Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 02 Stahanakvasi
Author(s): Shyamacharya, Madhukarmuni, Gyanmuni, Shreechand Surana, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003457/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita CAKE MORE Ans. Fi2533 saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka- | yuvAcArya zrI madhukara muni prajJApanAsUtra (mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 20 OM arha [ paramazraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramala jI mahArAja kI puNya smRti meM Ayojita ] zrIzyAmAryavAcaka- saMkalita caturtha upAGga prajJApanA sUtra [ dvitIya khaNDa, pada 10-22] [ mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, TippaNayukta ] preraNA upapravarttaka zAsanasevI sva. svAmI zrI vrajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka sva. yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka - vivecaka - sampAdaka zrI jJAnamunijI mahArAja [ sva. jainadharmadivAkara AcArya zrI AtmArAmajI ma. . ke suziSya ] prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 20 0 nirdezana mahAsatI zrI umarAku~varajI ma0 arcanA' - sampAdaka maNDala anuyogapravartaka muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni - sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' - saMzodhana zrI devakumAra jaina - tRtIya saMskaraNa vIranirvANa saMvat 2528 vikrama saMvat 2059 julAI, 2002 prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, zrI braja-madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) byAvara - 305901 phona : 50087 0 mudraka vimaleza jaina, ajantA pepara kanvarTarsa, lakSmI cauka, ajamera-1420120 D lejara TAIpa saiTiMga TviMkala kaoNmarziyala hAusa, azoka bhavana, sundara vilAsa, ajamera - 200650 - mUlya : 110 )rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI madhukara munIjI ma.sA. Adaptat OM mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occaasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Fourth-Upanga PANNAVANA SUTTAM [Second Part, Pad 10-22] Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations etc.] Inspiring Soul Up-pravartaka Shasansevi Rev. (Late) Swami Shri Brijlalji Maharaj 0 Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Shri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Shri Jain Muni Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 20 O Direction Mahasati Shri Umaravkunwarji 'Archana' Board of Editors Anuyogapravartaka Muni Shri Kanhaiyalalji 'Kamal' Shri Devendra Muni Shastri Shri Ratan Muni O Promotor Munishri Vinayakumar 'Bhima' O Corrections and Supervision Shri Dev Kumar Jain O Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2528 Vikram Samvat 2059, July, 2002. O Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Shri Brij-Madhukar Smirti Bhawan Pipaliya Bazar, Beawar (Raj.) [India] Pin-305 901 Phone : 50087 O Printer Vimlesh Jain, Ajanta Paper Converters, Laxmi Chowk, Ajmer - 420120 Laser Type Setting Twinkle Commercial House Ashok Bhawan, Sunder Vilas Ajmer - 8200650 Price : 110/- Rs. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa varttamAna meM jinhoMne arddhamAgadhI bhASA kI anupama sevA kI, arddhamAgadhIvyAkaraNa aura koza kI tathA saMskRta, gujarAtI evaM hindI bhASAoM meM aneka maulika granthoM kI racanA kara ke jaina sAhitya ke bhaNDAra kI zrIvRddhi kI, jo saralatA aura saumyabhAva ke sAkAra avatAra the, apane mahAn aura viziSTa vyaktitva evaM vaiduSya se jinhoMne jaina- jainetara vidvAnoM ko prabhAvita kiyA, una bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI sva. munizrI ratnacandrajI svAmI kI puNya smRti meM sAdara samarpita (prathama saMskaraNa se ) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya aMga-AgamoM meM vyAkhyAprajJaptisUtra ke samAna hI upAMga-AgamoM meM prajJApanAsUtra bhI vividha-viSayaka evaM vizAlakAya hai / varNyaviSayoM kI dRSTi se bhI vyAkhyAprajJaptisUtra ke jaisA hI hai| saMkSepa meM kahA jAye to isameM jaina darzana ke tAttvika vivecana-cintana-manana ko sAragarbhita zabdoM meM samAhita kara diyA hai| isalie jijJAsu pAThakoM ke svAdhyAya-adhyayana-adhyApana ke lie isa mahatvapUrNa sUtragrantha kA tRtIya saMskaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai| . grantha meM kula 36 adhyayana haiN| ina sabako eka sAtha prakAzita kiyA jAnA zakya nahIM thaa| ataH prathama bhAga meM 1 se 9 adhyAya, dvitIya bhAga meM 10 se 22 adhyAya aura tRtIya bhAga meM 23 se 36 adhyAya prakAzita kiye gaye the| isI krama se tRtIya saMskaraNa bhI prakAzita hai| yaha dvitIya bhAga hai| prathama bhAga prakAzita ho gayA hai aura tRtIya bhAga prakAzita ho rahA hai| samiti kA uddezya Agama-sAhitya kA adhikAdhika pracAra-prasAra evaM pAThaka varga ko sugamatA se tAttvika bodha karane meM sahakAra denA hai| isIliye apane pUrva prakAzita aprApta sUtra granthoM ke tRtIya saMskaraNa prakAzita kara rahI hai evaM pratyakSa va parokSa rUpa meM isa prayAsa ke liye sahayoga dene vAle sajjanoM kA sadhanyavAda AbhAra mAnatI hai| sAtha hI hama yaha apekSA karate haiM ki bhaviSya meM bhI isI prakAra sahayoga dekara samiti kI yazovRddhi kareMge evaM hameM kArya karane ke liye protsAhita evaM prerita karate rheNge| saradAra mala caurar3iyA jJAnacanda binAyakiyA sAgaramala betAlA ratana caMda modI kAryavAhaka adhyakSa adhyakSa maMtrI mahAmaMtrI yavAhaka adhyakSa zrI Agama prakAzana samiti, byAvara Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra dvitIya bhAga (prathama saMskaraNa) ke artha sahAyaka zrI hukmIcandajI sA. coraDiyA (prathama saMskaraNa se ) Agama prakAzana samiti kA ekamAtra uddezya vItarAgavANI ke nirdezaka jaina AgamoM ko sarvasAdhAraNa ke liye kama kama mUlya meM paThana-pAThana ke lie sulabha karanA hai| ataeva samiti kI na koI prAdezika sImAeM hai aura na saamprdaayik| vaha sabhI aMcaloM, prAntoM evaM dezoM ke lie tathA samasta gaNoM, gacchoM evaM sampradAyoM ke lie samAna hai| yahI kAraNa hai ki bhArata ke vibhinna aMcaloM meM nivAsa karane vAle AgamapremI sajjanoM kA sahayoga samiti ko prApta ho rahA hai| tathApi yaha ullekha karanA ucita hogA ki nokhA (cAMdAvatoM) ke vRhat coraDiyA - parivAra kA yogadAna atizaya mahatvapUrNa aura sarAhanIya hai| isa parivAra ke vibhinna sadasyoM ne Agama-prakAzana ke isa bhagIrathaanuSThAna meM jo Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, vaha asAdhAraNa hai| isase pUrva aneka AgamoM kA prakAzana isI parivAra ke zrImantoM kI Arthika sahAyatA se huA hai aura prastuta Agama bhI isI parivAra ke pratiSThita sadasya evaM zrImanta seTha hukmIcandajI corar3iyA ke vizeSa arthasahayoga se ho rahA hai 1 zrI hukmIcanda jI corar3iyA sva. seTha jorAvaramalajI sA. ke cAra suputroM meM saba se choTe haiN| Apa san 1954 se 1958 taka apane bar3e bhrAtA zrImAn dulIcandajI sA., jinakA paricaya hama aupapAtikasUtra meM de cuke haiM, ke sAtha bhAgIdAra ke rUpa meM vyavasAya karate rahe / tatpazcAt Apane svatantra rUpa se phAinensa kA vyavasAya prArambha kiyA, jo Aja ApakI sUjhabUjha aura lagana ke kAraNa pUrI taraha phala-phUla rahA I zrI hukmIcandajI sA. yuvA haiM aura yuvakocita utsAha se sampanna haiM, para Apake utsAha kA pravAha ekamukhI nahIM hai / vaha jaise vyavasAyonmukha hai, usI prakAra sevonmukha bhI hai / apane vyavasAyakendra madrAsa meM calane vAlI zaikSaNika, sAhityika evaM sAmAjika aneka saMsthAoM ke sAtha Apa vibhinna rUpa se jur3e huye haiM aura unake mAdhyama se samAjasevA kA punIta dAyitva nibhA rahe haiM / nimnalikhita saMsthAoM ApakA sahayoga milA aura mila rahA hai - - (1) jainabhavana (5) jaina sevAsamiti, nokhA (2) mAnava- rAhatakoSa (6) zve. svA. jaina mahilA saMgha (3) zrI esa. esa. jaina ejyUkezana sosAyaTI (7) ahiMsA pracAra saMgha (4) muni zrI hajArImala smRti prakAzana (8) rAjasthAnI yUtha esosiyezana Apa jaina meDikala rilIpha sosAyaTI, zrI gaNezIbAI garlsa hAIskUla, zrI devarAja mANakacanda haoNspITala Adi aneka saMsthAoM ke sadasya haiM / inake atirikta janahita kI prazasta bhAvanA se 'jorAvaramala hukmIcandajI coraDiyA TrasTa' sthApita kiyA hai / 'hukmIcanda corar3iyA roliMga TrAphI' Apake dvArA pradAna kI jAtI hai| isa prakAra ApakA jIvana sevAmaya hai / hama Apake dIrgha aura maMgalamaya jIvana kI kAmanA karate hai / - mantrI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi-bhavana __ (prathama-saMskaraNa se) vizva ke jina dArzanikoM-dRSTAoM/cintakoM ne "AtmasattA" para cintana kiyA hai, yA Atma-sAkSAtkAra kiyA hai unhoMne para-hitArtha Atma-vikAsa ke sAdhanoM tatha paddhatiyoM para bhI paryApta cintana-manana kiyA hai / AtmA tathA tatsambandhita unakA cintana-pravacana Aja Agama/piTaka/veda/upaniSad Adi vibhinna nAmoM se vizruta hai / jainadarzana kI yaha dhAraNA hai ki AtmA ke vikAroM-rAga-dveSa Adi ko sAdhanA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai, aura vikAra jaba pUrNataH nirasta ho jAte haiM to AtmA kI zaktiyAM jJAna/sukha/vIrya Adi sampUrNa rUpa meM udghATita-udbhAsita ho jAtI haiM / zaktiyoM kA sampUrNa prakAza-vikAsa hI sarvajJatA hai aura sarvajJa/Apta-puruSa kI vANI, vacana/kathana/prarUpaNA- "Agama' ke nAma se abhihita hotI hai Agama arthAt tattvajJAna, Atma-jJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha dene vAlA zAstra/sUtra/Aptavacana / sAmAnyataH sarvajJa ke vacanoM/vANI kA saMkalana nahIM kiyA jAtA, vaha bikhare sumanoM kI taraha hotI hai, kintu viziSTa atizayasampanna sarvajJa puruSa, dharmatIrtha kA pravartana karate haiM, saMghIya jIvana paddhati meM dharma-sAdhanA ko sthApita karate haiM, ve dharmapravartaka/arihaMta yA tIrthakara kahalAte haiM / tIrthakara deva kI janakalyANakAriNI vANI ko unhIM ke atizayasampanna vidvAn ziSya gaNadhara saMkalita kara "Agama" yA zAstra kA rUpa dete haiM arthAt jinavacanarUpa sumanoM kI mukta vRSTi jaba mAlArUpa meM grathita hotI hai to vaha "Agama" kA rUpa dhAraNa karatI hai| vahI Agama arthAt jina-pravacana Aja hama saba ke lie Atma-vidyA yA mokSa-vidyA kA mUla srota haiN| "Agama" ko prAcInatama bhASA meM "gaNipiTaka" kahA jAtA thA / arihaMtoM ke pravacanarUpa samagra zAstradvAdazAMga meM samAhita hote haiM aura dvAdagAMza/AcArAMga-sUtrakRtAMga Adi ke aMga-upAMga Adi anake bhedopabheda vikasita hue haiM / isa dvAdagAMgI kA adhyayana pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka aura upAdeya mAnA gayA hai / dvAdazAMgI meM bhI bArahavA~ aMga vizAla evaM samagra zrutajJAna kA bhaNDAra mAnA gayA hai, usakA adhyayana bahuta hI viziSTa pratibhA evaM zrutasampanna sAdhaka kara pAte the / isalie sAmAnyataH ekAdazAMga kA adhyayana sAdhakoM ke lie vihita huA tathA isI ora sabakI gati/mati rahI / jaba likhane kI paramparA nahIM thI, likhane ke sAdhanoM kA vikAsa bhI alpatama thA, taba AgamoM/zAstroM/ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se kaMThastha karake surakSita rakhA jAtA thaa| sambhavataH isalie Agama jJAna ko zrutajJAna kahA gayA aura isIlie zruti/smRti jaise sArthaka zabdoM kA vyavahAra kiyA gyaa| bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda taka AgamoM kA jJAna smRti/zruti paramparA para hI AdhArita rhaa| pazcAt smRtidaurbalya, guruparamparA kA viccheda, duSkAla-prabhAva Adi aneka kAraNoM se dhIre-dhIre AgamajJAna lupta hotA calA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada mAtra raha gyaa| mumukSu zramaNoM ke lie yaha jahA~ cintA kA viSaya thA, vahA~ cintana kI tatparatA evaM jAgarUkatA ko cunautI bhI thii| ve tatpara hue zrutajJAna-nidhi ke saMrakSaNa hetu / tabhI mahAn zrutapAragAmI devarddhigaNi kSamAzramaNa ne vidvAn zramaNoM kA eka sammelana bulAyA aura smRti-doSa se lupta hote Agama jJAna ko surakSita evaM saMjokara rakhane kA AhvAna kiyaa| sarva-sammati se AgamoM ko lipi-baddha kiyA gyaa| [9] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI ko pustakArUDha karane kA yaha aitihAsika kArya vastutaH Aja kI samagra jJAna-pipAsu prajA ke lie eka avarNanIya upakAra siddha huA / saMskRti, darzana, dharma tathA Atma-vijJAna kI prAcInatama jJAnadhArA ko pravahamAna rakhane kA yaha upakrama vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt prAcIna nagarI valabhI (saurASTra) meM AcArya zrI devarddhigaNi kSamAzramaNa ke netRtva meM sampanna huA / vaise jaina AgamoM kI yaha dUsarI antima vAcanA thI; para lipibaddha karane kA prathama prayAsa thA / Aja prApta jaina sUtroM kA antima svarUpa-saMskAra isI vAcanA meM sampanna kiyA gayA thaa| pustakArUDha hone ke bAda AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAla-doSa, zramaNasaMghoM ke Antarika matabheda, smRti durbalatA, pramAda evaM bhAratabhUmi para bAharI AkramaNoM ke kAraNa vipula jJAnabhaNDAroM kA vidhvaMsa Adi anekAneka kAraNoM se Agama jJAna kI vipula sampatti, arthabodha kI samyak guru-paramparA dhIre-dhIre kSINa evaM vilupta hone se nahIM rukI / AgamoM ke aneka mahattvapUrNa pada, sandarbha tathA unake gUDhArtha kA jJAna, chinna-vichinna hote cale gae / paripakva bhASAjJAna ke abhAva meM, jo Agama hAtha se likhe jAte the, ve bhI zuddha pATha vAle nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI milate / isa prakAra aneka kAraNoM se Agama kI pAvana dhArA saMkucita hotI gayI / vikramIya solahavIM zatAbdI meM vIra loMkAzAha ne isa dizA meM krAntikArI prayatna kiyA / AgamoM ke zuddha aura yathArtha arthajJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huA / kintu kucha kAla bAda usameM bhI vyavadhAna upasthita ho gaye / sAmpradAyika-vidveSa, saiddhAntika vigraha, tathA lipikAroM kA atyalpa jJAna AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vighna bana gayA / Agama-abhyAsiyoM ko zuddha pratiyAM milanA bhI durlabha ho gayA / unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to sudhI pAThakoM ko kucha suvidhA prApta huI / dhIre-dhIre vidvat-prayAsoM se AgamoM kI prAcIna cUrNiyA~, niyuktiyA~, TIkAyeM Adi prakAza meM AIM aura unake AdhAra para AgamoM kA spaSTa-sugama bhAvabodha sarala bhASA meM prakAzita huA / isase Agama-svAdhyAyI tathA jJAna-pipAsu janoM ko suvidhA huI / phalataH AgamoM ke paThana-pAThana kI pravRtti bar3hI hai / merA anubhava hai, Aja pahale se kahIM adhika Agama-svAdhyAya kI pravRtti bar3hI hai, janatA meM AgamoM ke prati AkarSaNa va ruci jAgRta ho rahI hai / isa ruci-jAgaraNa meM aneka videzI AgamajJa vidvAnoM tathA bhAratIya jainetara vidvAnoM kI Agama-zruta-sevA kA bhI prabhAva va anudAna hai, ise hama sagaurava svIkArate haiN| __ Agama-sampAdana-prakAzana kA yaha silasilA lagabhaga eka zatAbdI se vyavasthita cala rahA hai / isa mahanIya zruta-sevA meM aneka samartha zramaNoM evaM puruSArthI vidvAnoM kA yogadAna rahA hai / unakI sevAyeM nIMva kI IMTa kI taraha Aja bhale hI adRzya hoM, para vismaraNIya to kadApi nahIM / spaSTa va paryApta ullekhoM ke abhAva meM hama adhika vistRta rUpa meM unakA ullekha karane meM asamartha haiM, para vinIta va kRtajJa to haiM hI / phira bhI sthAnakavAsI jaina paramparA ke kucha viziSTa-Agama zruta-sevI munivaroM kA nAmollekha avazya karanA cAheMge / Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ne jaina AgamoM- 32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thA / unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa 15 dina meM pUrNa [10] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara adbhuta kArya kiyA / unakI dRDha laganazIlatA, sAhasa evaM AgamajJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai / ve 32 hI Agama alpa samaya meM prakAzita bhI ho gaye / isase AgamapAThana bahuta sulabha va vyApaka ho gayA aura sthAnakavAsI-terApaMthI samAja to vizeSa upakRta huA / gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kA saMkalpa maiM jaba prAtaHsmaraNIya gurudeva svAmIjI zrI jorAvaramalajI ma0 ke sAnnidhya meM AgamoM kA adhyayanaanuzIlana karatA thA taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita AcArya abhayadeva va zIlAMka kI TIkAoM se yukta kucha Agama upalabdha the / unhIM ke AdhAra para maiM adhyayana-vAcana karatA thaa| gurudevazrI ne kaI bAra anubhava kiyAyadyapi yaha saMskaraNa kAphI zramasAdhya va upayogI haiM, aba taka upalabdha saMskaraNoM meM prAyaH zuddha bhI haiM, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUlapAThoM meM va vRtti meM kahIM-kahIM azuddhatA va antara bhI hai| sAmAnya jana ke lie durUha to haiM hii| cUMki gurudeva zrI svayaM AgamoM ke prakANDa paNDita the, unheM AgamoM ke aneka gUDhArtha guru-gama se prApta the| unakI medhA bhI vyutpanna va tarka-pravaNa thI, ataH ve isa kamI ko anubhava karate the aura cAhate the ki AgamoM kA zuddha, sarvopayogI aisA prakAzana ho, jisase sAmAnyajJAna vAle zramaNa-zramaNI evaM jijJAsujana lAbha uThA skeN| unake mana kI yaha tar3apa kaI bAra vyakta hotI thii| para kucha paristhitiyoM ke kAraNa yaha svapra-saMkalpa sAkAra nahIM ho sakA, phira bhI mere mana meM preraNA banakara avazya raha gyaa| : isI antarAla meM AcArya zrI javAharalAlajI mahArAja, zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainadharma-divAkara AcArya zrI AtmArAmajI ma0, vidvadratna zrI ghAsIlAlajI ma0 Adi manISI munivaroM ne AgamoM kI hindI, saMskRta, gujarAtI Adi meM sundara vistRta TIkAyeM likhakara yA apane tattvAvadhAna meM likhavA kara kamI ko pUrA karane kA mahanIya prayatna kiyA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka AmnAya ke vidvAn zramaNa paramazrutasevI sva0 muni zrI puNyavijayajI ne AgamasampAdana kI dizA meM bahuta vyavasthita va uccakoTi kA kArya prArambha kiyA thA / vidvAnoM ne use bahuta hI sarAhA kintu unake svargavAsa ke pazcAt usa meM vyavadhAna utpanna ho gayA / tadapi AgamajJa muni zrI jambUvijayajI Adi ke tattvAvadhAna meM Amama-sampAdana kA sundara va uccakoTi kA kArya Aja bhI cala rahA hai / vartamAna meM terApaMthI sampradAya meM AcArya zrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM Agama-sampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hue haiM unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai / yadyapi unake pAThanirNaya meM kAphI matabheda kI guMjAiza hai, tathApi unake zrama kA mahattva hai / muni zrI kanhaiyAlAla jI ma0 "kamala" AgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karake prakAzita karAne kI dizA meM prayatnazIla haiM / unake dvArA sampAdita kucha AgamoM meM unakI kAryazailI kI vizadatA evaM maulikatA spaSTa hotI hai / Agama-sAhitya ke vayovRddha vidvAn paM0 zrI zobhAcandrajI bhArilla, vizruta manISI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA - jaise cintanazIla prajJApuruSa AgamoM ke Adhunika sampAdana kI dizA meM svayaM bhI kArya kara rahe haiM tathA aneka vidvAnoM [11] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA mArga-darzana kara rahe haiM / yaha prasannatA kA viSaya hai / isa saba kArya-zailI para vihaMgama avalokana karane ke pazcAt mere mana meM eka saMkalpa uThA / Aja prAyaH sabhI vidvAnoM kI kAryazailI kAphI bhinnatA liye hue hai / kahIM AgamoM kA mUla pATha mAtra prakAzita kiyA jA rahA hai to kahIM AgamoM kI vizAla vyAvyAyeM kI jA rahI haiM / eka pAThaka ke liye durbodha hai to dUsarI jaTila / sAmAnya pAThaka ko saralatApUrvaka AgamajJAna prApta ho sake, etadartha madhyama-mArga kA anusaraNa Avazyaka hai / AgamoM kA aisA saMskaraNa honA cAhiye jo sarala ho, subodha ho, saMkSipta aura prAmANika ho / mere svargIya gurudeva aisA hI cAhate the / isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 5-6 varSa pUrva isa viSaya kI carcA prArambha kI thI, sudaurdha cintana ke pazcAt vi.saM. 2036 vaizAkha zuklA dazamI, bhagavAn mahAvIra kaivalyadivasa para yaha dRr3ha nizcaya ghoSita kara diyA aura AgamabattIsI kA sampAdana-vivecana kArya prArambha bhI / isa sAhasika nirNaya meM gurubhrAtA zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI ma. kI preraNA/protsAhana tathA mArgadarzana merA pramukha sambala banA hai / sAtha hI aneka munivaroM tathA sadgRhasthoM kA bhakti-bhAva bharA sahayoga prApta huA hai, jinakA nAmollekha kiye binA mana santuSTa nahIM hogA / Agama anuyoga zailI ke sampAdaka muni zrI kanhaiyAlAlajI ma. "kamala", prasiddha sAhityakAra zrI devendramunijI ma0 zAstrI, AcArya AtmArAmajI ma0 ke praziSya bhaNDArI zrI padamacandajI ma0 evaM pravacanabhUSaNa zrI amaramunijI, vidvadratna zrI jJAnamunijI ma0; sva0 viduSI mahAsatI zrI ujjvalakuMvarajI ma0 kI suziSyAe~ mahAsatI divyaprabhAjI, ema. e., pI-eca. DI.; mahAsatI muktiprabhAjI tathA viduSI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma0 'arcanA', vizruta vidvAn zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, sukhyAta vidvAn paM0 zrI zobhAcandra jI bhArilla, sva0 paM0 zrI hIrAlAlajI zAstrI, DA0 chaganalAlajI zAstrI evaM zrIcandajI surANA 'sarasa' Adi manISiyoM kA sahayoga AgamasampAdana ke isa durUha kArya ko sarala banA sakA hai / ina sabhI ke prati mana Adara va kRtajJa bhAvanA se abhibhUta hai / isI ke sAtha sevA-sahayoga kI dRSTi se sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra evaM mahendra muni kA sAhacarya-sahayoga, mahAsatI zrI kAnakuMvarajI, mahAsatI zrI jhaNakArakuMvarajI kA sevAbhAva sadA preraNA detA rahA hai / isa prasaMga para isa kArya ke preraNA-srota sva0 zrAvaka cimanAsiMhajI lor3hA, sva0 zrI pukharAjajI sisodiyA kA smaraNa bhI sahajarUpa meM ho AtA hai, jinake athaka preraNA-prayatnoM se Agama samiti apane kArya meM itanI zIghra saphala ho rahI hai / cAra varSa ke alpakAla meM hI pandraha Agama granthoM kA mudraNa tathA karIba 15-20 AgamoM kA anuvAda-sampAdana ho jAnA hamAre saba sahayogiyoM kI gaharI lagana kA dyotaka hai| mujhe sudRr3ha vizvAsa hai ki parama zraddheya svargIya svAmI zrI hajArImalajI mahArAja Adi tapopUta AtmAoM ke zubhAzIrvAda se tathA hamAre zramaNasaMgha ke bhAgyazAlI netA rASTra-saMta AcArya zrI AnandaRSijI ma0 Adi munijanoM ke sadbhAva-sahakAra ke bala para yaha saMkalpita jinavANI kA sampAdana-prakAzana kArya zIghra hI sampanna hogA / isI zubhAzA ke sAtha, -muni mizrImala "madhukara" (yuvAcArya) [12] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA dasavA~ caramapada prAthamika ATha pRthviyoM aura lokAloka kI caramAcaramavaktavyatA paramANupudgalAdi kI caramAcaramAdi-vaktavyatA saMsthAna kI apekSA se caramAdi kI prarUpaNA gati Adi kI apekSA se jIvoM kI caramAcarama-vaktavyatA gyArahavA~ bhASApadaH prAthamika avadhAriNI evaM caturvidha bhASA vividha pahaluoM se prajJApanI bhASA kI prarUpaNA abodha bAlaka-bAlikA tathA UMTa Adi kI anupayukta-aparipakva dazA kI bhASA ekavacanAdi tathA strIvacanAdi se yukta bhASA kI prajJApanIyatA kA nirNaya .. vividha dRSTiyoM se bhASA kA sarvAgINa svarUpa paryAptikA-aparyAptikA bhASA aura inake bheda-prabhedoM kA nirUpaNa samasta jIvoM ke viSaya meM bhASaka-abhASaka-prarUpaNA jIva dvArA grahaNayogya bhASAdravyoM ke niHsaraNa tathA grahaNa-niHsaraNa saMbaMdhI prarUpaNA solaha vacanoM tathA cAra bhASAjAtoM ke ArAdhaka-virAdhaka evaM alpabahutva kI prarUpaNA 101 103 104 105 - __ bArahavA~ zarIrapada prAthamika pA~ca prakAra ke zarIroM kA nirUpaNa cauvIsa daNDakavartI jIvoM me zarIraprarUpaNA pA~coM zarIroM ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa nairayikoM ke baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa ekendriyoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA dvIndriya se paMcendriyatiryacoM taka baddha-mukta zarIroM kA parimANa manuSyoM ke audArikAdi zarIroM kA parimANa vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM kI prarUpaNA 111 114 116 119 122 terahavA~ pariNAmapada prAthamika pariNAma aura usake do prakAra 131 [13] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavidha jIvapariNAma aura usake bheda-prabheda nairayikoM meM dazavidha pariNAmoM kI prarUpaNA asurakumArAdi bhavanavAsiyoM kI pariNAmasaMbaMdhI prarUpaNA ekendriya se tiryacapaMcendriya jIvoM taka ke pariNAma kI prarUpaNA manuSyoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA vANavyantara, . jyotiSka aura vaimAnika devoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA ajIva pariNAma aura usake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA caudahavA~ kaSAyapada prAthamika kaSAya aura usake cAra prakAra caubIsa daNDakoM meM kaSAya kI prarUpaNA kaSAyoM kI utpatti ke cAra-cAra kAraNa kaSAyoM ke bheda-prabheda kaSAyoM se aSTa karmaprakRtiyoM ke cayAdi kI prarUpaNA prathama uddeza prAthamika prathama uddezaka ke cauvIsa dvAra indriyoM kI saMkhyA prathama saMsthAnadvAra pandrahavA~ indriyapada dvitIya-tRtIya bAhalya-pRthutvadvAra avagAhanAdi kI dRSTi se alpabahutvadvAra cauvIsa daMDakoM meM saMsthAnAdi chaha dvAroM kI prarUpaNA saptama aSTama spRSTa evaM praviSTa dvAra nauvAM viSaya (parimANa) dvAra dasavA~ anagAradvAra gyArahavA~ AhAradvAra bArahaveM AdarzadvAra se aThArahaveM vasAdvAra taka kI prarUpaNA unnIsavA~ - bIsavA~ kambaladvAra - sthUNAdvAra ikkIsa-bAIsa - teIsa - cauvIsavA~ - thiggala-dvIpodadhi-loka- alokadvAra dvitIya uddezaka ke bAhara dvAra prathama indriyopacayadvAra dvitIya tRtIya nirvarttanasamayadvAra caturtha - paMcama - SaSTha labdhidvAra, upayogadvAra - upayogAddhAdvAra [ 14 ] 132 136 137 137 140 141 141 147 148 149 150 152 153 157 158 159 160 161 163 . 166 172 174 176 178 182 183 184 188 188 189 190 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sAtavA~, AThavA~, nauvA~, dasavA~, indriya-avagrahaNa-avAya-IhA-avagraha dvAra gyArahavA~ dravyendriyadvAra bArahavA~ bhAvendriyadvAra 197 225 solahavA~ prayogapada prAthamika prayoga aura usake prakAra samuccayajIvoM aura cauvIsa daMDakoM meM prayoga kI prarUpaNA samuccaya jIvoM meM vibhAga se prayogaprarUpaNA nArakoM aura bhavanapatiyoM kI vibhAga se prayogaprarUpaNA ekendriyoM, vikalendriyoM aura tiryaca paMcendriyoM kI prayogaprarUpaNA manuSyoM meM vibhAga se prayogaprarUpaNA gatiprapAta ke bheda-prabheda evaM unake svarUpa kA nirUpaNa 230 . 232 234 236 238 239 241 250 263 265 266 272 277 279 280 281 sattarahavA~ lezyApada prathama uddezaka prAthamika prathama uddezaka meM varNita sapta dvAra nArakoM meM samAhAradi sAta dvAroM kI prarUpaNA asurakumAradi meM samAhArAdi sAta dvAroM kI prarUpaNA manuSya meM samAhArAdi sAta dvAroM kI prarUpaNA vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM kI AhArAdi-prarUpaNA salezya cauvIsadaMDakavartI jIvoM kI AhArAdi saptadvAra-prarUpaNA kaSNAdilezyAviziSTa cauvIsadaMDakoM meM AhArAdi saptadvAra-prarUpaNA dvitIya uddezaka lezyA ke bhedoM kA nirUpaNa cauvIsa daNDakoM meM lezyAsambaMdhI prarUpaNA salezya alezya jIvoM kA alpabahutva vividha lezyAviziSTa cauvIsa daNDakavartI jIvoM kA alpabahutva salezya sAmAnya jIvoM aura cauvIsa daNDakoM meM Rddhika alpabahutva tRtIya uddezaka cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM utpAda-udvartana-prarUpaNA lezyAyukta daNDakavartI jIvoM meM utpAda-udvartana-prarUpaNA kRSNAdi lezyA vAle nairayikoM meM avadhijJAna-darzana se jAnane-dekhane kA tAratamya kRSNAdi lezyAyukta jIvoM meM jJAna kI prarUpaNA [ 15 ] 286 286 290 291 305 309 310 317 320 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 323 323 327 332 336 337 caturtha uddezaka caturtha uddezaka ke adhikAroM kI gAthA lezyA ke chaha prakAra prathama pariNAmAdhikAra dvitIya varNAdhikAra tRtIya rasAdhikAra caturtha gandhAdhikAra se navama gati-adhikAra taka kA nirUpaNa dazama pariNAmAdhikAra gyArahaveM pradezAdhikAra se caudahaveMsthAnAdhikAra kI prarUpaNA pandrahavA~ alpabahutvadvAra paMcama lezyApada lezyAoM ke chaha prakAra chaThA uddezaka lezyA ke chaha prakAra manuSyoM meM lezyAoM kI prarUpaNA lezyA ko lekara garbhotpatti saMbaMdhI prarUpaNA 338 340 344 348 348 351 aThArahavA~ kAyasthitipada 354 356 356 361 365 373 375 376 prAthamika kAyasthitipada ke vAIsa dvAra prathama-dvitIya jIvadvAra-gatidvAra tRtIya-indriyadvAra caturtha kAyadvAra paMcama yogadvAra chaThA vedadvAra sAtavA~ kaSAyadvAra AThavA~ lezyAdvAra nauvA~ samyaktvadvAra dasavA~ jJAnadvAra gyArahavA~ darzanadvAra bArahavA~ saMyatadvAra terahavA~ upayogadvAra caudahavA~ AhArakadvAra pandrahavA~ bhASakadvAra solahavA~ parItadvAra 381 384 386 390 391 392 393 397 398 [16] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 401 402 403 404 sattarahavA~ paryAptadvAra aThArahavA~ sUkSmadvAra unnIsavA~ saMjJIdvAra bIsavA~ bhavasiddhidvAra ikkIsavA~ astikAyadvAra bAIsavA~ caramadvAra unnIsavA~ samyaktvapada prAthamika samuccaya jIvoM ke viSaya meM dRSTi kI prarUpaNA cauvIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM meM samyaktvaprarUpaNA 405 406 407 407 bIsavA~ antakriyApada 409 412 413 415 417 420 426 prAthamika arthAdhikAra prathama-antakriyAdvAra . dvitIya-anantaradvAra tRtIya-ekasamayadvAra caturtha udvRttadvAra asurakumArAdi kI utpatti kI prarUpaNA paMcama tIrthakaradvAra chaThA cakridvAra sAtavA~ bladevatvadvAra aSTama vAsudevatvadvAra / navama mANDalikatvadvAra dazama ratnadvAra bhavya dravyadeva-upapAta praparUNA asaMjJi-AyuSyaprarUpaNA 437 441 442 443 443 448 ikkIsavA~ avagAhanA-saMsyAnapada prAthamika arthAdhikAraprarUpaNA vidhi-saMsthAna-pramANadvAra audArikazarIra meM vidhidvAra audArikazarIra meM saMsthAnadvAra audArikazarIroM kI saMsthAnasaMbaMdhI tAlikA, [ 17 ] 452 452 454 461 466 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArikazarIra meM pramANadvAra vaikriyazarIra meM vidhidvAra vaikriyazarIra meM saMsthAnadvAra vaikriyazarIra meM pramANadvAra AhArakazarIra-bheda-svAmI AhArakazarIra meM saMsthAnadvAra AhArakazarIra meM pramANadvAra taijasazarIra meM vidhidvAra taijasazarIra meM saMsthAnadvAra taijasazarIra meM pramANadvAra kArmaNazarIra meM vividha saMsthAna - pramANadvAra pudgalacayanadvAra zarIrasaMyogadvAra dravya-pradeza - alpabahutvadvAra zarIrAvagAhanA-alpabahutvadvAra bAIsavA~ kriyApada prAthamika kriyA- bheda-prabhedaprarUpaNA jIvoM ke sakriyatva - akriyatva kI prarUpaNA jIvoM kI prANAtipAtAdikriyA tathA viSaya kI prarUpaNA kriyAhetuka karmaprakRtibandha kI prarUpaNA jIvAdi ke karmabandha ko lekara kriyAprarUpaNA jIvAdi meM ekatva aura pRthaktva se kriyAprarUpaNA cauvIsa daNDakoM meM kriyAprarUpaNA jIvAdi meM kriyAoM ke sadbhAva kI prarUpaNA jIvAdi meM AyojitAkriyA kI prarUpaNA jIva meM kriyAoM ke spRSTa- aspRSTa hone kI carcA prakArAntara se kriyAoM ke bheda aura unake svAmitva kI prarUpaNA cauvIsa daNDakoM meM kriyAoM kI prarUpaNA jIvoM meM kriyAoM ke sadbhAva kI prarUpaNA jIva Adi meM pApasthAnoM se virati kI prarUpaNA pApasthAnavirata jIvoM ke karmaprakRtibandha kI prarUpaNA pApasthAnavirata jIvAdi meM kriyAbheda nirUpaNa ArambhikI Adi kriyAoM kA alpabahutva [18] 468 476 485 489 496 503 504 504 506 507 515 516 518 521 524 526 529 531 532 536 538 540 547 547 551 552 553 555 555 559 561 565 568 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirisAmajavAyaga-viraiyaM cautthaM uvaMga paNNavaNAsuttaM [biiyaM khaMDaM] zrImat-zAmArya vAcaka-viracita caturtha upAMga prajJApanAsUtra [dvitIya khaNDa] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - + dasamaM carimapayaM dasavAM caramapada prAthamika yaha prajJApanAsUtra kA dasavA~ 'caramapada' hai / jagata meM jIva haiM, ajIva haiM evaM ajIvoM meM bhI ratnaprabhAdi pRthviyAM, devaloka, loka, aloka evaM paramANu-pudgala, skandha, saMsthAna Adi haiM ; inameM koI carama (antima) hotA hai, koI acarama (madhya meM) hotA hai| isalie kisako ekavacanAnta carama yA acarama kahanA, kise bahuvacanAnta carama yA acarama kahanA, athavA kise caramAntapradeza yA acaramAntapradeza kahanA? yaha vicAra prastuta pada meM kiyA gayA hai| vRttikAra ne carama aura acarama Adi zabdoM kA rahasya kholakara samajhAyA hai ki ye zabda sApekSa haiM, dUsare kI apekSA rakhate haiN| isa dRSTi se sarvaprathama ratnaprabhAdi ATha pRthviyoM aura saudharmAdi, loka, aloka Adi ke carama-acarama ke 6 vikalpa uThAkara carcA kI gaI hai| isake uttara meM 6 hI vikalpoM kA isalie niSedha kiyA gayA hai, jaba ratnaprabhAdi ko akhaNDa eka mAnakara vicAra kiyA jAye to ukta vikalpoM meM se eka rUpa bhI vaha nahIM hai, kintu usakI vivakSA asaMkhyAta pradezAvagAr3harUpa ho aura use aneka avayavoM meM vibhakta mAnA jAe to vaha niyama se acarama-anekacaramarUpa caramAntapradeza aura acaramAntapradeza rUpa hai| isa uttara kA bhI rahasya vRttikAra ne kholA hai| isake pazcAt carama Adi pUrvokta 6 padoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA hai| vaha bhI ratnaprabhAdi ATha pRthviyoM, loka-aloka Adi ke caramAdi kA dravyArthika, pradezArthika evaM dravya-pradezArthika tInoM nayoM se vicAraNA kI gaI hai| isake prazcAt carama, acarama aura avaktavya ina tInoM padoM ke ekavacanAnta, bahuvacanAnta 6 padoM para se asaMyogI, dvikasaMyogI, trikasaMyogI 26 bhaMga (vikalpa) banA kara eka paramANu pudgala, dvipradezI se anantapradezI taka skandha Adi kI apekSA se gahana carcA kI gaI hai ki ina 26 bhaMgoM meM se kisameM kitane * . 1. (ka) paNNavaNAsuttaM 1 (mUlapATha), pR. 193 (kha) paNNavaNAsuttaM 2 prastAvanA, pR.84 (ga) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 229 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra bhaMga pAe jAte haiM aura kyoM? isake bAda parimaNDala Adi 5 saMsthAnoM, unake prabhedoM, unake pradezoM tathA unakI avagAhanA aura unake caramAdi kI carcA kI gaI hai| tadanantara gati, sthiti, bhava, bhASA, zvAsocchvAsa, AhAra, varNa, bhAva gandha, rasa aura sparza ina 11 bAtoM kI apekSA se cauvIsa daNDakoM ke jIvoM ke carama-acarama Adi kA vicAra kiyA gayA hai| arthAt-gati Adi kI apekSA se kauna jIva carama hai, acarama hai? ityAdi viSayoM para gaMbhIra vicAra kiyA gayA hai|' 1. (ka) paNNavaNAsuttaM 2 prastAvanA, pR.82-84 (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 229 se 246 taka Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamaM carimapayaM dasavAM caramapada ATha pRthviyoM aura lokAloka kI caramAcaramavaktavyatA 775. kati NaM bhaMte / puDhavIo paNNattAo? gomA ! aTTha puDhavIo paNNattAo / taM jahA - rayaNappabhA 1 sakkarappabhA 2 vAluyappabhA 3 paMkappA 4 dhUmappA 5 tamappabhA 6 tamatamappabhA 7 IsIpabbhArA 8 / [774 pra.] bhgvn| pRthviyAM kitanI kahI gaI haiM ? [ 774 u.] gautama / ATha pRthviyAM kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM- (1) ratnaprabhA, (2) zarkarAprabhA, (3) bAlukAprabhA, (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tamaHprabhA, (7) tamastamaH prabhA aura (8) ISatprAgbhArA / 775. imA NaM bhaMte / rayaNappabhA puDhavI kiM carimA acarimA carimAI acarimAI carimaMtapa-desA acarimaMtapadesA ? goyamA / imA NaM rataNappabhA puDhavI no carimA no acarimA no carimAiM no acarimAiM no carimaMtapadesA no acarimaMtapadesA, NiyamA acarimaM ca carimANi ya carimaMtapadesA ca acarimaMtapaesA ya / [775 pra.] bhagavat / kyA yaha ratnaprabhApRthvI carama hai, acarama hai, aneka caramarUpa (bahuvacanAnta carama) hai, aneka acaramarUpa (bahuvacanAnta acarama) hai, caramAnta bahupradezarUpa hai athavA acaramAnta bahupradezarUpa hai ? [775 u.] gautm| yaha ratnaprabhApRthvI na to carama hai, na hI acarama hai, na aneka caramarUpa aura na aneka acaramarUpa hai tathA na caramAnta anekapradezarUpa hai aura na acaramAnta aneka pradezarUpa hai, kintu niyamata: (vaha eka hI pRthvI) acarama aura anekacaramarUpa hai tathA caramAnta aneka pradezarUpa aura acaramAnta aneka pradezarUpa I 776. evaM jAva ahesattamA puDhavI / sohammAdI jAva aNuttaravimANA evaM ceva / IsIpabbhArA vi evaM ceva / loge vi evaM ceva / evaM aloge vi| [776] yoM (ratnaprabhAvIputhvI kI taraha) yAvat adhaH saptamI ( tamastama: prabhA) pRthvI taka isI prakAra Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra prarUpaNA karanI caahie| saudharmAdi se lekara yAvat anuttara vimAna taka kI vaktavyatA bhI isI prakAra samajha lenI caahie| ISatprAgbhArApRthvI kI vaktavyatA bhI isI taraha (ratnaprabhApRthvI ke samAna) kaha lenI caahie| loka ke viSaya meM bhI aisA hI kahanA cAhie aura aloka (alokAkAza) ke viSaya meM bhI isI taraha (kahanA caahie|) vivecanA - ATha pRthviyoM aura lokAloka kI caramAcarama sambandhI vaktavyatA - prastuta tIna sUtroM meM se prathama sUtra meM ratnaprabhAdi ATha pRthviyoM kA nAmollekha karake dvitIya sUtra meM ratnaprabhApRthvI ke caramaacarama Adi ke sambandha meM prarUpaNA kI gaI hai tathA tRtIya sUtra meM zeSa pRthviyoM, saudharma se anuttara vimAna taka ke devaloka evaM lokAloka ke carama-acaramAdi kI vaktavyatA se sambandhita atideza diyA gayA hai| carama, acarama kI zAstrIya paribhASA - vaise to carama kA artha antima hai aura acarama kA artha haijo antima na ho, madhya meM ho| parantu yahA~ samagra loka ke ratnaprabhAdi vividha khaNDoM tathA aloka kI apekSA se carama-acarama Adi kA vicAra kiyA gayA hai| isalie caramAdi yahA~ pAribhASika zabda haiM, isI dRSTi se vRttikAra ne inakA artha kiyA hai| carama kA artha hai-paryantavartI yAnI anta meM sthita / carama zabda yahA~ sApekSa hai, arthAt dUsare kI apekSA rakhatA hai| usase koI pahale ho, tabhI kisI dUsare ko carama kahA jA sakatA hai| jaisepUrvazarIroM kI apekSA se carama (antima) zarIra (pUrvabhavoM kI apekSA se antima bhava ko caramabhava) kahA jAtA hai| jisase pahale kucha na ho, use carama nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra acarama zabda kA artha hai-jo caramaantavartI na ho. arthAta madhyavartI ho| yaha pada bhI sApekSa hai, kyoMki jaba koI anta meM ho, tabhI usakI apekSa se bIca vAle ko acarama kahA jA sakatA hai| jisake Age-pIche dUsarA koI na ho, use acarama yAnI madhyavartI (bIca meM sthita) nahIM kahA jA sktaa| jaise carama zarIra evaM tathAvidha anya zarIroM kI apekSA se madhyavartI zarIra ko acarama zarIra kahA jAtA hai| jisa prakAra yahA~ do prazna ekavacana ke AdhAra para kiye gae haiM, usI prakAra do prazna bahuvacana ko lekara kie gae haiN| 'carimAiM acarimAiM' donoM carama aura acarama ke bahuvacanAnta rUpa haiM / unakA artha hotA hai-aneka caramarUpa aura aneka acrmruup| ye cAroM prazna to ratnaprabhAdi pRthviyoM ko tathAvidhi ekatvapariNAma viziSTa eka dravya mAna kara kiye gaye haiN| isake pazcAt do prazna usake pradezoM ko lakSya karake kie gae haiM - 'carimaMtapadesA, acarimaMtapadesA' (caramAntapradezA acaramAntapradezA) / artha hotA haicaramarUpa antapradezoM vAlI aura acaramarUpa antapradezoM vaalii| isakA artha huA kyA ratnAprabhA pRthvI caramAnta bahupradezarUpa hai, athavA acaramAnta bahupradezarUpa hai? isakA spaSTa artha huA-kyA anta ke pradeza ratnaprabhApRthvI haiM, athavA madhya ke pradeza ratnaprabhApRthvI haiM ? pUrvavat caramAnta aura acaramAnta ye donoM zabda sApekSa haiN| na hI akele koI pradeza caramAnta ho sakate haiM, aura na hI acrmaant|' pUrvokta chaha praznoM kA uttara-gautama svAmI ke pUrvokta praznoM kA uttara bhagavAn pahale niSedhAtmakarUpa se 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 229 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [7 dete haiM-yaha ratnaprabhApRthvI carama nahIM hai, kyoMki vaha to dravya kI apekSA eka aura akhaNDarUpa hai| use carama nahIM kahA jA sakatA (caramatva to sApekSa hai, ratnaprabhApRthvI se pahale koI ho to usakI apekSA se use carama kahA jaae| magara aisA koI dUsarA nahIM, kyoMki ratnaprabhApRthvI to eka akhaNDa aura nirapekSa hai, jisake viSaya meM tumane (gautamasvAmI ne) prazna kiyA hai| isI prakAra pUrvokta yukti ke anusAra ratnaprabhApRthvI acarama bhI nahIM kahI jA sakatI, kyoMki acaramatva arthAt madhyavartitva bhI kisI dUsare kI apekSA rakhatA hai, isalie sApekSa hai| yahA~ koI dUsarA aisA hai nahIM, jisakI apekSA se ratnaprabhApRthvI ko acarama kahA jaae| isake pazcAt kiye hue bahuvacanAtmaka praznoM kA bhI bhagavAn niSedharUpa meM uttara dete haiN|- ratnaprabhApRthvI na aneka carama hai aura na hI aneka acaramarUpa hai| kyoMki pUrvakathanAnusAra jaba ratnaprabhApRthvI ekatvaviziSTa carama aura acarama nahIM hai to bahutvaviziSTa carama-acarama bhI kaise ho sakatI hai? arthAt ratnaprabhApRthvI na to bahuta carama dravyarUpa hai aura na hI bahuta acaramadravyarUpa hai| __isI prakAra ratnaprabhApRthvI ko na to caramAntapradezoM ke rUpa ke kaha sakate haiM aura na hI acaramAntapradezoM ke rUpa meM kaha sakate haiN| kyoMki jaba ratnaprabhApRthvI meM caramatva aura acaramatva saMbhava hI nahIM hai, taba use caramapradeza yA acaramapradeza bhI nahIM kahA jA sktaa| prazna hotA hai ki ratnaprabhApRthvI carama, acarama Adi pUrvokta chaha vikalpoM vAlI nahIM hai to kyA hai ? use kisa rUpa meM kahanA aura samajhanA cAhie ? bhagavAn ne isake uttara meM kahA - ratnaprabhApRthvI acarama aura aneka caramarUpa (caramANi) hai tathA caramAntapradeza aura acaramAnta pradezarUpa hai| isakA Azaya yaha hai ki ja eka aura akhaNDarUpa meM vivakSita ratnaprabhApRthvI ke viSaya meM prazna kiyA jAe to vaha pUrvokta chaha bhaMgo meM se kisI bhI bhaMga meM nahIM A sakatI, kintu jaba ratnaprabhApRthvI ko asaMkhyAta pradezoM meM avagADha aura aneka avayavoM meM vibhakta mAnakara prazra kiyA jAe to use acarama aura aneka caramarupa (caramANi) kahA jA sakatA hai| kyoMki ratnaprabhApRthvI isI prakAra ke AkAra meM sthita hai| aisI sthiti meM isake prAntabhAgoM meM vidyamAna pratyeka khaNDa tathAvidha-viziSTa / ekatvapariNAma pariNata haiM, una khaNDoM ko aneka carama rUpa (caramANi) kahA jA sakatA hai aura jo una prAntabhAgoM ke madhya me bar3A khaNDa hai, use tathAvidhaekatvapariNAma hone se eka mAna liyA jAe to vaha acarama hai| isa prakAra ratnaprabhApRthvI prAntavartI aneka khaNDoM aura madhyavartI eka mahAkhaNDa kA sammilita samudAyarUpa hai, aisA na mAnane para ratnaprabhApRthvI ke abhAva kA prasaMga A jaaegaa| isa prakAra eka hI pRthvI ko avayava-avayavIrUpa meM mAna lene para jaise use acarama-aneka carama rUpa (caramANi) arthAt-akhaNDa aura eka nirvacanaviSaya kahA jA sakatA hai, usI prakAra pradezoM kI vivakSA karane para use 'caramAnta anekapradezarUpA' tathA 'acaramAnta anekapradezarUpA' bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki isake bAhyakhaNDoM meM rahe hue pradeza caramAntapradeza kahalAte haiM aura madhyavartI eka mahAkhaNDa meM rahe hue pradeza 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 229 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] acaramAntapradeza kahalAte haiN| isa prakAra mukhyatA ekAntadurnaya kA nirAkaraNa karane vAle bhagavAn ke uttara se ratnaprabhA Adi vastue~ avayava - avayavIrUpa haiM, avayava aura avayavI meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai, yaha anekAnta siddhAnta sUcita ho gyaa| isa prakAra jaise ratnaprabhApRthvI ke viSaya meM prazna aura nirvacana kA ( yuktipUrvaka vizleSaNa) karake prarUpaNA kI gaI, vaisI hI prarUpaNA zarkarAprabhApRthvI se lekara tamastama: pRthvI taka tathA saudharma se lekara anuttara vimAna taka evaM ISatprAgbhArApRthvI aura loka ke viSaya bhI prazna evaM uttara kA yuktipUrvaka vizleSaNa karake karanI caahie| aloka ke viSaya meM bhI isI prakAra praznottararUpa sUtra banAkara prarUpaNA karanI caahie| aloka ke lie loka ke niSkuToM meM praviSTa jo khaNDa haiM, ve carama haiM, zeSa saba acarama haiM tathA caramakhaNDagata pradeza caramAntapradeza haiM evaM acaramakhaNDagata pradeza acaramAntapradeza haiM / [ prajJApanAsUtra caramAcaramAdi padoM kA alpabahutva 777. imIse NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe acarimassa ya carimANa ya carimaMtapasANa ya acarimaMtapasANa ya davvaTThAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTTayAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goymaa| savvatthove imIse rayaNappabhAe puDhavIe davvaTTayAe- ege acarime, carimAiM asaMkhejjaguNAI, acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI / padesaTTayAe - savvatthovA imIse rayaNappA puDhavIe carimaMtapadesA, acarimaMtapaesA asaMkhejjaguNA, carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vi visesaahiyaa| davvaTThapadesaTTayAe - savvatthovA imIse rayaNappabhAe puDhavIe davvaTTayAe ege acarime, carimAiM asaMkhejjaguNAI, acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI, parasaTTayAe carimaMtapasA asaMkhejjaguNA, acarimaMtapaesA asaMkhejjaguNA, carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vivisesAhiyA / [777 pra.] bhgvn| isa ratnaprabhApRthvI ke acarama aura bahuvacanAnta carama, caramAntapradezoM tathA acaramAntapradezoM meM dravyoM kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya-pradeza (donoM) kI apekSA se kauna, kisase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? [ 777 u.] gautama / dravya kI apekSA se isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama sabase kama hai| usakI apekSA 1. 2. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 229 prajJApanA. malaya vRtti, patrAMka 229 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [9 (bahuvacanAnta) carama (caramANi) asaMkhyAtaguNe haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA se isa ratnaprabhApRthvI ke caramAntapradeza, sabase kama haiN| (unakI apekSA) acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiN| caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase kama isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama hai| (usakI apekSA) asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiN| acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM hI vizeSAdhika haiN| (unase) pradezApekSayA caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) asaMkhyAtaguNe acaramAntapradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| 778. evaM jAva ahesttmaa| sohammassa / jAva logassa ya evaM cev| [778] isI prakAra (zarkarAprabhApRthvI se lekara) nIce kI sAtavIM (tamastamaH) pRthvI taka tathA saudharma se lekara loka (acyuta, nau graiveyaka, paMca anuttara vimAna, ISatprAgbhArApRthvI evaM loka) taka pUrvokta prakAra se acarama, (bahuvacanAnta) caramoM, caramAntapradezoM tathA acaramAntapradezoM ke alpabahutva kI prarupaNA karanI caahie| 779. alogassa NaM bhaMte ! acarimassa ya carimANa ya carimaMtapaesANa ya acarimaMtapaesANa ya davvaTThayAe padesaTThayAe davvaTThapadesaTTayAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ____goyamA ! savvatthove alogassa davvaTThayAe-ege acarime, carimAiM asaMkhejaguNAI, acarimaMca carimANi ya do vi visesAhiyAiM padesaTTayAe-savvatthovA alogassa carimaMtapadesA, acarimaMtapadesA aNaMtaguNA, carimaMtapadesA ya acarimaMtapadesA ya do vi visesaahiyaa|dvvtttthyaae-svvtthove alogassa davvaTThayAe ege acarime, carimAiM asaMkhejaguNAI, acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI, carimaMtapadesA asaMkhejaguNA aNaMtaguNA, carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vi visesaahiyaa| [779 pra.] bhagavan ! aloka ke acarama, caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se evaM dravya-pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM, athavA vizeSAdhika haiM? - [779 u.] gautama ! dravya kI apekSA se-sabase kama aloka kA eka acarama hai| (usakI apekSA) asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA se-sabase kama aloka ke caramAntapradeza haiM, (unase) anantaguNe acaramAnta pradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| dravya aura pradezoM kI apekSA se-sabase kama aloka kA eka acarama hai| (usase) bahuvacanAnta carama asaMkhyAtaguNe haiN| acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| (unase) caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, (unase bhI) anantaguNe acaramAntapradeza haiN| caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 780. logAlogassa NaM bhaMte / acarimassa ya carimANa ya carimaMtapaesANa ya acarimaMtapaesANa yadavvaTTayAe padesaTTayAe davvapaesaTTayAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? 10 ] goyamA ! savvatthove logAlogassa davvaTTayAe- egamege acarime, logassa carimAiM asaMkhejjaguNAI, alogassa carimAiM visesAdhiyAiM, logassa ya alogassa ya acarimaM ca carimANi ya do vi visesAdhiyAiM / padesaTTayAe- savvatthovA logassa carimaMtapadesA, alogassa carimaMtapadesA visesAhiyA, logassa acarimaMtapadesA asaMkhejjaguNA, alogassa acarimaMtapadesA anaMtaguNA, logassa ya alogassa ya carimaMtapadesa ya acarimaMtapadesA ya do vi visesAhiyA / davvaTThapadesaTTayAe- savvatthove logAlogassa ca carimaMtapadesA ya acarimaMtapadesA ya do vi visesAhiyA / davvaTThapadesaTTayAe- savvatthove logAlogassa davvaTTayAe egamege acarime, logassa carimAiM asaMkhejjaguNAI, alogassa carimAiM visesAhiyAI logassa ya alogassa ya acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI, logassa carimaMtapaesA asaMkhejjaguNA, alogassa carimaMtapaesA visesAhiyA, logassa acarimaMtapaesA asaMkhejjaguNA, alogassa acarimaMtapaesA aNaMtaguNA, logassa ya alogasya ya carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vi visesAhiyA, savvadavvA visesAhiyA, savvapaesA anaMtaguNA, savvapajjavA anaMtaguNA / [780 pra.] bhagavan ! lokAloka ke acarama, (bahuvacanAnta) caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se, dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna, kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM, athavA vizeSAdhika haiM? [ 780 u. ] gautama ! dravya kI apekSA se sabase kama lokAloka kA eka-eka acarama hai / (usakI apekSA) loka ke (bahuvAcanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiM, loka aura aloka kA acarama aura ( bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA sesabase thor3e loka ke caramAntapradeza haiM, aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, (unase) loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase) aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiN| loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase kama loka- aloka kA ekaeka acarama hai, (usakI apekSA) loka ke (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, ( unase) aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiN| loka aura aloka kA acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / (unase) loka ke caramAntapradeza (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, unase) aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, (unase) loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase aloka ke caramAntapradeza anantaguNe hai, loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiN| unakI loka aura aloka ke carama aura acarama pradezoM kI apekSA saba dravya (milakara) vizeSAdhika haiN| (unakI apekSA) sarva pradeza anantaguNe haiM (aura unakI apekSA bhI) sarva paryAya anantaguNe haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [11 - vivecana- caramAcaramAdi padoM kA alpabahutva - prastuta cAra sUtroM (sU.777 se 780 taka) meM ratnaprabhAdi ATha pRthviyoM ke, saudharma ke, sodharma se anuttara vimAna taka ke devalokoM ke, loka aloka evaM lokAloka ke carama, acarama Adi cAra bhedoM ke alpabahutva kA dravya, pradezoM tatthA dravyapradeza kI apekSA alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| ratnaprabhA se loka taka ke alpabahutva kI mImAMsA - dravya kI apekSA se ratnaprabhApRthvI kA eka acarama sabase kama hai, kyoMki tathAvidha ekaskandharupa (ekatva) pariNAma-pariNata hone ke kAraNa acaramakhaNDa eka hai, ataeva vaha sabase alpa hai| usakI apekSA (aneka) caramakhaNDa (caramANi) asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki ve asaMkhyAta haiN| aba yaha prazna uThA ki acarama aura aneka carama, ye donoM milakara kyA caramoM ke barAbara hai yA vizeSAdhika? zAstrakAra isakA samAdhAna dete haiM ki acarama aura aneka carama ye donoM vizeSAdhika haiN| isakA tAtparya yaha hai ki eka acarama dravya ko carama dravyoM meM sammilita kara diyA jAe to caramoM kI saMkhyA eka adhika ho jAtI hai, isa kAraNa inakA samudAya vizeSAdhika hotA hai| pradezoM kI dRSTi se cintana kiyA jAe to caramAntapradeza sabase kama haiM, kyoMki caramakhaNDa madhyama (acarama) khaNDoM kI apekSA atisUkSma hote haiM / yadyapi caramakhaNDa asaMkhyAtaguNe haiM, tathApi unake pradeza madhya (acarama) khaNDa ke pradezoM kI apekSA sabase thor3e haiN| unakI apekSA acaramAntapradeza asaMkhyataguNe hote haiN| eka acaramakhaNDa caramakhaNDoM ke samudAya kI apekSA kSetra se asaMkhyAtaguNA hotA hai| caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM milakara acaramAntapradezoM se vizeSAdhika hote haiN| isakA kAraNa yaha ki caramAntapradeza acaramAntapradezoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hote haiN| aisI sthiti meM acaramAntapradezoM meM caramAntapradeza sammilita kara dene para bhI ve acaramAntapradeza se vizeSAdhika hI hote haiN| dravya aura pradeza donoM kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to pUrvokta yukti ke anusAra ratnaprabhApRthvI kA acarama eka hone se vaha sabase thor3A hai| usakI apekSA bahuvacanAnta carama (aneka carama) asaMkhyAtaguNe adhika haiN| unakI apekSA acarama aura aneka carama donoM vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA bhI caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki yadyapi acaramakhaNDa asaMkhyAtapradezoM se avagAr3ha hotA hai, tathApi dravya kI apekSA se vaha eka hai, jabaki caramakhaNDoM meM pratyeka (khaNDa) asaMkhyAtapradezI hotA hai, ata: carama aura acarama dravya ke samudAya kI apekSA caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiN| unakI apekSA bhI acaramAntapradeza (pUrvokta yukti ke anusAra) asaMkhyAtaguNe haiN| unameM bhI caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, donoM milakara (pUrvavat) vizeSAdhika hote haiN| ratnaprabhApRthvI ke caramAcaramAdi ke alpabahutva kI prarupaNA kI taraha hI zarkarAprabhA se lekara loka taka ke caramAcaramAdi kA alpabahutva samajhanA caahie|' 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 231 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [prajJApanAsUtra aloka ke carama-acaramAdikA alpabahutva - dravya kI a. kSA se-sabase kama aloka kA acarama hai, isakI apekSA caramakhaNDa asaMkhyAtaguNe haiM, acarama aura carama khapTa donoM milakara vizeSAdhika haiN| pradezoM kI dRSTi se sabase kama aloka ke caramAntapradeza haiM, kyoMki niSkuTa pradezoM meM hI unakA sadbhAva hotA hai| ina caramAntapradezoM, kI apekSA acaramAntapradeza anantaguNe haiM, kyoMki aloka ananta hai| caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM milakara vizeSAdhika haiM, kyoMki caramAntapradeza acaramAntapradezoM ke anantaveM bhAgamAtra hote haiN| unheM acaramAntapradezoM meM sammilita kara dene para bhI ve saba milakara acaramAntapradezoM se vizeSAdhika hI hote haiN| dravya aura pradeza donoM kI dRSTi se sabase kama aloka kA eka acarama hai| usakI apekSA caramakhaNDa asaMkhyAtaguNe haiN| acarama aura carama khaNDa donoM milakara vizeSAdhika haiM, unakI apekSA caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI acaramAntapradeza anantaguNe haiN| caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM milakara vizeSAdhika haiN| lokAloka ke caramAcaramAdi kA alpabahutva - dravya kI apekSA-sabase kama loka aura aloka kA eka-eka acarama acaramakhaNDa hai, kayoMki vaha eka hI hai| usakI apekSA loka ke caramakhaNDa saMkhyAtaguNe haiN| usase aloka ke caramakhaNDa vizeSAdhika haiN| unase loka kA aura aloka kA acaramakhaNDa evaM (bahuta) caramakhaNDa milakara vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA-sabase kama loka ke caramAntapradeza haiM, unase aloka ke caramAnta pradeza vizeSAdhika haiN| unase loka ke acaramAnta pradeza asaMkhyAtaguNe haiN| unase aloka ke acaramAnta pradeza anantaguNita haiN| unase loka ke aura aloka ke caramAnta pradeza aura acaramAnta pradeza donoM milakara vizeSAdhika haiN| dravyArtha-pradezArtha kI apekSA-sabase kama loka aura aloka kA dravyApekSayA eka-eka acaramakhaMDa hai| usase loka ke caramakhaMDa asaMkhyAtaguNita haiN| unase aloka ke ttaramakhaMDa vizeSAdhika haiN| unase loka aura aloka ke acaramakhaMDa aura acaramakhaMDa donoM milakara vizeSAdhika haiM, ityaadi| vAstava meM loka ke caramakhaMDa asaMkhyAta haiM, phira bhI pRthvI kI sthApanA isa prakAra kI hone se ve ATha mAne jAte haiM / ve isa prakAra haiM - eka-eka cAroM dizAoM meM aura eka-eka cAroM vidizAoM meM aloka ke caramakhaMDa aloka kI sthApanA kI parikalpanA ke AdhAra para bAraha mAne jAte haiM / yaha bAraha saMkhyA ATha se na to dugunI hai, aura na hI tigunI hai ata: yaha vizeSAdhika hI kahI jA sakatI hai| aloka ke caramakhaMDoM kI apekSA loka kA aura aloka kA acarama aura unake caramakhaMDa, donoM milakara vizeSAdhika hote haiM, kyoMki pUrvokta yukti ke anusAra loka ke caramakhaNDa ATha haiM aura acaramakhaNDa eka hI hai, donoM milakara nau hote haiN| isI prakAra aloka ke bhI carama aura acaramakhaNDa mila kara 13 haiN| ina donoM ko milA diyA jAe to bAIsa hote haiN| yaha bAIsa kI saMkhyA bAraha se dugunI, tigunI Adi nahIM hai, ataH vizeSAdhika hI hai| pradezoM kI dRSTi se - sabase kama loka ke caramAntapradeza haiM, kyoMki usameM ATha hI pradeza haiN| unakI 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 232 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [13 apekSA aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiN| unase loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki acarama kSetra bahuta adhika hai, isa kAraNa usake pradeza bhI bahuta adhika haiN| unakI apekSA aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiM, kyoMki vaha kSetra anantaguNA hai| unakI apekSA bhI loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM vizeSAdhika haiM kyoMki aloka ke acaramAntapradezoM meM loka ke caramAntapradezoM ko, acaramAntapradezoM ko tathA aloka ke caramAntapradezoM ko milA dene para bhI ve saba asaMkhyAta hI hote haiM aura asaMkhyAta, ananta rAzi kI apekSA kama hI hai, ataeva unheM unameM sammilita kara dene para bhI ve aloka ke acaramAntapradezoM se vizeSAdhika hI hote haiN| dravya aura pradezoM kI dRSTi se alpabahutva kA pUrvokta yukti se svayaM vicAra kara lenA caahie| loka ke caramakhaNDoM kI apekSA se aloka ke caramakhaNDa vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA loka aura aloka kA acarama aura unake caramakhaNDa donoM milakara vizeSAdhika haiM / isakA kAraNa pUrvavat hai| unakI apekSA loka ke caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiN| unakI apekSA loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiN| unakI apekSA aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiM / yukti pUrvavat hai| unakI apekSA loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM milakara vizeSAdhika haiN| loka aloka ke carama aura acaramapradezoM kI apekSA saba dravya milakara vizeSAdhika hai, kyoMki anantAnantasaMkhyaka jIvoM, paramANu Adi, tathA ananta paramANvAtmaka skandha paryanta saba pRthak pRthak bhI (pratyeka) ananta-ananta haiM aura ve sabhI dravya haiM / samasta dravyoM ko apekSA saba pradeza anantaguNe haiM aura saba pradezoM kI apekSA sarva paryAya anantaguNe haiM,kyoMki pradeza ke svaparaparyAya ananta haiN| yaha saba spaSTa hai| paramANupudgalAdi kI caramAcaramAdi vaktavyatA 781. paramANupoggale NaM bhaMte ! kiM carime 1 acarime 2 avattavvae 3? carimAiM 4 acarimAiM 5 avattavvayAI 6? udAhu carime ya acarime ya 7 udAhu carime ya acarimAiM ca 8 udAhu carimAiMca acarime ya 9 udAhu carimAiM ca acarimAiM ca 10? paDhamA cubhNgii| udAhu carime ca avattavvae ya 11 udAhu carime ya avattavvayAiM ca 12 udAhu carimAiM ca avattavvae ya 13 udAhu carimAiM ca avattavvayAiM ca 1.4? bIyA cubhNgii| udAhu acarime ya avattavvae ya 15 udAhu acarime ya avattavvayAiM ca 16 udAhu acarimAiMca avattavvae ya 17 udAhu acarimAiM ca avattavvayAiM ca 18? taiyA cubhNgii| udAhu carime ya acarime ya avattavvae ya 19 udAhu carime ya acarime ya avattavvayAiM ca 20 udAhu carime ya acarimAiM ca avattavvae ya 21 udAhu carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 22 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 232 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ prajJApanAsUtra udAhu carimAiM ca acarime ya avattavvae ya 23 udAhu carimAiM ca acarime ya avattavvayAiM ca 24 udAhu carimAiM ca acarimAiM ca avattavvae ya 25 udAhu carimAiM ca acarimAiM ca avattavvayAI ca 26 ? evaM eMte chavvIsaM bhNgaa| goyamA ! paramANupoggale no carime 1 no acarime 2 niyamA avattavva 3, sesA bhaMgA paDiseheyavvA / [781 pra.] bhagavan paramANupudgala kyA 1. carama hai ?, 2. acarama hai ?, 3. avaktavya hai ?, 4. athavA (bahuvacanAnta) aneka caramarUpa hai ?, 5. aneka acaramarUpa hai ?, 6. bahuta avaktavyarUpa hai ? athavA 7. carama aura acarama hai ?, 8. yA eka carama aura aneka acaramarUpa hai ? yaha prathama caturbhagI huI // 1 // athavA (kyA paramANupudgala ) 11. carama aura avaktavya hai? 12. athavA eka carama aura bahuta avaktavya hai ? yA 13. aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA 14. aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai ? yaha dvitIya caturbhagI huI // 2 // athavA (paramANupudgala) 15. acarama aura avaktavya hai ? athavA 16. eka acarama aura bahuavaktavyarUpa ? yA 17. aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai? athavA 18. aneka acaramarUpa aura aneka avaktarUpa hai? yaha tRtIya caturbhagI huI // 3 // athavA (paramANupudgala) 19. eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai ? yA 20. eka carama, eka acarama aura bahuta avaktavyarUpa haiM? athavA 21. eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA 22. eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyA haiM ? athavA 23. aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai? athavA 24. aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavya hai? yA 25. aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai ? athavA 26.. . aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya haiM ? isa prakAra ye chavvIsa bhaMga haiN| [781 u.] he gautama! paramANupudgala (uparyukta chavvIsa bhaMgoM meM se) carama nahIM, acarama nahIM, (kintu) niyama se avaktavya hai| zeSa ( teIsa ) bhaMgoM kA bhI niSedha karanA cAhie / 782. dupaesie NaM bhaMte ! khaMdhe pucchA / gomA ! dupasi khaMdhe siya carime 1 no acarime 2 siya avattavva 00 3, sesA bhaMgA paDase heyavvA / [782 pra.] bhagavan ! dvipadezika skandha ke viSaya meM (merI isI prakAra kI chavvIsa bhaMgAtmaka) pRcchA hai, (usakA kyA samAdhAna haiM ? ) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [15 ___ [782 u.] gautama! dvipradezika skandha 1. kathaMcit carama [D] hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya 00 hai| zeSa teIsa bhaMgo kA niSedha karanA caahie| 783. tipaesie NaM bhaMte ! khaMdhe pucchaa| __ goyamA! tipaesie khaMdhe siya carime 000 1 no acarime 2 siya avattavvae .deg3 no carimAiM 4 No acarimAiM 5 no avattavvayAiM 6, no carime ya acarime ya 7 no carime ya acarimAiM 8 siya carimAiM ca acarime yavana09 no carimAiM ca 10 siya carime ya avattavvae ya na 11 sesA (15) bhaMgo pddiseheyvvaa| [783 pra.] bhagavan ! tripradezika skandha ke viSaya meM (merI uparyukta prakAra kI) pRcchA hai, (usakA samAdhAna kyA hai?) ___ [783 u.] gautama! tripadezika skandha 1. kathaJcit caramaka hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya [degdeg] hai, 4. vaha na to aneka caramarUpa hai, 5. na aneka acaramarUpa hai, 6. na aneka avaktavyarUpa hai, 7. na eka carama aura eka acarama hai, 8. na eka carama aura aneka acaramarUpa hai, 9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama 000 hai, 10. (vaha) aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa nahIM hai, (kintu) 11. kathaMcit eka carama aura eka avaktavya [20] hai| zeSa pandraha bhaMgoM kA niSedha karanA caahie| 784. caupaesie NaM bhaMte ! khaMdhe pucchaa| goymaa| caupaesie NaM khaMdhe siya carime 00 00 1 no acarime 2 siya avattavvae 88 3 no carimAiM 4 no acarimAiM 5 no avattavvayAiM 6, no carime ya acarime ya 7 no carime ya acarimAiM ca 8 siya carimAiM ca acarime ya[0]009 siya carimAiM ca acarimAiM cAlAna 10, siya carima ya avattavvae ya 00% 11 siya carime ya avattavvayAiM ca 12 no carimAiM ca avattavvae ya 13 no carimAiM ca avattavvayAiMca 14, no acarime ya avattavvae ya 15 no acarime ya avattavvayAiM ca 16 no acarimAiM ca avattavvae ya 17 no acarimAiM ca avattavvayAiM ca 18, no carime ya acarime ya avattavvae ya 19 no carime ya acarime ya avattavvayAiM ca 20 no carime ya acarimAiM ca avattavvae ya 21 no carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 22 siya carimAiM ca acarime ya avattavvae ya nagana 23, sesA (3) bhaMgA pddiseheyvvaa| ... [784 pra.] bhagavan ! catuSpadezika skandha ke viSaya meM (merI pUrvavat) pRcchA hai, (usakA kyA samAdhAna hai ?) 0 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] [ prajJApanAsUtra [784 u.] gautama! catuSpadezika skandha 1. kathaMcit carama 0000 hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya 88] hai| 4. (vaha) na to aneka caramarUpa hai, 5. na aneka acaramarUpa hai, 6. na hI aneka avaktavyarUpa hai,7. na (vaha) carama aura acarama hai,8. na eka carama aura aneka acaramarUpa hai, (kintu) 9. kathaJcit aneka caramarUpa aura acarama 00] hai, 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa nagana hai, 11. kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai 000 (aura) 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa 0 hai, 13. (vaha) na.to aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, 14. na aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 15. na eka acarama aura eka avaktavya hai, 16. na eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 17. na aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 18. na aneka acaramarUpa aura na aneka avaktavyarUpa hai (aura) 19. na (hI vaha) eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai, 20. na eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 21. na eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 22. na eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya [vana hai| zeSa (tIna) bhaMgoM kA niSedha karanA caahie| 785. paMcasie NaM bhaMte! khaMdhe pucchaa| goyamA! paMcapaesie NaM khaMdhe siya carime 1 no acarime 2 siya avattavbae 8 0 4] 3 No carimAiM 4 no acarimAiM 5 no avattavvayAiM 6, siya carime ya aca carime ya acarimAiM ca 8 siya carimAiM acarime ya nva00 9 siya carimAiM ca acarimAiM ca gAnva10, siya carime ya avattavvae ya 000deg11, siya carime ya avattavvayAiM ca hA 12 siya carimAiM ca avattavvae 0] 13 no carimAiM ca avattavvayAiM ca 14, No acarime ya olol 00 avattavvae ya 15 no acarime ya avattavvayAiM ca 16 no acarimAiM ca avattavvae ya 17 no acarimAiM ca avattavvayAiMca 18, no carime ya acarime ya avattavvae ya 19 no carime ya acarime ya avattavvayAI ca 20 no carime ya acarimAiM ca avattavvae ya 21 no carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 22 siya carimAiMca acarime ya avattavvae ya gana 23 siya carimAiMca acarime ya avattavvayAiMca gana 24 siya carimAiM ca acarimAiM ca avattavvae ya P 25 no carimAiMca Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [17 acarimAiM ca avattavvayAiM ca 26 / [785 pra.] bhagavan! paJcapradezika skandha ke viSaya meM (merI pUrvavat) pRcchA hai: (usakA kyA samAdhAna hai?) [785 u.] gautama! paMcapradezika skandha 1. kathaMcit carama 86 hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya 8 08] hai, (kintu vaha) 4 na to aneka caramarUpa hai,5. na aneka acaramarUpa hai, 6. na hI aneka avaktavyarUpa hai (kintu) 7. kathaJcit carama aura acarama oda hai, (vaha) 8. eka carama aura aneka caramarUpa nahIM hai, (kintu) 9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama 00000 hai, 10 kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpAgAva hai, 11. kathaMcit eka carama aura eka avaktavya 0000 hai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa / (tathA) na 13.kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, (kintu vaha) 14. na to aneka caramarUpa aura na aneka avaktavyarUpa hai, 15. na eka acarama aura eka avaktavya hai, 16. na eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 17. na aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 18. na aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 19. (tathA) na eka carama, eka acarama aura eka avaktavyarUpa hai, 20. na eka carama, eka acarama aura avaktavyarUpa hai, 21 na eka carama aneka acaramarUpa aura eka avaktavya rUpa hai 22. (aura) na eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya 000deghai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarupa , tathA 25. kathaMcit aneka acaramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya POP hai; (kintu) 26. aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa nahIM hai| 786. chappaesie NaM bhaMte! khaMdhe pucchaa| goyamA! chappaesie NaM khaMdhe siya carime 88 1 no acarime 2 siya avattavvae 888] 3 no carimAiM 4 no acarimAI 5 no avattavvayAI 6, siya carime ya acarime ya 7 siya carime Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] [prajJApanAsUtra ya acarimAiMca kA 8 siya carimAiM ca acarime ya BIJB] 9 siya carimAiM ca acarimAiM ca 8800] 10, siya carime ya avattavvae ya ma 11 siya carime ya avattavvayAiM ca BIBE 12 siya carimAiMca avattavvae ya 0] 13 siya carimAiM ca avattavvayAiM ca 00 of 14, no acarime ya avattavvae ya 15 no acarime ya avattavvayAiM ca 16 no acarimAiMca avattavvae ya 17 No acarimAiM ca avattavvayAiM ca 18, siya carime ya acarime ya avattavvae ya 19 no carime ya acarime ya avattavvayAiM ca 20 no carime ya acarimAiMca avattavvae ya 21 no carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 22 siya carimAiM ca acarime ya avattavvae ya BIT 23 siya carimAiM ca acarime ya avattavvayAiM ca [ool8] 24 siya carimAiM ca acarimAI ca avattavvae ya [DIT] 25 siya carimAiM ca acarimAiM ca avattavvayAiM ca [ga 26 / [786 pra.] bhagavan ! SaTpradezika skandha ke viSaya meM (merI pUrvavat) pRcchA hai, (usakA kyA samAdhAna hai?) [786 u.] gautama! SaTpradezika skandha 1. kathaMcit carama hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya 800 hai, (kintu) 4. na to (vaha) aneka caramarupa hai, 5. na aneka acaramarupa hai, 6. (aura) na hI aneka avaktavyarupa hai, kintu) 7. kathaMcit carama aura acaramAvika hai, 8. kathaMcit eka carama aura aneka acaramarupa banA hai, 9. kathaMcit aneka carama aura eka acarama 81818] hai, 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa8181010] hai, 11. kathaJcit eka carama aura avaktavya 818 hai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa 88 hai, 13. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] avaktavya 0 0 hai, 14. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa deg hai, (kintu) gaha, (kintu) 15. na to eka acarama aura eka avaktavya hai, 16. na eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 17. na aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, (aura) 18. na hI aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 19. kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya pad' hai, 20. na eka carama eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 21. na eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 22. na hI eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura hai, eka avaktavya hai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avakta 25. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya gagana hai, aura 26. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpAna 787. sattapaesie NaM bhaMte! khaMdhe pucchaa| goyamA! sattapadesie NaM khaMdhe siya carime 88180 1 no acarime 2 sie avattavvae 8088] 3 no carimAiM 4 no acarimAiM 5 no avattavvayAI 6, siya carime ya acarime ya navina 7 siya carime ya acarimAiM ca [vikA 8 siya carimAiM ca acarime ya [8_8180] 9 siya carimAiM ca acarimAiM ca [BIBI80|10, siya carime ya avattavvae ya ha 11 siya carime ya avattavvayAiM ca na 12 siya carimAiMca avattavvae ya 013 siya carimAiM 000 87 Joof " ca avattavvayAiM ca 000 14, no acarime ya avattavvae ya 15 no acarime ya avattavvayAiM ca [00 16 no acarimAiM ca avattavva ya 17 no acarimAiM ca avattavvayAiM ca 18, siya carime acarime ya avattavvae yani -19 siya carime ya acarime ya avattavvayAiM ca - 20 siya carime ya acarimAiM ca avattavvae ya 21 no carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 22 siya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [prajJApanAsUtra carimAiM ca acarime ya avattavvae ya [8188| 23 siya carimAiMca acarime ya avattavvayAiM ca DITB 24 siya carimAiM ca acarimAiM ca avattavvaeya [DIBI8| 25 siya carimAiM ca acarimAI ca avattavvayAiM ca [Torg/ 26 // [787 pra.] bhagavan ! saptapradezika skandha ke viSaya meM (merI pUrvavat) pRcchA hai, (usakA samAdhAna kyA 0) hai?) 100 000 __[787u.] gautama! saptapradezika skandha 1. kathaMcit carama 8880 hai, 2. acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya 8088 hai, 4. (kintu vaha) aneka caramarUpa nahIM hai, 5. na aneka acaramarUpa hai aura 6. na hI aneka avaktavyarupa hai, (kintu) 7. kathaMcit carama aura acarama [ooloo hai, 8. kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa [ ka] hai,9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama [818|80] hai, 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa 81880 hai, 11. kathaMcit eka carama aura eka avaktavya zahai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa na hai, 13. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, 14. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa . hai, (kintu) 15. na to (vaha) eka acarama aura eka avaktavya hai, 16. na eka acarama aura aneka avaktavya hai, 17. na aneka acarama aura eka avaktavya hai aura 18. na hI aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 19. kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya na hai, 20 kathaMcit eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarupa hai, 21. kathaMcit eka carama, aneka caramarUpa aura eka avaktavya ka hai, 22. eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa nahIM hai, 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya 8 878) hai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa eka acarama aura aneka avaktavya [oIBIBL hai, 25. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya 018|8|ol hai, (aura) 26. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya [opolghai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada ] 788. aTThapadesie NaM bhaMte! khaMdhe pucchA / goyamA! aTThapadesie khaMdhe siya carime 8888 1 No acarime 2 siya avattavvae : : : 3 no carimAI 4 no acarimAI 5 no avattavvayAI 6, siya carime ya acarime ya 888 7 siya carime 8 siya carimAiM ca acarime ya [8888] 9 siya carimAI ca acarimAiM ya acarimAiM ca ca 81818181 10 siya carime ya avattavvae ya 188% 88 10, 07 12 siya carimAiM ca avattavvae ya 0 www' O 14 no acarime ya avattavvae ya 15 no acarime ya avattavvayAiM ca 16 no acarimAiM ca 0 oo 000 000 000 avattavvae ya 17 no acarimAiM ca avattavvayAiM ca 18, siya carime ya acarime ya avattavvae ya carimAiM ca acarimeya avattavvae ya 8818 888 100 8 19 siya carime ya acarime ya avattavvayAI ca 0 avattavvae ya 0000 [ 21 oo 11 siya carimeya avattavvayAMi ca 13 siya carimAiM ca avattavvayAiM ca 120 siya carime ya acarimAI ca 0 21 siya carime ya acarimAiM ca avattavvayAiM ca 0 000 22 siya 23 siya carimAiM ca acarime ya avattavvayAI ca 0 25 siya carimAI ca 888 24 siya carimAiM ca acarimAI ca avattavvae ya 88018 acarimAI ca avattavavayAiM ca 180018 26 / [788 pra.] bhagavan! aSTapradezika skandha ke viSaya meM (merI pUrvavat) pRcchA hai, isakA kyA samAdhAna hai ? [788 u.] gautama! aSTapradezika skandha 1. kathaMcit carama 8888 hai, 2 acarama nahIM hai, 3. kathaMcit avaktavya hai, ::: (kintu ) 4. na to aneka caramarUpa hai, 5. na aneka acaramarUpa hai (aura) " 6. na hI aneka avaktavyarUpa hai, 7. kathaMcit eka carama aura eka acarama 8 8 8 hai, 8. kathaMcit eka carama 0 aura aneka acaramarUpa 0 8008 hai, 9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama [8888 hai, 0 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 1 0 22 ] [ prajJApanAsUtra 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa 8888] hai, 11. kathaMcit carama aura avaktavya [B] hai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa [888 hai, 13. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa oo] hai, 14. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa o hai, (kintu) 15. na to (vaha) eka acarama aura eka avaktavya hai, 16. na eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 17. na aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai, (aura) 18. na hI aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, (kintu) 19. kathaMcit carama, acarama aura avaktavyarUpa goe hai, 20. kathaMcit eka carama, eka acarama aura aneka avatta hai, 21. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya [00 old_ hai, 22. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa [ood hai, 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya BBB hai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa B hai, 25. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya 88108 hai, aura 26. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa [[ga hai| ____789. saMkhejapaesie asaMkhejapaesie aNaMtapaesie khaMdhe jaheva aTThapadesie taheva patteyaM bhaanniyvvN| [789] saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI pratyeka skandha ke viSaya meM, jaise aSTapradezI skandha ke sambandha meM kahA, usI prakAra kahanA caahie| 790. paramANummi ya tatio paDhamo tatio ya hoti dupadese paDhamo tatio navamo ekkorasamo ya tipadese // 185 // paDhamo tatio navamo dasamo dasamo ekkoraso ya baarsmo| bhaMgA cauppadese tevIsaimo ya boddhvvo||186|| paDhamo tatio sattama nava dasa ekkAra bAra tersmo| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] |23 tevIsa cauvvIso paNuvIsaimo ya paMcamae // 187 // bicauttha paMca chaTTe paNarasa solaM ca sttr'dvaarN| vIsekkavIsa bAvIsagaM ca vajeja ch?mmi||188|| bi cauttha paMca chaTuM paNNara solaM ca sttr'tttthaarN| bAvIsaimavihUNA sattapadesammi khaMdhammi // 189 // bi cauttha paMca chaTuM paNNara solaM ca sttr'tttthaarN| ete vajiya bhaMgA sesA sesesu khNdhesu||190|| [790. saMgrahaNIgAthAoM kA artha--] paramANupudgala meM tRtIya (avaktavya) bhaMga hotA hai| dvipradezIskandha meM prathama (carama) aura tRtIya (avaktavya) bhaMga hote haiM / tripradezIskandha meM prathama, tIsarA, nauvA~ aura gyArahavAM bhaMga hotA hai| catuHpradezIskandha meM pahalA, tIsarA, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~ aura teIsavA~ bhaMga samajhanA caahie| paMcapradezIskandha meM prathama, tRtIya, saptama, navama, dazama, ekAdaza, dvAdaza, trayodaza, teIsavA~ cauvIsavA~ aura paccIsavA~ bhaMga jAnanA cAhie // 185, 186, 187 // SaTpradezIskandha meM dvitIya, caturtha, paMcama, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, bIsavA~, ikkIsavA~ aura bAIsavA~ chor3akara, zeSa bhaMga hote haiM // 188 // saptapradezIskandha meM dUsare, cauthe, pA~caveM, chaThe, pandrahaveM solahaveM, satrahaveM, aThArahaveM aura bAIsaveM bhaMga ke sivAya zeSa bhaMga hote haiM // 189 // zeSa saba skandhoM (aSTapradezI se lekara saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandhoM) meM dUsarA, cauthA, pA~cavA~, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, ina bhaMgoM ko chor3akara, zeSa bhaMga hote haiM // 190 // _ vivecana - paramANu se anantapradezI skandha taka kI caramAcaramAdi saMbandhI vaktavyatA - prastuta dasa sUtroM meM pUramANupudgala, dvipradezI se aSTapradezI skandha tathA saMkhyAta-asaMkhyAta-anantapradezI skandha taka ke carama, acarama aura avaktavya bhaMgoM kI prarUpaNA kI gaI hai| chavvIsa bhaMgoM kI apekSA se carama, acarama aura avaktavya kA vicAra-prastuta chavvIsa bhaMga isa prakAra haiM - asaMyogI 6 bhaMga-1. carama, 2. acarama, 3. avaktavya, (ekavacanAnta), (bahuvacanAnta) 4. aneka carama, 5. aneka acarama, 6. aneka avktvy| dvikasaMyogI tIna caturbhaMgI-12 bhaMga-prathama caturbhaMgI7 eka carama aura eka acarama, 8. eka carama-aneka acarama, 9. aneka carama-eka acarama, 10 aneka caramaaneka acrm| dvitIya caturbhaMgI-11. eka carama-eka avaktavya, 12. eka carama-aneka avaktavya, 13. aneka carama-eka avaktavya, 14. anekacarama-aneka avktvy| tRtIya caturbhaMgI-15. eka acarama-eka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] [prajJApanAsUtra avaktavya, 16. eka acarama-aneka avaktavya, 17. aneka acarama-eka avaktavya, aura 18. aneka acaramaaneka avktvy| trikasaMyogI-8 bhaMga-19. eka carama, eka acarama, eka avaktavya, 20 eka carama, eka acarama, aneka avaktavya, 21. eka carama, aneka acarama, eka avaktavya, 22. eka carama, aneka acarama, aneka avaktavya, 23. aneka carama, eka acarama, eka avaktavya, 24. aneka carama, eka acarama, aneka avaktavya, 25. aneka carama, aneka acarama, eka avaktavya, 26. aneka carama, aneka acarama, aneka avktvy| paramANupudgala avaktavya hI kyoM ? - bhagavAn ne uparyukta 26 bhaMgoM meM se paramANupudgala ko kevala tRtIya bhaMga niyamataH avaktavya batAyA hai, zeSa paccIsa bhaMga usameM ghaTita nahIM hote| isakA kAraNa yaha hai ki caramatva dUsare kI apekSA rakhatA hai, yahA~ kisI dUsare kI vivakSA na hone se apekSaNIya koI dUsarA padArtha hai nhiiN| isake atirikta eka paramANupudgala sAMza (aneka aMzo-avayavoM vAlA) bhI nahIM hai, jisase kI aMzoM kI apekSA se usake caramatva kI kalpanA kI jA sake, paramANu to niraMza-niravayava hai| paramANu acarama (madhyama) bhI nahIM hai, kyoMki niravayava hone se usakA madhyabhAga hotA nahIM hai| isI kAraNa paramANu ko niyama se avaktavya kahA gayA hai| arthAt-na to use carama kahA jA sakatA hai, na hI acrm| jo carama yA acarama zabda se vaktavya-kahane yogya-na ho, vaha avaktavya hotA hai| dvipradezIskandha meM dobhaMga - dvipradezIskandha meM kevala prathama (eka carama) aura tRtIya (eka avaktavya), ye do bhaMga hI ghaTita hote haiM, zeSa cauvIsa bhaMga nhiiN| isako carama kahane kA kAraNa yaha hai ki dvipradezIskandha jaba do AkAzapradezoM meM samazreNi meM sthita hokara avagAr3ha hotA hai taba usake do paramANuoM meM se eka paramANu kI apekSA carama hotA hai, dUsarA paramANu bhI prathama paramANu kI apekSA carama hotA hai| isa kAraNa dvipradezIskandha carama kahalAtA hai, kintu dvipradezIskandha acarama nahIM kahalAtA, kyoMki samasta dravyoM kA bhI kevala acaramatva sambhava nahIM hai| dvipradezIskandha kathaMcitR avaktavya taba hotA hai, jaba vaha eka hI AkAzapradeza meM avagAr3ha hotA hai, usa samaya vaha vizeSa prakAra ke ekatvapariNAma se paramANuvat pariNata hotA hai| isa kAraNa dvipradezIskandha ko usa samaya carama yA acarama kahane kA koI kAraNa nahIM hotaa| isalie use na carama kahA jA sakatA hai aura na acarama, use usa samaya avaktavya hI kahA jA sakatA hai| tripradezIskandha meM cAra bhaMga - tripradezIskandha meM prathama bhaMga-carama aura tRtIya bhaMga-avaktavya pUrvokta dvipradezI kI yukti ke anusAra samajhanA caahie| phira nauvA~ bhaMga-do carama aura eka acarama pAyA jAtA hai| jaba tripradezIskandha samazreNi meM sthita tIna AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai, taba usake Adi aura anta ke do paramANu paryantavartI hone ke kAraNa carama (dvaya) hote haiM aura madhyama paramANu madhyavartI hone ke kAraNa acarama hotA hai| ataH tripradezIskandha kathaMcit do carama aura eka acaramarupaM kahA jAtA hai| isameM dasavA~ bhaMga-bahuta 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, pa. 240 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 199 se 201 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [ 25 carama aura bahuta acarama ghaTita nahIM ho sakatA, kyoMki tIna pradezoM vAle skandha meM (bahuvacanAnta) aneka carama aura aneka acarama nahIM ho skte| gyArahavA~ bhaMga usameM ghaTita hotA hai| vaha isa prakAra hai- kathaMcit carama aura avktvy| jaba tripradezIskandha samazreNI aura vizreNI meM isa prakAra avagAr3ha hotA hai, taba usake do paramANu samazreNI meM sthita hone ke kAraNa do pradezoM meM avagAr3ha dvipradezI skandha ke samAna carama kahe jA sakate haiM aura eka paramANu vizreNI meM sthita hone ke kAraNa carama aura acarama zabdoM dvArA vyavahAra ke yogya na hone se avaktavya hotA hai| isa prakAra tripradezI skandha meM pahalA, tIsarA, nauvA~ aura gyArahavA~, ye cAra bhaMga hote haiM, zeSa 22 bhaMga nahIM pAe jaate| ___ catuSpradezIskandha meM sAta bhaMga - isameM pahalA aura tIsarA, nauvA~ aura gyArahavA~ bhaMga to dvipradezI evaM tripradezI skandha meM ukta yukti ke anusAra samajha lenA caahie| isake pazcAt dasavA~ bhaMga bhI catuSpradezI skandha meM ghaTita hotA hai vaha isa prakAra hai-do carama aura do acrm| kyoMki jaba catuHpradezI skandha samazreNI meM sthita cAra AkazapradezoM meM 100 isa prakAra avagAhana karatA hai, taba Adi aura anta meM avagAr3ha do paramANu (pradeza), donoM carama hote haiM aura bIca ke do paramANu acarama (dvaya) kahalAte haiN| isa kAraNa ise kathaMcit do carama aura do acarama kahA jA sakatA hai| isI prakAra bArahavA~ bhaMga-kathaMcit carama aura do avaktavyarupa-bhI usameM ghaTita hotA hai| vaha isa prakAra-jaba catuSpradezAtmaka skandha cAra AkAzapradezoM meM avagAhanA karatA hai, taba isa prakAra kI sthApanA ga ke anusAra usake do paramANu samazreNI meM sthita do AkAzapradezoM meM 0 hote haiM, aura do paramANu vizreNI meM sthita do AkazapradezoM meM hote haiN| aisI sthiti meM samazreNI meM sthita do paramANu dvipradezAvagAr3ha dvipradezI skandha ke samAna carama hote haiM aura vizreNI meM sthita do paramANu akele paramANu ke samAna carama yA acarama zabdoM se kahane yogya na hone se avaktavyarUpa hote haiM / ataeva samagra catuSpradezIskandha kathaMcit eka carama aura do (aneka) avaktavyarupa kahA jA sakatA hai| isake pazcAt teIsavA~ bhaMga isameM ghaTita hotA hai| vaha isa prakAra - jaba catuSpadezI skandha cAra AkAzapradezoM meM isa prakAra kI sthApanA [ga ke anusAra avagAhanA karatA hai, taba tIna paramANu to samazreNI meM sthita tIna AkAzapradezoM se avagAr3ha hote haiM aura eka paramANu vizreNI meM sthita AkAzapradeza meM rahatA hai| aisI sthiti meM samazreNI meM sthita tIna paramANuoM meM se Adi aura anta ke paramANu paryantavartI hone ke kAraNa carama hote haiM aura bIca kA paramANu acarama hotA hai tathA vizreNI meM sthita eka paramANu carama yA acarama kahalAne yogya na hone se avaktavya hotA hai| isa prakAra samagra catuSpradezIskandha do (aneka) caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavyarUpa kahalAtA hai| isa prakAra pahalA, tIsarA, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~ aura teIsavA~, ina 7 bhaMgo ke sivAya zeSa 11 bhaMga isameM nahIM pAye jaate| paMcapradezI skandha meM gyAraha bhaMga - pAMca pradezoM vAle skandha meM caramAdri 11 bhaMga pAye jAte haiN| pahalA, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] 00 i tIsarA, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~ aura teIsavA~, ye sAta bhaMga to pUrvokta yukti ke anusAra samajha lene caahie| isameM sAtavA~ bhaMga kathaMcit eka carama aura eka acarama isa prakAra ghaTita hotA hai, jaba paMcapradezAtmaka skandha pAMca AkazapradezoM meM isa prakAra kI sthApanA ke anusAra avagAhana karake rahatA hai, taba ubhaya paryantavartI cAra paramANu ekasambandhipariNAma se pariNata hone se eka varNa, eka gandha, eka rasa aura eka samAna sparza vAle hone ke kAraNa unake lie ekatva kA vyapadeza (kathana) hone se ve carama kahe jA sakate haiM, kintu bIca kA paramANu madhyavartI hone ke kAraNa acarama hotA hai| isa prakAra paMcapradezI skandha kathaMcit ubhayarUpa carama aura acarama kahalAtA hai| isameM terahavA~ bhaMga-kathaMcit do carama evaM avaktavya ghaTita hotA hai / vaha isa prakAra - jaba koI paMcapradezI skandha isa prakAra kI sthApanA 10 ke anusAra paMcapradezAvagAr3ha hokara pAMca AkAzapradezoM meM avagAhana karatA hai, taba unameM se do paramANu Upara samazreNI meM sthita do AkAzapradezoM se avagAr3ha hote haiM, isI prakAra se do paramANu nIce samazreNI meM sthita do AkAzapradezoM se avagAr3ha hote haiM aura eka paramANu anta meM bIcoMbIca sthita hotA hai| aisI sthiti meM Upara ke do paramANu dvipradezIgAr3ha dvayaNukaskandha kI taraha carama tathaiva nIce ke do paramANu bhI carama isa prakAra cAra carama aura eka paramANu, akele paramANu ke samAna avaktavya hone se samagra paMcapradezI skandha kathaMcit aneka carama aura avaktavya kahA jA sakatA hai| paMcapradezI skandha meM caubIsavA~ bhaMga-kathaMcit aneka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarupa bhI ghaTita hotA hai / vaha isa prakAra jaba paMcapradezIskandha isa prakAra kI sthApanA ke anusAra pAMca AkAzapradezoM meM samazreNI aura vizreNI meM avagAhana karake rahatA hai, taba unameM se tIna paramANu samazreNI meM sthita tIna AkAzapradezoM meM avagAr3ha hote haiM aura do paramANu vizreNI me sthita do AkAzapradezoM meM avagAr3ha hote haiN| aisI sthiti meM Adi - antapradezavartI do paramANu to carama kahalAte haiM, madhyavartI paramANu acarama kahalAtA hai tathA vizreNI meM sthita do akele - akele paramANu do avaktavya kahalAte haiM / isa prakAra - inakA samUharUpa paMcapradezIskandha do carama, do acarama, do avaktavyarupa kahA jA sakatA hai| isI prakAra 25 vA~ bhaMgakathaMcit aneka carama, aneka acarama aura eka avaktavya bhI ghaTita ho sakatA hai / vaha isa prakAra - jaba paMcapradezIskandha pAMca AkAzapradezoM meM poo isa prakAra kI sthApanA ke anusAra samazreNI aura vizreNI meM avagAhana karake rahatA hai, taba cAra paramANu cAra AkAzapradezoM meM samazreNI meM sthita hote haiM aura eka paramANu vizreNIstha hokara rahatA hai| aisI sthiti meM ukta cAra AkAzapradezoM meM se do Adi - antapradezavartI carama tathA do madhyavartI acarama kahalAte haiM aura eka jo akelA paramANu vizreNIstha hai, vaha avaktavya hai / isa prakAra samagra paMcapradezIskandha ko do carama, do do carama aura eka avaktavyarupa kahA jA sakatA hai / yoM pahalA, tIsarA, sAtavA~, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~, terahavA~, teIsavA~, caubIsavA~ aura paccIsavA~, ye 11 bhaMga paMcapradezIskandha meM hote haiM, zeSa 15 bhaMga isameM nahIM hote / iii [ prajJApanAsUtra 0 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [27 SaTpradezIskandha meM pandraha bhaMga - isameM 11 bhaMga to paMcapradezIskandha meM ukta haiM, ve pUrvayukti ke anusAra samajha lene caahie| zeSa cAra bhaMga isa prakAra haiM-AThavA~ caudahavA~, unnIsavA~ aura chavvIsavA~ bhNg| AThavA~ bhaMga hai-eka carama aura do (aneka) acrmrup| vaha isa prakAra ghaTita hotA hai-jaba koI SaTpradezIskandha chaha AkAzapradezoM meM isa prakAra kI sthApanA [oooo ke anusAra samazreNI se ekAdhika avagAhana karatA hai, taba samazreNI meM sthita cAra paramANu pahale kahe anusAra carama aura madhyavartI do paramANu acarama kahalAte haiN| donoM kA samUharUpa SaTpradezIskandha bhI kathaMcit eka carama aura do acaramarupa kahA jA sakatA hai| caudahavA~ bhaMga-do carama aura do avaktavya isa prakAra ghaTita hotA hai-jaba koI SaTpradezI skandha, isa prakAra kI sthApanA 0deg ke anusAra chaha AkAzapradezoM meM samazreNI aura vizreNI se avagAhana karatA hai, taba unameM se do paramANu to samazreNI meM sthita AkAzapradezoM meM Upara aura do nIce rahate haiM, eka paramANu donoM zreNiyoM ke madhyabhAga kI samazreNI meM sthita pradeza meM rahatA hai, aura eka paramANu donoM ke Upara vizreNI meM rahatA hai| aisI sthiti meM Upara ke do paramANu aura nIce ke do paramANu bhI carama kahalAte haiM, ye donoM carama aneka carama kahalAe tathA donoM alaga-alaga rahe hue donoM paramANu do avaktavya khlaaye| ina sabakA samudAyarupa SaTpradezIskandha kathaMcit aneka caramarupa, aneka avaktavyarupa kahA jA sakatA hai| unnIsavA~ bhaMga-carama-acarama avaktavya bhI isameM ghaTita ho sakatA haiM / vaha isa prakAra-jaba SaTpradezI skandha chaha AkAzapradezoM meM, isa sthApanA ke anusAra ooo eka parikSepa se vizreNIstha ekAdhika ko avagAhana karatA hai, taba ekaveSTaka (eka ko gherane vAle) cAra paramANu pUrvokta yukti ke anusAra carama hote haiM, madhyavartI eka acarama aura vizreNIstha eka paramANu avaktavya hotA hai| inake samUharupa SaTpradezAtmakaskandha ko carama-acarama-avaktavya kahA jA sakatA hai| SaTpradezIskandha meM 26 vA~ bhaMga-aneka carama-aneka acarama-aneka avaktavyarupa bhI ghaTita hotA hai| usakI yukti isa prakAra hai - jaba SaTpradezIskandha isa sthApanA ke anusAra [ ]o chaha AkAzapradezoM meM samazreNI se aura vizreNI se avagAhana karatA hai, taba Adi aura anta ke pradezAvagAr3ha do carama tathA madhyapradezAvagAr3ha do acarama evaM vizreNIstha do pradezoM meM pRthak-pRthak avagAr3ha ekAkI paramANu hone se donoM avaktavya kahalAte haiN| isa prakAra samuditarUpa se SaTpradezIskandha ko kathaMcit aneka carama-aneka acarama-aneka avaktavyarupa kahA jA sakatA hai| isa prakAra SaTpradezIskandha meM pUrvokta 15 bhaMga hote hai, zeSa 11 bhaMga isameM nahIM hote| saptapradezIskandha meM 17 bhaMga-isa skandha meM pUrvokta SaTpradezIskandha meM kahe gae 15 bhaMga to usI prakAra haiN| unakA vizleSaNa pUrvokta yuktiyoM ke anusAra kara lenA caahiye| isa skandha meM do bhaMga vizeSa haiM / ve Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] haiM-bIsavA~ aura ikkIsavA~ bhaMga / saptapradezIskandha meM bIsavA~ bhaMga - kathaMcit eka carama - eka acarama - aneka (do) avaktavya / vaha isa prakAra ghaTita hotA hai - jaba sAta AkAza pradezoM meM usakA avagAhana hotA hai, taba 0 samazreNI meM sthita ubhayaparyantavartI do-do paramANuoM ke kAraNa vaha 'carama' hai, madhyavartI paramANu ke kAraNa 'acarama' hai aura vizreNI meM sthita pRthak-pRthak do paramANuoM ke kAraNa vaha aneka avaktavya bhI hai| isa prakAra ina tInoM ke samuditarupa meM saptapradezIskandha ko eka carama, eka acarama evaM aneka avaktavyarUpa kahA jA sakatA hai| inameM 21 vA~ bhaMga kathaMcit eka carama, aneka acarama aura eka avaktavyarupa bhI ghaTita hotA hai| vaha isa prakAra - jaba sAta AkAzapradezoM meM usakA avagAhana hotA hai, taba usakI sthApanA ke anusAra 0000 samazreNI meM sthita ubhayaparyantavarvI eka - eka paramANu kI apekSA 0 usakI sthApanA ke anusAra 000 o se vaha carama hai, madhyavartI do paramANuoM kI apekSA se vaha aneka acaramarUpa hai aura vizreNI meM sthita eka paramANu ke kAraNa vaha avaktavya hai / ina tInoM ke samudAyarUpa saptapradezI skandha ko eka carama, aneka acarama, eka avaktavya kahA jA sakatA hai / yoM saptapradezI skandha meM 17 bhaMgoM ke sivAya zeSa 9 bhaMga nahIM pAe jaate| aSTapradezIskandha meM 18 bhaMga - isa skandha meM 17 bhaMga to saptapradezI skandha meM jo batAe gae haiM, ve hI haiN| kevala 22 vA~ bhaMga-eka carama, aneka (do) acarama aura aneka (do) avaktavya adhika haiM / 22 vA~ bhaMga isa prakAra ghaTita hotA hai-ATha AkAzapradezoM meM jaba aSTapradezIskandha avagAhana karatA hai, taba usakI anusAra samazreNI meM sthita paryatavartI paramANuoM kI apekSA se carama, madhyavartI do paramANuoM kI apekSA se do acarama evaM vizreNI meM sthita do paramANuoM ke kAraNa do avaktavya hote haiM / ina tInoM ke samudAyarUpa aSTapradezIskandha kA eka carama, aneka acarama tathA aneka avatarUrUpa kahA jA sakatA hai| isa prakAra aSTapradezIskandha meM 18 bhaMga hote haiM, zeSa 8 bhaMga isameM nahIM pAye jAte / sthApanA 000 000 prajJApanAsUtra 00 asaMkhyeyapradezAtmaka loka meM anantAnanta skandhoM kA avagAhana kaise - yahA~ eka zaMkA upasthita hotI hai ki samagra loka to asaMkhyAta pradezAtmaka hai, usameM asaMkhyAta pradezAtmaka aura ananta pradezAtmaka skandhoM kA avagAhana kaise ho jAtA hai? isakA samAdhAna hai, loka kA mahAtmya hI aisA hai ki kevala ye do skandha nahIM, balki anantAnanta dvipradezIskandha se lekara anantAnanta saMkhyAtapradezI, anantAnanta asaMkhyAtapradezI aura anantAnanta anantapradezI skandha isI eka loka meM hI avagAr3ha hokara usI taraha rahate haiM, jisa taraha eka bhavana meM eka dIpaka kI taraha hajAroM dIpakoM kI prabhA ke paramANu rahate haiN| 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, pa. 240 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha - TippaNa), pR. 199 se 201 2. prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 234 se 239 taka 3. vahI ma. vRtti, patrAMka 234 se 239 taka Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada ] saMsthAna kI apekSA se caramAdi kI prarUpaNA 791. kati NaM bhaMte! saMThANA paNNattA ? goyamA ! paMca ThANA paNNattA / taM jahA- parimaMDale 1 vaTTe 2 taMse 3 cauraMse 4 Ayate 5 / [791 pra.] bhagavan! saMsthAna kitane kahe gae haiM? [ 791 u.] gautama! pAMca saMsthAna kahe gae haiN| ve isa prakAra - 1 parimaNDala, 2 vRtta, 3. tryastra, 4. caturastra aura 5. Ayata / 792. parimaMDalA NaM bhaMte! saMThANA kiM saMkhejjA asaMsakhejjA aNaMtA ? goyamA ! No saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / evaM jAva AyatA / [792 pra.] bhagavan! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? [792 u.] gautama! (ve) saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, (kintu ) ananta haiM / isI prakAra (vRtta se lekara) yAvat Ayata ( taka ke viSaya meM samajha lenA caahie|) 793. parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe kiM saMkhejjapaesie asaMkhejjapaesie anaMtapaesie? gomA ! siya saMkhejjapaesie siya asaMkhejjapadesie siya annNtpdesie| evaM jAva Ayate / [793 pra.] bhagavan! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezI hai, asaMkhyAtapradezI hai athavA anantapradezI hai ? [793 u.] gautama! (vaha) kadAcit saMkhyAtapradezI hai, kadAcit asaMkhyAtapradezI hai aura kadAcit anantapradezI hai / isI prakAra (vRtta se lekara) Ayata ( taka ke viSaya meM samajha lenA caahie|) [ 29 794. parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe saMkhejjapadesie kiM saMkhejjapadesogADhe asaMkhejjapaeso gADhe aNatapaso gADhe ? goyamA! saMkhejjapaesogADhe, no asaMkhejjapaesogADhe no aNaMtapaesogADhe / evaM jAva Ayate / [794 pra.] bhagavan! saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha hotA hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? [794 u.] gautama! (saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna ) saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, kintu na to asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura na ananta pradezoM meM avagAr3ha / isI prakAra AyatasaMsthAna taka (ke viSaya meM kahanA cAhie / ) 795. parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe asaMkhejjapadesie kiM saMkhejjapadesogADhe asaMkhijjapadesogADhe Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] [prajJApanAsUtra aNaMtapaesogADhe? goyamA! siya saMkhejapaesogADhe siya asaMkhejapadesogADhe, No annNtpdesogaaddhe| evaM jAva aayte| [795 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai? [795 u.] gautama! (asaMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna) kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, kintu ananta pradezoM meM avagAr3ha nahIM hotaa| isI prakAra (vRtta se lekara) Ayata saMsthAna taka (ke viSaya meM kahanA caahie|) 796. parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe aNaMtapaesie kiM saMkhejapaesogADhe asaMkhejapaesogADhe aNaMtapaesogADhe ? goyamA! siya saMkhejapaesogADhe asaMkhejapaesogADhe, no annNtpesogaaddhe| evaM jAva aayte| - [796 pra.] bhagavan ! anantapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai? ' [793 u.] gautama! (anantapradezI parimaNDalasaMsthAna) kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai, (kintu) ananta pradezoM meM avagAr3ha nahIM hotaa| isI prakAra (vRttasaMsthAna se lekara) AyatasaMsthAna taka (ke viSaya meM samajhanA caahie|) 797. parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe saMkhejapadesie saMkhejapaesogADhe kiM carime acarime carimAiM acarimAiM carimaMtapadesA acarimaMtapadesA? goyamA! parimaMDaleNaMsaMThANe saMkhejapadesie saMkhejapadesogADhe no carime no acarime no carimAiM no acarimAiM no carimaMtapadesA no acarimaMtapaesA, niyamA acarimaMca carimANi ya carimaMtapadesA ya acarimaMtapadesA y| evaM jAva aayte| [797 pra.] bhagavan ! saMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna carama hai, acarama hai, (bahuvacanAnta) aneka caramarUpa hai, aneka acaramarUpa hai, caramAntapradeza hai athavA acaramAnta pradeza hai ? [797 u.] gautam ! saMkhyAtapradezI aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna, na to carama hai, na acarama hai, na (bahuvacanAnta) carama hai, na (bahuvacanAnta) acarama hai, na caramAntapradeza hai aura na hI acaramAntapradeza hai, kintu niyama se acarama, (bahuvacanAnta) aneka caramarUpa, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [ 31 isI prakAra (saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha vRttasaMsthAna se lekara) AyatasaMsthAna taka (ke viSaya meM kahanA caahie|) 798. parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe asaMkhejapaesie saMkhejapadesogADhe kiM carime. pRcchaa| goyamA ! asaMkhejapaesie saMkhejapaesogADhe jahA saMkhejapaesie (su. 797 ) / evaM jAva aayte| [798 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezI aura saMkhyAtapradezAgAr3ha parimaNDalasaMsthAna kyA carama hai, acarama hai, (bahuvacanAnta) aneka carama, aneka acaramarUpa hai, caramAntapradeza hai, athavA acaramAntapradeza hai ? [798 u.] gautama ! asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke viSaya meM (sU.797 meM ullikhita) saMkhyAtapradezI ke samAna hI samajhanA caahie| isI prakAra (asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha vRttasaMsthAna se lekara) yAvat AyatasaMsthAna taka samajhanA caahie| . 799. parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe asaMkhejapadesite asaMkhejapaesogoDhe kiM carime. pucchaa| goyamA ! asaMkhejapadesie asaMkhejapadesogADhe no carime jahA saMkhejapadesogADhe (su. 798) / evaM jAva aayte| [799 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha parimaNDasaMsthAna carama hai, acarama hai, aneka acaramarupa hai, caramAntapradeza hai athavA acaramAnta pradeza hai ? [799 u.] gautama ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna carama nahIM hai, ityAdi samaMgra prarupaNA sU.798 meM ullikhita saMkhyAtapradezAvagAr3ha kI taraha samajhanA caahie| isI prakAra (kI prarUpaNA) yAvat AyatasaMsthAna taka (karanI caahie|) 800. parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe aNaMtapaesie saMkhejapaesogADhe kiM carime. pucchaa| goyamA ! taheva (su. 797 ) jAva aayte| [800 pra.] bhagavan ! anantapradezI aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna carama hai, acarama hai, (ityAdi pUrvavat) pRcchA (kA kyA samAdhAna ?) [800 u.] gautama ! isakI prarUpaNA sU. 797 ke anusAra saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha ke samAna yAvat AyatasaMsthAna paryanta samajhanI caahie| 801.aNaMtapadesie asaMkhejapadesogADhe jahA saMkhejapadesogADhe (su.800)| evaM jAva aayte| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] prajJApanAsUtra [801 pra.] jaise (sU. 800 meM) anantapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha (parimaNDalAdi saMsthAnoM ke caramAcaramAdi ke viSaya meM kahA, usI prakAra anantapradezI asaMkhyAtapradezAvagAr3ha (parimaNDalAdi ke viSaya meM) yAvat AyatasaMsthAna (taka kahanA caahie|) 802. parimaMDalassa NaM bhaMte ! saMThANassa saMkhejjapaesiyassa saMkhejjapaesogADhassa acaramissa ca carimANa ya carimaMtapadesANa ya acarimaMtapadesANa ya davvaTTayAe padesaTTayAe davvaTTapadesaTTayAe katare katarehiMto appA vA 4 / goyamA ! savvatthove parimaMDalassa saMThANassa saMkhejjapadesiyassa saMkhejjapadesogADhassa davvaTTayAe ege acarime 1 carimAI saMkhejjaguNAI 2 acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI 3 / padesaTTayAesavvatthovA parimaMDalassa saMThANassa saMkhejjapadesiyassa saMkhejjapadesogADhassa carimaMtapadesA 1 acarimaMtapasA saMkhejjaguNA 2 carimaMtapadesA ya acarimaMtapadesA ya do vi visesAhiyA 3 / davvaTThapadesaTTayAe - savvatthove parimaMDalassa saMThANassa saMkhejjapadesiyassa saMkhejjapadesogADhassa davvaTTayAe ege acarime 1 carimAiM saMkhejjaguNAI 2 acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAI 3 carimaMtapadesA saMkhejjaguNA 4 acarimaMtapaesA saMkhejjaguNA 5 carimaMtapadesA ya acarimaMtapadesA ya do vi visesAhiyA 6 / evaM vaTTha- taMsa - cauraMsa- Ayaesu vi joeavvaM / [802 pra.] bhagavan ! saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravyapradeza ina donoM kI apekSA se kauna alpa, bahuva, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [802 u.] gautama ! dravya kI apekSA-saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDala- saMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai (usakI apekSA) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, acarama aura bahuvacanAnta carama, ye donoM milakara) vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA - saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza sabase thor3e haiM, (unakI apekSA) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM (milakara) vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA-saMkhyAtapradezIsaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai, (usakI apekSA) aneka carama saMkhyAtaguNe haiM, unase ) eka acarama aura aneka carama, ye donoM (milakara) vizeSAdhika haiM, (unakI apekSA) caramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, ( unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza ye donoM (milakara) vizeSAdhika haiM / isI prakAra kI yojanA vRtta, vyastra, caturastra aura Ayata saMsthAna ke (caramAdi ke alpabahutva ke) viSaya kara lenI caahie| 803. parimaMDalassa NaM bhaMte ! saMThANassa asaMkhejjapaesiyassa saMkhejjapaesogADhassa acarimassa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [33 ya carimANa ya carimaMtapaesANa ya acarimaMtapaesANa ya davvaTThayAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTThayAe katare katarehiMto appA vA 4? goyamA ! savvatthove parimaMDalassa saMThANassa asaMkhejapaesiyassa saMkhejapaesogADhassa davvaTThayAeege acarime 1 carimAiMsaMkhejaguNAI 2 acarimaMca carimANi ya do vi visesAhiyAiM 3 padesaTThayAesavvatthovA parimaMDalassa saMThANassa asaMkhejapaesiyassa saMkhejapaesogADhassa carimaMtapaesA 1 acarimaMtapaesA saMkhejaguNA 2 carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vi visesAhiyA 3 / davvaTThapaesaTTayAe-savvatthove parimaMDalassa saMThANassa asaMkhejapaesiyassa saMkhejapaesogADhassa davvaTThayAe ege acarime 1 carimAiM saMkhejaguNAI 2 acarimaM ca carimANi ya do vi visesAhiyAiM 3 carimaMtapaesA saMkhejaguNA 4 acarimaMtapaesA saMkhejaguNA 5 carimaMtapaesA ya acarimaMtapaesA ya do vi visesAhiyA 6 / evaM jAva aayte| [803 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? . __ [803 u.] gautama ! dravya kI apekSA-asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase thor3A hai, (usakI apekSA) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, (unase) eka acarama aura aneka carama, ye donoM vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA-asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza, sabase kama haiM, (unakI apekSA) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (usase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM (milakara) vizeSAdhika haiN| dravya aura pradezoM kI apekSA-asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase kama hai, (usakI apekSA) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, (unase) eka acarama aura bahuta carama, ye donoM (milakara) vizeSAdhika haiM, (unakI apekSA) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM (milakara) vizeSAdhika haiN| 804. parimaMDalassa NaM bhaMte ! saMThANassa asaMkhejapadesiyassa asaMkhejapaesogADhassa acarimassa ya carimANa ya carimaMtapaesANa ya acarimaMtapaesANa ya davvaTThayAe paesaTThayAe davvaTThapaesaTThayAe katare katarehiMto appA vA 4 / goyamA ! jahA rapaNappabhAe appAbahuyaM (su. 777) taheva NiravasesaM bhANiyavvaM evaM jAva aayte| [804 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDasaMsthAna ke acarama aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya evaM pradezoM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] [prajJApanAsUtra kI apekSA se kauna, kisase, alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [804 u.] gautama ! jaise ratnaprabhA pRthvI ke caramAdi kA alpabahutva (sU.777 meM) pratipAdita kiyA gayA hai, vaha sArA usI prakAra kahanA caahie| isI prakAra (kI prarupaNA) AyatasaMsthAna taka (samajhanI caahie|) 805. parimaMDalassa NaM bhaMte ! saMThANassa aNaMtapaesiyassa saMkhejapaesogADhassa acarimassa ya 4 davvaTThayAe 3 katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! jahA saMkhejapaesiyassa saMkhejapaesogADhassa (su. 802)|nnvrN saMkame annNtgunnaa| evaM jAva aayte| [805 pra.] bhagavan ! anantapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA evaM dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase, alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [805 u.] gautama ! jaise (sU. 802 meM) saMkhyAtapradezAvagAr3ha saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna ke caramAdi ke alpabahutatva ke viSaya meM kahA, vaise hI isake viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki saMkrama meM anantaguNe haiN| isI prakAra (vRttasaMsthAna se lekara) AyatasaMsthAna taka kahanA caahie| 806. parimaMDalassa NaM bhaMte ! saMThANassa aNaMtapaesiyassa asaMkhejapaesogADhassa acarimassa yaH4? jahA rayaNappabhAe (su. 777) / NavaraM saMkame annNtgunnaa| evaM jAva aayte| [806 pra.] bhagavan ! anantapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDala saMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika hai ? [806 u.] gautama ! jaise (sU. 777 meM) ratnaprabhApRthvI ke carama, acarama Adi ke viSaya meM alpabahutva kahA gayA hai, usI prakAra anantapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke carama, acarama Adi ke alpabahutva ke viSaya meM samajha lenA caahie| vizeSatA yaha hai ki saMkama meM anantaguNA hai| isI prakAra (vRttasaMsthAna se lekara) yAvat AyatasaMsthAna (ke caramAdi ke alpabahutva ke viSaya meM samajha lenA caahie|) vivecana - viziSTa parimaMDalAdi ke caramAdi ke alpabahutva kI prarupaNA - prastuta solaha sUtroM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [35 (sU.791 se 806 taka) meM parimaNDalAdi saMsthAnoM ke saMkhyAtapradezikAdi tathA saMkhyAtapradezAvagAr3hAdi vividha rupoM kA pratipAdana karake unake acarama-caramAdi ke alpabahutva kI prarupaNA kI gaI hai| ___ saMkhyAtapradezI Adi saMsthAnoM ke avagAhana kI prarUpaNA-saMkhyAtapradezI parimaNDala Adi saMsthAna saMkhyAtapradezoM meM hI avagAr3ha hotA hai, asaMkhyAtapradezoM meM yA anantapradezoM meM avagAr3ha nahIM hotA, kyoMki saMkhyAtapradezI parimaMDala Adi saMsthAnoM ke pradeza saMkhyAta hI hote haiN| asaMkhyAtapradezI parimaNDala Adi saMsthAnoM kA kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAha hotA hai, isameM koI virodha nahIM hai, kinta usakA anantapradezoM meM avagAha honA viruddha hai| isI prakAra anantapradezI parimaMDalAdi saMsthAnoM kA avagAha bhI kadAcit saMkhyAtapradezoM meM aura kadAcit asaMkhyAtapradezoM meM hotA hai, kintu anantapradezoM meM nahIM kyoki anantapradezI parimaMDalAdi saMsthAna kA ananta AkAzapradezoM meM avagAha nahIM ho sktaa| saiddhAntika dRSTi se samagra lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta hI hai, ananta nahIM aura lokAkAza ke bAhara pudgaloM kI gati yA sthiti ho nahIM sktii| ataH anantapradezI parimaMDalAdi saMsthAna yA to saMkhyAtapradezoM meM avagAhana karatA hai yA asaMkhyAtapradezoM meM, anantapradezoM meM usakA avagAha sambhava nahIM hai| paMcavizeSaNaviziSTa parimaNDalAdi saMsthAnoM kA caramAdi kI dRSTi se svarUpavicAra - prastuta 5 sUtroM (797 se 801 taka) meM ninokta pAMca vizeSaNoM se yukta parimaMDalasaMsthAnAdi kA caramAdi 6 kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai - . 1. saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalAdi saMsthAna 2. asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalAdi saMsthAna 3. asaMkhyAtapradezI asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalAdi saMsthAna 4. anantapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalAdi saMsthAna 5. anantapradezI asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalAdi saMsthAna caramAdi 6 pada ve hI haiM, jinako lekara ratnaprabhApRthvI ke caramAdi svarUpa kA vicAra kiyA gayA thA aura uparyukta vizeSaNaviziSTa sabhI parimaNDalAdi saMsthAnoM ke caramAdisvarUpa viSayaka prazra kA uttara bhI vahI hai, jo ratnaprabhA ke caramAdiviSayaka praznoM kA uttara hai| vaha hai- ye carama, acarama, aneka carama, aneka acarama caramAntapradeza yA acaramAntapradeza nahIM haiM kintu ratnaprabhApRthvI ke samAna ina saMsthAnoM kI aneka avayavoM ke avibhAgAtmaka rupa meM vivakSA kI jAe to ye pratyeka eka acarama haiM, aneka caramarUpa haiM tathA pradezoM kI vivakSA kI jAe to caramAntapradeza aura acaramAntapradeza haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 244 2. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha) pR. 202-203 (kha) prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 244 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] [prajJApanAsUtra pUrvokta pAMca vizeSaNoM se yukta parimaNDalAdi kA acaramAdicAra kI dRSTi se alpabahutva - saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha Adi pUrvokta pAMca vizeSaNoM se yukta parimaNDala Adi 5 saMsthAnoM ke acarama, anekacarama, caramAntapradeza evaM acaramAntapradeza, ina cAroM ke alpabahutva kA vicAra kiyA hai- dravya, pradeza tathA dravya-pradeza donoM kI dRSTi se| ina pAMcoM meM se tIsare aura pAMcaveM ko chor3a kara bAkI ke acaramAdi cAra kI apekSA se alpabahutva kA uttara prAyaH eka-sA hI hai, jaise - dravya kI apekSA se eka acarama sabase alpa hai, unase aneka carama saMkhyAtaguNe haiM, unase eka acarama aura aneka carama donoM milakara vizeSAdhika haiN| pradezoM kI apekSA - sabase kama caramAntapredaza haiM, acaramAntapradeza unase saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM milakara vizeSAdhika haiM tathA dravya aura pradeza kI apekSA se bhI alpabahutva kA kama aura nirdeza isI prakAra hai| zeSa do (asaMkhyAtapradezI-asaMkhyAtapradezAvagAr3ha tathA anantapradezI-asaMkhyAtapradezAvagAr3ha) ke acaramAdi cAra kI dRSTi se alpabahutva kA vicAra ratnaprabhApRthvI ke caramAdiviSayaka alpabahutva ke samAna hai| isameM do jagaha antara hai, pUrva meM jahA~ aneka carama aura acaramAntapradeza ko uparyukta meM saMkhyAtaguNA batAyA hai, vahA~ yahA~ para aneka carama aura acaramAntapradeza ko asaMkhyAtaguNA adhika batAyA gayA hai| zeSa saba pUrvavat hI hai| eka acarama se aneka carama ko saMkhyAtaguNa adhika isalie batAyA hai ki samagrarUpa se parimaNDalAdi saMsthAna saMkhyAtapradezAtmaka hote haiN| 'saMkrama' meM anantaguNA kA tAtparya - jaba kSetraviSayaka cintana se dravyacintana ke prati saMkamaNa arthAt parivartana hotA hai, taba bahuvacanAnta carama anantaguNe hote haiN| usakI vaktavyatA isa prakAra hai - sabase kama eka acarama hai, kSetrata: bahuvacanAnta carama asaMkhyAtaguNe haiM aura dravyataH anantaguNe haiN| unase acarama aura bahuvacanAnta carama donoM milakara vizeSAdhika haiN| isa prakAra kI alpabahutvaviSayaka vizeSatA kevala do prakAra ke parimaNDalAdi saMsthAnoM meM hai-(1) anantapradezI-saMkhyAtapradezAvagAr3ha saMsthAna meM aura anantapradezI-asaMkhyAtapradezAvagAr3ha saMsthAna meN| . gati Adi kI apekSA se jIvoM kI caramAcaramavaktavyatA 807. jIve NaM bhaMte ! gaticarimeNaM kiM carime acarime? goyamA ! siya carime siya acarime / [807 pra.] bhagavan ! jIva gaticarama (kI apekSA se) carama hai athavA acarama hai ? [807 u.] gautama ! (jIva gaticarama kI apekSA se) kathaMcit (koI) carama hai, kathaMcit (koI) 1. (ka) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA, bhA. 3, pR. 202 se 204 taka (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 244 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [37 acarama hai| 808.[1]Neraie NaM bhaMte ! gaticarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [808-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika gaticarama kI apekSA se carama hai yA acarama hai ? [808-1 u.] gautama ! (vaha gaticarama kI dRSTi se) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama hai| [2] evaM NiraMtaraM jAva vemANie / [808-2] isI prakAra (eka asurakumAra se lekara) lagAtAra (eka) vaimAnika deva taka (jAnanA caahie|) 809.[1] NeraiyA NaM bhaMte ! gaticarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [809-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika gaticarama se carama haiM athavA acarama haiM ? [809-1 u.] gautama ! (aneka nairayika gaticarama kI apekSA se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| [2] evaM NiraMtaraM jAva vemaanniyaa| [809-2] isI prakAra lagAtAra (aneka) vaimAnika devoM taka (kahanA caahie|) 810.[1]Neraie NaM bhaMte ! ThitIcarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [810-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika sthiticarama kI apekSA se carama hai yA acarama hai ? [810-1 u.] gautama ! (eka nairayika sthiticarama kI dRSTi se) kathaMcit carama hai, kathaMcit acarama [2] evaM NiraMtaraM jAva vemaannie| [810-2] lagAtAra (eka) vaimAnika deva-paryanta isI prakAra (kathana karanA caahie|) 811. [1]NeraiyA NaM bhaMte ! ThitIcarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [811-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika sthiticarama kI apekSA se carama hai athavA acarama haiM ? Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [prajJApanAsUtra [811-1 u.] gautama ! (sthiticarama kI dRSTi se aneka nairayika) carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / [811-2] lagAtAra (aneka) vaimAnika devoM taka isI prakAra (prarUpaNA karanI caahie|) 812.[1]Neraie NaM bhaMte ! bhavacarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acrime| . [812-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika bhavacarama kI dRSTi se carama hai yA acarama ? [812-1 u.] gautama ! (bhavacarama kI dRSTi se eka nairayika) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama hai [2] evaM nirantaraM jAva vemANie / [812-2] (yoM) lagAtAra (eka) vaimAnika taka isI prakAra (kahanA caahie|) 813.[1] NeraiyA NaM bhaMte ! bhavacarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [813-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika bhavacarama kI dRSTi se carama haiM yA acarama haiM ? [813-1 u.] gautama ! (aneka nairayika jIva bhavacarama kI apekSA se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM [2] evaM niraMtaraM jAva vemaanniyaa| [813-2] lagAtAra (aneka) vaimAnika devoM taka isI prakAra samajhanA caahie| 814.[1] Neraie NaM bhaMte ! bhAsAcarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [814-1 pra.] bhagavan ! bhASAcarama kI apekSA se (eka) nairayika carama hai yA acarama? [814-1 u.] gautama ! (bhASAcarama kI dRSTi se) eka nairayika kathaMcit carama hai tathA kathaMcit acarama [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [814-2] isI taraha lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA caahie| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [39 815.[1] NeraiyA NaM bhaMte bhAsAcarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [815-1 pra.] bhagavan ! bhASAcarama kI apekSA se (aneka) nairayika carama haiM athavA acarama haiM ? [815-1 u.] gautama ! (ve bhASAcarama kI dRSTi se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| [2] evaM egiMdiyavajjA niraMtaraM jAva vemANiyA / [815-2] ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika devoM taka lagAtAra isI prakAra (kathana karanA caahie|) 816.[1] Neraie NaM bhaMte ! ANApANucarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [816-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika AnApAna (zvAsocchvAsa)-carama kI apekSA se carama hai yA acarama? [816-1 u.] gautama ! (AnApAnacarama kI dRSTi se eka) nairayika kathaMcit carama hai, kathaMcit acarama hai| [2] evaM NiraMtaraM jAva temANie / [816-2] isI prakAra lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta (prarUpaNA karanI caahie|) 817.[1] NeraDyA NaM bhaMte ! ANApANucarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [817-2 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika AnapAnacarama kI apekSA se carama haiM yA acarama? [817-2 u.] gautama ! (AnapAnacarama kI dRSTi se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / [817-2] isI prakAra avicchinnarUpa se (aneka) vaimAnika devoM taka (prarUpaNA karanI caahie|) 818.[1] Neraie NaM bhaMte ! AhAracarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [818-1 pra.] bhagavan ! AhAracarama kI apekSA se (eka) nairayika carama hai athavA acarama? Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [818-1 u.] gautama ! (AhAracarama kI dRSTi se eka nairayika) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama hai| 40 ] [ 2 ] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [818-2] lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra ( kahanA cAhie / ) 819. [1] neraiyANaM bhaMte ! AhAracarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi| [819-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika AhAracarama kI dRSTi se carama haiM athavA acarama haiM ? [819 - 1 u.] gautama ! ( aneka nairayika AhAracarama kI dRSTi se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / [819-2] vaimAnika devoM taka nirantara isI prakAra (prarUpaNA karanI cAhie / ) 820. [ 1 ] Neraie NaM bhaMte ! bhAvacarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [820-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika bhAvacarama kI apekSA se carama hai athavA acarama ? [820 - 1 u.] gautama ! ( eka nairayika bhAvacarama kI apekSA se) kathaMcit carama aura kathaJcit acarama hai| [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [820-2] isI prakAra lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta (kathana karanA caahie|) 821. [1] NeraDyA NaM bhaMte ! bhAvacarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [821-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika bhAvacarama kI apekSA se carama haiM yA acarama haiM ? [821 - 1 u.] gautama ! ( aneka nairayika bhAvacarama kI apekSA se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / [821 - 2] isI prakAra lagAtAra (aneka) vaimAnikoM taka (pratipAdana karanA caahie|) 822. [ 1 ] Neraie NaM bhaMte ! vaNNacarimeNaM kiM carime acarime ? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] goyamA ! siya carime siya acarine / [822-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika varNacarama kI apekSA se carama hai athavA acarama hai ? [822-1 u.] gautama ! (eka nairayika varNacarama kI dRSTi se) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama Ta [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [822-2] isI prakAra nirantara (eka) vaimAnika paryanta (kahanA cAhie / ) 823.[1] NeraiyA NaM bhaMte ! vaNNacarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [823-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika varNacarama kI apekSA se carama hai yA acarama haiM ? [823-1 u.] gautama ! (aneka nairayika varNacarama kI apekSA se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [823-2] isI prakAra lagAtAra (aneka) vaimAnika devoM taka (kathana karanA caahie|) 824.[1]NeraDae NaM bhaMte ! gaMdhacarimeNaM kiM carime acarime? goyamA ! siya carime siya acrime|| [824-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika gandhacarama kI apekSA se carama hai athavA acarama hai ? [824-1 u.] gautama ! (eka nairayika gandhacarama kI dRSTi se) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama [2] evaM niraMtaraM jAva vemaannie| [824-2] lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra (prarUpaNA karanI caahie|) 825. [1] NeraiyA NaM bhaMte ! gaMdhacarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [825-1 pra.] bhagavan ! gandhacarama kI apekSA se (aneka) nairayika carama haiM athavA acarama haiM ? [825-1 u.] gautama ! (aneka nairayika gandhacarama kI apekSA se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [prajJApanAsUtra [825-2] isI prakAra avicchinnarUpa se vaimAnika devoM taka (prarupaNA karanI cAhie / ) 826.[1] Neraie NaM bhaMte ! rasacarimeNaM kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [826-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika rasacarama kI apekSA se carama hai yA acarama hai ? [826-1 u.] gautama ! (eka nairayika rasacarama kI apekSA se) kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama hai| . [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [826-2] nirantara (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra (pratipAdana karanA cAhie / ) 827.[1] neraiyA NaM bhaMte ! rasacarimeNaM kiM carimA acarimA ? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [827-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika rasacarama kI apekSA se carama haiM / athavA acarama ? [827-1 u.] gautama ! (ve rasacarama kI dRSTi se) carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [827-2] isI prakAra lagAtAra vaimAnika devoM taka (kahanA cAhie / ) 828.[1] Neraie NaM bhaMte ! phAsacarimeNa kiM carime acarime ? goyamA ! siya carime siya acarime / [828-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika sparzacarama kI apekSA se carama hai athavA acarama hai ? [828-1 u.] gautama ! (eka nairayika sparzacarama kI dRSTi se) kathaMcit carama aura kathaMcit acarama [2] evaM niraMtaraM jAva vemANie / [828-2] lagAtAra (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra (nirUpaNa karanA cAhie / ) 829.[1] NeraDyA NaM bhaMte ! phAsacarimeNaM kiM carimA acarimA? goyamA ! carimA vi acarimA vi / [829-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika sparzacarama kI apekSA se carama haiM athavA acarama haiM ? Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada] [43 [829-1 u.] gautama ! (sparzacarama kI apekSA se aneka nairayika) carama bhI haiN| aura acarama bhI haiM / [2] evaM niraMtaraM jAva vemANiyA / saMgahaNigAhA - gati Thiti bhave ya bhAsA ANApANucarime ya boddhvve| AhArA bhAvacarime vaNNa rase gaMdha phAse ya // 191 // ||pnnnnvnnaae bhagavaIe dasamaM carimapayaM samattaM // [829-2] isI prakAra (kI prarupaNA) lagAtAra (aneka) vaimAnika devoM taka (karanI cAhie / ) [saMgrahaNIgAthArtha--] 1. gati, 2 sthiti, 3. bhava, 4. bhASA, 5. AnApAna (zvAsocchvAsa), 6. AhAra, 7. bhAva, 8. varNa, 9. gandha, 10. rasa aura 11. sparza, (ina gyAraha dvAroM kI apekSA se jIvoM kI carama-acarama prarUpaNA) samajhanI cAhie // 191 // vivecana - gati Adi gyAraha kI apekSA se jIvoM ke caramAcaramatva kA nirUpaNa - prastuta 23 sUtroM (sU. 807 se 829 taka) meM gati Adi gyAraha dvAroM kI apekSA se cauvIsa daNDakavartI jIvoM ke caramaacarama kA nirUpaNa kiyA gayA hai / gaticarama Adi padoM kI vyAkhyA - (1) gaticarama-gatiacarama - gatiparyAyarUpa carama ko gaticarama kahate haiN| prazna ke samaya jo jIva manuSyagati meM vidyamAna hai aura usake pazcAt phira kabhI kisI gati meM utpanna nahIM hogA, apitu mukti prApta kara legA, isa prakAra usa jIva kI vaha manuSyagati carama arthAt antima hai, vaha gaticarama hai, jo jIva pRcchAkAlikA gati ke pazcAt punaH kisI gati meM utpanna hogA, vahI gati jisakI antima nahIM hai, vaha gati-acarama hai| sAmAnyata: gaticarama manuSya hI ho sakatA hai, kyoMki manuSyagati se hI mukti prApta hotI hai| isa dRSTi se tadbhavamokSagAmI jIva gaticarama hai, zeSa gati-acarama haiM / vizeSa kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to jo jIva jisa gati meM antima vAra hai, vaha usa gati kI apekSA se gaticarama hai| jaisepRcchA ke samaya koI jIva narakagati meM vidyamAna hai, kintu naraka se nikalane ke bAda phira kabhI narakagati meM utpanna nahIM hogA, use (vizeSApekSayA) narakagaticarama kahA jA sakatA hai, kintu sAmAnyata: use gaticarama nahIM kahA jA sakatA, kyoMki narakagati se nikalane para use dUsarI gati meM janma lenA hI pdd'egaa| ataeva sAmAnya gaticarama manuSya hI hotA hai| sAmAnya jIva viSayaka jo gaticarama sUtra hai, vahA~ sAmAnyadRSTi se manuSya ko hI kathaMcit gaticarama samajhanA caahie| parantu yahA~ Age ke jitane bhI sUtra haiM, ve vizeSadRSTi ko lekara haiM, isalie gaticarama kA artha huA - jo jIva jisa gatiparyAya se nikala kara puna: usameM utpanna nahIM hogA, vaha usa gati kI apekSA se gaticarama hai aura jo punaH usameM utpanna hogA, vaha usa gati kI apekSA se gatiacarama hai|' 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti., patrAMka 245 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra (2) sthiti-carama - acarama sthitiparyAya rUpa carama ko sthiticarama kahate haiN| jo nAraka jIva pRcchA ke samaya jisa sthiti (Ayu) kA anubhava kara rahA hai, vaha sthiti agara usakI antima hai, phira kabhI use vaha sthiti prApta nahIM hogI to vaha nAraka sthiti kI apekSA carama kahalAtA hai| yadi bhaviSya meM phira kabhI use usa sthiti kA anubhava karanA par3egA, to vaha sthiti - acarama hai| 44 ] (3) bhava- carama - acarama - bhavaparyAyarUpa carama bhavacarama hai| arthAt - pRcchAkAla meM jisa nAraka Adi jIva kA vaha vartamAna bhava antima hai, vaha bhavacarama hai aura jisakA vaha bhava antima nahIM hai, vaha bhavaacarama hai| bahuta-se nAraka aise bhI haiM, jo vartamAna nArakabhava ke pazcAt puna: nArakabhava meM utpanna nahIM hoMge, bhavacarama hai, kintu jo nAraka bhaviSya meM puna: nArakabhava meM utpanna hoMge, ve bhava - acarama haiM / , ve (4) bhASA - carama - acarama jo jIva bhASA kI dRSTi se carama haiM, arthAt - jinheM yaha bhASA antima rUpa meM milI hai, phira kabhI nahIM milegI, ve bhASAcarama haiM, jinheM phira bhASA prApta hogI, ve bhASA - acarama haiN| ekendriya jIva bhASA rahita hote haiM, kyoMki unheM jihvendriya prApta nahIM hotI, isalie ve bhASAcarama yA bhASAacarama kI koTi meM parigaNita nahIM hote / - (5) Ana-prANa ( zvAsocchvAsa ) - carama - acarama AnaprANaparyAyarUpa carama AnaprANacarama kahalAtA / pRcchA ke samaya jo jIva usa bhava meM antima zvAsocchvAsa le rahA hotA hai, usake bAda usa bhava meM phira zvAsocchvAsa nahIM legA, vaha zvAsocchvAsacarama hai, usase bhinna jo haiM, ve zvAsocchvAsa - acarama haiN| (6) AhAra- carama - acarama AhAraparyAyarUpa carama ko AhAracarama kahate haiN| sAmAnyatayA AhAracarama mukta manuSya hote haiM / vizeSatayA usa gati yA bhava kI dRSTi se jo antima AhAra le rahA ho, vaha usa gati yA bhava kI apekSA AhAracarama hai, jo usase bhinna ho, vaha AhAraacarama hai| - (7) bhAva-cara-acarama - audayika Adi pAMca bhAvoM ke artha meM yahA~ bhAva zabda hai / audayika Adi bhAvoM meM se jo bhAva jisa jIva ke lie antima ho, phira kabhI athavA varttamAna gati meM phira kabhI vaha bhAva nahIM prApta hogA, taba usa jIva ko bhAvacarama kahA jAyegA, isake viparIta bhAvaacarama hai| 1 1. ( 8-11) varNa - gandha-rasa-sparza- carama - acarama jisa jIva ke lie varNa, gandha, rasa yA sparza antima ho, phira use prApta na ho, vaha varNAdi carama hai, jise puna: varNAdi prApta ho rahe haiM, hoMge bhI, vaha varNAdiacarama hai| ina gyAraha dvAroM ke mAdhyama se ekavacana aura bahuvacana ke rUpa meM nArakoM se lekara vaimAnikoM taka ke carama - acarama viSayaka praznoM ke uttara eka se haiN| ekavacanAtmaka nArakAdi jIva kathaMcit carama hai, kathaMcit prajJApanAMsUtra malaya. vRtti, patrAMka 245 - 246 - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ caramapada ] [ 45 acarama hai, arthAt koI nAraka Adi carama hotA hai, koI acarama / isI prakAra bahuvacanAtmaka nArakAdi jIva carama bhI haiM aura acarama bhI hai / " // prajJApanAsUtra : dasavA~ caramapada samApta // 1. (ka) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA. 3, pR. 219 se 231 (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 246 ** Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekkArasamaM bhAsApayaM gyArahavA~ bhASApada prAthamika 2. yaha prajJApanAsUtra kA gyArahavA~ bhASApada' hai / bhASAparyApta jIvoM ko apane manobhAva prakaTa karane ke lie bhASA eka mukhya mAdhyama hai, isake vinA vicAroM kA AdAna-pradAna, zAstrIya evaM vyAvahArika adhyayana tathA jJAnopArjana meM kaThinatA hotI hai| mana ke bAda 'vacana' bahuta bar3A sAdhana hai jIva ke lie| isase karmabandhana aura karmakSaya donoM hI ho sakate haiM, ArAdhanA bhI ho sakatI hai, virAdhanA bhii| isa hetu se zAstrakAra ne bhASApada kI racanA kI hai| prastuta bhASApada meM vizeSarUpa se yaha vicAra kiyA gayA hai ki bhASA kyA hai ? vaha avadhAriNIavabodhabIja hai yA nahIM? avadhAraNI hai to aisI avadhAraNI bhASA satyAdi cAra prakAra kI bhASAoM meM se kauna-sI hai ? yadi cAroM prakAra kI hai, to kaise ? virodhanI bhASA kauna-sI hai ? bhASA kA mUla srota kyA hai ? yadi jIva hai to kyoM ? bhASA kI utpatti kahA~ se aura kaise hotI hai ? bhASA kI AkRti kaisI hai ? bhASA kA udbhava aura anta kisa yoga se va kahA~ hotA hai ? bhASAdravya meM pudgaloM kA grahaNa aura nirgamana kisa-kisa yoga se hotA hai ? bhASA kA bhASaNakAla kitanA hai ? bhASA mukhyatayA kitane prakAra kI hai ? prastuta cAra prakAra kI bhASAoM meM bhagavAn dvArA anumata bhASAe~ kitanI haiM ? tathA bhASAoM meM pratiniyatarUpa se samajhI jA sake, aisI paryAptikA kauna-kauna-sI haiM tathA isase viparIta aparyAptikA kauna-kauna-sI haiM ? phira paryAptikA ke satyA aura mRSA ina do bhedoM ke pratyeka ke janapadasatyAdi tathA krodhaniHsRtAdi rUpa se kamazaH dasa-dasa prakAra batAe gae haiM / tadanantara aparyAptikA ke satyAmRSA aura asatyamRSA ye do bheda batAkara inake kamaza: dasa aura bAraha bheda batAe gaye haiM / tatpazcAt samasta jIvoM meM kauna-kauna bhASaka haiM, kauna abhASaka ? tathA nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka pUrvokta cAra bhASAoM meM kauna-kauna-sI bhASA bolate haiM ? isakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / prastuta pada meM bIca meM aura anta meM vyakti aura jAti kI dRSTi se strI-puruSa-napuMsaka vacana, strI-puruSanapuMsaka-prajJApanI bhASA, prajJApanI-satyA hai yA aprajJApanI (mRSA) hai ? viziSTa saMjJAnavAn ke atirikta Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [47 navajAta abodha zizuoM yA aparipakkAvasthA meM uSTrAdi pazuoM dvArA bolI jAne vAlI bhASA kyA satya hai? tatpazcAt punaH puruSavAcaka ekavacana-bahuvacana, strIvAcaka ekavacana bahuvacana, napuMsakavAcaka ekavacana-bahuvacana zabdoM ke prayoga vAlI bhASA prajJApanI (satyA) hai yA mRSA ? tathA solaha prakAra ke vacana, bhASA ke cAra prakAra tathA inheM upayogapUrvaka bolane vAloM tathA upayogarahita bolane vAle jIvoM meM se ArAdhaka-virAdhaka kauna-kauna haiM ? evaM satyabhASaka, asatyabhASaka, mizrabhASaka aura vyavahArabhASaka, ina cAroM meM se kauna, kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai ? ina saba para vizada carcA kI gaI bhASA ke yogya arthAt bhASA-vargaNA ke dravya (pudgala) anantapradezI skandha taka hote haiM tathA vaha skandha bhI kSetra kI dRSTi se asaMkhyAtapradeza meM sthita ho tabhI bhASAyogya hotA hai, anyathA nhiiN| kAla kI dRSTi se bhASA ke pudgala eka samaya se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthiti vAle hote haiM, arthAt una pudgaloM kI bhASArUpa meM pariNati eka samaya taka bhI rahatI hai aura adhika se adhika asaMkhyAta samayoM taka bhI rahatI hai| bhASA ke lie grahaNa kiye gae pudgaloM meM rUpa, rasa, gandha aura sparza ke jo prakAra haiM, ve pratyeka bhASApudgaloM meM ekasarIkhe nahIM hote, unameM pudgaloM ke sabhI prakAroM kA samAveza ho jAtA hai| arthAt pudgala kA rasa, gandhAdi rUpa meM koI bhI pariNAma bhASAyogyapudagaloM meM na ho, aisA sambhava nahIM hai| hA~, sparzo meM virodhI sparzoM meM se eka hI sparza hotA hai, isalie pratyeka bhASApudgala meM do se lekara cAra sparzoM taka ke pudgala hote haiN| grahaNa kiye gae bhASA ke pudgala bhASA ke rUpa meM pariNata hokara bAhara nikalate haiM, isameM sirpha do samaya jitanA kAla vyatIta hotA hai kyoMki prathama samaya meM grahaNa aura dvitIya samaya meM usakA nisarga hotA hai| isa prakAra jIva dvArA grahaNa kiye jAne vAle bhASA-dravyoM ke aneka vikalpoM kI sAMgopAMga carcA hai| varNa-gandha-rasa-sparzAdiviziSTa jina bhASAdravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, ve sthita hote haiM yA asthita ? yadi sthita hote haiM to AtmaspRSTa hote haiM yA nahIM? isakA tAtparya yaha hai ki pudgala to samagra lokAkAza meM bhare hai, parantu AtmA to zarIrapramANa hI hai| aisI sthiti meM prazna hotA hai ki jIva cAhe jahA~ se bhASApudgaloM ko grahaNa karatA hai yA AtmA ke sAtha sparza meM Ae hue pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai ? isake sAtha hI anya samAdhAna bhI kiye gaye haiM - (1) jIva AtmaspRSTa bhASApudgaloM kA hI grahaNa karatA hai| (2) AtmA ke pradezoM kA avagAhana AkAza ke jitane pradezoM meM hai, unhIM pradezoM meM rahe hue bhASApudgaloM kA grahaNa hotA hai| (3) usa-usa Atmapradeza se jo bhASApudgala nirantara hoM, arthAt AtmA ke usa-usa pradeza meM avyavahita rUpa se jo bhASApudgala hote haiM, unakA grahaNa hotA hai| (4) cAhe ve padagala choTe skandha ke rUpa meM hoM yA bAda haNa hotA hai| (5) aise grahaNa kiye jAne vAle bhASA dravya Urdhva, adha: yA tiryag dizA meM sthita hote haiN| (6) ina bhASAdravyoM kA jIva Adi meM, madhya meM aura anta meM bhI grahaNa karatA hai| (7) tathA unheM vaha AnupUrvI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] / prajJApanAsUtra (krama se) grahaNa karatA hai, jo Asanna (nikaTa) ho use grahaNa karatA hai tathA (8) chaha hI dizAoM meM se Ae hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| (9) jIva amuka samaya taka satata bolatA rahe to use nirantara bhASAdravya grahaNa karanA par3atA hai| (10) yadi bolanA satata cAlU na rakhe to sAntara grahaNa karatA hai| (11) bhASA loka ke anta taka jAtI hai| isalie bhASArUpa meM gRhIta pudgaloM kA nirgamana do prakAra se hotA hai - (1) jisa pramANa meM ve grahaNa kiye hoM, una saba pudgaloM ke piNDa kA usI rUpa meM (jyoMkA-tyoM) nirgamana hotA hai, arthAt vaktA bhASAvargaNA ke pudgaloM ke piNDa ko akhaDarUpa meM hI bAhara nikAlatA hai, vaha piNDa amuka yojana jAne ke bAda dhvasta ho jAtA hai, (usakA bhASArUpa pariNamana samApta ho jAtA hai) / (2) vaktA yadi gRhIta pudgaloM ko bheda (vibhAga) karake nikAlatA hai to ve piNDa sUkSma ho jAte hai, zIghra dhvasta nahIM hote, prastuta saMparka meM Ane vAle anya pudgaloM ko vAsita (bhASArupa meM pariNata) kara dete haiM / isa kAraNa anantaguNe bar3hate-bar3hate ve loka ke anta kA sparza karate haiN| bhASA pudgaloM kA aisA bhedana khaNDa, pratara, cUrNikA, anutaTikA aura utkarikA, yoM pAMca prakAra se hotA hai, yaha dRSTAnta tathA alpabahutva ke sAtha batAyA hai|' + 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (ga) vizeSA. gA. 378 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, bhASApada kI prastAvanA 84 se 88 taka (gha) prajJApanA. ma. vR. patra 265 () Avazyaka niyukti gA.7 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekkArasamaM bhAsApayaM gyArahavA~ bhASApada avadhAriNI evaM caturvidha bhASA 830. se NUNaM bhaMte ! maNNAmIti ohAriNI bhAsA ? ciMtemIti ohAriNI bhAsA ? aha maNNAmIti ohAriNI bhAsA ? aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA ? taha maNNAmIti ohAriNI bhAsA? taha ciMtemIti ohAriNI bhAsA? haMtA goyamA ! maNNAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhAsA, aha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA, taha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, taha ciMtemIti ohAriNI bhaasaa| ___ [830 pra.] bhagavan ! maiM aisA mAnatA hU~ ki bhASA avadhAriNI (padArtha kA avadhAraNa-avabodha karAne vAlI) hai: maiM (yukti se) aisA cintana karatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai: (bhagavan !) kyA maiM aisA mAnUM ki bhASA avadhAriNI hai ? kyA maiM (yukti dvArA) aisA cintana karUM ki bhASA avadhAriNI hai ?: (bhagavan ! pahale maiM jisa prakAra mAnatA thA) usI prakAra (aba bhI) aisA mAnU~ ki bhASA avadhAriNI hai ? tathA usI prakAra maiM (yukti se) aisA cintana karUM ki bhASA avadhAriNI hai ? / [830 u.] hA~, gautama ! (tumhArA manana-cintana satya hai|) tuma mAnate ho ki bhASA avadhAriNI hai, tuma (yukti se) cintana karate (socate) ho ki bhASA avadhAriNI hai, (yaha maiM apane kevalajJAna se jAnatA huuN|), isake pazcAt bhI tuma mAno ki bhASA avadhAriNI hai, aba tuma (niHsandeha hokara) cintana karo ki bhASA avadhAriNI hai: (maiM bhI kevalajJAna ke dvArA aisA hI jAnatA hU~, tumhArA jAnanA aura socanA yathArtha aura nirdoSa hai|) (ataeva) tuma usI prakAra (pUrvamananavat) mAno ki bhASA avadhAriNI hai tathA usI prakAra (pUrvacintanavat) soco ki bhASA avadhAriNI hai| 831. ohAriNI NaM bhaMte / bhAsA kiM saccA mosA saccAmosA asaccAmosA ? goyamA ! siya saccA, siya mosA, siya saccAmosA, siya asaccAmosA / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccati ohAriNI NaM bhAsA siya saccA siya mosA siya saccAmosA siya asaccAmosA ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] / prajJApanAsUtra goyamA ! ArAhaNI saccA 1 virAhaNI mosA 2 ArAhaNavirAhaNI saccAmosA 3 jA Neva ArAhaNI Neva virAhaNI Neva ArAhaNavirAhaNI asaccAmosA NAma sA cautthI bhAsA 4 se eteNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-ohAriNI NaM bhAsA siya saccA siya mosA siya saccAmosA siya asccaamosaa| [831 pra.] bhagavan ! avadhAriNI bhASA kyA satya hai, mRSA (asatya) hai, satyAmRSA (mizra) hai, athavA asatyAmRSA (na satya, na asatya) hai ? [831 u.] gautama ! vaha (avadhAriNI bhASA) kadAcit satya hotI hai, kadAcit mRSA hotI hai, kadAcit satyAmRSA hotI hai aura kadAcit asatyAmRSA (bhI) hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ki (avadhAriNI bhASA) kadAcit satya, kadAcit mRSA, kadAcit satyAmRSA aura kadAcit asatyAmRSA (bhI) hotI hai ? [u.] gautama ! (jo) ArAdhanI (bhASA hai, vaha) satya hai, (jo) virAdhanI (bhASA hai, vaha) mRSA hai, (jo) ArAdhanI-virAdhanI (ubhayarUpA bhASA hai, vaha) satyAmRSA hai, aura jo na to ArAdhanI (bhASA) hai, na virAdhanI hai aura na hI ArAdhanI-virAdhanI hai, vaha cauthI asatyAmRSA nAma kI bhASA hai| he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki avadhAriNI bhASA kadAcit satya, kadAcit mRSA, kadAcit satyAmRSA aura kadAcit asatyAmRSA hotI hai| vivecana - bhASA kI avadhAriNitA evaM caturvidhatA kA nirNaya - prastuta do sUtroM (sU. 830831) meM se prathama sUtra meM zrI gautamasvAmI ne svamanana-cintanAnusAra bhASA kI avadhAriNitA kA bhagavAn se nirNaya karAyA hai tathA dUsare sUtra meM avadhAriNI bhASA ke cAra prakAroM kA bhI nirNaya bhagavAn dvArA karAyA hai| ___ 'bhASA' aura 'avadhAriNI' kI vyAkhyA - bhASA kA vyutpattilabhya artha hotA hai - jo bhASI jAe arthAt bolI jAe, vaha bhASA hai| isakI zAstrIya paribhASA hai - bhASA ke yogya dravyoM (pudgaloM) ko grahaNa karake use bhASA ke rUpa meM pariNata karake (mukha Adi se) nikAlA jAne vAlA dravyasaMghAta bhASA hai| 'bhASA avadhAriNI hai' - isakA artha huA - bhASA avabodha karAne vAlI hai - avabodha kI bIjabhUta (kAraNa) hai, kyoMki avadhAriNI kA artha hai - jisake dvArA padArtha kA avadhAraNa - bodha yA nizcaya hotA hai| prathama sUtra kA hArda - prathama sUtra (830) meM bhI gautamasvAmI ne bhASA kI avadhAriNI ke sambandha meM apane mantavya kI satyatA kA bhagavAn se nirNaya karAne hetu eka hI prazna ko chaha vAra vividha pahaluoM se doharAyA hai| usakA tAtparya isa prakAra hai - (1) bhagavan ! maiM aisA mAnatA hU~ ki bhASA avabodhakAriNI hai, 1. 'bhASyate iti bhASA' 2. 'tadyogyatayA pariNAmitanisajyamAnadravyasaMhatiH eSa pdaarthH|' 3. avadhArayate-avagamyate'rtho'nayetyavadhAriNI-avabodhabIjabhUtA ityrthH| -prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 246 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [51 (2) maiM (yukti se bhI) aisA cintana karatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai| isa prakAra zrI gautamasvAmI, bhagavAn ke samakSa apanA mantavya prakaTa karake usakI yathArthatA kA nirNaya karAne hetu punaH ina do praznoM ko prastuta karate haiM - (3) bhagavan ! kyA maiM aisA mAnUM ki bhASA avadhAriNI hai ? (4) bhagavan ! kyA mai (yukti se) aisA cintana karUM ki bhASA avadhAriNI hai? arthAt kyA merA yaha mAnanA aura socanA nirdoSa hai ? isI mantavya para bhagavAn se satyatA kI pakkI muharachApa lagavAne hetu zrI gautamasvAmI punaH inhIM do prazroM ko dUsare rUpa meM prastuta karate haiM(5-6) jaise maiM pahale mAnatA aura vicAratA thA ki bhASA avadhAriNI hai, aba bhI maiM usI prakAra mAnatA aura vicAratA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai| tAtparya yaha hai ki mere isa samaya ke manana aura cintana meM tathA pUrvakAlika manana aura cintana meM koI antara nahIM hai| bhagavAn ! kyA merA yaha manana aura cintana nirdoSa evaM yuktiyukta hai ? bhagavAn kA jo uttara hai, usameM maNNAmi ciMtemi' ityAdi uttamapuruSavAcaka kiyApada prAkRtabhASA kI zailI tathA ArSaprayoga hone ke kAraNa madhyamapuruSa ke artha meM prayukta samajhanA caahie| isa dRSTi se bhagavAn ke dvArA inhIM pUrvokta chaha vAkyoM meM doharAye hue uttara kA artha isa prakAra hotA hai - 'hA~, gautama ! (tumhArA mananacintana satya hai|) tuma mAnate ho tathA yukti pUrvaka socate ho ki bhASA avadhAriNI hai, yaha maiM bhI apane kevalajJAna se jAnatA huuN.| isake pazcAt bhI tuma yaha mAno ki bhASA avadhAriNI hai, tuma yaha niHsandeha hokara ciMtana karo ki bhASA avadhAriNI hai| ataeva (tumane pahale jaisA mAnA aura socA thA) usI taraha mAno aura soco ki bhASA avadhAriNI hai, isameM jarA bhI zaMkA mata kro|' satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA kI vyAkhyA - satyA - satpuruSoM - muniyoM athavA ziSTa janoM ke lie jo hitakAriNI ho, arthAt ihaloka evaM paraloka kI ArAdhanA karane meM sahAyaka hone se mukti prApta karAne vAlI ho, vaha satyA bhASA hai: kyoMki bhagavadAjJA ke samyak ArAdhaka hone se santa-munigaNa hI satyapuruSa haiM, unake lie yaha hitakAriNI hai| athavA santa arthAt - mUlaguNa aura uttaraguNa, jo ki jagat meM muktipada ko prApta karAne ke kAraNa hone se paramazobhana haiM, unake lie jo hitakAriNI ho athavA sat yAnI vidyamAna bhagavadupadiSTa jIvAdi padArtho kI yathAvasthita prarUpaNA karane meM jo upayukta yAnI vidyamAna anukUla ho yA sAdhikA ho vaha satyA hai| mRSA - satyabhASA se viparIta svarUpa vAlI ho, vaha mRSA hai| satyAmRSA - jisameM satya aura asatya donoM mizrita hoM, arthAt jisameM kucha aMza satya ho, aura kucha aMza asatya ho - vaha satyAmRSA yA mizra bhASA hai| asatyAmRSA - jo bhASA ina tInoM prakAra kI bhASAoM meM samAviSTa na ho sake, arthAt jise satya, asatya yA ubhayarUpa na kahA jA sake, athavA jisameM ina tInoM meM se kisI bhI bhASA kA lakSaNa ghaTita na ho sake, vaha asatyAmRSA hai| isa bhASA kA viSaya - AmantraNa karanA (bulAnA yA sambodhita karanA) athavA AjJA denA Adi hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 247 2. 'saccA hiyA sayAmiha saMto muNayo guNA payatthA vA / tavvivarIyA mosA, mIsA jA tadubhayasahAvA // 1 // aNahigayA jA tIsuvi saddo cciya kevalo asaccamusA // -prajJApanA. ma. va.,pR. 248 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ prajJApanAsUtra satyA Adi cAroM bhASAoM kI pahicAna ArAdhanI ho, vaha satyA - jisake dvArA mokSamArga kI ArAdhanA kI jAe, vaha ArAdhanI bhASA hai| kisI bhI viSaya meM zaMkA upasthita hone para vastutattva kI sthApanA kI buddhi se jo sarvajJamatAnusAra bolI jAtI hai, jaise ki AtmA kA sadbhAva hai, vaha svarUpa se sat hai, pararUpa se asat hai, dravyArthikanaya se nitya hai, paryAyArthikanaya se anitya hai, ityAdi rUpa se yathArtha vastusvarUpa kA kathana karane vAlI hone se bhI ArAdhanI hai / jo ArAdhanI ho, usa bhASA ko satyAbhASA samajhanI caahie| jo virAdhanI ho, vaha mRSA - jisake dvArA muktimArga kI virAdhanA ho, vaha virAdhanI bhASA hai| viparIta vastusthApanA Azaya se sarvajJamata ke pratikUla jo bolI jAtI hai, jaise ki AtmA nahIM hai, athavA AtmA ekAnta nitya hai yA ekAnta anitya hai, ityAdi / athavA jo bhASA saccI hote hue bhI parapIr3A- - janaka ho, vaha bhASA virAdhanI hai / isa prakAra ratnatrayarUpa muktimArga kI virAdhanA karane vAlI ho vaha bhI virAdhanI hai| bhASA ko mRSA samajhanA caahie| jo ArAdhanI - virAdhanI ubhayarUpa ho, vaha satyAmRSA jo bhASA AMzika rupa se ArAdhanI aura AMzika rUpa se virAdhanI ho, vaha ArAdhanI - virAdhanI kahalAtI hai| jaise- kisI grAma yA nagara meM pAMca bAlakoM kA janma huA, kintu kisI ke pUchane para kaha denA 'isa gA~va yA nagara meM Aja daseka bAlakoM kA janma huA hai|'' pAMca bAlakoM kA jo janma huA' utane aMza meM yaha bhASA saMvAdinI hone se ArAdhanI hai, kintu pUre dasa bAlakoM kA janma na hone se utane aMza meM yaha bhASA visaMvAdinI hone se virAdhanI hai / isa prakAra sthUla vyavahAranaya ke mata se yaha bhASA ArAdhanI - virAdhanI huii| isa prakAra kI bhASA 'satyAmRSA' hai| jo na ArAdhanI ho, na virAdhanI, vaha asatyAmRSA - jisa bhASA meM ArAdhanI ke lakSaNa bhI ghaTita na hote hoM tathA jo viparItavastusvarUpa kathana ke abhAva kA tathA parapIr3A kA kAraNa na hone se jo bhASA virAdhanI bhI na ho tathA jo bhASA AMzika saMvAdI aura AMzika visaMvAdI bhI na hone se ArAdhanI - virAdhanI bhI na ho, aisI bhASA asatyAmRSA samajhanI caahie| aisI bhASA prAyaH AjJApanI yA AmaMtraNI hotI hai, jaise - mune ! pratikramaNa karo / sthaNDila kA pratilekhana karo Adi / - vividha pahaluoM se prajJApanI bhASA kI prarUpaNA 832. aha bhaMte ! gAo miyA pasU pakkhI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! gAo miyA pasU pakkhI paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / [832 pra.] bhagavan ! aba yaha batAie ki 'gAyeM,' 'mRga', 'pazu' (athavA ) 'pakSI' kyA yaha bhASA (isa prakAra kA kathana) prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA (to) nahIM hai ? [832 u.] hA~, gautama ! 'gAyeM, 'mRga, 'pazu' (athavA ) 'pakSI' yaha (isa prakAra kI) bhASA prajJApanI hai| yaha bhASA mRSA nahIM hai / 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 247 - 248 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [53. 833. aha bhaMte ! jA ya itthivayU (U) jA ya pumavayU jA ya NapuMsagavayU paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! jA ya itthivayU jA ya pumavayU jA ya NapuMsagavayU paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosaa| [833 pra.] bhagavan ! isake pazcAt yaha prazna hai ki yaha jo strIvacana hai aura jo puruSavacana hai, athavA jo napuMsakavacana hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [833 u.] hA~, gautama ! yaha jo strIvacana hai aura jo puruSavacana hai, athavA jo napuMsakavacana hai, yaha bhASA prajJApanI hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai| 834. aha bhaMte ! jA ya itthiANamaNI jA ya pumaANamaNI jA yaNapuMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? ___ haMtA goyamA ! jA ya itthiANamaNI jA ya pumaANamaNI jA ya NapuMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / .. [834 pra.] bhagavan ! yaha jo strI-AjJApanI hai aura jo puruSa-AjJApanI hai, athavA jo napuMsakaAjJApanI hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [834 u.] gautama ! yaha jo strI-AjJApanI hai aura jo puruSa-AjJApanI hai, athavA jo napuMsakaAjJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM haiM ? 835.aha bhaMte ! jA ya itthIpaNNavaNI jA ya pumapaNNavaNI jA yaNapuMsagapaNNavaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? __ haMtAM goyamA ! jA ya itthIpaNNavaNI jA ya pumapaNNavaNI jA ya NapuMsagapaNNavaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / [835 pra.] bhagavan ! yaha jo strI-prajJApanI hai aura jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jo napuMsaka-prajJApanI hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [835 u.] gautama ! yaha jo strI-prajJApanI hai aura jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jo napuMsaka-prajJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai ? aura yaha bhASA mRSA nahIM hai| 836. aha bhaMte ! jA jAIi itthivayU jAIi pumavayU jAIi NapuMsagavayU paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! jAIi itthivayU jAIi pumavayU jAIi NapuMsagavayU paNNavaNI NaM esA bhAsA, na esA bhAsA mosA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] [ prajJApanAsUtra [836 pra.] bhagavan ! jo jAti meM strIvacana hai, jAti meM puruSavacana hai aura jAti meM napuMsakavacana hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [836 u.] gautama ! jAti meM strIvacana, jAti meM puruSavacana, athavA jAti meM napuMsakavacana, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai| 837. aha bhaMte ! jAIi itthiANamaNI jAIi pumaANamaNI jAIi NapuMsagANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? . haMtA goyamA ! jAIi itthiANamaNI jAIi pumaANamaNI jAIi NapuMsagANaMmaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / - [837 pra.] bhagavan ! aba prazna yaha hai ki jAti meM jo strI-AjJApanI hai, jAti meM jo puruSa-AjJApanI hai athavA jAti meM jo napusaMka-AjJApanI hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASAA mRSA nahIM hai ? [837 u.] hA~, gautama ! jAti meM jo strI-AjJApanI hai, jAti meM jo puruSa-AjJApanI hai, yA jAti meM jo napusaMka-AjJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA (asatya) nahIM hai| 838. aha bhaMte ! jAIi itthipaNNavaNI jAIi pumapaNNavaNI jAIi NapuMsagapaNNavaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! jAIi itthipaNNavaNI jAIi pumapaNNavaNI jAIi NapuMsagapaNNavaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / [838 pra.] bhagavan ! isake anantara prazna hai - jAti meM jo strI-prajApanI hai, jAti meM jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jAti meM jo napuMsaka-prajApanI hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? [838 u.] hA~, gautama ! jAti meM jo strI-prajApanI hai, jAti meM jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jAti meM jo napuMsaka-prajApanI hai, yaha bhASA prajJApanI hai aura yaha bhASA mRSA to nahIM hai / vivecana - vividha pahaluoM se prajJApanI bhASA kI prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (sUtra 832 se 838 taka) meM vividha pazu pakSI nAma-prajJApanA, strI Adi vacana-nirUpaNa, strI Adi AjJApanI, strI Adi prajJApanI, jAti meM strI Adi vacana prajJApaka, jAti meM strI Adi AjJApanI tathA jAti meM strI Adi prajJApanI, ina vividha pahaluoM se prajJApanI satyabhASA kA pratipAdana kiyA gayA hai| _ 'prajJApanI' bhASA kA artha - jisase artha (padArtha) kA prajJApana - prarUpaNa yA pratipAdana kiyA jAe, use 'prajJApanI bhASA' kahate haiN| ise prarUpaNIyA yA arthapratipAdinI bhI kaha sakate haiN| saptasUtrokta prajJApanI bhASA kisa-kisa prakAra kI aura satya kyoM ? - (1) sU. 832 meM nirUpita Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 gyArahavA~ bhASApada ] gAya Adi zabda jAtivAcaka haiM, jaise- gAya kahane se gojAti kA bodha hotA hai aura jAti meM strI, puruSa aura napuMsaka tInoM liMgoM vAle A jAte hai| isalie go Adi zabda triliMgI hote hue bhI isa prakAra eka liMga meM uccAraNa kI jAne vAlI bhASA padArtha kA kathana karane ke lie prayukta hone se prajJApanI hai tathA yaha yathArtha vastu kA kathana karane vAlI hone se satya hai, kyoMki zabda cAhe kisI bhI liMga kA ho, yadi vaha jAti vAcaka hai to deza, kAla aura prasaMga ke anusAra usa jAti ke antargata vaha tInoM liMgoM vAle artho kA bodhaka hotA hai| yaha bhASA na to parapIr3Ajanaka hai, na kisI ko dhokhA dene Adi ke uddezya se bolI jAtI haiN| isa kAraNa yaha prajJApanI bhASA nahIM kahI jA sakatI / (2) isI prakAra (sU. 833 meM prarUpita) zAlA, mAlA Adi strIvacana (strIvAcaka bhASA ), ghaTa, paTa Adi puruSavacana ( puruSavAcaka bhASA) tathA dhanaM vanaM Adi napuMsakavacana (napusakavAcaka bhASA) haiM, parantu ina zabdoM meM strItva, puruSatva yA napuMsatka ke lakSaNa ghaTita nahIM hote / jaise ki kahA hai - jisake bar3e- bar3e stana aura keza hoM, use strI samajhanA cAhie, jisake sabhI aMgoM meM roma hoM, use puruSa kahate haiM tathA jisameM strI aura puruSa donoM ke lakSaNa ghaTita na hoM, use napuMsaka jAnanA cAhie / strI Adi ke uparyukta lakSaNoM ke anusAra zAlA, mAlA Adi strIliMgavAcaka, ghaTa-paTa Adi puruSaliMgavAcaka aura dhanaM vanaM Adi napuMsakaliMgavAcaka zabdoM meM, inameM se strI Adi kA koI bhI lakSaNa ghaTita nahIM hotA / aisI sthiti meM kisI zabda ko strIliMga, kisI ko puruSaliMga aura kisI ko napusaMkaliMga kahanA kyA prajJApanI bhASA hai aura yaha satya hai ? mithyA nahIM ? bhagavAn ne isakA uttara hA~ meM diyA hai| kisI bhI zabda kA prayoga kiyA jAtA hai to vaha zabda pUrvokta strI, puruSa yA napusaMka ke lakSaNoM kA vAcaka nahIM hotA / vibhinna liMgoM vAle zabdoM ke liMgoM kI vyavasthA zabdAnuzAsana yA guru kI upadezaparamparA se hotI hai / isa prakAra zAbdika vyavahAra kI apekSA se yathArtha vastu kA pratipAdana karane ke kAraNa yaha bhASA prajJApanI hai| isakA prayoga na to kisI dUSita Azaya se kiyA jAtA hai aura na hI inase kisI ko pIr3A utpanna hotI hai / ata: isa prakAra kI prajJApanI bhASA satya hai, mithyA nhiiN| (3) sUtra 834 ke anusAra prazna kA Azaya yaha hai ki jisa bhASA se kisI strI yA kisI puruSa yA kisI napuMsaka ko AjJA dI jAe, aisI kramaza: strI- AjJApanI, puruSa - AjJApanI napuMsaka - AjJApanI bhASA kyA prajJApanI hai aura satya hai ? kyoMki prajJApanI bhASA hI satya hotI hai, jabaki yaha to AjJApanI bhASA hai, sirpha AjJA dene meM prayukta hotI hai| jise AjJA dI jAtI hai, vaha tadanusAra kiyA karegA hI, yaha nizcita nahIM hai / kadAcit na bhI kre| jaise- koI zrAvaka kisI zrAvikA se kahe - 'pratidina sAmAyika karo,' yA zrAvaka apane putra se kahe- 'yathAsamaya dharma kI ArAdhanA karo,' yA zrAvaka kisI napuMsaka se kahe - 'nau tattvoM kA cintana kiyA karo,' aisI AjJA dene para jise AjJA dI gaI hai, vaha yadi usa AjJAnusAra kriyA na kare to aisI sthiti meM AjJA dene vAle kI bhASA kyA prajJApanI aura satya kahalAegI ? bhagavAn kA uttara isa prakAra hai ki jo bhASA kisI strI, puruSa, yA napuMsaka ke lie AjJAtmaka hai, vaha AjJApanI bhASA prajJApanI hai, mRSA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki AjJApanI bhASA do prakAra kI hai - paralokabAdhinI aura paralokabAdhA - anutpaadk| inameM se jo bhASA svaparAnugrahabuddhi se, binA kisI zaThatA ke, kisI pAralaukika Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ prajJApanAsUtra phala kI siddhi ke lie athavA kisI viziSTa ihalaukika kAryasiddhi ke lie vineya strI, puruSa, napuMsaka janoM ke bolI jAtI hai, vaha bhASA paralokabAdhinI nahIM hotI, yahI sAdhuvarga ke lie prajJApanI bhASA hai aura satya hai: kintu isase bhinna prakAra kI jo bhASA hotI hai, vaha sva-para-saMkleza utpanna karatI hai, paralokabAdhinI hai, ataeva aprajJApanI hai aura mRSA hai| (4) sU. 835 ke prazna kA Azaya yaha hai ki yaha jo strIprajJApanI strI ke lakSaNa batalAne vAlI, puruSaprajJApanI puruSa ke lakSaNa batalAne vAlI tathA napuMsakaprajJApanI - napuMsaka ke lakSaNa batalAne vAlI bhASA hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai aura satya hai ? mRSA nahIM hai ? isakA tAtparya yaha hai ki 'khaTvA', 'ghaTaH' aura 'vanam' Adi kramazaH strIliMga, puliMga aura napuMsakaliMga ke zabda haiN| ye zabda vyavahArabala se anyatra bhI prayukta hote haiN| inameM se khaTvA (khATa) meM viziSTa stana aura keza Adi ke lakSaNa ghaTita nahIM hote, isI taraha 'ghaTa : ' zabda meM puruSa ke lakSaNa ghaTita nahIM hote aura na 'vanam' meM napuMsaka ke lakSaNa ghaTita hote haiM, phira bhI ina tInoM meM se strIliMgI zabda ' khaTvA' khaTvA padArtha kA vAcaka hotA hai, puliMgI zabda 'ghaTaH' ghaTa padArtha kA vAcaka hotA hai tathA napuMsakaliMgI 'vanam' zabda vana padArtha kA vAcaka hotA hai| aisI sthiti meM strI Adi ke lakSaNa na hone para bhI strIlakSaNa Adi kathana karane vAlI bhASA prajJApanI evaM satya hai yA nahI ? yaha saMzaya utpanna hotA hai / - bhagavAn kA uttara yaha hai ki jo bhASA - strIprajJApanI hai, puruSaprajJApanI hai yA napuMsakaprajJApanI hai, vaha bhASA prajJApanI hai, mRSA nahIM / isakA tAtparya yaha hai ki strI Adi ke lakSaNa do prakAra ke hote haiM - eka zAbdika vyavahAra ke anusAra, dUsare veda ke anusAra / zAbdika vyavahAra kI apekSA se kisI bhI liMga vAle zabda kA prayoga zabdAnuzAsana ke niyamAnusAra yA usa bhASA ke vyavahArAnusAra karanA prajJApanI bhASA hai aura vaha satya hai / isI prakAra veda (ramaNAbhilASA) ke anusAra pratipAdana karanA iSTa ho, taba strI Adi ke lakSaNAnusAra usa-usa liMga ke zabda kA prayoga karanA, vAstavika artha kA nirUpaNa karanA hai, aisI bhASA prajJApanI hotI hai, mRSA nahIM hotI / (5) sUtra 836 ke prazna kA Azaya yaha hai ki jo jAti (sAmAnya) ke artha meM strIvacana (strIliMga zabda) hai, jaise- sattA tathA jAti 'artha meM jo puruSavacana (pulliMga zabda) hai, jaise bhAvaH evaM jAti ke artha meM jo napuMsakavacana hai, jaise sAmAnyam, kyA yaha bhASA prajJApanI aura satya hai, mRSA nahIM hai ? isakA tAtparya yaha ki jAti kA artha yahA~ sAmAnya hai / sAmAnya kA na to liMga ke sAtha koI sambandha hai aura na hI saMkhyA (ekavacana, bahuvacana Adi) ke sAtha / anyatIrthikoM ne to vastuoM kA liMga aura saMkhyA ke sAtha sambandha svIkAra kiyA hai / ata: yadi kevala jAti meM ekavacana aura napuMsakaliMga saMgata ho to usameM triliMgatA saMbhava nahIM hai, kintu jAtivAcaka zabda tInoM liMgoM meM prayukta hote haiM, jaise sattA Adi / aisI sthiti meM zaMkA hotI hai ki isa prakAra kI jAtyAtmaka triliMgI bhASA prajJApanI evaM satya hai yA nahIM? bhagavAn kA uttara hai - jAtivAcaka jo strIvacana, puruSavacana aura napuMsakavacana hai, (jaise - sattA, bhAva: aura sAmAnyam), yaha bhASA prajJApanI hai, mRSA nahIM hai, kyoMki yahA~ jAti zabda sAmAnya kA vAcaka hai| vaha anyatIrthIya-parikalpita ekAntarUpa se eka, niravayava aura niSkiya nahIM hai, kyoMki aisA mAnanA pramANabAdhita hai| vastutaH vastu kA samAna pariNamana hI sAmAnya hai aura samAnapariNAma anekadharmAtmaka hotA hai / dharma paraspara bhI aura dharmI se bhI kathaMcit abhinna hote - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada ] [ 57 hai| ataeva jAti meM bhI triliMgatA sambhava hai| isa kAraNa yaha bhASA prajJApanI hai aura mRSA nahIM hai / (6) sUtra 837 meM prarUpita prazna kA Azaya isa prakAra hai ki jo bhASA jAti kI apekSA se strI- AjJApanI (strIAdezadAyinI) hotI hai, jaise ki 'yaha kSatriyANI aisA kare' tathA jo bhASA jAti kI apekSA se puruSaAjJApanI hotI hai, jaise ki - ' yaha kSatriya aisA kare,' isI prakAra jo bhASA napusaMka - AjJApanI (napuMsaka ko Adeza dene vAlI) hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? tAtparya yaha hai ki jisake dvArA kisI strI Adi ko koI AjJA dI jAe, vaha AjJApanI bhASA hai / kintu jise AjJA dI jAe, vaha usa AjJA ke anusAra kriyA-sampAdana kare hI, yaha nizcita nahIM hai| agara na kare to vaha AjJApanIbhASA aprajJApanI tathA mRSA kahI jAe yA nahIM ? isa zaMkA kA nivAraNa karate hue bhagavAn kahate haiM - hA~, gautama ! jAti kI apekSA se strI, puruSa, napuMsaka ko AjJAdAyinI AjJApanI bhASA prajJApanI hI hai aura vaha mRSA nahIM hai| isakA tAtparya yaha he ki paralokasambandhI bAdhA na pahu~cAne vAlI jo AjJApanI bhASA svaparAnugraha- buddhi se abhISTa kArya ko sampAdana karane meM samartha vinIta strI Adi vineya janoM kA AjJA dene ke lie bolI jAtI hai, jaise- 'he sAdhvI ! Aja zubhanakSatra hai, ataH amuka aMga kA yA zrutaskandha kA adhyayana karo / ' aisI AjJApanI bhASA prajJApanI hai, nirdoSa hai, satya hai, kintu jo bhASA AjJApanI to ho, kintu pUrvokta tathya se viparIta ho, arthAt svaparapIDAjanaka ho to vaha bhASA aprajJApanI hai aura mRSA hai / (7) sUtra 838 meM prarUpita prazna kA Azaya yaha hai ki jo bhASA jAti kI apekSA strIprajJApanI ho, arthAt - strI ke lakSaNa (svarUpa) kA pratipAdana karane vAlI ho, jaise ki- strI svabhAva se tuccha hotI hai, usameM gaurava kI bahulatA hotI hai, usakI indriyAM caMcala hotI haiM, vaha dhairya rakhane meM durbala hotI hai, tathA jo bhASA jAti kI apekSA se puruSaprajJApanI yAnI puruSa ke lakSaNa (svarUpa) kA nirUpaNa karane vAlI ho, yathA- puruSa svAbhAvika rUpa se gaMbhIra AzayavAlA, vipatti A par3ane para bhI kAyaratA dhAraNa na karane vAlA hotA hai tathA dhairya kA parityAga nahIM karatA ityAdi / isI prakAra jo bhASA jAti kI apekSA se napuMsaka ke svarUpa kA pratipAdana karane vAlI hotI hai, jaise- napuMsaka svabhAva se klIba hotA hai aura vaha moharUpI var3avAnala kI jvAlAoM se jalatA rahatA hai, ityAdi / tAtparya yaha hai ki yadyapi strI, puruSa aura napuMsaka jAti ke guNa nahIM hote hai jo Upara batA Ae haiM, tathApi kahIM kisI meM anyathA bhAva bhI dekhA jAtA hai| jaise koI strI bhI gaMbhIra AzayavAlI aura utkRSTa satvazAlinI hotI hai, isake viparIta koI puruSa bhI prakRti se tuccha, , capalendriya aura jarA-sI vipatti A par3ane para kAyaratA dhAraNa karate dekhe jAte haiM aura koI napuMsaka bhI kama mohavAlA aura sattvavAn hotA hai| ataeva yaha zaMkA upasthita hotI hai ki pUrvokta prakAra kI bhASA prajJApanI samajhI jAe yA mRSA samajhI jAe ? isake uttara meM bhagavAn kahate haiM ki jo strIprajJApanI yA napuMsakaprajJApanI bhASA hai, vaha prajJApanI arthAt satya bhASA hai, mRSA nhiiN| isakA tAtparya yaha hai ki jAtigata guNoM kA nirUpaNa bAhulya ko lekara kiyA jAtA hai, eka-eka vyakti kI apekSA se nhiiN| yahI kAraNa hai ki jaba kisI samagra 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 249 se 252 taka (kha) 'prajJApyate'rtho'nayeti prajJApanI, arthapratipAdanI, prarUpaNIyeti yAvat (ga) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 3. pR. 247 se 260 taka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [prajJApanAsUtra jAti ke guNoM kA nirUpaNa karanA hotA hai to nirmala buddhi vAle prarUpaNakartA prAyaH' zabda kA prayoga karate haiN| ve kahate haiM - 'prAyaH aisA samajhanA caahie|' jahA~ 'prAyaH' zabda kA prayoga nahIM hotA, vahA~ bhI use prasaMgavaza samajha lenA caahie| ataH kadAcit kahIM kisI vyakti meM jAti guNa se viparIta pAI jAe to bhI bahulatA ke kAraNa koI doSa na hone se vaha bhASA prajJApanI hai, mRSA nhiiN| abodha bAlaka-bAlikA tathA UMTa Adi kI anupayukta-aparipakva dazA kI bhASA 839. aha bhaMte ! maMdakumArae vA maMdakumAriyA vA jANai buyamANe ahamese buyAmi ahamese buyAmIti ? goyamA ! No iNaDhe samaTe, Na'NNattha snnnninno| [839 pra.] bhagavan ! aba prazra yaha hai ki kyA manda kumAra (abodha navajAta zizu) athavA manda kumArikA (abodha bAlikA) bolatI huI aisA jAnatI hai ki maiM bola rahI hU~ ? [839 u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai, sivAya saMjJI (avadhijJAnI, jAtismaraNa vivizaSTa paTu mana vAle) ke| 840. aha bhaMte ! maMdakumArae vA maMdakumAriyA vA jANai AhAramAhAremANe ahamese AhAramAhAremi ahamese AhAramAhAremi tti ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, Na'NNattha snnnninno| [840 pra.] bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA AhAra karatI huI jAnatI hai ki maiM isa AhAra ko karatI hU~? [840 u.] gautama ! saMjJI (avadhijJAnI Adi pUrvokta) ko chor3a kara yaha artha samartha nahIM hai| 841. aha bhaMte ! maMdakumArae vA maMdakumAriyA vA jANai ayaM me ammA-piyaro 2 ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, Na'NNattha saNNiNo / [841 pra.] bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA yaha jAnatI hai ki ye mere mAtA-pitA haiM ? [841 u.] gautama ! saMjJI (pUrvokta avadhijJAnI Adi) ko chor3akara yaha artha samartha nahIM hai / 842. aha bhaMte ! maMdakumArae vA maMdakumAriyA vA jANai ayaM me atirAule ayaM me atirAule tti? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, Na'NNattha snninno| [842 pra.] bhagavan ! manda kumAra athavA manda kumArikA kyA yaha jAnatI hai ki yaha mere svAmI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] (adhirAja) kA ghara (kula) hai ? ___ [842 u.] gautama ! sivAya saMjJI (pUrvokta avadhijJAnAdi saMjJAyukta) ke yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| 843. aha bhaMte ! maMdakumArae vA maMdakumAriyA vA jANai ayaM me bhaTTidArae ayaM me bhaTTidArae tti? