Book Title: Hetubindu Tika
Author(s): Dharmakirti Mahaswami, Archatt Bhatt, Durvek Mishra Pandit, Sukhlal Sanghavi, Jinvijay, B Bhattacharya
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001073/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ga ekwad's Oriental Series No. CXIII For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES Published under the Authority of the Maharaja Sayajirao University of Baroda. No. CXIII General Editor: B. BHATTACHA RYYA, M. A., PH. D. bhATaviracitA hetubindu TIkA durvekamizrakRtAlokAlaGkRtA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HETUBINDUTIKA OF Bhatta Arcata WITH THE SUB-COMMENTARY ENTITLED ALOKA OF DURVEKA MISRA EDITED BY PANDIT SUKHLALI SANGHAVI AND MUNI SHRI JINAVIJAYAJI BARODA ORIENTAL INSTITUTE 1949 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by R. G. Thakar at the Government Press, Baroda and Published on behalf of the Maharaja Sayajirao University of Baroda by Benoytosh Bhattacharyya, Director, Oriental Institute, Baroda, Price Rs. 11-0-0 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Abbreviations Introduction Visayanukrama 2 3 4 Errata 6 7 8 9 1 TABLE OF CONTENTS Index ... HETUBINDUTIKA HETUBINDUTIKALOKA HETUBINDU PRAKARANAM : ... ... II Xxxi-xxxiii ...XXXIV-XXXV 600 1-xxx 1-229 231-411 1-51 52-72 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H, I. L.. J. R. A. S. anekAntana abhidha0 aSTasA AptamI utpAdA karNa. kAvyA tattvasaM. tatvArtha tAtparya nyAya nyAyaku. nyAyabi. nyAyamaM. nyAyavA.. nyAyaki vika ABBREVIATIONS History of Indian Logic __S. Vidyabhushana. Tournal of the Royal Asiatic Society. anekAntajayapatAkA (G.O.S.) abhidharmakoSa aSTasahastrI AptamImAMsA utpAdAdisiddhi pramANavArtikarTa kA karNagobhikRtA kAvyAlaMkAra tattvasaMgraha tattvArthAdhigamasUtra tAtparyaTIkA nyAyasUtra nyAyakumudacandra nyAyabindu nyAyamaMjarI nyAyavArtika nyAyavinizcaya vivaraNa pANinivyAkaraNa pramANavArtika prameyakamalamArtaNDa dvitIyaAkRti prazastapAdabhASya pramANavAtikaTIkA manorathananditA vAkyapadIya pramANavAtikAlaMkAra-amudrita baizeSikasUtra vyomavatI-prazastapAdabhASyaTIkA zAstra vArtAsamukhya mImAMsAzlokavArtika / sanmatitarkaprakaraNa. pramANabA. prameyakamala.. prasasta mano. bAkya. vArtikAlaMkAra baize. vyo. zAsavArtA zloka. sanmati. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION (1) CRITICAL APPARATUS This edition contains two works: (1) Arcata's Hetubindu-tika and (2) Durveka's sub-commentary Aloka on the Hetubindu-tika. The text of the Hetubindu-tika is based on a single palm-leaf MS. in Sanskrit (called S). We collated the Sanskrit text with the Tibetan Version (called T). The text of the sub-commentary Aloka is based upon the Reprints (called P) of the Photo MS. of the Aloka belonging to the Bihar and Orissa Research Society, Patna. We collated it with the MS. (called N) obtained from Nepal. Let us briefly describe the Critical Apparatus. . S. This MS. of the Hetubindu-tika belongs to the Sanghavipada Bhandara of palm-leaf MSS. It is the MS. No. 302 as noticed in Catalogue of Manuscripts at Pattan, Vol. I, p. 177 (G. O. S., Vol. LXXVI). Size 12'x11". Fols. 216. This is a worn out MS. with fols. Nos. 6, 21, 27, 52, 117 and 178 completely destroyed. The page-marks of about twenty leaves from the beginning are mauled. And, in many places, along with the tearing out of the corner, a bit of the text is also damaged. In almost all the places of destruction of a portion of the text, we have supplied the lost portion in square brackets. Besides this, in some places of the MS. some letters are lost and we have supplied them, as far as possible, in the same type of brackets. The amended readings have been placed in round brackets immediately after the original readings of the MS. There are on some pages marginal notes which have been given by us as foot-notes in their respective places. An extra leaf, obviously belonging to another MS. of the same text, has somehow been incorporated in the present MS. The content of this leaf is the same as that of the leaf No. 207 of the present MS. The extra leaf records some variants. We have collated the two texts and incorporated in our text only those readings which appeared to us to be more correct, recording the others as variants. The extra leaf has been referred to by the symbol a (ala, new), while the corresponding leaf of the present MS. has been referred to by the symbol g=gcast, old). The MS. that contained the extra leaf does not appear to have been either an original or a copy of the present Ms. for two reasons. Firstly, there could hardly be possible so many variant readings in a single leaf if the MS. of the extra leaf had been an original or a copy of the present MS. Secondly, and this is the stronger reason, the Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reading embodied in the extra leaf has closer affinities than the corres. ponding one embodied in our MS. with the Tibetan Version with which we have compared the text of the latter for the present editionwhich leads us to presume that the original Sanskrit Manuscript on which the Tibetan Version was based and from which the MS. containing the extra leaf might be copied must have been quite a different one from the present MS. The presence of the extra leaf, moreover, suggests that when the present MS. was copied in Gujrat or collected from elsewhere and treasured there, it was accompanied by another MS. And in this way perhaps a number of MSS. of the Hetubindu-lika were prepared, distributed and preserved. This conjecture is strengthened by yet another consideration. It is this that there are long excerpts from the Hetubindu-tika in the treatises of the Digambara masters like Vidyananda of the far south as also in the compositions of a number of masters of the numerous cultural centres like Patan in Gujrat. Similarly there were translated versions of the same book in Tibet on the other side of the Himalayas.1 The present MS. bears at the end the year of its writing. But unfortunately the first two figures are lost. Only the last two, viz. 75, are legible? The late Mr. C. D. Dalal has conjectured the lost digi to be 10 or 113. Accordingly the year 1075 or 1175 of the Vikrama era may be regarded as the time of the writing of the MS. The last date of writing is given to be Sunday, the 7th day of the dark fortnight of Margasira. Of the scribe's colophon one verse is lost and the other mutilated and so we cannot know anything about the scribe. The present MS. was owned by the Pandita Abhayakumara, The three verses of the colophon, which give this information, are more or less mutilated. : It is beyond doubt that Pandita Abhayakumara was a Sadhu (monk) inasmuch as along with his title Pandita which is the equivalent of Ganin it is mentioned that he belonged to the Brahmana-gaccha, It has not been possible to gather any further information about this Pandita Abhayakumara of the Brahmana-gaccha. The script of the MS. is Devanagari. But it represents a very old form of the eastern Devanagari of the Nevari type. It was indeed a very arduous task requiring much time and labour to decipher and properly utilize the material that was available. Muni Sri Punyavijayaji, at the cost of enormous labour and patience, prepared for us a very nice and easily legible transcript on paper in Devanagari script. He offered us the transcript as a presentation copy. It has 1 Vide the section 'The Influence of the Hetubindu on Later Thought'. 2 Vide Text, p. 229. 3 Catalogue of Manuscripts at Pattan; Introduction, p. 42. 4 Vide Text, p. 229. 5 The title Brahmana-gaccha was derived from the name Varmana, a village . in Marwar. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ been deposited, as a beautiful specimen of the twentieth century art of writing, for preservation in the Srimad Rajacandra Jnana Sangraha of the Gujrat Puratattva Mandira. We of course got our press copy prepared on the basis of this transcript. But while editing the text we compared it with the original palm-leaf MS. It is because of this as also the help derived from the T.MS. (described below) that the dis. crepancies of the transcript were removed in editing the present text. 2. T. Bstan-hgyur, Mdo (Cordier : Catalogue du Fonds Tibetain, Paris, 1915) CXI. 6. This MS. contains the Tibetan Version of the Hetubindu-tika. This Version was procured from the Vidyabhavana Library, Visvabha. rati. We have collated the S. MS. with this Tibetan Version as minutely as could be possible with the following results : 1. Some leaves of the S.MS. had lost their page-marks and were misplaced and consequently it was almost impossible to get a connected meaning. This difficulty was removed by the proper arrangement of the leaves with the help of this T.MS. 2. In a few places the text of the S. MS. became discrepant on account of the illegibility of the script or the common defects of the scribe, and this could be corrected. 3. In many places we could restore variant readings. The variants restored by Mr. P. Tarkas on the basis of the Tibetan Version have been given in the footnotes in his own words. 4. The individual letters or words that were missing in the S.MS. could be restored with the help of this MS. On the whole, we derived much facility in understanding the text while editing it with the help of the T.MS. 5. It has also been possible in few places to properly arrange the disordered leaves of the T. MS. with the help of the S.MS. Even as in many places it appeared that the translation of the T.MS. is the true version of the original text, exactly so in other places it also seemed that the recension of the S. MS. is nearer to the original text than that of the T.MS. It need not be stressed that the Tibetan translators were so very cautious that no new mistake was allowed to creep into their translations. The mistakes of the original text, of course, found place in the translations also. The translators knew more of the language than of the meaning. Had they been properly conversant with the meaning as well, they could have translated the proper meaning without allowing the mistakes of the original Ms. text to creep into their translations. 3. N. This is the MS. of the Aloka, the sub-commentary of the Helubindu-tika. The complete copy of this MS. was obtained from Rajaguru Pt. Hemaraja of Nepal through Tripitakacarya Mahapandita Rahula Sankstyayana. This is a copy of an almost torn off MS. It is 1 Vidyabhupapa also notices this MS.-H. I. L., p. 332. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ written on paper, 191" x 41'', and contains 81 leaves. The leaves were in disorder. In the absence of the help derived, in due course, from the P. MS., described below, this copy would have been of no use, and the rearrangement of the leaves, which we did with the help of the P.MS. would have been almost impossible. In spite of its being almost mutilated and abounding in incorrect readings, it helped so much in the deciphering of the P.MS. that we were not in the least harassed on that account. We should also admit that in the absence of this copy we would, perhaps, have desisted from the consultation of the PMS. or at least the sub-commentary could never have been published in the form in which it has been done in the present edition, 4 P. This consists of the reprints of the photos of the Helubindutika-'loka brought, along with the photos of some other Sanskrit texts, by Rahula Sankrtyayana from Tibet and deposited in the Bihar and Orissa Research Society, Patna. Rahulaji described those photos, by mistake, as embodying the sub-commentary of the Nyayabindu-tika whereas, in reality, they embody the Aloka, the sub-commentary of the Hetubindutika. The original Sanskrit MS., preserved in some Bhandara of Tibet, contains 70 palm-leaves which have been photographed on 20 plates. The letters of the photo-prints are very minute and, at some places, they are too indistinct to be legible. The script is old Nevari. The mutilated N. MS. has been proved much useful in many places in deci. phering the old script and reading the minute and indistinct letters that could not be read even with the help of a powerful magnifying glass. Proourement of the Manuscripts : S.