogAntaka taila / isa telako kAna meM DAlanese kAna bahanA, kAna meM darda honA, sanasanAhaTa honA Adi kAnake sAre roga avazya ArAma ho jAte haiM / 4 6 mahIne kA baharApana bhI jAtA rahatA hai / dAma 1 zIzIkA 1) rupayA / tilA nAmardI | yaha tilA nAmardake liye dUsarA amRta hai / isake lagAtAra 40 dina lagAne se hara prakArakI nAmardI ArAma ho jAtI hai / nasoMmeM nIlApana, Ter3hApana, sustI aura patalApana Adi doSa, jo lar3akapanakI burI AdatoM se paidA ho jAte haiM, avazya ThIka ho jAte haiM / isa tileke lagAne se chAle - Avale bhI nahIM par3ate aura na jalana hI hotI hai / cIz2a amIroMke lAyaqa hai / bAjArU tiloM ke liye ThagAnA bevakUphI hai / yaha AjamAI huI cIz2a hai; jise diyA vahI ArAma huA / dhAtu-doSa tilese ArAma na hogA / agara dhAtu kamajora ho, to hamArI "napuMsaka saMjIvana baTI " yA " dhAtu puSTikara cUrNa" yA "kAmadeva cUrNa" bhI sevana - karanA ucita hai / dAma 1 zIzI tilekA 5) viSagarbha taila | yaha taila atyanta garma hai / zItapradhAna vAyu rogoM meM isase bahuta For Private and Personal Use Only
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 13 ) upakAra hotA hai / sannipAta yA haijemeM jaba zarIra zItala aura nAr3I gati-hIna ho jAtI hai, taba isa telameM eka aura tela milAkara mAliza karanese zarIra garama ho jAtA aura nAr3I calane lagatI hai / gRhastha aura vaidya logoMko ise avazya pAsa rakhanA cAhiye / dAma Adha'pAvakA 2) candanAdi tail| yaha taila tAsIrameM zItala hai| isakI mAliza karanese sirakI garmI, hAtha-paira aura A~khoMkI jalana Adi nizcaya hI ArAma ho jAtI haiM / badanameM tarI va tAqata AtI hai| dhAtukSINavAle yadi ise khAnekI davAke sAtha, zarIrameM mAliza karAkara snAna kiyA kareM, to aThaguNA phAyadA ho / dAma Adha pAvakA 2) kAminI-raJjana taila / - isa tailakA nAma "kAminI-raJjana taila" isa vAste rakkhA gayA hai, ki yaha taila dillIke bAdazAha jahA~gIrakA mana curAnevAlI alaukika sundarI-nUrajahA~ begamako bahuta hI pyArA thaa| ____ cAra varSa taka isake guNoMkI parIkSA karake hamane isa apUrva tailako prakAzita kiyA hai| kAminI-raJjana taila mastiSka ( Brain) zItala karanevAlI auSadhiyoMke yogase taiyAra hotA hai| isakI mIThI sugandhase dimAga mavattara ho jAtA hai| isakI halkI khuzabU caTapaTa nahIM ur3a jAtI, balki kaI dinoM taka ThaharatI hai / sadA isa tailake vyavahAra karanese bAla bhauMreke samAna kAle aura cikane bane rahate haiM; asamayameM hI nahIM pkte| auratoMke bAla kamara taka pharrAne lagate haiM aura unakI asalI sundaratAko dUnA karate haiM / bAloMko bar3hAne, cikanA aura kAlA karaneke sivA, isa tailake lagAtAra lagAnese zirakI kamajorI, A~khoMke sAmane aMdherA AnA, cakkara AnA, mAthA ghUmanA, sira-darda, A~khoMkI kamajorI, bAtoMkA yAda na rahanA Adi dimAg2a For Private and Personal Use Only
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (. 14 ) sambandhI samasta sirake roga ArAma ho jAte haiM / isa tailakI jisa kadara tArIpha kI jAya thor3I hai| lekina hama sthAnAbhAvase isakI prazaMsA yahIM khatama karate haiN| isa tailako rAjA-mahArAjA, seTha-sAhUkAroMke sivA ausata darajeke sajjana bhI vyavahAra kara sakeM, isaliye isakI kImata kI zIzI / / ) rakkhI hai| mahAsugandha taila / isa tailakA lagAnevAlA kaisA hI beDhaMgA moTA kyoM na ho, dhIredhIre sundara aura suDaula ho jAtA hai| isake sivAya isake lagAnevAlekA rUpa khila uThatA hai tathA zarIra sundara aura khUbasUrata ho jAtA hai| isake lagAnese dhAtu bar3hatI hai tathA khAja, khujalI prabhRti camar3eke roga nAza ho jAte haiN| yaha taila amIroM aura