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, Na'NNattha saNNiNo / [843 pra.] bhagavan ! kyA manda kumAra yA manda kumArikA yaha jAnatI hai ki yaha mere bhartA (svAmI) kA dAraka (putra) hai| [843 u.] gautama ! saMjJI ko chor3akara yaha artha samartha nahIM hai / 844. aha bhaMte ! uTTe goNe khare ghoDae ae elae jANai buyamANe ahamese buyAmi ahamese buyAmi ? goyamA ! No iNadve, Na'NNattha snnnninno| . [844 pra.] bhagavan ! isake prazcAt prazna hai ki UMTa, baila, gadhA, ghor3A, bakarA aura bher3a (inameM se pratyeka) kyA bolatA huA yaha jAnatA hai ki mai yaha bola rahA hU~ ? maiM yaha bola rahA hU~? [844 u.] gautama ! saMjJI (viziSTa jJAnavAn yA jAtismaraNajJAnI) ko chor3a kara yaha artha (anya kisI UMTa Adi ke lie) zakya nahIM hai / 845. aha bhaMte ! uTTe jAva elae jANai AhAremANe ahamese AhAremi ahamese AhAremi tti ? goyamA ! No iNaDhe samaTe, Na'NNastha snnnninno| [845 pra.] bhagavan ! (aba yaha batAe~ ki) uSTra se lekara yAvat elaka (bher3a) taka (inameM se pratyeka) AhAra karatA huA yaha jAnatA hai ki maiM yaha AhAra karatA hU~, mai yaha AhAra kara rahA hU~? [845 u.] gautama ! sivAya saMjJI ke, yaha artha samartha nahIM hai / 846. aha bhaMte ! uTTe goNe khare ghoDae ae elae jANai ayaM me ammA-piyaro 2 tti ? goyamA ! No iNaDhe samaThe, Na'NNastha saNNiNo / [846 pre.] bhagavan ! U~Ta, baila, gadhA, ghor3A, aja aura elaka (bher3a) kyA yaha jAnatA hai ki ye mere mAtA-pitA haiN| [846 u.] gautama ! sivAya saMjJI ke yaha artha samartha nahIM hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] [prajJApanAsUtra 847. aha bhaMte ! uTTe jAva elae jANai ayaM me atirAule 2 ? goyamA ! jAva Na'NNastha saNNiNo / [847 pra.] bhagavan ! U~Ta, baila, gadhA, ghor3A, bakarA aura bher3A (yA bher3a) kyA yaha jAnatA hai ki yaha mere svAmI kA ghara hai ? [847 u.] gautama ! saMjJI ko chor3a kara, yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| 848. aha bhaMte ! uTTe jAva elae jANai ayaM me bhaTTidArae 2? goyamA ! jAva Na'NNastha saNNiNo / [848 pra.] bhagavan U~Ta se (lekara) yAvat elaka (bher3a) taka (kA jIva) kyA yaha jAnatA hai ki yaha mere svAmI kA putra hai ? [848 u.] gautama ! sivAya saMjJI (pUrvokta viziSTa jJAnavAn) ke (anya ke lie) yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai ? vivecana - abodha bAlaka-bAlikA tathA U~Ta Adi anupayukta-aparipakva dazA kI bhASA kA nirNaya - prastuta dasa sUtroM (sU. 839 se 848 taka) meM se pAMca sUtra abodha kumAra-kumArikA se sambandhita haiM aura pAMca sUtra U~Ta Adi pazuoM se sambandhita haiN| paMcasUtrI kA niSkarSa - avadhijJAnI, jAtismaraNajJAnI yA viziSTakSayopazama vAle navajAta zizu (baccA yA baccI) ke sivAya anya koI bhI abodha zizu bolatA huA yaha nahIM jAnatA ki maiM yaha bola rahA hU~: vaha AhAra karatA huA bhI yaha nahIM jAnatA ki maiM yaha AhAra kara rahA hU~: vaha yaha jAnane meM bhI samartha nahIM hotA ki ye mere mAtA-pitA haiM : yaha mere svAmI kA ghara hai, athavA yaha mere svAmI kA putra hai| uSTra Adi se sambandhita paMcasUtrI kA niSkarSa - uSTrAdi ke sambandha meM bhI zAstrakAra ne pUrvokta paMcasUtrI jaisI bhASA kI punarAvRtti kI hai, isalie isa paMcasUtrI kA bhI niSkarSa yahI hai ki viziSTa jJAnavAn yA jAtismaraNajJAnI (saMjJI) ke sivAya kisI bhI U~Ta Adi ko ina yA aisI anya bAtoM kA bodha nahIM hotaa| vRttikAra ne uSTrAdi kI paMcasUtrI ke sambandha meM eka vizeSa bAta sUcita kI hai ki prastuta paMcasUtrI meM U~Ta Adi zaizavAsthA vAle hI samajhanA cAhie, paripakva vaya vAle nahIM: kyoMki paripakva avasthA vAle U~Ta Adi ko to ina bAtoM para parijJAna honA sambhava hai|' bhASA ke sandarbha meM hI yaha dazasUtrI : eka spaSTIkaraNa - isase pUrva sUtroM meM bhASAviSayaka nirUpaNa 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 210-211 (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 252 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [61 kiyA gayA thaa| ata: ina dasa sUtroM meM bhI parokSarUpa se bhASA se sambandhita kucha vizeSa bAtoM kI prarupaNA kI gaI hai| isa dasasUtrI para se phalita hotA hai ki bhASA do prakAra kI hotI hai - eka samyak prakAra se upayukta (upayoga vAle) saMyata kI bhASA aura dUsarI anupayukta (upayogazUnya) asaMyata jana kI bhASA / jo pUrvAparasambandha ko samajha kara evaM zrutajJAna ke dvArA arthoM kA vicAra karake bolatA hai, vaha samyak prakAra se upayukta kahalAtA hai| vaha jAnatA hai ki maiM yaha bola rahA hU~, kintu jo indriyoM kI apaTutA (avikAsa) ke kAraNa athavA bAta Adi ke viSama yA vikRta ho jAne se, caitanya kA vighAta ho jAne se vikSiptacittatA, unmAda, pAgalapana yA naze kI dazA meM pUrvAparasambandha nahIM jor3a sakatA, ataeva jaise-taise mAnasika kalpanA karake bolatA hai, vaha anupayukta kahalAtA hai| usa sthiti meM vaha yaha bhI nahIM jAnatA ki mai kyA bola rahA hU~? kyA khA rahA hU~? kauna mere mAtA-pitA haiM? mere svAmI kA ghara kaunasA hai ? tathA mere svAmI kA putra kaunasA hai ? ata: aisI anupayukta dazA (manda yA vikRta caitanyAvasthA) meM vaha jo kucha bhI bolatA hai, vaha bhASA satya nahIM hai, aisA zAstrakAra kA Azaya pratIta hotA hai| yahI bAta uSTrAdi ke sambandha meM samajhanI caahie|' 'manda kumAra, manda kumArikA' kI bhASA kI vyAkhyA - bAlaka Adi bhI bolate dekhe jAte haiM, parantu unakI bhASA, pUrvokta cAra bhedoM meM se kauna-sI hai: isI zaMkA ko lekara zrI gautama svAmI ke ye prazna haiN| manda kumAra kA artha - sarala Azaya vAlA, navajAta zizu yA abodha nanhA baccA, jisakA bodha (samajha) abhI paripakva nahIM hai, jo abhI tutalAtA huA bolatA hai, jise padArthoM kA bahuta hI kama jJAna hai| isI prakAra kI manda kumArikA bhI abodha zizu hai / isa prakAra ke abodha zizu ke sambandha meM prazna hai ki jaba vaha bhASAyogya pudgaloM ko grahaNa karake evaM unheM bhASA ke rUpa meM pariNata karake vacana rUpa meM utsarga karatA hai, taba kyA use mAlUma rahatA hai ki maiM yaha bola rahA hU~, yA maiM yaha khA rahA hU~, yA yaha mere mAtA-pitA haiM, athavA yaha mere svAmI kA ghara hai, yA mere svAmI kA putra hai? bhagavAn kahate haiM - sivAya saMjJI ke, aisA honA zakya nahIM hai / yadyapi vaha abodha zizu bhASA aura mana kI paryApti se paryApta hai, phira bhI usakA mana abhI apaTu (avikasita) hai| mana apaTutA ke kAraNa usakA kSayopazama bhI manda hotA hai| zrutajJAnAvaraNakarma kA kSayopazama prAya: manorupa karaNa kI paTutA ke Azraya se utpanna hotA hai, yahI zAstrasammata evaM lokapratyakSa hai| saMjJI kI vyAkhyA - yahA~ saMjJI zabda kA artha samanaska abhipreta nahIM hai, kintu saMjJA se yukta hai| saMjJA kA artha hai - avadhijJAna, jAtismaraNajJAna yA mana kI viziSTa paTutA / jo zizu yA jo uSTrAdi zaizavAsthA meM hote hue bhI isa prakAra kI viziSTa saMjJA se yukta (saMjJI) hote haiM, ve to ina bAtoM ko jAnate haiN| ekavacanAdi tathA strIvacanAdi se yukta bhASA kI prajJApanitA kA nirNaya 849. aha bhaMte ! maNusse mahise Ase hatthI sIhe vagghe vage dIvie acche taracche parassare rAsabhe 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 252-253 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 252-253 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ prajJApanAsUtra siyAle virAle suNae kolasuNae kokkaMtie sasae cittae cillalae je yAva'NNe tahappagArA savvA sA egavayU ? haMsA goyamA ! maNusse jAva cillalae je yAva'NNe tahappagArA savvA sA egavayU / [849 pra.] bhagavan ! manuSya, mahiSa (bhaiMsA), azva, hAthI, siMha, vyAghra, vRka (bher3iyA), dvIpika (dIpar3A), RkSa (rIcha bhAlU), tarakSa, pArAzara (geMDA), rAsabha (gadhA), siyAra, viDAla (bilAva), zunaka, (kuttA-zvAna), kolazunaka (zikArI kuttA), kokantikI (lomar3I), zazaka (kharagoza), cItA (citraka) aura cillalaka (vanya hiMstra pazu), ye aura isI prakAra ke jo (jitaneM) bhI anya jIva haiM, kyA ve saba ekavacana haiM ? [849 u.] hA~ gautama ! manuSya se lekara cillalaka taka tathA ye aura anya jitane bhI isI prakAra ke prANI haiM, ve saba ekavacana haiN| . 850. aha bhaMte ! maNussA jAva cillalagA je yAva'NNe tahappagAgA savvA sA bahuvayU ? haMtA goyamA ! maNussA jAva cillalagA savvA sA bhuvyuu| [850 pra.] bhagavan ! manuSyoM (bahuta-se manuSya) se lekara bahuta cillalaka tathA ye aura isI prakAra ke jo anya prANI haiM, ve saba kyA bahuvacana haiM ? [850 u.] hA~ gautama ! manuSyoM (bahuta se manuSya) se lekara bahuta cillalaka taka tathA anya isI prakAra ke prANI, ye saba bahuvacana haiN| 851. aha bhaMte ! maNussI mahisI valavA hatthiNiyA sIhI vagghI vagI dIviyA acchI taracchI parassarI siyAlI virAlI suNiyA kolasuNiyA kokkaMtiyA sasiyA cittiyA cillaliyA jA yAva'NNA tahappagArA savvA sA itthivayU ? haMtA goyamA ! maNussI jAva cillaliyA jA yAva'NNA tahappagArA savvA sA itthivayU / [851 pra.] bhagavan ! mAnuSI (strI), mahiSI (bhaiMsa), vaDavA (ghor3I), hastinI (hathinI), siMhI (siMhanI), vyAghrI, vRkI (bher3inI), dvIpinI, rIMchanI, tarakSI, parAzarA (gaiMDI), rAsabhI (gadhI), zRgAlI (siyAranI), ballI, kuttI (kutiyA), zikArI kuttI, kokantikA (lomar3I), zazakI (kharagozI), citrakI (cittI), cillalikA, ye aura anya isI prakAra ke (strIjAti viziSTa) jo bhI (jIva) haiM, kyA ve saba strIvacana haiM ? [851 u.] hA~, gautama ! mAnuSI se (lekara) yAvat cillalikA, ye aura anya isI prakAra ke jo bhI (jIva) haiM, ve saba strIvacana haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada [63 852. aha bhaMte ! maNusse jAva cillalae je yAva'nne tahappagArA savvA sA pumavayU ? haMtA goyamA ! maNusse mahise Ase hatthI sIhe vagghe vage dIvie acche taracche parassare siyAle virAle suNae kolasuNae kokkaMtie sasae cittae cillalae je yAva'NNe tahappagArA savvA sA pumvyuu| [852 pra.] bhagavan ! manuSya se lekara yAvat cillalaka taka tathA jo anya bhI isI prakAra ke prANI (nara jIva) haiM, kyA ve saba puruSavacana (pulliMga) haiM ? [852 u.] hA~, gautama ! manuSya, mahiSa, (bhaiMsA), azva, hAthI, siMha, vyAghra, bher3iyA, dIpar3A rIcha tarakSa, pArAzara (gaiMDA), siyAra, viDAla, (bilAva), kuttA, zikArIkuttA, kokantika, (lomar3A), zazaka (kharagoza), cItA aura cillalaka tathA ye aura isI prakAra ke anya jo bhI prANI haiM, ve saba puruSavacana (pulliMga) haiN| 853. aha bhaMte ! kaMsaM kaMsoyaM parimaMDala selaM thUbhaM jAlaM thAlaM tAraM rUvaM acchi pavvaM kuMDaM paumaM duddhaM dahiyaM NavaNIyaM AsaNaM sayaNaM bhavaNaM vimANaM chattaM cAmaraM bhiMgAraM aMgaNaM niraMgaNaM AbharaNaM rayaNaM je yAva'NNe tahappagArA savvaM taM NapuMsagavayU ? haMtA goyamA ! kaMsaM jAva rayaNaM je yAva'NNe tahappagArA savvaM taM nnpuNsgvyuu| [853 pra.] bhagavan ! kAMsya (kAMsA), kaMsoka (kasola), parimaNDala, zaila, stUpa, jAla, sthAla, tAra, rUpa, akSi, (netra), parva (pora), kuNDa, padma, dugdha (dUdha), dadhi (dahI), navanIta (makkhana), Asana, zayana, bhavana, vimAna, chatra, cAmara, zRMgAra, aMgana (AMgana), niraMgana (niraMjana), AbharaNa (AbhUSaNa) aura ratna, ye aura isI prakAra ke anya jitane bhI (zabda) haiM, ve saba kyA (saMskRta-prAkRta bhASAnusAra) napuMsakavacana (napuMsakaliMga) [853 u.] hA~, gautama ! kAMsya se lekara ratna taka (tathA) isI prakAra ke anya jitane bhI (zabda) haiM, ve saba napuMsakavacana haiN| 854. aha bhaMte ! puDhavIti itthIvayU Au tti pumavayU, dhaNNe tti NapuMsagavayU, paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? / ___ haMtA goyamA ! puDhavI tti itthivayU Au tti pumavayU, dhaNNe tti NapuMsagavayU paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosaa| [854 pra.] bhagavan ! pRthvI yaha (zabda) strIvacana (strIliMga) hai, Au (pAnI) yaha (zabda) puruSavacana (pulliMga) hai aura dhAnya, yaha (zabda) napuMsakavacana (napuMsakaliMga) hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] / prajJApanAsUtra [854 u.] hA~ gautama ! pRthvI, yaha (zabda) strIvacana hai, ap (pAnI) yaha (prAkRta meM) puruSavacana hai aura dhAnya, yaha (zabda) napuMsakavacana hai| yaha bhASA prajJApanI hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai| 855. aha bhaMte ! puDhavIti itthIANamaNI Au tti pumaANamaNI dhaNNe tti napuMsagANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! puDhavIti itthiANamaNI, Au tti pumaANamaNI, dhaNNe tti NapuMsagaANamaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / [855 pra.] bhagavan ! pRthvI, yaha (bhASA) strI-AjJApanI hai, apa yaha (bhASA) puruSaAjJApanI hai aura dhAnya, yaha (bhASA) napuMsaka-AjJApanI hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [855 u.] hA~, gautama ! pRthvI, yaha (jo) strI-AjJApanI (bhASA) hai, ap, yaha (jo) puruSaAjJApanI (bhASA) hai aura dhAnya, yaha (jo) napuMsaka-AjJApanI (bhASA) hai, yaha bhASA prajJApanI hai; yaha bhASA mRSA nahIM hai| 856. aha bhaMte ! puDhavIti itthipaNNavaNI Au tti pumapaNNavaNI dhaNNe tti NapuMsagapaNNavaNI ArAhaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ?' haMtA goyamA ! puDhavIti itthipaNNavaNI Au tti pumapaNNavaNI dhaNNe tti NapuMsagapaNNavaNI ArAhaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosaa| _[856 pra.] bhagavan ! pRthvI, yaha (jo) strI-prajJApanI hai, (bhASA) hai, ap, yaha puruSaprajJApanI (bhASA) hai aura dhAnya, yaha (jo) napuMsaka-prajJApanI hai (bhASA) hai, kyA yaha bhASA ArAdhanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai? [856 u.] hA~, gautama ! pRthvI, yaha (jo) strI-prajJApanI (bhASA) hai, ap, yaha (jo) puruSa-prajJApanI (bhASA) hai aura dhAnya, yaha (jo) napuMsaka-prajJApanI (bhASA) hai, yaha bhASA ArAdhanI hai| yaha bhASA mRSA nahIM 857. iccevaM bhaMte ! itthivayaNaM vA pumavayaNaM vA NapuMsagavayaNaM vA vayamANe paNNavaNI NaM esA bhAsA? Na esA bhAsA mosA ? ___haMtA goyamA ! itthivayaNaM vA pumavayaNaM vA NapuMsagavayaNaM vA vayamANe paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosaa| __ [857 pra.] bhagavan ! isI prakAra strIvacana yA puruSavacana athavA napuMsakavacana bolate hue (vyakti kI) 1. granthAgram 4000 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [65 kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? [857 u.] gautama! strIvacana, puruSavacana, athavA napuMsakavacana bolate hue (vyakti kI) yaha bhASA prajJApanI hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai| vivecana - ekavacanAdi tathA strIvacanAdi viziSTa bhASA kI prajJApanitA kA nirNaya - prastuta nau sUtroM (sU. 849 se 857 taka) meM prajJApanI bhASA ke viSaya meM vacana, liMga, AjJApana, prajJApana Adi kI apekSA se nirNayAtmaka vicAra prastuta kiyA gayA hai| prastuta nau sUtrokta praznottaroM kI vyAkhyA - (1) sU. 849 meM prarUpita prazna kA Azaya yaha hai ki manuSya se cillalaka taka ke tathA isI prakAra ke anya zabda ekatvavAcaka hone se kyA ekavacana haiM ? arthAtisa prakAra kI bhASA kyA ekatvapratipAdikA bhASA hai ? tAtparya yaha hai ki - vastu dharmadharmisamudAyAtmaka hotI hai, aura pratyeka vastu meM ananta dharma pAe jAte haiN| manuSya' kahane se dharmadharmisamudAyAtmaka sakala (akhaNDa), paripUrNa vastu kI pratIti hotI hai, aisA hI vyavahAra bhI dekhA jAtA hai, kintu eka padArtha ke lie ekavacana kA aura bahuta-se padArthoM ke lie bahuvacana kA prayoga hotA hai| isa dRSTi se gahA~ 'manuSya,' isa prakAra kA ekavacana kA prayoga kiyA gayA hai, jabaki ekatvaviziSTa manuSya se manuSyagata aneka dharmoM kA bodha hotA hai| loka meM to ekavacana ke dvArA vyavahAra hotA hai| aisI sthiti meM kyA manuSya Adi ke lie ekatvapratipAdikA bhASA ke rUpa meM ekavacanAnta prayoga samIcIna hai ? bhagavAn kA uttara hai - manuSya se lekara cillalaka taka tathA isI prakAra ke anya jitane bhI zabda haiM, vaha saba ekatvavAcaka bhASA hai| tAtparya yaha hai ki zabdoM kI pravRtti vivakSA ke adhIna hai aura vivakSA vaktA ke vibhinna prayojanoM ke anusAra kabhI aura kahIM eka prakAra kI hotI hai, to kabhI aura kahIM usase bhinna prakAra kI, ata: vivakSAM aniyata hotI hai| udAharaNArtha - kisI eka hI vyakti ko usakA putra pitA ke rUpa meM vivakSita karatA hai, taba vaha vyakti pitA kahalAtA hai tathA vahI putra use apane adhyApaka ke rUpa meM vivakSita karatA hai, taba vahI vyakti upAdhyAya' kahalAne lagatA hai| isI prakAra yahA~ bhI jaba dharmoM ko gauNa karake dharmoM kI pradhAnarUpa se vivakSA kI jAtI hai taba dharmoM hone se ekavacana kA hI prayoga hotA hai| usa samaya samasta dharma dharmoM ke antargata ho jAte haiN| isa kAraNa sampUrNa vastu kI pratIti ho jAtI hai| kintu jaba dharmo (manuSya) kI gauNarUpa meM vivakSA kI jAtI hai aura dharmo kI pradhAnarUpa se vivakSA kI jAtI hai, taba dharma bahuta hone ke kAraNa dharmo eka hone para bhI bahuvacana kA prayoga hotA hai| niSkarSa yaha hai ki jaba dharmoM se dharmoM ko abhinna mAna kara ekatva kI vivakSA kI jAtI hai taba ekavacana kA prayoga hotA hai aura jaba dharmoM ko gauNa karake aneka dharmoM kI pradhAnatA se vivakSA kI jAtI hai taba bahuvacana kA prayoga hotA hai| yahA~ bhI anantadharmAtmaka vastu manuSya Adi bhI dharmo ke eka hone se ekavacana dvArA pratipAdita kI jA sakatI hai| isalie yaha bhASA ekatvazpratipAdikA hai| (2) sUtra 840 meM prarUpita prazna kA Azaya yaha hai ki 'manuSyA:' se 'cillalakAH' taka tathA isI prakAra ke anya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [prajJApanAsUtra bahuvacanAnta jo zabda haiM, vaha saba kyA bahutvapratipAdaka vANI hai ? isakA tAtparya yaha hai ki manuSya Adi pUrvokta zabda jAtivAcaka hai aura jAti kA artha hai - sAmAnya / sAmanya ke lie kahA jAtA hai ki vaha eka hotA hai tathA nitya, niravayava, akriya aura sarvavyApI hotA hai| aisI sthiti meM ye jAtivAcaka zabda bahuvacanAnta kaise ho sakate haiM ? jabaki ina zabdoM kA prayoga bahuvacana meM dekhA gayA hai| yahI isa pRcchA kA kAraNa hai| bhagavAn ke uttara kA Azaya yaha hai ki 'manuSyAH' se lekara 'cillalakAH' taka jo bahuvacanAnta zabda hai, vaha saba bahutvapratipAdikA vANI hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi pUrvokta manuSyAH' Adi zabda jAtivAcaka haiM, tathApi jAti sadRza pariNAmarUpa hotI hai aura sadRza pariNAma visadRza pariNAma kA avinAbhAvI hotA hai: arthAt sAmAnyapariNAma aura asamAnapariNAma yA sadRzatA aura visadRzatA sAtha-sAtha hI rahate haiM aura donoM meM kathaMcit abheda bhI hai| ataH jaba asamAnapariNAma se yukta samAnapariNAma kI pradhAnatA se vivakSA kI jAtI hai aura asamAnapariNAma pratyeka vyakti (vizeSa) meM bhinna-bhinna hotA hai: ataeva jaba usakA kathana kiyA jAtA hai, taba bahuvacana-prayoga saMgata hI hai, jaise - 'ghaTAH' ityAdi bahuvacana ke smaan| jaba kevala eka hI samAnapariNAma kI pradhAnatA se vivakSA kI jAtI hai, aura asamAnapariNAma ko gauNa kara diyA jAtA hai, taba sarvatra samAnapariNAma eka hI hotA hai, ataeva usake pratipAdana karane meM ekavacana kA prayoga bhI saMgata hai, jaise - 'sarva ghaTa pRthubunodarAkAra (moTA aura gola peTa ke AkAra kA) hotA hai|' yahA~ 'manuSyAH' ityAdi zabdaprayogoM meM asamAnapariNAma se yukta samAnapariNAma kI hI pradhAnatA se vivakSA kI gaI hai aura asamAnapariNAma aneka hotA hai| isa kAraNa yahA~ bahavacana kA prayoga ucita hai| (3) satra 851 meM prarUpita prazra kA Azaya yaha hai ki se lekara cillalikA' taka tathA isI prakAra ke anya 'A' evaM 'I' anta vAle jitane bhI zabda haiM. kyA ve saba strIvacana hai ? arthAt - yaha saba kyA strItva kI pratipAdikA bhASA hai ? isa pRcchA kA tAtparya yaha hai ki yahA~ sarva vastu triliMgI hai| jaise - yaha (ayaM) matarUpa:' (miTTI ke rUpa meM pariNata) hai. yahA~ palliMga hai, (iyaM) mRtpariNati ghaTAkAra pariNati hai' yahA~ strIliMga hai, aura '(idaM) vastu' hai, yahA~ napuMsakaliMga hai| isa prakAra yahA~ eka hI vAcya ko tInoM liMgoM ke pratipAdaka vacanoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| aisI sthiti meM kevala eka strIliMga mAtra kA pratipAdaka zabda tInoM liMgoM ke dvArA pratipAdya vastu kA yathArtharUpa meM vAcaka kaise ho sakatA hai ? 'narasiMha' zabada meM kevala 'nara' zabda yA kevala 'siMha' zabda donoM, - nara evaM siMha - kA vAcaka nahIM ho sakatA, kintu lokavyavahAra meM strIliMga zabda apane-apane vAcya ke vAcaka dekhe jAte haiN| ata: prazna hotA hai ki kyA isa prakAra ke sabhI vacana strItva ke pratipAdaka hote haiM ? bhagavAn kA uttara 'hA~' meM hai| mAnuSI se lekara cillikA taka tathA isI prakAra ke anya 'A' 'I' anta vAle zabda strIvacana haiM, arthAt - strIliMgaviziSTa artha ke pratipAdaka haiN| isakA bhAvArtha isa prakAra hai - yadyapi vastu aneka dharmAtmaka hotI hai, tathApi zabdazAstra kA nyAya yaha hai ki jisa dharma se viziSTa vastu kA pratipAdana karanA iSTa hotA hai, use mukhya karake usI dharma se viziSTa dharmoM kA pratipAdana kiyA jAtA hai, usake sivAya zeSa jo bhI dharma hote haiM, unheM gauNa karake avivakSita kara diyA jAtA hai| jaise - kisI puruSa meM puruSatva bhI hai, zAstrajJatA bhI hai, dAtRtva, bhoktRtva, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada ] [ 67 janakatva tathA adhyApakatva bhI hai, phira bhI jaba usakA putra use AtA dekhatA hai to kahatA hai- pitAjI A rahe hai : usakA ziSya kahatA hai upAdhyAya A rahe hai: vaise hI yahA~ bhI mAnuSI Adi sabhI zabda yadyapi triliMgAtmaka haiM, tathApi yoni, mRdutA, asthiratA, palatA Adi (strItva ) kI pradhAnatA se vivakSA karake, usase viziSTa dharmoM ko pradhAna karake jaba ( mAnuSI Adi) dharmo kA pratipAdana kiyA jAtA hai, taba mAnuSI Adi bhASA strIvAk - arthAt - strItva - pratipAdikA bhASA kahalAtI hai| (4-5) sUtra 852 evaM 853 meM prarUpita praznoM ke kAraNa bhI pUrvavat samajhanA cAhie ki - (4) manuSya se lekara cillalaka taka zabda tathA isI prakAra ke anya zabda kyA pRruSavAk haiM - arthAt kyA yaha saba pulliMgapratipAdaka bhASA hai ? tathA (5) kAMsya se lekara ratna ka ke zabda tathA isI prakAra ke anya zabda kyA napuMsakavacana haiM, arthAt - kyA yaha saba napuMsakaliMga pratipAdaka bhASA hai ? inake uttara kA bhI Azaya pUrvavat hI samajhanA caahie| niSkarSa yaha hai ki yadyapi manuSya Adi zabda tathA kAMsyAdi zabda triliMgAtmaka haiM, phira bhI pradhAnarUpa se puMstva dharma athavA napuMsakatva dharma kI vivakSA ke kAraNa inheM kramazaH pulliMga (puruSavacana) tathA napuMsakaliMga (napuMsakavacana) kahA jAtA hai| (6) sUtra 854 praznottara kA niSkarSa yaha hai ki 'pRthvI' yaha strIvAk (strIliMga viziSTa artha kI pratipAdikA bhASA) hai, 'ap' zabda puMvAk (pulliMgaviziSTa artha kI pratipAdikA bhASA) hai tathA 'dhAnyaM' zabda napuMsakavAk (napuMsakaligaviziSTa artha kI pratipAdikA bhASA) hai, yaha bhASA prajJApanI arthAt satya hai, mRSA nahIM hai, kyoMki yaha satya artha kA pratipAdana karatI hai| yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhie ki 'AU' (ap= jala) zabda prAkRta bhASA ke vyAkaraNAnusAra pulliMga hai, saMskRta bhASA ke anusAra to vaha strIliMga hI hai / (7) sU. 855 meM prarUpita prazna kA Azaya hai ki 'pRthvI' kuru, pRthvImAnaya' (pRthvI ko banAo, pRthvI lAo), isa prakAra jo strI (strIliMga kI) AjJApanI bhASA hai: ApaH Anaya (pAnI lAo), isa prakAra jo puruSa ( pulliMga kI ) AjJApanI bhASA hai tathA dhAnyaM Anaya ( dhAnya lAo) isa prakAra kI jo napuMsaka (napuMsakaliMga kI) ajJApanI bhASA hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? mRSA nahIM hai ? bhagavAn ne isakA svIkRtisUcaka uttara diyA hai, jisakA Azaya yaha hai ki pUrvokta tInoM sthAnoM para kramazaH strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga kI hI vivakSA hone se, anya dharmoM ko gauNa karake, unhIM se viziSTa pRthvI, ap evaM dhAnyarUpa dharmoM kA yaha bhASA pratipAdana karatI hai / (8) sU. 856 meM prarUpita prazna kA Azaya yaha hai ki 'pRthvI' isa prakAra kI strI prajJApanI (strItvasvarUpa kI prarUpaNI), 'Apa' isa prakAra kI puruSaprajJApanI (puMstvasvarUpa- prarUpaNI) tathA 'dhAnyaM' isa prakAra kI napuMsakaprajJApanI (napuMsakatvarupa - prarupaNI) bhASA kyA ArAdhanI (muktimArga kI avirodhinI) bhASA hai| yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? arthAt - isa prakAra kahane vAle sAdhaka ko mithyAbhASaNa kA prasaMga to nahIM hotA ? bhagavAn ne isake uttara meM kahA ki yaha bhASA ArAdhanI (mokSamArga ke ArAdhana ke yogya) bhASA hai, yaha mRSA nahIM hai: kyoMki yaha bhASA zAbdika vyavahAra kI apekSA se yathArtha vastusvarUpa kA pratipAdana karane vAlI hai| (9) sU. 857 meM prarUpita prazna samuccayarUpa se atidezAtmaka hai| usakA Azaya yaha hai ki pUrvokta prakAra se anya bhI strIliMga pratipAdaka ko strIvacana, pulliMgapratipAdaka ko puruSavacana tathA napuMsakaliMga - pratipAdaka ko napusaMkavacana - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] [prajJApanAsUtra ke rUpa meM kahe jAne para kyA vaktA kI vaha bhASA prajJApanI (satya) hai, mRSA nahIM hai ? bhagavAna isakA uttara bhI svIkRtisUcaka dete haiN| jisakA Azaya hai ki yaha prajJApanI hai, zAbdika (zabdAnuzAsana ke) vyavahAra ke anusAra isameM koI doSa nahIM hai| doSa to tabhI hotA hai, jaba vastasvarUpa kacha aura kathana anya rUpa meM kiyA jaaye| jisa vastu kA jaisA vastusvarUpa hai, use vaisA hI kahA jAe to usameM kyA doSa hai ?? vividha dRSTiyoM se bhASA kA sarvAMgINa svarUpa 858. bhAsA NaM bhaMte ! kimAdIyA kiMpahavA kiMsaMThiyA kiMpajjavasiyA ? goyamA ! bhAsA NaM jIvAdIyA sarIrapahavA vajasaMThiyA logaMtapajjavasiyA pnnnnttaa| [858 pra.] bhagavan ! bhASA kI Adi (mUla kAraNa) kyA hai ? (kahA~ se hai?) (bhASA kA) prabhava (utpatti) - sthAna kyA hai ? (bhASA) kA AkAra kaisA hai ? bhASA kA paryavasAna (anta) kahA~ hotA hai ? [858 u.] gautama ! bhASA kI Adi (mUla kAraNa) jIva hai| (usakA) prabhava (utpAda-sthAna) zarIra hai| (bhASA) vajra ke AkAra kI haiN| loka ke anta meM usakA paryavasAna (anta) hotA hai, aisA kahA gayA hai| 859. bhAsA kao ya pahavati ? katihiM ca samaehiM bhAsatI bhAsaM ? / bhAsA katippagArA ? kati vA bhAsA aNumayAo ? // 192 // sarIrappahavA bhAsA, dohi ya samaehiM bhAsatI bhaasN| bhAsA cauppagArA, doNNi ya bhAsA aNumayAo // 193 // [859-praznAtmaka gAthArtha] bhASA kahA~ se udbhUta hotI hai? bhASA kitane samayoM meM bolI jAtI hai ? bhASA kitane prakAra kI hai ? aura kitanI bhASAe~ anumata haiM ? // 192 // [859-uttarAtmaka gAthArtha] bhASA kA udbhava (utpatti) zarIra se hotA hai| bhASA do samayoM meM bolI jAtI hai| bhASA cAra prakAra kI hai, unameM se do bhASAe~ (bhagavAn dvArA bolane ke lie) anumata haiM // 193 / / vivecana - vividha dRSTiyoM se bhASA kA sarvAgINa svarUpa - prastuta do sUtroM meM bhASA ke Adi kAraNa, utpattisthAna, AkAra, anta, bolane ke samaya, prakAra, anumatiyogya prakAra Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bhASA kA maulika kAraNa - bhASA ke upAdAna kAraNa ke atirikta usakA (Adi) mUla kAraNa kyA hai ? yaha prathama prazna hai| uttara yaha hai ki avabodhabIja bhASA kA mUlakAraNa jIva hai, kyoMki jIva ke tathAvidha 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 245-255 (kha) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA, bhA. 3, pR. 280 se 293 taka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [69 uccAraNAdi prayatna ki binA avabodhabIja bhASA kI utpatti honA sambhava nahIM hai| AcArya bhadrabAhusvAmI ne kahA hai - audArika, vaikriya aura AhAraka, ina tInoM zarIroM meM jIva se sambaddha jIva-(Atma) pradeza hote haiM, jinase jIva bhASA dravyoM ko grahaNa karatA hai| tatpazcAt grahaNakartA (vaha bhASaka jIva) usa bhASA ko bolatA hai arthAt gRhIta bhASAdravyoM kA tyAga karatA hai| bhASA kA prabhava - utpatti kahA~ se ? - isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki bhASA zarIra-prabhavA hai arthAt audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra se bhASA kI utpatti hotI hai, kyoMki ina tInoM meM se kisI eka zarIra ke sAmarthya se bhASAdravya kA nirgama hotA hai| - bhASA kA saMsthAna - AkAra - bhASA vajrasaMsthitA batAI gaI hai, jisakA tAtparya yaha ki bhASA kA AkAra vajrasadRza hotA hai: kyoMki jIva ke viziSTa prayatna dvArA ni:sRSTa (nikale hue) bhASA ke dravya sampUrNa loka meM vyApta ho jAte haiM aura loka vajra ke AkAra kA hai| ataeva bhASA kI vajrAkRti kahI gaI hai| bhASA kA paryavasAna kahA~ ? - bhASA kA anta lokAnta (loka ke sire) meM hotA hai| arthAt jahA~ loka kA anta hai vahIM bhASA kA anta hai: kyoMki lokAnta se Age gatisahAyaka dharmAstikAya kA abhAva hone se bhASAdravyoM kA gamana asambhava hai: aisA maine evaM zeSa tIrthakaroM ne prarUpita kiyA hai| bhASA kA udbhava kisa yoga se ? - yahA~ prathama gAthA meM prazna kiyA gayA hai ki bhASA kA udbhava (utpatti) kisa yoga se hotA hai ? kAyayoga se, vacanayoga se yA manoyoga se ? uttara meM - pUrvavat 'sarIrappahavA (zarIraprabhavA)' kahA gayA hai, kintu vRttikAra isakA artha karate haiM - kAyayogaprabhavAH kyoMki prathama kAyayoga se bhASA ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake, unheM bhASArUpa meM pariNata karake phira vacanayoga se unheM nikAlatA - uccAraNa karatA hai| isa kAraNa bhASA ko kAyayogaprabhavA' kahanA ucita hai| AcArya bhadrabAhusvAmI kahate haiM-jIva kAyikayoga se (bhASA yogya pudgaloM ko) grahaNa karatA hai tathA vAcikayoga se (unheM) nikAlatA hai| bhASA kA bhASaNakAla - jIva do samayoM meM bhASA bolatA hai, kyoMki vaha eka samaya meM bhASA yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura dUsare samaya meM unheM bhASArUpa meM pariNata karake chor3atA (nikAlatA) hai|| bhASA ke prakAra - isase pUrva bhASA ke cAra prakAra svarUpasahita batAe jA cuke haiM - satyA, mRSA (asatyA), satyAmRSA (mizra) aura asatyAmRSA (vyavahAra) bhaassaa| 1. 'tivihaMmi sarIraMmi, jIvapaesA havaMti jIvassa / jehiM u geNhai gahaNaM, to bhAsai bhAsao bhAsaM // ' -prajJApanA. malaya vRtti, patrAMka 256 meM uddhata 2. 'giNhai ya kAieNaM, nisarai taha vAieNa jogeNaM / ' -prajJApanA. ma. vR. patrAMka 257 meM uddhRta Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] . [prajJApanAsUtra anumata bhASAe~ - bhagavAn dvArA do prakAra kI bhASA bolane kI anumati sAdhuvarga ko dI gaI hai - satyAbhASA aura asatyAmRSA (vyavahAra) bhaassaa| isakA phalitArtha yaha huA ki bhagavAn ne mizra (satyAmRSA) bhASA aura mRSA (asatya) bhASA bolane kI anujJA nahIM dI hai, kyoMki ye donoM bhASAe~ yathArtha vastusvarUpa kA pratipAdana nahIM karatIM, ataeva ye mokSa kI virodhanI haiN| paryAptikA-aparyAptikA bhASA aura inake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA 860. kativihA NaM bhaMte ! bhAsA paNNattA ? goyamA ! duvihA bhAsA pnnnnttaa| taM jahA - pajjattiyA ya apajjattiyA y| [860 pra.] bhagavan ! bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [860 u.] gautama ! bhASA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - paryAptikA aura aparyAptikA / 861. pajjattiyA NaM bhaMte ! bhAsA kativihA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - saccA ya mosA y| [861 pra.] bhagavan ! paryAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [861 u.] gautama ! paryAptikA bhASA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - satyA aura mRSA / 862. saccA NaM bhaMte ! bhAsA pajjattiyA kativihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA / taM jahA - jaNavayasaccA 1 sammatasaccA 2 ThavaNAsaccA 3 NAmasaccA 4 rUvasaccA 5 paDuccasaccA 6 vavahArasaccA 7 bhAvasaccA 8 jogasaccA 9 ovammasaccA 10 / jaNavaya 1 sammata 2 ThavaNA 3 NAme 4 rUve 5 paDuccasacce 6 y| vavahAra 7 bhAva 8 joge 9 dasame ovammasacce 10 ya // 194 // [862 pra.] bhagavan ! satyA-paryAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [862 u.] gautama ! dasa prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - (1) janapadasatyA, (2) sammatasatyA, (3) sthApanAsatyA, (4) nAmasatyA, (5) rUpasatyA, (6) pratItyasatyA (7) vyavahArasatyA, (8) bhAvasatyA. (9) yogasatyA aura (10) aupamyasatyA / [saMgrahaNIgAthArtha -] (dasa prakAra ke satya) - (1)janapadasatya, (2) sammatasatya, (3) sthApanAsatya, 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 256, 257 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [71 (4) nAmasatya, (5) rUpasatya, (6) pratItyasatya, (7) vyavahArasatya, (8) bhAvasatya, (9) yogasatya aura (10) dasavA~ aupamyasatya / // 194 / / 863. mosA NaM bhaMte ! bhAsA pajjattiyA kativihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA / taM jahA - kohaNissiyA 1 mANaNissiyA 2 mAyANissiyA 3 lobhaNissiyA 4 pejjaNissiyA 5 dosaNissiyA 6 hAsaNissiyA 7 bhayaNissiyA 8 akkhAiyANissiyA 9 uvaghAyaNissiyA 10 / kohe 1 mANe 2 mAyA 3 lobhe 4 pejje 5 taheva dose 6 ya / hAsa 7 bhae 8 akkhAiya 9 uvaghAiyaNissiyA 10 dasamA // 195 // [863 pra.] bhagavan ! mRSA - paryAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [863 u.] gautama ! (vaha) dasa prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai - (1) krodhaniHsRtA, (2) mAnaniHsRtA, (3) mAyAniHsRtA, (4) lobhaniHsRtA, (5) preyaniHsRtA (rAganiHsRtA), (6) dveSaniHsRtA, (7) hAsyani:sRtA, (8) bhayani:sRtA, (9) AkhyAyikAni:sRtA aura (10) upaghAtani:sRtA / [saMgrahaNIgAthArtha - ] krodhaniHsRta, mAnaniHsRta, mAyAniHsRta, lobhani:sRta, preya (rAga) - niHsRta, tathA dveSaniHsRta, hAsyaniHsRta, bhayaniHsRta, AkhyAyikAniHsRta aura dasavA~ upaghAtani:sRta asty| // 195 // 864. apajjattiyA NaM bhaMte ! bhAsA kativihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - saccAmosA ya asaccAmosA ya / [864 pra.] bhagavan ! aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [864 u.] gautama ! (vaha) do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai - satyA-mRSA aura asatyAmRSA / 865. saccAmosA NaM bhaMte ! bhAsA apajjattiyA kativihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA / taM jahA-uppaNNamissiyA 1 vigayamissiyA 2 uppaNNavigayamissiA 3 jIvamissiyA 4 ajIvamissiyA 5 jIvAjIvamissiyA 6 aNaMtamissiyA 7 parittamissiyA 8 addhAmissiyA 9 addhaddhAmissiyA 10 / [865 pra.] bhagavan ! satyAmRSA-aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [865 u.] gautama ! (vaha) dasa prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai - (1) utpannamizritA, (2) vigatamizritA, (3) utpannA-vigatamizritA, (4) jIvamizritA, (5) ajIvamizritA, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra (6) jIvAjIvamizritA, (7) ananta-mizritA, (8) paritta (pratyeka)-mizritA, (9) addhAmizritA aura (10) addhaddhAmizritA / 866. asaccAmosA NaM bhaMte ! bhAsA apajjattiyA kativihA paNNattA ? goyamA ! duvAlasavihA paNNattA / taM jahA AmaMtaNi 1 yA''NamaNI 2 jAyaNi 3 taha pucchaNI 4 ya paNNavaNI 5 / paccakkhANI bhAsA 6 bhAsA icchANulomA 7 ya // 196 // aNabhiggahiyA bhAsA 8 bhAsA ya abhiggahammi boddhavvA 9 / saMsayakaraNI bhAsA 10 voyaDA 11 avvoyaDA 12 ceva // 197 // [866 pra.] bhagavan ! asatyAmRSA-aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [866 u.] gautama ! (vaha) bAraha prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - [gAthArtha - ] (1) AmaMtraNI, (2) AjJApanI, (3) yAcanI, (4) pRcchanI, (5) prajJApanI, (6) pratyAkhyAnI bhASA, (7) icchAnulomA bhASA, (8) anabhigRhItA bhASA, (9) abhigRhItA bhASA, (10) saMzayakaraNI bhASA, (11) vyAkRtA aura (12) avyAkRtA bhASA // 196-197 // vivecana - paryAptikA-aparyAptikA bhASA aura inake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (sU. 860 se 866 taka) meM bhASA ke mUla do bheda - paryAptaka, aparyAptaka ke bheda prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___paryAptikA-aparyAptikA kI vyAkhyA - paryAptikA - vaha bhASA hai, jo pratiniyata rUpa meM samajhI jA ske| paryAptikA bhASA satyA aura mRSA, ye do hI hotI haiM, kyoMki ye do bhASAe~ hI pratiniyatarUpa se avadhArita kI jA sakatI haiN| aparyAptikA bhASA vaha hai, jo mizritapratirUpa athavA mizrita-pratiSedharUpa hone ke kAraNa pratiniyatarUpa meM avadhArita na kI jA ske| arthAt - ThIka taraha se nizcita na kI jA sakane ke kAraNa jise satya yA asatya donoM meM se kisI eka koTi meM rakhA na jA ske| aparyAptikA bhASAe~ do haiM - satyAmRSA aura asatyAmRSA / ye donoM hI pratiniyatarUpa meM avadhArita nahIM kI jA sktii| dazavidha satyaparyAptikA bhASA kI vyAkhyA - (1) janapadasatyA - vibhinna janapadoM (prAntoM yA pradezoM) meM jisa zabda kA jo artha iSTa hai, usa iSTa artha kA bodha karAne vAlI hone ke kAraNa vyavahAra kA hetu hone se jo satya mAnI jAtI hai| jaise koMkaNa Adi pradezoM meM paya ko 'piccam' kahate haiN| sammatasatyA - jo samastaloka meM sammata hone ke kAraNa satyarUpa meM prasiddha hai| jaise - zaivAla, kumuda (candravikAsI kamala) aura kamala (sUryavikAsI kamala) ye saba paMkaja haiM - kIcar3a meM hI utpanna hote haiM, kintu 'paMkaja' zabda se Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada [73 janasAdhAraNa 'kamala' artha hI samajhata haiN| zaivAla Adi ko koI paMkaja nahIM khtaa| ataeva kamala ko 'paMkaja' kahanA sammatasatya bhASA hai| (3) sthApanAsatyA - tathAvidhi (vizeSa prakAra ke ) aMkAdi ke vinyAsa tathA madrA Adi ke Upara racanA (chApa) dekhakara jisa bhASA kA prayoga kiyA jAtA hai, vaha sthApanAsatya bhASA hai| jaise '1' aMka ke Age do bindu dekhakara kahanA - yaha sau (100) hai, tIna bindu dekhakara kahanA - yaha eka hajAra (1000) hai| athavA miTTI, cAMdI, sonA Adi para amuka mudrA (muharachApa) aMkita dekhakara mASa, kArSApaNa, muhara (ginnI), rupayA Adi kahanA / (4) nAmasatyA - kevala nAma ke kAraNa hI jo bhASA satya mAnI jAtI hai. vaha nAmasatyA kahalAtI hai| jaise - koI vyakti apane kala kI vaddhi nahIM karatA, phira bhI usakA nAma 'kulavarddhana' kahA jAtA hai| (5) rUpasatyA - jo bhASA kevala amuka rUpa (vezabhUSA Adi) se hI satya hai| jaise - kisI vyakti ne dambhapUrvaka sAdhu kA rUpa (svAMga) banA liyA ho, use, 'sAdhu' kahanA rUpasatyA bhASA hai| (6) pratItyasatyA - jo kisI anya vastu kI apekSA se satya ho| jaise - anAmikA aMgulI ko 'kaniSThA' (sabase choTI) aMgulI kI apekSA se dIrgha kahanA, aura madhyamA kI apekSA se hasva kahanA pratItyasatyA bhASA hai| (7) vyavahArasatyA - vyavahAra se - lokavivakSA se jo satya ho vaha vyavahArasatya bhASA hai| jaise - kisI ne kahA - 'pahAr3a jala rahA hai' yahA~ pahAr3a ke sAtha ghAsa kI abhedavivakSA karake aisA kahA gayA hai| ata: lokavyavahAra kI apekSA se aisA bolane vAle sAdhu kI bhASA bhI vyavahArasatyA hotI hai| (8) bhAvasatyA - bhAva se arthAt - varNa Adi (kI utkaTatA) ko lekara jo bhASA bolI jAtI ho, vaha bhAvasatyA bhASA hai| arthAt - jo bhAva jisa padArtha meM adhikatA se pAyA jAtA hai, usI ke AdhAra para bhASA kA prayoga karanA bhAvasatyA bhASA hai| jaise - balAkA (baguloM kI paMkti) meM pAMcoM varNa hone para bhI use zveta khnaa| (9) yogasatyA - yoga kA artha hai - sambandha, saMyogaH usake kAraNa jo bhASA satya mAnI jaae| jaise - chatra ke yoga se kisI ko chatrI kahanA, bhale hI zabdaprayogakAla meM usake pAsa chatraM na ho| isI prakAra kisI ko daNDa ke yoga se daNDI khnaa| (10) aupamyasatyA - upamA se jo bhASA satya mAnI jaae| jaise - gau ke samAna gavaya (rombha) hotA hai| isa prakAra kI upamA para Azrita bhASA aupamyasatyA kahalAtI hai| dazavidha paryAptikA mRSAbhASA kI vyAkhyA - (1) krodhaniHsRtA - krodhavaza muMha se nikalI huI bhASA, (2) mAnaniHsRtA - pahale anubhava na kiye hue aizvarya kA, apanA AtmotkarSa batAne ke lie kahanA ki hamane bhI eka samaya aizvarya kA anubhava kiyA thA, yaha kathana mithyA hone se mAnaniHsRtA hai| (3) mAyAniHsRtA - paravaMcanA Adi ke abhiprAya se nikalI huI vaannii| (4) lobhaniHsRtA - lobhavaza, jhUThA taula-nApa karake pUchane para kahanA yaha taula-nApa ThIka pramANopeta hai, aisI bhASa lobhani:sRtA hai| (5) preya (rAga) niHsRtA - kisI ke prati atyanta rAgavaza kahanA - 'mai to ApakA dAsa hU~', aisI bhASA preyaniHsRtA hai| (6) dveSaniHsRtA - dveSavaza tIrthakarAdi kA avarNavAda krnaa| (7) hAsyaniHsRtA - haMsI-majAka meM jhUTha bolnaa| (8) bhayaniHsRtA - bhaya se nikalI huI bhaassaa| jaise - coroM Adi ke Dara se koI aMTasaMTa yA UTapaTAMga bolatA hai, usakI bhASA bhayani:sRtA hai| (9) AkhyAnikAniHsRtA - kisI kathA-kahAnI ke Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] [prajJApanAsUtra kahane meM asambhava vastu kA kathana krnaa| (10) upaghAta-niHsRtA - dUsare ke hRdaya ko upaghAta (AghAtacoTa) pahu~cAne kI dRSTi se mukha se nikAlI huI bhASA / jaise - kisI para abhyAkhyAna lagAnA ki 'tU cora hai|' athavA kisI ko aMdhA yA kAnA khnaa| dazavidha satyAmRSA bhASA kI vyAkhyA - (1) utpannamizritA - anutpannoM (jo utpanna nahIM hue haiM) ke sAtha saMkhyApUrti ke lie utpannoM ko mizrita karake bolnaa| jaise - kisI grAma yA nagara meM kama yA adhika zizuoM kA janma hone para bhI kahanA ki Aja isa grAma yA nagara meM dasa zizuoM kA janma huA hai| (2)vigatamizritA - vigata kA artha hai - mRta / jo vigata na ho, vaha avigata hai| avigatoM (jIvitoM) ke sAtha vigatoM (mRtoM) ko saMkhyA kI pUrti hetu milA kara khnaa| jaise - kisI grAma yA nagara meM kama yA adhika vRddhoM ke marane para bhI aise kahanA ki Aja isa grAma yA nagara meM bAraha bUr3he mara ge| yaha bhASA vigatamizritA satyAmRSA hai| (3) utpannavigatamizritA - utpannoM (janme huoM) aura mRtakoM (mare huoM) kI saMkhyA niyata hone para bhI usameM gar3abar3a karake khnaa| (4)jIvamizritA - zaMkha Adi kI aisI rAzi ho, jisameM bahutase jIvita hoM aura kucha mRta hoM, usa eka rAzi ko dekha kara kahanA ki kitanI bar3I jIvarAzi hai, yaha jIvamizritA satyAmRSA bhASA hai, kyoMki yaha bhASA jIvita zaMkhoM kI apekSA satya hai aura mRta zaMkho kI apekSA se mRssaa| (5) ajIvamizritA -- bahuta-se mRtakoM aura thor3e-se jIvita zaMkhoM kI eka rAzi ko dekhakara kahanA ki 'kitanI bar3I mRtakoM kI rAzi hai,' isa prakAra kI bhASA ajIvamizritA satyAmRSA bhASA kahalAtI hai, kyoMki yaha bhASA bhI mRtakoM kI apekSA se satya aura jIvitoM kI apekSA mRSA hai| (6) jIvAjIvamizritA - usI pUrvokta rAzi ko dekhakara, saMkhyA me visaMvAda hone para bhI niyatarUpa se nizcita kaha denA ki isameM itane mRtaka haiM, itane jIvita haiM / yahA~ jIvoM aura ajIvoM kI vidyamAnatA satya hai, kintu unakI saMkhyA nizcita kahanA mRSA hai| ataeva yaha jIvAjIvamizritA satyAmRSA bhASA hai| (7) anantamizritA - mUlI, gAjara Adi anantakAya kahalAte haiM, unake sAtha kucha pratyekavanaspatikAyika bhI mile hue haiM, unheM dekha kara kahanA ki 'ye saba anantakAyika haiM ', yaha bhASA anantamizritA satyAmRSA hai|(8) pratyekamizritA - pratyeka vanaspatikAya kA saMghAta anantakAyika ke sAtha Dhera karake rakhA ho, use dekhakara kahanA ki 'yaha saba pratyekavanaspatikAyika hai': isa prakAra kI bhASA pratyekamizritA satyAmRSA hai| (9) addhAmizritA - addhA kahate haiM - kAla ko| yahA~ prasaMga addhA se dina yA rAtri artha grahaNa karanA cAhie, jisameM donoM kA mizraNa karake kahA jaae| jaise - abhI dina vidyamAna hai, phira bhI kisI se kahA-uTha, rAta par3a gii| athavA rAtri zeSa hai, phira bhI kahanA uTha, sUryodaya ho gyaa| (10) addhAddhAmizritA - addhAddhA kahate haiM - dina yA rAtri kAla ke eka deza (aMza) ko| jisa bhASA ke dvArA una kAlAMzoM kA mizraNa karake bolA jaae| jaise - abhI pahalA pahara cala rahA he, phira bhI koI vyakti kisI ko jaldI karane kI dRSTi se kahe ki 'cala, madhyAhna ho gayA hai,' aisI bhASA addhAddhAmizritA hai| bAraha prakAra asatyAmRSA bhASA kI vkhakhyA - (1) AmaMtraNI - sambodhanasUcaka bhaassaa| jaise - he Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada ] [ 75 devadatta ! / ( 2 ) AjJApanI jisake dvArA dUsare ko kisI prakAra kI AjJA dI jaae| jaise- 'tuma yaha kArya kro|' AjJApanI bhASA dUsare ko kArya meM pavRtta karane vAlI hotI hai| ( 3 ) yAcanI - kisI vastu kI yAcanA karane (mAMgane) ke lie prayukta kI jAne vAlI bhASA / jaise- mujhe diijie| ( 4 ) pRcchanI - kisI saMdigdha yA anizcita vastu ke viSaya meM kisI viziSTa jJAtA se jijJAsAvaza pUchanA ki 'isa zabda kA artha kyA hai?' (5) prajJApanI - vinIta ziSyAdi janoM ke lie upadezarUpa bhASA / jaise- jo prANihiMsA se nivRtta hote haiM, ve . dUsare janma meM dIrghAyu hote haiM / ( 6 ) pratyAkhyAnI - jisa bhASA ke dvArA amuka vastu kA pratyAkhyAna karAyA jAe yA prakaTa kiyA jaae| jaise- Aja tumhAre eka prahara taka AhAra karane kA pratyAkhyAna hai / athavA kisI ke dvArA yAcanA karane para kahanA ki 'maiM yaha vastu tumheM nahIM de sktaa|' (7) icchAnulomA - jo bhASA icchA anukUla ho, arthAt - vaktA ke iSTa artha kA samarthana karane vAlI ho| isake aneka prakAra ho sakate haiM (1) jaise koI kisI gurujana Adi se kahe- 'ApakI anumati (icchA) ho to maiM pratikramaNa karanA cAhatA hU~ / ' (2) koI vyakti kisI sAthI se kahe- 'ApakI icchA ho to yaha kArya kIjie', (3) Apa yaha kArya kIjie, isameM merI anumati hai / (yA aisI merI icchA hai)| isa prakAra kI bhASA icchAnulomA kahalAtI hai / ( 8 ) anabhigRhItA - jo bhASA kisI niyata artha kA avadhAraNa na kara pAtI ho, vaktA kI jisa bhASA meM kArya kA koI nizcita rUpa na ho, vaha anabhigRhItA bhASA hai| jaise kisI ke sAmane bahuta-se kArya upasthita haiM, ata: vaha apane kisI bar3e yA anubhavI se pUchatA hai - 'isa samaya maiM kauna-sA kArya karUM ?' isa para vaha uttara detA hai - 'jo ucita samajho, kro|' aisI bhASA se kisI viziSTa kArya kA nirNaya nahIM hotA, ata: ise anabhigRhItA bhASA kahate haiM / ( 9 ) abhigRhItA - jo bhASA kisI niyata artha kA nizcaya karane vAlI ho, jaise - " isa samaya amuka kArya karo, dUsarA koI kArya na kro|' isa prakAra kI bhASA 'abhigRhItA' hai / (10) saMzayakaraNI - jo bhASA aneka arthoM ko prakaTa karane ke kAraNa dUsare ke citta meM saMzaya utpanna kara detI ho| jaise kisI ne kisI se kahA- 'saindhava le Ao' / saindhava zabda ke aneka artha hote haiM, jaise ghor3A, namaka, vastra aura puruSa / 'saindhava' zabda ko sunakara yaha saMzaya utpanna hotA hai ki yaha namaka maMgavAtA hai, ghor3A aadi| yaha saMzayakaraNI bhASA hai / ( 11 ) vyAkRtA - jisa bhASA kA artha spaSTa ho, jaise- yaha ghar3A hai / (12) avyAkRtA - jisa bhASA kA artha atyanta hI gRr3ha ho, athavA avyakta (aspaSTa ) akSaroM kA prayoga karanA avyAkRtA bhASA hai, kyoMki vaha bhASA hI samajha meM nahIM aatii|. yaha bAraha prakAra kI aparyAptA asatyAmRSA bhASA hai| yaha bhASA pUrvokta satyA, mRSA aura mizra ina tInoM bhASAoM ke lakSaNa se vilakSaNa hone ke kAraNa na to satya kahalAtI hai, na asatya aura na hI satyAmRSA / yaha bhASA kevala vyavahArapravartaka hai, jo sAdhujanoM ke lie bhI bolane yogya mAnI gaI hai| 1. 'pANivahAu niyattA havaMti dIhAuyA arogA ya / emAI paNNattA paNNavaNI vIyarAgehiM // 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 257 se 259 taka (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA sahita bhA. 3, pR. 303 se 320 taka - prajJApanA. ma. vR. pa. 259 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [prajJApanAsUtra samasta jIvoM ke viSaya meM bhASaka-abhASaka prarUpaNA 867. jIvA NaM bhaMte ! kiM bhAsagA abhAsagA? goyamA ! jIvA bhAsagA vi abhAsagA vi| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccati jIvA bhAsagA vi abhAsagA vi? goyamA ! jIvA duvihA paNNattA, taM jahA - saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNNagA y| tattha NaM je te asaMsArasamAvaNNagA te NaM siddhA, siddhA NaM abhaasgaa| tattha NaM je te saMsArasamAvaNNayA te NaM duvihA paNNattA, taM jahA - selasipaDivaNNagA ya aselesipaDivaNNagA y| tattha NaM je te selesipaDivaNNagA te NaM abhaasgaa| tattha NaM je te aselesipaDivaNNagA te duvihA paNNattA, taM jahA- egiMdiyA ya aNegiMdiyA y| tattha NaM je te egiMdiyA te NaM abhaasgaa| tattha NaM je te aNegiMdiyA te duvihA paNNattA, taM jahA - pajattagA ya apajjattayA y| tattha NaM je te apajjattagA te NaM abhaasgaa| tattha NaM je te pajjattagA te NaM bhaasgaa| se eteNaTeNaM goyamA ! evaM vuccati jIvA bhAsagA vi abhAsagA vi| [867 pra.] bhagavan ! jIva bhASaka haiM yA abhASaka ? [867 u.] gautama ! jIva bhASaka bhI haiM aura abhASaka bhI haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki jIva bhASaka bhI haiM aura abhASaka bhI haiM ? . [u.] gautama ! jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - saMsArasamApannaka aura asNsaarsmaapnnk| unameM se jo asaMsArasamApannaka jIva haiM, ve siddha haiM aura siddha abhASaka hote haiM tathA unameM jo saMsArasamApannaka (saMsArI) jIva haiM, ve (bhI) do prakAra ke haiM - zailezIpratipannaka aura ashaileshiiprtipnnk| unameM jo zailezIpratipannaka haiM, ve abhASaka haiN| unameM jo azailezIpratipannaka haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - ekendriya (sthAvara) aura anekandriya (trs)| unameM se jo ekendriya haiM, ve abhASaka haiN| unameM se jo anekendriya haiM, ve do prakAra ke haiN| ve isa prakAra - paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiN| jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiN| he gautama ! isI hetu se aisA kahA jAtA hai ki jIva bhASaka bhI haiM aura abhASaka bhI haiN| 868. neraiyA NaM bhaMte ! kiM bhAsagA abhAsagA? goyamA ! neraiyA bhAsagA vi abhAsagA vi| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccati neraiyA bhAsagA vi abhAsagA vi ? goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA - pajattagA ya apajjattagA ya, tattha NaM je te apajjattagA te NaM abhAsagA, tattha NaM je te pajjattagA te NaM bhAsagA, se eeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [77 NeraiyA bhAsagA vi abhAsagA vi / [868 pra.] bhagavan ! nairayika bhASaka haiM yA abhASaka? [868 u.] gautama ! nairayika bhASaka bhI haiM, abhASaka bhI / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ki nairayika bhASaka bhI haiM aura abhASaka bhI ? [u.] gautama ! nairayika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - paryAptaka aura aparyAptaka / inameM jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiM aura jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiM / he gautama ! isI hetu se aisA kahA jAtA hai ki nairayika bhASaka bhI haiM aura abhASaka bhii| 869. evaM egidiyavajANaM NiraMtaraM bhANiyavvaM / [869.] isI prakAra ekendriyoM ko chor3akara (dvIndriyoM se lekara vaimAnika devoM paryanta) nirantara (lagAtAra) sabhI ke viSaya meM samajha lenA caahie| vivecana - samasta jIvoM ke viSaya meM bhASaka-abhASaka-prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM (sU. 867 se 869 taka) meM samuccaya jIvoM kI bhASakatA-abhASakatA kA vizleSaNa karake nairayika se lekara vaimAnika taka caubIsa daNDakavartI saMsArI jIvoM kI bhASakatA-abhASakatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ekendriya jIva abhASaka kyoM - jihvendriya se rahita hone ke kAraNa ekendriya jIva abhASaka hI hote caturvidha bhASAjAta evaM samasta jIvoM meM usakI prarUpaNA 870. kati NaM bhaMte ! bhAsajjAtA paNNattA ? goyamA ! cattAri bhAsajAtA pnnnnttaa| taM jahA - saccamegaM bhAsajjAtaM 1 bitiyaM mosaM 2 tatiyaM saccAmosaM 3 cautthaM asaccAmosaM 4 / [870 pra.] bhagavan ! bhASAjAta (bhASA ke prakAra - rUpa) kitane kahe gae haiM ? [870 u.] gautama ! cAra bhASAjAta kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM- (1) eka satya bhASAjAta, (2) dUsarA mRSA bhASAjAta, (3) tIsarA satyAmRSA bhASAjAta aura, (4) cauthA asatyAmRSA bhASAjAta / 871. jIvA NaM bhaMte ! kiM saccaM bhAsaM bhAsaMti ? mosaM bhAsaM bhAsaMti ? saccAmosaM bhAsaM bhAsaMti ? asaccAmosaM bhAsaM bhAsaMti ? goyamA ! jIvA saccaM pi bhAsaM bhAsaMti, mosaM pi bhAsaM bhAsaMti, saccAmosaM pi bhAsaM bhAsaMti, 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA.1 (mUlapATha) pR.214-215, (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA.3.pra.327 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] / prajJApanAsUtra asaccAmosaM pi bhAsaM bhAsaMti ? [871 pra.] bhagavan ! jIva kyA satyabhASA bolate haiM, mRSAbhASA bolate haiM, satyAmRSA bhASA bolate haiM athavA asatyAmRSA bhASA bolate haiM ? __ [871 u.] gautama ! jIva satyabhASA bhI bolate haiM, mRSAbhASA bhI bolate haiM satyA-mRSA bhASA bhI bolate haiM aura asatyAmRSA bhASA bhI bolate haiN| 872. NeraDyA NaM bhaMte ! kiM saccaM bhAsaM bhAsaMti jAva kiM asaccAmosaM bhAsaM bhAsaMti? goyamA ! NeraiyA NaM saccaM pi bhAsaM bhAsaMti jAva asaccAmosaM pi bhAsaM bhaasNti| [872 pra.] bhagavan ! kyA nairayika satyabhASA bolate haiM, mRSAbhASA bolate haiM, satyAmRSA bhASA bolate haiM, athavA basatyAmRSA bhASA bolate haiN| [872 u.] gautama ! nairayika satyabhASA bhI bolate haiM, mRSAbhASA bhI bolate haiM, satyAmRSA bhASA bhI bolate haiM aura asatyAmRSA bhASA bhI bolate haiN| 873. evaM asurakumArA jAva thaNiyakumArA / [873] isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat stanitakumAroM taka (kI bhASA ke viSaya ke samajha lenA cAhie / ) 874. beiMdiya-teiMdiya-cauri diyA ya No saccaM No mosaM No saccAmosaM bhAsaM bhAsaMti, asaccAmosaM bhAsaM bhaasNti| [874] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva na to satyabhASA (bolate haiM), na mRSAbhASA (bolate haiM) aura na hI satyAmRSA bhASA bolate haiM, (kintu ve) asatyAmRSA bhASA bolate haiN| 875. paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! kiM saccaM bhAsaM bhAsaMti ? jAva (su. 871) kiM asaccAmosaM bhAsaM bhAsaMti ? goyamA ! paMceMdiyatirikkhajoNiyA No saccaM bhAsaM bhAsaMti, No mosaM bhAsaM bhAsaMti, No saccAmosaM bhAsaM bhAsaMti, egaM asaccAmosaM bhAsaM bhAsaMti, Na'NNattha sikkhApuvvagaM uttaraguNaladdhiM vA pahucca saccaM bhAsaM bhAsaMti, mosaM pi bhAsaM bhAsaMti, saccAmosaM pi bhAsaM bhAsaMti, asaccAmosaM pi bhAsaM bhaasNti| [875 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jIva kyA satyabhASA bolate haiM ? yAvat kyA (ve) asatyAmRSA bhASA bolate haiM ? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [79 [875 u.] gautama ! paMcendriyatiryaJcayonika jIva, na to satyabhASA bolate haiM, na mRSAbhASA bolate haiM aura na hI satyAmRSAbhASA bolate haiM, va sirpha eka asatyAmRSAbhASA bolate haiM: sivAya zikSApUrvaka athavA uttaraguNalabdhi kI apekSA se (taiyAra hue paMcendriyatiryaJcoM ke, jo ki) satyabhASA bhI bolate haiM, mRSAbhASA bhI bolate haiM, satyAmRSA bhASA bhI bolate haiM tathA asatyAmRSA bhASA bhI bolate haiN| 876. maNussA jAva vemANiyA ee jahA jIvA (871) tahA bhaanniyvvaa| [876] manuSyoM se lekara (vANavyantara, jyotiSka) vaimAnikoM taka kI bhASA ke viSaya meM audhika jIvoM kI bhASAviSayakaprarUpaNA ke samAna (sUtra 871 ke anusAra) kahanA caahie| vivecana - caturvidha bhASAjAta evaM samasta jIvoM meM usakI prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (sU. 870 se 876 taka) meM cAra prakAra kI bhASAoM kA nirUpaNa karake samuccaya jIva evaM cauvIsa daNDakoM ke anusAra nairayikoM se vaimAnikoM taka ke jIvoM meM se kauna, kauna-kaunasI bhASA bolate haiM ? isakI saMkSipta prarUpaNA kI gaI hai| dvi-tri-caturindriyoM evaM tiryaJcapaMcendriyoM kI bhASAviSayaka prarUpaNA - dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM kevala asatyAmRSA ke sivAya zeSa tInoM bhASAoM kA jo niSedha kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki unameM na to samyagjJAna hotA hai aura na hI paravaMcanA Adi kA abhiprAya ho sakatA haiN| isI prakAra tiryaJcapaMcendriyoM meM sivAya kucha apavAdoM ke kevala asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA ke atirikta zeSa tInoM bhASAoM kA niSedha kiyA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ve na to samyak rUpa se, yathAvasthita vastusvarUpa kA pratipAdana karane ke abhiprAya se bolate haiM aura na hI dUsaroM ko dhokhA dene yA Thagane ke Azaya se bolate haiM, kintu kupita avasthA meM yA dUsaroM ko mArane kI kAmanA se jaba bhI ve bolate haiM, taba isI eka hI rUpa se bolate haiM / ataeva unakI bhASA asatyAmRSA hotI hai| zAstrakAra inake viSaya meM kucha apavAda bhI batAte haiM, vaha yaha hai ki zukra (totA), sArikA (mainA) Adi kinhIM viziSTa tiryaJca paMcendriyoM ko yadi prazikSita (Trained) kiyA jAya, athavA saMskArita kiyA jAya tathA viziSTa prakAra kA kSayopazama hone se kinhIM ko jAtismaraNajJAnAdi rUpa kisI uttaraguNa kI labdhi ho jAe, athavA viziSTa vyavahArakauzalarUpa labdhi prApta ho jAe to ve satyabhASA bhI bolate haiM, asatyabhASA bhI bolate haiM aura satyAmRSA (mizra) bhASA bhI bolate haiN| arthAt-ve cAroM hI prakAra kI bhASA bolate haiN| jIva dvArA grahaNayogya bhASAdravyoM ke vibhinnarUpa 877.[1] jIve NaM bhaMte ! jAI davvAiM bhAsattAe geNhati tAI kiM ThiyAiM geNhati ? aThiyAiM geNhati ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 260 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [prajJApanAsUtra goyamA ! ThiyAiM geNhati, No aThiyAiM geNhati / [877-1 pra.] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, so sthita (gamanakriyArahita) dravyoM ko grahaNa karatA hai yA asthita (gamana kriyAvAn) dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-1 u.] gautama ! (vaha) sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, asthita dravyoM ko grahaNa nahIM krtaa| [2] jAiM bhaMte ! ThiyAiM geNhati tAI kiM davvao geNhati ? khettao geNhati ? kAlao geNhati ? bhAvao geNhati ? goyamA ! davvao vi geNhati, khettao vi geNhati, kAlao vi geNhati, bhAvao vi gennhti| [877-2] bhagavan ! (jIva) jina sthita dravyoM ko (bhASA ke rUpa meM) grahaNa karatA hai, unheM kyA (vaha) dravya se grahaNa karatA hai, kSetra se grahaNa karatA hai, kAla se grahaNa karatA hai, athavA bhAva se grahaNa karatA hai ? [877-2] gautama ! (vaha una sthita dravyoM ko) dravyataH bhI grahaNa karatA hai, kSetrataH bhI grahaNa karatA hai, kAlataH bhI grahaNa karatA hai aura bhAvataH bhI grahaNa karatA hai| [3] jAiM davvao geNhati tAI kiM egapaesiyAI giNhati dupaesiyAiM geNhati jAva aNaMtapaesiyAiM geNhati ? goyamA ! No egapaesiyAI geNhati jAva No asaMkhejapaesiyAiM geNhati, aNaMtapaesiyAI gennhti| [877-3 pra.] bhagavan ! (jIva) jina (sthita dravyoM) ko dravyataH grahaNa karatA hai, kyA vaha una ekapradezI (dravyoM) ko grahaNa karatA hai, dvipradezI ko grahaNa karatA hai? yAvata anantapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-3 u.] gautama! (jIva) na to ekapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat na asaMkhyeyapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai, (kintu) anantapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai| [4] jAI khettao tAI kiM egapaesogADhAI geNhati dupaesogADhAI geNhati jAva asaMkhejapaesogADhAiM geNhati ? ___goyamA ! No egapaesogADhAiM geNhati jAva No saMkhejapaesogADhAI geNhati, asaMkhejapaesogADhAiM geNhati / [877-4 pra.] jina (sthita dravyoM ko jIva) kSetrata: grahaNa karatA hai, kyA (vaha jIva) ekapradezAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, dvipradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyeyapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [81 [877-4 u.] gautama ! (vaha) na to ekapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat na saMkhyAtapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, (kintu) asaMkhyAtapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai| [5] jAiM kAlao geNhati tAI kiM egasamayaTThitAiM geNhati dusamayaThitIyAiM geNhati jAva asaMkhejasamayaThitIyAiM geNhati ? goyamA ! egasamayaThitIyAiM pigeNhati, dusamayaThitIyAiM pigeNhati, jAva asaMkhejasamayaThitIyAI pi geNhati? [877-5 pra.] (jIva) jina (sthita dravyoM) ko kAlata: grahaNa karatA hai, kyA (vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, do samaya kI sthiti vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-5 u.] gautama ! (vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, do samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA (6) jAiM bhAvao geNhati tAI kiM vaNNamaMtAI geNhati gaMdhamaMtAI geNhati rasamaMtAI geNhati phAsamaMtAI geNhati ? goyamA ! vaNNamaMtAI pi geNhati jAva phAsamaMtAI pi gennhti| [877-6 pra.] (jIva) jina (sthita dravyoM) ko bhAvata: grahaNa karatA hai, kyA vaha varNa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, rasa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA sparza vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai? [7] jAiM bhAvao vaNNamaMtAI geNhati tAI kiM egavaNNAiM geNhati jAva paMcavaNNAiM geNhati? goyamA ! gahaNadavvAiM paDucca egavaNNAI pi geNhati jAva paMcavaNNAiM pi geNhati, savvaggahaNaM paDucca NiyamA paMcavaNNAiM geNhati, taM jahA - kAlAiM nIlAiM lohiyAiM hAliddAiM sukkilaaiN| [877-7 pra.] bhAvata: jina varNavAn (sthita) dravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai kyA (vaha) eka varNa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat pAMca varNa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-7] gautama ! grahaNa (grAhya) dravyoM kI apekSA se (vaha) eka varNa vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat pAMca varNa vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai| (kintu) sarvagrahaNa kI apekSA se (vaha) niyamata: pAMca varNo vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai| jaise ki - kAle, nIle, lAla, pIle aura zukla (sphed)| [8] jAiM vaNNao kAlAiM geNhati tAI kiM egaguNakAlAiM geNhati jAva aNaMtaguNakAlAI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] [prajJApanAsUtra geNhati ? goyamA ! egaguNakAlAI pi geNhati jAva aNaMtaguNakAlAI pi gennhti| evaM jAva sukkilAI pi| [877-8 pra.] bhagavan ! varNa se kAle jina (sthita dravyoM) ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una ekaguNa kAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? athavA yAvat anantaguNa kAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? - [877-8 u.] gautama ! (vaha) ekaguNakRSNa (bhASAdravyoM) ko bhI grahaNa karatA hai aura yAvat anantakRSNa (bhASAdravyoM) ko bhI grahaNa karatA hai| isI prakAra yAvat zukla varNa taka ke grAhya bhASAdravyoM ke grahaNa ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [9] jAiM bhAvao gaMdhamaMtAI geNhati tAI kiM egagaMdhAiM geNhati dugaMdhAiM geNhati ? goyamA ! gahaNadavvAiM paDucca egagaMdhAI pi geNhati dugaMdhAI pi geNhati, savvaggahaNaM paDucca niyamA dugaMdhAiM geNhati / / [877-9 pra.] bhAvataH jina gandhavAn bhASAdravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA (vaha) eka gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? yA do gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-9 u.] gautama ! grahaNa dravyoM kI apekSA se (vaha) eka gandha vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai, tathA do gandha vAle (dravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai: (kintu) sarvagrahaNa kI apekSA se niyamata: do gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai| [10] jAiM gaMdhao subbhigaMdhAiM geNhati tAI kiM egaguNasubbhigaMdhAiM geNhati jAva aNaMtaguNasubbhigaMdhAiM geNhati ? - goyamA ! egaguNasubbhigaMdhAI pi gehati jAva aNaMtaguNasubbhigaMdhAi~ pi gennhti| evaM dunbhigaMdhAiM pi geNhati / [877-10 pra.] (bhagavan !) gandha se sugandha vAle jina (bhASAdravyoM) ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa sugandha vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai, (athavA) yAvat anantaguNa sugandha vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai ? [877-10 u.] gautama ! (vaha) ekaguNa sugandha vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa sugandha vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai| isI taraha vaha ekaguNa durgandha vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa durgandha vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai| [11] jAiM bhAvato rasamaMtAI geNhati tAiM kiM egarasAiM geNhati ? jAva kiM paMcarasAiM geNhati? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [83 goyamA ! gahaNadavvAiM paDucca egarasAiM pi geNhati jAva paMcarasAiM pi geNhati, savvagahaNaM pa NaDucca NiyamA paMcarasAiM gennhti| [877-11 pra.] bhAvataH rasa vAle jina bhASAdravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha eka rasa vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai, (athavA) yAvat pAMca rasa vAle (dravyoM ko) grahaNa karatA hai ? [877-11 u.] gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se (vaha) eka rasa vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai, yAvat pAMca rasa vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai| kintu sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH pAMca rasa vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| [12] jAiM rasato tittarasAiMgeNhati tAI kiM egaguNatittarasAiMgeNhati jAva aNaMtaguNatittarasAiM geNhati ? goyamA ! egaguNatittaMrasAiM pi geNhati jAva aNaMtaguNatittarasAI pi gennhti| evaM jAva mahuro rso| . [877-12 pra.] ! rasa se tikta (tIkhe) rasa vAle jina (bhASAdravyoM) ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una ekaguNa tiktarasa vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai, yAvat (athavA) anantaguNa tiktarasa vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai ? [877-12 u.] gautama ! (vaha) ekaguNa tiktarasa vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa tiktarasa vAle (dravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai| isI prakAra yAvat madhura rasa vAle bhASAdravyoM ke grahaNa ke viSaya meM kahanA caahie| [13] jAiM bhAvato phAsamaMtAI geNhati tAI kiM egaphAsAiM geNhati, jAva aTThaphAsAiM geNhati? goyamA ! gahaNadavvAiM paDucca No egaphAsAiM giNhati, duphAsAiM giNhati jAva cauphAsAiM pi geNhati, No paMcaphAsAiM geNhati, jAva No aTThaphAsAiM pi gennhti| savvaggahaNaM paDucca NiyamA cauphAsAiM gennhti| taM jahA - sIyaphAsAiM geNhati, usiNaphAsAiM geNhati, NiddhaphAsAiM geNhati, lukkhaphAsAiM gennhti| [877-13 pra.] bhAvataH jina sparza vAle bhASAdravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, (to) kyA (vaha) eka sparza vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai, (athavA) yAvat ATha sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-13 u.] gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se eka sparza vAle dravyoM ko grahaNa nahIM karatA, do sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat cAra sparza vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, kintu pAMca sparza Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] [prajJApanAsUtra vAle dravyoM ko grahaNa nahIM karatA, yAvat ATha sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa nahIM krtaa| sarvagrahaNa kI apekSA se niyamata: cAra sparza vAle (catu:sparzI) bhASAdravyoM ko (vaha) grahaNa karatA hai: ve cAra sparza vAle dravya isa prakAra haiM - zItasparza vAle (dravyoM ko) grahaNa karatA hai, uSNasparza vAle (dravyoM ko) grahaNa karatA hai, snigdha (cikane) sparza vAle (dravyoM ko) grahaNa karatA hai, aura rUkSasparza vAle (dravyoM ko) grahaNa karatA hai| [14] jAiM phAsao sIyAiM geNhati tAiM kiM egaguNasIyAI neNhati jAva aNaMtaguNasIyAI geNhati? ... goyamA ! egaguNasIyAiM pi geNhati jAva aNaMtaguNasIyAI pi gennhti| evaM usiNa-NiddhalukkhAiM jAva aNaMtaguNAI pi giNhati / / [877-14 pra.] sparza se jina zItasparza vAle bhASAdravyAM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa zItasparza vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai, (athavA) yAvat anantaguNa zItasparza vAle (bhASAdravyoM ko) grahaNa karatA hai ? [877-14 u.] gautama ! (vaha) ekaguNa zIta dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa zItasparza vAle (bhASAdravyoM ko) bhI grahaNa karatA hai| isI prakAra uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle (bhASAdravyoM ke grahaNa karane ke viSaya meM), anantaguNa uSNAdi sparza vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai (teka kahanA cAhie / ) [15] jAiM bhaMte ! jAva aNaMtaguNalukkhAiM geNhati tAI kiM puTThAiM geNhati apuTThAiM geNhati ? goyamA ! puTThAiM geNhati, No apuTThAiM geNhati / [877-15 pra.] bhagavan ! jina ekaguNa kRSNavarNa se lekara anantaguNa rUkSasparza taka ke (bhASA) dravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una spRSTa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA aspRSTa dravyoM ko grahaNa karatA hai? ___[877-15 u.] gautama ! (vaha) spRSTa bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, aspRSTa dravyoM ko grahaNa nahIM karatA / [16] jAiM bhaMte ! puTThAiM geNhati tAI kiM ogADhAiM geNhati aNogADhAiM giNhati ? goyamA ! ogADhAiM geNhati, No aNogADhAiM geNhati / [877-16 pra.] bhagavan ! jina spRSTa dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA anavagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-16 u.] gautama ! vaha avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, avagADha dravyoM ko grahaNa nahIM krtaa| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [85 [17] jAiM bhaMte ! ogADhAiM geNhati tAI kiM aNaMtarogADhAiM geNhati, paraMparogADhAiM geNhati ? goyamA ! aNaMtarogADhAiM geNhati, No paraMparogADhAiM gennhti| [877-17 pra.] bhagavan ! (jIva) jina avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una anantarAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA paramparAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-17 u.] gautama ! (vaha) anantarAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kintu paramparAvagADha dravyoM ko grahaNa nahIM karatA / [18] jAiM bhaMte ! aNaMtarogADhAiM geNhati tAI kiM aNUiM geNhati ? bAdarAI geNhati ? goyamA ! aNUI pi geNhai bAdarAI pi geNhati / . [877-18 pra.] bhagavan ! (jIva) jina anantarAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) aNurUpa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA bAdara dravyoM ko grahaNa karatA hai ? __[877-18 u.] gautama ! (vaha) aNurUpa dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai aura bAdara dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai| __ [19] jAiM bhaMte ! aNUiM pi geNhati bAyarAiM pi geNhati tAI kiM uDDhaM geNhati ? ahe geNhati ? tiriyaM geNhati ? goyamA ! uDDhaM pi giNhati, ahe pi giNhati, tiriyaM pi geNhati [877-19 pra.] bhagavan jina aNudravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA unheM (vaha) Urdhva (dizA meM) sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, adhaH (nIce) dizA athavA tiryak dizA meM sthita dravyoM ko grahaNa karatA [877-19 u.] gautama ! (vaha) aNudravyoM ko Urdhva dizA meM, adhaH (nIce) dizA meM aura tirachI dizA meM sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai| [20] jAiM bhaMte ! uDDhaM pi geNhati ahe pi geNhati tiriyaM pi geNhati tAI kiM AI geNhati ? majjhe geNhati ? pajjavasANe geNhati ? goyamA ! AI pi geNhati, majhe vi geNhati, pajavasANe vi geNhati / . [877-20 pra.] bhagavan ! (jIva) jina (aNudravyoM) ko Urdhva, adhaH aura tiryak dizA meM sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM Adi (prArambha) meM grahaNa karatA hai, madhya meM grahaNa karatA hai, athavA anta meM grahaNa karatA hai ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [ prajJApanAsUtra [877-20] gautama ! vaha una (UrdhvAdigRhIta dravyoM) ko Adi meM bhI grahaNa karatA hai, madhya meM bhI grahaNa karatA hai aura paryavasAna (anta) meM bhI grahaNa karatA hai| [21] jAiM bhaMte ! AI pi geNhati majhe vi geNhati pajavasANe vi geNhati tAI kiM savisae geNhati ? avisae geNhati ? goyamA ! savisae geNhati, No avisae geNhati / [877-21 pra.] jina (bhASA dravyoM) ko jIva Adi, madhya aura anta meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una svaviSayaka (spRSTa, avagADha evaM anantarAvagAr3ha) dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA aviSaka (asvagocara) dravyoM ko grahaNa karatA hai ? [877-21 u.] gautama ! vaha svaviSayaka (svagocara) dravyoM ko grahaNa karatA hai, kintu aviSayaka (asvagocara) dravyoM ko grahaNa nahIM karatA / [22] jAiM bhaMte ! savisae geNhati tAI kiM ANupuvviM geNhati ? aNANupuvviM geNhati ? goyamA ! ANupuvviM geNhati, Ne aNANupuTviM geNhati / [877-22 pra.] bhagavan ! jina svaviSayaka dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM AnupUrvI se grahaNa karatA hai, athavA anAnupUrvI se grahaNa karatA hai ? [877-22 u.] gautama ! (vaha una svagocara dravyoM ko) AnupUrvI se grahaNa karatA hai, anAnupUrvI se grahaNa nahIM karatA / [23] jAiM bhaMte ! ANupuvviM geNhati tAI kiM tidisiM geNhati jAva chaddisiM geNhati ? goyamA ! NiyamA chaddisiM geNhati / puTThogADha aNaMtara aNU ya taha bAyare ya uddddmhe| Adi visayA''NupuvviM NiyamA taha chaddi siM ceva // 198 // ___ [877-23 pra.] bhagavan ! jina dravyoM ko jIva AnupUrvI se grahaNa karatA hai, kyA unheM tIna dizAoM se grahaNa karatA hai, yAvat (athavA) chaha dizAoM se grahaNa karatA hai ? [877-23 u.] gautama ! (vaha) una dravyoM ko niyamataH chaha dizAoM se grahaNa karatA hai| [saMgrahaNIgAthArtha - ] spRSTa avagAr3ha, anantarAvagADha, aNu tathA bAdara, Urdhva, adhaH, Adi, svaviSayaka, AnupUrvI tathA niyama se chaha dizAoM se (bhASAyogya dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai|) 878. jIve NaM bhaMte ! jAiM davvAiM bhAsattAe geNhati tAI kiM saMtaraM geNhati ? niraMtaraM geNhati ? Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [87 goyamA ! saMtaraM pi geNhati niraMtara pi gennhti|sNtrN giNhamANe jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejasamae aMtaraM kaTTa gennhti| niraMtara giNhamANe jahaNNeNaM do samae, ukkoseNaM asaMkhejasamae aNusamayaM avirahiyaM niraMtaraM gennhti| [878 pra.] bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) unheM sAntara (bIca-bIca meM kucha samaya kA vyavadhAna DAla kara yA bIca-bIca meM ruka kara) grahaNa karatA hai yA nirantara (lagAtAra) grahaNa karatA rahatA hai ? [878 u.] gautama ! vaha una dravyoM ko sAntara bhI grahaNa karatA hai aura nirantara bhI grahaNa karatA hai| sAntara grahaNa karatA huA (jIva) jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTata: asaMkhyAta samaya kA antara karake grahaNa karatA hai aura nirantara grahaNa karatA huA jaghanya do samaya taka aura utkRSTa asaMkhyAta samaya taka pratisamaya binA viraha (virAma) ke lagAtAra grahaNa karatA hai| 879. jIve NaM bhaMte ! jAiM davvAiM bhAsattAe gahiyAI Nisirati tAI kiM saMtaraM Nisirati NiraMtaraM Nisirati ? . goyamA ! saMtaraM Nisirati, No NiraMtaraM Nisirati / saMtaraM NisiramANe egeNaM samaeNaM geNhai 0 ni ni ni ni ni ni ni egeNaM samaeNaM Nisirati, gra gra gra gragragra gra07 | eeNaM gahaNa-NisiraNovAeNaM jahaNNeNaM dusamaiyaM ukkoseNaM asaMkhejasamaiyaM aMtomuhuttiyaM gahaNa-NisiraNovAyaM (NisiraNaM) kareti / [879 pra.] bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karake nikAlatA hai (tyAgatA hai), kyA vaha unheM sAntara nikAlatA hai yA nirantara nikAlatA hai ? / [879. u.] gautama ! (vaha unheM) sAntara nikAlatA hai, nirantara nahIM nikAlatA (tyaagtaa)| sAntara nikAlatA huA jIva eka samaya meM (una bhASAyogya dravyoM ko) grahaNa karatA hai aura eka samaya se nikAlatA (tyAgatA) hai| isa grahaNa aura ni:saraNa ke upAya se jaghanya do samaya ke aura utkRSTa asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta taka grahaNa aura niHsaraNa karatA hai| vivecana - jIva dvArA grahaNayogya bhASAdravyoM ke vibhinna rUpa - prastuta tIna sUtroM (sU. 877 se 879 taka) meM jIva grAhya sthita bhASAdravyoM ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva se kina-kina rUpoM meM, kaise-kaise grahaNa karatA hai, isakI sAMgopAMga carcA kI gaI hai| .. mukhAdi se bAhara nikAlane se pUrva grAhya bhASAdravyoM ke vibhinna rUpa - yaha to pahale batAyA jA cukA hai ki jIva bhASA nikAlane se pUrva bhASA ke rUpa meM pariNata karane ke lie bhASAdravyoM ko arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai| ina tIna sUtroM meM inhIM grAhya bhASAdravyoM kI carcA kA niSkarSa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] / prajJApanAsUtra kramazaH isa prakAra hai - (1) jIva sthita (sthira, halana-calana se rahita) dravyoM ko grahaNa karatA hai, asthira (gamanakriyAyukta) dravyoM ko nhiiN| (2) vaha sthita dravyoM ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva se grahaNa karatA hai| (3) dravya se, ekapradezI (eka paramANu) se lekara asaMkhyAtapradezI bhASAdravyoM ko grahaNa nahIM karatA, kyoMki ve svabhAvataH agrAhya hote hai, kintu anantapradezI dravyoM ko hI grahaNa karatA hai, kyoMki ananta paramANuoM se banA huA skandha hI jIva dvArA grAhya hotA hai| (4) kSetra se, bhASA rUpa meM pariNamana karane ke lie grAhya bhASAdravya AkAza ke eka pradeza se lekara saMkhyAta pradezoM meM avagAha vAle nahIM hote, kintu asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hote haiN| (5) kAla se, vaha eka samaya kI sthiti vAle bhASAdravyoM se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle bhASAdravyoM taka ko grahaNa karatA hai, kyoMki pudgaloM (anantapradezI skandha) kI avasthiti (halana-calana se rahitatA) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa asaMkhyAtasamaya taka rahatI hai| (6) bhAva se, bhASA rUpa meM grAhya dravya varNa, gandha, rasa aura sparza vAle hote haiN| (7) bhAvataH varNa vAle jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, ve grahaNayogya pRthak-pRthak dravyApekSayA koI eka, koI do, yAvat koI pAMca varNo se yukta hote haiM, kintu sarvagrahaNApekSayA arthAt grahaNa kie hue samasta dravyoM ke samudAya kI apekSA se ve niyamataH pAMca varSoM se yukta hote haiN| ___ (8) varNa kI apekSA se bhASArUpa meM pariNata karane hetu ekaguNa kRSNa se lekara anantaguNa kRSNa bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| isI prakAra nIla, rakta, pIta, zukla varNoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| (9) grahaNayogyadravyApekSayA eka gandha vAle evaM do gandha vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, kintu sarvagrahaNApekSayA do gandhavAle dravyoM ko hI grahaNa karatA hai| (10) eka guNa sugandha vAle se lekara yAvat anantaguNa sugandha vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, tathaiva ekaguNa durgandha se lekara anantaguNa durgandha taka ke bhASApudgaloM ko grahaNa karatA hai| (11) grahaNayogya dravyoM kI apekSA se eka rasa vAle bhASAdravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, kintu sarvagrahaNApekSayA niyamataH pAMca rasoM vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| - (12) bhASA ke rUpa meM pariNata karane hetu ekaguNa tiktarasa vAle se lekara anantaguNa tiktarasa vAle bhASAdravyoM taka ko grahaNa karatA hai| isI prakAra kaTu, kaSAya, amla aura madhura rasoM vAle bhASAdravyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [89 . (13) bhAvataH sparza vAle jina dravyoM ko bhASArUpa meM pariNata karane hetu jIva grahaNa karatA hai, ve bhASAdravya grahaNadravyApekSayA ekasparzI nahIM hote, kyoki eka paramANu meM do sparza avazya hote hai| ata: ve dravya dvisparzI, trisparzI yA catu:sparzI hote hai| kintu paMcasparzI se lekara aSTasparzI taka nahIM hote| sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa catu:sparzI bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| (14) zItasparza vAle jina bhASAdravyoM ko bhASArUpa meM pariNata karane hetu jIva grahaNa karatA hai, ve ekaguNa zItasparza vAle yAvat anantaguNa zItasparza vAle hote haiN| isI prakAra uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle bhASA dravyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| (15) ekaguNa kRSNavarNa se lekara anantaguNa rUkSasparza taka ke jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa pariNata karane ke lie grahaNa karatA hai, ve dravya AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hote hai, aspRSTa nahIM tathA vaha avagADha dravyoM (jina AkAzapradezoM meM jIva ke pradeza haiM, unhIM AkAzapradezoM meM avasthita bhASAdravyoM) ko grahaNa karatA hai, anavagADha dravyoM ko nahIM: vizeSataH anantarAvagADha (vyavadhAnarahita) dravyoM ko hI grahaNa karatA hai, paramparAvagADha (vyavahitarUpa se avasthita) dravyoM ko nahIM tathA anantarAvagADha jina dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, ve aNu (thor3e pradezoM vAle skandha) bhI hote haiM aura bAdara (bahuta pradezoM se upacita) bhI hote haiN| phira jitane kSetra meM jIva ke grahaNayogya bhASAdravya avasthita haiM, utane hI kSetra meM jIva una aNurUpa dravyoM ko UrdhvadizA, adhodizA aura tiryadizA se bhI grahaNa karatA hai tathA unheM Adi (prathama samaya) meM bhI grahaNa karatA hai, madhya (dvitIya Adi samayoM) meM bhI grahaNa karatA hai aura anta (grahaNa ke utkRSTa antarmuhUrtapramANakAla rUpa meM antima samaya) meM bhI grahaNa karatA hai| isa prakAra ke ve bhASAdravya svaviSaya (svagocara arthAt - spRSTa, avagADha aura anantarAvagADharUpa) hote haiM, aviSaya (sva ke agocara arthAt - spRSTa, avagADha aura anantarAvagADha se bhinna rUpa) nahIM hote tathA una dravyoM ko bhI jIva AnupUrvI se (anukrama se - grahaNa kI apekSA sAmIpya ke anusAra) grahaNa karatA hai, anAnupUrvI se (AsannatA kA ullaMghana karake) nahIM evaM niyama se chaha dizAoM se Ae hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA haiM, kyoMki niyamataH trasanAr3I meM avasthita bhASaka trasajIva chahoM dizAoM ke dravyoM kA grahaNa karatA hai| (16) jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, unheM sAntara (bIca meM kucha samaya kA vyavadhAna DAla kara athavA ruka-rukakara) bhI grahaNa karatA hai aura nirantara (lagAtAra-bIca-bIca meM vyavadhAna DAle binA) bhI grahaNa karatA hai| agara jIva bhASAdravyoM ko sAntara grahaNa kare to jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta samayoM kA antara samajhanA caahie| jaise - koI vaktA prathama samaya meM bhASA ke jina pudgaloM ko grahaNa karatA hai, dUsare samaya meM unako nikAlatA tathA dUsara samaya meM gRhIta pudgaloM ko tIsare samaya meM nikAlatA hai| isa prakAra prathama samaya meM sirpha grahaNa hotA hai, bIca ke samayoM meM grahaNa aura nisarga, donoM hote haiM, 1. kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliMgazca // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / [prajJApanAsUtra antima samaya meM sirpha nisarga hotA hai| bhASApudgaloM kA grahaNa aura nisarga, ye donoM paraspara virodhI kArya eka samaya meM kaise ho sakate haiM? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki yadyapi jainasiddhAntAnusAra eka samaya meM do upayoga sambhava nahIM haiN| kintu eka samaya meM kriyAe~ to aneka ho sakatI haiM, unake hone meM koI virodha bhI nhiiN| eka hI samaya meM eka nartakI bhramaNAdi kriyA karatI huI, hAthoM-pairoM Adi se vividha prakAra ki kriyAe~ karatI hai, yaha pratyakSa dekhA jAtA hai| sabhI vastuoM kA eka hI samaya meM utpAda aura vyaya dekhA jAtA hai, isI prakAra bhASAdravyoM ke grahaNa aura nisarga ke paraspara virodhI prayatna bhI eka hI samaya meM ho sakate haiN| isalie kahA gayA hai ki bhASAdravyoM ko jIva binA vyavadhAna ke nirantara grahaNa karatA rahe to jaghanya do samaya ka aura utkRSTa asaMkhyAta samayoM taka niraMtara grahaNa karatA hai| koI asaMkhyAta samayoM taka eka hI grahaNa na samajha le, isa bhrAnti ke nivAraNArtha 'anusamaya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jisakA artha hai - 'eka samaya ke pazcAt' / koI vyakti bIca meM vyavadhAna hone para bhI 'anusamaya' samajha sakatA hai, isa bhramanivAraNa ke lie 'avirahita' zabda prayukta kiyA hai| isa prakAra prathama samaya meM grahaNa hI hotA hai, nisarga nahIM: kyoMki binA grahaNa ke nisarga sambhava nhiiN| aura antima meM bhASA kA abhiprAya uparata ho jAne se grahaNa nahIM hotA, kevala nisarga hI hotA hai| zeSa (bIca ke) dUsare, tIsare Adi samayoM meM grahaNa-nisarga donoM sAtha-sAtha hote haiN| kintu pUrva samaya meM gRhIta pudgala usake pazcAt ke uttara samaya meM hI chor3e jAte haiN| aisA nahIM hotA ki jina pudgaloM ko jisa samaya meM grahaNa kiyA, usI samaya meM nisarga bhI ho jaae| (17) bhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM ko jIva sAntara nikAlatA hai, nirantara nahIM, kyoMki jisa samaya meM jina bhASAdravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, usI samaya meM una dravyoM ko nahIM nikAlatA arthAt prathama samaya meM gRhIta bhASAdravyoM ko prathama samaya meM nahIM, kintu dUsare samaya meM aura dUsare samaya meM gRhIta dravyoM ko tIsare samaya meM nikAlatA hai, ityaadi| niSkarSa yaha hai ki pUrva meM gRhIta dravyoM ko agale-agale samaya meM nikAlatA hai| pahale grahaNa hone para hI nisarga kA honA sambhava hai, agRhIta kA nhiiN| isIlie kahA gayA hai ki nisarga sAntara hotA hai| grahaNa kI apekSA se hI nisarga ko sAntara kahA gayA hai| gRhIta dravya kA anantara arthAt agale samaya meM niyama se nisarga hotA hai| isa dRSTi se nirantara grahaNa aura nisarga kA kAla jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta taka kA hai| bheda-abheda-rUpa meM bhASAdravyoM ke niHsaraNa tathA grahaNaniHsaraNa sambandhI prarUpaNA 880. jIve NaM bhaMte ! jAiM davvAiM bhAsattAe gahiyAiM Nisirati tAI kiM bhiNNAI Nisirati ? 1. gahaNanisaggapayattA paropparavirohiNo kahaM samaye ? samaya do uvaogA, na hojja, kiriyANa ko doso ? -bhASyakAra 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti., patrAMka 262 se 266 taka (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 3, pR. 348 se 379 tk| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada ] abhiNNAiM Nisirati ? gomA ! bhiNNAiM pi Nisirati, abhinnAiM pi Nisirati / jAI bhiNNAiM Nisirati tAI anaMtaguNaparivaDDI parivaDDhamANAiM parivaDDhamANAiM loyaMtaM phusaMti / jAI abhiNNAI Nisirati tAI asaMkhejjAo ogAhaNavaggaNAo gaMtA bheyamAvajjaMti, saMkhejjAiM joyaNAiM gaMtA viddhaMsamAgacchaMti / [880 pra.] bhagavan ! jIva bhASA ke rUpa meM gRhIta jina dravyoM ko nikAlatA hai, una dravyoM ko bhinna (bhedaprApta - bhedana kie hue ko) nikAlatA hai, athavA abhinna (bhedana nahIM kie hue ko) nikAlatA hai ? [ 91 [880 u. ] gautama ! (koI jIva) bhinna dravyoM ko nikAlatA hai, (to koI ) abhinna dravyoM ko bhI nikAlatA hai| jina bhinna dravyoM ko (jIva) nikAlatA hai, ve dravya anantaguNavRddhi se vRddhi ko prApta hote hue lokAnta ko sparza karate haiM tathA jina abhinna dravyoM ko nikAlatA hai, ve dravya asaMkhyAta avagAhanavargaNA taka jAkara bheda ko prApta ho jAte haiN| phira saMkhyAta yojanoM taka Age jAkara vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiM / 881. tesi NaM bhaMte ! davvANaM kativihe bhee paNNatte ? * goyamA ! paMcavihe bhee paNNatte / taM jahA aNutaDiyAbhee 4 ukkariyAbhee 5 / [881 pra.] bhagavan ! una dravyoM ke bheda kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [881 u.] gautama ! bheda pAMca prakAra ke kahe gae haiM ? ve isa prakAra - (1) khaNDabheda, (2) pratarabheda, (3) cUrNikAbheda, (4) anutaTikAbheda aura (5) utkaTikA (utkarikA) bheda / 882. se kiM taM khaMDAe / - khaMDAbhee 1 patarAbhee 2 cuNNiyAe 3 2. jaNNaM ayakhaMDANa vA taukhaMDANa vA taMbakhaMDANa vA sIsagakhaMDANa vA rayayakhaMDANa vA jAyarUvakhaMDANa vA khaMDaeNa bhede bhavati / se taM khaMDAbhede / [882 pra.] vaha (pUrvokta) khaNDabheda kisa prakAra kA hotA hai ? [882 u.] khaNDabheda (vaha hai), jo (jaise) lohe ke khaMDoM kA, rAMge ke khaMDoM kA, tAMbe ke khaMDoM kA, zIze ke khaMDoM kA, cAMdI ke khaMDoM kA athavA sone ke khaMDoM kA, khaNDaka (Tukar3e karane vAle aujAra- hathaur3e Adi) se bheda (Tukar3e) karane para hotA hai| yaha huA usa khaNDabheda (kA svruup|) 883. saM kiM taM payarAbhede ? 2. jaNNaM vaMsANa vA vettANa vA NalANa vA kavalitthaMbhANa vA abbhapaDalANa vA payaraeNaM e bhavati / se ttaM payarAbhede / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] [prajJApanAsUtra [883 pra.] vaha (pUrvokta) pratarabheda kyA hai ? [883 u.] pratarabheda (vaha hai), jo bAMsoM kA, beMtoM kA, naloM kA, kele ke stambhoM kA, abhraka ke paTaloM (paratoM) kA pratara se (bhojapatrAdi kI taraha) bheda karane para hotA hai| yaha hai vaha pratarabheda / 884. se kiM taM cuNiyAbhee ? 2. jaNNaM tilacuNNANa vA muggacuNNANa vA mAsacuNNANa vA pippalicuNNANa vA miriyacuNNANa vA siMgaberacuNNANa vA cuNiyAe bhede bhavati / se ttaM cuNiyAbhede / [884 pra.] vaha (pUrvokta) cUrNikAbheda kyA hai ? [884 u.] cUrNikAbheda (vaha hai), jo (jaise) tila ke cUrNoM (cUroM) kA, mUMga ke cUrNoM (cUre yA ATe) kA ur3ada ke cUrNoM (cUroM) kA, pippalI (pIpala) ke cUroM kA, kAlImirca ke cUroM kA, cUrNikA (imAmadaste yA cakkI Adi) se bheda karane (kUTane yA pIsane) para hotA hai| yaha huA ukta cUrNikA bheda kA svarUpa / 885. se kiM taM aNutaDiyAbhede ? 2. jaNNaM agaDANa vA talAgANa vA dahANa vA NadINa vA vAvINa vA pukkhariNINa vA dIhiyANa vA guMjAliyANa vA sarANa vA sarapaMtiyANa vA sarasarapaMtiyANa vA aNutaDiyAe bhede bhvti| settaM annutddiyaabhede| [885 pra.] vaha anutaTikAbheda kyA hai (kaisA hai)?" . [885 u.] anutaTikAbheda (vaha hai,) jo kUpoM ke, tAlAboM ke, hRdoM ke, nadiyoM ke, bAvar3iyoM ke, puSkariNiyoM (golAkAra bAvar3iyoM) ke, dIrghikAoM (lambI bAvar3iyoM) ke, guMjAlikAoM Ter3hImer3hI bAvar3iyoM ke, sarovaroM ke, paMktibaddha sarovaroM ke aura nAlI ke dvArA jala kA saMcAra hone vAle paMktibaddha sarovaroM ke anutaTikArUpa meM (phaTa jAne, darAra par3a jAne yA kinAre ghisa yA kaTa jAne se) bheda hotA hai| yaha anutaTikA bheda kA svarUpa hai| 886. se kiM taM ukkariyAbhede ? 2.jaNNaM mUsaMgANa vA magUsANa vA tilasiMgANa vA muggasiMgANa vA mAsasiMgANa vA eraMDabIyANa vA phuDittA ukkariyAe bhede bhavati / settaM ukkriyaabhee| [886 pra.] vaha (pUrvokta) utkaTikAbheda kaisA hotA hai ? [886 u.] mUSoM-masUra ke, magUsoM (mUMgaphaliyoM yA caulAI kI phaliyoM) ke, tila kI phaliyoM ke, mUMga kI phaliyoM ke, ur3ada kI phaliyoM ke athavA eraNDa ke bIjoM ke phaTane yA phAr3ane se jo bheda hotA hai, vaha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [93 utkaTikAbheda hai / yaha utkaTikA (utkarikA) bheda kA svarUpa hai| 887. eesi NaM bhaMte ! davvANaM khaMDAbheeNaM payarAbheeNaM cuNiyAbheeNaM aNutaDiyAbhedeNaM ukkariyAbhedeNa ya bhijamANANaM katare katarehito appa vA 4 ? goyamA ! savvatthovAiM davvAiM ukkariyAbheeNaM bhijjamANAI, aNutaDiyAbhedeNaM bhijjamANAI aNaMtaguNAI, cuNNiyAbheeNaM bhijamANAI aNaMtaguNAI payarAbheeNaM bhijamANAI aNaMtaguNAI, khaMDAbheeNaM bhijjamANAI annNtgunnaaii| [887 pra.] bhagavan ! khaNDabheda se, pratarabheda se, cUrNikAbheda se, anutaTikAbheda se aura utkaTikAbheda se bhidane (bhinna hone) vAle ina bhASAdravyoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [887 u.] gautama ! sabase thor3e bhASAdravya utkaTikAbheda se bhinna hote haiM, unase anantaguNe anutaTikAbheda se bhinna hote haiM, unakI apekSA cUrNikAbheda se bhinna hone vAle anantaguNe haiM, unase anantaguNe pratarabheda se bhinna hone vAle aura unase bhI anantaguNe adhika khaNDabheda se bhinna hone vAle dravya haiN| .888. [1] jeraie NaM bhaMte ! jAiM davvAI bhAsattAe geNhati tAI kiM ThiyAiM geNhati ? aThiyAiM geNhati ? goyamA ! evaM ceva jahA jIve vattavvayA bhaNiyA (su. 877) tahANeraiyassavi jAva appaabhuyN| [888-1 pra.] bhagavan ! nairayika jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, unheM (vaha) sthita (grahaNa karatA) hai athavA asthita (grahaNa karatA) hai ? [888-1 u.] gautama ! jaise (audhika) jIva ke viSaya meM vaktavyatA (sU. 877 meM) kahI hai, vaise hI alpabahutva taka nairayika ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / [2] evaM egidiyavajo daMDao jAva vemANiyA / [888-2] isI prakAra ekendriya ko chor3a kara yAvat vaimAnikoM taka daNDaka kahanA cAhie / 889. jIvA NaM bhaMte ! jAI davvAiM bhAsattAe geNhaMti tAI kiM ThiyAI geNhaMti ? aThiyAI geNhaMti ? goyamA ! evaM ceva puhutteNa vi NeyavvaM jAva vemANiyA / [889 pra.] jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA (ve) una sthita dravyoM ko grahaNa karate haiM, athavA asthita dravyoM ko grahaNa karate haiM ? [889 u.] gautama ! (ve sthita bhASAdravyoM ko grahaNa karate haiN|) jisa prakAra ekatva-ekavacanarUpa meM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] [ prajJApanAsUtra kathana kiyA gayA thA, usI prakAra pRthaktva (bahuvacana ke rUpa meM (nairakoM se lekara vat vaimAnika taka samajha lenA cAhie / 890. jIve NaM bhaMte ! jAI davvAiM saccabhAsattAe geNhati tA UM ThiyAI geNhati ? aThiyAI geNhati ? goyamA ! jahA ohiyadaMDao (su. 877 ) tahA eso vi| navaraMgoMdiyA Na pucchijjaMti / evaM mosabhAsAe vi saccAmosabhAsAe vi / [890 pra.] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una sthitadravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA asthitadravyoM ko ? [890 u.] gautama ! jaise (sU. 877 meM ) audhika jIvaviSayaka daNDaka hai, vaise yaha daNDaka bhI kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki vikalendriyoM ke viSaya meM (unakI bhASA satya na hone se) pRcchA nahIM karanI caahie| jaise satyabhASAdravyoM ke grahaNa ke viSaya meM kahA hai, vaise hI mRSAbhASA ke (dravyoM) tathA satyAmRSAbhASA (dravyoM ke grahaNa ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / ) 891. asaccAmosabhAsAe vi evaM ceva / navaraM asaccAmosabhAsAe vigaliMdiyA vi pucchijjaMti imeNaM abhilAveNaM - vigaliMdie NaM bhaMte! jAI davvAiM asaccAmosabhAsattAe geNhati tAiM kiM ThiyAI geNhati ? aThiyAI geNhati ? goyamA ! jahA ohiyadaMDao (su. 877) / evaM ete egattapuhatteNaM dasa daMDagA bhAviyavvA / [891] asatyAmRSAbhASA ke (dravyoM ke grahaNa ke) viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki asatyAmRSAbhASA ke grahaNa ke sambandha meM isa abhilApa ke dvArA vikalendriyoM kI bhI pRcchA karanI cAhie - [pra.] bhagavan ! vikalendriya jIva jina dravyoM ko asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una sthitadravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA asthitadravyoM ko grahaNa karatA hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 877 meM) audhika daNDaka kahA gayA hai, vaise hI (yahA~ samajha lenA caahie|) isa prakAra ekatva (ekavacana) aura pRthaktva (bahuvacana) ke ye dasa daNDaka kahane cAhie / 892. jIve NaM bhaMte ! jAI davvAiM saccabhAsattAe geNhati tAiM kiM saccabhAsattAe Nisirati ? mosabhAsattAe Nisirati ? saccAmosabhAsattAe Nisirati ? asaccAmosabhAsattAe Nisirati ? goyamA ! saccabhAsattAe Nisirati, No mosabhAsattAe Nisirati, No saccAmosabhAsattAe Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [95 Nisirati, No asaccAmosabhAsattAe Nisirati / evaM egiMdiya-vigaliMdiyavajjo daMDao jAva vemaannie| evaM puhutteNa vi / [892 pra.] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unako vaha satyabhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, mRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, satyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, athavA asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? [892 u.] gautama ! vaha (satyabhASA ke rUpa meM gRhIta una dravyoM ko) satyabhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, kintu na to mRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, na satyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai, aura na hI asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika taka ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara (ekavacana kA) daNDaka kahanA cAhie tathA isI taraha pRthaktva (bahuvacana) kA daNDaka bhI kahanA caahie| 893. jIve NaM bhaMte ! jAiM davvAiM mosabhAsattAe geNhati tAI kiM saccabhAsattAe Nisirati ? mosabhAsattAe Nisirati ? saccAmosabhAsattAe Nisirati ? asaccAmosabhAsattAe Nisirati ? goyamA ! No saccabhAsattAe Nisirati, mosabhAsattAe Nisirati, No saccAmosabhAsattAe Nisirati, No asaccAmosabhAsattAe Nisirati / [893 pra.] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko mRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unheM vaha satyabhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? athavA mRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? yA satyAmRSA bhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? athavA asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? [893 u.] gautama ! (vaha mRSAbhASArUpa meM gRhIta dravyoM ko) satyabhASA ke rUpa meM nahIM nikAlatA, kintu mRSAbhASA ke rUpa meM hI nikAlatA hai, tathA satyAmRSA ke rUpa meM nahIM nikalatA aura na hI asatyAmRSA bhASA ke rUpa meM nikalAtA hai| 894. evaM saccAmosabhAsattAe vi / [894] isI prakAra satyAmRSAbhASA ke rUpa meM (gRhIta dravyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / ) 895. asaccAmosabhAsattAe vi evaM ceva / NavaraM asaccAmosabhAsattAe vigaliMdiyA taheva pucchijjti| jAe ceva geNhati tAe ceva Nisirati / evaM ete egatta-puhattiyA aTTha daMDagA bhaanniyvvaa| [895] asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM ke viSaya meM vikalendriyoM kI bhI pRcchA usI prakAra (pUrvavat) karanI caahie| (siddhAnta yaha hai ki) jisa bhASA ke rUpa meM dravyoM ko grahaNa karatA hai, usI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] . [prajJApanAsUtra bhASA ke rUpa meM hI dravyoM ko nikAlatA hai| isa prakAra ekatva (ekavacana) aura pRthaktva (bahuvacana) ke ye (kula milA kara) ATha daNDaka kahane cAhie / vivecana - bhASAdravyoM ke bheda-abhedarUpa meM niHsaraNa tathA grahaNa-niHsaraNa ke viSaya meM prarUpaNA - prastuta solaha sUtroM (880 se 895 taka) meM bhASAdravyoM ke bhinna tathA abhinna rUpa meM ni:saraNa, bhedoM ke alpabahutva tathA bhASAdravyoM ke grahaNa-ni:saraNa ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI hai| nairayika Adi ke viSaya meM atideza - nairayika jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, ve sthita (sthira) hote haiM yA asthita (saMcaraNazIla) ? isa prazna ke pUche jAne para zAstrakAra atideza karate hue kahate haiM - sthita-asthita dravyoM ke grahaNa kI prarUpaNA se lekara alpabahutva taka kI jaisI prarUpaNA samuccaya jIva ke viSaya meM kI hai, vaisI hI prarUpaNA nairayika se lekara vaimAnika paryanta (ekendriya ko chor3akara) karanI caahie| bhinna-abhinna bhASAdravyoM ke niHsaraNa kI vyAkhyA - vaktA do prakAra ke hote haiM, tIvraprayatna vAle aura mandaprayatna vaale| jo vaktA rogagrastatA, jarAgrastatA yA anAdarabhAva ke kAraNa mandaprayatna vAlA hotA hai, usake dvArA nikAle hue bhASAdravya abhinna-sthUlakhaNDarUpa evaM avyakta hote haiM / jo vaktA nIroga, balavAn evaM AdarabhAva ke kAraNa tIvraprayatnavAn hotA hai, usake dvArA nikAle hue bhASAdravya khaNDa-khaNDa evaM sphuTa hote haiN| tIvraprayatnavAn vaktA dvArA chor3e gaye bhASAdravya khaMDita hone ke kAraNa sUkSma hone se aura anya dravyoM ko vAsita karane ke kAraNa anantaguNa vRddhi ko prApta hokara loka ke aMta taka pahuMcate haiM aura saMpUrNa loka meM vyApta ho jAte haiN| maMdaprayatna dvArA chor3e gaye bhASAdravya lokAnta taka nahIM pahuMca paate| ve asaMkhyAta avagAhana vargaNA taka jAte haiM / vahA~ jAkara bheda ko prApta hote haiM, phira saMkhyAta yojana taka Age jAkara vidhvasta ho jAte haiN| ekatva aura pRthaktva ke ATha daNDaka - ekendriya ko chor3akara nairayikoM se lekara 4 bhASAoM ke dravyoM ke grahaNa-ni:saraNa-sambandhI ekavacana ke cAra daNDaka aura bahuvacana ke cAra daNDaka, yoM ATha daNDaka hue| 1. (ka) prajJAApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 267 __(kha) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 3, pR. 380 "koI maMdapayatto nisirai sakalAI savvadavvAiM / anno tivvapayatto so muMcai bhiMdiu tAI // " prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, pR. 380 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 267 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 3, pR. 373 se 405 taka Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [97 solaha vacanoM tathA cAra bhASAjAtoM ke ArAdhaka-virAdhaka evaM alpabahutva kI prarUpaNA .896. kativihe NaM bhaMte ! vayaNe paNNatte ? - goyamA ! solasavihe vayaNe pnnnntte| taM jahA - egavayaNe 1 duvayaNe 2 bahuvayaNe 3 itthivayaNe 4 puMsavayaNe 5 NapuMsagavayaNe 6 ajjhatthavayaNe 7 uvaNIyavayaNe 8 avaNIyavayaNe : uvaNIyAvaNIyavayaNe 10 avaNIyauvaNIyavayaNe 11 tItavayaNe 12 paDuppannavayaNe 13 aNAgayavayaNe 14 paccakkhavayaNe 15 parokkhavayaNe 16 / [896 pra.] bhagavan ! vacana kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [896 u.] gautama ! vacana solaha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM - 1. ekavacana, 2. dvivacana, 3. bahuvacana, 4. strIvacana,5. puruSavacana, 6. napuMsakavacana, 7. adhyAtmavacana, 8. upanItavacana,9. apanItavacana, 10. upanItApanItavacana, 11. apanItopanItavacana, 12. atItavacana, 13. pratyutpanna (vartamAna), vacana, 14. anAgatavacana (bhaviSyatvacana) 15. pratyakSavacana aura 16. parokSavacana / 897. icceyaM bhaMte ! egavayaNaM vA jAva parokkhavayaNaM vA vayamANe paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? haMtA goyamA ! icceyaM egavayaNaM vA jAva parokkhavayaNaM vA vayamANe paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosA / [897 pra.] isa prakAra ekavacana (se lekara) parokSavacana (taka 16 prakAra ke vacana) ko bolate huye (jIva) kI kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? [897 u.] hA~, gautama ! isa prakAra ekavacana se lekara parokSavacana taka (16 vacanoM) ko bolate hue (jIva kI) bhASA prajJApanI hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai| 898. kati NaM bhaMte ! bhAsajAyA paNNattA ? goyamA ! cattAri bhAsajjAyA pnnttaa| taM jahA-saccamegaM bhAsajjAyaM? bitiyaM mosaM bhAsajAyaM 2 tatiyaM saccAmosaM bhAsajAyaM 3 cautthaM asaccAmosaM bhAsajjAyaM 4 / [898 pra.] bhagavan ! bhASAjAta (bhASA ke prakAra) kitane haiM ? [898 u.] gautama ! bhASAjAta cAra kahe gaye haiM, ve isa prakAra haiM - (1) bhASA kA eka jAta (prakAra) satyA hai, (2) bhASA kA dUsarA prakAra mRSA hai, (3) bhASA kA tIsarA prakAra satyAmRSA hai aura (4) bhASA kA cauthA prakAra asatyAmRSA hai / 899. icceyAiM bhaMte ! cattAri bhAsajjAyAiM bhAsamANe kiM ArAhae virAhae? Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] [prajJApanAsUtra goyamA ! icceyAiM cattAri bhAsajjAyAiM AuttaM bhAsamANe ArAhae, No virAhae / teNa paraM assaMjayA'virayA'paDihayA'paccakkhAyapAvakamme saccaM vA bhAsaM bhAsaMto mosaM vA saccAmosaM vA asaccAmosaM vA bhAsaM bhAsamANe No ArAhae, virAhae / _ [899 pra.] bhagavan ! ina cAroM bhASA-prakAroM ko bolatA huA (jIva) ArAdhaka hotA hai, athavA virAdhaka? [899 u.] gautama ! ina cAroM prakAra kI bhASAoM ko upayogapUrvaka (Ayukta hokara) bolane vAlA ArAdhaka hotA hai, virAdhaka nhiiN| usase para - (arthAt upayogapUrvaka bolane vAle se bhinna) jo asaMyata, avirata.pApakarma kA pratighAta aura pratyAkhyAna na karane vAlA satyabhASA bolatA haA tathA maSA A tathA mRSAbhASA, satyAmuSA aura asatyAmRSA bhASA bolatA huA (vyakti) ArAdhaka nahIM hai, virAdhaka hai| 900. etesi NaM te ! jIvANaM saccabhAsagANaM mosabhAsagANaM saccAmosabhAsagANaM asaccAmosabhAsagANaM abhAsagANa ya katare katarehito appA vA 4 ? ' goyamA ! savvatthovA jIvA saccabhAsagA, saccAmosabhAsagA asaMkhejaguNA, mosabhAsagA asaMkhejaguNA, asaccAmosabhAsagA asaMkhejaguNA, abhAsagA aNaMtaguNA / ||pnnnnvnnaae bhagavaIe ekkArasamaM bhAsApayaM smttN|| [900 pra.] bhagavan ! ina satyabhASaka, mRSAbhASaka, satyAmRSAbhASaka aura asatyAmRSAbhASaka tathA abhASaka jIvoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [900 u.] gautama ! sabase thor3e jIva satyabhASaka haiM, unase asaMkhyAtaguNe satyAmRSAbhASaka haiM, unakI apekSA mRSAbhASaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase asaMkhyAtaguNe asatyAmRSAbhASaka jIva haiM aura unakI apekSA abhASaka jIva anantaguNe haiM / vivecana - solaha vacanoM aura cAra bhASAjAtoM ke ArAdhaka-virAdhaka evaM alpabahutva kI prarUpaNA - prastuta pAMca sUtroM (sU. 896 se 900 taka) meM solaha prakAra ke vacanoM tathA satyAdi cAra prakAra kI bhASAoM kA ullekha karake unakI prajJApanitA (satyatA) aura unake bhASakoM kI ArAdhakatA-virAdhakatA kI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM ukta cAroM prakAra kI bhASAoM ke bhASakoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| solaha prakAra ke vacanoM kI vyAkhyA - 1. ekavacana - ekatvapratipAdaka bhASA, jaise puruSaH arthAt- eka puruss| 2. dvivacana - dvitvapratipAdaka bhASA, jaise-puruSau, arthAt-do purUSa / 3. bahuvacana - bahutvapratipAdaka kathana, jaise - puruSAH arthAt-bahuta-se-puruSa / 4. strIvacana - strIliMgavAcaka zabda, jaise Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhASApada] [ 99 iyaM strI - yaha strI / 5. purUSavacana - pulliMgavAcaka zabda, jaise - ayaM pumAn-yaha puruSa / 6. napuMsakavacananapuMsakatvavAcaka zabda, jaise-idaM kuNDam - yaha kuNDa / 7. adhyAtmavacana - mana meM kucha aura soca kara Thagane kI buddhi se kucha aura kahanA cAhatA ho, kintu acAnaka mukha se vahI nikala par3e, jo socA ho| 8. upanItavacana - prazaMsAvAcaka zabda, jaise - 'yaha strI atyanta suzIlA hai|' 9. apanItavacana - nindAtmaka vacana, jaise - yaha kanyA kurUpA hai / 10. upanItApanItavacana - pahale prazaMsA karake phira nindAtmaka zabda kahanA, jaise - yaha sundarI hai, kintu duHzIlA hai| 11.apanItopanItavacana - pahale nindA karake, phira prazaMsA karane vAlA zabda kahanA, jaise - yaha kanyA yadyapi kurUpA hai, kintu hai suzIlA / 12. atItavacana - bhUtakAladyotaka vacana, jaise - akarot (kiyaa)| 13. pratyutpannavacana - vartamAnakAlavAcaka vacana, jaise - karoti (karatA hai)| 14. anAgatavacana - bhaviSyatkAlavAcaka zabda, jaise - kariSyati (kregaa)| 15. pratyakSavacana - pratyakSasUcaka zabda, jaise - 'yaha ghara hai|' aura 16. parokSavacana - parokSasUcaka zabda, jaise - vaha yahA~ rahatA thaa| ye solaha hI vacana yathAvasthita - vastuviSayaka haiM, kAlpanika nahIM, ataH jaba koI ina vacanoM ko samyakrUpa se upayoga karake bolatA hai, taba usakI bhASA prajJApanI' samajhanI cAhie, mRSA nhiiN| cAra prakAra kI bhASA ke bhASaka ArAdhaka yA virAdhaka ? - prastuta cAroM prakAra kI bhASAoM ko jo jIva samyak prakAra se upayoga rakha kara pravacana (saMgha) para AI huI malinatA kI rakSA karane meM tatpara hokara bolatA hai, arthAt - pravacana (saMgha) ko nindA aura malinatA se bacAne ke lie gaurava-lAghava kA paryAlocana karake cAroM meM se kisI bhI prakAra kI bhASA bolatA huA sAdhuvarga ArAdhaka hotA hai, virAdhaka nhiiN| kintu jo upayogapUrvaka bolane vAle se para - bhinna hai tathA asaMyata (mana-vacana-kAya ke saMyama se rahita) hai, jo sAvadhavyApAra (hiMsAdi pApamaya pravRtti) se virata nahIM (avirata) hai, jisane apane bhUtakAlika pApoM ko micchA mi dukkaDaM (merA duSkRta mithyA ho), dekara tathA prAyazcita Adi svIkAra karake pratihata (naSTa) nahIM kiyA hai tathA jisane bhaviSyakAlasambandhI pApa na hoM, isake lie pApakarmoM kA pratyAkhyAna nahIM kiyA hai, aisA jIva cAhe satyabhASA bole yA mRSA, satyAmRSA yA asatyAmRSA meM se koI bhI bhASA bole, vaha ArAdhaka nahIM, virAdhaka hai| cAroM bhASAoM ke bhASakoM meM alpabahutva kI yathArthatA - prastuta cAroM bhASAoM ke bhASakoM ke alpabahutva kI carcA karate hue sabase kama satyabhASA ke bhASaka batAe haiM, isakA kAraNa yaha hai ki samyak upayoga (dhyAna) pUrvaka sarvajJamatAnusAra vastutattva kI sthApanA (pratipAdana) karane kI buddhi (dRSTi) se jo bolate haiM, ve hI satyabhASaka haiM, jo pRcchAkAla meM bahuta virale hI milate haiN| satyabhASakoM se satyAmRSAbhASaka asaMkhyAtaguNe isalie haiM ki loka meM bahuta-se isa prakAra ke saca-jhUTha jaise-taise bolane vAle milate haiN| unameM 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 267 2. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 268 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [prajJApanAsUtra mRSAbhASaka asaMkhyAtaguNe isalie haiM ki kodhAdi kaSAyoM ke vazIbhUta hokara paravaMcanAdi buddhi se bolane vAle saMsAra meM pracura saMkhyA meM milate haiM, ve sabhI mRSAbhASI haiN| unase asaMkhyAtaguNe adhika asatyAmRSAbhASaka haiM, kyoMki dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva asatyAmRSAbhASaka kI koTi meM Ate haiN| ina sabase anantaguNe abhASaka isalie haiM ki abhASakoM kI gaNanA se siddha jIva evaM ekendriya jIva Ate haiM, ve donoM hI ananta haiN| siddha jIvoM se bhI vanaspatikAyika jIva anantaguNe haiN|' // prajJApanAsUtra : gyArahavA~ bhASApada samApta // 1. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 268-269 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasamaM sarIrapayaM bArahavA~ zarIrapada prAthamika + yaha prajJApanAsUtra kA bArahavA~ zarIrapada hai| saMsAra-dazA meM zarIra ke sAtha jIva kA atIva nikaTa aura nirantara sarpaka rahatA hai| zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva padArthoM ke prati moha-mamatva ke kAraNa hI karmabandha hotA hai| ataeva zarIra ke viSaya meM jAnanA Avazyaka hai| zarIra kyA hai? AtmA kI taraha avinAzI hai yA nAzavAn ? isake kitane prakAra haiM? ina prakAroM ke baddha-mukta zarIroM ke kitane-kitane parimANa meM haiM ? nairayikoM se lekara vaimAnika devoM taka kisa meM kitane zarIra pAe jAte haiM? aadi-aadi| isI hetu se zAstrakAra ne isa pada kI racanA kI hai| prastuta pada meM jainadRSTi se pAMca zarIroM kI carcA hai-audArika, vaikiya, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| upaniSadoM meM AtmA ke annamaya Adi pAMca koSoM kI vicAraNA milatI hai| usameM se annamayakoSa kI audArika zarIra ke sAtha tathA sAMkhya Adi darzanoM meM jo avyakta, sUkSma yA liMgazarIra mAnA gayA hai, usakI tulanA taijasa-kArmaNazarIra ke sAtha ho sakatI hai| prastuta pada meM sarvaprathama audArikAdi pAMca zarIroM kA nirUpaNa hai| vRttikAra ne audArikazarIra ke vibhinna artha, usakI pradhAnatA, prayojana aura mahattA kI dRSTi se samajhAe haiN| tIrthaMkara Adi viziSTa puruSoM ko audArika zarIra hotA hai tathA devoM ko bhI yaha zarIra durlabha hai, isa kAraNa isakA prAdhAnya aura mahattva hai| nArakoM aura devoM ke sivAya samasta jIvoM ko yaha zarIra janma se milatA hai, isalie adhikAMza jIvarAzi isI sthUla evaM pradhAna zarIra kI dhAraka hai| jo zarIra vividha evaM vizeSa prakAra kI (ka) paNNavaNAsuttaM (mU.pA.) bhAga 1, pR. 223 (kha) taittirIya upaniSad bhRbuvallI / sA~khyakArikA 39-40 belavalakara (ga) (mAlavaNiyA) gaNadharavAda prastAvanA / (gha) SaTkhaNDAgama pR. 14, sU. 129, 236, pR. 237, 321 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] [prajJApanAsUtra kiyA kara sakatA hai, arthAt-aneka prakAra ke rUpa dhAraNa kara sakatA hai, vaha vaikiyazarIra hai| yaha zarIra devoM aura nArakoM ko janma se prApta hotA hai, paryApta vAyukAyikoM ke bhI hotA hai| kintu manuSya ko Rddhi-labdhirUpa se prApta hotA hai| caturdazapUrvadhArI muni kisI prakAra ke zaMkA-samAdhAnAdi prayojanavaza yogabala se tIrthaMkara ke pAsa jAne ke lie jisa zarIra kI racanA karate haiM, vaha AhArakazarIra hai| zarIra meM jo tejas (oja, teja yA tathArUpa dhAtu evaM pAcanAdi kArya meM agni) kA kArya karatA hai, vaha taijasazarIra hai aura karmanirmita jo sUkSmazarIra hai, vaha kArmaNazarIra hai| taijasa aura kArmaNa, ye donoM zarIra jIva se siddhiprApta hone se pUrva taka kabhI vimukta nahIM hote haiN| anAdikAla se ye donoM zarIra jIva ke sAtha jur3e hue haiN| punarjanma ke lie gamana karane vAle jIva ke sAtha bhI ye do zarIra to avazya hote haiM, audArikAdi zarIroM kA nirmANa bAda meM hotA hai| tatpazcAt caubIsa daNDakoM meM se kisako kitane va kauna se zarIra hote haiM? isakI carcA hai| phira ina pAMcoM zarIroM ke badva-vartamAna meM jIva ke sAtha baMdhe hue tathA mukta-pUrvakAla meM bAMdha kara tyAge hue zarIroM tathA samuccaya meM dravya, kSetra, kAla kI apekSA se unake parimANa kI carcA kI gaI hai| isake anantara nairayikoM, bhavanavAsiyoM, ekendriyoM, vikalendriyoM, tiryaMcapaMcendriyoM, manuSyoM, vANavyantara, jyotiSka, vaimAnika devoM ke baddha-mukta pAMcoM zarIroM ke parimANa kI carcA dravya, kSetra, kAla kI dRSTi se kI gaI hai| gaNita vidyA kI dRSTi se yaha atIva rasaprada hai| 1. (ka) prajJApanA. ma. vRtti patrAMka 238-239, (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2 bArahaveM pada kI prastAvanA, pR. 88-89 (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 223 se 228 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, bArahaveM pada kI prastAvanA, pR.81 2. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasamaM sarIrapayaM bArahavA~ zarIrapada pAMca prakAra ke zarIroM kA nirUpaNa 901. kati NaM bhaMte! sarIrA paNNattA? goyamA! paMca sarIrA pnnnnttaa|tN jahA-orAlie 1 veuvvie 2 AhArae 3 teyae 4 kammae 5 / [901 pra.] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe gae haiM? [901 u.] gautama ! zarIra pAMca prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra-(1) audArika, (2) vaikriya, (3) AhAraka, (4) taijasa aura (5) kaarmnn| vivecana-pAMca prakAra ke zarIroM kA nirUpaNa-prastuta sUtra (901) meM jainasiddhAnta prasiddha audArika Adi pAMca prakAra ke zarIroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| audArika zarIra kI vyAkhyA-udAra se audArika zabda banA hai| vRttikAra ne udAra ke tIna artha kie haiM-(1) jo zarIra udAra arthAt-pradhAna ho| audArika zarIra kI pradhAnatA tIrthaMkaroM aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki audArika zarIra ke atirikta anya zarIra, yahA~ taka ki anuttara vimAnavAsI devoM kA zarIra bhI anantaguNahIna hotA hai| (2) udAra arthAt vistAravAn vizAla zarIra / audArika zarIra kA avasthitasvabhAva (AjIvana sthAyIrUpa) se vistAra kucha adhika eka hajAra yojana pramANa hotA hai, jabaki vaikriyazarIra kA itanA avasthitapramANa nahIM hotaa| usakA adhika se adhika avasthitapramANa pAMca sau dhanuSa kA hotA hai aura vaha bhI sirpha sAtavIM narakapRthvI meM hI, anyatra nhiiN| jo uttaravaikiyazarIra eka lAkha yojanapramANa taka kA hotA hai, vaha bhavaparyanta sthAyI na hone ke kAraNa avasthita nahIM hotaa| (3) saiddhAntika paribhASAnusAra udAra kA artha hotA hai-mAMsa, haDDiyA~, snAyu Adi se avabaddha shriir| udAra hI audArika kahalAtA hai| vaikriyazarIra kI vyAkhyA (1) prAkRta ke veuvviya kA saMskRta maM vaikurvika rUpa hotA hai| vikurvaNA ke artha meM vikurva dhAtu se vaikurvika zabda banatA hai, jisakA artha hotA hai-vividha kriyAoM ko karane meM sakSama zarIra / (2) athavA vividha yA viziSTa (vilakSaNa) kriyA vikriyA hai| vikriyA karane vAlA zarIra vaikriya hai| AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra kI vyAkhyA-caturdazapUrvadhArI muni ke dvArA kArya hone para Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] / prajJApanAsUtra yogabala se jisa zarIra kA AharaNa-niSpAdana kiyA jAtA hai, use AhArakazarIra kahate haiN| teja kA jo vikAra ho, use taijasa zarIra aura jo zarIra karma kA samUha rUpa ho, use karmaja yA kArmaNa zarIra kahate haiN| uttarottara sUkSmazarIra - audArika Adi zarIroM kA isa prakAra kA krama rakhane kA karaNa unakI uttarottara sUkSmatA hai| caubIsa daNDakavartI jIvoM meM zarIra-prarUpaNA 902. NeraiyANaM bhaMte! kati sarIrayA paNNattA? goyamA! tao sarIrayA pnnnnttaa| taM jahA - veuvvie teyae kmme| [902 pra.] bhagavan! nairayikoM ke kitane zarIra kahe gae haiM? [902 u.] gautama! unake tIna zarIra kahe haiM, ve isa prakAra - vaikriya, taijasa aura kArmaNa shriir| . 903. evaM asurakumArANa vi jAva thnniykumaaraannN| [903] isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka ke zarIroM kI prarUpaNA samajhanA caahiy| 904. puDhavikkAiyANaM bhaMte ! kati sarIrayA paNNattA ? goyamA ! tao sarIrayA pnnnnttaa| taM jahA-orAlie teyae kammae / [904 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane zarIra kahe gae haiM ? [904 u.] gautama! unake tIna zarIra kahe hai, ve isa prakAra - audArika, taijas evaM kArmaNazarIra / 905. evaM vAukkAiyavajaM jAva curidiyaannN| [905] isI prakAra vAyukAyikoM ko chor3akara caturindriyoM taka ke zarIroM ke viSaya meM jAnanA caahie| 906. vAukkAiyANaM bhaMte ! kati sarIrayA paNNattA? goyamA ! cattAri sarIrayA pnnnnttaa| taM jahA - orAlie veuvvie teyae kmme| 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 268-269 (kha) "aurAlaM nAma vittharAlaM visAlaMti jaMbhaNiyaM hoi, kaha? sAiregajoyaNasahassamavaTThiyappamANaorAliyaM annameddahamettaM natthitti viuvviyaM hojjAtaMtu aNavaTThiyappamANaM,avaTThiyaM puNapaMca dhaNusayAiM ahesattamAe imaM puNa avaTThiyappamANaM sAiregaM joynnshssN.........||" (ga) "vivihA visiTTagA yaM kiriyA, tIe ujaM bhavaM tamiha / veuvviyaM tayaM puNa nAragadevANa pagaIe // " -prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 269 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [105 [906 pra.] bhagavan! vAyukAyikoM meM kitane zarIra kahe gae haiM ? [906 u.] gautama! (unake) cAra zarIra kahe haiM, ve isa prakAra-audArika, vaikriya taijasa aura kArmaNa shriir| 907. evaM paMciMdiyatirikkhajoNiyANa vi| [907] isI prakAra paMcendriyatiryaJcayonikoM ke zarIroM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| 908. maNUsANaM bhaMte ! kati sarIrayA paNNattA? goyamA ! paMca sarIrayA pnnnnttaa| taM jahA - orAlie veuvvie AhArae teyae kmme| [908 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke kitane zarIra kahe gae haiM ? [908 u.] gautama ! manuSyoM ke pAMca zarIra kahe gae haiM, ve isa prakAra - audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| 909. vANamaMtara-jotisiya-vemANiyANaM jahA NAragANaM [ su. 902 ] / [909] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke zarIroM kI vaktavyatA nArakoM kI taraha (sU. 902 se anusAra) kahanA caahie| vivecana - cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM zarIraprarUpaNA - nairayika se lekara vaimAnika taka 24 daNDakoM me se kisameM kitane zarIra pAe jAte haiM ? isakI prarUpaNA prastuta ATha sUtroM meM kI gaI hai| . pAMcoM zarIroM ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa 910. [1] kevaiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrayA paNNattA? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-baddhellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te badallagA te NaM asaMkhejagA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejA logaa| tattha NaM je te mukkellagA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, davvao abhavasiddhiehito aNaMtaguNA siddhANaM annNtbhaago| [910-1 pra.] bhagavan ! audArika zarIra kitane kahe gae haiM? [910-1 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM, yathA - baddha aura mukta / unameM jo baddha (jIva ke dvArA grahaNa kie hue) haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAla se-ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM (kAlacakroM) se apahRta hote haiM / kSetra se-asaMkhyAtaloka-pramANa haiN| unameM jo mukta (jIva ke dvArA chor3e hue-tyAge hue) haiM, ve ananta haiN| kAla se-ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiN| kSetra se-anantalokapramANa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] [ prajJApanAsUtra haiN| dravyataH-mukta audArika zarIra abhavasiddhika (abhavya) jIvoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga haiN| [2] kevaiyA NaM bhaMte ! veuvviyasarIrayA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-baddhellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao,khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asNkhejtibhaago| tattha NaM jete mukkellagA te NaM aNaMtA, aNaMtAhi ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, jahA orAliyassa mukkellagA taheva veuvviyassa vi bhaanniyvvaa| [910-2 pra.] bhagavan ! vaikiya zarIra kitane kahe gae haiM ? [910-2 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe haiM-baddha aura mukta, unameM jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAlata: ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH ve asaMkhyAta zreNI-pramANa tathA (ve zreNiyAM) pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiN| unameM jo mukta haiM, ve ananta haiN| kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM; jaise audArika zarIra ke muktoM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaise hI vaikiyazarIra ke muktoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [3] kevaiyA NaM bhaMte ! AhAragasarIrayA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-baddhellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te baddhellagA te NaM siya asthi siva nntthi| jati atthi jahaNaNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM shsspuhuttN| tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA jahA orAliyassa mukkellayA tahA bhaanniyvvaa| [910-3 pra.] bhagavan ! AhAraka zarIra kitane kahe gae haiM ? [910-3 u.] gautama ! AhAraka zarIra do prakAra ke kahe haiM, ve isa prakAra-baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM, ve kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote| yadi hoM to jaghanya eka, do yA tIna hote haiM, utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiN| unameM jo mukta haiM, ve ananta haiN| jaise audArika zarIra ke mukta ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ kahanA caahie| [4] kevaiyA NaM bhaMte ! teyagasarIrayA paNNattA? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te baddhellagA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, davvao siddhehiMto aNaMtaguNA svvjiivaannNtbhaaguunnaa| tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, davvao savvajIvehito gAMtagaNA, jIvavaggassa annNtbhaago| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [107 [910-4 pra.] bhagavan ! taijasazarIra kitane kahe gae haiM? - [910-4 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe haiM, ve isa prakAra - baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM, ve ananta haiM, kAlata:-ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH-ve anantalokapramANa haiM, dravyata:-siddhoM se anantaguNe tathA sarvajIvoM se anantaveM bhAga kama haiN| unameM se jo mukta haiM, ve ananta haiM, kAlata:-ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH- ve anantalokapramANa hai / dravyataH(ve) samasta jIvoM se anantaguNe haiM tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiN| [5] evaM kammagasarIrA vi bhaanniyvvaa| [910-5] isI prakAra kArmaNa zarIra ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana - pAMcoM baddha-mukta zarIroM kA parimANa - prastuta sUtra (910-1 se 5) meM dravya, kSetra, aura kAla kI apekSA se pAMcoM zarIroM ke baddha aura mukta zarIroM kA pariNAma diyA gayA hai| baddha aura mukta kI paribhASA-prarUpaNA karate samaya jIvoM dvArA jo zarIra parigRhIta (grahaNa kie hue) haiM, ve baddhazarIra kahalAte haiM, jina zarIroM kA jIvoM ne pUrvabhavoM meM grahaNa karake parityAga kara diyA hai, ve muktazarIra kahalAte haiN| baddha -mukta zarIroM kA parimANa-pAMcoM zarIroM ke baddharUpa aura muktarUpa kA dravya kI apekSA se abhavya Adi se, kSetra kI apekSA se zreNi, pratara Adi se aura kAla kI apekSA se AvalikAdi dvArA parimANa kA vicAra zAstrakAroM ne kiyA hai| baddha aura mukta audArikazarIroM kA parimANa - baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiN| yadyapi baddha audArikazarIra ke dhAraka jIva ananta haiM, tathApi yahA~ jo baddha audArikazarIroM kA parimANa asaMkhyAta kahA hai, usakA kAraNa yaha hai-audArikazarIradhArI jIva do prakAra ke hote haiM-pratyeka-zarIrI aura anntkaayik| pratyekazarIrI jIvoM kA alaga-alaga audArikazarIra hotA hai, kintu jo anantakAyika hote haiM, unakA audArikazarIrapRthak-pRthak nahIM hotA, anantAnanta jIvoM kA eka hI hotA hai| isa kAraNa audArikazarIrI jIva anantAnanta hote hue bhI unake zarIra asaMkhyAta hI haiN| kAla kI apekSA se- baddhaaudArika zarIra asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura asaMkhyAta avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiM, isakA tAtparya yaha hai ki yadi utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke eka-eka samaya meM eka-eka audArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe to samasta audArikazarIroM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNiyA~ aura avasarpiNiyA~ vyatIta ho jaaeN| kSetra kI apekSA se-baddhaaudArika zarIra asaMkhyAtalokapramANa haiM, isakA artha huA-agara samasta baddha audArika zarIroM ko apanI-apanI avagAhanA se paraspara apiNDarUpa meM (pRthak-pRthak) AkAzapradezoM meM sthApita kiyA jAe to asaMkhyAtalokAkAza una pRthak-pRthak sthApita zarIroM se vyApta ho jaaeN| mukta audArika zarIra ananta hote haiM, unakA parimANa kAlataH ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke apaharaNakAla Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] [prajJApanAsUtra ke barAbara hai, arthAt-utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke eka-eka samaya meM eka-eka mukta audArika zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to samasta mukta audArikazarIroM kA apaharaNa karane meM ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyA~ samApta ho jaaeN| saMkSepa meM, ise yoM kaha sakate haiM ki ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM jitane samaya hote haiM, utanI hI mukta audArikazarIroM kI saMkhyA hai| kSetra kI apekSA seve ananta lokapramANa haiN| isakA tAtparya yaha hai ki eka loka meM asaMkhyAtapradeza hote haiN| aise-aise ananta lokoM ke jitane AkAzapradeza hoM, utane hI mukta audArika zarIra haiN| dravya kI apekSA se- mukta audArikazarIra abhavya jIvoM se anantaguNe hote hue bhI siddha jIvoM ke anantaveM bhAga mAtra hI haiM, arthAt-ve siddha jIvarAzi ke barAbara nahIM hai| isa sambandha meM eka zaMkA hai-yadi avikala (jyoM ke tyoM) mukta audArikazarIroM kI yaha saMkhyA mAnI jAe to bhI ve ananta nahIM ho sakate, kyoMki niyamAnusAra pudgaloM kI sthiti adhika se adhika asaMkhyAtakAla taka kI hone se ve mukta zarIra avikala rUpa se anantakAla taka Thahara nahIM skte| yadi yahA~ una pudgaloM ko liyA jAe,jinheM jIva ne audArikazarIra ke rUpa meM atItakAla meM grahaNa karake tyAga diyA hai, to sabhI jIvoM ne sabhI pudgaloM ko audArikazarIra ke rUpa meM grahaNa karake tyAgA hai, koI pudgala zeSa nahIM bacA hai| aisI sthiti meM mukta audArikazarIra abhavyoM se anantaguNe aura siddha jIvoM ke anantaveM bhAga haiM, yaha kathana kaise saMgata ho sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ mukta audArika zarIroM se na to kevala avikala (akhaMDita) zarIroM kA hI grahaNa kiyA jAtA hai, aura na audArikazarIra ke rUpa meM grahaNa karake tyAge hue pudgaloM kA grahaNa kiyA hai ataH yahA~ pUrvokta doSApatti nahIM hai| jisa audArika zarIra ko jIva ne grahaNa karake tyAga diyA hai aura vaha vinaSTa hotA huA ananta bhedoM vAlA hotA hai| ve ananta bhedoM ko prApta hote hue audArika pudgala jaba taka audArika paryAya kA parityAga nahIM karate, taba taka ve audArikazarIra kahalAte haiN| jina pudgaloM ne audArika paryAya kA parityAga kara diyA, ve audArikazarIra nahIM khlaate| isa prakAra eka hI zarIra ke ananta zarIra sambhava ho jAte haiM / isa taraha eka-eka zarIra ananta-ananta bhedoM vAlA hone se eka hI samaya meM pracura ananta zarIra pAe jAte haiN| ve asaMkhyAtakAla taka avasthita rahate haiN| usa asaMkhyAtakAla meM jIvoM dvArA tyAge hue anya asaMkhyAta zarIra bhI hote haiN| una sabake bhI pratyeka ke ananta-ananta bheda hote haiN| unameM se usa kAla meM jo audArikazarIraparyAya kA parityAga kara dete haiM, unakI gaNanA bhI inameM nahIM kI jAtI, zeSa kI gaNanA audArikazarIroM meM hotI hai| ataeva mukta audArikazarIroM kA jo parimANa Upara batAyA gayA hai, vaha kathana saMgata ho jAtA hai| jisa prakAra lavaNapariNAma meM pariNata lavaNa thor3A ho yA jyAdA, vaha (vibhinna lavaNoM kA) pudgalasaMghAta lavaNa hI kahalAtA hai, isI prakAra audArika rUpa se pariNata audArika zarIrayogya pudgalasaMghAta bhI cAhe thor3A (AdhA, pAva bhAga yA eka deza bhI) ho, cAhe bahuta (pUrNa audArikazarIra) ho, vaha bhI audArika zarIra hI kahalAtA hai| yahAM taka ki zarIra kA anantavAM bhAga bhI zarIra hI kahalAtA aba prazna yaha hai ki anantAnanta lokAkAzapradeza pramANa audArika zarIra eka hI loka meM kaise avagAr3ha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [109 hokara rahe (samAe) hue haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki dIpaka ke prakAza ke samAna unakA bhI eka loka meM samAveza ho jAtA hai / jaise- eka dIpaka kA prakAza samagra bhavana meM vyApta hokara rahatA hai aura anya aneka dIpakoM kA prakAza bhI usa bhavana meM paraspara virodha na hone se raha sakatA hai, vaise hI anantAnanta mukta audArika zarIra bhI eka hI lokAkAza meM samAviSTa hokara rahate haiN| baddha-mukta vaikriyazarIroM kA parimANa - baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta hote haiM / kAlataH asaMkhyAta kI prarUpaNA - agara utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke eka-eka samaya meM eka-eka vaikriya zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to samasta vaikriyazarIroM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNiyA~ aura avasarpiNiyA~ vyatIta ho jAeM / saMkSepa meM yoM kahA jA sakatA hai - asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke jitane samaya hote haiM, utane hI baddha vaikriyazarIra haiM / kSetra kI apekSA se baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNI pramANa haiM aura una zreNiyoM kA parimANa pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / isakA tAtparya yaha hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitanI zreNiyA~ haiM aura una zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM utane hI baddha vaikriyazarIra haiN| ___. zreNI kA parimANa yoM hai - ghanIkRta loka saba ora se 7 rajju pramANa hotA hai / aise loka kI lambAI meM sAta rajju evaM muktAvalI ke samAna eka AkAza pradeza kI paMkti zreNI kahalAtI hai| ghanIkRta loka kA sapta rajjupramANa isa prakAra hotA hai -samagra loka Upara se nIce taka caudaha rajju pramANa haiM / usakA vistAra nIce kucha kama sAta rajju kA hai / madhya meM eka rajju hai / brahmaloka nAmaka paMcama devaloka ke bilkula madhya meM pAMca rajju hai aura Upara eka rajju vistAra para loka kA anta hotA hai |rjju kA parimANa svayambhUramaNasamudra kI pUrva taTavartI vedikA ke anta se lekara usakI paravedikA ke aMta taka samajhanA cAhie / itanI lambAI-caur3AI vAle loka kI AkRti donoM hAtha kamara para rakha kara nAcate hue puruSa ke samAna hai / isa kalpanA se trasanADI ke dakSiNabhAgavartI adholokakhaNDa ko (jo ki kucha kama tIna rajju vistRta hai, aura sAta rajju se kucha adhika UMcA hai) lekara trasanADI ke uttara pArzva se, Upara kA bhAga nIce aura nIce kA bhAga Upara karake ikaTThA rakha diyA jAya, phira Urdhvaloka meM sanADI ke dakSiNa bhAgavartI kUrpara (kohanI) ke AkAra ke jo do khaNDa haiM, joki pratyeka kucha kama sAr3he tIna rajju UMce hote haiM, unheM kalpanA meM lekara viparIta rUpa meM uttara pArzva meM ikaTThA rakha diyA jAe / aisA karane se nIce kA lokArdha kuchakama cAra rajju vistRta aura Upara kA ardha bhAga tIna rajju vistRta evaM kucha kama sAta rajju UMcA ho jAtA hai / tatpazcAta Upara ke ardha bhAga ko kalpanA meM lekara nIce ke ardha bhAga ke uttarapArzva meM rakha diyA jaae| aisA karane se kacha adhika sAta rajja UMcA aura kacha kama sAta rajju vistAra vAnA ghana bana jAtA hai / sAta rajju se Upara jo adhika hai, use Upara-nIce ke Ayata (lambe) bhAga ko uttarapArzva meM milA diyA jAtA hai| isameM vistAra meM bhI pUre sAta raju ho jAte haiN| isa prakAra loka ko ghanIkRta kiyA jAtA hai| jahA~ kahIM ghanatva se sAta rajjupramANa kI pUrti na ho sake, vahA~ kalpanA se pUrti kara lenI cAhie / siddhAnta (zAstra) meM jahA~ kahIM bhI zreNI athavA pratara kA grahaNa ho, vahAM sarvatra isI prakAra ghanIkRta sAta rajjupramANa loka kI zreNI athavA pratara samajhanA caahie| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] [ prajJApanAsUtra mukta vaikriyazarIra bhI mukta audArikazarIroM ke samAna ananta haiN| ata: unakI anantatA bhI pUrvokta mukta audArikoM ke samAna samajha lenI caahie| baddha-mukta AhArakazarIroM kA parimANa - baddha AhArakazarIra kadAcit hote haiM, kadAcit nahI hote, kyoMki AhArakazarIra kA antara (virahakAla) jadyanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka kA hai| yadi AhArakazarIra hote haiM to unakI saMkhyA jadyanya eka do yA tIna hotI hai, aura utkRSTa (adhika se adhika) sahasrapRthaktva arthAt do hajAra se lekara nau hajAra taka hotI hai| mukta AhArakazarIra kA parimANa mukta audArikazarIroM kI taraha samajhanA cAhiye / baddha-mukta taijasazarIroM kA parimANa - baddha taijasazarIra ananta haiM kyoMki sAdhAraNazarIrI nigodiyA jIvoM ke taijasazarIra alaga-alaga hote haiM, audArika kI taraha eka nahIM / usakI anantatA kA kAlataH parimANa (pUrvavat) ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke samayoM ke barAbara hai| kSetrata:- ananta lokapramANa hai| arthAt-ananta lokAkAzoM meM jitane pradeza hoM, utane hI baddha taijasazarIra haiM / dravya kI apekSA se baddha taijasazarIra siddhoM se anantaguNe haiM, kyoMki taijasazarIra samasta saMsArI jIvoM ke hote haiM aura saMsArI siddhoM se anantaguNe haiN| isalie taijasazarIra bhI siddhoM se anantaguNe haiM / kintu sampUrNa jIvarAzi kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to ve samasta jIvoM se anantaveM bhAga kama haiM, kyoMki siddhoM ke taijasazarIra nahI hotA aura siddha sarva jIvarAzi se anantaveM bhAga haiM, ata: unhe kama kara dene se taijasazarIra sarvajIvoM ke anantaveM bhAga nyUna ho ge| mukta taijasazarIra bhI ananta haiN| kAla aura kSetra kI apekSA usakI anantatA pUrvavat samajha lenI cAhie / dravya kI apekSA se mukta taijasazarIra samasta jIvoM se anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka jIva kA eka taijasazarIra hotA hai| jIvoM dvArA jaba unakA parityAga kara diyA jAtA hai to ve pUrvokta prakAra se ananta bhedoM vAle ho jAte haiM aura unakA asaMkhyAtakAlaparyanta usa paryAya meM avasthAna rahatA hai, itane samaya meM jIvoM dvArA parityakta (mukta) anya taijasazarIra pratijIva asaMkhyAta pAe jAteM haiM, aura ve sabhI pUrvokta prakAra se ananta bhedoM vAle ho jAte haiN| ata: una sabakI saMkhyA samasta jIvoM se anantaguNI kahI gaI hai| kyA samasta mukta taijasazarIroM kI saMkhyA jIvavargapramANa hotI hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue zAstrakAra kahate haiM - ve jIvavarga ke anantabhAgapramANa hote haiM ve samasta muktataijasazarIra jIvavarga pramANa to taba ho pAte, jabaki eka-eka jIva ke taijasazarIra sarvatIvarazipramANa hote, yA usase kucha adhika hote aura unake sAtha siddhajIvoM ke ananta bhAga kI pUrti hotI / usI rAzi kA usI rAzi se guNA karane para varga hotA hai| jaise 4 ko 4 se guNA karane para (4 x 4 = 16) solaha saMkhyA vAlA varga hotA hai / kintu eka-eka jIva mukta taijasazarIra sarvajIvarAzi - pramANa yA usase kucha adhika nahI ho sakate, apitu usase bahuta kama hI 1. AhAragAI loe chammAse jA na hoMti vi kayAiM / ukkoseNaM niyamA, ekaM samayaM jahantreNaM // - prajJApanA. ma. vR. pa. 273 meM uddhRta Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [111 hote hai aura ve bhI asaMkhyAtakAla taka hI rahate haiN| utane kAla meM jo anya mukta taijasazarIra hote haiM, ve bhI thor3e hI hote haiM, kyoMki kAla thor3A hai| isa kAraNa mukta taijasazarIra jIvavargapramANa nahI hote, jIvavarga ke ananta-bhAgamAtra hI hote haiN| bada-mukta kArmaNazarIroM kA parimANa-bhI taijasazarIroM ke samAna hI samajhanA caahie| kyoMki taijasa aura kArmaNazarIroM kI saMkhyA samAna hai| nairayikoM ke baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA 911.[1] NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - badvellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te baddhellagA te NaM nntthi| tattha NaM jete mukkellagA teNaM aNaMtA jahA orAliyamukkellagA( su.910[1]) tahA bhaanniyvvN| [911-1pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitane audArikazarIra kahe gae hai ? [911-1u.] gautama ! (unake audArikazarIra) do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - baddha aura mukt| unameM se jo baddha audArikazarIra haiM, ve unake nahIM hote| jo mukta audArikazarIra haiM, ve (unake) ananta hote haiM, jaise (sU.910-1meM ) (aughika) audArika mukta zarIroM ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra (yahA~-nairayikoM ke mukta audArikazarIra ke viSaya meM) bhI kahanA caahie| [2] NeraiyANaM bhaMte! kevaiyA veuvviyasarIrA? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - baddhellagA mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhi ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao,khettao asaMkhejAo seDhIo patarassa asaMkhejatibhAgo, tAsi NaM seDhINa vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlaM bIyavaggamUla-paDuppaNaM, ahava NaM aguMlabitiyavaggamUlaghaNappamANamettAo seddhiio| tattha NaM je te mukkellagA te NaM jahA orAliyassa mukkellagA (su.911[1]) tahA bhaanniyvvaa| [911-2pra.] bhagavan! nairayikoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gae haiM ? [911-2u.] gautama ! (nairayikoM ke vaikriyazarIra) do prakAra ke kahe gae hai| ve isa prakAra- baddha aura mukt| unameM jo baddha (vaikriyazarIra) haiM, ve asaMkhyAta haiN| kAlata:-(ve) asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahrata hote hai| kSetrataH- (ve)asaMkhyAta zreNI-pramANa haiN| (zreNI) pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI(vistAra kI apekSA se eka pradezI zreNI) aMgula ke prathama vargamUla ko dUsare vargamUla se guNita (karane para niSpanna rAzi jitanI) hotI hai athavA aguMla ke dvitIya vargamUla ke ghana1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 270 se 274 taka Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ prajJApanAsUtra pramANamAtra zreNiyoM jitanI hai tathA jo (nairayikoM ke) mukta vaikriyazarIra haiM, unake parimANa ke viSaya meM (nArakoM keM) mukta audArika zarIra ke samAna (911 -1 ke anusAra) kahanA caahie| [ 3 ] NeraiyANaM bhaMte! kevatiyA AhAragasarIrA paNNattA ? gomA ! duvihA paNNattA / taM jahA- baddhellagA ya mukkellagA ya / evaM jahA orAliyA baddhellagA mulagA ya bhaNiyA (su. 911 - [ 1 ] ) taheva AhAragA vi bhANiyavvA / [911-3pra.] bhagavan ! nairayikoM ke AhArakazarIra kitane kahe gae haiM ? [911-3u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - baddha aura mukt| jaise (nArakoM ke) audArika baddha aura mukta (sU. 911 - 1 meM) kahe gae haiM, usI prakAra (nairayikoM ke baddha aura mukta) AhArakazarIroM ke viSaya meM kahanA cAhie / [4] teyA- kammagAI jahA etesiM ceva veDavviyAI / [911-4] (nArakoM) taijasa - kArmaNa zarIra inhIM ke vaikriyazarIroM ke samAna kahane caahie| vivecana - nairayikoM ke baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (sU. 911 -1 se 4) meM nairayikoM ke baddha aura mukta paMca zarIroM ke parimANa ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI hai| nairayikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA - nairayikoM ke baddha audArikazarIra nahIM hote, kyoMki janma se hI unameM audArikazarIra saMbhava nahIM hai / unake mukta audArikazarIroM kA kathana pUrvokta audhika mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanA caahie| nArakoM ke baddha-mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA - nArakoM ke baddha vaikriyazarIra utane hI haiM, jitane nairayika haiM, kyoMki pratyeka nAraka kA eka baddha vaikriyazarIra hotA hai / nAraka jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta hone se unake baddha vaikriyazarIroM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hI hai / isa asaMkhyAtatA kI kAla aura kSetra se prarUpaNA karate huye zAstrakAra kahate haiM - kAlataH - utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke eka-eka samaya meM yadi eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM una saba zarIroM kA apaharaNa hotA hai / dUsare zabdoM meM kaheM to - asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke jitane samaya haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| kSetrata:- ve asaMkhyAta zreNI -pramANa haiM aura pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga hI zreNI kahalAtI hai / aisI asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| aba prazna yaha hai ki sakala (sampUrNa) pratara meM bhI asaMkhyAta zreNiyA~ hotI haiM, pratara ke arddha bhAga meM bhI aura tRtIya ( tihAI) bhAga Adi meM bhI asaMkhyAta zreNiyA~ hotI haiM, aisI sthiti meM yahA~ kitanI saMkhyA vAlI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [113 zreNiyA~ samajhI jAeM ? isI jijJAsA kA samAdhAna karane ke lie mUlapATha meM kahA gayA hai - pratara kA asaMkhyAtavA~ bhaag| arthAt - pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitanI zreNiyA~ hotI haiM, utanI hI zreNiyA~ yahA~ grahaNa karanI caahie| phira yahA~ unakA vizeSa parimANa batalAne ke lie kahA gayA hai - una zreNiyoM kI viSkambha sUcI arthAt vistAra ko lekara sUcI = ekaprAdezikI zreNI utanI hotI hai, jitanI aMgula ke prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla se guNA karane para (jo) rAzi niSpanna hotI hai / Azaya yaha hai ki eka aMgulapramANamAtra kSetra ke pradezoM kI jitanI pradeza rAzi hotI hai, usake asaMkhyAta vargamUla hote haiM / yathA - prathamavargamUla kA bhI jo vargamUla hotA hai, vaha dvitIya vargamUla hotA hai, usa dvitIya vargamUla kA jo vargamUla hotA hai, vaha tRtIya vargamUla hotA hai, isa prakAra uttarottara asaMkhyAta vargamUla hote haiM / ataH prastuta meM prathama vargamUla ko dUsare vargamUla ke sAtha guNita karane para jitane pradeza hote haiM, utane pradezoM kI sUcI kI buddhi se kalpanA kara lI jAe / tatpazcAt vistAra meM use dakSiNa-uttara meM lambI sthApita kara lI jaae| vaha sthApita kI huI sUcI jitanI zreNiyoM ko sparza karatI hai, utanI zreNiyA~ yahA~ grahaNa kara lenI caahie| udAharaNArthayoM to eka aMgulamAtra kSetra meM asaMkhyAta pradeza rAzi hotI hai, phira bhI asatkalpanA se usakI saMkhyA 256 mAna leM / isa saMkhyA kA prathama vargamUla solaha (245=10+6=16) hotA hai / dUsarA vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 hotA hai| inameM se jo dvitIya vargamUla cAra saMkhyA vAlA hai, usake sAtha solaha saMkhyA vAle prathama vargamUla ko guNita karane para 64 (causaTha) saMkhyA AtI hai| basa, itanI hI isakI zreNiyA~ samajhanI caahie| isa bAta ko zAstrakAra prakArAntara se kahate haiM - athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghana-pramANa (ghana jitanI) zreNiyA~ samajhanI caahie| isakA Azaya yaha hai ki eka aMgulamAtra kSetra meM jitane pradeza hote haiM, una pradezoM kI rAzi ke sAtha dvitIya vargamUla kA, arthAta - asatkalpanA se cAra kA jo ghana ho, utane pramANa vAlI zreNiyA~ samajhanI caahie| jisa rAzi kA jo varga ho. use usI rAzi se gaNA karane para 'ghana' hotA hai| jaise - do kA ghana ATha hai| vaha isa prakAra hai - do rAzi kA varga cAra hai, usa ko (cAra ko) do ke sAtha guNA karane para ATha saMkhyA hotI hai| isalie do rAzi kA ghana ATha huaa| isI prakAra yahA~ para bhI cAra (4) rAzi kA varga solaha hotA hai, usa ko (solaha ko) cAra rAzi ke sAtha guNA karane para cAra kA ghana vahI causaTha (64) AtA hai| isa taraha ina donoM prakAra (tarIkoM) meM koI vAstavika bheda nahIM hai| yahA~ vRttikAra eka tIsarA prakAra bhI batAte haiM-aMgulapramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi ko apane prathama vargamUla ke sAtha guNA karane para jitanI pradezarAzi hotI hai, utane hI pramANa vAlI sUcI jitanI zreNiyoM ko sparza karatI hai, utanI zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hoM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| nArakoM ke mukta vaikriyazarIra kI prarUpaNA unake mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanI caahie| nArakoM ke baddha-mukta AhArakazarIra - jaise nArakoM ke baddha audArikazarIroM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaisA hI unake baddha AhArakazarIra ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| nArakoM ke baddha AhArakazarIra hote hI nahIM, kyoMki unameM AhArakalabdhi sambhava nahIM hai| AhArakazarIra to kevala AhArakalabdhisampanna caturdaza Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [prajJApanAsUtra pUrvadhArI muniyoM ko hI hotA hai| nairayikoM ke mukta AhArakazarIroM ke viSaya meM pUrvavat samajhanA caahie| bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIroM kA pariNAma 912.[1] asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA ! jahA NeraiyANaM orAliyA bhaNiyA (su. 911 [1]) taheva etesiM pi bhaanniyvvaa| [912-1 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane audArikazarIra kahe gae haiM ? [912-2 u.] gautama ! jaise nairayikoM ke (baddha-mukta) audArikazarIroM ke viSaya meM (sU. 911-1 meM) kahA gayA hai, usI prakAra inake (asurakumAroM ke baddha-mukta audArikazarIroM ke) viSaya meM bhI kahanA caahie| [2] asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA y| tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao,khettao asaMkhejjAo seDhIo patarassa asaMkhejatibhAgo, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa sNkhejtibhaago| tattha NaM je te mukkellagA te NaM jahA orAliyassa mukkellagA tahA bhANiyavvA (su. 910 [1]) / [912-2 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? [912-2 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM - baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avarpiNiyoM meM ve apahRta hote haiN| kSetra kI apekSA se asaMkhyAta zreNiyoM (jitane) haiN| (ve zreNiyAM) pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga (pramANa haiN|) una zreNyioM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kA saMkhyAtavA~ bhAga (pramANa) hai| unameM jo.(asurakumAroM ke) mukta (vaikriya) zarIra haiM, unake viSaya meM jaise (sU. 910-1 meM) mukta audArika zarIroM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI taraha kahanA caahie| [3] AhArayasarIrA jahA etesi NaM ceva orAliyA taheva duvihA bhANiyavvA / [912-3] (inake) (baddha-mukta) AhArakazarIroM ke viSaya meM, inhIM ke (baddha-mukta) donoM prakAra ke audArikazarIroM kI taraha prarUpaNA karanI caahie| [4] teyA-kammasarIrA duvihA vi jahA etesi NaM ceva veubviyAM / [912-4] (inake baddha-mukta) donoM prakAra ke taijasa aura kArmaNa zarIroM (kA kathana) bhI inhIM ke 1. (ka) prajJApanA sUtra, malaya. vRtti, patrAMka 274-275 (kha) aMgulabiiyavaggamUlaM paDhamavaggamUlapaDuppaNNaM' -prajJApanA. ma. vR., pa. 273 meM uddhata Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [115 (baddha-mukta) vaikriyazarIroM ke samAna samajha lenA caahie| 913. evaM jAva thnniykumaaraa| [913] stanikumAroM taka ke baddha-mukta sabhI zarIroM kI prarUpaNA bhI isI prakAra (karanI caahie|) vivecana - asurakumArAdi ke baddhamukta zarIroM kI prarUpaNA - prastuta do sUtroM (sU. 912-913) meM asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke dasoM bhavanapatidevoM ke baddha evaM mukta audArikAdi pAMcoM zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai| asurakumAroM ke baddha-mukta audArikazarIra - inake baddha audArikazarIra nahIM hote, kyoMki nArakoM kI taraha inakA bhI bhavasvabhAva isameM bAdhaka kAraNa hai| inake mukta audArikazarIra nairayikoM kI taraha samajhane caahie| ___ asurakumAroM ke baddha-mukta vaikriyazarIroM kA nirUpaNa - inake baddha vaikriyazarIra asurakumAra devoM kI asaMkhyAta saMkhyA ke barAbara asaMkhyAta haiN| kAla se to pUrvavat asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasapiNiyoM ke samayoM ke tulya haiM / kSetra kI apekSA se - asaMkhyAta zreNI pramANa haiM / asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI baddhavaikriyazarIra haiN| ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAta bhAga-pramANa hotI haiN| yahA~ nArakoM kI apekSA vizeSatara parimANa batAte hue zAstrakAra kahate haiM- una zreNiyoM ke parimANa ke lie jo viSkambhasUcI hai, vaha aMgula-pramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi ke prathama vargamUla kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| jaise ki asatkalpanA se eka aMgulapramANa kSetra kI pradeza-rAzi 256 mAnI gii| usakA jo prathama vargamUla hai, vaha 16 saMkhyAvAlA mAnA gyaa| usake saMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hoM, asatkalpanA se pAMca yA chaha hoM, utane pradezoM vAlI zreNI parimANa ke lie viSkambhasUcI samajhanI caaei| isa dRSTi se nairayikoM kI apekSA asurakumAradevoM kI viSkambhasUcI asaMkhyAtaguNahIna hai, kyoMki nArakoM kI zreNI ke parimANa ke lie gRhIta viSkambhasUcI dvitIya vargamUla se guNita prathama vargamUla jitane pradezoM vAlI hai| vastutaH dvitIya vargamUla asaMkhyAtapradezAtmaka hotA hai| ataeva asaMkhyAtaguNayukta prathama vargamUla ke pradezoM jitanI nArakoM kI sUcI hai, jabaki asurakumArAdi kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke saMkhyAtabhAga-pradezarUpa hI hai| yaha yuktiyukta bhI hai| kyoMki mahAdaNDaka meM bhI samasta bhavanavAsiyoM ko ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM se bhI asaMkhyAtaguNahIna kahA gayA hai| isa dRSTi se samasta nArakoM kI apekSA unakI asaMkhyAtaguNahInatA svataH siddha ho jAtI hai| inake mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta vaikriyazarIroM kI taraha karanI caaei| inake baddha-mukta AhAraka-taijasakArmaNa zarIra - inake AhArakazarIroM kI prarUpaNA nairayikoM kI taraha, baddha taijasa-kArmaNa baddhavaikriyazarIroM kI taraha tathA inake mukta taijasa-kArmaNazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta taijasa ke samAna samajhanI caahie| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 276-277 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] [prajJApanAsUtra ekendriyoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA 914.[1] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIragA paNNattA? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejArhi ussappiNi-osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjA logaa| tattha NaM je te mukkellagA te NaM aNaMtA, aNaMtArhi ussappiNi-osappiNIrhi avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, abhavasiddhierhito aNaMtaguNA, siddhANaM annNtbhaago|| [914-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra kahe gae haiM ? [914-1 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukt| uname jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA se - (ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiN| kSetra kI apekSA se ve asaMkhyAta loka-pramANa haiN| unameM se jo mukta haiM, ve ananta haiN| kAlataH (ve) ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiN| kSetrataH (ve) anantaloka-pramANa haiN| (dravyataH ve) abhavyoM se anantaguNe haiM, siddhoM ke anantaveM bhAga haiN| [2] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIragA paNNattA? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM nntthi| tattha NaM je te mukkellagA te NaM jahA etesiM ceva orAliyA bhaNiyA taheva bhaanniyvvaa| . [914-2 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gae haiM ? / [914-2 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM - baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM, ve inake nahIM hote| unameM jo mukta hai, unake viSaya meM, jaise inhIM ke audArikazarIroM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaise hI kahanA caahie| [3] evaM AhAragasarIrA vi / [914-3] inake AhArakazarIroM kI vaktavyatA inhIM ke vaikriyazarIroM ke samAna samajhanI cAhie / [4] teyA-kammagA jahA etesiM ceva oraaliyaa| [914-4] (inake baddha-mukta) taijasa-kArmaNazarIroM (kI prarUpaNA) inhIM ke baddha-mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanI caahie| 915. evaM AukkAiyA teukkAiyA vi / [915] isI prakAra apkAyikoM aura tejaskAyikoM (ke baddha-mukta sabhI zarIroM) kI vaktavyatA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada ] (samajhanI caahie|) 916. [ 1 ] vAukkAiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyA sarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA ya / duvihA vi jahA puDhavikAiyANaM orAliyA (su. 914 [1]) / [916-1 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane kahe gae hai ? [916-1 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - baddha aura mukt| ina baddha aura mukta donoM prakAra ke audArikazarIroM kI vaktavyatA jaise (sU. 914 - 1 meM) pRthvIkAyikoM ke (baddha-mukta) audArikazarIroM kI (vaktavyatA hai), tadanusAra samajhanA caahie| [ 117 [ 2 ] veDavviyANaM pucchA / goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejjA, samae samae avahIramANa avahIramANA paliovamassa asaMkhejjaibhAgametteNaM kAleNaM avahIraMti No ceva NaM avahiyA siyA | mukkellagA jahA puDhavikvAiyANaM (su. 914 [ 2 ]) / [913-2 pra.] bhagavan ! vAyukAyikoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gae haiM ? [916-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke haiM baddha aura mukta | unameM jo baddha hai, ve asaMkhyAta haiM / (kAlataH) yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla meM unakA pUrNata: apaharaNa hotA hai / kintu kabhI apaharaNa kiyA nahIM gayA hai (unake) mukta zarIroM kI prarUpaNA (sU. 914 - 2 meM ullikhita) pRthvIkAyikoM (ke mukta vaikriya zarIroM) kI taraha samajhanI caahie| - [ 3 ] AharAya-teyA-kammA jahA puDhavikAiyANaM (su. 914 [ 3-4 ] ) / tahA bhANiyavvA / [916-3] (inake baddha-mukta) AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM (kI prarUpaNA) (sU. 914-314 meM ullikhita) pRthvIkAyikoM (ke baddha-mukta AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM) kI taraha karanI caahie| 917. vaNapphaikAiyANaM jahA puDhavikAiyANaM / NavaraM teyA- kammagA jahA ohiyA teyA- kammagA (su. 910 [ 4-5 ]) / [917] vanaspatikAyikoM (ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM) kI prarUpaNA pRthvIkAyikoM (ke baddhamukta audArikAdi zarIroM) kI taraha samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki inake taijasa aura kArmaNa zarIroM kA nirUpaNa (sU. 910-45 ke anusAra) audhika taijasa- kArmaNa- zarIroM ke samAna karanA cAhie / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [prajJApanAsUtra vivecana - ekendriyoM ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM kI prarUpaNA - prastuta cAra sUtroM (sU. 914 se 917 taka) meM pRthvIkAyikAdi ekendriya jIvoM ke baddha aura mukta audArikAdi zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai| pRthvIkAyikoM Adi ke baddha-mukta audArika zarIra - pRthvI-ap-tejaskAyikoM ke baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiN| kAla se asaMkhyAta utsarpiNiyoM - avasarpiNiyoM ke samayoM ke barAbara haiM, aura kSetra se asaMkhyAta lokapramANa haiM / isa sambandha meM yukti pUrvavat samajha lenI caahie| inake mukta audArikazarIra audhika mukta audArikazarIra ke samAna samajhanA cAhie / pRthvIkAyikoM Adi ke vaikriya-AhAraka-taijasa-kArmaNazarIroM kI prarUpaNA-inameM vaikriyalabdhi evaM AhArakalabdhi kA abhAva hone se inake baddha-vaikriya evaM AhArakazarIra nahIM hote / mukta AhAraka evaM vaikriya zarIroM kA kathana mukta audArikazarIravat samajhanA cAhie / inake taijasa aura kArmaNa zarIroM kI prarUpaNA inhIM ke baddha-mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanI cAhie / vAyukAyikoM ke baddha-mukta pAMcoM zarIroM kI prarUpaNA - vAyukAyikoM ke baddha-mukta audArika pRthvIkAyikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI taraha samajhanA caahie| vAyukAya meM vaikriya zarIra pAyA jAtA hai, ata: vAyukAyikoM ke baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta hote haiN| kAla kI apekSA se yadi pratisamaya eka-eka vaikriyazarIra kA apaharaNa kiyA jAye to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla meM unakA pUrNatayA apaharaNa ho| tAtparya yaha ki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla ke jitane samaya haiM, utane hI vAyukAyikoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| vAyukAyika jIvoM ke sUkSma aura bAdara ye do-do bheda haiM, phira unake pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do-do bheda haiN| inameM se bAdara-paryApta-vAyukAyikoM ke atirikta zeSa tInoM meM pratyeka asaMkhyAta lokAkAzapramANa haiM, bAdara-paryApta-vAyukAyika pratara ke asaMkhyAta-bhAga-pramANa haiN| inameM se tIna prakAra ke vAyukAyikoM ke vaikriyalabdhi nahIM hotI, sirpha bAdara vAyukAyikoM meM se bhI saMkhyAtabhAgamAtra meM hI vaikriyalabdhi hotI hai| kyoMki pRcchA ke samaya palyopama ke asaMkhyeyabhAgamAtra hI vaikriyazarIra vAle pAe jAte haiN| ataH sirpha inake hI vaikriyazarIra hotA hai, anya tInoM ke nhiiN| vAyukAyikoM ke mukta vaikriyazarIra ke viSaya meM audhika mukta vaikriyazarIra kI taraha hI kahanA caahie| inake baddha taijasa-kArmaNa-zarIra ke viSaya meM baddha audArikazarIra kI taraha tathA mukta taijasa-kArmaNazarIra mukta audhika taijasa-kArmaNa-zarIra kI taraha samajhanA caahie| vAyukAyikoM meM AhArakalabdhi kA abhAva hone se kevala ananta mukta AhArakazarIra hI hote haiM, baddha nhiiN| vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta pAMcoM zarIroM kI prarUpaNA - vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kA kathana pRthvIkAyikoM ke baddha-mukta audArikazarIra kI taraha karanA caahie| baddha-mukta taijasa-kArmaNazarIroM kI prarUpaNA audhika taijasa-kArmaNazarIroM kI taraha samajhanI caahie| unake vaikriya aura Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada [119 AhAraka zarIra mukta hI hote haiM, baddha nahIM, kyoMki unameM vaikriyalabdhi tathA AhArakalabdhi nahIM hotii| dvIndriya se paMcendriya tiryacoM taka ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa 918.[1] beiMdiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA paNNatA? goyamA ! duvihA paNNattA taM jahA - baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhallagA te NaM asaMkhejA,asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhi avahIraMti kAlao,khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIoasaMkhejjAiM seddhivggmuulaaii|beiNdiyaannN orAliyasarIrehiM baddhellagehiM payaraM avahIrati, asaMkhejAhiM ussappiNiosapipaNIhiM kAlao, khettao aMgulapayarassa AvaliyAe ya asNkhejjibhaagplibhaagennN| tattha NaM je te mukkellagA te jahA ohiyA orAliyA mukkellagA (su. 910 [1]) / [918-1 pra.] bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke kitane audArikazarIra kahe gae haiM ? [918-1 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM - baddha aura mukta / unameM jo baddha audArikazarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAlataH - (ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrata:- asaMkhyAta zreNI-pramANa haiM / (ve zreNiyA~) pratara ke asaMkhyAta bhAga (pramANa) haiM / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI, asaMkhyAta koTA koTI yojana pramANa hai / (athavA) asaMkhyAta zreNi vargamUla ke samAna hotI hai / dvIndriyoM ke baddha odArika zarIroM se pratara apahRta kiyA jAtA hai / kAla kI apekSA se - asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI-kAloM se (apahAra hotA hai)| kSetra kI apekSA se aMgula-mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAta bhAga pratibhAga-(pramANa khaNDa) se (apahAra hotA hai) unameM jo mukta audArika zarIra haiM, (unake viSaya meM) jaise (sU. 910-1 meM) audhika mukta audArika zarIroM ke (viSaya meM kahA hai), vaise (kahanA caahie)| [2] veuvviyA AhAragA ya baddhellagA Natthi, mukkellagA jahA ohiyA orAliyA mukkellayA (su.910 [1]) / [918-2 pra.] (inake) vaikriya zarIra aura AhArakazarIra baddha nahIM hote / mukta (vaikriya aura AhAraka zarIroM kA kathana) (sU. 910-1 meM ullikhita) audhika mukta audArikazarIroM ke samAna kahanA caahie| 1. (ka) prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 277 (kha) tiNhaM tAva rAsINaM veuvviyaladdhI ceva natthi / bAyarapajjattANaM pisaMkhejaibhAgamettANa laddhI asthi // -prajJApanA cUrNi, prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 277 meM uddhRta Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [prajJApanAsUtra [3] teyA-kammagA jahA etirsi ceva ohiyA oraaliyaa| [918-3] (inake baddha-mukta) taijasa-kArmaNazarIroM ke viSaya meM inhIM ke samuccaya (audhika) audArikazarIroM ke samAna (kahanA caahie)| 919. evaM jAva cauridiyA / [919] isI prakAra yAvat caturindriyoM taka (trIndriya aura caturindriyoM ke samasta baddha mukta zarIroM ke viSaya meM) kahanA caahie| 920. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM evaM cev| navaraM veubviyasarIraesu imo visesopaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrayA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM asaMkhejA jahA asurakumArANaM (su. 912 [2]) / NavaraM tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asNkhejjtibhaago| mukkellagA taheva / ___[920] paMcendriyatiryaJcayonikoM ke (samasta baddha-mukta zarIroM ke) viSaya meM isI prakAra (kahanA caahie)| inake (baddha-mukta) vaikriya zarIroM (ke viSaya) meM yaha vizeSatA hai - [pra.] bhagavana ! paMcendriya-tiryaJcayonikoM ke kitane vaikriyazarIra kahe haiM ? [u.] gautama ! ve do prakAra ke haiM, ve isa prakAra - baddha aura mukta / unameM jo baddha vaikriyazarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM, unakI prarUpaNA (sU.912-2 meM) ullikhita asurakumAroM ke (baddhamukta vaikriyazarIroM ke) samAna (karanI caahie|) vizeSa yaha hai ki (yahA~) una zreNiyoM kI viSkambha sUcI aMgula ke prathama vargamUla kA asaMkhyAtavA~ bhAga (samajhanA caahie)| inake mukta vaikriyazarIroM ke viSaya meM bhI usI prakAra (audhika mukta vaikriyazarIroM ke samAna) samajhanA caahie| vivecana - dvIndriyoM se tiryaMcapaMcendriyoM taka ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura tiryaJcapaMcendriyoM ke baddha mukta audArikAdi pAMcoM zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai / dvIndriyoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA - dvIndriyoM ke baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiN| unakA kAla se parimANa isa prakAra hai-yadi utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke eka-eka samaya meM eka-eka audArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe to asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM meM ina sabakA apaharaNa sambhava hai| dUsare zabdoM meM kaheM to - asaMkhyAta utsarpiNI evaM avasarpiNI kAloM meM jitane samaya hote haiM, utane pramANa meM baddha audArikazarIra haiM / kSetra kI apekSA se ve asaMkhyAta zreNiyoM ke barAbara haiM, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [121 arthAt-asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI pramANa meM inake baddha audArikazarIra haiN| una zreNiyoM kA parimANavizeSa isa prakAra hai-pUrvokta prakAra se ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAtabhAga-pramANa hotI haiN| arthAt- pratara ke asaMkhyAtabhAga-pramANa asaMkhyAtazreNiyA~ hotI haiM / nArakoM aura bhavanapatiyoM ke zarIroM ke pratarAsaMkhyeyabhAga kI apekSA dvIndriyoM ke zarIroM kA pratarAsaMkhyeyabhAga kucha bhinna prakAra kA hai vaha isa prakAra hai- una zreNiyoM kA parimANa nizcita karane ke lie jo viSkambha (vistAra-) sUcI mAnI hai, vaha asaMkhyAtakoTAkoTI yojana-pramANa samajhanI caahie| athavA - eka paripUrNa zreNI ke pradezoM kI jo rAzi hotI hai, usakA jo prathama, dvitIya, tRtIya, yAvat asaMkhyAtavA~ vargamUla hai, una sabako saMkalita kara liyA jaay| una sabako saMkalita karane para jitanI pradezarAzi ho, utane pradezoM vAlI viSkambhasUcI samajhanI caahie| ise eka udAharaNa ke dvArA samajhie - yadyapi zreNI meM asaMkhyAtapradeza hote haiM, kintu asatkalpanA se unheM mUla 65536 (paiMsaTha hajAra pAMca sau chattIsa) mAna leM, to unakA prathama vargamUla 256 AtA hai, dUsarA vargamUla 16, tIsarA vargamUla 4 aura cauthA vargamUla 2 AtA hai| ina saba saMkhyAoM kA yoga 278 hotA hai| asatkalpanA se itane pradezoM kI sUcI samajhanI caahie| dvIndriya jIvoM ke zarIra kitanI avagAhanA ke dvArA kitane kAla meM sampUrNa pratara ko pUrA karate haiM ? isakA samAdhAna zAstrakAra yoM karate haiM- dvIndriya jIvoM ke baddha audArikazarIra asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI-kAloM meM sampUrNa pratara ko pUrNa karate haiM / kSetra aura kAla kI apekSA se parimANa- eka prAdezikazreNIrUpa aMgulamAtra pratara ke asaMkhyAtabhAga-pratibhAgapramANa khaNDa se yaha kSetradRSTi se parimANa hai tathA kAla kI dRSTi se parimANa-AvalikA ke asaMkhyeyabhAga pratibhAga se- arthAt asaMkhyAtaveM pratibhAga se apahRta hotA hai / isakA tAtparya yaha hai ki eka dvIndriya ke dvArA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa khaNDa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga se apahRta hotA hai / dvitIya dvIndriya ke dvArA bhI utane hI pramANa vAlA khaNDa utane hI kAla meM apahRta hotA hai / isa prakAra se apahRta kiyA jAne vAlA pratara samasta dvIndriyoM dvArA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM sampUrNa apahRta hotA hai / __dvIndriyoM ke mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA samuccaya mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanI cAhie / dvIndriyoM ke baddha-mukta vaikriya, AhAraka, taijasa-kArmaNazarIroM kI prarUpaNA - dvIndriyoM ke baddha vaikriya aura AhAraka zarIra nahIM hote / mukta vaikriya aura AhAraka zarIroM kI prarUpaNA samuccaya mukta audArika zarIravat samajhanI cAhie / inake baddha mukta taijasa-kArmaNazarIroM kI prarUpaNA inhIM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI taraha jAnanI cAhie / trIndriya-caturindriyoM ke baddha-mukta audArika Adi zarIroM kI prarUpaNA - dvIndriyoM ke baddha-mukta zarIroM ke samAna hI inake baddha-mukta saba zarIroM kI prarUpaNA karanI cAhie / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] [ prajJApanAsUtra paMcendriyatiryaJcoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA - paMcendriyatiryaJcoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kA kathana dvIndriyoM ke samAna hI samajhanA cAhie / baddha-vaikriya zarIra asaMkhyAta hote haiM / kAla aura kSetra kI apekSA se parimANa kI saba prarUpaNA asurakumAroM ke samAna samajhanI cAhie, kintu vizeSatA yaha hai ki asurakumAroM kI vaktavyatA meM zreNiyoM kI viSkambhasUcI kA pramANa aMgula ke prathama vargamUla kA saMkhyAtavA~ bhAga batalAyA thA, jabaki yahA~ asaMkhyAtavA~ bhAga samajhanA cAhie / isakA tAtparya yaha hai ki eka aMgulamAtra kSetra ke pradezoM kI rAzi ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pradezarUpa sUcI kI jo zreNiyA~ spRSTa haiM una zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pramANa meM hI tiryaJcapaMcendriyoM ke baddhavaikriyazarIra hote haiM / inake mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika (samuccaya) vaikriyazarIroM ke samAna samajhanI cAhie / baddha AhArakazarIra inake nahIM hote / mukta AhArakazarIra kI prarUpaNA pUrvavat samajhanI cAhie / inake baddha taijasa-kArmaNa-zarIra inhIM ke baddha audArikazarIravat haiM / mukta taijasa-kArmaNazarIra samuccaya mukta taijasa-kArmaNa-zarIravat samajhanA caahie|' manuSyoM ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM kA parimANa 921.