-This was procured in March, 1926. While editing the Sanmatitarka at the Gujrat Vidyapitha, we visited Patan in order to procure palm-leaf MSS. of the same. There we unexpectedly came across the two important MSS. of the Hetubindu-tika and the Tattvopaplava. We utilized those MSS. in our edition of the Sanmatitarka and afterwards it was decided to edit both of them. Of these two, the Tattvopaplava has already been published in G. O. S. and the Hetubindu-tika is now seeing the light of the day. T.-This was procured from Visvabharati, Santiniketan by Mr. Purusottama Tarkas, M. A., LL, B., while he was studying the Tibetan language. And in 1937, he came down to Banaras to help us with the Sanskrit translation just adequate to give the variants. The Tibetan original was also before him. He collated the different texts correcting, on the one hand, his own translation, and giving very valuable help, on the other, to us in correcting and supplementing the readings as also in taking down the variants. N.- This was procured by Sri Rahula from Nepal during his second journey to Tibet. It was handed over to us and Acarya Sri Jinavijayaji got a press copy of it prepared by Mr. Shantilal Vanamali Sheth. The press copy as well as the original proyed helpful throughout our editing work. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P.-This photo MS, was procured in the Summer of 1942 from the Bihar and Orissa Research. Society, Patna, by Pt. Dalsukh Malvania and Mr. Nathmal Tatia, M. A. Pt. Dalsukh Malyania prepared himself a press copy of a portion of it and finished the copy of the rest with the help of Mr. Mahendrakumar 'Abhaya' during the last three months of 1943. We have consulted, in editing the present text on the basis of these MSS., many such available works as contained the subject matter discussed or have been quoted in the Helubindu-tika and the Aloka. And this process has helped us, in many places, in correcting the readings and tracing the original sources of many passages quoted in the Hetubindu-tik, and the sub-commentary. We have mentioned those sources in their respective places, The folio numbers of the S. and the T.MS. have been placed in square brackets in the text of the Hetubindu-tika. The folio numbers of the P. MS, have also been placed in the same type of brackets in the text of the Aloka. The letter 'a' after the number indicates the obverse of the folio while 'b' indicates the reverse. We ourselves are responsible for the four divisions into which the Hetubindu-tika has been divided in the present edition. Of course, the T. MS, has named the second and the third divisions in accordance with their subject matter. But it does not mention any title for the first and the fourth division. We have, however, designated all the four in accordance with their subject matter. It should also be noticed that 'we have placed the titles at the beginning of each division, while the T. MS. places the second and the third title at the end of the respective division. In addition to these four main divisions of the subject matter, we have made a number of other sub-divisions with different sub-tities in order to indicate the important topics discussed under them. We have added seven appendixes at the end. Of these, the first appendix contains the philosophical terms and proper names of the basic text of the Hetubindu. In the second appendix, there are proper names contained in the Helubindu-tika; in the third, the quotations in the Tika; and in the fourth, the philosophical terms. In the fifth appendix the proper names of the sub-commentary Aloka are given, and the sixth contains the list of quotations in the same subcommentary. In the seventh appendix we have given the basic text of the Hetubindu as reconstructed on the basis of its Tibetan Version as well as the individual words selected for exposition in the Hetubindu-tika and its sub-commentary. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE AUTHORS 1. Dharmakirti The Hetubindu is the basic Text of the present edition and Dharmakirti is its author. We do not find Dharmakirti's life depicted in any Indian language. Whatever information about his life is available is known from the Tibetan literature. Buston and Lama Taranatha are the chief among the Tibetan authors. Prof. Stcherbatsky has provided a short life of Dharmakirti on the basis of the works of these two authors in his Introduction (pp. 34-6) to the Buddhist Logic, Vol.I. Before him M. M. Dr. Satisachandra Vidyabhusana had given the life mainly on the basis of the work of Lama Taranatha in A History of Indian Logic (pp. 303-4). The Tibetan literature depicts the life of Dharmakirti no doubt. But the informations provided are not all purely historical. Nevertheless, there is little doubt about many of the accounts of the apparently mythical biography being true. The delineation of Prof. Stcherbatsky is shorter and at the same time nearer the truth than that of Dr. Vidyabhusana, and so we have preferred to quote that verbatim in this connection. THE LIFE OF DHARMAKIRTI "Dharmakirti was born in the South, in Trimalaya (Tirumalla ?) in a brahmin family and received a brahmancial education. He then became interested in Buddhism and adhered at first as a lay member to the Church. Wishing to receive instruction from a direct pupil of Vasubandhu he arrived at Nalanda, the celebrated seat of learning where Dharmapala, a pupil of Vasubandhu, was still living, although very old. From him he took the vows. His interest for logical problems being aroused and Dignaga no more living, he directed his steps towards Isvarasena, a direct pupil of the great logician. He soon surpassed his master in the understanding o gnaga's system. Isvarsena is reported to have conceded that Dharmakirti understood Dignaga better than he could do it himself. With the assent of his teacher Dharmakirti then began the composition of a great work in mnemonic verse containing a thorough and eniarged. commentary on the chief work of Dignaga. "The remaining of his life was spent, as usual, in the composition of works, teaching, public discussions and active propaganda. He died in Kalinga in a monastery founded by him, surrounded by his pupils. "Notwithstanding the great scope and success of his propaganda, he could only retard, but not stop the process of decay which befell 1 History of Buddhism (Chos-hbyung) by Buston-Materialien zur Kunde des Buddhismus, Heidelberg, 1931. Franslated from Tibetan by Dr. E. Obermiller. 2 In the following quotation from Buddhist Logic Vol. 1, introduction, pp. 34-5, we have omitted the foot notes given by Prof. Stcherbatsky, 3 Pramanavarttika. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii Buddhism on its native soil. Buddhism in India was doomed. The most talented propagandist could not change the run of history. The time of Kumarila and Sankaracarya, the great champions of brahmanical revival and opponents of Buddhism, was approaching. Tradition represents Dharmakirti as having combated them in public disputations and having been victorious. But this is only an afterthought and a pious desire on the part of his followers. At the same time it is an indirect confession that these great brahmin teachers had met with no Dharmakirti to oppose them. What might have been the deeper cause of the decline of Buddhism in India proper and its survival in the border lands, we never perhaps will sufficiently know, but historians are unanimous in telling us that Buddhism at the time of Dharmakirti was not on the ascednency, it was not flourishing in the sime degree as at the time of the brothers Asanga and Vasubandhu. The popular masses began to deturn their face from that philosophic, critical and pessimistic religion, and reverted to the worship of the great brahmin gods. Buddhism was beginning its migration to the north where it found a new home in Tibet, Mongolia and other countries. "Dharmakirti seems to have had a forboding of the ill fate of his religion in India. He was also grieved by the absence of pupils who could fully understand his system and to whom the continuation of his work could have been entrusted. Just as Dignaga had no famous pupil, but his continuator emerged a generation later, so was it that Dharmakirti's real continuator emerged a generation later in the person of Dharmottara, His direct pupil Devendrabuddhi was a devoted and painstaking follower, but his mental gifts were inadequate to the task of fully grasping all the implications of Dignaga's and his own system of transcendental epistemology, Some verses of him in which he gives vent to his deepest feelings betray this pessimistic mentality , "The second introductory stanza of his great worki is supposed to have been added later, as an answer to his crities. He there says, "Mankind are mostly addicted to platitudes, they don't go in for finesse. Not enough that they do not care at all for deep sayings, they are filled with hatred and with the filth of envy. Therefore neither do I care to write for their benefit. However, my heart has found satisfaction in this (my work), because through it my love for profound and long meditation over (every) well spoken word has been gratified.? ." "And in the last but one stanza of the same work he again says "My work will find no one in this world who would be adequate easily to grasp its deep sayings. It will be absorbed by, and perish in, my own person, just as a river (which is absorbed and lost) in the 1 Pramanavarttika. 2 prayah prakptasaktir apratibalaprajno janah keyalam na' nartby eva subhasitaih parigato vid' vesty api 'rgyamalaih, tena' yam pa paropakara iti nas'cinta' pi cetas tatah suktabhyasa-vivardhita-vyasadam ity atra'nubaddha-sprham. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii ocean. Those who are endowed with no inconsiderable foree of reason, even they cannot fathom its depth. Those who are endowed with exceptional intrepidity of thought, even they cannot perceive its highest truth".1 "Another stanza is found in anthologies and hypothetically ascribed to Dharmakirti, because it is to the same effect. The poet compares his work with a beauty which can find no adequate bridegroom. 