rAjA-mahArAjAoMko sadA lagAnA caahiye| isake samAna dhAtuko puSTa karanevAlA, tAqatako bar3hAnevAlA, zarIrako suDaula aura khUbasUrata banAnevAlA aura taila nahIM hai| jinakI muTAI kama karanI ho, ve agara hamArA "khUnasaphA arka" bhI zahada milAkara pIveM, to aura bhI jaldI muTAI kama hogii| dAma 1 zIzIkA 2 // ) __ mASAdi taila / yaha taila nihAyata garama hai / isake lagAnese gaThiyA, badanakA darda, jakar3ana, lakavA, pakSAghAta prabhRti zItavAyuke roga nizcaya hI ArAma ho jAte haiN| jinake rogameM zIta yA sardI adhika ho, ve ise hI lagAveM / dAma 1 zIzIkA 2) dAdanAzaka arka / isa arkake rUIke phAhe dvArA lagAnese dAda sAfa ur3a jAte haiN| khUbI yaha ki, yaha arka na lagatA hai aura na jalatA hai| sabase bar3I bAta yaha hai, ki Apa bar3hiyA-se-bar3hiyA kapar3e pahane hue ise lagAveM,. For Private and Personal Use Only
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 15 ) kapar3e kharAba na hoNge| Aja taka aisI cIz2a kahIM nahIM niklii| agara Apake dAda hoM, to isa arkako ma~gAiye aura lagAkara dAdoMse nijAta pAiye / dAma 1 zIzIkA // ) aanaa| stambhana bttii| yathA nAma tathA guNa hai| sandhyA-samaya 1 yA 2 golI khAkara Uparase dUdha-mizrI pI lIjiye / phira dekhiye kitanA Ananda AtA hai| isakI adhika tArIfa yahA~ likha nahIM skte| agara Apa kAminIke pyAre bananA cAhate haiM, to 1 zIzI pAsa rakhiye aura Ananda lUTiye / dAma 1 zIzIkA // ) liMga sthUlakAraka bttii| agara photoMkI sUjana, nasoMkI kamajorI yA dhAtukI kamIse liMgendriya dubalI ho-ThIka moTI na ho, to isa golIke 1 mAsa yA 2 mAsa lagAte rahanese liMgendriya avazya moTI ho jAtI hai| aneka AdamiyoMko lAbha huA hai / dAma 1 zIzIkA 2) arka khUnasaphA / isa arkakI jitanI tArIpha kareM thor3I samajhiye / Aja 18 varSase hama isa arkakI parIkSA kara rahe haiN| isa arkake sevanase 100 meM 100 rogiyoMko phAyadA huA hai| adhika kyA kaheM, jinake zarIrameM khUna kharAba hone yA pAreke doSase calanIke-se cheda ho gaye the, jinake zarIrameM anaginatI kAle-kAle dAg2a aura cakatte ho gaye the, jinake pAsa baiThanese loga nAka-bhauM sakor3ate the, jinako kitanI hI zIziyA~ sAlasekI pilAkara DAkTaroMne asAdhya kahakara tyAga diyA thA, isa sAlase arthAt "arka khUnasaphA" ke lagAtAra niyama-pUrvaka pInese vahI rogI bilkula caMge ho gye| adhika prazaMsA karanese loga banAvaTI samajhege, magara isa amRtasamAna arkake pUre guNa likhe vinA bhI raha nahIM skte| isake pInese For Private and Personal Use Only
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 16 ) 18 prakArake kor3ha, sapheda dAga, banarapha yA bhabhUta, sunnabaharI, Atazaka yA garmI roga, pAke doSa, hAthI-pA~va, ardhAGgavAyu, lakavA, zarIrakI beDhaGgI guTAI, khAja-khujalI, dAphar3a yA cakatte Adi sAre carma roga nissandeha nAza ho jAte haiN| lekina dhyAna rakhiye, ki nayA khUna aura nayI dhAtu paidA karanA chokaroMkA khela nahIM hai / janma-bharakA kor3ha eka Aditya bArameM ArAma nahIM ho jAtA / khUna sAfa karanevAlI aura dhAtu puSTa karanevAlI davAe~ lagAtAra kucha dina sevana karanese hI fAyadA hotA hai / ina donoM rogoM meM jaldabAjI karanese kArya-siddhi nahIM hotI / sAdhAraNa rogameM 4 botala aura purAne yA asAdhya roga meM 1 darjana botala pInA caahiye| agara isa ake sAtha hamArA "kRSNa-vijaya taila" bhI mAliza karAyA jAya, taba to sonemeM sugandha hI ho jAya / yaha arka relave dvArA ma~gAnA ThIka hai / dAma eka bar3I botalakA 2 ) noTa- yaha kama-se-kama tIna botala ma~gAnA cAhiye / avvala to binA tIna botala piye sAfa taurase fAyadA naz2ara nahIM AtA, dUsare, eka aura