[1] maNussANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA |tN jahA-baddhellagA mukkellgaay|ttth NaM je te baddhellagA te NaM siya saMkhejA siya asaMkhejA, jahaNNapae saMkhejjA saMkhejAo koDAkoDIo tijamalapayassa uvari caujamalapayassa heTThA, ahavaNaM chaTTho vaggo paMcamavaggapaDuppaNNo, ahavaNaM chaNNauIcheyaNagadAI rAsI; ukkosapade asaMkhejjA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao rUvapakkhittehiM seDhI avahIrati, tIse seDhIe kAla-khettehiM avahAromaggijai-asaMkhejAhi ussappiNi osappiNIhiM kAlao, khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDuppaNNaM / tattha NaMjete mukkellagA te jahA orAliyA ohiyA mukkellagA (su. 910 [1]) / [921-1 pra.] bhagavan ! manuSya ke audArikazarIra kitane kahe gae haiM ? [921-1 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra-baddha aura mukta / unameM se jo baddha haiM, ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta hote haiM / saMkhyAta koTAkoTI tIna yamalapada ke Upara tathA cAra yamalapada se nIce hote haiM / athavA paMcamavarga se guNita 1. (ka) prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 277 se 297 taka __ (kha) aMgulamUlAsaMkheyabhAgappamiyAu hoMti seDhIo / uttaraviuvviyANaM tiriyANaM sannipajjANaM // -prajJApanA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada ] [ 123 (pratyutpanna) chaThe varga-pramANa hote haiM; athavA chiyAnave (96) chedanakadAyI rAzi (jitanI saMkhyA hai / ) utkRSTapada meM asaMkhyAta haiM / kAlataH (ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM - avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se-eka rUpa jinameM prazipta kiyA gayA hai, aise manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai, usa zreNI kI kAla aura kSetra se apahAra ko mArgaNA hotI hai-kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIkAloM se (asaMkhyAta manuSyoM kA) apahAra hotA hai / kSetrata: - (ve) tIsare vargamUla se guNita aMgula kA prathamavargamUla (pramANa hote haiM / ) unameM jo mukta audArikazarIra haiM, unake viSaya meM (sU. 910 - 1 meM ullikhita) audhika mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA cAhie / [ 2 ] veDavviyANaM bhaMte ! pucchA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA- baddhellagA ya mukkellagA ya / tattha NaM je te baddhellagA te NaM saMkhejjA, samae samae avahIramANA avahIramANA saMkhejjaNaM kAleNaM avahIraMti No ceva NaM avahiyA siyA / tattha NaM je te mukellagA te NaM jahA orAliyA ohiyA (su. 910 [ 1 ] ) / [921-2 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke vaikriya zarIra kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [921-2 u.] gautama ! (ve) do prakAra ke kahe gae haiM - baddha aura mukta / unameM jo baddha haiM, ve saMkhyA hai~ / samaya-samaya meM (ve) apahRta hote-hote saMkhyAtakAla meM apahRta hote haiM; kintu apahRta nahIM kie gae haiN| unameM se jo mukta vaikriyazarIra haiM, unake viSaya meM (sU. 910 - 1 meM ullikhita) aughika audArikazarIroM ke samAna samajhanA cAhie / [ 3 ] AhAragasarIrA jahA ohiyA (su. 910 [ 3 ]) / [921-3] (inake baddha-mukta) AhArakazarIroM kI prarUpaNA (sU. 910 - 3 meM ullikhita) aughika AhArakazarIroM ke samAna samajhanI cAhie / [4] teyA- kammayA jahA etisiM ceva orAliyA / [921-4] (manuSyoM ke baddha - mukta) taijasa- kArmaNazarIroM kA nirUpaNa inhIM ke (baddha - mukta) audArikazarIroM ke samAna (samajhanA cAhie / ) vivecana - manuSyoM ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM kA parimANa prastuta sUtra (921-1-4) meM manuSyoM ke baddha aura mukta audArikAdi pAMca zarIroM ko prarUpaNA kI gaI hai| - manuSyoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA - manuSyoM ke baddha audArika zarIra - kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki manuSya do prakAra ke hote haiM - garbhaja aura Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [prajJApanAsUtra sammUrchima / garbhaja manuSya (pravAharUpa se) sadA sthAyI rahate haiN| koI bhI kAla aisA nahIM hotA, jo garbhaja manuSyoM se rahita ho; kintu sammUrchima manuSya kabhI hote haiM, kadAcit unakA sarvathA abhAva ho jAtA hai, kyoMki sammUrchima manuSyoM kI utkRSTa Ayu bhI antarmuhUrta kI hotI hai| unakI utpatti kA antara (virahakAla) utkRSTa caubIsa muhUrta pramANa kahA gayA hai| ataeva jisa kAla meM sammUrchima manuSya sarvathA vidyamAna nahIM hote, apitu kevala garbhaja manuSya hI hote haiM, usa samaya baddha audArikazarIra saMkhyAta hI hote haiM, kyoMki garbhaja manuSyoM ko saMkhyA saMkhyAta hI hai, ve mahAzarIrarUpa meM yA pratyekazarIra rUpa meM hone se parimitakSetravartI hote haiN| jaba sammUrchima manuSya vidyamAna hote haiM, taba manuSyoM kI saMkhyA asaMkhyAta hotI hai| sammUrchima manuSya utkRSTataH zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAzapradezoM kI rAzi-pramANa hote haiN| isI dRSTi se mUlapATha meM kahA gayA hai - jahannapade sNkhejaa| jaghanyapada kA abhiprAya hai-jahA~ sabase thor3e manuSya pAe jAte haiN| prazna hotA hai - kyA ve (sabase kama manuSya) sammUrchima hote haiM yA garbhaja? isake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki garbhaja manuSya hI hote haiM, jo sadaiva sthAyI hone se sammUchimoM ke abhAva meM sabase thor3e pAe jAte haiN| utkRSTapada meM garbhaja aura sammUrcchima donoM kA hI grahaNa hotA hai| isa jaghanyapada se yahA~ saMkhyAta manuSyoM kA grahaNa hotA hai| kintu saMkhyAta ke bhI saMkhyAta-bheda hote haiM, isalie saMkhyAta kahane se kitanI saMkhyA hai, isakA vizeSa bodha nahI hotAH isalie zAstrakAra viziSTa saMkhyA nirdhArita karate haiM- saMkhyAtakoTAkoTI haiN| isa parimANa ko aura adhika spaSTa karane ke uddezya se kahate hai- 'tIna yamalapada ke Upara aura cAra yamalapada ke niice'| isakA Azaya isa prakAra hai - manuSyoM kI saMkhyA kA pratipAdana karane vAle unatIsa (29) aMka Age kahe jaaeNge| zAstrIya paribhASA ke anusAra ATha-ATha aMkoM kI eka 'yamalapada' saMjJA hai| ata: caubIsa (24) aMkoM ke tIna yamalapada he| isake pazcAt (24 aMkoM ke bAda) pAMca aMka-sthAna zeSa rahate haiN| kintu cauthe yamalapada kI pUrti ATha aMkoM se hotI hai, usameM tIna aMkasthAna kama haiN| ata: cauthA yamalapada pUrA nahIM hotaa| isI kAraNa yahA~ manuSya-saMkhyApratipAdaka 29 aMkoM ke lie kahA gayA hai - 'tIna yamalapadoM ke Upara aura cAra yamalapadoM se nIce'- arthAt 29 aMka pramANa / athavA - do varga milakara eka yamalapada hotA hai| cAra varga milakara do yamalapada hote haiM, tathA chaha varga milakara tIna yamalapada hote haiM aura ATha varga milakara cAra yamalapada hote haiN| ata: chaha vargoM ke Upara aura sAtaveM varga ke nIce kaheM, cAhe tIna yamalapadoM ke Upara aura cAra yamalapadoM se nIceM kaheM, eka hI bAta huii| aba isase bhI adhika spaSTa rUpa se manuSyoM kI saMkhyA kA pratipAdana karate haiM - paMcama varga se chaThe varga ko gUNita karane para jo rAzi niSpanna hotI hai, jaghanyavapada meM usa rAzipramANa manuSyoM kI saMkhyA hai| eka ko eka ke sAtha guNAkAra karane para guNanaphala eka hI AtA hai, saMkhyA meM vRddhi nahIM hotI, ataH 'eka' kI varga ke rUpa meM gaNanA nahIM hotii| kintu do kA do ke sAtha guNAkAra karane para 4 saMkhyA AtI hai, yaha prathama varga huaa| cAra ke sAtha cArai ko guNA karane para 16 saMkhyA AI, yaha dvitIya varga huA, phira 16 ko 16 ke sAtha guNA karane para 256 saMkhyA AI, yaha tRtIya varga huaa| 256 ko 256 ke sAtha guNA karane para 65536 rAzi Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada ] [ 125 AtI hai, yaha cauthA varga huA / isa caurtha varga kI rAzi kA puna: isI rAzi ke sAtha guNA karane para 4294967296 saMkhyA AtI hai| yaha pAMcavA~ varga huaa| paMcama varga kI 'cAra so unatIsa karor3a, unacAsa lAkha, sar3asaTha hajAra do sau chayAnave' rAzi kA isI rAzi ke sAtha guNAkAra karane para 18446744073709551616 rAzi AI, yaha chaThA varga huA / isa chaThe varga kA pUrvokta paMcamavarga ke sAtha guNAkAra karane para jo rAzi niSpanna hotI hai, jaghanyapada meM utane hI manuSya haiN| yaha rAzi pUrvokta 29 (unatIsa ) aMko meM isa prakAra se hai- 79228162514264337593543950336 - ye unatIsa aMka koTAkoTI Adi ke dvArA kisI bhI taraha kahe nahIM jA skte| anuyogadvAratRtti meM (viparIta krama se aMkoM kI gaNanA hotI hai isa nyAya ke anusAra) yaha saMkhyA do gAthAoM dvArA batAI hai / athavA pUrvAcAryoM ne aMkoM ke prathama akSara ko lekara viparIta krama se eka gAthA meM yahI saMkhyA batAI hai| aba isI saMkhyA ko prakArAntara se samajhane ke lie zAstrakAra kahate hai- 'ahava NaM chaNNauIcheyaNagadAyI rAsI' chiyAnave chedanakadAyI rAzi kI vyAkhyA isa prakAra hai- jo AdhI-AdhI chedana karate-karate chiyAnavai vAra chedana ko prApta ho aura anta meM eka baca jAe: vaha chiyAnave chedanakadAyI rAzi kahalAtI hai| yaha rAzi utanI hI hai, jitanI paMcamavarga kA chaThe varga ke sAtha guNAkAra karane para hotI hai / vaha saMkhyA isa prakAra hotI hai- prathama (pUrvokta) varga yadi chedA jAe to do 1. cattAri ya koDisayA auNattIsaM ca hoMti koDIo / aNAvannaM lakkhA sattaTThI ceva ya sahassA // 1 // doya sayA chaNNauyA paMcamavaggo samAsao hoi / eyassa ko vaggo chaTTho jo hoi taM vocchaM // 2 // lakkhaM koDAkoDI caurAsIi bhave sahassAiM / cattAri ya sattaTThA hoMti sayA koDakoDINaM // 3 // cauyAlaM lakkhAI koDINaM satta ceva ya sahassA / tiNi sayA sattayarI koDINaM huMti nAyavvA // 4 // paMcANauI lakkhA ekAvannaM bhave sahassAiM / chasolasuttarasayA eso chaTTho havai vaggo // 5 // - prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 28 2. chattinni tinni sunnaM paMceva ya nava ya tinni cattAri / paMceva tiNNi nava paMca satta tinneva tinneva // 1 // cau chaddo cau ekko paNa chakkekkago ya aTTheva / do do nava satteva ya aMkaTThANA parA huMtA // - anuyoga0 vRttau cha-ti-ti-suM- paNa-nava-ti-ca-pa-ti-Na-pa-sa-ti-ti- cau-cha- do / ca-e-pa-do-cha-e-a-be-be-sa paDhamakkharasaMtiyaTThANA // 1 // - pra. ma. vR. patrAMka 281 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [prajJApanAsUtra chedanaka detA hai- pahalA chedanaka do aura dUsarA chedanaka ek| donoM ko milAkara do chedanaka hue| isI prakAra dUsare varga ke cAra chedanaka hote hai: kyoMki vaha 16 saMkhyA vAlA hai| usakA prathama chedanaka 8, dUsarA 4, tIsarA 2 aura cauthA 1 chedanaka hotA hai| tIsarA varga 256 saMkhyA kA hai| ataH isake 8 chedanaka hote haiN| isI prakAra cauthe varga ke 16 chedanaka, pAMcaveM varga ke 32 chedanaka aura chaThe varga ke 64 chedanaka hote haiN| isa prakAra saba chedanakoM kA yoga karane para kula 96 chedanaka hote haiM, jo ki pAMcaveM varga se chaThe varga ko guNita karane para hote haiN| jisa-jisa varga kA jisa-jisa varga ke sAtha guNAkAra kiyA jAtA hai, usa varga me guNya aura guNaka donoM vargoM ke chedanaka hote haiN| jaise- prathama varga ke sAtha dUsare varga kA guNAkAra karane para chaha chedanaka hote haiN| solaha saMkhyA ke dvitIya varga kA cAra saMkhyA vAle prathama varga ke sAtha guNAkAra karane para (1644-64) causaTha saMkhyA AtI hai| usakA prathama chedanaka 32, dUsarA chedanaka 16, tIsarA chedanakA 8, cauthA chedanaka 4, pAMcavA~ chedanaka 2, aura chaThA chedanaka 1 hotA hai| isa prakAra 6 chedanaka hote haiN| isI prakAra Age sarvatra samajha lenA caahie| isI prakAra pAMcaveM varga se chaThe varga kA guNAkAra karane para 96 bhaMga hote haiM, yaha siddha huaa| athavA kisI eka aMka ko sthApita karake use chiyAnavai bAra dugunA-dugunA karane para yadi utanI hI rAzi A jAe to vaha rAzi chiyAnavai chedanakadAyI rAzi kahalAtI hai| yaha jaghanyapada meM manuSyoM kI saMkhyA kahI gii| utkRSTapada meM manuSyoM kI saMkhyA - isa prakAra hai - utkRSTapada meM manuSyoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| kAla kI apekSA se parimANa- eka-eka samaya meM yadi eka-eka manuSya ke zarIra kA apahAra kiyA jAe to aMsakhyAta utasarpiNI-avasarpiNI kAloM meM usakA pUrNarUpa meM apahAra hotA hai| kSetra kI apekSA se- eka rUpa prakSipta karane para manuSyoM se pUrNa eka zreNI kA apahAra hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki utkRSTa pada meM jo manuSya haiM, unameM asatkalpanA se eka milA dene para eka sampUrNa zreNI kA apahAra ho jAtA hai| kSetra aura kAla se usa zreNI ke apahAra kI mArgaNA isa prakAra hai- kAlata:- asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM asaMkhyAta manuSyoM kA apahAra hotA hai| kSetrata: ve aMgula ke tRtIya vargamUla se guNita prathama vargamUla-pramANa hote haiN| asatkalpanA se aMgulapramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi 256 hotI hai. jisakA prathama vargamala solaha hotA hai| usakA tRtIya varga-mUla do ke sAtha guNA karane para pradezoM kI rAzi (1642-32) battIsa AtI hai| itanI saMkhyA vAle khaNDoM se apahata kI gaI zreNI pUrNatA taka pahuMca jAtI hai, aura yahI manuSyoM kI saMkhyA kI parAkASThA hai| prazna hotA hai- eka zreNI kA uparyukta pramANa vAle khaNDoM se apahAra karane meM asaMkhyAta utsarpiNiyA~avasarpiNiyA~ kaise laga jAtI haiM ? isakA samAdhAna isa prakAra hai - kSetra atisUkSma hotA hai| kahA bhI haikAla sUkSma hotA hai, usase bhI sUkSmatara kSetra hotA hai, kyoMki aMgula mAtra zreNI meM asaMkhyAta utsarpiNiyA~ samA jAtI haiN| arthAt- eka aMgula pramANa kSetra meM jo pradezarAzi hotI hai, vaha asaMkhyAta utsarpiNiyoM ke samayoM 1. suhumo sa hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khettaM / aMgulaseDhImette ussappiNIo asaMkhejAo // -prajJA. ma. vR., patrAMka 282 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] . [127 se bhI adhika hotI hai| manuSyoM ke mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA samuccaya mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanI caahie| manuSyoM ke baddha-mukta vaikriyazarIra Adi kI prarUpaNA- manuSyoM ke baddha vaikriyazarIra saMkhyAta haiM, kyoMki garbhaja manuSyoM meM hI vaikriyalabdhi sambhava hai, aura vaha bhI kisI-kisI meM, sabameM nhiiN| inake mukta vaikriyazarIroM kA kathana audhika mukta vaikriyazarIroM ke samAna hI samajhanA caahie| manuSyoM ke baddha-mukta AhArakazarIroM kI prarUpaNA audhika baddha-mukta AhArakazarIroM ke samAna samajhanI caahie| manuSyoM ke baddha taijasa aura kArmaNa zarIra inhIM ke baddha audArikazarIra ke samAna samajhane caahie| mukta taijasa-kArmaNa-zarIroM kI prarUpaNA audhika mukta taijasa-kArmaNa-zarIroM ke samAna karanI caahie| vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM ke baddha-mukta audArikAdi zarIroM kI prarUpaNA 922. vANamaMtarANaM jahANeraiyANaM orAliyA AhAragA y| veuvviyasarIragA jahA NeraiyANaM, NavaraM tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI saMkhejajoyaNasayavaggapalibhAgo pyrss| mukkellagA jahA ohiyA orAliyA (su. 910 [1]) / teyA-kammayA jahA esiM ceva veuvviyA / [922] vANavyantara devoM ke baddha-mukta audArika aura AhAraka zarIroM kA nirUpaNa nairayikoM ke baddhamukta audArika evaM AhAraka zarIroM ke samAna jAnanA caahie| inake vaikriyazarIroM kA nirUpaNa nairayikoM ke samAna hai| vizeSatA yaha hai ki una (asaMkhyAta) zreNiyoM kI viSkambhasUcI (kahanI cAhie) / pratara ke pUraNa aura apahAra meM vaha sUcI saMkhyAta yojanazatavarga-pratibhAga (khaNDa) hai| (inake) mukta vaikriyazarIroM kA kathana audhika audArikazarIroM kI taraha (sU. 910-1 ke anusAra) samajhanA caahie| inake baddha-mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA kathana inake hI vaikriyazarIroM ke kathana ke samAna samajhanA caahie| 923. jotisiyANaM evaM cevANavaraM tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI bechappaNaMgulasayavaggapalibhAgo pyrss| ___ [923] jyotiSka devoM (ke baddha-mukta zarIroM) kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanI caahie|) vizeSatA yaha hai ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI do sau chappana aMgula vargapramANa pratibhAga (khaNDa) rUpa pratara ke pUraNa aura apahAra meM samajhanA cAhie / 924. vemANiyANaM evaM ceva / NavaraM tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulabitiyavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDupaNNaM, ahava NaM aMgulatiyavaggamUlaghaNapamANamettAo seDhIo / sesaM taM cev| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe bArasamaM sarIrapayaM samattaM // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 279 se 282 taka Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [prajJApanAsUtra _[924] vaimAnikoM (ke baddha-mukta zarIroM) kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanI caahie|) vizeSatA yaha hai ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI tRtIya vargamUla se guNita aMgula ke dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghana ke barAbara zreNiyAM haiN| zeSa saba pUrvokta kathana ke samAna samajhanA cAhie / vivecana - vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM (922 se 924 taka) meM kramaza: vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai| vyantaradevoM ke baddha-mukta zarIroM ko prarUpaNA - vyantaradevoM ke baddha-mukta audarikazarIroM ke viSaya meM nairayikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI taraha samajhanA caahie| vyantaroM ke baddha vaikriya zarIra nArakoM kI taraha asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA se eka-eka samaya me eka-eka zarIra kA apahAra karane para asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAloM meM vANavyantaroM ke samasta baddhavaikriyazarIroM kA apaha kSetra kI apekSA se ve asaMkhyAta zreNI pramANa haiM / arthAt- asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI ve zarIra haiN| ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAta bhAga haiN| kevala unakI sUcI meM kucha vizeSatA (antara) hai| una asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkambhasUcI (vistAra sUcI) isa prakAra hai| jaise mahAdaNDaka meM paMcendriya tiryaJca napuMsakoM se vyantaradeva asaMkhyAtaguNahIna kahe haiM, vaise hI inakI (vyantaradevoM kI) viSkambhasUcI bhI tiryaJcapaMcendriyoM kI viSkambhasUcI se asaMkhyAtaguNahIna kahanI caahie| pratara ke pUraNa aura apaharaNa meM vaha sUcI saMkhyAtayojanazatavarga pratibhAga (khaNDa) pramANa hai| tAtparya yaha hai ki asaMkhyAta yojana zatavargapramANa zreNikhaNDa meM yadi eka-eka vyantara kI sthApanA kI jAe to ve sampUrNa pratara ko pUrNa karate haiM, athavA yadi eka-eka vyantara ke apahAra meM eka-eka saMkhyAta-yojanazatavargapramANa zreNikhaNDa kA apaharaNa hotA hai, taba sabhI milakara vyantara pUrNa hote haiM, usase para sakala pratara hai| vANavyantaroM ke mukta vaikriyazarIroM kA kathana mukta audhika vaikriyazarIravat samajhanA caahie| baddhamukta AhAraka zarIroM kA kathana nairayikoM ke baddha-mukta AhArakazarIravat samajhanA caahie| inake baddha taijasakArmaNazarIroM kA kathana inhIM ke baddha vaikriyazarIravat samajhanA caahie| mukta taijasa-kArmaNa zarIroM ke viSaya meM audhika mukta taijasa-kArmaNazarIra ke samAna samajhanA cAhie / jyotiSkadevoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA - inake baddha-mukta audArikazarIroM kA kathana nairayikavat samajhanA caahie| baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA se mArgaNA karane para eka samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa karane para asaMkhyAta-utsarpiNI-avasarpiNIkAloM meM unakA sampUrNarUpa se apahAra hotA hai| kSetra kI apekSA asaMkhyAta zreNiyA~ haiM, ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAtabhAga pramANa jAnanI caahie| vizeSa yaha hai ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI vyantaroM kI viSkambhasUcI se saMkhyAtaguNI adhika hotI hai, kyoMki mahAdaNDaka meM vyantaroM se jyotiSkadeva saMkhyAtaguNe adhika batAe gae haiN| isalie pratibhAga ke viSaya meM bhI vizeSa spaSTatayA kahate haiM- una zreNiyoM kI viSkambhasUcI 256 varga pramANakhaNDarUpa pratara ke Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ zarIrapada] [129 pUraNa aura apaharaNa meM jaannaa| Azaya yaha hai ki 256 aMgulavargapramANa zreNikhaNDa meM yadi eka-eka jyotiSka kI sthApanA kI jAe to ve sampUrNa pratara ko pUrNa kara pAte haiN| athavA yadi eka-eka jyotiSka ke apahAra se eka-eka do sau chappana aMgula vargapramANa zreNikhaNDa kA apahAra hotA hai, taba saba milakara jyotiSkoM kI pUrNatA hotI hai| dUsarI ora sakalapratara pUrNa hotA hai| jyotiSkoM ke mukta vaikriyazarIra mukta samuccayavat aura AhArakazarIra naarkvt| zeSa pUrvavat samajhanA caahie| vaimAnikoM ke kSetrataH vaikriyazarIra parimANa asaMkhyAta zreNIpramANa haiM / arthAt- asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI zarIra haiN| ina zreNiyoM kA pariNAma pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai, kintu nArakAdi kI apekSA se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga ke parimANa meM kucha bhinnatA hai, viSkambhayUcI tRtIyavargamUla (16416=256) guNita dvitIya vargamUla (4X4 = 16) hai, athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghana ke barAbara zreNiyA~ haiN| zeSa saba pUrvokta ke samAna samajhanA cAhie / // prajJApanAsUtra : bArahavA~ zarIrapada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 282-284 taka Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terasamaM pariNAmapayaM terahavA~ pariNAmapada - prAthamika + yaha prajJApanAsUtra kA terahavA~ 'pariNAmapada' hai| + 'pariNAma' zabda ke yahA~ do artha abhipreta haiM- (1) kisI bhI dravya kA sarvathA vinAza yA sarvathA avasthAna na hokara eka paryAya se dUsare paryAya (avasthA) meM jAnA pariNAma hai athavA (2) pUrvavartI satparyAya kI apekSA se vinAza aura uttaravartI asatparyAya kI apekSA se prAdurbhAva honA pariNAma hai|' prastuta pada meM jIva aura ajIva donoM ke pariNAmoM kA vicAra kiyA gayA hai| bhAratIya darzanoM meM sAMkhya Adi darzana pariNAmavAdI haiM, jabaki nyAya Adi darzana pariNAmavAdI nahIM haiN| dharma aura dharmo kA abheda mAnane vAle dArzanika pariNAmavAda ko svIkAra karate haiM aura jo dArzanika dharma aura dharmo kA Atyantika bheda mAnate haiM, unhoMne pariNAmavAda ko nahIM maanaa| kisI bhI vastu kA sarvathA vinAza nahIM ho jAtA, kintu usakA rUpAntara yA avasthAntara hotA hai| pUrvarUpa kA nAza hotA hai, to uttararUpa kA utpAda hotA hai, yahI pariNAmavAda kA mUlAdhAra hai| isIlie jainadarzana ke mUrdhanya grantha tattvArthasUtra meM batAyA- 'tadbhAva : pariNAma :' (arthAt- usakA honA, yAnI svarUpa meM sthita rahate hue utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai| (isa dRSTi se manuSyAdi gati, indriya, yoga, lezyA, kaSAya, Adi vibhinna apekSAoM se jIva cAhe jisa rUpa meM yA avasthA (paryAya) meM uttanna yA vinaSTa hotA ho usameM Atmatva arthAt mUla jIvadravyatva dhruva rahatA hai| isI prakAra ajIva kA apane mUla svarUpa meM rahate hue vibhinna rUpAntaroM yA avasthAntaroM meM pariNamana honA ajIva-pariNAma hai| prastuta pada meM isI pariNAminityatA kA anusaraNa karate hue sarvaprathama jIva ke pariNAmoM ke bheda-prabheda batAe haiM, tatpazcAt nArakAdi caubIsa daNDakoM meM unakA vicAra kiyA gayA hai| tadanantara ajIva ke pariNAmoM ke bheda-prabhedoM kI gaNanA kI hai| ajIvapariNAmoM meM yahA~ sirpha pudgala ke pariNAmoM kI gaNanA prastuta kI gaI haiM, dharmAstikAyAdi arUpI dravyoM ke pariNAmoM kI nahIM hai| sambhava hai, ajIvapariNAmoM meM agurulaghu pariNAma (jo ki eka hI prakAra kA batAyA gayA hai) meM dharma, adharma, AkAza, kAla ina arUpI dravyoM ke pariNAma kA samAveza kiyA ho| prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 284 (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, parimANapada kI prastAvanA pR. 93 (kha) dvayI ceyaM nityatA kUTasthanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityitA guNAnAm |-paatN. bhASya 4, 33 (ka) prajJApanA. ma. vR., patrAMka 289 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 230-231 3. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terasamaM pariNAmapayaM terahavA~ pariNAmapada pariNAma aura usake do prakAra 925. kativihe NaM bhaMte ! pariNAmeM paNNatte ? goyamA ! duvihe pariNAme paNNatte / taM jahA - jIvapariNAme ya ajIvapariNAme y| [925 pra.] bhagavan ! pariNAma kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? __ [925 u.] gautama ! pariNAma ke do prakAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra - jIva - pariNAma aura ajiivprinnaam| vivecana - pariNAma aura usake do prakAra - prastuta sUtra meM pariNAma ke do bhedoM- jIvapariNAma aura ajIvapariNAma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ 'pariNAma' kI vyAkhyA- 'pariNAma' zabda yahA~ pAribhASika hai| usakA vyutpattilabhya artha hotA haipariNamana honA, arthAt- kisI dravya kI eka avasthA badala kara dUsarI avasthA ho jaanaa| pariNAma nayoM ke bheda se vividha aura vicitra prakAra kA hotA hai| naigama Adi aneka naya haiM, parantu samasta nayoM ke saMgrahaka mukhya do naya haiM - dravyAstikanaya aura pryaayaastikny| ataH dravyAstikanaya ke anusAra pariNAma (pariNamana) kA artha hotA hai-trikAlasthAyI (sat) padArtha hI uttaraparyAya rUpa dharmAntara ko prApta hotA hai, aisI sthiti meM pUrvaparyAya kA na to sarvathA (ekAntarUpa se) avasthAna aura na hI ekAntarUpa se vinAza hI pariNAma hai| kahA bhI hai- pariNAma ke vAstavikarUpa ke jJAtA, dravya kA eka paryAya se dUsare paryAya (arthAntara) meM jAnA hI pariNAma mAnate haiM, kyoMki dravya kA na to sarvathA avasthAna hotA hai aura na sarvathA vinAza / kintu paryAyArthikanaya ke anusAra pUrvavartI satparyAya kI apekSA vinAza honA aura uttarakAlika asatparyAya kI apekSA se prAdurbhAva honA pariNAma kahalAtA hai|' prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 284 (kha) pariNamanaM pariNAmaH / ' 'pariNAmo hyarthAntaragamanaM, na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // 1 // ' satparyAyeNa vinAzaH prAdurbhAvo'sadbhAvaparyayataH / dravyANAM pariNAmaH proktaH khalu paryayanayasya // 2 // 1. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [ prajJApanAsUtra pariNAma ke do prakAra : kyoM aura kaise ? - pariNAma vaise to aneka prakAra ke hote haiM, kintu - mukhyatayA do dravyoM kA AdhAra lekara pariNAma hote haiM, isalie zAstrakAra ne pariNAma ke do mukhya prakAra batAe haiM - jIvapariNAma aura ajiivprinnaam| jIva ke pariNAma ko jIvapariNAma aura ajIva ke pariNAma ko ajIvapariNAma kahate haiN| dazavidha jIvapariNAma aura usake bheda-prabheda 926. jIvapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! dasavihe paNNatte / taM jahA- gatipariNAme 1 iMdiyapariNAme 2 kasAyapariNAme 3 lesApariNAme 4 jogapariNAme 5 uvaogapariNAme 6 NANapariNAme 7 daMsaNapariNAme 8 caritapariNAme 9 vedapariNAme 10 / [926 pra.] bhagavan ! jIvapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [926 u.] gautama ! (jIvapariNAma) dasa prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra - (1) gatipariNAma, (2) indriyapariNAma, (3) kaSAyapariNAma, (4) lezyApariNAma, (5) yogapariNAma, (6) upayogapariNAma, (7) jJAnapariNAma, (8) darzanapariNAma, (9) cAritrapariNAma aura (10) vedprinnaam| 927. gatipariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! cauvihe paNNatte / taM jahA - NirayagatipariNAme 1 tiriyagatipariNAme 2 maNuyagatipariNAme 3 devagatipariNAme 4 / [927 pra.] bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [927 u.] gautama ! (gatipariNAma) cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - (1) nirayagatipariNAma (2) tiryaggatipariNAma (3) manuSyagatipariNAma aura (4) devgtiprinnaam| 928. iMdiyapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte ! taM jahA - soiMdiyapariNAme 1 cakkhidiyapariNAme 2 ghANiMdiyapariNAme 3 jibhidiyapariNAme 4 phAsiMdiyapariNAme 5 / [928 pra.] bhagavan ! indriyapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [928 u.] gautama! pAMca prakAra kA kahA gayA hai- (1) zrotrendriyapariNAma, (2) cakSurindriyapariNAma, 3) ghrANendriyapariNAma, (4) jihvendriyapariNAma aura (5) sparzendriyapariNAma / 929. kasAyapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada ] goyamA ! cauvvihe paNNatte / taM jahA - kohakasAyApariNAme 1 mANakasAyapariNAme 2 mAyA- kasAyapariNAme 3 lobhakasAyapariNAme 4 / | 133 [929 pra.] bhagavan! kaSAyapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 129 u.] gautama ! kaSAyapariNAma cAra prakAra kA hai / vaha isa prakAra hai- (1) krodhakaSAyapariNAma., (2) mAnakaSAyapariNAma, (3) mAyAkaSAyapariNAma aura (4) lobhakaSAyapariNAma | 930. lessApariName NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? gomA ! chavi paNNatte / taM jahA- kaNhalessApariNAme 1 NIlalessApariNAme 2 kAulessApariNAme 3 teulessApariNAme 4 pamhalessApariNAme 5 sukkalessApariNAme 6 / [930 pra.] bhagavan ! lezyApariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [930 u.] gautama ! (lezyApariNAma) chaha prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra - (1) kRSNalezyApariNAma, (2) nIlalezyApariNAma, (3) kApotalezyApariNAma, (4) tejolezyApariNAma, (5) padmalezyApariNAma aura (6) zuklalezyApariNAma / 931. jogapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? gomA ! tivihe paNNatte / taM jahA maNajogapariNAme 1 vaijogapariNAme 2 kAyajogapariNAme 3 / [931 pra.] bhagavan ! yogapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [931 u.] gautama ! (yogapariNAma) tIna prakAra kA hai - (1) manoyogapariNAma, (2) vacana - yogapariNAma aura (3) kAyayogapariNAma | 932 uvaogapariNAme NaM bhate ! kativihe paNNatte ? - gomA ! duvihe paNNatte / taM jahA - sAgArovaogapariNAme ya aNAgArovaogapariNAme ya / [932 pra.] bhagavan ! upayogapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [932 u.] gautama ! ( upayogapariNAma) do prakAra kA kahA gayA hai - (1) sAkAropayogapariNAma aura (2) anAkAropayogapariNAma / 933 NANapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - AbhiNibohiyanANapariNAme 1 suyaNANapariNAme 2 ohiNANapariNAme 3 maNapajjavaNANapariNAme 4 kevalaNANapariNAme 5 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [prajJApanAsUtra [933 pra.] bhagavan ! jJAnapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? __ [933 u.] gautama ! (jJAnapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai - (1)AbhinibodhikajJAnapariNAma, (2) zrutajJAnapariNAma, (3)avadhijJAnapariNAma, (4) manaparyavajJAnapariNAma aura (5)kevljnyaanprinnaam| 934. aNNANapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNtte / taM jahA - matiaNNANapariNAme 1 suyaaNNANapariNAme 2 vibhaMgaNANapariNAme 3 / [934 pra.] bhagavan ! ajJAnapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [934 u.] gautama ! (ajJAnapariNAma ) tIna prakAra kA kahA gayA hai. vaha isa prakAra hai - (1) matiajJAnapariNAma, (2) zruta-ajJAnapariNAma aura (3) vibhNgjnyaanprinnaam| 935. daMsaNapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte?. goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA - sammaiMsaNapariNAme 1 micchAdasaNapariNAme 2 sammAmicchAdasaNapariNAme 3 / [935 pra.] bhagavan ! darzanapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [935 u.] gautama! (darzanapariNAma) tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - (1) samyagdarzanapariNAma, (2) mithyAdarzanapariNAma aura (3) smygmithyaadrshnprinnaam| 936. carittApariNAme NaM bhaMte / kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe pnnnntte| taM jahA - sAmAiyacarittapariNAme 1 chedovaTThAvaNiyacarittapariNAme 2 parihAravisuddhiyacarittapariNAme 3 suhumasaMparAyacarittapariNAme 4 ahakkhAyacarittapariNAme / [936 pra.] bhagavan ! cAritrapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [936 u.] gautama ! (cAritrapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - (1) sAmAyikacAritrapariNAma, (2) chedopasthApanIyacAritrapariNAma, (3) parihAravizuddhicAritrapariNAma, (4)sUkSmasamparAyacAritrapariNAma aura (5) yathAkhyAtacAritrapariNAma / 937. veyapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA - itthiveyapariNAme 1 purisaveyapariNAme 2 NapuMsagaveyapariNAme 3 / [937 pra.] bhagavan ! vedapariNAma kitane prakAra kA kahA jAtA hai ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 135 terahavAM pariNAmapada ] [937 u.] gautama ! (vedapariNAma) tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - ( 1 ) strIvedapariNAma (2) puruSavedapariNAma aura (3) napuMsakavedapariNAma / vivecana - dazavidha jIvapariNAma aura usake bheda-pramoda - prastuta 12 sUtroM (sU. 926 se 937 taka) meM gatipariNAma Adi 10 prakAra ke jIvapariNAmo kA ullekha karake pratyeka ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / gatipariNAma Adi kI vyAkhyA - ( 1 ) gatipariNAma - narakAdi gati nAmakarma ke udaya se jisakI prApti ho, use 'gati' kahate haiM, narakAdigatirUpa pariNAma arthAt nArakatva Adi paryAya- pariNata jIva kA gatipariNAma hai / (2) indriyapariNAma - indana hone se, arthAt jJAnarUpa parama-aizvarya ke yoga se AtmA 'indra' kahalAtA hai / jo indra kA liMga-sAdhana ho, vaha indriya hai / indriyarUpa pariNAma indriyapariNAma hai / (3) kaSAyapariNAma - jisameM prANI paraspara eka dUsare kA karSaNa hiMsA (ghAta) karate haiM, use 'kaSa' kahate haiM yA jo kaSa arthAt-saMsAra ko prApta karAte haiM, ve kaSAya haiM / jIva kI kaSAyarUpa pariNati ko kaSAyapariNAma kahate haiM / ( 4 ) lezyApariNAma- lezyA kA svarUpa Age kahA jaaegaa| lezyArUpa pariNamana ko lezyApariNAma kahate haiM / (5) yogapariNAma- mana, vacana evaM kAya ke vyApAra ko yoga kahate haiN| yogarUpa pariNamana yogapariNAma hai / (6) upayogapariNAma - cetanAzakti ke vyApAra rUpa sAkAra - anAkAra - jJAnadarzanAtmaka pariNAma ko kahate haiM / upayogarUpa pariNAma upayogapariNAma haiN| (7) jJAnapariNAma- matijJAnAdirUpa pariNAma ko jJAnapariNAma kahate haiM / (8) darzanapariNAma- samyagdarzana Adi rUpa pariNAma darzana-pariNAma hai / (9) cAritrapariNAma- jIva kA sAmAyika Adi cAritrarUpa pariNAma cAritrapariNAma hai / (10) vedapariNAma- strIveda Adi ke rUpa meM jIva pariNamana vedapariNAma hai / dazavidha jIvapariNAmoM ke krama kI saMgati- audayika Adi bhAva ke Azrita sabhI bhAva gatipariNAma binA prAdurbhUta nahIM hote| isalie sarvaprathama gatipariNAma kA pratipAdana kiyA gayA hai / gatipariNAma ke hone para indriyapariNAma avazya hotA hai, isalie usake pazcAt indriyapariNAma kahA hai / indriyapariNAma ke pazcAt iSTa-aniSTa viSaya ke samparka se rAga-dveSapariNAma utpanna hotA hai / ataH isake bAda kaSAyapariNAma kahA hai / kaSAyapariNAma lezyApariNAma kA avinAbhAvI hai kintu lezyApariNAma kaSAyapariNAma ke binA bhI hotA hai / isalie kaSAyapariNAma ke pazcAt lezyApariNAma kA nirdeza hai' / lezyApariNAma yogapariNAmAtmaka hai, isalie zyApariNAma ke anantara yogapariNAma kA nirdeza kiyA hai / yogapariNata saMsArI jIvoM kA upayogapariNAma hotA hai, isalie yogapariNAma ke pazcAt upayogapariNAma kA krama hai / upayogapariNAma hone para jJAnapariNAma utpanna hotA hai / isa kAraNa upayogapariNAma ke anantara jJAna- pariNAma kahA hai / jJAnapariNAma ke do rUpa haiMsamyagjJAnapariNAma aura mithyAjJAnapariNAma / ye donoM pariNAma kramazaH samyaktva, mithyAtva (samyagdarzana, mithyAdarzana) ke binA nahI hote, isalie jJAnapariNAma ke anantara darzanapariNAma kahA hai / samyagdarzanapariNAma ke hone para jIvoM ke dvArA jina bhagavan ke vacanazravaNa se apUrva - apUrva saMvega kA AvirbhAva hone para Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [prajJApanAsUtra cAritrAvaraNakarma ke kSaya-kSayopazama se cAritrapariNAma utpanna hotA hai / isalie darzanapariNAma ke anantara cAritrapariNAma kahA gayA hai / cAritrapariNAma ke prabhAva se mahAsattvapuruSa vedapariNAma kA vinAza karate hai, isalie cAritrapariNAma ke anantara vedapariNAma kA pratipAdana kiyA gayA hai|' nairayikoM meM dazavidha-pariNAmoM ko prarUpaNA 938. NeraiyA gatipariNAmeNaM NirayagatiyA, iMdiyapariNAmeNaM paMciMdiyA, kasAyapariNAmeNaM kohakasAI vijAvalobhakasAI vi, lessApariNAmeNaM kaNhalessA viNIlalessA vi kAulessA vi, jogapariNAmeNaM maNajogI vi vaijogI vi kAyajogI vi, uvaogapariNAmeNaM sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi, NANapariNAmeNaM AbhiNibohiyaNANI vi suyaNANI vi ohaNANI vi, aNNANapariNAmeNaM matiaNNANI vi,sayaaNNANI vivibhaMgaNANI vi,daMsaNapariNAmeNaM sammadriI vi micchaddiTThI vi sammAmicchaddiTThI vi, carittapariNAmeNaM No carittI No carittAcarittI acarittI, veda pariNAmeNaM No itthiveyagA No purisaveyagA NapuMsagaveyagA / __ [938] nairayika jIva gatipariNAma kI apekSA narakagatika (narakagati vAle) haiM; indriyapariNAma se paMcendriya haiM; kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI haiM; lezyApariNAma se kRSNalezyAvAn bhI haiM, nIlalezyAvAn bhI aura kApotalezyAvAn bhI haiM; yogapariNAma se ve manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI bhI haiM, upayogapariNAma se (ve) Abhinibodhika (mati) jJAnI bhI haiM, zrutajJAnI bhI haiM aura avadhijJAnI bhI haiM, ajJAnapariNAma se (ve) mati-ajJAnI bhI haiM, zruta ajJAnI bhI aura vibhaMgajJAnI bhI haiM; darzanapariNAma se ve samyagdRSTi bhI hai, mithyAdRSTi bhI haiM aura samyagmithyAdRSTi bhI haiM; cAritrapariNAma se (ve) na to cAritrI haiM, na cAritrAcAritrI haiM, kintu acAritrI haiM; vedapariNAma se nArakajIva na strIvedI haiM, na puruSavedI, kintu napuMsakavedI haiN| vivecana - nairayiko meM dazavidhapariNAmoM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (938) meM jIvapariNAmoM ke dasa prakAroM meM se kauna-kauna-sA pariNAma kisa rUpa meM pAyA jAtA hai, isakI prarUpaNA kI gaI hai| nairayikoM meM tIna lezyAe~ hI kyoM? - nArakoM meM prArambha kI tIna lezyAe~ hotI haiM, zeSa tIna lezyAe~ nahI hotIM / inameM se bhI ratnaprabhA aura zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM meM kApotalezyA, vAlukAprabhA ke nArAko meM kApota aura nIlalezyA, paMkaprabhApRthvI ke nArakoM meM nIlalezyA, dhUmaprabhApRthvI ke nArako me nIla aura kRSNAlezyA tathA tamaHprabhA aura tamastama:prabhApRthvI ke nArako meM sirpha kRSNalezyA hI hotI hai / isalie lezyApariNAma kI dRSTi se samuccaya nArakoM ko prArambha kI tIna lezyAoM vAlA kahA hai / nArako meM cAritrapariNAma kyoM nahIM ? - cAritrapariNAma kI dRSTi se nArakajIva na to cAritrI hote haiM 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 285 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada] [137 aura na hI cAritrAcAritrI (dezacAritrI), ve acAritrI hI rahate hai / sampUrNa cAritra manuSyoM ke hI sambhava hai tathA dezacAritra manuSya aura tiryaJcapaMcendriya meM hI ho sakatA hai, isalie nArakoM meM cAritrapariNAma bilakula nahIM hotA / vedapariNAma se nAraka napuMsakavedI hI kyoM ? - nAraka na to strI aura na purUSa hote haiM; isalie . nAraka sirpha napuMsakavedI hote haiM / tattvArthasUtra meM bhI kahA hai- 'nAraka aura sammUchima jIva napuMsaka hote haiN|' asurakumArAdi bhavanavAsiyoM kI parINAmasambandhI prarUpaNA 939.[1] asurakumArA vi evaM ceva / navaraM devagatiyA, kaNhalesA vi jAva teulesA vi, vedapariNAmeNaM itthiveyagA vi purisaveyagA vi, No NapuMsagaveyagA / sesaM taM ceva / __[939-1] asurakumAroM kI (pariNAmasambandhI vaktavyatA) bhI isI prakAra jAnanI cAhie / vizeSatA yaha hai ki (ve gatipariNAma se) devagatika hote haiM; (lezyApariNAma se) kRSNa lezyAvAn bhI hote haiM tathA nIla, kapota evaM tejolezyA vAle bhI hote haiM; vedapariNAma se ve strIvedaka bhI hote hai, puruSavedaka bhI hote hai, kintu napuMsakavedaka nahIM hote / (isake atirikta) zeSa (saba) kathana usI taraha (pUrvavat) samajhanA caahie| * [2] evaM jAva thaNiyakumArA / [939-2] isI prakAra (asurakumAroM ke samAna nAgakumAroM se lekara) stanitakumAroM taka (kI pariNAmasambandho prarUpaNA karanI cAhie / ) vivecana - asurakumArAdi bhavanavAsiyoM kI pariNAsambandhI prarUpaNA - prastuta sUtra (929) meM asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka dasa prakAra ke bhavanavAsI devoM ke dazavidha pariNAmoM kI prarUpaNA kucheka bAtoM ko chor3akara nArakoM ke atidezapUrvaka kI gaI hai / bhavanavAsI devoM kA nArakoM se kucha pariNAmoM meM antara - bhavanavAsI devoM ke adhikatara pariNAma to nairayikoM ke samAna hI hote haiM, kucha pariNAmoM meM antara hai, jaise ki ve gatipariNAma se devagativAle hote haiN| lezyApariNAma kI apekSA se nArako kI taraha unameM bhI prArambha kI tIna lezyAe~ hotI haiM, kintu maharddhika bhavanavAsI devoM ke cauthI tejolezyA bhI hotI hai| vedapariNAma kI dRSTi se ve nArakoM kI taraha napuMsakakavedI nahIM hote, kyoMki deva napuMsaka nahIM hote; ataH bhavanavAsiyoM meM strIvedI aura purUSavedI hI hote haiM / ekendriya se tiryacapaMcendriya jIvoM taka ke pariNAmoM kI prarUpaNA 1. 'nAraka-sammUrchino napuMsakAni' -tattvArtha. a. 2 sU. 50 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 287 2. 'na devAH' -tattvArtha. a. 2, sU. 51 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 287 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [prajJApanAsUtra 940 [1] puDhavikAiyA gatipariNAmeNaM tiriyagatiyA,iMdiyapariNAmeNaM egiMdiyA, sesaM jahA NeraiyANaM (su. 938)|nnvrlessaaprinnaamennN teulessA vi, jogapariNAmeNaM kAyajogI,NANapariNAmo patthi, aNNANapariNAmeNaM matiaNNANI visuyaaNNANI vi, saNapariNAmeNaM micchaTThiI / sesaMtaM ceva / [940-1] pRthvIkAyikajIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiM, indriyapariNAma se ekendriya haiM, zeSa (saba pariNAmoM kI vaktavyatA) nairayikoM ke samAna (samajhanI caahie|) vizeSatayA yaha hai ki lezyApariNAma se (ye) tejolezyA vAle bhI hote haiM / yogapariNAma se (ye sirpha) kAyayogI hote haiM, inameM jJAnapariNAma nahI hotA / ajJAnapariNAma se ye mati-ajJAnI bhI hote haiM, zruta-ajJAnI bhI ; (kintu vibhaMgajJAnI nahIM hote / ) darzanapariNAma se (ye kevala) mithyAdRSTi hote haiM, (samyagdRSTi yA samyagmithyAdRSTi nahIM hote / ) zeSa (saba varNana) usI prakAra (pUrvavat jAnanA cAhie / ) [2] evaM Au-vaNapphaikAiyA vi / [940-2] isI prakAra (kI pariNAmasambandhI vaktavyatA)apkAyika evaM vanaspatikAyikoM kI (samajhanI cAhie / ) [3] teU vAU evaM ceva / NavaraM lessApariNAmeNaM jahA NeraiyA (su. 938) / [940-3] tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM kI bhI (pariNAmasambandhI vaktavyatA) isI prakAra hai| vizeSa yaha hai ki lezyApariNAma se lezyAsambandhI prarUpaNA (sU. 938 meM ullikhita) nairayikoM ke samAna (tIna lezyAeM samajhanI caahie|) 941.[1] beiMdiyA gatipariNAmeNaM tiriyagatiyA, iMdiyapariNAmeNaM beiMdiyA, sesaMjahANeraiyANaM (su. 938)|nnvrN jogapariNAmeNaM vaiyogI vikAyayogI vi,NANapariNAmeNaM AbhiNibohiyaNANI vi suyaNANI vi, aNNANapariNAmeNaM matiaNNANI vi suyaaNNANI vi, No vibhaMgaNANI, daMsaNapariNAmeNaM sammaddiTThI vi, micchaTThiI vi, No sammAmicchaTThiI / sesaM taM cev| [941-1] dvIndriyajIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiM, indriyapariNAma se (ve) dvIndriya (do indriyoM vAle) hote haiN| zeSa (saba pariNAmoM kA nirUpaNa) (sU. 938 meM ullikhita) nairayikoM kI taraha (samajhanA caahie|) vizeSatA yaha ki (ve) yogapariNAma se vacanayogI bhI hote hai, kAyayogI bhI; jJAnapariNAma se Abhinibodhika jJAnI bhI hote haiM aura zrutajJAnI bhI; ajJAnapariNAma se matiajJAnI bhI hote haiM aura zrutaajJAnI bhI; (kintu ve) vibhaMgajJAnI nahIM hote| darzanapariNAma se ve samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI; (kintu) samyagmithyAdRSTi nahIM hote / zeSa (saba varNana) usI taraha (pUrvokta nairayikavat samajhanA caahie|) [2] evaM jAva curidiyaa|nnvrN iMdiyaparivuDDI kAyavvA / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada] [139 [941-1] isI prakAra yAvat caturindriyajIvoM (trIndriya, caturindriya) taka samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki (trIndriya aura caturindriya meM uttarottara eka-eka) indriya kI vRddhi kara lenI caahie| 942. paMceMdiyatirikkhajoNiyA gatipariNAmeNaM tiriygtiiyaa|sesNjhaanneriyaannN (su. 938) / NavaraM lessApariNAmeNaM jAva sukkalessA vi, carittapariNAmeNaM No carittI, acarittI vicarittAcarittI vi, vedapariNAmeNaM itthiveyagA vi purisaveyagA vi NapuMsagaveyagA vi|| [942] paMcendriyatiryaJcayonika jIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiN| zeSa (sU. 938 meM) jaise nairayikoM kA (pariNAmasambandhI kathana) hai; (vaise hI samajhanA caahie|) vizeSa yaha hai ki lezyApariNAma se (ve kRSNalezyA se lekara) yAvat zuklalezyA vAle bhI hote hai; cAritrapariNAma se ve (pUrNa) cAritrI nahIM hote, acAritrI bhI hote haiM aura cAritrAcAritrI (dezacAritrI) bhI; veda-pariNAma se ve strIvedaka bhI hoto haiM, puruSavedaka bhI aura napuMsakavedaka bhI hote haiN| ekendriya se tiryaJcapaMcendriya jIvoM taka ke pariNAmoM kI prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM meM se sU. 940 meM ekendriyoM ke sU. 941 meM vikalendriyoM (dvi-tri-caturindriyoM) tathA sU. 942 meM paMcendriyatiryaJcoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA kucheka bAtoM ko chor3akara nairayikajIvoM ke samAna atidezapUrvaka kI gaI hai| inase nairayikoM ke pariNAmasambandhI nirUpaNa meM antara - gatipariNAma se nairayika narakagatika hote haiM, jabaki ekendriya se lekara tiryaJcapaMcendriya taka tiryaJcagatika hote haiM; indriyapariNAma se nairayika paMcendriya hote haiM, jabaki pRthvIkAyikAdi ekendriya sirpha eka sparzendriya vAle, dvIndriya sparzanendriya eMva rasanendriya, ina do indriyoM vAle, trIndriya sparzanendriya, rasanendriya, evaM ghrANendriya, ina tIna indriyoM vAle tathA caturindriya sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya evaM cakSurindriya, ina cAra indriyoM vAle evaM tiryacapaMcendriya pAMca indriyoM (sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra) vAle hote haiN| lezyApariNAma se- nArakoM meM Adi kI tIna lezyAe~ hotI haiM, jabaki (pRthvI-ap-vanaspatikAyika) ekendriyoM meM cauthI tejolezyA bhI hotI haiM; kyoMki saudharma aura IzAna devaloka taka ke deva bhI inameM utpanna ho sakate haiN| tejaskAyika-vAyukAyikoM meM nArakoM kI taraha prArambha kI tIna lezyAeM hI hotI haiN| tiryaJcapaMcendriya jIvoM meM zuklalezyA taka chahoM lezyAe~ sambhava haiM / yogapariNAma se nArakoM meM tInoM yoga pAe jAte haiM, jabaki pRthvIkAyAdi ekendriya sirpha kAyayogI hote haiM, vikalendriya vacanayogI aura kAyayogI tathA tiryaJcapaMcendriya tInoM yogoM vAle hote haiN| jJAnapariNAma se nAraka tIna jJAna vAle hote haiM, jabaki ekendriyoM meM jJAnapariNAma nahIM hotA, kyoMki pRthvIkAyikAdi paMcoM meM sAsvAdanasamyaktva kA bhI AgamoM meM niSedha hai, isalie inameM jJAna kA niSedha kiyA gayA hai| vikalendriya AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI bhI hote haiM, kyoMki koI-koI dvIndriya jIva karaNAparyApta-avasthA meM sAsvAdanasamyaktvI bhI pAe jAte haiM, isalie unheM jJAnadvayapariNata kahA hai| paMcendriyatiryacoM ko nArakoM kI taraha tIna jJAna hote haiN| ajJAnapariNAma se nAraka tInoM ajJAnoM se pariNata hote haiM, jabaki samyaktva ke abhAva Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] / prajJApanAsUtra meM ekendriyoM evaM vikalendriya jIvoM meM matiajJAna aura zruta ajJAna ye do ajJAna hote haiM, vibhaMgajJAna nahIM; tiryaJcapaMcendriyoM meM tInoM ajJAna hote haiN| darzanapariNAma se nArakajIva tInoM dRSTiyoM se yukta hote haiM, jabaki ekendriya sirpha mithyAdRSTi, vikalendriya sAsvAdanasamyaktva kI apekSA se samyagadRSTi aura mithyAdRSTi tathA tiryacapaMcendriya tInoM dRSTiyoM vAle hote haiM / vedapariNAma kI dRSTi se nArakoM kI taraha ekendriya tathA vikelendriya jIva napuMsakavedI hI hote haiM, jabaki tiryacapaMcendriya tInoM veda (strI-purUSa-napuMsakaveda) vAle hote haiN| cAritrapariNAma se ekendriya aura vikalendriyoM meM to nArakoM kI taraha cAritrapariNAma sarvathA asambhava hai, tiryacapaMcendriyoM meM dezata: cAritrapariNAma sambhava hai| ye pariNAma samuccaya nArakoM Adi kI apekSA se kahe gae haiM, yaha bAta dhyAna meM rakhanI caahie| yahI nArakoM se inameM pariNAmasambandhI antara hai| manuSyoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA 943. maNussA gatipariNAmeNaM maNuyagatiyA, iMdiyapariNAmeNaM paMceMdiyA aNiMdiyA vi, kasAyapariNAmeNaM kohakasAI vi jAva akasAi vi, lessApariNAmeNaM kaNhalessA vi jAva alessA vi, jogapariNAmeNaM maNajogI vi jAva ajogI vi, uvaogapariNAmeNaM jahA NeraiyA (su. 938), NANa-pariNAmeNaM AbhiNibohiyaNANI vi jAva kevalaNANI vi, aNNANapariNAmeNaM tiNi vi aNNANA, daMsaNapariNAmeNaM tini vi daMsaNA, carittapariNAmeNaM carittI vi acarittI vi carittAcarittI vi, vedapariNAmeNaM itthiveyagA vi purisaveyagA vi napuMsagaveyagA vi aveyagA vi| [943] manuSya, gatipariNAma se manuSyagatika haiM; indriyapariNAma se paMcendriya hote haiM, anindriya bhI; kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI tathA akaSAyI bhI hote haiM; yogapariNAma se manoyogI, vacanayogI, kAyayogI tathA ayogI bhI hote haiM; upayogapariNAma se (sU. 938 meM ullikhita) nairayikoM ke (upayogapariNAma ke) samAna haiM; ajJAnapariNAma se (inameM) tInoM hI ajJAna vAle hote haiM; darzanaparimANa se (inameM) tInoM hI darzana (samyagdarzana, mithyAdarzana aura samyagmithyAdarzana) hote haiM; cAritrapariNAma se (ye) cAritrI bhI hote haiM, acAritrI bhI aura cAritrAcAritrI (dezacAritrI) bhI hote haiM; vedapariNAma ye (ye) strIvedaka, puruSavedaka evaM napuMsakavedaka bhI tathA avedaka bhI hote haiN| vivecana - manuSyoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA - prastuta sUtra (943) meM manuSyoM (samuccaya manuSyajAti) kI gati Adi dasoM pariNAmoM kI apekSA se vicAraNA kI gaI hai| vizeSatA - manuSya kaI pariNAmoM se anya jIvoM se viziSTa haiM tathA kaI pariNAmoM se atIta bhI hote haiM, jaise anindriya, akaSAyI, alezyI, ayogI, kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avedaka aadi| 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 287 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapAThA), pR. 230-231 paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha), pR. 232 2. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada] [141 vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI pariNAmasamabandhI prarUpaNA 944. vANamaMtarA gatipariNAmeNaM devagaiyA jahA asurakumArA (su. 939 [1]) / [944] vANavyantara deva gatipariNAma se devagatika haiM zeSa (samasta pariNAmasambandhI vaktavyatA) (sU. 939-1 meM ullikhita) asurakumAroM kI taraha (samajhanA caahie|) / 945. evaM jotisiyA vi| NavaraM lessApariNAmeNaM teulessaa| [945] isI prakAra jyotiSkoM ke samasta pariNAmoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| vizeSa yaha ki lezyApariNAma se (ve sirpha) tejolezyA vAle hote haiN| 946. vemANiyA vi evaM ceva |nnvrN lessApariNAmeNaM teulessA vi pamhalessA vi sukkalessA vi|settN jIvapariNAme / [946] vaimAnikoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA bhI isI prakAra (samajhanI caahie|) vizeSa yaha ki lezyApariNAma se ve tejolezyA vAle bhI hote haiM, padmalezyA vAle bhI aura zuklalezyA vAle bhI hote haiN| yaha jIvaprarUpaNA huii| vivecana - vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNa - prastuta tIna sUtroM meM se sU. 944 meM vANavyantara devoM kI, sU. 945 meM jyotiSka devoM kI evaM sU. 946 meM vaimAnika devoM kI pariNAmasambandhI prarUpaNA kucheka bAtoM ko chor3akara asurakumAroM ke atidezapUrvaka kI gaI hai| jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke lezyApariNAma meM vizeSatA - jyotiSkoM meM sirpha tejolezyA hI hotI hai, jabaki vaimAnikoM meM tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ye tIna zubha lezyAe~ hotI haiM; tIna azubha lezyAe~ nahIM hotI haiN| ajIvapariNAma aura usake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA 947. ajIvapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! dasavihe paNNatte / taM jahA- baMdhaNapariNAme 1 gatipariNAme 2 saMThANapariNAme 3 bhedapariNAme 4 vaNNapariNAme 5 gaMdhapariNAme 6 rasapariNAme 7 phAsapariNAme 8 agaruyalahuyapariNAme 9 saddapariNAme 10 / / [947 pra.] bhagavan ! ajIvapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti. patrAMka 287 (kha) 'pItAntalezyAH ' -tattvArtha. a. 4, sU.7 (kha) pItapadmazulalezyAH dvi-tri-zeSeSu / -tattvArtha. a. 4, sU. 23 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] [prajJApanAsUtra [947 u.] gautama ! (ajIvapariNAma) dasa prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - (1) bandhanapariNAma, (2) gatipariNAma, (3) saMsthAnapariNAma, (4) bhedapariNAma, (5) varNapariNAma, (6) gandhapariNAma, (7) rasapariNAma, (8) sparzapariNAma, (9) agurulaghupariNAma aura (10) shbdprinnaam| 948. baMdhaNapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA- nibaMdhaNapariNAme ya lukkhabaMdhaNapariNAme y| samaNiddhayAe baMdho Na hoti, samalukkhayAe vi Na hoti / vemAyaNiddha-lukkhattaNeNa baMdho u khaMdhANaM // 199 // Niddhassa NidveNa duyAhieNaM lukkhassa lukkheNa duyAhieNaM / Niddhassa lukkheNaNa uvei baMdho jahaNNavajjo visamo samo vA // 20 // [948 pra.] bhagavan ! bandhanapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [948 u.] gautama ! (bandhanapariNAma) do prakAra kA hai, vaha isa prakAra- (1) snigdhabandhanapariNAma (2) rUkSabandhanapariNAma / [gAthArtha-] sama (samAna-guNa) snigdhatA hone se bandha nahIM hotA aura na hI sama (samAnaguNa) rUkSatA hone se bhI bandha hotA hai| vimAtrA (viSamamAtrA) vAle snigdhatva aura rUkSatva ke hone para skandhoM kA bandha hotA hai // 199 // do guNa adhika snigdha ke sAtha snigdha kA tathA do guNa adhika rUkSa ke sAtha rUkSa kA evaM snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha hotA hai; kintu jaghanyaguNa ko chor3a kara, cAhe vaha sama ho athavA viSama ho // 20 // 949. gatipariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte |tN jahA- phusamANagatipariNAme ye aphusamANagatipariNAme ya, ahavA dIhagaipariNAme ya hassagaipariNAme ya / [949 pra.] bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [949 u.] gautama ! (gatipariNAma) do prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra- (1) spRSad-gatipariNAma aura (2) aspRzadgatipariNAma, athavA (1) dIrghagatipariNAma aura (2) hrsvgtiprinnaam| 950. saMThANapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA- parimaMDalasaMThANapariNAme jAva aayysNtthaannprinnaame| [950 pra.] bhagavan ! saMsthAnapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada] [143 [950 u.] gautama ! (saMsthAnapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- (1) parimaNDalasaMsthAnapariNAma, yAvat [(2) vRttasaMsthAnapariNAma, (3) tryasnasaMsthAnapariNAma, (4) caturastrasaMsthAnapariNAma aura] (5) AyatasaMsthAnapariNAma / 951. bheyapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA- khaMDAbhedapariNAme jAva ukkariyAbhedapariNAme / [951 pra.] bhagavan ! bhedapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [951 u.] gautama ! (bhedapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- (1) khaNDabhedapariNAma, yAvat [(2) pratarabhedapariNAma, (3) cUrNikA (cUrNa) bhedapariNAma, (4) anutaTikAbhedapariNAma aura] (5) utkaTikA (utkarikA) bhedapariNAma / 952. vaNNapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA- kAlavaNNapariNAme jAva sukkilvnnnnprinnaame| [952 pra.] bhagavan ! varNapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [952 u.] gautama ! (varNapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- (1) kRSNavarNapariNAma, yAvat [(2) nIlavarNapariNAma, (3) raktavarNapariNAma, (4) pItavarNapariNAma aura] (5) zukla (zveta) varNapariNAma / 953. gaMdhapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA- subbhigaMdhapariNAme ya dubbhigaMdhapariNAme y| [953 pra.] bhagavan ! gaMdhapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [953 u.] gautama ! (gandhapariNAma) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - sugandhapariNAma aura durgandhapariNAma / 954. rasapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - tittarasapariNAme jAva mhurrsprinnaame| [954 pra.] bhagavan ! rasapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [954 u.] gautama ! (rasapariNAma) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - (1) tiktarasapariNAma, yAvat [(2) kaTurasapariNAma, (3) kaSAyarasapariNAma, (4) amla (khaTTA) rasapariNAma aura] (5) madhurarasapariNAma / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] .955. phAsapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! aTThavihe paNNatte / taM jahA - kakkhaDaphAsapariNAme ya jAva lukkhaphAsapariNAme ya / [955 pra.] bhagavan ! sparzapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [955 u.] gautama ! ( sparzapariNAma) ATha prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra (1) karkaza (kaThora) sparzapariNAma, yAvat [(2) mRdusparzapariNAma, (3) gurusparzapariNAma, (4) laghusparza- pariNAma, (5) uSNasparzapariNAma, (6) zItasparzapariNAma, (7) snigdhasparzapariNAma aura ] (8) rUkSasparzapariNAma / 956. agaruyalahuyapariNAme NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! gAgAre paNNatte / [956 pra.] bhagavan ! agurulaghupariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [956 u.] gautama ! (agurulaghupariNAma) eka hI prakAra kA kahA gayA I 957. saddapariNAme NaM bhaMte! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - subbhisaddapariNAme ya dubbhisaddapariNAme ya / se ttaM ajIvapariNAme / - [ prajJApanAsUtra - // paNNavaNAe bhagavaIe terasamaM pariNAmapayaM samattaM // [957 pra.] bhagavan ! zabdapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [957 u.] gautama ! ( zabdapariNAma) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra surabhi ( zubhamanojJa) zabdapariNAma aura durabhi (azubha- amanojJa) zabdapariNAma / yaha huI ajIvapariNAma kI prarUpaNA ! vivecana - ajIvapariNAma tathA usake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA prastuta gyAraha sUtroM (sU. 947 se 957 taka) meM se prathama sUtra (947) meM ajIvapariNAma ke dasa bhedoM kI tathA zeSa dasa sUtroM meM una dasa bhedoM meM se pratyeka ke prabhedoM kI kramazaH prarUpaNA kI gaI hai| - T bandhanapariNAma kI vyAkhyA - do yA adhika pudgaloM kA paraspara bandha (jur3a) jAnA, zliSTa ho jAnA, ekatvapariNAma yA piNDarUpa ho jAnA bandhana yA bandha hai / isake do prakAra haiM- snigdhabandhana - pariNAma aura rUkSabandhanapariNAma / snigdha pudgala kA bandhanarUpa pariNAma snigdhabandhanapariNAma he aura rUkSa pudgala kA bandhanarUpa pariNAma rUkSabandhanapariNAma hai / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM pariNAmapada ] [ 145 bandhanapariNAma ke niyama - snigdha kA tathA rUkSa kA bandhanapariNAma kisa prakAra evaM kisa niyama se hotA hai ? ise zAstrakAra do gAthAoM dvArA samajhAte haiM - yadi pudgaloM meM paraspara samasnigdhatA - samaguNasnigdhatA hogI to unakA bandha (bandhana) nahIM hogA, isI prakAra pudgaloM meM paraspara samarUkSatA - samaguNarUkSatA (samAna aMza - guNavAlI rUkSatA) hogI to bhI unakA bandha nahIM hogaa| tAtparya yaha hai ki samaguNasnigdha paramANu Adi kA samaguNanidha paramANu Adi ke sAtha sambandha (bandha) nahIM hotA; isI prakAra samaguNarUkSa paramANu Adi ke sAtha bandha nahIM hotA; kintu snigdhatva aura rUkSatva kI viSamamAtrA hotI hai, tabhI skandhoM kA bandha hotA hai / arthAt - snigdha skandha yadi snigdha ke sAtha aura rUkSa skandha yadi rUkSa skandha ke sAtha viSamaguNa hote haiM, taba viSamamAtrA hone ke kAraNa unakA paraspara sambandha (bandha) hotA hai / niSkarSa yaha hai ki bandha viSama mAtrA hone para hI hotA hai| ataH viSamamAtrA kA spaSTIkaraNa karane hetu zAstrakAra phira kahate haiM- yadi snigdhaparamANu Adi kA, snigdhaguNa vAle paramANu Adi ke sAtha bandha ho sakatA hai to vaha niyama se do Adi adhika (dvayAdyadhika) guNa vAle paramANu ke sAtha hI hotA hai; isI prakAra yadi rUkSaguNa vAle paramANu Adi kA rUkSaguNa vAle paramANu Adi ke sAtha bandha hotA hai, taba vaha bhI isI niyama se do, tIna, cAra Adi adhika guNa vAle ke sAtha hI ho sakatA hai, anyathA nhiiN| jaba snigadha aura rUkSa pudgaloM kA paraspara bandha hotA hai,. taba kisa niyama se hotA hai? isake lie zAstrakAra kahate haiM- snigdhaparamANu Adi kA rUkSaparamANu Adi ke sAtha bandha jaghanyaguNa ko chor3a kara hotA hai / jaghanya kA Azaya hai- ekaguNasnigdha aura eka - guNarUkSa / inako chor3akara, zeSa do guNa vAle (snigdha Adi) kA do guNa vAle rUkSa Adi ke sAtha bandha hotA hai, cAhe ve donoM (snigdha aura rUkSa) samamAtrA meM hoM yA viSamamAtrA meM hoM / gatipariNAma kI vyAkhyA- gamanarUpa pariNamana gatipariNAma hai| vaha do prakAra kA hai- spRzadgatipariNAma aura aspRzadgatipariNAma / bIca meM Ane vAlI dUsarI vastuoM ko sparza karate hue jo gati hotI hai, use spRzadgati kahate haiM / usa gatirUpa pariNAma ko spRzadgatipariNAma kahate haiN| udAharaNArtha- jala para prayatnapUrvaka tirachI phaiMkI huI ThIkarI bIca-bIca meM jala kA sparza karatI huI gati karatI hai, yaha usa ThIkarI kA spRzadgatipariNAma hai| jo vastu bIca meM Ane vAle kisI bhI padArtha ko sparza na karatI huI gamana karatI hai, vaha usakI aspRzadgati hai / vaha aspRzadagatirUpa pariNAma aspRzadgatipariNAma hai| jaise- siddha (mukta) jIva siddhazilA kI ora gamana karate haiM, taba unakI gati aspRzadgati hotI hai / athavA prakArAntara se gatipariNAma ke do bheda pratipAdita karate haiM - dIrghagatipariNAma aura hrasvagatipariNAma / atidUravartI deza kI prApti kA kAraNabhUta jo pariNAma ho, vaha dIrghagati pariNAma hai aura nikaTavartI dezAntara kI prApti kA kAraNabhUta jo pariNAma ho, vaha hrasvagatipariNAma kahalAtA hai / 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti. patrAMka 288 - 289 (kha) 'snigdha- rUkSatvAd bandhaH ' - tattvArthasUtra a. 5, sU. 32 (ga) 'na jaghanyaguNAnAm' 'guNasAmye sadRzAnAm' ' dvayadhikAdiguNAnAM tu' - tattvArthasUtra a. 5, sU. 33, 34, 35. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [prajJApanAsUtra inakI vyAkhyA pUrvoktavat- saMsthAnapariNAma,bhedApariNAma, varNapariNAma, gandhapariNAma, rasapariNAma aura sparzapariNAma kI vyAkhyA pahale paryAyapada, bhASApada Adi meM kI jA cukI hai / ___ agurulaghupariNAma-'kammaga-maNa-bhasAiMeyAiM agurulaghuyAI' - arthAt kArmaNavargaNA, manovargaNA evaM bhASAvargaNA, ye agurulaghu hote hai, isa Agamavacana ke anusAra uparyukta padArthoM ko tathA amUrta AkAzAdi dravyoM ko bhI agurulaghu samajhanA cAhie / prasaMgavaza yahA~ gurulaghupariNAma ko bhI samajha lenA cAhie / audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa gurulaghu hote haiN| ||prjnyaapnaasuutr : terahavA~ pariNAmapada samApta // 1. 2. isake lie dekhiye prajJApanA. kA paryAyapada aura bhASApada Adi / 'orAliya-veubviya-AhAraga-teya gurulahUdavvA' -prajJApanA. ma. vRtti, patra 289 meM uddhRta / prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 289. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + coddasamaM kasAyapayaM caudahavA~ kaSAyapada prAthamika yaha prajJApanAsUtra kA caudahavA~ pada hai / kaSAya saMsAra ke vRddhi karane vAle, punarbhava ke mUla ko sIkhane vAle tathA zuddhasvabhAva yukta AtmA ko - krodhAdivikAroM se malina karane vAle haiM tathA aSTavidha karmo ke caya, upacaya, vandha, udIraNA, vedanA Adi ke kAraNabhUta haiN| jIva ke Atmapradezo ke sAtha sambaddha hone se inakA vicAra karanA atIva avazyaka hai| isI kAraNa kaSAyapada kI racanA huI hai| isa pada meM sarvaprathama kaSAyoM ke krodhAdi cAra mukhya prakAra batAe haiN| tadanantara batAyA gayA hai ki ye cAroM kaSAya cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM pAe jAte haiN| tatpazcAt eka mahattvapUrNa carcA yaha kI gaI hai ki krodhAdi cAroM kaSAyoM ke bhAjana-abhAjana kI dRSTi se unake cAra AdhAra haiM-AtmapratiSThita, parapratiSThita, ubhayapratiSThita aura apratiSThita / sAtha hI krodhAdi kaSAyoM kI utpatti ke bhI cAra-cAra kAraNa batAe haiM - kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi / saMsAra ke sabhI jIvoM meM kaSAyotpatti ke ye hI kAraNa haiM / isake pazcAt krodhAdi kaSAyoM ke anantAnubandhI Adi tathA Abhoganirvartita Adi cAra-cAra prakAra batA kara unakA samasta saMsArI jIvoM me astitva batAyA hai / anta meM jIva dvArA kRta krodhAdi kaSAyoM ke phala ke rUpa meM ATha karmaprakRtiyoM ke caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA, ina 6 ko pRthak-pRthak batAyA hai / jaina-AgamoM meM AtmA ke vibhinna doSoM-vikAroM kA varNana aneka prakAra se kiyA gayA hai / una doSoM kA saMgraha bhI pRthak-pRthak rUpa meM kiyA gayA hai, unameM se eka saMgraha-prakAra hai - rAga, dveSa aura moha / parantu karmasiddhAnta meM prAyaH ukta cAra kaSAya aura moha ke AdhAra para hI vicAraNA kI gaI hai / isase pUrvavada meM AtmA ke vividha pariNAmoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, unameM se kaSAya bhI AtmA kA eka pariNAma hai| isa pada kA varNana sU.958 se lekara 971 taka kula 14 sUtroM meM hai| + + + + (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 289 (kha) dekhiye 'kaSAyapAhuDa' TIkAsahita paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 234 se 236 taka (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, kaSAyapada kI prastAvanA, pR. 97 (kha) gaNadharavAda (prastAvanA) pR. 100 (ga) kaSAyapAhuDa TIkAsahita Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ coddasamaM kasAyapayaM caudahavA~ kaSAyapada kaSAya aura usake cAra prakAra 958. kati NaM bhaMte ! kasAyA paNNattA ? goyamA ! cattAri kasAyA paNNattA / taM jahA - kohakasAe 1 mANakasAe 2 mAyAkasAe 3 lohakasAe 4 / [958 pra.] bhagavan ! kaSAya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [958 u.] gautama ! (ve) cAra prakAra ke kahe gae haiM / ve isa prakAra - (1) krodhakaSAya, (2) mAnakaSAya, (3) mAyAkaSAya aura (4) lobhakaSAya / vivecana - kaSAya aura usake cAra prakAra - prastuta sUtra meM kaSAya ke krodhAdi cAra prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| kaSAya kI vyAkhyA - kaSAya zabda ke tIna vyutpattilabhya artha milate haiM-(1) kaSa arthAt saMsAra, usakA Aya-lAbha jisase ho, vaha kaSAya hai / (2) 'kRSa' dhAtu vilekhana artha meM hai, usase bhI kRSa ko kaSa Adeza ho kara 'Aya' pratyaya lagane se kaSAya zabda banatA hai / jisakA artha hotA hai-jo karmarUpI kSetra (kheta) ko sukha-duHkharUpI dhAnya kI upaja ke lie vilekhana (karSaNa) karate haiM-jotate haiM, ve kaSAya haiM / (3) 'kaluSa' dhAtu ko 'kaSa' Adeza ho kara bhI kaSAya zabda banatA hai / jisakA artha hotA hai-jo svabhAvataH zuddha jIva ko kaluSita-karmamalina karate haiM, ve kaSAya haiN| 1. (ka) AcArAMga zIlAMka. vRtti, (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 289 (ga) 'kaSaH saMsAraH, tasya AyaH lAbha:-kaSAyaH / ' (gha) 'kRSanti vilikhanti karmarUpaM kSetraM sukhaduHkhazasyotpAdanAyeti kaSAyAH / ' 'kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti kaSAyAH / ' (Ga) 'suhadukkhabahussaiyaM kammakhettaM kasaMti te jamhA / kalusaMti jaMca jIvaM teNa kasAyatti vuccaMti // ' Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ kaSAyapada] [ 149 kaSAya se hI karmoM kA AdAna - tattvArthasUtra meM batAyA hai- 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte'-kaSAyayukta hokara jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai / dazavaikAlika sUtra meM bhI kahA hai - ye cAroM kaSAya punarbhava ke mUla kA siMcana karate haiN|' cauvIsa daNDakoM meM kaSAya kI prarUpaNA 959. NeraiyANaM bhaMte ! kati kasAyA paNNattA ? goyamA ! cattAri kasAyA paNNattA / taM jahA - kohakasAe jAva lobhakasAe / evaM jAva vemANiyANaM / [959 pra.] bhagavAn ! nairayika jIvoM meM kitane kaSAya hote haiM ? [959 u.] gautama ! unameM cAra kaSAya hote haiM / ve isa prakAra haiM - kroghakaSAya se (lekara) lobhakaSAya taka / isI prakAra vaimAnika taka (cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM cAroM kaSAya pAe jAte haiM / ) vivecana - cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM kaSAyoM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (959) meM nairayikoM ve vaimAnikoM taka samasta saMsArI jIvoM meM ina cAroM kaSAyoM kA sadbhAva batAyA hai / kaSAyoM ke pratiSThAna kI prarUpaNA 960 [1] katipatiTThie NaM bhaMte ! kohe paNNatte ? goyamA ! caupatiTThie kohe paNNatte / taM jahA-AyapatiTThie 1 parapatiTThie 2 tadubhayapatiTThie 3 appatiTThie 4 / [960-1 pra.] bhagavan ! krodha kitanoM para pratiSThita (Azrita hai ?) (arthAt-kisa-kisa AdhAra para rahA huA hai ?) [960-1 u.] gautama ! krodha ko cAra (nimittoM) para pratiSThita (AdhArita) kahA hai / vaha isa prakAra-(1) AtmapratiSThita, (2) parapratiSThita, (3) ubhaya-pratiSThita aura (4)apratiSThita / [2] evaM NeraiyAdINaM jAva vemANiyANaM daMDao / [960-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (cauvIsa daNDakavartI jIvoM ) ke viSaya meM daNDaka (AlApaka kahanA cAhie / ) [3] evaM mANeNaM daMDao, mAyAe daMDao, lobheNaM daMDao / / 1. (ka) tattvArthasUtra a. 9, sU. 2 (kha) 'cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNabbhavassa / ' - dazavaikAlikasUtra a.9 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [prajJApanAsUtra [960-3] krodha kI taraha mAna kI apekSA se, mAyA kI apekSA se aura lobha kI apekSA se bhI (pratyeka kA) eka-eka daNDaka (AlApaka kahanA cAhie / ) / vivecana - krodhAdi cAroM kaSAyoM ke pratiSThAna-AdhAra kI prarUpaNA -prastuta sUtra (9601,2,3) meM krodha, mAna, mAyA, aura lobha ina cAroM kaSAyoM ko cAra-cAra sthAnoM para pratiSThita-AdhArita batAyA gayA hai| catuSpratiSThita krodhAdi-(1)AtmapratiSThita krodhAdi-apane Apa para hI AdhArita hote haiM / isakA tAtparya yaha hai ki svayaM Acarita kisI karma ke phalasvarUpa jaba koI jIva apanA ihalaukika aniSTa (apAya-hAni) dekhatA hai, taba vaha apane para krodha, mAna, mAyA yA lobha karatA hai, vaha AtmapratiSThita krodhAdi hai / yaha krodha Adi apane hI prati kiyA jAtA hai| (2) parapratiSThita krodhAdi -jaba kisI anya vyakti yA jIva-ajIva ko apane aniSTa meM nimitta mAnakara jIva krodha Adi karatA hai, athavA jaba dUsarA koI vyakti Akrozadi karake krodha Adi utpanna karatA hai, bhar3akAtA hai, taba usake prati jo krodhAdi utpanna hotA hai, vaha parapratiSThita krodhAdi hai| (3)ubhayapratiSThita krodhAdi-kaI bAra jIva apane para bhI krodhAdi karatA hai aura dUsaroM para bhI karatA hai, jaise-apane aura dUsare ke dvArA kie gae aparAdha ke kAraNa jaba koI vyakti svaparaviSayaka krodhAdi karatA hai, taba vaha krodhAdi ubhayapratiSThita hotA hai| (4) apratiSThita krodhAdi- jaba koI krodha Adi durAcaraNa, Akroza Adi nimitta kAraNoM ke binA, nirAdhAra ho kevala krodha Adi (vedanIya) mohanIya ke udaya se utpanna ho jAtA hai, taba krodhAdi apratiSThita hotA hai| aisA krodhAdi na to AtmapratiSThita hotA hai, kyoMki svayaM ke durAcaraNadi ke kAraNa utpanna nahIM hotA aura na vaha parapratiSThita hotA hai, kyoMki dUsare kA pratikUla AcaraNa, vyavahAra yA aparAdha na hone se usa krodhAdi kA kAraNa 'para' bhI nahIM hotA, na yaha krodhAdi ubhayapratiSThita hotA hai, kyoMki isameM donoM prakAra ke nimitta nahIM hote| ataH yaha krodhAdi mohanIya (vedanIya) ke udaya se bAhya kAraNa ke binA hI utpanna hone vAlA krodhAdi hai| aisA vyakti bAda meM kahatA haioho! maiMne akAraNa hI krodhAdi kiyA ; na to koI mere pratikUla bolatA hai, na hI merA koI vinAza karatA kaSAyoM kI utpatti ke cAra-cAra kAraNa 961.[1] katihi NaM bhaMte ! ThANehiM kohuppattI bhavati ? goyamA ! cauhiM ThANehiM kohuppattI bhavati |tN jahA-khettaM paDucca 1 vatthu paDucca 2 sarIraM paDucca 3 uvahiM paDucca 4 / [969-1 pra.] bhagavan ! kitane sthAnoM (kAraNoM ) se krodha kI utpatti hotI hai ? 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 290 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ kaSAyapada] [151 [969-1 u.] gautama ! cAra sthAnoM (kAraNoM ) se krodha kI utpatti hotI hai, ve isa prakAra - (1) kSetra (kheta yA khulI jamIna) ko lekara, (2) vAstu (makAna Adi) ko lekara, (3) zarIra ke nimitta se aura (4) upadhi (upakaraNoM-sAdhanasAmagrI) ke nimitta se / [2] evaM NeraiyAdINaM jAva vemANiyANaM / [969-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (krodhotpatti ke viSaya meM prarUpaNA karanI cAhie / ) . [3] evaM mANeNa vi mAyAe vi lobheNa vi / evaM ete vi cattAri daMDagA / [969-3] krodhotpatti ke viSaya meM jaisA kahA haiM, usI prakAra mAna, mAyA aura lobha kI utpatti ke viSaya meM bhI uparyukta cAra kAraNa kahane cAhie / isa prakAra ye cAra daNDaka (AlApaka) hote haiN| vivecana - krodhAdi kaSAyoM kI utpatti ke cAra-cAra kAraNa - prastuta sUtra (931-1,2,3) meM krodhAdi kaSAyoM kI utpatti ke kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi, ye cAra-cAra kAraNa prastuta kiye gae haiM / kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi, krodhAdi kI utpatti ke kAraNa kyoM ? - kSetra kA artha kheta yA jamIna hotA hai, parantu nArakoM ke lie nairayika kSetra, tiryaJcoM ke lie tirthakSetra, manuSya ke lie manuSyakSetra ke nimitta evaM devoM ke lie devakSetra ke nimitta se krodhAdi kaSAyotpatti samajhanI caahie| vatthu' ke do artha hote hai-vAstu aura vastu / vAstu kA artha makAna, imArata, baMgalA, koThI, mahala Adi aura vastu kA artha haisajIva, nirjIva padArtha / mahala, makAna Adi ko lekara bhI krodhAdi umar3ate haiN| sajIva vastu meM mAtA, pitA, strI, putra yA manuSya tathA kisI anya prANI ko lekara krodha, saMgharSa, abhimAna Adi utpanna hote haiN| nirjIva vastu palaMga, sonA, cAMdI, ratna, mANaka, motI, vastra, AbhUSaNa Adi ko lekara krodhAdi utpanna hote haiN| duHsthita yA virUpa yA sacetana-acetana zarIra ko lekara bhI krodhAdi utpanna hote haiM / avyavasthita evaM bigar3e hue upakaraNAdi ko lekara athavA caurAdi ke dvArA apaharaNa kiye jAne para krodhAdi utpanna hotA hai / jamIna, makAna, zarIra, aura anya sAdhanoM ko jaba kisI kAraNa se hAni yA kSati pahu~catI hai to krodhAdi utpanna hote haiM / yahA~ 'upadhi' meM jamIna, makAna, tathA zarIra ke sivAya zeSa sabhI vastuoM kA samAveza samajha lenA caahie| kaSAyoM ke bheda-prameda 962.[1] kativihe NaM bhaMte ! kohe paNNatte? 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 290-291 (kha) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 3, pR. 559 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] [prajJApanAsUtra goyamA ! caubihe kohe paNNatte / taM jahA- aNaMtANubaMdhI kohe 1 appaccakkhANe kohe 2 paccakkhANAvaraNe kohe 3 saMjalaNe kohe 4 / [962-1 pra.] bhagavan ! krodha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [962-1 u.] gautama! krodha cAra prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra-(1) anantAnubandhI kodha, (2) apratyAkhyAna krodha, (3) pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura (4) saMjvalana krodha / [2] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [962-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (cauvIsa daNDakavartI jIvoM) meM (krodha ke ina cAroM prakAroM kI prarUpaNA samajhanI cAhie / ) [3] evaM mANeNaM mAyAe lobheNaM / ee vi cattAri dNddyaa| [962-3] isI prakAra mAna kI apekSA se, mAyA kI apekSA se aura lobha kI apekSA se, (ina cAracAra bhedoM kA tathA nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka meM inake pAe jAne kA kathana karanA caahie|) ye bhI cAra daNDaka hote haiN| 963.[1] kativihe NaM bhaMte ! kohe paNNatte ? goyamA ! cauvihe kohe paNNatte / taM jahA - AbhogaNivvattie aNAbhogaNivvattie uvasaMte annuvsNte| [963-1 pra.] bhagavana ! krodha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [963-1 u.] gautama! krodha cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - (1) Abhoganirvartita, (2) anAbhoganirvartita, (3) upazAnta aura (4) anupshaant| [2] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [963-2] isI prakAra nArakoM se lekara vaimAnikoM vaka meM cAra prakAra ke krodha kA kathana karanA caahie| [3] evaM mANeNa vi mAyAe vi lobheNa vi cattAri daMDayA / [963-3] krodha ke samAna hI mAna ke, mAyA ke aura lobha ke (Abhoganirvartita Adi) cAra-cAra bheda hote haiM tathA (nArakoM se lekara vaimAnikoM taka meM) nAma, mAyA aura lobha ke bhI ye hI cAra-cAra bheda (daNDaka) samajhane cAhie / vivecanA - krodha Adi kaSAyoM ke da-prabhedoM kI prarUpaNA - prastuta do sUtroM (sU. 962,963) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ kaSAyapada] [ 153 meM krodha Adi kASAyoM ke anantAnubandhI Adi cAra bheda karake samasta saMsArI jIvoM meM unake pAe jAne kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA krodha Adi kaSAyoM ke prakArAntara se Abhoganirvartita Adi cAra prabhedoM aura samasta saMsArI jIvoM meM unake sadbhAva kI prarUpaNA kI gaI hai / ____ anantAnubandhI Adi cAroM kI paribhASA - ina cAroM kaSAyoM ke zabdArtho kA vicAra karma-prakRtipada meM kiyA jAegA / yahA~ cAroM kI paribhASA dI jAtI hai - anantAnubandhI - samyaktva guNavighAtaka, apratyAkhyAnadezaviratiguNavighAtI, pratyAkhyAnAvaraNa-sarvaviratiguNavaghAti aura saMjvalana-yathAkhyAtacAritravighAtaka / Abhoganirvartita Adi cAroM prakAra ke krodhAdi kI vyAkhyA - Abhoganirvartita ( upayogapUrvaka uppanna huA) krodha - jaba dUsare ke aparAdha ko jAnakara aura krodha ke puSTa kAraNa kA avalambana lekara tathA prakArAntara se ise zikSA nahIM mila sakatI, isa prakAra kA upayoga (vicAra) karake koI krodha karatA hai, taba vaha krodha Abhoganirvartita (vicArapUrvaka utpanna) kahalAtA hai| anAbhoganirvartita krodha-(binA upayoga utpanna huA)-jaba yoM hI sAdhAraNarUpa se mohavaza guNa-doSa kI vicAraNA se zUnya parAdhIna banA huA jIva krodha karatA hai, taba vaha krodha anAbhoganirvartita kahalAtA hai / upazAnta krodha- jo krodha udayAvasthA ko prApta na ho, vaha 'upazAnta' kahalAtA hai / anupazAnta krodha-jo krodha udayAvasthA ko prApta ho, vaha 'anupazAnta' kahalAtA hai / kaSAyoM se aSTa karmaprakRtiyoM ke cayAdi kI prarUpaNA 964.[1] jIvA NaM bhaMte ! katihiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ciNiMsu ? gauyamA ! cauhiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ciNiMsu / taM jahA - koheNaM 1 mANeNaM 2 mAyAe 3. lobheNaM 4 / [964-1 pra.] bhagavan ! jIvoM ne kitane kAraNoM (sthAnoM)se ATha karmaprakRtiyoM kA caya kiyA ? [964-1 u.] gautama! cAra kAraNoM se jIvoM ne ATha karmaprakRtiyo kA caya kiyA, ve isa prakAra hai1. krodha se, 2. mAna se, 3. mAyA se aura 4. lobha se / [2] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [964-2] isI prakAra kI prarUpaNA nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke viSaya meM samajhanI caahie| 965.[1] jIvA NaM bhaMte ! katihiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ciNaMti ? gauyamA ! cauhi ThANehiM / taM jahA - koheNaM 1 mANeNaM 2 mAyAe 3 lobheNaM 4 / 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 291 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] [prajJApanAsUtra [965-1 pra.] bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya karate haiM ? [965-1 u.] gautama ! cAra kAraNoM se jIva karmaprakRtiyoM kA caya karate haiM, ve isa prakAra haiM - (1) krodha se, (2) mAna se, (3) mAyA se aura (4) lobha se / [2] evaM NeraiyA jAva vemANiyA / [965-2] isI prakAra nArakoM se lekara vaimAnikoM taka ke (viSaya meM prarUpaNA karanI cAhie / ) 966.[1] jIvA NaM bhaMte ! kaihiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ciNissaMti ? gauyamA ! cauhiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ciNissaMti / taM jahA - koheNaM 1 mANeNaM 2 mAyAe 3 lobheNaM 4 / [966-1 pra.] bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya karegeM? [966-1 u.] gautama ! cAra kAraNoM se jIva ATha karmaprakRtiyoM kA caya kareMge, ve isa prakAra haiM - (1) krodha se, (2) mAna se, (3) mAyA se aura (4) lobha se / [2] evaM NeraiyA jAva vemaanniyaa| [966-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke (viSaya meM prarUpaNA karanI caahie|) 967.[1] jIvA NaM bhaMte ! kaihiM aTTha kammapagaDIo uvaciNiMsu / goyamA ! cauhiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo ucaciNiMsu / taM jahA - koheNaM 1 mANeNaM 2 mAyAe 3 lobheNaM 4 / __ [967-1 pra.] bhagavan ! jIvoM ne kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA upacaya kiyA hai ? [967-1 u.] gautama! jIvoM ne cAra kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA upacaya kiyA hai, ve isa prakAra haiM-(1) krodha se, (2) mAna se, (3) mAyA se aura (4) lobha se / [2] evaM NeraDyA jAva vemANiyA / [967-2] isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka ke (viSaya meM samajhanA caahie| 968.[2] jIvA NaM bhaMte ! pucchaa| gauyamA ! cauhiM ThANehiM uvaciNaMti-koheNaM 1 jAva lobheNaM 4 / [968-1 pra.] bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA upacaya karate haiM ? [968-1 u.] gautama! cAra kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA upacaya karate haiM, ve isa prakAra haiM - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ kaSAyapada] [155 (1) krodha se, (2) mAna se, (3) mAyA se aura (4) lobha se / [2] evaM NeraiyA jAva vemANiyA / [968-2] isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka (ke viSaya meM kahanA caahie|) 969. evaM uvaciNissaMti / [969] isI prakAra (pUrvokta cAra kAraNoM se jIva ATha karmaprakRtiyoM kA) upacaya kareMge, (yaha kahanA cAhie / ) 970. jIvA NaM bhaMte ! kaihiM ThANehiM aTTha kammapagaDIo baMdhisu 3? goyamA ! cauhiM ThANehiM / taM jahA-koheNaM 1 jAva lobheNaM 4 / [970 pra.] bhagavan ! jIvoM ne kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM ko bAMdhA hai ?, bAMdhate haiM, bAMdhegeM? [970 u.] gautama! cAra kAraNoM se jIvoM ne ATha karmaprakRtiyoM ko bAMdhA hai, bAMdhate hai aura bAMdhegeM, ve isa prakAra haiM - krodha se yAvat lobha se / 971. evaM NeraiyA jAva vemANiyA baMdhesu baMdhaMti baMdhissaMti, udIreMsu udIraMti udIrissaMti, veiMsu veeMti veissaMti, nijjareMsu nijariti nnijjrissNti| evaM ete jIvAIyA vemANiyapajjavasANA aTThArasa daMDagA jAva vemANiyA Nijjarisu Nijjati NijjarissaMti / AyapaiTThiya khettaM paDucca'NatANubaMdhi Abhoge / ciNa uvaciNa baMdha uIra veya taha nijarA ceva // 201 // ||pnnnnvnnaae bhagavatIe coddasamaM kasAyapayaM samattaM // [971] isI prakAra naiyikoM se vaimAnikoM taka ke (jIvoM ne) (pUrvokta cAra kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM ko) bAMdhA, bAMdhate haiM aura bAMdhegeM ; udIraNA kI, udIraNA karate haiM aura udIraNA kareMge tathA vedana kiyA (bhogA), vedana karate (bhogate) haiM aura vedana kareMge (bhogeMge), (isI prakAra) nirjarA kI, nirjarA karate haiM aura nirjarA kareMge / isa prakAra samuccaya jIvoM tathA nairayikoM se lekara vaimAnikoM paryanta ATha karmaprakRtiyoM ke caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedana evaM nirjarA kI apekSA se chaha, tInoM (bhUta,vartamAna evaM bhaviSya) kAla ke tIna-tIna bheda ke kula aThAraha daNDaka (AlApaka) vaimAnikoM ne nirjarA kI, nirjarA karate haiM tathA nirjarA kareMge, (taka kahane cAhie / ) [saMgrahaNI gAthArtha-] (prastuta prakaraNa meM) AtmapratiSThita kSetra kI apekSA se, anantAnubandhI (Adi Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] [prajJApanAsUtra kaSAya), Abhoga (nirvartita Adi-kaSAya), aSTa karmaprakRtiyoM ke caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA tathA nirjarA (kA kathana kiyA gayA hai / ) vivecana - jIvoM ke dvArA aSTavidha karmaprakRtiyoM ke cayAdi ke kAraNabhUta cAra kaSAyoM kA nirUpaNa - prastuta ATha sUtroM meM (sU. 964 se 971 taka) meM samuccaya jIvoM tathA cauvIsa daNDakavartI jIvoM dvArA ATha prakRtiyoM ke traikAlika caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA ke kAraNabhUta cAroM kaSAyoM kI pRthak-pRthak prarUpaNA kI gaI hai| niSkarSa - bhUta, vartamAna, aura bhaviSya ina tInoM kAloM meM samuccaya jIva tathA nArakoM se lekara vaimAnikoM taka cauvIsa daNDakoM ke jIvoM dvArA krodha, mAna, mAyA aura lobha ke kAraNa ATha karmaprakRtiyoM kA caya upacaya, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA kI gaI hai, kI jAtI hai aura kI jAegI / caya, upacaya, Adi zabdoM kI zAstrIya paribhASA - caya - kaSAyapariNata hokara jIva dvArA karmayogya pudgaloM kA upAdAna (grahaNa) karanA / upacaya - apane abAdhAkAla ke uparAnta jJAnAvaraNIya Adi karma-pudgaloM ke vedana (bhogane ) ke niSeka (karma-pudgaloM kI racanA) krnaa| niSeka racanA ko kahate haiM / usakA krama isa prakAra hai-prathama sthiti meM sabase adhika dravya, dUsarI sthiti meM vizeSahIna, tIsarI sthiti meM usakI apekSA bhI vizeSahIna, isa prakAra uttarottara vizeSahIna-vizeSahIna karmapudgala vedana ke lie sthapita kie jAte haiN| bandha - jina jJAnAvaraNIyAdi karmapudgaloM ko yathoktaprakAra se niSakta kiyA hai, unakA viziSTa kaSAyapariNati se nikAcana honA bandha kahalAtA hai| udIraNA - karma abhI udaya meM nahI Ae haiM,. unhe udIraNIkaraNa ke dvArA jo udayAvalikA meM le aanaa| vedanA - AbAdhAkAla samApta hone para udayaprApta yA udIrita karake-udIraNA karake karma kA upayoga karanA (bhoga lenA) vedanA kahalAtA hai| nirjarAkapudgaloM kA vedana (bhoga) ke pazcAt akarmarUpa meM ho jAnA arthAt AtmapradezoM se jhar3a jaanaa| prastuta prakaraNa meM dezanirjarA kA kathana kiyA gayA hai / sarvanirjarA to kaSAya se rahita hokara yogoM kA sarvathA nirodha karake mokSaprAsAda para ArUDha hone vAle ko hotI hai| dezanirjarA sabhI jIva sadaiva karate rahate haiN|' ||prjnyaapnaasuutrH caudahavA~ kaSAyapada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 292 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 panarasamaM iMdiyapayaM : paDhamo uddesao pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka prAthamika * yaha prajJApanAsUtra kA pandrahavA~ indriyapada hai| * indriyAM AtmA ko pahacAnane ke lie liMga haiM, inhIM se AtmA ke astitva kI pratIti hotI hai| + isa pada meM indriyoM ke sambandha meM sabhI pahaluoM se vizleSaNa kiyA gayA hai| isake do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM prArambha meM nirUpaNIya 24 dvAroM kA kathana hai| dvitIya uddezaka meM 12 dvAroM ke mAdhyama se indriyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prathama uddezaka meM saMsthAna se lekara alpabahutva taka 6 dvAroM kI carcA karake unakA 24 daNDakoM kI apekSA se vicAra kiyA hai| sAtaveM spRSTadvAra se nauveM viSaya dvAra taka kA vivaraNa hai| ina meM cauvIsa daNDakoM kI apekSA se vicAra nahIM kiyA gayA hai, apitu indriyoM se sambandhita vicAra hai| isake anantara anagAra aura AhAra ko lekara indriyoM kA - vizeSataH cakSurindriya kI carcA hai| tatpazcAt bArahaveM se aThArahaveM dvAra taka Adarza se lekara vasA taka 7 dvAroM ke mAdhyama se vizeSataH cakSurindriya sambandhI aura phira kambala, sthUNA (stambha), thiggala, dvIpodadhi, loka aura aloka taka ke 6 dvAroM ke mAdhyama se vizeSataH sparzendriya sambandhI prarUpaNA kI gaI hai| dvitIya uddezaka meM indriyoM kA upacaya, nirvartanA, samaya, labdhi, upayogakAla, alpabahutva, avagrahaNa, IhA, avAya, vyaMjanAvagraha, dravyendriya aura bhAvendriya ina 12 dvAroM ke mAdhyama se indriya sambandhI svarUpa evaM prakAroM kI prarUpaNA karake usakA 24 daNDakoM kI apekSA se vicAra kiyA gayA hai| upacaya nirvartanA, labdhi aura upayoga ina cAroM kA tattvArthasUtra meM kramazaH prArambha kI do kA dravyendriya meM tathA antima do kA bhAvendriya meM samAveza kiyA hai| AdarzadvAra Adi kA Azaya AcArya malayagiri ne dRzyaviSayaka mAnA hai| dRzya cAhe jo ho, jisa viSaya kA upayoga yA vikalpa AtmA ko hotA hai, use hI dRzya mAnA jAe to prativimba dekhate samaya bhAna, upayoga yA vikalpa to Adarza Adi-gata prativimba viSayaka hI hai| nizIthabhASya Adi meM isakI rocaka carcA hai| + dravyendriya aura bhAvendriya dvAra meM 24 daNDakavartI jIvoM kI atIta, badva (vartamAna) aura anAgata (puraskRta) ubhaya indriyoM kI vistRta carcA kI gaI hai| 1. 'nivRtyupakaraNe dravyendriyam, labdhyupayogau bhAvendriyam' - tattvArtha. a. 2, sU. 19-18 2. (ka) paNNavaNAsuttaM prathama bhAga, pR. 237 se 260 taka (kha) paNNavaNAsuttaM dvitIya bhAga prastAvanA, pR. 97 se 100 taka (ga) nizIthabhASya gA. 4318 Adi (gha) tattvArtha. siddhasenIyA TIkA, pR.364 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panarasamaM iMdiyapayaM : paDhamo uddesao pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka prathama uddezaka meM prarUpita cauvIsa dvAra 972. saMThANa 1 bAhallaM 2 pohattaM 3 katipaesa 4 ogADhe 5 / appAbahu 6 puTTa 7 paviTTha 8 visaya 9 aNagAra 10 AhAre 11 // 202 // addAya 12 asI 13 ya maNI 14 uDupANe 15 tella 16 phANiya 17 vasA 18 ya / kaMbala 19 thUNA 20 thiggala 21 dIvodahi' 22 loga loge 23 - 24 ya // 203 // [972 prathama uddezaka kI arthAdhikAra gAthAoM kA artha - ] 1. saMsthAna, 2. bAhalya (sthUlatA), 3. pRthutva (vistAra), 4. kati- pradeza (kitane pradeza vAlI) 5. avagAr3ha, 6. alpabahutva, 7. spRSTa, 8. praviSTa, 9. viSaya, 10. anagAra, 11. AhAra, 12. Adarza (darpaNa), 13. asi (talavAra), 14. kambala, 20. sthUNA ( stUpa yA ThUMTha), 21. thiggala (AkAza thiggala - paibanda), 22. dvIpa aura udadhi, 23. loka aura 24. alokaH ina cauvIsa dvAroM ke mAdhyama se indriya-sambandhI prarUpaNA kI jAegI // 202 - 203 // vivecana - prathama uddezaka meM prarUpita cauvIsa dvAra - prastuta do gAthAoM ke dvArA prathama uddezaka meM prarUpita indriya-sambandhI cauvIsa dvAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai| cauvIsa dvAroM kA spaSTIkaraNa - (1) saMsthAnadvAra - isameM indriyoM ke saMsthAna AkAra kI prarUpaNA hai, ( 2 ) bAhalyadvAra - isameM indriyoM kI sthUlatA (bahalatA) yAnI piNDa-rUpatA kA varNana hai, (3) pRthutvadvAra- isameM indriya ke vistAra kA nirUpaNa hai, (4) kati pradezadvAra - isameM batAyA gayA haiM ki kisa indriya ke kitane pradeza haiM, (5) avagADhadvAra - isameM yaha varNana hai ki kauna-sI indriya kitane pradezoM meM avagADha hai| ( 6 ) alpabahutvadvAra - isameM avagAhanAsambandhI aura karkazatA sambandhI alpabahutva kA pratipAdana hai, (7) spRSTadvAra- isameM spRSTa- aspRSTa viSayaka prarUpaNA hai, (8) praviSTadvAra- isameM praviSTa -' - 1. aneka pratiyoM meM isake badale pAThAntara hai- duddhapANe- jisameM dugdha aura pAna ye do dvAra pRthak pRthak kara diye gae haiM / kintu . nizIthasUtra (u. 13) ke pATha ke anusAra 'uDupANe' pATha hI prAmANika hotA hai / 2. koI-koI AcArya dvarIpa aura udadhi, yoM do dvAra mAnate haiM / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka ] [159 apraviSTa sambandhI carcA hai, (9)viSayadvAra - isameM viSayoM ke parimANa kA varNana hai, (10) anagAradvAra - isameM anagAra se sambandhita sUtra haiM,(11) AhAradvAra - isameM AhAraviSayaka sUtra haiM, (12) AdarzadvAra - isameM darpaNaviSayaka nirUpaNa hai, (13) asidvAra - isameM asi-sambandhita prarUpaNA hai, (14) maNidvAra - maNiviSayaka vaktavya,(15) udapAnadvAra - udakapAna athavA uDupAnaviSayaka prarUpaNA (athavA dugdha aura pAnaviSayaka prarUpaNA), (16) tailadvAra - isameM tailaviSayaka vaktavya hai, (17) phANitadvAra - isameM phANita (gur3arAba) ke viSaya meM prarUpaNA hai, (18) vasAdvAra - isameM vasA (carbI) ke viSaya me varNana hai, (19) kambaladvAra - isameM kambalaviSayaka nirUpaNa hai, (20) sthUNAdvAra - isameM sthUNA (stUpa yA DhUMTha) se sambandhita nirUpaNa hai,(21)thiggaladvAra - isameM AkAzathiggala viSayaka varNana hai, (22)dvIpodadhidvAraisameM dvIpa aura samudra viSayaka prarUpaNA hai, (23) lokadvAra - lokaviSayaka vaktavya, aura (24)alokadvAraaloka sambandhI prarUpaNA hai| indriyoM kI saMkhyA 973. kati NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA ? 'goyamA ! paMcaiMdiyA pnnnnttaa| taM jahA - soiMdie 1 cakkhidie 2 ghANidie 3 jibhidie 4 phAsiMdie 5 / [973 pra.] bhagavan ! indriyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [973 u.] gautama ! pAMca indriyA~ kahI haiN| ve isa prakAra - (1) zrotrendriya, (2) cakSurindriya, (3) ghrANendriya, (4) jihvendriya aura (5) sparzendriya / / vivecana - indriyoM kI saMkhyA - prastuta sUtra meM zrotrendriya Adi pAMca indriyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| anya dArzanika mantavya - sAMkhyAdi darzanoM meM zrotrendriya Adi pAMca indriyoM ko jJAnendriya kahA gayA hai tathA vAk, pANi (hAtha), pAda (paira), pAyu (mUtradvAra) aura upastha (maladvAra), ina pAMca indriyoM ko karmendriya kahA gayA hai| kintu pAMca karmendriyoM kI mAnyatA yuktisaMgata nahIM hai| jainadarzana meM dravyendriya aura bhAvendriya ke rUpa se pratyeka ke do-do bheda tathA dravyendriya ke nirvRtti aura upakaraNa evaM bhAvendriya ke labdhi aura upayoga rUpa do-do prakAra batAye gaye haiN| inakA nirUpaNa isI pada ke dvitIya uddezaka meM kiyA jaayegaa| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 293 . 2. (ka) sAMkhyakArikA, yogadarzana (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 293 (ga) 'nirvRttyupakaraNe dravyendriyam', 'labdhyupayogau bhAvendriyam'- tattvArthasUtra a. 2, sU. 17, 18 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] / prajJApanAsUtra prathama saMsthAnadvAra 974.[1] soiMdie NaM bhaMte ! kiMsaMThite paNNatte ? goyamA ! kalaMbuyApuSphasaMThANasaMThie paNNatte / [974-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kisa AkAra kI kahI gaI hai ? [974-1 u.] gautama ! (vaha) kadambapuSpa ke AkAra kI kahI gaI hai| [2] cakkhidae NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte? goyamA ! masUracaMdasaMThANasaMThie pannatte? [974-2] bhagavan ! cakSurindriya kisa AkAra kI kahI gaI hai ? [974-2] gautama ! (cakSurindriya) masUra-candra ke AkAra kI kahI hai| [3] pANidie NaM pucchaa| goyamA ! aimuttagapuSyusaMThANasaMThie paNNatte / [974-3 pra.] bhagavan ! ghrANendriya kA AkAra kisa prakAra kA hai ? yaha prazna hai ? [974-3 u.] gautama ! (ghrANendriya) atimuktakapuSpa ke AkAra kI kahI hai| [4] jibhidie NaM pucchA / goyamA ! khurappasaMThANasaMThie pnnnntte| [974-4 pra.] bhagavan ! jihvendriya kisa AkAra kI hai ? yaha prazna hai / [974-4 u.] gautama ! (jihvendiya) khurape ke AkAra kI hai| [5] phAsidie NaM pucchaa| goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [974-5 pra.] bhagavan ! sparzendriya ke AkAra ke liye prazna hai ? [974-5 u.] gautama ! sparzendriya nAnA prakAra ke AkAra kI kahI gaI hai| vivecana - prathama saMsthAnadvAra - pAMca indriyoM ke AkAra kA nirUpaNa - prastuta sUtra meM pAMcoM indriyoM ke AkAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dravyendriya kA nirvRttirUpa bheda hI saMsthAna - pratyeka indriya ke viziSTa aura vibhinna saMsthAna-vizeSa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [161 (racanAvizeSa) ko nirvRti kahate haiN| vaha nirvRti bhI do prakAra kI hotI hai-bAhya aura Abhyantara / bAhya nirvRti parpaTikA Adi hai| vaha vividha - vicitra prakAra kI hotI hai| ataeva usako kisI eka niyata rUpa meM nahIM kahA jA sktaa| udAharaNArtha - manuSya ke zrotra (kAna) donoM netroM ke donoM pArzva (bagala) meM hote haiN| usakI bhauheM Upara ke zravaNabandha kI apekSA se sama hotI hai, kintu ghor3e ke kAna netroM ke Upara hote haiM aura unake agrabhAga tIkSNa hote haiN| isa jAtibheda se indriyoM kI, bAhya nirvRti (racanA yA AkRti) nAnA prakAra kI hotI hai, kintu indriyoM kI Abhyantara - nirvRti sabhI jIvoM kI samAna hotI hai| yahA~ saMsthAnAdiviSayaka prarUpaNA isI AbhyantaranirvRti ko lekara kI gaI hai| kevala sparzendriya - nirvRtti ke bAhya aura Abhyantara bheda nahIM karane caahie| vRttikAra ne sparzendriya ko bAhyasaMsthAnaviSayaka batAkara usakI vyAkhyA isa prakAra kI hai - bAhyanirvRttikhaDga ke samAna hai aura talavAra kI dhAra ke samAna svacchatara pudgalasamUharUpa AbhyantaranirvRtti hai| dvitIya-tRtIya bAhalya-pRthutvadvAra 975.[1] soiMdie NaM bhaMte ! kevatiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! aMgulassa asaMkhejatibhAgaM bAhalleNaM paNNatte / [975-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kA bAhalya (jADAI-moTAI) kitanA kahA gayA hai ? [975-1 u.] gautama ! (zrotrendriya kA) bAhalya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahA gayA hai / [2] evaM jAva phaasiNdie| [975-2] isI prakAra (cakSurindriya se lekara) yAvat sparzendriya ke bAhalya ke viSaya meM samajhanA caahie| 976.[1] soiMdie NaM bhaMte ! kevatiyaM pohatteNaM paNNatte / goyamA ! aMgulassa asaMkhejati bhAgaM pohatteNaM paNNatte / [976-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kitanI pRthu = vizAla (vistAravAlI) kahI gaI hai ? [976-1 u.] gautama ! (zrotrendriya) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa pRthu - vizAla kahI hai| [2] evaM cakkhidie vi ghANiMdie vi| [976-2] isI prakAra cakSurindriya evaM ghrANendriya (kI pRthutA - vizAlatA) ke viSaya meM (samajhanA caahie)| [3] jibhidie NaM pucchA / goyamA ! aMgulapuhattaM pohatteNaM paNNatte / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [prajJApanAsUtra [976-3 pra.] bhagavan ! jihvendriya kitanI pRthu (vistRta) kahI gaI hai ? [976-3 u.] gautama ! jihvendriya aMgula-pRthaktva (do aMgula se nau aMgula taka) vizAla (vistRta) hai| [4] phAsiMdie NaM pucchA / goyamA ! sarIrapamANamette pohatteNaM paNNatte / [976-4 pra.] bhagavan ! sparzendriya ke pRthutva (vistAra) ke viSaya meM pRcchA (kA samAdhAna kyA hai ?) [976-4 u.] gautama ! sparzendriya zarIrapramANa pRthu (vizAla) kahI hai / vivecana - dvitIya-tRtIya bAhalya-pRthutvadvAra - prastuta do sUtroM (sU. 975-976) meM do dvAroM ke mAdhyama se pAMcoM indriyoM ke bAhalya (sthUlatA) evaM pRthutva (vistAra) kA pramANa pratipAdita kiyA gayA hai / ____sabhI indriyoM kA bAhalya samAna kyoM? - bAhalya ko apekSA se sabhI indriyA~ aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| isa viSaya meM eka zaMkA hai ki 'yadi sparzendriya kA bAhalya (sthUlatA) aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga pramANa hai to talavAra churI Adi kA AghAta lagane para zarIra ke andara vedanA kA anubhava kyoM hotA hai ?' isakA samAdhAna yaha hai ki jaise cakSurindriya kA viSaya rUpa hai, ghrANendriya kA viSaya gandha hai, vaise hI sparzendriya kA viSaya zIta sparza hai: kintu jaba talavAra aura churI Adi kA AghAta lagatA hai, taba zarIra meM zIta Adi sparza kA vedana nahIM hotA, apitu duHkha kA vedana hotA hai| duHkharUpa usa vedana ko AtmA samagra zarIra se anubhava karatI hai, kevala sparzendriya se nahIM / jaise - jvara Adi kA vedana sampUrNa zarIra meM hotA hai| zItalapeya (ThaMDe zarbata Adi) ke pIne se jo bhItara meM (zarIra meM) zItasparzavedana kA anubhava hotA hai, usakA kAraNa yaha hai ki sparzendriya sarvapradezaparyantavartI hotI hai| isalie tvacA ke andara tathA khAlI jagaha ke Upara bhI sparzendriya kA sadbhAva hone se zarIra ke andara zItasparza kA anubhava honA yuktiyukta hai| indriyoM kA pRthutva - jihvendriya ke sivAya zeSa cAroM indriyoM kA pRthutva (vizAlatA = vistAra) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| jihvendriya kA pRthutva aMgulapRthaktvapramANa hai, kintu yahA~ yaha dhyAna rakhanA hai ki sparzendriya ke atirikta zeSa cAroM indriyoM kA pRthutva (vistAra) AtmAMgula se samajhanA caahie| kevala sparzendriya kA pRthutva utsedhAMgula se jAnanA caahie| caturtha-paMcama katipradezadvAra evaM avagADhadvAra 977.[1] soiMdie NaM bhaMte ! katipaesie paNNatte ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 294 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 294 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [163 goyamA ! aNaMtapaesie paNNatte / [977-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kitane pradeza vAlI kahI gaI hai ? [977-1 u.] gautama ! (zrotrendriya) ananta-pradezI kahI gaI hai| [2] evaM jAva phAsiMdie / [977-2] isI prakAra yAvat sparzendriya (ke pradezoM ke sambandha meM kahanA caahie)| 978.[1] soiMdie NaM bhaMte ! katipaesogADhe paNNatte ? goyamA ! asaMkhejapaesogADhe paNNatte / [978-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kitane pradezoM meM avagADha kahI gaI hai ? [978-1 u.] gautama ! (zrotrendriya) asaMkhyAta pradezoM meM avagADha kahI hai| [2] evaM jAva phAsiMdie / [978-2] isI prakAra (cakSurindriya se lekara) yAvat sparzendriya taka ke viSaya meM kahanA cAhie / vivecana - caturtha-paMcama katipradezadvAra evaM avagADhadvAra - prastuta do sUtroM (sU. 977-978) meM batAyA gayA hai ki kauna-sI indriya kitane pradezoM vAlI hai tathA kitane pradezoM meM avagADha hai ? avagAhanAdi kI dRSTi se alpabahutvadvAra 979. eesi NaM bhaMte ! soiMdiya-cakkhidiya-ghANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyANaM ogAhaNaTThayAe paesaTTayAe ogAhaNapaesaTTayAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? __ goyamA ! savvatthove cakkhidie ogAhaNaTThayAe soiMdie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNe, ghANidie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNe, jibhidie ogAhaNaTThayAe asaMkhejaguNe, phAsiMdie oMgAhaNaTThayAe saMkhejjaguNeH padesaTTayAe - savvatthove cakkhidie padesaTThayAe, soiMdie padesaTTayAe saMkhejaguNe, ghANidie paesaTThayAe saMkhejaguNe, jibhidie paesaTThayAe asaMkhejaguNe, phAsiMdie paesaTThayAe saMkhejaguNeH ogAhaNapaesaTThayAe - savvatthove cakkhidie ogAhaNaTThayAe, soiMdie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNe, ghANidie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNe, jibhidie ogAhaNaTThayAe asaMkhejaguNe, phAMsidie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNe, phAsiMdiyassa ogAhaNaTThayAehito cakkhidie paesaTThayAe aNaMtaguNe, soidie paesaTThayAe saMkhejaguNe, ghANidie paesaTThayAe saMkhejaguNe,jilbhidie paesaTThayAe asaMkhejaguNe, phAsidie paesaTThayAe saMkhejaguNe / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [prajJApanAsUtra [979 pra.] bhagavan ! ina zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzanendriya meM se avagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [979 u.] gautama ! avagAhanA kI apekSA se sabase kama cakSurindriya hai, (usase) zrotrendriya avagAhanA kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya avagAhanA kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendiya avagAhanA kI apekSA se asaMkhyAtaMguNI hai, (usakI apekSA) sparzanendriya avagAhanA kI dRSTi se saMkhyAtaguNI hai| pradezoM kI apekSA se - sabase kama cakSurindriya hai, (usase) zrotrendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendriya pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNI hai, (usakI apekSA) sparzanendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai| avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se - sabase kama avagAhanA kI dRSTi se cakSurindriya hai, (usase) avagAhanA kI apekSA se zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya avagAhanA kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendriya avagAhanA kI apekSA se asaMkhyAtaguNI hai, (usase) sparzanendriya avagAhanA kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se cakSurindriya pradezArthatA se anantaguNI hai, (usase) zrotrendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) ghrANendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai, (usase) jihvendriya pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNI hai, (usase) sparzanendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai| 980.[1] soiMdiyassa NaM bhaMte ! kevatiyA kakkhaDagaruyaguNA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA kakkhaDagaruyaguNA paNNattA / [980-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya ke karkaza aura guru guNa kitane kahe gae haiM ? [980-1 u.] gautama ! (zrotrendriya ke) ananta karkaza aura guru guNa kahe gae haiN| [2] evaM jAva phAsiMdiyassa / [980-2] isI prakAra (cakSurindriya se lekara) yAvat sparzanendriya (taka ke karkaza aura guru guNa ke viSaya meM kahanA cAhie / ) 981.[1] soiMdiyassa NaM bhaMte ! kevatiyA mauyalahuyaguNA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA mauyalahuyaguNA pnnnnttaa| [981-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya ke mRduM aura laghu guNa kitane kahe gae haiM ? [981-1 u.] gautama ! (zrotrendriya ke) mRdu aura laghu guNa ananta kahe gae haiM / [2] evaM jAva phAsiMdiyassa / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [165 __ [981-2] isI prakAra (cakSurindriya se lekara) sparzanendriya (taka ke mRdu-laghu guNa ke viSaya meM kahanA cAhie / ) 982. etesi NaM bhaMte ! soiMdiya-cakkhidiya-ghANiMdiya-jibbhiMdiya-phAsiMdayANaM kakkhaDagaruyaguNANaM mauyalahuyaguNANaM kakkhaDagaruyaguNa-mauyalahuyaguNANa ya katare katarehiMto appA vA 4? goyamA ! savvatthovA cakkhidiyassa kakhaDagaruyaguNA, soiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, ghANiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, jibhidiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, phAsiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA; mauyalahuyaguNANaM - savvatthovA phAsiMdiyassa mauyalahuyaguNA, jibbhiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, ghANiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, soiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, cakkhidiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNAH kakkhaDagaruyaguNANaM mauyalahuyaguNANa ya - savvatthovA cakkhidissa kakkhaDagaruyaguNA, soiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, ghANiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA, aNaMtaguNA, jibhiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, phAsiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, phAsiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNehiMto tassa ceva mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, jibbhiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, ghANiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, soiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, cakkhidiyassa mauyalahuyaguNA annNtgunnaa| [982 pra.] bhagavan ! ina zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzanendriya ke karkazaguru -guNoM aura mRdu-laghu-guNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [982 u.] gautama ! sabase kama cakSurindriya ke karkaza-guru-guNa haiM, (unase) zrotrendriya ke karkazaguru-guNa anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke karkaza-guru-guNa anantaguNeM haiM, (unase) jihvendriya ke karkazaguru-guNa anantaguNe haiM (aura unase) sparzanendriya ke karkaza-guru-guNa anantaguNe haiN| mRdu-laghu guNoM meM sesabase thor3e sparzanendriya ke mRdu-laghuguNa haiM, (unase) jihvendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe hai, (unase) ghrANendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, (unase) zrotrendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, (unase) cakSurindriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| karkaza-guruguNoM aura mRdu-laghuguNoM meM se sabase kama cakSurindriya ke karkazaguruguNa haiM, (unase) zrotrendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNe haiM, (unase) jihvendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNe haiM, (unase) sparzendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNeM haiN| sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM se usI ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, (unase) jihvendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, (unase) ghrANendriya ke mRdu-laghu-guNa anantaguNe haiM, (unase) zrotrendriya ke mRdulaghuguNa anantaguNe hai, (aura unase bhI) cakSurindriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] [prajJApanAsUtra vivecana - indriyoM ke avagAhanA-pradeza, karkaza-guru tathA mRdu-laghuguNa Adi kI apekSA se alpabahutva - prastuta cAra sUtroM meM indriyoM ke avagAhanA, pradeza evaM avagAhanA-pradeza kI apekSA se tathA indriyoM ke karkaza-guru evaM mRdu-laghu guNoM meM alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| avagAhanA kI dRSTi se alpabahutva - avagAhanA kI dRSTi se sabase kama pradezoM meM avagADha cakSurindriya hai, usase zrotrendriya avagAhanA kI apekSA saMkhyAtaguNa adhika hai, kyoMki vaha cakSurindriya kI apekSA atyadhika pradezoM meM avagADha hai| usakI apekSA ghrANendriya kI avagAhanA saMkhyAtaguNI adhika hai, kyoMki vaha aura bhI adhika pradezoM meM avagAADha hai| usase jihvendriya avagAhanA kI dRSTi se asaMkhyAtaguNI adhika hai, kyoMki jihvendriya kA vistAra aMgulapRthaktva-pramANa hai, jabaki pUrvokta cakSu Adi tIna indriyA~, pratyeka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga vistAra vAlI haiN| jihvendriya se sparzanendriya avagAhanA kI apekSA saMkhyAtaguNI adhika hI saMgata hotI hai, asaMkhyAtaguNI adhika nahIM, kyoMki jihvendriya kA vistAra aMgulapRthaktva - (do aMgula se nau aMgula taka) kA hotA haiM, jabaki sparzanendriya zarIra-parimANa hai| zarIra adhika se adhika bar3A lakSa yojana taka kA ho sakatA hai| aisI sthiti meM vaha kaise asaMkhyAtaguNI adhika ho sakatI hai ? ataeva jihvendriya se sparzanendriya ko saMkhyataguNA adhika kahanA hI yuktisaMgata hai| isI krama se pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se uparyukta yukti ke anusAra alpabahutva kI prarUpaNA samajha lenI cAhie / indriyoM ke karkaza-guru aura mRdu-laghu guNoM kA alpabahutva - pAMcoM indriyoM meM karkazatA tathA mRdutA evaM gurutA tathA laghutA guNa vidyamAna haiN| unakA alpabahutva yahA~ prarUpita hai| cakSu, zrotra, ghrANa, jihvA aura sparzanendriyA~ anukrama se karkaza-guruguNa meM ananta-anantaguNI adhika haiN| inhIM indriyoM ke mRdu-laghuguNoM ke yugapad alpabahutva-vicAra meM saprzanendriya ke karkaza-guruguNoM se usI ke mRdu-laghuguNa anantaguNe batAe haiM, usakA kAraNa yaha hai ki zarIra meM kucha hI UparI pradeza zIta, Atapa Adi ke samparka se karkaza hote haiM, tadantargata bahuta-se anya pradeza to mRdu hI rahate haiN| ataeva sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM kI apekSA se usake mRdu-laghuguNa anantaguNe adhika hote haiN| cauvIsa daNDakoM meM saMsthAnAdi chaha dvAroM kI prarUpaNA 983. [1] NeraiyANaM bhaMte ! kai iMdiyA paNNattA? goyamA ! paMceMdiyA paNNattA / taM jahA - soiMdie jAva phAsiMdie / [983-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitanI indriyA~ kahI haiM ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 296 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka ] [167 [983-1 u.] gautama ! (unake) pAMca indriyA~ kahI haiM, ve isa prakAra - zrotrendriya se lekara sparzanendriya tk| [ 2 ] NeraiyANaM bhaMte ! soiMdie kiMsaMThie paNNatte ? 'goyamA ! kalaMbuyAsaMThANasaMThie paNNatte / evaM jaheva ohiyANaM vattavvayA bhaNiyA (su. 974 taH 982 ) taheva NeraiyANaM pi jAva appAbahuyANi doNNi vi / NavaraM NeraDyANaM bhaMte ! phAsiMdie kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - bhavadhAraNijje ya uttaraveDavvie ya, tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM huMDasaMThANasaMThie paNNatte, tattha NaM je se uttaraveDavvie se vi taheva / sesaM taM ceva / [983-2 pra.] bhagavan ! nArakoM kI zrotrendriya kisa AkAra kI hotI hai ? [983-2 u.] gautama ! ( unakI zrotrendriya) kadambapuSpa ke AkAra kI hotI hai| isI prakAra jaise samuccaya jIvoM kI paMcendriyoM kI vaktavyatA kahI hai, vaisI hI nArakoM kI saMsthAna, bAhalya, pRthutva, katipradeza, avagADha aura alpabahutva, ina chaha dvAroM kI bhI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki nairayikoM kI sparzanendriya kisa AkAra kI kahI gaI hai ? (isa prazna ke uttara meM isa prakAra kahA gayA hai - ) gautama ! nArakoM kI sparzanendriya do prakAra kI gaI hai, yathA bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se jo bhavadhAraNIya (sparzanendriya) hai, vaha huNDakasaMsthAna kI hai aura jo uttaravaikriya sparzanendriya hai, vaha bhI huNDakasaMsthAna kI hai| zeSa saba prarUpaNA pUrvavat samajhanI cAhie 1) - 984. asurakumArANaM bhaMte ! kati iMdiyA paNNattA ? goyamA ! paMceMdiyA paNNattA / evaM jahA ohiyANaM ( 973 taH 982 ) jAva appAbahuyANi doNNi vi / NavaraM phAseMdie duvihe paNNatte / taM jahA - bhavadhAraNijje ya uttaraveuvvie ya / tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte, tattha NaM je se uttaraveuvvie se NaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte / sesaM taM ceva / evaM jAva thaNiyakumArANaM / 1 [984 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitanI indriyA~ kahI gaI haiM ? [984 u.] gautama ! (unake) pAMca indriyA~ kahI haiN| isI prakAra jaise (973 se 982 taka meM) samuccaya (audhika) jIvoM (ke indriyoM ke saMsthAna se lekara donoM prakAra ke alpabahutva taka) kI vaktavyatA kahI hai, usI prakAra asurakumAroM kI indriyasambandhI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa hai yaha ki (inakI) sparzanendriya do prakAra kI kahI hai, yathA - bhavadhAraNIya (sparzanendriya) samacaturastrasaMsthAna vAlI hai aura uttaravaikriya (sparzanendriya) nAnA saMsthAna vAlI hotI hai| isI prakAra kI (indriyasambandhI) vaktavyatA nAgakumAra se lekara nitakumAroM taka kI (samajha lenI cAhie / ) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] prajJApanAsUtra 985.[1] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kati iMdiyA paNNattA? goyamA ! ege phAsiMdie paNNatte / [985-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI indriyA~ kahI gaI haiM ? [985-1 u.] gautama ! (unake) eka sparzanendriya (hI) kahI hai| " [2] puDhavikAiyANaM bhaMte ! phAsiMdie kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! masUracaMdasaMThie paNNatte / [985-2 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kisa AkAra (saMsthAna) kI kahI gaI hai ? [985-2 u.] gautama ! (unakI sparzanendriya) masUra-candra ke AkAra kI kahI hai| [3] puDhavikAiyANaM bhaMte ! phAsiMdie kevatiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! aMgulassa asaMkhejaibhAgaM bAhalleNaM paNNatte / / [985-3 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kA bAhalya (sthUlatA) kitamA kahA gayA hai ? [985-3 u.] gautama ! (usakA) bAhalya aMgula se asaMkhyAtaveM bhAga (-pramANa) kahA hai| [4] puDhavikAiyANaM bhaMte ! phAsiMdie katipaesie paNNatte ? goyamA ! aNaMtapaesie paNNatte / [985-5 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kitane pradezoM kI kahI haiM ? [985-5 u.] gautama ! anantapradezI kahI gaI hai / [6] puDhavikAiyANaM bhaMte ! phAsiMdie katipaesogADhe paNNatte ? goyamA ! asaMkhejapaesogADhe paNNatte / [985-6 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kitane pradezoM meM avagADha kahI hai ? [985-6 u.] gautama ! asaMkhyAtapradezoM meM avagADha kahI hai| [7] etesi NaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM phAsiMdiyassa ogAhaNa-paesaTThayAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthove puDhavikAiyANaM phAsidie ogAhaNaTThayAe, se ceva paesaTThayAe annNtgunne| [985-7 pra.] bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya, avagAhanA kI apekSA aura pradezoM kI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [169 apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai ? - [985-7 u.] gautama ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya avagAhanA kI apekSA sabase kama hai, pradezoM kI apekSA se anantaguNI (adhika) hai / [8] puDhavikAiyANaM bhaMte ! phAsiMdiyassa kevatiyA kakkhaDagaruyaguNA paNNattA ? goyamA ! annNtaa| evaM mauyalahuyaguNA vi / [985-8 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya ke karkaza-guru-guNa kitane kahe gae haiM ? [985-8 u.] gautama ! (ve) ananta kahe haiN| isI prakAra (usake) mRdu-laghuguNoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / [9] etesiNaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM phAseMdiyassa kakkhaDagaruyaguNa-mauyalahuyaguNANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA puDhavikAiyANaM phAseMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA, tassa ceva mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA / [985-9 pra.] bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM aura mRdu-laghuguNoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [985-9 u.] gautama ! pRthvIkAyikoM ke sparzanendriya ke karkaza aura guru guNa sabase kama haiM, (unakI apekSA) mRdu tathA laghu guNa anantaguNe haiM / 986. evaM AukkAiyANa vi jAva vnnpphikaaiyaannN| NavaraM saMThANe imo viseso daTThavvoAukkAiyANaM thibugabiMdusaMThANasaMThie paNNatte, teukkAiyANaM sUIkalAvasaMThANasaMThie paNNatte, vAukkAiyANaM paDAgAsaMThANasaMThie paNNatte, vaNapphaikAiyANaM NANAsaMThANasaMThie pnnnntte| [986] pRthvIkAyikoM (ke sparzanendriya saMsthAna ke bAhalya Adi) kI (sU. 985-1 se 9 taka meM ullikhita) vaktavyatA ke samAna apkAyikoM se lekara (tejaskAyika, vAyukAyika, aura) vanaspatikAyikoM taka (ke sparzanendriyasambandhI saMsthAna, bAhalya Adi) kI vaktavyatA samajha lenI cAhie: kintu inake saMsthAna ke viSaya meM yaha vizeSatA samajha lenI cAhie - apkAyikoM kI sparzanendriya (jala) bindu ke AkAra kI kahI hai, tejaskAyikoM kI sparzanendriya sUcIkalApa (sUiyoM ke Dhera) ke AkAra kI kahI hai, vAyukAyikoM kI sparzanendriya patAkA ke AkAra kI kahI hai tathA vanaspatikAyikoM kI sparzanendriya kA AkAra nAnA prakAra kA kahA gayA hai| 987.[1] beiMdiyANaM bhaMte ! kati iMdiyA paNNattA / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] [prajJApanAsUtra __goyamA ! do iMdiyA paNNattA / taM jahA - jibbhiMdie ya phAsidie ya / doNhaM pi iMdiyANaM saMThANaM bAhallaM pohattaM padesA ogAhaNA ya jahA ohiyANaM bhaNiyA (su. 974-978) tahA bhaanniyvvaa| NavaraM phAseMdie huMDasaMThANasaMThie paNNatte tti imo viseso| [987-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM ke kitanI indriyA~ kahI gaI haiM ? . [987-1 u.] gautama ! do indriyA~ kahI gaI haiM, jihvendriya aura sprshnendriy| donoM indriyoM ke saMsthAna, bAhalya, pRthutva, pradeza aura avagAhanA ke viSaya meM jaise (sU. 974 se 978 taka meM) samuccaya ke saMsthAnAdi ke viSaya meM kahA hai, vaisA kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki (inakI) sparzanendriya huNDakasaMsthAna vAlI hotI hai| [2] etesi NaM bhaMte ! beiMdiyANaM jibbhiMdiya - phAseMdiyANaM ogAhaNaTThayAe paesaTThayAe ogAhaNapaesaTTayAe katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthove beiMdiyANaM jibbhiMdie ogAhaNaTThayAe, phAseMdie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNeH paesaTThayAe - savvatthove beiMdiyANaM jibbhiMdie paesaTTayAe, phAseMdie paesaTTayAe saMkhejaguNeH ogAhaNapaesaTThayAe - savvatthove beiMdiyassa jibbhiMdie ogAhaNaTThayAe, phAsiMdie ogAhaNaTThayAe saMkhejaguNeM, phAseMdiyassa ogAhaNaTThayAehito jibbhiMdie paesaTThayAe aNaMtaguNe, phAsiMdie paesaTThayAe sNkhejgunne| [987-2 pra.] bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya meM se apagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM (donoM) kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [987-2 u.] gautama ! avagAhanA kI apekSA se - dvIndriyoM kI jihvendriya sabase kama hai, (usase) avagAhanA kI dRSTi se saMkhyAtaguNI (unakI) sparzanendriya hai| pradezoM kI apekSA se - sabase kama dvIndriya kI jihvendriya hai, (usakI apekSA) pradezoM kI apekSA se unakI sparzanendriya hai| avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se - dvIndriyoM kI jihvendriya avagAhanA kI apekSA se sabase kama hai, (usase unakI) sparzanendriya avagAhanA kI apekSA se saMkhyAtaguNI adhika hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se jihvendriya pradezoM kI apekSA se anantaguNI hai| (usakI apekSA) sparzanendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai / [3] beiMdiyANaM bhaMte ! jibbhiMdiyassa kevaiyA kakkhaDagaruyaguNA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA / evaM phAseMdiyassa vi| evaM mauyalahuyaguNA vi / [987-3 pra.] bhagavan ! dvIndriyoM kI jihvendriya ke kitane karkaza-guruguNa kahe gae haiM ? [987-3 u.] gautama ! inakI jihvendriya ke karkaza-guruguNa ananta haiN| isI prakAra inakI sparzanendriya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka ] [171 ke bhI (karkaza-guruguNa ananta samajhane caahie|) isI taraha (inakI jihvendriya aura sparzanendriya ke) mRdulaghuguNa bhI (ananta samajhane cAhie / ) [4] etesi NaM bhaMte ! beiMdiyANaM jibhiMdiya-phAseMdiyANaM kakkhaDagaruyaguNANaM mauyalahuyaguNANaM kakkhaDagaruyaguNa-mauyalahuyaguNANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA beiMdiyANaM jibbhiMdiyassa kakkhaDagaruyaguNA, phAseM diyassa kakkhaDagaruyaguNA aNaMtaguNA, phAseMdiyassa kakkhaDagaruyaguNehiMto tassa ceva mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA, jibhiMdiyassa mauyalahuyaguNA aNaMtaguNA / . / [987-4 pra.] bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM tathA mRdulaghuguNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [987-4 u.] gautama ! sabase thor3e dvIndriyoM ke jihvendriya ke karkaza-guruguNa haiM, (unase) sparzanendriya ke karkaza-guruguNa anantaguNe haiN| sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM se usI (indriya) ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM (aura usase bhI) jihvendriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| [5] evaM jAva cauriMdiya tti| NavaraM iMdiyaparivuDDI kaayvvaa| teiMdiyANaM ghANeMdie thove, cauri diyANaM cakkhidie thove / sesaM taM ceva / [987-5] isI prakAra (dvIndriyoM ke saMsthAna, bAhalya, pRthutva, pradeza, avagAhanA aura alpabahutva ke samAna) yAvat caturindriya (trIndriya evaM caturindriya ke saMsthAnAdi) ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki (uttarottara eka-eka) indriya kI parivRddhi karanI caahie| trIndriya jIvoM kI ghrANendriya thor3I hotI hai, (isI prakAra) caturindriya jIvoM kI cakSurindriya thor3I hotI hai| zeSa (saba vaktavyatA) usI taraha (pUrvavat dvIndriyoM ke samAna) hI hai| 988. paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM maNUsANa ya jahA NeraiyANaM (su. 983)|nnvrN phAsiMdie chavvihasaMThANasaMThie pnnnntte| taM jahA - samacauraMse 1 NaggohaparimaMDale 2 sAtI 3 khujje 4 vAmaNe 5 huMDe 6 / [988] paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kI indriyoM kI saMsthAnAdi sambandhI vaktavyatA (sUtra 983 meM aMkita) nArakoM kI indriya-saMsthAnadi sambandhI vaktavyatA ke samAna samajhanI caahie| vizeSatA yaha hai ki unakI sparzenendriya chaha prakAra ke saMsthAnoM vAlI hotI hai| ve (chaha saMsthAna) isa prakAra haiM- (1) samacaturasna, (2) nyagrodhaparimaNDala, (3) sAdi, (4) kubjaka, (5) vAmana aura (6) huNDaka / 989. vANamaMtara-joisiya-vemANiyANaM jahA asurakumArANaM (su. 984) / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [989] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI (indriya-saMsthAnAdi sambandhI vaktavyatA) (sU. 984 meM aMkita) asurakumAroM kI (indriya-saMsthAnAdi sambandhI vaktavyatA ke samAna kahanA cAhie) / 172 ] vivecana - cauvIsa daNDakoM meM saMsthAnAdi chaha dvAroM kI prarUpaNA - nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka cauvIsa daNDakavartI jIvoM kI indriyoM ke saMsthAna, bAhalya, pRthutva, pradeza, avagAhanA evaM alpa bahutva ke sambandha meM sAta sUtroM (sU. 983 se 989 taka) meM prarUpaNA kI gaI hai / nairayikoM aura asurakumArAdi bhavanavAsiyoM kI sparzanendriya ke viziSTa saMsthAna - nairayikoM ke zarIra (vaikriyazarIra) do prakAra ke hote haiM - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya zarIra (sparzanendriya) unheM bhavasvabhAva se milatA haiM, jo ki atyanta bIbhatsa saMsthAna (huNDaka AkAra) vAlA hotA hai| unakA uttaravaikriya zarIra bhI huNDakasaMsthAna vAlA hI hotA hai| kyoMki ve cAhate to haiM zubha-sukhada zarIra vikriyA karanA, kintu unake atIva azubha tathAvidha nAmakarma ke udaya se atyanta azubhatara vaikriyazarIra banatA hai / asurakumArAdi bhavanavAsiyoM ke bhI do prakAra ke zarIra (sparzanendriya) hote haiM- bhavadhAraNIya evaM uttaravaikriya / unakA bhavadhAraNIya zarIra to samacaturasrasaMsthAna vAlA hotA hai, jo ki bhava ke prArambha se anta taka rahatA hai| unakA uttaravaikriyazarIra nAnA saMsthAna (AkAra) vAlA hotA hai, kyoMki uttaravaikriyazarIra kI manacAhI racanA ve svecchA se kara lete haiM / saptama- aSTama spRSTa evaM praviSTa dvAra 1. 990. [ 1 ] puTThAI bhaMte! saddAI suNei ? apuTThAI saddAI suNei ? goyamA ! puTThAI saddAiM suNei, no apuTThAI saddAI sui / [990-1 pra.] bhagavan (zrotrendriya) spRSTa zabdoM ko sunatI hai yA aspRSTa zabdoM ko (sunatI hai) ? [990-1 u.] gautama ! (vaha) spRSTa zabdoM ko sunatI hai, aspRSTa zabdoM ko nahIM sunatI / [2] puTThAI bhaMte! ruvAI pAsai ? apuTThAI ruvAI pAsai ? goyamA ! No puTThAI ruvAI pAsai, apuTThAI ruvAI pAsati / [990-2 pra.] bhagavan ! (cakSurindriya) spRSTa rUpoM ko dekhatI hai, athavA aspRSTa rUpoM ko (dekhatI hai)? [990-2 u.] gautama ! (vaha) aspRSTa rUpoM ko dekhatI hai, spRSTa rUpoM ko nahIM dekhatI / [3] puTThAI bhaMte ! gaMdhAI agghAi ? apuTThAI gaMdhAI agghAi ? goyA ! puTThAI gaMdhAI agghAi, No apuTThAI gaMdhAI agghAi / prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 297 - 298 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [173 [990-3 pra.] bhagavan ! (ghrANendriya) spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, athavA aspRSTa gandhoM ko (sUMghatI hai)? [990-3 u.] gautama ! (vaha) spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, aspRSTa gandhoM ko nahIM sUMghatI / [4] evaM rasANavi phAsANavi / NavaraM rasAiM assAei phAsAiM paDisaMvedeti tti abhilAvo kaayvvo| [990-4 pra.] isa prakAra (ghrANendriya kI taraha jihendriya dvArA) rasoM ke aura (sparzanendriya dvArA) sparzoM ke grahaNa karane ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki (jihvendriya) rasoM kA AsvAdana karatI (cakhatI) hai aura (sparzanendriya) sparzoM kA pratisaMvedana (anubhava) karatI hai, aisA abhilApa (zabdaprayoga) karanA caahie| 991.[1] paviTThAI bhaMte ! saddAiM suNei ? apaviTThAiM saddAiM suNei ? goyamA ! paviTThAI saddAiM suNei, No apaviTThAiM saddAI suNei / [991-1 pra.] bhagavan ! (zrotrendriya) praviSTa zabdoM ko sunatI hai yA apraviSTa zabdoM ko (sunatI hai)? . [991-1 u.] gautama ! (vaha) praviSTa zabdoM ko sunatI hai, apraviSTa zabdoM ko nahIM sunatI / [2] evaM jahA puTThANi tahA paviTThANi vi / [991-2] isI prakAra jaise spRSTa ke viSaya meM kahA, usI prakAra praviSTa ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana - saptama-aSTama spRSTa evaM praviSTa dvAra - prastuta do sUtroM (sU. 990-991) meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki kauna sI indriya apane spRSTa viSaya ko grahaNa karatI hai aura kauna-sI aspRSTa viSaya ko ? tathA kauna-sI indriya praviSTa viSaya ko grahaNa karatI hai aura kauna-sI apraviSTa viSaya ko? spRSTa aura aspRSTa kI vyAkhyA - jaise zarIra para reta laga jAtI hai, usI taraha indriya ke sAtha viSaya kA sparza ho to vaha spRSTa kahalAtA hai| jisa indriya kA apane viSaya ke sAtha sparza nahIM hotA , vaha aspRSTa viSaya kahalAtA hai| jaise - zrotrendriya ke sAtha jinakA sparza huA ho, ve zabda (viSaya) spRSTa kahalAte haiM, kintu cakSurindriya ke sAtha jinakA sparza na huA ho, aise rUpa (viSaya) aspRSTa kahalAte haiN|' spRSTasUtra kA vizeSa spaSTIkaraNa - prastuta samAdhAna se eka viziSTa artha bhI dhvanita hotA hai ki zrotrendriya spRSTamAtra zabdadravyoM ko hI sunatI - grahaNa kara letI hai| jaise ghrANendriyAdi baddha aura spRSTa gandhAdi ko grahaNa karatI hai, vaise zrotrendriya nahIM krtii| isakA kAraNa yaha hai ki ghrANendriyAdi ke viSayabhUta dravyoM kI apekSA zabda (bhASAvargaNA) ke dravya (pudgala) sUkSma aura bahuta hote haiM tathA zabdadravya usa-usa kSetra meM rahe 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 297-298 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [prajJApanAsUtra hue zabda rUpa meM pariNamanayogya anya zabdadravyoM ko bhI vAsita kara lete haiN| ataeva zabdadravya AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hote hI nirvRttIndriya meM praveza karake jhaTapaTa upakaraNendriya (zabda grahaNa karane vAlI zakti) ko abhivyakta karate hai| isake atirikta ghrANendriya Adi kI apekSA zrotrendriya apane viSaya ko grahaNa karane meM adhika paTu hai: isalie zrotrendriya spRSTa hone mAtra se hI zabdoM ko grahaNa kara letI hai, kintu aspRSTa - AtmapradezoM ke sAtha sarvathA sambandha ko aprApta - viSayoM (zabdoM) ko grahaNa nahIM karatI, kyoMki prApyakArI hone se usakA svabhAva prApta-spRSTa viSaya ko grahaNa karane kA hai| yadyapi mUlapATha meM kahA gayA hai ki ghrANendriya spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, ityAdiH tathApi vaha baddha-spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, aisA samajhanA caahie| Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai ki zrotrendriya spRSTa zabda ko sunatI hai, kintu cakSurindriya aspRSTa rUpa ko dekhatI hai tathA gandha, rasa aura sparza ko kramazaH ghrANendriya aura sparzanendriya (apane-apane) baddha-spRSTa viSaya ko grahaNa karatI hai, aisA kahanA caahie| spRSTa kA artha - AtmapradezoM ke sAtha samparkaprApta hai, jabaki baddha kA artha hai - AtmapradezoM ke dvArA pragAr3ha saMbaMdha ko praapt| viSaya, spRSTa to sparzamAtra se hI ho jAte haiM kintu baddha-spRSTa tabhI hote hai, jaba ve AtmapradezoM ke sAtha ekameka ho jAte haiM / gRhIta hone ke lie gandhAdi dravyoM kA baddha aura spRSTa honA isalie Avazyaka hai ki ve bAdara haiM, alpa haiM, ve apane samakakSa dravyoM ko bhAvita nahIM karate tathA zrotrendriya kI apekSA ghrANendriya Adi indriyA~ mandazakti vAlI bhI haiM / cakSurindriya aprApyakArI hone se aspRSTa rUpoM ko grahaNa karatI hai| praviSTa-apraviSTa kI vyAkhyA - spRSTa aura praviSTa meM antara yaha hai ki sparza to zarIra meM reta lagane kI taraha hotA hai, kintu praveza mukha meM kaura (grAsa) jAne kI taraha hai, isalie ina donoM ke zabdArtha bhinna hone se donoM ko pRthak-pRthak prastuta kiyA hai| indriyoM dvArA apane apane upakaraNa meM praviSTa viSayoM ko grahaNa karanA praviSTa kahalAtA hai| jaise zrotrendriya praviSTa arthAt - karNakuhara meM prApta zabdoM ko sunatI haiM, apraviSTa zabdoM ko nhiiN| cakSurindriya cakSu meM apraviSTa rUpa ko grahaNa karatI hai| ghrANendriya rasanendriya aura sparzanendriya apane-apane upakaraNa meM baddha-praviSTa viSaya ko grahaNa karatI haiN| nauvA~ viSaya (-parimANa) dvAra 992. [2] soiMdiyassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgAo, ukkoseNaM bArasahiM joyaNehiMto acchiNNa 1. puDhe suNei saI, rUvaM puNa pAsai apuTuMtu / gaMdha rasaM ca phAsaM ca baddha-puDhe viyAgare // - Avazyakaniyukti 2. 'baddhamappIkayaM paesehiM' - prajJApanA. ma. vR. patrAMka 298 meM uddhRta 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 298-299 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka ] [175 poggale puDhe paviTThAI saddAiM suNeti / [992-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriya kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [992-1 u.] gautama ! (zrotrendriya) jaghanya aMgula ke asaMkhyAta bhAga (dUra zabdoM ko) evaM utkRSTa bAraha yojanoM se (12 yojana dUra se) Ae avicchinna (vicchinna, vinaSTa yA bikhare na hue) zabdavargaNA ke pudgala ke spRSTa hone para (nirvRttIndriya meM) praviSTa zabdoM ko sunatI hai / [2] cakkhidiyassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejatibhAgAo, ukkoseNaM sAtiregAo joyaNasayasahassAo acchiNNe poggale apuDhe apaviTThAI rUvAiM pAsati / [992-2 pra.] bhagavan ! cakSurindriya kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [992-2 u.] gautama ! (cakSurindriya) jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (dUra sthita rUpoM ko) evaM utkRSTa eka lAkha yojana se kucha adhika (dUra) ke avicchinna (rUpavAna) pudgaloM ke aspRSTa evaM apraviSTa rUpoM ko dekhatI hai| [3] ghANiMdiyassa pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgAto, ukkoseNaM NavahiM joyaNehito acchiNNe poggale puDhe paviTThAiM gaMdhAiM agghAti [992-3 pra.] bhagavan ! ghrANendriya kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? yaha prazna hai| [992-3 u.] gautama ! (ghrANendriya) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (dUra se Ae gadhoM ko) aura utkRSTa nau yojanoM se Ae avicchinna (gandha-) pudgala ke spRSTa hone para (nirvRttIndriya meM) praviSTa gandhoM ko sUMgha letI hai| [4] evaM jibbhiMdiyassa vi phAsiMdiyassa vi / / [992-4] jaise ghrANendriya ke viSaya (-parimANa) kA nirUpaNa kiyA hai, vaise hI jihvendriya evaM sparzanendriya ke viSaya-pariNAma ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie / vivecana - nauvA~ viSaya (-parimANa) dvAra - prastuta sUtra (992) meM kramazaH batAyA gayA hai ki kitanI dUra se pAMcoM indriyoM meM apane-apane viSaya ko grahaNa karane kI jaghanya aura utkRSTa kSamatA hai ? indriyoM kI viSaya-grahaNakSamatA - (1) zrotrendriya jaghanyataH AtmAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dUra se Ae hue zabdoM ko suna sakatI hai aura utkRSTa 12 yojana dUra se Ae hue zabdoM ko sunatI hai, bazarte ki ve Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] [ prajJApanAsUtra zabda acchinna arthAt - avyavahita hoM, unakA tAMtA TUTanA yA bikharanA nahIM caahie| dUsare zabdoM yA vAyu Adi se unakI zakti pratihata na ho gaI ho, sAtha hI ve zabda - pudgala spRSTa hone cAhie, aspRSTa zabdoM ko zrotra grahaNa nahIM kara skte| isake atirikta ve zabda nirvRttIndriya meM praviSTa bhI hone caahie| isase adhika dUrI se Ae hue zabdoM kA pariNamana manda ho jAtA haiM, isalie ve zravaNa karane yogya nahIM raha jAte / (2) cakSurindriya jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI dUrI para sthita rUpa ko tathA utkRSTa eka lAkha yojana dUrI para sthita rUpa ko dekha sakatI hai| kintu vaha rupa acchinna (dIvAla Adi ke vyavadhAna se rahita), aspRSTa aura apraviSTa pudgaloM ko dekha sakatI hai| isase Age ke rUpa ko dekhane kI zakti netra meM nahI hai, cAhe vyavadhAna na bhI ho / niSkarSa yaha hai ki zrotra Adi cAra indriyA~ prApyakArI hone se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dUra ke zabda, gandha, rasa aura sparza ko grahaNa kara sakatI haiM, jabaki cakSurindriya aprApyakArI hone se jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga dUra sthita avyavahita rUpI dravya ko dekhatI hai, isase adhika nikaTavartI rupa ko vaha nahIM jAna sakatI, kyoMki atyanta sannikRSTa aMjana, raja, masa Adi ko bhI nahIM dekha paatii| zeSa sabhI indriyoM ke dvArA viSayagrahaNa kI kSamatA kA pratipAdana spaSTa hI hai| dasavA~ anagAra-dvAra 993. aNagArassa NaM bhaMte ! bhAviappaNo mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa je carimA NijjarApoggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso ! savvalogaM pi ya NaM te ogAhittA NaM ciTThati ? haMtA goyamA ! aNagArassa NaM bhAviappaNo mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa je carimA NijjarApoggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso ! savvalogaM pi ya NaM te ogAhittA NaM ciTThati / [993 pra.] bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA- pudgala haiM, kyA ve pudgala sUkSma kahe gae haiM ? he AyuSman zramaNa ! kyA va sarvaloka ko avagAhana karake rahate hai ? [ 993 u.] gautama ! mAraNAntika samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo caramanirjarA- pudgala haiM, ve sUkSma kahe haiM: he AyuSman zramaNa ! ve samagra loka ko avagAhana karake rahate haiM / 994. chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse tesiM NijjarApoggalANaM kiM ANattaM vA NANattaM vA omattaM vA 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 299 se 302 taka (kha) vArasahiMto sottaM, sesANa navahi joyaNehiMto / giNhaMti pattamatthaM etto parato na giNhaMti // - vizeSA. bhASya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [177 tucchattaM vA garuyattaM vA lahuyattaM vA jANai pAsai ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai chaumatthe NaM maNUse tesiM NijarApoggalANaMNo kiMci ANattaM vA NANattaM vA omattaM vA tucchattaM vA garuyattaM vA lahuyattaM vA jANai pAsai ? goyamA ! deve vi ya NaM atthegaie jeNaM tesiM NijjarApoggalANaM No kiMci ANattaM vA NANattaM vA omattaM vA tucchattaM vA garuyattaM vA lahuyattaM vA jANaiM pAsai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai - chaumatthe NaM maNUse tesiM NijjarApoggalANaM No kiMci ANattaM vA NANattaM vA omattaM vA tucchattaM vA garuyattaM vA lahuyattaM vA jANai pAsai, suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso !, savvalogaM pi ya NaM te ogAhittA ciTThati / . [994 pra.] bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una (carama-) nirjarA-pudgaloM ke anyatva yA nAnAtva, hInatva (avamatva) athavA tucchatva, gurutva yA laghutva ko jAnatA-dekhatA haiM ? [994 u.] gautama ! yaha artha (bAta) zakya nahIM hai| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ki chadmastha manuSya una (bhAvitAtmA anagAra ke caramanirjarA pudgaloM) ke anyatva, nAnAtava, hInatva, tucchatva, gurutva athavA laghutva ko nahIM jAnatA dekhatA hai ? [u.] (manuSya to kyA) koI-koI (viziSTa) deva bhI una nirjarApudgaloM ke anyatva, nAnAtva, hInatva, tucchatva, gurutva yA laghutva ko kiMcit bhI nahIM jAnatA-dekhatA hai| he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya una nirjarApudgaloM ke anyatva, nAnAtva, hInatva, tucchatva, gurutva yA laghutva ko nahIM jAna-dekha pAtA, (kyoMki) he AyuSman zramaNa ! ve (caramanirjarA-) pudgala sUkSma haiM / ve sampUrNa loka ko avagAhana karake rahate haiM / vivecana - dasavA~ anagAra - dvAra - prastuta do sUtroM (sU. 993-994) meM bhAvitAtmA anagAra ke sUkSma evaM sarvalokAvagADha pudgaloM ko chadmastha dvArA jAnane-dekhane kI asamarthatA kI prarUpaNA kI gaI haiN| bhAvitAtmA anagAra - jisake dravya aura bhAva se koI agAra - gRha nahIM hai, vaha anagArasaMyata hai| jisane jJAna, darzana, cAritra aura tapovizeSa se apanI AtmA bhAvita - vAsita kI hai, vaha bhAvitAtmA kahalAtA hai / caramAnirjarApudgala - ukta bhAvitAtmA anagAra jaba mAraNAntika samudghAta se samavahata hotA hai, taba usake carama arthAt zailezI avasthA ke antima samaya meM hone vAle jo nirjarApudgala hote haiM, arthAt - karma rUpa pariNamana se mukta - karmaparyAya se rahita jo pudgala yAnI paramANu hote haiM, ve caramanirjarApudgala kahalAte haiN|' 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 303 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] [prajJApanAsUtra isa prazna ke utthAna kA kAraNa - isI prakaraNa meM pahale kahA gayA thA ki zrotrAdi cAra indriyA~ spRSTa aura praviSTa zabdAdi dravyoM ko grahaNa karatI haiM, aisI sthiti meM yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki caramanirjarApudgala to sarvalokasparzI haiM, kyA unakA zrotrAdi se sparza evaM praveza nahIM hotA? dUsarI bAta yaha hai ki yahA~ yaha prazna chadmastha manuSya ke lie kiyA gayA hai, kyoMki kevalI ko to indriyoM se jAnanA-dekhanA nahIM rahatA, vaha to samasta AtmapradazoM se sarvatra saba kucha jAnatA-dekhatA hai| chadmastha manuSya aMgopAMganAmakarmavizeSa se saMskRta indriyoM ke dvArA jAnatA-dekhatA hai| chadmastha manuSya caramanirjarApudgaloM ko jAnane-dekhane meM asamartha kyoM ? - jo manuSya chadmastha hai, arthAt - viziSTa avadhijJAna evaM kevalajJAna se vikala hai, vaha zailezI-avasthA ke antima samayasambandhI karmaparyAyamukta una nirjarApudgaloM (paramANuoM) ke anyatva-arthAt ye nirjarApudgala amuka zramaNa ke haiM, ye amuka zramaNa ke, isa prakAra ke bhinnatva ko tathA eka pudgalagata varNAdi ke nAnA bhedoM (nAnAtva) ko tathA unake hInatva, tucchatva (niHsAratva), gurutva (bhArIpana) evaM laghutva (halkepana) ko jAna-dekha nahIM sktaa| isake do mukhya kAraNa batAe hai - eka to ve pudgala itane sUkSma haiM ki cakSu Adi indriyapatha se agocara evaM atIta haiN| dUsarA kAraNa yaha hai ki ve atyanta sUkSma paramANurUpa pudgala samagra loka kA avagAhana karake rahe hue haiM, ve bAdara rUpa nahIM haiM, isalie unheM ye indriyA~ grahaNa nahIM kara sktiiN| isI bAta ko puSTa karate hue zAstrakAra kahate hai-devoM kI indriyA~ to manuSyoM kI apekSA apane viSaya ko grahaNa karane meM atyanta paTutara hotI haiN| aisA koI karmapudgala viSayaka avadhijJAnavikala deva bhI una bhAvitAtmA anagAroM ke caramanirjarApudgaloM ke anyatva Adi ko kiMcit bhI (jarA-sA bhI) jAna-dekha nahIM sakatA, taba chadmastha manuSya kI to bAta hI dUra rhii| . gyArahavA~ AhAradvAra 995.[1] NeraDyA NaM bhaMte ! te NijarApoggale kiM jANaMti pAsaMti AhAreMti ? udAha Na jANaMti Na pAsaMti Na AhAreMti ? goyamA ! NeraDyA NaM te NijjarApoggale Na jANaMti Na pAsaMti, AhAreti / [995-1 pra.] bhagavan ! kyA nAraka una (carama-) nirjarApudgaloM ko jAnate-dekhate hue (unakA) AhAra (grahaNa) karate haiM athavA (unheM) nahIM jAnate-dekhate aura nahIM AhAra karate haiM ? [995-1 u.] gautama ! nairayika una nirjarApudgaloM ko jAnate nahIM, dekhate nahIM kintu AhAra (grahaNa) karate haiM / [2] evaM jAva paMceMdiyatirikkhajoNiyA / [995-2] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) yAvat paMcendriyatiryaJcoM taka ke viSaya meM kahanA prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 303 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [179 caahie| 996. maNUsA NaM bhaMte ! te NijarApoggale kiM jANaMti pAsaMti AhAreMti ? udAhu Na jANaMti Na pAsaMti Na AhAreMti ? goyamA ! atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti / se keNadveNa bhaMte ! evaM vuccai atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti ? atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti ? goyamA ! maNUsA duvihA pnnnnttaaN| taM jahA - saNNibhUyA ya asaNNibhUyA y| tattha NaM je te asaNNibhUyA te NaM Na jANaMti Na pAsaMti AhAreti / tattha NaM je te saNNIbhUyA te duvihA paNNattA, taM jahA - uvauttA ya aNuvauttA ya / tattha NaM je te aNuvauttA te NaM Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti, tattha NaM je te uvauttA te NaM jANaMti pAsaMti AhAreMti, se eeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai - atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti / - [996 pra.] bhagavan ! kyA manuSya una nirjarApudgaloM ko jAnate-dekhate haiM aura (unakA) AharaNa karate haiM ? athavA (unheM) nahIM jAnate, nahIM dekhate aura nahIM AharaNa karate haiM ? [996 u.] gautama ! koI-koI manuSya (unako) jAnate-dekhate haiM ora (unakA) AharaNa karate haiM aura koI-koI manuSya nahIM jAnate, nahIM dekhate aura (unakA) AharaNa karate haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki koI-koI manuSya (unako) jAnate-dekhate haiM aura (unakA) AhAra karate haiM aura koI-koI manuSya nahIM jAnate, nahIM dekhate kintu AharaNa karate haiM ? [u.] gautama ! manuSya do prakAra ke kahe gae haiM, yathA - saMjJIbhUta (viziSTa avadhijJAnI) aura asaMjJIbhUta (viziSTa avadhijJAna se rhit)| unameM se jo asaMjJIbhUta haiM, ve (una caramanirjarApudgaloM ko) nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiN| unameM se jo saMjJIbhUta haiM, ve do prakAra ke kahe gaye haiM - upayoga se yukta aura upayoga se rahita (unupyukt)| unameM se jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiN| unameM se jo upayoga se yukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiN| isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki koI-koI manuSya nahIM jAnate, nahIM dekhate (kintu) AhAra karate haiM aura koI-koI manuSya jAnate haiM, dekhate haiM, AhAra karate haiN| 997. vANamaMtara-joisiyA jahA NeraiyA (su. 995 [1]) / [997] vANavyantara aura jyotiSka devoM se sambandhita vaktavyatA (sU. 995-1 meM ullikhita) nairayikoM 1. granthAgram 4500 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] kI vaktavyatA ke samAna (jAnanA caahie|) 998. vemANiyA NaM bhaMte ! te NijjarApoggale kiM jANaMti pAsaMti AhAreMti ? goyamA ! jahA maNUsA (su. 996 ) / NavaraM vemANiyA duvihA' paNNattA / taM jahA mAimicchaddiTThiuvavaNNagA ya amAisammaddiTTiuvavaNNagA ya / tattha NaM je te mAimicchaddiTThiuvavannagA te NaM na yANaMti na pAsaMti AhAriti / tattha NaM je te amAisammaddiTThiuvavannagA te duvihA pannattA, taM jahAaNaMtarovavannagA ya paraMparovavannagA ya / tattha NaM je te aNaMtarovavaNNagA te NaM Na yANaMti Na pAsaMti AhAreMti / tattha NaM je te paraMparovavaNNagA te duvihA paNNattA, taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya / tattha NaM je te apajjattagA te 'Na yANaMti Na pAsaMti AhAreMti / tattha NaM je te pajjattagA te duvihA taM jahA - uvauttA ya aNuvauttA ya / tattha NaM je te aNuvauttA te NaM Na yANaMti Na pAsaMti AhAreMti, tattha NaM je te uvauttA te NaM jANaMti pAsaMti AhAreMti / se eNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccatiatthegaiyA Na jANaMti jAva atthegaiyA. AhAreMti / paNNattA, [ prajJApanAsUtra [998 pra.] bhagavan ! kyA vaimAnika deva una nirjarApudgaloM ko jAnate haiM, dekhate haiM, AhAra arthAt grahaNa karate haiM ? [998 u.] gautama ! jaise manuSyoM se sambandhita vaktavyatA (sU. 996 meM) kahI hai, usI prakAra vaimAnika kI vaktavyatA samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki vaimAnika do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra - mAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI- samyagdRSTi- -uppnnk| unameM se jo mAyI - mithyAdRSTi - upapannaka hote haiM, ve (unheM) nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu) AhAra karate haiN| unameM se jo amAyI- samyagdRSTi - upapannaka haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra ananta - ropapannaka aura paramparopapannaka / unameM se jo anantaropapannaka (anantara - utpanna) haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiN| unameM se jo paramparopapannaka haiM, ve do prakAra ke kahe haiM, yathA - paryAptaka aura apryaaptk| unameM se jo aparyAptaka haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiN| unameM jo paryAptaka haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM - upayogayukta aura upayogarahita / jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu) AhAra karate haiM / unameM se jo upayogayukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiN| isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki koI-koI nahIM jAnate haiM yAvat koI-koI AhAra karate haiM / - vivecana - gyArahavA~ AhAradvAra- prastuta cAra sUtroM (sU. 995 se 998 taka) meM cauvIsa daNDakoM meM nirjarApudgaloM ke jAnane, dekhane aura AhAra karane se sambandhita prarUpaNA kI gaI haiN| prazna aura uttara kA Azaya prastuta prazna kA Azaya yaha hai ki pudgaloM kA svabhAva nAnA rUpoM meM pariNata hone kA hai, ataeva yogya sAmagrI milane para nirjarApudgala AhAra ke rUpa meM bhI pariNata ho sakate haiN| jaba ve AhArarUpa meM pariNata hote haiM taba nairayika ukta nirjarApudgaloM ko jAnate-dekhate hue AhAra (lomAhAra) - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka ] [181 karate haiM, athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate hue AhAra karate haiM ? bhagavAn ke dvArA pradatta uttara kA Azaya bhI isI prakAra kA hai - ve nahIM jAnate, nahIM dekhate hue AhAra karate haiM, kyoMki ve pudgala (paramANu) atyanta sUkSma hone cakSu Adi indriyapatha se agocara hote haiM aura nairayika kArmaNazarIrapudgaloM ko jAna sakane yogya avadhijJAna se rahita hote haiM / isI prakAra kA prazna aura uttara kA Azaya sarvatra samajhanA cAhie / ' saMjJIbhUta asaMbhIbhUta manuSya jo saMjJI hoM, ve saMjJIbhUta aura jo asaMjJI hoM ve asaMjJIbhUta kahalAte haiM / yahA~ saMjJI kA artha hai - ve avadhijJAnI manuSya, jinakA avadhijJAna kArmaNapudgaloM ko jAna sakatA hai| jo manuSya isa prakAra ke avadhijJAna se rahita hoM, ve asaMjJIbhUta kahalAte haiN| ina donoM prakAra ke manuSyoM meM jo saMjJIbhUta haiM, unameM bhI jo upayoga lagAye hue hote haiM, ve hI una pudgaloM ko jAnate-dekhate hue unakA AhAra karate haiM, zeSa asaMjJIbhUta tathA upayogazUnya saMjJIbhUta manuSya una pudgaloM ko jAna-dekha nahIM pAte, kevala unakA AhAra karate haiM / mAyi-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyi - samyagdRSTi-upapannaka mAyA tRtIya kaSAya hai, usake grahaNa dvArA upalakSaNa se anya sabhI kaSAyoM kA grahaNa kara lenA caahiye| jinameM mAyAkaSAya vidyamAna ho, use mI arthAt - utkRTa rAga-dveSayukta kahate haiM / mAyI ( sakaSAya) hone ke sAtha-sAtha jo mithyAdRSTi hoM ve mAyI-mithyAdRSTi kahalAte haiN| jo ( vaimAnika deva) mAyi - mithyAdRSTi rUpa meM utpanna ( upapanna) hue hoM, ve mAyi-mithyAdRSTi- - upapannaka kahalAte haiN| inase viparIta jo hoM ve amAyisamyagdRSTi-upapannaka haiM / siddhAntAnusAra mAyi - mithyAdRSTi - upapannaka nauveM graiveyaka - paryanta devoM meM pAye jA sakate haiN| yadyapi graiveyakoM meM aura unase pahale ke kalpoM meM samyagdRSTi deva hote haiM, kintu unakA avadhijJAna itanA utkaTa nahIM hotA ki ve una nirjarApudgaloM ko jAna dekha skeN| isalie ve bhI mAyimithyAdRSTi-upapannakoM ke antargata hI kahe jAte haiM / jo amAyisamyagdRSTi-- - upapannaka haiM, ve anuttaravimAna vAsI deva haiM / anantaropapannaka aura paramparopannaka- jinako utpanna hue pahalA hI samaya huA ho, ve anantaropapannaka deva kahalAte haiM aura jinheM utpanna hue eka samaya se adhika ho cukA ho, unheM paramparopapannaka deva kahate haiM / ina donoM prakAra ke amAyi - samyagdRSTi-upapanna devoM meM se anantaropapannaka deva to nirjarApudgaloM ko jAna dekha nahIM sakate, kevala paramparopapannaka aura unameM bhI aparyApta aura paryAptakoM meM bhI upayogayukta deva hI nirjarApudgaloM ko jAna - dekhe sakate haiN| jo aparyAptaka aura upayogarahita hote haiM, ve unheM jAna-dekha nahIM sakate, kevala unakA AhAra karate haiM / 'AhAra karate haiM' kA artha - yahA~ sarvatra ' AhAra karate haiM' kA artha 'lomAhAra karate haiM' aisA 1. 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 304 (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 304 (kha) saMkhejja kammadavve loge, thovUNagaM paliyaM, saMbhinnaloganAliM pAsaMti aNuttarA devA / - prajJApanA ma. vR., patrAMka 304 meM uddhRta Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [prajJApanAsUtra samajhanA cAhie / bArahaveM AdarzadvAra se aThArahaveM vasAdvAra taka kI prarUpaNA 999. [1] adAe NaM bhaMte ! pehamANe maNUse kiM addAyaM peheti ? attANaM peheti ? palibhAgaM peheti ? goyamA ! addAyaM peheti No attANaM peheti, palibhAgaM peheti / / [999-1 pra.] bhagavan ! darpaNa dekhatA huA manuSya kA darpaNa ko dekhatA hai ? apane Apako (zarIra ko) dekhatA haiM ? athavA (apane) pratibimba ko dekhatA hai ? [999-1 u.] gautama ! (vaha) darpaNa ko dekhatA hai, apane zarIra ko nahIM dekhatA, kintu (apane zarIra kA) pratibimba dekhatA hai| [2] evaM eteNaM abhilAveNaM asiM maNiM uDupANaM tellaM phANiyaM vasaM / [999-2] isI prakAra (darpaNa ke sambandha meM jo kathana kiyA gayA hai) usI abhilApa ke anusAra kramazaH asi, maNi, udapAna (dugdha aura pAnI), tela, phANita (gur3arAba) aura vasA (carbI) (ke viSaya meM abhilApa-kathAna karanA cAhie / ) vivecana - bArahaveM AdarzadvAra se aThArahaveM vasAdvAra taka kI prarUpaNA - prastuta sUtra (999) meM Adarza Adi kI apekSA se cakSurindriya-viSayaka sAta abhilApoM kI prarUpaNA kI gaI hai| darpaNa Adi kA draSTA kyA dekhatA hai ? - darpaNa, talavAra, maNi, pAnI, dUdha, tela, gur3arAba aura (pighalI huI) vasA ko dekhatA huA manuSya vAstava meM kyA dekhatA hai ? yaha prazna hai / zAstrakAra kahate haiM - vaha darpaNa zarIra ko nahIM dekhatA, kyoMki apanA zarIra to apane Apa meM sthita rahatA haiM, darpaNa meM nahIM: phira vaha apane zarIra ko kaise dekha sakatA hai ? vaha (draSTA) jo pratibimba dekhatA hai, vaha chAyA-pudgalAtmaka hotA haiM, kyoMki sabhI indriyagocara sthUla vastue~ kiraNoM vAlI tathA caya-apacaya dharma vAlI hotI haiN| kiraNeM chAyApudgalarUpa haiM, sabhI sthUla vastuoM kI chAyA kI pratIti pratyeka prANI ko hotI hai| tAtparya yaha hai ki manuSya ke jo chAyAparamANu darpaNa meM upasaMkrAnta hokara svadeha ke varNa aura AkAra ke rUpa meM pariNata hote haiM, unakI vahA~ upalabdhi hotI haiM, zarIra kI nhiiN| ve (chAyAparamANu) pratibimba zabda se vyavahRta hote haiN| prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 304 2. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 305 (kha) asiM dehamANe maNUse kiM asiM dehai, attANaM dehai palibhAgaM dehai ? ityAdi / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [183 'addAiM pehati' aura 'no addAiM pehati' isa prakAra yahA~ pAThabheda hai / vibhinna AcAryoM ne apane-apane svIkRta pAThoM kA samarthana bhI kiyA hai| pAThAntara ke anusAra artha hotA hai - darpaNa ko nahIM dekhtaa| tattva kevaligamya hai| unnIsavA~ vIsavA~ kambaladvAra-sthUNAdvAra 1000. kaMbalasADae NaM bhaMte ! AveDhiyapariveDhie saMmANe jAvatiyaM ovAsaMtaraM phusittA NaM ciTThati virallie vi ya NaM samANe tAvatiyaM ceva ovAsaMtaraM phusittA NaM ciTThati ? haMtA goyamA ! kaMbalasADae NaM AveDhiyapariveDhie samANe jAvatiyaM taM ceva / . [1000 pra.] bhagavan ! kambalarUpa zATaka (cAdara yA sAr3I) AveSTita-pariveSTita kiyA huA (lapeTA huA, khUba lapeTA huA) jitane avakAzAntara (AkAzapradezoM) ko sparza karake rahatA haiM, (vaha) phailAyA huA bhI kyA utane hI avakAzAntara (AkAza-pradezoM) ko sparza karake rahatA hai ? [1000 u.] hA~, gautama ! kambalazATaka AveSTita-pariveSTita kiyA huA jitane avakAzAntara ko sparza karake rahatA haiM, phailAye jAne para bhI vaha utane hI avakAzAntara ko sparza karake rahatA haiN| 1001. thUNA NaM bhaMte ! uDDhaM UsiyA samANI jAvatiyaM khettaM ogAhittA NaM ciTThati tiriyaM pi ya NaM AyayA samANI tAvatiyaM ceva khettaM ogAhittA NaM ciTThati ? haMtA goyamA ! thUNA NaM uDDhe UsiyA taM ceva jAva ciTThati / [1001 pra.] bhagavan ! sthUNA (DhUMTha, ballI yA khambhA) Upara uThI huI jitane kSetra ko avagAhana karake rahatI hai, kyA tirachI lambI kI huI bhI vaha utane hI kSetra ko avagAhana karake rahatI hai ? [1001 u.] hA~, gautama ! sthUNA Upara (U~cI) uThI huI jitane kSetra ko,.........(ityAdi usI pATha ko yAvat (utane hI kSetra ko avagAhana karake) rahatI hai, (kahanA cAhie / ) vivecana - unnIsavA~-vIsavA~ kambaladvAra-sthUNAdvAra - prastuta do sUtroM meM kramazaH kambala aura sthUNA ko lekara AkAzapradezasparzana aura kSetrAvagAhana kI carcA kI gaI hai| atIndriya vastugrahaNa sambandhI praznottara - prastuta donoM dvAroM meM atIndriya vastuoM ke grahaNa sambandhI praznottara haiN| unakA Azaya kramazaH isa prakAra hai - (1) kambala ko taha para taha karake lapeTa die jAne para vaha jitane AkAzapradezoM ko gheratA hai, kyA use phailA die jAne para vaha utane hI AkAzapradezoM ko gheratA hai ? bhagavAn kA uttara hA~ meM hai / (2) sthUNA (thUna) U~cI khar3I kI huI, jitane kSetra ko avagAhana kara (vyApta karake) rahatI hai, kyA vaha tirachI lambI par3I huI bhI utane hI kSetra ko avagAhana karake rahatI (vyApta karatI) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [prajJApanAsUtra hai ? isakA uttara bhI bhagavAn ne svIkRtisUcaka diyA hai| ikkIsa-bAIsa-teIsa-cauvIsavA~ thiggala-dvIpodadhi-loka-alokadvAra 1002. AgAsathiggale NaM bhaMte ! kiNA phuDe ? kaihiM vA kAehiM phuDe ? kiM dhammatthikAraNaM phuDe ? kiM dhammatthikAyassa deseNaM phuDe ? dhammatthikAyassa padesehiM phuDe ? evaM adhammatthikAraNaM AgAsatthikAeNaM? eeNaM bhedeNaM jAva kiM puDhavikAieNaM phuDe jAva tasakAeNaM phuDe ? addhAsamaeNaM phuDe? ___ goyamA ! dhammatthikAeNaM phuDe, No dhammatthikAyassa deseNaM phuDe, dhammatthikAyassa padesehiM phudde| evaM adhammatthikAeNaM vi| No AgAsatthikAeNaM phuDe, AgAsatthikAyassa deseNaM phuDe, AgAsatthikAyassa padesehiM phuDe jAva vaNapphaikAieNaM phuDe / tasakAeNaM siya phuDe, siya No phudde| addhAsamaeNaM dese phuDe, dese No phuDe / [1002 pra.] bhagavan ! AkAza-thiggala (arthAt - loka) kisa se spRSTa hai ?, kitane kAryoM se spRSTa hai ?, kyA (vaha) dhamostikAya se spRSTa hai, yA dharmAstikAya ke deza se spRSTa hai, athavA dharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai? isI prakAra (kyA vaha) adharmAstikAya se (tathA adharmAstikAya ke deza se, yA pradezoM se) spRSTa hai? (athavA vaha) AkAzastikAya se, (yA usake deza, yA pradezoM se) spRSTa hai ? inhIM bhedoM ke anusAra (kyA vaha pudgalastikAya se, jIvAstikAya se tathA pRthvIkAyAdi se lekara) yAvat (vanaspatikAya tathA) trasakAya se spRSTa hai ? (athavA kyA vaha) addhAsamaya se spRSTa hai ? [1002 u.] gautama ! (vaha AkAzathiggala-loka dharmAstikAya se spRSTa hai, dharmAstikAya ke deza se spRSTa nahIM hai, dharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai: isI prakAra adharmAstikAya se bhI (spRSTa hai, adharmAstikAya ke deza se spRSTa nahIM, adharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai|) AkAzAstikAya se spRSTa nahIM hai, AkAzAstikAya ke deza se spRSTa hai tathA AkAzAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai (tathA pudgalAstikAya, jIvAstikAya evaM pRthvIkAyAdi se lekara) yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai, trasakAya se kathaMcit spRSTa hai aura kathaMcit spRSTa nahIM hai, addhA-samaya (kAladravya) se deza se spRSTa hai tathA deza se spRSTa nahIM hai / 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 306 (kha) yahI mantavya netrapaTa ko lekara anyatra bhI kahA gayA hai - 'jaha khalu mahappamANo nettapaDo koDio nahaggaMmi / taMmi vi tAvaie cciya phusai paese (virallie vi)||' (arthAt- saMkucita kiyA huA netrapaTa jitane AkAzapradeza meM rahatA hai, vistRta karane (phailAne) para bhI vaha (netrapaTa) utane hI pradezoM ko sparza karatA hai / ) - prajJApanA. ma. vRtti. patrAMka 306 meM uddhRta Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka) [185 1003. [1] jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kiNNA phuDe ? katihiM vA kAehiM phuDe ? kiM dhammatthikAeNaM jAva AgAsatthikAeNaM phuDe ? goyamA ! No dhammatthikAeNaM phuDe dhammatthikAyassa deseNaM phuDe dhammatthikAyassa paesehiM phuDe, evaM adhammatthikAyassa vi AgAsasthikAyassa vi, puDhavikAieNaM phuDe jAva vaNapphaikAeNaM phuDe, tasakAeNaM siya phuDe, siya No phuDe, addhAsamaeNaM phuDe / [1003-1 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kisase spRSTa hai ? yA (vaha) kitane kAyoM se spRSTa hai? kyA vaha dharmAstikAya se (lekara pUrvoktanusAra) yAvat AkAzastikAya se spRSTa hai ? (pUrvokta paripATI ke anusAra 'addhA-samaya' taka ke sparza-sambandhI sabhI prazna yahA~ samajhane cAhie / ) [1003-1 u.] gautama ! (vaha) dharmAstikAya (samagra) se spRSTa nahIM hai, (kintu) dharmAstikAya ke deza se spRSTa hai tathA dharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai| isI prakAra vaha adharmAstikAya aura AkAzastikAya ke deza aura pradezoM se spRSTa hai, pRthvIkAya se (lekara) yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai (tathA) trasakAya se kathaMcit spRSTa hai, kathaMcit spRSTa nahIM hai: addhA-samaya (kAladravya) se spRSTa hai| [2] evaM lavaNasamudde dhAyaisaMDe dIve kAloe samudde anbhiNtrpukkhrddhe| bAhirapukkharaddhe evaM ceva, NavaraM addhAsamaeNaM No phudde| evaM jAva sayaMbhuramaNe smudde| esA parivADI imAhiM gAhAhiM annugNtvvaa| taM jahA -- jaMbuddIve lavaNe dhAyai kAloya pukkhare vrunne| khIra ghata khota naMdiya aruNavare kuMDale ruyae // 204 // AbharaNa-vattha-gaMdhe uppala-tilae ya puDhavi-Nihi-rayaNe / vAsahara-daha-nadIo vijayA vakkhAra-kappiMdA // 205 // kuru-maMdara-AvAsA kUDA Nakkhatta-caMda-sUrA ya / deve NAge jakkhe bhUe ya sayaMbharamaNe ya // 206 // evaM jahA bAhirapukkharaddhe bhaNitaM tahA jAva sayaMbhuramaNe samudde jAva addhAsamaeNaM No phuDe / [1003-1 pra.] isI prakAra lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, Abhyantara puSkarArddha aura bAhya puSkarArddha (dvIpa) ke viSaya meM isI prakAra kI (pUrvoktAnusAra dharmAstikAyAdi se lekara addhA-samaya taka kI apekSA se spRSTa-aspRSTa kI prarUpaNA karanI caahie|) vizeSa yaha hai ki bAhya puSkarArdha se lekara Age ke samudra evaM dvIpa addhA-samaya se spRSTa nahIM haiN| svayambhUramaNasamudra taka isI prakAra (kI prarUpaNA karanI caahie|) yaha paripATI (dvIpa-samudroM kA krama) ina gAthAoM ke anusAra jAna lenI cAhie / yathA -- ___ [gAthArtha - ] 1. jambUdvIpa, 2. lavaNasamudra, 3. dhAtakIkhaNDadvIpa, 4. puSkaradvIpa, 5. varuNadvIpa, 6. kSIravara, 7. ghRtavara, 8. kSoda (ikSu), 9. nandIzvara, 10. aruNavara, 11. kuNDalavara, 12. rucaka, 13. AbharaNa, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [prajJApanAsUtra 14. vastra, 15. gandha, 16. utpala, 17.tilaka, 18. pRthvI, 19. nidhi, 20. ratna, 21. varSadhara, 22. draha, 23. nadiyA~, 24. vijaya, 25. vakSaskAra, 26. kalpa, 27. indra, 28. kuru, 29. mandara, 30. AvAsa, 31. kUTa, 32. nakSatra, 33. candra, 34. sUrya, 35. deva, 36. nAga, 37. yakSa, 38. bhUta aura 39. svayambhUramaNa samudra // 204,205,206 // isa prakAra jaise (dharmAstikAyAdi se lekara addhA-samaya taka kI apekSA se) bAhyapuSkarArddha ke (spRSTAspRSTa ke) viSaya meM kahA gayA usI prakAra (varuNadvIpa se lekara) svayambhUramaNasamudra (taka) ke viSaya meM 'addhAsamaya se spRSTa nahIM hotA,' paryanta (kahanA cAhie / ) 1004. loge NaM bhaMte ! kiNA phuDe ? katihiM vA kAehiM ? jahA AgAsathiggale (su. 1002) / [1004 pra. u.] bhagavan ! loka kisase spRSTa hai ? (vaha) kitane kAyoM se spRSTa hai (ityAdi samasta vaktavyatA jisa prakAra (sU. 1002 meM) AkAza-thiggala ke viSaya meM kahI gaI hai, (usI prakAra kahanI caahie|) 1005. aloe NaM bhaMte ! kiNA phuDe ? katihiM vA kAehiM pucchaa| : goyamA ! No dhammatthikAeNaM phuDe jAva No AgAsatthikAeNaM phuDe, AgAsatthikAyassa deseNaM phuDe AgAsatthikAyassa padesehiM phuDe, No puDhavikkAieNaM phuDe jAva No addhAsamaeNaM phuDe, ege ajIva-davvadese agurulahue aNaMtehiM agurulahuyaguNehiM saMjutte savvAgAse aNaMtabhAgUNe / ||iNdiypyss paDhamo uddeso smtto|| ___[1005 pra.] bhagavan ! aloka kisase spRSTa hai ? (vaha) kitane kAyoM se spRSTa hai ? ityAdi sarva pRcchA yahA~ pUrvavat karanI caahie| [1005 u.] gautama ! aloka dharmAstikAya se spRSTa nahIM hai, (adharmAstikAya se lekara) yAvat (samagra) AkAzastikAya se spRSTa nahIM hai: (vaha) AkAzAstikAya ke deza se spRSTa hai tathA AkAzAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai: (kintu) pRthvIkAya se spRSTa nahIM hai, yAvat addhA-samaya (kAladravya) se spaSTa nahIM hai| aloka eka ajIvadravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghuguNoM se saMyukta hai, sarvAkAza ke anantaveM bhAga kama hai| (lokAkAza ko chor3akara sarvAkAza pramANa hai|) vivecana - ikkIsa-bAIsa-teIsa-cauvIsavA~ thiggala-dvIpodadhi-loka-alokadvAra - prastuta cAra sUtroM (sU. 1002 se 1005 taka) meM AkAzarUpa thiggala, dvIpa-sAgarAdi, loka aura aloka ke dharmAstikAyAdi se lekara addhA-samaya taka se spRSTa-aspRSTa hone kI prarUpaNA kI gaI hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : prathama uddezaka] [187 AkAzathiggala ke spaSTa-aspRSTa kI samIkSA-- "thiggala' zabda se yahA~ AkAzathiggala samajhanA caahie| sampUrNa AkAza eka vistRta paTa ke samAna hai| usake bIca meM loka usa vistRta paTa ke thiggala (paibanda) kI taraha pratIta hotA hai| ataH lokAkAza ko thiggala kahA gayA hai| prathama sAmAnya prazna hai- isa prakAra kA AkAzathiggalarUpa lokAkAza kisase spRSTa arthAt vyApta hai ? tatpazcAt vizeSarUpa meM prazna kiyA gayA hai ki dharmAstikAya se lekara trasakAya taka, yahA~ taka ki addhA-samaya' taka se kitane kAyoM se spRSTa hai? loka sampUrNa dharmAritakAya se spRSTa hai, kyoMki dharmAstikAya pUrA kA pUrA loka meM hI avagADha hai, ataeva vaha dharmAstikAya ke deza se spRSTa nahIM haiM, kyoMki jo jisameM pUrI taraha vyApta hai, use usake eka deza meM vyApta nahIM kahA jA sakatA kinta loka dharmAstikAya ke pradezoM se vyApta to hai hI: kyoMki dharmAstikAya ke sabhI pradeza loka meM hI avagADha haiN| yahI bAta adharmAstikAya ke viSaya meM samajhanI cAhieH kintu loka spapUrNa AkAzastikAya se spRSTa nahIM hai, kyoMki loka sampUrNa AkAzastikAya kA eka choTA-sA khaNDamAtra ho hai, kintu vaha AkAzastikAya se lekara vanaspatikAya se spRSTa hai| sUkSma pRthvIkAyAdi samagra loka meM vyApta haiN| ataeva unake dvArA bhI vaha pUrNarUpa se spRSTa hai, kintu trasakAya se kvacit spRSTa hotA hai, kvacit spRSTa nahIM bhI hotA / jaba kevalI, samudghAta karate haiM, taba cauthe samaya meM ve apane AtmapradezoM se samagra loka ko vyApta kara lete haiN| kevalI bhagavAn trasakAya ke hI antargata haiM, ataeva usa samaya samasta loka trasakAya se spRSTa hota hai| isake atirikta anya samaya meM sampUrNa loka trasakAya se spRSTa nahIM hotaa| kyoMki trasajIva sirpha trasanADI meM hI pAe jAte haiN| jo sirpha eka rAjU caur3I aura caudaha rAjU U~cI hai| addhA-samaya se loka kA koI bhAga spRSTa hotA hai aura koI bhAga spRSTa nahIM hotaa| addhA-kAla ar3hAI dvIpa meM hI hai, Age nhiiN| 'AkAzathiggala' aura 'loka' meM antara- pahale loka ko 'AkAzathiggala' zabda se prarUpita kiyA thA, aba isI ko sAmAnyarUpa se 'loka' zabda dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| isalie vizeSa aura sAmAnya kA antara hai| 'loka' saMbaMdhI nirUpaNa 'AkAzathiggala' ke samAna hI hai| ||pndrhvaaN indriyapada : prathama uddezaka samApta // 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 307-308 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // bIo uddesao : dvitIya uddezaka // dvitIya uddezaka ke bAraha dvAra 1006. iMdiyauvacaya 1 NivvattaNa ya 2 samayA bhave asaMkhejjA 3 | laddhI 4 uvaogaddhA 5 appAbahue visesahiyA // 207 // gANA 7 avAe 8 IhA 9 taha vaMjaNoggahe ceva 10 / davviMdiyA 11 bhAviMdiya 12 tIyA baddhA purekkhaDiyA // 208 // [1006 arthAdhikAra gAthAoM kA artha - ] 1. indriyopacaya, 2 . ( indriya-) nirvartanA, 3 . nirvartanA ke asaMkhyAta samaya, 4. labdhi, 5. upayogakAla, 6. alpabahutva meM vizeSAdhika upayoga kAla // 207 // 7. avagraha, 8. avAya (apAya), 9. IhA tathA 10. vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha, 11. atItabaddhapuraskRta (Age hone vAlI ) dravyendriya, 12. bhAvendriya // 208 // ( isa prakAra dUsare uddezaka meM bAraha dvAroM ke mAdhyama se indriyaviSayaka arthAdhikAra pratipAdita hai / ) vivecana- dvitIya uddezaka ke bAraha dvAra- prastuta sUtra meM do gAthAoM dvArA indriyopacaya Adi bAraha dvAroM ke mAdhyama se indriyaviSayaka prarUpaNA kI gii| bAraha dvAra - ( 1 ) indriyopacayadvAra (indriyayogya pudgaloM ko grahaNa karane kI zakti- indriya paryApti, (2) indriyanirvartanAdvAra ( bAhyAbhyantara nirvRtti kA nirUpaNa), (3) nirvartanasamayadvAra ( AkRti niSpanna hone kA kAla), (4) labdhidvAra (indriyAvaraNa karma ke kSayopazama kA kathana ), (5) upayogakAladvAra, (6) alpabahutvAvizeSAdhikadvAra, (7) avagrahaNAdvAra ( avagraha kA kathana ), (8) avAyadvAra, (9) IhAdvAra, (10) vyaJjanAvagrahadvAra, (11) dravyendriyadvAra aura (12) bhAvendriya atItabaddhapuraskRtadvAra (bhAvendriya kI atIta, baddha aura puraskRta indriyoM kA kathana ), ina bAraha dvAroM ke mAdhyama se indriyaviSayaka prarUpaNA kI jaaegii| prathama indriyopacaya dvAra 1007. kativihe NaM bhaMte! iMdiovacae paNNatte ? 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 309 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka]. [189 goyamA ! paMcavihe iMdiovacae paNNatte / taM jahA- soiMdiovacae cakkhidiovacae ghANiMdiovacae jibbhiMdiovacae phaasiNdiovce| [1007 pra.] bhagavan ! indriyopacaya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1007 u.] gautama ! indriyopacaya pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- (1) zrotrendriyopacaya, (2) cakSurindriyopacaya, (3) ghrANendriyopacaya, (4) jihvendriyopacaya aura (5) sparzanendriyopacaya / 1008.[1] NeraiyANaM bhaMte ! kativihe iMdiovacae paNNatte? goyamA ! paMcavihe iMdiovacae paNNatte / taM jahA- soiMdiovacae jAva phAsiMdiovacae / [1008-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke indriyopacaya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1008-1 u.] gautama ! (unake) indriyopacaya pAMca prakAra kA kahA gaya hai, vaha isa prakArazrotrendriyopacaya yAvat sparzanendriyopacaya / [2]evaM jAva vemaanniyaannN| jassa jai iMdiyA tassa taiviho ceva iMdiovacaya bhaanniyvvo||1|| [1008-2] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) yAvat vaimAnikoM ke indriyopacaya ke viSaya meM kahanA caahie| jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, usake utane hI prakAra kA indriyopacaya kahanA cAhie // 1 // vivecana- prathama indriyopacayadvAra- prastuta sUtradvaya (1007-1008) meM pAMca prakAra ke indriyopacaya kA tathA cauvIsa daNDakoM meM pAe jAne vAle indriyopacaya kA kathana kiyA gayA hai| indriyopacaya arthAtindriyoM ke yogya pudgaloM kA saMgraha / ' dvitIya-tRtIya nirvartanAsamayadvAra 1009.[1] kativihA NaM bhaMte ! iMdiyanivvattaNA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA iMdiyanivvattaNA paNNattA taM jahA- soiMdiyanivvattaNA jAva phaasiNdiynivvttnnaa| [1009-1 pra.] bhagavan ! indriyanirvartanA (nirvRtti) kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1009-1 u.] gautama ! indriyanivarttanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra- zrotrendriyanivarttanA yAvat sprshnendriynirvrtnaa| 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 309 kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 249 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] [ 2 ] evaM nerahayANaM jAva vemANiyANaM / navaraM jassa jatiMdiyA asthi // 2 // [1009 - 2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka nirvartanA-viSayaka prarUpaNA karanI caahie| vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, ( usakI utanI hI indriyanirvartanA kahanI cAhie / ) // 2 // prajJApanAsUtra 1010. [1] soiMdiyaNivvattaNA NaM bhaMte ! katisamaiyA pannattA ? goyamA ! asaMkhijjasamaiyA aMto muhuttiyA pannattA / evaM jAva phAsiMdiyanivvattaNA / [1010-1 pra.] bhagavan ! zrotrendriyanirvarttanA kitane samaya kI kahI gaI hai ? [1010-1 u.] gautama ! (vaha) asaMkhyAta samayoM ke antarmuhUrta kI kahI hai| isI prakAra sparzanendriyanirvarttanA- kAla taka kahanA cAhie / [2] evaM neraiyANaM jAva vemANiyANaM // 3 // [1010-2] isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM kI indriyanirvartanA ke kAla ke viSaya meM kahanA cAhie / vivecana - dvitIya-tRtIya nirvartanAdvAra evaM nirvartanAsamayadvAra - prastuta do sUtroM meM se prathama sUtra meM pAMca prakAra kI nirvartanA aura dvitIya sUtra meM pratyeka indriya kI nirvartanA ke samayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| nirvarttanA kA artha - bAhyAbhyantararUpa nirvRtti - AkAra kI racanA / caturtha-paMcama-paSTha labdhiupayogAddhA, alpabahutva upayoga kAla kA dvAra 1011. [1] kativihA NaM bhaMte ! iMdiyaladdhI paNNattA ? gomA ! paMcavihA iMdiyaladdhI paNNattA / taM jahA- soiMdiyaladdhI jAva phAsiMdiyaladdhI / [1011-1 pra.] bhagavan ! indriyalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1011-1 u.] gautama ! indriyalabdhi pAMca prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra - zrotrendriyalabdhi yAvat sparzendriyalabdhi / [ 2 ] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / navaraM jassa jati iMdiyA atthi tassa tAvatiyA lagI bhANiyavvA // 4 // [1011-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka indriyalabdhi kI prarUpaNA karanI caahie| vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utanI hI indriyalabdhi kahanI cAhie / prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 309 1. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] 1012.[1] kativihA NaM bhaMte ! iMdiyauvaogaddhA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA iMdiyauvaogaddhA paNNattA / taM jahA - soiMdiyauvaogaddhA jAva phaasiNdiyuvogddhaa| [1012-1 pra.] bhagavan ! indriyoM ke upayoga kA kAla (addhA) kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1012-1 u.] gautama ! indriyoM kA upayogakAla pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakArazrotrendriya-upayogakAla yAvat sparzendriya-upayogakAla / [2] evaM raiyANaM jAva vemANiyANaM / NavaraM jassa jati iMdiyA asthi // 5 // [1012-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke indriya-upayogakAla ke viSayameM samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane hI indriyopayogakAla kahane caahie| 1013. etesi NaM bhaMte ! soiMdiya-cakkhidiya-ghANiMdiya-jibbhiMdiya-phAsiMdiyANaM jahaNiyAe uvaogaddhAe ukkosiyAe uvaogaddhAe jahaNNukkosiyAe uvaogaddhAe katare katarehito appA vA 4 ? | _.. goyamA ! savvatthovA cakkhiMdiyassa jahaNNiyA uvaogaddhA, soiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, ghANiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, jibbhiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, phAseMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA / ukkosiyAe uvaogaddhAe savvatthovA cakkhidiyassa ukkosiyA uvaogaddhA, soiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, ghANiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, jibbhiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, phAsiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA / jahaNNukkosiyAe uvaogaddhAe savvatthovA cakkhidiyassa jahaNiyA uvaogaddhA, soiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, ghANiMdiyassa jahaNiyA / uvaogaddhA visesAhiyA, jibbhiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, phAsiMdiyassa jahaNiyA uvaogaddhA visesAhiyA, phAseMdiyassa jahaNiyAhiMto uvaogaddhAhiMto cakkhidiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, soiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, ghANiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, jibbhiMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA, phAseMdiyassa ukkosiyA uvaogaddhA visesAhiyA // 6 // ...... [1013 pra.] bhagavan ! ina zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya ke jaghanya upayogAddhA, utkRSTa upayogAddhA aura jaghanyotkRSTa upayogAddhA meM kauna, kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai ? [1013 u.] gautama ! cakSurindriya kA jaghanya upayogAddhA (upayogakAla) sabase kama hai, (usakI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [prajJApanAsUtra apekSA) zrotrendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) ghrANendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usase) jihendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) sparzendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai| utkRSTa upayogAddhA meM cakSurindriya kA utkRSTa upayogAddhA sabase kama hai, (usakI apekSA) zrotrendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usase) ghrANendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usase) jihvendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) sparzendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai| jaghanyotkRSTa upayogAddhA kI apekSA se sabase kama cakSurindriya kA jaghanya upayogAddhA hai, (usakI apekSA) zrotrendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) ghrANendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) jihvendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, usakI apekSA, sparzendriya kA jaghanya upayogAddhA vizeSAdhika hai, sparzendriya ke jaghanya upayogAddhA se cakSurindriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) zrotrendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) ghrANendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) jihvendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, (usakI apekSA) sparzendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai // 6 // vivecana - caturtha-paMcama-paSTha labdhidvAra, upayogAddhAdvAra evaM alpabahutvadvAra - prastuta tIna sUtroM meM kramaza: labdhidvAra, upayogAddhAdvAra evaM upayogAddhAvizeSAdhikaddhAra ke mAdhyama se indriyAvaraNakarma ke kSayopazama kI, indriyoM ke upayogakAla kI evaM indriyoM ke upayogakAla ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| indriyalabdhi Adi padoM ke artha - indriyAvaraNakarma ke kSayopazama ko indriyalabdhi, indriyoM ke upayoga (upayoga se yukta vyApRta rahane) ke kAla ko indriyaupayogAddhA evaM upayogAddhA ke alpabahutva yA vizeSAdhika ko upayogAddhAvizeSAdhika kahate haiN| sAtavA~,AThavA~,nauvA~ aura dasavA~ kramazaH indriya-avagrahaNa-avAya-IyA-avagraha dvAra 1014. [1] kativihA NaM bhaMte ! iMdiyaogAhaNA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA iMdiyaogAhaNA paNNattA / taM jahA- soiMdiyaogAhaNa jAva phaaseNdiyogaahnnaa| [1014-1 pra.] bhagavan ! indriya-avagrahaNa (avagraha) kitane prakAra ke kahe haiM ? [1014-1 u.] gautama ! pA~ca prakAra ke indriyAvagrahaNa kahe haiM, ve isa prakAra - zrotrendriyaavagrahaNa yAvat sparzendriya-avagrahaNa / [2] evaM raiyANaM jAva vemANiyANaM / NavaraM jassa jai iMdiyA atthi // 7 // 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 309 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada: dvitIya uddezaka] [193 [1014-2 pra.] isI prakAra nArakoM se lekara vaimAnikoM taka (pUrvavat kahanA cAhie) / vizeSa yaha hai ki jisake jitanI indriyA~ hoM, (usake utane hI avagrahaNa samajhane cAhie / ) // 7 // 1015.