'What was the creator thinking about when he created the bodily frame of this beauty! He has lavishly spent the beauty-stuff! He has not spared the labor! He has engendered a mental fire in the hearts of people who thereto fore were living placidly! And she herself is also wretchedly unhappy, since she never will find a fiance to match her!" "In this personal character Dharmakirti is reported to have been very proud and self-reliant, full of contempt for ordinary mankind and sham scholarship. Taranatha tells us that when he finished his great work, he showed it to the pandits, but he met with no appreciation and no good will. He bitterly complained of their slow wits and their envy. His enemies, it is reported, then tied up the leaves of his work to the tail of a dog and let him run through the streets where the leaves became scattered. But Dharmakirti said, "just as this dog runs through all streets, so will my work be spread in all the world." Prof. Stcherbatsky has not discussed, in the above account, the date of Dharmakirti. Dr. Vidyabhusana and Syt. Rahulaji, however, have discussed it. Dr. Vidyabhusana places him between 635 to 650 A. D. while Syt. Rahulaji (in his introduction to Vadanyaya) places him a bit earlier in 625 A. D). These dates do not refer to the date of birth, but only refer to the probable period of his activity. It is, of course, not possible to arrive at a fixed date. But the deliberations of Pt. Mahendrakumara Nyayacarya, in his introduction, (pp.18-23) to the Akalnka-granthatraya, regarding the date, are very consistant and therefore deserve careful attention. According to these deliberations Dharmakirti's time falls between 620 and 690 A. D. Whatever might be the final conclusion regarding the exact date, there is, however, hardly any doubt regarding the chronological order of the following eminent authors belonging to both the pre- and post-Dharmakirti periods, which, according to us, is as follows: 1 anadhyavasitavagahanam analpa-dhi-saktina py adrsta-paramarthatattvam adhikabhiyogair api. matam mama jagaty alabdha-sadrs'a-pratigrahakam prayasyati payonidhih paya eva svadehe jaram-Quoted in Dhvanyaloka (N. S. P. 1891), p. 217. 2 lavanya-dravina-vyayo na ganitah kleso mahan arjitah, svacchandam carato janasya hrdaye cinta-jvaro nirmitah. esa pi svayam eva tulya-ramanabhavad varaki hata, ko'rthas cetasi vedhasa vinihitas tanayas tanum tanvata-Ibid. p. 216. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L. Bhartrhari the grammarian philosopher, Uddyotakara, Isvarasena and Kumarila? - all these four a thors, although contemporaneous with Dharmakirti, must have been his somewhat elder. contemporaries be- . cause of the following considerations. Dharmakirti has been stated to be the disciple of Isvarasena and is also found, according to the commentators like Arcata, to criticise the views of Isvarasena in such treatises as the Hetubindu. Similarly, Dharmakirti strongly criticises the views of Uddyotakara, Bhartrhari and Kumarila as well. On the other hand there is no decisive evidence of any of these three authors criticising the, position of Dharniakirti. The Jaina logician Samantabhadra, while being contemporaneous with Dharmikirti, must have been his younger contemporary because Samantabhadra has most probably composed his work Aptamimamsa following the scheme of the first chapter of the Pramanavartlika of Dharmakirti. 1. Vyomasiva, Akalanka3, Haribhadra and Jayanta(r)-all of them belong to the post-Dharmakirti period because they have criticised the views of Dharmakirti. We add here a list of Dharmakirti's works and their commentaries, on the basis of the information given by Sri Rahulaji in the Appendixes of his edition of the Vadanyaya. DHARMAKIRTI'S WORKS AND THEIR COMMENTARIES Main Texts Commentaries | Commentators Particulars 1. Pramanavarttika 1. Auto-comm. 1. (i) tika . Published Dharmakirti ... Karnagomin Devendramati : S'akyamati Tibetan Versio 2. Panjika 3. Tika 14. Bhasya (only a part is (=Pramanavart | Prajnakaraguptal published in tikalankara) J. B.O. R...S.) 1 (i) Bhasya- Jayananta Tib. Version tika (ii) Bhasya- Yamari tika 5. Tika Sankarapanda 16. Tika Ravigupta 117, 1 Manorathanandin! Publised 1 Introduction p. 19 to Akalanka-granthatraya. 2 Vyomavati; p: 306, 307, 680 etc. comp. Pramanavartika 1:13, 14, 15;: 3.67, 68, 69. etc. .. . . .. 3 Introduction, p. 25 to Akalankagranthatraya. 4. S'astravarta, 4.15-32 Anekantaja, p. 23. 33 see Pram Inavartika 3,181, 1,219; 5 Nyayamanjari, Vol. 11, p. 107, 191, etc, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maia Texts Commentaries Commentators Particulars 2. Pramanavinis'caya: Tib-version Tika.. Dbarmottara Jnanas'tibba dra ' 3. Nyayabindu Published Dharmottara Published Durveka Uopublished 11. Tika (i) Dharmot tarapradipa (ii) Tippana 2. Tika 3. Fika 4. Tika Published Mallavadin Vinitadeval Tib. Version Kamalas'ila Jinamitra 4. Hetubindu Tib. Version Published 1. Tika (Vivara arana) Arcata Dharmaka. radatta) (1) Aloka Durveka 2. Tika Vinitadeva Tib. Version 5. Sambandhapariksa? Dharmakirti 1. Vrtti 2. Tika 3. Tika Vinitadeva S'ankarananda 6. Vadaoyaya Published Vinitadeva Tib. Version 1. Fika 2. Tika S'antaraksita Published 7. Santanantarasiddhi Tib. Version 1. Tika Vinitadeva i s'it Rahulajt regards Vlottadava as belonging to a somewhat later period than the one suggested by Dr. Vidyabhupana. Vide H. I. L. p. 320 apd S'rt Rahulaji's Introduction to Valanyaya. Fo# Bomo karikas of Sambandhapariksa see Prameyakamala, O 504-5111 Syadvadaratnakara, 812-818 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. Aroata The second Text of the present edition is the Hotubindu-tka, Arcata is its author. He seems to be a Kasmiri from his name and this is also corroborated by the statement of Lama Taranatha. He was a Brahmana. In three places of the Tibetan Version of the Hetubinda-tika there is clear mention of him as 'brahmanacatena'. His another name was Dharmakaradatta.3 It seems that Arcata became a Buddhist monk later on and took the latter name. Duryeka uses the tile Bhasta along with the name Arcata* and the title Bhadanttas along with the name Dharmakaradatta- a title which can be used ooly for a monk. The sub-commentator Durvekamisra mentions both these namos just in the beginning of his sub commentary Aloka(r). We do not get any further information about the life of Arcata. But on the basis of his own statement as well as from the sub-commentary of Burveka, we definitely learn about at least the following three works of Arcata. 1. Ksanabhangasiddhi 2. Pramanadvilvasiddhis 3. Hetubindutika The literary style of Arcata is as lucid as that of the Kasmiri author Jayanta of Nyayamanjari and Vacaspatimisra. His philosophical understanding is very deep and vivid. His penetrating insight has found expression whenever he has entered into the discussions of the Buddhist as well as the non-Buddhist positions. Dharmakirti, perhaps, could not have an able exponent of his position in his life time. But he has had a number of such able exponents .as Arcata in later times. * Dharmottara, the author of the Nyayabindu-tika, is the disciple of the selfsame Arcata. This is known from the statement of Taranatha who mentions Dharmottara as the disciple of Dharmakaradatta who is none but our Arcata. It also naturally follows that Dharmakaradatta 'must have initiated Dharmottara only after he himself had become a "Bhadantalo 1 H.I. L., pp. 329-32. 2 Vide Text, pp. 149, 166, 229. 3 Text, pp. 233, 261. 4 Text, pp. 233, 241, 243, 333, 343, 370, 377. 5 Text, p. 261. 6 Text, p. 233. 7 Text pp. 8,287 8 Text pp. 82, 87, 327. 9 Text, p. 189 10 H. I. L.. p, 329. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arcata falls between Dharmakirti on the one hand and-Dharmos ttara, Kamalasila and prajnakaragupta on the other. That is, it must at least be admitted that he flourished during the last part of the 7th and the first part of the 8th century A. D. 3. Durveka Misra... Tlic third Text in the present edition is the sub-commentary Aloka of the Helubindu-tika of Arcata. Durveka Misra is its author. We do not get much material to build up his life. Whatever material we have gathered is based upon the colophon of his own. The following facts of his life follow from the colophon ; (1) Durveka Misra'was a student of Jitari, the Head of the Vikramasila University who afterwards sojourned in Tibet. (2) He was a poor Brahmana. And, perhaps, he was a professor at the Vikramasila University and thoroughly studied, the Buddhist philosophy, for without such study it would have not been possible for him to make such penetrating exposition of the deep thoughts of Arcata. (3) In his sub-commentary, he refers to five works composed by himself, which proves that he composed-at least five works in addition to the present sub-commentary. Of these five works, the Dharmottara. pradipa, a sub-commentary of the Nyayabindu, exists in photo reprints in the Bihar and Orissa Research Society, "Patna. The titles of the five works are as follows: 1. Dkarmottarapradipa 2. Svayuthyavicara : 3. Visesakhyana.. 4 Ksanabhangasiddhi5 5 Catuhsatze It appears that Duryekamisra" devoted himself, heart and soul, for the enrichment of the Buddhist philosophical literature while working at the Vigramasila University under Iitari. From the designation misra' as also the intellectual property of Mithila during the period as well as its vicinity to Vikramasila, it appears that he was a Maithila Brahmana. If so, the fact reveals a momentous truth. It is this that in spite of the perpetuat antagonism of Brahmana-sramana in matters, religious and social, there is absolute quiescence of all hostility in the fields of scientific learning and philosophical thought-a fact which is responsible for the building up of a new cultural synthesis. 1 Vide Text p. 411 2 Vide Text, pp. 259, 308, 337 3 p. 337 4 pp. 340, 365, 370, 373 5 pp. 370, 372 6 pp. 370, 372 - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xin In the absence of his work, the name of Durveka Misra would have disappeared in the bosom of time, because he is mentioned neither in the works of the Tibetan authors nor in those of the Indian thinkers. the Jaina authors, of course, mention the name of Arcata. But the name. of the Brahmana Durveka is confined in his own works. A few leaves1of the sub-commentary of the Nyayabindu have been found in the Jesalmere Bhandara, and most probably, they belong to the work of Durveka misra. If this is the fact, it must be admitte l that somewhere some Jaina scholar must have endeavoured to preserve and utilize the works of Durvekamisra. The scholarship of Durveka is befitting a Brahmana philosopher of Mithila. He is a man of versatile learning and also a grammarian-this is manifest everywhere in his sub-commentary which is as deep as the the commentary of Arcata. Whenever he takes for explanation a particular term from Arcata's work, often times he is found to lay bare the heart of Arcata's meaning in the form of the opponent's position or an introduction to a particularotpic. Moreover, he is an independent thinker. Sometimes he disagrees with Arcata himself and records his own independent view. This shows that there must have been incentives to independent thinking in the Buddhist centres of learning. The fact that Durveka sometimes records his disagreement with the views of Arcata whom he so respectfully mentions as his own teacher indicates freedom of thought. F It can be admitted that Durveka flourished during the last quarter of the 10th and the first half of the 11th century A. D. inasmuch as he was a student of Jitari, the preceptor of Dipankara Jnanasri, both of whom were positively present in the last quarter of the 10th century.3 Moreover, the number of his works and the versatility of his learning point to the possibility of a long range of his life. 1 These leaves are lying with Muni Shri