tIna botalakA relabhAr3A eka hI lagatA hai / ma~gAnevAleko kama-se-kama Adhe dAma pahale bhejane cAhiyeM aura apane naz2adIkI relave sTezanakA nAma likhanA cAhiye / garamI rogakI malahama / isa malahamake lagAnese garmI ke ghAva, TA~ciyA~, jalana aura darda faurana ArAma hote haiN| malahama lagAte hI ThaNDaka par3a jAtI hai / agara indriyapara sUjana ho, mukha na khulatA ho, to malahama lagAkara Uparase hamAre "kRSNa- vijaya taila" kI tarAI karanese sUjana aura ghAva saba ArAma ho jAte haiM / sAtha hI "arka khUnasafA " bhI pInA jarUrI hai / dAma 1 zIzIkA II) garmIkA burakA | yaha sUkhA burakA hai / isake ghAvoMpara burakanese ghAva jaldI For Private and Personal Use Only
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sUkhakara ArAma ho jAte haiN| isameM agarez2I pIlI bukanIkI taraha badabU nahIM AtI / dAma // ) Di0 . dAdakI malahama / yaha malahama dAdake liye bahuta hI acchI hai / 5 / 6 bAra dhIre-dhIre malanese dAda sApha ho jAte haiN| lagatI bilkula nhiiN| lagAnemeM bhI kucha dikkata nahIM / dAma 1-) shiishii| kapUrAdi malahama / yaha malahama khujalIpara, jisameM motIke samAna phansiyA~ ho jAtI haiM, amRta hai / Az2amAkara aneka bAra dekha cuke haiM, ki isake lagAnese gIlI khujalI, jale hue ghAva, chAle, kaTe hue ghAva, macchara Adi jaharIle kIr3oMke dAphar3a, phor3e-phunsI tathA auratoMke guptasthAnakI khujalI aura phunsiyA~ nizcaya hI ArAma ho jAtI haiN| kalamameM tAqata nahIM hai, jo isake pUre guNa varNana kara sake / dAma 1 zIzIkA ) hara gRhasthako pAsa rakhanI cAhiye / zirazUla-nAzaka lepa / ___ isako jarAse jalameM pIsakara mastakapara lepa karanese mana-bhAvana sugandha nikalatI hai aura garamIkA sira-darda phaurana ArAma ho jAtA hai / garamIke bukhAra aura garmIse paidA hue sira-dardameM to yaha rAmavANa hI hai / dAma 1 ddi0||) asalI baGgezvara / asalI baMgase manuSyakA bala bar3hatA hai, khAnA pacatA hai, bhUkha khulatI hai, bhojanapara ruci hotI hai aura ceharepara kAnti aura teja chA jAtA hai| yaha bhasma tAsIrameM zItala hai| manuSyake zarIrako Arogya rakhatI hai, dhAtuko gAr3hA karatI, jaldI bUr3hA, nahIM hone detI For Private and Personal Use Only
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 18 ) aura kSaya-rogako nAza karatI hai / anupAna aura vidhi-s hamArA baMgezvara sevana karanese 20 prakArake prameha nAza hote haiM isake sevana karanevAloMkA vIrya supane meM bhI nahIM gira saka z2iyAdA kyA likheM, strI vaza karanevAlI aura kAminiyoMkA gha nAza karanevAlI isake samAna dUsarI cIz2a nahIM hai / ise bera sevana kIjiye / yaha hamane svayaM sevana kiyA hai aura aneka dhanI* logoMko khilAyA hai / isIliye itane jorase likhA hai / dAma 2 aura 8) rupayA tolA / zira-zUlAntaka cUrNa | bahuta likhanA vyartha hai, Apane Aja taka sirakA darda nAza va vAlI aisI jAdU ke samAna camatkArI davA dekhI na hogI / sira meM darda ho, Apa eka pur3iyA phA~kakara ghar3I dekha leN| ThIka 1. minaTameM ApakA sira darda kAphUra ho jAyagA / Apa mAH eka zIzI avazya pAsa rakhiye / na jAne kisa samaya sira meM da khar3A ho | isa davA meM eka aura bhI guNa hai - vaha yaha ki Apake meM darda ho yA halkA-sA jvara ho, Apa eka mAtrA khAkara so phaurana pasIne Akara zarIra halkA ho jaavegaa| dAma 8 mA - zIzIkA 1) aura cAra mAtrAkA || ) davA milane kA patA haridAsa eNDa kampanI. ( kalakatte vAlI) gaMgA - bhavana, mathurA siTaM For Private and Personal Use Only
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tLE pueweb CPOSTO puiko be YSUJ SUALS For Private and Personal Use Only