[1] kativihe NaM bhaMte ! iMdiyaavAe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe iMdiyaavAye paNNatte / taM jahA- soiMdiyaavAe jAva phaaseNdiyavaae| [1015-1 pra.] bhagavan ! indriya-avAya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1015-1 u.] gautama ! indriya-avAya pAMca prakAra kA gayA kahA hai, vaha isa prakAra- zrotrendriya avAya (se lekara) yAvat sparzendriya-avAya / [2] evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| navaraM jassa jattiyA iMdiyA asthi // 8 // [1015-2] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (avAya ke viSaya meM kahanA cAhie) / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, (usake utane hI avAya kahane caahie|) // 8 // 1016.[1] kativihA NaM bhaMte ! IhA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA IhA paNNattA / taM jahA- soiMdiyaIhA jAva phAseMdiyaIhA / [1016-1 pra.] bhagavan ! IhA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1016-1 u.] gautama ! IhA pAMca prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra- zrotrendriya IhA, yAvat sparzendriya-IhA / [2] evaM jAva vemANiyANaM / NavaraM jassa jati iMdiyA // 9 // '[1016-2] isI prakAra (nairayikoM se lekara) yAvat vaimAnikoM taka (IhA ke viSaya meM kahanA caahie|) vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, (usake utanI hI IhA kahanI caahie|) // 9 // 1017. kativihe NaM bhaMte ! uggahe paNNatte ? goyamA ! duvihe uggahe paNNatte / taM jahA- atthoggahe ya vaMjaNoggahe y| [1017 pra.] bhagavan ! avagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1017 u.] gautama ! avagraha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| 1018. vaMjaNoggahe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe paNNatte / taM jahA- soiMdiyavaMjaNoggahe ghANiMdiyavaMjaNoggahe jibbhiMdiyavaMjaNoggahe phAsiMdiyavaMjaNoggahe / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] ) [prajJApanAsUtra [1018 pra.] bhagavan ! vyaMjanAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1018 u.] gautama ! (vyaJjanAvagraha) cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- zrotrendriyAvagraha, ghrANendriyAvagraha, jihvendriyAvagraha aura sparzendriyAvagraha / 1019. atthoggahe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! chavihe atthoggahe paNNatte / taM jahA- soiMdiyaatthoggahe cakkhidiyaatthoggahe ghANidiyaatthoggahe jibhidiyaatthoggahe phAsiMdiyaatthoggahe nnoiNdiyasthogghe| [1019 pra.] bhagavan ! arthAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1019 u.] gautama ! arthAvagraha chaha prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-zrotrendriya-arthAvagraha, cakSurindriya-arthAvagraha, ghrANendriya-arthAvagraha, jihvendriya-arthAvagraha, sparzendriya-arthAvagraha aura noindriya (mana)-arthAvagraha / 1020.[1]NeraiyANaM bhaMte ! kativihe uggahe paNNatte ! goyamA ! duvihe uggahe paNNatte / taM jahA- atthoggahe ya vaMjaNoggahe ya / .. [1020-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitane avagraha kahe gae haiM ? [1020-1 u.] gautama ! (unake) do prakAra ke avagraha kahe haiM, yathA - arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| . [2] evaM asurakumArANaM jAva thaNiyakumArANaM / [1020-2] isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka (ke avagraha ke viSaya meM kahanA caahie)| 1021.[1] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kativihe uggahe paNNatte ? goyamA ! duvihe uggahe paNNatte / taM jahA - atthoggahe ya vaMjaNoggahe y| [1021-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane avagraha kahe gae haiM ? [1021-1 u.] gautama ! (unake) do prakAra ke avagraha kahe gae haiN| ve isa prakAra - arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / [2] puDhavikAiyANaM bhaMte ! vaMjaNoggahe kativihe paNNatte ? goyamA ! ege phAsiMdiyaatthoggahe paNNatte / / [1021-2 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke vyaMjanAvagraha kitane prakAra ke kahe gae haiM ? Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka ] [1021-2 u.] gautama ! ( unake kevala ) eka sparzendriya-vyaMjanAvagraha kahA gayA hai / [3] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kativihe atthoggahe paNNatte ? goyamA ! ege phAsiMdiyaatthoggahe paNNatte / [195 [1021 - 3 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane arthAvagraha kahe gae haiM / [1021-3 u.] gautama ! ( unake kevala ) eka sparzendriya- arthAvagraha kahA gayA hai / [ 4 ] evaM jAva vaNapphaikAiyANaM / [1021-4] (apkAyikoM se lekara) yAvat vanaspatikAyika ( ke vyaMjanAvagraha evaM arthAvagraha ke viSaya meM) isI prakAra kahanA cAhie / 1022. [ 1 ] evaM beiMdiyANa vi / NavaraM beiMdiyANaM vaMjaNoggahe duvihe paNNatte, atthoggahe vipaNa / [1022 -1] isI prakAra dvIndriyoM ke avagraha ke viSaya meM samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki dvIndriyoM vyaMjanAvagraha do prakAra ke kahe gae haiM tathA (unake) arthAvagraha bhI do prakAra ke kahe gae haiM / [ 2 ] evaM teiMdiya- cauriMdiyANa vi / NavaraM iMdiyaparivuDDI kAyavvA / cauriM diyANaM vaMjaNoggahe tivihe paNNatte, atthoggahe cauvvihe paNNatte / [1022-2] isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM ke ( vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha ke ) viSaya meM bhI samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki ( uttarottara eka-eka ) indriya kI parivRddhi hone se eka-eka vyaMjanAvaMgraha evaM arthAvagraha kI bhI vRddhi kahanI cAhie / caturindriya jIvoM ke vyaJjanAvagraha tIna prakAra ke kahe haiM aura arthAvagraha cAra prakAra ke kahe haiM / 1023. sesANaM jahA NeraiyANaM (su. 1020 [1] ) jAva vemANiyANaM // 10 // [1023] vaimAnikoM taka zeSa samasta jIvoM ke avagraha ke viSaya meM jaise (sU. 1020 - 1 meM) nairayikoM ke avagraha ke viSaya meM kahA hai, vaise hI samajha lenA cAhie // 10 // vivecana - sAtavA~, AThavA~, nauvA~ aura dasavA~ indriya-avAya- IhA - avagrahadvAra - prastuta dasa sUtroM sU. 1014 se 1023 taka) meM cAra dvAroM ke mAdhyama se kramazaH indriyoM ke avagrahaNa, avAya, IhA aura avagraha ke viSaya meM kahA gayA hai| indriyAvagrahaNa kA artha - indriyoM dvArA hone vAle sAmAnya pariccheda (jJAna) ko indriyAvagraha yA indriyAvagrahaNa kahate haiM / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] [prajJApanAsUtra indriyAvAya kI vyAkhyA - avagrahajJAna se gRhIta aura IhAjJAna se Ihita artha kA nirNayarUpa jo adhyavasAya hotA hai, vaha avAya yA 'apAya' kahalAtA hai / jaise - yaha zaMkha kA hI zabda hai, athavA yaha sAraMgI kA hI svara hai, ityAdi rUpa avadhAraNAtmaka (nizcayAtmaka) nirNaya honaa| tAtparya yaha hai ki jJAnopayoga meM sarvaprathama avagrahajJAna hotA hai: jo apara sAmAnya ko viSaya karatA hai| tatpazcAt IhAjJAna kI utpatti hotI hai, jisake dvArA jJAnopayoga sAmAnyadharma se Age bar3hakara vizeSadharma ko grahaNa karane ke lie abhimukha hotA hai| IhA ke pazcAt avAyajJAna hotA hai, jo vastu ke vizeSadharma kA nizcaya karatA hai| avagrahAdi jJAna mana se bhI hote haiM aura indriyoM se bhI, kintu yahAM indriyoM se hone vAle avagrahAdi ke sambandha meM hI prazna aura uttara haiM / IhAjJAna kI vyAkhyA - sadbhUta padArtha kI paryAlocanarUpa ceSTA IhA kahalAtI hai| IhAjJAna avagraha ke pazcAt aura avAya se pUrva hotA hai| yaha (IhAjJAna) padArtha ke sadbhUta dharmavizeSa ko grahaNa karane aura asadbhUta arthavizeSa ko tyAgane ke abhimukha hotA hai| jaise-yahA~ madhuratA Adi zaMkhAdizabda ke dharma upalabdha ho rahe haiM, sAraMga Adi ke karkazatA-niSThuratA Adi zabda ke dharma nahIM, ataeva yaha zabda zaMkha kA honA caahie| isa . prakAra kI mativizeSa IhA kahalAtI hai| arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha - artha kA avagraha arthAvagraha kahalAtA hai| arthAt - zabda dvArA nahIM kahe jA sakane yogya artha ke sAmAnyadharma ko grahaNa karanA arthAvagraha hai| kahA bhI hai - rUpAdi vizeSa se rahita anirdezya sAmAnyarUpa artha kA grahaNa, arthAvagraha hai| jaise tinake kA sparza hote hI sarvaprathama hone vAlA - 'yaha kucha hai' isa prakAra kA jJAna / dIpaka ke dvArA jaise ghaTa vyakta kiyA jAtA hai, vaise hI jisake dvArA artha vyakta kiyA jAe, use vyaMjana kahate haiM / tAtparya yaha hai ki upakaraNarUpa dravyendriya aura zabdAdirUpa meM pariNata dravyoM ke paraspara sambandha hone para hI zrotrendriya Adi indriyA~ zabdAdiviSayoM ko vyakta karane meM samartha hotI haiM, anyathA nhiiN| ata: indriya aura usake viSaya kA sambandha vyaMjana kahalAtA hai| yoM vyaMjanAvagraha kA nirvacana tIna prakAra se hotA hai - upakaraNendriya aura usake viSaya kA sambandha vyaMjana kahalAtA hai| upakaraNendriya bhI vyaMjana kahalAtI haiM aura vyakta hone yogya zabdAdi viSaya bhI vyaMjana kahalAte haiN| tAtparya yaha hai ki darzanopayoga ke pazcAt atyanta avyaktarUpa pariccheda (jJAna) vyaJjanAvagraha hai / pahale kahA jA cukA hai ki upakaraNa dravyendriya aura zabdAdi ke rUpa meM pariNata dravyoM kA paraspara jo sambandha hotA hai, vaha vyaJjanAvagraha hai, isa dRSTi se cAra prApyakArI indriyA~ hI aisI haiM, jinakA apane viSaya ke sAtha sambandha hotA hai: cakSu aura mana ye donoM aprApyakArI haiM, isalie ina kA apane viSaya ke sAtha sambandha nahIM hotaa| isI kAraNa vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA batAyA gayA hai, jabaki arthAvagraha chaha prakAra kA nirdiSTa hai| vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha meM vyutkrama kyoM ? - vyaJjanAvagraha pahale utpanna hotA hai, aura arthAvagraha bAda meM; aisI sthiti meM bAda meM hone vAle arthAvagraha kA kathana pahale kyoM kiyA gayA ? isakA samAdhAna yaha ki arthAvagraha apekSAkRta spaSTasvarUpa vAlA hotA hai tathA spaSTasvarUpa vAlA hone se sabhI use Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka ]] [197 samajha sakate haiN| isI hetu se arthAvagraha kA kathana pahale kiyA gayA hai| isake atirikta arthAvagraha sabhI indriyoM aura mana se hotA hai, isa kAraNa bhI usakA ullekha pahale kiyA gayA hai| vyaJjanAvagraha aisA nahIM hai, vaha cakSu aura mana se nahIM hotA tathA atIva aspaSTa svarUpa vAlA hone ke kAraNa sabake saMvedana meM nahIM AtA, isalie usakA kathana bAda meM kiyA gayA hai|' gyArahavA~ dravyendriyadvAra 1024. kativihA NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - davviMdiyA ya bhAviMdiyA ya / [1024 pra.] bhagavan ! indriyA~ kitane prakAra kI kahI haiM ? [1024 u.] gautama ! indriyA~ do prakAra kI kahI gaI haiM, ve isa prakAra - dravyendriya aura bhAvendriya / 1025. kati NaM bhaMte ! davviMdiyA paNNattA ? goyamA ! aTTha davviMdiyA paNNattA / taM jahA - do soyA 2 do NettA 4 do ghANA 6 jIhA 7 phAse 8 / [1025 pra.] bhagavan ! dravyendriyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [1025 u.] gautama ! dravyendriyA~ ATha prakAra kI kahI gaI haiM, ve isa prakAra - do zrotra, do netra, do ghrANa (nAka), jihvA aura sparzana / 1026.[1] NeraiyANaM bhaMte ! kati davviMdiyA paNNattA ? goyamA ! aTTha, ete ceva / [1026-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitanI dravyendriyA~ kahI gaI haiM ? [1026-1 u.] gautama ! (unake) ye hI ATha dravyendriyA~ haiM / [2] evaM asurakumArANaM jAva thaNiyakumArANaM vi / [1026-2] isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka (ye hI ATha dravyendriyA~) samajhanI caahie| 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 310-311 (kha) vaMjijjai jeNattho ghaDovva dIveNa vaMjaNaM taM ca / uvagaraNiMdiya saddAipariNayadavvasaMbandho // 1 // - vizeSA. bhASya - prajJApanA. ma. vRtti, patra 311 meM uddhRta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198]. [prajJApanAsUtra 1027.[1] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kati davviMdiyA paNNattA ? goyamA ! ege phAseMdie paNNatte / [1027-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitanI dravyendriyA~ kahI gaI haiM ? [1027-1 u.] gautama ! (unake kevala) eka sparzanendriya kahI hai| [2] evaM jAva vnnpphaatikaaiyaannN| . [1027-2] (apkAyikoM se lekara) vanaspatikAyikoM taka ke isI prakAra (eka sparzanendriya samajhanI cAhie / ) 1028.[1] beiMdiyANaM bhaMte ! kati davviMdiyA paNNattA? goyamA ! do davviMdiyA paNNattA / taM jahA - phAsiMdie ya jibbhiMdiya / . [1028-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM ke kitanI dravyendriyA~ kahI gaI haiM ? [1028-1 u.] gautama ! unake do dravyendriyA~ kahI gaI haiM, ve isa prakAra - sparzanendriya aura jihvendriy| [2] teiMdiyANaM pucchaa| goyamA ! cattAri davviMdiyA paNNattA / taM jahA - do ghANA 2 jIhA 3 phAse 4 / [1028-2 pra.] bhagavan ! trIndriya jIvoM ke kitanI dravyendriyA~ kahI gaI haiM ? [1028-2 u.] gautama ! (unake) cAra dravyendriyA~ kahI gaI haiM, ve isa prakAra - do ghrANa, jihvA aura spa rshn| [3] caura diyANaM pucchaa| goyamA ! cha davviMdiyA paNNattA / taM jahA - do NettA 2 do ghANA 4 jIhA 5 phAse 6 / [1028-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM ke kitanI dravyendriyA~ kahI gaI haiM ? [1028-3 u.] gautama ! unake chaha dravyendriyA~ kahI gaI haiM, ve isa prakAra - do netra, do ghrANa, jihrA aura sparzana / 1029. sesANaM jahA NeraiyANaM; (su. 1026 [1]) jAva vemANiyANaM / [1029] zeSa sabake (tiryaJcapaMcendriyoM, manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM) yAvat vamAnikoM ke (sU. 1026-1 meM ullikhita) nairayikoM kI taraha (ATha dravyendriyA~ kahanI cAhie / ) vivecana - gyArahavA~ dravyendriyadvAra - prastuta chaha sUtroM (sU. 1024 se 1029 taka) meM dravyendriyoM ke Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [199 ATha prakAra aura cauvIsa daNDakoM meM unakI prarUpaNA kI gaI haiM / cauvIsa daNDakoM kI atIta-baddha-puraskRta dravyendriyoM kI prarUpaNA 1030. egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa kevatiyA davviMdiyA atIyA? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyayA ! aTTha / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aTTha vA solasa vA sattarasa vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [1030 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1030 u.] gautama ! ananta haiM / * [pra.] (bhagavan ! eka-eka nairayika kI) kitanI (dravyendriyA~) baddha haiM ? [u.] gautama ! ATha haiM / [pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI puraskRta (Age hone vAlI) dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (AgAmI dravyendriyA~) ATha haiM, solaha haiM, sattaraha haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM / 1031.[1] egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa kevatiyA dakviMdiyA atItA? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! atttth| kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aTTha vA Nava vA saMkhejjA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA / [1031-1 pra.] bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1031-1 u.] gautama ! ananta haiN| [pra.] (bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke) kitanI (dravyendriyA~) baddha haiM ? Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! ATha haiM / [pra.] (bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! ATha haiM, nau haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, yA ananta haiM / [2] evaM jAva thaNiyakumArANaM tAva bhANiyavvaM / [1031-2] nAgakumAra se le kara stanitakumAra taka (kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM bhI) isI prakAra kahanA cAhie / ... 1032.[1]evaM puDhavikkAiya-AukkAiya-vaNapphaikAiyassa vi |nnvrN kevatiyA baddhellagA? tti pucchAe uttaraM ekke phAsidie paNNatte / [1032-1] pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika (kI atIta aura puraskRta indriyoM ke viSaya meM) bhI isI prakAra (kahanA cAhie / ) . [pra. u.] vizeSataH inakI (pratyeka kI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM aisI pRcchA kA uttara hai - (inakI baddha dravyendriya) eka (mAtra) sparzanendriya kahI gaI hai| [2] evaM teukkAiya-vAukkAiyassa vi / NavaraM purekkhaDA Nava vA dasa vA / - [1032-2] tejaskAyika aura vAyukAyika kI atIta aura baddha dravyendriyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra (pUrvavat) kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki inakI puraskRta dravyendriyA~ nau yA dasa hotI haiM / 1033.[1] evaM beiMdiyANa vi|nnvrN baddhellagapucchAe doNNi / _ [1033-1] dvIndriyoM kI (pratyeka kI atIta aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM) bhI isI prakAra pUrvavat kahanA caahie| vizeSa yaha ki (inakI pratyeka kI) baddha (dravyendriyoM) kI pRcchA hone para do dravyendriyA~ (kahanI cAhie / ) [2] evaM teiMdiyassa vi |nnvrN baddhellagA cattAri / [1033-2] isI prakAra trIndriya kI (atIta aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / ) vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ cAra hotI haiM / [3] evaM cari diyassa vi / navaraM baddhellagA ch| ___ [1033-3] isI prakAra caturindriya kI (atIta aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM) bhI (jAnanA caahie|) vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ chaha hotI haiM / 1034. paMceMdiyatirikkhajoNiya-maNUsa-vANamaMtara-joisiya-sohammIsANagadevassa jahA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada: dvitIya uddezaka] [201 asurakumArassa (su. 1031) / NavaraM maNUsassa purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha vA nava vA saMkhejA vA asaMkhejI vA aNaMtA vA / _ [1034] paMcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma, IzAna deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM (sU. 1031 meM) jisa prakAra asurakumAra ke viSaya meM (kahA hai, usI prakAra samajhanA caahie|) vizeSa yaha hai ki puraskRta dravyendriyA~ kisI manuSya ke hotI haiM, kisI ke nahIM hotii| jisake (puraskRta dravyendriyA~) hotI haiM, usake ATha, nau saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / 1035. saNaMkumAra-mAhiMda-baMbha-laMtaga-sukka-sahassAra-ANaya-pANaya-AraNa-accuyagevejaga-devassa ya jahA neraiyassa (su. 1030) / . [1035] sanatkumAra, mAhendra, bahmaloka, lAntaka, zukra, sahasnAra, Ananta, prANata, AraNa, acyuta aura graiveyaka deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM (sU.1030 meM ukta) nairayikoM ke (atItAdi ke ) samAna jAnanA cAkahae / 1036. egamegassa NaM bhaMte ! vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevassa kevatiyA davviMdiyA atIyA? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! aTTha / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejjA vA / [1036 pra.] bhagavan ! eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI atIta dravyendriyAM kitanI haiM ? [1036 u.] gautama ! ananta haiM / [pra.] bhagavan ! vijayAdi cAroM meM se pratyeka kI baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! ATha haiM / [pra.] bhagavan ! (inakI pratyeka kI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha, solaha, cauvIsa yA saMkhyAta hotI haiM / 1037. savvaTThasiddhagadevassa atItA aNaMtA, baddhellagA aTTha, purekkhaDA aTTha / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] * [ prajJApanAsUtra [1037] sarvArthasiddha deva kI (pratyeka kI) atIta dravyendriyA~ ananta, baddha ATha aura puraskRta bhI ATha hotI haiM / 1038.[1] NeraiyANaM bhaMte ! kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! asNkhejaa| kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aNaMtA / [1038-1 pra.] bhagavan ! (bahuta-se) nArakoM kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1038-1 u.] gautama ! ananta haiM / [pra.] (unakI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! asaMkhyAta haiN| [pra.] (unakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! ananta haiN| [2] evaM jAva gevejgdevaannN| NavaraM maNUsANaM baddhellagA siya saMkhejA siya asaMkhejjA / __[1038-2] isI prakAra (asurakumAroM se lekara) yAvat (bahuta-se) graiveyaka devoM (kI atIt, baddha aura puraskRta dravyendriyoM) ke viSaya meM (samajha lenA caahie|) vizeSa yaha ki manuSyoM kI baddha dravyendriyA~ saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hotI haiN| 1039. vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevANaM pucchA ? goyamA ! atItA aNaMtA, baddhellagA asaMkhejA, purekkhaDA asaMkhejA / [1039 pra.] bhagavAn ! pRcchA hai ki (bahuta-se) vijaya, vejayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyA~) kitanI-kitanI haiM ? [1039 u.] gautama ! (inakI) atIta (dravyendriyA~) ananta haiM, baddha asaMkhyAta haiM (aura) puraskRta asaMkhyAta haiN| 1040. savvaTThasiddhagadevANaM pucchaa| goyamA ! aIyA aNaMtA, baddhellagA saMkhejA, purekkhaDA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [203 sNkhejaa| - [1040 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha devoM kI (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyA~) kitanI-kitanI [1040 u.] gautama ! (inakI) atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha saMkhyAta haiM (aura) puraskRta saMkhyAta . 1041.[1] egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa Neraiatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! aTTha / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [1041-1 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI nairayikapana (nAraka avasthA) meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? . [1041-1 u.] gautama ! ananta haiM / [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha haiM / [pra.] puraskRta (AgAmI kAla meM hone vAlI) dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (puraskRta dravyendriyA~) kisI (nAraka) kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiN| [2] egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa asurakumAratte kevatiyA davviMdiyA atItA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejA vA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] asaMkhejjA vA aNaMtA vA / evaM jAva thaNiyakumAratte / [1041-1 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI asurakumAra paryAya meM atIta (dravyendriyA~) kitanI haiM? [ prajJApanAsUtra [1041-1 u.] gautama ! ananta haiM ! [pra.] baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (ve) nahIM haiM / [pra.] puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiN| isI prakAra eka-eka nairayika kI (nAgakumAraparyAya se lekara) yAvat stanitakumAraparyAya meM (atIta, baddha evaM puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / ) [ 3 ] egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa puDhavikAiyatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA baddhellagA ? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko vA do vA tiNNi vA saMkheja vA asaMkhejjA vA anaMtA vA / evaM jAva vaNapphaikAiyatte / [1041-3 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI pRthvIkAyapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1041-3 u.] gautama ! (ve) ananta haiN| [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) nahIM haiM / [pra.] ( bhagavan ! inakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI eka, do, tIna yA saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [205 isI prakAra eka-eka nAraka kI apkAyaparyAya se lekara yAvat vanaspatikAyapana meM (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / ) [4] egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa beiMdiyatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! annNtaa| kevatiyA baddhellagA? . .. goyamA ! Natthi / kevatiyA ! purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi do vA cattAri vA cha vA saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA / evaM teiMdiyatte vi, NavaraM purekkhaDA cattAri vA aTTha vA bArasa vA saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA / evaM cauridiyatte vi navaraM purekkhaDA cha vA bArasa vA aTThArasa vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [1041-4 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI dvIndriyapana meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? [1041-4 u.] gautama ! ananta haiM / [pra.] (bhagavan ! vaisI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) nahIM haiM / [pra.] bhagavan ! puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotii| jisakI hotI haiM, usakI do, cAra, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra (eka-eka nairayika kI) trIndriyapana meM (atIta aura baddha dravyendriyoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / ) vizeSa yaha hai ki usakI puraskRta dravyendriyA~ cAra, ATha yA bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiN| isI prakAra (eka-eka nairayika kI) caturindriyapana meM (atIta aura baddha dravyendriyoM) ke viSaya meM jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki usakI puraskRta dravyendriyA~ chaha, bAraha, aThAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiN| [5] parcediyatirikkhajoNiyatte jahA asurakumAratte / ... [1041-1] (eka-eka nairayika kI) paMcendriyatiryaJcaparyAya meM (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] [prajJApanAsUtra ke viSaya meM asurakumAraparyAya meM jisa prakAra kahA gayA hai, usI prakAra kahanA cAhie / ) [6] maNUsatte vi evaM ceva |nnvrN kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aTTa vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / savvesiM savajANaM purekkhaDA maNUsatte kassai atthi kassai Natthi tti evaM Na vuccati / [1041-6] manuSyaparyAya meM bhI isI prakAra atItAdi dravyendriyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [pra.] vizeSa yaha hai ki puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / manuSyoM ko chor3a kara zeSa sabakI (teIsa daNDakoM ke jIvoM kI) puraskRta (bhAvI) dravyendriyA~ manuSyapana meM kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, aisA nahIM kahanA cAhie / [7] vANamaMtara-joisiya-sohammaga jAva gevejagadevatte atIyA aNaMtA ; baddhellagA Natthi ; purekkhaDA kassai atthi, kassai Natthi jassa'sthi aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vaa| . [1041-7] (eka-eka nairayika kI) vANavyantara, jyotiSka, saudharma se lekara graiveyaka deva taka ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM aura puraskRta indriyA~ kisI kI haiM, kisI kI nahIM hai| jisakI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiN| [8] egamegassaNaM bhaMte !Neraiyassa vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ?.. goyamA ! Natthi / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa'thi aTTha vA solasa vA / - [1041-8] bhagavan ! eka nairayika kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita-devatva ke rUpa meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? [1041-8] gautama ! (ve) nahIM haiM ? [pra.] bhagavan ! baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka ] haiN| [207 [u.] gautama ! (ve) nahIM haiM / [pra.] bhagavan ! puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI [9] savvaTThasiddhagadevatte atIyA Natthi; baddhellagA Natthi; purekkhaDA kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi aTTha | [1041-1] sarvArthasiddha-devapana meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM, baddha dravyendriyA~ bhI nahIM haiM, puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiN| jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / 1042. evaM jahA NeraiyadaMDao NIo tahA asurakumAreNa vi Neyavvo jAva paMceMdiyatirikkhajoMNiNaM / varaM jassa saTTANe jati baddhellagA tassa tai bhANiyavvA / [1042.] jaise (sU. 1041-1 se 9 meM) nairayika ( kI nairapikAdi trividharUpa meM pAI jAna vAlI atIta, baddha evaM puraskRta dravyendriyoM) ke viSaya meM daNDaka kahA, usI prakAra asurakumAra ke viSaya meM bhI paMcendriyatiyeJcayonika taka ke daNDaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki jisakI svasthAna meM jitanI baddha dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanI cAhie / 1043. [ 1 ] egamegassa NaM bhaMte ! maNUsassa Neraiyatte kevatiyA davveMdiyA atIyA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA baddhellagA ? goyamA ! Natthi | kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi, jassa Mtthi aTTha vA solasa vA caDavIsA vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA aNaMtA vA / [1043-1 pra.] bhagavan ! eka-eka manuSya kI nairayikapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1043-1 u.] gautama ! (ve) ananta haiM / [pra.] (bhagavan ! usakI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiM / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] [prajJApanAsUtra [pra.] (bhagavan ! usakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM / [u.] gautama! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / [2]evaMjAva pNceNdiytirikkhjonniytte|nnvrN egidiya-vigaliMdiesujassa jattiyA purekkhaDA tassa tattiyA bhANiyavvA / - [1043-2] isI prakAra yAvat paMcendriyatiryaJcaparyAya meM (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM ) kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki ekendriya aura vikalendriyoM meM se jisakI jitanI puraskRta dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanI cAhie / [3] egamegassa NaM bhaMte ! maNUsassa maNUsatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! atttth| kevatiyA purekkhaDA? kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| [1043-3 pra.] bhagavan ! manuSya kI manuSyaparyAya meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1043-3 u.] gautama ! ananta haiN| . [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha haiN| [pra.] puraskRta dravyendriyA~ kitanI hotI hai ? [u.] gautama (ve) kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM ? [4] vANamaMtara-jotisiya jAva gevejagadevatte jahA Neraiyatte / [1043-4] (eka-eka manuSya kI) vANavyantara, jyotiSka aura (saudharma se lekara) yAvat graiveyaka devatva ke rUpa meM (atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM) nairayikatva rUpa meM ukta (sU.1043-1 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [209 meM ullikhita) atItAdi dravyendriyoM ke samAna samajhanA cAhie / [5] egamegassa NaM bhaMte ! vijaya-vejayaMta-jayaMtA'parAjiyadevatte kevaiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi aTTha vA solasa vA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha vA solasa vA / [1043-5 pra.] bhagavan ! eka-eka manuSya kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? ___ [1043-5 u.].gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiN| [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| [pra.] puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / [6] egamegassa NaM bhaMte ! maNUsassa savvaTThasiddhagadevatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi aTTha / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha / [1043-6 pra.] bhagavan ! eka-eka manuSya kI sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1043-6 u.] gautama ! (ve) kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [prajJApanAsUtra ATha hotI haiM ? [pra.] (usakI) baddha dravyendriyA~ kitanI hotI haiM ? [u.] gautama ! nahIM hotI haiM / [pra.] (bhagavan ! usakI) puraskRta dravyedrivyA~ kitanI hotI haiM? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM kisI kI nahIM hotI haiN| jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / 1044. vANamaMtara-jotisie jahA Neraie (su. 1041) / [1044] vANavyantara aura jyotiSka deva kI tathArUpa meM atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA (sU. 1041 meM ullikhita) nairayika kI vaktavyatA ke samAna kahanA cAhie / 1045.[1] sohammagadeve vi jahA Neraie (su. 1041) / NavaraM sohammagadevassa vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyatte kevatiyA dakviMdiyA atItA ? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi aTTha / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'thi aTTha vA solasa vA / savvaTThasiddhagadevatte jahA Neraiyassa / [1045-1] saudharmakalpa deva kI (tathArUpa meM atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA) bhI (sU.1041 meM aMkita) nairayika kI (vaktavyatA ke samAna kahanA cAhie / ) [pra.] vizeSa yaha hai ki saudharmadeva kI vijaya, vaijayanta jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / [pra.] (usakI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| [pra.] (usakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, ATha yA solaha hotI haiN| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] - [211 (saudharmadeva kI) sarvArthasiddhadevatvarUpa meM (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA) (sU. 1041 ke anusAra) nairakayika (kI vaktavyatA) ke samAna (samajhanI cAhie / ) [2] evaM jAva gevejagadevassa savvaTThasiddhagadevatte tAva NeyavvaM / [1045-2] (IzAnadeva se lekara) graiveyakadeva taka kI yAvat sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI isI prakAra kahanI cAhie / 1046. [1] egamegassa NaM bhaMte ! vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyatte Neraiyatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? * goyamA ! Natthi / [1046-1 pra.] bhagavan ! eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI nairayika ke rUpa meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? [1046-1] gautama ! ananta haiM / [pra.] (usakI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| [pra.] (usakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| [2] evaM jAva paMceMdiyatirikkhajoNiyatte / [1046-2] ina cAroM kI pratyeka kI, asurakumAratva se lekara yAvat paMcendriyatiryaJcayonikatvarUpa meM (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI) isI prakAra (samajhanI cAhie / ) [3] maNUsatte atIyA aNaMtA, baddhellagA Natthi, purekkhaDA aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejA vA / [1046-3] (inhIM kI pratyeka kI) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [prajJApanAsUtra puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha yA cauvIsa hotI haiM, athavA saMkhyAta hotI haiM / [4] vANamaMtara-jotisiyatte jahA Neraiyatte (su. 1041) / [1046-4] (inhIM kI pratyeka kI) vANavyantara evaM jyotiSka devatva ke rUpa meM (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA sU. 1041 meM ullikhita) nairayikatvarUpa kI atItAdi kI vaktavyatA ke anusAra (kahanA cAhie / ) __ [5] sohammagadevatte atIyA aNaMtA / baddhellagA Natthi / purekkhaDA kassai asthi kassaI Natthi, jassa'tthi aTTha vA solasa vA cauvIsA vA saMkhejA vA / [146-5] (ina cAroM kI pratyeka kI) saudharmadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM hai aura puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa athavA saMkhyAta hotI haiM / [6] evaM jAva gevejagadevatte / / [1046-6] (inhIM cAroM kI pratyeka kI) (IzAnadevatva se lekara) yAvat graiveyakadevatva ke rUpa meM (atItAdi dravyendriyoM ko vaktavyatA) isI prakAra (samajhanI cAhie / ) [7] vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyatte atIyA kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi atttth| kevatiyA baddhellagA? goyamA ! atttth| kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi atttth|| [1046-7] (ina cAroM kI pratyeka kI) vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM usakI ATha hotI haiM / [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha haiM / [pra.] kitanI puraskRta dravyendriyA~ haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI haiM, jisakI hotI haiM , usake ATha hotI haiN| [8] egamegassa NaM bhaMte ! vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevassa savvaTThasiddhagadevatte kevatiyA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka ] [213 davviMdiyA atIyA ? goyamA ! Natthi / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! tthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi aTTha / [1046-8 pra.] bhagavan ! eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparajita deva kI sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? . [1046-8 u.] gautama ! (ve) nahIM haiN| [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) nahIM haiN| [pra.] puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, ve ATha hotI haiM / 1047.[1] egamegassa NaM bhaMte ! savvaTThasiddhagadevassa Neraiyatte kevatiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! Natthi / [1047-1 pra.] bhagavan ! eka -eka sarvArthasiddhadeva kI nArakapana meM kitanI dravyendriyA~ atIta haiM ? - [1047-1 u.] gautama ! ananta haiN| [pra.] (usakI) baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| [pra.] kitanI puraskRta dravyendriyA~ haiM ? Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! nahIM haiN| [2] evaM maNUsavajaM jAva gevejagadevatte / NavaraM maNUsatte atIyA aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! aTTha / [1047-2] isI prakAra (asurakumAratva se lekara) manuSyatva ko chor3akara yAvat graiveyakadevatvarUpa meM (eka-eka sarvArthasiddhadeva kI) (atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA samajhanI caahie|) vizeSa yaha hai ki (eka-eka sarvArthasiddhadeva kI) manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / [pra.] baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) nahIM haiM / [pra.] puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha haiM / [3] vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevatte atIyA kassai asthi kassai Natthi, jassa'sthi atttth|. kevatiyA baddhellagA? goyamA ! Natthi / kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! Natthi / [1047-3] (eka-eka sarvArthasiddhadeva kI) vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatvarUpa meM atIta (dravyendriyA~) kisI kI haiM aura kisI kI nahIM haiM / jisakI hotI haiM , ve ATha hotI haiN| [pra.] (usakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM hai| [pra.] kitanI puraskRta (dravyendriyA~) haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiN| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [215 [4] egamegassa NaM bhaMte ! savvaTThasiddhagadevassa savvaTThasiddhagadevatte kevatiyA dakviMdiyA atIyA? goyamA ! Natthi / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! atttth| kevatiyA purekkhaDA? goyamA ! Natthi / [1047-4 pra.] bhagavan ! eka-eka sarvArthasiddhadeva kI sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1047-4] gautama ! nahIM hai / [pra.] (usakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) ATha haiN| [pra.] usakI puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) nahIM hai / 1048.[1] NeraiyANaM bhaMte ! Neraiyatte kevaiyA davviMdiyA atIyA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? goyamA ! asNkhejaa| kevatiyA purekkhA ? goyamA ! aNaMtA / [1048-1 pra.] bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI nArakatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI hai ? [1048-1 u.] gautama ! (ve) ananta haiM / [pra.] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! (ve) asaMkhyAta haiN| [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] haiM ?) [u.] gautama ! (veM) ananta haiM / [ 2 ] NeraiyANaM bhaMte ! asurakumAratte kevatiyA davviMdiyA atItA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA baddhellagA ? goyamA ! Natthi | kevatiyA purekkhaDA ? goyamA ! anaMtA / [1048-2 pra.] bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI asurakumAratvarUpa meM (atIta dravyendriyA~ kitanI [1048-2] gautama ! (ve) ananta haiM / [pra.] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! nahIM haiM / [ prajJApanAsUtra [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] gautama ! ananta haiM / [ 3 ] evaM jAva gevejjagadevatte / [1048-3] (bahuta-se nArakoM kI) nAgakumAratva se lekara yAvat graiveyakadevatrUpa meM (atIta baddha puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI isI prakAra (pUrvavat) jAnanI cAhie / ) [ 4 ] NeraDyANaM bhaMte ! vijaya- vejayaMta- jayaMta aparAjiyadevatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? Natthi / kevatiyA badvellagA ? Natthi / kevatiyA purekkhaDA ? asaMkhejA / [1048-4 pra.] bhagavan ! ( bahuta-se ) nairayikoM kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [217 rUpa ke atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? * [1048-4 u.] gautama ! nahIM haiM / [pra.] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiM / [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) asaMkhyAta haiM / [5] evaM savvaTThasiddhagadevatte vi| [1048-5] (nairayikoM kI) sarvArthasiddhadevatva rUpa meM (atIta baddha puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA) bhI isI prakAra (jAnanI cAhie / ). 1049. evaM jAva paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM savvaTThasiddhagadevatte bhANiyavvaM / NavaraM vaNassaikAiyANaM vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevatte savvaTThasiddhagadevatte ya purekkhaDA aNaMtA; savvesiM maNUsa-savvaTThasiddhagavajANaM saTTANe baddhellagA asaMkhejA, paraTThANe baddhellagA Natthi; vaNassaikAiyANaM saTThANe baddhellagA aNaMtA / [1049] (asurakumAroM se lekara) yAvat (bahuta-se) paMcendriyatiryaJcayonikoM kI (nairayikatva se lekara) sarvArthasiddha devatvarUpa (taka) meM (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI) prarUpaNA isI prakAra (pUrvavat) karanI caahie| - vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM kI, vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva tathA sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM puraskRta dravyendriyA~ ananta haiN| manuSyoM aura sarvArthasiddhadevoM ko chor3akara sabakI svasthAna meM baddha (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM, parasthAna meM baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / vanaspatikAyikoM kI svasthAna meM baddha dravyendriyA~ ananta haiM / 1050. [1] maNussANaM Neraiyatte atItA aNaMtA, baddhellagA Natthi, purekkhaDA aNaMtA / [1050-1] manuSyoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ nahIM haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / [2] evaM jAva gevejagadevatte / NavaraM saTThANe atItA aNaMtA, baddhellagA siya saMkhejjA siya asaMkhejA, purekkhaDA aNaMtA / . [1050-2] manuSyoM kI (asurakumAratva se lekara) yAvat graiveyakadevatvarUpa meM (atIta, baddha, puraskRta Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [prajJApanAsUtra dravyendriyoM kI prarUpaNA) isI prakAra (pUrvavat) (samajhanI cAhie / ) vizeSa yaha hai ki (manuSyoM kI) svasthAna meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / [3] maNUsANaM bhaMte ! vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? sNkhejaa| kevatiyA baddhellagA? Natthi / kevatiyA purekkhaDA? siya saMkhejA siya asaMkhejjA / evaM savvaTThasiddhagadevatte vi / [1050-3 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita-devatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1050-3 u.] (gautama ! ve) saMkhyAta haiM / [pra.] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiN| [pra.] (unakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] (gautama ! ve) kadAcit saMkhyAta haiM, kadAcit asaMkhyAta haiM / isI prakAra sarvArthasiddha devatvarUpa meM bhI (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA samajha lenI caahie)| 1051. vANamaMtara-joisiyANaM jahA NeraDyANaM (su. 1048) / [1051] (bahuta-se) vANavyantara aura jyotiSka devoM kI atIta, baddha, puraskRta (dravyendriyoM) kI vaktavyatA (nairayikatva se lekara sarvArthasiddhadevatva rUpa taka meM sU. 1048 meM ukta) nairayikoM kI (vaktavyatA ke samAna jAnanA caahie)| 1052. sohammagadevANaM evaM ceva / NavaraM vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevatte atItA asaMkhejA, baddhellagA Natthi, purekkhaDA asaMkhejA / savvaTThasiddhagadevatte atItA Natthi, baddhellagA Natthi, purekkhaDA asNkhejaa| [1052.] saudharma devoM kI atItAdi kI vaktavyatA isI prakAra hai| vizeSa yaha hai ki vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM, baddha nahIM hai tathA puraskRta dravyendriyA~ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka ] [219 asaMkhyAta haiM / sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta nahIM haiM, baddha dravyendriyA~ bhI nahIM haiM, kintu puraskRta dravyendiyA~ asaMkhyAta haiN| 1053. evaM jAva gevejagadevANaM / [1053] (bahuta-se) (IzAnadevoM se lekara) yAvat graiveyaka devoM kI (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI) isI prakAra (samajhanI cAhie) / 1054. [4] vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevANaM bhaMte ! Neraiyatte kevatiyA davveMdiyA atItA? goyamA ! annNtaa| kevatiyA baddhellagA? Natthi / . kevatiyA purekkhaDA? Natthi / [1054-1 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI nairarikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1054-1 u.] gautama ! (ve) ananta haiM ? [pra..] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiN| [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM hai| [2] evaM jAva joisiyatte / NavaramesiM maNUsatte atIyA aNaMtA; kevatiyA baddhellagA ? Natthi; purekkhaDA asNkhejaa| [1054-2] isI prakAra yAvat jyotiSkadevatvarUpa meM bhI (atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki inakI manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiN| [pra.] (inakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM / [u.] (gautama !) nahIM haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI hai ? [u.] ( gautama ! ve) asaMkhyAta haiM ? [ 3 ] evaM jAva gevejjagadevatte / saTThANe atItA asaMkhejA / kevatiyA baddhellagA ? asaMkhejjA kevatiyA purekkhaDA ? asaMkhejjA / [1054-3] (vijayAdi cAroM kI) saudharmAdi devatva se lekara yAvat graiveyakadevatva ke rUpa meM atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA isI prakAra hai| inakI svasthAna meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] asaMkhyAta haiM / [pra.] (unakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] (gautama ! puraskRta dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / [ 4 ] savvaTTasiddhagadevatte atItA Natthi, baddhellagA Natthi, purekkhaDA asaMkhejjA / [1054-4] (ina cAroM devoM) kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM, baddha dravyendriyA~ bhI nahIM haiM, kintu puraskRta asaMkhyAta haiM / 1055. [ 1 ] savvaTTasiddhagadevANaM bhaMte ! Neraiyatte kevatiyA davveMdiyA atItA ? goyamA ! anaMtA / kevatiyA badvellagA ? Natthi / [ prajJApanAsUtra kevatiyA purekkhaDA ? Natthi / [1055-1 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha devoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1055 - 1 u.] gautama ! (ve) ananta haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [221 [pra.] (unakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiN| [pra.] (unakI) puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiN| [2] evaM maNUsavajaM jAva gevejagadevatte / / [1055-2] manuSya ko chor3a kara yAvat graiveyakadevatva taka ke rUpa meM bhI isI prakAra (inakI atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA kahanI cAhie / ) [3] maNUsatte atItA aNaMtA, baddhellagA Natthi, purekkhaDA sNkhejaa| [1055-3] (inakI) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, puraskRta saMkhyAta [4] vijaya-vejayaMta-jayaMtAparAjiyadevatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? sNkhejjaa| kevatiyA baddhellagA? natthi / kevatiyA purekkhaDA? Natthi / [1055-4 pra.] vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke rUpa meM inakI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM? [1055-4 u.] (ve) saMkhyAta haiM / [pra.] (inakI) baddha (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiM / [pra.] unakI puraskRta (dravyendriyA~) kitanI haiM ? [u.] (gautama !) nahIM haiN| [5] savvaTThasiddhagadevANaM bhaMte ! savvaTThasiddhagadevatte kevatiyA davviMdiyA atItA ? Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [prajJApanAsUtra Nasthi / kevatiyA baddhellagA? sNkhejaa| kevaiyA purekkhaDA? Natthi / 11 dAraM // [1055-5 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha devoM kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [1055-5 u.] gautama ! (ve) nahIM haiM / [pra.] baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] (gautama ! ve) saMkhyAta haiM / [pra.] (unakI) puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? [u.] (gautama ! ve) nahIM hai| // 11 dvAra // vivecana - cauvIsa daNDakoM kI atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI prarUpaNA - prastuta gyArahaveM dvAra ke antargata nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka samasta jIvoM kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM kI ekatva, bahutva Adi vibhinna pahaluoM se prarUpaNA kI gaI hai| atItAdi kA svarUpa- atIta kA artha - bhUtakAlIna dravyendriyA~, baddha kA artha hai- vartamAna meM prApta dravyendriyA~ evaM puraskRta yAnI AgAmIkAla meM prApta hone vAlI dravyendriyA~ / cAra pahaluoM se atItAdi dravyendriyoM kI prarUpaNA - (1) eka-eka nairayika se lekara eka-eka sarvArthasiddhadeva taka kI atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI prarUpaNA, (2) bahuta-se nairayikoM se lekara bahutase sarvArthasiddha devoM taka kI atItAdi dravyendriyoM kI prarUpaNA, (3) eka-eka nairayika se lekara sarvArthasiddha devoM taka kI nairayikatva se lekara sarvArthasiddhatva ke rUpa ke atItAdi dravyendriyoM kI prarUpaNA aura (4) bahutase nairayikoM se sarvArthasiddhatva devoM taka kI nairayikatva se sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM atItAdi dravyendriyoM kI prarUpaNA / eka nairayika kI puraskRta dravyendriyA~ - eka-eka jIvaviSayaka puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha, satraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta batAI gaI haiM, ve isa prakAra se haiM - jo nAraka agale hI bhava meM manuSyaparyAya prApta karake siddha ho jAegA, usakI manuSyabhavasambandhI ATha hI dravyendriyA~ hoNgii| jo nAraka naraka se nikala paMcendriyatiryacayoni meM utpanna hogA aura phira manuSyagati prApta karake siddhi prApta karegA, usakI tiryacabhavasambandhI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada: dvitIya uddezaka] [223 ATha aura manuSyabhavasambandhI ATha, yoM kula milakara solaha hoNgii| jo nAraka naraka se nikalakara paMcendriyatiryaca hogA, tadanantara ekendriyakAya meM utpanna hogA aura phira manuSyabhava pAkara siddha ho jAegA, usakI paMcendriyatiryacabhava kI ATha, ekendriyabhava kI eka aura manuSyabhava kI ATha, yoM saba milakara sattaraha dravyendriyA~ hoNgii| jo nAraka saMkhyAtaka ra ke paribhramaNa karegA. usakI saMkhyAta. jo asaMkhyAta kAla taka bhavabhramaNa karegA usakI asaMkhyAta aura jo anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karegA, usakI ananta puraskRta dravyendriyA~ hoNgii| manuSya kI AgAmI ( puraskRta) dravyendriyA~ - kisI manuSya kI hotI haiM aura kisI kI nahIM bhI hotI haiN| jo manuSya usI bhava se siddha ho jAte haiM, unakI nahIM hotI haiM, zeSa manuSya kI hotI haiM to ve ATha, nau, saMkhyAta athavA ananta hotI haiN| vaha yadi anantarabhava meM punaH manuSya hokara siddha ho jAtA hai to usakI ATha dravyendriyA~ hotI haiN| jo manuSya pRthvIkAyAdi meM eka bhava ke pazcAt manuSya hokara siddhigAmI hotA hai, usakI 9 indriyA~ hotI haiN| zeSa bhAvanA pUrvavat samajhanI caahie| asurakumAroM kI puraskRta dravyendriyA~ - asurakumAra ke bhava se nikalane ke pazcAt manuSyatva ko prApta kara jo siddha hotA hai, usakI puraskata dravyendriyA~ 8 hotI haiN| IzAnaparyanta eka-eka asurakumArAdi pRthvIkAya, apkAya evaM vanaspatikAya meM utpanna hotA hai, vaha anantara bhava meM pRthvIkAyAdi kisI ekendriya meM jAkara tadanantara manuSyabhava prApta karake siddha ho jAtA hai, usake nau puraskRta indriyA~ hotI haiM / saMkhyAtAdi kI bhAvanA pUrvavat samajhanI caahie| pRthvI-ap-vanaspatikAya kI puraskRta dravyendriyA~ - pRthvIkAyAdi mara kara anantara manuSyoM meM utpanna hokara siddha hote haiM, unameM jo anantarabhava meM manuSyatva ko prApta karake siddha ho jAtA hai, usakI manuSyabhava sambandhI ATha indriyA~ hogI / jo pRthvIkAyAdi anantara eka pRthvIkAyAdi bhava pAkara tadanantara manuSya hokara siddha ho jAte haiM, unakI 9 indriyA~ hoNgii| tejaskAyika-vAyukAyika evaM vikalendriya kI puraskRta dravyendriyA~ - tejaskAyika aura vAyukAyika marakara tadanantara manuSyabhava nahIM prApta karate / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva anantara AgAmI bhava meM manuSyatva to prApta kara sakate haiM, kintu siddhi prApta nahIM kara sakate, ataeva unakI jaghanya nau-nau indriyA~ kahanI caahie| zeSa prarUpaNA pUrvoktAnusAra samajhanI caahie| sanatkumArAdi kI puraskRta indriyA~ - sanatkumArAdi deva cyava karake pRthvIkAyAdi meM utpanna nahIM hote, kintu paMcendriyoM meM utpanna hote haiM / ataeva unakA kathana nairayikoM kI taraha samajhanA caahie| vijayAdi cAra kI puraskRta indriyA~ - jo anantarabhava meM hI manuSyabhava prApta karake siddha hogA, usakI 8 indriyA~ hotI haiN| jo eka vAra manuSya hokara punaH manuSyabhava pAkara siddha hogA, usake 16 indriyA~ hotI hai| jo bIca meM eka devatva kA anubhava karake manuSya hokara siddhigAmI ho to usake 24 indriyA~ hotI haiN| manuSyabhava meM ATha, devabhava meM 8 aura punaH manuSyabhava meM ATha, yoM kula 24 indriyA~ hoNgii| vijayAdi cAra vimAnagata deva Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [ prajJApanAsUtra prabhUta asaMkhyAtakAla yA anantakAla taka saMsAra meM nahIM rhte| isa kAraNa unakI AgAmI dravyendriyA~ saMkhyAta hI kahI haiM, asaMkhyAta yA ananta nhiiN| sarvArthasiddhadeva kI puraskRta indriyA~- sarvArthasiddhavimAna ke deva niyamataH agale bhava meM siddha hote haiM, isa kAraNa unakI AgAmI dravyendriyA~ 8 hI kahI haiM / aneka manuSyoM kI baddha dravyendriyA~ - kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hotI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki kisI samaya sammUchima manuSya sarvathA nahIM hote, taba manuSyoM kI baddha dravyendriyA~ saMkhyAta hotI haiM, kyoMki garbhaja manuSya saMkhyAta hI hote haiM, kintu jaba sammUchima manuSya bhI hote haiM, taba baddha dravyendriyA~ asaMkhyAta hotI haiN| nAraka kI nArakabhava avasthA meM bhAvI dravyendriyA~ - kisI nAraka kI bhaviSyatkAlika dravyendriyA~ hotI haiM kisI kI nahIM hotI haiN| jo nAraka naraka se nikalakara phira kabhI nAraka paryAya meM utpanna nahIM hogA, usakI bhAvI dravyendriyA~ nahIM hotI haiM / jo nAraka kabhI punaH nAraka meM utpanna hogA, usakI hotI haiN| agara vaha eka hI vAra utpanna hone vAlA ho to usakI ATha, do vAra nArakoM meM utpanna hone vAlA ho to solaha, tIna vAra utpanna hone vAlA ho to cauvIsa, saMkhyAta vAra utpanna hone vAlA ho to saMkhyAta aura asaMkhyAta yA ananta vAra utpanna hone vAlA ho to bhAvI dravyendriyA~ bhI kramazaH asaMkhyAta yA ananta hotI haiN| ___ eka nAraka kI pRthvIkAyapane meM atIta baddha indriyA~ - eka nAraka kI atIta dravyendriyA~ ananta hotI haiM / baddha dravyendriyA~ bilakula nahIM hotI haiM, kyoMki narakabhava meM vartamAna nAraka kA pRthvIkAyika ke rUpa meM vartamAna honA saMbhava nahIM hai, isa kAraNa baddha dravyendriyA~ nahIM hotI haiN| ___vijayAdi pAMca anuttaraupapAtikadevoM kI atItAdi dravyendriyA~ - jo jIva eka vAra vijayAdi vimAnoM meM utpanna ho jAtA haiM, usakA phira se nArakoM, tiryaJcapaMcendriyoM, vANavyantaroM aura jyotiSkoM meM janma nahIM hotaa| ata: unameM nArakAdi saMbaMdhI dravyendriyA~ sambhava nahIM haiN| sarvArthasiddha devoM ke rUpa meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM hotI haiN| nArakajIva atItakAla meM kabhI sarvArthasiddha jIva huA nahIM hai| ataH sarvArthasiddhadevatva rUpa meM usakI dravyendriyA~ asambhava haiM / sarvArthasiddha vimAna meM eka vAra utpanna hone ke pazcAt manuSyabhava pAkara jIva siddhi prApta kara letA hai| vanaspatikAyikoM kI vijayAdi ke rUpa meM bhAvI dravyendriyA~ - ananta haiM, kyoMki vanaspatikAyika jIva ananta hote haiM / baddha dravyendriyA~ - manuSya aura sarvArthasiddha devoM ko chor3akara sabhI kI svasthAna meM baddha dravyendriyA~ asaMkhyAta jAnanI caahie| parasthAna meM baddha dravyendriyA~ hotI nahIM haiN| kyoMki jo jIva jisa bhava meM vartamAna hai, vaha usake atirikta parabhava meM vartamAna nahIM ho sakatA / vanaspatikAyikoM kI baddha dravyendriyA~ asaMkhyAta hotI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [225 haiM: kyoMki vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra asaMkhyAta hI hote haiN|' bArahavA~ bhAvendriyadvAra 1056. kati NaM bhaMte ! bhAviMdiyA paNNattA? goyamA ! paMca bhAviMdiyA paNNattA / taM jahA- soiMdie jAva phaasidie| [1056 pra.] bhagavan ! bhAvendriyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [1046 u.] gautama ! bhAvendriyA~ pAMca kahI haiM, ve isa prakAra - zrotrendriya se (lekara) sparzendriya tk| 1057. NeiyANaM bhaMte ! kati bhAviMdiyA paNNattA ? goyamA ! paMca bhAviMdiyA paNNattA / taM jahA- soiMdie jAva phaaseNdie| evaM jassa jati iMdiyA tassa tattiyA bhANiyavvA jAva temaanniyaannN| [1057 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI kitanI bhAvendriyA~ kahI gaI haiM ? * [1057 u.] gautama ! bhAvendriyA~ pAMca kahI haiM, ve isa prakAra- zrotrendriya se sparzendriya tk| isI prakAra jisakI jitanI indriyA~ hoM, utanI vaimAnikoM taka bhAvendriyA~ kaha lenI caahie| 1058. egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa kevatiyA bhAviMdiyA atItA ? goyamA ! annNtaa| kevatiyA baddhellagA? paMca / kevatiyA purekkhaDA? paMca vA dasa vA ekkArasa vA saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA / . [1058 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika ke kitanI atIta bhAvendriyA~ haiM ? [1058 u.] gautama ! ve ananta haiM / [pra.] (unakI) kitanI (bhAvendriyA~) baddha haiM ? [u.] (gautama !) (ve) pAMca haiM / [pra.] (unakI) puraskRta bhAvendriyA~ kitanI kahI haiM ? [u.] (gautama !) ve pAMca haiM, dasa haiM, gyAraha haiM, saMkhyAta haiM yA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiN| 1059. evaM asurakumArassa vi| NavaraM purekkhaDA paMca vA cha vA saMkhejjA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| evaM jAva thaNiyakumArassa / 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 315-316 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] [prajJApanAsUtra [1059] isI prakAra asurakumAroM kI (bhAvendriyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki puraskRta bhAvendriyA~ pAMca, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / ___isI prakAra stanitakumAra taka kI (bhAvendriyoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / ) 1060. evaM puDhavikAiya-AukAiya-vaNassaikAiyassa vi, beiMdiya-teiMdiya-cauridiyassa vi| teukkAiya-vAukkAiyassa vi evaM ceva, NavaraM purekkhaDA cha vA satta vA saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| [1060] isI prakAra (eka-eka) pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya kI tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya kI, tejaskAyika evaM vAyukAyika kI (atItAdi bhAvendriyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki (inakI) puraskRta bhAvendriyA~ chaha, sAta, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / 1061. paMceMdiyatirikkhajoNiyassa jAva IsANassa jahA asurakumArassa (su. 1059)|nnvrN maNUsassa purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi ti bhANiyavvaM / [1061] paMcendriyatiryaJcayonika se lekara yAvat IzAnadeva kI atItAdi bhAvendriyoM ke viSaya meM (sU. 1059 meM ukta) asurakumAroM kI bhAvendriyoM kI prarUpaNA kI taraha kahanA caahie| vizeSa yaha ki manuSya kI puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM; isa prakAra (saba pUrvavat) kahanA cAhie / 1062. saNaMkumAra jAva gevejagassa jahA Neraiyassa (su. 1057-58) / [1062] sanatkumAra se lekara graiveyakadeva taka kI (atItAdi bhAvendriyoM kA kathana) (sU. 10571058 meM ukta) nairayikoM kI vaktavyatA ke samAna karanA cAhie / 1063. vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyadevassa atItA aNaMtA, baddhellagA paMca, purekkhaDA paMca vA dasa vA paNNarasa vA saMkhejA vaa| savvaTThasiddhagadevassa atItA aNaMtA, baddhellagA pNc| kevatiyA purekkhaDA? pNc| [1063] vijaya, vaijayanta, jayanta evaM aparAjita deva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha pAMca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ pAMca, dasa, pandraha yA saMkhyAta haiM / sarvArthasiddhadeva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha pAMca haiN| . [pra.] puraskRta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? [u.] ve pAMca haiN| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [227 1064. NeraiyANaM bhaMte ! kevatiyA bhAviMdiyA atItA ? goyamA ! aNaMtA / kevatiyA baddhellagA? asNkhejaa| kevatiyA purekkhaDA ? aNaMtA / evaM jahA davvidiesu pohatteNaM daMDao tahA bhAviMdiesu vi pohatteNaM daMDao bhANiyavvo, NavaraM vaNassaikAiyANaM baddhellagA vi aNaMtA / [1064 pra.] bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI atIta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? [1064 u.] gautama ! ve ananta haiM / [pra.] (bhagavan ! unakI) baddha bhAvendriyA~ kitanI haiM ? [u.] (ve) asaMkhyAta haiN| [pra.] bhagavan ! puraskRta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? . [u.] gautama ! ve ananta haiM / isI prakAra jaise- dravyendriyoM meM pRthaktva (bahuvacana se) daNDaka kahA hai, isI prakAra bhAvendriyoM meM bhI pRthaktva (bahuvacana se) daNDaka kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM kI baddha bhAvendriyA~ ananta haiN| 1065. egamegassa NaM bhaMte ! Neraiyassa Neraiyatte kevaiyA bhAviMdiyA atItA? goyamA ! aNaMtA, baddhellagA paMca, purekkhaDA kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi paMca vA dasa vA paNNarasa vA saMkhejjA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA / evaM asurakumAratte jAva thaNiyakumAratte, NavaraM baddhellagA Nasthi / [1065 pra.] bhagavan ! eka-eka nairayika kI nairayikatva ke rUpa meM kitanI atIta bhAvendriyA~ haiM ? [1065 u.] gautama ! ve ananta haiM / isakI baddha bhAvendriyA~ pA~ca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiN| jisakI hotI haiM, usakI pAMca, dasa, pandraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiN| ___isI prakAra (eka-eka nairayika kI) asurakumAratva se lekara yAvat stanitakumAratva ke rUpa meM (atItAdi bhAvendriyoM kA kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki isakI baddha bhAvendriyA~ nahIM haiN| 1066.[1] puDhavikkAiyatte jAva beiMdiyatte jahA davviMdiyA / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [1066-1] (eka-eka nairayika kI) pRthvIkAyatva se lekara yAvat dvIndriyatva ke rUpa meM (atItAdi bhAvendriyoM kA kathana ) dravyendriyoM kI taraha ( kahanA caahie|) 228] [ 2 ] teiMdiyatte taheva, NavaraM purekkhaDA tiNNi vA cha vA Nava vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA anaMtA vA / [1066-2] trIndriyatva ke rUpa meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha ki (inakI) puraskRta bhAvendriyA~ tIna, chaha, nau, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / [ 3 ] evaM cauriMdiyatte vi NavaraM purekkhaDA cattAri vA aTTha vA bArasa vA saMkhejjA vA asaMkhejjA vA anaMtA vA / [1066-3] isI prakAra caturindriyatva rUpa ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSa yaha ki (inakI) puraskRta bhAvendriyA~ cAra, ATha, bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiM / 1067. evaM ete ceva gamA cattAri NeyavvA je ceva davviMdie / navaraM taiyagame jANiyavvA jassa jai iMdiyA te purekkhaDesu muNeyavvA / cautthagame jaheva davveMdiyA jAva savvaTThasiddhagadevANaM savvaTTasiddhagadevatte kevatiyA bhAviMdiyA atItA ? Natthi, baddhellagA saMkhejjA, purekkhaDA Natthi // 12 // // bIo uddesa samatto // // paNNavaNAe bhagavatIe panarasamaM iMdiyapayaM samattaM // [1067] isa prakAra ye (dravyendriyoM ke viSaya meM kathita) hI cAra gama yahA~ samajhane cAhie / vizeSatRtIya gama (manuSya sambandhI abhilApa) meM jisakI jitanI bhAvendriyA~ hoM, (ve) utanI puraskRta bhAvendriyoM meM samajhanI caahie| caturtha gama (devasambandhI abhilApa) meM jisa prakAra sarvArthasiddha kI sarvArthasiddhatva ke rUpa meM kitanI bhAvendriyA~ atIta haiM ?' nahIM haiM / ' baddha bhAvendriyA~ saMkhyAta haiM, puraskRta bhAvendriyA~ nahIM haiM, yahA~ taka kahanA cAhie / // 12 // vivecana - bArahavA~ bhAvendiyadvAra - prastuta bAraha sUtroM (sU. 1056 se 1067 taka) meM nairayika se lekara sarvArthasiddha taka kI ekatva - bahutva kI apekSA se tathA nairarikatva se sarvArthasiddhatva taka ke rUpa meM atIta, baddha evaM puraskRta indriyoM kA prarUpaNa kiyA hai / nAraka kI nArakatvarUpa meM puraskRta ( bhAvI) bhAvendriyA~ - kisI kI hotI haiM, kisI kI nhiiN| jo nAraka naraka se nikalakara anya gati me utpanna hokara puna: naraka meM utpanna hone vAlA hai, usakI narakapana meM bhAvI bhAvendiyA~ hotI haiM, kintu jisa jIva kA vartamAna nArakIbhava antima haiM arthAt- jo naraka se nikala kara phira kabhI naraka meM utpanna nahIM hogA, usakI nArakatvarUpa meM bhAvI bhAvendriyA~ nahIM hotI haiN| jisakI nArakarUpa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka] [229 meM bhAvI bhAvendriyA~ hotI haiM, usakI pAMca, dasa, pandraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhI hotI haiN| jo bhaviSya meM eka vAra phira naraka meM utpanna hogA, usakI pAMca; jo do vAra utpanna hogA, usakI dasa; tIna vAra utpanna hogA usakI pandraha; saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta vAra utpanna hone vAle kI saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhAvI (puraskRta) bhAvendriyA~ hotI haiN| isI prakAra sarvatra samajha lenA caahie| bhAvendriya viSayaka cAra gama - jisa prakAra dravyendriyoM ke viSaya meM nairayika, tiryagyonika, manuSya aura deva sambandhI ye cAra gama kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI cAra gama samajha lene caahie| // pandrahavA~ indriyapada : dvitIya uddezaka samApta // // pandrahavA~ indriyapada samApta // 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 317 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * solasamaM paogapayaM solahavA~ prayogapada prAthamika prajJApanAsUtra kA yaha solahavA~ prayogapada hai| mana-vacana-kAya ke AdhAra se hone vAlA AtmA kA vyApAra prayoga kahalAtA hai| isa dRSTi se yaha pada mahattvapUrNa haiN| agara AtmA na ho to ina tInoM kI viziSTa kriyA nahIM ho sakatI / jainaparibhASAnusAra ye tInoM pudgalamaya haiN| pudgaloM kA sAmAnya vyApAra (gati) to AtmA ke binA bhI ho sakatA hai, kintu jaba pudgala mana-vacana-kAyarUpa meM pariNata ho jAte haiM, taba AtmA ke sahakAra se unakA viziSTa vyApAra hotA hai| pudgala kA mana Adi rUpa meM pariNamana bhI AtmA ke karma ke adhIna hai, isa kAraNa unake vyApara ko AtmavyApAra kahA jA sakatA hai| isI AtmavyApAra rUpa prayoga ke viSaya meM sabhI pahaluoM se yahA~ vicAra kiyA gayA hai| prastuta pada meM do mukhya viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai- (1) prayoga, usake prakAra aura cauvIsa . "daNDakoM meM prayogoM kI prarUpaNA tathA (2) gatiprapAta ke pAMca bheda aura unake prabheda aura svarUpa / satyAdi cAra mana:prayoga, cAra vacanaprayoga aura sAta audArika, audArikamizra Adi zarIra-kAyaprayoga, yoM prayoga ke 15 prakAra haiM / taMdanantara samuccaya jIvoM aura cauvIsa daNDakoM meM se kisa meM kitane prayoga pAe jAte haiM ? yaha prarUpaNA kI gaI haiN| tatpazcAt cauvIsadaNDakavartI jIvoM meM se kisameM kitane bahutva-viziSTa prayoga sadaiva pAe jAte haiM tathA ekatva-bahutva kI apekSA ekasaMyogI, dvikasaMyogI, trikasaMyogI aura catuHsaMyogI kitane vikalpa pAe jAte haiM; unakI prarUpaNA kI gaI haiM / pandraha prakAra ke prayogoM kI carcA samApta hone ke bAda gatiprapAta (gatipravAda) kA nirUpaNa hai| sU. 1086 se 1123 taka meM gati kI carcA kI gaI haiM, jo prayoga se hI sambandhita hai| gatiprapAta nAmakaM prakaraNa meM jina-jina ke sAtha gati kA sambandha hai, una saba vyavahAroM kA saMgraha karake gati ke pAMca prakAra batAe hai- prayogagati, tatagati, bandhanachedanagati, upapAtagati aura vihaayogti| * 00 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [231 + isameM se prathama prayogagati to vahI hai, jisake 15 prakAroM kI carcA pahale kI gaI haiN| tatagati maMjila para pahu~cane se pahale kI sArI vistIrNa gati ko kahA gayA hai, phira jIva aura zarIra kA bandhana chUTane se hone vAlI bandhanachedanagati, phira nArakAdi cAra bhavopapAtagati, kSetropapAtagati aura nobhavopapAta (pudgaloM aura siddhoM kI) gati kA varNana hai| anta meM 27 prakAra kI AkAza-avakAza se sambandhita vihAyogati kA varNana hai| ina bhedoM ke varNana para se gati kI nAnA prakAra kI vizeSatAeM spaSTa pratIta hotI haiN|' 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga. 2 prastAvanA pR. 101 se 103 (kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha), bhA. 1, pR. 261 se 273 taka (ga) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 319 se 330 taka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solasamaMpaogapayaM solahavA~ prayogapada prayoga aura usake prakAra 1068. kaivihe NaM bhaMte ! paoge paNNatte ? goyamA ! paNNarasavihe paNNatte / taM jahA- saccamaNappaoge 1 mosamaNappaoge 2 saccAmosamaNappaoge 3 asaccAmosamaNappaoge 4 evaM vaippaoge vi cauhA 8 orAliyasarIrakAyappaoge 9 orAliyamIsasarIrakAyappaoge 10 veuvviyasarIrakAyappaoge 11 veuvviyamIsasarIrakAyappaoge 12 AhAragasarIrakAyappaoge 13 AhAragamIsasarIrakAyappaoge 14 kammAsarIrakAyappaoge 15 / [1068 pra.] bhagavan ! prayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ?, [1068 u.] gautama ! (prayoga) pandraha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAre- (1) satyamanaHprayoga, (2) asatya (mRSA) manaHprayoga, (3) satya-mRSA (mizra) manaH prayoga, (4) asatyA-mRSA manaHprayoga, isI prakAra vacanaprayoga, bhI cAra prakAra kA hai- [(5) satyabhASAprayoga, (6) mRSAbhASAprayoga (7) satyAmRSAbhASAprayoga aura (8) asatyAmRSAbhASAprayoga], (9) audArikazarIrakAya-prayoga, (10) audArikamizrazarIrakAya-prayoga, (11) vaikriyazarIrakAya-prayoga, (12) vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga, (13) AhArakazarIrakAya-prayoga, (14) * AhArakamizrazarIrakAyaprayoga aura (15) karma-(kArmaNa) shriirkaay-pryog| vivecana - prayoga aura usake prakAra- prastuta sUtra meM pandraha prakAra ke prayogoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| prayoga kI paribhASA- 'pra' upasargapUrvaka yuj dhAtu se 'prayoga' zabda niSpanna huA hai| jisake kAraNa prakarSarUpa se AtmA kriyAoM se yukta- vyApRta yA sambandhita ho, athavA sAmparAyika aura IryApatha karma (Azrava) se saMyukta - sambaddha ho, vaha prayoga kahalAtA hai, athavA prayoga kA artha hai- parispanda kriyAarthAt- AtmA kA vyApAra / __pandraha prakAra ke prayogoM ke artha - (1) satyamanaHprayoga- santa kA artha- muni athavA sat pdaarth| ye donoM mukti-prApti ke kAraNa haiM / ina donoM ke viSaya meM yathAvasthita vastusvarUpa kA cintana karane meM jo sAdhu (zreSTha) ho, vaha 'satya' mana hai| athavA jIva sat (svarUpa se sat) aura asat (pararUpa se asat) rUpa hai, dehamAtravyApI hai, ityAdi rUpa se yathAvasthita vastucintana-parAyaNa mana satyamana hai| satyamana kA prayoga arthAt Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [233 vyApAra satyamanaHprayoga hai| (2) asatyamanaHprayoga- satya se viparIta asatya hai / yathA jIva nahIM hai, athavA jIva ekAnta sat-rUpa hai, ityAdi kuvikalpa karane meM tatpara mana asatyamana hai, usakA prayoga-vyApAra asatyamanaHprayoga hai| (3) satyamRSAmanaHprayoga- jo satya aura asatya, ubhayarUpa cintana-tatpara ho, vaha satyamRSAmana hai| jaise - kisI vana meM bar3a, pIpala, khaira, palAza, azoka Adi aneka jAti ke vRkSa haiM, kintu azoka vRkSoM kI bahulatA hone se yaha socanA ki yaha azokavana hai| katipaya azoka vRkSoM kA sadbhAva hone se yaha socanA satya hai, kintu unake atirikta usa vana meM anya bar3a, pIpala Adi kA bhI sadbhAva hone se aisA socanA asatya hai| kintu vyavahAranaya kI apekSA se aisA socanA satyAsatya kahalAtA hai, paramArtha (nizcayanaya) kI dRSTi se to aisA socanA asatya hai; kyoMki vastu jaisI hai, vaisI nahIM socI gaI hai|(4) asatyAmRSAmana:prayoga- jo satya bhI na ho aura asatya bhI na ho, aisA manovyApAra asatyAmRSAmana:prayoga hai| vipratipatti (zaMkA yA vivAda) hone para vastutattva ko siddhi kI icchA se sarvajJa ke matAnusAra vikalpa karatA hai| yathAjIva hai, vaha sat-asat rUpa hai| yaha cintana satya-paribhASita hone se ArAdhaka hai aura satyamanaHprayoga hai| jo vipratipatti hone para vastutattva kI pratiSThA (sthApanA) karane kI icchA hone para bhI sarvajJamata ke virUddha vikalpa karatA hai| jaise- jIva nahIM hai athavA jIva ekAnta nitya hai, ityaadi| yaha cintana virAdhaka hone se asatya hai| kintu vastu kI siddhi kI icchA ke binA bhI svarUpamAtra kA paryAlocanaparaka cintana karanA asatyAmRSAmanaHprayoga hai| jaise-kisI ne cintana kiyA - devadatta se ghar3A lAnA hai, yA amuka vyakti se gAya mAMganA hai, ityaadi| yaha cintana svarUpamAtra paryAlocanaparaka hone se na to yathArUpa satya hai, na hI mithyA hai; isalie vyavahAranaya kI dRSTi se ise asatyAmRSA kahA jAtA hai| agara kisI ko Thagane yA dhokhA dene kI buddhi se aisA cintana kiyA jAtA hai to vaha asatya ke antargata hai, anyathA saralabhAva se vastusvarUpaparyAlocana karanA satya meM samAviSTa hai| aise asatyAmRSAmana kA prayoga asatyAmRSAmana:prayoga hai| (5-8) mana ke cAra prakAra ke ina prayogoM kI taraha vacanaprayoga bhI cAra prakAra ke haiM, antara yahI hai ki vahA~ mana kA prayoga hai, yahA~ vANI kA prayoga hai| ve cAra isa prakAra haiM - (5) satyavAkprayoga, (6) asatyavAkprayoga, (7) satyAmRSAvAkprayoga aura (8) astyaamRssaavaakpryog| (9) audArikazarIrakAya-prayoga - audArika Adi kA lakSaNa pahale batA cuke haiN| jo zarIra udAra-sthUla ho, use audArikazarIra kahate haiN| kAya kahate haiM- pudgaloM ke samUha ko athavA asthi Adi ke upacaya ko| ina donoM lakSaNoM se yukta kAya audArikazarIra rUpa hone se audArikazarIrakAya kahalAtA hai| usakA prayoga audArikazarIrakAya-prayoga hai| yaha tiryaMcoM aura paryAptaka manuSyoM ke hotA hai| (10) audArikamizrazarIrakAya-prayoga- jo kAya audArika ho aura kArmaNazarIra ke sAtha mizra ho, vaha audArikamizrazarIra kahalAtA hai, aise zarIrakAya ke prayoga ko audArikamizrazarIrakAya-prayoga kahate haiN| audArikazarIra ke sAtha kArmaNazarIra hone para bhI isakA nAma 'kArmaNamizrazarIra' na rakhakara 'audArikamizra' rakhA hai, usake tIna kAraNa haiM - (1) utpatti kI apekSA se audArika kI pradhAnatA hone se, (2) kAdAcitka hone se tathA (3) sandeharahita abhISTa padArtha kA bodha karAne kA hetu hone se| ataeva audArikazarIradhArI manuSya, paMcendriyatiryaJca yA paryApta bAdara vAyukAyikajIva vaikriyalabdhi se sampanna hokara vaikriyA karatA hai, taba audArikazarIra kI hI prArambhikatA aura pradhAnatA hone ke kAraNa vaikriyamizra na kahalAkAra vaha audArikamizra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [ prajJApanAsUtra kahalAtA hai / isI prakAra audArikazarIradhArI AhArakalabdhisampanna caturdazapUrvadhara muni dvArA AhArakazarIra banAne para audArika aura AhAraka zarIra kI mizratA hone para bhI pradhAnatA ke kAraNa 'audArikamizra' hI kahA jAtA hai / (11) vaikriyazarIrakAya-prayoga- vaikriyazarIra rUpa kAya se hone vAlA prayoga 'vaikriyazarIrakAyaprayoga' kahalAtA hai / yaha vaikriyazarIraparyApti se paryApta jIva ko hotA hai / (12) vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga- devoM aura nArakoM ko aparyApta avasthA meM kArmaNazarIra ke sAtha mizrita vaikriyazarIra kA prayoga / jaba koI paMcendriyatiryaJca, manuSya yA vAyukAyika jIva vaikriyazarIrI hokara apanA kArya sampanna karake kRtakRtya ho cukane ke pazcAt vaikriyazarIra ko tyAgane aura audArikazarIra meM praveza karane kA icchuka hotA hai, taba vahA~ vaikriyazarIra ke sAmarthya se audArikazarIrakAyaprayoga ko grahaNa karane se pravRtta hone tathA vaikriyazarIra ko pradhAnatA hone ke kAraNa vaha 'audArikamizra' nahIM, kintu vaikriyamizrazarIrakAya prayoga kahalAtA hai / ( 13 ) AhArakazarIrakAya prayoga - AhArakazarIraparyApti se payopta AhArakalabdhiArI caturdazapUrvadhara muni ke AhArakazarIra dvArA hone vAlA prayoga / (14) AhArakamizrazarIra-kAya prayoga AhArakazarIrI muni jaba apanA kArya pUrNa karake punaH audArikazarIra ko grahaNa karatA hai, taba AhArakazarIra ke bala se audArikazarIra meM praveza karane tathA AhArakazarIra kI pradhAnatA hone ke kAraNa audArikami zrazarIra ne kahalAkara AhArakamizrazarIra hI kahalAtA hai| isa prakAra kA prayoga AhArakamizrazarIrakAya prayoga hai / (15) kArmaNazarIrakAya-prayoga - vigrahagati meM tathA kevalIsamudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM hone vAlA prayoga kArmaNazarIrakAya-prayoga kahalAtA hai / taijasa aura kArmaNa donoM sahacara haiM, ata: eka sAtha donoM kA grahaNa kiyA gayA hai| samuccaya jIvoM aura daNDakoM meM prayoga kI prarUpaNA 1069. jIvANaM bhaMte ! kativihe paoge paNNatte ? goyamA ! paNNarasavihe paoge paNNatte / taM jahA - saccamaNappaoge jAva kammAsarIrakAyappaAge / [1069 pra.] bhagavan ! jIvoM ke kitane prakAra ke prayoga kahe haiM ? [1069 u.] gautama ! jIvoM ke pandraha prakAra ke prayoga kahe gaye haiM, ve isa prakAra - satyamana: prayoga se ( lekara) kArmaNazarIrakAya- prayoga taka / 1070. raiyANaM bhaMte ! kativihe paoge paNNatte ? goyamA ! ekkArasavihe paoge paNNatte / taM jahA - saccamaNappaoge 1 jAva asaccAmosavaippaoge 8 veDavviyasarIrakAyappaoge 9 veDavviyamIsasarIrakAyappaoge 10 kammAsarIrakAyappaoge 11 / [1070 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitane prakAra ke prayoga kahe haiM ? [1070 u.] gautama ! (unake) gyAraha prakAra ke prayoga kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1-8) 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 319 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [235 satyamana:prayoga se lekara asatyAmRSAvacana-prayoga, 9-vaikriyazarIrakAya-prayoga, 10-vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga aura 11-kArmaNazarIrakAyaprayoga / 1071. evaM asurakumArANa vi jAva thaNiyakumArANaM / [1071.] isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka ke (prayogoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / ) 1072. puDhavikkAiyANaM pucchaa| goyamA ! tivihe paoge paNNatte / taM jahA- orAliyasarIrakAyappaoge 1 orAliyamIsasarIrakAyappaoge 2 kammAsarIrakAyappaoge 3 / evaM jAva vaNapphaikAiyANaM / NavaraM vAukAiyANaM paMcavihe paoge paNNatte, taM jahA-orAliyasarIrakAyappaoge 1 orAliyamIsasarIrakAyappaoge 2 veuvvie duvihe 4 kammAsarIrakAyappaoge ya 5 / [1072 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane prayoga kahe gae haiM ? [1072 u.] gautama ! unake tIna prakAra ke prayoga kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM- 1. audArikazarIrakAyaprayoga, 2. audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura 3. kaarmnnshriirkaay-pryog| isI prakAra (apkAyikoM se lekara) vanaspatikAyikoM taka samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vAyukAyikoM ke pAMca prakAra ke prayoga kahe haiM, ve isa prakAra- 1. audArikazarIrakAya-prayoga 2. audArikamizrazarIrakAya-prayoga, 3-4. vaikriyazarIrakAyaprayoga aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga tathA 5. kArmaNazarIrakAya-prayoga / 1073. beiMdiyANaM pucchaa| goyamA ! caubvihe paoge paNNattetaM jahA - asaccAmosavaippaoge 1 orAliyasarIrakAyappaoge 2 orAliMyamIsarIrakAyappaoge 3 kammAsarIrakAyappaoge 4 / evaM jAva caura diyANaM / [1073 pra.] bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke kitane prakAra ke prayoga kahe gae haiM ? [1073 u.] gautama ! (unake) cAra prakAra ke prayoga kahe gae haiM, ve isa prakAra- (1) asatyAmRSAvacanaprayoga, (2) audArikazarIrakAya-prayoga, (3) audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura (4) kaarmnnshriirkaaypryog| 1074. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA ! terasavihe paoge paNNatte / taM jahA- saccamaNappaoge 1 mosamaNappaoge 2 saccAmosamaNappaoge 3 asaccAmosamaNappaoge 4 evaM vaippaoge vi 8 orAliyasarIrakAyappaoge 9 orAliyamIsasarIrakAyappaoge 10 veuvviyasarIrakAyappaoge 11 veuvviyamIsasarIrakAyappaoge 12 kammAsarIrakAyappaoge 13 / [1074 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaJcayonikoM ke kitane prakAra ke prayoga kahe gae haiM ? Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] [ prajJApanAsUtra [ 1074 u.] gautama ! (unake) teraha prakAra ke prayoga kahe gae haiM, ve isa prakAra - (1) satyamana: prayoga, (2) mRSAmanaHprayoga, (3) satyamRSAmana: prayoga, (4) asatyAmRSAmana: prayoga isI taraha cAra prakAra kA (5 se 8 taka) vacanaprayoga, (9) audArikazarIrakAya-prayoga, (10) audArikamizrazarIrakAya- prayoga (11) vaikriyazarIrakAya-prayoga, (12) vaikriyamizrazarIrakAya prayoga aura (13) kArmaNazarIrakAya- prayoga | 1075. maNUsANaM pucchA / goyamA ! paNNarasavihe paoge paNNatte / taM jahA- saccamaNappaoge 1 jAva kammAsarIyakAyapoge 15 / [1075 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke kitane prakAra ke prayoga kahe gae haiM ? [1075 u.] gautama ! unake pandraha prakAra ke prayoga kahe gae haiM, ve isa prakAra - satyamana :- prayoga se lekara kArmaNazarIrakAya- prayoga taka / 1076. vANamaMtara jotisiya-vemANiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 1070) / [1076] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga ke viSaya meM nairayikoM (kI sU. 1070 meM aMkita vaktavyatA) ke samAna (samajhanA cAhie / ) vivecana - samuccaya jIvoM aura cauvIsa daNDakoM meM prayogoM kI prarUpaNA prastuta 8 sUtroM (sU. 1069 se 1076 taka) meM samuccaya jIvoM meM kitane prayoga hote haiM ? yaha prarUpaNA kI gaI hai| niSkarSa - samuccaya jIvoM meM 15 prayoga hote haiM, kyoMki nAnA jIvoM kI apekSA se sadaiva pandraha prayoga pAe jAte haiN| nairayikoM tathA vyantara, jyotiSka, vaimAnikoM meM gyAraha prayoga pAe jAte haiM, kyoMki inameM audArika, audArikamizra, AhAraka aura AhArakamizra prayoga nahIM hote / vAyukAyikoM ko chor3akara zeSa cAra pRthvIkAyAdi sthAvaroM meM tIna prayoga pAye jAte haiM- audArika, audArikamizra aura kArmaNazarIrakAya prayoga / vAyukAyikoM meM ina tInoM ke uparAMta vaikriya aura vaikriyamizrazarIrakA - prayoga bhI pAe jAte haiM / dvi-tri- caturindriyaM jIvoM meM pratyeka ke 4-4 prayoga pAe jAte haiM asatyAmRSAbhASAprayoga, audArika, audArikamizra, kArmaNazarIrakAya pryog| paMcendriya-tiryaJcoM meM AhAraka aura AhArakamizra ko chor3akara zeSa 13 prayoga pAe jAte haiM, jabaki manuSyoM meM 15 hI prayoga pAe jAte haiN| samuccaya jIvoM meM vibhAga se prayogaprarUpaNA 1077. jIvA NaM bhaMte ! kiM saccamaNappaogI jAva kiM kammAsarIrakAyappaogI ? gomA ! jIvA savve vi tAva hojjA saccamaNappaogI vi jAva veDavviyamIsasarIrakAyappaogI 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 320 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [237 vi, ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragamIsasarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragamIsasarIrakAyappaogiNo ya 4 caubhaMgo, ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya AhAragasarIra kAyappaogI ya AhAra gamIsasarIra kAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragasarIra kAyappaogiNo ya AhAra gamIsAsarIra kAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 4, ee jIvANaM aTTha bhaMgA / [1077 pra.] bhagavan ! jIva satyamana: prayogI hote haiM athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM ? [1077 u.] gautama ! (1) jIva sabhI satyamana: prayogI bhI hote haiM, yAvat mRSAmanaH prayogI, satyamRSAmanaHprayogI, asatyAmRSAmanaHprayogI Adi tathA vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI bhI evaM kArmaNazarIrakAyaprayogI bhI, (isa prakAra teraha padoM ke vAcya) hote haiM, (1) athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI hotA hai, (2) athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI hote haiM, (3) athavA eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai, (4) athavA bahuta-se jIva AhArakami zrazarIrakAyaprayogI hote haiN| ye cAra bhaMga hue| teraha padoM vAle prathama bhaMga kI inake sAtha gaNanA kI jAe to pAMca bhaMga ho jAte haiM / (dvikasaMyogI cAra bhaMga ) - 1. athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya prayogI, 2. athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se AhArakamizrazarIrakAyaprayogI, 3. athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI, 4. athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se aahaarkmishrshriirkaay-pryogii| ye samuccaya jIvoM ke prayoga kI apekSA se ATha bhaMga hue| (inameM prathama bhaMga ko milAne se nau bhaMga hote haiM / ) vivecana- samuccaya jIvoM meM vibhAga se prayogaprarUpaNA - prastuta sUtra (1077) meM samuccaya jIvoM meM prayoga kI apekSA se pAe jAne vAle ATha bhaMgoM kA nirUpaNa kiyA gayA haiN| samuccaya jIvoM meM teraha padoM kA eka bhaMga- samuccaya jIvoM meM AhAraka aura AhArakamizra ko chor3a kara zeSa 13 padoM kA eka bhaMga hotA hai| tAtparya yaha hai ki sadaiva bahuta-se jIva satyamanaprayogI bhI pAe jAte haiM, asatyamanaHprayogI bhI, yAvat vaikriyazarIrakAyaprayogI bhI pAe jAte haiM, tathaiva kArmaNazarIrakAyaprayogI bhI pAe jAte haiN| nAraka jIva sadaiva upapAta ke pazcAt uttaravaikriya Arambha kara dete haiM, isalie sadaiva vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI bhI hote haiM / vanaspati Adi ke jIva sadaiva vigraha ke kAraNa antarAlagati meM pAe jAte haiM, isalie ve sadaiva kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM, kintu AhArakazarIrI kadAcit sarvathA nahIM pAe jAte; kyoMki unakA antara utkRSTataH chaha mAsa taka kA sambhava hai / arthAt chaha mahInoM taka eka bhI AhArakazarIrI na pAyA jAe, yaha bhI sambhava hai| jaba ve pAe bhI jAte haiM to jaghanya eka, do yA tIna, tathA utkRSTata: sahasnaprathaktva (do hajAra se nau hajAra) taka hote haiM / isa prakAra jaba AhArakazarIrakAyaprayogI aura AhArakamizrazarIrakAyaprayogI eka bhI nahIM pAyA jAtA, taba bahuta jIvoM kI apekSA se bahuvacanaviziSTa 13 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [prajJApanAsUtra padoM vAlA eka bhaMga hotA hai, kyoMki ukta 13 padoM vAle jIva sadaiva bahuta rUpa meM rahate haiN|' ATha bhaMgoM kA krama - prathamabhaMga- jaba pUrvokta teraha padoM ke sAtha eka AhArakazarIrakAyaprayogI pAyA jAtA hai, taba eka bhaMga hotA haiN| dvitIyabhaMga- pUrvokta teraha pada vAloM ke sAtha bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI pAe jAte haiM, taba dUsarA bhaMga hotA haiN| tRtIya-caturtha bhaMga- isI prakAra pUrvokta 13 padoM ke sAtha jaba eka jIva AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA bahuta jIva AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote hai, taba tIsarA aura cauthA bhaMga hotA hai| yoM kramaza: ye 4 bhaMga hue / paMcama se aSTama bhaMga taka- cAra bhaMga dvikasaMyogI hote haiM, jo pahale batAe jA cuke haiN| pUrvokta teraha padoM vAle bhaMga ko milAne se ye saba 9 bhaMga hote haiN| nArakoM aura bhavanapatiyoM kI vibhAga se prayogaprarUpaNA 1078. NeraiyA NaM bhaMte ! kiM saccamaNappaogI jAva kiM kammAsarIrakAyappaogI? goyamA! NeraiyA savve vitAva hojjA saccamaNappaogI vijAva veuvviyamIsasarIrakAyappaogI vi, ahavege ya kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 / [1078 pra.] bhagavan ! nairayika satyamanaHprayogI hote haiM, athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM? [1078 u.] gautama ! nairayika sabhI satyamanaHprayogI bhI hote haiM, yAvat vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI bhI hote haiM; 1- athavA koI eka (nairayika) kArmaNazarIrakAyaprayogI hotA hai, 2- athavA koI aneka (nairayika) kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiN| 1079. evaM asurakumArA vi jAva thaNiyakumArA vi / [1079] isI prakAra asurakumAroM kI bhI yAvat stanitakumAroM kI prayogaprarUpaNA karanI caahie| vivecana - nArakoM aura bhavanapatiyoM kI vibhAga se prayogaprarUpaNA- prastuta do sUtroM meM ekatva aura bahutva kI apekSA se nArakoM aura bhavanapatidevoM kI prayoga-sambandhI tIna bhaMgo kI prarUpaNA kI gaI haiN| nArakoM meM sadaiva pAe jAne vAle bahutvaviziSTa dasa pada - nArakoM meM satyamana:prayogI se lekara vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI paryanta sadaiva bahutvaviziSTa dasa pada pAe jAte haiM, kintu kArmaNazarIrakAyaprogI AhAragAI loe chammAse jA na hoMti vi kayAI / ukkoseNaM niyamA, eka samayaM jahanneNaM // 1 // hoMtAI jahanneNaM ikkaM do tiNNi paMca va havaMti / ukkoseNaM jugavaM puhuttamettaM sahassANaM // 2 // 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 323-324 3. bhagavatIsUtra za.8 u.1 meM devoM aura nArakoM meM aparyApta dazA meM hI vaikriyamizrazarIraprayoga mAnA gayA hai / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [239 nAraka kabhI-kabhI eka bhI nahIM pAyA jAtA; kyoMki narakagati ke upapAta kA viraha bAraha muhUrta kA kahA gayA hai| yaha eka bhaMga huA / dvitIya-tRtIya bhaMga- jaba kArmaNazarIrakAyaprayogI nAraka pAe jAte haiM, taba jaghanya eka yA do aura utkRSTa asaMkhyAta pAe jAte haiN| isa dRSTi se jaba eka kArmaNazarIrakAyaprayogI pAyA jAtA hai, taba dvitIya bhaMga hotA hai aura jaba bahuta-se kArmaNazarIrakAyaprayogI pAye jAte haiM, taba tRtIya bhaMga hotA hai| asurakumArAdi dazavidha bhavanavAsiyoM kI ekatva-bahutva-viziSTa prayoga-sambandhI vaktavyatA bhI isI prakAra samajha lenI caahie| ekendriyoM, vikalendriyoM aura tiryacapaMcendriyoM kI prayoga sambandhI prarUpaNA 1080. puDhavikAiyA NaM bhaMte ! kiM orAliyasarIrakAyappaogI orAliyamIsasarIrakAyappaogI kammAsarIrakAyappaogI ? goyamA ! puDhavikAiyA NaM orAliyasarIrakAyappaogI vi orAliyamIsasarIrakAyappaogI vi kammAsarIrakAyappaogI vi| evaM jAva vaNassaikAiyANaM / NavaraM vAukkAiyA veuvviyasarIrakAyappaogI vi veuvviyamIsasarIrakAyappaogI vi| [1080 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kyA audArikazarIrakAya-prayogI haiM, audArikamizrazarIrakAyaprayogI haiM athavA kArmaNazarIrakAya-prayogI haiM ? [1080 u.] gautama ! pRthvIkAyika jIva kyA audArikazarIrakAya-prayogI haiM, audArikamizrazarIrakAyaprayogI bhI haiM aura kArmaNazarIrakAya-prayogI bhI haiN| __isI prakAra apkAyika jIvoM se lekara vanaspatikAyikoM taka (prayoga sambandhI vaktavyatA kahanI caahie|) vizeSa yaha hai ki vAyukAyika vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI haiM aura vaivikrayamizrazarIrakAya-prayoga bhI haiM / 1081. beiMdiyA NaM bhaMte ! kiM orAliyasarIrakAyappaogI jAva kammAsarIrakAyappaogI? goyamA ! beiMdiyA savve vi tAva hojA asaccAmosavaippaogI viorAliyasarIrakAyappaogI vi orAliyamIsasarIrakAyappaogI vi, ahavege yaM kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 / evaM jAva curidiyaa| [1081 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva kyA audArikazarIrakAya-prayogI haiM, athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogI haiM ? [1081 u.] gautama ! sabhI dvIndriya jIva asatyAmRSAvacana-prayogI bhI hote haiM, audArikazarIrakAya 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 324 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] [ prajJApanAsUtra prayogI bhI hote haiM, audArikamizrazarIrakAya-prayogI bhI hote haiN| 1- athavA koI eka (dvIndriya jIva) kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2- yA bahuta-se (dvIndriya jIva) kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| (trIndriya evaM) caturindriyoM (kI prayoga sambandhI vaktavyatA) bhI isI prakAra (samajhanI caahie|) ___1082. paMceMdiyatirikkhajoNiyA jahANeraiyA (su.1078)|nnvr orAliyasarIrakAyappaogI vi orAliyamIsasarIrakAyappaogI vi, ahavege ya kammAsarIrakAyappaAsegI ya 1 ahavege ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 / __[1082] paMcendriyatiryaJcayonikoM kI prayoga sambandhI vaktavyatA (sU. 1078 meM ullikhi) nairayikoM kI prayogavaktavyatA ke samAna kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki yaha (eka paMcendriyatiryaJcayonika) audArikazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai tathA audArikazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai| 1- athavA koI eka (paMcendriyatiryaJcayonika) kArmaNazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai, 2- athavA bahuta-se (paMcendriyatiryaMcayonika jIva) kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| vivecana- ekendriyoM, vikalendriyoM aura tiryaJcapaMcendriyoM kI vibhAga se prayogasambandhI prarUpaNAprastuta tIna sUtroM (sU. 1080 se 1082 laka) meM eka ekendriya se lekara tiryaMcayapaMcendriya taka ke jIvoM kI ekatva-bahutva kI apekSA se prayogasambandhI prarUpaNA kI gaI hai| niSkarSa - pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika evaM vanaspatikAyika jIva audArikazarIrakAyaprayogI audArikamizrazarIrakAya-prayogI evaM kArmaNazarIrakAya-prayogI sadaiva bahusaMkhyA meM pAe jAte haiM, isalie ye tInoM pada bahuvacanAnta haiM, yaha eka bhaMga hai; kintu vAyukAyikoM meM pUrvokta tIna prayogoM ke atirikta vaikriyaddhika (vaikriyazarIrakAya-prayoga evaM vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga) bhI pAe jAte haiN| arthAt- vAyukAyikoM meM ye pAMcoM pada sadaiva bahutvarUpa meM pAe jAte haiM / ina pAMcoM kA bahutvarUpa eka bhaMga hotA hai| sabhI dvIndriya-trIndriya-caturindriya jIva asatyAmRSAvacana-prayogI hote haiM, kyoMki ve na to satyavacana kA prayoga karate haiM, na asatyavacana kA prayoga karate haiM, aura na hI ubhayarUpa vacana kA prayoga karate haiN| yadyapi dvIndriyAdi jIvoM ke antarmuhUrtamAtra upapAta kA virahakAla hai, kintu upapAtavirahakAla kA antarmuhUrta choTA hai aura audArikamizra kA antarmuhUrta pramANa meM bahuta bar3A hotA hai| ata: unameM audArikamizrazarIrakAya-prayogI sadaiva pAye jAte haiN| isa prakAra ina tInoM kA eka bhaMga huaa| unameM kabhI-kabhI eka bhI kArmaNazarIrakAyaprayogI nahIM pAyA jAtA, kyoMki unake upapAta kA viraha antarmuhUrta kahA gayA hai| jaba ve pAe jAte haiM to jaghanyataH eka yA do aura utkRSTataH asaMkhyAta pAe jAte haiN| isa prakAra jaba eka bhI kArmaNazarIrakAya-prayogI nahIM pAyA jAtA hai, taba pUrvokta tInoM padoM kA prathama bhaMga hotA hai| jaba eka kArmaNazarIrakAya-prayogI pAyA jAtA hai, taba ekatvaviziSTa dUsarA bhaMga hotA hai| jaba bahuta-se dvIndriyAdi jIva kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, taba tIsarA bhaMga hotA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [ 241 paMcendiyatiryaJcoM kA prayoga viSayaka kathana nArakoM ke samAna jAnanA cAhie, kintu unameM vizeSatA yaha hai ki ve nArakoM kI taraha vaikriyazarIrakAya - prayogI tathA vaikriyamizrazarIrakAya - prayogI ke uparAnta audArikazarIrakAya-prayogI aura audArikami zrazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM / isake sivAya 4 prakAra ke manaHprayoga aura cAra prakAra ke vacanaprayoga, ina 8 padoM ko pUrvokta 4 padoM meM milAne se kula 12 pada hue, jo paMcendriyatiryaMcoM meM sadaiva bahuta rUpa meM pAe jAte haiN| kArmaNazarIrakAya prayogI kabhI-kabhI paMcendriyatiryaJcoM meM eka bhI nahIM pAyA jAtA, kyoMki unake upapAta kA virahakAla antarmuhUrtapramANa kahA gayA hai / yoM jaba kArmaNazarIrakAya-prayogI eka bhI nahIM hotA, taba pUrvokta prathama bhaMga hotA haiN| jaba kArmaNazarIrakAya-prayogI eka hotA hai, taba dUsarA bhaMga hotA hai aura jaba kArmaNazarIrakAya-prayogI bahuta hote haiM, taba tIsarA bhaMga hotA hai / " manuSyoM meM vibhAga se prayoga-pra -prarUpaNA 1083. maNUsA NaM bhaMte ! kiM saccamaNappaogI jAva kiM kammAsarIrakAyappaogI ? gomA ! maNUsA savve vi tAva hojjA saccamaNappaogI vi jAva orAliyasarIrakAyappaogI viveuvviyasarIra kAyappaogI vi veuvviyamIsasarIrakAyappaogI vi, ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya AhAragamIsarIrakAyappaogI ya 5 ahavege ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya kammagasarIrakAyappaogI ya 7 ahavege ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 8, ete aTTha bhaMgA patteyaM / ahavege ya orAliyamIsasarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsasarIra kAyappaogI ya AhAra gasarIra kAyappao giNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya 4 evaM ete cattAri bhaMgA, ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya ahAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIMsAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 4 cattAri bhaMgA, ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 324-325 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] [prajJApanAsUtra orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 4 ete cattAri bhaMgA, ahavege ya AhAragazarIrakAyappaogI ya AhAragamIsasarIrakAyappaogI ya 1.ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 4 cattAri bhaMgA, ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammagasarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 4 cattAri bhaMgA, evaM cauvIsaM bhNgaa| ahavege ya orAliyamIsagasarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsasarIrakAyappaogI ya 1, ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsasarIrakAyappaogiNo ya 2, ahavege ya orAliyamIsagasarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsasarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 5 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhA ragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya 7 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya 8 ete aTTha bhaMgA, ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammayasarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammagasarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammagasarIrakAyappaogI ya 5 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 7 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [243 ya 8 ete aTTha bhaMgA |ahvege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammagasarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 5 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsArIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 7 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 8 ete aTTha bhNgaa| ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya5 ahavegeya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 7 aha vege ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 8 evaM ete tiyasaMjoeNaM cattAri aTThabhaMgA, savve vi miliyA battIsaM bhaMgA jANiyavvA 32 / __ ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 1 ahavege ya orAliyasamIsAsarIrakAyappaogIya AhAragasarIrakAyappaogIya AhAragamIsAsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 2 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaAgiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 3 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAra gasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 4 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 5 aha vege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] [prajJApanAsUtra AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 6 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 7 ahavege ya orAliyamIsagasarIrakAyappaogI ya AhAragasarIrakAyapapaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 8 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 9 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyapapaogiNo ya 10 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNI ya AhAragasarIrakAyappaogI ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 11 ahavege ya rAliyamIsAsarIrakAyappaogiNoya AhAragasarIrakAyappaogI AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 12 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamosAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogI ya 13 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogI ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 14 ahavege ya orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogI ya 15 ahavege ya. orAliyamIsAsarIrakAyappaogiNo ya AhAragasarIrakAyappaogiNo ya AhAragamIsAsarIrakAyappaogiNo ya kammAsarIrakAyappaogiNo ya 16, evaM ete causaMjoeNaM solasa bhaMgA bhavaMti / savve vi ya NaM sapiMDiyA asItiM bhaMgA bhavaMti 80 / [1083 pra.] bhagavan ! manuSya kyA satyamanaHprayogI athavA yAvat kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM ? [1083 u.] gautama ! manuSya satyamana:prayogI yAvat (arthAt- cAroM prakAra ke manaHprayogI, cAroM prakAra ke vacanaprayogI) audArikazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayogI bhI hote haiN| 1. athavA koI eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2. athavA aneka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA koI eka AhArakazarIrakAyaprayogI hotA hai, 4. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA 5. koI eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai, 6.athavA aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM,7. athavA koI eka kArmaNazarIrakAyaprayogI hotA haiM, 8. athavA aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| (isa prakAra) eka-eka ke (saMyoga se) ye ATha bhaMga hote haiN| 1. athavA koI eka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [245 3. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAya- prayoga hote haiM, 4. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakazarIrakAya- prayogI hote haiN| isa prakAra ye cAra bhaMga haiM / 1. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI haiM, 3. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, 4. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM / ye (dvikasaMyAgI) cAra bhaMga haiN| . 1. athavA koI eka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura (eka) kArmaNazarIrakAya- prayogI hotA hai, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM, 3. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 4. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya - prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya - prayogI hote haiN| ye cAra bhaMga haiM / . 1. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA haiM, 2. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, 4. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiN| (isa prakAra) ye cAra bhaMga haiN| 1. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA aneka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 4. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| (isa prakAra ye) cAra bhaMga haiN| 1.athavA eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 2. athavA eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI aura eka kArmaNazarIrakAyaprayogI hotA hai; 4. athavA aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiN| ye cAra bhaMga haiN| isa prakAra (dvikasaMyogI kula) caubIsa bhaMga hue| ___ 1. athavA eka audArikazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA haiM, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM, 3. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai; 4. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aneka AhArakazarIrakAya-prayogI auda aneka Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] [prajJApanAsUtra AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM; 5. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai; 6. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM; 7. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, 8. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya - prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya - prayogI hote haiN| (isa prakAra) ye ATha bhaMga haiN| . 1. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai;4.athavA eka audArikamizrazarIrakAyaprayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 5. athavA aneka audArikazamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA haiM, 6. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM,7. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 8. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiN| (isa prakAra) ye ATha bhaMga haiN| 1. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 4. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, eka aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 5. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 6. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 7. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 8. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| ye 8 bhaMga haiM / - 1. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 2. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 3. athavA eka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [247 AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 4. athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM;5.athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 6. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM; 7. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 8. athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiN| isa prakAra trikasaMyoga se ye cAra aSTabhaMga hote haiN| ye saba milakara kula battIsa bhaMga jAna lene cAhie // 32 // 1. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 2. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 3. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 4. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM;5. athavA eka audArikamizra zarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 6. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAyaprayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 7. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 8. athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM ; 9. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; 10. athavA aneka audArikamizrazarIrakAyaprayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; 11. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, eka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 12. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI eka AhArakazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, 13 athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aneka AhArakazarIrakAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI, aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, 14. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIkAya-prayogI, eka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] [ prajJApanAsUtra 15. athavA aneka audArikamizrazarIrakAya prayogI, aneka AhArakazarIrakAya- prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya- prayogI aura eka kArmaNazarIrakAya- prayogI hotA hai; 16 athavA aneka audArikamizrazarIrakAya- prayogI, aneka AhArakazarIrakAya- prayogI, aneka AhArakamizrazarIrakAya - prayogI . aura aneka kArmaNazarIrakAya - prayogI hote haiM / isa prakAra catu:saMyogI ye solaha bhaMga hote haiM tathA ye sabhI (asaMyogI 8, dvikasaMyogI 24, trikasaMyogI 32 aura catu:saMyogI 16 milakara assI bhaMga hote haiM // 80 // vivecana - manuSyoM meM vibhAga se prayoga-prarUpaNA - prasatuta sUtra (1083) meM asaMyogI, dvikasaMyogI, trikasaMyogI aura catu:saMyogI 80 bhaMgo ke dvArA manuSyoM meM pAe jAne vAle prayogoM kI prarUpaNA kI gaI hai| manuSyoM meM sadaiva pAe jAne vAle gyAraha pada - manuSyoM meM 15 prakAra ke prayogoM meM 11 pada (prayoga) to sadaiva bahuvacana se pAe jAte haiM, yathA- cAroM prakAra ke manaH prayogI, cAroM prakAra ke vacana-prayogI tathA audArikazarIrakAya-prayogI aura vaikriyadvikaprayogI (vaikriyazarIrakAyaprayogI aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayogI ) / manuSyoM meM vaikriyamizrazarIrakAya- prayogI vidyAdharoM kI apekSA se samajhanA cAhie; kyoMki vidyAdhara tathA anya katipaya mithyAdRSTi Adi vaikriyalabdhisampanna anyAnyabhAva se sadaiva vikurvaNA karate pAe jAte haiN| manuSyoM meM audArikamizrazarIrakAya- prayogI aura kArmaNazarIrakAya-prayogI kabhI-kabhI sarvathA nahIM bhI pAe jAte, kyoMki ye navIna upapAta ke samaya pAe jAte haiM aura manuSyoM ke upapAta kA virahakAla bAraha muhUrta kA kahA gayA hai| AhArakazarIrakAya-prayogI aura AhArakamizrazarIrakAya- prayogI bhI kabhI-kabhI hote haiM, yaha pahale bhI kahA jA cukA hai| ata: audArikamizra Adi cAroM prayogoM kA abhAva hone se uparyukta bahuvacana viziSTa gyAraha padoM vAlA yaha prathama bhaMga hai| ekasaMyogI ATha bhaMga - audArikami zrazarIrakAya- prayogI ekatva - bahutvaviziSTa do bhaMga, isI prakAra AhArakazarIrakAya-prayogI do bhaMga, AhArakamizrazarIrakAya- prayogI do bhaMga, kArmaNazarIrakAya-prayogI do bhaMga isa prakAra eka-eka kA saMyoga karane para ATha bhaMga hote haiN| dvikasaMyogI cauvIsa bhaMga - audArikamizra evaM AhArakapada ko lekara ekavacana bahuvacana se cAra, audArikamizra tathA AhArakamizra ina donoM padoM ko lekara cAra, audArikamizra evaM kArmaNa pada ko lekara cAra, AhAraka aura AhArakamizra ko lekara cAra, AhAraka aura kArmaNa ko lekara cAra, tathA AhArakamizra aura kArmaNa ko lekara cAra, ye saba milAkara dvikasaMyogI kula 24 bhaMga hote haiM / trisaMyogI battIsa bhaMga - audArikamizra, AhAraka aura AhArakamizra, ina tIna padoM ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara 8 bhaMga, audArikamizra, AhAraka aura kArmaNa ina tInoM ke 8 bhaMga, audArikamizra, AhArakamizra aura kArmaNa, ina tIna padoM ke ATha bhaMga aura AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa, ina tInoM padoM ke ATha, ye saba milakara trikasaMyogI kula 32 bhaMga hote haiM / catu:saMyogI solaha bhaMga- audArikamizra, AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa, ina cAroM padoM ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara solaha bhaMga hote haiN| isa prakAra asaMyogI, dvikasaMyogI, trikasaMyogI aura Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada [249 catu:saMyogI milakara 80 bhaMga hote haiM / ' vANavyantarAdi devoM kI vibhAga se prayogaprarUpaNA 1084. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA asurakumArA (su. 1079) / [1084] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga (sU. 1079 meM ukta) asurakumAroM ke prayoga ke samAna samajhanA cAhie / vivecana - vANavyantarAdi devoM kI vibhAga se prayogaprarUpaNA - prastuta (sUtra. 1084) meM vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI prarUpaNA asurakumAroM ke atidezapUrvaka kI gaI haiN| pAMca prakAra kA gatiprapAta 1085. kativihe NaM bhaMte ! gatippavAe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA- paogagatI 1 tatagatI 2 baMdhaNaccheyaNagatI 3 uvavAyagatI 4 vihAyagatI 5 / . [1085 pra.] bhagavan ! gatiprapAta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1085 u.] gautama ! (gatiprapAta) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra- (1) prayogagati, (2) tatagati, (3) bandhanachedanagati, (4) upapAtagati aura (5) vihAyogati / vivecana - pAMca prakAra kA gatiprapAta - prastuta sUtra meM prayogagati Adi pAMca prakAra ke gatiprapAta kA pratipAdana kiyA gayA hai| gatiprapAta kI vyAkhyA - gamana karanA, gati yA prApti hai| vaha prApti do prakAra kI hai- dezAntaraviSayaka aura paryAyAntaraviSayaka / donoM meM gati zabda kA prayoga dekhA jAtA hai| yathA- 'devadatta kahA~ gayA hai ? pattana ko gayA' tathA 'kahate hI vaha kopa ko prApta ho gayA / ' jaise- 'paramANu eka samaya meM eka lokAnta se apara lokAnta (taka) ko jAtA hai' tathA una-una avasthAntaroM ko prApta hotA hai| ata: yahAM gati kA artha hai- eka deza se dUsare deza ko prApta honaa| athavA eka paryAya ko tyAga kara dUsare paryAya ko prApta honaa| gati kA prapAta gatiprapAta kahalAtA hai| prayogagati- vizeSa vyApAra rUpa prayoga ke pandraha prakAra isI pada meM pahale kahe jA cuke haiN| prayoga rUpa gati prayogagati hai| yaha dezAntaraprApti rUpa hai, kyoMki jIva ke dvArA prerita satyamana Adi ke pudgala thor3I yA bahuta dUra dezAntara taka gamana karate haiM / 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 325 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 327-328 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] [prajJApanAsUtra tatagati- vistIrNa gati tatagati kahalAtI hai| jaise- jinadatta ne kisI grAma ke lie prasthAna kiyA hai, kintu abhI taka usa grAma taka pahu~cA nahIM hai, bIca rAste meM hai aura eka-eka kadama Age bar3ha rahA hai| isa prakAra kI dezAntaraprApti rUpa gati tatagati hai| yadyapi kadama bar3hAnA jinadatta ke zarIra kA prayoga hI hai, isa kAraNa isa gati ko bhI prayogagati ke antargata mAnA jA sakatA hai, tathApi isameM vistRtatA kI vizeSatA hone se isakA prayogagati se pRthak kathana kiyA gayA hai| isI prakAra Age bhI samajha lenA cAhie / bandhanachedanagati- bandhana kA chedana honA bandhanachedana hai aura usase hone vAlI gati bandhanachedana gati hai| yaha gati jIva ke dvArA vimukta (chor3e hue) zarIra kI, athavA zarIra se cyuta (bAhara nikale hue) jIva kI hotI hai| koza ke phaTane se eraNDa ke bIja kI jo Urdhvagati hotI hai, vaha eka prakAra kI vihAyogati hai, bandhanachedagati nahIM, aisA TIkAkAra kA abhimata hai| upapAtagati- upapAta kA artha hai- prAdurbhAva / vaha tIna prakAra kA hai- kSetropapAta, bhavopapAta aura nobhavopapAta / kSetra kA artha hai- AkAza, jahA~ nArakAdi prANI, siddha aura pudgala rahate haiN| bhava kA artha hai - karma kA saMparka se hone vAle jIva ke nArakAdi pryaay| jisameM prANI karma ke vazavartI hote haiM use bhava kahate hai| bhava se atirikta arthAt- karmasamparkajanita nArakatva Adi paryAyoM se rahita pudgala athavA siddha nobhava haiN| ukta donoM (tathArUpa pudgala aura siddha) pUrvokta bhava ke lakSaNa se rahita haiN| isa prakAra kI upapAta rUpa gati upapAtagati kahalAtI hai| vihAyogati- vihAyas arthAt AkAza meM gati honA vihAyogati hai / gatiprapAta ke prabheda-bheda evaM unake svarUpa kA nirUpaNa 1086. se kiM taM paoggatI ? paogagatI paNNarasavihA paNNattA / taM jahA- saccamaNappaogagatI jAva kammagasarIrakAyappaogagatI / evaM jahA paogo bhaNio tahA esA vi bhANiyavvA / [1083 pra.] (bhagavan !) vaha prayogagati kyA haiM ? [1083 u.] gautama ! prayogagati pandraha prakAra kI kahI hai| vaha isa prakAra- satyamanaH-prayogagati yAvat kaarmnnshriirkaaypryoggti| jisa prakAra prayoga (pandraha prakAra kA) kahA gayA hai, usI prakAra yaha (gati) bhI (pandraha prakAra kI) kahanI cAhie / 1087. jIvANaM bhaMte ! kativihA paogagatI paNNattA? goyamA ! paNNarasavihA paNNattA / taM jahA- saccamaNappaogagatI jAva kmmaasriirkaayppoggtii| [1087 pra.] bhagavan ! jIvoM kI prayogagati kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [1087 u.] gautama ! (vaha) pandraha prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra-satyamana:- prayogagati Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] yAvat kArmaNazarIraprayogagati / [251 1088. NeraiyANaM bhaMte ! kativihA paogagatI paNNattA ? goyamA ! ekkArasavihA paNNattA / taM jahAM- saccamaNappaogagatI evaM uvaujjiUNa jassa jaivihA tassa tativihA bhANitavvA jAva vemANiyANaM / [1088 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI kitane prakAra kI prayogagati kahI gaI haiM ? [ 1088 u.] gautama ! nairayikoM kI prayogagati gyAraha prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra haisatyamanaHprayogagati ityAdi / isa prakAra upayoga karake (asurakumAroM se lekara) vaimAnika paryanta jisako jitane prakAra kI gati hai, usakI utane prakAra kI gati kahanI cAhie / 1089. jIvA NaM bhaMte ! kiM saccamaNappaogagatI jAva kammagasarIrakAyappaogagatI ? goyamA ! jIvA savve vi tAva hojjA saccamaNappaogagatI vi, evaM taM ceva puvvavaNNiyaM bhANiyavvaM bhaMgA taheva jAva vemANiyANaM / se ttaM paogagatI / [1089 pra.] bhagavan ! jIva kyA satyamanaH prayogagati vAle haiM, athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogagatika haiM ? [1089 u.] gautama ! jIva sabhI prakAra kI gati vAle hote haiM, satyamana: prayogagati vAle bhI hote haiM, ityAdi pUrvavat kahanA caahie| usI prakAra (pUrvavat) (nairayikoM se lekara) vaimAnikoM taka kahanA cAhie / yaha huI prayogagati (kI prarUpaNA / ) 1090. se kiM taM tatagatI ? tatagatI jeNaM jaM gAmaM vA jAva saNNivesaM vA saMpaTTite asaMpatte aMtarApahe vaTTati / se ttaM tatagatI / [1090 pra.] ( bhagavan !) vaha tatagati kisa prakAra kI hai ? [1090 u.] (gautama !) tatagati vaha hai, jisake dvArA jisa grAma yAvat sanniveza ke lie prasthAna kiyA huA vyakti (abhI pahu~cA nahIM, bIca mArga meM hI hai| yaha hai tatagati ( kA svarUpa 1) 1091. se kiM taM baMdhaNaccheyaNagatI ? baMdhaNaccheyaNagatI jeNaM jIvo vA sarIrAo sarIraM vA jIvAo / se ttaM baMdhaNaccheyaNagatI / [1091 pra.] vaha bandhanachedagati kyA hai ? [1091 u.] bandhanachedanagati vaha hai, jisake dvArA jIva zarIra se (bandhana tor3akara bAhara nikalatA hai), athavA zarIra jIva se (pRthak hotA hai|) yaha huA bandhanachedanagati ( kA nirUpaNa) 1092. se kiM taM uvavAyagatI ? Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] [ prajJApanAsUtra khettovavAyagatI 1 bhavovavAyagatI uvavAyagatI tivihA paNNattA / taM jahA 2 NobhavovavAtagatI 3 / [1092 pra.] upapAtagati kitane prakAra kI hai ? [ 1092 u.] upapAtagati tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA - 1. kSetropapAtagati, 2. bhavopapAtagati aura 3. nobhavopapAtagati / - 1093. se kiM taM khettovavAyagatI ? khettovavAyagatI paMcavihA paNNattA / taM jahA - NeraDyakhettovavAtagatI 1 tirikkhajoNiyakhettovavAyagatI 2 maNUsakhettovavAtagatI 3 devakhettovavAtagatI 4 siddhakhettovavAyagatI 5 / [1093 pra.] kSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1093 u.] kSetropapAtagati pAMca prakAra kI kahI gaI hai / yathA- 1. nairayikakSetropapAtagati, 2 . tiryaJcayonikakSetropapAtagati, 3. manuSyakSetropapAtagati, 4. devakSetropapAtagati aura 5. siddhakSetropapAtagati / 1094. se kiM taM NeraiyakhettovavAtagatI ? NeraiyakhettovavAyagatI sattavihA paNNattA / taM jahA - rayaNappabhApuDhaviNeraDyakhettovavAtagatI jAva ahesattamApuDhaviNeraiyakhettovavAyagatI / se ttaM NeraiyakhettovavAyagatI / [1094 pra.] nairayikakSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1094 u.] (vaha) sAta prakAra kI kahI gaI hai- ratnaprabhApRthvInairayikakSetropapAtagati yAvat adhastanasaptamapRthvInairayikakSetropapAtagati / yaha huI nairayikakSetropapAtagati (kI prarUpaNA) / 1095. se kiM taM tirikkhajoNiyakhettovavAyagatI ? tirikkhajoNiyakhettovavAyagatI paMcavihA paNNattA / taM jahA- egiMdiyatirikkhajoNiyAkhettovavAyagatI jAva paMceMdiyatirikkhajoNiyakhettovavAgatI / se ttaM tirikkhajoNiyakhettovavAyagatI / [1095 pra.] tiryaJcayonika kSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1095 u.] (vaha) pAMca prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra - 1. ekendriyatiryagyonikakSetropapAtagati, 2. dvIndriyatiryagyonikakSetropapAtagati, 3. trIndriyatiryagyonikakSetropapAtagati, 4. caturindriyatiryagyonikakSetropapAtagati aura 5 . paMcendriyatiryagyonikakSetropapAtagati / yaha huA tiryagyonikakSetropapAtagati kA nirUpaNa / 1096. se kiM taM maNUsakhettovavAyagaI ? maNUsakhettovavAyagaI duvihA paNNattA / taM jahA sammucchimamaNUsakhettovavAyagatI gabbhavakkaMtiyamaNussakhettovavAyagaI / se ttaM maNUsakhettovavAyagatI / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [253 [1096 pra.] vaha manuSyakSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1096 u.] (vaha) do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - 1. sammUrcchima-manuSyakSetropapAtagati aura 2. garbhaja-manuSyakSetropapAtagati / yaha huA manuSyakSetropapAtagati kA pratipAdana / 1097. se kiM taM devakhettovavAyagatI ? devakhettovavAyagatI cauvvihA paNNattA |tN jahA- bhavaNavai jAva vemaanniydevkhettovvaaygtii| se ttaM devakhettovavAyagatI / [1097 pra.] vaha devakSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1097 u.] (vaha) cAra prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra - 1. bhavanapatidevakSetropapAtagati, yAvat (2. vANavyantaradevakSetropapAtagati, 3. jyotiSkadevakSetropapAtagati aura) 4. vaimAnika deva kssetroppaatgti| yaha huA devakSetropapAtagati kA nirUpaNa / 1098. se kiM taM siddhakhettovavAyagatI ? siddhakhettovavAyagatI, aNegavihA paNNattA / taM jahA- jaMbuddIve dIve bharaheravayavAsasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAyagatI, jaMbuddIve dIve cullahimavaMta-siharivAsaharapavvayasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAyagatI, jaMbuddIve dIve hemavaya-heranavayavAsasapakkhiM sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, jaMbuddIve dIve saddAvati-viyaDAvativaTTaveyaDDasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAyagatI, jaMbuddIve dIve mahAhimavaMta-ruppivAsaharapavvayasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, jaMbuddIve dIve harivAsarammagavAsasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, jaMbuddIve dIve gaMdhAvatImAlavaMtapariyAyavaTTaveyaDDhasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, jaMbuddIve dIve puvvavidehaavaravidehasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, jaMbuddIve dIve devakurUttarakurusapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAyagatI, lavaNasamudde sapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAyagatI, dhAyaisaMDe dIve purimaddhapacchimaddhamaMdarapavvayassa sapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, kAloyasamudde sapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, pukkharavaradIvaDDa bharahe ravayavAsasapakkhi sapaDidisiM siddhakhettovavAtagatI, evaM jAva pukkharavaradIvaDDamaMdarapavvayasapakkhi sapaDidisiM siddhkhettovvaatgtii| se ttaM siddhakhettovavAtagatI / se ttaM khettovavAtagatI 1 / / [1098 pra.] vaha siddhakSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? _[1098 u.] siddhakSetropapAtagati aneka prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra - jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, bharata aura airavata varSa (kSetra) meM saba dizAoM meM, saba vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM kSudra himavAn aura zikharI varSadharaparvata meM saba dizAoM meM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM haimavata aura hairaNyavata varSa meM saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [prajJApanAsUtra hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM zabdApAtI aura vikaTApAtI vRttavaitADhyaparvata meM samasta dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mahAhimavanta aura rukmI nAmaka varSadhara parvatoM meM saba dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI haiM, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM harivarSa aura ramyakavarSa meM saba dizAoMvidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM gandhAvatI (gandhApAtI) mAlyavantaparyAya vRttavaiyADhyaparvata meM samasta dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM niSadha aura nIlavanta nAmaka varSadhara parvata meM saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM pUrvavideha aura aparavideha meM saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hotI hai, jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM devakuru aura uttarakuru (kSetra) meM saba dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai tathA jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mandaraparvata kI saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai| lavaNasamudra meM saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai, dhAtakISaNDadvIpa meM pUrvArddha aura pazcimArddha mandaraparvata kI saba dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai, kAlodasamudra meM samasta dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai, puSkaravaradvIpArddha ke pUrvArddha ke bharata aura airavata varSa meM saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai, puSkaravaradvIpArddha ke pazcimArddha mandaraparvata meM saba dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai| yaha huA siddhakSetropapAtagati kA varNana / isa prakAra kSetropapAtagati kA nirUpaNa pUrNa huA // 1 // / 1099. se kiM taM bhavovavAtagatI ? bhavovavAtagatI cauvvihA paNNattA / taM jahA- Neraiya. jAva devabhavovavAtagatI / se kiMtaM NeraiyabhavovavAtagatI ? NeraiyabhavovavAtagatI sattavihA paNNattA / taM jahA0 evaM siddhavajo bheo bhANiyavvo, jo ceva khettovavAtagatIe so ceva bhavovavAtagatIe |settN bhavovavAtagatI 2 / [1099 pra.] bhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1099 u.] bhavopapAtagati cAra prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra- nairayikabhavopapAtagati (se lekara) devabhavopapAtagati paryanta / [pra.] nairayikabhavopapAtagati kisa prakAra kI hai ? [u.] nairayika bhavopapAtagati sAta prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra- ityAdi siddhoM ko chor3a kara saba bheda (tiryagyonikabhavopapAtagati ke bheda, manuSyabhavopapAtagati ke bheda aura devabhavopapAtagati ke bheda) kahane cAhie / jo prarUpaNA kSetropapAtagati ke viSaya meM kI gaI thI, vahI bhavopapAtagati ke viSaya meM kahanI cAhie / yaha huA bhavopapAtagati kA nirUpaNa / 1100. se kiM taM NobhavovavAtagatI? Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [255 NobhavovavAtagatI duvihA paNNattA / taM jahA- poggalaNobhavovavAtagatI ya siddhaNobhavovavAtagatI ya / [1100 pra.] vaha nobhavopapAtagati kisa prakAra kI hai ? [1100 u.] nobhavopapAtagati do prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra- pudgala-nobhavopapAtagati aura siddha-nobhavopapAtagati / 1101. se kiM taM poggalaNobhavovavAtagatI? poggalaNobhavovavAtagatI jaNNaM paramANupoggale logassa purathimillao carimaMtAo pacchimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchati, pacchimillao vA carimaMtAo purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchati, dAhiNillao vA carimaMtAo uttarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchati, evaM uttarillato dAhiNillaM, uvarillAo heTThillaM, heTThillao vA uvarillaM / settaM poggalaNobhavovavAtagatI / [1101 pra.] vaha pudgala-nobhavopapAtagati kyA hai ? * [1101 u.] jo pudgala paramANu loka ke pUrvI caramAnta arthAt chora se pazcimI caramAnta taka eka hI samaya meM calA jAtA hai, athavA pazcimI caramAnta se pUrvI caramAnta taka eka samaya meM gamana karatA hai, athavA dakSiNI caramAnta se uttarI caramAnta taka eka samaya meM gati karatA hai, yA uttarI caramAnta se dakSiNI caramAnta taka tathA UparI caramAnta (chora) se nIcale caramAnta taka evaM nIcale caramAnta se UparI caramAnta taka eka samaya meM hI gati karatA hai; yaha pudgala-nobhavopapAtagati kahalAtI hai| yaha huA pudgala-nobhavopapAtagati kA niruupnn| 1102. se kiM taM siddhaNobhavovavAtagatI? siddhaNobhavovavAtagatI duvihA paNNattA / taM jahA- aNaMtarasiddhaNobhavovavAtagatI ya paraMparasiddhaNobhavovavAtagatI ya / / [1102 pra.] vaha siddha-nobhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1102 u.] siddha-nobhavopapAtagati do prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra - anantarasiddha-nobhavopapAtagati aura paramparasiddha-nobhavopapAtagati / 1103. se kiM taM aNaMtarasiddhaNobhavovavAtagati ? . aNaMtarasiddhaNobhavovaMvAtagatI pannarasavihA paNNattA / taM jahA- titthasiddhaaNaMtarasiddhaNobhavovavAtagati ya jAva aNegasiddhaNobhavovavAtagatI ya / [ se taM annNtrsiddhnnobhvovvaatgtii|] [1103 pra.] vaha anantarasiddha-nobhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1103 u.] anantarasiddha-nobhavopapAtagati pandraha prakAra kI hai| vaha isa prakAra - tIrthasiddha-anantarasiddha Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] [prajJApanAsUtra nobhavopapAtagati (se lekara) yAvat anekasiddha-anantarasiddha-nobhavopapAtagati / yaha huA usa anantarasiddha-nobhavopapAtagati kA nirUpaNa / 1104. se kiM taM paraMparasiddhaNobhavovavAtagatI ? paraMparasiddhaNobhavovavAtagatI aNegavihA paNNattA |tNjhaa -apaDhamasamayasiddhaNobhavovavAtagatI evaM dusamayasiddhaNobhavovavAtagatI jAva aNaMtasamayasiddhaNobhavovavAtagatI / se ttaM paraMparasiddhaNobhavovavAtagatI / se ttaM siddhaNobhavovavAtagatI / se taM NobhavovavAyagatI 3 / settaM uvvaatgtii| [1104 pra.] paramparasiddha-nobhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? [1104 u.] paramparasiddha-nobhavopapAtagati aneka prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAraaprathamasamayasiddha-nobhavopapAtagati, evaM dvisamayasiddha-nobhavopapAtagati yAvat (trisamaya se lekara saMkhyAtasamaya, asaMkhyAtasamayasiddha) anntsmysiddh-nobhvoppaatgti| yaha huA paramparasiddha-nobhavopapAtagati (kA niruupnn| isake sAtha hI) ukta siddha-nobhavopapAtagati (kA varNana huaa| tadanusAra) pUrvokta nobhavopapAtagati (kI prarUpaNA samApta huii|) (isakI samApti ke sAtha hI) upapAtagati (kA varNana pUrNa huA / ) 1105. se kiM taM vihAyagatI ? vihAyagatI sattarasavihA paNNattA / taM jahA - phusamANagatI 1 aphusamANagatI 2 uvasaMpajamANagatI 3 aNuvasaMpajamANagatI 4 poggalagatI maMDUyagatI 6 NAvAgatI 7 NayagatI 8 chAyAgatI 9 chAyANuvAyagatI 10 lesAgatI 11 lessANuvAyagatI 12 uhissapavibhattagatI 13 caupurisapavibhattagatI 14 vaMkagatI 15 paMkagatI 16 baMdhaNavimoyaNagatI 17 / [1105 pra.] vihAyogati kitane prakAra hai ? - [1105 u.] vihAyogati sattaraha prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra- (1) spRzadgati, 2. aspRzadgati, 3. upasampadyamAnagati, 4. anupasampadyamAnagati, 5. pudgalagati, 6. maNDUkagati, 7. naukAgati, 8. nayagati, 9. chAyAgati, 10. chAyAnupAtagati, 11. lezyAgati, 12. lezyAnupAtagati, 13. uddizyapravibhaktagati, 14. catuHpuruSapravibhaktagati, 15. vakragati, 16. paMkagati aura 17. bandhanavimocanagati / 1106. se kiM taM phusamANagatI ? phusamANagatI jaNNaM paramANupoggale dupadesiya jAva aNaMtapadesiyANaM khaMdhANaM aNNamaNNaM phusittA NaM gatI pavattai / settaM phusamANagatI 1 / [1106 pra.] vaha spRzadgati kyA hai ? [1106 u.] paramANu pudgala kI athavA dvipradezI (se lekara) yAvat (tripradezI, catuHpradezI, paMcapradezI, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [257 SaTpradezI, saptapradezI, aSTapradezI, navapradezI, dazapradezI, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI) anantapradezI skandhoM kI eka dUsare ko sparza karate hue jo gati hotI hai, vaha spRzadgati hai| yaha huA spRzadgati kA varNana // 1 // 1107. se kiM taM aphusamANagatI ? asamANagatI jaNNaM etesiM ceva aphusittA NaM gatI pavattai / se ttaM aphusamANagatI 2 / [1107 pra.] aspRzadgati kise kahate haiM ? [1107 u.] unhIM pUrvokta paramANu pudgaloM se lekara anantapradezI skandhoM kI paraspara sparza kiye binA hI jo gati hotI hai; vaha aspRzadgati hai / yaha huA aspRzadgati kA svarUpa // 2 // 1908. se kiM taM uvasaMpajjamANagatI ? uvasaMpajjamANagatI jaNNaM rAyaM vA juvarAyaM vA IsaraM vA talavaraM vA mADaMbiyaM vA koDuMbiyaM vA ibdhaM vA siddhiM vA seNAvaI vA satthavAhaM vA uvasaMpajjittA NaM gacchati / se ttaM uvasaMpajjamANagagI3 / [1108 pra.] vaha upasampadyamAnagati kyA hai ? [1108 u.] upasampadyamAnagati vaha hai, jisameM vyakti rAjA, yuvarAja, Izvara (aizvaryazAlI), talavara (kisI nRpa dvArA niyukta paTTadhara zAsaka ), mADambika (maNDalAdhipati), ibhya ( dhanADhya ), seTha, senApati yA sArthavAha ko Azraya karake (unake sahayoga yA sahAre se) gamana karatA ho| yaha huA upasampadyamAnagati kA svarUpa // 3 // 1109. se kiM taM aNuvasaMpajjamANagatI ? aNuvasaMpajjamANagatI jaNNaM etesiM ceva aNNamaNNaM aNuvasaMpajjittA NaM gacchati / se taM aNuvasaMpajjamANagatI 4 / [1109 pra.] vaha anupasampadyamAnagati kyA hai ? [1109 u.] inhIM pUrvokta (rAja Adi) kA paraspara Azraya na lekara jo gati hotI hai, vaha anupasampadyamAna gati hai| yaha huA anupasampadyamAna gati kA svarUpa // 4 // 1110. se kiM taM poggalagatI ? poggalagatI jaNaM paramANupoggalANaM jAva anaMtapaesiyANaM khaMdhANaM gatI pavattati / se taM poggalagatI 5 / [1110 pra.] pudgalagati kyA hai ? [1110 u.] paramANu pudgaloM kI yAvat anantapradezI skandhoM kI gati pudgalagati hai / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] [prajJApanAsUtra yaha huA pudgalagati kA svarUpa // 5 // 1111. se kiM taM maMDUyagatI ? maMDUyagatI jaNNaM maMDUe upphiDiyA upphiDiyA gacchati / settaM maMDUyagatI 6 / [1111 pra.] maNDUkagati kA kyA svarUpa hai ? [1111 u.] meMr3haka jo uchala-uchala kara gati karatA hai, vaha maNDUkagati kahalAtI hai| yaha huA maNDUkagati kA (svarUpa / ) // 6 // 1112. se kiM taM NAvAgatI ? NAvAgatI jaNNaM NAvA puvvaveyAlIo dAhiNaveyAliM jalapaheNaM gacchati, dAhiNaveyAlIo vA avaraveyAliM jalapaheNaM gacchati / settaM NAvAgatI 7 / [1112 pra.] vaha naukAgati kyA hai ? [1112 u.] jaise naukA pUrva vaitAlI (taTa) se dakSiNa vaitAlI kI ora jalamArga se jAtI hai, athavA dakSiNa vaitAlI se apara vaitAlI kI ora jalapatha se jAtI hai, aisI gati naukAgati hai| yaha huA naukAgati kA svarUpa // 7 // . 1113. se kiM taM NayagatI? NayagatI jaNNaM Negama-saMgaha-vavahAra-ujjusuya-saha-samabhirUDha-evaMbhUyANaM NayANaM jA gatI ahavA savvaNayA vi jaM icchNti| se ttaM NayagatI 8 / [1113 pra.] nayagati kA kyA svarUpa hai ? [1113 u.] naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUta, ina sAta nayoM kI jo pravRtti hai, athavA sabhI naya jo mAnate (cAhate yA vivakSA karate) haiM, vaha nayagati hai| yaha huA nayagati kA svarUpa // 8 // 1114. se kiM taM chAyAgatI? chAyAgatI jaNNaM hayacchAyaM vA gayacchAyaM vA naracchAyaM vA kinnaracchAyaM vA mahoragacchAyaM vA gaMdhavvacchAyaM vA usahacchAyaM vA rahacchAyaM vA chattacchAyaMvA uvasaMpajittANaM gacchati |settN chaayaagtii9| [1114 pra.] chAyAgati kise kahate haiM ? [1114 u.] azva kI chAyA, manuSya kI chAyA, kinnara kI chAyA, mahoraga kI chAyA, gandharva kI chAyA, vRSachAyA, rathachAyA, chatrachAyA kA Azraya karake (chAyA kA anusaraNa karake yA chAyA kA Azraya lene ke Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] lie) jo gamana hotA hai, vaha chAyAgati hai / yaha hai chAyAgati kA varNana // 9 // 1115. se kiM taM chAyANuvAtagatI ? chAyANuvAtagatI jaNNaM purisaM chAyA aNugacchati No purise chAyaM aNugacchati / se ttaM chAyANu vAtagatI 10 / [259 [1115 pra.] chAyAnupAtagati kise kahate haiM ? [1115 u.] chAyAH puruSa Adi apane nimitta kA anugamana karatI hai, kintu puruSa chAyA kA anugamana nahIM karatA, vaha chAyAnupAtagati hai| yaha huA chAyAnupAtagati ( kA svarUpa / ) // 10 // 1116. se kiM taM lessAgatI ? lessAMgatI japaNaM kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe tAgaMdhattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujjo bhujjo pariNamati, evaM NIlalessA kAulessaM pappa tArUvattAe jAva tAphAsattAe pariNamati, evaM kAulessA vi teulessaM, teulessA vi pamhalessaM, pamhalessA vi sukkalessaM pappa tArUvatAe jAva pariNamati / se ttaM lessAgatI 11 / [1116 pra.] lezyAgati kA kyA svarUpa hai ? [1116 u.] kRSNalezyA (ke dravya) ko prApta hokara usI ke varNarUpa meM usI ke gandharUpa meM, usI ke rasarUpa meM tathA usI ke sparzarUpa meM bAra-bAra jo pariNata hotI hai, isI prakAra nIlalezyA bhI kApotalezyA ko prApta hokara usI ke varNarUpa meM yAvat usI ke sparzarUpa meM pariNata hotI hai, isI prakAra kApotalezyA bhI tejolezyA ko, tejolezyA padmalezyA ko tathA padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara jo usI ke varNarUpa meM yAvat usI ke sparzarUpa meM pariNata hotI hai, vaha lezyAgati hai / yaha hai lezyAgati kA svarUpa // 11 // 1117. se kiM taM lessANuvAyagatI ? lessANuvAyagatI jallessAI davvAiM pariyAittA kAlaM kareti tallessesu uvavajjati / taM jahAkaNhalessesu vA jAva sukkalessesu vA / se ttaM lessANuvAyagatI 12 / [1117 pra.] lezyAnupAtagati kise kahate haiM ? [1117 u.] jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake (jIva) kAla karatA (maratA) hai, usI lezyA vAle (jIvoM) meM utpanna hotA hai| jaise- kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle dravyoM meM / (isa prakAra kI gati ) zyAnupAtagati hai / yaha huA lezyAnupAtagati kA nirUpaNa // 12 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [ prajJApanAsUtra 1118. se kiM taM uddissapavibhattagatI ? uddissapavibhattagatI jeNaM AyariyaM vA uvajjhAyaM vA theraM vA pavattiM vA gaNiM vA gaNaharaM vA gAvaccheyaM vA uddisiya 2 gacchati / se ttaM uddissapavibhattagatI 13 / [1118 pra.] uddizyapravibhaktagati kyA svarUpa hai ? [1118 u.] AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravarttaka, gaNi, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ko lakSya (uddezya) karake jo gamana kiyA jAtA hai, vaha uddizyapravibhaktagati hai / yaha huA uddizyapravibhaktagati kA svarUpa // 13 // 1119. se kiM taM caupurisapavibhaktagatI ? caupurisapavibhattagatI se jahANAmae cattAri purisA samagaM paTThitA samagaM pajjavaTThiyA 1 samagaM paTTiyA visamaM pajjavaTThiyA 2 visamaM paTTiyA samagaM pajjavaTThiyA 3 visamaM paTThiyA visamaM pajjavaTThiyA 4 | se ttaM caupurisapavibhaktagatI 14 / [1119 pra.] catuHpuruSapravibhaktagati kise kahate haiM ? [1119 u.] jaise- 1. kinhIM cAra puruSoM kA eka sAtha prasthAna huA aura eka hI sAtha pahu~ce, 2 . (dUsare) cAra puruSoM kA eka sAtha prasthAna huA, kintu ve eka sAtha nahIM (Age-pIche) pahu~ce, 3. (tIsare) cAra puruSoM kA eka sAtha prasthAna nahIM ( Age-pIche) huA, kintu pahu~ce cAroM eka sAtha, tathA 4. (cauthe) cAra puruSoM kA prasthAna eka sAtha nahIM (Age-pIche) huA aura eka sAtha bhI nahIM (Age-pIche) pahu~ce, ina cAroM puruSoM kI caturvikalpAtmakagati catuH puruSapravibhaktagati hai| yaha huA catuHpuruSapravibhaktagati kA svarUpa // 14 // 1120. se kiM taM vaMkagatI ? vaMkagatI cauvvihA paNNattA / taM jahA- ghaTTaNayA 1 thaMbhaNayA 2 lesaNayA 3 pavaDaNayA 4 / se taM vaMkagatI 15 / [1120 pra.] vakragati kisa prakAra kI hai ? [1120 u.] vakragati cAra prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra - (1) ghaTTana se, (2) stambhana se, (3) zleSaNa se aura (4) prapatana se / yaha huA vakragati (kA svarUpa) // 15 // se kiM taM paMkagatI ? 1121. paMgatI se jahANAmae kei purise seyaMti vA paMkaMsi vA udayaMsi vA kArya uvvahiyA 2 gacchati / se ttaM paMkagatI 16 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ prayogapada] [261 [1121 pra.] paMkagati kA kyA svarUpa hai ? [1121 u.] jaise koI purUSa kAde meM, kIcar3a meM athavA jala meM (apane) zarIra ko dUsare ke sAtha jor3akara gamana karatA hai, (usakI) yaha (gati) paMkajagati hai| 1122. se kiM taM baMdhaNavimoyaNagatI ?' baMdhaNavimoyaNagatI jaNNaM aMbANa vA aMbADagANa vA mAuluMgANa vA billANa vA kaviTTANa vA bhallANa vA phaNasANa vA dADimANa vA pArevatANa vA akkhoDANa vA corANa vA borANa vA tiMduyANa vA pakkANaM pariyAgayANaM baMdhaNAo vippamukkANaM NivvAghAeNaM ahe vIsasAe gatI pavattai / se ttaM baMdhaNavimoyaNagatI 17 |[se ttaM vihAyagatI / se ttaM gaippavAe / ] ||pnnnnvnnaae bhagavatIe solasamaM paogapayaM samattaM // [1122 pra.] vaha bandhanavimocanagati kyA hai ? / [1122 u.] atyanta paka kara taiyAra hue, ataeva bandhana se vimukta (chUTe hue) AmroM, AmrAtakoM, bijauroM, bilvaphaloM (bela ke phaloM) kavIThoM, bhadra nAmaka phaloM, kaTahaloM (panasoM), dADimoM, pArevata nAmaka phalavizeSoM, akharoToM, cora phaloM (cAroM), boroM athavA tindukaphaloM kI rukATava (vyAghAta) na ho to svabhAva se hI jo adhogati hotI hai, vaha bandhanavimocanagati hai| yaha huA bandhanavimocanagati kA svarUpa // 17 // isake sAtha hI vihAyogati kI prarUpaNA pUrNa huI / yaha huA gatiprapAta kA varNana / vivecana - gatiprapAta ke bheda-prabheda evaM unake svarUpa kA nirUpaNa- prastuta 37 sUtroM (sU. 1086 se 1122 taka ) meM prayogagati Adi pAMcoM prakAra ke gatiprapAtoM ke svarUpa evaM prakAroM kI prarUpaNA kI gaI hai| vihAyogati kI vyAkhyA - AkAza meM hone vAlI gati ko vihAyogati kahate haiN| vaha 17 prakAra kI hai|(1)spRshdgti- paramANu Adi anya vastuoM ke sAtha spRSTa ho-hokara arthAt- paraspara sambandha ko prApta ho karake jo gamana karate haiM, vaha spRzadgati kahalAtI hai| (2) aspRzadgati- paramANu Adi anya paramANu Adi se aspaSTa rahakara yAni paraspara sambandha kA anubhava na karake jo gamana karate haiM, vaha aspRzadgati hai| jaise- paramANu eka hI samaya meM eka lokAnta se apara lokAnta taka pahu~ca jAtA hai|(3) upasampadyamAnagatikisI dUsare kA Azraya lekara (yAnI dUsare ke sahAre se) gamana karanA / jaise- dhannA sArthavAha ke Azraya se dharmaghoSa AcArya kA gamana / (4) anupasampadyamAnagati-binA kisI kA Azraya liye mArga meM gamana krnaa| 1. granthAgram 5000 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] [prajJApanAsUtra (5) pudgalagati- pudgala kI gati / (6) maNDUkagati- meMDhaka kI taraha uchala-uchala kara calanA / (7) naukAgati- naukA dvArA mahAnadI Adi meM gamana karanA / (8) nayagati- naigamAdi nayoM dvArA svamata kI puSTi karanA athavA sabhI nayoM dvArA paraspara.sApekSa hokara pramANa se abAdhita vastu ko vyavasthApanA karanA / (9) chAyAgati- chAyA kA anusaraNa (anugamana) karake athavA usake sahAre se gamana karanA / (10) chAyAnupAtagati- chAyA kA apane nimittabhUta puruSa kA anupAta-anusaraNa karake gati karanA chAyAnupAtagati hai, kyoMki chAyA puruSa kA anusaraNa karatI hai, kintu puruSa chAyA kA anusaraNa nahIM karatA / (11) lezyAgati- tiryacoM aura manuSyoM ke kRSNAdi lezyA keM dravya nIlAdi lezyA ke dravyoM ko prApta karake tadpa meM pariNata hote haiM, vaha lezyAgati hai|(12) lezyAnupAtagati- lezyA ke anupAta arthAt- anusAra gamana karanA lezyAnupAtagati hai| jIva lezyAdravyoM kA anusaraNa karatA haiM, lezyAdravya jIva kA anusaraNa nahIM krtaa| jaisA ki mUlapATha meM kahA gayA hai- jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake jIva kAla karatA hai, vaha usI lezyA meM utpanna hotA hai| (13) uddizyapravibhaktagati-pravibhakta yAnI pratiniyata AcAryAdi kA uddezya karake unake pAsa se dharmopadeza sunane yA unase prazna pUchane ke lie jo gamana kiyA jAtA hai, vaha uddizyapravibhaktagati hai| (14) catuHpuruSapravibhaktagati- cAra prakAra ke puruSoM kI cAra prakAra kI pravibhakta-pratiniyata gati catuHpurupravibhaktagati kahalAtI hai|(15) vakragati- cAra prakAra se vakra-TeDhI-meDhI gati krnaa| vakragati ke cAra prakAra ye haiM-ghaTThanatA- khaMjA (laMgar3I) cAla (gati), stambhanatA- gardana meM dhamanI Adi nAr3I kA stambhana honA athavA AtmA ke aMgapradezoM kA stabdha ho jAnA stambhanatA hai, zleSaNatA- ghuTanoM Adi ke sAtha jAMghoM Adi kA saMyoga honA zleSaNatA hai, prapatana- Upara se giranA / (16) paMkagati- paMka arthAt kIcar3a. meM gati krnaa| upalakSaNa se paMka zabda se 'jala' kA bhI grahaNa karanA cAhie / ata: paMka athavA jala meM apane zarIra ko kisI ke sAtha bAMdha kara usake bala se calanA paMkagati hai| (17) bandhanavimocanagati- Ama Adi phaloM kA apane vRnta (baMdhana) se chUTa kara svabhAvataH nIce giranA, bandhanavimocanagati hai| sapakSa sapratidik- pakSa kA artha hai- pUrva-pazcima-uttara-dakSiNa rUpa pArzva / pratidik kA artha haividizAe~, inake saath| // prajJApanAsUtra : solahavA~ prayogapada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 328-329 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasama lessApayaM sattarahavA~ lezyApada prAthamika * prajJApanAsUtra kA yaha sattarahavA~ 'lezyApada' hai| 'lezyA' AtmA ke sAtha karmoM ko zliSTa karane vAlI hai| jIva kA yaha eka pariNAma-vizeSa hai| isalie AdhyAtmika vikAsa meM avarodhaka hone se lezyA para sabhI pahaluoM se vicAra karanA Avazyaka hai| isI uddezya se isa pada meM chaha uddezakoM dvArA lezyA kA sAMgopAMga vicAra kiyA gayA hai| lezyA kA muzya kAraNa mana-vacana-kAyA kA yoga hai| yoganimittaka hone para bhI lezyA yogAntargata kRSNAdi dravyarUpa hai| yogAntargata dravyoM meM kaSAyoM ko uttejita karane kA sAmarthya hai| ata: jahA~ kaSAya se anuraMjita AtmA kA pariNAma huA, vahA~ lezyA azubha, azubhatara evaM azubhatama banatI jAtI hai, jahA~ adhyavasAya kevala yoga ke sAtha hotA hai, vahA~ lezyA prazasta evaM zubha hotI jAtI hai|' prastuta pada ke chaha uddezakoM meM se prathama uddezaka meM nAraka Adi cauvIsa daNDakavartI jIvoM ke AhAra, zarIra, zvAsocchvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA aura AyuSya kI samatA-viSamatA ke sambandha meM pRthak-pRthak sakAraNa vicAra kiyA gayA hai| isake pazcAt kRSNAdi lezyAviziSTa 24 daNDakavartI jIvoM ke viSaya meM pUrvokta AhArAdi sapta dvAroM kI dRSTi se vicAraNA kI gaI hai| . dvitIya uddezaka meM lezyA ke 6 bheda batA kara narakAdi cAra gatiyoM ke jIvoM meM se chaha lezyAoM meM se kisake kitanI lezyAe~ hotI haiM, isakI carcA kI gaI hai| sAtha hI kRSNAdilezyAviziSTa cauvIsa daNDakIya jIvoM ke alpabahutva kI vistRta prarUpaNA kI gaI hai| anta meM kRSNAdilezyAyukta jIvoM meM kauna kisase alparddhika yA maharddhika hai ? isakA vicAra kiyA gayA hai| 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 329-330 (kha) 'lezyAbhirAtmani karmANi saMzliSyante / yoga-pariNAmo lezyA / jamhA ayogikevalI alesso / ' - Avazyaka cUrNi .. (ga) jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 247 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] [prajJApanAsUtra * tRtIya uddezaka meM kRSNAdilezyAyukta cauvIsa daNDakavartI jIvoM ke utpAda aura udvartana ke sambandha meM ___ ekatva-bahutva evaM sAmUhika lezyA kI apekSA se cintana prastuta kiyA gayA hai| isa para se janmakAla aura mRtyukAla me kauna-sA jIva kisa lezyA vAlA hotA hai, yaha spaSTa phalita ho jAtA hai| tatpazcAt usa-usa lezyA vAle jIvoM ke avadhijJAna kI viSayamaryAdA tathA usa-usa lezyA vAle jIva meM kitane aura kauna-se jJAna hote haiM ? yaha prarUpaNA kI gaI hai / OM caturtha uddezaka meM batAyA gayA hai ki eka lezyA kA, anya lezyA ke rUpa meM pariNamana kisa prakAra hotA hai| chahoM lezyAoM ke pRthak-pRthak varNa, gandha, rasa aura sparza kI prarUpaNA kI gaI hai| tatpazcAt kRSNAdi lezyAoM ke kitane pariNAma, pradeza, pradezAvagAha, vargaNA evaM sthAna hote haiM, isakI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM kRSNAdi lezyAoM ke sthAna kI jaghanya, utkRSTa aura madhyama dRSTi se dravya, pradeza evaM dravya-pradeza kI apekSA se alpabahutva kI vistRta prarUpaNA kI gaI hai| __ paMcama uddezaka ke prArambha meM to caturtha uddezaka ke pariNAmAdhikAra kI punarAvRtti kI gaI hai; usake pazcAt aisA nirUpaNa hai ki usa-usa lezyA kA anya lezyA ke rUpa meM tathA unake varNAdi rUpa meM pariNamana nahIM hotaa| vRttikAra isa pUrvApara virodha kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki caturtha uddezaka meM eka lezyA kA anya lezyA ke rUpa meM pariNata hone kA jo vidhAna hai, vaha tiryaJcoM aura manuSyoM kI apekSA se samajhanA cAhie tathA paMcama uddezaka meM eka lezyA kA dUsarI lezyA ke rUpa meM pariNata hone kA jo niSedha hai, vaha devoM aura nArakoM kI apekSA se samajhanA caahie| . chaThe uddezaka meM bharatAdi vividha kSetroM meM rahane vAle manuSyoM aura manuSya-striyoM kI lezyA sambandhI carcA kI gaI hai| isake bAda yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki janaka aura jananI kI jo lezyA hotI hai, vahI lezyA janya kI honI cAhie, aisA koI niyama nahIM hai| janaka aura janya kI yA jananI aura janya kI lezyAe~ sama bhI ho sakatI haiM, viSama bhii|' prastuta lezyApada itanA vistRta evaM chaha uddezakoM meM vibhakta hote hue bhI uttarAdhyayana Adi Agama-granthoM meM usa-usa lezyAvAle jIvoM ke adhyavasAyoM kI tathA unake lakSaNa, sthiti, gati evaM pariNati kI jaisI vistRta carcA hai tathA bhagavatIsUtra Adi meM lezyA ke dravya aura bhAva, ina do bhedoM kA jo varNana milatA hai, vaha isameM nahIM hai| kahIM-kahIM varNana meM punarAvRtti bhI huI hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga. 2, prastAvanA, pR. 104 se 107 taka (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 274 se 303 taka (ka) uttarAdhyayana a. 34, gA. 21 se 61 taka (kha) lezyAkoSA (saMpA. mohanalAla bAMThiyA.) (kha) Doctrine of the Jainas (Sheudring) (ga) bhagavatIsUtra za. 12, uddezaka 5, sU. 452 patra 472 (gha) SaTkhaNDAgama pu. 1, pR. 132, 326; pu. 3 pu. 459; pu. 4 pR. 290 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM : paDhamo uddesao ___sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka prathama uddezaka meM varNita sapta dvAra __ 1123. AhAra sama sarIrA ussAse 1 kamma 2 vaNNa 3 lessAsu 4 / samavedaNa 5 samakiriyA 6 samAuyA 7 ceva boddhavvA // 209 // . [1123 prathama-uddezaka adhikAragAthArtha-] 1. samAhAra, sama-zarIra aura (sama) ucchvAsa, 2. karma, 3. samakriyA tathA 7. samAyuSka, (isa prakAra sAta dvAra prathama uddezaka meM) jAnane cAhie // 209 // . vivecana- prathama uddezaka meM lezyA se sambandhita saptadvAra - prastuta sUtra meM lezyAsambandhI samaAhAra, zarIra-ucchvAsAdi sAtoM dvAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AhArAdi pratyeka pada ke sAtha 'sama' zabda prayoga - prastuta gAthA ke pUrvArddha meM 'sama' zabda kA prayoga eka bAra kiyA gayA hai, usakA sambanadha pratyeka pada ke sAtha jor3a lenA caahie| jaise- samAhAra samazarIra, samaucchvAsa, samakarma, samalezyA, samavedanA, samakriyA aura samAyuSka / lezyA kI vyAkhyA - jisake dvArA AtmA karmoM ke sAtha zleSa ko prApta hotA hai, vaha lezyA hai| lezyA kI zAstrIya paribhASA hai - kRSNAdi dravyoM ke sAnnidhya se hone vAlA AtmA kA pariNAma lezyA hai| kahA bhI hai - jaise sphaTika maNi ke pAsa jisa varNa kI vastu rakha dI jAtI hai, sphaTika maNi usI varNa vAlI pratIta hotI hai, usI prakAra kRSNAdi dravyoM ke saMsarga se AtmA meM bhI usI taraha kA pariNAma hotA hai| vahI pariNAma lezyA kahalAtA hai| lezyA kA nimittakAraNa : yoga yA kaSAya ?- kRSNAdi dravya kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki pAThAntara - kinhIM pratiyoM meM prastuta sAta dvAroM ke badale 'AhAra' ke sAtha zarIra aura ucchvAsa ko sammilita na mAna kara pRthak pRthak mAnA hai, ataeva nau dvAra ginAe haiM / - saM. 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 329 (kha) kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH pravartate // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] [prajJApanAsUtra yoga ke sadbhAva meM lezyA kA sadbhAva hotA hai, yoga kA abhAva hone para lezyA kA bhI abhAva ho jAtA hai| isa prakAra yoga ke sAtha lezyA kA anvaya-vyatireka dekhA jAtA hai| ataeva yaha siddha huA ki lezyA yoganimittaka hai| lezyA yoganimittaka hone para bhI yoga ke antargata dravyarUpa hai, yoganimittaka karmadravyarUpa nahIM / agara lezyA ko karmadravyarUpa mAnA jAegA to prazna hogA - lezyA ghAtikarmadravyarUpa hai yA aghAtikarmadravyarUpa ? lezyA ghAtikarmadravyarUpa to ho nahIM sakatI, kyoMki sayogI kevalI meM ghAtikarmoM kA abhAva hone para bhI lezyA kA sadbhAva hotA hai| vaha aghAtikarmadravya bhI nahIM kahI jA sakatI, kyoMki ayogikevalI meM aghAtikarmoM kA sadbhAva hone para bhI lezyA kA abhAva hotA hai| ataeva pArizeSyanyAya se lezyA ko yogAntargata dravya hI mAnanA ucita hai| ve hI yogAntargata dravya jaba taka kaSAyoM kI vidyamAnatA hai taba taka unake udaya ko bhaDakAne vAle hote haiM; kyoMki yoga ke antargata dravyoM meM kaSAya ke udaya ko bhar3akAne kA sAmarthya dekhA jAtA hai| lezyA karmoM kI sthiti kA kAraNa nahIM hai, kintu kaSAya sthiti ke kAraNa haiN| jo lezyAe~ kaSAyodayAntargata hotI haiM, ve hI anubhAgabandha kA hetu haiN| nairayikoM meM samAhArAdi sAta dvAroM kI prarUpaNA 1124. NeraiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA savve samasarIrA savve samussAsaNissAsA ? goyamA ! No iNaDhe samaDheM / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai NeraiyA No savve samAhArA jAva No savve samussAsaNissAsA? goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA- mahAsarIrA ya appasarIrA y| tattha NaM je te . mahAsarIrA te NaM bahutarAe poggale AhAreMti bahutarAe poggale pariNAmeMti bahutarAe poggale ussasaMti bahutarAe poggale NIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti abhikkhaNaM pariNAmeMti abhikkhaNaM UsasaMti abhikkhaNaM nniissNti|ttth NaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreMti appatarAe poggale pariNAmeMti appatarAe poggale UsasaMti appatarAe poggale NIsasaMti Ahacca AhAreMti Ahacca pariNAmeMti Ahacca UsasaMti Ahacca NIsasaMti, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai raiyA No savve samAhArA No savve samasarIrA No savve samussAsaNIsAsA 1 / [1124 pra.] bhagavan ! kyA nAraka sabhI samAna AhAra vAle haiM, sabhI samAna zarIra vAle haiM tathA sabhI samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle hote hai ? [1124 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki nAraka bhI sabhI samAhAra nahIM hai, yAvat sama 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya: vRtti, patrAMka 330-331 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhAga 4, pR. 4-5 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka ] ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote ? [u.] gautama ! nAraka do prakAra ke haiM, ve isa prakAra - mahAzarIra vAle aura alpazarIra vAle / unameM se jo mahAzarIra vAle nAraka hote haiM, ve bahuta adhika pudgaloM kA AhAra karate haiM, prabhUtatara pudgaloM ko pariNata karate haiM, bahuta-se pudgaloM kA ucchvAsa lete haiM, aura bahuta se pudgaloM kA niHzvAsa chor3ate haiN| ve bAra-bAra AhAra karate haiM, bAra-bAra (pudgaloM ko) pariNata karate haiM, bAra-bAra ucchvasana karate haiN| ve bAra-bAra niHzvasana karate haiM, unameM jo choTe (alpa) zarIra vAle haiM, ve alpatara (thor3e) pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM ko pariNata karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa lete haiM aura alpatara pudgaloM kA niHzvAsa chor3ate haiN| ve kadAcit AhAra karate haiM, kadAcit (pudgaloM ko) pariNata karate haiM tathA kadAcit ucchvasana karate haiM aura kadAcit niHzvasana karate haiN| isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nAraka sabhI samAna AhAra vAle nahIM hote, samAna zarIra vAle nahIM hote aura na hI samAna ucchvAsa- ni:zvAsa vAle hote haiM / - prathama dvArA // 1 // 1125. NeraDyA NaM bhaMte savve samakammA ? goyamA ! No iNaTTe samaTTe / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai ? NeraDyA No savve samakammA ? goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA - puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNagA ya / tattha NaM je te puvvovavaNNagA te NaM appakammatarAgA / tattha NaM je te pacchovavaNNagA te NaM mahAkammatarAgA, eNaNaM goyamA ! evaM vuccai NeraiyA No savve samakammA 2 / [1125 pra.] bhagavan ! nairayika kyA sabhI samAna karma vAle hote haiM ? [1125 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [267 [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki nAraka sabhI samAna karma vAle nahIM hote ? [u.] gautama ! nAraka do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra pUrvopapannaka (pahale utpanna hue) aura pazcAdupapannaka (pIche utpanna hue) / unameM jo pUrvopapannaka haiM, ve (apekSAkRta) alpa karma vAle haiM aura unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve mahAkarma (bahuta karma) vAle haiN| isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai ki nairayika sabhI samAna karma vAle nahIM hote / - dvitIya dvAra // 2 // 1126. NeraiyA NaM bhaMte ! savve samavaNNA ? goyamA ! No iNaTTe | - NaNaM bhaMte! evaM vuccai NeraDyA No savve samavaNNA ? gomA ! NeraDyA duvihA paNNattA, taM jahA - puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNA / tattha je te puvvovavaNNagA te NaM visuddhavaNNatarAgA / tattha NaM je te pacchovavaNNagA te NaM avisuddhavaNNatarAgA, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] [prajJApanAsUtra se eeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai NeraiyA No savve samavaNNA 3 / [1126 pra.] bhagavan ! kyA nairayika sabhI samAna varNa vAle hote haiM ? [1126 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki nairayika sabhI samAna varNa vAle nahIM hote ? [u.] gautama ! nairayika do prakAra ke kahe gae haiN| ve.isa prakAra - pUrvopapannaka aura pshcaaduppnnk| unameM se jo pUrvopapannaka haiM, ve adhika vizuddha varNa vAle hote haiM aura unameM jo pazcAdupapannaka hote haiM, ve avizuddha varNa vAle hote haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA haiM ki nairayika sabhI samAna varNa vAle nahIM hote / _ -tRtIya dvAra // 3 // , 1127. evaM jaheva vaNNeNa bhaNiyA taheva lessAsu vi visuddhalessatarAgA avisuddhalessatarAgA ya bhANiyavvA 4 / __ [1127] jaise varNa kI apekSA se nArakoM ko vizuddha aura avizuddha kahA hai, vaise hI lezyA kI apekSA bhI nArakoM ko vizuddha aura avizuddha kahanA cAhie / -caturthadvAra // 4 // 1128. NeraDyA NaM bhaMte ! savve samavevaNA? goyamA ! No iNaDhe samaTe / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai NeraDyA No savve samaveyaNA ? goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA - saNNibhUyA ya asaNNibhUyA ya / tattha NaM je te saNNibhUyA te NaM mahAvedaNatarAgA / tattha NaM je te asaNNibhUyA te NaM appavedaNatarAgA, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA no savve samaveyaNA 5 / [1128 pra.] bhagavan ! sabhI nAraka kyA samAna vedanA vAle hote haiM ? [1128 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [pra.] bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki sabhI nAraka samavedanA vAle nahIM hote? [u.] gautama ! nairayika do prakAra ke kahe haiM, ve isa prakAra - saMjJIbhUta (jo pUrvabhava meM saMjJI paMcendriya the) aura asaMjJIbhUta (jo pUrvabhava meM asaMjJI the)| unameM jo saMjJIbhUta hote haiM, ve apekSAkRta mahAn vedanA vAle hote haiM aura unameM jo asaMjJIbhUta hote haiM ve alpatara vedanA vAle hote haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI nairayika samavedanA vAle nahIM hote / -paMcamadvAra // 5 // 1129. NeraiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? goyamA ! No iNaDhe samaTe / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [269 se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai NeraDyA No savve samakiriyA ? goyamA ! NeraiyA tivihA paNNattA, taM jahA - sammaTThiI micchaTThiI sammAmicchaTThiI / tattha NaM je te sammaTThiI tesiNaM cattAri kiriyAo kajaMti, taM jahA - AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 / tattha NaM je te micchaTThiI je ya sammAmicchaTTiI tesiM niyatAo paMca kiriyAo kajaMti, taM jahA - AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 micchAdasaNavattiyA 5, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai NeraiyA No savve samakiriyA 6 / [1129 pra.] bhagavan ! sabhI nAraka kyA samAna kriyA vAle hote haiM ? [1129 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki sabhI nAraka samAna kriyA vAle nahIM hote ? [u.] gautama ! nAraka tIna prakAra ke kahe haiM - samyadRSTi, mithyAdRSTi aura smygmithyaadRsstti| aura samyagmithyAdRSTi / unameM se jo samyagdRSTi haiM, unake cAra kriyAe~ hotI haiM, ve isa prakAra - 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, 3. mAyApratyayA, 4. aprtyaakhyaankriyaa| jo mithyAdRSTi haiM tathA jo samyagmithyAdRSTi haiM, unake niyama (nizcitarUpa se) pAMca kiyAe~ hotI haiM - 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, 3. mAyApratyayA, 4. apratyAkhyAnakriyA aura 5. mithyAdarzanapratyayA / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna kriyA vAle nahIM hote / -chaThA dvAra // 6 // 1130. NeraiyA NaM bhaMte ! savve samAuyA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / se keNaTe NaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! NeraiyA cauvvihA paNNattA,taM jahA - atthegaiyA samAuyA samovavaNNagA 1 atthegaiyA samAuyA visamovavaNNagA 2 atthegaiyA visamAuyA samovavaNNagA 3 atthegaiyA visamAuyA visamovavaNNagA 4, se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai NeraDyA No savve samAuyA No savve samovavaNNagA 7 / [1130 pra.] bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AyuSya vAle haiM ? [1130 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna Ayu vAle nahIM hote ? [u.] gautama ! nairayika cAra prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra- 1. kaI nAraka samAna Ayu vAle aura samAna (eka sAtha) utpatti vAle hote haiM, 2.kaI samAna Ayu vAle, kintu viSama utpatti (Age-pIche utpanna Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] [prajJApanAsUtra hone) vAle hote haiM, 3. kaI viSama (asamAna) Ayu vAle aura eka sAtha utpatti vAle hote haiM tathA 4. kaI viSama Ayu vAle aura viSama hI utpatti vAle hote haiN| isa kAraNa se he gautama ! sabhI nAraka na to samAna Ayu vAle hote haiM aura na hI samAna utpatti (eka sAtha utpanna hone) vAle hote haiN| vivecana - nairayikoM meM samAhArAdi sapta dvAroM kI prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM meM nairayikoM meM AhAra Adi pUrvokta sAta dvAroM se sambandhita samAnatA-asamAnatA kI carcA kI gaI hai| mahAzarIra-alpazarIra - jina nArakoM ko zarIra apekSAkRta vizAla hotA hai, ve mahAzarIra aura jinakA zarIra apekSAkRta choTA hotA hai, ve alpazarIra kahalAte haiN| nAraka jIva kA zarIra choTe se choTA (jaghanya) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotA hai aura bar3e se bar3A (utkRSTa) zarIra pAMca sau dhanuSa kA hotA hai| yaha pramANa bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se hai, uttaravaikriya zarIra kI apekSA se jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa eka hajAra dhanuSa-pramANa hotA hai| zaMkA-samAdhAna - nArakoM kI AhArasambandhI viSamatA pahale na batalAkara pahale zarIrasambandhI viSamatA kyoM batalAI gaI hai ? isakA kAraNa yaha hai ki zarIroM kI viSamatA batalA dene para AhAra, ucchvAsa Adi kI viSamatA zIghra samajha meM A jAtI hai| isa Azaya se dUsare sthAna meM pratipAdya zarIra-sambandhI prazna kA samAdhAna pahale kiyA gayA hai| mahAzarIrAdiviziSTa nArakoM meM visadRzatA kyoM ? - jo nAraka mahAzarIra hote haiM, ve apane se alpa zarIra vAle nArakoM kI apekSA bahuta pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyoMki unakA zarIra bar3A hotA hai| loka meM / yaha prasiddha hai ki mahAn zarIra vAle hAthI Adi apane se choTe zarIra vAle kharagoza Adi se adhika AhAra karate haiN| kintu yaha kathana bAhulya kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki koI-koI tathAvidha manuSya ke samAna bar3e zarIra vAlA hokara bhI alpAhArI hotA hai aura koI-koI choTe zarIra vAlA hokara bhI atibhojI hotA hai| yahA~ alpatA aura mahattA bhI sApekSa samajhanI cAhie / nAraka jIva sAtAvedanIya ke anubhava ke viparIta asAtAvedanIya kA udaya hone se jyoM-tyoM mahAzarIra vAle, atyanta duHkhI evaM tIvra AhArAbhilASA vAle hote haiM, tyoM-tyoM ve bahuta adhika pudgaloM kA AhAra karate haiM tathA bahuta adhika pudgaloM ko pariNata karate haiN| pariNamana AhAra kiye hue pudgaloM ke anusAra hotA hai| yahA~ pariNAma ke viSaya meM prazna na hone para bhI usakA pratipAdana kara diyA gayA hai, kyoMki vaha AhAra kA kArya hai| isI prakAra mahAzarIra vAle hone se ve bahuta adhika pudgaloM kI ucchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM aura niHzvAsa ke rUpa meM chor3ate haiN| jo bar3e zarIra vAle hote haiM tathA duHkhita bhI adhika hote haiM, isalie aise nAraka duHkhita bhI adhika kahe gae haiN| AhArAdi kI kAlakRta viSamatA - apekSAkRta mahAzarIra vAle apanI apekSA laghuzarIra vAloM se zIghra aura zIghratara tathA punaH punaH AhAra grahaNa karate dekhe jAte haiN| jaba AhAra bAra-bAra karate haiM to usakA pariNamana bhI bAra-bAra karate haiM tathA ve bAra-bAra ucchvAsa grahaNa karate aura ni:zvAsa chor3ate haiN| Azaya yaha hai Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka [271 ki mahAkAya nAraka mahAzarIra vAle hone se atyanta duHkhita hone ke kAraNa nirantara ucchvAsadi kriyA karate rahate haiM / jo nAraka apekSAkRta laghukAya hote haiM, ve mahAkAya nArakoM kI apekSA alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM ko hI pariNata karate haiN| tathA alpatara pudgalo ko hI ucchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM aura niHzvAsa ke rUpa meM chor3ate haiN| ve kadAcit AhAra karate haiM, sadaiva nhiiN| tAtparya yaha hai ki mahAkAya nArakoM ke AhAra kA jitanA vyavadhanakAla hai, usakI apekSA laghukAya nArakoM ke AhAra kA vyavadhAnakAla (antara) adhika hai| kadAcit AhAra karane ke kAraNa ve (alpAhArI) usakA pariNaNamana bhI kadAcit karate haiM, sadA nhiiN| isI prakAra ve kadAcit ucchvAsa lete haiM aura kadAcit hI ni:zvAsa chor3ate haiN| kyoMki laghukAya nAraka mahAkAya nArakoM kI apekSA alpa duHkha vAle hone se nirantara ucchvAsa-niHzvAsa kriyA nahIM karate, kintu bIca meM vyavadhAna DAlakara karate haiM / athavA aparyAptikAla meM alpazarIra vAle hone se lomAhAra kI apekSA se ve AhAra nahIM karate tathA zvAsocchvAsaparyApti pUrNa na hone se ucchvAsa nahIM lete; anya kAla (paryAptikAla) meM AhAra aura ucchvAsa lete haiM / pUrvotpanna aura pazcAdutpanna nArakoM meM karma, varNa lezyA kA antara - jo nAraka pahale utpanna ho cuke haiM, ve alpakarma vAle hote haiM, kyoMki pUrvotpanna nArakoM ko utpanna hue apekSAkRta adhika samaya vyatIta ho cukA hai, ve narakAyu, narakagati aura asAtAvedanIya Adi karmoM kI bahuta nirjarA kara cuke hote haiM, unake ye karma thor3e hI zeSa rahe hote haiN| isa kAraNa pUrvotpanna nAraka alpakarma vAle kahe gae haiN| kintu jo nAraka bAda meM utpanna hue haiM, ve mahAkarma vAle hote haiM, kyoMki unakI narakAyu, narakagati tathA asAtAvedanIya Adi karma thor3e hI nirjIrNa hue haiM, bahuta-se karma abhI zeSa haiN| isa kAraNa ve apekSAkRta mahAkarma vAle haiM / yaha kathana samAna sthiti vAle nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie, anyathA ratnaprabhApRthvI meM kisI utkRSTa Ayu vAle nAraka kI Ayu kA bahuta-sA bhAga nirjIrNa ho cukA ho, vaha sirpha eka palyopama hI zeSa raha gayA ho, dUsarI ora usa samaya koI jaghanya dasa hajAra varSoM kI sthiti vAlA nAraka pazcAt utpanna huA ho to bhI isa pazcAdutpanna nAraka kI apekSA ukta pUrvotpanna nAraka bhI mahAn karma vAlA hI hotA hai| isI prakAra jinheM utpanna hue apekSAkRta adhika samaya vyatIta ho cukA hai, ve vizuddhatara varNa vAle hote haiN| nArakoM meM aprazasta (azubha) varNanAmakarma ke utkaTa anubhAga kA udaya hotA hai, kintu pUrvotpanna nArakoM ke usa azubha anubhAga kA bahuta-sA bhAga nirjIrNa ho cukatA hai, svalpa bhAga zeSa rahatA hai| varNanAmakarma pudgalavipAkI prakRti hai| ataeva pUrvotpanna nAraka vizuddhatara varNa vAle hote haiM, jaba ki pazcAdutpanna nAraka avizuddhatara varNa vAle hote haiM, kyoMki bhava ke kAraNa hone vAle unake azubha nAmakarma kA adhikAzaM azubha tIvra anubhAga nirjIrNa nahIM hotA, sirpha thor3e-se bhAga kI hI nirjarA ho pAtI hai| isa kAraNa bAda meM utpanna nAraka avizuddhatara varNa vAle hote haiM / yaha kathana bhI samAna sthiti vAle nArakoM kI apekSA se samajhanA caahie| isI prakAra pUrvotpanna nAraka aprazasta lezyAdravyoM ke bahuta-se bhAga ko nirjIrNa kara cukate haiM, isa kAraNa 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 332-333 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272] [prajJApanAsUtra ve vizuddhatara lezyA vAle hote haiM, jabaki pazcAdutpanna nAraka aprazasta lezyAdravyoM ke alpatama bhAga kI hI nirjarA kara pAte haiM, unake bahuta-se aprazasta lezyAdravya zeSa bane rahate haiN| saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta nArakoM kI vedanA meM antara - jo jIva pahale (atIta meM) saMjJIpaMcendriya the aura phira naraka meM utpanna hue haiM, ve saMjJIbhUta nAraka kahalAte haiM aura jo unase viparIta hoM, ve asaMjJIbhUta kahalAte haiM, ve apekSAkRta mahAvedanA vAle hote haiM, kyoMki jo (bhUtakAla meM) saMjJI the, unhoMne utkaTa azubha adhyavasAya ke kAraNa utkaTa azubha karmoM kA bandha kiyA hai tathA ve mahAnArakoM meM utpanna hue haiN| isake viparIta jo nAraka asaMjJIbhUta haiM, ve alpatara vedanA vAle hote haiN| asaMjJI jIva nAraka, tiryaJca, manuSya aura devagati meM se kisI bhI gati kA bandha kara sakate haiN| ataeva ve narakAyu kA bandha karake naraka meM utpanna hote haiM, kintu ati tIvra adhyavasAya na hone se ratnaprabhApRthvI ke antargata ati tIvravedanA na ho aise nArakAvAsoM meM hI utpanna hote haiN| athavA saMjJI kA tAtparya yahA~ samyagdRSTi hai| saMjJIbhUta arthAt samyagdRSTi nAraka pUrvakRta azubha karmoM ke lie mAnasika duHkha-paritApa kA anubhava karane ke kAraNa adhika vedanA vAle hote haiM / asaMjJIbhUta (mithyAdRSTi) nAraka ko aisA paritApa nahIM hotA, ataeva vaha alpavedanA vAlA hotA hai| ArambhikI Adi kriyAoM ke lakSaNa - ArambhikI- jIva-hiMsAkArI pravRtti (vyApAra) Arambha kahalAtI hai| Arambha se hone vAlI karmabaMdhakAraNabhUta kriyA ArambhikI hai| dharmopakaraNoM se bhinna padArthoM kA mamatvavaza svIkAra karanA athavA dharmopakaraNoM ke prati mUrchA honA parigraha hai, usake kAraNa hone vAlI kriyA pArigrahikI kriyA hai| mAyA, upalakSaNa se krodhAdi ke nimitta se hone vAlI kriyaa| mAyApratyayA hai| apratyAkhyAna kriyA - apratyAkhyAna - pApoM se anivRtti ke kAraNa hone vAlI kriyaa| mithyAdarzanapratyayAmithyAtva ke kAraNa hone vAlI kriyaa|shNkaa-smaadhaan- yadyapi mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ye cAra karmabandha ke kAraNa batAe gae haiM, jabaki yahA~ ArambhikI Adi kriyAe~ karmabandha kI kAraNa batAI gaI haiM, ataH donoM meM virodha hai, aisI zaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki yahA~ Arambha aura parigraha zabda se 'yoga' ko grahaNa kiyA gayA hai kyoMki yoga Arambha-parigraharUpa hotA hai, ataeva inameM koI virodha nahIM hai| asurakumArAdi bhavanapatiyoM meM samAhArAdi sapta prarUpaNA 1131. asurakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA ? sacceva pucchA / goyamA ! No iNaDhe samar3he, jahA NeraiyA (su. 1124) / [1131 pra.] bhagavan ! sabhI asurakumAra kyA samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pRcchA (pUrvavat) / [1131 u.] yaha artha samartha nahIM hai / (zeSa saba nirUpaNa) (sU. 1124 ke anusAra) nairayikoM (kI 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 333 2. vahI, malaya. vRtti. patrAMka 334 3. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 335 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [273 AhArAdi-prarUpaNA) ke samAna (jAnanA cAhie) / 1132. asurakumArA NaM bhaMte ! savve samakammA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / se keNatuNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! asurakumArA duvihA paNNattA, taM jahA - puvvovaNNagA ya pacchovavaNNagA y|ttth NaM je te puvvovavaNNagA te NaM mahAkammatarAgA / tattha NaM je te pacchovavaNNagA te NaM appakammatarAgA, se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai asurakumArA No savve samakammA / [1132 pra.] bhagavan ! sabhI asurakumAra samAna karma vAle haiM ? [1132 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se kahate haiM ki sabhI asurakumAra samAna karma vAle nahIM haiM ? [u.] gautama ! asurakumAra do prakAra ke kahe gaye haiM, ve isa prakAra - pUrvopapannaka aura pshcaaduppnnk| unameM jo pUrvopapannaka haiM, ve mahAkarma vAle haiN| unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve alpatarakarma vAle haiM / isI kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI asurakumAra samAna karma vAle nahIM haiN| 1133.[1] evaM vaNNa-lessAe pucchaa| tattha NaM je te puvvovavaNNagA te NaM avisuddhavaNNatarAgA / tattha NaM je te pacchovavaNNagA te NaM visuddhavaNNatarAgA, se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccati asurakumArA savve No samavaNNA / __ [1133-1 pra.] isI prakAra varNa aura lezyA ke lie prazna kahanA caahie| (bhagavan ! asurakumAra kyA sabhI samAna varNa aura samAna lezyA vAle haiM ?) [113-1 u.] gautama ! (pUrvokta) do prakAra ke asurakumAroM meM jo pUrvopapannaka haiM, ve avizuddhatara varNa vAle haiM tathA unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve vizuddhatara varNa vAle haiN| isa kAraNa gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI asurakumAra samAna varNa vAle nahIM hote / [2] evaM lessAe vi| [1133-2] isI prakAra lezyA ke viSaya meM (kahanA cAhie / ) 1134. vedaNAe jahA NeraiyA (su. 1128) / [1134] (asurakumAroM kI) vedanA ke viSaya meM (sU. 1128 meM ukta) nairayikoM (kI vedanAviSayaka prarUpaNA) ke samAna (kahanA caahie|) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] [prajJApanAsUtra 1135. avasesaM jahA NeraiyANaM (su. 1129-30) / [1135] asurakumAroM kI kriyA evaM Ayu ke viSaya meM zeSa saba nirUpaNa (sU. 1129-1130 ke ullikhita) nairayikoM (kI kriyA evaM AyuviSayaka nirUpaNa) ke samAna (samajhanA cAhie / ) / 1136. evaM jAva thaNiyakumArA / [1136] isI prakAra (asurakumAroM ke AhArAdi viSayaka nirUpaNa kI taraha nAgakumAroM se lekara) stanitakumAroM taka (kA nirUpaNa samajhanA cAhie / ) vivecana - asurakumArAdi bhavanapatiyoM kI samAhArAdi-prarUpaNA - prastuta chaha sUtroM (sU. 1131 se 1136 taka) meM asurakumArAdi dasa prakAra ke bhavanapatidevoM kI AhArAdi sapta dvAroM dvArA prarUpaNA kI gaI hai| asurakumAroM Adi kA mahAzarIra - laghuzarIra - asurakumAroM kA adhika se adhika bar3A zarIra sAta hAtha kA hotA hai| bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se yaha pramANa hai| unake laghazarIra kA jaghanyapramANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA samajhanA caahie| uttaravaikriya kI apekSA unakA mahAzarIra utkRSTa eka lAkha yojana aura laghuzarIra jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai| isa prakAra jo asurakumAra bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA jitane bar3e zarIra vAle hote haiM, ve utane hI adhika pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, aura jitane laghuzarIra vAle haiM, ve utane hI kama pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM / pUrvotpanna-pazcAdutpanna asurakumArAdi karma ke viSaya meM nArakoM se viparIta - nArakoM ke viSaya meM kahA gayA thA ki pUrvotpanna nAraka alpakarmA aura pazcAdutpanna nAraka mahAkarmA hote haiM, kintu asurakumAra jo pUrvotpanna haiM, ve mahAkarmA aura jo pazcAdutpanna haiM, ve alpakarmA hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki asurakumAra apane bhava kA tyAga karake yA to tiryaJcayoni meM utpanna hote haiM, yA manuSyayoni meN| tiryaJcayoni meM utpanna hone vAle kaI ekendriyoM meM - pRthvIkAya, apkAya yA vanaspatikAya meM utpanna hote haiM, aura kaI paMcendriyatiryaJcoM meM bhI utpanna hote haiN| jo manuSyoM meM utpanna hote haiM, ve karmabhUmija garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiM, akarmabhUmija aura samUrchima manuSyoM meM nhiiN| vahA~ chaha mahInA Ayu zeSa rahane para parabhava-sambandhI Ayu kA bandha karate haiN| Ayu ke bandha ke samaya ekAnta tiryaJcayogya athavA ekAnta manuSyayogya prakRtiyoM kA upacaya karate haiN| isa kAraNa pUrvotpanna asurakumAra mahAkarma vAle hote haiM kintu jo bAda meM utpanna hue haiM, unhoMne abhI taka parabhavasambandhI AyuSya nahIM bAMdhA hai aura na hI tiryaJca yA manuSya ke yogya prakRtiyoM kA upacaya kiyA hotA hai, isa kAraNa ve alpatara karma vAle hote haiN| yaha sUtra pUrvavat samAna sthiti vAle, samAna bhavavAle parimita asurakumAroM kI apekSA se samajhanA cAhie / pUrvotpanna asurakumAra avizuddha varNa-lezyAvAle, pazcAdutpanna isake viparIta - asurakumAroM ko bhava kI apekSA se prazasta varNanAmakarma ke zubha tIvra anubhAga kA udaya hotA hai| pUrvotpanna asurakumAroM kA zubha 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 336 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [275 anubhAga bahuta-sA kSINa ho cukatA hai, isa kAraNa ve avizuddhatara varNa vAle hote haiM, kintu jo asurakumAra bAda meM utpanna hue haiM, unake varNanAma karma ke zubha anubhAga kA bahuta-sA bhAga kSINa nahIM hotA, vidyamAna hotA hai, ataeva ve vizuddhatara varNa vAle hote haiN| lezyA ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| isa viSaya meM yukti yaha hai ki jo asurakumAra pahale utpanna hue haiM, unhoMne apanI utpatti ke samaya se hI tIvra anubhAva vAle lezyAdravyoM ko bhoga bhoga kara unakA bahuta bhAga kSINa kara diyA hai| aba unake manda anubhAga vAle alpa lezyAdravya hI zeSa rahe haiM / isa kAraNa pUrvotpanna asurakumAra avizuddhalezyA vAle hote haiM aura pazcAt utpanna hone vAle inase viparIta hone ke kAraNa vizuddhatara lezyA vAle hote haiM / " pRthvIkAyikoM se tiryacapaMcendriyoM taka meM samAhArAdi sapta prarUpaNA 1137. puDhavikvAiyA AhAra- kamma-vaNNa-lessAhiM jahA NeraiyA (su. 1124-27) / [1137] jaise (su. 1124 se 1127 taka meM) nairayikoM ke (AhAra Adi ke) viSaya meM kahA hai, usI prakAra pRthvIkAyikoM ke (sama-viSama) AhAra, karma, varNa aura lezyA ke viSaya meM kahanA cAhie / 1138. puDhavikvAiyA NaM bhaMte ! savve samavedaNA ? haMtA goyamA ! savve samaveyaNA / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai ? gomA ! puDhavikkAiyA savve asaNNI asaNNIbhUyaM aNiyayaM vedaNaM verdeti, se teNaTTeNaM goyamA ! puDhavikvAiyA savve samavedanA | [1138 pra.] bhagavan ! kyA sabhI pRthvIkAyika samAna vedanA vAle hote haiM ? [1138 u.] hA~ gautama ! sabhI samAna vedanA vAle hote haiM / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ? [u.] gautama ! sabhI pRthvIkAyika asaMjJI hote haiM / asaMjJIbhUta aura aniyata vedanA vedate (anubhava karate) haiN| isa kAraNa he gautama ! sabhI pRthvIkAyika samavedanA vAle haiM / 1139. puDhavikkAiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? haMtA goyamA ! puDhavikkAiyA savve samakiriyA / 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 336-337 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA. 4 pR. 38 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] sekeNaTTeNaM ? taM goyamA ! puDhavikkAiyA savve mAimicchaddiTThI, tesiM NeyatiyAo paMca kiriyAo kajjaMti, jahA- AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 micchAdaMsaNavattiyA 5 / [1139 pra.] bhagavan ! sabhI pRthvIkAyika samAna kriyA vAle hote haiM ? [1139 u.] hA~ gautama ! sabhI pRthvIkAyika samakriyA vAle hote haiM / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [ prajJApanAsUtra [u.] gautama ! sabhI pRthvIkAyika mAyI - mithyAdRSTi hote haiM, unake niyata ( nizcita) rUpa se pAMcoM kriyAe~ hotI haiN| yathA- (1) ArambhikI, (2) pArigrahikI, (3) mAyApratyayA, (4) apratyAkhyAnakriyA aura (5) mithyAdarzanapratyayA / ( isI kAraNa ) gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI pRthvIkAyika samAna kriyAoM vAle hote haiM / 1140. evaM jAva cauriMdiyA | [1140] pRthvIkAyikoM ke samAna hI (apkAyikoM, tejaskAyikoM, vAyukAyikoM, vanaspatikAyikoM, dvIndriyoM, trIndriyoM) yAvat caturindriyoM kI ( samAna vedanA aura samAna kriyA kahanI cAhie) / 1141. paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA NeraDyA (su. 1124-30) / NavaraM kiriyAhiM sammaddiTThI micchaddiTThI / tattha NaM je te sammaddiTThI te duvihA paNNattA, taM jahA - asaMjayA ya saMjayAsaMjayA ya / tattha NaM je te saMjayAsaMjayA tesi NaM tiNNi kiriyAo kajjaMti, taM jahA AraMbhiyA pariggahiyA mAyAvattiyA / tattha NaM je te asaMjayA tesi NaM cattAri kiriyAo kajjaMti, taM jahA AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 / tattha NaM je te micchaddiTThI je ya sammAmicchaddiTThI siM yaiyAo paMca kiriyAo kajjaMti, taM jahA AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 micchAdaMsaNavattiyA 5 / sesaM taM ceva / - - - [1142] paMcendriyatiryaJcayonikoM kA ( AhArAdi saptadvAra viSayaka kathana ) (sU. 1124 se 1130 taka meM ukta) nairayika jIvoM ke (AhArAdi viSayaka kathana ke anusAra samajhanA cAhie / vizeSa yaha ki kriyAoM meM nArakoM se kucha vizeSatA hai| paMcendriyatiryaJca tIna prakAra ke haiM, yathA samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / unameM jo samyagdRSTi haiM, ve do prakAra ke haiM - asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyatAsaMyata haiM, unako tIna kriyAe~ lagatI haiM, ve isa prakAra - ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / jo asaMyata hote haiM, unako cAra kriyAe~ lagatI haiM / ) isa prakAra - 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, 3. mAyApratyayA aura 4. apratyAkhyAnakriyA / (pUrvokta) ina tInoM meM se jo mithyAdRSTi haiM aura jo samyag - mithyAdRSTi haiM, unako nizcita rUpa se pAMca kriyAe~ lagatI haiM, ve isa prakAra 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, 3. mAyApratyayA, 4 . apratyAkhyAnakriyA aura 5. mithyAdarzanapratyayA / zeSa saba nirUpaNa usI prakAra ( pUrvavat karanA cAhie / ) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka ] - vivecana- pRthvIkAyikoM se lekara tiryaJcapaMcendriyoM taka kI samAhArAdi saptadvAra prarUpaNA - prastuta pAMca sUtroM (sU. 1137 se 1141 taka) meM pRthvIkAyikoM se lekara tiryacapaMcendriyoM taka AhArAda saptadvAroM kI prarUpaNA kI gaI haiM / 1 pRthvIkAyikoM ke alpazarIra - mahAzarIra- yadyapi sabhI pRthvIkAyikoM kA zarIra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hotA hai, tathApi Agama meM batAyA hai ki eka pRthvIkAyika dUsare pRthvIkAyika se avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, ityAdi; tadanusAra ve apekSAkRta mahAzarIra aura alpazarIra siddha hote haiM / jo pRthvIkAyika mahAzarIra hote hai, ve mahAzarIra hone ke kAraNa lomAhAra se prabhUta pudgaloM kA AhAra karate haiM, ucchvAsa lete hai tathA bAra-bAra AhAra karate haiM aura zvAsocchvAsa lete haiN| jo alpazarIra hote haiM, ve laghuzarIrI hone se alpa AhAra aura alpa zvAsocchvAsa lete haiM, AhAra aura ucchvAsa bhI kadAcit lete haiM, vaha paryAptaaparyApta avasthA kI apekSA se samajhanA caahie| - pRthvIkAyikAdi samavedanA vAle kyoM ? - sabhI pRthvIkAyika asaMjJI arthAt mithyAdRSTi athavA amanaska hote haiN| ve asaMjJIbhUta aura aniyata vedanA kA vedana karate haiN| tAtparya yaha hai ki matta - mUrcchita Adi kI taraha tedanA kA anubhava karate hue bhI ve nahIM samajha pAte ki yaha mere pUrvopArjita azubha karmoM kA pariNAma haiM, kyoMki ve asaMjJI aura mithyAdRSTi hote haiM / mAyI kA artha - yahAM mAyA kA artha kevala mAyAkaSAya nahIM, kintu apalakSaNa se anantAnubandhI kaSAyacatuSTaya hai / ata: mAyI kA artha yahA~ anantAnubandhI kaSAyodayavAn hone se mithyAdRSTi haiM / manuSya meM samAhArAdi sapta dvAroM kI prarUpaNA 1142. maNUsANaM bhaMte ! savve samAhArA ? gomA ! No iTTe samaTThe / 2. [277 sekeNaTTeNaM ? gomA ! maNUsA duvihA paNNattA, taM jahA- mahAsarIrA ya appasarIrA ya / tattha NaM je te mahAsarIrA te NaM bahutarAe poggale AhAreMti jAva bahutarAe poggale NIsasaMti, Ahacca AhAreMti Ahacca NIsasaMti / tattha NaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreMti jAva appatarAe poggale NIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti jAva abhikkhaNaM nIsasaMti, eeNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 339 . (kha) 'puDhavikAie puDhavikAiyassa ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDie / ' prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 339 - prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 339 meM uddhRta Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] [ prajJApanAsUtra maNUsA savve No smaahaaraa| sesaM jahA NeraiyANaM (su. 1124-30) / NavaraM kiriyAhiM maNUsA tivihA paNNattA, taM jahA - sammaddiTThI micchaddiTThI smmaamicchdditttthii| tattha NaM je te sammaddiTThI te tivihA paNNattA, taM jahA- saMjayA asaMjayA sNjyaasNjyaa| tattha NaM je te saMjayA te duvihA paNNattA, taM jahAsarAgasaMjayA ya vIyarAgasaMjayA ya, tattha NaM je te vIyarAgasaMjayA te NaM akiriyaa| tattha NaM je te sarAgasaMjayA te duvihA paNNattA, taM jahA - pamattasaMjayA ya apamattasaMjayA ya, tattha NaM je te apamattasaMjayA tesiMegA mAyAvattiyA kiriyA kajaMti, tattha NaM je te pamattasaMjayA tesiMdo kiriyAo kajaMti, taM jahA - AraMbhiyA mAyAvattiyA y| tattha NaM je te saMjayAsaMjayA tesiM tiNNi kiriyAo kajaMti, taM jahA - AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 / tattha NaM je te asaMjayA tesiM cattAri kiriyAo kajaMti, taM jahA - AraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 / tattha NaM je te micchaddiTThI je ya sammAmicchaddiTThI tesiM NeyaiyAo paMca kiriyAo kajjati, taM jahAAraMbhiyA 1 pariggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccakkhANakiriyA 4 micchAdasaNavattiyA 5 / sesaM jahA nneriyaannN| [1142 pra.] bhagavan ! manuSya kyA sabhI samAna AhAra vAle hote haiM ? [1142 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba manuSya samAna AhAra vAle nahIM hai ? [u.] gautama ! manuSya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - mahAzarIra vAle aura alpa (choTe-) zarIra vAle / unameM jo mahAzarIra vAle haiM, ve bahuta-se pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat bahuta-se pudgaloM kA niHzvAsa lete hai tathA kadAcit AhAra karate haiM, yAvat kadAcit niHzvAsa lete haiN| unameM jo alpazarIra vAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat alpatara pudgaloM kA niHzvAsa lete haiM; bAra-bAra AhAra lete haiM; yAvat bAra-bAra niHzvAsa lete haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI manuSya samAna AhAra vAle nahIM hai| zeSa saba varNana (sU. 1125 se 1130 taka meM ukta) nairayikoM (ke karmAdi chaha dvAroM ke nirUpaNa) ke anusAra (samajha lenA cAhie / ) kintu kriyAoM kI apekSA se (nArakoM se kiJcit) vizeSatA hai| (vaha isa . prakAra hai -) manuSya tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA - samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / inameM jo samadRSTi haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiM, jaise ki - saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyata haiM, ve do prakAra ke kahe haiM - sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata / inameM jo vItarAgasaMyata haiM, ve akriya (kriyArahita) hote haiN| unameM jo sarAgasaMyata hote haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM, yathA - pramattasaMyata aura apramattasaMyata / inameM jo apramattasaMyata hote haiM, unameM eka mAyApratyayA kriyA hI hotI haiN| jo pramattasaMyata hote haiM, unameM do kriyAe~ hotI haiM, ArambhikI aura mAyApratyayA / unameM jo saMyatAsaMyata hote haiM, unameM tIna kriyAe~ pAI jAtI haiM, yathA - 1. ArambhikI, 2. pArigrahakI aura 3. maayaaprtyyaa| unameM jo asaMyata haiM, unameM cAra kriyAe~ pAI jAtI haiM, yathA- 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, 3. mAyApratyayA aura 4. apratyAkhyAnakriyA; kintu unameM jo mithyAdRSTi haiM, athavA samyagmithyAdRSTi haiM, unameM nizcitarUpa se pAMcoM kriyAe~ hotI haiM, yathA- 1. ArambhikI, 2. pArigrahikI, Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [279 3. mAyApratyayA, 4. apratyAkhyAnakriyA aura 5. mithyaadrshnprtyyaa| zeSa (AyuSya kA) kathana (usI prakAra samajha lenA cAhie,) jaisA nArakoM kA (kiyA gayA hai / ) ___ vivecana - manuSyoM meM samAhArAdi sapta dvAroM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (1142) meM manuSya meM AhArAdi sapta dvAroM kI prarUpaNA kI gaI haiM / mahAzarIra manuSyoM meM AhAra evaM ucchvAsa-niHzvAsa-viSayaka vizeSatA - sAmAnyatayA mahAzarIra manuSya bahutara pudgaloM kA AhAra pariNamana tathA ucchvAsarUpa meM grahaNa aura niHzvAsarUpa meM tyAga karate haiM; kintu devakuru Adi yaugalika mahAzarIra manuSya kavalAhAra ke rUpa meM kadAcit hI AhAra karate haiN| unakA AhAra aSTamabhakta se hotA hai, arthAt- ve bIca meM tIna-tIna dina chor3a kara AhAra karate haiM / ve kabhI-kabhI hI ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM, kyoMki ve zeSa manuSyoM kI apekSA atyanta sukhI hote haiM, isa kAraNa unakA ucchvAsa-nizvAsa kAdAcitka (kabhI-kabhI) hotA hai / alpazarIra manuSyoM ke bAra-bAra AhAra evaM ucchvAsa kA kAraNa - alpazarIra vAle manuSya bArabAra alpa AhAra karate rahate haiM, kyoMki choTe bacce alpazarIra vAle hote haiM, ve bAra-bAra thor3A-thor3A AhAra karate dekhe jAte haiM tathA alpazarIra vAle sammarchima manuSyoM meM satata AhAra sambhava hai; alpazarIra vAloM meM ucchvAsa-niHzvAsa bhI bAra-bAra dekhA jAtA hai, kyoMki unameM prAyaH duHkha kI bahulatA hotI hai| pUrvotpanna manuSyoM meM zuddha varNAdi - jo manuSya pUrvotpanna hote haiM, unameM tArUNya ke kAraNa zuddha varNa Adi hote haiM / sarAgasaMyata evaM vItarAgasaMyata kA svarUpa - jinake kaSAyoM kA upazama yA kSaya nahIM huA hai, kintu jo saMyamI haiM, ve sarAgasaMyamI kahalAte haiM, kintu jinake kaSAyoM kA sarvathA upazama yA kSaya ho cukA hai, ve vItarAgasaMyamI kahalAte haiN| vItarAgasaMyamI meM vItarAgatva ke kAraNa ArambhAdi koI kriyA nahIM hotii| sarAgasaMyatoM meM joM apramatta saMyamI hote haiM, unameM ekamAtra mAyApratyayA aura usameM bhI kevala saMjvalanamAyapratyayA kriyA hotI hai, kyoMki ve kadAcit pravacana (dharmasaMgha) kI badanAmI ko dUra karane evaM zAsana kI rakSA karane meM pravRtta hote haiN| unakA kaSAya sarvathA kSINa nahIM huA hai| kintu jo pramattasaMyata hote haiM, ve pramAdayoga ke kAraNa Arambha meM pravRtta hote haiN| isalie unameM ArambhikI kriyA sambhava hai tathA kSINakaSAya na hone ke kAraNa unameM mAyApratyayA kriyA bhI samajha lenI caahie| zeSa saba varNana spaSTa hai| vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM kI AhArAdi viSayaka prarUpaNA 1143. vANamaMtarANaM jahA asurakumArANaM (su. 1131-35) / 1. 'aTThamabhattassa AhAro' iti vacanAt / 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 340-341 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] [prajJApanAsUtra [1143] jaise asurakumAroM kI (AhArAdi kI vaktavyatA sU. 1131 se 1135 taka meM kahI hai,) usI prakAra vANavyantara devoM kI (AhArAdi saMbaMdhI vaktavyatA kahanI cAhie / ) 1144. evaM joisiya-vemANiyANa vi| NavaraM te vedaNAe duvihA paNNattA, taM jahAmAimicchaddiTTIuvavaNNagAya amAisammaddiTTIuvavaNNagA ya / tattha NaM je te mAimicchaddiTTIuvavaNNagA te NaM appavedaNatarAgA / tattha NaM je te amAisammaddiTThIuvavaNNagA te NaM mahAvedaNatarAgA, se eNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai. / sesaM taheva / [1144] isI prakAra jyotiSka aura vaimAnika devoM ke AhArAdi ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki vedanA kI apekSA ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra- mAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka / unameM jo mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka haiM, ve alpatara vedanA vAle haiM aura jo amAyI-samyagdRSTi-upapannaka haiM, ve mahAvedanA vAle haiN| isI kAraNa he gautama ! saba vaimAnika samAna vedanA vAle nahIM haiN| zeSajJa (AhAra, varNa, karma Adi saMbaMdhI saba kathana) pUrvavat (asurakumAroM aura vANavyantaroM ke samAna) samajha lenA caahie| vivecana - vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI AhArAdiviSayaka prarUpaNA - prastuta do sUtroM (sU. 1143-1144) meM vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI AhArAdiviSayaka vaktavyatA asukumAroM ke atidezapUrvaka kahI gaI hai| ___ vANavyantaroM kI samAhArAdi vaktavyatA - asurakumAra do prakAra ke hote haiM- saMjJIbhUta aura asNjnyiibhuut| jo saMjJIbhUta hote haiM, ve mahAvedanA vAle aura jo asaMjJIbhUta hote haiM, ve alpavedanA vAle; ityAdi kathana kiyA gayA hai, usI prakAra vANavyantaroM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| vyAkhyAprajJapti meM kahA hai- 'asaMjJI jIvoM kI utpatti devagati meM ho to jaghanya bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa vANavyantaroM meM hotI hai| ataH asurakumAroM meM asaMjJI jIvoM kI utpatti hotI haiM, isa prakAra jo yukti asurakumAroM ke viSaya meM kahI hai, vahI yahA~ bhI jAna lenI caahie| ___ asurakumAroM se jyotiSka, vaimAnikoM kI vedanA meM antara - jaise asurakumAroM meM koI asaMjJIbhUta aura koI saMjJIbhUta kahe haiM, vaise hI jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM unake sthAna meM mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka kahanA cAhie, kyoMki jyotiSkanikAya aura vaimAnikanikAya meM asaMjJI jIva utpanna nahIM hote| isameM yukti yaha hai ki asaMjJiyoM kI Ayu kI utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, jabaki jyotiSkoM kI jaghanyasthiti bhI palyopama ke asaMkhyeyabhAga kI hotI hai, aura vaimAnikoM kI eka palyopama kI hai| ataeva yaha nizcita hai ki unameM asaMjJiyoM kA utpanna honA saMbhava nahIM hai| -vyAkhyAprajJapti zataka 1, uddezaka 2 1. 'asannIsaNaM jahanneNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM vANamaMtaresu / ' 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 341 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [281 salezya cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI AhArAri saptadvAra-prarUpaNA 1145. salessA NaM bhaMte ! NeraiyA savve samAhArA samasarIrA samussAsaNissAsA ? sacceva pucchaa| evaM jahA ohio gamao (su. 1124-44) bhaNio tahA salessagamao vi Niravaseso bhANiyavvo jAva vemANiyA / [1145 pra.] bhagavan ! salezya (lezyA vAle) sabhI nAraka samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle haiM ? (isI prakAra Age ke dvAroM ke viSaya meM bhI) vahI (pUrvavat) pRcchA hai, (isakA kyA samAdhAna ?) [1145 u.] (gautama !) isa prakAra jaise sAmAnya (samuccaya nArakoM kA- audhika) gama (sU. 1124 se 1144 taka meM) kahA hai, usI prakAra sabhI salezya (nArakoM ke saptadvAroM ke viSaya kA) samasta gama yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhie / . vivecana - salezya cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI AhArAdi saptadvAra-prarUpaNA - prastuta sUtra (1145) meM lezyAvAle nArakoM se lekara vaimAnikoM taka samAhArAdi sAta dvAroM ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI hai| kRSNAdilezyAviziSTa cauvIsa daNDakoM meM samAhArAdi saptadvAra-prarUpaNA 1146. kaNhalessA NaM bhaMte ! NeraiyA savve samAhArA samasarIrA samussAsaNissAsA pucchA ? goyamA ! jahA ohiyA (su. 1124-30)|nnvrN NeraiyA vedaNAe mAimicchaddiTThiuvavaNNagA ya amAisammaddiTThiuvavaNNagA ya bhANiyavvA / sesaM taheva jahA ohiyANaM / [1146 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAle sabhI nairayika samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle hote haiM / ityAdi prazna hai| [1146 u.] gautama ! jaise (sU. 1124 se 1130 taka meM) sAmAnya (audhika) nArakoM kA AhArAdiviSayaka kathana kiyA gayA hai, usI prakAra kRSNalezyA vAle nArakoM kA kathana bhI samajha lenA caahie| vizeSatA itanI hai ki vedanA kI apekSA nairayika mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka, (ye do prakAra ke) kahane cAhie / zeSa (karma, varNa, lezyA, kriyA aura AyuSya Adi ke viSaya meM) samuccaya nArakoM ke viSaya meM jaisA kahA hai, usI prakAra (yahA~ bhI samajha lenA caahie|) 1147. asurakumArA jAva vANamaMtarA ete jahA- ohiyA (su. 1131-43)|nnvrN maNUsANaM kiriyAhiM viseso, jAva tattha NaM je te sammaddiTTI te tivihA paNNattA, taM jahA- saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA ya, jahA ohiyANaM (su. 1142) / [1147] (kRSNalezyAyukta) asurakumAroM se (lekara nAgakumAra Adi bhavanapati, pRthvIkAyikAdi ekendriya, vikalendriya, tiryaJcapaMcendriya, manuSya aura) yAvat vANavyantara ke AhArAdi sapta dvAroM ke viSaya meM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] [ prajJApanAsUtra usI prakAra kahanA cAhie, jaisA (sU. 1131 se 1143 taka meM) samuccaya asurakumArAdi ke viSaya meM kahA gayA hai| manuSyoM meM (samuccaya se) kriyAoM kI apekSA kucha vizeSatA hai / jisa prakAra samuccaya manuSyoM kA kriyAviSayaka kathana sUtra 1142 meM kiyA gayA hai, usI prakAra kRSNalezyAyukta manuSyoM kA kathana bhI yAvat"unameM se jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra - saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata"; (ityAdi saba kathana pUrvavat karanA cAhie / ) 1148. joisiya-vemANiyA AilligAsu tisu lessAsu Na pucchijjaMti / [1148] jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM prArambha kI tIna lezyAoM (kRSNa, nIla aura kApota lezyA) ko lekara prazna nahIM karanA cAhie / 1149. evaM jahA kiNhalessA vicAriyA tahA NIlalessA vicAriyavvA / [1149] isI prakAra jaise kRSNalezyA vAloM (cauvIsadaNDakavartI jIvoM) kA vicAra kiyA hai, usI prakAra nIlalezyA vAloM kA bhI vicAra kara lenA cAhie / 1150. kAulessA NeraiehiMto Arabbha jAva vANamaMtarA / NavaraM kAulessA NeraDyA vedaNAe jahA ohiyA (su. 1128 ) / [1150] kApotalezyA vAle nairayikoM se prArambha karake (dasa bhavanapati, pRthvIkAyikAdi ekendriya, vikalendriya, paMcendriyatiryaJca, manuSya evaM ) vANavyantaroM taka kA saptadvArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra samajhanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle nairayikoM kA vedanA ke viSaya meM pratipAdana (sU. 1128 meM ukta) samuccaya ( audhika nArakoM) ke samAna (jAnanA cAhie / ) 1151. teulessANaM bhaMte ! asurakumArANaM tAo caiva pucchAo / goyamA ! java ohiyA taheva (su. 1131 - 35 ) / NavaraM vedaNAe jahA jotisiyA (su. 1144 ) / [1151 pra.] bhagavan ! tejolezyA vAle asurakumAroM ke samAna AhArAdi saptadvAraviSayaka prazna usI prakAra haiM, inakA kyA samAdhAna hai ? [1151 u.] gautama ! jaise (lezyAdivizeSaNarahita ) samuccaya asurakumAroM kA AhArAdiviSayaka kathana (sU. 1131 se 1135 taka meM) kiyA hai, usI prakAra tejolezyAviziSTa asurakumAroM kI AhArAdisambandhI vaktavyatA samajha lenI cAhie / vizeSatA yaha hai ki vedanA ke viSaya meM jaise (sU. 1144 meM) jyotiSkoM kI vaktavyatA kahI hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanI cAhie / 1152. puDhavi - Au-vaNassai-paMceMdiyatirikkha - maNUsA jahA ohiyA ( 1137-39, 114242) taheva bhANiyavvA / NavaraM maNUsA kiriyAhiM je saMjayA te pamattA ya apamattA ya bhANiyavvA, sarAgA vIyarAgA Natthi / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka] [283 [1152] (tejolezyA vAle) pRthvIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika, paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kA kathana usI prakAra karanA cAhie, jisa prakAra (sU. 1137 se 1139 taka aura 1141-1142) audhika sUtroM meM kiyA gayA hai| vizeSatA yaha hai ki kriyAoM kI apekSA se tejolezyA vAle manuSyoM ke viSaya meM kahanA cAhie ki jo saMyata haiM, ve pramatta aura apramatta do prakAra ke haiM tathA sarAgasaMyata ora vItarAgasaMyata, (ye do bheda tejolezyA vAle manuSyoM meM) nahIM hote / 1153. vANamaMtarA teulessAe jahA asurakumArA (su. 1151) / [1153] tejolezyA kI apekSA se vANavyantaroM kA kathana (sU. 1151 meM ukta) asurakumAroM ke samAna samajhanA cAhie / 1154. evaM jotisiya-vemANiyA vi| sesaM taM ceva / __[1154] isI prakAra tejolezyAviziSTa jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI pUrvavat kahanA caahie| zeSa AhArAdi padoM ke viSaya meM pUrvokta asurakumAroM ke samAna hI samajhanA caahie| 1155. evaM pamhalessA vibhANiyavvA, NavaraM jesiM asthi / sukkalessA vi taheva jesiM atthi / savvaM taheva jahA ohiyANaM gamao / NavaraM pamhalessa-sukkalessAo paMceMdiyatirikkhajoNiyamaNUsavemANiyANaM ceva, Na sesANaM ti / . paNNavaNAe lessApae paDhamo uddesao samatto // [1155] isI (tejolezyA vAloM kI) taraha padmalezyA vAloM ke liye bhI (AhArAdi ke viSaya meM) kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki jina jIvoM meM padmalezyA hotI hai, unhIM me usakA kathana karanA caahie| zuklalezyA vAloM kA AhArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra hai, kintu unhIM jIvoM meM kahanA cAhie, jinameM vaha hotI hai tathA jisa prakAra (vizeSaNarahita) aughikoM kA gama (pATha) kahA hai, usI prakAra (padmazuklalezyAviziSTa jIvoM kA AhArAdiviSayaka) saba kathana karanA caahie| itanA vizeSa hai ki padmalezyA aura zukkalalezyA paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM aura vaimAnikoM meM hI hotI hai, zeSa jIvoM meM nahIM / vivecana - kRSNAdilezyAviziSTa cauvIsa daNDakoM meM samAhArAdi saptaddhAra-prarUpaNA - prastuta dasa sUtroM (sU. 1146 se 1155 taka) meM kRSNAdilezyAoM se yukta nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke samAhAra Adi saptadvAroM ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI haiN| kRSNalezyAviziSTanairayikoM ke nau padoM ke viSaya meM - jaise vizeSaNa rahita sAmAnya (audhika) nArakoM kA AhAra, zarIra, ucchvAsa-niHzvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA aura upapAta (athavA AyuSya), ina nau dvAroM kI apekSA se kathana pahale kiyA gayA hai, vaise hI kRSNalezyAviziSTa nairayikoM ke viSaya meM kathana karanA caahie| kintu sAmAnya nArakoM se kRSNalezyAviziSTa nArakoM meM vedanA ke viSaya meM kucha vizeSatA hai, vaha isa prakAra - vedanA kI apekSA nairayika do prakAra ke haiM- mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 284 ] upapannaka, kintu audhika nArakasUtra kI taraha asaMjJIbhUta aura saMjJIbhUta nahIM karanA cAhie, kyoMki siddhAntAnusAra asaMjJI jIva prathama pRthvI meM kRSNalezyA vAle nAraka nahIM hote| paMcama Adi jisa narakapRthvI meM kRSNalezyA pAI jAtI hai, usameM asaMjJI jIva utpanna nahIM hote| ataeva kRSNalezyAvAn nArakoM meM saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta, ye bheda nahIM hote / inameM mAyI aura mithyAdRSTi nAraka mahAvedanA vAle hote haiM, kyoMki ve (nAraka) atyanta utkRSTa azubha sthiti kA upArjana karate haiM / mAyI mithyAdRSTi nArakoM ko usa atyutkRSTa azubha sthiti meM mahAvedanA hotI hai, isake viparIta anya amAyI samyagdRSTi nArakoM ko apekSAkRta alpa vedanA hotI hai| isake atirikta zeSa AhArAdi padoM ke viSaya meM pUrvokta samuccaya nArakoM ke samAna hI kRSNalezyAviziSTa nArakoM kA kathana karanA cAhie / kRSNalezyAviziSTa manuSyoM kI kriyAviSayaka prarUpaNA - isameM samuccaya se kucha vizeSatA hai / vastutaH kRSNalezyAviziSTa manuSya samyagdRSTi Adi ke bheda se tIna prakAra ke hote haiN| inameM se samyagdRSTi manuSyoM ke tIna prakAra haiM- saMyamI, asaMpamI aura saMyamAsaMyamI / jaise aughika (sAmAnya) manuSyoM ke viSaya meM ina tInoM kI kriyAoM kA kathana kiyA gayA hai, vaise hI kRSNalezyAviziSTa manuSyoM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / jaise ki vItarAgasaMyata manuSyoM meM koI kriyA nahIM hotI / sarAgasaMyata manuSyoM meM do kriyAe~ hotI haiMArambhika aura mAyApratyayA / kRSNalezyA pramattasaMyatoM meM hotI hai, apramattasaMyatoM meM nhiiN| sabhI prakAra ke Arambha pramAdayoga meM hote hai, ataH pramattasaMyatoM meM ArambhikI kriyA hotI hai aura kSINakaSAya na hone se unameM mAyApratyayA kriyA bhI hotI hai / kintu jo saMyatAsaMyata haiM, unameM ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA, tIna tathA asaMyata manuSya meM ina tInoM ke uparAMta cauthI apratyAkhyAnakriyA bhI pAI jAtI hai| ? ye kApotalezyA vAle nArakoM kA vedanAsUtra - kApotalezyAviziSTa nArakoM kA vedanAviSayaka kathana samuccaya nArakoM ke samAna samajhanA cAhie, yathA- kApotalezyAviziSTa nAraka do prakAra ke kahe hai- saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta, ityAdi prakAra se samajhanA caahie| asaMjJI jIva bhI prathama narakapRthvI meM utpanna hotA hai, jahA~ ki kApotalezyA kA sadbhAva hai| - tejolezyAviziSTa asurakumArAdi kI vaktavyatA- siddhAntAnusAra nAraka, tejaskAyika, vAyukAyika tathA vikalendriya jIvoM meM tejolezyA nahIM hotI, isalie tejolezyA kI apekSA se sarvaprathama asurakumAroM kA kathana kiyA hai| tejolezyAviziSTa asurakumAroM kA vedanA ke sivAya zeSa AhArAdi SaTdvAroM viSaya meM kathana audhika arthAt- samuccaya asurakumAroM ke samAna samajhanA caahie| inake vedanAsUtra ke viSaya meM jyotiSka devoM vedanAsUtra ke samAna samajhanA caahie| arthAt - isakI apekSA se asurakumAroM ke saMjJIbhUta, asaMjJIbhUta ye do 1. 2. (ka) 'asannI khalu paDhamaM'- prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 342 uddhRta (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 342 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 343 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka [285 bheda na karake mAyi-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyi-samyagdRSTi-upapannaka, ye do bheda kahane cAhie, kyoMki asaMjJI jIvoM kI tejolezyAvAloM meM utpatti asaMbhava hai| tejolezyAviziSTa manuSyoM kA kriyAsUtra - kriyAoM kI apekSA se saMyata manuSya do prakAra ke kahane cAhie - pramattasaMyata aura apramattasaMyata / ina donoM meM tejolezyA sambhava hai| sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata ye bheda tejolezyAviziSTa manuSyoM meM nahIM karane cAhie, kyoMki vItarAgasaMyatoM meM tejolezyA sambhava nahIM hai| vaha sarAgasaMyatoM meM pAI jAtI hai| tejolezyAyukta vANavyantaroM kA kathana - inakA kathana asurakumAroM ke samAna samajhanA caahie| aisI sthiti meM tejolezyAviziSTa vANavyantaroM ke saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta, yoM do bheda na karake mAyimithyAdRSTi-upapannaka, aura amAyi-samyagdRSTi-upapannaka, ye do bheda kahane cAhie, kyoMki tejolezyAvAle vANavyantaroM meM asaMjJIjIvoM kA utpAda nahIM hotA / __ pAlezyA-zuklalezyA-viziSTa jIvoM ke AhArAdisUtra - ina donoM lezyAoM vAle jIvoM ke AhArAdisUtra tejolezyA ke samAna samajhane caahie| vizeSatAH yaha hai ki jina jIvoM meM ye do lezyAe~ pAI jAtI hoM, unhIM ke viSaya meM ye sUtra kahane cAhie, anya jIvoM ke viSaya meM nhiiN| ye donoM lezyAe~ paMcendriyatiryacoM, manuSyoM aura vaimAnika devoM meM hI pAI jAtI haiM, zeSa jIvoM meM nahIM / // sattarahavA~ lezyApada : prathama uddezaka samApta // 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 343 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 343 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM : bIo uddesao sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka lezyA ke bhedoM kA nirUpaNa 1156. kati NaM bhaMte! lessAo paNNattAo ? goyamA ! challessAo paNNattao / taM jahA- kaNhalessA 1 NIlalessA 2 kAulessA 3 teulessA 4 pamhalessA 5 sukkalessA 6 / [1156 pra.] bhagavan ! lezyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [1156 u.] gautama ! lezyAe~ chaha kahI gaI haiN| ve isa prakAra - (1) kRSNalezyA, (2) nIlalezyA, (3) kApotalezyA, (4) tejolezyA, (5) padmalezyA aura (6) zuklalezyA / vivecana - lezyA ke bhedoM kA nirUpaNa - prastuta sUtroM meM lezyA ke kRSNa Adi chaha bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kRSNalezyA Adi ke zabdArtha - kRSNadravyarUpa athavA kRSNadravya-janita lezyA kRSNalezyA kahA hai / isI prakAra nIlalezyA Adi kA zabdArtha bhI samajha lenA cAhie / cauvIsa daNDakoM meM lezyAsambandhI prarUpaNA 1. 1157. raiyANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo ? goyamA ! tiNNi / taM jahA - kiNhalessA nIlalessA kAulessA i [1157 pra.] nairayikoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1157 u.] gautama ! ( unameM ) tIna lezyAe~ hotI haiN| ve isa prakAra - (1) kRSNalezyA, (2) nIlalezyA aura (3) kApotalezyA / 1158. tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo ? goyamA ! challessAo / taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalessA / prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 344 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka [287 [1158 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika jIvoM meM kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? [1158 u.] gautama ! (unameM) chaha lezyAe~ hotI haiM, ve isa prakAra- kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka / 1159. egiMdiyANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo? goyamA ! cattAri lessaao| taM jahA- kaNhalessA jAva teulessA / [1159 pra.] bhagavan ! ekendriya jIvoM meM kitanI lezyAe~ kahI haiM ? [1159 u.] gautama ! (unameM) cAra lezyAe~ hotI haiN| ve isa prakAra- kRSNalezyA se tejolezyA taka / 1160. puDhavikkAiyANaM bhaMte ! kati lessAo? goyamA ! evaM ceva / [1160 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? . [1160 u.] gautama ! inameM bhI isI prakAra (cAra lezyAe~ samajhanI cAhie / ) 1161. Au-vaNassaikAiyANa vi evaM ceva / [1161] isI prakAra apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI cAra lezyAe~ (jAnanI caahie|) 1162. teu-vAu-beiMdiya-cauridiyANaM jahA NeraiyANaM (su. 1157) / [1162] tejaskAyika, vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM (sU. 1157 meM ukta) nairayikoM kI taraha (tIna lezyAe~ hotI haiN|) 1163.[1] paMceMdiyatirakkhajoNiyANaM pucchA? goyamA ! challesAo, kaNhalessA jAva sukkalessA / [1163-1 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? [1163-1 u.] gautama ! (unameM) chaha lezyAe~ hotI haiM, yathA- kRSNalezyA se zuklalezyA tk| [ 2 ] sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ? goyamA ! jahA NeraiyANaM (su. 1157) / [1163-2 pra.] bhagavan ! sammUchima-paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1163-2 u.] gautama ! nArakoM ke samAna (prArambha kI tIna lezyAe~) samajhanI cAhie / [3] gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA? Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [prajJApanAsUtra goyamA ! challesAo, taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalessA / [1163-3 pra.] bhagavan ! garbhaja-paMcendriyatiryaJcoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1163-3 u.] gautama ! (unameM) chaha lezyAe~ hotI haiM- kRSNalezyA se zuklalezyA taka / [4] tirikkhajoNiNINaM pucchA ? goyamA ! challesAo etAo ceva / [1163-4 pra.] bhagavan ! garbhaja tiryaJcayonika striyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1163-4 u.] gautama ! ye hI (kRSNa Adi) chaha lezyAe~ hotI haiN| 1164.[1] maNussANaM pucchA? goyamA ! challesAo etAo ceva / [1164-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1164-1 u.] gautama ! ye hI chaha lezyAe~ hotI hai| [2] sammucchimamaNussANaM pucchA ? goyamA ! jahA NeraiyANaM (su. 1157) / [1164-2] bhagavan ! sammUrchima manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI hai ? [1164-2] gautama ! jaise nArakoM meM prArambha kI tIna lezyAe~ kahI hai, vaise hI sammUrchima manuSyoM meM bhI hotI haiN| [3] gabbhavakaMtayamaNUsANaM pucchA ? goyamA ! challesAo, taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalesA / [1164-3 pra.] bhagavan ! garbhaja manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1164-3 u.] gautama ! (unameM) chaha lezyAe~ hotI haiM- kRSNalezyA se lekara zuklalezyA tk| [4] maNussINaM pucchA? goyamA ! evaM ceva / [1164-4 pra.] bhagavan ! garbhaja mAnuSI (strI) meM kitanI lezyAe~ kahI haiM ? [1164-4 u.] gautama ! (jaise garbhaja manuSyoM meM chaha lezyAe~ hotI haiM) isI prakAra (garbhaja striyoM meM bhI) chaha lezyAe~ samajhanI cAhie / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka ] 1165. [ 1 ] devANaM pucchA ? goyamA ! cha etAo ceva / [1165-1 pra.] bhagavan ! devoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1165-1 u.] gautama ! ye hI chaha lezyAe~ hotI haiM / [2] devINaM pucchA ? goyamA ! cattAri / taM jahA- kaNhalessA jAva teulessA / [1165-2 pra.] bhagavan ! deviyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1165-2 u.] gautama ! ( unameM ) cAra lezyAe~ hotI haiM, ve isa prakAra- kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka / 1166. [ 1 ] bhavaNavAsINaM bhaMte ! devANaM pucchA ? goyamA ! evaM ceva / [1166-1 pra.] bhagavan ! bhavanavAsI devoM meM kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? [1166-1 u.] gautama ! isI prakAra (pUrvavat ) inameM cAra lezyAe~ (hotI haiN|) [ 2 ] evaM bhavaNavAsiNINa vi / [1166-2] isI prakAra bhavanavAsI deviyoM meM bhI cAra lezyAe~ samajhanI cAhie / 1167. [ 1 ] vANamaMtaradevANaM pucchA ? [1167-1 pra.] bhagavan ! vANavyantara devoM meM kitanI lezyAe~ kahI haiM ? [1167-1 u.] gautama ! isI prakAra cAra lezyAe~ (samajhanI cAhie / ) [ 2 ] evaM vANamaMtarINa vi / [1167-2] vANavyantara deviyoM meM bhI ye hI cAra lezyAe~ samajhanI cAhie / 1168. [ 1 ] joisiyANaM pucchA ? goyamA ! egA teulessA / [ 289 [1168 - 1 pra.] jyotiSka devoM ke sambandha meM prazna hai ? [1168 - 1 u.] gautama ! inameM ekamAtra tejolezyA hotI hai| [2] evaM joisiNINa vi Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] [1168-2] isI prakAra jyotiSka deviyoM ke viSaya meM (jAnanA cAhie 1) 1169. [ 1 ] vemANiyANaM pucchA ? goyA ! tiNi / taM jahA - teulessA pamhalessA sukkalessA [1169-1 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM meM kitanI lezyAe~ haiM ? [ prajJApanAsUtra [1169-1 u.] gautama ! ( unameM ) tIna lezyAe~ haiM - 1. tejolezyA, 2. padmalezyA aura 3. zuklalezyA / [2] vemANiNINaM pucchA ? gomA ! gAulesA / [1169-2 pra.] vaimAnika deviyoM kI lezyA sambandhI pRcchA hai ? [1169-2 u.] gautama ! unameM ekamAtra tejolezyA hotI hai / vivecana- cauvIsa daNDakoM meM lezyAsambandhI prarUpaNA - prastuta teraha sUtroM meM nAraka se vaimAnika deviyoM paryanta samasta saMsArI jIvoM meM se kisameM kitanI lezyAe~ pAI jAtI haiM ?, yaha pratipAdana kiyA hai / sambandhita saMgrahaNI gAthAyeM isa prakAra haiM kiNhAnIlA kAU teUlesA ya bhavaNavaMtariyA / joisa - sohammIsANa teUlesA muNeyavvA // 1 // kappe saNakumAre mAhiMde ceva baMbhaloe ya / eesu pamhalesA, teNa paraM sukkalesA u // 2 // puDhavI - AU - vaNassai - bAyara - patteya lesa cattAri / gabbhaya - tiriya-naresu challesA, tinni sesANaM // 3 // saMgrahaNIgAthArtha - bhavanavAsiyoM aura vyantara devoM meM kRSNa, nIla, kApola aura tejolezyA hotI haiN| jyotiSkoM tathA saudharma aura IzAna devoM meM kevala tejolezyA hotI hai| sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM padmalezyA aura unase Age ke kalpoM meM zuklalezyA hotI hai| bAdara pRthvIkAya, apkAya aura pratyeka vanaspatikAya meM prArambha kI cAra lezyAe~, garbhaja tiryaJcoM aura manuSyoM meM chaha lezyAe~ aura zeSa jIvoM meM prathama kI tIna lezyAe~ hotI haiM / " salezya alezya jIvoM kA alpabahutva 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 344 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [291 1170. etesi NaM bhaMte ! salessANaM jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM alessANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA jIvA sukkalessA, pamhalessA saMkhejaguNa, teulessA saMkhejaguNA, alessA aNaMtaguNA, kAulessA aNaMtaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, salessA visesAhiyA / [1170] bhagavana ! ina salezya, kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka ke aura alezya jIvoM meM kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ [1170] gautama ! sabase thor3e jIva zuklalezyA vAle haiM, (unase) padmalezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, (unase) tejolezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, (unase) alezya anantaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle anantaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura salezya unase bhI vizeSAdhika haiM / vivecana - salezya-alezya Adi jIvoM kA alpabahutva - prastuta sUtra meM salezya, kRSNalezyA se lekara zuklalezyA vAle jIvoM aura alezya jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / alpabahutva kI samIkSA - zuklalezyA vAle sabase kama isalie kahe gae haiM ki zukkalezyA katipaya paMcendriyatiryacoM meM, manuSyoM meM aura lAntaka Adi kalpoM ke devoM meM hI pAI jAtI hai| unakI apekSA saMkhyAtaguNe adhika padmalezyA vAle jIva kahe haiM, kyoMki vaha paMcendriyatiryacoM meM, manuSyoM meM tathA sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka nAma kalpoM meM pAI jAtI hai| unase saMkhyAtaguNe adhika tejolezyA vAle jIva isalie kahe gae haiM ki tejolezyA bAdara pRthvIkAyikoM, bAdara apkAyikoM, pratyeka vanaspatikAyikoM meM tathA paMcendriyatiryaJcoM meM, bhavanapati, vANavyantara jyotiSka, saudharma aura IzAna devoM meM pAI jAtI hai| tejolezyI jIvoM kI apekSA alezya jIva anantaguNe adhika isalie kahe gae haiM, kyoMki siddha jIva ananta haiM aura ve alezya haiN| alezyoM kI apekSA kApotalezyA vAle vanaspatikAyika jIva anantaguNita hone se kApotalezyA vAle jIva alezyoM se anantaguNe adhika haiN| kliSTa aura kliSTatara adhyavasAya vAle jIva apekSAkRta adhika hote haiM, isa kAraNa kApotalezyA vAloM kI apekSA nIlalezyA vAle aura nIlalezyA vAloM kI apekSA kRSNalezyA vAle jIva vizeSAdhika hote haiN| vividhalezyAviziSTa cauvIsadaNDakavartI jIvoM kA alpabahutva 1171. etesiNaM bhaMte ! NeraiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya katare katarehito jahA~ bhI 'appA vA' ke Age'4' kA aMka hai, vahA~ vaha 'bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' ina zeSa tInoM padoM sahita cAra padoM sahita cAra padoM kA sUcaka hai / prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 345 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] [prajJApanAsUtra appA vA 4? goyamA ! savvatthovA NeraDyA kaNhalesA, NIlalessA asaMkhejAguNA, kAulessA asNkhejjgunnaa| [1171 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1171 u.] gautama ! sabase thor3e kRSNalezyA vAle nAraka haiM, unase asaMkhyAtaguNe nIlalezyA vAle haiM aura unase bhI asaMkhyAtaguNe kApotalezyA vAle haiM / 1172. etesiNaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaMjAva sukkalessANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyA sukkalesA, evaM jahA ohiyA (su. 1170 ) NavaraM alessavajA / [1172 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA se lekara zuklalezyA vAle tiryacayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? ___ [1172 u.] gautama ! sabase kama tiryaJca zuklalezyA vAle haiM ityAdi jaise pahale sUtra 1170 meM audhika (samuccaya) kA pratipAdana kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA cAhie / vizeSatA yaha hai ki tiryaJcoM meM alezya nahIM kahanA cAhie, kyoMki unameM alezya honA sambhava nahIM hai)| 1173. etesi NaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appA vA 4? ___ goyamA ! savvatthovA egiMdiyA teulessA, kAulessA aNaMtaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA / __[1173 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke ekendriyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [1173 u.] gautama ! sabase kama tejolezyA vAle ekendriya haiM, unase anantaguNe adhika kApotalezyA vAle ekendriya haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / 1174. etesi NaM bhaMte ! puDhavikkAiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! jahA ohiyA egiMdiyA (su. 1173) / NavaraM kAulessA asaMkhejaguNA / [1174 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke pRthvIkAyikoM meM se kauna, kinase alpa, Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [293 bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1174 u.] gautama ! jisa prakAra samuccaya ekenidrayoM kA (sU. 1173 meM) kathana kiyA hai, usI prakAra pRthvIkAyikoM (ke alpabahutva) kA kathana karanA cAhie / vizeSatA itanI hai ki kApotalezyA vAle pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe haiM / 1175. evaM AukkAiyANa vi / [1175] isI prakAra kRSNAdilezyA vAle apkAyikoM meM alpabahutva kA nirUpaNa bhI samajha lenA cAhie / 1176. etesi NaM bhaMte ! teukkAiyANaM kaNhalessANaM NIlalessANaM kAulessANa ya katare katarehiMto appA vA 4? goyamA ! savvatthovA teukkAiyA kAulessA,NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesaahiyaa| [1176 pra.] bhavagan ! ina kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle aura kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1176 u.] gautama ! sabase kama kApotalezyA vAle tejaskAyika haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / 1177. evaM vAukkAiyANa vi| [1177] isI prakAra (kRSNAdilezyAviziSTa) vAyukAyikoM kA bhI alpabahutva (samajha lenA caahie)| 1178. etesi NaM bhaMte ! vaNassaikAiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya.? jahA egiMdiyaohiyANaM (su. 1173) / [1178 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA se lekara tejolezyA vAle vanaspatikAyikoM meM (kauna, kinase alva, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ) ? [1178 u.] gautama ! jaise (sU. 1173 meM) samuccaya (audhika) ekendriya jIvoM kA alpabahutva kahA haiM, usI prakAra vanaspatikAyikoM kA alpabahutva samajha lenA cAhie / 1179. beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANaM jahA teukkAiyANaM (su. 1176) / [1179] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kA alpabahutva (sU. 1176 meM ukta) tejaskAyikoM ke samAna hai| 1180.[1] etesi NaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4? Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294] [prajJApanAsUtra goyamA ! jahAohiyANaM tirikkhijoNiyANaM (su. 1172 )|nnvrN kAulessA asNgvejgunnaa| [1180-1 pra.] bhagavan ! ina kRNalezyA vAloM se lekara yAvat zuklalezyA vAle paMcendriyatiryaJcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta tulya, aura vizeSAdhika haiM ? [1180-1 u.] gautama ! jaise (sU. 1172 meM kRSNAdilezyAviziSTa) audhika (samuccaya) tiryaJcoM kA alpabahutva kahA hai, usI prakAra paMcendriyatiryaJcoM kA alpabahutva kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNe haiM / [2] sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA teukkAiyANaM / (su. 1176) / [1180-2] (kRSNAdilezyAyukta) sammUchima-paJcendriyatiryaJcayonikoM kA alpabahutva (sU. 1176 meM ukta) tejaskAyikoM ke (alpabahutva ke) samAna (samajhanA cAhie) / [3] gabbhavakvaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANAM jahA ohiyANaM tirikkhajoNiyANaM (su. 1172) |nnvrN kAulessA saMkhejaguNA / [1180-3] (kRSNAdilezyAviziSTa) garbhaja-paMcendriyatiryaJcoM kA alpabahutva samuccaya paMcendriyatiryaJcoM ke (sU. 1172 meM ukta) alpabahutva ke samAna jAna lenA cAhie / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle (garbhaja-paMcendriyatiryaJca) saMkhyAtaguNe (kahane cAhie) / [4] evaM tirikkhajoNiNINaya vi| - [1180-4] (jaise garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonikoM kA alpabahutva kahA hai,) isI prakAra garbhajapaMcendriyatiryaJcayonika striyoM kA bhI (alpabahutva kahanA caahie)| / [5] etesiNaM bhaMte ! sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavaktraMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehito apyA vA 4 ? ... goyamA! savvatthovA gabbhavakaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyA sukkalessA, pamhalessA saMkhejaguNA, teulessA saMkhejaguNA, kAulessA saMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessA sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA / [1180-5 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAloM se lekara zuklalezyAyukta sammUchima paMcendriyatiryaJcayonikoM aura garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? . [1180-5 u.] gautama ! sabase kama zukla lezyA vAle garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase padmalezyAvAle saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyAviziSTa saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyAviziSTa (garbhaja Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [295 tiryaJcapaMcandriya) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyAyukta vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAle sammUchimapaMcendriyatiryaJcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyA vAle sammUchima-paMcendriyatiryaJcayonika vizeSAdhika haiN| [6] etesi NaM bhaMte ! sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! jaheva paMcamaM (su. 1180 [5]) tahA imaM pi chaTuM bhANiyavvaM / [1180-6 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAle se lekara zuklalezyA vAle sammUchima paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcayonika striyoM meM se kauna, kinase alapa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [1180-6 u.] gautama ! jaise (sa. 1180-5 meM) paMcama (kRSNAdilezyAyukta tiryaJcayonika sambandhI) alpabahutva kahA hai, vaise hI yaha chaThA (sammUchima-paMcendriyatiryaJcoM aura tiryaJcayonika striyoM kA kRSNalezyAdiviSayaka) alpabahutva kahanA cAhie / [7] etesi NaM bhaMte ! gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA gabbhavakvaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyA sukkalessA sukkalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo, pamhalessA gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyA saMkhejaguNA, pamhalessAo tirikkhajoNiNIo, saMkhejaguNAo, teulessA0 saMkhejaguNA, teulessAo0 saMkhejaguNAo, kAulessA0 saMkhejaguNA, NIlalessA0 visesAhiyA, kaNhalessA0 visesAhayA, kAulessAo0 saMkhejaguNAo, NIlalessAo0 visesAhiyAo, kaNhalessAo0 visesaahiyaao| [1180-7 pra.] bhagavan ! ina kRSNAlezyA vAloM se lekara zuklalezyA vAle garbhaja paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcastriyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? / [1180-7 u.] gautama ! sabase kama zuklalezyA vAle garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase saMkhyAtaguNI zuklalezyA vAlI garbhaja-paMcendriyatiryaJcastriyA~ haiM, unase padmalezyA vAle garbhaja paMcendriyatiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA vAlI garbhaja-paMcendriyatiryaJcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyA vAle0 saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI tiryaJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAle garbhajapaMcendriyatiryaJca saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (garbhaja-paMcendriyatiryaJca) saMkSyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAlI (garbhaja-paMcendriyatiryaJcastriyAM) vizeSAdhika haiM, unase kRNalezyA vAlI (garbhaja-paMcendriyastriyAM) vizeSAdhika haiM / [8] etesi NaM bhaMte ! sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavataMtiyapaMceMdiyatirikkha joNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehito appA vA 4? Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] [prajJApanAsUtra - goyamA ! savvatthovA gabbhavakkaM tiyatirikkhajoNiyA sukkalessA, sukkalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo, pamhalessA gabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyA saMkhejaguNA, pamhalessAo tirikkhajoNiNoo saMkhejaguNAo, teulessA gabbhavakkaMtirikkhajoNiyA saMkhejaguNA, teulessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo, kAulessA tirikkhajoNiyA saMkhejaguNA, NIlalessA0 visesAhiyA, kaNhalessA0 visesAhiyA, kAulessAo0 saMkhejaguNAo0 NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo0 visesAhiyAo, kAulessA sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA, NIlalessA0 visesAhiyA, kaNhalessA0 visesAhiyA / [1180-8 pra.] bhagavan ! kRSNa lezyA vAle se lekara zuklalezyA vAle ina sammUrchimapaMcendriyatiryaJcayonikoM, garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonikoM tathA tiryaJcayonikastriyoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1180-8 u.] gautama! sabase thor3e zuklalezyA vAle garbhaja (paMcendriya) tiryaJcayonika haiM, unase zuklalezyA vAlI (garbhaja paMcendriya) ryiJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyA vAle garbhaja paMcendriyatiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA vAlI (garbhaja-paMcendriya) tiryaJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyA vAle garbhaja paMcendriyatiryaJca saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI (garbhaja-paMcendriya) tiryaJcastriyAM saMkhyAtaMguNI haiM, use kApotalezyA vAle (garbhaja-paMcendriya-) tiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (tathArUpa tiryaJca) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (tathArUpa-tiryaJca) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAlI (tathArUpa-tiryaJcastriyAM) saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (tathArUpa tiryaJcastriyAM) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (tathArUpa tiryaJcastriyAM) vizeSAdhika haiM, (unase) kApotalezyA vAle sammUrchimapaMcendriyatiryaJcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (sammUrchima paMcendriya -tiryaJcayonika) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle sammUrcchima-paMcendriyatiryaJca vizeSAdhika haiM / [9] etesi NaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNIya ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA paMceMdiyatirikkhajoNiyA sukkalesA, sukkalessAo0 saMkhejaguNAo, . pamhalessA0 saMkhejaguNA, pamhalessAo0 saMkhejaguNAo, teulessA0 saMkhejaguNA, teulessAo0 saMkhejaguNAo, kAulessAo0 saMkhejaguNAo, NIlalessAo0 visesAhiyAo, kaNhalessAo0 visesAhiyAo, kAulessA0 asaMkhejaguNA, NIlalessA0 visesAhiyA, kaNhalessA0 visesaahiyaa| [1180-9 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle se lekara zuklalezyA vAle paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcastriyoM meM se kauna, kinase alpa, bahutva, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka ] [297 [1180-9 u.] gautama ! sabase kama zuklalezyA vAle paMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase zuklalezyA vAlI paMcendriyatiryaJca striyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyA vAle (paMcendriyatiryaJca) saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA vAlI (paMcendriyatiryaJca striyAM) saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyA vAle (paMcendriyatiryaJca ) saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI (paMcendriyatiryaJca striyAM) saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAlI (paMcendriyatiryaJca striyAM) saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (paMcendriyatiryaJca striyAM) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (paMcendriyatiryaJca striyAM) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAle (paMcendriyatiryaJca ) asaMkhyAta guNe haiM, unase nIlalezyA vAle (paMcendriyatiryaJca) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (paMcendriyatiryaJca) vizeSAdhika haiM / [10] etesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNIya ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! jaheva NavamaM appAbahugaM tahA imaM pi, navaraM kAulessA tirikkhajoNiyA anaMtaguNA / evaM ete dasa appAbahugA tirikkhajoNiyANaM / [1180-10 pra.] bhagavan ! ina tiryaJcayonikoM aura tiryaJcayonika striyoM meM se kRSNalezyA se lekara zuklezyA vAloM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [1180-10 u. ] gautama ! jaise nauvA~ kRSNAdilezyA vAle tiryaJcayonikasambandhI alpabahutva kahA hai, vaise yaha dasavA~ bhI samajha lenA cAhie / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle tiryaJcayonika anantaguNe hote haiM, kahanA cAhie / isa prakAra ye (pUrvokta) dasa alpabahutva tiryaJcoM ke kahe gae haiM / 1181. evaM maNUsANaM pi appAbahugA bhANiyavvA / NavaraM pacchimagaM appAbahugaM Natthi / [1181] isI prakAra (kRSNAdilezyAviziSTa) manuSyoM kA bhI alpabahutva kahanA cAhie / parantu unakA aMtima alpabahutva nahIM hai / 1182. [ 1 ] etesi NaM bhaMte ! devANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA devA sukkalesA, pamhalessA asaMkhejjaguNa, kAulessA asaMkhejjaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, teulessA saMkhejjaguNA / [1182-1 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle se lekara zuklalezyA vAle devoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1182-1 u.] gautama ! sabase thor3e zuklalezyA vAle deva haiM, unase padmalezyA vAle deva asaMkhyAtaguNe Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298] [prajJApanAsUtra haiM, unase kapotalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle deva vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle deva vizeSAdhika haiM aura unase bhI tejolezyA vAle deva saMkhyAtaguNe haiM / [2] etesi NaM bhaMte ! devINaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA! savvatthovAo devIo kAulessAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessAo saMkhejaguNAo / [1182-2 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAlI yAvat tejolezyA vAlI deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ [1182-2 u.] gautama ! sabase thor3I kapotalezyA vAlI deviyAM haiM, unase nIlalezyA vAlI (deviyAM) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (deviyAM) vizeSAdhika haiM aura unase bhI tejolezyA vAlI (deviyAM) saMkhyAtaguNI haiN| [3] etesi NaM bhaMte ! devANaM devINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessAo devIo saMkhejaguNAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessA devA saMkhejaguNA, teulessAo devIo saMkhejaguNAo / [1182-3 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle devoM aura deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __ [1182-3 u.] gautama ! sabase thor3e zuklalezyA vAle deva haiM, unase padmalezyA vAle (deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle (deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (deva) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAlI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (deviyAM) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (deviyAM) vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAle deva saMkhyAtaguNe haiM, unase bhI tejolezyA vAlI deviyA~ saMkhyAtaguNI hai / 1183.[1] etesiNaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teulessA, kAulessA asaMkhejagaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA / [1183-1 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle, yAvat tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM meM se kauna, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [299 kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1183-1 u.] gautama ! sabase kama tejolezyA vAle bhavanavAsI deva haiM, unase kApotalezyA vAle (bhavanavAsI deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiN| / _[2] etesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM devINaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehiMto appA vA 4? goyamA ! evaM ceva / [1183-2 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAlI yAvat tejolezyA vAlI bhavanavAsI deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1183-2 u.] gautama ! (jaise kRSNalezyA vAle se lekara tejolezyA paryanta bhavanavAsI devoM kA alpabahutva kahA hai) isI prakAra unakI deviyoM kA bhI alpabahutva kahanA cAhie / [3] etesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM devINa ya kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehiMto appA vA 4? goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teulessA, bhavaNavAsiNIo teulessAo saMkhejaguNAo, kAulessA bhavaNavAsI asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessAo bhavaNavAsiNIo saMkhejaguNAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesaahiyaao| [1183-3 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA, yAvat tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM aura deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM / [1183-3 u.] gautama ! sabase thor3e tejolezyA vAle bhavanavAsI deva haiM, unase tejolezyA vAlI bhavanavAsI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAlI bhavanavAsI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyAM) vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyA vAlI bhavanavAsI deviyAM vizeSAdhika haiM / 1184. evaM vANamaMtarANa vi tiNNeva appAbahuyA jaheva bhavaNavAsINaM taheva bhANiyavvA (1183 [1-3]) / [1184] jisa prakAra (sU. 1183-1 se 3 taka meM) bhavanavAsI deva-deviyoM kA alpabahutva kahA hai, isI prakAra vANavyantaroM ke tInoM hI (devoM, deviyoM aura deva-deviyoM kA sammilita) prakAroM kA alpabahutva Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanAsUtra 300 ] kahanA cAhie / 1985. etesi NaM bhaMte! joisiyANaM devANa devINa ya teulessANaM katare katarehiMto appA vA * bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA joisiyadevA teulessA, joisiNidevIo teulessAo saMkhejjaguNAo / [1185 pra.] bhagavan ! ina tejolezyA vAle jyotiSaka devoM-deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1185 u.] gautama ! sabase thor3e tejolezyA vAle jyotiSka deva haiM, unase tejolezyA vAlI jyotiSka deviyAM saMkhyAtaguNI haiM / 11986. etesi NaM bhaMte! vemANiyANaM devANaM teulessANaM pamhalessANaM sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 / goyamA ! savvatthovA vemANiyA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejjaguNA, teulessA asaMkhejjaguNA / [1186 pra.] bhagavan ! ina tejolezyA vAle, padmalezyA vAle aura zuklalezyA vAle vaimAnika devoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1186 u.] gautama ! sabase kama zuklalezyA vAle vaimAnika deva haiM, unase padmalezyA vAle asaMkhyAta haiM aura unase bhI tejolezyA vAle (deva) asaMkhyAtaguNe haiM / 1187. etesi NaM bhaMte ! vemANiyANaM devANaM devINa ya teulessANaM pamhalessANaM sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejjaguNA, teulessA asaMkhejjaguNA, teulessAo vemANiNIo devIo saMkhejjaguNAo / [1187 pra.] bhagavan ! ina tejolezyA vAle, padmalezyA vAle aura zuklalezyA vAle vaimAnika devoM auda deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [1187 u.] gautama ! sabase thor3e zuklalezyA vAle vaimAnika deva haiM, unase padmalezyA vAle (vemAnika deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle (vaimAnika deva) asaMkhyAtaguNe haiM, ( unase) tejolezyA vAlI vaimAnika deviyAM saMkhyAtaguNI haiM / 1188. etesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANa ya devANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejjaguNA, teulessA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [301 asaMkhejaguNA; teulessA bhavaNavAsI devA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA; teulessA vANamaMtarA devA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kiNhalessA visesAhiyA; teulessA joisiyadevA saMkhejaguNA / [1188 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devA meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1188 u.] gautama ! sabase thor3e zuklalezyA vAle vaimAnika deva haiM, unase padmalezyA vAle (vaimAnikadeva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle (vaimAnika deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle (bhavanavAsI deva) asaMkhyAtaguNe hai, unase nIlalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAle vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle (vANavyantara deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (vANavyantara deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (vANavyantara deva) vizeSAdhika haiM, unase bhI tejolezyA vAle jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM / 1189. etAsiM NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINa ya kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovAo devIo vemANiNIo teulessAo; bhavaNavAsiNIo teulessAo asaMkhejaguNAo, kAulessAo asaMkhejaguNAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo; teulessAo vANamaMtarIo devIo asaMkhejjaguNAo, kAulessAo asaMkhejaguNAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessAo joisiNIo devIo saMkhejaguNAo / [1189 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAlI le lekara tejolezyA vAlI bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika deviyoM meM se kauna (deviyAM), kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1189 u.] gautama ! sabase thor3I tejolezyA vAlI vaimAnika deviyAM haiM, unase tejolezyA vAlI bhavanavAsI deviyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyA~) asaMkhyAtagaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyA~) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (bhavanavAsIdeviyA~) vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAlI vANavyantara deviyA~ asaMkhyAtaguNI adhika haiM, unase kApotalezyA vAlI (vANavyantara deviyA~) asaMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (vANavyantara deviyA~) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (vANanyantara deviyA~) vizeSAdhika haiN| unase tejolezyA vAlI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / 1190. etesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM jAva vemANiyANaM devANa ya devINa kaNhalessANaM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] [prajJApanAsUtra jAva sukkalessANa ya katare katarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejaguNA, teulessA asaMkhejaguNA, teulessAo vemANiNIo devIo saMkhejaguNAo, teulessA bhavaNavAsI devA asaMkhejaguNA, teulessAo bhavaNavAsiNIo devIo saMkhejaguNAo, kAulessA bhavaNavAsI asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessAo bhavaNavAsiNIo saMkhejaguNAo, NIlalesAo visesAhiyAo, kaNhalesAo visesAhiyAo, teulessA vANamaMtarA asaMkhejaguNA, teulessAo vANamaMtarIo saMkhejaguNAo, kAulessA vANamaMtarA asaMkhejaguNA, NIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessAo vANamaMtarIo saMkhejaguNAo, NIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessA joisiyA saMkhejaguNA, teulessAo joisiNIo sNkhejgunnaao|| [1190 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAle se lekara zuklalezyA vAle taka ke bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM aura deviyoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? _ . [1190 u.] gautama ! sabase thor3e zuklalezyA vAle vaimAnika deva haiM, unase padmalezyA vAle (vaimAnika deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle (vaimAnika deva) asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI vaimAnika deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (bhavanavAsI deva) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyA~) saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyA~) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (bhavanavAsI deviyA~) vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAle vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI vANavyantara deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyA vAle vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle (vANavyantara deva) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle (vANavyantara deva) vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyA vAlI (vANavyantara deviyA~) saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyA vAlI (vANavyantara deviyA~) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAlI (vANavyantara deviyA~) vizeSAdhika haiM; unase tejolezyA vAle jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAlI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / vivecana - vividha lezyAviziSTa cauvIsa daNDakavartI jIvoM kA alpabahutva - prastuta bIsa sUtroM (sU. 1171 se 1190 taka) meM kRSNAdilezyAviziSTa cauvIsa daNDakoM ke vibhinna liMgAdiyukta jIvoM ke vividha apekSAoM se alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai / .. kRSNa-nIla-kApotalezyAyukta nArakoM kA alpabahutva - nArakoM meM kevala tIna hI lezyAe~ pAI jAtI haiM - kRSNa, nIla aura kApota / jaisA ki kahA hai - prArambha kI do narakapRthviyoM meM kApota, tIsarI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka [303 narakapRthvI meM mizra (kApota aura nIla), cauthI meM nIla, pAMcavI meM mizra (nIla aura kRSNa), chaThI meM kRSNa aura sAtavIM pRthvI meM mahAkRSNa lezyA hotI hai| yahI kAraNa hai ki nArakoM meM kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna lezyA vAloM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / sabase kama kRSNalezyA vAle nAraka isa kAraNa batAe gae haiM ki kRSNalezyA pAMcavI pRthvI ke katipaya nArakoM tathA chaThI aura sAtavIM pRthvI ke nArakoM meM hI pAI jAtI hai| kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA nIlalezyA vAle nAraka asaMkhyAtaguNe isalie hote haiM ki nIlalezyA katipaya tRtIya pRthvI ke, cauthI pRthvI ke aura katipaya paMcama pRthvI ke nArakoM meM pAI jAtI hai aura pUrvokta nArakoM se asaMkhyAtaguNe adhika haiN| nIlalezyI nArakoM kI apekSA kApotalezyA vAle nAraka isalie asaMkhyAtaguNe adhika haiM ki kApotalezyA prathama evaM dvitIya pRthvI ke tathA tRtIya pRthvI ke katipaya narakAvAsoM meM pAI jAtI haiM aura ve nAraka pUrvokta nArakoM se asaMkhyAtaguNe adhika haiM / tiryacoM ke alpabahutva meM samuccaya se vizeSatA - samuccaya salezya jIvoM kI alpabahutva kI taraha tiryacoM ke alpabahutva kA nirdeza kiyA gayA hai, parantu samuccaya se eka vizeSatA yaha hai ki samuccaya meM alezya kA bhI alpabahutva kahA gayA hai, jise tiryacoM me nahIM kahanA cAhie, kyoMki tiryaJcoM ke alezya honA saMbhava nahIM haiM / ekendriyoM ke alpabahutva kI samIkSA - ekendriyoM meM 4 lezyAe~ hI pAI jAtI haiM - kRSNa, nIla, kApota aura tejs| ata: yahA~ inhI cAroM lezyAoM se viziSTa ekendriyoM kA hI alpabahutva pradarzita kiyA gayA hai| sabase kama ekendriya tejolezyA vAle isalie haiM ki tejolezyA katipaya bAdara pRthvIkAyika, apkAyika aura pratyeka vanaspatikAyika jIvoM ke aparyApta avasthA meM hI pAI jAtI hai| tejolezyAviziSTa ekendriyoM kI apekSA kApotalezyA vAle anantaguNe adhika haiM, kyoMki kApotalezyA ananta sUkSma evaM bAdara nigoda jIvoM meM pAI jAtI hai| kApotalezyA vAloM se nIlalezyA vAle aura inase kRSNalezyA vAle ekendriya pUrvokta yukti ke anusAra vizeSAdhika kahe gae haiN| pRthvI-jala-vanaspatikAyikoM meM cAra lezyAe~ hone ke kAraNa inakA alpabahutva samuccaya ekendriya ke samAna hai aura tejaskAya, vAyukAya meM kRSNa, nIla, kApota tIna hI lezyAe~ haiN| ata: tejolezyA kI chor3akara zeSa tIna lezyAoM vAle vizeSAdhika kramazaH nIlalezyI aura kRSNalezyI haiM / yahI alpabahutva vikalendriyA~ meM nirdiSTa haiN|' 1. (ka) 'kAuya dosu, taiyAe mIsiyA, nIliyA cautthIe / paMcamiyAe missA, kaNhA tatto paramakaNhA // (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 346 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 347 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 347 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] [prajJApanAsUtra kRSNAdilezyAviziSTa paMcendriyatiryaJcoM kA dazavidha alpabahutva - yoM to samuccaya tiryaJcoM meM alpabahutva ke samAna hI hai, kintu jaise samuccaya tiryaJca kApotalezyA vAle anantaguNe batAe haiM, vaise kApotalezyA vAle paMcendriyatiryaJca ananta nahIM ho sakate, kintu ve asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki sabhI paMcendriyatiryaJca milakara bhI asaMkhyAta hI haiM / sAmAnya paMcendriyatiryaJca ke isa sUtra ke sAtha hI nimnokta viziSTa paMcendriyatiryaJcoM ke ATha aura eka samuccaya tiryaMcoM kA, yoM 9 sUtra aura haiM - yathA - (2) sammUrcchima-paMcendriyatiryaca kA, (3) garbhajapaMcendriyatiryaJca kA, (4) garbhaja-paMcendriyatiryaca striyoM kA, (5) garbhaja-paMcendriyatiryaJcoM aura sammUrcchimapaMcendriyetiryacoM kA sammilita, (6) sammUrcchima-paMcendriyatiryaJcoM aura tiryacastriyoM kA, (7) garbhajapaMcendriyatiryaMcoM aura tiryaJcastriyoM kA, (8) sammUrchima evaM garbhaja-paMcendriyatiryacoM aura garbhaja-tiryaJcastriyoM kA, (9) paMcendriyatiryaMcoM aura tiryacastriyoM kA aura (10) tiryaJcoM aura tiryacastriyoM kA sammilita alpbhutv| ___eka bAta vizeSataH dhyAna dene yogya hai ki sabhI lezyAoM meM striyoM kI saMkhyA adhika pAI jAtI hai| yoM bhI sabhI tiryaJca purUSoM kI apekSA tiryaJca striyoM kI saMkhyA tigunI aura tIna adhika hotI hai, aisA saiddhAntikoM kA mantavya hai| yahI kAraNa hai ki saptama alpabahutva meM tiryaJca striyA~ adhika batAI gaI haiM, tatpazcAt dasaveM alpabahutva meM bhI tiryaJcastriyoM kI saMkhyA adhika pratipAdita haiM / manuSyoM ke alpabahutva meM paMcendriyatiryaJcoM ke alpabahutva se vizeSatA - yoM to manuSyoM ke alpabahutva kI prAyaH sabhI vaktavyatA paMcendriyatiryaJcoM ke alpabahutva ke samAna hI hai, kintu manuSyoM meM pichalA arthAt dasavAM alpabahutva nahIM hotA, kyoMki manuSya meM anantasaMkhyA sambhava nahIM hai| isa kAraNa 'kApotalezyA vAle anantaguNe haiM yaha bhAga manuSyoM meM sambhava nahIM haiN|' ___ cAroM nikAyoM ke devoM kA alpabahutva - (1) samuccaya devoM kA alpabahutva - sabase thor3e zuklalezyA vAle deva isalie haiM ki zuklalezyA lAntaka Adi Upara ke devalokoM meM hI pAI jAtI hai| 1. ohiya paNiMdi 1 samucchiyA 2 ya gabbhe 3 tirikkha itthIo 4 / saMmucchimagabbhatiriyA 5, mucchatirikkhI ya 6, gabbhaMmi 7 // 1 // saMmucchimagabbhaitthI 8, paNiditirigitthIyA 9 ya ohitthI 10 / dasa appaba hugabheyA tiriyANaM hoMti nAyavvA // 2 // - prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 349 meM uddhRta 2. 'tiguNAtirUvaahiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavvA / ' 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 347 4. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 349 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] [305 zuklalezyI devoM se padmalezyI deva asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka kalpa meM padmalezyA hotI hai aura vahAM ke deva lAntakakalpa Adi ke devoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiN| padmalezyI devoM se kApotalezyI devaM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki kApotalezyA bhavanavAsI aura vANavyantara devoM meM pAI jAtI hai, jo ki unakI apekSA asaMkhyAtaguNe haiN| unase nIlalezyI deva vizeSAdhika isalie haiM ki bahuta-se bhavanavAsiyoM aura vANavyantaroM meM nIlalezyA pAI jAtI hai| nIlalezyI devoM se kRSNalezyI deva vizeSadhika hote haiM, kyoMki adhikAMza bhavanapati aura vANavyantara devoM meM kRSNalezyA hotI hai| ina saba kI apekSA se tejolezyAviziSTa deva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki bahuta-se bhavanavAsiyoM meM, samasta jyotiSka devoM meM tathA saudharma-aizAna devoM meM tejolezyA kA sadbhAva hai| (2) salezya samuccaya deviyoM ke alpabahutva kI samIkSA - kApotalezyA vAlI deviyA~ sabase kama isalie haiM ki bhavanavAsI evaM vyantara deviyoM meM hI kApotalezyA hotI hai, unase nIlalezyAyukta deviyA~ vizeSAdhika haiM kyoMki bahuta-sI bhavanavAsI aura vANavyantara deviyoM meM nIlalezyA pAI jAtI hai| inakI apekSA kRSNalezyA vAlI deviyA~ vizeSAdhika haiM, kyoMki adhikAMza bhavanapati, vANavyantara deviyoM meM kRSNalezyA kA sadbhAva hotA hai| inakI apekSA bhI jetolezyA vAlI deviyA~ saMkhyAtaguNI adhika haiM, kyoMki tejolezyA sabhI jyotiSka deviyoM meM tathA saudharma-aizAna deviyoM meM pAI jAtI hai| eka bAta vizeSata: dhyAna dene yogya hai, vaha yaha hai ki deviyA~ saudharma aura aizAnakalpoM taka hI utpanna hotI haiM, Age nhiiN| ataeva unameM ina kalpoM ke yogya prArambha kI cAra lezyAe~ hI sambhava haiN| isI kAraNa tejolezyA taka hI inakA alpabahutva batalAyA hai / (3) salezya devoM kI apekSA deviyoM kI saMkhyA adhika - saiddhAntika tathya yaha hai ki devoM kI apekSA deviyA~ battIsagunI aura battIsa adhika haiN| yahI kAraNa hai ki kApota, nIla, kRSNa aura tejolezyA vAle devoM kI apekSA deviyA~ kahIM saMkhyAguNI adhika haiM, kahIM vizeSAdhika haiM / tejolezyI jyotiSka deva-deviyoM kA alpabahutva - jyotiSka devoM ke sambandha meM yahA~ eka hI alpabahutvasUtra kA pratipAdana kiyA gayA hai, kyoMki jyotiSkanikAya meM ekamAtra tejolezyA hI hotI hai, koI anya lezyA nahIM hotI / isI kAraNa jyotiSka devoM aura deviyoM kA pRthak-pRthak alpabahutva-sUtra nirdiSTa nahIM kiyA hai| salezya sAmAnya jIvoM aura cauvIsa daNDakoM meM Rddhika alpabahutva kA vicAra 1191. etesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya katare katarehito appiDDiyA vA mahiDDayA vA? goyamA ! kaNhalessehito NIlalessA mahiDDiyA, NIlalessehiMto kAulessA mahiDDiyA, evaM 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 349-350 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 131 se 139 taka Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306] [prajJApanAsUtra kAulessahiMto teulessA mahiDDiyA, teulessehito pamhalessA mahiDDiyA, pamhalessehito sukkalessA mahiDDiyA, savvappiDDiyA jIvA kiNhalessA, savvamahiDDiyA jIvA sukkalessA / [1191 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle, yAvat zuklalezyA vAle jIvoM meM se kauna, kinase lpa RddhivAle athavA mahatI Rddhi vAle hote haiM ? __ [1191 u.] gautama ! kRSNalezyA vAloM se nIlalezyA vAle maharddhika haiM, nIlalezyA vAloM se kApotalezyA vAle maharddhika haiM, kApotalezyA vAloM se tejolezyA vAle maharddhika haiM, tejolezyA vAloM se padmalezyA vAle maharddhika haiM aura padmalezyA vAloM se zuklalezyA vAle maharddhika haiM / kRSNalezyA vAle jIva sabase alpa Rddhi vAle haiM aura zuklalezyA vAle jIva sabase mahatI Rddhi vAle haiM / 1192. etesiNaM bhaMte !NeraiyANaM kaNhalessANaM NIlalessANaM kAulessANaM ya katare katarehito appiDDiyA vA mahiDDiyA vA ? goyamA ! kaNhalessehito NIlalessA mahiDDiyA, NIlalessehito kAulessA mahiDDiyA, savvappiDDiyA NeraiyA kaNhalessA, savvamahiDDiyA NeraiyA kAulessA / [1192 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyI, nIlalezI aura kApotalezyI nArakoM meM kauna, kitanI alpa Rddhi vAle athavA mahatI Rddhi vAle haiM ? [1192 u.] gautama ! kRSNalezyI nArakoM se nIlalezyI nAraka maharddhika hai, nIlalezyI nArakoM se kApotalezyI nAraka maharddhika haiN| kRSNalezyA vAle nAraka sabase alpa Rddhi vAle haiM aura kApotalezyA vAle nAraka sabase mahatI Rddhi vAle haiM / 1193. etesiNaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaMjAvasukkalessANa ya katare katarehito appiDDiyA vA mahiDDiyA vA? goyamA ! jahA jiivaa| [1193 pra.] bhagavan ! isa kRSNalezyA vAle vAvat zuklalezyA vAle tiryaJcayonikoM meM se kauna, kinase alparddhika athavA maharddhika haiM ? _ [1193 u.] gautama ! jaise samuccaya jIvoM kI (kRSNAdilezyAoM kI apekSA se) alparddhikatAmaharddhikatA kahI hai, usI prakAra tiryaJcayonikoM kI (kRSNAdilezyAoM kI apekSA se alparddhikatA aura maharddhikatA) kahanI caahie| 1194. etesi NaM bhaMte ! egidiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya katare katarehito appiDDiyA vA mahiDDiyA vA ? goyamA ! kaNhalessehito, egiMdiyatirikkhajoNiehito NIlalessA mahiDDiyA NIlalessehito Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : dvitIya uddezaka] kAulessA mahiDDiyA, kAulessehiMto teulessA mahiDDiyA, savvappiDDiyA egiMdiyatirikkhajoNiyA kaNhalessA, savvamahiDDiyA teulessA / [ 307 [1194 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAle, yAvat tejolezyA vAle ekendriya tiryaJcayonikoM meM se kauna, kisase alparddhika haiM, athavA maharddhika haiM ? [1194 u.] gautama ! kRSNalezyA vAle ekendriya tiryaJcoM kI apekSA nIlalezyA vAle ekendriya maharddhika haiM, nIlalezyA vAle (ekendriyoM) se kApotalezyA vAle (ekendriya) maharddhika haiM, kApotalezyA vAloM se tejAlezyA vAle (ekendriya) maharddhika hai| sabase alpaRddhi vAle kRSNalezyAviziSTa ekendriya tiryaJcayonika haiM aura sabase mahARddhi vAle tejolezyA vAle ekendriya haiM / 1195. evaM puDhavikkAiyANa vi / [1195] isI prakAra ( sAmAnya ekendriya tiryaJcoM kI alparddhikatA aura maharddhikatA kI taraha kRSNAdicatulezyAviziSTa) pRthvIkAyikoM kI (alparddhikatA ke viSaya meM samajha lenA cAhie / ) 1996. evaM eteNaM abhilAveNaM jaheva lessAA bhAviyAo taheva NeyavvaM jAva cauriMdiyA / [1196] isa prakAra caturindriya jIvoM taka jinameM jitanI lezyAe~ jisa krama se vicArI - kahI gaI haiM, usI krama se isa (pUrvokta) AlApaka ke anusAra unakI alparddhikatA-maharddhikatA samajha lenI cAhie / 1197. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM sammucchimANaM gabbhavakkaMtiyANa ya savvesiM bhANiyavvaM jAva appiDhiyA vemANiyA devA teulessA, savvamahiDDhiyA vemANiyA devA kassA | [1197] isI prakAra paMcendriyatiryaJcoM, tiryaJcastriyoM, sammUrcchimoM aura garbhajoM - sabhI kI kRSNalezyA se lekara zuklalezyAparyanta yAvat vaimAnika devoM meM jo tejolezyA vAle haiM, ve sabase alparddhika haiM aura jo zuklalezyA vAle haiM, ve sabase maharddhika haiM, (yahA~ taka alparddhikatA-maharddhikatA kA kathana karanA cAhie / ) 1998. kei bhAMti - cauvIsadaMDaeNaM iDDI bhANiyavvA / // bIo uddesao samatto // [1198] kaI AcAryoM kA kahanA hai ki cauvIsa daNDakoM ko lekara Rddhi kA kathana karanA cAhie | vivecana - salezya sAmAnyajIvoM tathA cauvIsa daNDakoM meM alparddhikatA - maharddhikatA- vicAra - - prastuta ATha sUtroM (1191 se 1998 taka) meM kRSNAdilezyAviziSTa sAmAnyajIvoM aura cauvIsa daNDakavartI jIvoM kI alparddhikatA aura maharddhikatA kA vicAra prastuta kiyA gayA hai / niSkarSa - pUrva-pUrva kI lezyA vAle alparddhika haiM aura kramaza: uttarottara lezyA vAle maharddhika haiN| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] [prajJApanAsUtra isI prakAra nArakoM, tiryaJcoM, manuSyoM aura devoM ke viSaya meM, jinameM jitanI lezyAoM kI prarUpaNA kI gaI, unameM unakA vicAra karake anukrama se alparddhikatA aura maharddhikatA samajha lenI cAhie / __apkAyikoM se caturindriya jIvoM taka - inameM jo kRSNalezyA vAle haiM, ve sabase kama Rddhi vAle haiM aura tejolezyA vAle sabase mahARddhi vAle haiN| isI prakAra sarvatra kaha lenA cAhie / ||sttrhvaaN lezyApada : dvitIya uddezaka samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 252 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM : taio uddesao sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka cauvIsadaNDakavartI jIvoM meM utpAda-udvartana-prarUpaNA 1199.[1]Neraie NaM bhaMte ! Neraiesu uvavajjati ? aNeraie Neraiesu uvavajjati ? goyamA ! Neraie Neraiesu uvavajjai, No aNeraie Neraiesu uvavajati / [1199-1 pra.] bhagavan ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai, athavA anAraka nArakoM meM utpanna hotA hai ? / [1199-1 u.] gautama ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai, anAraka nArakoM meM utpanna nahIM hotaa| . [2] evaM jAva vemANiyANaM / [1199-2] isI prakAra (nAraka ke samAna hI asurakumAra Adi bhavanapatiyoM se lekara) yAvat vaimAnikoM kI utpattisambandhI vaktavyatA kahanI cAhie / vivecana - cauvIsadaNDakavartI jIvoM meM utpAda-udvartana-prarUpaNA - prastuta cAra sUtroM meM nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke utpAda evaM udvartana ke sambandha meM RjusUtranaya kI apekSA se saiddhAntika prarUpaNA kI gaI haiM / prazrottara kA Azaya - prastuta do sUtroM meM do prazna haiM- 1. prathama prazna utpattiviSayaka hai| nairayika nairayikoM meM utpanna hotA hai, anairayika nhiiN| isakA artha yaha hai ki nAraka hI narakabhava meM utpanna hotA hai, kyoMki nArakabhavopagrAhaka Ayu hI bhava kA kAraNa hai| ata: jaba narakAyu kA udaya hotA hai, tabhI jIva ko narakabhava kI prApti hotI hai tathA jaba manuSyAyu kA udaya hotA hai, taba manuSyabhava prApta hotA hai| isalie RjusUtranaya kI dRSTi se nArakAyu Adi ke vedana ke prathama samaya meM hI nAraka Adi saMjJA kA vyavahAra hone lagatA hai / 2. dUsarA prazna udvartana viSayaka hai| usakA artha hai- nAraka se bhinna (anAraka) nArakabhava se (nArakoM se) udvartana karatA hai arthAt nikalatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba taka kisI jIva ke narakAyu kA udaya banA huA hai, taba taka vaha nAraka kahalAtA hai aura jaba taka narakAyu kA udaya nahIM rahatA, taba vaha anAraka (nArakabhinna) kahalAne lagatA hai| ata: jaba taka narakAyu kA udaya hai, taba taka koI jIva naraka se nahIM nikala sktaa| isI kAraNa kahA gayA hai- nAraka naraka se udvRtta nahIM hotA, balki vahI jIva naraka se udvartana karatA hai, jo anAraka ho, (jisake narakAyu kA udaya na raha gayA ho) / niSkarSa yaha hai ki AgAmI bhava kI Ayu kA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] [ prajJApanAsUtra udaya hone para jIva varttamAna bhava se udvRtta hotA hai aura jisa bhavasambandhI Ayu kA udaya ho, usI nAma se usakA vyavahAra hotA hai / isI prakAra asurakumAra Adi zeSa 23 daNDakoM ke utpAda evaM udvartana ke viSaya meM samajha lenA cAhie / lezyAyukta cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI utpAda - udvartanaprarUpaNA 1201.[ 1 ] se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse Neraie kaNhalessesu Neraiesu uvavajjati ? kaNhalesse uvvaTTati ? jallesse uvavajjati tallese uvvadRti ? haMtA goyamA ! kaNhalese Neraie kaNhalesesu Neraiesu uvavajjati, kaNhalese uvvaTTati, jallese uvavajjati tallese uvvaTTati / [1201-1 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM hI utpanna hotA hai? kRSNalezyA vAloM hI (nArakoM meM se) udvRtta hotA hai ? ( arthAt- ) jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvarttana karatA hai ? [1201-1 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai, kRSNalezyA vAlA hokara hI ( vahA~ se) udvRtta hotA hai| jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvarttana karatA (nikalatA hai| [ 2 ] evaM NIlalese vi kAulese vi / [1201 -2] isI prakAra nIlalezyA vAle aura kApotalezyA vAle (nAraka ke utpAda aura udvattana ke sambandha meM) bhI (samajha lenA cAhie / ) 1202. evaM asurakumArA vi jAva thaNiyakumArA vi / NavaraM teulessA abbhaiyA / [1202] asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka bhI isI prakAra se utpAda aura udvartana kA kathana karanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki inake sambandha meM tejolezyA kA kathana ( abhilApa) adhika karanA caahie| 1203. [ 1 ] se NUNaM bhaMte ! kaNhalese puDhavikkAie kaNhalessesu puDhavikkAiesu uvavajjati ? kaNhalesse uvvadRti ? jallese uvavajjati tallese uvvaTTati ? haMtA goyamA ! kaNhalesse puDhavikkAie kaNhalessesu puDhavikkAiesu uvavajjati; sie kaNhalesse uvvadRti, siya nIlalese uvvadRti, siya kAulese uvvaTTati, siya jallese uvvajjai tallese uvvaTTati / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 353 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [311 hA) . [1203-1 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA pRthvIkAyika kRSNalezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? tathA kyA kRSNalezyA vAlA hokara (vahA~ se) udvartana karatA hai ? jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, (kyA) usI lezyA vAlA hokara (vahA~ se) udvartana karatA (maratA) hai ? - [1203-1 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA vAlA pRthvIkAyika kRSNalezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai, (kintu) udvartana (maraNa) kadAcit kRSNalezyA vAlA ho kara, kadAcit nIlalezyA vAlA ho kara aura kadAcit kApotalezyA vAlA hokara karatA hai| (arthAt) jisa lezyA vAlA ho kara utpanna hotA hai, kadAcit usa lezyA vAlA ho kara udvartana karatA hai| aura (kadAcit anya lezyAvAlA hokara maraNa karatA hai|) [2] evaM NIlessA kAulessA vi / [1203-2] isI prakAra nIlalezyA vAle aura kApotalezyA vAle (pRthvIkAyika ke utpAda aura udvartana ke sambandha meM) bhI (samajha lenA cAhie / ) [3] se NUNaM bhaMte ! teulesse puDhavikkAie teulessesu puDhavikkAiesu uvvajai ? pucchA / __ haMtA goyamA ! teulese puDhavikAie teulesesu puDhavikkAiesu uvavajjati, siya kaNhalese uvvaTTai, siya NIlalese uvvaTTai, siya kAulese uvvaTTati; teulese uvavajati, No cevaNaM teulesse uvvadRti / [1203-3 pra.] bhagavan ! tejolezyA vAlA pRthvIkAyika kyA tejolezyA vAla pRthvIkAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tejolezyA vAlA ho kara hI udvartana karatA hai ?, (ityAdi pUrvavat) pRcchaa| [1203-3 u.] hA~, gautama ! tejolezyA vAlA pRthvIkAyika tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM hI utpanna hotA hai, (kintu) udvarttana kadAcit kRSNalezyA vAlA ho kara, kadAcit nIlalezyA vAlA ho kara, kadAcit kApotalezyA vAlA hokara karatA hai, (vaha) tejolezyA se yukta ho kara utpanna hotA hai, (parantu). tejolezyA se yukta hokara udvartana nahIM krtaa| [4] evaM AukkAiya-vaNassaikAiyA vi / - [1203-4] apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM kI (utpAda-udvartanasambandhI) vaktavyatA bhI isI prakAra (pRthvIkAyikoM ke samAna) samajhanI caahie| [5] teU vAU evaM ceva / NavaraM etesiM teulessA Nasthi / [1203-5] tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM kI (utpAda-udvarttanasambandhI vaktavyatA) isI prakAra hai (kintu) vizeSatA yaha hai ki inameM tejolezyA nahIM hotii| 1204. biya-tiya-caura diyA evaM ceva tisu lesAsu / [1204] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kA (utpAda-udvarttana sambandhI kathana) bhI isI Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] [prajJApanAsUtra prakAra tInoM (kRSNa, nIla evaM kApota) lezyAoM meM jAnanA cAhie / 1205. paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya jahA puDhavikkAiyA AdilliyAsu tisu lessAsu bhaNiyA (su. 1203 [1-2]) tahA chasuvilesAsu bhANiyavvA |nnvrN chappi lesAo caariyvvaao| [1205] paMcendriyatiryacayonikoM aura manuSyoM kA (utpAda udvartana sambandhI) kathana bhI chahoM lezyAoM meM usI prakAra hai, jisa prakAra (sU. 1203-1-2 meM) pRthvIkAyikoM kA (utpAda-udvartana-sambandhI kathana) prArambha kI tIna lezyAoM (ke viSaya) meM kahA hai| vizeSatA yahI hai ki (pUrvokta tIna lezyA ke badale yahA~) chahoM lezyAoM kA kathana (abhilApa) kahanA cAhie / 1206. vANamaMtarA jahA asurakumArA (su. 1202 / ) [1206] vANavyantara devoM kI (utpAda-udvartana-sambandhI vaktavyatA sU. 1202 meM ukta) asurakumAroM (kI vaktavyatA) ke samAna (jAnanI cAhie / ) 1207.[1]se NUNaM bhaMte ! teulese joisie teulesesujoisiesu uvajjati? jaheva asurkumaaraa| [1207-1 pra.] bhagavan ! kyA tejolezyA vAlA jyotiSka deva tejolezyA vAle jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? (kyA vaha tejolezyAyukta hokara hI cyavana karatA hai ?) [1207-1 u.] jaisA asurakumAroM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaisA hI kathana jyotiSkoM ke viSaya meM samajhanA caahie| [2] evaM vemANiyA vi / navaraM dANha vi cayaMtIti abhilAvo / _ [1207-2] isI prakAra vaimAnika devoM ke utpAda aura udvartana ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki donoM prakAra ke (jyotiSka aura vaimAnika) devoM ke lie ('udvartana karate haiM, isake sthAna meM) 'cyavana karate hai' aisA abhilApa (kahanA cAhie / ) / vivecana - lezyAyukta cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI utpAda-udvartana-prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (1201 se 1207 taka) meM lezyA kI apekSA se cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI utpAda aura udvarttana kI prarUpaNA kI gaI hai| nArakoM aura devoM meM utpAda aura udvartana kA niyama - jIva jisa lezyAvAlA hotA hai, vaha usI lezyA vAloM meM utpanna hotA hai tathA usI lezyA vAlA hokara vahA~ se udvartana karatA (maratA) hai| udAharaNArthakRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai aura jaba udvarttana karatA hai, taba kRSNalezyA vAlA hokara hI udvarttana karatA hai, anya lezyA se yukta hokara nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki paMcendriya tiryaJca athavA manuSya paMcendriya tiryaJcAyu athavA manuSyAyu kA pUrI taraha se kSaya hone se antarmuhUrta pahale usI lezyA se yukta ho jAtA hai, jisa lezyA vAle nAraka meM utpanna hone vAlA hotA hai| tatpazcAtR usI apratipatita pariNAma se Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [313 narakAyu kA vedana karatA hai| ataeva kahA hai - kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM hI utpanna hotA hai, anya lezyA vAle nArakoM meM utpanna nahIM hotaa| tatpazcAt vahA~ kRSNalezyA vAlA hI banA rahatA hai, usakI lezyA badalatI nahIM hai; kyoMki devoM aura nArakoM kI lezyA bhava kA kSaya hone taka badalatI nahIM hai| isI prakAra nIlalezyA vAlA yA kApotalezyA vAlA nAraka usI lezyAvAle nArakoM meM utpanna hotA hai, anya lezyA vAloM meM nahIM aura na anya lezyA vAlA nIlalezyA yA kApotalezyA vAloM meM utpanna hotA hai| nArakoM kI udvarttanA ke sambandha meM bhI yahI niyama hai ki nIlalezyA vAloM meM utpanna nAraka nIlalezyAyukta hokara hI vahA~ se uvRtta hotA hai, anya lezyAyukta hokara nahIM / pRthvIkAyika Adi kI udvartanA ke sambandha meM - pRthvIkAyika Adi tiryaJcoM aura manuSyoM kI udvarttanA ke viSaya meM yaha niyama ekAntika nahIM hai ki jisa lezyA vAloM meM vaha utpanna ho, usI lezyA se yukta hokara udvartana kre| vaha kadAcit kRSNalezyA vAlA hokara udavartana karatA hai, kadAcit nIlalezyA vAlA hokara aura kadAcit kApotalezyA vAlA hokara udvartana karatA hai tathA kadAcit vaha jisa lezyA vAloM meM utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvartana karatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki tiryaJcoM aura manuSyoM kA lezyA-pariNAma antarmuhUrtamAtra sthAyI rahatA hai, usake pazcAt badala jAtA hai| ataeva jo pRthvIkAyikAdi jisa lezyA se yukta hokara bhI udvartana karatA hai| tejolezyA se yukta hokara udvRtta nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki jaba bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAna kalpoM ke deva tejolezyA se yukta hokara apane bhava kA tyAga karake pRthvIkAyikoM meM uptanna hote haiM, taba kucha kAla taka aparyApta avasthA meM unameM tejolezyA bhI pAyI jAtI hai, kintu usake pazcAt tejolezyA nahIM rahatI, kyoMki pRthvIkAyika jIva apane bhavasvabhAva se hI tejolezyA ke yogya dravyoM ko grahaNa karane meM asamartha hote haiN| isa abhiprAya se kahA hai ki tejolezyA se yukta hokara pRthvIkAyika utpanna to hotA hai, kintu tejolezyA se yukta hokara udvRtta nahIM hotaa| pRthvIkAyikoM kI taraha apkAyikAdi kI cAra vaktavyatAe~ - jisa prakAra pRthvIkAyikoM kI kRSNa, nIla, kApota evaM tejolezyA sambandhI cAra vaktavyatAe~ kahI haiM, usI prakAra apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM kI bhI cAra vaktavyatAe~ kahanI cAhie, kyoMki aparyApta avasthA meM unameM bhI tejolezyA pAI jAtI hai| tejaskAyikoM, vAyukAyikoM tathA vikalendriyoM meM tIna vaktavyatAe~ - tejaskAyikoM, vAyukAyikoM aura vikalendriyoM meM tejolezyA nahIM hotI, kyoMki usakA honA saMbhava nahIM hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 353 2. 'aMtomuhuttaMmi gae, sesae AuM (ceva) / lesAhiM pariNayAhiM jIvA vaccaMti paraloyaM // ' 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, paMtrAMka 354 4. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 354 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 314] sAmUhika lezyA kI apekSA se cauvIsadaNDakoM meM utpAda - udvartananirUpaNa 1208. seNUNaM bhaMte ! kaNhalesse NIlesse kAulesse Neraie kaNhalessesu NIlalessesu kAulessesu Neraiesa uvavajjati ? kaNhalesse NIlalesse kAulesse uvvaTTati jallese uvavajjati tallese uvvaTTati ? haMtA goyamA ! kaNhalessa - NIlalessa - kAulessesu uvavajjati, jallese uvavajjati talle se uvvaTTati / [1208 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAlA nairayika kyA kramazaH kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle aura kApotalezyA vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai? kyA vaha (kramaza:) kRSNalezyA vAlA, nIlalezyA vAlA tathA kApotalezyA vAlA hokara hI ( vahA~ se) udvarttana karatA hai ? (arthAt-) (jo nAraka) jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, kyA vaha usI lezyA se yukta hokara maraNa karatA ? [1208 u.] hA~, gautama ! ( vaha kramazaH) kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai aura jo nAraka jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, vaha usI lezyA se yukta hokara maraNa karatA hai / 1209. se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse jAva teulesse asurakumAre kaNhalessesu jAva teulesse asurakumAresu uvavajjati ? evaM jaheva neraie (su. 1208 ) tahA asurakumAre vi jAva thaNiyakumAre vi / [1209 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA, yAvat tejolezyA vAlA asurakumAra (kramaza:) kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? ( aura kyA vaha kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA hokara hI asurakumAroM se uddhRta hotA hai ? ) [109 u.] hA~, gautama ! jaise (sU. 1208 meM nairayika ke utpAda - udvarttana ke sambandha meM kahA, , vaise hI asurakumAra ke viSaya meM bhI, yAvat stanitakumAra ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / ) 1210.[ 1 ]se NUNaM bhaMte ! kaNhallese jAva teullese puDhavikAie kaNhallesesu jAva teullesesu puDhavikAiesu uvavajjati ? evaM pucchA jahA asurakumArANaM / haMtA goyamA ! kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie kaNhalessesu jAva teulessesu puDhavikkAie su uvavajjati, siya kaNhalesse uvaTTati siya NIlalesse siya kAulesse uvvadRti, siya jallesse uvavajjai tallese uvvaTTa, teulesse uvavajjai, No ceva NaM teulesse uvvaTTati / [1210-1 pra.] bhagavan kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA pRthvIkAyika, kyA (kramaza:) kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? ( aura kyA vaha jisa lezyA se yukta Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [315 hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara uvRtta hotA hai ? isa prakAra jaisI pRcchA asurakumAroM ke viSaya meM kI gaI hai, vaisI hI yahA~ bhI samajha lenI cAhie / [1210-1 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA pRthvIkAyika (kramaza:) kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai, (kintu kRSNalezyA meM utpanna hone vAlA vaha pRthvIkAyika) kadAcit kRSNalezyAyukta hokara udvartana karatA hai, kadAcit nIlalezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai tathA kadAcit kApotalezyA se yukta hokara udvartana karatA hai, kadAcit jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvartana karatA hai| (vizeSa yaha hai ki vaha) tejolezyA se yukta hokara utpanna to hotA hai, kintu tejolezyA vAlA hokara udbata nahIM hotaa| [2] evaM AukkAiya-vaNapphaikAiyA vi bhANiyavvA / [1210-2] apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM ke (sAmUhikarUpa se utpAda-udvartana ke) viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / ___ [3] se NUNaM bhaMte ! kaNhalesase NIlalesse kAulesse teukkAie kaNhalesesu NIlalesesu kAulesesu teukkAiesu uvavajati ? kaNhalese NIlalese kAulese uvvadRti ? jallese uvavajati tallese uvvadRti? haMtA goyamA ! kaNhalesse NIlalesse kAulesse teukkAie kaNhalesesu NIlalesesu kAulesesu teukkAiesu uvavajati, siya kaNhalese uvvaTTati siya NIlalese siya kAulesse uvvadRti, siya jallese uvavajjati tallese uvvadRti / _ [1210-3 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAlA tejaskAyika, (kramaza:) kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tathA kyA vaha (kramazaH) kRSNalezyA vAlA, nIlalezyA vAlA tathA kApotalezyA vAlA hokara hI udvRtta hotA hai ? (arthAt vaha) jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, kyA usI lezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai ? [1210-3 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAlA tejaskAyika, (kramaza:) kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyA se yukta hokara udvartana karatA hai, kadAcit nIlalezyA se yukta hokara, kadAcit kApotalezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai| (arthAt) kadAcit jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai, (kadAcit anya lezyA se yukta hokara bhI udvartana karatA hai|) [4] evaM vAukkAiyA beiMdiya-teiMdiyA-cauridiyA vi bhANiyavvA / [1210-4] isI prakAra vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke (utpAda udvartana ke) sambandha meM kahanA cAhie / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] [ prajJApanAsUtra 1211. se NUNaM bhaMte ! kaNhalese jAva sukkalese paMceMdiyatirikkhajoNie kaNhalesesu jAva sukkalesesu paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjati ? pucchA / haMtA goyamA ! kaNhalesse jAva sukkalesse paMceMdiyatirikkhajoNie kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjati, siya kaNhalesse uvvaTTati jAva siya sukkalesse uvvaTTati, siMya jallese uvavajjati tallese uvvaTTati / [1211 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA yAvat zuklalezyA vAlA paMcendriyatiryaJcayonika (kramaza:) kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle paMcendriya tiryaJcayonikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA usI kRSNAdi zyA se yukta hokara (maraNa) karatA hai ? ityAdi pRcchA / [1211 u.] hA~ gautama ! kRSNalezyA vAlA yAvatR zuklalezyA vAlA paMcendriyatiryaJcayonika (kramaza:) kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle paMcedriyatiryaJcayonikoM meM utpanna hotA hai, kintu udvarttana (maraNa) kadAcit kRSNalezyA vAlA hokara karatA hai, kadAcit nIlalezyA vAlA hokara karatA hai, yAvat kadAcit zuklezyA se yukta hokara karatA hai, (arthAt) kadAcit jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai, (kadAcit anya lezyA se yukta hokara bhI udvarttana karatA hai / ) 1212. evaM maNUse vi / [1212] manuSya bhI isI prakAra (paMcendriyatiryaJca ke samAna chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA se yukta hokara usI lezyA vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai tathA isakA udvarttana bhI paMcendriya tiryaJca ke samAna caahie|) 1213. vANamaMtare jahA asurakumAre ( su. 1209) / [1213] vANavyantara deva kA ( sAmUhika lezyAyukta utpAda aura udvartana sU. 1209 meM ukta ) asurakumAra kI taraha samajhanA cAhie / 1214. joisiya-vemANie vi evaM ceva / navaraM jassa jallesA, doNha vi cayaNaM ti bhANiyavvaM / [1214] jyotiSka aura vaimAnika deva kA utpAda - udvarttanasambandhI kathana bhI isI prakAra (asurakumAroM ke samAna hI samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisameM jitanI lezyAe~ hoM, utanI lezyAoM kA kathana karanA cAhie tathA donoM (jyotiSkoM aura vaimAnikoM) ke lie udvarttana ke sthAna meM 'cyavana' zabda kahanA cAhie / vivecana - cauvIsadaNDakavartI jIvoM kA lezyA kI apekSA se sAmUhika utpAda - udvarttana sambandhI nirUpaNa prastuta sAta sUtroM (sU. 1208 se 1214 taka) meM cauvIsadaNDakavartI pratyeka daNDakIya jIva kI saMbhAvita lezyAoM ko lekara sAmUhikarUpa se utpAda - udvartana kI punaH prarUpaNA kI gaI hai| ina sUtroM ke punarAvartana kA kAraNa yadyapi nArakoM se vaimAnikoM taka cauvIsa daNDakoM ke krama se - - Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [317 pratyeka daNDaka ke jIva kI eka-eka lezyA ko lekara utpAda aura udvarttanasambandhI prarUpaNA pUrvasUtroM (1201 se 1207 taka) meM kI jA cukI hai, tathApi vibhinna lezyA vAle bahuta-se nArakoM ke usa usa gati meM utpanna hone kI sthiti meM anyathA vastusthiti kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai, kyoMki eka-eka meM rahane vAle dharma kI apekSA samudAya kA dharma kahIM anya prakAra kA bhI dekhA jAtA hai| isI AzaMkA ke nivAraNArtha jinameM jitanI lezyAe~ sambhava haiM, unakI utanI saba lezyAoM ko eka sAtha lekara pUrvokta viSaya sAmUhikarUpa se punaH sUtrabaddha kiyA gayA hai| kRSNAdilezyA vAle nairayikoM meM avadhijJAna-darzana se jAnane-dekhane kA tAratamya 1215. [ 1 ] kaNhalesse NaM bhaMte ! Neraie kaNhalesse NeraiyaM paNihAe ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe kevatiyaM khettaM jANai ? kevatiyaM khettaM pAsai ? * goyamA ! No bahuyaM khittaM jANai No bahuyaM khettaM pAsai, No dUraM khettaM jANai No dUraM khettaM pAsati, ittariyameva khettaM jANai ittariyameva khettaM pAsai / NaNaM bhaMte! evaM vuccai kaNhalese NaM Neraie taM ceva jAva ittariyameva khettaM pAsai ? goyamA ! se jahANAmae kei purise bahusamaramaNijjaMsi bhUmibhAgaMsi ThiccA savvao samaMtA samabhiloejjA, tae NaM se purise dharaNitalagataM purisaM paNihAe savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe No bahuyaM khettaM jAva pAsai jAva ittariyameva khettaM pAsai / eeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai kaNhalese NaM Neraie jAva ittariyameva khettaM pAsai / [1215-1 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA nairayika kRSNalezyA vAle dUsare nairayika kI apekSA avadhi (jJAna) ke dvArA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM (saba ora) samavalokana karatA huA kitane kSetra ko jAnatA hai aura ( avadhidarzana se) kitane kSetra ko dekhatA hai ? [1215 - 1 u.] gautama ! ( eka kRSNalezyI nAraka dUsare kRSNAlezyAvAn nAraka kI apekSA) na to bahuta adhika kSetra ko jAnatA hai aura na bahuta kSetra ko dekhatA hai, (vaha) na bahuta dUravartI kSetra ko jAnatA hai aura na bahuta dUravartI kSetra ko dekha pAtA hai, (vaha) thor3e se adhika kSetra ko jAnatA hai aura thor3e se hI adhika kSetra ko dekha pAtA hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA yukta nAraka na bahuta kSetra ko jAnatA . (ityAdi) yAvat thor3e se hI kSetra ko dekha pAtA hai ? [u.] gautama ! jaise koI puruSa atyanta sama evaM ramaNIya bhU-bhAga para sthita hokara cAroM aura (sabhI dizAoM aura vidizAoM meM) dekhe, to vaha puruSa bhUtala para sthiti (kisI dUsare) puruSa kI apekSA se sabhI 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 355 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] [prajJApanAsUtra dizAoM-vidizAoM meM bAra-bAra dekhatA huA na to bahuta adhika kSetra ko jAnatA hai aura na bahuta adhika kSetra dekha pAtA hai, yAvat (vaha) thor3e hI adhika kSetra ko jAnatA aura dekha pAtA hai| isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA vAlA nAraka ........yAvat thor3e hI kSetra ko dekha pAtA hai| / [2] NIlalese NaM bhaMte ! Neraie kaNhalesaM NeraiyaM paNihAya ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe kevatiyaM khettaM jANai ? kevatiyaM khettaM pAsai ? goyamA ! bahutarAgaM khettaM jANai bahutarAgaM khettaM pAsai, dUratarAgaM khettaM jANai dUratarAgaM khettaM pAsai, vitimiratarAgaM khettaM jANai vitimiratarAgaM khettaM pAsai, visuddhatarAgaM khettaM jANai visuddhatarAgaM khettaM paasi| ___ sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai NIlalesse NaMNeraie kaNhalessaMNeraiyaM paNihAya jAva visuddhatarAgaM khettaM pAsai? goyamA ! se jahANAmae kei purise bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo pavvayaM durUhati, durUhittA savvao samaMtA samabhiloejjA, tae NaM se purise dharaNitalagayaM purisaM paNihAya savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe bahutarAgaM khettaM jANai jAva visuddhatarAgaM khettaM pAsai / se eteNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai NIlalesse Neraie kaNhalessaM jAva visuddhatarAgaM khettaM paasi| [1215-2 pra.] bhagavan ! nIlalezyA vAlA nAraka, kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM avadhi (jJAna) ke dvArA dekhatA huA kitane kSetra ko jAnatA hai. aura kitane kSetra ko (avadhidarzana se) dekhatA hai ? [1215-2 u.] gautama ! (vaha nIlalezyA nAraka kRSNalezyI nAraka kI apekSA) bahutara kSetra ko jAnatA hai aura bahutara kSetra ko dekhatA hai, dUratara kSetra ko jAnatA hai aura dUratara kSetra ko dekhatA hai, (vaha) kSetra ko vitimiratara (bhrAntirahita rUpa se) jAnatA hai tathA kSetra ko vitimiratara dekhatA hai, (vaha) kSetra ko vizuddhatara (atyanta sphuTa rUpa se) jAnatA hai tathA kSetra ko vizuddhatara (rUpa se) dekhatA hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA vAlA nAraka, kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA hai tathA kSetra ko vizuddhatara dekhatA hai ? [u.] gautama ! jaise koI puruSa atIva sama, ramaNIya bhUmibhAga se parvata para car3ha kara sabhI dizAoMvidizAoM meM avalokana kare, to vaha puruSa bhUtala para sthita puruSa kI apekSA, saba tarapha dekhatA-dekhatA huA bahutara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA vAlA nAraka, kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA kSetra ko yAvat vizuddhatara (rUpa se) jAnatA-dekhatA hai| [3] kAulese NaM bhaMte ! Neraie NIlalessaM NeraiyaM paNihAya ohiNA savvao samaMtA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [319 samabhiloemANe samabhiloemANe kevatiyaM khettaM jANai ? kevatiyaM khettaM pAsai ? goyamA ! bahutarAgaM khettaM jANai bahutarAgaM khettaM pAsai jAva visuddhatarAgaM khettaM pAsai ? se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai kAulese NaM Neraie jAva visuddhatarAgaM khettaM pAsai ? goyamA ! se jahANAmae kei purise bahusamaramaNijao bhUmibhAgAo pavvataM durUhati, darUhittA rUkkhaM durUhati, durUhittA do vi pAde uccAviya savvao samaMtA samabhiloejjA, tae NaM se purise pavvatagayaM dharaNitalagayaM ca purisaM paNihAya savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe bahutarAgaM khettaM jANai bahutarAgaM khettaM pAsai jAva vitimiratarAgaM (visuddhatarAgaM) khettaM pAsai / seeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai kAulesse NaM Neraie NIlalessaM NeraiyaM paNihAya taM ceva jAva vitamiratarAgaM (visuddhatarAgaM) khettaM paasi| [1215-3 pra.] bhagavan ! kApotalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle nAraka kI apekSA avadhi (jJAna) se sabhI dizAoM-vidizAoM meM (saba ora) dekhatA-dekhatA kitane kSetra ko jAnatA hai kitane (adhika) kSetra ko dekhatA hai ? [1215-3 u.] gautama ! (vaha kApotalezyI nAraka nIlalezyI nAraka kI apekSA) bahutara kSetra ko jAnatA hai, bahutara kSetra ko dekhatA hai, dUratara kSetra ko jAnatA hai, dUratara kSetra ko dekhatA hai tathA yAvat kSetra ko vizuddhatara (rUpa se) jAnatA-dekhatA hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki kApotalezyAI nAraka,.........yAvat vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai ? [u.] gautama ! jaise koI puruSa atyanta sama evaM ramaNIya bhUbhAga se parvata para car3ha jAe, phira parvata se vRkSa para car3ha jAe, tadanantara vRkSa para donoM pairoM ko U~cA karake cAroM dizAoM-vidizAoM meM (saba ora) jAne-dekhe to vaha bahuta kSetra ko jAnatA hai, bahutara kSetra ko dekhatA hai yAvat usa kSetra ko nirmalatara (vizuddhatara rUpa se) jAnatA-dekhatA hai| isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kApotalezyA vAlA nairayika nIlalezyA vAle nAraka kI apekSA........yAvat (adhika) kSetra ko vitimiratara (nirmalatara evaM vizuddhatara rUpa se) jAnatA aura dekhatA hai / vivecana - kRSNAdilezyA vAle nairayikoM meM avidhijJAna-darzana se jAnane-dekhane kA tAratamyaprastuta sUtra (1215-1, 2, 3) meM kRSNAdilezyA viziSTa nArakoM ke dvArA avadhijJAna-darzana se jAnane-dezane ke tAratamya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kRSNalezyI do nArakoM meM avadhijJAna se jAnane-dekhane meM adhika antara nahIM - kRSNalezyI eka nAraka dUsare kRSNalezyI nAraka se bahuta adhika kSetra ko nahIM jAnatA-dekhatA, thor3e-se hI adhika kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki eka kRSNalezyI dUsare kRSNalezyI nAraka se yogyatA meM Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] [prajJApanAsUtra vizuddhi vAlA hone para bhI bahuta adhika dUravartI kSetra ko avadhijJAna-darzana se nahIM jAna-dekha pAtA, balki thor3e hI adhika kSetra ko jAna-dekha pAtA hai| yaha kathana eka hI narakapRthvI ke nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki sAtavIM naraka kA kRSNalezyI nAraka jaghanya AdhA gAU aura utkRSTa eka gAU jAnatA hai, jabaki chaThI naraka kA kRSNalezyAvAn nAraka jaghanya eka gAU aura utkRSTa DeDha gAU jAnatA hai, pAMcavIM-chaThI narakapRthvI vAlA kRSNalezyI nAraka jaghanya nAraka DeDha gAU aura utkRSTa kiJcit nyUna do gAU jAnatA hai| isa prakAra vividha pRthvI ke kRSNalezyI nArakoM ke jAnane-dekhane meM antara hone se doSApatti hogI; isalie eka hI narakapRthvI ke kRSNalezyI nArakoM kI apekSA se yaha kathana yathArtha hai| adhika na dekhane-jAnane kA kAraNa yaha hai ki jaise do vyakti samatala bhUmi para khar3e hokara idhara-udhara dekheM to unameM se eka apane netroM kI nirmalatA ke kAraNa bhale adhika dekhe kintu kucha hI adhika kSetra ko jAna-dekha sakatA hai, bahuta adhika dUra taka nhiiN| isI prakAra koI kRSNalezyI nAraka apanI yogyatAnusAra dUsare nAraka kI apekSA ativizuddha ho to bhI vaha kucha hI adhika kSetra ko jAna-dekha pAtA hai, bahuta adhika kSetra ko nahIM / nIlalezyA aura kApotalezyA vAle kA uttarottara sphuTa jJAna-darzana - (1) jaise koI vyakti samatala bhUbhAga se parvatArUr3ha hokara cAroM ora dekhe to vaha bhUtala para khar3e hue puruSa kI apekSA kSetra ko dUra taka, adhika spaSTa, vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai, vaise hI nIlalezyA vAlA nAraka bhUmitala-sthAnIya kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA apane avadhijJAna se kSetra ko atIva dUra taka nirmalatara, vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| (2) jaise koI vyakti samatala bhUmi se parvatArUDha hokara aura phira vahA~ vRkSa para car3ha kara, donoM paira U~ce karake dekhe to vaha nIce bhUtala para sthita aura parvata para sthita puruSoM kI apekSA adhika dUratara kSetra ko atIva sphuTa evaM vizuddhatara dekhatA hai, vaise hI vRkSasthAnIya kApotalezyA vAlA, parvatasthAnIya nIlalezyAvAn evaM bhUmitalasthAnIya kRSNalezyAvAn kI apekSA avadhijJAna se bahuta dUra taka ke kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| kRSNAdilezyAyukta jIvoM meM jJAna kI prarUpaNA - 1216. [1] kaNhalesse NaM bhaMte ! jIve katisu NANesu hojjA ? goyamA ! dosu vA tisu vA causu vA NANesu hujA, dosu homANe AbhiNibohiya-suyaNANesu hojA, tisu homANe AbhiNibohiya-suyaNANa-ohiNANesu hojA, ahavA tisu homANe AbhiNibohiya-suyaNANa-maNapajavaNANesu hojA, causu homANe AbhiNibohiyaNANa-suyaNANaohiNANa-maNapajjavaNANesu hojjA / [1216-1 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? [1216-1 u.] gautama ! (vaha) do, tIna athavA cAra jJAnoM meM hotA hai| yadi do (jJAnoM) meM ho to 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 356 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 356 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : tRtIya uddezaka] [321 Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna meM hotA hai, tIna (jJAnoM) meM ho to Abhinibodhika; zruta aura avadhijJAna meM hotA hai, athavA tIna (jJAnoM) meM ho to Abhinibodhika zrutajJAna aura manaH paryavajJAna meM hotA hai aura cAra jJAnoM meM ho to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryavajJAna meM hotA hai| [ 2 ] evaM jAva pamhalesse / [1216-2] isI prakAra (nIla, kApota aura tejolezyA) yAvat padmalezyA vAle jIva meM pUrvokta sUtrAnUsAra jJAnoM kI prarUpaNA samajha lenA cAhie / 1217. sukkalesse NaM bhaMte! jIve kaisu NANesu hojjA ? goyamA ! dosu vA tisu causu egammi vA hojjA, dosu homANe AbhiNibohiyaNANa0 evaM jaheva kaNhalessANaM (su. 1216 [1]) taheva bhANiyavvaM jAva cauhiM, egammi homANe egammi kevalaNANe hojjA / // paNNavaNAe bhagavatIe lessApade tatio uddesao samatto // [1217 pra.] bhagavan ! zuklalezyA vAlA jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? [1217 u.] gautama ! zuklalezyA jIva do, tIna, cAra yA eka jJAna meM hotA hai| yadi do (jJAnoM) meM ho to Abhinibodhika jJAna aura zrutujJAna meM hotA hai, tIna yA cAra jJAnoM meM ho to (sUM. 1216-1 meM) jaisA kRSNalezyA vAloM kA kathana kiyA thA, usI prakAra yAvat cAra jJAnoM meM hotA hai, yahA~ taka kahanA caahie| yadi eka jJAna meM ho to eka kevalajJAna meM hotA hai| vivecana - kRSNAdilezyAyukta jIvoM meM jJAna- prarUpaNA - prastuta do sUtroM ( 1216-1217) meM kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka se yukta jIva pAMca jJAnoM meM se kitane jJAnoM vAlA hotA hai ? isakA pratipAdana kA gayA hai| avadhijJAnarahita manaH paryAyajJAna kisI-kisI meM avadhijJAnarahita mana: paryAyajJAna bhI hotA hai, 'siddhaprAbhRta' Adi granthoM meM isakA anekabAra pratipAdana kiyA gayA hai tathA pratyeka jJAna kI kSayopazamasAmagrI vicitra hotI hai| AmarSa-auSadhi Adi labdhiyoM se yukta kisI apramatta cAritrI ko viziSTa vizuddha adhyavasAya meM mana:aparyAyajJAnAvaraNa ke kSayopazama kI sAmagrI prApta ho jAtI hai, kintu avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama kI sAmagrI prApta nahIM hotii| use avadhijJAna ke binA bhI mana: paryAyajJAna hotA hai / - kRSNalezyAvAn meM manaH paryAyajJAna kaise ? yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki mana: paryAyajJAna to ativizuddha pariNAma vAle vyakti ko hotA hai aura kRSNalezyA saMklezamaya pariNAma rUpa hotI hai| aisI sthiti meM kRSNalezyA vAle jIva meM manaHparyAyajJAna kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki pratyeka lezyA ke adhyavasAyasthAna asaMkhyAta lokAkAzapradezoM jitane haiM / unameM se koI-koI manda anubhAva vAle adhyavasAyasthAna Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] [ prajJApanAsUtra hote haiM, jo pramattasaMyata meM pAe jAte haiN| yadyapi manaHparyAyajJAna apramattasaMyata jIva ko hI utpanna hotA hai, parantu utpanna hone ke bAda vaha pramattadazA meM bhI rahatA hai / isa dRSTi se kRSNalezyAvAlA jIva bhI manaHparyAyajJAnI ho sakatA hai| zuklezyA vAle kI vizeSatA zuklalezyA vAlA jIva kevalajJAna meM bhI ho sakatA hai| kevalajJAna zuklalezyA ke hI hotA hai anya kisI meM nhiiN| yahI anya lezyA vAloM se zuklalezyA vAle kI vizeSatA hai| // sattarahavAM lezyApada : tRtIya uddezaka samApta // 1. 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 357 vahI, malaya. vRtti, patrAMka 358 ** Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM :cauttho uddesao sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka caturtha uddezaka ke adhikAroM kI gAthA 1218. pariNAma 1 vaNNa 2 rasa 3 gaMdha 4 suddha 5 apasattha 6 saMkiliDhaNhA 7-8 / gati 9 pariNAma 10 padesAvagAha 11-12 vaggaNa 13 ThANANamappabahuM 14-15 // // 210 // [1218. caturtha uddezaka kI adhikAra gAthA kA artha -] (1) pariNAma, (2) varNa, (3) rasa, (4) gandha, (5) zuddha (-azuddha), (6) (prazasta-) aprazasta, (7) saMkliSTa (-asaMkliSTa), (8) uSNa (-zIta), (9) gati, (10) pariNAma, (11) pradeza (-prarUpaNA), (12) avagAha, (13) vargaNA, (14) sthAna (-prarUpaNA) aura (15) alpabahutva, (ye pandraha adhikAra caturtha uddezaka meM kahe jAe~geM) // 210 // lezyA ke chaha prakAra 1219. kati NaM bhaMte ! lessAo paNNattao? goyamA ! challesAo paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1219 pra.] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? [1219 u.] gautama ! lezyAe~ chaha haiM, ve isa prakAra- kRSNalezyA yAvat shuklleshyaa| prathama pariNAmAdhikAra 1220.se NUNaM bhaMte ! kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe tAgaMdhattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujo bhujo pariNamati ? haMtA goyamA ! kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe tAgaMdhattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujo-bhujo pariNamati / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe jAva bhujo-bhujo pariNamati ? .. goyamA ! se jahANAmae khIre dUsiM pappa suddhe vA vatthe rAgaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [prajJApanAsUtra tAgaMdhattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujo bhujo pariNamati / seeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati / [1220 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta ho kara usI rUpa meM, usI ke varNarUpa meM, usI ke gandharUpa meM, usI ke rasarUpa meM, usI ke sparzarUpa meM punaH punaH pariNata hotI hai ? [1220 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara usI rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata hotI hai| - [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta karake usI rUpa meM yAvat bAra-bAra pariNata hotI hai ? [u.] gautama ! jaise chAcha Adi khaTAI kA jAvaNa (dUSya) pAkara dUdha athavA zuddha vastra, raMga (lAla, pIlA Adi kA samparka) pAkara usa rUpa meM, usI ke varNa-rUpa meM, usI ke gandha-rUpa meM, usI ke rasa-rUpa meM, usI ke sparza-rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtA hai, isI prakAra he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko pA kara usI ke rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata hotI hai| 1221. evaM eteNaM abhilAveNaMNIlalessA kAulessaM pappa, kAulessA teulessaM pappa, teulessA pamhalessaM pappa, pamhalessA sukkalessaM pappa jAva bhujo bhujo pariNamati / [1221] isI prakAra (pUrvokta) kathana (abhilApa) ke anusAra nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApotalezyA tejolezyA ko prApta hokara, tejolezyA padmalezyA ko prApta hokara aura padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM aura yAvat (usI ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa meM) punaH punaH pariNata ho jAtI hai| __ 1222. se NUNaM bhaMte ! kaNhalessA NIlalessaM kAulessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM pappa tArUvattAe tAvannattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujo bhujo pariNamati ? haMtA goyamA ! kaNhalessA NIlalessaM pappa jAva sukkalessaM pappa tArUvattAe tAvannattAe tAgaMdhattAe tAphAsattAe bhujo bhujo pariNamati / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccati kiNhalessA NIlalessaM jAva sukkalessaM pappa tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati ? goyamA ! se jahANAmae verUliyamaNI siyA kiNNasuttae vA NIlasuttae vA lohiyasuttae vA hAliddasuttae vA sukillasuttae vA Aie samANe tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati / seeNadveNaM goyamA ! evaM vuccai kiNhalessA NIlalessaM pappa jAva sukkalessaM pappa tArUvattAe Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (325 sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka ] java bhuja bhujo pariNamati / [1222 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA kyA nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke svarUpa meM (unameM se kisI bhI lezyA ke rUpa meM), unhIM ke varNarUpa meM, unhIM ke gandharUpa meM, unhIM ke rasarUpa meM, unhIM ke sparzarUpa meM puna: puna: pariNata hotI hai ? [1222 u.] hA~ gautama ! kRSNalezyA, nIlalezyA ko yAvat zuklalezyA ko prApta ho kara unhIM ke svarUpa meM yAvat (unameM se kisI bhI lezyA ke varNAdirUpa meM) puna: puna: pariNata hotI hai ? [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate hai ki kRSNalezyA, nIlalezyA ko yAvat zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke svarUpa meM yAvat (unhIM ke varNAdirUpa me) puna: puna: pariNata ho jAtI hai ? [u.] gautama ! jaise koI vaiDUryamaNi kAle sUtra meM yA nIle sUtra meM, lAla sUtra meM yA pIle sUtra meM athavA zveta (zukla) sUtra meM pirone para vaha usI ke rUpa meM yAvat (usI ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa me) punaH punaH pariNata ho jAtI hai, isI prakAra he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA, nIlalezyA yAvat zuklezyA ko prApta hokara unhIM ke rUpa meM yAvat unhIM ke varNAdirUpa meM puna: puna: pariNata ho jAtI hai / 1223. se NUNaM bhaMte ! NIlalessA kiNhalessaM jAva sukkalessaM pappa tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati ? haMtA goyamA ! evaM ceva / [1223 pra.] bhagavan ! kyA nIlalezyA, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ko pAkara unhIM ke svarUpa meM yAvat (unhIM ke varNAdirUpa me) bAra-bAra pariNata hotI hai ? [1223 u.] hA~ gautama ! aisA hI hai, (jaisA ki Upara kahA gayA hai|) 1224. evaM kAulessA kaNhalessaM NIlalessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM, evaM teulessA kiNhalesaM NIlalesaM kAulesaM pamhalesaM sukkalesaM, evaM pamhalessA kaNhalesaM NIlalesaM kAulesaM teulesaM sukkalessaM / [1224] isI prakAra kApotalezyA, kRSNalezyA, nIlalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta hokara, isI prakAra tejolezyA, kRSNalezyA, kApotalezyA, padmalezyA aura zukkalalezyA ko prApta hokara, isI prakAra padmalezyA, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA ko prApta hokara (unake svarUpa meM tathA unake varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai / ) 1225. seNUNaM bhaMte ! sukkalessA kiNha0 NIla0 kAu0 teu0 pamhalessaM pappa jAva bhujjo bhujjo pariNamati ? haMtA goyamA ! evaM ceva / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] [prajJApanAsUtra . [1225 pra.] bhagavan ! kyA zuklalezyA, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ko prApta hokara yAvat (unhIM ke svarUpa meM tathA unhIM ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa meM) bArabAra pariNata hotI hai ? [1225 u.] hA~ gautama ! aisA hI hai, (jaisA ki Upara kahA gayA hai|) vivecana- prathama pariNAmAdhikAra - prastuta chaha sUtroM (sU. 1220 se 1225) meM kRSNAdi lezyAoM kI vibhinna varNAdirUpa meM pariNata hone kI prarUpaNA kI gaI hai| lezyAoM ke pariNAma kI vyAkhyA - pariNAma kA artha yahA~ parivartana hai| arthAt- eka lezyA kA dUsarI lezyA ke rUpa meM tathA usI ke varNAdi ke rUpa meM pariNata ho jAnA lezyApariNAma hai| kRSNalezyA kA nIlalezyA ke rUpa meM pariNamana - prastuta meM kRSNalezyA arthAt- kRSNalezyA ke dravya, nIlalezyA ko arthAt- nIlalezyA ke dravyoM ko prApta hokara, yAnI paraspara eka dUsare ke avayavoM ke saMsparza ko pAkara usI ke- nIlalezyA ke rUpa meM arthAt nIlalezyA ke svabhAva ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai| tAtparya yaha hai ki kRSNalezyA kA svabhAva nIlalezyA ke svabhAva ke rUpa meM badala jAtA hai| svabhAva kA kisa prakAra parivartana hotA hai ? ise vizada rUpa meM batAte haiM - kRSNalezyA nIlalezyA ke varNa ke rUpa meM, gandha ke rUpa meM, rasa ke rUpa meM aura sparza ke rUpa meM pariNata- parivartita ho jAtI hai| yaha pariNamana anekoM bAra hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki jaba koI kRSNalezyA ke pariNamana vAlA manuSya yA viryaJca bhavAntara meM jAne vAlA hotA hai aura vaha nIlalezyA ke yogya dravyoM ko grahaNa karatA hai, taba nIlalezyA ke dravyoM ke samparka se ve kRSNalezyAyogya dravya tathArUpa jIva-pariNAmarUpa sahakArI kAraNa ko pAkara nIlalezyA ke dravya rUpa ke pariNata ho jAte hai; kyoMki pudgaloM ke vividha prakAra se pariNata- parivartita hone kA svabhAva hai| tatpazcAt vaha jIva kevala nIlalezyA ke yogya dravyoM ke samparka se nIlalezyA ke pariNamana se yukta hokara kAla karake bhavAntara meM utpanna hotA hai| yaha siddhAntavacana hai ki' 'jIva jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake kAla karatA (maratA) hai, usI lezyA vAlA hokara utpanna hotA', tathA vahI tiryaca athavA manuSya usI bhava meM vidyamAna rahatA huA jaba kRSNalezyA meM pariNata hokara nIlalezyA ke rUpa- svabhAva meM pariNata hotA hai, taba bhI kRSNalezyA ke dravya tatkAla grahaNa kie hue nIlalezyA ke dravyoM ke samparka se nIlalezyA ke dravyoM ke rUpa meM pariNata (parivartita) ho jAte haiN| isI tathya ko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM- jaise chAcha Adi kisI khaTTI vastu ke saMyoga se dUdha ke varNa, gandha, rasa aura sparza meM parivartana ho jAtA hai, vaha takra (chAcha) Adi ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa meM palaTa jAtA hai| isI prakAra kRSNalezyAyogya dravyoM kA svarUpa tathA usake varNa-gandhAdi nIlalezyAyogya dravyoM ke samparka se nIlalezyA ke varNAdirUpa meM parivartita ho jAte haiM / yahA~ tiryaMcoM aura manuSyoM ke lezyAdravyoM kA pUrNarUpa se vadrUpa meM pariNamana mAnA gayA hai| devoM aura nArakoM ke lezyAdravya bhavaparyanta sthAyI rahate haiN| jallesAI davvAiM pariyAittA kAlaM karei, tallese uvavajjai / - prajJA. ma. vR., pa. 359 " 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 359-360 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka [327 ____ pUrva-pUrva lezyA kA uttarottara lezyA ke rUpa meM pariNamana - sUtra 1220-1221 meM yaha batAyA gayA hai ki pUrva-pUrva lezyA uttara-uttara lezyA ko prApta hokara usI ke varNAdi rUpa meM pariNata ho jAtI hai| kisI bhI eka lezyA kA anya samasta lezyAoM ke rUpa ke pariNamana - sU. 1222 se 1225 taka yaha batAyA gayA hai ki koI bhI eka lezyA krama se yA vyutkrama se kisI bhI anya lezyA ke varNagandhAdirUpa meM pariNata ho sakatI hai| kintu yahA~ yaha dhyAna rakhanA hai ki koI bhI eka lezyA paraspara virUddha hone se eka hI sAtha aneka lezyAoM meM pariNata nahIM hotii| eka lezyA kA anya sabhI lezyAoM meM se kisI eka lezyA ke rUpa meM pariNamana kaise ho jAtA hai ? isa sambandha meM dRSTAnta yaha hai ki jaise eka hI vaiDUryamaNi una-una upAdhidravyoM ke samparka se usa-usa rUpa meM pariNata ho jAtI hai, isI prakAra eka lezyAdravya bhI kRSNa, nIla Adi rUpoM meM pariNata ho jAte haiN| isI aMza meM dRSTAnta kI samAnatA samajhanI cAhie, anya aniSTa aMzoM meM nahIM / dvitIya varNAdhikAra 1226. kaNhalessA NaM bhaMte ! vaNNeNaM kerisiyA paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae jImUe i vA aMjaNe i vA khaMjaNe i vA kajale i vA gavale i vA gavalavalae i vA jaMbUphalae i vA addAriTThae i vA parapuDhe i vA bhamare i vA bhamarAvalI i vA gayakalabhe ivA kiNhakese i vA AgAsathiggale i vA kiNhAsoe i vA kiNhakaNavIrae i vA kiNhabaMdhujIvae ivaa| bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, kiNhalessA NaM etto aNidrutariyA ceva akaMtatariyA ceva appiyatariyA ceva amaNuNNatariyA ceva amaNAmatariyA ceva vaNNeNaM paNNattA / [1226 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA varNa se kaisI hai ? __ [1226 u.] gautama ! jaise koI jImUta (varSArambhakAlika megha) ho, athavA (A~khoM meM AMjane kA sauvIrAdi) aMjana (kAlA suramA athavA aMjana nAmaka ratna) ho, athavA khaMjana (gAr3I kI dhurI meM lagA huA kITa-auMghana, athavA dIvaTa ke lagA maila (kAlamala) ho, kajjala (kAjala) ho, gavala (bhaiMsa kA sIMga) ho, athavA gavalavRnda (bhaiMsa ke sIMgo kA samUha) ho, athavA jAmuna kA phala ho, yA gIlA arIThA (yA arIThe kA phUla) ho, yA parapuSTa (koyala) ho, bhramara ho, yA bhramaroM kI paMkti ho, athavA hAthI kA baccA ho yA kAle keza hoM, athavA AkAzathiggala (zaradRtu ke meghoM ke bIca kA AkAzakhaNDa) ho, yA kAlA azoka ho, kAlA kanera ho, athavA kAlA bandhujIvaka (viziSTa vRkSa) ho, (inake samAna kRSNalezyA kAle varNa kI hai|) [pra.] (bhagavan !) kyA kRSNalezyA (vAstava meM) isI rUpa kI hotI hai ? 1. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 359-360 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| kRSNalezyA isase bhI aniSTatara hai, adhika akAnta (asundara), adhika apriya, adhika amanojJa aura adhika amanAma (atyadhika avAMchanIya) varNa vAlI kahI. gaI hai| 1227. NIlalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae bhiMge i vA bhiMgapatte i vA cAse i vA cAsapicche i vA sue i vA suyapicche i vA sAmA i vA vaNarAI i vA uccaMtae i vA pArevayagIvA i vA moragIvA i vA haladharavasaNe i vA ayasikusumae i vA bANakusumae i vA aMjaNakesiyAkusumae i vA NIluppale i vA nIlAsoe i vA NIlakaNavIrae i vA NIlabaMdhujIvae i vA / bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe, etto jAva amaNAmatariyA ceva vaNNeNaM paNNattA ? [1227 pra.] bhagavan ! nIlalezyA varNa se kaisI hai ? [1227 u.] gautama ! jaise koI bhaMga (pakSI) ho, bhRgapatra ho, athavA papIhA (cAsa pakSI ho, yA cAsapakSI kI pAMkha ho, yA zuka (totA) ho, tote kI pAMkha ho, zyAmA (priyaMgulatA) ho, athavA vanarAji ho, yA dantarAga (uccantaka) ho, yA kabUtara kI grIvA ho, athavA mora kI grIvA ho, yA haladhara (baladeva) kA (nIla) vastra ho, yA alasI kA phUla ho, athavA vaNa (bANa) vRkSa kA phUla ho, yA aMjanakesi kA kusuma ho, nIlakamala ho, athavA nIla azoka ho, nIlA kanera ho, athavA nIlA bandhujIvaka vRkSa ho, (inake samAna nIlalezyA nIle varNa kI hai|) [pra.] bhagavan ! kyA nIlalezyA (vastutaH) isa rUpa kI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha (yogya) nahIM hai / nIlalezyA isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, adhika apriya, adhika amanojJa aura adhika amanAma varNa se kahI gaI hai| 1228. kAulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae khayarasAre i vA kayarasAre i vA dhamAsasAre i vA taMbe i vA taMbakaroDae i vA taMbacchivADiyA i vA vAiMgaNikusumae i vA koilacchadakusumae i vA < javAsAkusume i vA kalakusume i vA ) / bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, kAulessA NaM etto aNidrutariyA jAva amaNAmatariyA ceva vaNNeNaM <> isa cinha ke sUcita pATha malayagiri vRtti meM nahIM hai / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka] [329 paNNattA / [1228 pra.] bhagavan ! kApotalezyA varNa se kaisI hai ? [1228 u.] gautama ! jaise koI khadira (khaira-katthA) ke vRkSa kA sAra bhAga (madhyavartI bhAga) ho, khaira kA sAra ho, athavA dhamAsa vRkSa kA sAra ho, tAmbA ho, yA tAmbe kA kaTorA ho, yA tAmbe kI phalI ho, yA baiMgana kA phUla ho, kokilacchada (tailakaNTaka) vRkSa kA phUla ho, athavA javAsA kA phUla ho, athavA kalakusuma ho, (inake samAna varNa vAlI kApotalezyA hai|) [pra.] bhagavan ! kyA kapotalezyA ThIka isI rUpa kI hai ? [u.] yaha artha samartha nahIM hai| kApotalezyA varNa se isase bhI aniSTatara yAvatR amanAma (atyanta . avAMchanIya) kahI hai| / 1229. teulessA NaM bhaMte ! karisiyA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae sasaruhire i vA urabharuhire i. vA varAharuhire i vA saMbararuhire i vA maNussaruhire i vA bAliMdagove i vA bAladivAgare i vA saMjhabbharAge i vA guMjaddharAge i vA jAihiMgulae i vA pavAlaMkure i vA lakkhArase i vA lohiyakkhamaNI i vA kimirAgakaMbale i vA gayatAlue i vA cINapiTTharAsI i vA pAliyAyakusume i vA jAsumaNAkusume i vA kiMsuyapuppharAsI i vA rattuppale i vA rattAsoge i vA rattakaNavIrae i vA rattabaMdhujIvae i vA ? bhaveyArUvA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, teulessA NaM etto iTThatariyA ceva jAva maNAmatariyA ceva vanneNaM pnnnnttaa| [1229 pra.] bhagavan ! tejolezyA varNa se kaisI hai ? [1229 u.] gautama ! jaise koI kharagoza kA rakta ho, meSa (meMDhe) kA rUdhira ho, sUara kA rakta ho, sAMbhara kA rUdhira ho, manuSya kA rakta ho, yA indragopa (vIrabahUTI) nAmaka kIr3A ho, athavA bAla-indragopa ho, yA bAla-sUrya (ugate samaya kA sUraja) ho, sandhyAkAlIna lAlimA ho, guMjA (ciramI) ke Adhe bhAga kI lAlimA ho, uttama (jAtimAn) hIMgalU ho, pravAla (mUMge) kA aMkura ho, lAkSArasa ho, lohitAkSamaNi ho, kiramicI raMga kA kambala ho, hAthI kA tAlu (taluA) ho, cIna nAmaka raktadravya ke ATe kI rAzi ho, pArijAta kA phUla ho, japApuSpa ho, kiMzuka (TesU) ke phUloM kI rAzi ho, lAla kamala ho, lAla azoka ho, lAla kanera ho, athavA lAlabandhujIvaka ho, (aise rakta varNa kI tejolezyA hotI hai|) [pra.] bhagavan ! kyA tejolezyA isI rUpa kI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| tejolezyA ina se bhI iSTatara, yAvat (adhika kAnta, adhika Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] [prajJApanAsUtra priya, adhika manojJa aura) adhika manAma varNa vAlI hotI hai| 1230. pamhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNAttA ? goyamA ! se jahANAmae caMpe i vA caMpayachallI i vA caMpayabhede i vA halihA i vA haliddaguliyA i vA halihAbhee i vA hariyAle i vA hariyAlaguliyA i vA hariyAlabhee i vA ciure i vA ciurarAge i vA suvaNNasippI i vA varakaNagaNihase i vA varapurisavasaNe i vA allaikusume i vA caMpayakusume i vA kaNiyArakusume i vA kuhaMDiyAkusume i vA. suvaNNajUhiyA i vA suhiraNiyAkusume i vA koreMTamallapadAme i vA pIyAsoge i vA pIyakaNavIrae i vA pIyabaMdhujIvae i vA / bhavetArUvA? goyamA ! Noka iNaDhe samaDhe, pamhalessA NaM etto iTTatariyA ceva jAva maNAmatariyA ceva vaNNeNaM paNNattA / [1230 pra.] bhagavan ! padmalezyA varNa se kaisI hai ? [1230 u.] jaise koI campA ho, campaka kI chAla ho, campaka kA Tukar3A ho, haldI ho, haldI kI guTikA (golI) ho, haratAla ho, haratAla kI guTikA (golI) ho, haratAla kA Tukar3A ho, cikura nAmaka pIta vastu ho, cikura kA raMga ho, yA svarNa kI zakti ho, uttama svarNa-nikaSa (kasauTI para khIMcI huI svarNarekhA) ho, zreSTha puruSa (vAsudeva) kA pItAmbara ho, allakI kA phUla ho, campA kA phUla ho, kanera kA phUla ho, kUSmANDa (kole) kI latA kA puSpa ho, svarNayUthikA (jUhI) kA phUla ho, suhiraNyikA-kusuma ho, koraMTa ke phUloM kI mAlA ho, pIta azoka ho, pIlA kanera ho, athavA pIlA bandhujIvaka ho, (inake samAna padmalezyA pIle varNa kI kahI gaI hai|) [pra.] bhagavan ! kyA padmalezyA (vAstava meM hI) aise rUpa vAlI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| padmalezyA varNa meM inase bhI iSTatara, yAvat adhika manAma (vAMchanIya) hotI hai| 1231. sukkalessA NaM bhaMte ! kerisayA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae aMke i vA saMkhe i vA caMde i vA kuMde i vA dage i vA dagarae i vA dahI i vA dahighaNe i vA khIre i vA khIrapUre i vA sukkachivADiyA i vA pehuNamiMjiyA i vA dhaMtadhoyarUppapaTTe i vA sAraiyabalAhae i vA kumudadale i vA poMDariyadale i vA sAlipiTTharAsI i vA kuDagapuppharAsI ti vA siMduvAravaramalladAme i vA seyAsoe i vA seyakaNavIre i vA seyabaMdhujIvae i vA / bhavetArUyA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, sukkaleMssA NaM etto idrutariyA ceva kaMtatariyA ceva piyatariyA ceva Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka [331 maNuNNatariyA ceva maNAmatariyA ceva vaNNeNaM paNNattA / [1231 pra.] bhagavan ! zuklalezyA varNa se kaisI hai ? [1231 u.] gautama ! jaise koI aMkaratna ho, zaMkha ho, candramA ho, kunda (puSpa) ho, udaka (svaccha jala) ho, jalakaNa ho, dahI ho, jamA huA dahI (dadhipiNDa) ho, dUdha ho, dUdha kA uphAna ho, sUkhI phalI ho, mayUrapiccha kI miMjI ho, tapA kara dhoyA huA cAMdI kA paTTa ho, zarad Rtu kA bAdala ho, mukuda kA patra ho, puNDarIka kamala kA patra ho, cAvaloM (zAlidhAnya) ke ATe kA piNDa (rAzi) ho, kuTaja ke puSpoM kI rAzi ho, sindhuvAra ke zreSTha phUloM kI mAlA ho, zveta azoka ho, zveta kanera ho, athavA zveta bandhujIvaka ho, (inake samAna zuklalezyA zvetavarNa kI kahI hai|) [pra.] bhagavan ! kyA zuklalezyA ThIka aise hI rUpa vAlI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| zuklalezyA inase bhI varNa meM iSTatara yAvat adhika manAma hotI 1232. eyAo NaM bhaMte ! challessAo katisu vaNNesu sAhijati ? goyamA ! paMcasu vaNNesu sAhijati / taM jahA- kaNhalesA kAlaeNaM vaNNeNaM sAhijati, NIlalessA NIlaeNaM vaNNeNaM sAhijjati, kAulessA kAlalohieNaM vaNNeNaM sAhijjati, teulessA lohieNaM vaNNeNaM sAhijjai, pamhalessA hAliddaeNaM vaNNeNaM sAhijai, sukkalessA sukkilaeNaM vaNNeNaM sAhijjai / [1232 pra.] bhagavan ! ye chahoM lezyAe~ kitane varNoM dvArA kahI jAtI hai ? [1232 u.] gautama ! (ye) pAMca varNoM vAlI hai| ve isa prakAra haiM - kRSNalezyA kAle varNa dvArA kahI jAtI hai, nIlalezyA nIle varNa dvArA kahI jAtI hai, kApotalezyA kAle aura lAla varNa dvArA kahI jAtI hai, tejolezyA lAla varNa dvArA kahI jAtI hai, padmalezyA pIle varNa dvArA kahI jAtI hai aura zuklalezyA zveta (zukla) varNa dvArA kahI jAtI hai| vivecana - dvitIya : varNAdhikAra - prastuta sAta sUtroM (sU. 1226 se 1232 taka) meM pRthak-pRthak chahoM lezyAoM ke vargoM kI vibhinna varNa vAlI vastuoM se upamA dekara prarUpaNA kI gaI hai| kRSNalezyA ke lie aniSTatara Adi pAMca vizeSaNa kyoM ? - kRSNalezyA varSArambhakAlIna kAle kajarAre megha Adi ullikhita kAlI vastuoM se bhI adhika aniSTa hotI hai, yaha batAne ke lie kRSNalezyA ke lie aniSTatara vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| kintu kastUrI jaisI koI-koI vastu aniSTa (kAlI) hone para bhI kAnta (kamanIya) hotI hai, parantu kRSNalezyA aisI bhI nahIM hai| yaha batAne hetu kRSNalezyA ke lie akAntatara (atyanta akamanIya) vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| koI vastu aniSTa aura akAnta hone para bhI kisI ko priya hotI hai, kintu kRSNalezyA priya bhI nahIM hotI, yaha batAne hetu kRSNalezyA ke lie apriyatara Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] prajJApanAsUtra (atyanta apriya) vizeSaNa prayoga kiyA gayA hai| isI kAraNa kRSNalezyA amanojJatara (atyanta amanojJa) hotI hai| vAstava meM usake svarUpa kA samyak parijJAna hone para mana use kiMcit bhI upAdeya nahIM maantaa| kar3avI auSadha jaisI koI vastu amanojJatara hone para bhI madhyamasvarUpa hotI hai kintu kRSNalezyA sarvathA amanojJa hai; yaha abhivyakta karane ke lie usake lie 'amanAmatara' (sarvathA avAMchanIya) vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| isI prakAra nIlalezyA aura kApotalezyA ke lie zAstrakAra ne inhIM pAMca vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| jabaki anta kI tIna lezyAoM ke lie inase ThIka viparIta 'iSTatara' Adi pAMca vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai| 'sAhijjaMti' pada kA artha - kahI jAtI hai, prarUpita kI jAtI hai| tRtIya rasAdhikAra 1233. kaNhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA AsAeNaM paNNattA ? gomA ! se hANAmae NiMbe i vA liMbasAre i vA NiMbachallI i vA NiMbaphANie i vA kuDa i vA kuDagaphale i vA kuDagachallI i vA kuDagaphANie i vA kaDugatuMbI i vA kaDugatumbIphale ivA khAratausI i vA khAratausIphale i vA devadAlI i vA devadAlipupphe i vA miyavAluMkI i vA miyavAluMkIphale i vA ghosADie i vA ghosADaiphale i vA kaNhakaMdae i vA vajjakaMdae i vA / bhavetarUvA ? gomA ! No Na samaTThe, kaNhalessA NaM etto aNiTThatariyA ceva jAva amaNAmatariyA ceva assAeNaM pnnnnttaa| [1233 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA AsvAda (rasa) se kaisI kahI hai ? [1233.u.] gautama ! jaise koI nIma ho, nIma kA sAra ho, nIma kI chAla ho, nIma kA kvAtha (kAr3hA) ho, athavA kuTaja ho, yA kuTaja kA phala ho, athavA kuTaja kI chAla ho; yA kuTaja kA kvAtha (kAr3hA) ho, athavA kar3avI tumbI ho, yA kaTuka tumbIphala (kar3avA tumbA) ho, kar3avI kakar3I (trapuSI) ho, yA kar3avI kakar3I kA phala ho athavA devadAlI (rohiNI) ho yA devadAlI (rohiNI) kA puSpa ho, yA mRgavAluMkI ho athavA mRgavAluMkI kA phala ho, yA kar3avI ghoSAtikI ho, athavA kar3avI ghoSAtikI kA phala ho, yA kRSNakanda ho, athavA vajrakanda ho; (ina vanaspatiyoM ke kaTu rasa ke samAna kRSNalezyA kA rasa (svAda) kahA gayA hai / ) 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 362 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 362 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka) [333 [pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA rasa se isI rUpa kI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kRSNalezyA svAda meM ina (uparyukta vastuoM ke rasa) se bhI aniSTatara, adhika akAnta, adhika apriya, adhika amanojJa aura atizaya amanAma hai| 1234. NIlalessA pucchaa| goyamA ! se jahANAmae bhaMgI ti vA bhaMgIrae i vA pADhA i vA cavitA i vA cittAmUlae i vA pippalImUlae i vA pippalI i vA pippalicuNNe i vA mirie i vA miriyacuNNe i vA siMgabere i vA siMgaberacuNNe i vA / bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, NIlalessA NaM etto jAva amaNAmatariyA ceva assAeNaM pnnnnttaa| [1234 pra.] bhagavan ! nIlalezyA AsvAda meM kaisI hai ? [1234 u.] gautama ! jaise koI bhuMgI (eka prakAra kI mAdaka vanaspati) ho, athavA bhuMgI (vanaspati) kA kaNa (raja) ho, yA pAThA (nAmaka vanaspati) ho, yA cavitA ho athavA citramUlaka (vanaspati) ho, yA pippalImUla (pIparAmUla) ho, yA pIpala ho, athavA pIpala kA cUrNa ho, (mirca ho, yA mirca kA cUrA ho, aMgabera (adaraka) ho, yA zrRMgabera (sUkhI adaraka-soMTha) kA cUrNa ho; (ina sabake rasa ke samAna caraparA (tikta) nIlalezyA kA AsvAda (rasa) kahA gayA hai|) [pra.] bhagavan ! kyA nIlalezyA rasa se isI rUpa kI hotI hai ? ___ [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| nIlalezyA rasa (AsvAda) meM isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, adhika apriya, adhika amanojJa aura atyadhika amanAma (avAMchanIya) kahI gayI hai| 1235. kAulessAe pucchaa| goyamA ! se jahANAmae aMbANa vA aMbADagANa vA mAuluMgANa vA billANa vA kaviTThANa vA bhaTThANa' vA phaNasANa vA dAlimANa vA pArevayANa vA akkhoDANa vA porANa vA borANa vA teMduyANa vA apakkANaM apariyAgANaM vaNNeNaM aNuvaveyANaM gaMdheNa aNuvaveyANaM phAseNaM annuvveyaannN| bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe samaTe, jAva etto amaNAmatariyA ceva kAulessA assAeNaM pnnnnttaa| [1235 pra.] bhagavan ! kApotalezyA AsvAda meM kaisI hai ? 1. pAThAntara - 'bhaTThANa' ke badale zrIjIvavijayakRta stabaka meM bhaccANa' pAThAntara hai, artha kiyA gayA hai - bharca vRkSa ke phala tathA zrI dhanavimalagaNikRta stabaka meM 'bhaddANa' pAThAntara hai, jisakA artha kiyA gayA hai - apakva jaisI drAkSA - saM. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] [prajJApanAsUtra [1235 u.] gautama ! jaise koI AmoM kA, AmrATaka ke phaloM kA, bijauroM kA, bilvaphaloM (bela ke phaloM) kA, kavIToM kA, bhaTThoM kA, panasoM (kaTahaloM) kA, dADimoM (anAroM) kA, pArAvata nAmaka phaloM kA, akharoToM kA, praur3ha- bar3e beroM kA, beroM kA tindukoM ke phaloM kA, jo ki apakva hoM, pUre pake hue na hoM, varNa se rahita hoM, gandha se rahita hoM aura sparza se rahita hoM; (inake AsvAda- rasa ke samAna kApotalezyA kA rasa (svAda) kahA gayA hai|) [pra.] bhagavan ! kyA kApotalezyA rasa se isI prakAra kI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kApotalezyA svAda meM iname bhI aniSTatara yAvat atyadhika amanAma kahI hai| 1236. teulessA NaM pucchA ? goyamA! se jahANAmae aMbANa vA jAva teMduyANa vA pakkANaM pariyAvaNNANaM vaNNeNaM uvavetANaM pasattheNaM jAva phAseNaM jAva etto maNAmatariyA ceva teulessA assAeNaM pnnnnttaa| [1236 pra.] bhagavan ! tejolezyA AsvAda meM kaisI hai ? [1236 u.] gautama ! jaise kinhIM AmroM ke yAvat (AmrATakoM se lekara) tindukoM taka ke phala jo ki paripakva hoM, pUrNa paripakva avasthA ko prApta hoM, paripakva avasthA ke prazasta varNa se, gandha se aura sparza se yukta hoM, (inakA jaisA svAda hotA hai, vaisA hI tejolezyA kA hai|) [pra.] bhagavan ! kyA tejolezyA isa AsvAda kI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| tejolezyA svAda meM inase bhI iSTatara yAvat adhika manAma hotI 1237. pamhalessAe pucchA? goyamA ! se jahANAmae caMdappabhA i vA maNisilAgA i vA varasIdhU i vA varavAruNI ti vA pattAsave i vA puNphAsave i vA phasAsave i vA coyAsave i vA Asave i vA madhU i vA merae i vA kavisANae i vA khajjUrasArae i vA muddiyAsArae i vA sapakkakhoyarase i vA aTThapiTuNiTThiyA i vA jaMbUphalakAliyA ivA varasapaNNA ivA AsalA mAsalA pesalA IsI oDhAvalaMbiNI IsiMvoccheyakaDuI IsI taMbacchikaraNI ukkosamayapattA vaNNeNaM jAva phAseNaM AsAyaNijjA vIsAyaNijjA pINaNijjA viMhaNijjA dIvaNijjA dappaNijjA mayaNijjA savviMdiya-gAyapalhAyaNijjA / bhavetArUvA? goyamA ! No iNaTe samaDhe, pamhalessA NaM etto idrutariyA ceva jAva maNAmatariyA ceva assAeNaM paNNattA? Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka] [335 [1237 pra.] bhagavan ! padmalezyA kA AsvAda kaisA hai ? [1237 u.] gautama ! jaise koI candraprabhA nAmaka madirA, maNizalAkA madya, zreSTha sIdhu nAmaka madya ho, uttama vArUNI (madirA) ho, (dhAtakI ke) pattoM se banAyA huA Asava ho, puSpoM kA Asava ho, phaloM kA Asava ho, coya nAma ke sugandhita dravya se banA Asava ho, athavA sAmAnya Asava ho, madhu (madya) ho, maireyaka yA kApizAyana nAmaka madya ho, khajUra kA sAra ho, drAkSA (kA) sAra ho, supakva ikSurasa ho, athavA (zAstrokta) aSTavidha piSToM dvArA taiyAra kI hue vastu ho, yA jAmuna ke phala kI taraha kAlI (svAdiSTa vastu) ho, yA uttama prasannA nAma kI madirA ho, (jo) atyanta svAdiSTa ho, pracura rasa se yukta ho, ramaNIya ho, (ataeva AsvAdayukta hone se) jhaTapaTa oThoM se lagA lI jAe (arthAt jo mukhamAdhuryakAriNI ho tathA) jo pIne ke pazcAt (ilAyacI, lauMga Adi dravyoM ke mizraNa ke kAraNa) kucha tIkhI-sI ho, AMkhoM ko tAmravarNa kI banA de tathA utkRSTa mAdaka (madaprApaka) ho, jo prazasta varNa, gandha aura sparza se yukta ho, jo AsvAdana karane yogya ho, vizeSa rUpa se AsvAdana karane yogya ho, jo prINanIya (tRptikAraka) ho, bRhaNIya- vRddhikAraka ho, uddIpana karane vAlI, darpajanaka, madajanaka tathA sabhI indriyoM aura zarIra (gAtra) ko AhrAdajanaka ho, inake rasa ke samAna padmalezyA kA rasa (AsvAda) hotA hai ? [pra.] bhagavan ! kyA padmalezyA ke rasa kA svarUpa aisA hI hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| padmalezyA to svAda (rasa) meM isase bhI iSTatara yAvat atyadhika manAma kahI hai| 1238. sukkalessA NaM bhaMte ! kerisiyA assAeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae gule i vA khaMDe i vA sakkarA i vA macchaMDiyA i vA pappaDamodae i vA bhisakaMde i vA pupphuttarA i vA paumuttarA i vA AyaMsiyA i vA siddhatthiyA i vA AgAsaphAliovamA i vA aNovamAi vA ? bhavetArUvA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe, sukkalessA NaM etto iTTatariyA ceva kaMtatariyA ceva piyatariyA ceva maNAmatariyA ceva assAeNaM paNNattA / [1238 pra.] bhagavan ! zuklalezyA svAda meM kaisI hai ? [1238 u.] gautama ! jaise koI gur3a ho, khAMDa ho, yA zakkara ho, yA mizrI ho, (athavA matsyaNDI) (khAMDa se banI zakkara) ho, parpaTamodaka (eka prakAra kA modaka athavA mizrI kA pApar3a aura laDDU) ho, bhisa (visa) kanda ho, puSpottara nAmaka miSThAnna ho, padmottarA nAma kI miThAI ho, AdaMzikA (sandeza ?) nAmaka miThAI ho, yA siddhArthikA nAma kI miThAI ho, AkAzasphaTikopamA nAmaka miThAI ho, athavA anupamA nAmaka miSThAnna ho; (inake svAda ke samAna zuklalezyA kA svAda (rasa) hai|) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prajJApanAsUtra 336] [pra.] bhagavan ! kyA zuklalezyA svAda meM aisI hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| zuklalezyA AsvAda meM inase bhI iSTatara, adhika kAnta (kamanIya), adhika priya evaM atyadhika manojJa- manAma kahI gaI hai| vivecana - tRtIya rasAdhikAra - prastuta chaha sUtroM (sU. 1233 se 1238 taka) meM chahoM lezyAoM ke rasoM kA pRthak-pRthak vividha vastuoM ke rasoM kI upamA dekara nirUpaNA kiyA gayA hai|' caturtha gandhAdhikAra se navama gati-adhikAra taka kA nirUpaNa 1239. kati NaM bhaMte ! lessAo dubbhigaMdhAo paNNattAo? goyamA ! tao lessAo dubbhigaMdhAo paNNattAo / taM jahA - kiNhalessA NIlalessA kaaulessaa| [1239 pra.] bhagavan ! durgandha vAlI kitanI lezyAe~ kahI haiM ? [1239 u.] gautama ! tIna lezyAe~ durgandha vAlI kahI haiM, ve isa prakAra - kRSNalezyA nIlalezyA aura kaapotleshyaa| 1240. kati NaM bhaMte ! lessAo subbhigaMdhAo paNNattAo ? goyamA ! tao lessAo subbhigaMdhAo paNNattAo |tN jahA- teulessA pamhalessA sukklessaa| [1240 pra.] bhagavan ! kitanI lezyAe~ sugandha vAlI kahI haiM ? [1240 u.] gautama ! tIna lezyAe~ sugandha vAlI kahI haiM, ve isa prakAra - tejolezyA, padmalezyA aura shuklleshyaa| 1241. evaM tao avisuddhAo tao visuddhAo, tao appasatthAo tao pasatthAo, tao saMkiliTThAo tao asaMkiliTThAo, tao sIyalukkhAo tao nidhuNhAo, tao duggaiMgAmiNIo tao sugigaaminniio| [1241] isI prakAra (pUrvavat kramazaH) tIna (lezyAe~) avizuddha aura tIna vizuddha haiM, tIna aprazasta haiM aura tIna prazasta haiM, tIna saMkliSTa haiM aura tIna asaMkliSTa haiM, tIna zIta aura rUkSa (sparza vAlI) haiM, aura tIna uSNa aura snigdha (sparza vAlI) haiM, (tathaiva) tIna durgatigAminI (durgati meM le jAne vAlI) haiM aura tIna sugatigAminI (sugati meM le jAne vAlI) haiN| vivecana - cauthe gandhAdhikAra se nauveM gati-adhikAra taka kI prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM (sU. 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 365-366 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka] [337 1239 se 1241 taka) meM tIna-tIna durgandhayukta-sugandhayukta lezyAoM kA, avizuddha-vizuddha kA, aprazastaprazasta kA, saMkliSTa-asaMkliSTa kA, zIta-rUkSa, uSNa-snigdha sparzayukta kA, durgatigAminI-sugatigAminI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 4. gandhadvAra- prArambha kI tIna lezyAe~ mRtamahiSa Adi ke kalevarAM se bhI anantaguNI durgandha vAlI haiM tathA anta kI tIna lezyAe~ pIse jAte hue sugandhita vAsa evaM sugandhita puSpoM se bhI anantaguNI utkRSTa sugandha vAlI hotI haiN| 5.avizuddha-vizuddhadvAra - prArambha kI tIna lezyAe~ aprazasta varNa, gandha, rasa aura sparza vAlI hone se avizuddha aura anta kI tIna lezyAe~ prazasta varNa, gandha, rasa aura sparza vAlI hone se vizuddha hotI haiN| 6. aprazasta-prazastadvAra - Adi kI tIna lezyAe~ aprazasta hotI haiM, kyoMki ve aprazasta dravyarUpa hone ke kAraNa aprazasta adhyavasAya kI tathA anta kI tIna lezyAe~ prazasta hotI haiM, kyoMki ve prazasta dravyarUpa hone se prazasta adhyavasAya kI nimitta hotI haiN| 7.saMkliSTA'saMkliSTadvAra - prathama kI tIna lezyAe~ saMkliSTa hotI haiM, kyoMki ve saMklezamaya ArttadhyAnaraudradhyAna ke yogya adhyavasAya ko utpanna karatI tathA antima tIna lezyAe~ asaMkliSTa haiM, kyoMki ve dharmadhyAna ke yogya adhyavasAya ko utpanna karatI haiN| 8. sparza-prarUpaNAdhikAra - prArambha kI tIna lezyAe~ zIta aura rUkSa sparza vAlI haiM, inake zIta aura rUkSa sparza citta meM asvasthatA utpanna karane ke nimitta haiM, jabaki anta kI tIna lezyAe~ uSNa aura snigdha sparza vAlI haiM / yadyapi lezyAdravyoM ke karkaza Adi sparza Age kahe gae haiM, parantu yahA~ unhIM sparzoM kA kathana kiyA gayA hai, jo citta meM asvasthatA-svasthatA paidA karane meM nimita banate haiN| 9. durgati-sugatidvAra - prArambha kI tIna lezyAe~ saMkliSTa adhyavasAya kI kAraNa hone se durgati meM le jAne vAlI haiM, jabaki antima tIna prazasta adhyavasAya kI kAraNa hone se sugati meM le jAne vAlI haiN| dazama pariNAmAdhikAra 1242. kaNhalessA NaM bhaMte ! katividhaM pariNAmaM pariNamati ? goyamA ! tivihaM vA navavihaM vA sattAvIsativihaM vA ekkAsItivihaM vA beteyAlasatavihaM vA bahuM 1. tulanA - jaha gomaDassa gaMdho nAgamaDassa va jahA ahimaDassa / etto u aNaMtaguNo lessANaM apasatthANaM // 1 // jahA surabhikusumagaMdho gaMdhavAsANa pissamANANa / etto u aNaMtaguNo pasatthalessANa tiNhaM pi // 2 // 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 367 - uttarAdhyayana Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] [prajJApanAsUtra vA bahuvihaM vA pariNAmaM prinnmti| evaM jAva sukklessaa| [1242 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA kitane prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI haiM ? [1242 u.] gautama ! kRSNalezyA tIna prakAra ke, nau prakAra ke, sattAIsa prakAra ke, ikyAsI prakAra ke yA do sau tetAlIsa prakAra ke athavA bahuta-se yA bahuta prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai| kRSNalezyA ke pariNAmoM ke kathana kI taraha nIlalezyA se lekara zuklalezyA taka ke pariNAmoM kA bhI kathana karanA caahie| vivecana - dasavA~ pariNAmAdhikAra - prastuta sUtra meM kRSNAdi chahoM lezyAoM ke vibhinna prakAra ke pariNAmoM se pariNata hone kI prarUpaNA kI gaI hai| pariNAmoM ke prakAra - (1)tIna - jaghanya, madhyama aura utkRSTa pariNAma / (2) nau - ina tInoM meM se pratyeka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda karane se nau prakAra kA pariNAma hotA hai|(3) sattAIsa- inhIM nau meM pratyeka ke punaH tIna-tIna bheda karane para 27 bheda ho jAte haiN| (4) ikyAsI - inhIM 27 bhedoM ke phira ve hI jaghanya-madhyama-utkRSTa bheda karane para ikyAsI prakAra ho jAte haiN| (5) do sau tetAlIsa bheda- unake punaH tIna-tIna bheda karane para 243 bheda hote haiM / isa prakAra uttarottara bheda-prabheda kiye jAe~ to bahuta aura bahuta prakAra ke pariNamana kRSNalezyA ke hote haiN| aise hI pariNAmeM ke prakAra zuklalezyA taka samajha lene caahie|' gyArahaveM pradezAdhikAra se caudahaveM sthAnAdhikAra taka kI prarUpaNA 1243. kaNhalessA NaM bhaMte ! katipadesiyA paNNattA ? goyamA ! aNaMtapadesiyA paNNattA / evaM jAva sukklessaa| [1243 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA kitane pradeza vAlI kahI hai ? [1243 u.] gautama ! (kRSNalezyA) anantapradezoM vAlI hai (kyoMki kRSNalezyAyogya paramANu anantAnanta saMkhyA vAle haiN)| isI prakAra (nIlalezyA se) yAvat zuklalezyA taka (pradezoM kA kathana karanA caahie|) 1244. kaNhalessA NaM bhaMte ! kaipaesogADhA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejapaesogADhA paNNattA / evaM jAva sukklessaa| [1244 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA AkAza ke kitane pradezoM meM avagAr3ha haiM ? [1244 u.] gautama ! (kRSNalezyA) asaMkhyAta AkAza pradezoM meM avagAr3ha hai| isI prakAra zuklalezyA taka asaMkhyAta pradezAvagAr3ha samajhanI caahie| 1245. kaNhalessAe NaM bhaMte ! kevatiyAo vaggaNAo paNNattAo? 1. prajJApanAAtra malaya. vRtti, patrAMka 368 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka [339 goyamA ! aNaMtAo vaggaNAo pnnnnttaao| evaM jAva sukklessaae| [1245 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA kI kitanI vargaNAe~ kahI gaI haiM ? [1245 u.] gautama ! (unakI) ananta vargaNAe~ kahI gaI haiN| isI prakAra yAvat zuklalezyA taka kI (vargaNAoM kA kathana karanA caahie|) 1246. kevatiyA NaM bhaMte ! kaNhalessAThANA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA kaNhalessAThANA pnnnnttaa| evaM jAva sukkalessAe / [1246 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA ke sthAna (tara-tamarUpa bheda) kitane kahe gaye haiM? .. [1246 u.] gautama ! kRSNalezyA ke asaMkhyAta sthAna kahe gae haiN| isI prakAra zuklalezyA taka (ke sthAnoM kI prarUpaNA karanI caahie|) vivecana - gyArahaveM pradezAdhikAra se caudahaveM sthAnAdhikAra taka kI prarUpaNA - prastuta cAra sUtroM meM pradeza, pradezAvagAr3ha, vargaNA aura sthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| 'kRSNAdi lezyAe~ anantaprAdezikI - kRSNAdi chahoM lezyAoM meM se pratyeka ke yogya paramANu ananta-ananta hone se unheM anantaprAdezikI kahA hai| kRSNAdi lezyAe~ asaMkhyAta pradezAvagAr3ha - yahA~ pradeza kA artha AkAza pradeza hai, kyoMki avagAhana AkAza ke pradezoM meM hI hotA hai| yadyapi eka-eka lezyA kI vargaNAe~ ananta-ananta hai, tathApi una sabakA avagAhana asaMkhyAta AkAza pradezoM meM hI ho jAtA hai, kyoMki sampUrNa lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza haiN| kRSNAdilezyAe~ ananta vargaNAyukta - audArika zarIra Adi ke yogya paramANuoM ke samUha ke samAna kRSNalezyA ke yogya paramANuoM ke samUha ko kRSNalezyA kI vargaNA kahA gayA hai| ye vargaNAe~ varNAdi ke bheda se ananta hotI haiN| kRSNAdilezyAoM ke asaMkhyAta sthAna - lezyAsthAna kahate haiM- prakarSa-apakarSakRta arthAt avizuddhi aura vizuddhi kI taratamatA se hone vAle bhedoM ko| jaba bhAvarUpa kRSNAdi lezyAoM kA cintana kiyA jAtA hai, taba eka-eka lezyA ke prakarSa-apakarSa kRta svarUpabhedarUpa sthAna, kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAloM ke samayoM ke barAbara haiM / kSetra kI apekSA se- asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara sthAna arthAt- vikalpa haiN| kahA bhI haiM- asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke jitane samaya hote haiM, athavA asaMkhyAta lokoM ke jitane pradeza hoM, utane hI lezyAoM ke sthAna (vikalpa) haiN| kintu vizeSatA yaha hai ki kRSNAdi tIna azubha bhAvalezyAoM ke sthAna saMklezarupa hote haiM aura tejolezyAdi tIna zubha bhAvalezyAoM ke sthAna vizuddha hote haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 368 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] [ prajJApanAsUtra ina bhAvalezyAoM ke kAraNabhUta dravyasamUha bhI sthAna kahalAte haiM / yahA~ unhIM ko grahaNa karanA cAhie, kyoMki isa uddezaka meM kRSNAdilezyAdravyoM kA hI prarUpaNa kiyA gayA hai| ve sthAna pratyeka lezyA ke asaMkhyAta hote haiN| tathAvidha eka hI pariNAma ke kAraNabhUta ananta dravya bhI eka hI prakAra ke adhyavasAya ke hetu hone se sthUla rUpa se eka hI kahalAte haiN| unameM se pratyeka ke do bheda haiM- jaghanya aura utkRSTa / jo jaghanya lezyAsthAnarUpa pariNAma ke kAraNa hoM, ve jaghanya aura utkRSTa lezyAsthAnarUpa pariNAma ke kAraNa hoM, ve utkRSTa kahalAte haiM / jo jaghanya sthAnoM ke samIpavartI madhyama sthAna haiM, unakA samAveza jaghanya meM aura utkRSTasthAnoM ke nikaTavartI haiM, unakA antarbhAva utkRSTa meM ho jAtA hai| ye eka-eka sthAna, apane eka hI mUla sthAna ke antargata hote hue bhI pariNAma-guNa-bheda ke tAratamya se asaMkhyAta haiN| AtmA meM jaghanya eka guNa adhika, do guNa adhika lezyAdravyarUpa upAdhi ke kAraNa asaMkhya lezyA - pariNAmavizeSa hote haiM / vyavahAradRSTi se ve sabhI alpaguNa vAle hone se jaghanya kahalAte haiN| unake kAraNabhUta dravyoM ke sthAna bhI jaghanya kahalAte haiN| isI prakAra utkRSTa sthAna bhI asaMkhyAta samajha lene cAhie / " pandrahavA~ : alpabahutvAdhikAra 1247. etesi NaM bhaMte ! kaNhalessAThANANaM jAva sukkalessAThANANa ya jahaNNagANaM davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTTayAe kayare kayarehiMto appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA jahaNNagA kAulessAThANA davvaTTayAe, jahaNNagA NIlalessAThANA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA kaNhalessAThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA teulessaThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA pamhalessAThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA sukkalessAThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA / padesaTTayAe- savvatthovA jahaNNagA kAulessAThANA paesaTTayAe, jahaNNagA NIlalessaThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA kaNhalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA teulessaThANA padesaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA pamhalessaThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNagA sukkalessAThANA padesaTTayAe asaMkhejjaguNA; davvaTThapadesaTTayAe- savvatthovA jahaNNagA kAulessaThANA davvaTTayAe, jahaNNagA NIlalessaTThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, evaM kaNhalessadvANA teulessadvANA pamhalessaTThANA, jahaNNagA sukkalessaTThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahaNNaehiMto sukkalessaThThANehiMto davvaThThayAe jahaNaNagA kAulessaTTANA padesaTTayAe anaMtaguNA, jahaNNagA NIlalessadvANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA, evaM jAva sukkalessaTThANA / [1247 pra.] bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya tathA pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? 1. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 369 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka [341 ___ [1247 u.] gautama ! dravya kI apekSA se, sabase thor3e jaghanya kApotalezyAsthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase kRSNalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase zuklalezyA ke jaghanyasthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| pradezoM kI apekSA se - sabase thor3e kApotalezyA ke jaghanya sthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase kRSNalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) tejolezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNeM haiM, unase zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| dravya aura pradezoM kI apekSA se - sabase kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, unase jaghanya kRSNalezyAsthAna, tejolezyAsthAna, padmalezyA tathA isI prakAra zuklalezyAsthAna dravya kI apekSA se (kramaza:) asaMkhyAtaguNe haiN| dravya kI apekSA se zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se, kApotazlezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se anantaguNe haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se uttarottara asaMkhyAtaguNe haiN| 1248. etesi NaM bhaMte ! kaNhalessaTThANANaM jAva sukkalessaTThANANa ya ukkosagANaM davvaTThayAe paesaTThayAe davvaTThapaesaTTayAe katare katarehito appA vA 4? goyamA ! savvatthovA ukkosagA kAulessaTANA davvaTThayAe, ukkosagANIlalessaTThANA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM jaheva jahaNNagA taheva ukkosagA vi, NavaraM ukkosa tti abhilaavo| . [1248 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA ke utkRSTa sthAnoM (se lekara) yAvat zuklalezyA ke utkRSTa sthAnoM meM dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [1248 u.] gautama ! sabase thor3e kApotalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se haiN| (unase) nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra jaghanyasthAnoM ke alpabahutva kI taraha utkRSTa sthAnoM kA bhI alpabahuta samajha lenA caahie| vizeSatA yaha hai ki 'jaghanya' zabda ke sthAna meM (yahA~) 'utkRSTa' zabda kahanA cAhie / 1249. etesiNaM bhaMte ! kaNhalessaTThANANaM jAvasukkalessaTThANANa ya jahaNNukkosagANaM davvaTThayAe paesaTThayAe davvaTThapaesaTThayAe katare katarehiMto appA vA 4 ? Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] [prajJApanAsUtra goyamA ! savvatthovA jahaNNagA kAulessaTThANA davvaTThayAe, jahaNNayA NIlalessaTThANA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhalessaTThANA teulessaTThANA pamhalessaTThANA, jahaNNagA sukkalesaTANA davvaTThayAe asNkhejgunnaa| jahaNNaehiMto sukkalessahANehiMto davvaTThayAe ukkosA kAulessaTThANA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, ukkosA nIlalesaTThANA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhalessaTThANA teulesaTThANA pamhalesaTThANA, ukkosA sukkalessaTThANA davvaTThayAe asNkhejgunnaa| padesaTThayAe - savvatthovA jahaNNagA kAulessaTTANA paesaTThayAe, jahaNNagANIlalesaTTayAe paesaTTayAe asaMkhejaguNA, evaM jahave davvaTThayAe taheva paesaTThayAe vi bhANiyavvaM, NavaraM paesaTTayAe tti abhilaavviseso| davvaTupaesaTTayAe- savvatthovA jahaNNagA kAulessaTThANA davvaTThayA, jahaNNagA NIlalesaTThANA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhalesaTTANA teulesaTThANA pamhalesaTTANA, jahaNNayA sukkalesaTThANA davvaTThayAe asNkhejgunnaa| jahaNNaehiMto sukkalesaTThANehiMto davvaTThayAe ukkosA kAulesaTThANA davvayAe asaMkhejaguNA, ukkosA NIlalesaTANAe davvaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhalesaTANA teulesaTThANA pamhalesaTTANA, ukkosAgA sukkalesaTThANA davvaTThayAe asNkhejgunnaa| ukkosaehito sukkalesaTThANehiMto davvaTThayAe jahaNNagA kAulesaTThANA padesaTThayAe aNaMtaguNA, jahaNNagA NIlalesaTThANA paesaTThayAe asaMkhejjaguNA, evaM kaNhalesTThANA teulesaTThANA pamhalesaTThANA, jahaNNagA sukkalesaTThANA asaMkhejjaguNA, jahaNNaehiMto sukkalesaTThANehiMto padesaTThayAe ukkosA kAulesaTTANA padesaTThayAe asaMkhejajaguNA, ukkosayA NIlalesaTThANA padesaTThayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhalesaTThANA teulesaTThANA pamhalesaTThANA, ukkosayA sukkalesaTThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA / ||pnnnnvnnaae bhagavatIe lessApade cauttho uddesao samatto // [1249 pra.] bhagavan ! isa kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM meM dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM (ubhaya) kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? __ [1249 u.] gautama ! sabase thor3e dravya kI apekSA se kApotalezyA ke jaghanya sthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA tejolezyA, padmalezyA aura zuklezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiN| dravya kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se utkRSTa kApotalezyAsthAna asaMkhataguNe haiM, unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke utkRSTa sthAna (uttarottara) dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| pradezoM kI apekSA se sabase kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna, pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra jaise dravya kI apekSA se alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai, vaise hI pradezoM kI apekSA se bhI alpabahutva kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yahA~ pradezoM kI apekSa se' Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka ] [343 aisA kathana karanA caahie| dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase thor3e kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM, dravya kI apekSA se jaghanya zuklalezyA sthAnoM se utkRSTa kApotalezyA sthAna asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se utkRSTa zuklezyAsthAnoM se jaghanya kApotalezyAsthAna pradezoM kI apekSA se anantaguNe haiM, unase jaghanya zuklalezyA sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ke jaghanyasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiN| pradeza kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se, utkRSTa kApotalezyAsthAnA pradezoM se asaMkhyAtaguNe haiM, unase utkRSTa nIlalezyAsthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAta haiM, isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ke utkRSTasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / vivecana - pandrahavA~ alpabahutvAdhikAra - prastuta tIna sUtroM meM chahoM lezyAoM ke jaghanya aura utkRSTa sthAnoM kA dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya-pradezoM kI apekSA se alpabahutva kA pratipAdana kiyA gayA hai| niSkarSa - jaganya aura utkRSTa sthAnoM meM dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya evaM pradezoM kI apekSA se sabase kama kApotalezyA ke sthAna haiM, usase nIla, kRSNa, tejo, padma evaM zuklalezyA ke sthAna uttarottara prAyaH asaMkhyAtaguNe haiM, kvacit pradezoM kI apekSA zuklalezyAsthAnoM se kApotalezyAsthAna anantaguNe kahe gae haiM / // sattarahavA~ lezyApada : caturtha uddezaka samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 370 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM : paMcamo uddesao sattarahavA~ lezyApada : paMcama uddezaka lezyAoM ke chaha prakAra 1250. kati NaM bhaMte lessAo paNNattAo ? goyamA ! challesAo paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1250 pra.] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? [1250 u.] gautama ! lezyAe~ chaha haiM - kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / lezyAoM ke pariNAmabhAva kI prarUpaNA 1251. se NUNaM bhaMte ! kaNhalessA NIlalessaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe tAgaMdhattAe tArasattAe tAphAsattAe bhujjo bhujjo pariNamati ? to ADhattaM jahA utthuddesae tahA bhANiyavvaM jAva veruliyamaNidiTTaMto tti / [1251 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara usI ke svarUpa meM, usI ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai ? [ 1251 u.] yahA~ se prArambha karake yAvat vaiDUryamaNi ke dRSTAnta taka jaise caturtha uddezaka meM kahA hai, vaise kahanA cAhie / 1252. se NUNaM bhaMte ! kaNhalessA NIlalessaM pappa No tArUvattAe No tAvaNNattAe No tAgaMdhattAe No tArasattAe No tAphAsattAe bhujjo bhujjo pariNamati ? haMtA goyamA ! kaNhalessA NIlalessaM pappa No tArUvattAe No tAvaNNattAe No tAgaMdhattAe No tArasattAe No tAphAsattAe bhujjo bhujjo pariNamati / sekeNaTThe bhaMte! evaM vuccati ? goyamA ! AgArabhAvamAtAe vA se siyA palibhAgabhAvamAtAe vA se siyA kaNhalessA NaM sA, khalu ANIlalessA, tattha gatA ussakkati se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccati kaNhalessA NIlalessaM pappa No tArUvattA jAva bhujjo bhujjo pariNamati ? [1252 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara nIlalezyA ke svabhAvarUpa meM tathA usI ke varNarUpa meM, gandharUpa meM, rasarUpa meM evaM sparzarUpa meM bAra-bAra pariNata nahIM hotI hai ? Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : paMcama uddezaka] [345 [1252 u.] hA~, gautama ! kRSNalezyA ko prApta hokara na to unake svabhAvarUpa meM, na usake varNarUpa meM, na usake gandharUpa meM, na usake rasarUpa meM aura na usake sparzarUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara, na to usake svarUpa meM yAvat (na usake varNa-gandha-rasa-sparzarUpa meM) bAra-bAra pariNata hotI haiM ? [u.] gautama ! vaha (kRSNalezyA) AkAra bhAvamAtra se ho, athavA pratibhAga bhAvamAtra (prativimbamAtra) se (nIlalezyA) hotI hai| (vAstava meM) yaha kRSNalezyA hI (rahatI) hai, vaha nIlalezyA nahIM ho jaatii| vaha (kRSNalezyA) vahA~ rahI huI utkarSa ko prApta hotI hai, isI hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara na to usake svarUpa meM, yAvat (na hI usake varNa-gaMdha-rasa sparzarUpa meM) bAra bAra pariNata hotI haiN| 1253. se NUNaM bhaMte !NIlalessA kAulessaM pappaNo tArUvattAe jAva bhujo bhujjo pariNamati? haMtA goyamA ! NIlalessA kAulessaM pappa No tArUvattAe jAva bhujo bhujo prinnmti| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai NIlalessA kAulessaM pappa No tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati ? goyamA ! AgArabhAvamAtAe vA se siyA palibhAgabhAvamAtAe vA siyA NIlalessA NaM sA, No khalu sA kAulessA, tattha gatA ussakvati vA osakkati vA, seeNatuNaM goyamA ! evaM vuccai NIlalessA kAulessaM pappa No tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati / ___ [1253 pra.] bhagavan ! kyA nIlalezyA, kApotalezyA ko prApta hokara na to usake svarUpa meM yAvat (na hI usake varNa-gaMdha-rasa-sparzarUpa meM) bAra bAra pariNata hotI hai ? [1253 u.] hA~, gautama ! nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara na usake svarUpa meM yAvat (na hI usake varNa-gaMdha-rasa-sparzarUpa meM) bAra bAra pariNata hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki nIlalezyA, kApotalezyA ko prApta hokara na usake svarUpa meM, yAvat punaH punaH pariNata hotI haiM ? [u.] gautama ! vaha (nIlalezyA) AkArabhAvamAtra se hI, athavA prativimbamAtra se (kApotalezyA) hotI hai, (vAstava meM) vaha nIlalezyA hI (rahatI) hai; vAstava meM vaha kApotalezyA nahIM ho jaatii| vahA~ rahI huI (vaha nIlalezyA) ghaTatI-bar3hatI hai| isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara na to tadrUpa meM yAvat (na hI usake varNa-gaMdha-rasa-sparzarUpa meM) bAra bAra pariNata hotI hai| 1254. evaM kAulessA teulessaM pappa, teulessA pamhalessaM pappa, pamhalessA sukkalessaM pappa / ' [1254] isI prakAra kApotalezyA tejolezyA ko prApta hokara, tejolezyA padmalezyA ko prApta hokara aura padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara (usI ke svarUpa meM, arthAt- varNa-gandha-rasa-sparzarUpa meM pariNata nahIM hotI, aisA pUrvayUktipUrvaka samajhanA cAhie / ) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346] [prajJApanAsUtra 1255. se NUNaM bhaMte ! sukkalessA pamhalessaM pappa No tArUvattAe jAva pariNamati ? haMtA goyamA ! sukkalessA taM ceva / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai sukkalessA jAva No pariNamati ? goyamA ! AgArabhAvamAtAe vA jAva sukkalessA NaM sA, No khalu sA pamhalessA, tattha gatA osakvati, seeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai jAva No pariNamati / ||lessaapde paMcamo uddesao samatto // [1255 pra.] bhagavan ! kyA zuklalezyA, padmalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM yAvat (usake varNa-gaMdha-rasa-sparzarUpa meM punaH punaH) pariNata nahIM hotI ? _[1255] hA~ gautama ! zuklalezyA padmalezyA ko pA kara usake svarUpa meM pariNata nahIM hotI, ityAdi saba vahI (pUrvavat kahanA caahie|) [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki zuklalezyA (padmalezyA ko prApta hokara) yAvat (usake svarUpa meM tathA usake varNa-gandha-rasa sparzarUpa meM) pariNata nahIM hotI? [u.] gautama ! AkArabhAvamAtra se athavA prativimbamAtra se yAvat (vaha zuklalezyA padmalezyA-sI pratIta hotI hai), vaha (vAstava meM) zuklalezyA hI hai, nizcaya hI vaha padmalezyA nahIM hotii| zuklalezyA vahA~ (sva-svarUpa meM) rahatI huI apakarSa (hInabhAva) ko prApta hotI hai| isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki yAvat (zuklalezyA padmalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM) pariNata nahIM hotI / vivecana - lezyAoM ke pariNAmabhAva kI prarUpaNA - prastuta pAMca sUtroM (sU. 1251 se 1255 taka) meM eka lezyA kA dUsarI lezyA ko prApta kara usake svarUpa meM pariNata hone kA niSedha kiyA gayA hai| pUrvApara virodhI kathana kaise aura kyA samAdhAna ? - yahA~ AzaMkA hotI hai ki pUrva sUtroM (sU. 1220 se 1225 caturtha uddezaka, pariNAmAdhikAra) meM kRSNAdi lezyAoM ko, nIlAdi lezyAoM ke svarUpa meM tathA unake varNa-gandha-rasa-sparzarUpa meM pariNata hone kA vidhAna kiyA gayA hai, parantu yahA~ usake tadpa-pariNamana kA niSedha kiyA gayA hai| ye donoM kathana pUrvApara virodhI haiN| isakA kyA samAdhana ? vRttikAra isakA samAdhAna karate hue kahate haiM ki pahale pariNamana kA jo vidhAna kiyA gayA hai, vaha tiryacoM aura manuSyoM kI apekSA se hai aura ina sUtroM meM pariNamana kA niSedha kiyA gayA hai, vaha devoM aura nArakoM kI apekSA se hai| isa prakAra donoM kathana vibhinna apekSAoM se hone ke kAraNa pUrvAparavirodhI nahIM haiM / deva aura nAraka apane pUrvabhavagata antima antarmuhUrta se lekara AgAmI bhava ke prathama antarmuhUrta taka usI lezyA meM avasthita hote haiN| arthAt unakI jo lezyA pUrvabhava ke antima antarmuhUrta meM thI, vahI vartamAna devabhava yA nArakabhava meM bhI kAyama rahatI hai aura AgAmI bhava ke prathama antarmuhUrta meM bhI rahatI hai| isa kAraNa devoM aura nArakoM ke kRSNalezyAdi ke dravyoM kA paraspara samparka hone para bhI ve eka-dUsare ko apane svarUpa meM pariNata nahIM krte| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : paMcama uddezaka] [347 lezyAoM kA paraspara samparka hone para bhI eka dUsare ke rUpa meM pariNata kyoM nahIM ? isa prazna kA samAdhAna mUla meM kiyA gayA hai ki kRSNalezyA AkAra bhAva mAtra se hI athavA prativimbamAtra se hI nIlalezyA hotI hai, vAstava meM vaha nIlalezyA nahIM bana jaatii| AkArabhAva kA artha- chAyA-mAtra sirpha jhlk| Azaya yaha hai ki kRSNalezyA ke dravyoM para nIlalezyA ke dravyoM kI chAyA par3atI hai, isa kAraNa vaha nIlalezyA-sI pratIta hotI hai| athavA jaise darpaNa Adi para pratibimba par3ane para darpaNAdi usa vastu-se pratIta hone lagate haiN| usI prakAra kRSNalezyA ke sAtha nIlalezyA kA sannidhAna (nikaTatA) hone para kRSNalezyA para nIlalezyA ke dravyoM kA pratibimba par3atA hai, taba kRSNalezyAdravya nIlalezyAdravyoM ke rUpa meM pratibimbita ho jAte haiM, kintu unameM pariNamya-pariNAmakabhAva ghaTita nahIM hotaa| jaise darpaNa apane Apa meM darpaNa ho rahatA hai, usameM pratibimbita hone vAlI vastu nahIM bana jaataa| isI prakAra kRSNalezyA para nIlalezyA kA pratibimba par3ane para vaha nIlalezyA-sI pratIta hotI hai, kintu vAstava meM vaha nIlalezyA meM pariNata nahIM hotI, vaha kRSNalezyA hI banI rahatI hai| yoM pratibimba yA chAyA ke abhiprAya se mUla meM kahA pariNamana usameM nahIM hotaa| isI abhiprAya se mUla meM kahA gayA hai- vaha vastutaH kRSNalezyA hI hai, nIlalezyA nahIM, kyoMki usane apane svarUpa kA parityAga nahIM kiyA hai| jaise darpaNa Adi japAkusuma Adi aupAdhika dravyoM ke sannidhAna se unake pratibimbamAtra ko dhAraNa karate hue darpaNa Adi hI bane rahate haiM tathA japAkusumAdi bhI darpaNa nahIM bana jAte / isI prakAra kRSNalezyA nIlalezyA nahIM bana jAtI, apitu kRSNalezyA se nIlalezyA vizuddha hone ke kAraNa kRSNalezyA apane svarUpa meM sthita rahatI huI nIlalezyA ke AkArabhAvamAtra yA pratibimbamAtra ko dhAraNa karatI huI kiJcit vizuddha ho jAtI hai| isI abhiprAya se yahA~ kahA gayA hai- 'tattha gatA ossaknati'- usa rUpa meM rahatI huI kRSNalezyA (nIlalezyA ke sannidhAna se) utkarSa ko prApta hotI hai| kintu zuklalezyA se padmalezyA hInapariNAma vAlI hone se padmalezyA ke sannidhAna se usake AkArabhAva yA pratibimbamAtra ko dhAraNa karake kucha avizuddha ho jAtI hai- apakarSa ko prApta ho jAtI haiN| anya lezyAoM ke sambandha meM atideza - yadyapi mUlapATha meM anya lezyAoM sambandhI vaktavyatA nahIM dI hai, tathApi mUla TIkAkAra ne unake sambandha meM vyAkhyA kI hai| isalie zuklalezyA ke sAtha jisa prakAra padmalezyA kI vaktavyatA hai usI prakAra padmalezyA ke sAtha tejolezyA, kApotalezyA, nIlalezyA aura kRSNalezyA sambandhI vaktavyatA, tejolazyA ke sAtha kApota, nIla aura kRSNalezyA-viSayaka vaktavyatA, kApotalezyA ke sAtha nIla aura kRSNalezyA-viSayaka vaktavyatA tathA nIlalezyA ko lekara kRSNalezyA sambandhI vaktavyatA ghaTita kara lenI cAhie / ||sttrhvaaN lezyApada : paMcama uddezaka samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 372-372 2. vahI malaya. vRtti, patrAMka 372 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM lessApayaM :chaTTo uddesao sattarahavA~ lezyApada : chaThA uddezaka lezyA ke chaha prakAra 1256. kati NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo? goyamA ! challesAo paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1256 pra.] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? 6.1256 u.] gautama ! chaha lezyAe~ kahI gaI haiM - kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / manuSyoM meM lezyAoM kI prarUpaNA 1257. [1] maNUsANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo? goyamA ! challesAo paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1257-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1257-1 u.] gautama ! chaha lezyAe~ hotI haiM, ve isa prakAra- kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / [2] maNUsINaM pucchaa| goyamA ! challesAI paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva sukklessaa| . [1257-2 pra.] bhagavan ! manuSyastriyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1257-2 u.] gautama ! (unameM bhI) chaha lezyAe~ haiM - kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / [3] kammabhUmayamaNUsANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo? goyamA ! ch| taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1257-3 pra.] bhagavan ! karmabhUmika manuSyoM meM kitanI lezyAe~ haiM ? [1257-3 u.] gautama ! (unameM) chaha (lezyAe~ hotI haiN|) ve isa prakAra - kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : chaThA uddezaka ] [ 349 [ 4 ] evaM kammabhUmayamaNUsINa vi / [1257-4] isI prakAra karmabhUmika manuSyastriyoM kI bhI lezyAviSayaka prarUpaNA karanI caahie| [ 5 ] bharaheravayamaNUsANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo ? goyamA ! ch| taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA / [1257-5 pra.] bhagavan ! bharatakSetra aura airavatakSetra ke manuSyoM meM kitanA lezyAe~ pAI jAtI haiM ? [1257-5] gautama ! ( unameM bhI) chaha (lezyAe~ hotI) yathA - kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / [6] evaM maNussINa vi / [1257-6] isI prakAra ( ina kSetroM kI) manuSyastriyoM meM bhI (chaha lezyAoM kI prarUpaNA karanI cAhie / ) [ 7 ] puvvavideha-avaravidehakammabhUmayamaNUsANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo ? goyamA ! cha lessAo / taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalessA / [1257-7 pra.] bhagavan ! pUrvavideha aura aparavideha ke karmabhUmija manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM? [1257-7 u.] gautama ! ( ina donoM kSetroM kI) chaha lezyAe~ kahI gaI haiM- kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / [8] evaM maNUsINa vi / [1257-8] isI prakAra ( ina donoM kSetroM kI ) manuSyastriyoM meM bhI (chaha lezyAe~ samajhanI cAhie / ) [ 9 ] akammabhUmayamaNUsANaM pucchA ? goyamA ! cattAri lessAo paNNattAo / taM jahA - kaNhalessA jAva teulessA | [1257-9] bhagavan ! akarmabhUmija manuSyoM meM kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? [1257-9] gautama ! ( unameM ) cAra lezyAe~ kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM- kRSNalezyA yAvat tejolezyA / [ 10 ] evaM akampabhUmayamaNUsINa vi / [1257-10] isI prakAra akarmabhUmija manuSyastriyoM meM bhI ( cAra lezyAe~ kahanI caahie|) [ 11 ] evaM aMtaradIvayamaNUsANaM maNUsINa vi / [1257-11] isI prakAra antaradvIpaja manuSyoM meM aura manuSyastriyoM meM bhI ( cAra lezyAe~ samajhanI cAhie / ) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350] [prajJApanAsUtra [12] hemavaya-eraNNavayaakammabhUmayamaNUsANaM maNUsINa ya kati lessAo paNNattAo? goyamA ! cattAri / taM jahA - kaNhalessA jAva teulessA / [1257-12 pra.] bhagavan ! haimavata aura airaNyavata akarmabhUmija manuSyoM aura manuSyastriyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? [1257-12 u.] gautama ! (ina donoM kSetroM ke puruSoM aura striyoM meM) cAra lezyAe~ hotI haiN| ve isa prakAra- kRSNalezyA yAvat tejolezyA / [13] harivAsa-rammayaakammabhUmayamaNussANaM maNUsINa ya pucchA ? goyamA ! cattAri / taM jahA- kaNhalessA jAva teulessA / [1257-13 pra.] bhagavan ! harivarSa aura ramyakavarSa ke akarmabhUmija manuSyoM aura manuSyastriyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? . [1257-13 u.] gautama ! (ina donoM kSetroM ke akarmabhUmija puruSoM aura striyoM meM) cAra lezyAe~ hotI haiN| ve isa prakAra - kRSNalezyA yAvat tejolezyA / [14] devakurUttarakuruakammabhUmayamaNussANaM evaM ceva / / [1257-14] devakuru aura uttarakuru kSetra ke akarmabhUmija manuSyoM meM bhI isI prakAra (cAra lezyAe~ jAnanI cAhie / ) [15] etesiM ceva maNUsINaM evaM ceva / / [1257-15] ina (pUrvokta donoM kSetroM) kI manuSyastriyoM meM bhI isI prakAra (cAra lezyAe~ samajhanI cAhie / ) [16] ghAyaisaMDa purimaddhe evaM ceva, pacchimamaddhe vi| evaM pukkharaddhe vi bhANiyavvaM / ' [1257-16] vAtakISaNDa ke pUrvArddha meM tathA pazcimArddha meM bhI manuSyoM aura manuSyastriyoM meM isI prakAra (cAra lezyAe~) kahanI caahie| isI prakAra puSkarArddha dvIpa meM bhI kahanA caahie| vivecana - vibhinna kSetrIya manuSyoM meM lezyAoM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (1257/16 taka) meM sAmAnya manuSyoM se lekara sabhI kSetroM ke sabhI prakAra ke karmabhUmija aura akarmabhUmija manuSyoM tathA vahA~ kI striyoM meM lezyAoM kI prarUpaNA kI gaI haiN| niSkarSa- pratyeka kSetra ke karmabhUmija manuSyoM aura striyoM meM chaha lezyAe~ aura akarmabhUmika manuSyoM aura 1. granthAgram 5500 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : chaThA uddezaka] [351 striyoM meM cAra lezyAe~ pAI jAtI haiN| akarmabhUmika nara-nAriyoM meM padma aura zuklalezyA nahI hotI / lezyA ko lekara garbhotpatti sambandhI prarUpaNA 1258.[1] kaNhalesse NaM bhaMte ! maNUse kaNhalessaM gabbhaM jaNejA ? haMtA goyamA ! jnnejjaa| [1258-1 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyAvAn garbha ko utpanna karatA hai ? [1257-1 u.] hA~, gautama ! vaha utpanna karatA hai / [2] kaNhaslese NaM bhaMte maNUse NIlalessaM gabbhaM jaNejA? haMtA goyamA ! jnnejaa| [1258-2 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA manuSya nIlalezyAvAn garbha ko utpanna karatA hai ? [1258-2 u.] hA~, gautama ! vaha utpanna karatA haiM / [3] evaM kAulessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM chappimAlAvagA bhANiyavvA / [1258-3] isI prakAra (kRSNalezyA vAle puruSa se) kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle garbha kI utpatti ke viSaya meM alApaka kahane cAhie / [4] evaM NIlaleseNaM kAuleseNaM teuleseNa vi pamhaleseNa vi sukkaleseNa vi, evaM ete chattIsaM aalaavgaa| [1258-4] isI prakAra (kRSNavAle purUSa kI taraha) nIlalezyA vAle, kApotalezyA vAle, tejolezyA vAle, padmalezyAvAle aura zuklalezyA vAle pratyeka manuSya se isa prakAra pUrvokta chahoM lezyA vAle garbha kI utpattisambandhI chaha-chaha AlApaka hone se saba chattIsa AlApaka hue / [5] kaNhalessA NaM bhaMte ! itthiyA kaNhalessaM gabbhaM jaNejjA? haMtA goyamA ! jaNejA / evaM ete vi chattIsaM AlAvagA / [1258-5 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlI strI kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatI hai? _ [1258-5 u.] hA~, gautama ! utpanna karatI hai| isI prakAra (pUryavat) ye bhI chattIsa AlApaka kahane cAhie / [6] kaNhalesse NaM bhaMte ! maNUse kaNhalesAe itthiyAe kaNhalessaM gabbhaM jaNejjA? 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 301-302 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352] [prajJApanAsUtra ___ haMtA goyamA ! jaNejjA / evaM ete chattIsaM aalaavgaa| [1258-6 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA manuSya kyA kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? [1258-6 u.] hA~, gautama ! vaha utpanna karatA hai| isa prakAra (pUrvavat) ye bhI chattIsa AlApaka hue| [7] kammabhUmayakaNhalesse NaM bhaMte ! maNusse kaNhalessAe itthiyAe kaNhalessaM gabbhaM jaNejA? haMtA goyamA ! jaNejjA evaM ete vi chattIsaM aalaavgaa| [1258-7 pra.] bhagavan ! karmabhUmika kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? [1258-7 u.] hA~, gautama ! vaha utpanna karatA hai| isa prakAra (pUrvoktAnusAra) ye bhI chattIsa AlApaka [8] akammabhUmayakaNhalese NaM bhaMte ! maNUse akammabhUmayakaNhalessAe itthiyAe akammabhUmayakaNhalesaM gabbhaM jaNejjA ? haMtA goyamA ! jaNejA, NavaraM causu lesAsu solasa AlAvagA / evaM aMtaradIvagA vi / chaTTho uddesao samatto // ||pnnnnvnnaae bhagavaIe sattarasamaM lessApayaM samattaM // [1258-8 pra.] bhagavan ! akarmabhUmika kRSNalezyA vAlA manuSya akarmabhUmika kRSNalezyA vAlI strI se akarmabhUmika kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? [1258-8 u.] hA~, gautama ! vaha utpanna karatA hai| vizeSatA yaha hai ki (inameM pAI jAne vAlI) cAra lezyAoM se (sambandhita) kula 16 AlApaka hote haiN| isI prakAra antaradvIpaja (kRSNalezyAdi vAle manuSya se) bhI antaradvIpaja kRSNalezyAdi vAlI strI se antaradvIpaja kRSNalezyAdi vAle garbha kI utpatti-sambandhI solaha AlApaka hote haiN| vivecana - lezyA ko lekara garbhotpattisambandhI prarUpaNA - prastuta sUtra (1258-8 taka) meM kRSNAdi chahoM lezyAoM vAloM meM se pratyeka lezyAvAle purUSa se, pratyeka lezyAvAlI strI se pratyeka lezyAvAle garbha kI utpatti kA kathana kiyA gayA hai| apane se bhinna lezyAvAle garbha ko kaise utpanna karatA hai ? - apane se bhinna lezyAvAle garbha ko utpanna karane kA kAraNa yaha hai ki utpanna hone vAlA jIva pUrvajanma meM lezyA ko grahaNa karake utpanna hotA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarahavA~ lezyApada : chaThA uddezaka] [353 ve lezyAdravya kisI jIva ke koI aura kisI ke koI anya hote haiN| isa kAraNa janaka yA jananI yA donoM bhale hI kRSNalezyA meM pariNata hoM, janya jIva kI lezyA usase bhinna bhI ho sakatI hai| isI prakAra anya lezyAoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| AlApaka - isa kAraNa kRSNalezyA vAlA manuSya apanI lezyA vAle garbha ke atirikta anya pAMcoM lezyAoM vAle garbha ko utpanna karatA hai| isa dRSTi se kRSNalezyA se SaTlezyAtmaka garbha ke utpanna hone se etatsambandhI chaha AlApaka hue tathA zeSa nIlAdi lezyAoM ke bhI 6-6 AlApaka hone se 36 vikalpa ho ge| isI taraha kRSNAdi chahoM lezyA vAlI striyoM meM se pratyeka lezyA vAlI strI se pratyeka lezyA vAle garbha kI utpatti sambandhI.36 AlApaka hote haiN| kRSNAdilezyA vAle puruSa dvArA kRSNAdilezyA vAlI strI se kRSNAdilezyA vAle garbha kI utpatti sambandhI bhI 36 AlApaka haiN| phira akarmabhUmika, antaradvIpaja kRSNAdilezyA vAle puruSa dvArA tathA akarmabhUmika evaM antaradvIpaja kRSNAdilezyA vAlI strI se isI prakAra kI lezyA vAle garbha ko utpatti sambandhI kramazaH 16-16 AlApaka hote haiM / ||sttrhvaaN lezyApada : chaThA uddezaka samApta // // prajJApanAsUtra : sattarahavA~ lezyApada sampUrNa // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 373 2. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 302-303 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThArasamaM kAyadviipayaM aThArahavA~ kAyasthitipada prAthamika prajJApanAsUtra kA yaha aThArahavA~ 'kAyasthitipada' pada hai| + 'kAya' kA artha yahA~ 'paryAya' hai| sAmAnya rUpa athavA vizeSarUpa paryAya (kAya) meM kisI jIva ke lagAtAra- nirantara rahane ko kAyasthiti kahate haiN| isa kAyasthitipada meM cintana prastuta kiyA gayA hai ki cauvIsadaNDakavartI jIva aura ajIva apanI-apanI paryAya meM lagAtAra kitane kAla taka rahate haiN| * caturtha 'sthitipada' aura isa 'kAyasthitipada' meM yaha antara hai ki sthitipada meM to cauvIsadaNDakavartI jIvoM kI bhavasthiti, arthAt- eka bhava kI apekSA se AyuSya kA vicAra hai, jabaki isa pada meM yaha vicAra kiyA gayA hai ki eka jIva mara kara bAraMbAra usI bhava meM janma letA rahe to, aise saba bhavoM kI paramparA kI kAlamaryAdA athavA una sabhI bhavoM ke AyuSya kA kula jor3a kitanA hogA? prastuta pada meM jIva, gati, indriya, kAya, yoga, bheda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, parIta, paryAya, sUkSma, saMjJI, bhavasiddhika, astikAya aura carama, ina 22 dvAroM ke mAdhyama se cauvIsadaNDakavartI samasta jIvoM kI usa-usa kAya meM rahane kI kAlAvadhi kA vicAra kiyA gayA hai| prathama jIvadvAra-jIva kA astitva sarvakAla meM hai| isase jIva kA avinAzitva siddha hotA hai| dvitIya gatidvAra meM cAroM gatiyoM ke jIvoM ke strI-puruSa rUpa paryAya kI kAlAvasthiti kA vicAra hai| tRtIya indriyadvAra meM sendriya nirindriya tathA ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM kI sva-svaparyAya meM kAlAvasthiti kA vicAra hai| caturtha kAyadvAra meM taijasa-kArmaNa kAya yA SaTkAya vAle jIvoM ke sva-svaparyAya meM nirantara rahane kI kAlAvadhi batAI hai| paMcama yogadvAra meM manoyogI aura vacanayogI kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka kA batAyA hai| kAyayogI kI kAyasthiti utkRSTa vanaspati kI batAI hai| chaThe vedadvAra meM savedaka, avedaka, strI-purUSa-napuMsakavedI kI kAyasthiti batAI hai| saptama o . 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2 prastAvanA, pR. 107 se 110 taka (kha) jainAgama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 247-248 (ga) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 374 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] [355 kaSAyadvAra meM sakaSAya, akaSAya aura krodhadikaSAyayukta jIvoM kI kAyasthiti kA vicAra haiM / aSTama lezyAdvAra meM vividha lezyA vAle jIvoM ko svaparyAya meM rahane ko kAlasthiti batAI hai| nava samyaktvadvAra samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi vAle jIvoM kI paryAyasthiti kA vicAra hai| isake pazcAt kramaza: jJAna, darzana, saMyata, upayoga AhAra kA kAla batAyA hai| isake pazcAt bhASaka, parIta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhavasiddhika evaM carama Adi dvAroM ke mAdhyama se tadviziSTa jIva sva-svaparyAya meM nirantara kitane kAla rahate haiM ? isakA cintana prastuta kiyA gayA hai| ikkIsave astikAya dvAra meM dharmAstikAya Adi ajIvoM kI kAyasthiti kA vicAra kiyA gayA hai| janma-maraNa kI maramparA se mukti cAhane vAle mumukSu jIvoM ke lie kAyasthiti kA yaha cintana atIva upayogI hai| 1. paNNavaNAsuttaM (mU. pA.) bhA. 1, pR. 304 se 317 taka Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThArasamaM kAyaTTiipayaM aThArahavA~ kAyasthitipada kAyasthitipada ke antargata bAIsa dvAra 1259. jIva 1 gatiMdiya 2-3 kAe 4 joge 5 vede 6 kasAya 7 lessA 8 ya / samma 9 NANa 10 daMsaNa 11 saMjaya 12 uvaoga 13 AhAre 14 // 211 // bhAsaga 15 paritta 16 pajjatta 17 suhuma 18 saNNI 19 bhava sthi 20-21 carime 22 ya / etesiM tu padANaM kAyaThiI hoti NAyavvA // 212 // [1259.] adhikArasaMgrahaNIgAthAoM kA artha ] (1) jIva, (2) gati, (3) indriya, (4) kAya, (6) veda, (7) kaSAya, (8) lezyA, (9) samyaktva, (10) jJAna, (11) darzana, (12) saMyata, (13) upayoga, (14) AhAra, (15) bhASaka, (16) parIta, (17) paryApta, (18) sUkSma, (19) saMjJI, (20) bhava (siddhika), (21) asti (kAya) aura (22) carama, ina padoM kI kAyasthiti jAnanI cAhie | // 211211 // vivecana - kAyasthitipada ke antargata bAIsa dvAra - prastuta sUtra meM jIvAdi bAIsa padoM ko lekara kAyasthiti kA varNana kiyA jAegA, isakA do gAthAoM dvArA nirdeza kiyA gayA hai| kAyasthiti kI paribhASA - kAyapada kA artha hai- jIva- paryAya / yahA~ kAyapada se paryAya kA grahaNa kiyA gayA hai| paryAya ke do prakAra haiM- sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa / jIva kA vizeSaNarahita jIvatvarUpa sAmAnyaparyAya hai tathA nArakatvAdirUpa vizeSaparyAya hai / isa prakAra ke paryAyarUpa kAya kI sthiti - avasthAna kAyasthiti hai / tAtparya yaha hai ki isa prakAra sAmAnyarUpa athavA vizeSarUpa paryAya se kisI jIva kA avicchinnarUpa se (nirantara) honA kAyasthiti hai / prathama-dvitIya : jIvadvAra - gatidvAra 1. 1260. jIve NaM bhaMte ! jIve tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! savvaddhaM / dAraM 1 // prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 374 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~kAyasthitipada] 1357 [1260 pra.] bhagavan ! jIva kitane kAla taka jIva (jIvaparyAya meM) rahatA hai ? [1260 u.] gautama ! (vaha) sadA kAla rahatA hai| prathama dvAra // 1 // 1261. Neraie NaM bhaMte ! neraie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / [1261 pra.] bhagavan ! nAraka nArakatvarUpa (nArakaparyAya) meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1261 u.] gautama ! (nAraka) jaghanya dasa hajAra varSa taka, utkRSTa tetIsa sAgaropama taka (nArakaparyAya se yukta rahatA hai|) 1262.[1]tirikkhajoNie NaM bhaMte ! tirikkhajoNie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMta kAlaM, aNaMtAo ussappiNI-osappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejA poggalapariyaTThA, te NaM poggalapariyaTThA AvaliyA asaMkhejatibhAgo / [1262-1 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika kitane kAla taka tiryagyonikatva rUpa meM rahatA hai ? [1262-1 u.] gautama ! (tiryaJca) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka tiryaJcarUpa meM rahatA hai| kAlataH ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla taka, kSetrataH ananta loka, asaMkhyAta pudgalaparAvarttanoM taka (tiryaJca tiryaJca, hI banA rahatA hai|) ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga (jitane samajhane caahie|) [2] tirikkhajoNiNI NaM bhaMte ! tirikkhajoNiNIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtohumuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvkoddipuhuttabbhhiyaaii| [1262-2 pra.] bhagavan ! tiryaJcanI kitane kAla taka tiryaJcanI rUpa meM rahatI haiM ? [1262-2 u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH antarmuhUrta taka aura utkRSTataH pRthaktvakoTi pUrva adhika tIna palyopama taka (tiryaJcanI rahatI hai|) 1263.[1] evaM maNUse vi| [1263-1] manuSya kI kAyasthiti ke viSaya meM bhI (isI prakAra samajhanA caahie|) [2] maNUsI vi evaM ceva / [1263-2] isI prakAra mAnuSI (nArI) kI kAyasthiti ke viSaya meM (samajhanA caahie|) 1264.[1] deve NaM bhaMte ! deve tti kAlao kevaciraM hoi ? Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358] [prajJApanAsUtraM goyamA ! jaheva Neraie (su. 1261) / [1264-1 pra.] bhagavan ! deva kitane kAla taka deva banA rahatA hai ? [1264-1 u.] gautama ! jaisA (sU. 1261 meM) nAraka ke viSaya meM kahA, vaisA hI deva (kI kAyasthiti) ke viSaya meM (kahanA caahie|) [2] devI NaM bhaMte ! devIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAI / [1264-2 pra.] bhagavan ! devI, devI ke paryAya meM kitane kAla taka rahatI hai ? [1264-2 u.] gautama ! jaghanyata: dasa hajAra varSa taka aura utkRSTataH pacapana palyopama taka (devIrUpa meM kAyama rahatI hai|) 1265. siddhe NaM bhaMte ! siddhe tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sAdIe apajjavasie / [1265 pra.] bhagavan ! siddha jIva kitane kAla taka siddhaparyAya se yukta rahatA hai ? [1265 u.] gautama ! siddha jIva sAdi-ananta hotA hai| (arthAt- siddhaparyAya sAdi hai, kintu antarahita hai|) 1266.[1] Neraiya-apajattae NaM bhaMte ! Neraiya-apajattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhUttaM / [1266-1 pra.] bhagavan ! aparyAya nAraka jIva aparyAptaka nArakaparyAya meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1266-1 u.] gautama ! aparyAptaka nAraka jIva aparyAptaka nArakaparyAya meM jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka rahatA hai| [2] evaM jAva devI apajjattiyA / [1266-2] isI prakAra (tiryaJcayonika-tiryaJcanI, manuSya-mAnuSI, deva aura) yAvat devI kI aparyApta avasthA antarmuhUrta taka hI rahatI hai| 1267. Neraiyapajattae NaM bhaMte ! Neraiyapajattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhUttUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [1267 pra.] bhagavan ! paryApta nAraka kitane kAla taka paryApta nArakaparyAya meM rahatA hai ? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [359 _ [1267 u.] gotama ! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama taka (paryApta nArakarUpa meM banA rahatA hai|) 1268.[1]tirikkhajoNiyapajattae NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyapajattae tti kAlao kevaciraM hoi? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [1268-1 pra.] bhagavan ! paryApta tiryaJcayonika kitane kAla taka paryApta tiryaJcarUpa meM rahatA hai ? [1268-1 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama taka (paryApta tiryaJcarUpa meM rahatA hai|) [2] evaM tirikkhajoNiNipajjattiyA vi| [1268-2] isI prakAra paryApta tiryaJcanI (tiryaJca strI) kI kAyasthiti ke viSaya meM bhI (samajhanA caahie|) - 1269. maNUse maNUsI vi evaM ceva / [1269] (paryApta) manuSya (nara) aura mAnuSI (manuSyastrI) kI kAyasthiti ke viSaya meM bhI isI prakAra (samajhanA caahie|) . 1270.[1] devapajattae jahA NeraDyapajattae (su. 1267) / [1270-1] paryApta deva (kI kAyasthiti) ke viSaya meM (sU. 1267 meM aMkita) paryApta nairayika (kI kAyasthiti) ke samAna (samajhanA cAhie / ) [2] devipajjattiyA NaM bhaMte ! devipajjattiya tti kAlao kevaciraM hoI ? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhUttUNAI, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM aMtomuhUttUNAI / dAraM 2 // [1270-2 pra.] bhagavan ! paryApta devI, paryApta devI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI hai ? [1270-2 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama taka paryApta devI-paryAya meM rahatI hai| vivecana - prathama-dvitIya jIvadvAra-gatidvAra - prastuta gyAraha sUtroM (sU. 1260 se 1270) meM jIvasAmAnya kI tathA nArakAdi cAra gati vAle viziSTa jIvoM kI kAyasthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jIva meM sadaiva nirantara jIvanaparyArU kyoM aura kaise? - jIva sadA kAla jIvanaparyAya se yukta rahatA hai, kyoMki jIva vahI kahalAtA hai, jo jIvanaparyAya se viziSTa ho / jIvana kA artha hai- prANa dhAraNa krnaa| prANa Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] [prajJApanAsUtraM do prakAra ke hote haiM- dravyaprANa aura bhAvaprANa / dravyaprANa dasa hai - pAMca indriyA~, tIna bala, ucchvAsa-ni:zvAsa aura aayu| bhAvaprANa- jJAna, darzana, vIrya aura sukha, ye 4 haiN| saMsArI jIvoM meM AyuHkarma kA anubhavarUpa prANadhAraNa sadaiva rahatA hai| saMsAriyoM kI aisI koI bhI avasthA nahIM hai, jisameM Ayukarma kA anubhava na ho| siddha jIva dravyaprANoM se rahita hone para bhI jJAnAdirUpa bhAvaprANoM ke sadbhAva se sadaiva jIvita rahatA hai| isa kAraNa saMsArI avasthA meM aura muktAvasthA meM bhI sarvatra jIvanaparyAya hai, ataeva jIva meM jIvanaparyAya sarvakAlabhAvI gati kI apekSA jIvoM kI kAyasthiti - nAraka kI kAyasthiti - jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa 33 sAgaropama taka nAraka nArakaparyAya se yukta rahatA hai| yahI nAraka kI kAyasthiti hai| kyoMki nArakabhava kA svabhAva hI aisA hai ki eka bAra naraka se nikalA huA jIva agale hI bhava meM phira naraka meM utpanna nahIM hotaa| isa kAraNa unakI jo bhavasthiti kA parimANa hai, vahI unakI kAyasthiti kA parimANa hai| tiryaJca nara kI kAyasthiti - isakI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka ko kAyasthiti isalie hai ki jaba koI deva, manuSya yA nAraka tiryacayonika nara ke rUpa meM utpanna hotA hai aura vahA~ antarmuhUrtaparyanta raha kara phira deva, manuSya yA nAraka bhava meM janma le letA hai, usa avasthA meM jaghanya kAyasthiti antarmuhUrta kI hotI hai| yadyapi tiryaJca kI ekabhavasambandhI sthiti to adhika se adhika tIna palyopama kI hai, usase adhika nahIM, tathApi jo tiryaJca tiryaJcabhava ko tyAga kara lagAtAra tiryaJcabhava meM hI utpanna hote rahate haiM, bIca meM kisI anya bhava meM utpanna nahIM hote, ve anantakAla taka tiryaJca hI bane rahate haiN| usa anantakAla kA parimANa yahA~ kSetra aura kAla kI dRSTi se batAyA gayA hai- kAla kI apekSA se ananta utsarpiNiyA~ aura avasarpiNiyA~ vyatIta ho jAtI haiM, phira bhI viryaJcayonika tiryaJcayonika hI banA rahatA hai| usa anantakAla kA yaha parimANa asaMkhyAta pudgalaparAvartana samajhanA caahie| AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane asaMkhyAta pudgalaparAvarta samajhane caahie| tiryagyonika kI yaha kAyasthiti vanaspatikAyika kI apekSA se hai, usase bhinna tiryaJcoM kI apekSA se nahIM, kyoMki vanaspatikAyika ke sivAya anya tiryaJcoM kI kAyasthiti itanI nahIM hotii| tiryacayonika strI kI kAyasthiti - isakI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta taka kI aura utkRSTa pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama taka kI hai, kyoMki saMjJopaMcendriya tiryaJcoM aura manuSyoM kI kAyasthiti adhika se adhika ATha bhavoM kI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle jIva mRtyu ke pazcAt avazya devaloka meM utpanna hote haiM, tiryacayoni meM nahI; ataeva sAta bhava karor3a pUrva kI Ayu vAle samajhanA cAhie aura AThavA~ antima bhava devakurU Adi me| isa taraha pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama samajhanA caahie| deva deviyoM kI kAyasthiti - devoM aura deviyoM kI kAyasthiti bhavasthiti ke anusAra hI samajhanI caahie| devayioM kI utkRSTa kAyasthiti pacapana palyopama kI hai, yaha aizAna deviyoM kI apekSA se kahI gayI hai, anya deviyoM kI apekSA se nhiiN| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [361 siddhajIva kI kAyasthiti sAdi-ananta - siddha jIva sAdi-ananta hotA hai| siddhaparyAya kI Adi hai, anta nhiiN| siddhaparyAya akSaya hai| kyoMki rAgAdi doSa hI janmamaraNa ke kAraNa haiM, jo siddha-jIva meM nahI hote; ve rAgadveSa ke kAraNabhUta karmoM kA sarvathA kSaya kara cukate haiN| ____ aparyApta nAraka Adi kI kAyasthiti - nAraka Adi jIvoM kI jo samagra sthiti hai, usameM se aparyApta avasthA kA eka antarmuhUrta kama kara dene se paryApta avasthA kI bhavasthiti hotI hai| paryApta avasthA kI jo bhavasthiti hai, vahI paryApta nAraka kI kAyasthiti bhI hai| tRtIya indriyadvAra 1271. saiMdie NaM bhaMte ! saiMdie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! saiMdie duvihe paNNatte / taM jahA- aNAIe vA apajavasie 1 aNAIe vA sapajjavasie 2 / [1271 pra.] bhagavan ! sendriya (indriya sahita) jIva sendriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? . [1271 u.] gautama ! sendriya jIva do prakAra ke kahe gaye haiM - 1. anAdi-ananta aura 2. anaadisaant| 1272. egidie NaM bhaMte ! egidie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo / [1272 pra.] bhagavan ! ekendriya jIva ekendriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1272 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla-vanaspatikAlaparyanta (ekendriya rUpa meM rahatA hai|) 1273. beiMdie NaM bhaMte ! beiMdie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhenaM kaalN| [1273 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva dvIndriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1273 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka (dvIndriyarUpa meM rahatA hai|) 1274. evaM teiMdiya-cauridie vi| [1274] isI prakAra trIndriya aura caturindriya kI trIndriya aura caturindriya rUpa meM avasthiti ke viSaya 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 374 se 377 taka Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] [prajJApanAsUtraM meM (samajhanA caahie|) 1275. paMceMdie NaM bhaMte ! paMceMdie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAtiregaM / . [1275 pra.] bhagavan ! paMcendriya, paMcendriya ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1275 u.] gautama ! (vaha) jaghanyaH antarmuhUrta taka aura utkRSTataH sahasrasAgaropama se kucha adhika (kAla taka paMcendriya rUpa meM rahatA hai|) 1276. aNidie NaM 0 pucchA / goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [1276 pra.] bhagavan ! anindriya (siddha) jIva kitane kAla taka anindriya banA rahatA hai? [1276 u.] gautama ! (anindriya) sAdi-ananta (kAla taka anindriyarUpa meM rahatA hai|) 1277. saiMdiyaapajattae NaM bhaMte ! 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [1277 pra] bhagavan ! sendriya-aparyAptaka kitane kAla taka sendriya-aparyAptarUpa meM rahatA hai ? . [1277 u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH bhI aura utkRSTataH bhI antarmuhUrta taka (sendriya-aparyAptarUpa meM rahatA hai|) 1278. evaM jAva paMceMdiyaapajattae / [1278] isI prakAra (ekendriya-aparyAptaka se lekara) yAvat paMcendriya-aparyAptaka taka (aparyAptarUpa meM avasthiti) ke viSaya meM (samajhanA caahie|) 1279. saiMdiyapajattae NaM bhaMte ! saiMdiyapajattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhattaM saatirogN| [1279 pra.] bhagavan ! sendriya-paryAptaka, sendriya-paryAptarUpa meM kitane kAla kAla taka rahatA hai? [1279 u.] gautama ! (vaha) jaghanyaH antarmuhUrta taka tathA utkRSTataH zatapRthaktvasAgaropama se kucha adhika taka (sendriya-paryApta jIva sendriya-paryApta banA rahatA hai|) 1280. egidiyapajjattae NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejAiM vAsasahassAI / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~kAyasthitipada] [363 [1280 pra.] bhagavan ! ekendriya-paryAptaka kitane kAla taka ekendriya-paryAptarUpa meM banA rahatA hai ? [1280 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka (vaha ekendriya-paryAptaka rUpa meM banA rahatA hai|) 1281. beiMdiyapajattae NaM bhaMte ! beiMdiyapajjattae tti 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM saMkhejAiM vAsAI / [1281 pra.] bhagavan ! dvIndriya-paryAptaka, dvIndriya-paryAptaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1281 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta varSoM taka (dvIndriya-paryAptaka rUpa meM rahatA hai|) 1282. teiMdiyapajattae NaM bhaMte ! teiMdiyapajattae tti 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM rAtiMdiyAI / . [1282 pra.] bhagavan ! trIndriya-paryAptaka, trIndriya-paryAptakarUpa meM kitane kAla taka banA rahatA hai ? [1282 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka (trIndriyaparyAptakarUpa meM rahatA hai|) 1283. cauridiyapajattae NaM bhaMte ! 0 pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejA maasaa| [1283 pra.] bhagavan ! caturindriya-paryAptaka, caturindriya-paryAptakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1283 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta mAsa taka (caturindriyaparyAptakarUpa meM banA rahatA hai|) 1284. paMceMdiyapajattae NaM bhaMte ! paMceMdiyapajattae tti kAlao kevaciraM hoDa ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM / dAraM 3 // [1284 pra.] bhagavan ! paMcendriya-paryAptaka, paMcendriya-paryAptakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1284 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa sau pRthaktva sAgaropamoM taka (paMcendriyaparyApta. paryAya meM rahatA hai|) vivecana - tRtIya indriyadvAra - prastuta 14 sUtroM (sU. 1271 se 1284 taka) meM sendriya, nirindriya tathA paryAptaka-aparyAptaka jIvoM kI usa paryAya meM avasthiti ke viSaya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| sendriya-nirindriya - indriyayukta jIva ko sendriya aura dravyendriya-bhAvendriya rahita jIva (siddha) ko Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] [prajJApanAsUtraM nirindriya kahate haiN| sendriya jIva kI sendriyaparyAya meM avasthiti - sendriya jIva do prakAra ke kahe gae haiM- anAdiananta aura anAdi-sAnta / jo sendriya hai, vaha niyamataH saMsArI hotA hai aura saMsAra anAdi hai| jo siddha ho jAegA, vaha anAdi-sAnta hai| kyoMki mukti-avasthA meM sendriyatva paryAya kA abhAva ho jaaegaa| jo kadApi siddha nahIM hogA, vaha anAdi-ananta hai| kyoki usake sendriyatvaparyAya kA bhI anta nahIM hogaa| panna nahIM hogaa| anindriya-paryApta-aparyApta vizeSaNa se rahita haiN| sendriya jIva paryAptaka aura aparyAptaka donoM prakAra ke haiN| jo aparyAptaka haiM, ve labdhi aura karaNa kI apekSA se samajhane caahiye| donoM prakAra se unakI paryAya jaghanyataH aura utkRSTataH antarmuhUrta pramANa hai tathA paryApta yahA~ labdhi kI apekSA se samajhanA caahie| vaha vigrahagati meM bhI saMbhava hai, bhale hI vaha karaNa se aparyApta ho| ataeva vaha utkRSTata: sau sAgaropama pRthaktva arthAt do sau se nau sau sAgaropama se kucha adhika kAla meM siddha ho jAtA hai| anyathA karaNaparyApta kA kAla to adhika se adhika antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama pramANa hI hai| ata: pUrvokta kathana susaMgata nahIM hogaa| isalie yahA~ aura Age bhI labdhi kI apekSA se hI paryAptatva samajhanA caahie| vanaspatikAla kA pramANa - kAlataH ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNo kAla; kSetrataH anantaloka, asaMkhyAta pudgalaparAvarta aura ve pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga samajhanA caahie| arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pudgalaparAvarta yahA~ samajhanA caahie| saMkhyAtakAla kA tAtparya - dvIndriya kI avasthiti saMkhyAtakAla kI batAI hai, usakA artha saMkhyAta. varSa, yAnI saMkhyAta hajAra varSa kA kaal| . paMcendriya kA kAla - kucha adhika hajAra sAgaropama taka paMcendriya jIva lagAtAra paMcendriya banA rahatA hai| yaha kAla nAraka, tiryaca, manuSya tathA devagati ina cAroM meM bhramaNa karane se hotA hai| ekendriya paryAptajIva kI lagAtAra avasthiti - ekendriya paryApta utkRSTa hajAra varSa taka ekendriya paryApta rUpa se banA rahatA hai| isakA kAraNa yaha hai pRthvIkAyika kI utkRSTa bhavasthiti 22 hajAra varSa kI, apkAyika kI 7 hajAra varSa kI, vAyukAyika kI 3 hajAra varSa kI aura vanaspatikAyika kI 10 hajAra varSa kI bhavasthiti hai| ye saba milakara saMkhyAta hajAra varSa hote haiN| dvIndriya paryApta kI kAyasthiti - dvIndriya paryAya jIva utkRSTa saMkhyAta varSoM taka dvIndriya paryApta banA rahatA hai| dvIndriya jIva kI avasthiti kA kAla utkRSTa bAraha varSa kA hai, magara sabhI bhavoM meM utkRSTa sthiti to ho nahIM sktii| ataeva lagAtAra katipaya paryApta bhavoM ko milAne para bhI saMkhyAta varSa hI ho sakate haiM, saikar3oM yA hajAroM varSa nhiiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 377-378 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 377 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] [ 365 ndra paryApta kI kAyasthiti - utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka trIndriya paryApta isI rUpa meM rahatA hai| trIndriya jIva kI bhavasthiti utkRSTa 49 dina kI hotI hai| ataeva vaha lagAtAra katipaya bhava kare to bhI saba milakara ve saMkhyAta rAtri - dina hI hote haiN| caturindriya paryApta kI kAyasthiti - utkRSTa saMkhyAta mAsa taka vaha caturindriya paryAptaparyAya se yukta rahatA hai, kyoMki caturindriya kI utkRSTa bhavasthiti 6 mahIne kI hai| ataeva vaha lagAtAra katipaya bhava kare to bhI saMkhyAta mAsa hI hote haiN|" caturtha kAyadvAra 1285. sakAie NaM bhaMte ! sakAie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sakAie duvihe paNNatte / taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 / [1285 pra.] bhagavan ! sakAyika jIva sakAyikarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1285 u.] gautama ! sakAyika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) anAdi - ananta aura (2) anAdi - sAnta / 1286. puDhavikkAie NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNiopappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logA / [1286 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla taka lagAtAra pRthvIkAyika paryAyayukta rahatA hai? [1286 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka; (arthAt ) kAla kI apekSA- asaMkhyAta utsarpiNI-avasarNiyoM taka (pRthvIkAyika paryAya vAlA banA rahatA hai|) kSetra se - asaMkhyAta loka taka / 1287. evaM Au-teu-vAukkAiyA vi| [1287] isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika bhI ( jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka apane-apane paryAyoM se yukta rahate haiM / ) 1288. vaNassaikAiyA NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNataM kAlaM, aNaMtAo ussappiNI-osappiNIo 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 378 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366] [ prajJApanAsUtraM kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA, te NaM poggalapariyaTTA AvaliyAe asNkhejibhaage| [1288 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIva kitane kAla taka lagAtAra vanaspatikAyika paryAya meM rahate haiM ? ___ [1288 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa anantakAla taka (ve) vanaspatikAyika paryAyayukta bane rahate haiN| (vaha anantakAla) kAlata:- ananta utsarpiNI-avasarpiNI parimita evaM kSetrataH ananta loka pramANa yA asaMkhyAta pudgalaparAvarta samajhanA caahie| ve pudgalaparAvartta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa 1289. tasakAie NaM bhaMte ! tasakAie tti 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejavAsaabbhaiyAI / [1289 pra.] bhagavan ! trasakAyika jIva trasakAyikarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1289 u.] gautama ! vaha jaghanya antarmuhUrta kAla taka aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka (trasakAyikarUpa meM lagAtAra banA rahatA hai|) 1290. akAie NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! akAie sAdIe apajjavasie / [1290 pra.] bhagavan ! akAyika kitane kAla taka akAyikarUpa meM banA rahatA hai ? [1290 u.] gautama ! akAyika sAdi-ananta hotA hai| 1291. sakAiyaapajattae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNa viukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [1291 pra.] bhagavan ! sakAyika aparyApta kitane kAla taka sakAyika aparyAptaka rUpa meM lagAtAra rahatA [1291 u.] gautama ! (vaha) jaghanya bhI antarmuhUrta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka (sakAyika aparyApta rUpa meM lagAtAra rahatA hai|) 1292. evaM jAva tasakAiyaapajjattae / [1292] isI prakAra (apkAyika aparyAptaka se lekara) trasakAyika aparyAptaka taka samajhanA caahie| 1293. sakAiyapajjattae NaM 0 pucchA ? Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] 1367 goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkAseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAtiregaM ? [1293 pra.] bhagavan ! sakAyika paryAptaka ke viSaya meM (bhI pUrvavat) pRcchA hai, (usakA kyA samAdhAna [1293 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika sau sAgaropamapRthaktva taka (vaha sakAyika paryAptakarUpa meM) rahatA hai| 1294. puDhavikkAiyapajattae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vaashssaaii| [1294 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika paryAptaka jIva ke viSaya meM (bhI pUrvavat) pRcchA hai ? [1294 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka (pRthvIkAyika paryAptakarUpa meM banA rahatA hai|) 1295. evaM AU vi| [1295] isI prakAra apkAyika paryAptaka ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| 1296. teukkAiyapajjattae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM rAiMdiyAI / [1296 pra.] bhagavan ! tejaskAyika paryAptaka kitane kAla taka (lagAtAra) tejaskAyika paryAptaka bana rahatA hai ? [1296 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka (vaha) tejaskAyikaparyAptakarUpa meM banA rahatA hai| 1297. vAukkAiyapajjattae NaM 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejAiM vAsasahassAI / [1297 pra.] bhagavan ! vAyukAyika paryAptaka ke viSaya meM bhI (isI prakAra kI) pRcchA hai| [1297 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka (vaha vAyukAyika paryAptaparyAya meM rahatA hai|) 1298. vaNassaikAiyapajattae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejAiM vAsasahassAI / [1298 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika paryAptaka ke viSaya meM bhI (pUrvavat) prazna hai| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] | prajJApanAsUtraM [1298 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka (vanaspatikAyika paryApta paryAya meM banA rahatA hai|) 1299. tasakAiyapajattae NaM pucchA ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamayapuhattaM / [1299 pra.] bhagavan ! jasakAyika-paryAptaka kitane kAla taka trasakAyikaparyAya meM banA rahatA hai ? [1299 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama-pRthaktva taka (vaha paryApta trasakAyika rUpa meM rahatA hai|) 1300. suhume NaM bhaMte ! suhume tti kAlao kevaciraM hoti ? goyamA !jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM asaMkhejAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejA logaa| [1300 pra.] bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma rUpa meM rahatA hai ? [1300 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka, (arthAt) kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNiyoM taka aura kSetrata: asaMkhyAtaloka taka (sUkSma jIva sUkSmaparyAya meM banA rahatA hai|) - 1301. suhumapuDhavikkAie suhumaAukkAie suhumateukkAie suhumavAukkAie suhumavaNassaikAie suhumaNigode vi jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM, asaMkhejAo ussappiNiosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logaa| [1301] isI prakAra sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika, sUkSma vanaspatikAyika evaM sUkSma nigoda bhI jaghanya antarmuhUrta kAla taka aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka(arthAt-) kAlata:- asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka evaM kSetrataH asaMkhyAta loka taka (ye svasvaparyAya meM bane rahate haiN|) 1302. suhume NaM bhaMte ! apajjattae tti 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [1302 pra.] bhagavan ! sUkSma aparyAptaka, sUkSma aparyAptaka rUpa meM kitane kAla taka lagAtAra rahatA hai ? [1302 u.] gautama ! (vaha) jaghanya bhI antarmuhUrta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka rahatA hai| 1303. puDhavikkAiya-AukkAie-teukkAie-vAukkAiya-vaNassaikAiyANa ya evaM cev| [1303] (sUkSma) pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] ( aparyAptaka kI kAyasthiti ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie / ) 1304. pajjattayANa vi evaM ceva / [1304] (ina pUrvokta sUkSma pRthvIkAyika ke) paryAptakoM (ke viSaya meM bhI ) aisA hI (samajhanA caahie|) [ 369 1305. bAdare NaM bhaMte ! bAdare tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, asaMkhejjAo usappiNi osappiNIo, khettao aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM / [1305 pra.] bhagavan ! vAdara jIva, bAdara jIva ke rUpa meM (lagAtAra) kitane kAla taka rahatA hai ? [1305 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka (arthAt) kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI taka, kSetrata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa (bAdara jIva ke rUpa meM lagAtAra rahatA hai / ) 1306. bAdarapuDhavikkAie NaM bhaMte ! bAdarapuDhavikkAie tti pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sattarisAgarovamakoDAkoDIo / [1306 pra.] bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika bAdara pRthvIkAyika rUpa meM kitane kAla taka (lagAtAra) rahatA hai ? [1306 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama taka (bAdara pRthvIkAyika rUpa meM lagAtAra rahatA hai / ) 1307. evaM bAdaraAukkAie vi jAva bAdaravAukkAie vi / [1306] isI prakAra bAdara apkAyika evaM bAdara vAyukAyika ( ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / ) 1308. bAdaravaNassaikAie NaM bhaMte ! bAdaravaNassaikAie tti pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM jAva khettao aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM / [1308 pra.] bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika bAdara vanaspatikAyika ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA ! hai ? [1308 u.] gautama ! ( vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, (arthAt- ) kAlataH - asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNiyoM taka, kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga - pramANa (bAdara vanaspatikAyika ke rUpa meM rahatA hai|) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370] [prajJApanAsUtraM 1309. patteyasarIrabAdaravaNassaikAie NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sattarisAgarovamakoDAkoDIo / [1309 pra.] bhagavan ! pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika (ukta svaparyAya meM kitane kAla taka lagAtAra rahatA hai ?) [1309 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka (vaha pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyikarUpa meM banA rahatA hai|) 1310. Nigoe NaM bhaMte ! Nigoe tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMta kAlaM, aNaMtAo ussappiNi-osappiNIo kAlao, khettao aDDAijA poggalapariyaTTA / [1310 pra.] bhagavan ! nigoda, nigoda ke rUpa meM kitane kAla taka (lagAtAra) rahatA hai ? [1310 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa anantakAla taka, kAlataH ananta utsarpiNIavasarpiNiyoM taka, kSetrataH DhAI pudgalaparivartta taka (vaha nigodaparyAya meM banA rahatA hai|) 1311. bAdaranigode NaM bhaMte ! bAdara 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sttrisaagrovmkoddaakoddiio| [1311 pra.] bhagavan ! bAdara nigoda, bAdara nigoda ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? ' [1311 u.] gautama ! vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka bAdara nigoda ke rUpa meM banA rahatA hai| 1312. bAdaratasakAie NaM bhaMte ! bAdayaratasakAie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejavAsaabbhahiyAiM / [1312 pra.] bhagavan ! bAdara trasakAyika bAdara trasakAyika ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1312 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka (vaha trasakAyika-paryAya vAlA banA rahatA hai|) 1313. etesiM ceva apajattagA savve vi jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [1313] ina (pUrvokta) sabhI (bAdara jIvoM) ke aparyAptaka jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kAla taka apane-apane pUrva paryAyoM meM bane rahate haiN| 1314. bAdarapajjattae NaM bhaMte ! bAdarapajjatta 0 pucchA? Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhuttaM sAtiregaM / [1314 pra.] bhagavan ! bAdara paryAptaka, bAdara paryAptaka ke rUpa meM kitane kAla taka banA rahAtA hai ? [1314 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktva taka (bAdara paryAptaka ke rUpa meM rahatA hai / ) [ 371 1315. bAdarapuDhavikvAiyapajjattae NaM bhaMte ! bAdara 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAiM / [1315 pra.] bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika paryAptaka kitane kAla taka bAdara pRthvIkAyika paryAptaka rUpa meM rahatA hai ? [1315 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka (vaha bAdara pRthvIkAyika paryAptakarUpa ke rahatA hai / ) 1316. evaM AukkAie vi / [1316] isI prakAra (bAdara) apkAyika (ke viSaya meM) bhI (samajhanA cAhie / ) 1317. teDakvAiyapajjattae NaM bhaMte ! teDakvAiyapajjattae 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI rAiMdiyAiM / [1317 pra.] bhagavan ! tejaskAyika paryAptaka (bAdara) tejaskAyika paryAptaka ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1317 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri - dina taka ( vaha tejaskAyika paryAptaka ke rUpa meM rahatA hai / ) 1318. vAukkAie vaNassaikAie patteyasarIrabAyaravaNassaikAie ya pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAiM / [1318 pra.] bhagavan ! vAyukAyika, vanaspatikAyika aura pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika (paryAptaka) kitane kAla taka apane-apane paryAya meM rahate haiM ? [1318 u.] gautama ! ye jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka apane-apane paryAya meM rahate haiM / 1319. Nigoyapajjattae bAdaraNigoyapajjattae ya pucchA ? goyamA ! doNi vi jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] [prajJApanAsUtraM / [1319 pra.] bhagavan ! nigodaparyAptaka aura bAdara nigodaparyAptaka kitane kAla taka nigodaparyAptaka ke rUpa meM rahate haiM? [1319 u.] gautama ! ye donoM jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka (sva-svaparyAya meM bane rahate 1320. bAdaratasakAiyapajattae NaM bhaMte ! bAdaratasakAiyapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhuttaM sAtiregaM / dAraM 4 // [1320 pra.] bhagavan ! bAdara trasakAyikaparyAptaka bAdara trasakAyikaparyAptaka ke rUpa meM kitane kAla taka . rahatA hai ? [1320 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktva paryanta bAdara trasakAyikaparyAptaka ke rUpa meM banA rahatA hai| caturtha dvAra // 4 // vivecana - caturtha kAyadvAra - prastuta chattIsa sUtroM (sU. 1285 se 1320 taka) meM SaTkAya ke vibhinna paryAyoM kI apekSA se kAyasthiti (usa rUpa meM lagAtAra kAlAvadhi) kI prarUpaNA kI gaI hai| sakAyika kI vyAkhyA - jo kAyasahita ho, vaha sakAyika kahalAtA hai| yadyapi kAya ke pAMca bheda haiM- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa; tathApi yahAM taijasa aura kArmaNa kAya hI samajhanA cAhie, kyoMki ye donoM saMsAra-paryanta rahate haiM, anyathA vigrahagati meM vartamAna evaM zarIra-paryApti se aparyApta jIva ke taijasa aura kArmaNa ke sivAya anya zarIra nahIM hote / aisI sthiti meM vaha jIva akAyika ho jAegA aura mUlasUtrokta saMsArI aura saMsArapAragAmI, ye do bheda nahIM bneNge| mUla meM sakAyika ke do bheda batAe haiM - anAdiaparyavasita aura anaadi-spryvsit| jo saMsArapAragAmI nahIM hogA, vaha abhavya anAdi-ananta-sakAyika hai. kyoMki usake kAya kA vyavaccheda kadApi sambhava nhiiN| jo mokSagAmI hai. vaha anAdi-sAnta hai. kyoMki vaha makti avasthA meM sarvAtmanA sarvazarIroM se rahita ho jAtA hai| yoM SaTakAya kI daSTi se bhI pathvIkAyika. apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika tathA trasakAyika, ye chaha bheda haiN|' asaMkhyAtakAla kI vyAkhyA - kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIkAla jAnanA caahie| kSetrataH asaMkhyAta loka samajhane caahie| abhiprAya yaha hai ki lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiN| aise-aise (kalpita) asaMkhyAta lokAkAzoM ke samasta pradezoM meM se eka-eka samaya meM eka-eka pradeza ke krama se apaharaNa kiyA jAe to jitanI utsarpiNI aura avasarpiNI usa apaharaNa se vyatIta hoM utanI hI utsarpiNI aura avasarpiNI yahA~ samajhanA caahie| sArAMza yaha hai ki adhika se adhika itane kAla taka sUkSma jIva nirantara sUkSma paryAya meM banA rahatA hai| yaha prarUpaNA sAMvyavahArika jIvarAzi kI apekSA se samajhanI caahie| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 379 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [373 avyavahArarAzi ke antargata sUkSmanigodiyA jIva kI anAditA hone se usase asaMkhyAtakAla kA kathana susaMgata nahIM ho sktaa| kSetra kI apekSA se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI vyAkhyA - isakA abhiprAya yaha hai ki aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, unakA eka-eka samaya meM eka-eka ke hisAba se apaharaNa karane para jitanI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta hoM, utanI utsarpiNI-avasarpiNI yahAM jAnanA caahie| prazna hotA hai- aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane svalpa kSetra ke paramANuoM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNI evaM avasarpiNI kAla kisa prakAra vyatIta ho sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki kSetra, kAla kI apekSA bahuta sUkSma hone se aisA ho sakatA hai| kahA bhI hai- kAla sUkSma hotA hai, kintu kSetra usase bhI adhika sUkSma hotA hai| yaha kathana bAdara vanaspatikAya kI apekSA se hai, kyoMki bAdara vanaspatikAya ke atirikta anya . kisI bAdara kI itane kAla kI sthiti sambhava nahIM hai|' paMcama yogadvAra 1321. sajogI NaM bhaMte ! sajogi tti kAlao kevaciraM hoI ? goyamA ! sajogI duvihe paNNatte / taM jahA- aNAdIe vA apajavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 / [1321 pra.] bhagavan ! sayogI jIva kitane kAla taka sayogIparyAya meM rahatA hai ? [1321 u.] gautama ! sayogI jIva do prakAra ke kahe haiN| ve isa prakAra- 1. anAdi-aparyavasita aura 2. anAdi-saparyavasita / 1322. maNajogI NaM bhaMte ! maNajogi tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [1322 pra.] bhagavan ! manoyogI kitane kAla taka manoyogI avasthA meM rahatA hai ? [1322 u.] gautama ! (vaha) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka manoyogI avasthA meM rahatA hai| 1323. evaM vayajogI vi| 1. (ka) vahI, malaya. vRtti, patrAMka 382 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI bhA. 4, pR. 374 2. (ka) vahI, malaya. vRtti, patrAMka 382 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 4, pR. 377 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374] [prajJApanAsUtraM [1323] isI prakAra vacanayogI (kA vacanayogI rUpa meM rahane kA kAla samajhanA cAhie / ) 1324. kAyajogI NaM bhaMte ! kAyajogi tti0? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo / ' [1324 pra.] bhagavan ! kAyayogI, kAyayogI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1324 u.] gautama ! jaghanya-antarmuhUrta taka ora utkRSTa vanaspatikAla taka (vaha kAyayogIparyAya meM rahatA hai|) 1325. ajogI NaM bhaMte ! ajogIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 5 // [1325 pra.] bhagavan ! ayogI, ayogIparyAya meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1324 u.] gautama ! (vaha) sAdi-aparyavasita (ananta) hai| paMcamadvAra // 5 // vivecana - paMcama yogadvAra - prastuta pAMca sUtroM (sU. 1321 se 1325 taka) meM sayogI, mana-vacanakAyayogI aura ayogI kI sva-svaparyAya meM rahane kI kAlasthiti sambandhI prarUpaNA kI gayI hai| __yoga aura sayogI-ayogI - mana, vacana aura kAya kA vyApAra yoga kahalAtA hai| vaha yoga jisameM vidyamAna ho, vaha sayogI kahalAtA hai| jainasiddhAnta kI dRSTi se sayogI-avasthA terahaveM guNasthAnaparyanta rahatI . hai| usake pazcAt caudahaveM guNasthAna meM jIva ayogI ho jAtA hai| siddha-avasthA bhI ayogI avasthA hai, jisakI Adi to hai, para anta nahIM haiM, kyoMki siddhAvasthA prApta hone ke bAda yogoM se sarvathA chuTakArA ho jAtA hai| sayogI jIva ke do bheda- anAdi-ananta aura anAdi-sAnta / jIva bhaviSya meM kabhI mokSa prApta nahIM karegA, sadaiva kama se kama eka yoga se yukta banA rahegA, aisA abhavya jIva anAdi-ananta sayogI hai| jo jIva bhaviSya meM kabhI mokSa prApta karegA, vaha anAdi-sAnta sayogI hai| vaha bhavya jIva hai| manoyogI kI manoyogiparyAya meM kAlasthiti - manoyogI jIva jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka lagAtAra manoyogIparyAya se yukta rahatA hai| jaba koI jIva audArikakAyayoga ke dvArA prathama samaya meM manoyogya pudgaloM ko grahaNa karake, dUsara samaya meM unheM mana ke rUpa meM pariNata karake tyAgatA hai aura tRtIya samaya meM uparata ho (rUka) jAtA hai, yA mRtyu ko prApta ho jAtA hai, taba vaha eka samaya taka manoyogI rahatA hai| utkRSTa : antarmuhUrta taka manoyogI rahatA hai| jaba jIva nirantara manoyogya pudgaloM kA grahaNa aura tyAga karatA hai, taba vaha antarmuhUrta taka hI aisA karatA hai| usake pazcAt avazya hI jIva usase svabhAvataH uparata ho jAtA hai| tatpazcAt vaha dobArA manoyogya pudgaloM kA grahaNa evaM nisarga karatA hai, kintu kAla kI sUkSmatA ke kAraNa kadAcit use bIca ke vyavadhAna kA saMvedana nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki manoyogya pudgaloM ke grahaNa Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] [ 375 aura tyAga kA yaha silasilA antarmuhUrta taka lagAtAra cAlU rahatA hai / usake bAda avazya hI usameM vyavadhAna par3a jAtA hai, kyoMki jIva kA svabhAva hI aisA hai| isalie yahA~ manoyoga kA adhika antarmuhUrta kahA gayA hai| adhika kAla vacanayogI kI kAlasthiti - vacanayogI kI bhI kAlasthiti manoyogI ke samAna hai / vaha bhI jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| jIva prathama samaya meM kAyayoga ke dvArA bhASAyogya dravyoM ko grahaNa karatA hai, dvitIya samaya meM unhIM ko bhASArUpa meM pariNata karake tyAgatA hai aura tRtIya samaya meM vaha uparata ho jAtA hai, yA mRtyu ko prApta ho jAtA hai| isa prakAra vAgyogI ko eka samaya lagatA hai| isakA utkRSTa kAla antarmuhUrta haiM, kyoMki antarmuhUrta taka vaha bhASAyogya pudgaloM kA grahaNa- nisarga karatA huA avazya uparata ho tA hai| jIva kA svabhAva hI aisA hai / kAyayogI kI kAlasthiti - kAyayogI jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa vanaspatikAla taka lagAtAra kAyayogI banA rahatA hai| dvIndiyAdi jIvoM meM vacanayoga bhI pAyA jAtA hai| jaba vacanayoga yA manoyoga bhI hotA hai, usa samaya kAyayoga kI pradhAnatA nahIM hotii| ata: vaha sAdi-sAnta hone se jaghanya antarmuhUrta taka kAyayoga meM rahatA hai| utkRSTa vanaspatikAla taka kAyayoga rahatA hai / vanaspatikAla kA pariNAma pahale batAyA jA cukA hai| vanaspatikAyika jIvoM meM kevala kAyayoga hI pAyA jAtA hai, vacanayoga aura manoyoga nahIM hotA hai / isa kAraNa anya yoga kA abhAva hone se unameM taba taka nirantara kAyayoga hI rahatA hai, jaba taka unheM trasaparyAya prApta na ho jaae| chA 1326. savedae NaM bhaMte ! savedae tti 0 ? goyamA ! savedae tivihe paNNatte / taM jahA- aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdI vA sapajjavasie 2 sAdIe vA sapajjavasie 3 / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMta kAlaM, anaMtAo ussappiNI- osappiNIo kAlao, khettao avaDDhaM poggalapariyahaM / [1326 pra.] bhagavan ! saveda jIva kitane kAla taka savedarUpa meM rahatA hai ? [1326 u.] gautama ! saveda jIva tIna prakAra ke kahe gae haiN| yathA- ( 1 ) anAdi - ananta, (2) anAdi-sAnta aura (3) sAdi - sAnta / unameM se jo sAdi- sAnta hai, vaha jaghanyataH antarmuhUrta taka aura utkRSTataH anantakAla taka ( nirantara savedakaparyAya se yukta rahatA hai / ) (arthAt - utkRSTataH) kAla se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka yathA kSetra kI apekSA se dezona apArddhapudgalaparAvartta taka (jIva saveda rahatA hai|) 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 382 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 382-383 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376] [prajJApanAsUtraM 1327. itthiveda NaM bhaMte ! itthivede tti kAlao kevaciraM hoti ? goyamA ! egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ekkaM sayayaM ukkoseNaM dasuttaraM paliomasataM puvvakoDipuhuttamabbhahiyaM 1 egeNaM AdeseNaM egaM samayaM ukkoseNaM aTThArasa paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhaiyAiM 2 egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM coddasa paliovamAI puvvakoDipuhuttamabbhaiyAiM 3 egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM paliovamasayaM puvvakoDipuhuttamabbhaiyaM 4 egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM paliovamapuhuttaM puvvakoDipuhuttamabbhaiyaM 5 / [1327 pra.] bhagavan ! strIvedaka jIva strIvedakarUpa meM kitane taka rahatA hai ? [1327 u.] gautama ! 1-eka apekSA (Adeza) se (vaha) jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama taka, 2-eka apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika aThAraha palyopama taka, 3-eka apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama taka, 4-eka apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama taka, 5-eka apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva taka strIvedI strIvedIparyAya meM lagAtAra rahatA hai| 1328. purisavede NaM bhaMte ! purisavede tti ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhattaM saatiregN| . [1328 pra.] bhagavan ! puruSavedaka jIva puruSavedakarUpa meM (lagAtAra) kitane kAla taka rahatA hai ? [1328 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika sAgaropamazatapRthaktva taka (vaha puruSavedakarUpa meM rahatA hai|) 1329. napuMsagavede NaM bhaMte ! NapuMsagavede tti0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| [1329 pra.] bhagavan ! napuMsakavedaka (lagAtAra) kitane kAla taka napuMsakavedakaparyAyayukta banA rahatA [1329 u.] gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta vaha lagAtAra napuMsakavedakarUpa meM rahatA hai| 1330. avedae NaM bhaMte ! avedae tti0 pucchA ? goyamA ! avedae duvihe paNNatte / taM jahA-sAdIe vA apajjavasie 1 sAdIe vA sapajjavasie 2 / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNtomuhttN| dAraM 6 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [377 [1330 pra.] bhagavan ! avedaka, avedakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1330 u.] gautama ! avedaka do prakAra ke kahe gae haiM, vaha isa prakAra- (1) sAdi-ananta aura (2) sAdi-sAnta / unameM se jo sAdi-sAnta hai, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka (nirantara avedakarUpa meM rahatA hai|) chaThA dvAra // 5 // vivecana - chaThA vedadvAra - prastuta pAMca sUtroM (sU. 1326 se 1330 taka) meM savedaka, avedaka aura strI-purUSa-napuMsakavedI kI kAyasthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| - trividha savedaka-(1) anAdi-aparyavasita - jo jIva kabhI upazamazreNI athavA kSapakazreNI ko prApta nahIM karegA, vaha anAdi-aparyavasita (ananta) kahalAtA hai, usake veda ke udaya kA kadApi viccheda nahIM hogaa| (2) anAdi-saparyavasita- jisakI Adi na ho, para anta ho| jo jIva kabhI na kabhI upazamazreNI athavA kSapakazreNI ko prApta karegA, kintu jisane abhI taka kabhI prApta nahIM kI hai, vaha anAdi-saparyavasita savedaka hai| aise jIva ke upazamazreNI yA kSapakazreNI prApta kara lene para veda kA udaya haTa jAtA hai| (3) sAdi-saparyavasita- jo jIva upazamazreNI ko prApta ho kara vedAtIta dazA prApta kara cukatA hai, kintu upazamazreNI se gira punaH saveda-avasthA prApta kara letA hai, vaha sAdi-saparyavasita savedaka kahalAtA hai| sAdi-saparyavasita savedaka kI kAlasthiti - aise savedaka kA kAlamAna jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla (mUlapAThokta kAlikaparimANa) taka savedakaparyAya se yukta nirantara banA rahatA hai| tAtparya yaha hai ki jaba koI jIva upazamazreNI para ArUr3ha ho kara tInoM vedoM kA upazama karake avedI bana jAtA hai, kintu upazamazreNI se patita ho kara phira savedaka avasthA ko prApta karake punaH jhaTapaTa upazamazreNI ko, athavA kArmagranthikoM ke matAnusAra kSapakazreNI ko prApta karatA hai aura phira tInoM vedoM kA antarmuhUrta meM hI upazama yA kSaya kara detA hai, taba vaha jIva antarmuhUrta taka hI saveda-avasthA meM rahatA hai| utkRSTa dezona ardhapudgalaparAvarta taka jIva saveda rahatA hai| kyoMki upazamazreNI se patita ho kara vaha jIva itane kAla taka hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isalie sAdi-sAnta savedaka jIva kA pUrvokta utkRSTa kAlamAna siddha ho jAtA strIvedI kI pAMca apekSAoM se kAlasthiti kA spaSTIkaraNa - strIvedI kA jaghanya kAlamAna eka samaya kA hai, vaha isa prakAra hai- koI strI upazamazreNI meM tInoM vedoM kA upazama karake avedaka paryAya prApta karake, tatpazcAt nIce gira kara eka samaya taka strIvedaka kA anubhava kare, punaH dUsare samaya meM kAla karake devoM meM utpanna ho jaae| vahA~ vaha jIva purUSavedI hotA hai, strIvedI nhiiN| isa prakAra strIvedI kA jaghanyakAla eka samaya mAtra siddha ho jAtA hai| prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 383 2. vahI, malaya. vRtti. patrAMka 384 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378] [prajJApanAsUtraM (1) prathama AdezAnusAra - utkRSTata: pRthaktvakoTipUrva adhika eka sau dasa palyopama kAlamAna kA spaSTIkaraNA isa prakAra hai- koI jIva karor3a pUrva kI AyuvAlI striyoM meM yA tiryacanimoM meM pAMca-chaha bhava karake IzAnakalpa meM pacapana palyopama kI Ayu kI utkRSTasthiti vAlI aparigRhItA deviyoM meM devIrUpa meM utpanna ho aura Ayu kA kSaya hone para vahA~ se cyava kara punaH koTipUrva kI Ayu vAlI striyoM meM athavA tiryacaniyoM meM strIrUpa meM utpanna ho, usake pazcAt punaH dUsarI bAra IzAnakalpa meM pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti vAlI parigRhItA deviyoM meM devIrUpa meM utpanna ho usake pazcAt to use avazya hI dUsare veda kI prApti hotI hai| ina prakAra utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama taka nirantara strIvedI kA strIvedaparyAya se yukta honA siddha hotA hai| (2) dvitIya AdezAnusAra - pUrvakoTipRthaktva-adhika aThAraha palyopama kA spaSTIkaraNakoI jIva pUrvavat karor3apUrva kI Ayu vAlI nAriyoM yA tiryacaniyoM meM pAMca-chaha bhavoM kA anubhava karake pUrvokta prakAra se do bAra IzAnadevaloka meM utkRSTa sthiti vAlI deviyoM meM utpanna ho, vaha bhI parigRhItA deviyoM meM utpanna ho, aparigRhItA deviyoM meM nhiiN| aisI sthiti meM strIvedI kI utkRSTa kAlasthiti lagAtAra pUrvakoTipRthaktva adhika aThAraha palyopama kI siddha hotI hai| __ (3) tRtIya AdezAnusAra - utkRSTa pUrvakoTipRthaktva-adhika caudaha palyopama kAlamAna kA spaSTIkaraNa - koI jIva saudharmadevaloka meM sAta palyopama kI utkRSTa Ayu vAlI parigRhItA deviyoM meM do bAra utpanna hotA hai| isa prakAra do bAra devIbhavoM ke caudaha palyopama aura nAriyoM yA tiryacaniyoM ke bhavoM ke koTipUrvapRthaktva adhika strIvedI kA astitva hone se strIvedI kI nirantara kAlAvasthiti pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama taka siddha hotI hai| ___(4) caturtha AdezAnusAra - pUrvakoTipRthaktva-adhika palyopama kAlamAna kA spaSTIkaraNakoI jIva saudharma devaloka meM 50 palyopama kI utkRSTa Ayu vAlI aparigRhItA deviyoM meM pUrvokta prakAra se do bAra devIrUpa meM utpanna ho, to strIvedI kI utkRSTa kAlAvasthiti lagAtAra pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama kI siddha ho jAtI hai| (5) paMcama AdezAnusAra - utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva kAlamAna kA spaSTIkaraNa - nAnA bhavoM meM bhramaNa karate hue koI bhI jIva adhika pUrvakoTipRthaktva adhika se adhika palyopamapRthaktva taka hI lagAtAra strIvedI raha sakatA hai, isase adhika nahIM, kyoMki pUrvakoTi kI Ayu vAlI nAriyoM meM yA tiryaJcaniyoM meM sAta bhavoM kA anubhava karake AThaveM bhava meM devakuru Adi kSetroM meM tIna palyopama kI sthiti vAlI striyoM meM strIrUpa meM utpanna ho, tatpazcAt kAla karake saudharmadevaloka meM jaghanya sthiti vAlI deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho to tadanantara avazya hI vaha jIva dUsare veda ko prApta ho jAtA hai| isa dRSTi se strIvedI kI utkRSTa sthiti lagAtAra pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva siddha ho jAtI hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 384-385 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] [ 379 avedaka jIva kI sthiti avedaka jIva do prakAra ke haiM- sAdi - aparyavasita aura sAdi - saparyavasita / jo jIva kSapaka zreNI ko prApta karake avedI ho jAtA hai, vaha sAdi-aparyavasita avedI kahalAtA hai, kyoMki aisA jIva phira kabhI savedI nahIM ho sktaa| jo jIva upazama zreNI ko prApta karake avedaka hotA hai, vaha sAdi - saparyavasita kahalAtA hai, kyoMki usakI aveda - avasthA kI Adi bhI hai aura gira kara nauveM guNasthAna meM Ane para anta bhI ho jAtA hai| inameM se jo sAdi saparyavasita avedaka hai, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka nirantara avedaka rahatA hai, kyoMki jo jIva eka samaya taka avedaka raha kara dUsare hI samaya meM mara kara devagati meM janma letA hai, vaha puruSaveda kA udaya hone se savedaka ho jAtA hai| isa kAraNa yahA~ avedaka kA kAlamAna jaghanya eka samaya kahA hai| utkRSTa antarmuhUrta kahane kA kAraNa yaha hai ki antarmuhUrta ke pazcAt zreNI se patita hone para usake veda kA udaya ho jAtA hai / napuMsakavedI kI utkRSTa kAlAvasthiti - napuMsakavedI kI utkRSTa kAlAvasthiti vanaspatikAla taka arthAt- anantakAla taka kI batAI hai, usakA kAraNa yaha hai ki vanaspati ke jIva napuMsakavedI hote haiM aura unakA kAla ananta hai / sAtavA~ kaSAyadvAra - 1331. sakasAI NaM bhaMte ! sakasAIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sakasAI tivihe paNNatte / taM jahA- aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 sAdIe vA sapajjavasie 3 jAva (su. 1326 ) avaDDuM poggalapariyaTTaM desUNaM / [1331 pra.] bhagavan ! sakaSAyI jIva kitane kAla taka sakaSAyIrUpa meM rahatA hai ? [1331 u.] gautama ! sakaSAyI jIva tIna prakAra ke kahe haiM, ve isa prakAra - ( 1 ) anAdi aparyavasita, (2) anAdiM-saparyavasita aura (3) sAdi - spryvsit| inameM se jo sAdi - saparyavasita hai, usakA kathana sU. 1326 meM ukta sAdi-saparyavasita savedaka ke kathanAnusAra yAvat kSetrataH dezona apArddha pudgalaparAvarta taka (karanA caahie|) 1. [1332 u.] gautama ! ( vaha) jaghanyata: bhI utkRSTata: bhI antarmuhUrta taka ( krodhakaSAyI rUpa meM rahatA hai / ) isI prakAra yAvat (mAnakaSAyI aura) mAyAkaSAyI (kI kAlAvasthiti kahanI cAhie / ) 2. 1332. kohakasAI NaM bhaMte ! kohakasAI tti0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / evaM jAva mAyakasAI / [1332 pra.] bhagavan ! krodhakaSAyI krodhakaSAyIparyAya se yukta kitane kAla taka rahatA hai ? (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 385 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhAga 4, pRSTha 399-400 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380] [prajJApanAsUtraM 1333. lobhakasAI NaM bhaMte ! lobha0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM aNtomuhuttN| [1333 pra.] bhagavan ! lobhakaSAyI, lokaSAyI ke rUpa meM kitane kAla taka (lagAtAra) rahatA hai ? [1333 u.] gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka (lobhakaSAyI nirantara lobhakaSAyIparyAya se yukta rahatA hai|) 1334. akasAI NaM bhaMte ! akasAI ti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! akasAI duvihe pnnnntte| taM jahA - sAdIe vA apajjavasie 1 sAdIe vA sapajjavasie 2 / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aNtomuhuttN| dAraM 7 // [1334 pra.] bhagavan ! akaSAyI, akaSAyI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1334 u.] gautama ! akaSAyI do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) sAdi-aparyavasita aura (2) saadi-apryvsit| inameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka (akaSAyIrUpa meM rahatA hai|) - saptama dvAra // 7 // __ vivecana - saptama kaSAyadvAra - prastuta cAra sUtroM (sU. 1331 se 1334 taka) meM sakaSAyI, akaSAyI tathA krodhadikaSAyI ke sva-svaparyAya meM nirantara avasthita rahane kA kAlamAna batAyA gayA hai| trividha sakaSAyI kI vyAkhyA- jo jIva kaSAyasahita hotA hai, vaha sakaSAyI kahalAtA hai| kaSAya jIva kA eka vikArI pariNAma hai| sakaSAyI jIva tIna prakAra ke hote haiM- (1) anAdi-ananta- jo jIva upazamazreNI yA kSapakazreNI ko kadApi prApta nahIM karegA, vaha anAdi-ananta sakaSAyI hai, kyoMki usake kabhI viccheda nahIM ho sktaa|(2)anaadi-saant- jo jIva kabhI upazamazreNI yA kSapaka zreNI ko prApta karegA, vaha anAdi-sAnta sakaSAyI hai, kyoMki upazamazreNI athavA kSapakazreNI prApta karane para gyArahaveM guNasthAna meM yA bArahaveM guNasthAna meM usake kaSAyodaya kA viccheda ho jAtA hai|(3) sAdi-sAntajo jIva upazamazreNI prApta karake aura akaSAyI hokara puna: upazamazreNI se pratipatita hokara sakaSAyI ho jAtA hai, vaha sAdi-sAnta sakaSAyI kahalAtA hai| kyoMki usake kaSAyodaya kI Adi bhI hai aura bhaviSya meM punaH kaSAyodaya kA anta bhI ho jaaegaa| inameM jo sAdi-sAnta sakaSAyI hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka nirantara sakaSAyI rahatA hai| isa viSaya meM anantakAla kA kAla aura kSetra kI dRSTi se parimANa aura tadviSayaka yukti 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 386 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhAga 4, pR. 404 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~kAyasthitipada] 381 savedI kI taraha samajhanI caahie| krodha-mAna-mAyAkaSAyI kI kAlAvasthiti - krodha, mAna aura mAyA kaSAya se yukta jIva nirantara krodhAdi kaSAyI ke rUpa meM antarmuhUrta taka hI rahate haiM, kyoMki krodhadi kisI eka kaSAya kA udaya (viziSTa upayoga) kama se kama aura adhika se adhika antarmuhUrta taka hI raha sakatA hai| jIva kA svabhAva hI aisA hai ki krodhAdi kaSAya kA udaya antarmuhUrta ke adhika nahIM rhtaa| lobhakaSAyI jIva kI kAlAvasthiti - jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka lobhakaSAyI, lobhakaSAyI ke rUpa meM nirantara rahatA hai| jaba koI upazamaka jIva upazamazreNI kA anta hone para (gyArahaveM guNasthAna meM) upazAntarAga hone ke bAda upazamazreNI se giratA hai aura lobha ke aMza ke vedana ke prathama samaya meM hI mRtyu ko prApta hokara devaloka meM utpanna hotA hai tathA krodhakaSAyI, mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI hotA hai, usa samaya eka samaya taka lobhakaSAyI pAyA jAtA hai| ___ prazna kiyA jA sakatA hai ki jo yukti lobhakaSAya ke sambandha meM dI gaI hai, usI yukti ke anusAra krodhAdi kA bhI jaghanya eka samaya taka rahanA kyoM nahIM batalAyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi upazamazreNI se giratA huA jIva krodhakaSAya ke vedana ke prathama samaya meM, mAna ke vedana ke prathama samaya meM athavA mAyA ke vedana ke prathama samaya meM mRtyu pAkara devaloka meM utpanna hotA hai, tathApi svabhAvazAt jisa kaSAya ke udaya ke sAtha jIva ne kAla kiyA hai, vahI kaSAya AgAmI bhava meM bhI antarmuhUrta taka rahatI hai| isI se adhikRta sUtra. ke prAmaNya se jJAta hotA hai ki krodha, mAna aura mAyA kaSAya aneka samaya taka rahatI hai| akaSAyI kI kAlAvasthiti - akaSAyI-viSayaka sUtra, avedaka sUtra kI yukti ke anusAra samajha lenA caahie| kSapakazreNI prApta akaSAyI sAdi-ananta hotA hai, kyoMki kSapakazreNI se usakA pratipAta nahIM hotaa| kintu jo upazamazreNI-ArUr3ha hokara akaSAyI hotA hai, vaha sAdi-sAnta hotA hai| ata: jaghanya eka samaya taka akaSAyaparyAya se yukta rahatA hai| eka samaya akaSAyI hokara dUsare samaya meM vaha mara kara tatkAla (usI samaya meM) devaloka meM utpanna hotA hai aura kaSAya ke udaya se sakaSAyI ho jAtA hai| isa kAraNa akaSAyitva kA jaghanyakAla eka samaya kA hai| utkRSTa antarmuhUrta taka vaha akaSAyI rahatA hai, tatpazcAt upazamazreNI se avazya hI patita hokara sakaSAyI ho jAtA hai| AThavA~ lezyAdvAra 1335. salesse NaM bhaMte ! selese tti0 pucchA ? goyamA ! salese duvihe paNNatate / taM jahA- aNAAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 386 2. prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhAga 4, pR. 408 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] [prajJApanAsUtraM [1335 pra.] bhagavan ! salezyajIva salezya-avasthA meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1335 u.] gautama ! salezya do prakAra ke kahe gae haiM / ve isa prakAra- (1) anAdi-aparyavasita aura (2) anaadi-spryvsit| 1336. kaNhalese NaM bhaMte ! kaNhalese tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhiyaaii| [1336 pra.] bhagavan ! kRSNalezyA vAlA jIva kitane kAla taka kRSNalezyA vAlA rahatA hai ? [1336 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka (lagAtAra kRSNalezyA vAlA rahatA hai)| 1337. NIlalese NaM bhaMte ! NAIlalese tti0 pucchA. goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM pliovmaasNkhejibhaagbbhiyaaii| [1337 pra.] bhagavan ! nIlalezyA vAlA jIva kitane kAla taka nIlalezyA vAlA rahatA hai ? [1337 u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama taka (lagAtAra nIlalezyA vAlA rahatA hai)| 1338. kAusasse NaM0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi sAgarovamAiM pliovmaasNkhejjibhaagbbhiyaaii| [1338 pra.] bhagavan ! kApotalezyAvAn jIva kitane kAla taka kApotalezyA vAlA rahatA hai ? [1338 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama taka (kApotalezyA vAlA lagAtAra rahatA hai)| 1339. teulesseNaM0 pucchAA? goyamA ! jahaNNeNAM aMtomuhattaM, ukkAoseNaM do sAgarovamAiM pliovmaasNkhejjibhaagbbhiyaaii| [1339 pra.] bhagavan ! tejolezyAvAn jIva kitane kAla taka tejolezyA vAlA rahatA hai ? [1339 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama taka (tejolezyAyukta rahatA hai)| 1340. pamhalesse NaM0 pucchA? Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada |383 goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM aNtomuhuttbbhiyaaii| [1340 pra.] bhagavan ! padmalezyAvAn jIva kitane kAla taka padmalezyA vAlA rahatA hai ? [1340 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama taka (padmalezyA se yukta rahatA hai)| 1341. sukkalesse NaM bhaMte ! 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM aMtomuhattabbhaiyAI / [1341 pra.] bhagavan ! zuklalezyAvAn jIva kitane kAla taka zuklalezyA vAlA rahatA hai ? [1341 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka (zuklalezyA vAlA rahatA hai)| 1342. alesse NaM0 pucchA? goyamA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 8 // [1342 pra.] bhagavan ! alezyI jIva kitane kAla taka alezyIrUpa meM rahatA hai ? [1342 u.] gautama ! (alezya-avasthA) sAdi-aparyavasita hai| aSTama dvAra // 8 // vivecana - aSTama lezyAdvAra - prastuta ATha sUtroM (sU. 1335 se 1342 taka) meM salezya, alezya tathA kRSNAdi SaTlezyA vAle jIvoM kA sva-sva-paryAya meM rahane kA kAlamAna prarUpita kiyA gayA hai| dvividha salezya jIvoM kI kAlAvasthiti - jo lezyA se yukta hoM, ve salezya kahalAte haiN| ve do prakAra ke haiM- (1) anAdi-aparyavasita - jo kadApi saMsAra kA anta nahIM kara sakate, (2) anAdisaparyavasita- jo saMsArapAragAmI hoN| lezyAoM kA jaghanya evaM utkRSTa kAla - tiryaJcoM aura manuSyoM ke lezyAdravya antarmuhUrta taka rahate haiM, usake bAda avazya hI badala jAte haiN| kintu devoM aura nArakoM ke lezyAdravya pUrvabhava sambandhI antima antarmuhUrta se prArambha hokara parabhava ke prathama antarmuhUrta taka sthAyI rahate haiN| isalie lezyAoM kA jaghanyakAla (antarmuhUrta) sarvatra manuSyoM aura tiryaJcoM kI apekSA se tathA utkRSTa kAla devoM aura nArakoM kI apekSA se jAnanA caahie| yahAM utkRSTa lezyAkAla vibhinna prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai - kRSNalezyI kA utkRSTakAla - kRSNalezyA kA utkRSTakAla antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA kahA hai, vaha sAtavIM narakabhUmi kI apekSA se jAnanA caahie| kyoMki saptama narakapRthvI ke nAraka kRSNAlezyA vAle hote haiM aura unakI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai tathA pUrvabhava aura uttarabhava sambandhI do 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 386 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] antarmuhUrta haiM, ve donoM milakara bhI antarmuhUrta hI hote haiM, kyoMki antarmuhUrta ke bhI asaMkhya bheda haiN| nIlezyI kA utkRSTakAla - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama kA hai| yaha utkRSTa kAlamAna pAMcavIM narakapRthvI kI apekSA se samajhanA caahie| kyoMki pAMcaveM naraka ke prathama pAthar3e (prastaTa) meM nIlalezyA hotI hai| ukta pAthar3e meM uparyukta sthiti hotI hai| pUrvabhava aura uttarabhava sambandhI donoM antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI sammilita ho jAte haiN| ataeva unakI pRthak vivakSA nahIM kI gaI hai| kApotalezyI jIva kA utkRSTakAla - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama kahA gayA hai| vaha tIsarI narakapRthvI kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki tIsarI narakapRthvI ke prathama pAthar3e meM itanI sthiti hai aura usameM kApotalezyA bhI hotI haiN| tejolezyI jIva kA utkRSTakAla - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama kahA gayA hai| yaha IzAna devaloka kI apekSA se samajhanA caahie| kyoMki IzAna devaloka ke devoM meM tejolezyA hotI hai aura unakI utkRSTa sthiti bhI yahI hai / padmalezyI jIva kA utkRSTakAla - antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama kA kahA gayA hai| vaha brahmaloka kalpa kI apekSA se samajhanA caahie| brahmaloka ke deva padmalezyA vAle hote haiM aura unakI utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai| pUrvabhava aura uttarabhava sambandhI donoM antarmuhUrta eka hI antarmuhUrta meM samAviSTa ho jAte haiM, isI kAraNa yahA~ antarmuhUrta adhika kahA gayA hai| zuklezyAvAn kA utkRSTakAla antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kahA gayA hai / yaha kathana anuttaravimAnavAsI devoM kI apekSA se samajhanA cAhie / kyoMki unameM zuklalezyA hotI hai aura unakI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai / antarmuhUrta adhika pUrvokta yukti se samajha lenA cAhie / " [ prajJApanAsUtraM 1. - alezya jIvoM kI kAlAvasthiti- alezya jIva ayogIkevalI aura siddha hote haiM, ve sadAkAla lezyAtIta rahate haiN| isalie alezya avasthA ko sAdi-ananta kahA gayA hai| nauvA~ samyaktvadvAra 1343. sammaddiTThI NaM bhaMte ! sammaddiTTi0 kevaciraM hoi ? gomA ! sammaTThI duvihe paNNatte / taM jahA (ka) 'paMcamiyAe missA / ' (kha) 'taIyAe mIsiyA / ' (ga) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 387 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 387 - sAdIe vA apajjavasie 1 sAdIe vA Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [385 sapajjavasie 2 / tatthA NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM, chAvaDiM sAgarovamAi~ saatiregaaii| [1343 pra.] bhagavan ! samyagdRSTi kitane kAla taka samyagdRSTirUpa meM rahatA hai ? __ [1343 u.] gautama ! samyagdRSTi do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra- (1) sAdi-aparyavasita aura (2) saadi-spryvsit| inameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyApasaTha sAgaropama taka (sAdi-saparyavasita samyagdRzTi rUpa meM rahatA hai|) 1344. micchaddiTThI NaM bhaMte ! 0 pucchA? - goyamA ! micchaTThiI tivihe paNNatte / taM jahA- aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAIe vA sapajjavasieM 2 sAdIe vA sapajavasie 3 / tattha NaM je sAdIe sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMta kAlaM, aNaMtAo ussappiNi-osappiNIo kAlao,khettao avaDaM poggalapariyaTTe desUNaM / __ [1344 pra.] bhagavan ! mithyAdRSTi kitane kAla taka mithyAdRSTirUpa meM rahatA hai ? [1344 u.] gautama ! mithyAdRSTi tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra- (1) anAdi-aparyavasita, (2) anAdi-saparyavasita aura (3) sAdi-saparyavasita / inameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla taka; (arthAt) kAla kI apekSA se ananta utsarpiNo-avasarpiNiyoM taka aura kSetra kI apekSA se dezona apArddha pudgala-parAvarta taka (mithyAdRSTi paryAya se yukta rahatA hai|) 1345. sammAmicchaTTiI Na0 pucchA ? . goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / dAraM 9 // [1345 pra.] bhagavan ! samyagmithyAdRSTi kitane kAla taka samyamithyAdRSTi banA rahatA hai ? [1345 u.] gautama ! (vaha) jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka samyagmithyAdRSTiparyAya meM , rahatA hai| . vivecana- nauvA~ samyaktvadvAra - prastuta tIna sUtroM (sU. 1343 se 1345 taka) meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi ina tInoM ke sva-svaparyAya ko kAlasthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| samyagdRSTi kI vyAkhyA - jisako dRSTi samyak, yathArtha yA aviparIta ho athavA jinapraNIta vastutattva para jisakI zraddhA, pratIti evaM ruci samyak ho, use samyagdRSTi kahate haiN| samyagdRSTi do prakAra ke hote haiM- sAdi-ananta- jise kSAyika samyaktva kI prApti ho jAtI hai, vaha sAdi ananta samyagdRSTi hai kyoMki eka bAra utpanna hone para kSAyika samyaktva kA vinAza nahIM hotaa|kssaayopshmik aura aupazamika samyaktva kI apekSA se samyagdRSTi sAdi-sAnta hotA hai, kyoMki ye donoM samyaktva ananta Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386] [prajJApanAsUtraM nahIM, sAnta haiN| aupazamika samayaktva antarmuhUrta taka aura kSAyopazamika samyaktva chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai| isI apekSA se kahA gayA hai ki sAdi-sAnta samyagdRSTi jaghanya antarmuhUrta taka samyagdRSTiparyAyayukta rahatA hai, usake pazcAt use mithyAtva kI prApti ho jAtI hai| yaha kathana aupazamika samyaktva kI dRSTi se hai| utkRSTa kiMcit adhika 66 sAgaropama taka samyagdRSTi banA rahatA hai| yaha kathana kSAyopazamika samyaktva kI apekSA se hai| yadi koI jIva do bAra vijayAdi vimAnoM meM samyaktva ke sAtha utpanna ho athavA tIna bAra acchutakalpa meM utpanna ho to chiyAsaTha sAgaropama vyatIta ho jAte haiM aura jo kiJcit adhika kAla kahA hai, vaha bIca ke manuSyabhavoM kA samajhanA caahie|' .. trividhamithyAdRSTi - (1) anAdi-ananta- jo anAdikAla se mithyAdRSTi hai aura anantakAla taka banA rahegA, vaha abhavyajIva, (2) anAdi-sAnta- jo anAdikAla se mithyAdRSTi to hai, kintu bhaviSya meM jise samyaktva kI prApti hogI, (3) sAdi-sAnta-mithyAdRSTi- jo samyaktva ko prApta karane ke pazcAt punaH mithyAdRSTi ho gayA hai aura bhaviSya meM punaH samyaktva prApta kregaa| ina tInoM meM se jo sAdi-sAnta mithyAdRSTi hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka mithyAdRSTi rahatA hai| antarmuhUrta taka mithyAdRSTi rahane ke pazcAt use punaH samyaktva kI prApti ho jAtI hai| utkRSTa anantakAla taka vaha mithyAdRSTi banA rahatA hai aura anantakAla vyatIta hone ke pazcAt use samyaktva prApta hotA hai| anantakAla - kAlataH ananta utsarpiNI-avasarpiNiyAM samajhanI cAhie tathA kSetrataH dezona apArddha (kSetra) pudgalaparAvartana sarvatra samajhanA caahie|' ____ samyagmithyAdRSTi kI kAlAvasthiti - mizradRSTi antarmuhUrta ke pazcAt nahIM rhtii| antarmuhUrta ke pazcAt mizradRSTi vAlA jIva yA to samyagdRSTi ho jAtA hai, yA mithyAdRSTi ho jAtA hai, isalie samyagmithyAdRSTi kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta kA hI samajhanA caahie| dasavA~ jJAnadvAra 1346. NANI NaM bhaMte ! NANIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! NANI duvihe paNNatte / taM jahA - sAdIe vA apajavasie 1 sAdIe vA sapajavasie 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 387-388 (kha) prajJApanAsUtra. prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 420-421 / (ga) "do vAre vijayAisa gayasa tini'ccue ahava tAI / aregaM narabhaviyaM................" 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 388 3. vahI malaya. vRtti, patrAMka 388-389 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada [387 2 / tattha NaM je se sAdIe sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaDhei sAgarovamAI saaaairegaaii| [1346 pra.] bhagavan ! jJAnI jIva kitane kAla taka jJAnIparyAya meM nirantara rahatA hai ? [1246 u.] gautama ! jJAnI do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra - (1) sAdi-aparyavasita aura - (2) saadi-spryvsit| inameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika chiyApaTha sAgaropama taka (lagAtAra jJAnIrUpa meM banA rahatA hai|) 1347. AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! evaM ceva / [1347 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? [1347 u.] gautama ! (sAmAnya jJAnI ke viSaya meM jaisA kahA hai) isI prakAra (isake viSaya meM samajha lenA caahie|) 1348 evaM suyaNANI vi| [1348] isI prakAra zrutajJAnI (kA bhI kAlamAna samajha lenA caahie|) 1349. ohiNANI vi evaM cev| NavaraM jahaNeNaM ekkaM smyN| [1349] avadhijJAnI kA kAlamAna bhI isI prakAra hai, vizeSatA yaha hai ki vaha jaghanya eka samaya taka hI (avadhijJAnI ke rUpa meM rahatA hai|) 1350. maNapajavaNANI NaM bhaMte ! maNapajavaNANIti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM desUNaM puvvkoddiN| [1350 pra.] bhagavan ! manaHparyavajJAnI kitane kAla taka (niranantara) manaHparyavajJAnI ke rUpa meM rahatA hai ? [1350 u.] gautama ! (vaha) jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi (karor3a-pUrva) taka (satata manaHparyavajJAnIparyAya meM rahatA hai|) 1351. kevalaNANI NaM 0 pucchA ? goyamA ! sAdIe apajavasie / [1351 pra.] bhagavan ! kevalajJAnI, kevalajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1351 u.] gautama ! (kevalajJAnI-paryAya) sAdi-aparyavasita hotI hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388] [prajJApanAsUtraM 1352. aNNANI-maiaNNANI-suyaaNNANI NaM0 pucchA ? goyamA ! aNNANI matiaNNANI suyaaNNANI tivihe pnnnntte| taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA sapajavasie 2 sAdIe vAA sapajavasie 3 / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtAo ussappiNi osappiNIo kAlao, khettao avaDhaM poggalapariyaTTa desUNaM / [1352 pra.] bhagavan ! ajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI kitane kAla taka (nirantara sva-paryAya meM rahate haiM ?) [1352 u.] gautama ! ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI tIna-tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra- (1) anAdi-aparyavasita, (2) anAdi-saparyavasita aura (3) saadi-spryvsit| unameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla taka (arthAt) kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka evaM kSetra kI apekSA se dezona apArddha pudgalaparAvarta taka (nirantara svasvaparyAya meM rahate haiN|) 1353. vibhaMgaNANI NaM bhaMte ! 0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI desUNAe puvvakoDIe abbhiyaaii| dAraM 10 // [1353 pra.] bhagavan ! vibhaMgajJAnI kitane kAla taka vibhaMgajJAnI ke rUpa meM rahatA hai ? [1353 u.] gautama ! jaghanya eka samaya taka, utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka (vaha vibhaMgajJAnI-paryAya meM lagAtAra banA rahatA hai|) dasavA~ dvAra // 10 // vivecana - dasavA~ jJAnadvAra- prastuta ATha sUtroM (sU. 1346 se 1353 taka) meM sAmAnya jJAnI Abhinibodhika Adi jJAnI, ajJAnI, matyAdi ajJAnI, sva-svaparyAya meM kitane kAla taka rahate haiM ? isakA cintana prastuta kiyA gayA hai| jJAnI-ajJAnI kI paribhASA- jisameM samyagdarzanapUrvaka samyagjJAna ho, vaha jJAnI kahalAtA hai; jisameM samyagjJAna na ho, vaha ajJAnI kahalAtA hai| dvividha jJAnI - (1) sAdi-aparyavasita- jisa jIva ko samyagjJAna utpanna hone ke pazcAt sadaiva banA rahe, vaha kSAyika samyagdRSTi jJAnI yA kevalajJAnI sAdi-aparyavasita jJAnI hai|(2)saadi-spryvsitjiskaa samyagjJAna, samyagdarzana kA abhAva hone para naSTa hone vAlA hai, vaha sAdi-saparyavasita jJAnI hai| kevalajJAna ke sivAya anya jJAnoM kI apekSA aisA jJAnI sAdi-saparyavasita kahalAtA hai, kyoMki ve jJAna niyatakAlabhAvI haiM, ananta nahIM haiN| ina donoM meM se sAdi-sAnta jJAnI-avasthA jaghanya antarmuhUrta taka rahatI hai, usake pazcAt mithyAtva ke udaya se jJAnapariNAma kA vinAza ho jAtA hai| utkRSTakAla jo 66 sAgaropama se kucha Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [389 adhika kahA gayA hai, usakA spaSTIkaraNa samyagdRSTi ke samAna hI samajha lenA cAhie, kyoMki samyagdRSTi hI jJAnI hotA hai| avadhijJAnI kA avasthAnakAla-avadhijJAnI kA jaghanya avasthAnakAla eka samaya kA hai, antarmuhUrta kA nahIM, kyoMki vibhaMgajJAnI koI tiryacapaMcendriya, manuSya athavA deva jaba samyaktva prApta karatA hai| kintu deva ke cyavana ke kAraNa aura anya jIva kI mRtyu hone para yA anya kAraNoM se anantara samaya meM hI jaba vaha avadhijJAna naSTa ho jAtA hai, taba usakA avasthAna eka samaya taka rahatA hai| isakI utkRSTa avasthiti 66 sAgaropama kI hai| vaha isa prakAra se hai - apratipAtI- avadhijJAna prApta jIva do bAra vijaya Adi vimAnoM meM jAtA hai, athavA tIna bAra acyutadevaloka meM utpanna hotA hai, taba usakI sthiti chiyAsaTha sAgaropama kI hotI hai| manaHparyavajJAnI kA avasthAnakAla - manaHparyavajJAnI manaHparyavajJAnI-avasthA meM jaghanya eka samaya taka rahatA hai| jaba apramatta-avasthA meM vartamAnaH kisI saMyata ko manaHparyavajJAna utpanna hotA hai aura apramattasaMyataavasthA meM hI usakI mRtyu ho jAtI hai, taba vaha manaHparyavajJAnI eka samaya taka hI manaHparyavajJAnI ke rUpa meM rahatA hai| utkRSTa dezonapUrvakoTi taka avasthiti kA kAraNa yaha hai ki isase adhika saMyama rahatA hI nahIM hai aura saMyama ke abhAva meM manaHparyavajJAna bhI raha nahIM sktaa| trividha ajJAnI, matyajJAnI tathA zrutAjJAnI- anAdi-ananta- jisane kabhI samyagjJAna prApta nahIM kiya hai aura jo bhaviSya meM bhI jJAna prApta nahIM karegA, vaha anAdi-ananta ajnyaanii| (2) anAdi-sAntajisane kabhI jJAna prApta nahIM kiyA hai, kintu kabhI prApta karegA, vaha anAdi-sAnta ajJAnI hai| (3) sAdisAnta- jo jIva samyagjJAna prApta karake punaH mithyAtvodaya se ajJAnI ho gayA ho, kintu bhaviSya meM punaH jJAna prApta karegA; vaha sAdi-sAnta ajJAnI hai| sAdi-sAnta ajJAnI lagAtAra jaghanya antarmuhUrta taka ajJAnI-paryAya se yukta rahatA hai, tatpazcAt samyaktva prApta karake jJAnI bana jAtA hai, usakI ajJAnI-paryAya naSTa ho jAtI hai| utkRSTa anantakAla taka vaha ajJAnI rahatA hai, isakA kAraNa pahale kahA cukA hai| itane kAla (ananta utsarpiNIavasarpiNiIkAla) ke anantara usa jIva ko avazya hI samyaktva kI prApti ho jAtI hai aura usakA ajJAnapariNAma dUra ho jAtA hai| vibhaMgajJAnI kA avasthAnakAla - vaha jaghanya eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka vibhaMgajJAnI banA rahatA hai| jaba koI paMcendriyatiryaJca, manuSya athavA deva samyagdRSTi hokara avadhijJAnI hotA hai aura phira mithyAtva ko prApta ho jAtA hai, taba mithyAtva kI prApti ke samaya mithyAtva ke 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 389 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 389 3. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 389-390 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] [ prajJApanAsUtraM prabhAva se usakA avadhijJAna vibhaMgajJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| isa prakAra mithyAtvaprApti ke anantara samaya meM hI jaba usa vibhaMgajJAnI deva, manuSya yA paMcendriyatiryaca kI mRtyu ho jAtI hai, taba vibhaMgajJAna kA avasthAna eka samaya taka hI rahatA hai| jaba koI mithyAdRSTi paMcendriyatiryaca yA manuSya karor3a pUrva kI Ayu ke katipaya varSa vyatIta ho jAne para vibhaMgajJAna prApta karatA hai aura ukta vibhaMgajJAna ke sAtha hI saptama narakabhUmi meM tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle nArakoM meM utpanna hotA hai, usa samaya vibhaMgajJAnI kA avasthAnakAla dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama kA hotA hai| tadanantara vaha jIva yA to samyaktva ko prApta karake avadhijJAnI bana jAtA hai, athavA usakA vibhaMgajJAna naSTa hI ho jAtA hai| gyArahavA~ darzanadvAra 1354. cakkhudaMsaNI NaM bhaMte ! 0 pucchA ? gomA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAtiregaM / [1354 pra.] bhagavan ! cakSurdarzanI kitane kAla taka cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai ? [ 1354 u.] gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama taka (cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai) / 1355. acakkhudaMsaNI NaM bhaMte ! acakkhudaMsaNI tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! acakkhudaMsaNI duvihe paNNatte / taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA javasa 2 / [1355 pra.] bhagavan ! acakSurdarzanI, acakSurdarzanIyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1355 u.] gautama ! acakSurdarzanI do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra aparyavasita aura 2. anAdi - saparyavasita / 1. anAdi 1356. ohidaMsaNI NaM0 pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM do chAvaTThIo sAgarovamANaM sAtiregAo / [1356 pra.] bhagavan ! avadhidarzanI, avadhidarzanIrUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1356 u.] gautama ! (vaha) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa kucha adhika do chiyAsaTha sAgaropama taka (avadhidarzanIparyAya meM rahatA hai) / 1357. kevaladaMsaNI NaM0 pucchA ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 390 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] gomA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 11 // [ 1357 pra.] bhagavan ! kevaladarzanI kitanI kAla taka kevaladarzanIrUpa meM rahatA hai ? [1357 u.] gautama ! kevaladarzanI sAdi-aparyavasita hotA hai / bArahavA~ saMyatadvAra [391 gyArahavA~ dvAra // 11 // 1358. saMjae NaM bhaMte ! saMjae ti0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM ekvaM samayaM, ukkoseNaM desUNaM puvvakoDiM / [1358 pra.] bhagavan ! saMyata kitane kAla taka saMyatarUpa meM rahatA hai ? [1358 u.] gautama ! (vaha) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa dezona karor3a pUrva taka saMyatarUpa meM rahatA hai| 1359. asaMjae NaM bhaMte ! asaMjae tti0 pucchA ? goyamA ! asaMjae tivihe paNNatte / taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 sAdIe vA sapajjavasie 3 / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM anaMta kAlaM, aNaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlato, khettao avaDuM poggalapariyaTTaM desUNaM / [1359 pra.] bhagavan ! asaMyata kitane kAla taka asaMyatarUpa meM rahatA hai ? [ 1359 u.] gautama ! asaMyata tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - 1. anAdi - aparyavasita, 2. anAdi-saparyavasita aura 3. sAdi - spryvsit| unameM se jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla taka, (arthAt) kAla kI apekSA- ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka tathA kSetra kI apekSA-dezona apArddha pudgalaparAvartta taka (vaha asaMyataparyAya meM rahatA hai) / 1360. saMjayAsaMjae jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNaM puvvakoDiM / [1360] saMyatAsaMyata jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka (saMyatAsaMyatarUpa meM rahatA hai)| pucchA ? 1361. NosaMjae NoasaMjae NosaMjayAsaMjae NaM0 goyamA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 12 // [1361 pra.] bhagavan ! nosaMyata, noasaMyata, nosaMyatAsaMyata kitane kAla taka nosaMyata, noasaMyata, nosaMyatAsaMyatarUpa meM banA rahatA hai ? [ 1361 u.] gautama ! vaha sAdi - aparyavasita hai / bAharavA~ dvAra // 12 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392] [prajJApanAsUtraM terahavA upayogadvAra 1362. sAgArovautte NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [1362 pra.] bhagavan ! sAkAropayogayukta jIva nirantara kitane kAla taka sAkAropayogayuktarUpa meM banA rahatA hai ? [1362 u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH aura utkRSTata: bhI antarmuhUrta taka sAkAropayoga se yukta banA rahatA hai| 1363. aNAgArovautte vi evaM ceva / dAraM 13 // [1363] anAkAropayogayukta jIva bhI isI prakAra jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka (anAkAropayogayukta banA rahatA hai)| terahavA~ dvAra // 13 // vivecana - gyArahavA~, bArahavA~ aura terahavA~ darzana, saMyata aura upayoga dvAra - prastuta dasa sUtroM (sU. 1354 se 1363 taka) meM cakSurdarzanI Adi catuSTaya, saMyata asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosaMyata, noasaMyata, nosaMyatAsaMyata tathA sAkAropayogayukta evaM anAkAropayogayukta jIva kA sva-svaparyAya meM avasthAnakAlamAna pratipAdita kiyA gayA hai| cakSurdarzanI kA avasthAna kAla - cakSurdarzanI jaghanya antarmuhUrta taka aura utkaSTa kucha adhika hajAra . sAgaropama taka nirantara cakSurdarzanI banA rahatA hai / jaba koI trIndriya jIva caturindriyAdi meM utpanna hokara usa paryAya meM untarmahUrta taka sthita raha kara punaH trIndriya Adi meM utpanna ho jAtA hai, taba cakSurdarzanI antarmuhUrta cakSurdarzanIparyAya se yukta hotA hai / utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama jo kahA hai, vaha caturindriya, paMcendriyatiryaJca evaM nAraka Adi bhavoM meM bhramaNa karane ke kAraNa samajhanA caahie| dvividha acakSurdarzanI -1. anAdi-ananta-jo jIva kabhI siddhi prApta nahIM karegA / 2. anAdisAnta-jo kadAcit siddhi prApta karegA / avadhidarzanI kA avasthAnakAlamAna - jaghanya eka samaya aura utkRSTa kucha adhika do chiyAsaTha sAgaropama hai| vaha isa prakAra - bArahavA~ devaloka 22 sAgaropama kI sthiti vAlA hai| usameM koI bhI jIva yadi vibhaMgajJAna lekara jAe tathA lauTate samaya avadhijJAna lekara lauTe to isa prakAra bAIsa sAgaropama kAla vibhaMgajJAna kA aura bAIsa sAgaropama kAla avadhijJAna kA huaa| pUrvokta prakAra se hI yadi tIna bAra vibhaMgajJAna lekara jAe tathA avadhijJAna lekara Ae to 66 sAgaropama kAla vibhaMgajJAna kA aura 66 sAgaropama kAla avadhijJAna kA huaa| bIca ke manuSyabhavoM kA kAla kucha adhika jAnanA caahie| isa prakAra kula kucha adhika do chipAsaTha sAgaropama kAla hotA hai| dhyAna meM rahe ki vibhaMgajJAnI kA darzana bhI avadhidarzana hI kahalAtA hai, 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 390 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [393 vibhaMgadarzana nhiiN| trividha asaMyata- 1. anAdi-aparyavasita- jisane kabhI saMyama pAyA nahIM aura kabhI pAegA bhI nahIM, 2. anAdi-saparyavasita- jisane kabhI saMyama pAyA nahIM, bhaviSya meM pAegA, 3. sAdi-saparyavasitajo jIva saMyama prApta karake usase bhraSTa ho gayA hai, kintu punaH saMyama prApta kregaa| sAdi-sAnta asaMyata jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla taka asaMyataparyAya se yukta rahatA hai| anantakAla (apArdha pudgalaparAvarta) vyatIta hone ke pazcAt use saMyama kI prApti avazya hI hotI hai| saMyatAsaMyata evaM saMyata kA avasthAnakAla - dezavirati kI pratipatti kA upayoga jaghanya antarmuhUrta kA hotA hai| ataeva yahA~ jaghanyakAla antarmuhUrta pramANa kahA hai| dezavirati meM do karaNa tIna yoga Adi aneka bhaMga hote haiM / ataH use aMgIkAra karane meM antarmuhUrta laga hI jAtA hai| sarvavirati meM sarvasAvadha ke tyAga ke rUpa meM pratijJA aMgIkAra karane kA upayoga eka samaya meM bhI ho sakatA hai, isI kAraNa saMyata kA jaghanya kAla eka samaya kahA gayA hai| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata- jo saMyata bhI nahIM, asaMyata bhI nahIM aura saMyatAsaMyata bhI nahIM, aisA jIva siddha hI hotA hai aura siddhaparyAya sAdi-ananta hai| sAkAropayoga tathA anAkAropayoga yukta kA avasthAnakAla - jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kA hotA hai| chadmastha jIvoM kA upayoga, cAhe vaha sAkAropayoga ho athavA anAkAropayoga, antarmuhUrta kA hI hotA hai| kevaliyoM kA ekasAmayika upayoga yahA~ vivakSita nahIM hai| caudahavA~ AhAradvAra 1364. AhArae NaM bhaMte ! * pucchA? goyamA ! AhArae duvihe paNNatte / taM jahA- chaumatthaAhArae ya kevaliAhArae y| 1. sutte vibhaMgassa vi parUviyaM ohidaMsaNaM bahuso / kIsa puNo paDisiddhaM kammapagaDIpagaraNaMmi // 1 // vibhaMge vi darisaNaM sAmaNNa-visesavisayao sutte / taM ca'visiTThamaNAgAramettaM to'vahi vibhaMgANaM // 2 // kammapagaDImayaM puNa sAgAreyaravisesabhAve vi| na vibhaMganANadaMsaNa visesaNamaNicchayattaNao // 3 // (prajJA. ma. vR. patra 391) - vizeSaNavatI (jinabhadragaNikSamAzramaNa) 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 392 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 392 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394] [prajJApanAsUtraM [1364 pra.] bhagavan ! AhAraka jIva (lagAtAra) kitane kAla taka AhArakarUpa meM rahatA hai? [1364 u.] gautama ! AhAraka jIva do prakAra ke kahe haiM, yathA- chadmastha-AhAraka aura kevliiaahaark| 1365. chaumatthAhArae NaM bhaMte ! chaumatthAhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM dusamaUNaM, ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, asaMkhejAo ussappiNi-osappiNIo kAlao, khettao aMgulassa sNkhejibhaag| [1365 pra.] bhagavan ! chadmastha-AhAraka kitane kAla taka chadmastha-AhAraka ke rUpa meM rahatA hai ? [1365 u.] gautama ! jaghanya do samaya kama zUdrabhava grahaNa jitane kAla aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka (lagAtAra chadmastha-AhArakarUpa meM rahatA hai)| (arthAt-) kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka tathA kSetrata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa (samajhanA caahie|) 1366. kevaliAhArae NaM bhaMte ! kevaliAhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNaM puvvkoddiN| [1366 pra.] bhagavan ! kevalI-AhAraka kitane kAla taka kevalI-AhAraka ke rUpa meM rahatA hai ? [1366 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta utkRSTa dezona koTipUrva taka (kevalI-AhAraka nirantara kevalI-AhArakarUpa meM rahatA hai)| 1367. aNAhArae NaM bhaMte ! aNAhArae tti 0 pucchA ? goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte / taM jahAA- chaumatthaaNAhArae ya 1 kevaliaNAhArae y2| [1367 pra.] bhagavan ! anAhArakajIva, anAhArakarUpa meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? [1367 u.] gautama ! anAhAraka do prakAra ke hote haiM, yathA - (1) chadmastha-anAhAraka aura (2) kevlii-anaahaark| 1368. chaumatthaaNAhArae NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM do smyaa| [1368 pra.] bhagavan ! chadmastha-anAhAraka, chadmastha-anAhAraka ke rUpa meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? [1368 u.] gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya taka (chadmastha-anAhArakarUpa meM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada ] rahatA hai / ) 1369. kevaliaNAhArae NaM bhaMte ! kevaliaNAhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! kevaliaNAhArae duvihe paNNatte / taM jahA- siddhakevaliaNAhArae ya 1 bhavatthakevaliaNAhArae ya 2 / [395 [1369 pra.] bhagavan ! kevalI - anAhAraka, kevalI - anAhAraka ke rUpa meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? [1369 u.] gautama ! kevalI - anAhAraka do prakAra ke haiM, 1. siddhakevalI - anAhAraka aura 2. bhavasthakevalI - anAhAraka / 1370. siddhakevaliaNAhArae NaM 0 pucchA ? goyamA ! sAdIe apajjavasie / [1370 pra.] bhagavan ! siddhakevalI - anAhAraka kitane kAla taka siddhakevalI - anAhAraka ke rUpa meM rahatA hai ? [1370 u.] gautama ! (vaha) sAdi - aparyavasita hai / 1371. bhavatthakevaliaNAhArae NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! bhavatthakevaliaNAhArae duvihe paNNatte / taM jahA - sajogibhavatthakevaliaNAhArae ya 1 ajogibhavatthakevaliaNAhArae ya 2 / [1371 pra.] bhagavan ! bhavasthakevalI-a - anAhAraka kitane kAla taka ( nirantara) bhavasthakevalI. anAhArakarUpa meM rahatA hai ? [1371 u.] gautama ! bhavasthakevalI - anAhAraka do prakAra ke haiM - 1. sayogi-bhavasthakevalI- anAhAraka aura 2. ayogi- bhavasthakevalI - anAhAraka / 1372. sajogibhavatthakevaliaNAhArae NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! ajahaNNamaNukkoseNaM tiNNi samayA / [1372 pra.] bhagavan ! sayogi-bhavasthakevalI - anAhAraka kitane kAla taka sayogi- bhavasthakevalIanAhAraka ke rUpa meM rahatA hai ? [1372 u.] gautama ! ajaghanya- anutkRSTa tIna samaya taka (sayogibhavasthakevalI - anAhArakarUpa meM rahatA hai|) Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ] 1373. ajogibhavatthakevaliaNAhArae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / dAraM 14 // [1373 pra.] bhagavan ! ayogi-bhavasthakevalI anAhAraka kitane kAla taka ayogi-bhavasthakevalIanAhArakarUpa meM rahatA hai ? [1373 u.] gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka ( ayogibhavasthakevalI anAhArakarUpa meM rahatA hai|) - cauhadavAM dvAra // 14 // vivecana - caudahavA~ AhArakadvAra prastuta dasa sUtroM (sU. 1364 se 1373 taka) meM vividha AhAraka aura anAhAraka ke avasthAnakAlamAAna kI prarUpaNA kI gaI hai| [ prajJApanAsUtraM - chadmastha AhAraka kA kAlamAna- jaghanya do samaya kama kSudrabhava grahaNakAla aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka vaha nirantara chadmastha AhAraka rUpa meM rahatA hai| kSudrabhava yA kSullaka bhavagrahaNa do sau chappana AvalikA rUpa jAnanA caahie| jaghanyakAlamAna kA spaSTIkaraNa - yadyapi vigrahagati cAra aura pAMca samaya kI bhI hotI hai, tathApi bahulatA se vaha do yA tIna samaya kI hotI hai, cAra yA pAMca samaya ko nahIM, vaha vigrahagati yahAM vivakSita nahIM hai / ata: jaba tIna samaya kI vigrahagati hotI hai, taba jIva prArambha ke do samayoM taka anAhAraka rahatA hai| ataeva AhArakatva kI prarUpaNA meM una do samayoM se nyUna kSudrabhavagrahaNa kA kathana kiyA gayA hai| utkRSTa asaMkhyAtakAla taka AhAraka rahatA hai, tatpazcAt niyama se vigrahagati hotI hai aura vigrahagati maiM anAhAraka- paryAya ho jAtI hai| isI kAraNa yahA~ anantakAla nahIM kahA hai| chadmastha-anAhAraka kA kAlamAna- jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa do samaya taka chadmasthaanAhAraka jIva chadmastha- anAhArakaparyAya meM rahatA hai| yahA~ tIna samaya vAlI vigrahagati kI apekSA se do samaya kA kathana kiyA gayA hai| cAra aura pAMca samaya vAlI vigrahagati yahA~ vivakSita nahIM hai| utkRSTa 1. sayogi-bhavasthakevalI- anAhAraka kA avasthAnakAlamAna- ( vaha ajaghanya - anutkRSTa tIna samaya taya anAharakaparyAya meM rahatA hai| yaha vidhAna kevalIsamudghAta kI apekSA se hai| ATha samaya ke kevalIsamudghAta meM tIsare cauthe aura pAMcaveM samaya meM kevalI anAhArakadazA meM rahate haiN| isameM jaghanya - utkRSTa kA vikalpa 2. (ka) ujjuyA egabaMkA, duhato baMkA gati viNidiTThA / jujjaiti cauvaMkAvi nAma caupaMca samayAo // 1 // (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 393 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 393 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [397 nahIM hai| pandrahavA~ bhASakadvAra 1374. bhAsae NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM aNtomuhuttN| [1374 pra.] bhagavan ! bhASaka jIva kitane kAla taka bhASakarUpa meM rahatA hai ? [1374 u.] gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka (bhASakarUpa meM rahatA hai|) 1375. abhAsae NaM? goyamA ! abhAsae tivihe paNNatte / taM jahA- aNAIe vA apajavasie 1 aNAIe vA sapajjavasie 2 sAdIe vA sapajavasie 3|ttth NaMje se sAdIe sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNapphaikAlo / dAraM 15 // [1375 pra.] bhagavan ! abhASaka jIva abhASakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ?, _[1375 u.] gautama ! abhASaka tIna prakAra ke kahe gaye haiM- (1) anAdi-aparyavasita, (2) anAdisaparyavasita aura (3) saadi-spryvsit| unameM se jo sAdi-saparyavasita haiM, ve jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta (abhASakarUpa meM rahate haiN)| - pandrahavA~ dvAra // 15 // vivecana-pandrahavA~ bhASakadvAra - prastuta do sUtroM (sU. 1374-1375) meM bhASaka aura abhASaka jIva ke svaparyAya meM avasthAna kA kAlamAna pratipAdita kiyA gayA hai| bhASaka kA kAlamAna- yahA~ bhASaka kA avasthAnakAla nirantara jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka jo batAyA gayA hai vaha, vacanayogI kI apekSA se samajhanA cAhie / 1. daNDe prathame samaye kapATamatha cottare tathA samaye / manthAnamastha tRtIya lokavyApI caturthe tu // 1 // saMharati paMcame tvantarANi manthAnamatha tathA SaSThe / saptamake tu kapATaM saMharati to'STame daNDam // 2 // audArikaprayoktA prathamASTamasamayorasAviSTaH / mizraudArikayoktA saptama-SaSTha-dvitIyeSu // 3 // kArmaNazarIrayogI caturthake paMcame tRtIye ca // samayatraye'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 4 // 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 394 -prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 393 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398] [prajJApanAsUtraM abhASaka kA kAlamAna - sAdi-sAnta bhASaka (jo bhASaka hokara phira abhASaka ho gayA hai, vaha) jaghanya antarmuhUrta taka abhASaka paryAya se yukta rahatA hai, phira kucha kAla ruka kara bhASaka bana jAtA hai aura phira abhASaka ho jAtA hai| athavA dvIndriya Adi bhASaka jIva ekendriyAdi abhASakoM meM utpanna hokara vahA~ antarmuhUrta taka jIvita raha kara phira dvIndriyAdi bhASakarUpa meM utpanna hotA hai| usa samaya jaghanya antarmuhUrta taka abhASaka rahatA hai| utkRSTa vanaspatikAla - arthAt- pUrvokta anantakAla taka lagAtAra abhASaka banA rahatA solahavA~ parItadvAra 1376. paritte NaM bhaMte ! 0 pucchA? goyamA ! paritte duvihe paNNatte / taM jahA - kAyaparitte ya 1 saMsAraparitte ya 2 / [1376 pra.] bhagavan ! parIta jIva kitane kAla taka nirantara parItaparyAya meM rahatA hai ? [1376 u.] gautama ! parIta do prakAra ke haiM / yathA- (1) kAyaparIta aura (2) saMsAraparIta / 1377. kAyaparitte NaM 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puDhavikAlo asaMkhejAo ussppinni-osppinniio| [1377 pra.] bhagavan ! kAyaparIta kitane kAla taka kAyaparItaparyAya meM rahatA hai ? [1377 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa pRthvIkAla taka, (arthAt-) asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka (kAyaparItaparyAya meM nirantara bana rahatA hai)| 1378. saMsAraparitte NaM0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAAva avarlDa poggalapariyaTTe desuunn| [1378 pra.] bhagavan ! saMsAraparIta jIva kitane kAla taka saMsAraparItaparyAya meM rahatA hai ? [1378 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka, yAvat dezona apArddha pudgalaparAvarta (saMsAraparItaparyAya meM rahatA hai)| 1379. aparitte NaM 0 pucchA? goyamA ! aparitte duvihe paNNatte / taM jahA- kAyaaparitte ya 1 saMsAraaparitte ya 2 / [1379 pra.] bhagavan ! aparIta jIva kitane kAla taka aparItaparyAya meM rahatA hai ? [1379 u.] gautama ! aparIta do prakAra ke haiM, vaha isa prakAra - (1) kAya-aparIta aura (2) saMsAra 1. vahI malaya. vRtti, patrAMka 394 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [399 apriit| 1380. kAyaaparitte NaM0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| [1380 pra.] bhagavan ! kAya - aparIta nirantara kitane kAla taka kAya-aparIta-paryAya se yukta rahatA hai| [1380 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka (kAya-aparItaparyAya se yukta rahatA hai)| . 1381. saMsAraaparitte NaM0 pucchA? goyamA ! saMsAraaparitte duvihe paNNatte / taM jahA- aNAdIe vA apajavasie 1 aNAdIe vA sapajjavasie 2 / [1381 pra.] bhagavan ! saMsAra-aparIta kitane kAla taka saMsAra-aparIta-paryAya meM rahatA hai ? [1381 u.] gautama ! saMsAra-aparIta do prakAra ke haiN| yathA - (1) anAdi-aparyavasita aura (2) anaadi-spryvsit| 1382. Noparitte-Noaparitte NaM0 pucchA ? goyamA ! sAdIe apajavasie / dAraM 16 // [1382 pra.] bhagavan ! noparIta-noaparIta kitane kAla taka (lagAtAra) noparIta-noaparIta-paryAya meM rahatA hai ? [1382 u.] gautama ! (vaha) sAdi-aparyavasita hai| solahavA~ dvAra // 16 // vivecana - solahavA~ parItadvAra - prastuta sAta sUtroM (sU. 1373 se 1382) meM dvividha parIta va dvividha aparIta aura noparIta-noaparIta jIvoM ke sva-svaparyAya meM avasthAnakAla kI prarUpaNA kI gaI haiN| kAyaparIta kA svaparyAya meM nirantara avasthAnakAla - pratyekazarIrI jIva kAyaparIta kahalAtA hai| vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa pRthvIkAla-arthAt-asaMkhyAtakAla taka kAyaparIta banA rahatA hai| yadi koI jIva nigoda se nikala kara pratyeka-zarIrarUpa meM utpanna hotA hai, usa samaya vaha antarmuhUrta taka jIvita raha kara phira nigoda meM utpanna ho jAtA hai| usa samaya vaha antarmuhUrta taka hI kAyaparIta rahatA hai| ataeva yahA~ kAyaparIta kA jaghanya avasthAnakAla antarmuhUrta kA kahA hai| utkRSTarUpa se kAyaparIta asaMkhyAtakAla taka kAyaparIta-paryAya meM nirantara rahatA hai| yahA~ asaMkhyAtakAla pRthvIkAla kI kAlasthiti ke jitanA samajhanA caahie| asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI jitanA pRthvIkAla yahA~ asaMkhyAtakAla vivakSita hai| kSetrata: Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] 'asaMkhyAta lokapramANa hai / saMsAraparIta kA lakSaNa - jisane samyaktva prApta karake apane bhavabhramaNa ko parimita kara liyA ho, vaha saMsAraparIta kahalAtA hai| utkRSTata: anantakAla vyatIta hone para saMsAraparIta jIva avazya hI mukti prApta kara letA hai / [ prajJApanAsUtra kAya - aparIta aura saMsAra - aparIta- anantakAyika jIva kAya- aparIta kahalAtA hai tathA saMsAraaparIta vaha hai, jisane samyaktva prApta karake saMsAra ko parimita nahIM kiyA hai| kAya - aparIta jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa vanaspatikAla (anantakAla ) taka nirantara kAya - aparItaparyAya- yukta rahatA hai| jaba koI jIva pratyeka zarIra se udvartana karake nigoda meM utpanna hotA hai aura vahA~ antarmuhUrta taka Thahara kara punaH pratyekazarIrIparyAya meM utpanna ho jAtA hai, usa samaya jaghanya kAla antarmuhUrta hotA hai / utkRSTa vanaspatikAla jitanA anantakAlasamajhanA caahie| usake bAda avazya hI udvartanA ho jAtI hai| dvividha saMsAraparIta- ( 1 ) anAdi - sAnta - jisake saMsAra kA anta kabhI na kabhI ho jAegA, vaha anAdi-sAnta saMsAraparIta kahalAtA hai| tathA (2) anAdi - ananta - jisake saMsAra kA kadApi viccheda nahIM hogA, vaha anAdi-ananta saMsAra - aparIta kahalAtA hai| noparIta - noaparIta- aisA jIva siddha hotA hai| yaha paryAya sAdi - ananta hai / " sattarahavA~ paryAptadvAra 1. 1383. pajjattae NaM0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAtiregaM / [1383 pra.] bhagavan ! paryApta jIva kitane kAla taka nirantara paryAya-avasthA meM rahatA hai ? [1383 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama pRthaktva ka (nirantara paryApta-avasthA meM rahatA hai) / 1384. apajjattae NaM0 pucchA ? gomA ! jahaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [1384 pra.] bhagavan ! aparyApta jIva, aparyApta avasthA meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai? [1384 u.] gautama ! (vaha) jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka (aparyApta-avasthA meM rahatA hai) / 1385. Nopajjattae - Noapajjattae jaM0 pucchA ? prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 394 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [401 goyamA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 17 // [1385 pra.] bhagavan ! noparyApta-noaparyApta jIva kitane kAla taka noparyApta-noaparyApta-avasthA meM rahatA hai? [1385 u.] gautama ! (vaha) sAdi-aparyavasita hai| sattarahavA~ dvAra // 17 // vivecana - sattarahavA~ paryAptadvAra - prastuta tIna sUtroM (sU. 1383 se 1385 taka) meM paryApta, aparyApta aura noparyApta-noaparyApta jIvoM ke sva-svaparyAya meM nirantara avasthAna kA kAla pratipAdita kiyA gayA hai| tInoM ke kAlamAna kA vizleSaNa-(1) paryApta jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika sAgaropamazatapRthaktva taka lagAtAra paryApta-paryAya meM rahatA hai, kyoMki paryAptalabdhi itane samaya taka hI raha sakatI hai| (2) aparyApta jIva jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka lagAtAra aparyApta rahatA hai, isake pazcAt avazya hI paryApta ho jAtA hai| (3) noparyApta-noaparyApta jIva-siddha hI hotA hai aura siddhatva paryAya sAdi-ananta aThArahavA~ sUkSmadvAra 1386. suhume NaM bhaMte ! suhume tti0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puDhavikAlo / [1386 pra.] bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma-paryAyavAlA lagAtAra rahatA hai ? [1383 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa pRthvIkAla taka (vaha sUkSma-paryAya meM rahatA 1387. bAdare NaM0 pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM jAva(su. 1365) khettao aMgulassa asaMkhejaibhAgaM / [1387 pra.] bhagavan ! bAdara jIva kitane kAla taka (lagAtAra) bAdara-paryAya meM rahatA hai ? / [1387 u.] gautama ! vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAtakAla (sU. 1365 meM ukta kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI - avasarpiNIkAla) yAvat kSetrata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa rahatA hai| 1388. NosuhumaNobAdare NaM bhaMte ! * pucchA ? goyamA ! sAdIe apajavasie / dAraM 18 // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] [prajJApanAsUtra [1388 pra.] bhagavan ! nosUkSma-nobAdara kitane kAla taka pUrvokta paryAya se yukta rahatA hai ? [1388 u.] gautama ! yaha paryAya sAdi-aparyavasita hai| aThArahavA~ dvAra // 18 // vivecana- aThArahavA~ sUkSmadvAra- prastuta tIna sUtroM (sU. 1383 se 1388 taka) meM sUkSma, bAdara nosUkSma-nobAdara ke jaghanya aura utkRSTa avasthAnakAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sUkSma jIva kA avasthAnakAla- sUkSma-jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka sUkSmaparyAyayukta rahatA hai| vaha asaMkhyayAtakAla pRthvIkAyika jIva kI kAyasthiti ke kAla jitanA samajhanA caahie| nosUkSma-nobAdara jIva- siddha haiM aura siddhaparyAya sadAkAla rahatI hai| unnIsavA~ saMjJIdvAra 1389. saNNI NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM saatirege| [1389 pra.] bhagavan ! saMjJI jIva kitane kAla taka saMjJIparyAya meM lagAtara rahatA hai ? [1389 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktvakAla taka (nirantara saMjJIparyAya meM rahatA hai)| 1390.asaNNI NaM bhaMte ! 0 pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| [1390 pra.] bhagavan ! asaMjJI jIva asaMjJI paryAya meM kitane kAla taka rahatA hai ? [1390 u.] gautama ! vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka (asaMjJI jIva asaMjJIparyAya meM nirantara rahatA hai)| 1391. NosaNNI NoasaNNI NaM pucchA ? goyamA ! sAdIe apajavasie / dAraM 19 // [1391 pra.] bhagavan ! nosaMjJI-noasaMjJI jIva kitane kAla taka nosaMjJI-noasaMjJI rahatA hai ? [1391 u.] gautama ! (vaha) sAdi-aparyavasita hai| - unnIsavA~ dvAra // 19 // vivecana - unnIsavA~ saMjJIdvAra - prastuta tIna sUtroM (sU. 1389 se 1391 taka) meM saMjJI, asaMjJI aura prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [403 nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM ke sva-svaparyAya meM nirantara avasthAna kA kAlamAna batAyA gayA hai| saMjJI-paryAya kI kAlAvasthiti - jaghanya antarmuhUrta arthAt jaba koI jIva asaMjJIparyAya se nikalakara saMjJIparyAya meM utpanna hotA hai aura usa paryAya meM antarmuhUrta taka jIvita raha kara punaH asaMjJI-paryAya meM utpanna ho jAtA hai, taba vaha antarmuhUrta taka hI saMjJI-avasthA meM rahatA hai aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktva kAla taka saMjJIjIva niraMtara saMjJI rahatA hai| asaMjJIparyAya kI kAlAvasthiti - jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikala taka asaMjJIjIva nirantara asaMjJIparyAyayukta rahatA hai| jaba koI jIva saMjJiyoM meM se nikala kara asaMjJIparyAya meM janma letA hai, vahA~ antarmuhUrta rahakara punaH saMjJIparyAya meM utpanna ho jAtA hai| usa samaya yaha antarmuhUrta taka hI asaMjJIparyAya se yukta rahatA hai| nosaMjJI-noasaMjJI kA avasthAnakAla - nosaMjJI-noasaMjJI jIva kevalI hai aura kevalI kA kAla sAdi-aparyavasita hai| bIsavA~ bhavasiddhiddhAra 1392. bhavasiddhi NaM bhaMte ! 0 pucchA / goyamA ! aNAdIe spjvsie| [1392 pra.) bhagavan ! bhavasiddhika (bhavya) jIva nirantara kitane kAla taka bhavasiddhika paryAyayukta rahatA hai ? [1392 u.] gautama ! (vaha) anAdi-saparyavasita hai| 1393. abhavasiddhie NaM bhaMte 0 pucchaa| goyamA ! aNAdIe apjvsie| [1393 pra.] bhagavan ! abhavasiddhi (abhava) jIva lagAtAra kitane kAla taka abhavasiddhikaparyAya se yukta rahatA hai ? [1393 u.] gautama ! (vaha) anAdi-aparyavasita hai| 1394. NobhavasiddhiyaNoabhavasiddhie NaM 0 pucchA / goyamA ! sAdIe apajjavasie / dAraM 20 // [1394 pra.] bhagavan ! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva kitane kAla taka lagAtAra nobhavasiddhika 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404] noavasiddhika-avasthA meM rahatA hai ? - bIsavA~ dvAra // 20 // [ 1394 u.] gautama ! (vaha) sAdi - aparyavasita hai / vivecana - bIsavA~ bhavasiddhikadvAra prastuta tIna sUtroM (sU. 1392 se 1394 taka) meM bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIvoM ke avasthAna kA kAlamAna prarUpita kiyA gayA hai| bhavasiddhika kA kAlamAna - bhavasiddhika ( bhavya ) anAdi - saparyavasita (sAnta) hai| bhavyatva bhAva pAriNAmika hai, isalie vaha anAdi hai, kintu mukti prApta hone para usakA sadbhAva nahIM rahatA, isalie saparyavasita hai| abhavasiddhika kA kAlamAna- yaha bhI pAriNAmika bhAva hone se anAdi hai aura usakA (abhavyatva kA) kabhI anta nahIM hotaa| isalie ananta hai / nobhavasiddhika-noabhavasiddhika kA kAlamAna- aisA jIva siddha hI hotA hai, isalie aparyavasita hotA hai / " ikkIsavA~ astikAyadvAra [ prajJApanAsUtraM 1395. dhammatthikAe NaM0 pucchA / goyamA ! savvaddhaM / [1395 pra.] bhagavan ! dharmAstikAya kitane kAla taka lagAtAra dharmAstikAyarUpa meM rahatA hai ? [1395. u.] gautama ! vaha sarvakAla rahatA hai / 1396. evaM jAva addhAsamae / dAraM 21 // [1396] isI prakAra yAvat (adharmAstikAya, AkAzastikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura) addhAsamaya (kAladravya) ke avasthAnakAla ke liye bhI samajhanA caahie| - ikkIsavA~ dvAra // 21 // vivecana - ikkIsavA~ astikAyadvAra prastuta do sUtroM ( 1395 - 1396 ) ke dharmAstikAyAdi 6 dravyoM ke sva-svarUpa meM avasthAnakAla kI carcA kI gaI hai| - 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 dharmAstikAyAdi SaT dravyoM kA avasthAnakAla- dharmAstikAya Adi chahoM dravya anAdi - ananta haiM / ye sadaiva apane svarUpa meM avasthita rahate haiM / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ kAyasthitipada] [405 / bAIsavA~ caramadvAra 1397. carime NaM0 pucchaa| goyamA ! aNAdIe sapajjavasie / [1397 pra.] bhagavan ! caramajIva kitane kAla taka caramaparyAya vAlA rahatA hai ? [1397 u.] gautama ! (vaha) anAdi-saparyavasita hotA hai| 1398. acarime duvihe paNNatte taM jahA- aNadIe vA apajavasie 1 sAdIe vA apajavasie 2|daarN 22 // ||pnnnnvnnaae bhagavatIe aTThArasamaM kayaTThiipayaM samattaM // [1398 pra.] bhagavan ! acaramajIva kitane kAla taka acaramaparyAya-yukta rahatA hai ? [1398 u.] gautama acarama do prakara kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - (1) anAdi-aparyavasita aura (2) sAdi-aparyavasita / vivecana- bAIsavA~ carama-acarama dvAra- prastuta do sUtroM (1397-1398) meM caramajIva ke svasvaparyAya meM nirantara avasthAna kA kAlamana prarUpita kiyA gayA hai| carama-acarama kI paribhASA - jisakA bhava carama arthAt antima hogA, vaha 'carama' kahalAtA hai| carama kA sarala artha hai- bhvyjiiv| jo carama se bhinna ho, vaha acarama' hai| abhavya jIva acarama kahalAtA hai, kyoMki usakA kadApi carama bhava nahIM hogaa| vaha sadAkAla janmamaraNa karatA hI rhegaa| eka dRSTi se siddha jIva bhI acarama haiM, kyoMki unameM bhI caramatva nahIM hotaa| isI kAraNa acarama ke do prakAra batAye gae haiM- (1) anAdi-ananta aura (2) sAdi-ananta / inameM se anAdi-ananta (aparyavasita) jIva abhavya haiM aura sAdipaparyavasita jIva siddha haiN| // prajJApanAsUtra : aThArahavA~ kayasthitipada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 395 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + + 1. 2. 3. egUNavIsaimaM sammattapayaM unnIsavA~ samyaktvapada prAthamika prajJApanAsUtra kA yaha unnIsavA~ 'samyaktvapada' pada hai| mokSamArga aura saMsAramArga, ye do mArga haiM, jIva kI unnati aura avanati ke lie| jaba jIva samyagdRSTi ho jAtA hai to vaha mokSamArga kI samyak ArAdhanA karake mokSa prApta kara letA hai| jaba taka vaha mithyAdRSTi rahatA hai, taba taka usakI pravRtti saMsAramArga kI ora hI hotI hai| usakI vratAcaraNa, tapazcaryA, niyama, tyAga-pratyAkhyAna adi jitanI bhI dhArmika kriyAe~ hotI haiM ve azuddha hotI haiM, usakA parAkrama azuddha hotA hai, usase saMsAravRddhi hI hotI hai| karmakSaya karake mokSa upalabdhi vaha nahIM kara sktaa| isI Azaya se zAstrakAra prastuta pada meM tInoM dRSTiyoM kI carcA karate haiM / " jinendra-pra - prajJapta jIvAdi samagra tattvoM ke viSaya meM jisakI dRSTi aviparIta- samyak ho, vaha samyagdRSTi, jinaprajJapta tattvoM ke viSaya meM jise jarA bhI vipratipatti (anyathAbhAva yA azraddhA) ho, vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai tathA jise usa viSaya meM samyak zraddhA bhI na ho, aura vipratipatti bhI na ho, vaha samyagmithyAdRSTi hai| jaise cAvala Adi ke viSaya meM anajAna manuSya ko unameM ruci yA aruci, donoM meM se eka bhI nahIM hotI, vaise hI samyagmithyAdRSTi ko jina - prajJapta tattvoM (padArthoM) ke viSaya meM ruci bhI nahIM hotI, aruci bhI nahIM hotii| isa pada meM jIvasAmAnya, siddhajIva aura cauvIsadaNDakavartI jIvoM meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi kI vicAraNA kI gaI hai| isameM batAyA gayA hai ki samyagmithyAdRSTi kevala paMcendriya hI hote haiN| ekendriya mithyAdRSTi hI hote haiN| siddha jIva ekAnta samyagdRSTi hote haiN| dvIndriya se caturindriya taka ke jIva samyagmithyAdRSTi nahIM hote / SaTkhaNDAgama meM saMjJI aura asaMjJI, aise do bhedoM meM paMcendriya ko vibhakta karake asaMjJIpaMcendriya ko mithyAdRSTi hI kahA hai| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi dvIndriya se paMcendriya taka hote haiM / SaTkhaNDAgama meM batAyA gayA hai ki jIva kina-kina kAraNoM se samyaktva prApta karatA hai, tathA antima samaya meM samyaktva kI manaHsthiti kaisI hotI hai ? ++ (kha) asuddhaM tesiM parakkaMtaM, aphalA hoi savvaso / - sUtra kR. (ka) nAdaMsaNissa nANaM0 prajJApanA. malaya. vRtti. patrAMka 388 (ka) paNNavaNAsutaM bhA 1, pR. 318 (ga) -uttarA. a. gA. (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, prastAvanA pR. 101 SaTkhaNDAgama. pu. 1, pR. 258, pustaka 6, pR. 418-437 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNavIsaimaM sammattapayaM unnIsavA~ samyaktvapada samuccaya jIvoM ke viSaya meM dRSTi kI prarUpaNA 1399. jIvA NaM bhaMte ! kiM sammaddiTThI micchahiMTThI sammAmicchaddiTThI ? goyamA ! jIvA sammaddiTThI vi micchaddiTThI vi sammAmicchaddiTThI vi / [1399 pra.] bhagavan ! jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM athavA samyagmithyAdRSTi haiM ? [1399 u.] gautama ! jIva samyagdRSTi bhI haiM, mithyAdRSTi bhI haiM aura samyagmithyAdRSTi bhI haiM / vivecana - samuccaya jIvoM ke viSaya meM dRSTi kI prarUpaNA prastuta sUtra meM batAyA hai ki samuccya jIvoM meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi, ye tInoM hI dRSTiyA~ pAI jAtI haiM / - cauvIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM meM samyaktvaprarUpaNA 1400. evaM NeraDyA vi / [1400] isI prakAra nairayika jIvoM meM bhI tInoM dRSTiyA~ hotI haiM / 1401. asurakumArA vi evaM ceva jAva thaNiyakumArA / [1401] asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka (ke bhavanavAsI deva) bhI isI prakAra (samyagdRSTi bhI, mithyAdRSTi bhI aura samyagmithyAdRSTi bhI hote haiM) / 1402. puDhavikkAiyANAM pucchA / goyamA ! puDhavikkAiyA No sammaddiTThI, micchaddiTThI, No sammAmicchaddiTThI / evaM jAva vaNassaikAiyA | [1402 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM yA samyagmithyAdRSTi hote haiM ? yaha prazna hai / [1402 u.] gautama ! pRthvIkAyika jIva samyagdRSTi nahIM hote, ve mithyAdRSTi hote haiM, samyagmithyAdRSTi nahIM hote| isI prakAra yAvat (apkAyikoM, tejaskAyikoM, vAyukAyikoM evaM ) vanaspatikAyikoM ke samyaktva kI prarUpaNA samajha lenI caahie| 1403. beiMdiyANaM pucchA / goyA ! beiMdiyA sammaddiTThI vi, micchaddiTThI vi, No sammAmicchaddiTThI / evaM jAva caureMdiyA / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408] [prajJApanAsUtraM [1403 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM, athavA samyagmithyAdRSTi hote haiM? ___ [1403 u.] gautama ! dvIndriya jIva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM kintu samyagmithyAdRSTi nahIM hote| isI prakara caturindriya jIvoM taka (prarUpaNA karanA caahie)| 1404. paMceMdiyatirikkhajoNiya maNussA vANamaMtara-jotisiya-vemANiyA ya sammaTThiI vi, micchaTThiI vi, sammAmicchaddiTThI vi|| [1404.] paJcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM aura mizra (samyagmithyA) dRSTi bhI hote haiN| 1405. siddhANaM pucchaa| goyamA ! siddhA NaM sammaTThiI, No micchaTTiI No smmaamicchtttthiii| ||pnnnnvnnaae bhagavatIe egUNavIsaimaM sammattapayaM smttN|| [1405 pra.] bhagapan ! siddha (mukta) jIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM yA samyagmi,yAdRSTi hote haiM? [1405 u.] gautama ! siddha jIva samyagdRSTi hI hote haiM, ve na to mithyAdRSTi hote haiM, aura na samyagmithyAdRSTi hote haiN| vivecana - cauvIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM meM samyaktva kI prarUpaNA - prastuta chaha sUtroM meM nairayikoM se lekara vaimAnika devoM taka tathA siddhajIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM yA mizradRSTi ? isakA vicAra kiyA gayA hai| niSkarSa - samuccaya jIva, nairayika, bhavanavAsI deva, tiryaJcapaMcendriya, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM tInoM hI dRSTiyA~ pAI jAtI haiN| vikalendriya samyagmithyAdRSTi nahIM hote, siddhajIva samyagdRSTi hI hote haiN| pRthvIkAyAdi ekendriya jIva mithyAdRSTi hI hote haiN| eka hI jIva meM eka sAtha tInoM dRSTiyA~ nahIM hotI - jina jIvoM meM tInoM dRSTiyA~ batAI haiM, ve eka jIva meM eka sAtha eka samaya meM nahI hotI, paraspara virodhI hone ke kAraNa eka jIva meM, eka samaya meM eka hI dRSTi ho sakatI hai| abhiprAya yaha hai ki jaise koI jIva samyagdRSTi hotA hai, koI mithyAdRSTi aura koI samyagmithyAdRSTi hotA hai, usI prakAra koI nAraka deva, manuSya yA paMcendriyatiryaJca samyagdRSTi hotA hai, to koI mithyAdRSTi hotA hai, tathaiva koI samyagmithyAdRSTi hotA hai| eka samaya meM eka jIva meM eka hI dRSTi hotI haiM, tInoM dRSTiyA~ nhiiN| ||prjnyaapnaasuutr : unnIsavA~ samyaktvapada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 393 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 1. vIsaimaM : aMtakiriyApayaM vIsavA~ : antakriyApada prAthamika yaha prajJApanAsUtra kA bIsavA~ antakriyApada hai / isa pada meM vividha pahaluoM se antakriyA aura usase hone vAlI viziSTa upalabdhiyoM ke viSaya gUr3ha vicAraNA kI gaI hai / meM bhArata kA pratyeka Astika dharma aura darzana yA mata-paMtha punarjanma evaM mokSa mAnatA hai aura agalA janma acchA mile yA janma-maraNa se sarvathA chuTakArA mile, isake lie vividha sAdhanAe~, tapa, saMyama, tyAga, pratyAkhyAna, vrata, niyama Adi kA nirdeza karatA hai / prANI kA janma lenA jitanA mahatvapUrNa hai, utanA hI, balki usase bhI adhika usake jIvana kA anta mahatvapUrNa mAnA jAtA hai / antakriyApada meM isI kA vicAra kiyA gayA hai, tAki pratyeka mumukSu sAdhaka yaha jAna sake ki kisakI antakriyA acchI aura burI hotI hai aura kyoM ? 'antakriyA kA artha hai - bhava (janma) kA anta karane vAlI kriyA / isa kriyA se do pariNAma Ate haiMyA to nayA bhava (janma) milatA hai, athavA manuSyabhava kA sarvathA anta karake janma-maraNa se sarvathA mukta ho jAtA hai / ataH antakriyA zabda yahA~ donoM artho meM prayukta huA hai - (1) mokSa, (2) isa bhava ke zarIradi se chuTakArA - maraNa / isa antakriyA kA vicAra prastuta pada meM cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM dasa dvAroM dvArA kiyA gayA hai(1) antakriyAdvAra, (2) anantaradvAra, (3) ekasamayadvAra, (4) udvRttadvAra, (5) tIrthakaradvAra, (6) cakrIdvAra, (7) baladevadvAra, (8) vAsudevadvAra, (9) mANDalikadvAra aura (10) rtndvaar| prastutapada ke upasaMhAra meM batalAyA gayA hai, kauna-sA ArAdhaka yA virAdhaka mara kara kauna-kauna se devoM meM utpanna hotA hai ? anta meM antakriyA se sambandhita asaMjJI (akAmanirjarAyukta jIva) ke AyuSyabandha kI aura prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 397 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] / prajJApanAsUtra usake alpabahutva kI carcA hai / + prathama antakriyAdvAra-meM yaha vicAraNA kI gaI hai ki kauna jIva antakriyA (mokSaprApti) kara letA hai, kauna nahIM ? ekamAtra manuSya hI isa prakAra kI antakriyA kA adhikArI hai / jIva ke nAraka Adi aneka paryAya hote hai / ata: nArakaparyAya meM rahA jIva manuSyabhava meM jAkara tathAvidhayogyatA prApta karake antakriyA (mokSaprApti) kara sakatA hai, isalie kahA jAtA hai koI nAraka mukta ho sakatA hai, koI nhiiN| + dvitIya anantaradvAra-meM yaha vicAraNA kI gaI hai ki nArakAdi jIva anantarAgata antakriyA karate haiM yA paramparAgata antakriyA karate haiM ? arthAt-koI jIva nArakAdi bhava meM se mara kara vyavadhAna binA hI manuSyabhava meM Akara mokSa prApta kara letA hai, athavA 'nArakAdi bhava ke pazcAt eka yA aneka bhava karake phira manuSyabhava meM Akara mukti prApta karatA hai ? isakA uttara yaha hai ki prArambha ke cAra narakoM meM se Ane vAlA nAraka anantarAgata aura paramparAgata donoM prakAra se antakriyA kara sakatA hai / parantu bAda ke tIna nArakoM meM se Ane vAlA nAraka paramparA se hI antakriyA kara pAtA hai, arthAt-naraka ke bAda eka yA aneka bhava karake phira manuSyabhava meM Akara tathAvidha sAdhanA karake mokSa prApta kara sakatA hai| bhavanapati evaM pRthvI-ap-vanaspatikAya meM se Ane vAle jIva donoM prakAra se antakriyA kara sakate hai| tejaskAyika, vAyukAyika evaM vikalendriya jIva paramparAgata hI antakriyA kara sakate hai / + tRtIya ekasamayadvAra-meM anantarAgata antakriyA kara sakane vAle nArakAdi eka samaya meM jaghanya aura utkRSTa kitanI saMkhyA meM antakriyA karate haiM ? isakI prarUpaNA kI gaI hai / caturtha udvRttadvAra-meM yaha batAyA gayA hai ki nairayika Adi cauvIsa daNDakavartI jIva mara kara sIdhA (binA vyAvadhAna ke) cauvIsa daNDakoM meM se kahA~ utpanna ho sakatA hai ? yadyapi yahA~ udvRtta zabda samasta gatiyoM meM hone vAle maraNa ke lie prayukta hai, parantu SaTkhaNDAgama meM usake badale uvRtta, kAlagata aura cyuta zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / sAmAnyatayA jainAgamoM meM vaimAnika tathA jyotiSka devoM ke anyatra jAne ke lie kAlagata aura nAraka, bhavanavAsI aura vANavyantara ke lie udvRtta zabdaprayoga dikhAI detA hai / isake sAtha hI isa dvAra meM mara kara usa-usa sthAna meM jAne ke bAda jIva kramazaH dharmazravaNa, bodha, zraddhA, matizrutajJAna, vratagrahaNa, avadhijJAna, anagAratva, manaHparyAyajJAna, kevalajJAna aura antakriyA (siddhi), ina meM se kyA-kyA prApta ho sakate hai ? isakI carcA hai / 2. 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 397 vahI, patra 397 SaTkhaNDAgama pustaka 6, pR. 477 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 411 + paMcama tIrthaMkaradvAra-meM yaha nirdeza kiyA hai ki nArakAdi mara kara sIghe manuSyabhava meM Akara tIrthaMkara pada prApta kara sakatA hai, yA nahIM? sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki agara tIrthaMkara-pada nahIM prApta kara sakatA hai to vikAsa krama meM-antakriyA, virati, viratAvirati, samyaktva, mokSa, dharmazravaNa, manaHparyAyajJAna, inameM se kyA prApta kara sakatA hai ? chaThe se dasaveM dvAra taka-meM kramazaH cakravartIpada, baladevapada, vAsudevapada, mANDalikapada evaM cakravartI ke 14 ratnoM meM se koI bhI eka ratna, nArakoM Adi sIghe kauna prApta kara sakatA hai ? yaha batAyA gayA hai|' anta meM asaMyama bhavyadravyadeva, saMyama-avirAdhaka, saMyama-virAdhaka, saMyamAsaMyama-avirAdhaka, saMyamAsaMyama-virAdhaka, asaMjJI (akAmanirjarAyukta) tApasa, kAndArpika, caraka-parivrAjaka, kilviSika, tairazcika, AjIvaka, Abhiyogika, svaliMgI evaM darzanabhraSTa, inameM se kisakI kina devoM meM utpatti hai, yaha batAyA gayA hai| ++ 1. paNNavaNNAsuttaM bhA. 1, pR. 327 paNNavaNNAsuttaM bhA. 2, pR. 165-166 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsaimaM : aMtakiriyApayaM vIsavA~ : antakriyApada arthAdhikAra 1406. Neraiya aMtakririyA 1 aNaMtaraM 2 egasamaya 3 uvvaTThA 4 / titthagara 5 cakki 6 bala 7 vAsudeva 8 maMDaliya 9 rayaNA ya 10 // 213 ||daargaahaa // dvAragAthArtha - antakriyAsambandhI 10 dvAra-(1) nairayikoM kI antakriyA, (2) anantarAgata jIvaantakriyA, (3) eka samaya meM antakriyA, (4) uddhRta jIvoM kI utpatti, (5) tIrthakara dvAra, (6) cakravartIdvAra, (7) baladevadvAra, (8) vAsudevadvAra, (9) mANDalikadvAra aura (10) (cakravartI ke senApati Adi) ratnadvAra / yaha dvAra-gAthA hai // 213 / / vivecana - bIsaveM pada meM antakriyA Adi se sambandhita dasa dvAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / ve isa prakAra haiM - (1) antakriyAdvAra - isameM nAraka Adi cauvIsa daNDakoM kI antakriyA-sambandhI prarUpaNA hai| (2)anantaradvAra - isameM anantarAgata evaM paramparAgata jIva ko antakriyA se sambandhita nirUpaNa hai| (3) ekasamayadvAra - isameM eka samaya ke jIvoM kI antakriyA se sambandhita praznottara hai / (4) uvRttadvAra - isameM nairayikoM se udvRtta hokara nairayika Adi meM utpanna hone tathA paMcendriya tiryaJcoM ke dharmazravaNa, kevalajJAnadi tathA zIla, vrata, guNavrata pratyAkhyAna evaM pauSadhopavAsa Adi ke sambandha me praznottara hai| (5) tIrthakaradvAra - nairayikoM se lekara sarvArthasiddha devoM se uddhRta jIvoM kA tIrthakaratva prApta hone ke sambandha meM praznottara haiM / ... (6) cakridvAra - isameM cauvIsa daNDakoM se uddhRta jIvoM ko cakravartitva prApta hone ke sambandha meM carcA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 413 (7) baladevadvAra - isameM baladevatvaprApti sambandhI carcA hai / (8) vAsudevadvAra - isameM vAsudevatvaprApti sambandhI carcA hai (9) mANDalikadvAra - isameM mANDalikatvaprApti sambandhI carcA hai / (10) ratnadvAra - isameM senApatiratna Adi cakravartI ke ratnoM kI prApti se sambandhita nirUpaNa hai| antakriyAH do arthoM meM - prastuta pada meM antakriyA zabda do artho meM prayukta huA hai-(1) karmoM yA bhava ke anta (kSaya) karane kI kriyA aura (2) anta arthAt-avasAna (maraNa) kI kriyaa| vaise to jainAgamoM meM antakriyA samasta karmo (yA bhava) ke anta karane ke artha meM rUr3ha hai, tathApi bhava kA anta karane ko kriyA se do pariNAma Ate haiM-yA to mokSa prApta hotA hai, yA maraNa hotA hai-usa bhava ke zarIra se chuTakArA milatA hai / isalie yahA~ antakriyA zabda ina donoM (mokSa aura maraNa) artho meM prayukta huA hai| prastuta pada meM isI antakriyA kA vicAra cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM dasa dvAroM ke mAdhyama se kiyA gayA hai / ina dasa dvAroM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki prathama ke tIna dvAroM meM antakriyA arthAt-mokSa ko carcA hai aura bAda ke dvAroM kA sambandha bhI antakriyA ke sAtha hai, kintu vahA~ antakriyA kA artha mRtyu kareM tabhI saMgati baiTha sakatI hai / isake atirikta ina dvAroM meM antakriyA kA artha-mokSa bhI ghaTita ho sakatA hai, kyoMki una dvAroM meM una-una yoniyoM meM udvarttanA Adi karane vAloM ko mokSa saMbhava hai yA nahIM? aisA prazna bhI prastuta kiyA gayA hai| prathama : antakriyAdvAra 1407.[1] jIve NaM bhaMte / aMtakiriyaM karejA ? goyamA ! atthegaie karejA, atthegaie, No karejA? [1407-1 pra.] bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? [e.] hA~ gautama ! koI jIva (antakriyA karatA hai / ) (aura) koI jIva nahIM karatA hai / [2] evaM Neraie jAva vemaannie| ___ [1407-2] isI prakAra nairayika se lekara vaimAnika taka kI antakriyA ke sambandha meM samajha lenA caahie| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 396-397 2. (ka) antakriyAmiti - antaH-avasAnaM, tacca prastAvAdiha karmaNAmavasAtavyam, tasya kriyA - karaNamantakriyA - karmAntakaraNa mokSa iti bhaavaarthH| - prajJApanA. malaya. vRtti, patra 397 (kha) paNNavaNNAsuttaM (pariziSTa-prastAvanAtmaka) bhA. 2, pR. 112 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra vivecana - prastuta sUtra ke prathama aMza meM samuccaya jIvoM kI antakriyA ke sambandha meM carcA kI gaI hai, jabaki dvitIya aMza meM nairayika se vaimAnika taka cauvIsa daNDakavartI jIvoM kI antakriyA ke viSaya meM carcA hai / 414 ] antakriyA - prApti - aprApti kA rahasya - jo jIva tathAvidha bhavyatva ke paripAkavaza manuSyatva Adi samagra sAmagrI prApta kara ke usa sAmagrI ke bala se prakaTa hone vAle atiprabala vIrya ke ullAsa se kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara kevalajJAna prApta karake kevala ghAtikarmoM kA hI nahIM aghAtikarmoM kA bhI kSaya kara detA hai, vahI antakriyA karatA hai, arthAt samasta karmo kA kSaya karake mokSa prApta karatA hai| isase viparIta prakAra kA jIva antakriyA (mokSa) prApta nahIM kara pAtA / isI rahasya ke anusAra samasta jIvoM kI antakriyA kI prAptiaprApti samajha lenI cAhie / 1408.[ 1 ] Neraie NaM bhaMte ! Neraiesa aMtakiriyaM karejjA ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe / 1. [1408-1 pra.] kyA nAraka, (narakagati) meM rahatA huA antakriyA karatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai / [ 2 ] Neraie NaM bhaMte ! asurakumAresu aMtakiriyaM karejjA ? gomA ! No iTThe samaTThe / [1408-2 pra.] bhagavan ! kyA nAraka, asurakumAroM meM antakriyA karatA hai ? [3] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [ 3 ] evaM jAva vemANiesu / NavaraM maNUsesu aMtakiriyaM kareja tti pucchA / goyamA ! atthegaie karejjA, atthegaie No karejjA / [1408-3] isI prakAra nAraka kI vaimAnikoM taka meM ( antakriyA kI asamarthatA samajha lenI caahie|) [pra.] vizeSa prazna ( yaha hai ki ) nAraka kyA manuSyoM meM (Akara ) antakriyA karatA hai ? [u.] gautama ! koI nAraka (akriyA) karatA hai aura koI nahIM karatA / 1409. evaM asurakumAre jAva vemANie / evamete caDavIsaM cauvIsadaMDagA 576 bhavaMti / // dAraM 1 // prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 397 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada ] [1409] isI prakAra asurakumAra se lekara vaimAnika taka ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / isI taraha cauvIsa daNDakoM (meM se pratyeka) kA cauvIsa daNDakoM meM ( antakriyA kA nirUpaNa karanA cAhie / ) (ve saba milA kara 244 X 24 = ) 576 (praznottara) ho jAte haiM / prathama dvAra // 1 // vivecana - nAraka kI nArakAdi meM antakriyA ko asamarthatA kA kAraNa nAraka jIva nAraka paryAya meM rahate hue antakriyA isalie nahIM kara sakate ki samasta karmoM kA kSaya (mokSa) tabhI hotA hai, jaba samyagdarzana - jJAna - caritra, ye tInoM milakara prakarSa ko prApta hoM / nairayika- paryAya se samyagdarzana kA prakarSa kadAcit kSAyika - samyagdRSTi jIva meM ho bhI jAe, kintu samyagjJAna ke prakarSa kI yogyatA aura samyakcAritra ke pariNAma nArakaparyAya meM utpanna ho nahIM sakate, kyoMki nAraka bhava kA aisA hI svabhAva hai / [ 415 - isI prakAra nArakajIva, asurakumAroM se lekara stanitakumAroM meM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM meM, vikalendriyoM meM, paJcendriya tiryaJcoM meM, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM meM rahatA huA antakriyA nahIM kara sakatA / isakA bhI kAraNa vahI bhavasvabhAva hai / manuSyoM meM nArakAdi ke jIvoM kI antakriyA - manuSya paryAya se AyA huA koI nAraka, jise manuSyatva Adi kI paripUrNa sAmagrI prApta ho gaI ho, vaha pUrvokta prakAra kramazaH samasta karma kSaya karake antakriyA karatA hai aura koI nAraka, jise paripUrNa sAmagrI prApta nahI hotI, vaha antakriyA nahIM kara pAtA / isI prakAra manuSyoM meM AyA huA koI-koI asurakumAra Adi (asurakumAra se lekara vaimAnika deva taka) kA jIva, jise paripUrNa sAmagrI prApta ho jAtI hai, vaha antakriyA kara letA hai aura jise paripUrNa sAmagrI nahIM milatI, vaha antakriyA nahIM kara pAtA / 1. 2. 3. pratyeka daNDakavartI jIva kI cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM antakriyA - nAraka Adi pratyeka daNDaka kA jIva, nAraka Adi daNDakoM meM se pratyeka daNDaka meM rahate hue antakriyA kara sakatA hai yA nahIM ? isa prakAra ke kula 24x24 = 576 praznottara vikalpa ho jAte haiM / dvitIya : anantaradvAra 1410. [1] NeraDyA NaM bhaMte ! ki arNatarAgatA aMtakiriyaM karaMti paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti ? goyamA ! aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgatA vi aMtakiriyaM kareti / prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 397 vahI, patra 397 vahI, patra 397 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] [prajJApanAsUtra [1410-1 pra.] bhagavan ! nAraka (jIva) kyA anantarAgata antakriyA karate haiM, athavA parAmparAgata antakriyA karate haiM ? [u.] gautama ! (ve) anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM / [2] evaM rayaNappabhApuDhaviNeraiyA vi jAva paMkappabhApuDhaviNeraDyA / [1410-2 pra.] isI prakAra ratnaprabhA narakabhUmi ke nArakoM se lekara paMkaprabhA narakabhUmi ke nArakoM taka kI antakriyA ke viSaya meM samajha lenA cAhie / [3] dhUmappabhApuDhaviNeraDyA NaM bhaMte ! pucchaa| goyamA ! No aNaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti / evaM jAva ahesattamApuDhaviNeraiyA / [1410-3 pra.] (aba) prazna hai - kyA dhUmaprabhApRthvI ke anantarAgata nAraka antakriyA karate haiM yA paramparAgata antakriyA karate haiM ? [u.] he gotama ! (ve) anantarAgata antakriyA nahIM karate, (kintu) paramparAgata antakriyA karate haiM / isI prakAra adha:saptamapRthvI (tamastamAbhUmi taka) ke nairayikoM (kI antakriyA ke viSaya meM jAna lenA caahie)| 1411. asurakumArA jAva thaNiyakumArA puDhavi-Au-vaNassaikAiyA ya arNatarAgayA vi aMtakiriyaM kareMti, paramparAgayA vi aMtakiriyaM kareMti / [1411] asurakumAra se (lekara) stanitakumAra (taka ke bhavanapati deva) tathA pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika aura (ekendriya jova) anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM / 1412. teu-vAu-beiMdiya-teiMdiya-cauridiyA No aNaMtaragayA aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakareMti / ___ [1412] tejaskAyika, vAyukAyika (evaM) dvondriya, trIndriya (aura) caturindriya (vikalendriya trasa jIva) anantarAgata antakriyA nahIM karate, kintu paramparAgata antakriyA karate hai / 1413. sesA aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA viaMtakiriyaMpakareMti |daarN2|| [1413] zeSa (sabhI jIva) anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate -dvitIya dvAra // 2 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 417 vivecana - antakriyA : anantarAgata yA paramparAgata ? - antakriyA (mukti) kevala manuSyabhava meM hI ho sakatI hai, isalie dvitIya dvAra meM nAraka se lekara vaimAnika taka ke sabhI jIvoM ke viSaya meM prazna hai ki ve nAraka Adi ke jIva jo antakriyA karate hai, ve nArakAdibhava meM se mara kara vyavadhAnarahita sIdhe manuSyabhava meM Akara (anantarAgata ) antakriyA (mokSaprApti) karate haiM, yA nArakAdibhava ke bAda eka yA aneka bhava karake phira manuSyabhava meM Akara (paramparAgata) antakriyA karate haiM ? yaha ina sabhI praznoM kA Azaya hai / ' jIvoM kI anantarAgata aura paramparAgata antakriyA kA nirNaya - samuccayarUpa se nAraka jIva donoM prakAra se antakriyA karate haiM / arthAt naraka se sIdhe manuSyabhava meM A kara bho antakriyA karate haiM aura naraka se nikala kara tiryaJca Adi ke bhava karake phira manuSyabhava meM A kara bho antakriyA karate haiN| kintu vizeSarUpa se ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprathA aura paMkaprabhA, ina cAroM narakabhUmiyoM ke nAraka anantarAgata antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI / kintu zeSa tIna (dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastama:prabhA) narakabhUmiyoM ke nAraka kevala paramparAgata antakriyA karate haiM / isakA kAraNa pUrvokta hI samajhanA caahie| asurakumAra se lekara stanitakumAra taka 10 prakAra ke bhavanapati deva tathA pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika, ye tIna prakAra ke ekendriya jIva anantarAgata aura paramparAgata donoM prakAra se antakriyA karate haiM / tejaskAyika, vAyukAyika jIva mara kara manuSya hote hI nahIM, isa kAraNa aura tIna vikalendriya jIva bhavasvabhAva ke kAraNa paramparAgata antakriyA hI karate haiM / ye jIva sIdhe manuSyabhava meM Akara antakriyA nahIM kara sakate, ye apane-apane bhava se nikala kara tiryaJcAdibhava karake phira manuSyabhava meM A kara antakriyA karate haiM / inake atirikta paMcendriya tiryaJca, manuSya, , vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM se jinakI yogyatA hotI, ve anantarAgata antakriyA karate haiM aura jinakI yogyatA nahIM hoto, ve paramparAgata antakriyA karate haiM / ina sambandha meM pUrvokta yukti hI samajhanI caahie| tRtIya : ekasamayadvAra 1414.[1] aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! NeraiyA egasamaeNaM kevatiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM dasa / [1414-1 pra.] bhagavan ! anantarAgata kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? [u.] gotama ! (ve eka samaya meM) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa dasa (antakriyA karate haiM / ) [2] rayaNappabhApuDhaviNeraiyA vi evaM ceva jAva vAluyappabhApuDhaviNeraiyA / (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 397 (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patra 397 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 4. pR. 492 (kha) paNNavaNNAsuttaM (pariziSTa) bhA. 2, pR. 112 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [1414-2] (anantarAgata) ratnaprabhApRthvI ke nAraka bhI isI prakAra ( antakriyA karate haiM) yAvat bAlukAprabhApRthvI ke nAraka bhI ( isI prakAra antakriyA karate haiM / ) 18] [ 3 ] aNaMtarAgatA NaM bhaMte ! paMkappabhApuDhaviNeraDyA egasamaeNaM kevatiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNeNaM ekko vA do vA tiNi vA, ukkoseNaM dasa / [1414-3 pra.] bhagavan ! anantarAgata paMkaprabhApRthvI ke kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? [u.] gautama ! (ve eka samaya meM) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa dasa ( antakriyA karate haiM / ) 1415. [ 1 ] aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArA egasamaeNaM kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM dasa / [1415-1 pra.] bhagavan ! anantarAgata kitane asurakumAra eka samaya meM antakriyA karate haiM ? [u.] gautama ! (ve eka samaya meM) jaghanya eka, do yA tIna (aura) utkRSTa dasa ( antakriyA karate haiM / ) [ 2 ] aNaMtarAgayAo NaM bhaMte ! asurakumArIo egasamaeNaM kevatiyAo aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ? jahaNeNaM ekkA vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM paMca / [1415-2 pra.] bhagavan ! anantarAgatA kitanI asurakumAriyA~ eka samaya meM antakriyA karatI haiM ? [u.] gautama ! (ve eka samaya meM) jaghanya eka, do yA tIna (aura) utkRSTha pAMca ( antakriyA karatI haiM / ) [3] evaM jahA asurakumArA sadevIyA tahA jAva thaNiyakumArA / [1415-3] isI prakAra jaise anantarAgata asurakumAroM tathA unakI deviyoM kI ( saMkhyA eka samaya meM antakriyA karane ko batAI hai) utanI ho stanitakumAroM (tathA unakI deviyoM) taka kI saMkhyA ( antakriyA ke sambandha meM samajha lenA cAhie / ) 1416. [ 1 ] aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! puDhavikkAiyA egasamaeNaM kevatiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM cattAri / [1416-1 pra.] bhagavana ! kitane anantarAgata pRthvIkAyika eka samaya meM antakriyA karate haiM? Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 419 [u.] gautama ! (ve eka samaya meM) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra (antakriyA karate haiN|) [2] evaM AukkAiyA vi cattari / vaNassaikAiyA cha / paMceMdiyatirikkhajoNiyA dasa / tirikkhajoNiNIo dasa / maNUsA dasa / maNUsIo vIsaM / vANamaMtarA dasa / vANamaMtarIo pNc| joisiyA vIMsa / vemANiyA aTThasataM / vemANiNIo vIsaM / dAraM 3 // [1416-2] isI prakAra (apkAyika Adi jaghanya to eka samaya meM eka do yA tIna aura utkRSTataH) apkAyika bhI cAra (antakriyA karate haiM ;) vanaspatikAyika chaha, paJcendriya tiryaJca dasa, (paMcendriya) tiryaJca striyA~ dasa, manuSya dasa, manuSyaniyA~ bIsa, vANavyantara deva dasa, vANavyantara deviyA~ pAMca, jyotiSka deva dasa, jyotiSka deviyA~ bIsa, vaimAnika deva eka sau ATha, vaimAnika deviyA~ vIsa (antakriyA karatI haiM / ) vivecana - prastuta dvAra meM kevala anantarAgata antakriyA kara sakane vAle jIvoM ke sambandha meM prazra hai ki ve eka samaya meM kitanI saMkhyA meM antakriyA karate haiM ? anantarAgata antakriyA kara sakane vAle jIvoM kI saMkhyA-sUcaka tAlikA. isa prakAra hai - anantarAgata jIva jaghanya saMkhyA utkRSTa saMkhyA nAraka (samuccaya) 1,2,3, prathama, dvitIya, tRtIya nAraka 1,2,3 caturtha pRthvI ke nAraka 1,2,3 samasta bhavanapati deva 1,2,3 samastaM bhavanapati deviyA~ 1,2,3 pRthvIkAya, apkAya 1,2,3 vanaspatikAyika 1,2,3 paMcendriya tiryaJca 1,2,3 paMcendriya tiryaJcI (strI) 1,2,3 manuSya (nara) 1,2,3 manuSya (nArI) 1,2,3 vANavyantara deva 1,2,3 vANavyantara deviyA~ 1,2,3 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra 1,2,3 - 201 420 ] jyotiSka deva 1,2,3 jyotiSka deviyA~ . . 20 vaimAnika deva 1,2,3 108 vaimAnika deviyA~ 1,2,3 anantarAgata jIva : pUrvabhava-paryAya kI apekSA se - yadyapi nAraka Adi jIva naraka Adi se nikala kara sIdhe manuSyabhava meM A jAne ke bAda nAraka Adi nahIM rahate, ve saba manuSya ho jAte haiM, phira bhI unhe zAstrakAra ne jo anantarAgata Adi kahA hai, vaha kathana pUrvabhava-paryAya kI apekSA se samajhanA cAhie / vastutaH anantarAgata nAraka Adi se tAtparya una jIvoM se hai, jo pUrvabhava meM nAraka Adi the aura vahA~ se nikala kara sIghe manuSyabhava meM A kara manuSya bane haiM / caturtha : udvRttadvAra 1417. Neraie NaM bhaMte ! Neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA Neraiesu uvavajejA? goyamA ! Ne iNaDhe samaThe / [1417 pra.] bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se uddhartana (nikala) kara kyA (sIdhA) nArakoM meM utpanna hotA hai? [u.] gautama ! yaha artha (bAta)samartha (zakya) nahIM hai / 1418. Neraie NaM bhaMte ! Neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA asurakumAresu uvavajejA? goyamA ! Ne iNaDhe samaDhe / [1418 pra.] bhagavan ! nAraka jIva nArakoM meM se nikala kara kyA (sIdhA) asurakumAroM meM utpanna ho sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 1419. evaM niraMtaraM jAva cauri diesu pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaDhe / 1. 