Jinavijayaji, 2 Vide Text, p. 243, 262, 271, 303, 367, 393 etc. .3. H.. I. Lupa 337 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) ANALYSIS OF THE TEXT 1. Hetubindu Before we analyse the Helubindu, it is necessary to see the nature of the thought and literature that Dharmakirti inherited and utilized as the basis of his Hetubindu as well as his other works. A complete historical analysis of the thoughts and technical terminology of the works of Dharmakirti is impossible. We therefore propose to record only a brief analysis. And for this purpose we shall concentrate mainly on these two problems : (1) the ultimate purpose of the origin and development of the thought concerning the Organ of knowledge (Pramana) and its accessory the Science of Reasoning (Nyaya) to gether with its constituents viz. the probans (hetu) and the like : (ii) the nature of the gradual recasting and slow yet integrated progress of the literature that embodied and unfolded such thought upto the time of Dharmakirti. : Every scholar now admits that the attempts for the search of reality and truth began thousand of years ago in India. Such attempts were made in two ways. Firstly, there were a few rare souls who turned their face towards truth from the spiritual standpoint. Secondly, there were some who viewed the truth from the material and objective, that is, intellectual standpoint. Around those, among these enquiriers, who made such impressive discoveries of truth as could be considered as original contribution in some direction or other, there gathered disciples and followers-a process which finally crystallized into a particular system. On many occasions the findings of two or more thinkers on the same subject have fundamentally differed and were mutually opposed. Every original thinker advanced his own finding in a manner which appealed to the public mind and won disciples who afterwards endeavoured to give a more logical and systematic form and propagate it. The lay followers, however, served the cause mainly by cultivating implicit faith in the original discoverer and his disciples. Such findings or discoveries, whether ontological or ethical, were sedulously pre. served, nourished and unfolded. Where such manifold movements of thought were concentrated on a particular subject, it was but natural that there should be mutual opposition among the views of different thinkers. We find two kinds of such difference of views. Firstly, one limited to one's own system; and secondly, one having reference to the other systems than one's own. Whenever there were discussions relating to a subject of one's own system between the preceptor and his disciples or among the disciples themselves, they did not end in the victory or the defeat of any party but only resulted in the satis faction of the quest for knowledge. But when such discussions were held between the exponents of two different systems, oftentimes they ended in the defeat of the one and the victory of the other party, And in such cases the discussions assumed the form of a debate (katha) for conquest instead of one conducted for the discovery of truth. 1 For particulars vide Pramanamimamsa., Hindi Tippan, pp. 108-123. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XV . . Whatever might be the form of the debate (katha) but it could be fruitful only if it was guided by certain principles. And accordingly some such principles were evolved, both spontaneously and intentionally, from the discussions of the seekers of truth. Similarly, the problems of the validity of knowledge and the number of organs of knowledge also cropped up. And consequently, on the one hand, the Science of Organ of Knowledge (Pramana-vidya) was gradually evolved, and, on the other, its accessory-the Science of Reasoning (Nyaya, Tarka or Anviksiki)-was developed. Both these Sciences were applied in the spiritual as well as the practical (known as secular or bhautika) fields of enquiry. There were numerous subjects of enquiry and, moreover, there were different views of the same subject as also the numerous schools of interpretations of the different aspects of the same enquiry as well as its subject matter, It is because of this that there was spontaneous growth of a number of systems of the Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning. The inherent credulous tendency of the human mind finds satisfaction in the preservation of whatever it receives by inheritance or from the environment. But there are exceptions to this general tendency, because sometimes we find persons who deeply penetrate into the thoughts that they inherit and oftentimes, as a result, stand against the irrational elements and put forward a new way of thought in opposition, The background of a creative thought is primarily constituted of the purity of the intellect, the strength of reasoning as well as the strength of character. When the intellect and the reason strike at the root of the dogmatic faith, the immediate natural reaction of the latter is to adopt an attitude of indifference towards them or even to disparage them. There was such stage in the history of Indian culture as well, It is due to this that we find the unanimous denunciation of the Science of Reasoning in the ancient literature of Brahmanism, Buddhism and Jainism, But this stage does not last long, and ultimately, both faith and reason, being the inalienable constituents of life, support each other and delimit the sphere of their application in a manner which avoids mutual conflict. It is this that is called the stage of the synthesis of faith and reason. It is this synthesis that has been known as the combination of the doctrines of non-reason and reason(ahetuvadahetuvada) in the S'astras (systematic works). And ultimately, all the systems of thought accepted these two doctrines with proper delimitation of the scope of their application. When at this stage of synthesis, the dogmatic minds began to respect the Science of Reasoning, the latter began to thrive by leaps and bounds. Consequently, the Science of Reasoning was studied by the students of every branch of knowledge, spiritual or secular, and naturally new works on the Science were composedEvery system of thought had to contribute its own, sooner or later, to this Science. The earliest contribution to the Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning is mainly due to the 1 H. I. L., p. 36.. 2 Cf. Sanmati, 3, 43-45. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xvi pioneers of the Nyaya system of thought. In the Arthasastral of Canakya or the Science of Anatomy like the Caraka?, whatever has been compiled under the title Tantrayukti was, in its origin, mainly the contribution of the Nyaya system. In the oldest basic text of the Dimamsa or the Vedanta, the Sankhya or the Yoga, the Buddhist or the Jaina school, we do not find any such individual formulation of the Science of Reasoning representative of its peculiar position as is found in the later texts of the school. The Buddhist system heads those schools that accepted in toto or with little changes the laws and principles of the Science of Reasoning as well as the constituents of the process of Reasoning. Although it is possible that the practical sciences like the Science of Medicine and Polity absorbed these laws and principles earlier than the Buddhist system, but the peculiarity of the Buddhist system lies in the fact that it owned the Science of Reasoning not only for the sake of compilation and embellishment but also for the improvement of the Science itself whereas Canakya or Caraka did not intend to do anything more than the work of compilation. This is the reason that whereas, in later times, there grew up a separate Science of Reasoning in the Buddhist system, there was no such growth in the Medical or the Political systems. The Jaina school followed the footsteps of the Buddhist system in comparatively later times. On the evidence of the literature that is available it can be asserted that the Mimamsa and the Vedanta formulated their respective Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning in a still later period. 3. The Chinese tradition attributes Upayahrdaya3 to Nagarjuna. Even 'if it be not so, it can be definitely said on the basis of Nagarjuna's Vi orahavyavartini and Mulamadhyamaka-karika that, perhaps, he was the first to introduce original thought concerning the Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning in the Buddhist system. The compilation of such thoughts by Maitreyanatha in the Yogacarya. bhumisastra, by his disciple Asanga in the Abhidharmasangiti, as also by Sthiramati, the follower of Asanga, in the Abhidharma-samyuktasangiti is not an original contribution. Even as the Arthasastra and 'the "Caraka only compiled in some form or other the thoughts of the different branches of the Nyaya system exactly so did Maitreya, Asanga and others make similar compilations. Of course, they had "an intention to improve upon the material that was available. And it is because of this that they substituted three for the five or the ten members of a syllogism of the Nyaya school, or accepted it as an improvement suggested by others. Vasubandhu, the younger brother and 1 Arthas'astra (Tribendrum LXXXII) Ch. CL. 180 (p. 241), H.I.L, D. 24. 2 Vimanasthana, Ch.' VIII. H. I. L., p. 28. 3. Tucci-Pre-Dinnaga Buddhist Texts, Introduction, p. XI 4 On some Aspects of the Doctrine of Mitreya [natha) and Alsadgaz Also Pre-Dignaga Buddhist Logic, JRAS, 1929, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi disciple of Asanga, in his works like Vadavidhi, accepts the previous improvement regarding the number of members of a syllogism, and effects a further progress by advancing the doctrine of triple character (trairupya) of a probans instead of the fivefold one adumbrated by the Nyaya system. It is certain that the Tarkasastra1, whether it is a work of Vasubandhu or of somebody else, is a work of some pre-Dignaga Buddhist logician. In this Tarkasastra there is, of course, the same description of the five members of a syllogism as is found in the Nyaya system, but there are some alterations and additions in the scheme of the types of sophism (jati) and occasions of censure (nigrahasthana) of the Nyaya system3. The Upayahrdaya also records such alterations in a different manner. Vasubandhu, like Maitreya and Asanga, admits the three organs of knowledge viz. perception, inference and scripture, but he gives a different interpretation of their nature. Not only this, but he reinterprets the scriptural organ of knowledge in accordance with the attitude of the Buddha and says that although the scripture is a valid organ of knowledge, it is dependent upon perception and inference and as such subordinate to them. Here Vasubandhu clearly disagrees with the Nyaya view of the importance of the scriptural organ of knowledge, because in the Nyaya system, which believes in Scriptures as the revelation of God, the empirical perception and inference are subordinate to the metempirical Scriptures. Dignaga, the disciple of Vasubandhu, however, introduced manifold changes in his works viz. Pramanasamuccaya, Nyayamukha, Hetucakra etc., and founded a new Science of Logic which could be unanimously acknowledged in Buddhism. Of course, even after the times of Vasubandhu and Dignaga there were such currents of thought which did not follow the two thinkers but rather placed their absolute credence in the doctrines embodied in the works of the earlier exponents like Maitreyanatha and others-the doctrines which were amended and reinterpreted by Dignaga and others. But, on the whole, in spite of this, the position of Vasubandhu and, more particularly, that of Dignaga was, in later times, very firmly established in Buddhism. And it is because of this that the volume of imitative treatises, translations and criticisms of the thoughts and writings of these authors has gradually increased. This work was not limited within the precincts of our country but was also profusely done in such foreign lands as Central Asia, China and Tibet. Before the epistemological and logical Sanskrit literature of Buddhism went outside India and began to develop and spread in ever renewing forms, the Pali literature of the Buddhist Pitakas had already crossed the boundaries of the country. When Mahendra and Sanghamitra, the religious descendants of Asoka, the great patron of religion, implanted the great tree of Pali literature in Ceylon, its branches and sub-branches spread in other countries as well. The Buddhist 1 Pre Dignaga Buddhist Texts-Introduction, p. IX. 2 Ibid. 3 Ibid. 4 Ibid. iii hetu. Tarkas'astra p. 37. Introduction p. XXI and XXII. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii literature attracted, by its fragrance, the devotees of learning from all parts of India as also from the countries like Central Asia and China and it seemed as if it was sedulously pursuing the profession of spreading the eighteen Nikayas. The Buddhist literary movement in the southern direction beyond the boundaries of India was carried mainly in the Pali language while in the northern countries like Gandhara and Kasmira it mainly depended on the Sanskrit language. In the lower planes of India the activities were carried in both these languages. The Tripitaka was the central theme of this movement in the beginning. The Saryastivadins mainly adopted the Sanskrit language while the Mahasanghikas served their purpose through the Prakrit languages.1 It seems that the Sanskrit Pitakas had reached China even before the entrance of the Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning and that the work of translation of them into Chinese had already begun. The activity of the Indian and the non-Indian authors concerning the Buddhist literature can be divided into four types: (1) Translations; (2) Expositions, commentaries and sub-commentaries; (3) Composition by the same author of self-complete Basic Works as well as Short Introductory Works to particular subjects; (4) Composition of Short Primary Works for tiros on the basis of the Basic Works or the Introductory Works. As an instance of the third type of activity we can point to the Mulamadhyamaka-karika of Nagarjuna and his Vigrahavyavartini which was composed as an Introductory Work to the former. Dignaga himself informs us in the beginning of his Pramnarasamuccayae that he composed this Basic Work after he had composed a number of separate Introductory Works. One century and a half after Dignaga appeared Dharmakirtti who composed, following the footsteps of Dignaga as it were, the Basic Work like the Pramanavaritika and the Introductory Works such as the Nyayabindu and the Vadanyaya. There was much development of the Buddhist Science of Organ of Knowledge and the Science of Reasoning in between the times of Dignaga and Dharmakirtti. The whole literary activity of Dharmakirtti centred round the two Sciences. The Pramanavarttika is a Basic Work in verse in the form of an exposition of the Pramanasamuccaya of Dignaga. The Nyayabind:1 and the Hetubindu are the works of quite a different type. The Nyayabindui is composed in prose, and the Hetubindu, like the Vadanyaya, is an elaborate exposition in prose of an introductory verse. Even as the introductory verse of the Nyayapravesa is a brief compilation of the contents of the whole work, exactly so the introductory verse of the Hetubindu is a very brief compilation of the subject matter of the whole text that follows. We can easily understand that Dharmakirtti entitles his Basic Work as Pramanavarttika because it is an exposition of the Pramanasamuccaya, But we can clearly perceive the reflected image of the old custom in the sphere of thought 1 Kimura: Hinyana and Mahayana-pp. 6, 7. 2' Karika 1 and the Vrtti. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XIX and literature.in Dharmakirtti's choice of the titles like Nyayabindu, Hetubindu, Vadanyaya etc. for his short Introductory Works. Dignaga gives the titles like Nyayamukha (Nyayadvara), Hetumukha and Helucakra to his Introductory Works. Sankarsvamin selected the title Nyayapravesa. And Dharmakirtti chooses the titles like Nyayabindu, Hetubindu etc. for the similar works of his own. The influence of the old tradition was not limited to the field of nomenclature and formal structure. But Dharmakirtti's works absorbed the complete heritage of the Buddhist as well as the non-Buddhist thought and technical terminology developed up to the time. Dharmakirtti critically examines the inherited thought and terminology and most cruelly rejects whatever is found to be inconsistent. He does not exempt even Isvarasena who is known as his teacher. He refutes the views of an additional number of non-Buddhist philosophical systems which were not refuted by his predecessors. We therefore find the criticism of the views of the Brahmanical philosopher like Bhartrh ari, Uddyotakara and Kumarila in the works of Dharmakirtti. The text of the Hetubindu does not open with any auspicious utterance but begins with a verse accompanied with an introductory sentence. The verse belongs to the Pram inavarttika and is the 1st verse of the 3rd Chapter according t the communtary Manorathanindini; but according to Karnigonin, it is the 3rd verse of the 1st Chapter with the Autocommentary. The definition of a valid probans and its types have been explicity stated in this verse: The nature and types of the fallacious probantia have been implied in the very statement of the nature and types of the valid probantia. The selfsame subject which has been stated in a nutshell in the verse has been elaborated in prose throughout the text of the Hetubindu. The complete prose text of the Hetubindu is not present before us. Arcata has selected for his commentary only individual words which again have not been accepted in their proper order. These individual words indicate only a part of the whole text. It is consequently not possible to bave a full cognizance of the whole Sanskrit prose of Dharmakirtti on the basis of the individual words selected for exposition by Arcata. Of Course we can have some glimpse of it from the Tibetan Version. Sri Rahulaji has prepared a Sanskrit translation of the Tibetan Version. But from a comparison of the individual words selected by Arcata and this Sanskrit translation it seems to us that the original Sanskrit prose of Dharmakirtti could not be properly restored. It should, therefore, be admitted that it has not been possible for us to supply the original Sanskrit text of Dharmakirtti in the present edition. In the expository prose of the Hetubindu Dharmakirtti does not seem to have referred by name to any other Acarya than Dignaga. From among his own works he mentions only the Pramanaviniscaya by name. The subject matter of the Helubindu is mainly concerning the Subjective Inference (svarthanumana) and so the Hetubindu can be regarded as a short treatise on Subjective Inference. Dharmakirtti has treated of both Subjective and Syllogistic ( parartha) inference in his Nyayabindu. In the Pramanavartlika also both these types of inference Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have been dealt with. It is difficult to ascertain the chronological order of the composition of these three works. But it is very probable that he composed the short treatises at the outset and afterwards compiled the subject matter of all those works together with a number of additional topics and thoughts into his magnum opus like the Pramanavartlika. Dharmakirtti has not described the different types of probans in the same order in all the above three works. Non-apprehension (anupalabdhi), nature (svabhava) and effect (karya)-this is the order in the Nyayabindu. Effect, nature and non-apprehension-this is the order in the Pramanavarttika. The order in the Hetubindu is as follows: nature, effect and non-apprehension. And as already noticed there are four main divisions, from the point of view of subject matter, of the Helubindu. In these four divisions a number of topics together with numerous philosophical and logical terms have been discussed which the reader can easily know from the Visayanukrama (Table of Contents). The term hetu has been used in old treatises in the general sense of an organ of knowledge (piamana).1 Sometimes it has also been used in the sense of reasoning (nyaya) for instance, in the expression Hetuvidya which is the equivalent of Nyayavidya or Tarkavidya or Anviksiki, the term hetu is obviously used in the sense of reasoning. But the term hetu in the title Hetubindu of the present work refers to the probans which is one of the terms of an inference. The word bindu in the same title indicates that the present work embodying just a drop of the critique of probans, which is as vast and deep as the great ocean, has considered the problem very briefly. Or, perhaps, by the word binduDharmakirtti might be meaning to indicate that the short treatise Hetubindu embodies only a part of the elaborate treatment of the topic of probans. contained in the Pramanavarttika. Whatever might have been the fact, it is most apparent that Dharmakirtti has put his own views regarding the probans very clearly in the present treatise--the views which, being in conformity with the Buddhist way of thought and also logically sounder than the older ones, obtained universal recognition in the Buddhist Science of Logic and, as a result, only a very few such views which contradicted the views of Dharmakirtti could survive in the Buddhist system after his time. Indeed, Dharmak irtti stabilized and clarified the contribution of Dignaga to the Science of Logic and laid the foundation of a definite line of enquiry in the field of Buddhist Logic. It is because of this that we find so much criticism of the views of Dignaga and Dharmakirtti in the logical works of the Vedic systems like the Nyaya-Vaisesika and the Mimamsa as well as the Jaina system, as if they were the two formidable adversaries of the non-Buddhist thought. It will be proper in this connection to compare the subject matter and method of the similar works, available in Sanskrit, of Dharmakirtti with the Pramanasamuccaya, the Nyayamukha and the Helucakra of Dig . 1 Pre-Dignaga Buddhist Text-Upayahcdaya p. 14; Sthanangasatra sutra 338; Caraka Samhita-Vimana 8-33. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi naga. The Pramanasamuccaya is concerned with the treatment of all the organs of knowledge. It is composed in verse with an Auto-commentary (Vrtti). The Nyayamukha like the Nyayavatara of Siddhasena Divakara mainly treats of the problem of inference. The Hetucakra is primarily engaged in the problem of the nature of probans which is a member of the process of Reasoning. In view of the fact that the Pramanavarttika of Dharmakirtti is an exposition of the Pramanasamuccaya, it was but natural that the subject matter of the former should coincide with that of the latter. But Dharmakirtti's Pramanaviniscaya also deals with all the organs of knowledge. The Nyayabindu is mainly concerned with the problem of inference while the Hetubindu, like the Hetucakra, primarily treats of the nature of probans. In the Hetubindu, the nature of probans is stated in one single verse at the outset and then, in the exposition of the verse, lengthy deliberations on the nature of probans are carried on. In the Second Chapter of the Nyayabindu, the Buddhist view of the nature of probans is only aphoristically summarized. But in the Chapter on Subjective Inference (svarthanumana) of the Pramanavarttika, the subject matter discussed at length in the whole of the Hetubindu has been still more elaborately treated of in 342 mnemonic verses with an Auto-commentary. The prose text of the Hetubindu is completely exhausted by this Auto-commentary, on Subjective Inference, of the Pramanavarttiku. 2. Hetubindu-tika The Hetubindu-lika of Arcata is also composed in prose. There are, of course, a number of verses composed by Arcata himself, for instance, the first four verses relating to the eulogy of the Sugata, the glory of the work of Dharmakirtti and the humbleness of himself. One verse at the end concludes the work. And in the middle there are other forty-five verses composed by the author himself in connection with the refutation of the Jaina Doctrine of Syadvada.1 It is not possible to ascertain whether the author composed the latter verses for the Hetubindu-tika itself or quoted them from some other work of his own. But, from the clear statement2 of his commentator Durveka, this is certain that the verses were composed by the author himself. Arcata has, moreover, quoted, in a number of places, some verses from the works of different authors among whom Dignaga, Bhartrhari, Kumarila and Dharmakirtti are the most prominent3. Arcata explains each and every word of the text of the Hetubindu and sometimes unfolds even the implications of such indeclinables (avyaya) as ca and tu.He does not rest satisfied with the statement of the plain meaning of the word but elaborately unfolds the complete 1. Vide Text, p. 104, 2. Text, p, 344, 3. Vide Appendix No, 3 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii implication of it. He has not only absorbed, as he himself informs us in the beginning, the complete ideas of Dharmakirtti, but has also properly mastered the Buddhist as well as the non-Buddhist literature that was so thoroughly studied by Dharmakirtti himself. This becomes quite apparent from his present commentary. Arcat mentions the definite names of the upholders of different views as also the sources, where Dharmakirtti criticizes those views by introducing their upholders by such pronouns as kecil (some), anye and apare (others) without mentioning their definite names. Arcata's study of the different philosophical and logical systems is so vast and deep that whenever he puts the view of the opponent on a particular problem and records its criticism from the Buddhist's or Dharmakirtti's standpoint, it seems that we have before us the lucid style of Vacaspatimisra, the Master of All the Systems of Thought (sarva-tantra-svatantra). It appears that Arcata was as thoroughly conversant with the important logical works composed in between the time of Dharmakirtti and himself as with the pre-Dharma'kirtti philosophical literature. Particularly, he criticizes such views of the prominent post-Dharmakirtti authors which go against Dharmakirtti's position which he attempts to firmly establish. For instance, the post-Dharmakirtti Jaina Acarya Samantabhadra upholds the doctrine of the multiple nature of an entity, which goes against the doctrine of discrete and unitary character upheld by Dharmakirtti, and therefore Arcata records an elaborate refutation1 of a well-known verse2 of Svami-Samantabhadra. 3. Hetubindu-tika 'loka This sub-commentary of Durveka is throughout written in prose excepting the first two and the last four verses, although a few verses, composed by different authors, have been quoted in different places. Durveka's method is similar to that of Arcata. It is this that whenever he takes up for explanation any ordinary expression or a technical term, he makes the introduction to the topic so very vivid and elaborate that over and above the full expression of the opponent's view the Buddhist position is also included therein. And then what remains to be done is only the statement of the plain meaning of the expression or the term taken up for explanation. This method is very helpful for the study of the subject. Durveka also, like Arcata, appears to have thoroughly mastered the Buddhist as well as the nonBuddhist philosophical and logical literature. The inherent peculiarity that distinguishes Durveka from Arcata appears to be this that the former exercises more freedom of thought than the latter, so much so that sometimes he records his disagreement with Arcata himself whom he respects so sincerely and whose work he undertakes to explain, and does not support him blindly. 1. Vide p. 105 line 15. 2. Aptamimamsa 71, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii ANALYSIS OF THE SUBJECT MATTER The Hetubindu primarily deals with the nature of probans (hetu). The opening verse which indicates the subject matter says: "The probans is that which subsists in the subject (paksa) of inference and is pervaded by (the probandum which is another fact subsisting in the saine subject. It is of three types only, because necessary concomitance is possible exclusively in these three types. What are other than these are only pseudo-probantia."1 Arcata has deduced. in his commentary. two alternative lists respectively of three and six topics from this verse, whereas Karnagomin has deduced a list of four. These lists are respectively as follows : 1. (1) Definition of probans; (2) Numerical limitation of the types of probans; and (3) Reason for such limitation 2. I I. (1) Nature of probans; (2) Numerical limitation of the types of probans; (3) Limitation of probans-hood to the three types of probans; (4) Reason for the numerical limitation and the limitation of probanshood; (5) Statement of the implication, and (6) Reason for not stating the definition of the pseudo-probantia.3 III. (1) Definition of probans; (2) Numerical limitation of the types of probans; (3) Reason for such limitation; and (4) Exclusion of the opposite (pseudo-probans). Obviously all the other topics are included in the three topics of the first list. I Sahacarya-niyama (necessity of co-existence), avyabhicara-niyama (necessity of non-transgression), avinabhava - niyama (invariable concomitance), anyathanupapatti (logical impossibility in the absence of the other) - all these expressions are the synonyms of vyapti (universal concomitance). The expression 'logical impossibility in the absence of the other' has found favour with the Jainas. Every system that believes in inference as an organ of knowledge admits 'universal concomitance', and regards all those facts which have 'universal concomitance' with the probandum as valid probantia. This is a common factor of all those systems that believe in inference. But there is difference of views regarding the determinant of 'universal concomitance'. The logicians of the Nyaya, the Vaidesika and the Jaina school do not accept a limited number of relations as the determinant of the necessity of coexistence' or the 'necessity of non-transgression' between the probans and the probandum.5 Whatever relation is consistent is accepted as 1 paksadharas tada .ms'ena vyapto hetus tridhaiva sah avinabhavaniyamad hetyabhasas tato pare, 2 Text, p. 9, line 25. 3 Text, p. 10, line 27. 4 Karnagomin's comm.; p. 8. 5 Nyayakumudacandra, pages 445-450 with notes, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv the determinant. That is, according to these schools the relations like conjunction (samyoga), co-inherence in the same substratum (ekarthasamavaya) etc. can become the determinants of universal concomitance'. But the Buddhist system does not agree with this, and admits only the two types of relation viz. the relation of identity of essence (tadalmya) and the relation of cause and effect (tadutpatti) as the determinant of 'universal concomitance'. According to the Buddhist system, all the other relations are included in these two relations. We do not know whether this was recognised in the Buddhist system of the pre-Dignaga period, because it does not appear from the types of inference record. ed in his Yogacaryabhumisastral that Maitreyanatha accepted only two types of relation. But from Dignaga onward all the Buddhist logicians accepted only these two relations as the determinant of 'universal concomitance and included all the other relations under them. In opposition, the Nyaya-Vaisesika, the Mimamsaka and the Jaina schools advance their own views and assert that in addition to the above two relations, the relations of co-presence (sahacarya) and succession (krama) are also the determinants of 'universal concomitance'. This has been elaborately and convincingly refuted in the Hetubindu. In the inference of the genus such as vrksatva (treeness) from the species such as simsapatva, the relation of essential identity is accepted as the determinant. And, in the inference of cause such as fire from the effect such as smoke, the relation of cause and effect is accepted as the determinant. In the inference of a particular taste from a particular colour of a fruit, the non-Buddhist systems regard the relation of co-presence (sahacarya) as the determinant of universal concomitance. And, in the inference of the rise of the asterism Rohini from the rise of the asterism Krttika (the pleiads), the relation of succession is held as the determinant. Dignaga and his follower Dharmakirtti, however, explain all these cases of inference on the basis of either the relation of essential ideatity or the relation of cause and effect. Not only this but even the inference of negation (pratisedha) from non-perception is regarded as, directly or indirectly, based on the relation of essential identity or cause and effect and it is unambiguously declared "The necessity of universal concomitance is determined by the relation of effect and cause or the relation of identity of essence. It is not determined by non-observation (in the heterologuous instances) and observation in the homologuous cases)." Dharmakirtti has elaborately discussed this problem in the Hetubindu. In connection with the definition of a probans, the three characteristics of it have been described in the Hetubindu. The necessity of existence in the subject (paksa), existence in the homologue (sapaksa) and absence in the heterologue (vipaksa)-these three characteristics are at least as old as the Tarkasastra which is undoubtedly a work compos. 1. J. R. A. S. 1929 p. 474 2. karya-karanabhava va svabhavad va niyamakat. avidabhava-niyamo 'dars'anan na na dars anat-Pramanavaritika 3, 30. 3. p. 13. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXV ed before Dignaga and Prasastapada, although we are not definitely sure about the exact time and authorship of the work. Dignaga also has accepted these three characteristics.1 These have been enumerated in the Matharavrtti of the Sankhyakarika as well. Paramartha translated both the Tarkasastra and the Matharavrtti into Chinese. Although the Nyayasutra and its Bhasya have not enumerated.explicitly these three characteristics, yet the nature of probans, described in them, implies that those characteristics were accepted by them, It is not possible to ascertain exactly as to when and by whom was the number of characteristics increased to five or six, but from the fact that Dharmakirtti has refuted the conceptions of five and six characteristics, it appears that they originated in between the time of Prasastapada and Dharmakirtti. The Jaina system accepts 'logical impossibility in the absence of the other' (anyathanupapalti) as the unitary characteristic of the probans-this can be traced in the Nyayavatara.2 Dharmakirtti has not refuted this Jaina position. Whatever might be the reason for this, but, in later times, Santaraksita and Karnagomin, the commentator of Dharmakirtti, have refuted the unitary characteristic of 'logical impossibility in the absence of the other' upheld by the] aina logicians.3 " A number of inferences of the type illustrated by the instance of smoke-fire, which prove the existence of the cause from the existence of the effect are unanimously recognized by all the systems. But in view of the fact that different systems upheld different conceptions of reality, it was but natural that each system had some such types of inference which were not unanimously accepted as valid. When the Buddhist system establishes momentariness of all entities, it accepts 'existence as a valid probans. But the other systems do not accept the validity of this inference. 5 Similarly the non-Jaina systems do not agree when the Jaina system accepts existence as valid probans for proving 'persistence through change' (parinamitva) of all entities. We can easily give such instances of inference for every system of thought. It is because of this, as also due to the peculiar nature of entity in some cases that the types of probans become manifold. In some cases, it, is not possible to illustrate the concomitance-in-agreement of a probans with reference to entities other than the subject (paksa), but it is possible to illustrate only the concomitancein-difference. Such probans which is possessed of only concomitancein-difference (kevala-vyatirekin) has also been regarded as a valid probans. There are some probantia which do not have concomitance 1 Vide Nyayavarttika p 136; Tatparyatika, p. 198. 2 Karika 22. 3 Tattvasamgraha, 1364; Karnagomin p, 9. 4 See p. 62, 145. 5 Nyayakumudacandra pp. 379. 6 lbid p. 398 and see p. 146 of the Hetubindutika 7 Nyayavarttika Tatbaryatika p. 193 iv--tg. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi in-difference in real heterologuous instances. Such probantia which have only concomitance-in-agreement have also been regarded as valid.1 There are some who do not find difficulty even in admitting as valid such probans which cannot directly be shown to exist in the subject (paksa) of inference. There is indeed no scope for disagreement as regards the validity of probans in those cases where both positive and negative concomitance are available. In this way, on account of the manifoldness of the subject, the probandum, and the like, as also due to the mutual difference among the various systems, numerous types of probans were conceived. It is not easy to select from among these any one particular characteristic as the determinant of necessary concomitance(vyapti). But in spite of this, numerous attemptsh ave been made to establish individual systems of logic by sticking to a particular position. Every system attempts at showing the comprehensiveness of its own conceptions. For instance, when the Mimamsakas and the like, who recognize 'presupposition' (arthapatti) as a separate organ of knowledge, 3 take resort to the principle of 'logicalimpossibility in the absence of the other' (anyathanupapatti) in order to prove their theses, all the other logicians who include 'presupposition' under inference place all the instances of 'presupposition' under inference by applying their concep. tions of subject (paksa), homologue (sapaksa) and heterologue (vipaksa) to those instances. When the upholder of the demonstration of concomitance-in-agreement as a necessary factor of inference fail to show the concomitance-in-agreement in what is other than the subject (paksa) they rest satisfied by showing the concomitance-in-agreement in a part of the subject or even in the selfsame subject. Similarly, when the upholders of concomitance-in-difference as a necessary factor of inference do not find any real heterologue (vipaksa), they construct the heterologue in imagination and show the concomitance-in difference with reference to that imagined heterologue. The upholders of existence-in-the-subject (paksasattva) as a necessary characteristic of probans attempt at showing the existence-in-the-subject (paksasattva) of the probans. The history of this mutual difference of views among philosophers regarding the determinant characteristics of universal concomitance is very old. * The practice of inference through internal concomitance (antarvyapti) was prevalent even in the pre-Dignaga period. When neither the homologue nor the heterologue as distinct from the subject is available and it is not possible to show necessary concomitance outside the subject (bahirvyapii), it is expedient, in order to prove the thesis, that one should take resort to internal concomitance (antarvyapti). The systems which had to take resort to such concomitance regarded 'logical impossibility in the absence of the other' (anyathanupapatti) alone as the necessary characteristic of probans. This principle was applied, in the 1 Tatparyatika p. 114 2 Nyayakumuda p. 440 3 Ibid p. 505 4 Ibid p. 512 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvii the beginning to a limited number of cases. But when the upholders of external concomitance (bahirvyapti) offered resistance against the view, the upholders of internal concomitance, on the plea that it is not necessary to show the external concomitance to the intelligent even though it is there, attempted at proving the universal futility of external concomitance. And from this attempt there developed a view which recognized 'logical impossibility in the absence of the other' alone as the determinant characteristic of probans and upheld internal concomitance alone as necessary. This view is found recorded in the Jaina system of logic. In the same way the conception of probans with only the positive concomitance and the conception of probans with only the negative concomitance were also established. Beside this process of formation of views a tradition of the triple characteristic of probans was constantly present, which regarded the three characteristics viz. 'existence in subject' (paksasattva), 'existence in the homologue' (sapaksasattva) and 'absence in the heterologue' (vipaksa-vyavrtti) as the necessary constituents of universal concomitance (vyapti). In the absence of a separate homologue from the subject, this tradition regarded a part of the subject as the homologue; similarly, in the absence of a real heterologue it constructed an imaginary heterologue in order to show the concomitance-in-difference. And many times it regards one characteristic as implied in the other which is more apparent and thus ultimately establishes the triple characteristic. Dignaga strongly upheld this tradition and it has been elaborately defended in the Hetubindu as well. The defence is so thorough that Dharmakirtti and his commentators have refuted all those authors who supported the doctrine of five-fold, or six-fold or unitary characteristic of probans against the view of triple characteristic advanced by Dignaga and his followers. And it is because of this that Dharmakirtti regards the determination of both the positive and the negative concomitance as necessary in all the three types of probans viz. nature (svabhava), effect (karya) and non-perception (anupalambha), and shows how this is possible. The old conception of threefold fallacious reasons (hetvabhasa) was deduced from the triple characteristics viz. 'existence in the subject' and the like of the probans, accepted as the proof of necessary concomitance. Dignaga defended this conception. And Dharmakirtti has very elaborately shown in the Pramanavarttika and the Nyayabindu how fallacious reasons origina'e in the absence of any one, two, or all of those characteristics, and has also established that there can be only three types of fallacious reasons. This problem has not been elaborately dealt with in the Hetubindu as has been done in the Pramanavarttika or the Nyayabindu. The fallacious reasons have merely been mentioned therein. Besides these main topics, a number of other important subjects which constitute the peculiarity of Buddhism has also been clearly discussed in the Hetubindu. For instance, the refutation of the doctrine of universals (jati or samanyavada); establishment of the doctrine of apoha as the substitute for the doctrine of universals; 1 Akalankagrarthatr aya p. 177 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii establishment of absolute particularism or momentariness and even." tually the doctrine of uncaused destruction (nirhetuka-vinasa-vada); establishment of indeterminate perception alone as valid organ of knowledge and yet the admission of indirect validity of determinate inference; admission of the relation of cause and effect and the origination of a unitary entity from a group of conditions; nature of coeffi. ciency (sahakaritva); nature of negation (abhava). All these subjects are so intimately interrelated that the upholder of any one is naturally led to uphold the others. The doctrine of momenta riness lies at the centre of all these topics. The establishment of momentariness involves the establishment of the other doctrines. These doctrines were upheld from the Buddhist standpoint from long before the time of Dharmakirtti. For instance, the discussion of the doctrines such as the doctrine of uncaused destruction and the like is at least as old as the Yogacaryabhumisastra of Maitreyanatha. All these doctrines have been compiled and elaborated in the works, like the Prama navarttika, of Dharmakirtti. In the Hetubindu also Dharmakirtti has discussed all these subjects very clearly. And while doing so, he has made incisive refutation, with sarcastic remarks, of the opposite views he was confronted with Dharmakirtti made a very clear statement of his views in tlie Hetubindu, no doubt. But the topics discussed are so deep and subtle that the beginner does not derive satisfaction from such pregnant dissertation. It was therefore left to Arcata to unfold, in his commentary, the proper implications of the curt statements of the Hetubindu for the benefit of the lovers of elaborate style. Arcata's commentary presents a complete picture of the Buddhist way of thought regarding every subject that is discussed and penetratingly unfolds the true meaning of the few pregnant statements of Dharmakirtti. Besides this, Arcata has discussed a few topics which are not suggested by the basic text; for instance, the discussion regarding the initial sentence (adivakya). (5) THE INFLUENCE OF THE HETUBINDU ON LATER THOUGHT The Hetubindu has exerted much influence on the later thought and literature through the commentary of Arcata. It was but natural that the Buddhist thinkers should utilize Arcata, but the Brahinanical and the Jaina authors of repute also have utilised him in a number of ways. Salikanatha, the author of the Prakaranapancika, Jayanta5 and Vyomasiva6 refer to him for refutation while the philosopher like Vacaspatimisra who was the 'Master of All Systems of Thought' (sarvatantra-svatantra) even appears to evaluate the thoughts of Arcata 1. Dars'ana-digdars'ana p. 718; Yogacaryabhumi, Cintamayibhumi, 11. 