2. paNNavaNAsuttaM (pariziSTa) bhA. 2, pR. 113 (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 398 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 4, pR. 498 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [421 [1419 pra.] isI taraha (nairayikoM meM se nikala kara) nirantara (vyavadhAnarahita-sIdhA) (nAgakumAroM se le kara) caturindriya jIvoM taka meM (utpanna ho sakatA hai ?) aisI pRcchA karanI cAhie / [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM / 1420. [1] Neraie NaM bhaMte ! Neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejjA? goyamA ! atthegaie avavajejA, atyaMgaie No uvvjejaa| [1420-1 pra.] bhagavan ! nAraka jIva nArakoM meM se udvarttana kara antara (vyavadhAna) rahita (sIdhA) paMcendriyatiryaJca meM atpanna ho sakatA hai ? gautama ! (inameM se) koI utpanna ho sakatA hai (aura) koI utpanna nahIM ho sakatA / [2] je NaM bhaMte ! Neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajejA se NaM kevalipaNNattaM dharma labhejA savaNayAe ? goyamA ! atthegaie labhejA atthegaie No lbhejaa| [1420-2 pra.] bhagavan ! jo nAraka nArakoM meM se nikala kara sIdhA tiryaJcapaMcendriya jIvoM meM utpanna hotA hai, kyA vaha kevaliprarUpita dharmazravaNa ko prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI dharmazravaNa ko prApta kara sakatA hai aura koI nahIM kara sktaa| [3] je NaM bhaMte ! kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe se NaM kevalaM bohiM bujhejaa| goyamA ! atthegaie bujhejA, atthegaie No bujhejA / [1420-3 pra.] bhagavan ! jo (paMcendriyatiryaJcoM meM utpanna jIva) kevali-prarUpita dharmazravaNa prApta kara sakatA hai, kyA vaha kevala (zuddha) vodhi ko samajha sakatA hai ? [u.] gautama ! (inameM se) koI (kevalabodhi) ko samajha pAtA hai (aura) koI nahIM samajha paataa| [4] je NaM bhaMte ! kevalaM bohiM bujhejA se NaM saddahejjA pattiejA roejjA? goyamA ! saddahejjA pattiejjA roejjA / [1420-4 pra.] bhagavan ! jo (nairayikoM se tiryaJcapaMcendriya meM anantarAgata jIva) kevala bodhi ko samajha pAtA hai, kyA vaha (usa para) zraddhA karatA hai, pratIti karatA hai (tathA) ruci karatA hai ? [u.] (hA~) gautama ! (vaha) zraddhA karatA hai, pratIti karatA hai (tathA) ruci karatA hai / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 ] [prajJApanAsUtra [5]jeNaMbhaMte ! saddahejA pattiejAroejA se NaM AbhiNibohiyaNANa-suyaNANAI uppADejA? haMtA ! goyamA ! uppaaddejaa| [1420-5 pra.] bhagavan ! jo (usa para) zraddhA, pratIti aura ruci karatA hai (kyA) vaha AbhinibodhikajJAna (aura) zrutajJAna upArjita (prApta) kara letA hai ? [u.] hA~ gautama ! vaha (ina jJAnoM ko) prApta kara letA hai / [6] je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANa-suyaNANAiM uppADejA se NaM saMcAejjA sIlaM vA vayaM guNaM vA veramaNaM vA paccakkhANaM vA posahovavAsaM vA paDivajittae ? goyamA ! atthegaie saMcAejjA, atthegaie No paDivajittae ? [1420-6 pra.] bhagavan ! jo (anantarAgata tiryaJcapaMcendriya) AbhinibodhikajJAna evaM zrutajJAna ko prApta kara letA hai, (kyA) vaha zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna athavA pauSadhopavAsa aMgIkAra karane meM samartha hotA hai ? - [u.] gautama ! (koI tiryaJcapaMcendriya) (zIla yAvat pauSadhopavAsa kI aMgIkAra) kara sakatA hai aura koI nahIM kara sakatA hai / [7] je NaM bhaMte ! saMcAejA sIlaM vA jAva posahovavAsaM vA paDivajittae se NaM ohiNANaM uppADejjA? goyamA ! atthegaie uppADejA, atthegaie No uppaaddejaa| [1420-7 pra.] bhagavan ! jo (tiryaJcapaMcendriya) zIla yAvat pauSadhopavAsa aMgIkAra kara sakatA hai (kyA) vaha avadhijJAna ko upArjita (prApta) kara sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (avadhijJAna) prApta kara sakatA hai (aura) koI prApta nahIM kara sakatA [8] je NaM bhaMte ohiNANaM appADejA se NaM saMcAejA muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaittae? goyamA ! No iNaThe smddhe|.. [1420-8 pra.] bhagavan ! jo (tiryaJcapaMcendriya) avadhijJAna upArjita kara letA hai, (kyA) vaha muNDita ho kara agAratva se anagAratva (anagAradharma) meM pravrajita hone meM samartha hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 423 1421.[1] Neraie NaM bhaMte ! Neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA maNUsesu uvavajejA ? goyamA ! atthegaie uvavajejA, atyaMgaie No uvvjejaa| [1421-1 pra.] bhagavan ! nAraka, jIva nArakoM meM se advartana (nikala) kara kyA sIdhA manuSyoM meM utpanna ho jAtA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (manuSyoM meM) utpanna hotA hai aura koI utpanna nahIM hotA hai / [2] je NaM bhaMte ! uvavajejjA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA !jahANaM paMceMdiyatirikkhajoNiesu(su. 1420[2-7]) jAvajeNaMbhaMte ! ohiNANaM uppADejjA se NaM saMcAejA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaittae ? goyamA ! atthegaie saMcAejjA, atthegaie No saMcAejjA / [1421-2 pra.] bhagavan ! jo (nArakoM meM se anantarAgata jIva manuSyoM meM) utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevali-prajJapta dharmazravaNa prApta kara letA hai ? ' [1421-2 u.] gautama ! jaise paMcendriyatiryaJcayonikoM meM (Akara utpanna jIva) ke viSaya meM dharmazravaNa se (lekara) avadhijJAna prApta kara letA hai, taka kahA hai, vaise hI yahA~ kahanA caahie| (vizeSa prazna yaha hai-) bhagavan ! jo (manuSya) avadhijJAna prApta kara letA hai, (kyA) vaha muNDita hokara agAratva se anagAradharma meM pravajita ho sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI pravrajita ho sakatA hai aura koI pravrajita nahIM ho sakatA hai| [3]jeNaM bhaMte ! saMcAejA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaittae se NaM maNapajjavaNANaM uppADejjA? goyamA ! atthegaie uppADejA, atthegaie No uppaaddejaa| [1421-3 pra.] bhagavan ! jo (manuSya) muNDita hokara agAritva se anagAradharma meM pravrajita hone se samartha hai, (kyA) vaha manaH paryavajJAna ko upArjita kara sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (manaHparyavajJAna ko) upArjita kara sakatA hai (aura) koI upArjita nahIM kara sakatA hai / [4] je NaM bhaMte ! maNapajjavaNANaM uppADejA se NaM kevalaNANaM uppADejA? goyamA ! atthegaie uppADejA, atthegaie No uppADejA / [1421-4 pra.] bhagavan ! jo (manuSya) manaHparyavajJAna ko upArjita kara letA hai, (kyA) vaha Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] kevalajJAna ko upArjita kara sakatA hai ? [u.] gautama ! ( unameM se) koI kevalAna ko upArjita kara sakatA hai (aura) koI upArjita nahIM kara sakatA hai| [ prajJApanAsUtra [5] je NaM bhaMte! kevalaNANaM uppADejA se NaM sijjhejjA bujjhejA muccejA savvadukkhANaM aMta karejA ? goyamA ! sijjhejA jAva savvadukkhANaM aMtaM karejjA / [1421-5 pra.] bhagavan ! jo (manuSya) kevalajJAna ko upArjita kara letA hai, (kyA) vaha siddha ho sakatA hai, buddha ho sakatA hai, mukta ho sakatA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta kara sakatA hai ? [u.] (hA~) gautama ! vaha (avazya hI) siddha, buddha aura mukta ho jAtA hai, yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| 1422. raie NaM bhaMte ! NeraiehiMto anaMtaraM uvvaTTittA vANamaMtara - joisiya-vemANiesu uvavajjejjA ? goyA ! No iNa samaTTe / [1422 pra.] bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se nikala kara (kyA sIdhA ) vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| vivecana - nArakoM meM se nArakAdi meM utpatti, dharmazravaNAdi-viSayaka carcA - prastuta dvAra ke prathama 6 sUtroM (sU. 1417 se 1422 taka) meM nArakoM meM se mara sIdhe nArakoM, bhavanapatiyoM, vikalendriyoM, tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM utpatti kI carcA hai| phira tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM utpanna hone vAle jIva kevaliprajJapta dharmazravaNa, zuddha bodhi, zraddhA, pratIti, ruci, mati - zrutajJAna, zIla - vrata-guNa-viramaNa - pratyAkhyAna - pauSadhopavAsagrahaNa, avadhi - manaH paryava - kevala jJAna evaM siddhi (mukti), inameM se kyA-kyA prApta kara sakate haiM ? isakI carcA kI gaI hai| - udvarttanaH vizeSArtha meM prastuta zAstra meM 'udvRtta' zabda samasta gatiyoM meM hone vAle 'maraNa' ke lie prayukta kiyA gayA hai, jabaki 'SaTkhaNDAgama' meM maraNa ke lie tIna zabda prayukta kiye gae haiM- naraka, bhavanavAsI, vANavyantara evaM jyotiSka gati meM se mara kara jAne vAloM ke lie 'udvRtta', tiryaJca aura manuSyagati meM se mara kara jAne vAloM ke lie 'kAlagata' aura vaimAnika devoM meM se mara kara jAne vAloM ke lie paNNavaNAsuttaM (pariziSTa) bhA. 2, pR. 113 1. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 425 'cyuta' shbd| nArakoM kA udvarttana tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM - isa pATha se spaSTa hai ki nArakajIva nArakoM meM se nikala phira sIdhA nArakoM, bhavanapatiyoM aura vikalendriyoM meM utpanna nahIM ho sakatA hai, usakA kAraNa pUrvokta hI hai / vaha nArakoM meM se nikala kara sIdhA tiryaJcapaMcendriya jIvoM aura manuSyoM meM utpanna ho sakatA hai / tiryaJcapaMcendriya aura manuSya meM utpanna hone-vAle bhUtapUrva nArakoM meM se koI-koI kevaliprajJapta dharmazravaNa, kevalabodhi, zraddha-pratIti-ruci, AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, zIla-vrata-guNa-viramaNa-pratyAkhyAnapauSadhopavAsa-grahaNa, avadhijJAna taka prApta kara sakate haiM, kintu manuSyoM meM utpanna hone vAle bhUtapUrva nArakoM meM se koI-koI isase Age bar3hakara anagAratva, mana:paryAya jJAna, kevalajJAna aura siddhatva ko prApta kara sakate ____viziSTa zabdoM ke artha - kevalipannattaM dhammaM - kevalI dvArA prarUpita-upadiSTa zruta-cAritrarUpa dharma ko| labheja savaNayAe-zravaNa prApta karatA hai / kevalaM bohiM : do artha - (1) kevala-vizuddha bodhidharmaprApti (dharmadezanA), (2) kevalI dvArA sAkSAt yA paramparA se upadiSTa (kaivalika) bodhi / * * prazna kA Azaya - kevaliprajJaptadharma kA zrotA kyA uparyukta kaivalika bodhi ko yathoktarUpa se jAnatAsamajhatA hai ? zIla Adi zabdoM ke viziSTa artha - zIla-brahmacarya, vrata-vividha dravyAdiviSayaka niyama, guNa, bhAvanA Adi athavA uttaraguNa, viramaNa-atIta sthUla prANAtipAta Adi se virati, pratyAkhyAna - anAgatakAlIna sthUla prANAtipAta Adi kA tyAga, poSadhopavAsa - poSadha-dharma kA poSaNa karane vAle aSTamI Adi poM meM upavAsa possdhopvaas| - avadhijJAna kinako? - tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM ko bhavapratyaya avadhijJAna nahIM hotA, guNapratyaya hotA hai |shiilvrt Adi viSayaka guNoM ke dhArakoM meM jinake utkRSTa pariNAma hote haiM, unako avadhijJAnAvaraNakarma kA kSayopazama ho jAtA hai aura unheM (tiryaJcapaMcendriya jIvoM aura manuSyoM ko, avadhijJAna prApta hotA hai, sabhI ko nahIM / manaHparyAyajJAna kinako? - manaHparyAyajJAna anagAra ko hI prApta hotA hai, vaha bhI usI saMyamI ko hotA hai, jo samasta pramAdoM se rahita ho, vividha RddhiyoM se sampanna ho / isalie tiryaJcoM ko anagAratva bhI 1. (kha) SaTkhaNDAgama bhA.6, pR. 477 meM vizeSArtha (ka) vahI, pR. 113 prajJApanA. prameyabodhinITIkA, bhA.4, pR.509 prajJApanA. malaya. vRtti patra 399 vahI, patra 399 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] [ prajJApanAsUtra prApta nahIM hotA, taba mana:paryAyajJAna aura kevalajJAna kahA~ se prApta hogA ! manuSyoM meM bhI usI ko mana:paryAyajJAna prApta hotA hai, jo anagAra ho, apramatta tathA nirmala cAritrI evaM RddhimAn ho / ' muMDe bhavittA : bhAvArtha - muNDa do prakAra kA hotA hai- dravyamuNDa aura bhAvamuNDa / kezAdi kaTAne se dravyamuNDa hotA hai, sarvasaMga parityAga se bhAvamuNDa kA grahaNa kiyA gayA hai / arthAt-bhAva se muNDita hokr|* sijjhejjA bujjhejA muccejjA: prAsaMgika vizeSArtha - sijjhejjA - sarva kArya siddha kara letA hai, kRtakRtya ho jAtA hai, bujjhejjA - samasta lokAloka ke svarUpa ko jAnatA - dekhatA hai, muccejjA - bhavopagrAhI karmoM se bhI mukta ho jAtA hai| asurakumArAdi kI utpatti kI prarUpaNA 1423. asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehiMto aNaMtaraM uvvaTTittA Neraiesu uvavajjejjA ? gomA ! No iNa samaTThe / [1423 pra.] bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara (sIdhA) nairayikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| 1424. asurakumAre NaM bhaMte! asurakumArehiMto aNaMtaraM uvvaTTittA asurakumAresu uvavajjijjA ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe / evaM jAva thaNiyakumAresu / [1224 pra.] bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala (udvarttana) kara (sIdhA) asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra yAvat stanikumAroM meM bhI (asurakumAra, asurakumAroM meM se udvarttana karake sIdhe ) utpanna nahIM hote, yaha samajha lenA caahie| 1425. [ 1 ] asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehiMto aNaMtaraM uvvaTTittA puDhavikkAie uvavajjejjA ? haMtA ! goyamA ! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie no uvavajjejjA / 1. 2. vahI. patra 400 muNDo dvidhA - dravyato bhAvatazca / dravyataH kezAdyapanayanena, bhAvataH sarvasaMgaparityAgena / tatreha dravyamuNDatvAsaMbhavAt bhAvamuNDaH parigRhyate / vahI, patra 400 - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 427 [1425-1 pra.] bhagavan ! (kyA) asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! (usameM se) koI (pRthvIkAyika meM) utpanna hotA hai (aura) koI utpanna nahIM hotaa| [2] je NaM bhaMte ! uvavajejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNasAe ? goyamA ! no iNaDhe samaDhe / [1425-2 pra.] bhagavan ! jo (asurakumAra pRthvIkAyikoM meM) utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [3] evaM Au-vaNassaIsu vi / [1425-3 pra.] isI prakAra aSkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke (utpanna hone tathA dharmazravaNa ke) viSaya meM samajha lenA cAhie / 1426. asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehito aNaMtaraM uvvaTTittA teu-vAu-beiMdiya-teiMdiyacauridiesu uvavajjejjA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / avasesesu paMcasu paMceMdiyatirikkhajoNiyAdisu asurakumAre jahA Neraie (su. 1420-22) / [1426-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara (kyA) sIdhA (anantara) tejaskAyika, vAyukAyika (tathA) dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| avaziSTa paMcendriya tiryaJcayonika Adi (manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika) ina pAMcoM meM asurakumAra kI utpatti Adi kI vaktavyatA [sU 1420-22 meM ukta] nairayika (kI utpatti Adi kI vaktavyatA ke anusAra samajhanI cAhie / ) [2] evaM jAva thaNiyakumAre / [1426-2] isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA cAhiye / 1427. [1] puDhavikAie NaM bhaMte ! puDhavikkAiehito aNaMtaraM uvvaTTittA Neraiesu uvavajjejjA? goyamA ! No iNaThe samaDhe / [1427-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyikoM meM se udvarttana kara (kyA) sIdhA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] [prajJApanAsUtra nairayikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM / [2] evaM asurakumAresu vi jAva thaNiyakumAresu vi / [1427-2] isI prakAra (kI vaktavyatA) asurakumAroM se stanitakumAroM taka (kI utpatti ke viSaya meM samajha lenA cAhie / ) 1428. [1] puDhavikkAie NaM bhaMte ! puDhavikkAiehito aNaMtaraM uvvaTTittA puDhavikkAiesu uvavajjejjA? goyamA ! atthegaie uvavajejjA, atthegaie No uvvjejaa| [1428-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyikoM meM se nikala kara (kyA) sIdhAM pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (pRthvIkAyikoM meM ) utpanna hotA hai, (aura)koI utpanna nahIM hotaa| [2] je NaM bhaMte ! uvavajejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! No iNadRThe samaDhe / [1428-2 pra.] bhagavan ! (unameM se) jo (pRthvIkAyikoM meM) utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM / - [3] evaM AukkAiyAdisu NiraMtaraM bhANiyavvaM jAva cauri diesu / [1428-3] isI prakAra kI vaktavyatA apkAyika Adi (apkAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya) se lekara caturindriya jIvoM taka meM nirantara (utpatti ke viSaya meM) kahanA cAhie / [4] paMceMdiyatirikkhajoNiya-maNUsesu jahA Neraie (su. 1420-22) / [1428-4] (pRthvIkAyika kI pRthvIkAyikoM meM se nikala kara sIdhe) paMcendriyatiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM (utpatti ke viSaya meM) [sU. 1420-21 meM ukta] nairayika (kI vaktavyatA) ke samAna (kahanA cAhie / ) [5] vANamaMtara-joisiya-vemANiesu paDiseho / [1428-5] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM (pRthvIkAyika kI utpatti kA) niSedha (samajhanA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [429 cAhie / ) 1429. evaM jahA puDhavikkAio bhaNio taheva AukkAio vivaNassaikAio vibhaanniyvvyo| [1429] jaise pRthvIkAyika (kI cauvIsa daNDakoM meM utpatti ke viSaya meM) kahA gayA hai, usI prakAra apkAyika evaM vanaspatikAyika ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / 1430.[1] teukkAie NaM bhaMte ! teukkAiehito aNaMtaraM avvaTTittA Neyaisu uvavajejA ? goyamA ! No iNaThe samaDhe / [1430-1 pra.] bhagavan ! tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se udvRtta hokara kyA sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] evaM asurakumAresu vi jAva thaNiyakumAresu vi / .. [1430-2] isI prakAra (tejaskAyika jIva kI) asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka meM bhI utpatti kA niSedha samajhanA cAhie / 1431. [1] puDhavikkAiya-Au-teu-vAu-vaNassai-beiMdiya-teiMdie-cauriM diesuatthegaie uvavajejA, atthegaie No upvjjejaa| [1431-1] pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika evaM vanaspatikAyikoM meM tathA dvIndriya-trondriya-caturindriyoM meM koI (tejaskAyika) utpanna hotA hai aura koI utpanna nahIM hotA hai / [2] je NaM bhateM ! uvavajjejjA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! No iNaThe samaDhe / [1431-2 pra.] bhagavan ! jo tejaskAyika (inameM) utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM / 1432.[1] teukkAie NaM bhaMte ! teukkAiehito aNaMtaraM avvaTTittA paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejjA? goyamA ! atthegaie uvavajejA, atthegaie No uvvjejaa| [1432-1 pra.] bhagavan ! tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se nikala kara kyA sIdhA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] [prajJApanAsUtra paMcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! koI utpanna hotA hai aura koI utpanna nahIM hotA hai / [2] je NaM bhaMte ! uvavajejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No labhejA / [1432-2 pra.] bhagavan ! jo (tejaskAyika, paMcendriyatiryaJcoM meM) utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (dharmazravaNa) prApta karatA hai (aura) koI prApta nahIM karatA hai / [3] je NaM bhaMte ! kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe se NaM kevalaM bohi bujhejA? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / [1432-3 pra.] bhagavan ! jo (tejaskAyika) kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, (kyA) vaha kevala (kevaliprajJapta) bodhi (dharma) ko samajha pAtA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 1433. maNUsa-vANamaMtara-joisiya-vemANiesu pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaDhe / [1433 pra.] bhagavan ! (aba prazna hai ki tejaskAyika jIva, inhIM meM se nikala kara sIdhA) manuSya tathA vANavyantara-jyotiSka-vaimAnikoM meM (utpanna hotA hai ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM haiN| 1434. evaM jaheva teukkAie NiraMtaraM evaM vAukkAie vi / [1434] isI prakAra jaise tejaskAyika jIva kI anantara utpatti Adi ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra vAyukAyika ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / 1435. beiMdie NaM bhaMte ! veiMdiehito aNaMtaraM uvvaTTittA Neraiesu uvavajejA? goyamA ! jahA puDhavikkAe (su. 1427-28)|nnvrN maNUsesujAva maNapajavaNANaM uppaaddejaa| [1435 pra.] bhagavan ! (kyA) dvIndriya jIva, dvIndriya jIvoM meM se nikala kara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! jaise pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM [1427-28 meM] kahA hai, vaisA hI dvIndriya Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [ 431 jIvoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / (pRthvIkAyikoM se) vizeSa (antara) yaha hai ki (pRthvIkAyika jIvoM ke samAna dvIndriya jIva manuSyoM meM utpanna hokara antakriyA nahIM kara sakate ; kintu) ve manaHparyAyajJAna taka prApta kara sakate haiM / 1436. [1] evaM teiMdiya-caura diyA vi jAva maNapajjavanANaM uppaaddejaa| [1436-1] isI prakAra trIndriya, caturindriya jIva bhI yAvat manaHparyAyajJAna prApta kara sakate hai| [2] je NaM bhaMte ! maNapajavanANaM uppADejA se NaM kevalaNANaM uppADejjA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe / [1436-2] jo (vikalendriya manuSyoM meM utpanna ho kara) manaHparyAyajJAna prApta karatA hai, (kyA) vaha kevalajJAna prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 1437. [1] paMceMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! paMciMdiyaritirikkhajoNiehito aNaMtaraM uvvaTTittA Neraiesu uvavajjejA? goyamA ! atthegaie uvavajejA, atthegaie No uvavajejA / [1437-1 pra.] bhagavan ! (kyA) paMcendriyatiryaJca paMcendriyatiryaJcoM meM se udvRtta hokara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (paMcendriyatiryajya jIva) utpanna hotA hai aura koI utpanna nahIM hotA [2] je NaM bhaMte ! uvavajejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No labhejA / [1437-2 pra.] bhagavan ! jo (paMcendriyatiryaJca nArakoM meM) utpanna hotA hai, kyA vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI prApta karatA hai aura koI prApta nahIM karatA hai / [3] je NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe se NaM kevalaM bohiM bujhejaa| goyamA ! atyaMgaie bujhejA, atthegaie no bujhejA / [1437-3 pra.] bhagavan ! jo kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, (kyA) vaha kevalabodhi (kevaliprajJapta Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ] [prajJApanAsUtra dharma) ko samajha pAtA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI kevalabodhi (kA artha) samajhatA hai (aura) koI nahIM samajhatA hai / [4] jeNaM bhateM ! kevalaM bohiM bujjhejA se NaM saddahejjA pattiejjA roejA? haMtA goyamA ! jAva' roejjA / [1437-4 pra.] bhagavan ! jo kevalabodhi (kA artha) samajhatA hai, (kyA) vaha (usa para) zraddhA karatA hai ? pratIti karatA hai ? (aura) ruci karatA hai ? [u.] hA~ gautama ! (vaha) zraddhA, pratIti aura ruci karatA hai / [5] je NaM bhaMte ! saddahejA 32 se NaM AbhiNibohiyaNANa-suyaNANa-ohiNANANi uppADejA? haMtA goyamA ! uppaaddejaa| [1437-5 pra.] bhagavan ! jo zraddhA-pratIti-ruci karatA hai (kyA) vaha AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna upArjita (prApta) kara sakatA hai ? [u.] hA~ gautama ! (vaha Abhinibodhika-zruta-avadhi jJAna) prApta kara sakatA hai| [6] je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANa-suyaNANa-ohiNANAI uppADejjA se NaM saMcAejjA solaM vA jAva' paDivajittae ? goyamA ! No iNaDhe smtthe| [1437-6 pra.] bhagavan ! jo AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna prApta karatA hai, (kyA) vaha zIla (Adi) se lekara poSadhopavAsa taka aMgIkAra kara sakatA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 1438. evaM asurakumAresu vi jAva thaNiyakumAre / [1438] isI prakAra (paMcendriyatiryaJca kI, paMcendriyatiryaJcoM meM se udvRtta ho kara sIdhA) asurakumAroM meM yAvat stanitakumAroM meM utpatti ke viSaya meM (paMcendriyatiryaJca se nirantara udvRtta hokara utpanna hue nAraka ko vaktavyatA ke samAna samajhanA cAhie / ) 1. yahA~ 'jAva' zabda 'saddahejjA pattiejjA' kA sUcaka hai / 2. '3' kA aMka pattiejjA - pratIti aura roejjA - ruci karatA hai zabda kA dyotaka hai / 3. yahA~ jAva' zabda (1420-6 meM ukta) 'sIlaM vA, vayaM vA, guNaM vA, veramaNaM vA, paccakkhANaM vA pIsahobabAsaM vA' kA sUcaka hai| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bIsavA~ antakriyApada ] 1439. eMgidiya-vigaliMdiesu jahA puDhavikkAie (sU. 1528 [13]) / [1439] ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM (paMcendriya tiryaJcayonikoM kI) utpatti kI vaktavyatA (sU. 1428 - [1-3] meM ukta) pRthvIkAyika jIvoM kI utpatti ke samAna samajha lenI cAhie / 1440. paMciMdiyatirikkhajoNiesu maNUsesu ya jahA Neraie (sU. 1420-22) / [1440] paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM aura manuSyoM meM (sU. 1420-22 meM) jaise nairayika ke (utpAda kI prarUpaNA kI gaI) vaise hI paMcendriyatiryaJca kI prarUpaNA karanI cAhie / 1441. vANamaMtara-jAisiya-vemANiesu jahA Neraiesu uvavajjejjatti pucchA bhaNiyA (su. 1437 ) / [1441] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM paMcendriyatiryaJca ke utpanna hone (Adi) ko pucchA kA kathana usI prakAra kiyA gayA hai, jaise (sU. 1437 meM) nairayikoM meM utpanna hone kA ( kathana kiyA gayA hai / 1442. evaM maNUse vi / [1442] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ke utpAda kA kathana (cauvIsa daNDakoM meM (sU.142326 meM) asurakumAra (ke utpAda) ke samAna hai / vivecana - asurakumAra se lekara vaimAnika taka cauvIsa daNDakoM meM utpatti Adi sambandhI carcA - prastuta 21 sUtroM (1423 se 1443 taka) meM asurakumAra se lekara avaziSTa nau prakAra ke bhavanapati deva, pRthvIkAyAdi paMca sthAvara, tIna vikalendriya tiryaJcapaMcendriya, manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI nAraka se vaimAnika taka 'anantara udvRtta hokara utpanna hone kI carcA kI gaI hai / jIva [ 433 nAraka udvRttadvAra kA sAra isa prakAra hai www mara kara sIdhA kahA~ utpanna ho sakatA hai ? paJcendriyatiryaJca yA manuSya meM 1. paNNavaNAsutaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 322 se 324 taka 2. paNNavaNAsuttaM (pariziSTa-prastAvanA sahita) bhA. 2, pR. 114 mara kara naye janma meM dharmazravaNAdi kI saMbhAvanA dezavirati ke zIlAdi aura avadhijJAna evaM mokSa (manuSyabhava meM) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] dasa bhavanapati pRthvI, ap, vanaspati manuSyoM meM tathA paMcendriyatiryaJcoM meM pRthvIkAyikoM se lekara caturindriyoM taka meM paMcendriyatiryaJcoM meM dvi-tri- caturindriya pRthvIkAyikoM se lekara paMcendriyatiryaJcoM meM kaI manuSyoM meM bhavanapatiyoM meM teja, vAyu paMcendriyatiryaJca manuSya vANavyantara, evaM vaimAnika pRthvI, ap, vanaspati meM tiryaJcapaMcendriya yA manuSya meM pRthvI, ap, teja aura vAyu meM tathA vikalendriyoM meM jyotiSka 1. 2. ekendriya se lekara yAvat caturindriyoM meM paMcendriyatiryaJcoM meM yA manuSyoM ke vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM meM uparyukta jIvoM meM [ prajJApanAsUtra nArakoM ke samAna prajJApanA. malaya. vRtti, patra 400 vahI, patra 400 nArakoM ke samAna dharmazravaNa pRthvIkAyika ke samAna manaH paryavajJAna avadhijJAna bhavanapati devoM ke samAna utpatti naraka ke samAna tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM kI upalabdhi meM antara - yoM to tiryaJcapaMcendriyoM ke samAna prAyaH manuSya se sambandhita sArI vaktavayatA hai, kintu manuSyoM kI sarvabhAvoM kI saMbhAvanA hone se unakI mana:paryavajJAna aura kevalajJAna upalabdha ho sakatA hai, anagAratva bhI prApta ho sakatA hai / " pRthvIkAyika ke samAna nAraka ke samAna nAraka ke samAna nAraka ke samAna sijjhejjA Adi padoM kA artha pahale likhA jA cukA hai / nairayikoM kI sIdhI utpatti nahIM - nairayikoM ke bhavasvabhAva ke kAraNa ve nairayikoM meM se mara kara sIdhe nairayikoM meM, bhavanapati, vANavyantara jyotiSka evaM vaimAnika devoM meM utpanna nahIM hote, kyoMki nairayikoM kA nairayikabhava yA devabhava kA AyuSyabandha honA asambhava hai / " Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [435 __ pRthvIkAyikoM kI utpatti Adi - pRthvIkAyika jIva nArakoM aura devoM meM sIdhe utpanna nahIM hote, kyoki unameM viziSTa manodravya sambhava nahIM hotA, isa kAraNa tIvra saMkleza evaM vizuddha adhyavasAya nahIM ho sakatA / manuSyoM meM utpanna hone para ye antakriyA bhI kara sakate haiM / ___ bhavanapati devoM kI utpatti Adi - asurakumAradi 10 prakAra ke bhavanapati deva pRthvI-vAyu-vanaspati meM utpanna hote haiM / udhara IzAna (dvitIya) devaloka taka unakI utpatti hotI hai / ina devoM meM utpanna hone para ve kevaliprajJapta dharmazravaNa nahIM kara sakate / zeSa saba bAteM nairayikoM ke samAna samajha lenI cAhie / / tejaskAyika, vAyukAyika kA manuSyoM meM utpattiniSedha - ye donoM sIdhe manuSyoM meM utpanna nahIM ho sakate, kyoMki inake pariNAma kliSTa hone se inake manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu kA bandha honA asambhava hotA hai / ye tiryaJcapaMcendriyoM meM utpanna hokara zravaNandriya prApta hone se kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakate haiM, kintu saMkliSTa pariNAma hone se kaivalikIbodhi (dharma) kA bodha prApta nahIM kara sakate / vikalendriyoM kI utpatti-prarupaNA - dvi-tri-caturindriya jIva, pRthvIkAyikoM ke samAna devoM aura nArakoM ko chor3a kara zeSa samasta sthAnoM meM utpanna ho sakate haiM / ye tathAvidha bhavasvabhAva ke kAraNa antakriyA nahIM kara pAte, kintu manuSyoM meM utpanna hone para anagAra bana kara manaHparyavajJAna taka bhI prApta kara sakate haiM / paMcama : tIrthakaradvAra 1444. rayaNappabhApuDhaviNeraie NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhaviNeraihiMto aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM labhejA? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No lbhejaa| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai atthegaie labhejA atthegaie No labhejA ? goyamA ! jassa NaM rayappabhApuDhaviNeraiyassa titthagaraNAma-goyAiM badvAiM par3hAI nidhattAI kaDAI paTThaviyAI NiviTThAiM abhiniviTThAiM abhisamaNNAgayAiM udiNNAiM No uvasaMtAI bhavaMti se NaM rayaNappabhApuDhaviNeraie rayaNappabhApuDhaviNeraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM labhejA, jassa NaM rayappabhApuDhaviNeraiyassa titthagaraNAma-goyAI No badvAiM jAva No udiNNAI uvasaMtAI bhavaMti se NaM rayaNappabhApuDhaviNeraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM No lbhejaa| vahI, patra 401 vahI, patra 400 vahI, patra 401 vahI, patra 402 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ] [prajJApanAsUtra se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai atthegaie labhejjA atthegaie No lbhejjaa| [1444 pra.] bhagavan ! (kyA) ratnaprabhApRthvI kA nAraka ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se nikala kara sIdhA tIrthakaratva prApta karatA hai ? [u.] gautama ! unameM se koI tIrthakaratva prApta karatA hai aura koI prApta nahIM kara pAtA hai / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate hai ki (ratnaprabhApRthvI kA nAraka) sIdhA (manuSya bhava meM utpanna hokara) koI tIrthakaratva prApta kara letA hai aura koI prApta nahIM kara pAtA hai ? [u.] gautama ! jisa ratnaprabhApRthvI ke nAraka ne (pahale kabhI) tIrthakara nAma-gotra karma baddha kiyA hai, spRSTa kiyA hai, nidhatta kiyA hai, prasthApita, niviSTa aura abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata (sammukha Agata) hai, udIrNa (udaya meM AyA) hai, upazAnta nahIM huA hai, vaha ratnaprabhApRthvI kA nairayika ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM se udavRtta hokara sIdhA (manuSyabhava meM utpanna hokara) tIrthakaratva prApta kara letA hai, kintu jisa ratnaprabhApRthvI ke nAraka ke tIrthakara nAma-gotra karma baddha nahIM hotA yAvat udIrNa nahIM hotA, upazAnta hotA hai, vaha ratnaprabhApRthvI kA nAraka ratnaprabhApRthvI se nikala kara sIdhA tIrthakaratva prApta nahIM kara sakatA hai / isalie he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki koI nairayika tIrthakaratva prApta karatA hai aura koI prApta nahIM kara pAtA hai / 1445. evaM jAva vAluyappabhApuDhaviNeraiehito titthagarattaM labhejjA / [1445] isI prakAra yAvat vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM meM se (nikala kara koI nAraka manuSyabhava prApta karake) sIdhA tIrthakaratva prApta kara letA hai aura (koI nAraka nahIM prApta karatA hai / ) 1446. paMkappabhApuDhaviNeraie NaM bhaMte ! paMkappabhApuDhaviNeraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM labhejA? goyamA ! No iNaThe, aMtakiriyaM puNa krejaa| [1446 pra.] bhagavan ! paMkaprabhApRthvI kA nAraka paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM meM se nikala kara kyA sIdhA tIrthakaratva prApta kara letA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / 1447. dhUmappabhApuDhaviNeraie NaM 0 pucchaa| goyamA ! No iNaDhe samaDhe viratiM puNa lbhejaa| [1447 pra.] dhUmaprabhApRthvI ke nairayika ke sambandha meM prazna hai (ki kyA vaha dhUmaprabhApRthvI ke nArakoM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [437 meM se nikala kara sIdhA tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ?) . [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha virati prApta kara sakatA hai / 1448. tamApuDhaviNeraie NaM 0 pucchA goyamA ! No iNaDhe samaDhe virayAviraiM puNa lbhejaa| [1448 pra.] (isI prakAra kA) prazna tama:pRthvI ke nAraka ke sambandha meM hai / [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha (tama:pRthvI kA nAraka) viratAvirati ko prApta kara sakatA hai / 1449. ahesattamAe 0 pucchaa| goyamA ! No iNaDhe samaThe sammattaM puNa lbhejaa| [1449 pra.] (aba) adhaHsaptamapRthvI ke (nairayika ke viSaya meM) pRcchA (ki kyA vaha tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha samyaktva prApta kara sakatA hai / 1450. asurakumAre NaM 0 pucchaa| goyamA ! No iNaDhe samaDhe, aMtakiriyaM puNa labhejA / [1450 pra.] isI prakAra kI pucchA asurakumAra ke viSaya meM hai (ki kyA vaha asurakumAroM meM se : nikala kara sIdhA tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA (mokSaprApti) kara sakatA hai / 1451. evaM niraMtaraM jAva aaukkaaie| [1451] isI prakAra (asurakumAra kI bhA~ti) lagAtAra apkAyika taka (apane-apane bhava se udvartana kara sIdhe tIrthakaratva prApta nahIM kara sakate, kintu antakriyA kara sakate haiM / ) 1452. teukkAie NaM bhaMte ! teukkAiehito aNaMtaraM uvvaTTittA uvavajejA (ttA) titthagarattaM labhejjA? goyamA ! No iNaDhe samaThe, kevalipaNNattaM dhammaM labhejA svnnyaae| [1452 pra.] bhagavan ! tejaskAyika jIva tejaskAyikoM meM se udvRtta hokara binA antara ke (manuSya bhava meM) utpanna ho kara kyA tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ? Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, (kintu vaha) kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai 1453. evaM vAukkAie vi| [1453] isI prakAra vAyukAyika ke viSaya meM bhI samajha lenI caahie| 1454. vaNassaikAie NaM 0 pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaThe, aMtakiriyaM puNa karejA / / [1454 pra.] vanaspatikAyika jIva ke viSaya meM pRcchA hai (ki kyA vaha vanaspatikAyikoM meM se nikala kara tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai| 1455. veiMdiya-teiMdiya-cauridie NaM 0 pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaThe, maNapajavaNANaM puNa uppaaddejaa| [1455 pra.] dvIndriya-trIndriya-caturindriya ke viSaya meM bhI yahI prazna hai (ki kyA ye apane-apane bhavoM meM se uvRtta ho kara sIdhe tIrthakaratva prApta kara sakate haiM ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, (kintu ye) manaHparyavajJAna kA upArjana kara sakate haiN| 1456. paMceMdiyatirikkhajoNiya-maNUsa-vANamaMtara-joisie NaM 0 pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaDhe, aMtakiriyaM puNa krejaa| [1456 pra.] aba pRcchA hai (ki kyA) paMcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara evaM jyotiSkadeva apane-apane bhavoM meM udtartana karake sIdhe tIrthakaratva prApta kara sakate haiM ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA (mokSa prApta) kara sakatA hai / 1457. sohammagadeve NaM bhaMte ! aNaMtaraM cayaM caittA titthagarattaM labhejjA? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No labhejA, evaM jahA rayaNappabhApuDhaviNeraie (su. 1444) / [1457 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa kA deva, apane bhava se cyavana karake sIdhA tIrthakaratva prApta kara sakatA hai ? [u.] gautama ! (unameM se) koI (saudharmakalpa kA deva tIrthakaratva) prApta karatA hai aura koI prApta nahIM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada ] karatA, ityAdi (sabhI) bAteM ratnaprabhApRthvI ke nAraka ke ( viSaya meM sU. 1444 meM ukta kathana ke) samAna jAnanI cAhie ? 1458. evaM jAva savvaTThasiddhagadeve / dAraM 5 // [1458] isI prakAra (IzAnakalpa ke deva se lekara) sarvArthasiddha vimAna ke deva taka (sabhI vaimAnika devoM ke liye samajhanA cAhie / ) vivecana - tIrthakarapada - prApti kI vicAraNA prastuta paMcama dvAra meM nAraka Adi mara kara antara ke binA sIdhe manuSya meM janma lekara tIrthakarapada prApta kara sakate haiM yA nahIM ? isakI vicAraNA kI gaI hai / sAtha hI yaha batAyA gayA hai ki yadi vaha jIva tIrthakarapada prApta nahIM kara sakatA, to vikAsakrama meM kyA prApta kara sakatA hai ? [ 439 - sAra - isa samasta pada kA niSkarSa yaha hai ki kevala nArakoM aura vaimAnika devoM meM se mara kara sIdhA manuSya hone vAlA jIva hI tIrthakarapada prApta kara sakatA hai, anya nahIM / " 1. 2. 'baddhAI' Adi padoM ke vizeSArtha - 'baddhAiM' - suiyoM ke Dhera ko sUta ke dhAge se bAMdhane kI taraha AtmA ke sAtha (tIrthakara nAma - gotra Adi ) karmo kA sAdhAraNa saMyoga honA 'baddha' hai |'putttthaaii'-jaise una sUiyoM ke Dhera ko agni se tapA kara eka bAra dhana se kUTa diyA jAtA hai, taba unameM paraspara jo saghanatA utpanna ho jAtI hai, usI prakAra AtmapradezoM aura karmoM meM paraspara saghanatA utpanna honA 'spRSTa' honA hai| 'nidhattAI'udvarttanAkaraNa aura apavarttanAkaraNa ke sivAya zeSa karaNa jisameM lAgU na ho sakeM, isa prakAra se karmoM ko vyavasthApita karanA 'nidhatta' kahalAtA hai / 'kaDAi' arthAt kRta / kRta kA abhiprAya hai karmoM ko nikAcita kara lenA, arthAt samasta kAraNoM ke lAgU hone ke yogya na ho, isa prakAra se karmoM ko vyavasthApita karanA / 'paTThaviyAI' - manuSyagati, paMcendriyajAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya evaM yazaH kIrtti nAmakarma ke udaya ke sAtha vyavasthApita honA prasthApita hai / 'niviTThAI' - baddha karmoM kA tIvra anubhAva - janaka ke rUpa meM sthita honA niviSTa kA artha hai / 'abhiniviTThAI' - vahI karma jaba viziSTa, viziSTatara, vilakSaNa adhyavasAyabhAva ke kAraNa ati tIvra anubhAvajanaka ke rUpa meM vyavasthita hotA hai, taba abhiniviSTa kahalAtA hai / 'abhisamannAgayAI' - karma kA udaya ke abhimukha honA 'abhisamanvAgata' kahalAtA hai / 'udiNNAI' - karmoM kA udaya meM AnA, udayaprApta honA udIrNa kahalAtA hai / arthAt karma jaba apanA phala dene lagatA hai, taba udayaprApta yA udIrNa kahalAtA hai / 'no upasaMtAI'-karma kA upazAnta na honA / upazAnta na hone ke yahA~ do artha haiM- (1) karmabandha kA sarvathA abhAva ko prApta na honA, (2) athavA karmabandha (baddha) ho cukane para bhI i paNNavaNAsutaM (mUlapATha- TippaNa) bhA. 1, pR. 325-626 paNNavaNAsutaM (prastAvanA Adi) bhA. 2, pR. 114 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ] [prajJApanAsUtra nikAcita yA udayAdi avasthA ke udreka se rahita na honA / ye sabhI zabda karmasiddhAnta ke pAribhASika zabda haiM / / Azaya - prastuta prasaMga meM inase Azaya yahI hai ki ratnaprabhAdi tIna narakapRthvI ke jisa nAraka ne pUrvakAla meM tIrthakara nAmakarma kA bandha kiyA hai aura bAMdhA huA vaha karma udaya meM AyA hai, vahI nAraka tIrthakarapada prApta karatA hai / jisane pUrvakAla meM tIrthakara nAmakarma kA baMdha hI nahIM kiyA, athavA baMdha karane para bhI jisake usakA udaya nahIM huA, vaha tIrthakarapada prApta nahIM karatA / antima cAra narakapRthviyoM ke nArakoM kI upalabdhi - paMka, dhUpa, tamaH aura tamastamaHpRthvI ke nAraka apane-apane bhava se nikala kara tIrthakarapada prApta nahIM kara sakate, ve kramazaH antakriyA, sarvavirati, dezavirati cAritra tathA samyaktva ko prApta kara sakate haiM / asurakumAradi se vanaspatikAyika taka - ke jIvana apane-apane bhavoM se udtana karake sIdhe tIrthakarapada prApta nahIM kara sakate, kintu antakriyA (mokSaprApti) kara sakate haiN| vasudevacarita meM nAgakumAroM meM se uvRtta ho kara sIdhe airavata kSetra meM isI avasarpiNIkAla meM caubIsaveM tIrthakara hone kA kathana hai| isa viSaya meM kyA rahasya hai, yaha kevalI hI jAnate haiN| nIce isa dvAra kI tAlikA dI jAtI hai, jisase jIva kA vikAsakrama jAnA jA ske| manuSya kA anantara pUrvabhava manuSyoM meM sambhavita upalabdhi ratnaprabhA se vAlukAprabhA taka ke nAraka tIrthakarapada paMkaprabhA ke nAraka mokSa dhUmaprabhA ke nAraka sarvavirati tamaHprabhA ke nAraka dezavirati tamastamaHprabhA ke nAraka samyaktva samasta bhavanapati deva mokSa pRthvIkAyika-apkAyika jIva mokSa tejaskAyika-vAyukAyika jIva (manuSyabhava nahIM) tiryaJcabhava meM dharmazravaNa 1. 2. 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 402-403 prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 555 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 403 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada ] vanaspatikAyika jIva dvi-tri- caturindriya jIva paMcendriyatiryaJca mokSa mana: paryAyajJAna mokSa mokSa mokSa mokSa tIrthakarapada manuSya vANavyantara deva jyotiSka deva samasta vaimAnika deva chaThA cakridvAra 1459. rayaNapbhApuDhaviNeraie NaM bhaMte! aNaMtaraM uvvaTTittA cakkavaTTitaM labhejjA ? gomA ! athei labhejjA, atthegaie No labhejjA / sekeNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai ? gomA ! jahA rayaNappabhApuDhaviNeraiyassa titthagaratte (su. 1444) / [1459 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA nairayika (apane bhava se) udvarttana karake kyA cakravartIpada * prApta kara sakatA hai ? [ 441 [u.] gautama ! (inameM se koI (nAraka) cakravartIpada prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA hai / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki koI ( ratnaprabhApRthvI kA nAraka) cakravartitva prApta kara sakatA hai aura koI prApta nahIM karatA hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 1444 meM) ratnaprabhApRthvI ke nAraka ko tIrthakaratva (prApta hone, na hone ke kAraNoM kA kathana kiyA hai, usI prakAra usake cakrapartIpada prApta hone na hone kA kathana samajhanA cAhie / ) " 1. 1460. sakkarappabhApuDhaviNeraie anaMtaraM uvvaTTittaM labhejA ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe / [1460 pra.] (bhagavan) ! zarkarAprabhApRthvI kA nAraka (apane bhava se) udvarttana karake sIdhA cakravartIpada pA sakatA hai ? paNNavaNAsuttaM (prastAvanA Adi) bhA. 2. pR. 115 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai / 1461. evaM jAva ahesattamApuDhaviNeraie / [1461] isI prakAra (vAlukAprabhApRthvI ke nAraka se le kara) adhaHsaptamapRthvI ke nAraka taka (ke viSaya meM samajha lenA cAhie / ) 1462. tiriya-maNuehito pucchA / goyamA ! No iNaDhe samaDhe / [1462 pra.] (tiryaJcayonika aura manuSyoM ke viSaya meM) pRcchA hai (ki ye) tiryaJcayonikoM aura manuSyoM se (nikala kara sIdhe kyA cakravartI pada prApta kara sakate haiM ?) [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 1463. bhavaNavai-vANamaMtara-joisiya-vemANiehito pucchaa| goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie no lbhejaa| dAraM 6 // [1463 pra.] (isI prakAra) bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva ke sambandha meM prazna hai ki (kyA ve apane-apane bhavoM se cyavana kara sIdhe cakravartIpada pA sakate haiM ?) [u.] gautama ! (inameM se) koI cakravartIpada prApta kara sakatA hai (aura) koI prApta nahIM kara sakatA hai ___ -chaThA dvAra // 6 // vivecana - cakravartIpada-prApti kI vicAraNA - prastuta saptama dvAra meM cakravartIpada kisako prApta hotA hai, kisako nahIM ? isa viSaya meM vicAraNA kI gaI hai / niSkarSa - cakravartIpada ke yogya jIva prathama naraka ke nAraka aura cAroM prakAra ke devoM meM se anantara manuSyabhava me janma lene vAle hai / zeSa jIva (dvitIya se saptama naraka taka tathA tiryaJcoM evaM manuSyoM me se utpanna hone vAle) nahIM / tIrthakaratva-prApti kI yogyatA ke viSaya meM jo kAraNa prastuta kiye gaye the, ve hI kAraNa cakravartitva prApti kI yogyatA ke haiN| saptama : baladevatvadvAra 1464. evaM baladevattaM pi / NavaraM sakkarappabhApuDhaviNeraie vi labhejA / dAraM 7 // [1464] isI prakAra baladevatva ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / vizeSa yaha hai ki zarkarAprabhApRthvI 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 403 (kha) paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 115 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada ] kA nAraka bhI baladevatva prApta kara sakatA hai / - saptama dvAra // 7 // vivecana - baladevatva - prApti kI vicAraNA- cakravartipada prAtti ke samAna baladevapada - prApti kA kathana samajhanA cAhie / arthAt ratnaprabhApRthvI ke nAraka tathA cAroM prakAra ke deva apane-apane bhavoM se udvarttana karake sIdhe koI (amuka yogyatA se sampanna ) baladevapada prApta kara sakate haiM, koI (amuka yogyatA se rahita ) nahIM / kintu yahA~ vizeSatA yaha hai ki zarkarAprabhApRthvI kA nAraka bhI anantara uddharttana karake baladevapada prApta kara sakatA hai| [ 443 aSTama : vAsudevatvadvAra 1465. evaM vAsudevattaM dohiMto puDhavIhiMto ya aNuttarovavAtiyavajjehiMto, sesesu No iNaTThe samaTThe / dAraM 8 // [1465] isI prakAra do pRthviyoM ( ratnaprabhA, zarkarAprabhA pRthvI) se, tathA anuttaraupapAtika devoM ko chor3akara zeSa vaimAnikoM se vAsudevatva prApta ho sakatA hai, zeSa jIvoM meM yaha artha samartha nahIM arthAt aisI yogyatA nahIM hotI / vivecana - vAsudevapadaprApti kI vicAraNA prastuta dvAra meM vAsudevatvaprApti ke sambandha meM vicAraNA kI gaI hai / vAsudevapada kevala ratnaprabhA evaM zarkarAprabhA pRthvI ke nArakoM se tathA pAMca anuttaravimAna ke devoM ko chor3akara zeSa vaimAnika devoM se anantara udvarttana karake manuSyabhava meM utpanna hone vAle jIvoM ko prApta ho sakatA hai, zeSa bhavoM se Ae hue jIva vAsudeva nahIM ho sakate haiN| navama : mANDalikatvadvAra - 1466. maMDaliyattaM ahesattamA- teu vAuvajjehiMto / dAraM 9 // [1466] mANDalikapada, adhaH saptamapRthvI ke nArakoM tathA tejaskAyika, vAyukAyika bhavoM ko chor3akara (zeSa sabhI bhavoM se anantara udvarttana karake manuSyabhava meM Ae hue jIva prApta kara sakate haiM / ) - navama dvAra // 9 // 1. prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 567-568 2. prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhAga 4, pRSTha 568 3. paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 115 vivecana- mANDalikapadaprApti kA niSedha - kevala saptama naraka tathA tejaskAya evaM vAyukAya meM se nikalakara janma lene vAle manuSya mANDalikapada prApta nahIM kara sakate haiM / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] [prajJApanAsUtra dazama : ratnadvAra 1467. seNAvairayaNattaM gAhAvairayaNattaM vaDDairayaNattaM purohiyarayaNattaM itthirayaNattaM ca evaM ceva, NavaraM aNuttarovavAiyavajehiMto / - [1467] senApatiratnapada, gAthApatiratnapada, vardhakIratnapada, purohitaratnapada aura strIratnapada kI prApti ke sambandha meM isI prakAra (arthAt-mANDalikatvaprApti ke kathana ke samAna samajhanA cAhie / ) vizeSatA yaha hai ki anuttaraupapAtika devoM ko chor3a kara (senApatiratna Adi ho sakate hai / ) 1468.AsarayaNattaM hatthirayaNattaM ca rayaNappabhAo NiraMtaraM jAva sahassAro atthegaie labhejA, atthegaie No lbhejaa| [1468] azvaratna evaM hastiratnapada ratnaprabhApRthvI se lekara nirantara (lagAtAra) sahasrAra devaloka ke deva taka kA koI (jIva) prApta kara sakatA hai, koI prApta nahIM kara sakatA hai / 1469. cakkarayaNattaM chattarayaNattaM cammarayaNattaM daMDarayaNattaM asirayaNattaM maNirayaNattaM kagiNirayaNattaM etesi NaM asurakumArehiMto AraddhaM niraMtaraM jAva IsANehiMto uvavAo, sesehiMto No iNaDhe samaDhe / dAraM 10 // _ [1469] cakraratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna, evaM kAkiNIratna paryAya meM utpatti, asurakumAroM se lekara nirantara (lagAtAra) yAvat IzAnakalpa ke devoM se ho sakatI hai, zeSa bhavoM se (Ae hue jIvoM meM) yaha yogyatA nahIM hai / - -dazama dvAra // 10 // vivecana - cakravartI ke vividharatnapada kI prApti kI vicAraNA - prastuta ratnadvAra meM cakravartI ke 14 ratnoM meM se kauna-sA ratna kina-kina ko prApta ho sakatA hai ? isa sambandha ke vicAraNA kI gaI hai / ratnadvAra kA sAra yaha hai ki cakravartI ke 14 ratnoM meM se senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakIratna, purohitaratna aura strIratna pada ke lie mANDalikatva ke samAna saptama naraka, tejaskAya, vAyukAya aura anuttara vimAna meM se binA vyavadhAna ke Ane vAle ayogya haiM / azvaratna aura hastiratna pada ke lie prathama naraka se lekara lagAtAra sahasrArakalpa taka ke deva yogya haiM tathA cakraratna, carmaratna, chatraratna, asiratna, maNiratna aura kAkiNIratna ke lie asurakumAra se lekara IzAnakalpa se Ane vAle yogya haiM / bhavya-dravyadeva-upapAta-prarUpaNA 1470. aha bhaMte ! asaMjayabhaviyadavvadevANaM avirAhiyasaMjamANaM virAhiyasaMjamANaM avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM virAhiyasaMjamAsaMjamANaM asaNNINaM tAvasANaM kaMdappiyANaM caraga 1. paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 4, pR. 569 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada ] parivvAyagANaM kibbisiyANaM tiricchiyANaM AjIviyANaM AbhiogiyANaM saliMgINaM daMsaNavAdaNNagANaM devalogesu uvavajjamANANaM kassa kahiM uvavAo paNNatto ? [ 445 goyamA ! assaMjayabhaviyadavvadevANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM uvarimagevejjagesu, avirAhiyasaMjamANaM jahaNaNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM savvaTThasiddhe, virAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sohamme kappe, avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM accue kappe, virAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesu, asaNNINaM jahaNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresu, tAvasANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesu, kaMdappiyANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sohamme kappe, caraga-parivvAyagANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM baMbhaloe kappe, kibbisiyANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM laMtae kappe, tericchiyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sahassAre kappe, AjIviyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM accue kappe, evaM AbhiogANa vi, saliMgINaM daMsaNavAvapNagANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM uvarimagevejjaesu / [1470 pra.] bhagavan ! asaMyata bhavya - dravyadeva ( arthAt jo asaMyamI Age jAkara deva hone vAle haiM jinhoMne saMyama kI virAdhanA nahIM kI hai jinhoMne saMyama kI virAdhanA kI hai, jinhoMne saMyamAsaMyama kI virAdhanA nahIM kI hai, (tathA) jinhoMne saMyamAsaMyama kI virAdhanA kI hai, jo asaMjJI haiM, tApasa haiM, kAndarpika haiM, caraka - parivrAjaka haiM, kilviSika haiM, tiryaJca gAya Adi pAla kara AjIvikA karane vAle haiM athavA AjIvikamatAnuyAyI haiM, jo abhiyogika (vidyA, maMtra, taMtra Adi abhiyoga karate) haiM, jo svaliMgI (samAna veSa vAle) sAdhu haiM tathA jo samyagdarzana kA vamana karane vAle ( samyagdarzanavyApanna) haiM, ye jo devalokoM meM utpanna hoM to (inameM se) kisakA kahA~ upapAta kahA gayA hai ? | [u.] asaMyata bhavya-dravyadevoM kA upapAda jaghanya bhavanavAsI devoM meM aura utkRSTa uparima greveyaka devoM meM ho sakatA hai / jinhoMne saMyama kI virAdhanA nahIM kI hai, unakA upapAda jaghanya saudharmakalpa meM aura utkRSTa sarvArthasiddha meM ho sakatA hai / jinhoMne saMyama kI virAdhanA kI hai, unakA upapAta jaghanya bhavanapatiyoM meM, aura utkRSTa saudharmakalpa meM hotA hai / jinhoMne saMyamAsaMyama kI virAdhanA nahIM kI hai, unakA upapAta jaghanya saudharmakalpa meM aura utkRSTa acyutakalpa meM hotA hai / jinhone saMyamAsaMyama kI virAdhanA kI hai, unakA upapAda jaghanya bhavanapatiyoM meM aura utkRSTa jyotiSkadevoM meM hotA hai / asaMjJI sAdhakoM kA upapAta jaghanya bhavanapatiyoM meM aura utkRSTa vANavyantara devoM meM hotA hai / tApasoM kA upapAda jaghanya bhavanavAsIdevoM meM aura utkRSTa jyotiSkadevoM' meM, kAndarpikoM kA upapAta jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa saudharmakalpa meM, caraka - parivrAjakoM kA upapAta jaghanya bhavanapatiyoM meM aura utkRSTa brahmalokakalpa meM tathA kilviSikoM kA upapAta jaghanya * saudharmakalpa meM aura utkRSTa lAntakakalpa meM hotA hai / tairazcikoM kA upapAta jaghanya bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa sahasrArakalpa meM, AjIvikoM kA upapAta jaghanya bhavanapatiyoM meM aura utkRSTa ucyutakalpa meM hotA hai, Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] [prajJApanAsUtra isI prakAra Abhiyogika sAdhakoM kA upapAta bhI jAna lenA cAhie / svaliMga (samAna veSa vAle) sAdhuoM kA tathA darzana-vyApanna vyaktiyoM kA upapAta jaghanya bhavanavAsIdevoM meM aura utkRSTa uparima-graiveyakadevoM meM hotA vivecana - mara kara devalokoM meM utpanna hone vAloM kI carcA - prastuta sUtra (1470) meM bhaviSya meM devagati meM jAne vAle vividha sAdhakoM ke viSaya meM carcA kI gaI hai ki ve marakara kahA~, kina devoM meM utpanna ho sakate haiM ? vastutaH isa carcA-vicAraNA kA paramparA se antakriyA se sambandha hai / viziSTa pAribhASika zabdoM ke vizeSArtha - asaMyata bhavyadravyadeva : do artha - (1) cAritra ke pariNAmoM se zUnya (bhavya devatvayogya athavA mithyAdRSTi abhavya yA bhavya zramaNaguNadhAraka akhila samAcArI ke anaSThAna se yakta dravyaliMgadhArI (malayagiri ke mata se) tathA (2) anya acAryoM ke matAnasAra-devoM meM utpanna hone yogya asaMyatasamyagdRSTi jIva / avirAdhitasaMyama-pravrajyAkAla se lekara jinake cAritrapariNAma akhaNDita rahe haiM, kintu saMjvalana kaSAya ke sAmarthya se athavA pramattaguNasthAnakavaza svalpa mAyAdi doSa kI sambhAvanA hone para jinhoMne sarvathA AcAra kA upaghAta nahIM kiyA hai, ve avirAdhitasaMyama haiM / virAdhitasaMyamajinhoMne saMyama ko sarvAtmanA khaNDita-virAdhita kara diyA hai, prAyazcitta lekara bhI punaH khaNDita saMyama ko sAMdhA (jor3A) nahIM hai, ve virAdhitasaMyama haiM / avirAdhitasaMyamAsaMyama-ve zrAvaka, jinhoMne dezaviratisaMyama ko svIkAra karane ke samaya se dezavirati ke pariNAmoM ko akhaNDita rakhA hai / virAdhitasaMyamAsaMyama-ve zrAvaka, jinhoMne dezaviratisaMyama ko sarvathA khaNDita kara diyA aura saMyamAsaMyama ke khaNDana kA prAyazcitta lekara punarnavIkaraNa nahIM kiyA hai ; ve / asaMjJI-manolabdhi se rahita akAmanirjarA karane vAle saadhk| tApasa-bAlatapasvI, jo sUkhe yA vRkSa se jhar3e hue pattoM Adi kA upabhega karate haiM / kAndArpika-vyavahAra se caritrapAlana karane vAle, kintu jo kandarpa evaM kutsita ceSTA karate haiM, ha~sI-majAka karate haiM, logo kI apanI vANI aura ceSTA se ha~sAte haiM / hAtha kI saphAI, jAdU Adi bAhya camatkAra batAkara logoM ko vismaya meM DAla dete haiM / caraka-parivrAjaka-kapilamatAnuyAyI tridaNDI, jo ghATI ke sAtha bhikSAcaryA karate haiM athavA carakakacchoTaka Adi sAdhaka evaM parivrAjaka / kilviSika-vyavahAra se cAritravAn kintu jo jJAna, (darzana, cAritra) kevalI, dharmAcArya evaM sarvasAdhuoM kA avarNavAda karane kA pApa karate haiM, athavA inake sAtha mAyA (kapaTa) karate haiM / dUsare ke guNoM aura apane doSoM ko jo chipAte haiM, jo para-chidranveSI haiM, cora kI taraha sarvatra zaMkAzIla, gUDhAcArI, asatyabhASI, kSaNe ruSTA kSaNe tuSTA (tunukamijAjI) evaM nihnava haiM, ve kinviSika kahalAte haiM / tairazcika-jo sAdhaka gAya Adi pazuoM kA pAlana karake jIte haiM, yA dezavirata haiM |aajiivikjo avivekapUrvaka lAbha, pUjA, sammAna, prasiddhi, Adi ke lie cAritra kA pAlana karate hue AjIvikA karate haiM, athavA AjIvikamata (gozAlakamata) ke anuyAyI pAkhaNDi-vizeSa / Abhiyogika-jo sAdhaka apane gaurava ke lie cUrNayoga, vidyA, maMtra Adi se dUsaroM kA vazIkaraNa, sammohana, AkarSaNa Adi (abhiyoga) karate haiM / ve kevala vyavahAra se cAritrapAlana karate haiM, kintu maMtrAdiprayoga karate haiM / svaliMgI-darzanavyApanna Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [447 OM jo sAdhu rajoharaNa Adi sAdhuveSa se svaliMgI hoM, kintu samyagdArzana se bhraSTa hoM, aise nihnava / / inameM se koI deva ho to kisa devaloka taka jAtA hai ? isake lie tAlikA dekhiye - krama sAdhaka kA prakAra devaloka meM kahA~ se kahA~ taka jAtA hai ? 1. asaMyata bhavyadravyadeva bhavanavAsI se nau graiveyaka devoM taka 2. saMyama kA avirAdhaka saudharmakalpa se sarvArthasiddhavimAna taka 3. saMyama kA virAdhaka bhavanapati devoM se lekara saudharmakalpa taka 4. saMyamAsaMyama (dezavirati)kA avirAdhaka saudharmakalpa se acyutakalpa taka saMyamAsaMyama kA virAdhaka bhavanavAsI se jyotiSka devoM taka 6. akAmanirjarAzIla asaMjJI bhavanavAsI se vANavyantara devoM taka 7. tApasa bhavanavAsI se jyotiSka devoM taka 8. kAndarpika bhavanavAsI se saudharmakalpa taka caraka-parivrAjaka bhavanavAsI devoM se brahmaloka taka 10. kilviSika bhavanavAsI se lAntaka taka 11. tairazcika (athavA dezavirati tiryaJca) bhavanavAsI se sahasrArakalpa taka 12. AjIvika yA AjIvaka bhavanavAsI se acyutakalpa taka 13. Abhiyogika bhavanavAsI se acyutakalpa taka 14. svaliMgI, kintu darzanabhraSTa (nihnava) bhavanavAsI se graiveyaka deva taka phalitArtha - isa samagracarcA ke AdhAra se nimnokta mantavya phalita hotA hai - ___(1) Antarika yogyatA ke binA bhI bAhya AcaraNa zuddha ho, to jIva graivayeka devaloka taka jAtA hai|| (2) isase antatogatvA jainaliMga dhAraNa karane vAle kA bhI mahatva hai, yaha naM. 1 aura naM. 14 ke sAdhaka ke 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 404 se 406 taka (kha) bRhatkalpabhASya 1294-1301, 1302-1307, tathA 1308 se 1314 gA. (ga) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 4. pa.574 se 577 taka 2. paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 115-116 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] [prajJApanAsUtra lie die gae nirNaya se phalita hotA hai / (3) Antarika yogyatApUrvaka saMyama kA yathArtha pAlana kare to sarvocca sarvAthasiddha devaloka taka meM jAtA hai / asaMjJI-AyuSyaprarUpaNa 1471. kativihe NaM bhaMte ! asaNNiAue paNNatte ? goyamA ! cauvvihe asaNNiAue paNNatte / taM jahA-NeraiyaasaNNiAue jAva devasnnnniaaue| [1471 pra.] bhagavan ! asaMjJI-AyuSya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1471 u.] gautama ! asaMjJi-AyuSya cAra prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra - nairayikaasaMjJi-AyuSya se lekara deva-asaMjJi-AyuSya tk| . 1472. asaNNo NaM bhaMte ! jIve kiM NeraiyAuyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei ? goyamA ! NeraiyAyauyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei, NeraiyAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkomeNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaMpakarei,tirikkhajoNiyAuyaMpakaremANejahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaMpakarei, evaM maNuyAuyaMpi, devAuyaM jhaanneriyaauyN| [1472 pra.] bhagavan ! kyA asaMjJI (jIva) nairayika kI Ayu kA upArjana karatA hai athavA yAvat devAyu kA upArjana karatA hai ? [1472 u.] gautama ! vaha nairayika-Ayu kA bhI upArjana karatA hai, yAvat devAyu kA bhI upArjana karatA hai / nArakAyu kA upArjana karatA huA asaMjJI jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu kA upArjana (bandha) kara letA hai / tiryaJcayonika-AyuSya kA upArjana (bandha) karatA huA vaha jaghanya antarmuhUrta kA aura uSkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA upArjana karatA hai / isI prakAra manuSyAyu kA evaM devAyu kA upArjana (bandha) bhI nArakAyu ke samAna kahanA cAhie / 1473. eyassaNaM bhaMte ! NeraiyaasaNNiAuyassa jAva devaasaNNiAuyassa ya katare katarehito appA vA 4? - goyamA! savvatthove devaasaNNiAue, maNuyaasaNNiAue asaMkhejaguNe,tirikkhajoNiyaasaNNiAue asaMkhejaguNe, neraiyaasanniAue asaMkhijaguNe / ||pnnnnvnnaae bhagavatoe vIsaimaM aMtakiriyApayaM samattaM // [1473 pra.] bhagavan ! isa nairayika-asaMjJI Ayu yAvat deva-asaMjJI-Ayu meM se kauna kisase alpa, 1. vahI bhA. 2, pR. 116 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavA~ antakriyApada] [449 bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? [1473 u.] he gautama ! sabase alpa deva-asaMjJI-Ayu hai, (usase) manuSya-asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNI (adhika) hai, (usase) tiryaJcayonika asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNI (adhika) hai, (aura usase bhI) nairayika-asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNI (adhika) hai / vivecana-asaMjJI kI Ayu : prakAra, sthiti aura alpabahutva - prastuta tIna sUtroM (1471 se 1473) me asaMjJI-avasthA meM narakAdi Ayu kA jo bandha hotA hai, usakI tathA usake bAMdhane vAle ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai / . asaMjJi-Ayu kA vivakSita artha - asaMjJI hote hue jIva parabhava ke yogya jisa Ayu kA bandha karatA hai, vaha asaMjJI-Ayu kahalAtI hai / nairayika ke yogya asaMjJI kI Ayu nairayika-asaMjJI-Ayu kahalAtI hai| isI prakAra tiryagyonika-asaMjJI-Ayu, manuSya-asaMjJI-Ayu tathA devAsaMjJI-Ayu bhI samajha lenI caahie| yadyapi asaMjJI-avasthA meM bhogI jAne vAlI Ayu bhI asaMjJI-Ayu kahalAtI hai, kintu yahA~ usakI vivekSA nahIM hai| __cAroM prakAra kI asaMjJI-Ayu kI sthiti-(1) jaghanya narakAyu kA bandhaM 10 hajAra varSa kA kahA hai, vaha prathama naraka ke prathama prastaTa (pAthar3e) kI apekSA se samajhanA cAhie tathA utkRSTa narakAyubandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko upArjita karatA hai, yaha kathana ratnaprabhApRthvI ke cauthe pratara ke madhyama sthiti vAle nAraka kI apekSA se samajhanA cAhie / kyoMki ratnaprabhApRthvI ke prathama prastaTa meM jaghanya 10 hajAra varSa kI sthiti hai, jabaki utkRSTa sthiti 90 hajAra varSa kI hai / dUsare prastaTa me jaghanya 10 lAkha varSa kI aura utkRSTa sthiti 90 lAkha varSa kI hai / isI ke tRtIya prastaTa meM jaghanya sthiti 90 lAkha varSa kI aura utkRSTa sthiti eka koTi pUrva kI hai / caturtha prastaTa meM jaghanya eka koTi pUrva kI hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke dazaveM bhAga kI hai / ata: yahA~ palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti madhyama hai / tiryaJcayonika asaMjJI-Ayu utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kI kahI hai, vaha yugaliyA tiryaJca kI apekSA se samajhanA cAhie / isI prakAra asaMjJI-manuSyAyu bhI jo utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI hai, vaha bhI yugalika naroM kI upekSA se samajhanA cAhie / asaMjJI-AyuSyoM kA alpabahutva - bhI ina cAroM ke hrasva aura dIrgha kI apekSA se samajhanA caahie| ||prjnyaapnaa bhagavatI kA bIsavA~ antakriyApada samApta // 1. 2. 3. prajJApanA. malaya. vRtti, patra 407 vahI, malaya. vRtti, patra 407 vahI, malaya. vRtti, patra 407 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egavIsaimaM : ogAhaNasaMThANapayaM ikkIsavA~ : avagAhanA-saMsthAna - pada prAthamika yaha prajJApanAsUtra kA ikkIsavA~ avagAhanA- saMsthAna - pada hai| + isa pada meM zarIra ke sambandha meM vividha pahaluoM se vicAraNA kI gaI hai| + pUrvapadoM se isa pada meM antara - bArahaveM 'zarIrapada' meM, solahaveM 'prayogapada' meM bhI zarIra-sambandhoM carcA kI gaI hai, parantu zarIrapada meM nArakAdi cauvIsa daNDakoM meM pAMca zarIroM meM se kauna-kauna sA - zarIra kisake hotA hai ? tathA baddha aura mukta zarIroM kI dravya, kSetra aura kAla kI apekSA se kitanI saMkhyA hai ? ityAdi vicAraNA gaI hai aura solahaveM prayogapada meM mana, vacana aura kAya ke AdhAra se AtmA ke dvArA hone vAle vyApAra evaM gatiyoM kA varNana hai / prastuta avagAhanA - saMsthAna - pada meM zarIra ke prakAra, AkAra, pramANa, pudgalacayopacaya, eka sAtha eka jIva meM pAye jAne vAle zarIroM kI saMkhyA, zarIragata dravya evaM pradezoM kA alpabahutva evaM avagAhanA ke alpabahutva kI sAta dvAroM meM vistRta carcA kI gaI hai / " + + 1. 2. zarIra AtmA kA sabase nikaTavartI dharmasAdhanA meM sahAyaka hai / AtmavikAsa, japa, tapa, dhyAna, sevA Adi saba svastha evaM sazakta zarIra se hI ho sakate haiM / inameM AhArakazarIra itanA camatkArI, halkA aura divya, bhavya evaM sphaTika-sA ujjavala hotA hai ki kisI prakAra kI zaMkA upasthita hone para caturdazapUrvadhArI muni ukta zarIra ko tIrthakara ke pAsa bhejatA hai / vaha usake mAdhyama se samAdhAna pA letA hai / usake pazcAt zIghra hI vaha zarIra punaH audArika zarIra meM samA jAtA hai| prastuta pada meM sAta dvAra haiM- (1) vidhidvAra, (2) saMsthAnadvAra, (3) pramANadvAra, (4) pudgalacayanadvAra, (5) zarIrasaMyogadvAra, (6) dravya - pradezAlpa - bahutvadvAra aura (7) zarIrAvagAhanAlpabahutvadvAra / prathama vidhidvAra meM zarIra ke mukhya 5 prakAra haiM- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / upaniSadoM meM AtmA ke 5 koSoM kI carcA hai / unameM se sirpha annamayakoSa ke sAtha audArika zarIra kI tulanA ho sakatI hai / sAMkhya Adi darzanoM meM avyakta, sUkSma yA liMga zarIra batAyA gayA hai, jisakI tulanA jainasammata paNNavaNAttaM bhA. 2, pR. 88 tathA 101 - 102 vahI, pR. 89 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [451 + kArmaNazarIra se ho sakatI hai / sarvaprathama audArika zarIra ke bheda, saMsthAna aura pramANa, ina tIna dvAroM ko kramazaH eka sAtha liyA gayA hai / audArika zarIra ke bhedoM kI gaNanA meM ekendriya se lekara paMcendriya-manuSya taka ke jitane jIva-bheda-prabheda haiM, utane hI bheda audArika zarIra ke ginAe haiM / audArika zarIra kA saMsthAna-AkRti kA bhI itane hI jIvabhedoM ke krama se vicAra kiyA gayA hai / pRthvIkAya kA masUra kI dAla jaisA, apkAya kA sthira jalabindu jaisA, tejaskAya kA suiyoM ke Dhera-sA, vAyukAya kA patAkA jaisA aura vanaspatikAya kA nAnA prakAra kA AkAra hai| dvIndriya se caturindriya evaM sammUchimapaMcendriya kA huMDakasaMsthAna hai| sammUchima ke sivAya bAkI ke audArika zarIrI jIvoM ke chahoM prakAra ke saMsthAna hote hai / audArikAdi zarIra ke pramANoM arthAt-U~cAI kA vicAra bhI ekendriyAdi jIvoM kI apekSA se kiyA gayA hai / vaikriz zarIra kA bhI jIvoM ke bhedoM ke anusAra vicAra kiyA gayA hai / unameM bAdara-paryApta vAyu aura paMcendriyatiryacoM meM saMkhyAta varSAyuSka paryApta garbhajoM ko ukta zarIra hotA hai aura paryApta manuSyoM meM se karmabhUmi ke manuSya ke hI hotA hai / sabhI devoM evaM nArakoM ke vaikriya zarIra hotA hai, yaha batA kara usakI AkRti kA varNana kiyA hai / bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya, ina donoM ko lakSya meM rakhA gayA hai / AhAraka zarIra eka hI prakAra kA hai / vaha karmabhUmi ke Rddhisampanna pramattasaMyama manuSya ko hI hotA hai / usakA saMsthAna samacaturatna hotA hai / utkRtTa U~cAI pUrNa hAtha jitanI hotI hai / ' taijasa aura kArmaNa zarIra ekendriya se lekara paMcendriya taka ke sabhI jIvoM ke hotA hai / isalie jIva ke bhedoM jitane hoM usake utane bheda hote haiM / taijasa aura kArmaNa zarIra kI avagAhanA kA vicAra mAraNAntikasamudghAta ko lakSya meM rakha kara kiyA gayA hai / mRtyu ke samaya jIva ko mara kara jahA~ jAnA hotA hai, vahA~ taka kI avagAhanA yahA~ kahI gaI hai / zarIra ke nirmANa ke lie pudgaloM kA caya-upacaya evaM apacaya kitanI dizAoM se hotA hai-isakA ullekha bhI cauthe dvAra meM kiyA gayA hai / pA~caveM dvAra meM-eka jIva meM eka sAtha kitane zarIra raha sakate haiM ? usakA ullekha hai / chaThe dvAra meM zarIragata dravyoM aura pradezoM ke alpa-bahutva kI carcA kI gaI hai / sAtaveM dvAra meM avagAhanA kA alpabahutva jaghanya, madhyama aura utkRSTa kI apekSA se pratipAdita hai / mUlapATha meM hI ukta sabhI viSaya spaSTa haiM / + + * (kha) taittirIyopaniSad bhRguvallI (velavalakara) 2. (ka) bhagavatI 17 / 1 sU. 592 (ga) sAMkhyakArikA (velavalakara aura rAnaDe) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pR. 117. vahI, bhA. 2, pR. 118 vahI, bhA. 2, pR. 119 4. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egavIsaimaM : ogAhaNasaMThANapayaM ikkIsavA~ : avagAhanA-saMsthAna - pada arthAdhikAra- prarUpaNA 1474. vihi 1 saMThANa 2 pamANaM 3 poggalaciNaNA 4 sarIrasaMjogo 5 / davva-paesappabahuM 6 sarIraogAhaNappabahuM 7 // 214 // [1474 gAthArtha] (isa ikkIsaveM pada meM 7 dvAra haiM -) (1) vidhi, (2) saMsthAna, (3) pramANa, (4) pudgalacayana, (5) zarIrasaMyoga, (6) dravya-pradezoM kA alapabahutva, evaM (7) zarIrAvagAhanA - alpbhutv| vivecana - zarIrasambandhI sAta dvAra prastuta padoM meM zarIra se sambandhita sAta dvAroM kA varNana hai, jinake nAma mUlagAthA meM diye gae haiM / - sAta dvAroM meM vizeSa nirUpaNa - (1) vidhidvAra isameM zarIra ke prakAra aura unake bheda-prabhedoM kA varNana hai, (2) saMsthAnadvAra - paMcavidha zarIroM ke saMsthAnoM- AkAroM kA nirUpaNa hai: (3) pramANadvAraaudArika Adi zarIroM kI lambAI-caur3AI (avagAhanA) ke pramANa kA varNana hai, (4) pudgalacayanadvAraaudArika Adi zarIra ke pudgaloM kA caya-upacaya kitanI dizAoM se hotA hai ? isakA nirUpaNa hai, (5) zarIrasaMyogadvAra kisa zarIra ke sAtha kisa zarIra kA saMyoga avazyambhAvI hai, kisake sAtha vaikalpika hai| ? isakA varNana hai, ( 6 ) dravyapradezAlpabahutvadvAra - dravyoM aura pradezoM kI apekSA ke alpabahutva kA varNa hai aura (7) zarIrAvagAhanA'lpabahutvadvAra - pAMcoM zarIroM kI avagAhanA ke alpabahutva kA nirUpaNa hai / 1-2-3. vidhi - saMsthAna - pramANadvAra 1. - - 1475 kati NaM bhaMte ! sarorayA paNNattA ? goyamA ! paMca sarIrayA paNNattA / taM jahA orAlie 1 veuvvie 2 AhArae 3 teyae 4 kampae 5 / [1475 pra.] bhagavan ! kitane zarIra kahe gae haiM ? prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 587 - Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 453 - [u.] gautama ! pAMca zarIra kahe gae hai / ve isa prakAra - (1) audArika, (2) vaikriya, (3) AhAraka, (4) taijasa aura (5) kArmaNa / vivecana - zarIra ke mukhya pAMca prakAra-prastuta sUtra meM zarIra ke mukhya 5 prakAroM kA nirUpaNa hai / pratikSaNa zIrNa-kSINa hote haiM, isalie ye zarIra kahalAte haiM / ___pAMcoM zarAroM ke lakSaNa-(1) audArikazarIra-jo udAra arthAt pradhAna ho, use audArika zarIra kahate haiM / audArika zarIra kI pradhAnatA tIrthakara, gaNadhara Adi ke audArika zarIra hone kI apekSA se hai / athavA udAra kA artha vizAla yAnI bRhatparimANa vAlA hai / kyoMki audArika zarIra eka hajAra yojana se bhI adhika lambA ho sakatA hai, isalie anya zarIroM kI apekSA yaha vizAla parimANa vAlA hai / audArika zarIra kI yaha vizAlatA bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se samajhanI cAhie, anyathA uttaravaikriya zarIra to eka lAkha yojana kA bhI ho sakatA hai| (2) vaikriyazarIra-jisa zarIra ke dvArA vividha, viziSTa yA vilakSaNa kriyAe~ hoM, vaha vaikriyazarIra kahalAtA hai / jo zarIra eka hotA huA, aneka bana jAtA hai, aneka hotA huA, eka ho jAtA hai, choTe ye bar3A aura bar3e se choTA, khecara se bhUcara aura bhUcara se khecara ho jAtA hai tathA dRzya hotA huA adRzya aura adRzya hotA huA dRzya bana jAtA hai, ityAdi vilakSaNa lakSaNa vAlA zarIra vaikriya hai| vaha do prakAra kA hotA hai aupapAtika (janmajAta) aura labdhi-pratyaya / aupapAtika vaikriyazarIra upapAta-janma vAle devoM aura nArakoM kA hotA hai aura labdhi-pratyaya vaikriyazarIra labdhinimittaka hotA hai, jo tiryaJcoM aura manuSyoM meM kisIkisI meM pAyA (3) AhArakazarIra-caturdazapUrvadhArI muni tIrthaMkaroM kA atizaya dekhane Adi ke prayojanavaza viziSTa AhArakalabdhi se jisa zarIra kA nirmANa karate haiM, vaha AhArakazarIra kahalAtA hai / "zrutakevalI dvArA prANidayA, tIrthaMkarAdi kI Rddhi ke darzana, sUkSmapadArthAvagAhana ke hetu se tathA kisI saMzaya ke nivAraNArtha jinendra bhagavAn ke caraNoM meM jAne kA kArya hone para apanI viziSTa labdhi se zarIra nirmita kiye jAne ke kAraNa isako AhArakazarIra kahA gayA hai / " yaha zarIra vaikriyazarIra kI apekSA atyanta zubha aura svaccha sphaTika zilA ke sadRza zubha pudgalasamUha se racita hotA hai / / 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 409 2. vahI, patra 409 ..3. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patra 409 (kha) "kajaMmi samuppaNNe suyakevaliNA visiTThaladdhIe / jaM ettha Aharijjai, bhaNitaM AhAragaM taM tu // 1 // pANidayariddhi-daMsaNasuhamapayatthAvagahaNaheDaM vA / saMsayavoccheyatthaM gamaNaM jiNapAyamUlaMmi // 2 // Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] [prajJApanAsUtra (4) taijasazarIra-taijasapudgaloM se jo zarIra banatA hai, vaha taijasazarIra kahalAtA hai / yaha zarIra uSmArUpa aura bhukta AhAra ke pariNamana (pAcana) kA kAraNa hotA hai / taijasazarIra ke nimitta se hI viziSTa tapojanita labdhi vAle puruza ke zarIra se tejolezyA kA nirgama hotA hai / yaha taijasazarIra sabhI saMsArI jIvoM ko hotA hai, zarIra kI uSmA (uSNatA) se isakI pratIti hotI hotA hai / isI kAraNa ise taijasazarIra samajhanA cAhie / (5) kArmaNazarIra-jo zarIra karmaja (karma se utpanna) ho, athavA jo karma kA vikAra ho, vaha kArmaNazarIra hai / Azaya yaha hai, ki karma paramANu hI AtmapradezoM ke sAtha dUdha-pAnI kI bhAMti ekameka ho kara paraspara milakara zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, taba ve kArmaNa (karmaja) zarIra kahalAte haiM / kahA bhI hai-kArmaNazarIra karmoM kA vikAra (kArya) hai, vaha aSTavidha vicitra karmoM se niSpanna hotA hai / isa zarIra ko samasta zarIroM kA kAraNa samajhanA cAhie / ataH audarika Adi samasta zarIroM kA bIjarUpa (kAraNarUpa) kArmaNazarIra hI hai / jaba taka bhavaprapaJca rUpI aMkura ke bIjabhUta kArmaNazarIra kA uccheda nahIM ho jAtA, taba taka zeSa zarIroM kA prAdurbhAva ruka nahIM sktaa| yaha karmaja zarIra hI jIva ko (marane ke bAda) dUsarI gati meM saMkramaNa karAne meM kAraNa hai / taijasasahita kArmaNazarIra ke yukta ho kara jIva jaMba mara kara anya gati meM jAtA hai / athavA dUsarI gati se manuSyagati meM AtA hai, taba una pudgaloM kI atisUkSmatA ke kAraNa jIva carmacakSuoM se nahIM dikhAI detA / anyatIrthikoM ne bhI kahA hai-"yaha bhavadeha bIca meM (janma aura maraNa ke madhyakAla meM) bhI rahatA hai, kintu atisUkSma hone ke kAraNa zarIra se nikalatA athavA praveza karatA huA dikhAI nahIM detA / " taijasa aura kArmaNazarIra ke badale anya dharmoM meM sUkSma aura kAraNa zarIra mAnA gayA hai / audArikazarIra meM vidhidvAra 1476. orAliyaMsarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA-egidiyaorAliyasarIre jAva pNceNdiyoraaliysriire| [1476 pra.] bhagavan ! audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai / ___ (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patra 409 (kha) "savvassa umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // " prajJApanA. malaya. vRtti, patrAAMka 410 - kha) "kammavigAro kammaNavihavicittakammaniSphanaM / . sarvasa sarIrANaM kAraNabhUtaM muNeyavvaM // " (ga) "antarA bhavadeho'pi, sUkSmatvAnnopalabhyate / niSkAman pravizan vApi, nAbhAvo'nIkSaNAdapi // " Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 455 ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] [u.] gautama ! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra ekendriya-audArikazarIra yAvat paMcendriya-audArikazarIra / 1 1477. egiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - puDhavikvAiyaegiMdiyaorAliyasarIre jAva vaNassaikAiyaegiMdiyaorAliyasarIre / [1477 pra.] bhagavan ! ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! vaha (ekendriya-audArikazarIra) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakArapRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIra yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra / 1478. [1] puDhavikkADyaegiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - suhumapuDhavikvAiyaegiMdiyaorAliyasarIre ya bAdarapuDhavikkAiyaegiMdiyaorAliyasarIre ya / [1478-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA- sUkSmapRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIra aura bAdarapRthvIkAyika- ekendriya audArikazarIra / [ 2 ] suhumapuDhavikvAiyaegiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - pajjattagasuhumapuDhavikvAiyaegiMdiyaorAliyasarIre ya apajjattagasuhumapuDhavikvAiyaegiMdiyaorAliyasarIre ya / [1478-2 pra.] bhagavan ! sUkSmapRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIre kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra paryApta sUkSmapRthvIkAyika-ekendriyaaudArikazarIra aura aparyAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra / - [3] bAdarapuDhavikkAiyA vi ceva / [1478-3] isI prakAra bAdara - pRthvIkAyika- (ekendriya-audArikazarIra ke bhI paryAptaka aura aparyAptaka, ye do bheda samajha lene cAhie / ) 1479. evaM jAva vaNassaikAiyaegiMdiyaorAliya tti / [1479] isI prakAra (apkAyika se lekara) vanaspatikAyika- ekendriya-audArika- zarIra (taka ke Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 ] [prajJApanAsUtra bhI sUkSma, bAdara paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se do-do prakAra samajha lenI cAhie / ) 1480. beiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - pajattabeiMdiyaorAliyasarIre ya apajattabeiMdiyaorAliyasarIre y| [1480 pra.] bhagavan ! dvIndriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kaha gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - paryAptadvIndriya-audArikazarIra aura aparyAptadvIndriya-audArikazarIra / . 1481. evaM teiMdiya-cariM diyA vi / [1481] isI prakAra trIndriya aura caturindriya (audArika zarIra ke bhI paryApta aura aparyAptaka, ye dodo prakAra jAna lene cAhie / ) 1482. paMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - tirikkhapaMceMdiyaorAliyasarIre yaM maNussapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1482 pra.] bhagavan ! paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIra aura manuSya-paMcendriya-audArikazarIra / 1783. tirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! tivihe pnnnntte| taM jahA - jalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya 1 thalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya 2 khahayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre y3| __ [1483 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai? [u.] gautama ! (vaha)tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA- (1) jalacara-tiryaJcayonikapaMcendriyaaudArikazarIra (2) sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra aura (3) khecara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra / 1484. [1] jalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - sammucchimajalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [457 ya gabbhavakkaMtiyajalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / .. [1484-1 pra.] bhagavan ! jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai / yathA - sammUchima-jalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra aura garbhaja (grbhvyutkraantik)-jlcr-tirynycpNcendriy-audaarik-shriir| [2] sammucchimajalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe pnnnntte| taM jahA - pajattagasammacchimatirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya |apjttgsmmucchimtirikkhjonniypNceNdiyoraaliysriire ya / - [1484-2 pra.] bhagavan ! sammUchima-jalacara-tiryaMcaconika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ___ [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - paryAptaka-sammUchima-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra aura aparyAptaka-sammUchima-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / [3] evaM gabbhavakkaMtie vi / - [1484-3] isI prakAra garbhaja (jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra) ke bhI (paryAptaka aura aparyAptaka, ye do bheda samajha lenA cAhie) / 1485.[1] thalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? 'goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - cauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya parisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1485-1 pra.] bhagavan ! sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra aura parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / [2] cauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - sammucchimacauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya gabbhavakvaMtiyacauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1485-2 pra.] bhagavan ! catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ] [prajJApanAsUtra kA kahA gayA hai ? - [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - sammUchima-catuSpada-sthalacaratiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra aura garbhaja-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriyaaudArikazarIra / __[3] sammucchimacauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe . paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - pajattasammucchimacauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya apajattasammucchimacauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre y| [1485-3 pra.] bhagavan ! sammUchima-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, jaise-paryAptaka-sammUchima-catuSpada-sthalacaratiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra aura aparyAptaka-sammUchima-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra / [4] evaM gabbhavakkaMtie vi| .. [1485-4] isI prakAra garbhaja (-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra) ke bhI (paryAptaka aura aparyAptaka, ye do prakAra samajha lene cAhie / ) [5] parisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - uraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya bhuyaparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / ... [1485-5 pra.] bhagavan ! parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? . [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - ura:parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra aura bhujaparisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / [6] uraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - sammucchimauraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna- pada ] [ 459 [1485-6 pra.] bhagavan ! uraH parisarpa-sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [3] gautama ! ( vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, jaise- sammUcchima - uraH parisarpa- sthalacaratiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra aura garbhaja - ura : parisarpa-sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriyaaudArikazarIra / [7] sammucchime duvihe paNNatte / taM jahA - apajjattasammucchimauraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya pajjattasammucchimauraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1485-7] sammUrcchima ( - uraH parisarpa-sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriya - audArikazarIra) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - aparyAptaka- sammUcchima - ura : parisarpa-sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriyaaudArikazarIra aura paryAptaka- sammUrcichama-uraH parisarpa-sthalacara - tiryaJcayonika - paMcendriya-audArikazarIra / [ 8 ] evaM gabbhavakkaMtiyauraparisappacaukkao bhedo / [ 1485-8] isI prakAra garbhaja - ura: parisarpa- (sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra) ke bhI (paryApta aura aparyApta ye do prakAra milA kara sammUcchima aura garbhaja donoM ke kula ) cAra bheda samajha lene cAhie / [ 8 ] evaM bhuyaparisappA vi sammucchima-gabbhakkaMtiya-pajjatta-apajjattA / [1485-9] isI prakAra bhujaparisarpa - ( sthalacara - tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra) ke bhI sammUcchima evaM garbhaja (tathA donoM ke) paryAptaka aura aparyAptaka ( ye cAra bheda samajhane caahie)| 1486. [ 1 ] khahayarA duvihA paNNattA / taM jahA sammucchimA yA gabbhavavaMtiyA ya / - [1486-1] khecara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra bhI do prakAra kA kahA gayA hai, yathAsammUcchima aura garbhaja / [2] sammucchimA duvihA paNNattA / taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / [1486 - 2] sammUcchima - (khecara-ti0 - paM0- audArikazarIra) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA paryApta aura aparyApta / [ 3 ] gabbhavadvaMtiyA vi pajjattA ya apajjattA ya / [1486-3] garbhaja (khecara- tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra) bhI paryApta aura aparyApta (ke Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] bheda se do prakAra kA kahA gayA hai) / 1487. [ 1 ] maNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA sammucchimamaNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre ya gabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1487-1 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - sammUcchima manuSya-paMcendriyaaudArikazarIra aura garbhaja-manuSya-paMcendriya-audArika prajJApanAsUtra [ 2 ] gabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taM jahA - pajjattagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaorAliyarIre apajjattagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre ya / [1487-2 pra.] bhagavan ! garbhaja-manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA- paryAptaka - garbhaja- manuSya-paMcendriyaaudArikazarIra aura aparyAptaka- garbhaja-manuSya-paMcendriya-audArikazarIra / vivecana - audArikazarIra ke bheda-prabheda - prastuta 12 sUtroM ( 1476 se 1487 taka) meM vidhidvAra. ke sandarbha meM audArikazarIra ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / audArikazarIradhArI jIva nArakoM aura devoM ko chor3a kara ekendriya se paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM ke jitane bhI jIva haiM aura una jIvoM ke jitane bhI bheda-prabheda haiM, utanI hI audArikazarIra ke bhedaprabhedoM kI saMkhyA hai / ' T audArikazarIra ke bhedoM kI gaNanA - pAMca prakAra ke ekendiyoM ke audArika zarIroM ke pratyeka ke sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta, ye cAra-cAra bheda hone se kula 20 bheda hue / tIna vikalendriyoM ke paryApta aura aparyApta ke bheda se 6 bheda hue / tatpazcAt audArikazarIra paMcendriya ke mukhya do bheda - tiryaJcapaMcendriya aura manuSyapaMcendriya / tiryaJcapaMcendriya - audArikazarIra ke mukhya tIna bheda - jalacara, sthalacara aura khecara sambandhI / phira jalacara zarIra ke do bheda - sammUcchima evaM garbhaja / sammUcchima aura garbhaja donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka, ye do-do bheda / sthalacara zarIra ke mukhya do bheda - catuSpada aura parisarpa / catuSpada sthalacara zarIra ke do bheda - sammUcchima aura gabharja, phira ina donoM ke paryApta aura aparyApta, ye do-do prakAra / parisarpa paNNavaNNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 117 1. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 461 sthalacara zarIra ke mukhya do bheda-ura:parisarpa aura bhujaparisarpa / ura:parisarpa aura bhujaparisarpa, ina donoM ke zarIra ke sammUchima aura garbhaja tathA unake paryAptaka aura aparyAptaka prabheda hote haiM / khecara zarIra ke bhI sammuchima, garbhaja tathA unake paryApta, aparyApta bheda / manuSya zarIra ke mukhya do bheda-sammUchima aura garbhaja / phira garbhaja manuSya zarIra ke do bheda-paryAptaka aura aparyAptaka / isa prakAra audArikazarIra ke kula 50 bhedaprabhedoM kI gaNanA kara lenI cAhie / ' audArikazarIra meM saMsthAnadvAra 1488. orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1488 pra.] bhagavan ! audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] goyamA ! (vaha) nAnA saMsthAna vAlA kahA gayA hai / . 1489. egiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? * goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1489 pra.] bhagavan ! ekendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna (AkAra) kA kahA gayA hai ? [u.] goyamA ! (vaha) nAnA saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? 1490.[1] puDhavikkAiyaegiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte / [1490 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kisa prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) masUra-candra (masUra kI dAla) jaise saMsthAna vAlA kahA gayA hai| [2] evaM suhumapuDhavikkAiyANa vi| [1490-2] isI prakAra sUkSmapRthvIkAyikoM kA (audArikazarIra-saMsthAna) bhI (masUra kI dAla ke samAna hai|) [3] bAyarANa vi evaM cev| [1490-3] bAdarapRthvIkAyikoM kA (audArikazarIra-saMsthAna) bhI isI ke samAna (samajhanA caahie|) - prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patra 410 ---- Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] [prajJApanAsUtra [4] pajattApajjattANa vi evaM cev| [1490-4] paryAptaka aura aparyAptaka (pRthvIkAyikoM kA audArikazarIra-saMsthAna bhI isI prakAra (jAnanA caahie|) 1491.[1]AukkAiyaegiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! thibugabiMdusaMThANasaMThie pnnnntte| [1491-1] bhagavan ! apkAyika-ekendriya-audArikazarIra kA saMsthAna kaisA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (apkAyikoM ke zarIra kA saMsthAna) stibukabindu (sthirajalabindu) jaisA kahA gayA [2]evaM suhuma-bAyara-pajattApajjattANa vi| [1495-2] isI prakAra kA saMsthAna apkAyikoM ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM ke zarIra kA samajhanA caahie| 1492. [1] teukkAiyaegiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! sUIkalAvasaMThANasaMThie pnnnntte| [1492-2] bhagavan ! tejaskAyika-ekendriya-audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai| [u.] gautama ! tejaskAyikoM ke zarIra kA saMsthAna sUiyoM ke Dhera (sUcIkalApa) ke jaisA kahA gayA hai| [2] evaM suhama-bAdara-pajattApajattANa vi| [1492-2] isI prakAra (kA saMsthAna tejaskAyikoM ke) sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyAptoM ke zarIroM kA (samajhanA caahie|) 1493.[1] vAukkAiyANaM paDAgAsaMThANasaMThie pnnnntte| [1493-1] vAyukAyika jIvoM (ke audArikazarIra) kA saMsthAna patAkA ke samAna hai| [2] evaM suhuma-bAyara-pajattApajjattANa vi| [1493-2] isI prakAra kA saMsthAna (vAyukAyikoM ke) sUkSma, bArada, paryAptaka aura aparyAptakoM ke zarIroM kA bhI samajhanA caahie| 1494.[1] vaNassaikAiyANaM NANAsaMThANasaMThie pnnnntte| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 463 [1494-1] vanaspatikAyikoM ke zarIra kA saMsthAna nAnA prakAra kA kahA gayA hai| [2] evaM suhuma-bAyara-pajjattApajattANa vi| [1494-2] isI prakAra (vanaspatikAyikoM ke) sUkSma, bAdara, paryAptakoM aparyAptakoM ke zarIroM kA saMsthAna bhI (nAnA prakAra kA hai|) 1495.[1] beiMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! huMDasaMThANasaMThie pnnnntte| [1495-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya-audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA haiM ? [u.] gautama ! (vaha) huMDakasaMsthAna vAlA kahA gayA hai| [2] evaM pajattApajjattANa vi| [1495-2] isI prakAra paryAptaka aura aparyAptaka (dvIndriya-audArikazarIroM kA saMsthAna bhI huMDaka kahA gayA hai|) 1496. evaM teiMdiya-cauri diyANa vi| [1496-1] isI prakAra trIndriya aura caturindriya (ke paryAptaka, aparyAptaka zarIroM) kA saMsthAna bhI (huNDaka samajhanA caahie|) 1497.[1] tirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! chavvihasaMThANasaiThie pnnnntte|tN jahA - samacauraMsasaMThANasaMThie jAva' huMDasaMThANasaMThie vi| evaM pajjattA'pajattANa vi 3 / [1497-1 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA __ [u.] gautama ! (vaha) chahoM prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai, yathA - samacaturasra-saMsthAna se lekara huMDakasaMsthAna prynt| isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka (tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIra ke saMsthAna) ke viSaya meM bhI (samajha lenA caahie|) [2] sammucchimatirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie patte ? goyamA ! huMDasaMThANasaMThie pnnnntte| evaM pajattApajjattANa vi 3 / 1. 'jAva' zabda 'naggohaparimaMDalasaMThANasaMThie, sAisaM0, vAmaNasaM0, khujasaMThANasaMThie, haMDasaMThANasaMThie, zabdoM kA sUcaka hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [1497-2 pra.] bhagavan ! sammUrcchima-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? 464 ] [u.] gautama ! (vaha) huMDaka saMsthAna vAlA kahA gayA hai| isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka (sammUrcchimatiryaJcapaMcendriya-audArikazarIra) kA (saMsthAna) bhI (huNDaka hI samajhanA caahie|) [ 3 ] gabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! chavvihasaMThANasaMThie paNNatte / taM jahA - samacauraMse jAva huMDasaMThANasaMThie / evaM pajjattApajjattANa vi3 / evamete tirikkhajoNiyANaM ohiyANaM Nava AlAvagA / [1497-3 pra.] bhagavan ! garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gau ma ! (vaha) chahoM prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai, yathA- samacaturastrasaMsthAna se lekara saMsthAna tk| isa prakAra paryAptaka, aparyAptaka (garbhaja - tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIroM) ke bhI (ye chaha saMsthAna samajhane caahie|) isa prakAra audhika (sAmAnya) tiryaJcayonikoM (tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIroM ke saMsthAnoM) ke ye (pUrvokta) nau AlApaka samajhane caahie| 1498. [ 1 ] jalayaratirikkhajoNiya-paMceMdiya-orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! chavvihasaMThANasaMThie paNNatte / taM jahA - samacauraMse jAva huMDe | [1498- 1 pra.] bhagavan ! jalacara - tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) chahoM prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai, jaise- samacaturasra yAvat huNDaka saMsthAna / [ 2 ] evaM pajjattApajjattANa vi / [1498-2] isI prakAra paryApta, aparyAptaka ( jalacara-1 ra- tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIroM) ke bhI saMsthAna (chahoM prakAra ke) samajhane cAhie / ,[ 3 ] sammucchimajalayarA huMDasaMThANasaMThiyA / etesiM ceva pajjattApajjattagA vi evaM ceva / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 465 _ [1498-3] sammUrchima-jalacaroM (tiryaJca-paMcendriya) ke audArikazarIra huNDasaMsthAna vAle haiN| unake paryAptaka, aparyAptakoM ke (audArikazarIra) bhI isI prakAra (huNDakasaMsthAna) ke hote haiN| [4] gabbhavakkaMtiyajalayarA chvvihsNtthaannsNtthiyaa| evaM pajattApajattagA vi| [1498-4] garbhaja-jalacara (tiryaJcapaMcendriyoM ke audArikazarIra) chahoM prakAra ke saMsthAna vAle haiN| isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka (garbhaja-jalacara-tiryaJca-paMcendriyoM ke audArikazarIra bhI (chahoM saMsthAna vAle samajhane caahie|) 1499.[1] evaM thalayarANa vi Nava suttaanni| [1499-1] isI prakAra sthalacara- (tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIra-saMsthAnoM) ke nau sUtra (bhI pUrvokta prakAra se samajha lene caahie|) [2] evaM cauppayathalayarANa vi uraparisappathalayarANa vi bhuyaparisappathalayarANa vi| [1499-2] isI prakAra catuSpada-sthalacaroM, ura:parisarpa-sthalacaroM evaM bhujaparisarpa-sthalacaroM ke audArikazarIra saMsthAnoM ke (nau-nau sUtra) bhI (pUrvAkta prakAra se samajha lene caahie|) 1500.evaM khahayarANa viNava suttaanni|nnvrNsvvtth sammucchimA huMDasaMThANasaMThiyA bhANiyavvA, iyare chasu vi| [1500] isI prakAra khecaroM ke (audArikazarIrasaMsthAnoM ke) bhI nau sUtra (pUrvokta prakAra se samajhane caahie|) vizeSatA yaha hai ki sammUrchima (tiryaJcapaMcendriyoM ke audArikazarIra) sarvatra huNDakasaMsthAna vAle kahane caahie| zeSa sAmAnya, garbhaja Adi ke zarIra to chahoM saMsthAnoM vAle hote haiN| 1501.[1] maNUsapaMceMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! chavvihasaMThANasaMThie pnnnntte| taM jahA- samacauraMse jAva huNdde| [1501-1 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) chahoM prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai, jaise- samacaturasra yAvat huNDaksaMsthAna vAlA / [2] pajattApajattANa vi evaM ceva / [1501-2] paryAptaka aura aparyApta (manuSya-paMcendriya-audArikazarIra) bhI isI prakAra chahoM saMsthAna vAle hote haiM / ) [3] gabbhavakkaMtiyANaM vi evaM ceva / pajattA'pajjattagANa vi evaM ceva / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra [1501 - 3] garbhaja (manuSya-paMcendriya-audArikazarIra) bhI isI prakAra (chahoM saMsthAna ( vAle hote haiN|) paryAptaka-aparyAptaka (garbhaja manuSyoM) ke ( audArikazarIra bhI chaha saMsthAna vAle samajhane cAhie / ) 466 ] [4] sammucchimANaM pucchA / goyamA ! huMDaThANasaMThiyA paNNattA / [1501-4] sammUcchima manuSyoM (cAhe paryAptaka ho, yA aparyAptaka) ke ( audArikazarIra kisa saMsthAna vAle hote haiM ? [u.] goyamA ! (sammUcchima manuSyoM ke audArikazarIra) huNDakasaMsthAna vAle hote haiM / vivecana - sarvavidha audArikazarIroM kI saMsthAnasambandhI prarUpaNA - prastuta 14 sUtroM (sU. 1488 se 1501) meM ekendriya se paMcendriya-manuSya taka ke vividha audArikazarIroM ke saMsthAnoM kI prarUpaNA kI gaI hai / saMsthAnoM kI prarUpaNA kA krama audArikazarIra ke bhedoM ke krama ke anusAra rakhA gayA hai| audArikazarIroM kI saMsthAna-sambandhI tAlikA - isa prakAra hai audArikazarIra krama 1. pRthvIkAyika sUkSma - bAdara, paryApta aparyApta audArikazarIra 2. apkAyika sUkSma - bAdara, paryApta - aparyApta audArikazarIra 3. skAyika sUkSma - bAdara, paryApta - aparyApta audArikazarIra 4. vAyukAyika sUkSma - bAdara, paryApta - aparyApta audArikazarIra 5. vanaspatikAyika sUkSma- bAdara, paryApta aparyApta audArikazarIra dvi-tri- caturindriya paryApta - aparyApta audArikazarIra 6. 7. tiryaJcapaMcendriya audArikazarIra 8. sammUcchima ti. paM. audArikazarIra paryApta aparyApta 9. garbhaja ti. paM. audArikazarIra paryApta aparyApta 10. jalacarati. paM. audArikazarIra paryApta aparyApta 11. sammUcchima jalacara ti. paM. audArikazarIra paryApta aparyApta 1. paNNavaNAsuttaM (prastAvanA pariziSTAdi) bhA. 2, pR. 117 saMsthAna masUra kI dAla ke samAna sthira jalabindu ke samAna. sUiyoM ke Dhera ke samAna patAkA ke AkAra ke samAna nAnA prakAra ke saMsthAna vAlA huMDakasaMsthAna vAle chahoM prakAra ke saMsthAna vAlA huMDakasaMsthAna vAlA SaDvidha saMsthAna vAlA SaDvidha saMsthAna vAlA huMDakasaMsthAna Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] sammUcchima sthalacara, khecara ti. paM. audArikazarIra paryApta aparyApta huMDakasaMsthAna 12. sthalacara catuSpada, uraH parisarpa, bhujaparisarpa ti. paM. paryApta aparyApta 13. khecara ti. paM. paryApta aparyApta audArikazarIra [ 467 chahoM prakAra ke saMsthAna chahoM prakAra ke saMsthAna chahoM prakAra ke saMsthAna 14. manuSya paMcendriya, garbhaja, paryApta aparyApta audArikazarIra 15. sammUcchima manuSya paM. audArikazarIra, paryApta aparyApta huMDakasaMsthAna ' masUracaMda Adi zabdoM ke vizeSArtha - masUracaMdasaMThANa - masUra eka prakAra kA dhAnya hotA hai, jisakI dAla banatI hai / masUra kA candra arthAt candrAkAra arthAt (dAla) masUracandra ; usake samAna AkAra / thibugabindusaMThANa- stibukabindu - pAnI ke budabuda jaisA hotA hai, jo bUMda vAyu Adi ke dvArA idhara-udhara bikhare yA phaile nahIM, jamA huA ho, vaha stibukabindu kahalAtA hai, usake jaisA aakaar| nAnA saMThANasaMThiyAdeza, jAti aura kAla Adi ke bheda se unake AkAra meM bhinnatA hone se vividha prakAra ke AkAra vAle / 1. paNNavaNAsuttaM ( mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 331 se 333 taka 2. prajJApanA. malayavRtti patra 411 saMsthAna : prakAra aura svarUpa- zarIra kI AkRti yA racanA - vizeSa ko saMsthAna kahate haiM / usake 6 prakAra haiM- (1) samacaturasra, (2) nyagrodha - parimaNDala, (3) sAdi (svAti), (4) vAmana, (5) kubjaka aura (6) huNDakasaMsthAna / chahoM kA svarUpa isa prakAra hai- (1) samacaturastra - jisa zarIra ke cAroM ora ke cAroM asra-koNa yA vibhAga sAmudrikazAstra meM kathita lakSaNoM ke anusAra sama hoM, vaha samacaturasrasaMsthAna hai, ( 2 ) nyagrodha-parimaNDala - nyagrodha kA artha hai- vaTa yA bar3a / jaise vaTavRkSa kA UparI bhAga vistIrNa yA pUrNopeta hotA hai aura nIce kA bhAga hIna yA saMkSipta hotA hai, vaise hI jisa zarIra ke nAbhi ke Upara kA bhAga pUrNapramANopeta ho, kintu nIce kA bhAga (nicale avayava) hIna yA saMkSipta hoM, vaha nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna hai / (3) sAdisaMsthAna - sAdi zabda meM jo 'Adi' zabda hai, vaha nAbhi ke nIce ke bhAga kA vAcaka hai / nAbhi ke adhastana-bhAgarUpa Adi sahita, jo saMsthAna ho, vaha 'sAdi' kahalAtA hai / Azaya yaha hai ki jo saMsthAna nAbhi ke nIce pramANopeta ho, kintu jisameM nAbhi ke UparI bhAga hIna hoM, vaha sAdisaMsthAna hai / kaI AcArya ise sAcIsaMsthAna kahate haiM / sAcI kahate haiM - zAlmalI (semara) vRkSa ko / zAlmalI vRkSa kA skandha (nIce kA bhAga) atipuSTa hotA hai, kintu Upara kA bhAga tadanurUpa vizAla yA puSTa nahIM hotA, usI taraha jisa zarIra kA adhobhAga paripuSTa va paripUrNa ho aura Upara kA bhAga hIna ho, vaha sAcosaMsthAna hai / ( 4 ) kubjakasaMsthAnajisa zarIra ke sira, gardana, hAtha-paira Adi avayava AkAra meM pramANopeta hoM, kintu vakSasthala, udara Adi Ter3he-mer3he beDaula yA kubar3e hoM, vaha kubjakasaMsthAna hai / ( 5 ) vAmanasaMsthAna - jisa zarIra ke chAtI, peTa Adi avayava pramANopeta hoM, kintu hAtha-paira Adi avayava hIna hoM, jo zarIra baunA ho, vaha vAmanasaMsthAna hai / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] [prajJApanAsUtra (6) huNDakasaMsthAna-jisa zarIra ke sabhI aMgopAMga beDaula hoM, pramANa aura lakSaNa se hIna hoM, vaha huNDakasaMsthAna kahalAtA hai / audhika tiryacayonikoM ke nau AlApaka- ye nau AlApaka isa prakAra hai- samuccaya paMcendriya tiryaJcayonikoM kA eka inake paryAptakoM kA eka aura aparyAptakoM kA eka, yoM tIna AlApaka ; sammUchimapaMcendriya-tiryaJcayonika kA eka, inake paryAptaka-aparyAptakoM ke do, yoM kula tIna AlApaka tathA garbhajapaMcendriya-tiryaJcayonika kA eka, unake paryAptaka aparyAptaka kA eka-eka, yoM kula tIna AlApaka / ye saba milAkara 9 AlApaka hue / sthalacara-paMcendriya-tiryaJcoM ke audArikazarIra-sambandhI nau sUtra- samuccaya sthalacaroM kA, unake paryAptakoM kA, aparyAptakoM kA ; sammUchima sthalacaroM kA, unake paryAptakoM kA, aparyAptakoM kA tathA garbhaja sthalacaroM kA, unake paryAptakoM kA evaM aparyAptakoM kA eka-eka sUtra hone se kula nau sUtra hote haiM / audArikazarIra meM pramANadvAra 1502 aurAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / [1502 pra.] bhagavan ! audArikazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (audArikazarIrAvagAhanA) jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (aura) utkRSTaH kucha adhika hajAra yojana kI hai| 1503. egridiyaorAliyassa vi evaM ceva jahA ohiyassa (su. 1502) / [1503] ekendriya ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI jaisI (sU. 1502 meM) audhika (sAmAnya audArikazarIra) kI (kahI hai usI prakAra samajhanI cAhie / ) 1504. [1] puDhavikkAiyaegidiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA pucchaa| goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / [1504-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kI avagAhanA kitanI haiM ? [u.] gautama ! (usakI avagAhanA) jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / 1. prajJApanA, malayavRtti, patra 412 2. (ka) vahI, malayavRtti, patra 412 (kha) prajJApanA prameyabodhinITIkA bhA. 4, pR. 632 3. (ka) vahI, malayavRtti, patra 412 (kha) prajJApanA prameyabodhinITIkA bhA. pR. 633 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [469 [2] evaM apajattayANa vi pajattayANa vi / [1504-2] isI prakAra aparyAptaka evaM paryAptaka, (pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-zarIroM) kI bhI (avagAhanA itanI hI samajhanI cAhie / ) [3] evaM suhumANa vi pajjattApajjattANaM / [1504-3] isI prakAra sUkSma paryAptaka evaM aparyAptaka-(pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIroM) kI (avagAhanA) bhI samajhanI cAhie / [4] bAdarANaM pajattApajattANa vi evaM / eso Navao bhedo / [1504-4] bAdara paryAptaka evaM aparyAptaka (pR0 e0 audArikazarIroM) kI (avagAhanA kI vaktavyatA) bhI isI prakAra (samajhanI cAhie / ) (isa prakAra pRthvIkAyikoM ke zarIrAvagAhanAsambandhI) ye nau bheda (AlApaka) hue / 1505. jahA puDhavikkAiyANaM tahA AukkAiyANa vi teukkAiyANa vi vAukkAiyANa vi / . [1505] jisa prakAra pRthvIkAyikoM ke (audArikazarIrAvagAhanA-sambandhI 9 AlApaka-bheda hue,) usI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM ke bhI (audArikazarIrAvagAhanA-sambandhI) AlApaka kahane cAhie / 1506.[1] vaNassaikAiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / [1506-1 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! (usakI avagAhanA) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI hai| [2] apajattagANaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM / - [1506-2] (vanaspatikAyika) aparyAptakoM (ke audArikazarIra) kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| [3] pajattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, ukkoseNaM sAtiregaM joynnshssN| * [1506-3] (vanaspatikAyika) paryAptakoM (ke audArikazarIra) kI (avagAhanA) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (aura) utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI hai / [4] bAdarANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaMjoyaNasahassaM / pajjattaNa Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] [prajJApanAsUtra vi evaM ceva / apajattANaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM / [1506-4] bAdara (vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra) kI (avagAhanA ) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (aura) utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI hai / (inake) paryAptakoM kI (audArikazarIrAvagAhanA) bhI isI prakAra kI (samajhanI cAhie / ) (inake) aparyAptakoM kI (audArikazarIrAvagAhanA) jaghanya aura utkRSTa (donoM prakAra se) aMgula ke usaMkhyAtaveM bhAga kI (samajhanI cAhie / ) [5] suhumANaM pajattApajattANa ya tiNha vi jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejai bhAgaM / [1506-5] (vanaspatikAyikoM ke) sUkSma, paryAptaka aura aparyAptaka, ina tInoM kI (audArikazarIrAvagAhanA) jaghanya aura utkRSTa (donoM rUpa se) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / 1507.[1] beiMdiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joynnaaii| [1507-1] bhagavan ! dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI kahIM gaI hai ? [u.] gautama ! (inakI zarIrAvagAhanA) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura atkRSTa bAraha yojana kI hai| [2] evaM saktha vi apajattayANaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi| [1507-2] isI prakAra sarvatra (dvIndriya-trIndriya-caturindriyoM meM) aparyApta jIvoM kI audArikazarIrAvagAhanA bhI jaghanya aura utkRSTa (donoM prakAra se) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahanI caahie| [3] pajattayANaM jaheva orAliyassa ohiyassa (su. 1507-1) / [1507-3] paryApta dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI usI prakAra hai, jisa prakAra [1507-1 sU. meM] (dvIndriyoM ke) audhika (audArikazarIra) kI (kahI hai / ) arthAt jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana kI hotI hai / ) 1508. evaM teiMdiyANaM tiNNi gAuyAiM / cauri diyANaM cattAri gAuyAI / [1508] isI prakAra (audhika aura paryAptaka) trIndriyoM (ke audArika zarIra) kI (utkRSTa avagAhanA) tIna gavyUti (gAU) kI hai tathA (audhika aura payauptaka) caturindriyoM (ke audArikazarIra) kI (utkRSTa Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 471 ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] avagAhanA) cAra gavyUti (gAu) kI hai / 1509. paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM ukkoseNaM joyaNasahassaM 3, evaM sammucchimANaM 3, gabbhavakkaMtiyANa vi3 / evaM ceva Navao bhedo bhANiyavvo / [1509] paMcendriya-tiryaJcoM ke (1) audhika audArikazarIra kI, unake (2) paryAptakoM ke audArikazarIra ko tathA unake (3) aparyAptakoM ke audArikazarIra (kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai / ) tathA sammUcchima (paMcendriya tiryaJcoM ke audhika aura paryAptaka) audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA isI prakAra (eka hajAra yojana) kI ( samajhanI cAhie kintu sammUcchima aparyAptaka- tiryaJca-paMcendriya ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / ) garbhajapaMcendriya-tiryaJcoM tathA unake paryAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA bhI isI prakAra samajhatI cAhie, kintu inake aparyAptakoM ke audArikazarIra kI pUrvavat avagAhanA hotI hai / isa prakAra paMcendriyatiryaJcoM kI audArikazarIrAvagAhanA sambandhI kula 9 bheda (AlApaka) hote haiM / 1510. evaM jalayarANa vi joyaNasahassaM, Navao bhedo / [1510] isI prakAra aughika aura paryAptaka jalacaroM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI (paM0 ti0 kI au0 - zarIrAvagAhanA ke samAna) hotI hai / ( aparyApta jalacaroM kI au0 - zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa pUrvavat jAnanI cAhie / ) isI prakAra pUrvavat isakI audArikazarIrAvagAhanA ke 9 bheda (vikalpa) hote haiM / 1511. [ 1 ] thalayarANa vi Navao ukkoseNaM bhedo ukkoseNaM chaggAuyAI, pajjattANa vi evaM ceva 3 / sammucchimANaM pajjattANa ya ukkoseNaM gAuyapuhattaM / gabbhavakkaMtiyANaM ukkoseNaM chaggAuyAI pajjattANa ya 2 / ohiyacauppayapajjattaya-gabbhavakkatiyapajjattayANa ya ukkoseNaM chaggAuyAiM / sammucchimANaM pajjattANa ya gAuyapuhattaM ukkoseNaM / [1511-1] sthalacara-paMcendriya tiryaJcoM kI audArikazarIrAvagAhanA-sambandhI pUrvavat 9 vikalpa hote haiM / (samuccaya) sthalacara paM0 ti0 kI audArikazarIrAvagAhanA utkRSTata: chaha gavyUti kI hotI hai| sammUcchima sthalacara paM0 tiryaJcoM ke evaM unake paryAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA gavyUtipRthaktva (do gAU se nau gAU taka) kI hotI hai / unake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / garbhaja - tiryaJca - paMcendriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa chaha gavyUti kI aura (unake) paryAptakoM (ke audArikazarIra) kI (utkRSTa avagAhanA) bhI ( itanI hI hotI hai|) aughika catuSpadoM ke, inake paryAptakoM ke tathA garbhaja-catuSpadoM ke tathA inake paryAptakoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTataH chaha gavyUti kI hotI hai / (inake aparyAptakoM kI avagAhanA pUrvavat hotI hai / ) sammUcchima catuSpada (sthalacara-paMcendriya tiryaJcoM) ke tathA (unake) paryAptakoM (ke audArikazarIra) kI Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] [prajJApanAsUtra (avagAhanA) utkRSTa rUpa se gabyUtipRthaktva kI (hotI hai|) / [2] evaM uraparisappANa vi ohiya-gabbhavakvaMtiyapajattayANaM joyaNasahassaM / sammucchimANaM joyaNapuhattaM / ___ [1511-2] isI prakAra uraH parisarpa-(sthalacara-paMcendriya-tiryacoM ke) audhika, garbhaja tathA (unake) paryAptakoM (ke audArikazarIra) kI (utkRSTa avagAhanA) eka hajAra yojana kI hotI hai| sammUchima(ura:parisarpa sthalacara-paMcendriya-tiryaJcoM ke tathA) unake paryAptakoM (ke audArikazarIra) kI (utkRSTa avagAhanA) yojanapRthaktva kI (hotI hai / ) inake aparyAptakoM kI pUrvavat hotI hai / [3] bhujaparisappANaM ohiyagabbhavakkaMtiyANa ya ukkoseNaM gAuyapuhattaM / sammucchimANaM dhaNupuhattaM / [1511-3] bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriyatiryaJcoM ke audhika, garbhaja tathA unake paryAptaMkoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTata: gavyUti-pRthaktva kI hotI hai / sammUchima-(bhujaparisarpa-sthalacarapaMcendriyatiryacaJcoM ke tathA unake paryAptakoM ke audArikazarIra) kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva kI hotI hai / (inake aparyAptakoM ke audArikazarIra kI avagAhanA pUrvavat samajheM / ) . 1512. khahayarANaM ohiya-gabbhavakkaMtiyANaM sammacchimANa ya tiNha vi ukkoseNaM dhnnupuhttN| imAo saMgahaNigAhAo joyaNasahassa chaggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhatta bhujae dhaNUpuhattaM ca pakkhIsu // 215 // joyaNasahassa gAuyapuhatta tatto ya joyaNapuhattaM / doNhaM tu dhaNupuhattaM sammacchime hoti uccattaM // 216 // _[1512] khecara-(paMcendriya-tiryaJcoM ke) audhikoM, garbhajoM evaM sammacchimoM, ina tInoM ke audArikazarIroM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva kI hotI hai / [gAthArtha -(garbhaja jalacaroM kI utkRSTa avagAhanA) eka hajAra yojana kI, catuSpada-sthalacaroM kI utkRSTa avagAhanA chaha gavyUti kI, tatpazcAt uraH parisarpa-sthalacaroM kI avagAhanA eka hajAra yojana kI (hotI hai / ) bhujaparisarpa-sthalacaroM kI gavyUtipRthaktva kI aura khecara pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva kI audArikazarIrAvagAhanA hotI hai / // 215 // . sammUchima (sthalacaroM) kI audArikazarIrAvagAhanA utkRSTataH eka hajAra yojana kI, catuSpadasthalacaroM kI avagAhanA gavyUtipRthaktva kI uraH parisoM kI yojanapRthaktva kI, bhujaparisoM kI tathA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [473 (aughika aura paryAptaka) ina donoM evaM sammacchima khecara pakSiyoM kI dhanuSapRthaktava kI utkRSTa audArikazarIrAvagAhanA (UMcAI) samajhanI cAhie // 213 // 1513.[1] maNussorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? . goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gaauyaaii| [1513-1] bhagavan ! manuSyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (vaha) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tIna gavyUti kI hotI hai / [2] apajjattANaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM / [1513-2] aparyAptaka (manuSyoM ke audarikazarIra) kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (hotI hai / ) [3] sammucchimANaM jahaNNeNa vi ukkosaNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM / [1513-3] sammUchima (manuSyoM ke audArikazarIra) kI jaghanyataH aura utkRSTataH (avagAhanA) aMgule ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (hotI hai / ) [4] gabbhavakkaMtiyANaM pajattANa ya jahaNNeNeM aguMlasasa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gaauyaaiN| _ [1513-4] garbhaja manuSyoM ke tathA inake paryAptakoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTaH tIna gavyUti kI hotI hai / vivecana - sarvavidha audArika zarIroM kI avagAhanA-sambandhI prarUpaNA - prastuta 12 sUtroM (sU. 1502 se 1513) meM ekendriya se lekara paMcendriya-manuSyoM taka ke sabhI prakAra ke audArikazarIroM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kI prarUpaNA kI gaI hai / ' ise sugamatA se samajhane ke lie tAlikA dI jA rahI haikrama audArikazarIdhArI jaghanya avagAhanA utkRSTa avagAhanA . 1. samuccaya audArikazarIra kI aMgula kI kucha adhika eka hajAra yojana asaMkhyAtavA~ bhAga 2. ekendriya ke audArikazarIra kI 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 331 se 335 taka Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] [prajJApanAsUtra 3. pRthvIkAyikoM, paryAptaka-aparyAptakoM ke audArikazarIra kI aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga pRthvIkAyikoM ke sUkSma, bAdara ke audArika zarIra kI 4. apkAyika, tejaskAyika, vAyukayikoM ke. audArikazarIra kI 5. vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI kucha adhika eka hajAra yojana vanaspati aparyAptakoM ke audArikazarIra kI " aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga vanaspati paryAptakoM ke audArikazarIra kI kucha adhika eka hajAra yojana vanaspati bAdara, paryAptakoM ke au.za. kI aMgula kA kucha adhika eka hajAra yojana vanaspati bAdara aparyAptakoM ke au.za. kI asaMkhyAtavA~ bhAga aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga vanaspati sUkSma, paryAptaka, aparyAptakoM ke audArikazarIra kI dvIndriyoM ke audArikazarIra kI bAraha yojana dvIndriyoM ke paryAptakoM ke au. zarIra kI dvIndriyoM ke aparyAptakoM ke au. zarIra kI aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga 7. trIndriyoM ke aparyAptakoM ke au. zarIra kI trIndriyoM ke aughika evaM paryAptakoM ke au. zarIra kI tIna gavyUti (6 kosa) 8. caturindriyoM ke audhika evaM paryAptakoM ke audArikazarIra kI cAra gavyUti (8 kosa) paMcendriyatiryaJcoM ke audArikazarIra kI eka hajAra yojana 3. audhika paryApta aparyApta ke au. za. kI aparyApta kA aMgula kA a.bhAga 3. sammUchima paryApta aparyApta ke au. za. kI " eka hajAra yojana, apa.kI Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] aM. a.bhA 3. garbhaja paryApta aparyApta ke au.za. kI 10. jalacara pati ke audArikazarIra kI jalacara 3. audhika paryAptaka aparyAptaka ke audArikazarIra jalacara 3, sammUcchima paryAptaka aparyAptaka ke audArikazarIra kI jalacara 3. garbhaja paryAptaka aparyAptaka ke audArikazarIra kI 11. sthalacara pa. ti ke audhika ke au. za. kI sthalacara catuSpada pati ke, paryAptaka, garbhaja, paryApataka ke audArikazarIra kI sthalacara catuSpada sammucchima pa. ti. ke, paryApta ke audArikazarIra kI sthalacara uraH parisarpa pa. ti. ke audhika, garbhaja, paryAptaka ke audArikazarIra kI bhujaparisarpa pati ke audhika, garbhaja, sammUcchima ke audArikazarIra kI 12. khecara pa. ti. ke audhika, garbhaja, sammUcchima ke audArikazarIra kI 13. manuSyoM ke audhika, paryAptaka ke au. za. kI manuSyoM ke aparyAptakoM va sammAcchihamoM ke audArikazarIra kI manuSyoM ke garbhajoM tathA paryAptakoM ke " 1.1 "" 11 aMgula kA 11 chaha i chaha gavyUti aparyAptaka kI pUrvavat gavyUtipRthaktva, aparyAptaka kI 11 gavyUti pRthaktva yojanapRthaktva dhanuSya pRthaktva "" tIna gavyUti 19 " "" 11 "" 1:3 11 "1 19 11 11 11 99 [ 475 11 71 aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] audArikazarIra kI asaMkhyAtavA~ bhAga tIna gavyUti' samuccaya audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA - kucha adhika eka hajAra yojana kI kahI gaI hai, vaha samudra gotIrtha Adi meM padmanAla Adi kI apekSA se samajhanA cAhie / yahA~ ke sivAya anyatra itanI avagAhanA vAlA audArikazarIra sambhava nahIM hai / [ prajJApanAsUtra nau-nau sUtro kA samUha - pRthvIkAyikadi ekendriyoM ke pratyeka ke nau-nau sUtra isa prakAra hai(1-3) aughikasUtra, audhika aparyApatasUtra, audhika paryAptasUtra; (4-6) sUkSmasUtra, sUkSma- aparyAptakasUtra aura sUkSma-paryAptakasUtra ; tathA (7-9) bAdarasUtra, bAdara - aparyApatakasUtra aura bAdara - paryAptakasUtra ; ye tInoM ke trika milA kara pRthvIkAyika se vanaspatikAyikoM taka ke 9 - 9 sUtra hue / isI taraha dvi-tri- caturindriyoM ke auSikasUtra, paryAptasUtra aura aparyApatasUtra ; yoM tIna-tIna sUtra hote haiM / jalacaroM ke audhika, usake paryAptaka aura aparyAptaka ye tIna sUtra, garbhaja, usake paryAptaka aura paryAptaka ye tIna sUtra, isa prakAra tInoM trika milA kara jalacaroM ke 9 sUtra hote haiM / isI prakAra sthalacara catuSpada, uraH parisarpa, bhujaparisarpa, khecarapaMcendriya tiryaJcoM ke pratyeka ke audhikatrika, garbhajatrika evaM sammUcchimatrika ke hisAba se 9 - 9 sUtra hote. hai / manUSyoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA - tIna gavyUti ( 6 kosa) kI kahI gaI haiM, vaha devakurU Adi ke manuSyoM kI apekSA se itanI utkRSTa avagAhanA samajhanI cAhie / vaikriyazarIra meM vidhidvAra 1514. veDavviyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? gomA ! duvihe paNNatte / taM jahA- egiMdiyaveDavviyasarIreM ya paMceMdiyaveDavviyasarIre ya / [1514 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (u.) gautama ! ( vaha) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - ekendriya-vaikriyazarIra aura paMcendriya- vaikriyazarIra / 1515. [ 1 ] jadi egiMdiyaveDavviyasarIre kiM vAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre avAukkA 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhAga-1, pR. 333 se 335 taka 2. prajJApanA., malayavRtti, patra 413 3. prajJApatanA., malayavRtti, patra 413- 414 vahI, malayavRtti, patra 414 4. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA - saMsthAna - pada ] iyaegiMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! vAukvAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre, No avAukvAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre / [1515-1] (bhagavan !) yadi ekendriya jIvoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA vAyukAyikaekendriyoM ke vaikriyazarIra hotA yA avAyukAyika- ekendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [ 477 [u.] gautama ! vAyukAyika- ekendriyoM ke vaikriyazarIraM hotA hai, avAyukAyika- ekendriya ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / [ 2 ] jadi vAukvAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre kiM suhumavAukvAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre bAdaravAukkAiyaegiMdiyaveuvviyasarIre ? goyamA ! No suhumavAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre, bAyaravAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre / [1515-2](bhagavan !) yadi vAyukAyika- ekendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA sUkSmavAyukAyika- ekendriya ke hotA hai, athavA bAdara - vAyukAyika- ekendriya ke hotA hai ? [u.] gautama ! sUkSma-vAyukAyika- ekendriya ke vaikriyazarIra nahIM hotA; (kintu) bAdara - vAyukAyikaekendriya ke vaikriyazarIra hotA hai / [ 3 ] jadi bAdaravAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre kiM pajjattabAyaravAukkAiyaegiMdayaveuvviyasarIre apajjattabAyaravAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! pajjattabAyara vAu kvAiyaegiMdiyave uvviyasarIre NaM apajjattabAdaravAukkAiyaegiMdayaveuvviyasarIre / [1515-3](bhagavan !) yadi bAdara - vAyukAyika- ekendriya ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA paryAptabAdara-vAyukAyika-ekendriya ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA aparyApta - bAdara - vAyukAyika- ekendriya ke hotA hai ? [u.] gautama ! paryApta- bAdara - vAyukAyika- ekendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptabAdara-vAyukAyikaekendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / 1516. jadi paMceMdiyaveDavviyasarIre kiM NeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre jAva kiM devapaMceMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! NeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi jAva devapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi / [1516-1 pra.] (bhagavan!) yadi paMcendiyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA nArakapaMcendriya ke Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 478 ] vaikriyazarIra hotA hai, athavA yAvat deva-paMcendriya ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! nAraka-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai yAvat deva - paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai / 1517. [ 1 ] jadi NeraiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM rayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre jAva kiM ahesattamApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDabjiyasarIre ? goyamA ! rayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi jAva kiM ahesattamApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi / [1517-1 pra.](bhagavan !) yadi nAraka-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA ratnaprabhA - pRthvI ke nAraka-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA yAvat adhaH saptamapRthvI ke nAraka - paMcendriyoM ke vaikriAyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! ratnaprabhApRthvI ke nAraka-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai aura yAvat adhaH saptamapRthvI ke nairayika-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai / [ 2 ] jadi rayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceM diyaveDa vviyasarIre kiM pajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre apajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! pajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi apajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre vi / [1517-2 pra.](bhagavan !) yadi ratnaprabhApRthvI ke nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA ratnaprabhA pRthvI ke paryAptaka nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA ratnaprabhApRthvI ke aparyAptaka nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! ratnaprabhApRthvI ke paryAptaka nairayika-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai aura ratnaprabhA pRthvI aparyApta nairayika-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai / [ 3 ] evaM jAva ahesattamAe dugato bhedo bhANiyavvo / [ 1517-3] isI prakAra zarkarAprabhApRthvI ke nairayika-paMcendriyoM se lekara adhaH saptamapRthvI ke nairayikapaMcendriyoM ke paryAptaka aura aparyAptaka donoM bhedoM meM vaikriyazarIra hone kA kathana karanA cAhie? 1518. [ 1 ] jadi tirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre kiM sammucchimatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre gabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre ? gomA ! No sammucchimatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre, gabbhavakkaMtiyatirikkha Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] joNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre / [1518-1 pra.](bhagavan !) yadi tiryaJcayonika - paJcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUcchimatiryaJcayonika- paJcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA garbhaja - tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [ 479 [u.] gautama ! sammUcchima tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA, (kintu) garbhajatiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / [2] jadi gabbhavakvatiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre kiM saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceM diyaveDa vviyasarIre asaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre, No asaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre / .[1518-2 pra.](bhagavan !) yadi garbhaja - tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (kintu ) aMsakhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / [3] jadi saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre kiM pajjattagasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaM tiyatirikkhajoNiyapaMceM diyaveDa vviyasarIre apajjattaga saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre ? goyamA ! pajjattagasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre, No apajjattagasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre / [1518-3 pra.](bhagavan !) yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - tiryaJcayonikapaMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka- garbhaja- tiryaJca-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja- paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? . [u.] gautama ! paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka- garbhaja - tiryaJca - paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, kintu aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- garbhaja - tiryaJca paJcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / [4] jadi saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceM diyaveDavviyasarIre kiM Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 ] [ prajJApanAsUtra jalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre thalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre khahayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveubviyasarIre ? goyamA ! jalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre vi, thalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre vi, khahayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre vi| . [1518-4 pra.](bhagavan !) yadi saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai,sthalacarasaMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai athavA khecara-garbhaja-tiryaJcayonikapaMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, sthalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai tathA khecarasaMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / [5] jadi jalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM pajattagajalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavaktraMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre apajattagajalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveubviyasarIre ? ... goyamA ! pajattagajalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavatiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveubviyasarIre No apajattagajalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIre / __ [1518-5 pra.](bhagavan !) yadi jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA paryAptaka-jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA aparyAptaka-jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai? [u.] gautama ! paryAptaka-jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (kintu) aparyAptaka-jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai| [6] jadi thalayarasaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyapaMceMdiya jAva sarIre kiM cauppaya jAva sarIre parisappa jAva sarIre ? goyamA ! cauppaya jAva sarIre vi parisappa jAva sarIre vi / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 481 [1518-6 pra.](bhagavan !) yadi sthalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? to kyA paryAptaka-sthalacara yA aparyAptaka-sthalacara.....tiryaJcapaMcendriyoM ke hotA hai ? athavA catuSpada-sthalacara....tiryaJca-paMcendriyoM ke hotA hai yA phira ura:-parisarpa-paryAptaka athavA bhujaparisarpaparyAptaka-sthalacara..........yAvat tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai ? __[u.] gautama ! (paryAptaka) catuSpada-(sthalacara.....tiryaJcayonika-paMcendriyoM) ke bhI (vaikriya) zarIra (hotA hai,) yAvat parisarpa (uraH parisarpa evaM bhujaparisarpa.....tiryaJcayonika-paMcendriyoM) ke bhI (vaikriya) zarIra (hotA hai / ) [7] evaM savvesiMNeyaM jAva khahayarANaM, No apajjattANaM / [1518-7 pra.] isI prakAra khecara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra jAna lenA cAhie, (vizeSa yaha hai ki) khecara-paryAptakoM ke vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptakoM ke nahIM hotA hai / 1579. [1] jadi maNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM sammUcchimamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre gabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre ? goyamA ! No sammUcchimamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre, gabbhavakvaMtiyamaNUsa-paMceMdiyaveuvviyasarIre / [1519-1 pra.](bhagavan !) yadi manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUchimamanuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? / [u.] gautama ! sammUchima-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA, (kintu) garbhaja-manuSyapaMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / [2] jadi gabbhavakkaM tiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM kammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre akammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre aMtaradIvayagabbhavakvaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre ? ___goyamA ! kammabhUmagagabbhavaktraMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre, No akammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveubviyasarIre no aMtaradIvayagabbhavavaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveubviyasarIre y| __ [1519-2 pra.](bhagavan !) yadi garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA karmabhUmikagarbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, akarmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA antaradvIpa-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (kintu) na to akarmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai aura na hI antaradvIpaja-garbhaja-manuSyapaMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / [3] jadi kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM saMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre asaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre ? . goyamA ! saMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavaktraMtiyamaNUsapaMceMdiyaveubviyasarIre, No asaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre / [1519-3 pra.](bhagavan !) yadi karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA asaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, kintu asaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / [4] jadi saMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre apajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveubviyasarIre ? goyamA ! pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveuvviyasarIre, No apajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMceMdiyaveubviyasarIre / [1519-4 pra.](bhagavan !) yadi saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (athavA) aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai (kintu) aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka- karmabhUmika- garbhaja- manuSya- paMcendriyoM ke vaikriyazarIra nahIM hotA hai / 1520. [1] jadi devapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM bhavaNavAsidevapaMceMdiyaveubviyasarIre jAva vemANiyadevapaMceMdiyaveuvviyasarIre ? gauyamA ! bhavaNavAsidevapaMdiyaveuvviyasarIre vijAva vemANiyadevapaMceMdiyaveubviyasarIre vi| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 483 [1520-1 pra.](bhagavan !) yadi deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA bhavanavAsI-devapaMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (athavA) yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ke (bhI) vaikriyazarIra hotA [u.] gautama ! bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai aura yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai / [2] jadi bhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM asurakumArabhavaNavAsi-devapaMceMdiyaveuvviyasarIre jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre ? goyamA ! asurakumAra 0 jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre vi / __ [1520-2 pra.](bhagavan !) yadi bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA asurakumArabhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (athavA) yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke (bhI) vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai (aura) yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke bhI vaikriyazarIra hotA hai / [3] jadi asurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre kiM pajattagaasurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveubviyasarIre apajjattagaasurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre? goyamA ! pajjattagaasurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveubviyasarIre vi pajattagaasurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIre vi / evaM jAva thaNiyakumAre vi NaM dugao bhedo / [1520-3 pra.](bhagavan !) yadi asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA paryAptaka-asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, (athavA) aparyAptakaasurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! paryAptaka-asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai aura aparyAptakaasurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / isI prakAra stanitakumAra-(bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM) ke donoM (paryAptaka-aparyAptaka) bhedo ke (vaikriyazarIra jAnanA cAhie / ) [4] evaM vANamaMtarANaM aTThavihANaM, joisiyANaM paMcavihANaM / [1520-4] isI taraha ATha prakAra ke vANavyantara-devoM ke (tathA) pAMca prakAra ke jyotiSka-devoM ke (vaikriyazarIra hotA hai / ) Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ] [prajJApanAsUtra [5] vemANiyA duvihA-kappovagA kappAtItA ya / kappovagA bArasavihA, tesiM ei evaM ceva dugato bhedo / kappAtItA duvihA-gevejagA ya aNuttarA ya / gevejagA NavavihA, aNuttarovavAiyA paMcavihA, etesiM pajattApajattAbhilAveNaM dugato bhedo / _[1520-5] vaimAnika-deva do prakAra ke hote haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpopapanna bAraha prakAra ke haiM / unake bhI (paryAptaka aura aparyAptaka, yoM) do-do bheda hote haiM / una sabhI ke vaikriyazarIra hotA hai / ) kalpAtIta vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM-graiveyakavAsI aura anuttaropapAtika / graiveyaka deva nau prakAra ke hote haiM, aura anuttaraupapAtika pAMca prakAra ke / ina sabake paryAptaka aura aparyAptaka se do-do bheda (kahane cAhie) / ina sabake vaikriyazarIra hotA hai / ) vivecana - vaikriyazarIra ke bheda-prabheda - prastuta sAta sUtroM (1514 se 1520 taka) meM vaikriyazarIra ke vidhidvAra ke sandarbha meM usake ekendriyagata aura paMcendriyagata bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| phalitArtha - vaikriyazarIra ke sabhI bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kA phalitArtha yaha ki ekendriyoM meM kevala paryAptaka-bAdara-vAyukAyika jIvoM ke vaikriyazarIra hotA hai / paMcendriyoM meM - paMcendriya-tiryaJcoM meM - saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-paryAptakoM ke vaikriyazarIra hotA hai ; jabaki manuSyoM meM-paMcendriya-garbhaja-karmabhUmika-saMkhyAtavarSAyuSka-paryAptaka-manuSyoM ke vaikriyazarIra hotA hai / devoM meM sabhI prakAra ke paryAptaka-aparyAptaka-bhavanapatiyoM, vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke vaikriyazarIra hotA hai / nArakoM meM-sAtoM hI narakapRthviyoM ke paryAptaka-aparyAptaka nArakoM ke vaikriyazarIra hotA __ niSkarSa yaha hai, vAyukAyikoM meM, paryAptaka-aparyAptaka-sUkSma aura aparyAptaka-bAdara-vAyukAyikoM meM vaikriyalabdhi nahIM hotI / paMcendriyoM meM jalacara-sthalacara-catuSpada, ura:parisarpa, bhujaparisarpa aura khecara tiryaJca-paMcendriyoM ko tathA manuSyoM meM garbhaja, paryAptaka, saMkhyeyavarSAyuSka-manuSyoM ko chor3a kara zeSa manuSyoM meM vaikriyalabdhi sambhava nahIM haiM / vANamaMtarANaM aTThavihANaM-vANavyantaradeva 8 prakAra ke haiM-(1)yakSa, (2)rAkSasa, (3)kinnara, (4) kimpuruSa, (5) bhUta, (6)pizAca, (7)gandharva aura (8)mahAroga / joisiyANaM paMcavihANaM-jyotiSkaderava 5 prakAra ke haiM- (1)candra, (2)sUrya, (3)graha, (4)nakSatra aura (5)tArA / 1.. paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhAga-2, pR. 118 2. prajJApanA., malayavRtti, patra 416 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 485 ikkIsavA~ avagAhanA - saMsthAna- pada ] vejjagA NavavihA- graiveyakadeva nau prakAra ke haiM - ( -1 se 3 uparitanatrika ke 4 se 6 madhyamatrika ke aura 7 se 9 adhastanatrika ke 1) aNuttarovavAiyA paMcavihA- anuttaraupapAtika deva 5 prakAra ke haiM - (1) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta, (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha vimAnavAsI / kappovagA bArasavihA- kalpopapanna vaimAnika deva bAraha prakAra ke hai - saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, aura acyuta devalokoM ke vaikriyazarIra meM saMsthAna dvAra 1521. veDavviyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1521 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) nAnA saMsthAna vAlA kahA gayA hai / 1522. vAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIre NaM bhaMte! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! paDAgAsaMThANasaMThie paNNatte / [1522 pra.] bhagavan ! vAyukAyika- ekendriyoM kA vaikriyazarIra kisa prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama (vaha) patAkA ke AkAra kA kahA gayA hai / 1523. [ 1 ] NeraiyapeMceMdiyaveDavviyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! NeraiyapaMceMdiyaveDavviyasarIre duvihe paNNatte / taM jahA bhavadhAraNijje ya uttaraveDavvie ya / tatya NaM je se bhavadhAraNijje se huMDasaMThANasaMThie paNNatte / tattha NaM je se uttaraveuvvie se vi huMDasaMThANasaMThie paNNatte / 1. [1523-1 pra.] bhagavan ! nairayika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai ? [u.] gautata ! nairayika-paMcendriya-vaikriyazarIra do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se jo bhavadhAraNIya- vaikriyazarIra hai, usakA saMsthAna huMDaka hai tathA jo uttaravaikriyazarIra (ka) prajJApanA - prameyabodhinITIkA, bhA. 4, pR. 389 - 390 (kha) tattvArthasUtra a. 4, sU. 11, 12, 13, 20 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ] [prajJApanAsUtra hai, vaha bhI huMDakasaMsthAna vAlA hotA hai / [2] rayaNappabhApuDhaviNeraDyapaMceMdiyaveuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM duvihe sarIre paNNatte / taM jahA-bhavadhAraNije ya uttaraveuvvie ya / tattha NaM je se bhavadhAraNije se vi huMDe, je vi uttaraveuvvie se vi huMDe / evaM jAva ahesattamApuDhaviNeraiyaveuvviyasarIre / [1523-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nAraka-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! ratnaprabhApRthvI ke nairayika-paMcendriyoM kA (vaikriya) zarIra do prakAra kA kahA gayA haibhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se jo bhavadhAraNIya-vaikriyazarIra hai, vaha huMDakasaMsthAna vAlA hai aura uttaravaikriya bhI huMDaka-saMsthAna vAlA hotA hai / isI prakAra (zarkarAprabhApRthvI se lekara) adhaHsaptamapRthvI ke nArakoM (taka ke ye donoM prakAra ke vaikriyazarIra huMDakasaMsthAna vAle hote haiM / ) 1524.[1] tirikkhajoNiyapaMceMdiyaveubviyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1524-1 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai? [u.] gautama ! (vaha) aneka saMsthAnoM vAlA kahA gayA hai / [2] evaM jalayara-thalayara-khahayarANa vi / thalayarANa cauppaya-parisappANa vi / parisappANa uraparisappa-bhuyaparisappANa vi / ___ [1524-2] isI prakAra (samuccaya tiryaJca-paMcendriyoM kI taraha,) jalacara, thalacara aura khecaroM(ke vaikriyazarIroM) kA saMsthAna bhI (nAnA prakAra kA kahA gayA hai|) tathA sthalacaroM meM catuSpada aura parisoM kA aura parisoM meM ura:parisarpa aura bhujaparisaoN ke (vaikriyazarIra) kA (saMsthAna bhI nAnA prakAra kA samajhanA cAhie / ) 1525. evaM maNUsapaMceMdiyaveuvvisarIre vi / [1525] isI (tiryaJca-paMcendriyoM kI) taraha manuSya-paMcendriyoM kA (vaikriyazarIra) bhI (nAnA saMsthAnoM vAlA kahA gayA hai / ) 1526.[1] asurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveubviyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihe sarIre paNNatte / taM jahA-bhavadhAraNije ya uttaraveuvvie Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna pada ] [ 487 ya / tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte / tattha NaM je se uttaraveuvvie se NaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1526-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra - bhavanavAsI- deva-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! asurakumAra devoM kA (vaikriya) zarIra do prakAra kA kahA gayA hai- bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se jo bhavadhAraNIyazarIra hai, vaha samacaturastra saMsthAna vAlA hotA hai, tathA jo uttaravaikriyazarIra hai, vaha aneka prakAra ke saMsthAna vAlA hotA hai / [ 2 ] evaM jAva thaNiyakumAradevapaMceMdiyaveDavviyasarIre / [1526-2] isI prakAra (asurakumAra devoM kI bhAMti) nAgakumAra se lekara stanitakumAra paryanta ke bhI vaikriyazarIroM kA saMsthAna samajha lenA cAhie / [ 3 ] evaM vANamaMtarANa vi / NavaraM ohiyA vANamaMtarA pucchijjaMti / [1526-3] isI prakAra vANavayantaradevoM ke vaikriyazarIra kA saMsthAna bhI asurakumArAdi kI bhAMti bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya kI apekSA se kramazaH samacaturasra tathA nAnA saMsthAna vAlA kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki yahA~ prazna ( inake bheda - prabhedoM ke viSaya meM na kara) aughika - (samuccaya) vANavyantaradevoM (ke vaikriyazarIra ke saMsthAna ke sambandha meM karanA cAhie / ) [ 4 ] evaM joisiyANa vi ohiyANaM / [1526-4] isI prakAra ( vANavyantaroM kI taraha) aughika (samuccaya) jyotiSkadevoM ke vaikriyazarIra (bhavadhAraNIya aura uttaravaidriya) ke saMsthAna ke sambandha meM samajhanA cAhie / [ 5 ] evaM sohamma jAva accuyadevasarIre / [1526-5] isI prakAra saudharma se lekara acyuta kalpa ke ( kalpopapanna vaimAnikoM ke bhavadhAraNIya aura uttara vaikriyazarIra ke saMsthAnoM kA kathana karanA cAhie / ) [ 6 ] gevejjagakappAtIyavemANiyadevapaMceMdiyaveuvviyasarIre NaM bhaMteM ! kisaMThie paNNatte ? goyamA ! gevejjagadevANaM ege bhavadhAraNije sarIrae, se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte / [1526-6 pra.] bhagavan ! graiveyakakalpAtIta vaimAnikadeva-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! graiveyakadevoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya- (vaikriya) zarIra hI hotA hai aura vaha Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 ] samacaturastrasaMsthAna vAlA hotA hai / [ 7 ] evaM aNuttarovavAtiyANavi / [1526-7] isI prakAra pAMca anuttaraupapAtika - vaimAnikadevoM ke bhI ( bhavadhAraNIya vaikriyazarIra hI hotA hai aura vaha samacaturasrasaMsthAna vAlA hotA hai / ) vivecana - vaikriyazarIroM ke saMsthAna kA nirUpaNa prastuta 6 sUtroM (sU. 1521 se 1526 taka) meM samasta prakAra ke vaikriyazarIradhArI jIvoM ko lakSya meM lekara tadanusAra unake saMsthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / [ prajJApanAsUtra - vaikriyazarIra ke prakAra evaM tatsambandhI saMsthAna- vicAra - samuccaya vaikriyazarIra, vAyukAyika vaikriyazarIra tathA samasta tiryaJca paJcendriyoM aura manuSyoM ke vaikriyazarIra ke sivAya samasta nArakoM aura samasta devoM ke vaikriyazarIra ke saMsthAna kI carcA karate samaya bhavadhAraNIya aura uttaravaikriyazarIroM ko lakSya meM lekara unake saMsthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai / bhavadhAraNIyavaikriyazarIra vaha hai, jo janma se hI prApta hotA hai aura uttaravaikriyazarIra svecchAnusAra nAnA AkRti kA nirmita kiyA jAtA hai / 1. paNNavaNAsuttaM (pariziSTa - prastAvanAdi) bhAga - 2, pR. 118 2. vahI. bhA. 2, pR. 118 (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 416 417 (kha) prajJApanA, prameyabodhinITIkA bhA. 4, pR. 697, 703 nairayikoM ke atyanta kliSTakarmodayavaza, bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya, donoM zarIra huNDakasaMsthAna vAle hI hote haiM / unakA bhavadhAraNIyazarIra bhavasvabhAva se hI aise pakSI ke samAna bIbhatsa huNDakasaMsthAna vAlA hotA hai, jisake sAre paMkha tathA gardana Adi ke roma ukhAr3a diye gae hoM / yadyapi nArakoM ko nAnA zubhaAkRti banAne ke lie uttaravaikriyazarIra milatA hai, tathApi atyanta azubhattara nAmakarma ke udaya se usakA bhI. AkAra huNDakasaMsthAna jaisA hotA hai / ataeva ve zubha AkAra banAne kA vicAra karate haiM, kintu atyanta azubhanAmakarmodayavaza ho jAtA hai - atyanta azubhatara / tiryaJca - paMcendriyoM aura manuSyoM ko janma se vaikriyazarIra nahIM milatA, tapasyA Adi janita labdhi ke prabhAva se milatA hai / vaha nAnAsaMsthAnoM vAlA hotA hai / dasa prakAra ke bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura kalpopapannavaimAnika devoM kA bhavadhAraNIyazarIra bhavasvabhAva se tathAvidha zubhanAmakarmodayavaza samacaturastrasaMsthAna vAlA hotA hai / icchAnusAra pravRtti karane ke kAraNa inakA uttaravaikriyazarIra nAnA saMsthAna vAlA hotA hai / usakA koI eka niyata AkAra nahIM hotA / nau graiveyaka ke devoM tathA pAMca anutara vimAnavAsI devoM ko uttaravaikriyazarIra kA koI prayojana na hone se ve uttaravaikriyazarIra kA nirmANa hI nahIM karate, kyoMki unameM paricAraNA yA gamanAgamana Adi nahIM hote / ataH una kalpAtIta vaimAnika devoM meM kevala bhavadhAraNIyazarIra hI pAyA jAtA hai aura usakA saMsthAna samacaturasra hI hotA hai / I 3. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada | [489 vaikriyazarIra meM pramANadvAra 1527. veuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasayasahassaM / [1527 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTata: kucha adhika (sAtireka) eka lAkha yojana kI kahI gaI hai / 1528. vAukkAiyaegiMdiyaveuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! jahaNNeNa aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / [1528 pra.] bhagavan ! vAyukAyika-ekendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (kahI gaI hai|) 1529.[1] NeraiyapaMceMdiyaveuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA - bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaMjA sA bhavadhAraNijA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM pNcdhnnusyaaii| tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNusahassaM / [1529-1 pra.] bhagavan ! nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kI kahI gaI hai, yathA- bhavadhAraNIyA aura uttaravaikiyA avagAhanA / unameM se jo unakI bhavadhAraNIyA-avagAhanA hai, vaha jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura utkRSTataH pA~casau dhanuSa kI hai tathA uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTata: eka hajAra dhanuSa kI hai / [2] rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM satta dhaNUI tiNNi rayaNIo chacca aMgulAI / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhUNUI aDDAijAo rynniio| [1529-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI gaI hai ? Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 ] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! (vaha avagAhanA) do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-bhavadhAraNIyA aura uttaravaikiyA avagAhanA / unameM se bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTataH sAta dhanuSa, tIna rani (muMDa hAtha) aura chaha aMgula kI hai / unakI uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa, DhAI rani (muMDa hAtha) kI hai / _ [3] sakkarappabhAe pucchA / goyamA ! jAva tattha NaMjA sA bhavadhAraNijA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDAijAo rayaNIo / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM ekkatIsaM dhaNUI ekkA ya rayaNI / [1529-3 pra.] isI prakAra kI pRcchA zarkarAprabhA ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA ke viSaya meM karanI cAhie / [u.] gautama ! yAvat (do prakAra kI avagAhanA kahI hai, unameM se) bhavadhAraNIyA (avagAhanA) jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa, DhAI ratni kI hai (tathA) uttaravaikriyA (avagAhanA) jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga hai, (aura) utkRSTaH ikatIsa dhanuSa eka ratni kI hai| [4] vAluyappabhAe bhavadhAraNijA ekkatIsaM dhaNUI ekkA ya rayaNI, uttaraveuvviyA bAvaDhi dhaNUI doNNi ya rynniio| [1529-4 pra.] bAlukAprabhA (pRthvI ke nArakoM) kI bhavadhAraNIyA (avagAhanA)ikatIsa dhanuSa eka rani kI hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) bAsaTha dhanuSa, do hAtha kI hai / [5] paMkappabhAe bhavadhAraNijjA bAvarddhi dhaNUI doNNi ya rayaNIo, uttaraveuvviyA paNuvIsaM dhaNusayaM / [1529-5] paMkaprabhA-(pRthvI ke nArakoM) kI bhavadhAraNIyA (avagAhanA) bAsaTha dhanuSa do hAtha kI hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) eka sau paccIsa dhanuSa kI hai| . [6] dhUmappabhAe bhavadhAraNijjA paNuvIsaM dhaNusayaM, uttaraveuvviyA aDDAijAiM dhnnusyaaii| __ [1529-6] dhUma prabhA-(pRthvI ke nArakoM) kI bhavadhAraNIyA (avagAhanA) eka sau paccIsa dhanuSa kI hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) aDhAI sau dhanuSa kI hai / [7] tamAe bhavadhAraNijjA aDDAijAiM dhaNusayAI, uttaraveubviyA paMca dhnnusyaaii| [1529-7] tamaH (pRthvI ke nArakoM) kI bhavadhAraNIyA (avagAhanA) aDhAI sau dhanuSa kI hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) pAMca sau dhanuSa kI hai / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 491 [8] ahesattamAe bhavadhAraNijjA paMca dhaNusayAI, uttaraveuvviyA dhaNusahassaM / eyaM ukkosennN| [1529-8] adha:saptama (pRthvI ke nArakoM) kI bhavadhAraNIyA (avagAhanA) pAMca sau dhanuSa kI hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) eka hajAra dhanuSa kI hai / yaha (samasta narakapRthviyoM ke nArakoM ke bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya zarIra kI) utkRSTa (avagAhanA kahI gaI) hai / [9] jahaNNeNaM bhavadhAraNijA aMgulassa asaMkhejaibhAga, uttaraveubviyA aMgulassa saMkhejaibhAgaM [1529-9] (ina sabakI) jaghanyataH bhavadhAraNIyA (avagAhanA) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai (aura) uttaravaikriyA (avagAhanA) aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga hai / 1530.tirikkhajoNiyapaMceMdiyaveuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNa paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAga, ukkoseNaM joyaNasayapuhattaM / [1530 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai? [u.] gautama ! jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (aura) utkRSTataH zatayojanapRthaktva kI hotI hai / . 1531. maNUsapaMcediyaveubviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasayasahassaM / [1531 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! (vaha) jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (aura) utkRSTataH kucha adhika eka lAkha yojana kI hai| 1532 [1] asurakumArabhavaNavAsidevapaMceMdiyaveuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihA sarIrogAhaNa paNNattA / taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sattarayaNIo / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasayasahassaM / ___ [1532-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra-bhavanavAsI deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI hai ? [u.] gautama ! asurakumAra kI do prakAra kI zarIrAvagAhanA kahI gaI hai, yathA-bhavadhAraNIyA aura Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 ] [prajJApanAsUtra uttaravaikriyA / unameM se bhavadhAraNIyA-(zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (pramANa) hai (aura) utkRSTataH sAta hAtha kI hai / (unakI) uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyata: aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga(pramANa) hai (aura) utkRSTataH eka lAkha yojana kI hai / [2] evaM jAva thaNiyakumArANaM / - [1532-2] isI prakAra-(asurakumAroM kI zarIrAvagAhanA ke samAna)-(nAgakumAra devoM se lekara) stanitakumAra devoM (taka) kI (bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA jaghanyataH aura utkRSTataH) samajha lenI caahie| [3] evaM ohiyANaM vANamaMrANaM / [1532-3] isI prakAra (pUrvavat) audhika (samuccaya) vANavyantaradevoM kI (ubhayarUpA jaghanya, utkRSTa zarIrAvagAhanA samajha lenI cAhie / ) [4] evaM joisiyANa vi| [1532-4] isI taraha jyotiSkadevoM kI (ubhayarUpA jaghanya, utkRSTa zarIrAvagAhanA) bhI (jAna lenI cAhie / ) sohammIsANagadevANaM evaM ceva uttaraveuvviyA jAva accuo kappo / NavaraM saNaMkumAre bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM cha rayaNIo, evaM mAhiMde vi, baMbhaloyalaMtagesu paMca rayaNIo, mahAsukka-sahassAresu cattAri rayaNIo, ANaya-pANaya-AraNaaccuesu tiNNi rynniio| [1532-5] saudharma aura IzAna kalpa ke devoM kA yAvat acyutakalpa ke devoM taka kI bhavadhAraNIyAzarIrAvagAhanA bhI inhIM ke samAna samajhanI cAhie, uttaravaikriyA-zarIrAvagAhanA bhI pUrvavat samajhanI cAhie / vizeSatA yaha hai ki sanatkumArakalpa ke devoM kI bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA jadhanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-(pramANa) hai aura utkRSTa chaha hAtha kI hai, itanI hI mAhendrakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA hotI hai / brahmaloka aura lAntaka kalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA pAMca hAtha kI (tathA) mahAzukra aura sahasrAra kalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA cAra hAtha kI, (evaM) Anata, prANata, AraNa aura acyutakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA tIna hAtha kI hotI hai / [6]gevejagakappAtotavemANiyadevapaMceMdiyaveuvviyasarIrassaNaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! gevejagadevANaM egA bhavadhAraNijA sarIrogAhaNA paNNattA, sA jahaNNeNaM Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [493 aMgulassaasaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM do rayaNIo / [1532-6 pra.] bhaMte ! graiveyaka-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? __[u.] gautama ! graiveyakadevoM kI eka mAtra bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA hotI hai / vaha jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-(pramANa) aura utkRSTataH do hAtha kI hai / . [7] evaM aNuttarovavAiyadevANa vi / NavaraM ekkA rayaNI / [1532-7] isI prakAra anuttaraupapAtikadevoM kI bhI (bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA jaghanyataH itanI hI samajhanI cAhie) vizeSa yaha hai ki (inakI) utkRSTa (zarIrAvagAhanA) eka hAtha kI hotI hai| vivecana - vaikriyazarIrI jIvoM kI zarIrAvagAhanA - prastuta chaha sUtroM (sU. 1521 se 1526 taka) meM vaikriyazarIra ke pramANadvAra ke prasaMga meM vaikriyazarIrI jIvoM ke bhavadhAraNIya aura uttaravaikriyazarIroM ko lakSya meM rakha kara unako jaghanya, utkRSTa zarIrAvagAhanA kI prarUpaNA kI gaI hai| ___vividha vaikriyazarIrI jIvoM kI zarIrAvagAhanA ko sugamatA se samajhane ke lie tAlikA dI jA rahI haikrama vaikriyazarIra ke prakAra bhavadhAraNIya-zarIrAvagAhanA ja. u. uttaravaikriyAzarIrAvagA hanA ja. u. 1. audhika vaikriyazarIra jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa-kucha adhika eka lAkha yojana 2 vAyukAyika e. vai. jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa-aMgula ke asaMzarIra khyAtaveM bhAga / 3. samuccaya nArakoM ke vai. bhava.jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM zarIra u.500 dhanu. bhAga u. 1000 yojana / 4. ratnaprabhA ke nA. ke vai. bhava.jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM zarIra u.7 dha. 3 hAtha 6 aM. bhAga u. 15dhanu. 2 // hAtha 5. zarkarAprabhA ke nA. ke jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM vai. zarIra 15 dha. 2 // hAtha bhAga u. 31 dhanu. 1 hAtha 6. vAlukAprabhA ke nA. ke jaghanya-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 ] [prajJApanAsUtra vai. zarIra 7. paMkaprabhA ke nA. ke vai. zarIra 8. dhUmaprabhA ke nA. ke vai. zarIra 9. tamaHprabhA ke nA. ke zarIra dhanuSa 10. adhaHsaptama ke nA. ke vai.-zarIra 11. tiryaJca paM. ke vaikriya- zarIra 12. manuSya paM. ke vaikriya- 31 dhanu. 1 hAtha * bhAga . 62 dhanu. 2 hAtha ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 62 ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM dhanu. 2 hAtha bhAga u. 125 dhanuSa ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 125 ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM dhanuSa bhAga u. 250 dhanuSa ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 250. ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga u. 500 dhanuSa ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 500 ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM dhanuSa bhAga u. 1000 dhanuSa jaghanya-aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa utkRSTa yojanazata.pRthaktva kI .. jaghanya-aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa, u. kucha adhika eka lAkha yojana kI ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u.7 hAtha kI jaM. aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga u. 1 lAkha yojana " " " " ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga u.1 lAkha yojana " " " " zarIra 13. samasta bhavanapati devoM ke vai. zarIra 14. samasta vANavyantaroM ke vai. zarIra 15. samasta jyotiSkoM ke vai. zarIra 16. saudharma se acyutakalpa taka ke devoM ke vai. za. sanatkumAra devoM ke vai. ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u.7 hAtha kI ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [495 ja.-aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga u.1 lAkha yojana zarIra u. 6 hAtha kI mAhendrakalpa ke devoM ke. ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, vai. za. u. 6 hAtha kI brahmaloka lAntaka de. ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, ke vai. za. u.5 hAtha kI mahAzukra sahasrAra de. ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 4 hAtha kI Anata-prANata-AraNa ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, / acyuta kalpa ke de. ke u. 3 hAtha kI vai.za. vai. za. 17. navagraiveyakoM ke vai. za. ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 2 hAtha kI 18. paMca anuttaraupapAtika ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, u. 1 hAtha kI de. ke vai. zarIra nArakoM kI avagAhanA ke sambandha meM spaSTIkaraNa - ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI- jo bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI hai, vaha utpatti ke prathama-samaya meM hotI hai tathA jo utkRSTa avagAhanA 7 dhanuSa 3 hAtha 6 aMgula kI batAI hai, vaha paryAptaavasthA kI apekSA se terahaveM prastaTa (pAthar3e) meM jAnanI caahie| isase pUrva ke prastaToM meM kramazaH thor3I-thor3I avagAhanA uttarottara bar3hatI jAtI haiN| vaha isa prakAra - ratnaprabhApRthvI ke prathama prastaTa meM utkRSTa avagAhanA tIna hAtha kI, dUsare prastaTa meM 1 dhanuSa 1 hAtha 8 // aMgula kI, tIsare prastaTa meM 1 dhanuSa 3 hAtha 17 aMgula kI, cauthe prastaTa meM 2 dhanuSa 2 hAtha 1 // aMgula kI, pA~caveM prastaTa meM 3 dhanuSa 10 aMgula kI, chaTe prastaTa meM 3 dhanuSa 2 hAtha 1 // aMgula kI, sAtaveM prastaTa meM 4 dhanuSa 1 hAtha 3 aMgula kI, AThaveM prastaTa meM 4 dhanuSa 3 hAtha 1 // aMgula kI, nauveM prastaTa meM 5 dhanuSa 1 hAtha 20 aMgula kI, dasaveM prastaTa meM 6 dhanuSa 4 // aMgula kI, gyArahaveM prastaTa meM 6 dhanuSa 2 hAtha 13 aMgula kI, bArahaveM prastaMTa meM 7 dhanuSa 21 // aMgula kI aura 13 veM prastaTa meM pUrvokta avagAhanA hotI hai| zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI jo bhavadhAraNIya utkRSTa zarIrAvagAhanA 15 dhanuSa 2 // hAtha kI batAI 1. paNNavaNNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1 pR. 240-341 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 ] [prajJApanAsUtra hai, vaha gyArahaveM prastaTa kI apekSA se samajhanI caahie| kramazaH anya prastaToM kI avagAhanA isa prakAra haiprathama prastaTa meM 7 dhanuSa 3 hAtha 6 aMgula kI, dUsare prastaTa meM 8 dhanuSa 2 hAtha 9 aMgula kI, tIsare prastaTa meM 9 dhanuSa 1 hAtha 12 aMgula kI, cauthe meM 10 dhanuSa 15 aMgula kI, pAMcaveM prastaTa meM 10 dhanuSa 3 hAtha 18. aMgula kI, chaThe prastaTa meM 11 dhanuSa 2 hAtha 21 aMgula kI, sAtaveM meM 12 dhanuSa 2 hAtha kI, AThaveM prastaTa meM 13 dhanuSa 1 hAtha 3 aMgula kI, nauveM prastaTa meM 14 dhanuSa 6 aMgula kI, dasaveM prastaTa meM 14 dhanuSa 3 hAtha aura 9 aMgula kI tathA gyArahaveM prastaTa meM pUrvokta zarIrAvagAhanA samajhanI caahie| . bAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI jo bhavadhAraNIya utkRSTa zarIrAvagAhanA 31 dhanuSa 1 hAtha batAI hai, vaha nauveM prastaTa kI apekSA se samajhanI caahie| anya prastaToM meM avagAhanA isa prakAra hai - prathama prastaTa meM 15 dhanuSa 2 hAtha 12 aMgula kI, dUsare prastaTa meM 17 dhanuSa 2 hAtha 7 // aMgula kI, tIsare prastaTa meM 19 dhanuSa 2 hAtha 3 aMgula kI, cauthe prastaTa meM 21 dhanuSa 1 hAtha 22 / / aMgula kI, pAMcaveM prastaTa meM 23 dhanuSa 1 hAtha 18 aMgula kI, chaThe prastaTa meM 25 dhanuSa 1 hAtha 13 // aMgula kI, sAtaveM prastaTa meM 27 dhanuSa 1 hAtha 9 aMgula kI, AThaveM prastaTa meM 29 dhanuSa 1 hAtha 4 // aMgula kI aura nauveM prastaTa meM pUrvokta zarIrAvagAhanA samajhanI caahie| paMkaprabhApRthvI meM utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA 62 dhanuSa 2 hAtha kI batAI gaI haiM, vaha sAtaveM prastaTa meM jAnanI caahie| anya prastaToM meM avagAhanA isa prakAra hai - prathama prastaTa meM 31 dhanuSa 1 hAtha kI, dUsare prastaTa meM chattIsa dhanuSa 1 hAtha 20 aMgula kI, tIsare prastaTa meM 41 dhanuSa 2 hAtha 16 aMgula kI, cauthe prastaTa meM 46 dhanuSa 3 hAtha 12 aMgula kI, pAMcaveM prastaTa meM 52 dhanuSa 8 aMgula kI, chaThe prastaTa meM 57 dhanuSa 1 hAtha 4 aMgula kI aura sAtaveM prastaTa meM pUrvokta avagAhanA hotI haiN| dhUmaprabhApRthvI meM utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA 125 dhanuSa ko batAI hai, vaha paMcama prastaTa kI apekSA se samajhanI caahie| isake prathama prastaTa meM 62 dhanuSa 2 hAtha kI, dUsare meM 78 dhanuSa 1 bitasti (bItA), tIsare meM 93 dhanuSa 3 hAtha, cauthe prastaTa (pAthar3e) meM 109 dhanuSa 1 hAtha aura 1 bitasti aura pAMcaveM prastaTa meM pUrvokta avagAhanA samajhanI caahie| tamaH prabhApRthvI ke nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA 250 dhanuSa kI hai, vaha tRtIya pAthar3e kI apekSA se hai| anya pAthar3oM kA parimANa hai- prathama pAthar3e meM 125 dhanuSa kI, dUsare pAthar3e meM 187 // dhanuSa kI aura tIsare pAthar3e kI avagAhanA pUrvokta parimANa vAlI hai| tamastamApRthvI ke nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA 500 dhanuSa kI kahI gaI hai| ratnaprabhApRthvI kI uttaravaikriya-zarIrAvagahanA utkRSTataH 15 dhanuSa 2 // hAtha kI hotI hai, yaha avagAhanA 13 veM pAthar3e meM pAI jAtI hai| anya pAthar3oM meM pUrvokta bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA ke parimANa se dugunI samajhanI caahie| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 497 zarkarAprabhApRthvI kI uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA utkRSTa 31 dhanuSa 1 hAtha kI hotI hai, jo 11 veM pAthar3e meM pAI jAtI hai| anya pAthar3oM meM apane-apane bhavadhAraNIya-zarIra kI avagAhanA se uttaravaikriyazarIra kI avagAhanA dugunI-dugunI hotI hai| bAlukAprabhA kI uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA utkRSTa 62 dhanuSa 2 hAtha kI hotI hai, jo usake nauveM pAthar3e kI apekSA se hai| anya pAthar3oM meM apane-apane bhavadhAraNIya-avagAhanA-pramANa se dugunI-dugunI avagAhanA hotI hai| paMkaprabhA kI utkRSTa uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA 125 dhanuSa kI hai, jo usake sAtaveM pAthar3e meM pAI jAtI hai| anya pAthar3oM meM apanI-apanI bhavadhAraNIya-zarIrAvagAhanA se dugunI-dugunI avagAhanA samajha lenI caahie| dhUmaprabhApRthvI kI utkRSTa uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA 250 dhanuSa kI hai, jo usake pAMcaveM pAthar3e kI apekSA se hai| bAkI ke pAthar3oM kI uttaravaikriyAvagAhanA, apanI-apanI bhavadhAraNIya-avagAhanA se dugunIdugunI hai| * tamaHprabhApRthvI kI utkRSTa uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA 500 dhanuSa kI hai, jo usake tIsare pAthar3e kI apekSA se hai| prathama aura dvitIya prastaTa kI uttaravaikriyAvagAhanA apanI-apanI bhavadhAraNIya zarIrAvagahAnA se dugunI-dugunI hotI hai| sAtavIM pRthvI ke nArakoM kI utkRSTa uttaravaikriya-zarIrAvagAhanA 1000 dhanuSa kI hotI hai| sthiti ke anusAra vaimAnika-devoM kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA- sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM jina devoM kI sthiti do sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya-avagAhanA pUre sAta hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 3 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 6 hAtha tathA eka hAtha ke 4/11 bhAga kI hai| jinakI sthiti 4 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 6 hAtha aura eka hAtha ke 3/11 bhAga kI hai, jinakI sthiti 5 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 6 hAtha aura eka hAtha ke 2/11 bhAga kI hai, jinakI sthiti 6 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 6 hAtha aura 1/11 bhAga kI hai| jinakI sthiti pUre 7 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pUre 6 hAtha kI hai| brahmaloka aura lAntakakalpa- jina devoM kI sthiti brahmaloka kalpa meM 7 sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA pUre 6 hAtha kI hai, jinakI sthiti 8 sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA 5 hAtha evaM 6/11 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti nau sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 5 hAtha aura 5/11 hAtha kI hotI hai| jinakI sthiti 10 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 5 hAtha aura 4/11 1. prajJApanA malayavRtti, patra 418 se 420 taka Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 ] [prajJApanAsUtra hAtha kI hotI hai| jinakI sthiti 10 sAgaropama kI hai, unakI utkRSTa avagAhanA 5 hAtha aura 4/11 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 11 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 5 hAtha aura 3/11 hAtha kI hotI hai| jinakI sthiti 13 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 5 hAtha aura 1/11 hAtha kI hotI hai tathA jinakI sthiti 14 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pUre 5 hAtha kI hotI hai| mahAzukra aura sahasrAra meM jina devoM kI sthiti mahAzukrakalpa meM 14 sAgaropama kI hai, unakI utkRSTa bhavadhAraNIya-zarIrAvagAhanA pUre 5 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 15 sAgaropama kI hai, unakI u. bha. zarIrAvagAhanA 4 hAtha aura 3/11 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 16 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 4 hAtha aura 2/11 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 17 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 4 hAtha aura 1/11 hAtha kI hotI hai| sahasrArakalpa meM bhI 17 sAgaropama vAle devoM kI utkRSTa bha. avagAhanA itanI hI hotI hai| jinakI sthiti pUre 18 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pUre 4 hAtha kI hotI hai| Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa devoM kI avagAhanA- Anatakalpa meM jinakI sthiti pUre 18 sAgaropama kI hai, unakI bha. u. zarIrAvagAhanA pUre 4 hAtha kI hotI hai, jinakI sthiti 19 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 3 hAtha aura 3/11 hAtha kI hotI hai / prANatakalpa meM jinakI sthiti 20 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 3 hAtha aura 2/11 hAtha kI hotI hai / AraNakalpa meM jina devoM kI sthiti 20 sAgaropama kI hai unakI avagAhanA 3 hAtha aura 2/11 bhAga kI hotI hai, jinakI sthiti 21 sAgaropama kI hai, unakI 3 hAtha aura 1/11 hAtha kI hotI hai / acyutakalpa meM jinakI sthiti 21 sAgaropama kI hai, unakI bhI bha. zarIrAvagAhanA 3 hAtha 1/11 hAtha kI hotI hai, jina devoM kI acyutakalpa meM 22 sAgaropama kI sthiti hai, unakI utkRSTa zarIrAvagAhanA 3 hAtha kI hotI hai| prathama graiveyaka meM jinakI sthiti 23 sAgaropama kI hai, unakI u. avagAhanA 3 hAtha kI hotI hai / dvitIya graiveyaka meM jinakI sthiti 23 sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA 2 hAtha aura 8/11 hAtha kI hotI hai / dvitIya graiveyaka meM jinakI sthiti 24 sAgaropama kI hai unakI u. avagAhanA 2 hAtha 7/11 hAtha kI hotI hai / tRtIya graiveyaka meM jinakI sthiti 24 sAgaropama kI hai, unakI utkRSTa zarIrAvagAhanA 2 hAtha aura 7/11 hAtha kI hotI hai / tRtIya graiveyaka meM 25 sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI u. zarIrAvagAhanA 2 hAtha 6/11 hAtha kI hotI hai / cauthe graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 25 sAgaropama kI hai, unakI bhI bha. zarIrAvagAhanA pUrvavat hotI hai / cauthe graiveyaka meM 26 sAgaropama kI sthati vAle devoM kI bha. zarIrAvagAhanA 2 hAtha va 5/11 hAtha kI hotI hai / pAMcaveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 26 sAgaropama kI hai, unakI bhI u. zarIrAvagAhanA pUrvavat hI hai / pAMcaveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 27 sAgaropama kI hai, unakI bhI u. bha. zarIrAvagAhanA 2 hAtha aura 2/11 hAtha kI hotI hai / chaThe graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 27 sAgaropama kI hotI hai, u. bhava. zarIrAvagAhanA bhI pUrvavat hotI hai / chaThe graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 28 sAgaropama kI hai, unakI u. bhava. zarIrAvagAhanA 2 hAtha aura 3/11 hAtha kI hotI hai / sAtaveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 28 sAgaropama kI hai, unakI bhI zarIrAvagAhanA pUrvavat Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [499 hotI hai / sAtaveM graiveyaka meM bhI jinakI sthiti 29 sAgaropama kI hai, unakI u. zarIrAvagAhanA 2 hAtha aura 2/11 hAtha kI hotI hai / AThaveM graiveyaka meM bhI jinakI sthiti 29 sAgaropama kI hai, unakI bha. u. zarIrAvagAhanA pUrvavat hotI hai / AThaveM graiveyaka meM jinakI sthiti 30 sAgaropama kI hai, unakI bha. u. zarIrAvagAhanA 2 hAtha va 1/11 hAtha kI hotI hai / nauveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 30 sAgaropama kI hotI hai, unakI bha. u. zarIrAvagAhanA bhI pUrvavat hotI hai / nauveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti 31 sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA pUre 2 hAtha kI hotI hai / vijayAdi cAra anuttara vimAnavAsI-jina devoM kI sthiti 31 sAgaropama kI hai, unakI bha. u. avagAhanA 2 hAtha kI hotI hai / vijayAdi cAra anuttaravimAnavAsI jina devoM kI madhyama-sthiti 31 sAgaropama kI hotI hai unakI bha. u. avagAhanA 1 hAtha aura 1/11 hAtha kI hotI hai tathA sarvArthasiddha vimAna meM devoM kI sthiti 33 sAgaropama kI hotI hai. unakI avagAhanA 1 hAtha kI hotI hai| 1533. [1] AhAragasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre paNNatte / [1533-1 pra.] bhaMte ! AhArakazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! vaha eka hI prakAra kA kahA gayA hai / [2] jadi egAgAre paNNatte kiM maNUsaAhAragasarIre amaNUsaAhAragasarIre ? goyamA ! maNUsaAhAragasarIre, No amaNUsaAhAragasarIre / - [1533-2 pra.] (bhagavan !) yadi AhArakazarIra eka hI prakAra kA kahA gayA hai to vaha AhArakazarIra manuSya ke hotA hai athavA amanuSya ke hotA hai ? [u.] gautama ! manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, kinta manuSyetara ke AhArakazarIra nahIM hotA hai| [3] jadi maNUsaAhAragasarIre kiM sammacchimamaNUsaAhAragasarIre gabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre? goyamA ! No sammUcchimamaNUsaAhAragasarIre gabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre / [1533-3 pra.] (bhagavan !) yadi manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai to kyA sammUchima manuSya ke hotA hai, yA garbhaja-manuSya ke hotA hai ? [u.] gautama ! sammUchima-manuSya ke AhArakazarIra nahIM hotA, (apitu) garbhaja-manuSya ke AhArakazarIra 1. prajJApanA malaya-vRtti, patra 421 se 423 taka Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 500 ] hotA hai / [ 4 ] jadi gabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre akammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre aMtaradIvagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! kammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNUsa AhAra gasarIre, No akammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre, No aMtaradIvagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre / [1533-4 pra.] (bhagavan !) yadi garbhaja- manuSya ke AhArakazarIra hotA hai to kyA karmabhUmikagarbhaja-manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, akarmabhUmika- garbhaja - manuSya ke hotA hai, athavA antaradvIpaka manuSya ke hotA hai ? [1533-4] gautama ! karmabhUmika- garbhaja manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, kintu na to akarmabhUmika- garbhaja - manuSya ke hotA hai aura na antaradvIpaka - garbhaja- manuSya ke hotA hai / [ 5 ] jadi kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kiM saMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakaMtiyamaNUsa AhAragasarIre asaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! saMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre, No asaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre / [1533-5] (bhagavan !) yadi karmabhUmika- garbhaja - manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, to kyA saMkhyAtavarSAyuSka-kamai bhUmika- garbhaja-manuSya ke hotA hai yA asaMkhyAta varSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja - manuSya ke hotA hai ? [u.] gautama ! saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, kintu asaMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja - manuSya ke nahIM hotA hai| [ 6 ] jadi saMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kiM pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre apajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavanaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre, No apajattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre / [1533-6] (bhagavan !) yadi saMkhyAtavarSAyuSka- karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke AhAraka zarIra hotA hai, (to) kyA paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja - manuSya ke hotA hai (athavA ) aparyAptakasaMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja- manuSya ke hotA hai ? Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] [ 501 ! [u.] gautama ! paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai kintu aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- karmabhUmika- garbhaja-manuSyoM ke nahIM hotA hai / [ 7 ] jadi pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kiM sammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNUsa AhAragasarIre micchaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre sammAmicchaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! sammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre, No micchaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre, No sammAmicchaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsa AhAragasarIre / [1533-7] (bhagavan !) yadi paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai to kyA samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- karmabhUmika- garbhaja- manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, mithyAdRSTi - paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja-manuSyoM ke hotA hai, athavA samyagmithyAdRSTiparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja-manuSya ke hotA hai ? [u.] gautama ! samyagdRSTi-paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, (kintu) na to- mithyAdRSTi - paryAptaMka - saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke hotA hai aura na hI samyagmithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka - karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke hotA hai aura na hI samyagmithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke hotA 1 [ 8 ] jadi sammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kiM saMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre asaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre saMjayAsaMjayasamma - ddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! saMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIreNa asaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmaMgagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre No saMjayAsaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre / [1533-8 pra.] (bhagavan !) yadi samyagdRSTi - paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai to kyA saMyata- samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- karmabhUmika- garbhaja-manuSyoM ke hotA hai, yA asaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke hotA hai, athavA saMyatAsaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka - karmabhUmika- garbhaja - manuSyoM ke hotA hai ? Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] [prajJApanAsUtra [u.] gautama ! saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, (kintu) na (to) asaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke hotA hai aura na hI saMyatAsaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke hotA hai| [9]jadi saMjayasammaddichipajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa-AhAragasarIre kiM pamattasaMjayasammaddichipajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre apamattasaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsaAhAragasarIre ? goyamA ! pamattasaMjayasammaddiTThi pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNUsaAhAragasarIre, No apmttsNjysmmdditttthipjjttgsNkhejvaasaauykmmbhuumggbbhvkkNtiymnnuusaahaargsriire| __[1533-9 pra.] (bhagavan !) yadi saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhajamanuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai to kyA pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmikagarbhaja-manuSyoM ke hotA hai, athavA apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhajamanuSyoM ke hotA hai ? ___ [u.] gautama ! pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke nahIM hotA hai| [10] jadi pamattasaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre, kiM iDDipattapamattasaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNUsaAhAragasarIre, aNiDDi pattapamattasaMjayasammaddiTThi pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakvaMtiyamaNUsaAhAragasarIre ? goyamA ! iDvipattapamattasaMjayasammaddiTThipajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsaAhAragasarIre, No aNiDDipattapamattasaMjayasammaddiTThi pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavavaMtiyamaNUsaAhAragasarIre / [1533-10 pra.] (bhagavan !) yadi pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmikagarbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai to kyA RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSkakarmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke hotA hai, athavA anRddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSkakarmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke hotA hai ? Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkI vagaavagahahaga sthagha-vada ] [u.] gautama ! RddhiprApta-pramattasaMyata- samyagdRSTi - paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai (kintu ) anRddhiprApta - pramattasaMyata- samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmikagarbhaja - manuSyoM ke nahIM hotA hai / vivecana - AhArakazarIra kA adhikArI prastuta sUtra (sU. 1533) ke dasa bhAgoM meM ekavidha AhArakazarIra kisako prApta hotA hai, kisako nahIM ? isakI carcA kI gaI hai / niSkarSa - AhArakazarIra eka hI prakAra kA hotA hai aura vaha karmabhUmi ke garbhaja - samyagdRSTiRddhiprApta - pramattasaMyamI - manuSya ko hotA hai / saMjata Adi zabdoM ke vizeSArtha pramatta- jo pramAda karate haiM, mohanIyAdi karmodayavaza tathA saMjvalanakaSAya-nidrAdi meM se kisI bhI pramAda ke yoga se saMyamapravRttiyoM (yogoM) meM kaSTa pAte haiN| ve prAyaH gacchavAsI (sthavirakalpI) hote haiM, kyoMki ve kahIM-kahIM upayogazUnya hote haiM / [ 503 apramatta - inase viparIta jo pramAdarahita hoM, ve prAya: jinakalpI, parihAravizuddhika, yathAlandakalpika evaM pratimApratipanna sAdhu hote haiM / ve sadA upayogayukta rahate haiM / " eka spaSTIkaraNa jainasiddhAntAnusAra jinakalpI Adi labdhi-upajIvI nahIM hote / kyoMki unakA vaisA hI kalpa hai / jo gacchavAsI AhArakazarIra kA nirmANa karate haiM, ve usa samaya labdhyupajIvoM evaM utsukatA ke kAraNa pramatta hote haiM / AhArakazarIra ko chor3ane meM bhI ve pramatta hote haiM / audArikazarIra meM AtmapradezoM kA sarvAtmanA (cAroM ora se) upasaMharaNa karane se vyAkulatA AtI hai / AhArakazarIra meM vaha antarmuhUrta taka rahate haiM / ataH yadyapi usake bIca ke kAla meM thor3I dera ke lie jarA-sA vizuddhibhAva A jAtA hai / karmagranthakAra isa sthiti ko apramattatA kahate haiM, kintu vAstava meM dekhA jAe to labdhupajIvitA ke kAraNa ve pramatta haiM | I iDDitta - RddhiprApta- AmarSauSadhi ityAdi RddhiyA~ - labdhiyA~ jinheM prApta hoM / AhArakazarIra meM saMsthAnadvAra 1. 2. 3. 4. 1534. AhAragasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte / paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) 342-343 prajJApanA, malaya. vRtti, patra 424-425 vahI, patra 424 - 425 vahI, patra 424-425 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 ] [prajJApanAsUtra [1534 pra.] bhagavan ! AhArakazarIra kisa saMsthAna (AkAra) kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) samacaturasrasaMsthAna vAlA kahA gayA hai / vivecana - AhArakazarIra kA AkAra - AhArakazarIra eka hI prakAra kA hotA hai aura usakA saMsthAna eka hI prakAra kA-'samacaturasra' kahA gayA hai / AhArakazarIra meM pramANadvAra 1535. AhAragasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM desUNA rayaNI, ukkoseNaM paDipuNNA rayaNI / [1535 pra.] bhagavan ! AhArakazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gayI hai ? [u.] gautama ! (usakI avagAhanA) jaghanya dezona (kucha kama) eka hAtha kI, utkRSTa pUrNa eka hAtha ko hotI hai / vivecana - AhArakazarIra kI avagAhanA - prastuta sUtra meM AhArakazarIra kI U~cAI kA pramANa (avagAhanA) batAyA gayA hai / AhArakazarIra kA pramANa - usakI kama se kama avagAhanA, kucha kama eka rani pramANa (eka hAtha) batAyI gayI hai / prArambha samaya meM usakI itanI hI avagAhanA hotI hai, usakA kAraNa tathAvidha prayatna hai / AhArakazarIra kI utkRSTa avagAhanA pUrNa rani pramANa batAI gaI hai| taijasazarIra meM vidhidvAra 1536. tezgasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA-egidiyateyagasarIre jAva paMcediyateyagasarIre / [1536 pra.] bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - ekendriyataijasazarIra yAvat paMcendriyataijasazarIra / 1537. egiMdiyateyagasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA-puDhavikkAiyA jAva vnnssikaaiyegiNdiyteygsriire| [1537 pra.] bhagavan ! ekendriyataijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 425-426 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [505 ___ [u.] gautama ! (vaha) pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, yathA-pRthvIkAyika-taijasaMzarIra yAvat vanaspatikAyika-taijasazarIra / 1538. evaM jahA orAliyasarIrassa bhedo bhaNiyA (su. 1477-81). tahA teyagassa vi jAva cauri diyaa| __ [1538 pra.] isa prakAra jaise audArikazarIra ke bheda (sUtra 1577 se 1581 taka meM) kahe haiM, usI prakAra taijasazarIra ke bhI (bheda) caturindriya taka ke (kahane cAhie / ) 1539. [1] paMceMdiyateyagasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte? goyamA ! caubihe paNNatte / taM jahA-NeraiyateyagasarIre jAva devateyagasarIre / [1539-1 pra.] bhagavan ! paMceMdriyataijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA - nairayikataijasazarIra yAvat devtaijsshriir| [2] NeraiyANaM dugato bhANiyavvo jahA veubviyasarIra (su. 1517-2) / [1539-2] jaise nArakoM ke vaikriyazarIra ke (sU. 1517-2) meM paryAptaka aura aparyAptaka, ye do bheda kahe gaye haiM, usI prakAra yahA~ nArakoM ke taijasazarIra ke bhI bheda (kahane cAhie / ) __[3]paMcediyatirikkhajoNiyANaM maNUsANa ya jahA orAliyasarIre bhedo bhaNiyo (su. 148287) tahA bhaanniyvvo| [1539-3] jaise (sU. 1582 se 1587 taka meM ) paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM ke audArikazarIra ke bhedoM kA kathana kiyA hai, usI prakAra (yahA~ bhI paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM ke taijasazarIra ke bhedoM kA) kathana karanA caahie| [4] devANaM jahA veuvviyasarIre bheo bhaNio (su. 1520) tahA (teyagassa vi) bhANiyavvo jAva savvaTThasiddhadeve tti| __ [1539-4] jaise- (cAroM prakAra ke) devoM ke (sU. 1520 meM) vaikriyazarIra ke bheda kahe gae haiM, vaise hI (yahA~ bhI) yAvat sarvArthasiddha devoM (taka) ke (taijasazarIra ke bhedoM) kA kathana karanA caahie| vivecana - taijasazarIra ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa - prastuta 4 sUtroM (1536 se 1539 taka meM samasta saMsArI jIvoM ke taijasazarIra ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| phalitArtha - taijasazarIra ekendriya se lekara paMcendriya taka ke samasta jIvoM ke avazyameva hotA hai| isalie jIvoM ke jitane bheda haiM, utane hI taijasazarIra ke bheda haiN| yathA eka-dvi-tri-caturindriyagata audArika Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 ] [ prajJApanAsUtra zarIra taka ke jitane bheda kahe gae haiM, utane hI bheda inake taijasazarIra ke kahane caahie| paMcendriya taijasazarIra naraka Adi cAra bheda batAe haiN| unameM se nArakoM ke vaikriyazarIra ke paryAptaka- aparyAptaka ye do bheda kahe gae haiM, vaise hI inake taijasazarIra ke bhI do bheda kahane cAhie / tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM ke audArikazarIra ke jitane bheda kahe haiM, utane hI unake taijasazarIra ke bheda kahane caahie| cAroM prakAra ke devoM ke (sarvArthasiddha taka ke) vaikriyazarIra ke jitane bheda kahe haiM, utane hI inake taijasazarIragata bheda kahane cAhie / ' taijasazarIra meM saMsthAnadvAra 1540. teyagasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA / NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1540 pra.] bhagavan ! taijasazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) nAnA saMsthAna vAlA kahA gayA hai| 1 1541. egiMdiyateyagasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte / [1541 pra.] bhagavan ! ekendriyataijasazarIra kisa saMsthAna kA hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) nAnA prakAra ke saMsthAna vAlA hotA hai| 1542. puDhavikvAiyaegiMdiyateyagasarIre NaM bhaMte! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte / [1542 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika- ekendriyataijasazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) masUracandra (masUra kI dAla) ke AkAra kA kahA gayA hai| 1543. evaM orAyisaMThANANusAreNaM bhANiyavvaM (su. 1490 - 96 ) jAva cauriMdiyANaM ti / [1543] isI prakAra ( anya ekendriyoM se lekara) yAvat caturindriyoM ke taijasazarIra saMsthAna kA kathana (sU. 1490 se 1596 taka meM ukta) inake audArikazarIra-saMsthAnoM ke anusAra kahanA cAhie / 1544. [ 1 ] NeraiyANaM bhaMte ! teyagasarIre kisaMThie paNNatte ? gomA ! jahA veDavviyasarIre (su. 1523) 1. (ka) paNNvaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 118 (kha) prajJApanA. malayavRtti, patra 427 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna- pada ] [1544-1] bhagavan ! nairayikoM kA taijasazarIra kisa saMsthAna kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 1523 meM) (inake) vaikriyazarIra (ke saMsthAna) kA ( kathana kiyA hai) ( usI prakAra inake taijasazarIra ke saMsthAna kA kathana karanA cAhie / ) [ 2 ] paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM maNUsANa ya jahA etesiM ceva orAliya tti (su. 1524 25) [1544-2] paMcendriyatiryaJcayonikoM aura manuSyoM ke taijasazarIra ke saMsthAna kA kathana usI prakAra karanA cAhie, jisa prakAra (sU. 1524 - 1525 meM ) inake audArikazarIragata saMsthAnoM kA kathana kiyA gayA hai / [ 507 [ 3 ] devANaM bhaMte ! teyagasarIre kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! jahA (su. 1526) jAva aNuttarovavAiya tti / [1544-3 pra.] bhagavan ! devoM ke taijasazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 1526 meM asurakumAra se lekara) yAvat anuttaraupapAtika devoM ke vaikriyazarIra ke saMsthAna kA kathana kiyA hai, usI prakAra inake taijasazarIra ke saMsthAna kA kathana karanA cAhie / vivecana - ekendriya se paMcendriya taka ke taijasazarIra kA saMsthAna - ekendriya se lekara paMcendriya taka ke taijasazarIroM ke saMsthAna kI carcA prastuta 5 sUtroM (1540 se 1544) meM kI gaI hai / taijasazarIra kA saMsthAna audArika- vaikriyazarIrAnusArI kyoM ? - taijasazarIra jIva ke pradezoM ke anusAra hotA hai / ataeva jisa bhava meM jisa jIva ke audArika athavA vaikriya zarIra ke anusAra AtmapradezoM jaisA AkAra hotA hai, vaisA hI una jIvoM ke taijasazarIra kA AkAra hotA hai| taijasazarIra meM pramANadvAra 1545. jIvassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIrapamANamettA vikkhaMbha-bAhalleNaM; AyAmeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgo, ukkoseNaM logaMtAo logaMto / 1. [1545 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata ( samudghAta kiye hue) jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? prajJApanA. malaya. vRtti, patra 427 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 ] [ prajJApanAsUtra ___(u.) gautama ! viSkambha, arthAt-udara Adi ke vistAra aura bAhalya, arthAt-chAtI aura pRSTha kI moTAI ke anusAra zarIrapramANamAtra hI avagAhanA hotI hai / lambAI kI apekSA taijasazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai aura utkRSTa avagAhanA lokAnta se lokAnta taka hotI hai / 1546. egiMdiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM sanohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! evaM ceva, jAva puDhavi-Au-teu-vAu-vaNassaikAiyassa / [1546 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata ekendriya ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! isI prakAra (samuccaya jIva ke samAna mAraNAntikasamudghAta se samavahata ekendriya ke taijasazarIra kI avagAhanA bhI) viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANa aura lambAI kI apekSA jaghanya aura utkRSTa avagAhanA ) pRthvI-ap-tejo-vAyu-vanaspatikAyika taka pUrvavat samajhanI cAhie / 1547.[1]veiMdiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! sarIrapamANametA vikkhaMbha-bAhalleNaM ;AyAmaNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM tiriyalogAo lIgaMto / ___[1547-1] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata dvIndriya ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? - [u.] gautama ! viSkambha arthAt-udara Adi vistAra evaM bAhalya, arthAt-vakSasthala evaM pRSTha (pITha) kI moTAI kI apekSA se zarIrapramANamAtra hotI hai / tathA lambAI kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tiryak (madhya) loka se (UrdhvalokAnta yA adho-) lokAnta taka avagAhanA samajhanI caahie| [2] evaM jAva cauri diyassa / [1547-2] isI prakAra yAvat caturindriya taka ke (jIvoM ke taijasazarIra kI avagAhanA samajha lenI cAhie / ) 1548. NaMraiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA ! sarIrapamANamettA vikkhaMbha-bAhalleNaM ; AyAmeNaM sAtiregaM joyaNasahassaM, ukkoseNaM Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna - pada ] ahe jAva ahesattamA puDhavo, tiriyaM jAva sayaMbhuramaNe samudde, uDDhaM jAva paMDagavaNe pukkhrinniio| [.1548 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata nAraka ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [ 509 [u.] gautama ! viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANamAtra tathA AyAma ( lambAI) kI apekSA se jaghanya sAtireka (kucha adhika) eka hajAra yojana kI aura utkRSTa nIce kI ora adhaH saptamanarakapRthvI taka, tirachI yAvat svayambhUramaNasamudra taka aura Upara paNDakavana meM sthita puSkariNI taka ( kI avagAhanA hotI hai / ) 1549. paMceMdiyatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahA beiMdiyasarIrassa (su. 1547 [1]) / [1549 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata paJcendriyatiryaJca ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 1547 - 1 meM) dvIndriya (ke taijasazarIra) kI avagAhanA kahI hai, usI prakAra paMcendriya tiryaJcayonika kI avagAhanA samajhanI caahie|) 1550. maNUsassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! samayakhettAo logaMto / [1550 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I gaI hai ? [u.] gautama ! (manuSya ke taijasazarIra kI utkRSTa avagAhanA) samayakSetra (manuSyakSetra) se lokAnta (Urdhvaloka yA adholoka ke anta) taka (kI hotI hai|). 1551. [1] asurakumArassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIrapamANamettA vikkhaMbha- bAhalleNaM, AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ahe jAva taccAe puDhavIe heTThille carimaMte, tiriyaM jAva sayaMbhuramaNasamuddassa bAhirille veiyaMte, uDDuM jAva isIpabbhArA puDhavI / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 ] [prajJApanAsUtra [1551-1 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata a. rakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai? [u.] gautama ! viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANamAtra (zarIra ke barAbara) tathA AyAma kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa nIce kI ora tIsarI (naraka) pRthvI ke adhastanacaramAnta taka, tirachI svayambhUramaNasamudra kI bAharI vedikA taka evaM Upara ISatprAgbhArapRthvI taka (asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA hotI hai|) [2] evaM jAva thnniykumaarteygsriirss| __[1551-2] isI prakAra (asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA ke samAna) nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka kI (taijasazarIrIya avagAhanA samajha lenI caahie|) [3] vANamaMtara-joisiyA sohammIsANagA ya evaM cev| [1551-3] vANavyantara, jyotiSka evaM saudharma IzAna (kalpa ke devoM kI taijasazarIrIya avagAhanA bhI isI prakAra (asurakumAra ke samAna) samajhanI caahie| [4] saNaMkumAradevassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?. goyamA ! sarIrapamANamettA vikkhaMbha-bAhalleNaM,AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM ahe jAva mahApAtAlANaM docce tibhAge, tiriyaM jAva sayaMbhuramaNasamudde, uDDe jAva accuo kpyo| _ [1551-4 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata sanatkumAra-deva taijasazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? - [u.] gautama ! viSkambha evaM bAhalya kI apekSA se zarIra-pramANamAtra (hotI hai) aura AyAma kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI tathA utkRSTa nIce mahApAtAla (kalaza) ke dvitIya tribhAga taka kI, tirachI svayambhUraNasamudra taka kI aura Upara acyutakalpa taka kI (isakI taijasazarIrAvagAhanA hotI hai|) [5] evaM jAva sahassAradevassa / [1551-5] isI prakAra (sanatkumAradeva kI taijasazarIrIya avagAhanA ke samAna) (mAhendrakalpa se lekara) sahasrArakalpa ke devoM taka kI (taijasazarIrAvagAhanA samajha lenA cAhie / ) [6] ANayadevassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [511 sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA !sarIrapamANamettA vikkhaMbha-bAhalleNaM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva aheloiyagAmA, tiriyaM jAva maNUsakhette, uDDhaM jAva accuo kppo|| [1551-6 pra.] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata Anata (kalpa ke) deva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (isakI taijasazarIrAvagAhanA) viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIra ke pramANa ke barAbara hotI hai aura AyAma kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI, utkRSTa-nIce kI ora adholaukikagrAma taka kI, tirachI manuSyakSetra taka kI aura Upara acyutakalpa taka kI (hotI hai / ) [7] evaM jAva AraNadevassa / ___ [1551-7] isI prakAra (Anatadeva kI taijasazarIrAvagAhanA ke samAna) prANata aura AraNa taka ko (taijasazarIrAvagAhanA samajha lenI cAhie / ) * [8] accuyadevassa vi evaM ceva / NavaraM uDDhaM jAva sagAI vimaannaaii| [1551-8] accutadeva kI (taijasazarIrAvagAhanA) bhI inhIM ke samAna hotI hai / vizeSa itanAkahai ki Upara (utkRSTa taijasazarIrAvagAhanA) apane-apane vimAnoM taka kI hotI hai / [9] gevejagadevassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA pnnnnttaa| goyamA! sarIrapamANamettA vikkhaMbha-bAhalleNaM; AyAmeNaM jahaNNeNaM vijAharaseDhIo, ukkoseNaM jAva aheloiyagAmA, tiriyaM jAva maNUsakhette, uDDhaM jAva sagAI vimaannaaii| [1551-9 pra.] bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata graiveyakadeva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANamAtra hotI hai tathA AyAma kI apekSA se jaghanya vidyAghara zreNiyoM taka kI aura utkRSTa nIce kI ora adholaukikagrAma taka kI, tirachI manuSyakSetra taka kI aura Upara apane vimAnoM taka kI (hotI hai / ) [10] aNuttarovavAiyassa vi evaM ceva / [1551-10] anuttaraupapAtikadeva kI taijasazarIrAvagAhanA bhI isa prakAra (graveyakadeva kI taijasazarIrAvagAhanA ke samAna) samajhanI cAhie / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 ] [prajJApanAsUtra vivecana - sabhI jIvoM kI taisasazarIrAvagAhanA - prastuta 7 sUtroM (sU. 1545 se 1551 taka) meM vibhinna sAMsArika jIvoM ke taijasazarIra kI avagAhanA jaba vaha mAraNAntikasamudghAta kiyA huA ho, usa samaya kI apekSA se pratipAdita kI gaI hai / mAraNAntikasudghAta se samavahata jIva kI taijasazarIrAvagAhanA kI tAlikA isa prakAra hai viSkambha-bAhalya taijasazarIrI jIva ke nAma kI apekSA se AyAma kI apekSA se jaghanya-utkRSTa 1. samuccaya jIvoM kI tai.za.a. zarIrapramANamAtra ja.-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI, u. lokAnta se lokanta taka 2. ekendriyoM kI tai. za. a. 3. vikalendriya kI tai. za. a. " " " u.-tiryaklokAnta taka 4. nArakoM kI tai. za. a. ja.-sAtireka sahasrayojana kI u.-adhaHsaptamanaraka taka, tiryaksvayaMbhUramaNa samudra taka aura Upara paMDakavana kI puSkariNI taka kI. 5. tiryaJcapaMcendriyoM kI tai. za. a. " ja.-aMgula ke asaM, bhAga, u.-tiryak lokAnta taka kI 6. manuSyoM kI tai. za. a. ja.-" " u.-manuSyakSetra taka 7. bhavanapati, vANavyantara, ja.- " " u.-nIce tIsarI jyotiSka aura saudharma, IzAna naraka ke adhastanacaramAnta taka, tirachI svayaMbhU ramaNa taka, Upara ISatprAgbhArA pRthivI taka 8.sanatkumAra se sahasrAra deva taka " ja.-aMgula ke asaM.bhAga, u.-nIce adholaukika grAma taka, tirachI svayambhUramaNa taka, Upara acyutakalpa taka 9. Anata-prANata-AraNa deva taka " ja.-aMgula ke asaM. bhAga, u.-nIce adholaukika grAma taka, tirachI manuSyakSetra taka, Upara acyutakalpa taka Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 513 10. acyutadeva kI " " Upara svakIyavimAna taka 11. graiveyaka evaM anuttara-vimAna " ja.-vidyAdharazreNI taka, utkRSTa nIceadholaukika deva kI grAma taka, tirachI manuSyakSetra taka, Upara svavimAna taka / logaMtAo logaMto - lokAnta se lokAnta taka, arthAt-adholoka ke caramAnta se Urdhvaloka ke caramAnta taka, athavA Urdhvaloka ke caramAnta se adholoka ke caramAnta taka / yaha taijasazarIrIya utkRSTa avagAhanA sUkSma yA bAdara ekendriya ke taijasazarIra kI apekSA se samajhanI cAhie / kyoMki sUkSma aura bAdara ekendriya hI yathAyogya samasta loka meM rahate haiM / anya jIva nahIM / isalie ekendriya ke sivAya anya kisI jIva kI itanI avagAhanA nahIM ho sakatI hai / prastuta meM taijasazarIrIya avagAhanA mRtyu ke samaya jIva ko marakara jisa gati yA yoni meM jAnA hotA hai, vahA~ taka kI lakSya meM rakha kara batAI gaI hai / ataeva jaba koI ekendriya jIva (sUkSma yA bAdara) mRtyu ke samaya adholoka ke antima chora meM sthita ho aura Urdhvaloka ke antima chora meM utpanna hone vAlA ho, athavA vaha maraNasamaya meM Urdhvaloka ke antima chora meM sthita ho aura adholoka ke antima chora meM utpanna hone vAlA ho aura jaba vaha mAraNAntika samudghAta karatA hai, taba usakI utkRSTa avagAhanA lokAnta se lokAnta taka hotI hai / tiriyalogAologaMto-tiryakloka se lokAnta taka arthAt-tiryagloka se adholokAnta taka athavA UrdhvalokAnta taka / Azaya yaha hai ki jaba tiryagloka meM sthita koI dvIndriya jIva UrdhvalokAnta yA adholokAnta meM ekendriya ke rUpa meM utpanna hone vAlA ho aura mAraNAntikasamudghAta kare, usa samaya taijasazarIra kI pUrvokta avagAhanA hotI hai / uDDhaM jAva paMDagavaNe pukkhariNIo - Upara-u. avagAhanA paNDakavana meM sthita puSkariNI taka kI hotI hai / isakA Azaya yaha hai ki sAtavIM narakapRthvI se lekara tirachI svayambhUramaNasamudra-paryanta aura Upara paNDakavana puSkariNI taka kI avagAhanA tabhI pAI jAtI hai jaba sAtavIM naraka kA nAraka svayambhUramaNasamudra ke payAryanta-bhAga meM matsyarUpa meM yA paNDakavana kI puSkaraNiyoM meM utpanna hotA hai / taba usa saptamapRthvI ke nAraka kI taijasazarIrIya avagAhanA itanI hotI hai / jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM - dvIndriya ke taijasazarIra kI avagAhanA AyAma kI apekSA se jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI batAI gaI hai / itanI avagAhanA dvIndriya kI tabhI hotI hai, jaba aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga vAlA aparyApta audArikazarIrI dvIndriya apane nikaTavartI pradeza meM ekendriya rUpa meM utpanna hotA hai athavA jisa zarIra meM sthita hokara mAraNAntikasamudghAta karatA hai, usa zarIra se 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 345-346 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 ] [prajJApanAsUtra mAraNAntikasamudghAtavaza bAhara nikale hue taijasazarIra ke AyAma-viSkambha evaM vistAra kI apekSA se avagAhanA kA vicAra kiyA jAtA hai, usa zarIrasahita kA nahIM, anyathA bhavanapati Adi kA jo jaghanyataH AyAma aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga kA kahA gayA hai usase virodha AegA / kyoMki bhavanapati Adi kA zarIra sAta Adi hastapramANa hai / ataH yahI ucita tathya hotA hai ki mahAkAya dvIndriya jIva bhI jaba apane nikaTavartI pradeza meM ekendriya rUpa meM utpanna hotA hai, taba bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa usakI taijasazarIrAvagAhanA hogI, aisA samajhanA cAhie / sAtiregaM joyaNasahassaM - nAraka ke taijasazarIra kI avagAhanA AyAma kI dRSTi se jaghanya sAtireka sahasrayojana kI kahI gaI hai / vaha isa prakAra samajhanI cAhie - valayAmukha Adi cAra pAtAlakalaza lAkha yojana ke avagAha vAle haiM / unakI ThIkarI eka hajAra yojana moTI hai / una pAtAlakalazoM ke nIce kA tribhAga vAyu se paripUrNa hai, Upara kA tribhAga jala se paripUrNa hai tathA madhya kA tribhAga vAyu tathA jala ke anusaraNa aura ni:ssaraNa kA mArga hai / jaba koI sImantaka Adi narakendrakoM meM vidyamAna pAtAlakalaMza kA nikaTavartI nAraka apanI Ayu kA kSaya hone se mara kara pAtAlakalaza kI eka hajAra yojana moTI dIvAra kA bhedana karake pAtAlakalaza ke bhItara dUsare yA tIsare tribhAga meM matsyarUpa meM utpanna hotA hai, taba mAraNAntikasamudghAta se samavahata usa nAraka kI jaghanya taijasazarIrAvagAhanA eka hajAra yojana se kucha adhika hotI hai / samayakhettAo logaMto - manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA utkRSTataH samayakSetra se lokAnta taka kI kahI hai, arthAt-manuSya kI taijasazarIrAvagAhanA manuSyakSetra se adholoka ke caramAnta taka yA Urdhvaloka ke caramAnta taka samajhanI cAhie, kyoMki manuSya kA bhI ekendriya meM utpanna honA sambhava hai| tAtparya yaha hai ki manuSya kA janma yA saMharaNa samaya kSetra se anyatra sambhava nahIM hai / ataH isase adhika usako taijasazarIrAvagAhanA nahIM ho sakatI / ise samayakSetra isalie kahate haiM ki yaha DhAIdvIpapramANakSetra hI aisA hai, jahA~ sUrya Adi ke saMcAra ke kAraNa samaya (kAla) kA vyakta vyavahAra hone se samayapradhAna kSetra hai| __vANavyantara se saudharma-IzAna taka ke devoM kI taijasazarIrAvagAhanA - lambAI kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa nIce tRtIya narakapRthvI ke adhastanacaramAnta taka kI, tirachI, svayambhUramaNasamudra ke bAhya vedikAnta taka kI aura Upara ISatprAgbhArA pRthvI taka kI kahI gaI hai / isakA tAtparya yaha hai ki asurakumAra Adi sabhI bhavanapati, vyantara, jyotiSka tathA saudharma-IzAnadeva ekendriyoM meM bhI utpanna hote hai / jaba ve cyavana ke samaya apane keyUra Adi AbhUSaNoM meM, kuNDala Adi meM yA padmarAga Adi mANiyoM meM lubdha-mUchita hokara, usI ke adhyavasAya meM magna hokara apane zarIra ke unhIM nikaTavartI AbhUSaNoM meM pRthvIkAyika ke rUpa meM utpanna hote haiM, taba una devoM ke taijasazarIra kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 427-429 taka Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 515 jaba koI bhavanapati Adi deva prayojanAvaza tRtIya narakapRthvI ke adhastana (nIcale) caramAnta (antima chora) pradeza meM jAtA hai aura Ayu kA kSaya hone se vahIM mara jAtA hai, taba tirache svayambhUramaNasamudra ke bAhya vedikAnta meM athavA ISatprAgbhArApRthvI ke paryantabhAga meM pRthvIkAyika rUpa meM utpanna hotA hai / usa samaya usakI taijasazarIrAvagAhanA nIce-tRtIya narakapRthvI ke caramAnta taka, madhya meM svayambhUramaNa ke bAhya vedikAnta taka aura Upara ISatprArabhArApRthvI ke paryanta bhAga taka kI hotI hai| sanatkumArAdi devoM kI taijasazarIrAvagAhanA - sanatkumAra Adi deva apane bhavasvabhAvavaza ekendriyoM meM yA vikalendriyoM meM utpanna nahIM hote / ve paMcendriyatiryaJcoM athavA manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / ataeva mandaraparvata kI puSkariNI Adi meM jalAvagAhana karate samaya Ayu kA kSaya hone para usI sthAna meM nikaTavartI pradeza meM matsyarUpa meM utpanna ho jAte haiM, taba unake taijasazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / yadi koI sanatkumArAdi deva dUsare deva ke nizrAya se acyutakalpa meM calA jAe aura vahIM usakI Ayu kA kSaya ho jAe to vaha kAla karake tirache-svayambhUramaNasamudra ke paryantabhAga meM athavA nIce pAtAlakalaza ke dUsare tribhAga meM, matsya Adi ke rUpa meM janma le letA hai, taba usakI Upara, nIce, aura tirache. parvokta.taijasazarIrAvagAhanA hotI hai. aisA samajhanA cAhie / acyutadevoM kI Urdhva taijasazarIrAvagAhanA - acyutadeva Upara meM acyutavimAna taka hI rahatA hai| isalie usakI taijasazarIrAvagAhanA kI prarUpaNA karate samaya Upara meM acyutakalpa taka nahIM kahanA caahie| yaha deva acyutakalpa meM rahatA avazya hai, kintu kadAcit apane vimAna kI U~cAI taka jAtA hai aura vahIM AyuSyakSaya ho jAtA hai to cyava kara acyutavimAna ke paryanta meM utpanna hotA hai / taba usakI itanI taijasazarIrAvagAhanA hotI hai / kArmaNazarIra meM vidhi-saMsthAna-pramANadvAra 1552. kammagasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte / taM jahA - egidiyakammagasarIre jAva paMcendiya 0 / evaM jaheva teyagasarIrassa bhedo saMThANaM ogAhaNA ya bhaNiyA (su. 1536-51) taheva NiravasesaM bhANiyavvaM jAva aNuttarovavAiya tti / [1552-pra.] bhagavan ! kArmaNazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [u.] gautama ! (vaha) pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - ekendriyakArmaNazarIra yAvat 1. vahI, patra 429 prajJApanA. malayavRtti, patrAAMka 430 vahI, patra 430 3. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 ] [prajJApanAsUtra paMcendriya kArmaNa-zarIra / isa prakAra jaise taijasa-zarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA kA nirUpaNa (sU. 1536 se 1551 taka meM) kiyA gayA hai, usI prakAra se sampUrNa kathana (ekendriyakArmaNazarIra se lekara) anuttaraupapAtika (devapaMcendriya kArmaNazarIra) taka karanA cAhie / vivecana-kArmaNazarIra : taijasazarIra kA sahacara - jahA~ taijasazarIra hogA, vahA~ kArmaNazarIra avazya hogA aura jahA~ kArmaNazarIra hogA, vahA~ taijasazarIra avazya hogA / donoM kA avinAbhAvI sambandha hai / taijasa-kArmaNa dono kI avagAhanA kA vicAra vizeSata: mAraNAntikasamudghAta ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai / kArmaNazarIra bhI taijasazarIra kI taraha jIvapradezoM ke anusAra saMsthAnavAlA hai / isalie jaise taijasazarIra ke prakAra, saMsthAna aura avagAhanA ke viSaya meM kahA gayA hai, vaise hI kArmaNazarIra ke prakAra, saMsthAna evaM avagAhanA ke viSaya meM kathana kA nirdeza kiyA gayA hai| pudgala-cayana-dvAra 1553. orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! katidisiM poggalA cijati ? . goyamA ! NivvAghAeNaM chaddisiM, vAghAtaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM siya pNcdisiN| [1553 pra.] bhagavan ! audArikazarIra ke lie kitanI dizAoM se (Akara) pudgaloM kA caya hotA [u.] gautama ! nirvyAghAta kI apekSA se chaha dizAoM se, vyAghAta kI apekSA se kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pA~ca dizAoM se (pudgaloM kA caya hotA hai|) 1554. veuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! katidisiM poggalA cijaMti ? goyamA ! NiyamA chddisiN| [1554 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra ke lie kitanI dizAoM se pudgaloM kA caya hotA hai ? [u.] gautama ! niyama se chaha dizAoM se (pudgaloM kA caya hotA hai / ) 1555. evaM AhAragasarIssa vi / [1555] isI prakAra (vaikriyazarIra ke samAna) AhArakazarIra ke pudgaloM kA caya bhI niyama se chaha dizAoM se hotA hai / ... 1556. teyA-kammagANaM jahA orAliyasarIrassa (su. 1553) / 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 130 (kha) paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 118 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] - [517 [1556] taijasa aura kArmaNa (zarIra ke pudgaloM kA caya) [sU. 1553 meM ukta] audArikazarIra ke (pudgaloM ke caya ke) samAna (samajhanA cAhie / ) 1557. orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! katidisiM poggalA uvacijati ? goyamA ! evaM ceva, jAva kammagasarIrassa / [1557 pra.] bhagavan ! audArikazarIra ke pudgaloM kA upacaya kitanI dizAoM se hotA hai ? [u.] gautama ! (jaise caya ke viSaya meM kahA hai,) isI prakAra (upacaya ke viSaya meM bhI audArikazarIra * se lekara) kArmaNazarIra (taka kahanA cAhie / ) 1558. evaM uvacijati (?) avacijati / [1558] (audArikazarIra Adi pAMcoM zarIroM ke pudgaloM kA jisa prakAra)upacaya hotA hai, usI prakAra (unakA) apacaya bhI hotA hai / vivecana - pAMcoM zarIroM ke pudgaloM ke caya, upacaya-apacaya-sambandhI vicAraNA - prastuta caturtha dvAra meM 6 sUtroM (1553 se 1558 taka) meM audArika Adi pAMcoM zarIroM ke pudgaloM ke caya, upacaya evaM apacaya se sambandhita vicAraNA kI gaI hai / caya, upacaya aura apacaya kI paribhASA-caya kA artha hai-pudgaloM kA saMcita honA-samudita yA ekatrita honA / upacaya kA artha hai-prabhUtarUpa se caya honA, baDhanA, vRddhiMgata honA / apacaya kA artha haipudgaloM kA hrAsa honA, ghaTa jAnA yA haTa jAnA / audArika, taijasa aura kArmaNa zarIroM ke nirmANa, vRddhi aura hrAsa ke lie pudgaloM kA svayaM caMya aura upacaya kisI prakAra kA vyAghAta (rUkAvaTa yA bAdhA) na ho to chahoM dizAoM (pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Urdhva aura adhodizA) se Akara hotA hai aura pudgala svayaM apacita hote haiM / Azaya yaha hai ki trasanADI ke andara yA bAhara sthita audArika, taijasa evaM kArmaNa zarIra ke dhAraka jIva jaba eka bhI dizA aloka, se vyAhata (rukI huI) nahIM hotI taba niyama se chahoM dizAoM se pudgaloM kA Agamana yA nirgamana hotA hai / vaikriyazarIra aura AhArakazarIra trasanADI meM hI sambhava hote haiM, anyatra nahIM / vahA~ kisI prakAra kA aloka kA vyAghAta nahIM hotA, isa kAraNa unake lie pudgaloM kA caya-upacaya niyama se chahoM dizAoM se hotA hai|' kintu audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke Agamana meM vyAghAta ho, arthAt aloka A jAne se pratiskhalana yA rukAvaTa ho to kadAcit cAra aura kadAcit pAMca dizAoM se unake pudgaloM kA caya, 1. (ka) prajJApanA, malayavRtti, patra 432 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR.809 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 ] [prajJApanAsUtra upacaya hotA hai / tAtparya yaha hai ki yadi eka dizA meM aloka A jAe to pAMca dizAoM se, do dizAoM meM aloka A jAe to cAra dizAoM se aura yadi tIna dizAoM meM aloka A jAe to tIna dizAoM se pudgaloM kA caya-upacaya hotA hai / udAharaNArtha-koI audArikazarIradhArI sUkSmajIva ho aura vaha loka ke sarvocca (sarvordhva) pratara meM AgneyakoNarUpa lokAnta meM sthita ho, jisake Upara (lokAkAza na ho, pUrva tathA dakSiNa dizA meM bhI loka na ho, vaha jIva adhodizA, pazcima aura uttara dizA, ina tIna dizAoM se hI pudgaloM kA caya, upacaya karegA kyoMki zeSa tIna dizAeM aloka se vyApta hotI haiM / jaba vahI audArikazarIrI sUkSma jIva pazcimadizA meM rahA huA ho, taba usake lie pUrvadizA adhika ho jAtI hai, isa kAraNa cAra dizAoM se pudgaloM kA Agamana hogA / jaba vaha jIva adhodizA meM dvitIya Adi kisI pratara meM rahA huA ho aura pazcimadizA kA avalambana lekara sthita ho, taba vahA~ UrdhvadizA bhI adhika labdha ho to kevala dakSiNadizA hI aloka se vyAhata (rukI huI) hotI hai, isa kAraNa pAMcoM dizAoM se vahAM pudgaloM kA Agamana (caya) hotA hai| taijasa-kArmaNazarIra to samasta saMsArI jIvoM ke hote haiM, isalie audArikazarIra kI taraha unakA bhI caya-upacaya samajhanA cAhie / jisa prakAra caya kA kathana kiyA hai, usI prakAra upacaya aura apacaya kA kathana karanA caahie| zarIrasaMyogadvAra 1559. jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa NaM veuvviyasarIraM ? jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa veubviyasarIraM siya asthi siya Natthi, jassa veubviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi siya Natthi / [1559. pra.] bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai, kyA usake vaikriyazarIra (bhI) hotA hai ? (aura) jisake vaikriyazarIra hotA hai, kyA usake audArikazarIra (bhI) hotA hai ? [u.] gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA hai (aura) jisake vaikriyazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, (tathA) kadAcit nahIM hotA hai| 1560. jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM ? jassa AhAragasarIraM tassa 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 432 (kha) paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 118 (ga) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA.4, pR.805-806 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [519 orAliyasarIraM? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM siya asthi siya Natthi, jassa puNa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA asthi / / [1560 pra.] bhagavan ! jisake audArikazarIra hotA hai, kyA usake AhArakazarIra hotA hai ? tathA jisake AhArakazarIra hotA hai usake kyA audArikazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai / kintu jisa jIva ke AhArakazarIra hotA hai, usake niyama se audArikazarIra hotA hai| 1561. jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM ? jassa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM ? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM NiyamA atthi, jassa puNa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi siya Natthi / * [1561 pra.] bhagavan ! jisake audArikazarIra hotA hai, kyA usake taijasazarIra hotA hai ? tathA jisake taijasazarIra hotA hai, kyA usake audArikazarIra hotA hai ? [u.] gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake niyama se taijasazarIra hotA hai, aura jisake taijasazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit nahIM (bhI) hotA hai / 1562. evaM kammagasarIraM pi / ___ [1562] (audArikazarIra ke sAtha taijasazarIra ke saMyoga ke samAna, audArikazarIra ke sAtha) kArmaNazarIra kA saMyoga bhI samajha lenA cAhie / 1563. [1] jassa NaM bhaMte ! veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM ? jassa AhAragasarIraM tassa veuvviyasarIraM? ___ goyamA ! jassa veuvviyasarIraM tassAhAragasarIraM 'Natthi, jassa vi ya AhAragasarIraM tassa vi veubviyasarIraM Natthi / [1563-1 pra.] bhagavan ! jisake vaikriyazarIra hotA hai, kyA usake AhArakazarIra hotA hai ? tathA jisake AhArakazarIra hotA hai, usake kyA vaikriyazarIra bhI hotA hai ? [u.] gautama ! jisa jIva ke vaikriyazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra nahIM hotA, tathA jisake AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra nahIM hotA hai / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 ] [prajJApanAsUtra [2] teyA-kammAiM jahA orAlieNa samaM (sU. 1561-62) taheva AhAragasarIreNa vi samaM teyA-kammAI cAreyavvANi / [1563-2] jaise (sU. 1561-1562 meM) audArika ke sAtha taijasa evaM kArmaNa (zarIra ke saMyoga) kA kathana kiyA hai, usI prakAra AhArakazarIra ke sAtha bhI taijasa-kArmaNazarIra (ke saMyoga) kA kathana karanA caahie| 1564. jassa NaM bhaMte ! teyagasarIraM tassa kammagasarIraM ? jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM? - goyamA ! jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM niyamA asthi, jassa vi kammagasarIraM tassa vi tevagasarIraM NiyamA asthi / [1564 pra.] bhagavan ! jisake taijasazarIra hotA hai, kyA usake kArmaNazarIra hotA hai ? (tathA) jisake kArmaNazarIra hotA hai, kyA usake taijasazarIra bhI hotA hai ? [u.] gautama ! jisake taijasazarIra hotA hai, usake kArmaNazarIra avazya hI (niyama se) hotA hai aura jisake kArmaNazarIra hotA hai, usake taijasazarIra bhI hotA hai| vivecana - zarIroM ke paraspara saMyoga kI vicAraNA - saMyogadvAra ke prastuta 6 sUtroM (1559 se 1564 taka) meM eka jIva meM audArikazarIra Adi pAMca zarIroM meM se kitane zarIra eka sAtha saMbhava haiM? isakA vicAra kiyA gayA hai| phalitArtha - ina saba sUtroM kA phalitArtha isa prakAra hai1. audArika ke sAtha-vaikriya AhAraka, taijasa, kArmaNa saMbhava haiM / 2. vaikriya ke sAtha-audArika, taijasa, kArmaNa, zarIra saMbhava haiM / 3. AhAraka ke sAtha-audArika, taijasa, kArmaNa zarIra saMbhava haiM / 4. taijasa ke sAtha-audArika, vaikriya, AhAraka kArmaNa zarIra saMbhava haiM / 5. kArmaNa ke sAtha-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa zarIra saMbhava hai / spaSTIkaraNa-(1) jisake audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra vikalpa se hotA hai / kyoMki / vaikriyalabdhisampanna koI audArikazarIrI jIva yadi vaikriyazarIra banAtA hai, to usake vaikriyazarIra hotA hai / jo jIva vaikriyalabdhisampanna nahIM hai, athavA vaikriyalabdhiyukta hokara bhI vaikriyazarIra nahIM banAtA, usake 1. paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 118 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [521 vaikriyazarIra nahIM hotA / deva aura nAraka vaikriyazarIradhArI hote haiM, unake audArikazarIra nahIM hotA, kintu jo tiryaJca yA manuSya vaikriyazarIra vAle hote haiM, unake audArikazarIra hotA hai / (2) jinake audArikazarIra hotA hai, unake AhArakazarIra hotA bhI hai, nahIM bhI hotA hai / jo caturdazapUrvadhArI AhArakalabdhisampanna muni hai, usake AhArakazarIra hotA hai, zeSa audArikazarIradhArI manuSyoM ko nahIM hotA / isI prakAra jisake AhArakazarIra hotA hai usake audArikazarIra avazya hotA hai, kyoMki audArikazarIra ke binA AhArakalabdhi nahIM hotI hai / vaikriyazarIra ke sAtha AhArakazarIra yA AhArakazarIra ke sAtha vaikrizarIra kadApi saMbhava nahIM hai / (3) jisake audArika hotA hai, usake taijasa-kArmaNazarIroM kA honA avazyambhAvI hai, kintu jisake taijasa-kArmaNazarIra hote haiM usake audArikazarIra hotA bhI hai, nahIM bhI hotA hai, kyoMki devoM aura nArakoM ke taijasa-kArmaNazarIra hote hue bhI audArikazarIra nahIM hotaa| isI prakAra jisa jIva ke vaikriyazarIra hotA hai, usake taijasa-kArmaNazarIra avazya hote haiM, kintu jisa jIva ke taijasa-kArmaNazarIra hote haiM usake vaikiya zarIra hotA bhI haiM, nahIM bhI hotA, kyoMki deva-nArakoM ke taijasakArmaNazarIra hote haiM aura vaikriyazarIra bhI pratyeka deva nATaka ko hotA hai kintu tiryaJcoM aura manuSyoM ke vaikriyazarIra janma se nahIM hotA, magara taijasakArmaNazarIra to avazya hote haiN| (4) taijasazarIra jisake hotA hai usake audArika hotA bhI hai, nahIM bhI hotA, kyoMki manuSya-tiryaJca ke audArikazarIra hotA hai, taijasazarIra bhI, jabaki vaikriyazarIrI devoM nArakoM ke taijasazarIra to hotA hI hai, kintu audArika nahIM hotA / isI prakAra jisake audArikazarIra hotA hai, usake taijasa-kArmaNazarIra avazyambhAvI hote haiM, kyoki taijasa-kArmaNazarIra ke binA audArikazarIra asambhava hai / isI prakAra taijasa aura kArmaNa donoM paraspara avinAbhAvI haiM / jisake taijasazarIra hogA, usake kArmaNazarIra avazya hogA / jisake kArmaNazarIra hogA, usake taijasa avazya hogA / dravya-pradeza-alpabahutvadvAra 1565. etesi NaM bhaMte ! orAliya-veuvviya-AhAraga-teyA-kammagasarIrANaM davvaTThayAe paesaTThayAe davvaTThapaesaTTayAe katare katarehito appA vA 4 ? goyamA ! savvatthovA AhAragasarIrA davvaTThayAe veuvviyasarIrA davvaTThAyAe asaMkhejaguNA, orAliyasarIrA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, teyA-kammamasarIrA do vi tullA davvaTThayAe aNaMtaguNA; paesaTTayAe-savvatthovA AhAragasarIrA paesaTTayAe, veuvviyasarIrA padesaTThayAe asaMkhejaguNA, orAliyasarIrA padesaTTayAe asaMkhejaguNA, teyagasarIrA padesaTTayAe aNaMtaguNA, kammagasarIrA padesaTTayAe aNaMtaguNA; davvaTThapadesaTTayAe-savvatthovA AhAragasarIrA davvaTThayAe, veuvviyasarIrA davvaTThayAe 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 432 (kha) prajJApanA. prameyabodhinITIkA bhA.4, pR.812-813 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 ] [ prajJApanAsUtra asaMkhejjaguNA, orAliyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, orAliyasarIrehiMto davvaTTayAe AhAragasarIrA parasaTTayAe anaMtaguNA, veDavviyasarIrA padesaTTayAe asaMkhejjaguNA, orAliyasarIrA padesaTTayAe asaMkhejjaguNA, teyA- kammagasarIrA do vi tullA davvaTTayAe anaMtaguNA, teyagasarIrA padesaTTayAe anaMtaguNA, kammagasarIrA padesaTTayAe anaMtaguNA / [ 1565 pra.] bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pAMca zarIroM meM se, dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se, kauna, kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai ? [u.] gautama ! dravya kI apekSA se - sabase alpa AhArakazarIra haiM / (unase) vaikriyazarIra, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM / (unase) audArikazarIra dravya kI apekSA se, asaMkhyAtaguNA haiM / taijasa aura kArmaNa zarIra donoM tulya (barAbara) haiM, (kintu audArikazarIra se) dravya kI apekSA se anantaguNA haiM / pradezoM kI apekSA se - sabase kama pradezoM kI apekSA se AhArakazarIra haiM / ( unase ) pradezoM kI apekSA se vaikriyazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / (unase) pradezoM kI apekSA se audArikazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / (unase) taijasazarIra pradezoM kI apekSA se anantaguNA haiM / (unase ) kArmaNazarIra pradezoM kI apekSa anantaguNA haiM / dravya evaM pradezoM kI apekSA se - dravya kI apekSA se, AhArakazarIra sabase alpa haiM- (unase) vaikriyazarIra dravyoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / (unase) audArikazarIra, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / audArikazarIroM se dravya kI dRSTi se AhArakazarIra pradezoM kI apekSA se anantaguNA haiM / (unase) vaikriyazarIra pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM (unase) audArikazarIra pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIra dravya kI apekSA se tulya (barAbara-barAbara ) haiM tathA dravya kI apekSA se anantaguNe haiM / (unase) taijasazarIra pradezoM kI apekSA se anantaguNA haiM / (unase ) kArmaNazarIra pradezoM kI apekSA se anantaguNA haiM / - vivecana - zarIroM kI alpabahutvavicAraNA : dravya, pradeza tathA dravya aura pradeza kI dRSTi se prastuta sUtra (1565) makeM pUrvokta pAMcoM zarIroM ke alpabahutva kI vicAraNA kI gaI hai / spaSTIkaraNa - dravyApekSayA arthAt - zarIramAtra dravya kI saMkhyA kI dRSTi se sabase alpa AhArakazarIra isalie hai ki AhArakazarIra utkRSTa saMkhyAta hoM to bhI sahasrapRthaktva (do hajAra se nau hajAra taka) hI hote haiM / samasta AhArakazarIroM kI apekSA vaikriyazarIra dravyadRSTi se asaMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki sabhI nArakoM, sabhI devoM, katipaya tiryaJcapaMcendriyoM, katipaya manuSyoM evaM bAdara vAyukAyikoM ke vaikriyazarIra hote. haiM / samasta vaikriyazarIroM kI apekSA audArikazarIra dravyadRSTi se (zarIroM kI saMkhyA kI dRSTi se) asaMkhyAtaguNA adhika hote haiM, kyoMki audArikazarIra samasta paMca sthAvaroM, tIna vikalendriyoM, paMcendriya tiryaJcoM aura Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada] [ 523 manuSyoM ke hote haiM aura phira pRthvI-ap-teja-vAyu-vanaspatikAyikoM meM se pratyeka asaMkhyAta lokAkAzapramANa haiM / taijasa aura kArmaNa donoM zarIra saMkhyA meM samAna haiM, phira bhI ve audArikazarIroM kI apekSA se * anantaguNe haiM, kyoMki audArikazarIradhAriyoM ke uparAnta vaikriyazarIradhAriyoM ke bhI taijasa-kArmaNazarIra hote haiM tathA sUkSma evaM bAdara nigoda jIva anantAnanta haiM, unake audArikazarIra eka hotA hai kintu taijasakArmaNazarIra pRthak-pRthak hote haiM / ' pradezoM (zarIra ke pradezoM-paramANuoM) kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to sabase kama AhArakazarIra haiM, kyoMki sahasrapRthaktva saMkhyA vAle AhArakazarIroM ke pradeza anya sabhI zarIroM ke pradezoM kI apekSA kama hI hote haiM / yadyapi vaikriyavargaNAoM kI apekSA AhArakavargaNA paramANuoM kI apekSA se anantaguNI hotI hai, tathApi AhArakazarIroM se vaikriyazarIroM ke pradeza asaMkhyAtaguNA isalie kahe gae haiM ki eka to AhArakazarIra kevala eka hAtha kA hI hotA hai, jabaki bahuta vargaNAoM se nirmita vaikriyazarIra utkRSTataH eka lAkha yojana se bhI adhika pramANa kA ho sakatA hai / dUsare, AhArakazarIra saMkhyA meM bhI kama, sirpha sahasrapRthaktva hote haiM, jabaki vaikriyazarIra asaMkhyAta-zreNIgata AkAzapradezoM ke barAbara hote haiM / isa kAraNa AhArakazarIroM kI apekSA vaikriyazarIra pradezoM kI dRSTi se asaMkhyAtaguNe kahe gae haiM / unase audArikazarIra pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe isalie kahe gae haiM ki ve asaMkhyAta lokAkAzoM ke barAbara pAe jAte haiM, isa kAraNa unake pradeza ati pracura hote haiM / unase taijasazarIra pradezoM kI dRSTi se anantaguNA adhika hote haiM, kyoMki ve dravyadRSTi se audArikazarIroM se anantaguNA haiM / taijasazarIroM kI apekSA kArmaNazarIra pradezoM kI dRSTi se anantaguNA haiM, kyoMki kArmaNavargaNAe~ taijasavargaNAoM kI apekSA paramANuoM kI dRSTi se anantaguNI hotI haiN|' ____ dravya aura pradeza-donoM kI dRSTi se vicAra karane para bhI dravyApekSayA sabase kama AhArakazarIra haiM, vaikriyazarIra dravyApekSayA asaMkhyAtaguNA adhika haiM, unase bhI audArikazarIra dravyataH asaMkhyAtaguNe haiM, yahA~ bhI vahI pUrvokta yukti hai / dravyataH audArikazarIroM kI apekSA pradezataH AhArakazarIra anantaguNe haiM, kyoMki audArikazarIra saba mila kara bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara haiM, jabaki pratyeka AhArakazarIrayogya vargaNA meM abhavyoM se anantaguNA paramANu hote haiM / unakI apekSA bhI vaikriyazarIra pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / unase bhI audArikazarIra pradezataH asaMkhyAtaguNe haiM, isa viSaya meM yukti pUrvavat hai / unase bhI taijasakArmaNazarIra dravyApekSayA anantaguNe haiM, kyoMki ve atipracura ananta saMkhyA se yukta haiM / unase bhI taijasazarIra pradezataH anantaguNe adhika haiM, kyoMki ananta-paramANvAtmaka anantavargaNAoM se pratyeka taijasazarIra 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 433-434 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA bhA. 4, pR. 822-823 prajJApanA. malayavRtti, patra 434 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 ] [prajJApanAsUtra niSpanna hotA hai / unase bhI kArmaNazarIra pradazataH anantaguNe haiM / isa viSaya meM yukti pUrvavat samajha lenI cAhie / zarIrAvagAhanA-alpabahutva-dvAra 1566. etesi NaM bhaMte ! orAliya-veuvviya-AhAraga-teyA-kammagasarIrANaM jahaNiyAe ogAhaNAe ukkosiyAe ogAhaNAe jahaNNukkosiyAe ogAhaNAe katare katarehito appA vA4? goyamA ! savvatthovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA, teyA-kammagANaM doNha vitullA jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA, veuvviyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, AhAragasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA; ukkosiyAe ogAhaNAe-savvatthovA AhAragasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA, orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA, veuvviyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, teyA-kammagANaM doNha vitullA ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA; jahaNNukkosiyAe ogAhaNAe-savvatthovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA, teyA-kammagANaM doNha vi tullA jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA, veuvviyasarIrassa jahaNNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, AhAragasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhez2aguNA, AhAragasarIrassa jahaNiyAhiMto ogAhaNAhiMto tassa ceva ukkosiyA ogAhaNA visesAhiyA, orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA, veuvviyasarIrassa NaM ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA, teyA-kammagANaM doNha vi tullA ukkosiyA ogAhaNA asNkhejgunnaa| ||pnnnnvnnaae bhagavatIe egavIsaimaM ogAhaNasaMThANapayaM samattaM // / [1566 pra.] bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pAMca zarIroM meM se, jaghanya-avagAhanA, utkRSTa-avagAhanA evaM jaghanyotkRSTa-avagAhanA kI dRSTi se, kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [u.] gautama ! sabase kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIroM kI avagAhanA paraspara tulya hai, (kintu audArikazarIra kI) jaghanya avagAhanA se vizeSAdhika hai / (usase) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / (usase) AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / utkRSTa avagAhanA kI dRSTi se- sabase kama AhArakazarIra kI utkRSTa avagAhanA hotI hai / (usase) audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai / usakI apekSA vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / taijasa aura kArmaNa, donoM kI utkRSTa avagAhanA paraspara tulya hai, (kintu vaikriyazarIra 3. vahI, patra 434 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ avagAhamA-saMsthAna-pada] [525 kI) utkRSTa avagAhanA se asaMkhyAtaguNI hai / ___ jaghanyotkRSTa avagAhanA kI dRSTi se- sabase kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIroM kI jaghanya avagAhanA eka samAna hai, kintu audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA kI apekSA vizeSAdhika hai / (usase) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAta guNI hai / (usase) AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA se usI kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai / (usase) audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai / (usase) vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai / taijasa aura kArmaNa donoM zarIroM kI utkRSTa avagAhanA samAna hai, parantu vaha vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA se asaMkhyAtaguNI hai / vivecana - pAMcoM zarIroM kI avagAhanAoM kA alpabahutva- prastuta sUtra (1566) meM saptama dvAra ke sandarbha meM pAMcoM zarIroM kI jaghanya-utkRSTa avagAhanAoM ke alpabahutva kI vicAraNA kI gaI hai / __ avagAhanAoM ke alpabahutva kA Azaya - audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA sabase kama hai kyoMki vaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtrapramANa hotI hai / taijasa aura kArmaNa kI jaghanyAvagAhanA paraspara tulya hote hue bhI audArika kI jaghanyAvagAhanA se vizeSAdhika isalie hai ki mAraNAnitakasamudghAta se samavahata jIva jaba pUrvazarIra se bAhara nikale hue taijasazarIra kI avagAhanA kI AyAma (U~cAI), bAhalya (moTAI) aura vistAra (caur3AI) se vicAraNA kI jAtI hai, aisI sthiti meM jisa pradeza meM ve jIva utpanna hoMge vaha pradeza audArikazarIra kI avagAhanA se pramita aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa, vyApta hotA hai aura atIva alpa bIca kA pradeza bhI vyApta hotA hai / isalie audArika kI jaghanya avagAhanA se taijasakArmaNazarIra kI jaghanya avagAhanA vizeSAdhika huI / AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA dezona hastapramANa aura utkRSTa avagAhanA bhI eka hAtha kI hai / usase audArikazarIra kI utkRSTAvagAhanA saMkhyAtaguNI hai, kyoMki vaha sAtireka sahasrayojana pramANa hai| vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA sAtireka lakSayojana hone se vaha isase saMkhyAtaguNI adhika hai / taijasa-kArmaNazarIra kI utkRSTa avagAhanA samAna hone para bhI vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA se asaMkhyAtaguNI adhika hai, kyoMki vaha 14 rajjupramANa hai / zeSa spaSTa hai / // prajJApanA bhagavatI kA ikkIsavA~ avagAhanA-saMsthAna-pada sampUrNa // 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 434-435 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvIsaimaM : kiriyApayaM bAIsavA~ kriyApada prAthamika . yaha prajJApanA sUtra kA bAIsavA~ kriyApada hai / isameM vividha dRSTiyoM se kriyAoM ke sambandha meM gambhIra cintana prastuta kiyA gayA hai| + kriyA sambandhI vicAra bhArata ke prAcIna dArzanikoM meM hotA AyA haiN| kriyAvicArakoM meM aise bhI loga the, jo kriyA se pRthak kisI karmarUpa AvaraNa ko mAnate hI nahIM the| unake jJAna ko vibhaMgajJAna kahA gayA bhAratavarSa meM prAcInakAla se 'karma' arthAt- vAsanA yA saMskAra ko mAnA jAtA thA, jisake kAraNa punarjanma hotA hai| AtmA ke janma-jamAntara kI athavA saMsAracakra-parivartana kI kalpanA ke sAtha karma kI vicAraNA anivArya thii| kintu prAcIna upaniSadoM meM yaha vicAraNA kvacit hI pAI jAtI hai, jabaki jaina aura bauddha sAhitya meM, vizeSataH jaina-AgamoM meM karma' kI vicAraNA vistRta rUpa se pAI jAtI hai| + prastuta prajJApanAsUtra kA kriyAvicAra kriyA ke sambandha meM aneka pahaluoM se huI vicAraNA kA saMgraha hai| yahA~ kriyAvicAra kA krama isa prakAra hai - sarvaprathama kriyA ke kAyikI Adi pAMca bheda aura prabheda, sirpha hiMsA-ahiMsA ke vicAra ko lakSya meM rakha kara batAe gae haiN| . usake pazcAt kriyA ko karmabandha kA kAraNa parilakSita karake jIvoM kI sakriyatA-akriyatA ke sambandha meM prazna kiyA gayA hai| akriya arthAt kriyAoM se sarvathA rahita ko hI karmoM se sarvathA mukta siddha aura sarvazreSTha mAnA gayA hai| . usake bAda aThAraha pApasthAnoM se hone vAlI kriyAoM (prakArAntara se karmoM) tathA unake viSayoM kA 1. dekhiye sthAnAMgasUtra 542 2. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 350 3. vahI, pR. 350 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [527 nirUpaNa kiyA gayA hai / isIlie prANAtipAta Adi ke adhyavasAya se sAta yA ATha karmoM ke bandha kA ullekha kiyA gayA hai| phira jIva ke jJAnAvaraNIyAdi karmabandha karate samaya kitanI kriyAe~ hotI haiM ? isakA vicAra prastuta kiyA gayA hai| yahA~ 18 pApasthAna kI kriyAoM ko dhyAna meM na lekara sirpha pUrvokta 5 kriyAe~ hI dhyAna meM rakhI haiN| parantu vRttikAra ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki ina praznoM kA Azaya yaha hai ki jIva jaba prANAtipAta dvArA karma bA~dhatA ho, taba usa prANAtipAta kI samApti kitanI kriyAoM se hotI hai| vRttikAra yaha bhI spaSTa kiyA hai ki kAyikI Adi krama se tIna, cAra yA pAMca kriyAe~ samajhanI cAhie / tatpazcAt eka jIva, eka yA aneka jIvoM kI apekSA se tathA aneka jIva, eka yA aneka jIvoM kI apekSA se kAyikI Adi kriyAoM meM se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? dUsare jIva kI apekSA se kAyikI Adi kriyAe~ kaise laga jAtI haiM, isakA spaSTIkaraNa vRttikAra yoM karate haiM ki kevala vartamAna janma meM hone vAlI kAyikI Adi kriyAe~ yahA~ abhipreta nahIM haiM, kintu atIta janma ke zarIrarAdi se anya jIvoM dvArA hone vAlI kriyA bhI yahA~ vivakSita hai, kyoMki jisa jIva ne bhUtakAlIna kAyA Adi kI virati nahIM svIkArI, athavA zarIrAdi kA pratyAkhyAna ( vyutsarga yA mamatvatyAga) nahIM kiyA, usa zarIrAdi se jo kucha nirmANa hogA yA usake dvArA anya jIva jo kucha kriyA kareMge, usake lie vaha jimmevAra hogA, kyoMki usane zarIrAdi kA mamatva tyAga nahIM kiyaa| + isake bAda caubIsadaNDakavartI jIvoM meM pAMcoM kriyAoM kI prApti batAI hai| isake bAda pazcAt 24 daNDakoM meM kAyikI Adi pAMcoM kriyAoM ke sahabhAva kI carcA kI gaI hai| sAtha hI kAyikI Adi pAMcoM kriyAoM ko AyojikA (saMsAracakra meM jor3ane vAlI) ke rUpa meM batAkara inake sahabhAva kI carcA kI gaI hai| + + isake pazcAt eka jIva meM eka jIva kI apekSA se pAMcoM kriyAoM meM se spRSTa- aspRSTa rahane kI carcA kI gaI hai| isake anantara kriyAoM ke prakArAntara se ArambhikI Adi 5 bheMda batAkara kisa jIva meM kauna-sI kriyA pAI jAtI hai ? isakA ullekha kiyA hai| isake pazcAt caubIsadaNDakoM meM inhIM kriyAo kI prarUpaNA kI gaI hai| phira jIvoM meM inhIM pAMca kriyAoM ke sahabhAva kI carcA kI gaI hai| anta meM samaya, dezapradeza ko lekara bhI inake sahabhAva kI carcA kI gaI haiN| 1. paNNavaNAsuttaM mUlapAThaTippaNa, pR. 351-352 2. vahI, pR. 353 - 354 3. vahI, pR. 355 - 356 4. vahI, pR. 356- 357 vahI, pR. 357, 358, 359 5. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 ] [ prajJApanAsUtra isake pazcAt prANatipAta se lekara mithyAdarzanazalya taka 18 pApasthAnoM se kauna-sA jIva virata ho sakatA hai ? tathA prANAtipAtAdi se viramaNa kisa viSaya meM hotA hai ? ityAdi vicAraNA kI gaI hai / isake bAda yaha vicAraNA ekavacana aura bahuvacana ke rUpa meM kI gaI hai ki prANAtipAta Adi 18 pApasthAnoM se virata jIva kitanI - kitanI karmaprakRtiyoM kA baMdha kara sakatA hai ? isameM baMdha ke aneka bhaMga (vikalpa) batAe haiN| 4. tatpazcAt yaha carcA prastuta kI gaI hai ki prANAtipAta Adi pApasthAnoM se virata sAmAnya jIva meM yA caubIsadaNDaka ke kisa jIva meM 5 kriyAoM meM se kauna-kaunasI kriyAe~ hotI haiM ? 5. anta meM, ArambhikI Adi pAMcoM kriyAoM ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| isa alpabahutva kA AdhAra yaha hai ki kauna-sI kriyA kama athavA adhika prANiyoM ke hai ? mithyAdRSTi ke to prathama mithyAdarzanapratyayA kriyA hotI hai jabaki apratyAkhyAnakriyA avirata samyagdRSTi evaM mithyAdRSTi donoM ke hotI hai| isI dRSTi se Age kI kriyAe~ uttarottara adhika batAI gaI haiN| isa samasta kriyAvivaraNa se itanA spaSTa hai ki kAyikI Adi pAMca, 18 pApasthAnoM se niSpanna kriyAe~ tathA ArambhikI Adi pAMca kriyAe~ pratyeka jIva ke AtmavikAsa meM avarodharUpa haiM, inakA tyAga AtmA ko mukta evaM svatantra karane ke lie Avazyaka hai / bhagavatIsUtra meM spaSTa batAyA gayA hai, zramaNa ko bhI jaba pramAda aura yoga hai, taba taka kriyA lagatI hai| jahA~ taka kriyA hai, vahA~ taka mukti nahIM hai / parantu isa samagra kriyAvivaraNa meM IryApathika aura sAmparAyika ye jo kriyA ke do bheda bAda meM pracalita hue haiM, unheM sthAna nahIM milaa| yaha kriyAvicAra kI prAcInatA sUcita karatA hai| 9. 2. 3. vahI, pR. 361-362 isake atirikta sthAnAMgasUtra meM sUcita 25 kriyAe~ athavA sUtrakRtAMga meM varNita 23 kriyAsthAnoM kA prajJApanA ke kriyApada meM ukta prANAtipAta Adi 28 pApasthAnajanya kriyAoM meM samAveza ho jAtA hai| kucha kA samAveza kAyikI Adi 5 meM tathA ArambhikI Adi 5 meM ho jAtA hai / " vahI, pR. 359 paNNavaNAsuttaM (mUlapATha - TippaNa), pR. 360 bhagavatI0 3 / 3, sU. 151, 152, 153 (ka) sthAnAMga, sthAna 5, sU. 419 (kha) sUtrakRtAMga 2 |2 ++ Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvIsaimaM : kiriyApayaM bAIsavA~ kriyApada kriyA- bheda-prabhedaprarUpaNA 1567. kati NaM bhaMte ! kiriyAo paNNattAo ? goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo / taM jahA- kAiyA 1 AhigaraNiyA 2 pAdosiyA 3 pAriyAvaNiyA 4 pANAivAtakiriyA 5 / [1567 pra.] bhagavan ! kriyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [u.] gautama ! kriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, yathA- (1) kAyikI, (2) AdhikaraNikI, (3) prAdveSikI, (4) pAritApanikI aura (5) prANatipAtakriyA / 1568. kAiyA NaM bhaMte ! kiriyA kativihA paNNattA ? gomA ! duvihA paNNattA / taM jahA- aNuvarayakAiyA ya duppauttakAiyA ya / [1568 pra.] bhagavan ! kAyikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - [u.] gautama ! (vaha) do prakAra kI kahI gaI hai| yathA anuparatakAyikI aura duSprayuktakAyikI / 1569. AhigaraNiyA NaM bhaMte! kiriyA kativihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA- saMjoyaNAhikaraNiyA ya nivvattaNAhikaraNiyA ya / [1569 pra.] bhagavan ! AdhikaraNikIkriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! ( vaha) do prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra - saMyojanAdhikaraNikI aura nirvrttnaadhikrnnikii| 1570. pAdosiyA NaM bhaMte ! kiriyA kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA / taM jahA jeNaM appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA asurbha maNaM pahAresi / se ttaM pAdosiyA kiriyA / [ 1570 pra.] bhagavan ! prAdveSikIkriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 ] [ prajJApanAsUtra [u.] gautama (vaha) tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra jisase sva kA, para kA athavA svapara donoM kA mana azubha kara diyA jAtA hai, vaha (trividha) prAdveSikI kriyA hai / 1571. pAriyAvaNiyA NaM bhaMte ! kiriyA kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA / taM jahA- jeNaM appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA asAyaM vedaNaM udIreti / se taM pAriyAvaNiyA kiriyA / - [1571 pra.] bhagavan ! pAritApanikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! ( vaha) tIna prakAra kI kahI gaI hai, jaise- jisa prakAra se sva ke lie, para ke lie yA sva-para donoM ke lie asAtA (duHkharUpa) vedanA utpanna kI jAtI hai, vaha hai- (trividha) pAritApanikI kriyA / 1572. pANAtivAtakiriyA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA / taM jahA- jeNaM appANaM vA paraM vA tadubhayaM vA jIviyAo vavarove / settaM pANAivAyakiriyA / [1572 pra.] bhagavan ! prANAtipAtakriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! (vaha) tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA- ( aisI kriyA) jisase svayaM ko dUsare ko, athavA sva-para donoM ko jIvana se rahita kara diyA jAtA hai, vaha (trividha) prANAtipAtakriyA hai / vivecana - hiMsA kI dRSTi se kriyAoM ke bheda-prabheda - prastuta 6 sUtroM ( 1567 se 1572 taka) meM kriyAoM ke mUla 5 bheda aura unake uttarabhedoM kA nirUpaNa hiMsA-ahiMsA kI dRSTi se kiyA gayA hai| kriyAoM kA vizeSArtha - kriyA : do artha- (1) karanA, (2) karmabandha kI kAraNabhUta ceSTA / kAyikI - kAyA se niSpanna hone vaalii| AdhikaraNikI- jisase AtmA narakAdi durgatiyoM meM adhikRtasthApita kI jAe, vaha adhikaraNa- eka prakAra kA dUSita anuSThAnavizeSa / athavA talavAra, cakra Adi bAhya hiMsaka upakaraNa / adhikaraNa se niSpanna hone vAlI kriyA aadhikrnnikii| prAdveSikI- pradveSa- yAnI matsara, karmabandha kA kAraNa jIva kA akuzala pariNAma - vizeSa / pradveSa se hone vAlI prAdveSikI / pAritApanikIparitApanA arthAt pIr3A denaa| paritApanA se yA paritApanA meM hone vAlI prAdveSikI / prANatipAtikI - indriyAdi 10 prANoM meM se kisI prANa kA atipAta - vinAza, prANAtipAta / prANAtipAta - viSayaka kriyA / anuparatakAyikIdezata: yA sarvataH sAvadyayogoM se jo virata ho vaha uprt| jo uparata - virata na ho, vaha anuparata / arthAt kAyA se prANAtipAtAdi se dezata: yA sarvataH virata na honA anuparatakAyikI / yaha kriyA avirata ko lagatI hai / duSprayuktakAyikI - kAyA Adi kA duSTa prayoga karanA / yaha kriyA, pramattasaMyata ko lagatI hai, kyoMki pramatta hone para kAyA kA duSprayoga sambhava hai| saMyojanAdhikaraNikI- pUrva niSpAdita hala, mUsala, zastra, viSa Adi hiMsA ke kAraNabhUta upakaraNoM kA saMyoga milAnA saMyojanA hai| vahI saMsAra kI kAraNabhUta hone se saMyojanAdhikaraNikI hai| yaha kriyA pUrva nirmita halAdi hiMsopakaraNoM ke saMyoga milAne vAle ko lagatI hai| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [ 531 nirvarttanAdhikaraNikI- khaGga, bhAlA Adi hiMsaka zastroM kA mUla se nirmANa karanA nirvarttanA hai / yaha saMsAra ko vRddhirUpa hone se nirvarttanAdhikaraNikI kahalAtI hai| prANAtipAtakriyA- kisI prakAra se AtmahatyA karanA, athavA pradveSAdivaza dUsaroM ko yA donoM ko prANa se rahita karanA, yaha trividha prANAtipAtakriyA hai / pAritApanikI kriyA : zaMkA-samAdhAna - jo tapa yA anya anuSThAna azakya ho, jisa tapa ke karane mana meM durdhyAna paidA hotA ho, indriyoM kI hAni ho, mana-vacana-kAyA ke yoga utpatha para caleM yA ekadama kSINa ho jAe~, vaha tapazcaraNa yA kAyakaSTa pAritApanikI kriyA meM hai / parantu jisase durdhyAna na ho, jisakA pariNAma Atmahitakara ho, karmakSaya karane kI umaMga ho, unnata bhAvanA ho, vahA~ pAritApanikIkriyA nahIM hotii| jIvoM ke sakriyatva akriyitva kI prarUpaNA 1573. jIvA NaM bhaMte ! kiM sakiriyA akiriyA ? goyamA ! jIvA sakiriyA vi akiriyA vi / . se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccati jIvA sakiriyA vi akiriyA vi ? gomA ! jIvA duvihA paNNattA / taM jahA saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNNagA ya / tattha NaM je te asaMsArasamAvaNNagA te NaM siddhA, siddhA NaM akiriyA / tattha NaM je te saMsArasamAvaNNagA duvihA paNNattA, taM jahA- selesipaDivaNNagA ya aselesipaDivaNNagA ya / tattha NaM je te selesipaDivaNNagA te NaM akiriyA / tattha NaM je te aselesipaDivaNNag2A te NaM sakiriyA / se eteNaTTeNaM goyamA / evaM vuccati jIvA sakiriyA vi akiriyA vi| - [ 1573 pra.] bhagavan ! jIva sakriya hote haiM, athavA akriya (kriyArahita ) hote haiM ? [u.] gautama ! jIva sakriya (kriyA - yukta) bhI hote haiM aura akriya (kriyArahita) bhI hote haiM / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki jIva sakriya bhI hote haiM aura akriya bhI hote haiM? [u.] gautama ! jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA- saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka / unameM se jo asaMsArasamApannaka haiM, ve siddha jIva haiN| siddha (mukta) akriya ( kriyArahita) hote haiM aura unameM se jo saMsArasamApannaka haiM, ve bhI do prakAra ke haiM - zailezIpratipannaka aura ashaileshiiprtipnnk| unameM se jo zailezIpratipannaka hote haiM, ve akriya haiM aura jo azailezI - pratipannaka hote haiM, ve sakriya hote haiM / he gautama ! isI kAraNa 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 436, 2. vahI, patra 436 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532] [prajJApanAsUtra aisA kahA jAtA hai ki jIva sakriya bhI haiM aura akriya bhI haiN| - vivecana - jIvoM kI sakriyatA-akriyatA kA nirdhAraNatA - prastuta sUtra (1573) meM jIvoM ko sakriya aura akriya donoM prakAra kA batAkara unakA vizleSaNapUrvaka nirdhAraNa kiyA gayA hai| pAribhASika zabdoM ke artha - sakriya- pUrvokta kriyAoM se yukta, yA kriyAoM meM rt| akriyasamasta kriyAoM se rhit| saMsArasamApanaka - caturgati bhramaNarUpa saMsAra ko prApta- yukt| asaMsArasamApanaka - usase vipriitmukt| siddhoM kI akriyatA- siddha deha evaM manovRtti Adi se rahita hone se pUrvokta kriyA se rahita haiM, isalie ve akriya haiN| zailezIpratipannaka- ayogI-avasthA ko prApta / zailezIpratipannakoM ke sUkSma-bAdara kAya, vacana aura mana ke yogoM kA nirodha ho jAtA hai, isa kAraNa ve akriya haiN| azailezIpratipannaka-zailezI-avasthA se rahita samasta saMsArI prANIgaNa, jinake mana, vacana, kAyA ke yogoM kA nirodha nahIM huA hai| ve sakriya haiN|' jIvoM kI prANAtipAtAdikriyA tathA viSaya kI prarUpaNA 1574. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajati ? . haMtA goyamA ! asthi / kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajati ? goyamA ! chasu jiivnnikaaesu| [1574 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ko prANAtipAta (ke adhyavAsaya) se prANAtipAtakriyA lagatI hai ? [u.] hA~, gautama ! (prANatipAtakriyA saMlagna) hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM jIvoM ko prANAtipAta (ke adhyavasAya) se prANAtipAtakriyA lagatI [u.] gautama ! chaha jIvanikAyoM (ke viSaya) (meM lagatI hai|) 1575.[1] asthi NaM bhaMte ! NeraiyANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjati ? goyamA ! evaM cev| [1575-1 pra.] bhagavan ! kyA nArakoM ko prANAtipAta (ke adhyavasAya) se prANAtipAta kriyA lagatI haiM? [u.] (hA~) gautama ! aisA (pUrvavat) hI hai| 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 467 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [533 [2] evaM jAva niraMtaraM vemANiyANaM / [1575-2] isI prakAra (nArakoM ke AlApa ke samAna) (nArakoM se lekara) nirantara vaimAnikoM taka kA (AlApa kahanA caahie|) 1576. [1] asthi NaM bhaMte ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajati ? haMtA! asthi / kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajati ? goyamA ! svvdvvesu| [1576-1] bhagavan ! kyA jIvoM ko mRSA (ke adhyavasAya) se (mRSAvAda-) kriyA lagatI hai? [u.] hA~, gautama ! muSAvAdakriyA saMlagna hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa viSaya meM mRSAvAda ke adhyavasAya se mRSAvAda-kriyA lagatI hai ? [u.] gautama ! sarvadravyoM ke (viSaya) meM (mRSA0 kriyA lagatI hai|) [2] evaM NiraMtaraM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [1573-2] isI prakAra (pUrvokta kathana ke samAna) nairayikoM se lekara lagAtAra vaimAnikoM (taka) kA (kathana karanA caahie|) 1577. [1] asthi NaM bhaMte ! jIvANaM adiNNAdANeNaM kiriyA kajati ? haMtA atthi| kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM adiNNAdANeNaM kiriyA kajati ? goyamA ! gahaNa-dhAraNijjesu dvvesu| [1577-1 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ko adattAdAna (ke adhyavasAya) se adattAdAna- (kriyA) lagatI hai ? [u.] hA~, gautama ! (adattAdAna-kriyA saMlagna) hotI hai| [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM jIvoM ko adattAdAna (ke adhyavasAya) se (adattAdAna-) kriyA lagatI haiM ? [u.] gautama ! grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravyoM (ke viSaya) meM (yaha kriyA hotI hai|) [2] evaM NeraiyANaM NiraMtaraM jAva vemANiyANaM / [1577-2] isI prakAra (samuccaya jIvoM ke AlApaka ke samAna) nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534] [prajJApanAsUtra kI (adattAdAnakriyA kA kathana karanA caahie|) 1578.[1] asthi NaM bhaMte ! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajati ? haMtA ! asthi / kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajati ? goyamA ! rUvesu vA rUvasahagatesu vA davvesu / [1578-1 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ko maithuna (ke adhyavasAya) se (maithuna-) kriyA lagatI hai? [u.] hA~, ! (gautama !) (maithunakriyA saMlagna) hotI hai / [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM jIvoM ke maithuna (ke adhyavasAya) se (maithuna-) kriyA lagatI hai ? [u.] gautama ! rUpoM athavA rUpasahagata (strI Adi) dravyoM (ke viSaya) meM (yaha kriyA lagatI hai / ) [2] evaM NeraiyANaM NiraMtaraM jAva vemANiyANaM / [1578-2] isI prakAra (samuccaya jIvoM ke maithunakriyAviSayaka AlApakoM ke samAna nairayikoM se lekara nirantara (lagAtAra) vaimAnikoM taka (maithunakriyA ke AlApaka kahane caahie|) 1579.[1] atthi NaM bhaMte ! jIvANaM pariggaheNaM kiriyA kajai ? haMtA ! asthi / kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM pariggaheNaM kiriyA kajati ? goyamA ! svvdvvesu| [1579-1 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ke parigraha (ke adhyavasAya) se (parigraha-) kriyA lagatI hai ? [u.] hA~, gautama ! (parigrahakriyA lagatI) hai| [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM jIvoM ke parigraha (ke adhyavasAya) se (parigraha-) kriyA lagatI hai? [u.] gautama ! samasta dravyoM (ke viSaya) meM (yaha kriyA lagatI hai|) [2] evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [1479-2] isI taraha (samuccaya jIvoM ke parigraha-kriyAviSayaka AlApakoM ke samAna) nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (parigraha-kriyA-viSayaka AlApaka kahane caahie|) 1580. evaM koheNaM mANeNaM mAyAe lobheNaM pejeNaM doseNaM kalaheNaM abbhakkhANeNaM pesuNNeNaM paraparivAeNaM aratiratIe mAyAmoseNaM micchAdasaNasalleNaM savvesu jIva-Neraiyabhedesu bhANiyavvaM Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] .. [535 NiraMtaraM jAva vemANiyANaM ti| evaM aTThArasa ete daMDagA 18 / [1580] isI prakara krodha se, mAna se, mAyA se, lobha se, rAga (preya) se, dveSa se, kalaha se, abhyAkhyAna. se, paizunya se, paraparivAda se, arati-rati se, mAyAmRSA se evaM mithyAdarzanazalya (ke adhyavasAya) se (lagane vAlI krodhAdi kriyAoM ke viSaya meM pUrvavat) samasta (samuccaya) jIvoM tathA nArakoM ke bhedoM se (lekara) lagAtAra vaimAnikoM taka ke (krIdhAdikriyAviSayaka AlApaka) kahane caahie| isa prakAra ye (aThAraha pApasthAnoM ke adhyavasAya se lagane vAlI kriyAoM ke) aThAraha daNDaka (AlApaka) hue| vivecana - aThAraha pApasthAnoM se jIvoM ko lagane vAlI kriyAoM kI prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (1574 se 1580 taka) meM prANatipAta se lekara mithyAdarzanazalya taka ke adhyavasAya se samuccaya jIvoM tathA caubIsa daNDakavartI jIvoM ko lagane vAlI ina kriyAoM tathA ina kriyAoM ke pRthak pRthak viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prANatipAtakriyA : kAraNa aura viSaya- sUtra 1574 gata prazna kA Azaya yaha hai - jIvoM ke, prANAtipAta se, arthAt prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA kI jAtI hai, arthAt- hotI hai| isakA phalitArtha yaha hai ki prANAtipAta (hiMsA) kI pariNati (adhyavasAya- pariNAma) ke kAla meM hI prANAtipAta kriyA ho jAtI hai, yaha kathana RjusUtranaya kI dRSTi se kiyA gayA hai| pratyeka kriyA adhyavasAya ke anusAra hI hotI hai| kyoMki puNya aura pApa karma kA upAdAna-anupAdAna adhyavasAya para hI nirbhara hai; isIlie bhagavAn ne bhI ina saba praznoM kA uttara RjusUtranaya kI dRSTi se diyA hai ki prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAtakriyA hotI hai| isI prakAra kA Agamanavacana hai- "pariNAmiya pamANaM nicchayamavalaMbamANANaM" isI vacana ke AdhAra para AvazzyakasUtra meM bhI kahA gayA hai- "AyA ceva ahiMsA, AyA hiMsatti nicchao esa" (AtmA hI ahiMsA hai, AtmA hI hiMsA hai, isa prakAra kA yaha nizyacanaya kA kathana hai|) niSkarSa yaha hai ki prANAtipAtakriyA prANAtipAta ke AdhyavasAya se hotI hai| isI prakAra zeSa 17 pApasthAnakoM ke adhyavasAya se mRSAvAdAdi kriyAe~ hotI haiM, yaha samajha lenA caahie| prastuta sutra ke antargata dUsarA prazna hai - vaha prANAtipAtakriyA kisa viSaya meM hotI hai ? arthAtprANAtipAtakriyA ke kAraNabhUta adhyavasAya kA viSaya SaTjIvanikAya batAyA gayA hai| kyoMki mArane kA adhyavasAya jIvaviSayaka hotA hai, vaha bhI 'yaha sAMpa hai' isa buddhi se pravRtti hone se jIvaviSayaka hI hai| isIlie kahA gayA ki prANAtipAtakriyA SaTjIvanikAyoM meM hotI hai| isI prakAra mRSAvAda Adi zeSa 17 pApasthAnoM ke adhyavasAya se hone vAlI mRSAvAdAdi kriyA vibhinna viSayoM ko lekara hotI hai, yaha mUlapATha se hI samajha lenA caahie| mRSAvAda : svarUpa aura viSaya - sat kA apalApa aura asat kA prarUpaNa karanA mRSAvAda hai| 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 437-438. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prajJApanAsUtra mRSAvAda kA adhyavasAya lokagata aura alokagata samasta-vastu-viSayaka honA sambhava hai| isalie kahA gayA hai- 'savvadavvesu' sarvadravyoM ke viSaya meM mRSAvAdakriyA kA kAraNabhUta adhyavasAya hotA hai| dravya grahaNa ke upalakSaNa se 'sarvaparyAyoM' ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| adattAdAna Adi kriyA ke viSaya - adattAdAna usI vastu kA ho sakatA hai, jo vastu grahaNa yA dhAraNa kI jA sakatI hai; isalie adattAdAnakriyA anya vastuviSayaka nahIM hotI, ataH kahA gayA hai'gahaNadhAraNijjesu dvvesu|' maithunakriyA kA kAraNabhUta maithunAdhyavasAya bhI citra, kASTha, bhitti, mUrti, putalA Adi ke rUpoM yA rUpasahagata strI Adi viSayoM meM hotA hai| parigraha kA artha hai- svatva yA svAmitva bhAva se mUrchA / vaha prANiyoM ke antara meM sthita lobhavaza samastavastuviSayaka ho sakatI hai| isIlie kahA gayA haisavvadavvesu / abhyAkhyAnAdi ke artha evaM viSaya- abhyAkhyAna- asad doSAropaNa; yathA- acora ko tU cora hai' khnaa| paizunya- kisI ke parokSa meM jhUThe yA sacce doSa prakaTa karanA, cugalI khaanaa| paraparivAda- aneka logoM ke samakSa dUsare ke doSoM kA kathana krnaa| mAyAmRSA- mAyAsahita jhUTha bolnaa| yaha mahAkarmabandha kA hetu hai| mithyAdarzanazalya-mithyAtvarUpa tIkSNa kaaNttaa| aThAraha pApasthAnakoM meM 5 mahAvratoM ke avirati rUpa pAMca pApasthAnaka haiN| zeSa pApasthAnoM kA inhIM pAMcoM meM samAveza ho jAtA hai| ___ aTThArasa ee daMDagA- ye (pUrvokta padoM meM ullikhita) daNDaka (AlApaka) aThAraha haiN| prANAtipAdAdi pApasthAna 18 hone se aThAraha pApasthAnoM ko lekara jIvoM kI kriyA aura usake viSayoM kA yahAM nirdeza kiyA gayA hai| kriyAhetuka karmaprakRtibandha kI prarUpaNA . 1581.[1] jIve NaM bhaMte ! pANAivAeNaM kati kammapagaDIo baMdhati ? goyamA ! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vaa| [1581-1 pra.] bhagavan ! (eka) jIva (prANAtipAtakriyA ke kAraNabhUta) prANAtipAta (ke adhyavasAya) se kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? [u.] gautama ! sAta athavA ATha karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai| [2] evaM Neraie jAva NiraMtaraM vemaannie| 1. vahI, malayavRtti, patra 438 2. vahI, malayavRtti, patra 438 3. prajJApanA. malayavRtti, patra 438 4. vahI, malayavRtti, patra 438 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [ 537 [1581-2] isI prakAri (sAmAnya jIva ke prANAtipAta se baMdhane vAlI karmaprakRtiyoM ke nirUpaNa ke samAna) eka nairayika se lekara eka vaimAnika deva taka ke ( prANAtipAta ke adhyavasAya se hone vAlI karmaprakRtiyoM ke bandha kA kathana karanA caahie|) 1582. jIvA NaM bhaMte ! pANAivAeNaM kati kammapagaDIo baMdhaMti ? gomA ! sattattavihabaMdhadhagA vi aTThavihabaMdhagA vi / [1582 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva prANatipAta se kitanI karmaprakR tiyA~ bAMdhate haiM ? [u.]. gautama ! ve saptavidha (karmaprakRtiyA~) bA~dhate haiM yA aSTavidha (karmaprakRtiyA~) bA~dhate haiN| 1583. [ 1 ] NeraiyA NaM bhaMte ! pANAivAeNaM kati kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA ! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya / [1583-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nAraka prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? [u.] gautama ! ve nAraka saptavidha ( karmaprakRtiyA~) bAMdhate haiM athavA (aneka nAraka) saptaptavidha (karmaprakRtiyoM ke) bandhaka hote haiM aura (eka nAraka) aSTativadha (karma - ) bandhaka hotA hai, athavA (aneka nAraka) saptavidha karmabandhaka hote haiM aura ( aneka) aSTavidha karmabandhaka bhI / [2] evaM asurakumArA vi jAva thaNiyakumArA / [1583-2] isI prakAra (pUrvokta sUtra ke kathana ke anusAra) asurakumAroM se lekara stanikumAra taka (ke prANAtipAta ke adhyavasAya se hone vAle karma-prakRtibandha ke tIna-tIna bhaMga samajhane caahie|) [ 3 ] puDhavi-ADa-teu - vAu - vaNassaikAiyA ya, ete savve vi jahA ohiyA jIvA (su. 1582 ) / [1583-3] pRthvI-ap-tejo-vAyu-vanaspatikAyika jIvoM ke (prANatipAta se hone vAle karmaprakRtibandha) ke viSaya meM (sU. 1582 meM ukta) audhika (sAmAnya- aneka) jIvoM ke (karmaprakRtibandha ke) samAna ( kahanA caahie|) [4] avasesA jahA NeraDyA / [1583-4] avaziSTa samasta jIvoM (vaimAnikoM taka ke, praNAtipAta se hone vAle karma-prakRtibandha viSaya meM) nairayikoM ke samAna ( kahanA cAhie / ) 1584. [ 1 ] evaM ete jIvegiMdiyavajjA tiNNi tiNi bhaMgA savvattha bhANiyavva tti jAva micchAdaMsaNasalleNaM / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 ] prajJApanAsUtra [1584-1] isa prakAra samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara (zeSa daNDakoM ke jIvoM ke pratyeka ke) tIna-tIna bhaMga sarvatra kahane cAhie tathA (mRSAvAda se lekara) mithyAdarzanazalya taka (ke adhyavasAyoM) se ( hone vAle karmabandha kA bhI kathana karanA cAhie / ) [2] evaM egatta- pohattiyA chattIsaM daMDagA hoMti / [1584-2] isa prakAra ekatva aura pRthaktva ko lekara chattIsa daNDaka hote haiM / vivecana - prANAtipAtAdi se hone vAle karmabandha kI prarUpaNA prastuta cAra sUtroM ( 1581 se 1584 taka) meM prANAtipAdi kriyAoM ke kAraNabhUta prANAtipAtAdi ke adhyavasAya se hone vAle karmaprakRtibandha kI prarUpaNA kI gaI hai| saptavidha bandha aura aSTavidha bandha kaba aura kyoM ? eka jIva saptavidhakarmabandha karatA hai yA aSTavidha karmabandha karatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba AyuSyakarma-bandha nahIM hotA taba sAta karmaprakRtiyoM kA aura AyuSyakarmabandhakAla meM ATha karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai / yaha ekatva kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| pRthaktva kI dRSTi se vicAra karane para sAmAnya bahuta-se jIva yA saptavidhabandhaka pAe jAte haiM yA assttvidhbndh| ye donoM jagaha sadaiva adhika saMkhyA meM milate haiN| nairayikasUtra meM saptavidha bandhaka haiM hI; kyoMki hiMsAdi pariNAmoM se yukta nAraka sadaiva bahuta saMkhyA meM upalabdha hote haiN| isalie unake saptavidhabandhakatva meM koI sandeha nahIM hai| jaba eka bhI AyuSyabandhaka nahIM hotA, taba sabhI saptavidhabandhaka hote haiN| jaba eka AyuSyabandhaka hotA hai, taba donoM meM ubhayagata bahuvacana kA rUpa hotA haiN| jaba aSTavidhabandhaka bahuta-se mila haiM, taba donoM meM ubhayagata bahuvacana kA rUpa hotA hai| arthAt aneka saptavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka / isa prakAra tIna bhaMgoM se asurakumAra Adi dasa prakAra ke bhavanapati taka kA kathana karanA caahie| pRthvIkAyikAdi pAMca sthAvara prAya: hiMsA ke pariNAmoM meM pariNata hote haiM, isalie sadaiva aneka pAe jAte haiM tathA ve saptavidhabandhaka yA aSTavidhabandhaka hote haiN| zeSa dvi- tri- caturindriya, tiryaJcapaMcendriya, manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM kA kathana bhaMgatrika ke sAtha nairayikoM kI taraha karanA cAhie / ' - egattapohattiyA chattIsa daMDagA0 - prANAtipAta se mithyAdarzanazalya taka 18 pApasthAnakoM ke ekatva pRthak ke bheda se pratyeka ke do-do daNDaka hone se 18 hI pApasthAnakoM ke kula 36 daNDaka hote haiN| jIvAdi ke karmabandha ko lekara kriyAprarUpaNA 1. 2. 1585. [ 1 ] jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhamANe katikirie ? gomA ! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| prajJApanA. malayavRtti, patra 440 vahI, patra 440 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] (539 [1585-1 pra.] bhagavan ! (eka jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA (kAyikI Adi pAMca kriyAoM meM se) kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| [2] evaM Neraie jAva vemaannie| [1585-2] isI prakAra eka nairayika se lekara (eka) vaimAnika (taka ke AlApaka kahane caahie|) 1586.[1] jIvA NaM bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM baMdhamANA katikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi| [1586-1 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue, kitanI kriyAoM vAle hote [u.] gautama ! (ve) kadAcit tIna kriyAoM vAle, kadAcit cAra kriyAoM vAle aura kadAcit pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| [2] evaM NeraiyA niraMtaraM jAva vemaanniyaa| [1586-2] isa prakAra (sAmAnya aneka jIvoM ke AlApaka ke samAna) nairayikoM se (lekara) lagAtAra vaimAnikoM taka (ke AlApaka kahane caahie|) 1587. [1] evaM darisaNAvaraNijaM veyaNijjaM mohaNijaM AuyaM NAmaM goyaM aMtarAiyaM ca aTThavihakammapagaDIo bhaanniyvvaao| ___ [1587-1] isa prakAra (jJAnAvaraNIya karma ke samAna) darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAyika, ina AThoM prakAra kI karmaprakRtiyoM ko (bAMdhatA huA eka jIva yA eka nairayika se yAvat vaimAnika, athavA bAMdhate hue aneka jIvoM yA aneka nairayikoM se yAvat vaimAnikoM ko lagane vAlI kriyAoM ke AlApaka kahane caahie|) [2] egatta-pohattiyA solasa dNddgaa| [1587-2] ekatva aura pRthaktva ke (AzrayI kula) solaha daNDaka hote haiN| vivecana - aSTavidha karmabandhAzrita kriyAprarUpaNA - prastuta trisUtrI (sU. 1585 se 1587 taka) meM jIvoM ke dvArA prANAtipAtAdi ke kAraNa jJAnAvaraNIyAdi karma bAMdhate hue kriyAoM ke lagane kI saMkhyA kI prarUpaNA kI gaI hai| prastuta prazna kA Azaya - isI pada meM pahale kahA gayA thA ki jIva prANAtipAta Adi pApasthAnoM ke Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540] [prajJApanAsUtra adhyavasAya se sAta yA ATha karmoM ko bAMdhatA hai; prastuta meM yaha batAyA gayA hai ki vaha jJAnAvaraNIyAdi karma bAMdhatA huA kAyikI Adi kitanI kriyAoM se prANAtipAta ko samApta karatA hai ? tathA yahA~ jJAnAvaraNIya nAma karmarUpa kArya se prANAtipAta nAmaka kAraNa kA nivRttibheda bhI batAyA gayA hai| usa bheda se bandhavizeSa bhI prakaTa kiyA gayA hai| kahA bhI hai- tIna, cAra yA pAMca kriyAoM se kramazaH hiMsA samApta (pUrNa) kI jAtI hai, kintu yadi yoga aura pradveSa kA sAmya ho to isakA viziSTa bandha hotA hai| uttara kA Azaya- usI prANAtipAta kA nivRttibheda batAte hue uttara meM kahA gayA hai- kadAcit vaha tIna kriyAoM vAlA hotA hai, ityaadi| jaba tIna kriyAoM vAlA hotA hai, taba kAyikI AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyAoM se prANatipAta ko samApta karatA hai| kAyikI se hAtha paira Adi kA prayoga (pravRtti yA vyApAra) karatA hai, AdhikaraNikI se talavAra Adi ko juTAtA hai yA teja yA ThIka karatA hai, tathA prAdveSikI se 'use mArU' isa prakAra kA mana meM azubha sampradhAraNa (vicAra) karatA hai| jaba vaha cAra kriyAoM se yukta hotA hai, taba kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI kriyAoM ke uparAnta cauthI 'pAritApanikI' kriyA se yukta bhI ho jAtA hai, arthAt-khaGga Adi ke prahAra (ghAta) se pIDA paha~cA kara pAritApanikI kriyA se bhI yukta ho jAtA hai| jaba vaha pAMca kriyAoM se yukta hotA hai, taba pUrvokta cAra kriyAoM ke atirikta pAMcavIM prANAtipAtikI kriyA se bhI yukta ho jAtA hai| arthAt use jIvana se rahita karake prANAtipAtakriyA vAlA bhI ho jAtA hai|' . "tikirie' Adi padoM kA Azaya - jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue sadaiva bahuta-se hote haiM, isa kAraNa tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI aura pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| isa prakAra eka jIva, eka nairayikAdi, tathA aneka jIva yA aneka nairayikAdi cauvIsa daNDakakartI jIvoM ko lekara kriyAoM kI carcA kI gaI hai| solaha daNDaka- jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM (karmaprakRtiyoM) ke bandha ko lekara pratyeka karma ke AzrayI ekatva aura pRthaktva ke bheda se do-do daNDaka kahane caahie| isa prakAra saba daNDakoM kI saMkhyA 16 hotI haiN| jIvAdi meM ekatva aura pRthaktva se kriyAprarUpaNA 1588. jIve NaM bhaMte ! jIvAo katikirie ? 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 440 2. tisRbhizcatasRbhiratha paJcabhizca (kriyAbhiH) hiMsA sAmApyate kramazaH / bandho'sya viziSTaH syAd, yoga-pradveSasAmyaM cet|| - prajJApanA. malayavRtti, paM. 440 3. prajJApanA. malayavRtti, patra 440 4. vahI, malayavRtti patra 440 5. prajJApanA. malayavRtti, patra 441 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [541 goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya paMcakirie siya akirie| [1588 pra.] bhagavan ! (eka) jIva, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA, kadAcit pAMca kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya (kriyArahita) hotA hai| 1589.[1] jIve NaM bhaMte ! NeraiyAo katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya catukirie siya akirie / [1589-1 pra.] bhagavan ! (eka) jIva, (eka) nAraka kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA . [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| [2] evaM jAva thnniykumaaraao| . [1589-2] isI prakAra (pUrvokta eka jIva kI eka nAraka kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka ke samAna) eka jIva kI, eka asurakumAra se lekara (eka) stanitakumAra kI apekSA se (kriyA sambandhI AlApaka kahane caahie|) [3] puDhavikkAiya-AukkAiya-teukkAiya-vAukkAiya-vaNassaikAiya-beiMdiya-teiMdiyacauridiya-paMciMdiyatirikkhajoNiya-maNUsAo jahA jIvAo (su. 1588) / [1589-3] (eka jIva kA eka pRthvIkAyika, apkAyika tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriyatiryaJcayonika evaM eka manuSya kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka sU. 1588 meM ukta eka jIva kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie|) [4] vANamaMtara-joisiya-vemANiyAo jahA NeraiyAo (su. 1589) / [1589-4] (isI taraha eka jIva kA eka vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika kI apekSA kriyAsambandhI AlApaka (sU. 1589-1 meM ukta) (eka) nairayika kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| 1590. jIve NaM bhaMte ! jIvehiMto katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya paMcakirie siya akirie| [1590 pra.] bhagavan ! (eka) jIva, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA, kadAcit pAMca Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542] [ prajJApanAsUtra kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| 1591. jIve NaM bhaMte ! Neraihito katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya akirie| evaM jaheva paDhamo daMDao tahA eso vi vitio bhaanniyvvo| [1591 pra.] bhagavan ! (eka) jIva, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA [u.] gautama ! kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| isa prakAra jaisA prathama daMDaka hai vaise hI yaha dvitIya daMDaka bhI kahanA caahiye| 1592. jIvA NaM bhaMte ! jIvAo katikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA vi siya caukiriyA vi siya paMcakiriyA vi siya akiriyA vi| [1592 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama ! kadAcit tIna kriyAoM vAle, kadAcit cAra kriyAoM vAle, kadAcit pAMca kriyAoM vAle bhI aura kadAcit akriya hote haiN| 1593. jIvA NaM bhaMte ! NeraiyAo katikiriyA ? goyamA ! jaheva AilladaMDao taheva bhANiyavvo jAva vemANiya tti| [1593 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva, (eka) nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama ! jisa prakAra prArambhika daNDaka (sU. 1589-1) meM (kahA gayA thA,) usI prakAra se, (yaha daNDaka bhI) vaimAnika taka kahanA caahie| 1594. jIvA NaM bhaMte ! jIvehiMto katikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi akiriyA vi| [1594 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama ! (ve) tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI, pAMca kriyAoM vAle bhI aura akriya bhI hote haiN| 1595 [1] jIvA NaM bhaMte ! Neraiehito katikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi akiriyA vi| [1595-1 pra.] bhagavan ! (aneka) jIva, (aneka) nArakoM kI apekSA se kitanI kriyAoM Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] |543 vAle hote haiM ? [u.] gautama ! (ve) tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI aura akriya bhI hote haiN| [2] asurakumArehito vi evaM ceva jAva vemANiehito |[nnvrN] orAliyasarIrehiMto jahA jIvehito (su. 1594) / [1595-2 pra.] isI prakAra (pUrvokta AlApaka ke samAna) aneka jIvoM ke aneka asurakumAroM se (le kara) yAvat (aneka) vaimAnikoM kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie|) vizeSa yaha hai ki (aneka) audArikazarIradhArakoM (pRthvIkAyikAdi pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, tiryaJcapaMcendriya evaM manuSyoM) kI apekSA se (jaba kriyAsambandhI AlApaka kahane hoM, taba sU. 1594 meM ukta aneka) jIvoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna (kahane caahie|) 1596. Neraie NaM bhaMte ! jIvAo katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie, siya pNckirie| [1596 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| 1597. [1] Neraie NaM bhaMte ! NeraiyAo katikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie / [1597-1 pra.] bhagavan ! (eka) nairayika (eka) nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA aura kadAcit cAra kriyAoM vAlA hotA hai| [2] evaM jAva vemANiyAo ! NavaraM orAliyasarIrAo jahA jIvAo (su. 1596) / [1597-2] isI prakAra (pUrvokta AlApaka ke samAna eka asurakumAra se lekara) yAvat eka vaimAnika kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie|) vizeSa yaha hai ki (eka) audArikazarIradhAraka jIva kI apekSA se (jaba kriyAsambandhI AlApaka kahane hoM, taba sU. 1596 meM kathita eka) jIva kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka) ke samAna (kahane caahie|) .. 1598. Neraie NaM bhaMte ! jIvehiMto kaikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukiriei siya pNckirie| [1598 pra.] bhagavan ! (eka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai? . Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544] [prajJApanAsUtra ___[u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| 1599.[1] Neraie NaM bhaMte ! Neraiehito kaikirie ? goyamA ! siya tikirie siya cukirie| evaM jaheva paDhamo daMDao tahA eso vi bitio bhaanniyvyo| [1599-1 pra.] bhagavan ! eka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai? [u.] gautama ! (vaha) kadAcit tIna kriyAoM vAlA aura kadAcit cAra kriyAoM vAlA hotA hai| isa prakAra jaise prathama daNDaka kahA hai usI prakAra yaha dvitIya daNDaka bhI kahanA caahie| __ [2] evaM jAva vemANiehito / NavaraM Neraiyassa NeraiehiMto devehiMto ya paMcamA kiriyA Natthi / [1599-2] isI prakAra (pUrvokta AlApaka ke samAna) yAvat aneka vaimAnikoM kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie|) vizeSa yaha hai ki (eka) nairayika ke (aneka) nairayikoM kI apekSA se (kriyA sambandhI AlApaka meM) paMcama kriyA nahIM hotI hai| 1600. NeraiyA NaM bhaMte ! jIvAo katikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA siya caukiriyA siya pNckiriyaa| [1600 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama ! kadAcit tIna kriyAoM vAle, kadAcit cAra kriyAoM vAle aura kadAcit pAMca kriyAoM vAle hote haiN| / 1601. evaM jAva vemaanniyaao| NavaraM NeraiyAo devAo ya paMcamA kiriyA nntthi| / [1601] isI prakAra (pUrvokta AlApaka ke samAna eka asurakumAra se le kara) yAvat eka vaimAnika kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie|) vizeSa yaha hai ki (eka) nairayika yA (eka) deva kI apekSA se (kriyAsambandhI AlApaka meM) paMcama kriyA nahIM hotii| 1602. NeraiyA NaM bhNte| jIvehiMto katikiriyA ? " goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi| [1602 pra.] bhagavan ! (aneka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM? [u.] gautama ! (ve) tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI aura pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] 1603. [1 NaMraiyA Na bhataM : garaiehitA' kAtIkariyA ? goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi / [545 [1603-1 pra.] bhagavan ! (aneka) nairayika, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? [u.] gautama ! (ve) tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM aura cAra kriyAoM vAle bhI hote haiN| [2] evaM jAva vemANiehiMto / NavaraM orAliyasarIrehiMto jahA jIvehiMto (su. 1602 ) / [1603-2] isI prakAra (aneka asurakumAroM se lekara) aneka vaimAnikoM kI apekSA se, kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie| vizeSa yaha hai ki aneka audArikazarIradhArI jIvoM kI apekSA se, (kriyAsambandhI AlApaka sU. 1602 me kathita aneka) jIvoM ke kriyAsambandhI AlApaka ke samAna ( kahane caahie|) 1604. [ 1 ] asurakumAre NaM bhaMte ! jIvAto katikirie ? goyamA ! jaheva NeraieNaM cattAri daMDagA (su. 1596 - 99 ) taheva asurakumAreNa vi cattAri daMDagA bhANiyavvA / evaM uvaujjiUNa bhAveyavvaM ti - jIve maNUse ya akirie vuccati, sesA akiriyA NaM vucchaMti, savve jIvA orAliyasarIrehiMto paMcakiriyA, Neraiya-devehiMto ya paMcakiriyA praNa vuccati / [1604-1 pra.] bhagavan ! (eka) asurakumAra, eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? [u.] gautama ! jaise (sU. 1596 se 1599 taka meM eka) nAraka kI apekSA se kriyAsambandhI) cAra daNDaka (kahe gae) haiM, vaise hI (eka) asurakumAra kI apekSA se bhI (kriyAsambandhI) cAra daNDaka kahane caahie| isa prakAra kA upayoga lagAkara vicAra kara lenA cAhie ki eka jIva aura eka manuSya hI akriya kahA jAtA hai, zeSa sabhI jIva akriya nahIM kahe jAte / sarva jIva, audArika zarIradhArI aneka jIvoM kI apekSA sepAMca kriyA vAle hote haiN| nArakoM aura devoM kI apekSA se pAMca kriyAoM vAle nahIM kahe jAte / T [ 2 ] evaM ekkkajIvapae cattAri cattAri daMDagA bhANiyavvA / evaM eyaM daMDagasayaM / savve vi ya jIvAdIyA daMDagA / [1604-2] isa prakAra eka-eka jIva ke pada meM cAra-cAra daNDaka kahane cAhie / yoM kula milAkara saDaka hote haiN| ye saba eka jIva Adi se sambandhita daNDaka haiN| vivecana - jIvoM ko dUsare jIvoM kI apekSA se lagane vAlI kriyAoM kI prarUpaNA - prastuta Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546] [prajJApanAsUtra 17 sUtroM (1588 se 1604) meM jIvoM ke, dUsare jIvoM kI apekSA se lagane vAlI kriyAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prastuta sUtrAvalI meM pUrvokta kAyikI Adi pAMca kriyAoM kA hI vicAra kiyA gayA hai| vRttikAra ke anusAra- yahA~ kevala vartamAna bhava meM hone vAlI kAyikI Adi kriyAe~ abhipreta nahIM, kintu atItajanma ke kAya-zarIrAdi se anya jIvoM dvArA hone vAlI kriyAe~ bhI yahA~ abhipreta haiM; kyoMki atItajanma ke zarIrAdi kA usake svAmI ne pratyAkhyAna (vyutsarga) nahIM kiyaa| isalie una zarIrAdi meM se jo kucha bhI nirmANa ho athavA usase zastradi banAkara kisI ko paritApanA dI gaI yA kisI kI hiMsA kI gaI ho arthAt- ukta bhUtakAla ke zarIrAdi se anyajIva jo kucha bhI kriyA kareM, una sabake lie usa zarIrAdi kA bhUtapUrva svAmI jimmedAra hai, kyoMki usa jIva ne apane svAmitva ke zarIrAdi kA vyutsarga (parityAga) nahIM kiyA; usake prati jo mamatva thA, usakA visarjana (tyAga) nahIM kiyaa| jaba taka usa bhUtapUrva zarIrAdi kA vyutsarga jIva nahIM karatA, taba taka usase sambandhita kriyAe~ lagatI rahatI haiN| hA~, agara pUrvajanma ke zarIra kA mamatva visarjana kara detA hai, to usase koI kriyA nahIM lagatI, kyoMki vaha usase sarvathA nivRtta ho cukA hai| vyAkhyA- eka jIva kI apekSA se eka jIva ko jo kriyAe~ (3,4 yA 5) lagatI haiM, ve vartamAna janma ko lekara lagatI haiN| atItabhava ko lekara kAyikI Adi tIna, cAra yA pAMca kriyAe~ eka jIva ko isa prakAra lagatI haiM- kAyikI taba lagatI hai jaba usake pUrvajanma se sambandhita avisarjita zarIra yA zarIra ke eka deza kA prayoga kiyA jAtA hai| AdhikaraNikI taba lagatI hai, jaba usake pUrvajanma ke zarIra se saMyojita hala, mUsala, khaDga Adi adhikaraNoM kA dUsaroM ke ghAta ke lie upayoga kiyA jAta hai| prAdveSikI taba lagatI hai, jaba pUrvajanmagata zarIrAdi kA mamatva visarjana (pratyAkhyAna) na kiyA ho aura tadviSayaka bure pariNAma meM koI pravRtta ho rahA ho| pAritApanikI taba hotI hai, jaba avyutsRSTa kAyA se yA kAyA ke ekadeza se koI vyakti dUsaroM ko paritApa (Apa) de rahA ho aura prANAtipAtakriyA taba hotI hai, jaba usa avyutsRSTa kAya se dUsare kA ghAta kara diyA jaae| akriya taba hotA hai, jaba koI vyakti pUrvajanma ke zarIra yA zarIra ke sambaddha sAdhana kA tIna karaNa tIna yoga se vyutsarga kara detA hai| taba usa janmabhAvI zarIra se kucha bhI kriyA nahIM karatA yA kI jaatii| yaha akriyatA manuSya kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki manuSya hI sarvavirata ho sakatA hai| devoM aura nArakoM ke jIvana kA ghAta asambhava hai, kyoMki deva aura nAraka anapavartya (nirupakrama) AyuvAle hote haiN| unakI akAlamRtyu kadApi nahIM hotii| ataeva unake viSaya meM paMcama kriyA nahIM ho sktii| dvIndriyAdi kI apekSA se nAraka ko kAyikI Adi kriyAe~ - jisa nAraka ne pUrvabhava ke zarIra kA jaba taka visarjana nahIM kiyA, usa nAraka kA zarIra taba taka pUrvabhAvaprajJApanA se rikta ghI ke ghar3e kI taraha 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patra 442 (kha) paNNavaNAsuttaM (prastAvanAdi) bhA. 2, pR. 123 prajJApanA. malayavRtti, patra 442 2. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] 'usakA' kahalAtA hai| usa zarIra ke haDDI Adi eka deza se bhI koI dUsarA kisI kA prANAtipAta (ghAta) karatA hai to pUrvajanmagata usa zarIra kA svAmI jIva bhI kAyikI Adi kriyAoM se saMlagna ho jAtA hai, kyoMki usane usa zarIra kA vyutsarga nahIM kiyA thaa| jaba usa jIva ke zarIra ke ekadeza ko abhighAta (prahAra) Adi meM samartha jAna kara koI vyakti prANAtipAta ke lie udyata ho, use dekha kara dvIndriyAdi nAtya jIva para krodhAdi utpanna hone se mArane ke lie yaha zastra zaktizAlI hai, aisA cintana karatA huA atyanta krodha Adi kA pariNAma karatA hai, pIr3A pahu~catA hai, prANanAza karatA hai, to prAdveSikI Adi tInoM kriyAe~ hotI haiN|' ___ sau daNDaka- sAmAnyatayA jIvapada meM eka daNDaka aura nairayika Adi ke 24 daNDaka, ye donoM milAkara 25 daNDaka hue| phira eka-eka pada ke cAra-cAra- (eka jIva, aneka jIva, eka nAraka, aneka nAraka) daNDaka hue| isa prakAra 2544=100 daNDaka hue| cauvIsa daNDakoM meM kriyAprarUpaNA 1605. katihi NaM bhaMte ! kiriyAo paNNattAo? goyamA ! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taM jahA- kAiyA jAva paannaaivaaykiriyaa| . [1605 pra.] bhagavan ! kriyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [u.] gautama ! kriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, ve isa prakAra - kAyikI yAvat praannaatipaatkriyaa| 1606.[1] NeraiyANaM bhaMte ! kati kiriyAo paNNattAo? goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo / taM jahA- kAiyA jAva paannaaivaaykiriyaa| [1606-1 pra.] bhagavan ! nArakoM ke kitanI kriyAe~ kahI gaI haiM ? / [u.] gautama ! (unake) pAMca kriyAe~ kahI gaI haiM, yathA - kAyikI yAvat praanntipaatkriyaa| [2] evaM jAva vemaanniyaannN| [1606-2] isI prakAra (kA kriyAsambandhI kathana asurakumAra se lekara) vaimAnikoM ke (sambandha meM karanA caahie|) vivecana - kriyA : prakAra aura cauvIsa daNDakavyApti - prastuta do sUtroM (1605-1606) meM kriyA ke pUrvokta pAMca prakAra batAkara unakI cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM vyApti kI prarUpaNA kI gaI hai| jIvAdi meM kriyAoM ke sahabhAva kI prarUpaNA 1607. jassa NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajai tassa AhigaraNiyA kiriyA 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 443 2. vahI, patra 443 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 // [prajJApanAsUtra kajati? jassa AhigaraNiyA kiriyA kajati tassa kAiyA kiriyA kajati ? goyamA ! jassa NaM jIvassa kAiyA kiriyA kajati tassa AhigaraNI NiyamA kajati, jassa AhigaraNI kiriyA kajati tassa vi kAiyA kiriyA NiyamA kjjti| ____ [1607 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usake AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? (tathA) jisa jIva ke AdhikaraNikriyA hotI hai, kyA usake kAyikIkriyA hotI hai ? [saM.] gautama ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake niyama se AdhikaraNikIkriyA hotI hai aura jisake AdhikaraNikIkriyA hotI hai, usake bhI niyama se kAyikIkriyA hotI hai| 1608. jassa NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajati tassa pAosiyA kiriyA kajati ? jassa pAosiyA kiriyA kajati tassa kAiyA kiriyA kajati ? goyamA ! evaM cev| [1608 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai kyA usake prAdveSikIkriyA hotI hai? aura jisake prAdveSikI kriyA hotI hai, kyA usake kAyikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! isI prakAra (pUrvavat donoM paraspara niyama se samajhanA caahie|) 1609. jassaNaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajati tassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajati, jassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajati tassa kAiyA kiriyA kajati ? ___ goyamA ! jassa NaM jIvassa kAiyA kiriyA kajjati tassa pAriyAvaNiyA kiriyA siya kajjati. siya No kajjati, jassa puNa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjati tassa kAiyA niyamA kjjti| / [1609 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usake pAritApanikI kriyA hotI hai ? tathA jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, kyA usake kAyikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake pAritApanikI kriyA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai, kintu jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA niyama se hotI hai| 1610. evaM pANAivAyakiriyA vi| [1610] isI prakAra (pAritApanikI aura kAyikIkriyA ke paraspara sahabhAva-kathana ke samAna) prANAtipAtakriyA (aura kAyikIkriyA) kA (paraspara sahabhAva-kathana bhI karanA caahie|) 1611. evaM AdillAo paropparaM niyamA tiNNi kjNti|jss AdillAo tiNNi kajaMti tassa uvarillAo doNNi siya kajati siya No kjjti| jassa uvarillAo doNNi kajati tassa AillAo tiNNi niyamA kjNti| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [549 [1611] isa prakAra prArambha kI tIna kriyAoM kA paraspara sahabhAva niyama se hotA hai| jisake prArambha kI tIna kriyAe~ hotI haiM, usake Age kI do kriyAe~ (pAritApanikI aura prANAtipAta kriyA) kadAcit hotI haiM, kadAcit nahIM hotI haiM (parantu) jisake Age kI do kriyAe~ hotI haiM, usake prArambha kI tIna kriyAe~ (kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI) niyama se hotI haiN| 1612. tassa NaM bhaMte ! jIvassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjati tassa pANAivAyakiriyA kajati ? jassa pANAivAyakiriyA kajati tassa pAriyAvaNiyA kiriyA kaMjaMti ? goyamA ! jassa NaM jIvassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajati tassa pANAivAyakiriyA siya kajati siya No kajjati, jassa puNa pANAivAyakiriyA kajati tassa pAriyAvaNiyA kiriyA niyamA kjjti| [1612 pra.] bhagavan ! jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, kyA usake prANAtipAtakriyA hotI hai ? (tathA) jisake prANAtipAtakriyA hotI hai, kyA usake pAritApanikIkriyA hotI hai ? . ___ [u.] gautama ! jisa jIva ke pAritApanikIkriyA hotI hai, usake prANAtipAtakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM bhI hotI hai; kintu jisa jIva ke prANAtipAtakriyA hotI hai, usake pAritApanikIkriyA niyama se hotI hai| 1613.[1] jassa NaM bhaMti ! Neraiyassa kAiyA kiriyA kajati tassa AhigaraNiyA kiriyA kajati ? goyamA ! jaheva jIvassa (su. 1607-12 ) taheva Neraiyassa vi| [1613-1 pra.] bhagavan ! jisa nairayika ke kAyikIkriyA hotI hai kyA usake AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! jisa prakAra (sU. 1607 se 1612 taka meM) jIva (sAmAnya) meM (kAyikI Adi kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI carcA kI hai) usI prakAra nairayika ke sambandha meM bhI (samajha lenI caahie|) [2] evaM niraMtaraM jAva vemaanniyss| [1613-2] isI prakAra (nAraka ke samAna) vaimAnika taka (kriyAoM ke paraspara sahabhAva kA kathana karanA caahie|) 1614. jaM samayaM NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajati taM samayaM AhigaraNiyA kiriyA kajati ? jaM samayaM AhigaraNiyA kiriyA kajati taM samayaM kAiyA kiriyA kajati ? evaM jaheva Aillao daMDao bhaNio (su. 1607-13) taheva bhANiyavvo jAva vemaanniyss| [1614 pra.] bhagavan ! jisa samaya jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usa samaya usake Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550] [prajJApanAsUtra AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? (tathA) jisa samaya usake AdhikaraNikIkriyA hotI hai, kyA usa samaya kAyikIkriyA hotI hai ? [u.] (gautama !) jisa prakAra (sU. 1607 se 1613 taka meM) kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke sambandha meM prArambhika daNDaka kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI vaimAnika taka kahanA caahie| 1615. jaM desaM NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajati taM desaM NaM AhigaraNiyA kiriyA kajati ? taheva jAva vemaanniyss| [1615 pra.] (bhagavan !) jisa deza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usa deza meM AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? [u.] (yahA~ bhI) usI (pUrvokta sUtroM kI) taraha vaimAnika taka (kahanA caahie|) 1616. [1] jaM paesaM NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA kiriyA kajati taM paesaM AhigaraNiyA kiriyA kajati ? evaM taheva jAva vemaanniyss| [1616-1 pra.] (bhagavan !) jisa pradeza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usa pradeza meM . AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? [u.] (gautama !) (yahA~ bhI) usI (pUrvokta sUtroM kI) taraha vaimAnika taka (kahanA caahie|) [2] evaM ete jassa 1, jaM samayaM 2, jaM desaM 3, jaM paesaM NaM 4 cattAri daMDagA hoti| [1616-2] isa prakAra (1) jisa jIva ke (2) jisa samaya meM (3) jisa deza meM aura (4) jisa pradeza meM ye cAra daNDaka hote haiN| - vivecana - kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI vicAraNA - prastuta 10. sUtroM (sU. 2607 se 1616 taka) meM pUrvokta pAMca kriyAoM ke 1. jIva, 2. samaya, 3. deza aura 4. pradeza kI dRSTi se, paraspara sahabhAva kI vicAraNA kI gaI haiN| niSkarSa - prArambha kI tIna kriyAe~ jIva meM niyama se, paraspara sahabhAva ke rUpa meM rahatI haiM, kintu ina prArambhika tIna kriyAoM ke sAtha Age kI do kriyAe~ kadAcit rahatI haiM, kadAcit nahIM rahatI haiN| magara jisa jIva meM Age kI do kriyAe~ hotI haiM, usameM prArambha kI tIna kriyAe~ avazya rahatI haiN| prANAtipAta aura pAritApanikI kriyA eka jIva meM kadAcit eka sAtha hotI haiM, kadAcit nahIM bhI hotI haiN| sAmAnya jIva kI taraha cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM ina kriyAoM ke sahabhAva ke ye hI niyama haiM / jIva meM kriyA-sahabhAva sambandhI Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] AlApaka ke samAna deza aura pradeza meM kriyA-sahabhAva sambandhI AlApaka kahane cAhie / " kAyikI Adi kA paraspara sahabhAva : niyama se yA vikalpa se ?- kAya eka prakAra kA adhikaraNa bhI ho jAtA hai, isalie kAyikIkriyA hone para AdhikaraNikI avazyameva hotI hai aura AdhikaraNikI hone para kAyikI bhI avazya hotI hai aura vaha viziSTa kAyikIkriyA pradveSa ke binA nahIM hotI, isalie prAdveSikIkriyA ke sAtha bhI kAyikI kA avinAbhAvasambandha hai / vaisI kriyA ke samaya zarIra para pradveSa ke cihna ( vakratA, rUkSatA, kaThoratA Adi) spaSTa dRSTigocara hote haiM / isalie kAyikI ke sAtha prAdveSikI pratyakSataH upalabdha hotI hai| prArambha kI tIna kriyAoM kA sahabhAva hone para bhI paritApana aura prANAtipAta ina donoM ke sahabhAva kA koI niyama nahIM hotA; kyoMki jaba koI ghAtaka vadhya mRgadi ko dhanuSa khIMca kara vANAdi se bIMdha detA hai, usake pazcAt usakA paritApana yA maraNa hotA hai, anyathA nhiiN| ataH ina donoM kA sahabhAva niyama se nahIM hotA / arthAt pAritApanikI kriyA ke hone para bhI prANAtipAtakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| jaba bANa Adi ke prahAra se jIva ko prANarahita kara diyA jAtA hai, taba prANAtipAtakriyA hotI hai, zeSa samaya meM nahIM hotI, kintu jisake prANAtipAtakriyA hotI hai, usake niyama se pAritApanikIkriyA hotI hai, kyoMki paritApanA ke binA prANaghAta asambhava hai / 3 jIva Adi meM AyojitAkriyA kI prarUpaNA 1617. kati NaM bhaMte! AjojitAo kiriyAo paNNattAo ? goyamA ! paMca AjojitAo kiriyAo paNNattAo / taM jahA kiriyA / [551 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 355- 356 2. 3. - [1617 pra.] bhagavan ! AyojitA ( jIva ko saMsAra meM Ayojita karane - jor3ane vAlI ) kriyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? . [u.] gautama ! AyojitAkriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, yathA- kAyikI yAvat prANAtipAta kriyA / 1618. evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / [1618] nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka (ina pAMcoM AyojitAkriyAoM kA ) isI prakAra (kathana karanA caahie|) prajJApanA. malayavRtti, patra 444-445 prajJApanA. malayavRtti, patra 445 kAiyA jAva pANAivAya Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prajJApanAsUtra 1619. jassa NaM bhaMte ! jIvassa kAiyA Ayojita kiriyA asthi tassa AhirakaraNiyA AojiyA kiriyA atthi ? jassa AhigaraNiyA AojiyA kiriyA atthi tassa kAiyA AojiyA kiriyA atthi ? 552 ] evaM eteNaM abhilAveNaM te ceva cattAri daMDagA bhANiyavvA jassa 1 jaM samayaM 2 jaM desaM 3 jaM padesaM 4 jAva vemANiyANaM / [1619] bhagavan ! jisa jIva ke kAyikI - AyojitAkriyA hotI hai, yathA usake AdhikaraNikIAyojita kriyA hotI hai ? (aura) jisake AdhikaraNikI- AyojitAkriyA hotI hai, kyA usake kAyikIAyojitAkriyA hotI hai ? [u.] isa prakAra (sU. 1607 se 1616 meM ukta AlApakoM ke samAna yahA~ bhI) isa (tathA anya abhilApa ke sAtha (1) jisa jIva meM, (2) jisa samaya meM, (3) jisa deza meM aura (4) jisa pradeza meM- ye cAroM daNDaka yAvat vaimAnikoM taka kahane cAhie / vivecana - AyojitAkriyAe~ aura usakA sahabhAva - prastuta trisUtrI (1617 se 1619 taka) meM pAMca AyojitAkriyAoM kA tathA jIva, samaya, deza, pradeza ke usake paraspara sahabhAva kA kathana atidezapUrvaka kiyA gayA hai| AyojitAkriyA : vizeSArtha jo kriyAe~ jIva ko saMsAra meM Ayojita karane - jor3ane vAlI haiM arthAt- jo saMsAraparibhramaNa kI kAraNabhUta haiM, ve AyojitAkriyAe~ kahalAtI haiN| yadyapi kriyAe~ sAkSAt karmabandhana kI hetu haiM, kintu paramparA se ve saMsAra kI kAraNa bhI haiN| kyoMki jJAnAvaraNIyAdi karmabandha saMsAra kA kAraNa hai| isIlie upacAra se yA paramparA se ye kriyAe~ bhI saMsAra kI kAraNa kahI gaI haiN| jIva meM kriyAoM ke spRSTa- aspRSTa kI carcA 1620. jIve NaM bhaMte ! jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe puTThe ? pANAivAyakiriyAe puTThe ? gomA ! atthegaie jIva egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe pAosiyA e kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe puTThe pANAivAyakiriyAe puTThe 1, attheie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe pAdosiyAeM kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe puTThe pANAr3avAyakiriyAe apuTThe 2, atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe apuTThe pANAivAyakiriyAe apuTThe 3, atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 445 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [553 pAosiyAeya kiriyAe apuDhe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe apuDhe pANAivAyakiriyAe apuDhe 4 / __[1620] bhagavan ! jisa samaya jIva kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, kyA usa samaya pAritApanikI kriyA se spRSTa hotA hai athavA prANAtipAtikI kriyA se spRSTa hotA hai| [u.] gautama ! (1) koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikAraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikIkriyA se spRSTa hotA hai aura prANAtipAtakriyA se (bhI) spRSTa hotA hai, (2) koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa nahIM hotA, usa samaya pAritApanikIkriyA se spRSTa hotA hai, kintu prANAtipAtakriyA se spRSTa nahIM hotA, (3) koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikIkriyA se aspRSTa hotA hai aura prANAtipAtakriyA se (bhI) aspRSTa hotA hai tathA (4) koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se aspRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikIkriyA se bhI aspRSTa hotA hai aura prANAtipAtakriyA se bhI aspRSTa hotA hai| vivecana - kriyAoM se spRSTa-aspRSTa kI caturbhaMgI - prastuta meM pAMca kriyAoM meM se eka jIva meM eka hI samaya kitanI kriyAe~ spRSTa aura kitanI kriyAe~ aspRSTa hotI haiM, isakA vicAra kiyA gayA hai| prakArAntara se kriyAoM ke bheda aura unake svapAmitva kI prarUpaNA 1621. kai NaM bhaMte ! kiriyAo paNNattao? goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo / taM jahA- AraMbhiyA 1 pAriggahiyA 2 mAyAvattiyA 3 apaccaMkkhANakiriyA 4 micchAdasaNavattiyA 5 / [1621 pra.] bhagavan ! kriyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [u.] gautama ! kriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, ve isa prakAra - (1) ArambhikI, (2) pArigrahikI, (3) mAyApratyayA, (4) apratyAkhyAnakriyA aura (5) mithyaadrshnprtyyaa| 1622. AraMbhiyA NaM bhaMte ! kiriyA kassa kajati ? goyamA ! aNNayarassAvi pmttsNjyss| [1622 pra.] bhagavan ! ArambhikIkriyA kisake hotI hai ? [u.] gautama ! kisI pramattasaMyata ke hotI haiN| 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 446 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554] / prajJApanAsUtra 1623. pAriggahiyA NaM bhaMte ! kiriyA kassa kajati ? goyamA ! aNNayarassAvi sNjyaasNjyss| [1623 pra.] bhagavan ! pArigrahikIkriyA kisake hotI hai ? [u.] gautama ! kisI saMyatAsaMyata ke hotI hai| 1624. mAyAvattiyA NaM bhaMte ! kiriyA kassa kajati ? goyamA ! aNNayarassAvi apmttsNjyss| [1624 pra.] bhagavan ! mAyApratyayAkriyA kisake hotI hai ? [u.] gautama ! kisI apramattasaMyata ke hotI hai| 1625. apaccakkhANakiriyA NaM bhaMte ! kassa kajati ? goyamA ! aNNayarassAvi apcckkhaanniss| [1625 pra.] bhagavan ! apratyAkhyAnakriyA kisake hotI hai? [u.] gautama ! kisI apratyAkhyAnI ke hotI hai / 1626. micchAdasaNavattiyA NaM bhaMte ! kiriyA kassa kajati ? goyamA ! aNNayarassAvi micchaadNsnniss| [1626 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanapratayayAkriyA kisake hotI hai ? [u.] gautama ! kisI mithyAdarzanI ke hotI hai| vivecana - prakArAntara se paMcavidha kriyAe~ aura unake adhikArI - prastuta 6 sUtroM (sU. 1621 se 1626) meM prakArAntara se 5 prakAra kI kriyAoM kA nAmollekha tathA unake adhikArI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ArambhikI Adi pAMca kriyAoM kI paribhASA-saci pRthvI, jala, agni Adi kA upamardana karanA Arambha kahalAtA hai| Arambha se pahale do krama hote hai- saMrambha aura samArambha kaa| saMrambha kahate haiM - saMkalpa ko, samArambha kahate hai- paritApa kriyA ko| jisakA prayojanA yA kAraNa Arambha ho, vaha ArambhikIkriyA kahalAtI haiM- pArigrahikI- dharmopakaraNa ko chor3a kara vastuoM ko svIkAra aura una para mUrchA parigraha hai| parigraha se niSpanna paarigrhikii| mAyApratyayA- mAyA- kptt-anaarjv| mAyA jisakA pratyaya- kAraNa ho, vaha maayaaprtyyaa| apratyAkhyAna- pratyAkhyAna kahate haiM - tyAga, niyama yA hiMsAdi AsravoM se virati ko| virati yA tyAga ke pariNAmoMkA abhAva- apratyAkhyAna hai| apratyAkhyAnajanita kriyA- apratyAkhyAnakriyA hai| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [555 mithyAdarzanapratyayA- mithyAdarzana- viparIta zraddhAna jisakA kAraNa ho, use mithyAdarzanapratyayA kahate haiM / ina kriyAoM meM se kisa kriyA kA kauna svAmI yA adhikArI hotA hai, yaha sU. 1622 se 1626 taka meM batAyA gayA hai| ArambhikIkriyA pramattasaMyatoM meM se kisI ko usa samaya hotI hai jaba vaha pramAda hone se kAyaduSprayogavaza pRthvI Adi kA upamardana karatA hai / pArigrahikIkriyA dezavirata ko hotI hai, kyoMki vaha parigraha dhAraNa karake rakhatA hai / apratyAkhyAnIkriyA saba ko nahIM, usa vyakti ko hotI hai, jo kucha pratyAkhyAna nahIM krtaa| mithyAdarzanapratyayAkriyA usa ko hotI hai, jo deva, guru, dharma aura zAstra ke prati azraddhA, abhakti, avinaya karatA hai / caubIsa daNDakoM meM kriyAoM kI prarUpaNA 1627. [ 1 ] NeraiyANaM bhaMte ! kati kiriyAo paNNattAo ? goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo / taM jahA- AraMbhiyA jAva micchAdaMsaNavattiyAM / [1627-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ko kitanI kriyAe~ kahI gaI haiM ? [u.] gautama ! (unake) pAMca kriyAe~ kahI gaI haiM, ve isa prakAra - ArambhikI- yAvat mithyAdarzanapratyayA / [2] evaM jAva vemANiyANaM / [1627-2] isI prakAra (nairayikoM ke samAna) vaimAnikoM taka (pratyeka meM pAMca kriyAe~ samajhanI cAhie / ) vivecana - samasta saMsArI jIvoM meM pAMca kriyAoM kI prarUpaNA prastuta sUtra (1627) meM caubIsa daNDakavartI jIvoM meM ArambhikI Adi pAMcoM kriyAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| jIvoM meM kriyAoM ke sahabhAva kI prarUpaNA 1628. jassa NaM bhaMte ! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjati tassa pAriggahiyA kiriyA kajjati ? jassa pAriggahiyA kiriyA kajjai tassa AraMbhiyA kiriyA kajjati ? - goyamA ! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjati tassa pAriggahiyA kiriyA siya kajjati siyokajjati, jassa puNa pAriggahiyA kiriyA kajjati tassa AraMbhiyA kiriyA niyamA kajjati / [ 1628 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai kyA usake pArigrahikIkriyA hotI hai ? .(tathA) jisake pArigrahikIkriyA hotI hai, kyA usake ArambhikIkriyA hotI hai ? 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 447 2. vahI, ma. vRtti, patra 447 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556] [prajJApanAsUtra ___ [u.] gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usake pArigrahikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI; jisake pArigrahikI kriyA hotI hai, usake ArambhikI kriyA niyama se hotI hai| 1629. jassa NaM bhaMte ! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjati tassa mAyAvattiyA kiriyA kajati ? 0 pucchaa| goyamA ! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajati tassa mAyAvattiyA kiriyA NiyamA kajjati, jassa puNa mAyAvattiyA kiriyA kajjati tassa AraMbhiyA kiriyA siya kajati siya No kajjati / [1629 pra.] bhagavan ! jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, kyA usako mAyApratyayA kriyA hotI hai ? (tathA) jisake mAyApratyayAkriyA hotI hai kyA usake ArambhikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usake niyama se mAyApratyayAkriyA hotI hai (aura) jisakI mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI 1630. jassa NaM bhaMte ! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajati tassa apaccakkhANakiriyA ka-jati ? 0 pucchaa| - goyamA ! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajati tassa appaccakkhANakiriyA siya . kajjati siya No kajjati, jassa puNa apaccakkhANakiriyA kajati tassa AraMbhiyA kiriyA NiyamA kjjti| ___[1630 pra.] bhagavan ! jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, kyA usako apratyayAkhyAnakIkriyA hotI hai, (tathA) jisako apratyAkhyAnikIkriyA hotI hai, kyA usako ArambhikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai. usako apratyAkhyAnikI kriyA kadAcita hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai, kintu jisa jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA niyama se hotI hai| 1631. evaM micchAdasaNavattiyAe vi smN| [1631] isI prakAra (ArambhikIkriyA ke sAtha apratyAkhyAnIkriyA ke sahabhAva ke kathana ke samAna ArambhikIkriyA ke sAtha) mithyAdarzanapratyayA (ke sahabhAva kA) (kathana karanA caahie|) 1632. evaM pAriggahiyA vi tihiM uvarillAhiM samaM caareyvvaa| [1632] isI prakAra (ArambhikIkriyA ke sAtha jaise pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnI kriyA ke sahabhAva kA praznottara hai, usI prakAra) Age kI tIna kriyAoM (mAyApratyayA, apratyAkhyAnI evaM Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [557 mithyAdarzanapratyayA) ke sAtha sahabhAva-sambandhI praznottara samajha lenA caahie| 1633. jassa mAyAvattiyA kiriyA kajjati tassa uvarillAo do vi siya kajaMti siya No kajaMti, jassa uvarillAo do kajjati tassa mAyAvattiyA NiyamA kjjti| [1633] jisake mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake Age kI do kriyAe~ (apratyAkhyAnikI aura mithyAdarzanapratyayAkriyA) kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI haiM, (kintu) jisake Age kI do kriyAe~ (apratyAkhyAnikI evaM mithyAdarzanapratyayA) hotI haiM, usake mAyApratyayAkriyA niyama se hotI hai| 1634. jassa apaccakkhANakiriyA kajati tassa micchAdasaNavattiyA kiriyA siya kajati siya No kajjati, jassa puNa micchAdasaNavattiyA kiriyA kajati tassa apaccakkhANakiriyA NiyamA kjti| ___ [1634] jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI, (kintu) jisako mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usake apratyAkhyAnakriyA niyama se hotI hai| . 1635. [1] Neraissa AilliyAo cattAri paropparaM NiyamA kajaMti, jassa etAo cattAri kajaMti tassa micchAdasaNavattiyA kiriyA bhaijati, jassa puNa micchAdasaNavattiyA kiriyA kajati tassa eyAo cattAri NiyamA kjNti| [1635-1] nAraka ko prArambha kI cAra kriyAe~ (ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kriyA) niyama se hotI hai| jisake ye cAra kriyAeM hotI haiM, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA bhajanA (vikalpa) se hotI hai, (kintu) jisake mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usake ye cAroM kriyAe~ niyama se hotI haiN| . [2] evaM jAva thnniykumaarss| [1635-2] isI prakAra (nairayikoM meM kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke kathana ke samAna asurakumAra se) stanitakumAra taka (dasoM bhavanavAsI devoM) meM kriyAoM ke sahabhAva kA kathana karanA caahie| _[3] puDhavikkAiyassa jAva caura diyassa paMca vi paropparaM NiyamA kjNti| - [1635-3] pRthvIkAyika se lekara caturindriya taka (ke jIvoM ke) pAMcoM hI (kriyAe~) paraspara niyama se hotI haiN| [4] paMceMdiyatirikkhajoNiyassa AilliyAo tiNNi vi paropparaM NiyamA kajaMti, jassa eyAo kajaMti tassa uvarillAo do bhaijaMti, jassa uvarillAo doNNi kajati tassa eyAo tiNNi vi NiyamA kajaMti, jassa apaccakkhANakiriyA tassa micchAdasaNavattiyA siya kajati siya No kajati, jassa puNa micchAdasaNavattiyA kiriyA kajati tassa apaccakkhANakiriyA NiyamA kjjti| [1 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558] [ prajJApanAsUtra [1635-4] paJcendriya-tiryaJcayonika ko prArambha kI tIna kriyAe~ paraspara niyama se hotI haiN| jisako ye (tInoM kriyAe~) hotI haiM, usako Age kI do kriyAe~ (apratyAkhyAnikI evaM mithyAdarzanapratyayA) vikalpa (bhajanA) se hotI haiN| jisako, Age kI donoM kriyAe~ hotI haiM, usako ye (prArambha kI) tInoM (kriyAe~) niyama se hotI haiN| jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| (kintu) jisako mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnakriyA avazyameva (niyama se) hotI hai| [5] maNUsassa jahA jiivss| [1635-5] manuSya meM (pUrvokta kriyAoM ke sahabhAva kA kathana) sAmAnya jIva meM (kriyAoM ke sahabhAva ke kathana kI) taraha samajhanA caahie| [6] vANamaMtara-jyotisiya-vemANiyassa jahA nneriyssN| [1635-6] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva meM (kriyAoM ke paraspara sahabhAva kA kathana) nairayika (meM kriyAoM ke sahabhAva-kathana) ke samAna samajhanA caahie| 1636. jaM samayaM NaM bhaMte ! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajati taM samayaM pAriggahiyA kiriyA kajati ? evaM ete jassa 1 jaM samayaM 2 jaM desaM 3 jaM padesaM NaM 4 cattAri daMDagA NeyavvA / NeraiyANaM tahA . savvadevANaM NeyavvaM jAva vemaanniyaannN| [1636 pra.] bhagavan ! jisa samaya jIva ke prArambhikIkriyA hotI hai, (kyA) usa samaya pArigrahikIkriyA hotI hai ? [u.] kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke (sambandha meM) isa prakAra- (1) jisa jIva ke, (2) jisa samaya meM, (3) jisa deza meM aura (4) jisa pradeza meM- yoM cAra daNDakoM ke AlApaka kahane caahie| jaise nairayikoM ke viSaya meM ye cAroM daNDaka kahe usI prakAra vaimAnikoM taka samasta devoM ke viSaya meM kahane caahie| vivecana - jIva Adi meM ArambhikI Adi kriyAoM kA sahabhAva - prastuta 9 sUtroM (sU. 1628 se 1636 taka) meM samuccaya jIva meM tathA nArakAdi cauvIsa daNDakoM meM ArambhikI Adi 5 kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI carcA kI gaI hai| ____kriyAoM kA sahabhAva : kyoM athavA kyoM nahIM ? - jisake ArambhikI kriyA hotI hai, usake pArigrahikI vikalpa se hotI hai, kyoMki pArigrahikI pramattasaMyata ke nahIM hotI, zeSa ke hotI hai| jisake ArambhikI hotI hai, usake mAyApratyayA niyama se hotI hai (kintu jisake mAyApratyayA hotI hai, usake Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [559 ArambhikI kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| apramattasaMyata ke nahIM hotI, zeSa ke hotI hai tathA jisake ArambhikIkriyA hotI hai, usake apratyAkhyAnIkriyA vikalpa se hotI hai| pramattasaMyata aura dezavirata ke yaha kriyA nahIM hotI, kintu avirata samyagdRSTi Adi ke hotI hai| jisake apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA kA honA avazyambhAvI hai| jisake ArambhikI hai, usake mithyAdarzanakriyA vikalpa se hotI hai| arthAt mithyAdRSTi ko hotI hai, zeSa ke nahIM hotii| jisake mithyAdarzanakriyA hotI hai, usake ArambhikI avazya hotI hai, kyoMki mithyAdRSTi avazya hI avirata hotA hai| pArigrahikI kA Age ko tIna kriyAoM ke sAtha, mAyApratyayA kA Age kI do kriyAoM ke sAtha tathA apratyAkhyAnakriyA kA eka mithyAdarzanapratyayA ke sAtha sahabhAva hotA hai| pAMca sthAvara aura tIna vikalendriyoM meM pAMcoM kriyAe~ hotI haiM kyoMki pRthvIkAyikAdi meM mithyAdarzanapratyayA avazya hotI hai| apratyAkhyAnakriyA aviratasamyagdRSTi ke, mithyAdarzanapratyayA mithyAdRSTi ke aura prArambha kI cAroM kriyAe~ dezavirata ke hotI haiN|' jIva Adi meM pApasthAnoM se virati kI prarUpaNA 1637. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAyaveramaNe kajjati ? * haMtA ! asthi / kamhiM NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAyaveramaNe kajati ? goyamA ! chasu jiivnnikaaesu|| [1637 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? [u.] hA~, hotA hai| [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM prANatipAtaviramaNa hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) SaD jIvanikAyoM (ke viSaya) meM hotA hai| 1638.[1] asthi NaM bhaMte ! NeraiyANaM pANAivAyaveramaNe kajjati ? goyamA ! No iNaTThA smddhe| [1638-1 pra.] bhagavan ! kyA nairayikoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] evaM jAva vemANiyANaM / NavaraM maNUsANaM jahA jIvANaM (su. 1637) / [1638-2] isI prakAra kA kathana vaimAnikoM taka ke prANAtipAta se viraNAmaNa ke viSaya meM samajhana prajJApanA. malayavRtti, patra 448 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560] [prajJApanAsUtra caahie| vizeSa yaha ki manuSyoM kA prANAtipAtaviramaNa (sAmAnya) jIvoM ke samAna (sU. 1637 ke anusAra kahanA caahie|) 1639. evaM musAvAeNaM jAva mAyAmoseNaM jIvassa ya maNUsassa ya, sesANaM No iNaDhe smddhe| NavaraM adiNNAdANe gahaNa-dhAraNijjesu davvesu, mehuNe rUvesu vA rUvasahagaesu vA davvesu, sesANaM svvdvvesu| [1639] isI prakAra mRSAvAda se lekara mAyAmRSA (pApasthAna taka se viramaNa sAmAnya jIvoM kA aura manuSya kA hotA hai, zeSa meM yaha nahIM hotaa| vizeSa yaha hai ki adattAdAnaviramaNa grahaNadhAraNa karane yogya meM, maithunaviramaNa rUpoM meM athavA rUpasahagata (strI Adi) dravyoM meM hotA hai| zeSa pApasthAnoM se viramaNa sarvadravyoM ke viSaya meM hotA hai| 1640. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM micchAdaMsaNasallaveramaNe kajati ? haMtA ! asthi / kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM micchAdaMsaNasallaveramaNe kajjai ? goyamA ! svvdvvesu| [1640 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? [u.] hA~, hotA hai| [pra.] bhagavan ! kisa (viSaya) meM jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? [u.] gautama ! (vaha) sarvadravyoM (ke viSaya) meM hotA hai| 1641. evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM / NavaraM egiMdiya-vigaliMdiyANaM No iNaDhe smtte| [1641] isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke mithyAdarzanazalya se viramaNa kA kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki ekendriyoM aura vikalendriyoM meM yaha nahIM hotaa| vivecana - aThAraha pApasthAnoM se viramaNa kI carcA - prastuta paMcasUtrI meM (1637 se 1641 taka meM) kriyAoM ke sandarbha meM sAmAnya jIvoM kI aura caubIsa daNDakavartI jIvoM kI prANAtipAta Adi 18 pApasthAnoM se virati tathA unake viSayoM kI carcA kI gaI hai| niSkarSa- manuSya ke atirikta kisI bhI jIva meM prANAtipAta Adi 18 pApasthAnoM se usake bhavasvabhAva ke kAraNa virati nahIM ho sktii| samuccaya jIvoM meM virati batAI hai, vaha manuSya kI apekSA se batAI hai tathA 1. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patrAMka 450 (kha) paNNavaNAsuttaM (pariziSTa Adi) bhA. 2, pR. 124 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [561 mithyAdarzanaviramaNa ekendriya aura vikalendriya meM nahIM ho sakatA, yadyapi kinhIM dvIndriyAdi ko karaNa kI aparyAptAvasthA meM sAsvAdanasamyaktva hotA hai, tathApi mithyAtva abhimukha dvIndriyAdi ko hotA hai / isalie mithyAtvaviramaNa unameM sambhava nahIM hai / zeSa sarva jIvoM meM sambhava hai| isake atirikta prANAtipAtaviramaNa SaTjIvanikAyoM ke viSaya meM, adattAdAnaviramaNa grahaNa - dhAraNa- yogya dravyoM ke viSaya meM, maithunaviramaNa rUpoM yA rUpasaha dravyoM ke viSaya meM hotA hai| zeSa pApasthAnoM se viramaNa sarvadravyoM ke viSaya meM hotA hai / pApasthAnavirata jIvoM ke karmaprakRtibandha kI prarUpaNA 1642. pANAivAyavirae NaM bhaMte ! jIve kati kammapagaDIo baMdhati ? goyamA ! sattavihabaMdhage vA aTThavihabaMdhage yA chavvihabaMdhage vA egavihabaMdhage vA abaMdhage vA / evaM maNUse vibhANiyavve / [1642 pra.] bhagavan ! prANAtipAta se virata (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? [u.] gautama ! vaha saptavidha (karma) bandhaka hotA hai, athavA aSTavidha (karma) bandhaka hotA hai, athavA SaTvidhabandhaka, ekavidhabandhaka yA abandhaka hotA hai| isI prakAra manuSya ke ( dvArA karmaprakRtiyoM ke bandha ke) viSaya meM bhI kathana karanA caahie| 1643. pANAivAyavirayA NaM bhaMte ! jIvA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? gomA ! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1 / ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 4 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA abaMdha 5 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 6 / ahavA sattavihabaMdhagA yA egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya chavvibaMdhage ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya chavvihabaMdhagA ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagAya chavvihabaMdhagA ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya abaMdhae ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya abaMdhagA ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdha avibaMdhagAya abaMdhage ya 3 ahavA sattavihabadhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya abaMdhage ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya abaMdhagA ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1. paNNavaNAsuttaM ( mUlapATha - TippaNa) bhA. 1, pR. 359 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562] [ prajJApanAsUtra chavvihabaMdhagA ya abaMdhae ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 4 / ___ ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya chavvihabaMdhage ya abaMdhage ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya abaMdhagA ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhage ya 3 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhageya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagAya 4 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhageya abaMdhageya 5 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhage ya abaMdhagA ya 6 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhage ya 7 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 8 ete aTTha bhNgaa| savve vi miliyA sattAvIsaM bhaMgA bhvNti| [1643 pra.] bhagavan ! prANAtipAta se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? [u.] gautama ! (1) samasta jIva saptavidhabandhaka aura ekabidhabandhaka hote haiN| (1) athavA aneka saptavidha-bandhaka aneka ekavidhabandhaka hote haiM aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai| (2) athavA aneka saptavidhabandhaka, aneka ekavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka hote haiM / (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai| (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka tathA SaDvidhabandhaka hote haiN| (5) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai, (6) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura abandhaka hote haiN| (1) athavA aneka saptavidhabandhaka aneka ekavidhabandhaka aura eka aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai| (2) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka tathA eka aSTavidhabandhaka aura aneka SaDvidhabandhaka hote haiN| (3) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aura aSTavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandha hotA hai| (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiN| (1) athavA aneka saptavidhabandhapa aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka aura eka abandhaka hotA hai| (2) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM, tathA eka aSTavidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiN| (3) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura abandhaka hote haiM / (1) athavA aneka saptavidha-bandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandha evaM abandhaka hotA hai| (2) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiN| (3) aneka saptavidhabandha, ekavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai| (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka aura Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [563 bandhaka hote haiN| (1) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavibadhandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka aura abandhaka hotA hai| (2) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hotA hai evaM aneka abandhaka hote haiN| (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka, aneka Savidhabandhaka aura eka abandhaka hotA hai| (4) athavA aneka saptavidhabandhaka evaM ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka hotA hai, aura aneka SaDvidhabandhaka evaM abandhaka hote haiN| (5) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka aura abandhaka hotA hai| (6) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiN| (7) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiM tathA eka abandhaka hotA hai| (8) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka aura abandhaka hote haiN| ye kula ATha bhaMga hue| saba milAkara kula 27 bhaMga hote haiN| __1644. evaM maNUsANa vi ete ceva sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| ___ [1644] isI prakAra (uparyukta prakAra se) (prANAtipAtavirata) manuSyoM ke bhI (karmaprakRtibandhasambandhI) yahI 27 bhaMga kahane caahie| 1645. evaM musAvAyavirayassa jAva mAyAmosavirayassa jIvassa ya maNUssa y| [1645] isI prakAra (prANatipAtavirata eka jIva aura eka manuSya ke samAna) mRSAvAdavirata yAvat mAyAmRSAvirata eka jIva tathA eka manuSya ke bhI karmaprakRtibandha kA kathana karanA caahie| 1646. micchAdasaNasallavirae NaM bhaMte ! jIve kati kammapigaDIo baMdhati ? goyamA ! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA abaMdhae vaa| [1646 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanazalyavirata (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? [u.] gautama ! (vaha) saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka, ekavidhabandhaka athavA abandhaka hotA hai| 1647. [1] micchAdasaNasallavirae NaM bhaMte ! Neraie kati kammapagaDIo baMdhati ? goyamA ! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA, jAva pNceNdiytirikkhjonnie| [1647-1 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata (eka) nairayika kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA haiM ? [u.] gautama ! (vaha) saptavidhabandhaka athavA aSTavidhabandhaka hotA hai; (yaha kathana) paJcendriya tiryaJcayonika taka (samajhanA caahie|) Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564] [prajJApanAsUtra [2] maNUse jahA jIve (su. 1646) / [1647-2] (eka) manuSya ke sambandha meM (karmaprakRtibandhaka kA AlApaka sU. 1646 meM ukta sAmAnya jIva ke (AlApaka ke) samAna (kahanA caahie|) [3] vANamaMtara-joisie-vemANie jahA nnerie| __ [1647-3] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika (ke sambandha meM karmaprakRtibandha kA AlApaka) eka nairayika (ke karmapratibandha sambandhI sU. 1647-1 meM ukta AlApaka) ke samAna kahanA caahie| 1648. micchAdasaNasallavirayA NaM bhaMte ! jIvA kati kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA ! te ceva sattAvIsa bhaMgA bhANiyavvA (su. 1643) / [1648 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? [u.] gautama ! (sU. 1643 meM ukta) ve (pUrvokta) hI 27 bhaMga (yahA~) kahane caahie| 1679.[1] micchAdasaNasallavirayA NaM bhaMte ! NeraiyA kati kammapagaDIo baMdhati ? goyamA ! savve vi tAva hoja sattavihabaMdhagA 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhage ya 2 ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3 / [1649-1 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanizalya se virata (aneka) nAraka kitanI karmaprakRtiyAM bAMdhate haiM ? . ___ [u.] gautama ! sabhI (bhaMga isa prakAra) hote haiM- (1) (aneka) saptavidhabandhaka hote haiM, (2) athavA (aneka) saptavidhabandhaka hote haiM aura (eka) aSTavidhabandhaka hotA hai, (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiN| [2] evaM jAva vemaanniyaa| NavaraM maNUsANaM jahA jIvANaM (su. 1648) / [1649-2] isI prakAra (nairayikoM ke karmaprakRtibandhaka ke AlApaka ke samAna) yAvat (aneka) vaimAnikoM ke (karmaprakRtibandhaka ke AlApaka kahane caahie|) vizeSa yaha hai ki (aneka) manuSyoM ke (karmaprakRtisambandhI AlApaka sU. 1648 meM ukta samuccaya aneka) jIvoM ke (karmaprakRti sambandhI AlApaka ke) samAna kahanA caahie| vivecana - aThAraha pApasthAnavirata jIvoM ke karmaprakRtibandha kA vicAra - prastuta 8 sUtroM (sU. 1642 se 1649 taka) meM eka jIva, aneka jIva, eka nairayika Adi aura aneka nairayika Adi kI apekSA se karmaprakRtibandha kA vicAra aneka bhaMgoM dvArA prastuta kiyA gayA hai| aneka jIvoM kI apekSA se 27 bhaMga-karmaprakRtibandha ke ekavacana aura bahuvacana ke kula 27 bhaMga hote haiM, ve isa prakAra haiM- dvikasaMyogI bhaMga- 1, trikasaMyogI bhaMga-6, catu:saMyogI bhaMga- 12, aura paMcasaMyogI Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] [565 bhaMga- 8, yoM kula milAkara 27 bhaMga hue| - manuSyoM ke bhI karmaprakRtibandha ke isI prakAra 27 bhaMga hote haiN| ye sabhI sUtra kriyAoM se sambandhita haiM, kyoMki kriyAoM se hI karmabandha hotA hai| pApasthAnavirata jIvAdi meM kriyAbhedanirUpaNa 1650. pANAivAyavirayassa NaM bhaMte ! jIvassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjati' [jAva micchAdaMsaNavatiyA kiriyA kajai] ? goyamA ! pANAivAyavirayassa jIvassa AraMbhiyA kiriyA siya kajjai siya No kjji| [1650 pra.] bhagavan ! prANAtipAta se virata jIva ke kyA ArambhikIkriyA hotI hai ? [yAvat kyA mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ?] [u.] gautama ! prANAtipAtavirata jIva ke ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| 1651. pANAivAyavirayassa NaM bhaMte ! jIvassa pAriggahiyA kiriyA kajai ? goyamA ! No iNaDhe samaTe / [1651 pra.] bhagavan ! prANAtipAtavirata jIva ke kyA pArigrahikIkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 1652. pANAivAyavirayassa NaM bhaMte ! jIvassa mAyAvattiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! siya kajati siya No kajati / [1652 pra.] bhaMte ! prANAtipAtavirata jIva ke mAyApratyayAkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| 1653. pANAivAyavirayassa NaM bhaMte ! jIvassa apaccakkhANavatiyA kiriyA kajjati ? goyamA ! No iNaTe samaDhe / [1653 pra.] bhagavan ! prANAtipAtavirata jIva ke kyA apratyAkhyAnapratyayAkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 2. prajJApanA. malayavRtti, patra 451 2. [jAva micdAdaMsaNattiyA kiriyA kajjai ?], yaha pATha yahA~ asaMgata hai, kyoMki Age 1654 sU. meM isake sambandha meM prazra kiyA gayA hai jisakA uttara bhagavAn ne 'No iNaDhe samaDhe' diyA hai, jabaki yahA~ uttara- A. ki. siya kajjai, siya No kajjai / ' Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] 1654. micchAdaMsaNavattiyAe pucchA / goyamA ! no iNaTThe samaTThe / [1654] (isI prakAra kI) pRcchA mithyAdarzanapratyayA ke sambandha meM karanI caahie| [3.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [ prajJApanAsUtra 1655. evaM pANAvAyavirayassa maNUsassa vi / [1655] isI prakAra prANAtipAtavirata manuSya kA bhI (AlApaka kahanA cAhie / ) 1656. evaM jAva mAyAmosavirayassa jIvassa maNUsassa ya / [ 1656] isI prakAra mAyAmRSAvirata jIva aura manuSya ke sambandha meM bhI pUrvavat kahanA caahie| 1657. micchAdaMsaNasallavirayassa NaM bhaMte ! jIvassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjati jAva micchAdaMsaNavattiyA kiriyA kajjati ? goyamA ! micchAdaMsaNasallavirayassa jIvassa AraMbhiyA kiriyA siya kajjati siya no kajjati / evaM jAva apaccakkhANakiriyA / micchAdaMsaNavattiyA kiriyA no kajjati / [1657 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke kyA ArambhikIkriyA hotI hai, yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| isI prakAra apratyAkhyAnakriyA taka (kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai / kintu) mithyAdarzanapratyayA kriyA nahIM hotii| 1658. micchAdaMsaNasallavirayassa NaM bhaMte ! Neraiyassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjati jAva micchAdaMsaNavattiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! AraMbhiyA vi kiriyA kajjati jAva apaccakkhANakiriyA vi kajjati, micchAdaMsaNavattiyA kiriyA No kajjai / [1658 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanazalyavirata nairayika ke kyA ArambhikIkriyA hotI hai, yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? [u.] gautama ! (usake) ArambhikIkriyA bhI hotI hai, yAvat apratyAkhyAnakriyA bhI hotI hai, (kintu) mithyAdarzanapratyAkriyA nahIM hotI / 1659. evaM jAva thaNiyakumArassa / [1659] isI prakAra (mithyAdarzanavirata nairayika ke kriyA sambandhI AlApaka ke samAna) asurakumAra Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada ] se lekara stanitakumAra taka (ke kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie| ) 1660. micchAdaMsaNasallavirayassa NaM bhaMte! paMceMdiyatirikkhajoNiyassa evameva pucchA / goyamA ! AraMbhiyA kiriyA kajjai jAva mAyAvattiyA kiriyA kajjai, apaccakkhANakiriyA siya No kajjai, micchAdaMsaNavattiyA kiriyA No kajjati / [1660 pra.] isI prakAra kI pRcchA mithyAdarzanazalyavirata paMcendriya tiryaJcayonika kI (kriyAsambandhI hai / ) [u.] gautama ! ( usake ArambhikIkriyA hotI hai, yAvat mAyApratyayAkriyA hotI hai / apratyAkhyAnakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai, (kintu) mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM hotI hai| [ 567 1661. maNUsassa jahA jIvassa (su. 1657 ) / [1661] (mithyAdarzanazalyavirata) manuSya kA kriyAsambandhI prarUpaNa (sU. 1657 meM ukta sAmAnya ) jIva (ke kriyAsambandhI prarUpaNa) ke samAna (samajhanA caahie|) 1662. vANamaMtara - joisiya-vemANiyANaM jahA Neraiyassa (su. 1658 ) / [1662] (mithyAdarzanazalyavirata) vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA (kriyAsambandhI kathana sU. 1658 meM ukta) nairayika ( ke kriyAsambandhI kathana) ke samAna (samajhanA caahie|) vivecana - aSTAdazapApasthAnavirata jIvAdi meM kriyAsambandhI prarUpaNA - prastuta 13 sUtroM (1650 se 1662 taka) meM prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalya se virata sAmAnya jIva tathA cauvIsadaNDakavartI jIvoM ko lagane vAlI ArambhikI Adi kriyAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| - spaSTIkaraNa-prANAtipAta se lekara mAyAmRSA se virata ( audhika) jIva tathA manuSya ke ArambhikIaura mAyApratyayA kriyA vikalpa se lagatI hai, zeSa tIna pArigrahikI, apratyAkhyAnapratyayA evaM mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM lagatI, kyoMki jo jIva yA manuSya prANAtipAta se virata hotA hai, vaha sarvavirata hotA hai, isalie samyaktvapUrvaka hI mahAvrata grahaNa karatA hai, hiMsAdi kA pratyAkhyAna karatA hai tathA aparigrahamahAvrata ko bhI grahaNa karatA hai, isalie mithyAdarzanapratyayA, apratyAkhyAnapratyayA aura pArigrahikI kriyA use nahIM lgtii| prANAtipAtavirata pramattasaMyata ke ArambhikI kriyA hotI hai, zeSa sarvavirata ko nahIM hotii| apramattasaMyata ko mAyApratyayA kriyA kadAcit pravacanamAlinya ke rakSaNArtha (usa avasara para) lagatI hai, zeSa samaya meM nahIM / usI mithyAdarzanazalyavirata jIva ko ArambhikIkriyA lagatI hai, jo pramattasaMyata ho, pArigrahikIkriyA dezavirata taka hotI hai, Age nahIM / mAyApratyayA bhI anivRttabAdarasamparAya taka hotI hai, Age nahIM hotii| apratyAkhyAnakriyA bhI aviratasamyagdRSTi taka hotI hai, Age nhiiN| isalie mithyAdarzanazalyavirata ke lie ina kriyAoM ke sambandha meM vikalpasUcaka prarUpaNA hai| mithyAdarzanapratyayA kriyA mithyAdarzanavirata meM sarvathA Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568] [prajJApanAsUtra asambhava hai| Age cauvIsadaNDaka ko lekara vicAra kiyA gayA hai| mithyAdarzanavirata nairayika se lekara stanitakumAra paryanta cAra kriyAe~ hotI haiM, mithyAdarzanapratyayA nahIM hotii| tiryaJca-paMcendriya meM prArambha kI tIna kriyAe~ niyama se hotI hai, apratyAkhyAnakriyA vikalpa se hotI hai, jo dezavirata hotA hai, usake nahIM hotI, zeSa ke hotI hai| mithyAdarzanapratyayA nahIM hotii| manuSya meM sAmAnya jIva ke samAna tathA vyantarAdi devoM meM nAraka ke samAna kriyAe~ samajhanI caahie|' ArambhikI Adi kriyAoM kA alpabahutva 1663. eyAsi NaM bhaMte ! AraMbhiyANaM jAva micchAdasaNavattiyANa ya kamare kayarehito appA vA' 4? goyamA ! savvatthovAo micchAdasaNavattiyAo kiriyAo, apaccakkhANakiriyAo visesAhiyAo, pAriggahiyAo visesAhiyAo, AraMbhiyAo kiriyAo visesAhiyAo, mAyAvattiyAo visesaahiyaao| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe bAvIsaimaM kiriyApayaM smttN|| ___ [1663 pra.] bhagavan ! ina ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayA taka kI kriyAoM meM kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? __ [u.] gautama ! sabase kama mithyAdarzanapratyayAkriyAe~ haiN| (unase) apratyAkhyAnakriyAe~ vizeSAdhika haiN| (unase) pArigrahikIkriyAe~ vizeSAdhika haiN| (unase) ArambhikIkriyAe~ vizeSAdhika haiM; (aura ina sabase) mAyApratyayAkriyAe~ vizeSAdhika haiN| vivecana - kriyAoM kA alpabahutva : kyoM aura kaise ? - sabase kama mithyAdarzapratyayAkriyAe~ haiM, kyoMki ve mithyAdRSTiyoM ke hI hotI haiN| unase apratyAkhyAnakriyA vizeSAdhika isalie haiM ki ve avirata samyagdRSTiyoM evaM mithyAdRSTiyoM ke hotI haiM, unase pArigrahikIkriyAe~ vizeSAdhika haiM, kyoMki ve dezaviratoM tathA unase pUrva zreNI ke prANiyoM ke bhI hotI haiM, ArambhikIkriyAe~ unase vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pramattasaMyatoM tathA inase pUrva ke guNasthAnoM meM hotI haiN| unase bhI mAyApatyayA vizeSAdhika haiM, kyoMki anya saba saMsArI jIvoM ke uparAnta apramattasaMyatoM meM bhI pAI jAtI haiN| // prajJApanA bhagavatI kA bAIsavA~ kriyApada smpuurnn|| 1. prajJApanA. malayavRtti, patra 452 2. 'appA' ke Age aMkita 4 kA aMka zeSa "bahU vA tullA vA, visesAhiyA vA" ina tIna padoM kA sUcaka hai| 3. prajJApanA. malayavRtti, patra 452 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta]. svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJoktadevAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai,jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asaNjhAe paNNatte, taM jahA - ukkAvAte, disidAdhe, gajite, vijute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, ryugghaate| dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA- aTThI, maMsaM, soNite, asucisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 nokappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae,taM jahA-AsADhapADivae, iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae,taM jahAH-paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe angkrte| kappaI niggaMthANavA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvvaNhe avaraNhe, paose, pccuuse| -sthAnAGgasUtra, sthAna 4, uddeza 2 . uparokta sUtrapATha ke anusAra dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA caahie| 2.digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI hoM arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3.garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara para ta svAdhyAya na kre| 4. vidyuta-bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kintu garjana aura vidyuta kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ata: ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5.nirghAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6.yUpaka-zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA kI sandhyA, candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.dhUmikA-kRSNa-kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta- zItakAla meM zveta varNa kA sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja-udghAta- vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira-paMcendriya tiryaca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se vaha vastue~ uThAI na jAeM, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAva evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14.azuci- mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15.zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa-candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa-sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18.patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20.audArika zarIra- upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| . asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA-ASADhapUrNimA, AzvinapUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitrapUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32.prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sadastha-sUcI/ zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAsna 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI ___cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sirekuMvara bAI dharmapatnI sva. zrI 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 1 12. zrI esa. ratanacandajI coraDiyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa jAr3ana 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 15. zrI Ara. zAntilAlajI .uttamacandajI corar3iyA, 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, 17. zrI je. hukmIcandajI corar3iyA, madrAsa byAvara . 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva ' 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, . 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura bAlAghATa 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa * 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI cAMgATolA 8. zrI vardhamAna iNDasTrIja, kAnapura 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga cAMgATolA POR0012022 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadastha-sUcI/. 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTeDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA - rAyapura 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura _____ baiMgalora 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura / 36. zrI bhaMvarImalajI corar3iyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnI zrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa ___goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa . 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajanarAjajI mahetA, koppala 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, sahayogI sadasya jodhapura . 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 31. zrI AsUmala eNDa kaM. , jodhapura 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura byAvara cillIpuram Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura -sadastha-sUcI/ 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura rAjanAMdagAMva 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga bhilAI . 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA. 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TrAnsaporTa kaM.)- 60. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, 5 dallI-rAjaharA 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora .. 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kalakattA 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura meTUpaliyama 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara . mer3atAsiTI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 54. zrI SevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura kucerA 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 84. zrI mAMgIlAlajI madanalAlajI coraDiyA, 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atA- bhairUMdA 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, koThArI, goThana 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora . jodhapura siTI maisUra Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura siTI 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 117. zrI mAMgIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagAMva (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, saMghavI, kucerA bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA . kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI coraDiyA, madrAsa sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa sikandarAbAda 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, purA bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora / harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' muni kA jIvana paricaya mAtA janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM. 2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM.2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM. 2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna : gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| 2. prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa uccakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2, 2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka upanyAsa : 1. piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza, 4. chAyA, 5. Ana para blidaan| anya pustakeM : 1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~, 3.jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM- 1. muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'