2. Vide Text, p. 67. 3. Vadanyaya-Tika p. 7 4. Prakaranapancikaparti-Mimasajivaraksa p. 3. 5. Nyayamasjari Vol, I p, 7, 27 etc. 6. Vyomavati quotes the expression 'badhavinabhavayor virodhat (p. 56S) and Dindikaragam etc. (p. 607) from the Hetubindu. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXix in his own way.1 Udayana has referred, in all his works, to a number of works of Dharmakirtti and their commentaries mainly for the purpose of animadversion. It is, of course, not possible to apportion the influence of the Helu bindu and its commentary on him. But it seems probable that he must have seen the commentary of Arcata. Whatever might have been the fact, if we are required to show more definitely the influence of the Hetubindu on the non-Buddhist systems, we should turn to the logical literature of the Jainas. The Jaina logicians, both Digambara and Svetambara, have refu'ed Arcata and sometimes also have absorbed his views in their individual ways. Akalanka? and his commentator Anantavirya,4 Vidyananda, the author of the Astasahasrz, 5 Prabhacandra, the author of the Prameyakamala-martanda and Vadiraja6 , the author of the Alankara on Akalanka's Nyayaviniscayaall these authors have profusely utilized the Hetubindu through Arcata. Among the Svetambara Acaryas the utilization of the Hetubindu begins from the famous A.carya Haribhadra, the Yakinisunu,7 and in later times its influence becomes so great through Arcata that the great Jaina logicians like Siddharsi , Abhayadeva', the commentator of the Saninati, Santisuri10, the author of the Tarkavarttika, Vadi-Devasuri, 11 the author of the Syadvadaratnakara, and Hemacandra12 made Arcata a special subject, as it were, of their study. The versatile author Malayagiri13 has recorded a thorough refutation of Arcata's criticism of the Jaina Doctrine of Syadvada. In the same way Sricandra, 14 in his Utpadadi-siddhi-traya, bas done the same thing. In this way, the commentary of Arcata occupied an important place among the works studied by the Jaina thinkers. It is, perhaps, because of this that although this comincntary of Arcata could not be found up till now from anywhere, a single old palmleaf. manuscript of it could be found from an old city like Patan which possesses so many Jaina Bhandaras of manuscripts. It is very probable that in future another copy of it from some other Jaina Bhandara will be available. ACKNOWLEDGEMENT Under this head I must acknowledge my indebtedness to a number of scholars and friends. I am thankful to the then authorities of the Bhandara from which I got the MS. for their absoluto unhesitation in lending it to me. In the absence of the enthusiastic cooperation of 1 Tatparyatika pp, 2, 3, 387 etc. 2 Nyayakusumanjali (Vrtti) 6. Atmatattvaviveka. 3 Siddhivinis caya (Auto-comm), p. 507 a; Laghiyastraya-Nyayaku. p. 174 4 Siddhivinis cayatika, p. 20 5 Tattvarthas lokavartika pp. 4, 212 6 Nyayavinis cayatika pp. (I) 55, 355; 446, Hetubindus tadvivaranam p. 449 (1); Hotubiadu-vyacaksa nenarcatena 155 p. (11) Taduktam Arcatena 197 (II) 7 Anekantajayapataka. see index. 8 Nyayavalara-vivrti p. 3 9 Sanmati-tika pp. 171, 556, 568 10 Nyayavataravarttikavrtti, p. 12 11 Syadvadar atnakara p. 16, 12 Pramana-mimasa p. 38, Tippana p. 78 13 Dharmasam grahani-Tika pp. 147 ff. 14 Utpadadisiddhi, pp. 4, 15, 37, 92, 45, 76, 140, 142, etc. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the well-versed Muni Sri Punyavijayaji, the grand-disciple of Pravartaka Kantivijayaji, it could have been hardly possible for me to proceed further with the work. He prepared for us an easily legible transcript in modern Devanagari script from the old and almost illegible manuscript, which was at the same time so fine that it has been preserved as a specimen of the modern art of writing in the S'rimad-Rayacandrajnana-sangraha. We could easily prepare the press copy from this transcript. The assistance of Sri Purusottama Tarkas has been uncommonly fruitful. He studied Tibetan and compared Arcata's commentary with the Tibetan Version and thus helped us in a number of ways. In the absence of this help we could not have prepared the present edition in this form, on the basis of the single old palmleaf Sanskrit MS, which is mutilated and was also in disorder. The sympathetic attitude of the authorities of the Gujrat Vidyapitha has also proved very helpful. They lent us, whenever we required it, the new transcript prepared by Muni Sri Punyavijayaji and preserved in the Srimad Rayacandra-jnana-sangraha. In the absence of the unusual liberality and the extraordinary enterprise of Sri Rahulaji we could have never procured the mutilated MS. of the Nepalese Bhandara and the reprints of the photo MS, compiled in Bihar and Orissa Research Society. And in that case we cannot say when this work of Durveka would have reached the reader. Pt. Mahendrakumara 'Abhaya', a student of mine, gave me much precious help by his concentrated labour in deciphering the photo MS. and such other works. XXX Without the uncommon patience and labour of my most beloved pupil and friend Pt. Dalsukh Malvaniya, Jainadarsanadhyapaka, Sanskrit Mahavidyalaya, Banaras Hindu University, this edition could not have taken the present shape in spite of all the other materials. The whole work beginning from the reading of the original palm-leaf MS. upto the desciphering of the photo MS. of Durveka's sub-commentary, the preparation of new copies where necessary, and all the minute works of editing, such as the correction of proofs from beginning to end were done by him. In one way the whole credit of this edition goes to him. I could never have finished this ever receding work on account of my ocular disability and other shortcomings without the help of Sri Malvaniya. And, perhaps, I would not have undertaken the work of editing the Hetubindu without the assurance of his help. Whatever important work-as the Appendixes, the tracing of the sources of the quotations, the headings, the division of the subject matter and the corrections-has been done in this edition is all due to the extraordinary devotion to learning of Sri Malvaniya. We had the opportunity of editing the work because Dr. B. Bhattacharya, the General Editor, G O. S., selected us for the purpose and entrusted us with the work. We record our hearty thanks to all these scholars and friends. Sri. B. J. Research Institute Gujarata Vidya Sabha Ahmedabad 28-10-1948. SUKHALAL SANGHAVI. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxi viSayAnukramaH (1) bhaTTArcaTakRtA hetubinduTIkA 1-229 ..jinanamaskAreNa maGgalam / dharmakaM tivacasA sarasatamatvakhyApanam / sala.ghavaM prakhyA'ya granthavivaraNa pratijJA / : AdivAkyasya pryojnprkttnm| .prakaraNatadabhidheyayoH prayojanacintA / sarvaparokSapratIteliGgajatvAdevAnumAnatvasUcanam / ssalakSaNasyaiva bastutvaM na sAmAnyasyeti sthApanam / 1 heto sAmAnyanirUpaNam 1 hetonitvena vyAptiH kathaM phaliteti carcA 2 trividhava hyAryAnA hetvAbhAsatvena vyAptezcarcA 3 avinAbhAvaniyamAdityasya prakArAntareNa vyAkhyAnam 4 hetvAbhAyalakSaNAnabhidhAnepi tatsUcanam 5 diGnAgAnusAreNa pakSazabdasya dharmimAtraparavam 6 diGnAgavyAkhyAne IzvarasenAkSepastaduddhArazca * pakSadharma ityatra niyamatyavasthA 8 vyAptavyApyavyApakobhayadharmatvam 9 vyApteranvayavya tirekarUpayossUcanam 10 vyApTheH pratyakSeNAnumAnena vA nizcayaH 11 udyotakaramataM nirasya dezAdyapekSakAryahetorgamakatvoktiH 12. nirvikalAM kathaM sAmAnyagrAhIti kumArilAkSepasyottaram 13 anumiteH sAmAnyaviSayatve'navastheti kumArilAkSerasyottaram 14 darzanavidhipratiSedhavijhalpeSu prAmANyAprAmANyavyavasthA 15 pratiSedhavikAsyAprAmANyasthApanam 16 vidhivikalpasyApyaprAmANyavyavasthApanam 17 arthakriyAsAdhanaviSayajJAnasyaiva prAmANyasamarthanam 18 sAmAnyasya vistareNAvastutvasAdhanam 19 kumAriloktadvayAtmakabuddhanirasanam 20 kumAriladattasya doSasya saugatabudvaya gAvakatvadarzanam / 21 nIlavikalpasyAprAmANyasamarthanam 22 mImAMsakasamata pramANalakSaNe doSadarzanam / 23 anumAnasya vidhivikalpavailakSaNyena prAmANyasamarthanam 24 pramANavyavasthAyAH vastvadhiSThAnatvaM svalakSagasyaiva ca vastutvam 25 vikalpasya darzanAt pRthakaprAmANyAbhAva: 26 dhArAvAhikajJAneSu yogitaditarApekSayA prAmANyAprAmANye 27 vikalpaprAmANyanirAsasya phalitArtha 28 anumAnaprAdhAnyajJApanam 29 svabhAvahetAvanvayanizcaya: svapramANAyattaH . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 svabhAvahetaviSayepi sAdhyasAdhanabhAvavyavasthA 31 bAdhakapramANAdeva svabhAvahetau sAdhyasAdhanatAdAtmyam 32 kAryahetAvanvaya nizcayanirUpaNam xxxii 33 anupalabdhAvanvaya nizcayo rAyakathanam 34 kAryasvabhAvayorvyatireka nizcayopAyakathanam 35 anupalabdhau vyatirekanizcayopAyakathanam 36 hetoH prakAratrayasya nAmanirdezaH 37 trividhahetu vAhyAnAM hetvAbhAsatve pramANo | darzanam 38 avinAbhAvanirUpaNam 2. svabhAvahetu nirUpaNam 1 svabhAvahetorlakSaNAbhidhAnam 2 paramatanirAsArtha sAdhyadharme sAdhanadharma bhAvamAtretyAdivizeSaNam 3 hetumati vinAze sAdhye kRtakalasya vyabhi vAritam 4 parArthAnumAne sAdharmyavaidharmya prayogodAharaNam 5 vaidharmyaprayoge'pi vyAptipradarzana saMgatam 6 pratijJAprayogasya nairarthakyam 7 upanayanigamanAderapi sAdhanavAkyAn jJAtvam 8 nyAyavAkye hetudRSTAntavacanayoH kramasya niyamaH 9. hetostridhA prayogasya khaNDanam 10 satvasya kSaNika svabhAvatAyA: samarthanam 11 sahetukaM vinAzaM nirasituM tasya bhAvastrabhAvatAyAH samAlocanam 12 kumArileSTabhAvAntarasvabhAvapakSasya samAlocanam 13 bhAvAbhAvapakSasyApi samAlocanaM 14 vaiyarthyAdapi vinAze hettrayogaH 15 svato vinazvaratvasAdhaka hetAvane kAntadoSoddhAraH 16 pratyakSeNa bAdhAt na pratyabhijJayA sthirekabhAvasiddhiH 17 anumAnenApi pratyabhijJAyA bAdhAt na tataH sthirabhAvasiddhiH 18] pratyakSasyAnumAnAt garIyastvanirAsaH 19 tatsvabhAvatvAd ityatra punarapi anekAntadoSoddhAraH 20 ekenaiva samarthena kAryajanane pareSAmupayogamAzaGkaya tadudvAraH 21 kAraNabhedAt kAryabheda svIkurvadbhiH kSapaNakajaiminIyairanekAntasyodbhAvanam 22 siddhAntavAdinA dUSaNodvAra: 23 ekasAmagrIjanyeSvapi kAryeSu bhedopAdanam 24 kAraNAne zve'pi kAryasyaikatvaM sAmagrIbhede ca kAryabhedaH 25 sahakAryanekatve'pi kAryasya aikyam 26 ahIkA disaMmatasya dravyaparyAyayoH bhedAbhedapakSasya nirAsa: 27 vaizeSika kRto'pyekasyAnekakArya kAritvAkSege na yuktaH 28 dezakAlasvabhAvAbhedasyAbheda sAdhakatvanirAsa: 29 dravyaparyAyAne kAntavAdakhaNDanam 30 dravyaguNayorabhede vaizeSika kRtapUrvapakSasyollekhaH - 31 dravyaguNayorabhedasyopapAdanam 31 sAmagrIbhede kAryabhedasya kAraNabhede'pi ca kAryasyaikyasyopasaMhAraH ... ... 50 51 5.3 54 55 55 57-149 ... ... ... *** ... ... 18 .. :: .. .. ... 72 73 ... 75 77 78 80 82 83 83 86 87 88 89 92 92 94 95 97 98 ... ... .. ... ... ... 630 ... ... ... ... 41 44 45 ... ... 57 57 58 61 m 63 63 70 ... 102 103 ... 104 ... 107 ... 109 ... 109 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiii ... 113 11 117 118 119 120 121 127 ... 145 150-166 ... 15. ... 152 33 janakatvamevAdhAratvaM na tu sthApaka 34 atizayotpAdanaM na sahacAritvaM kintu ekAryakAritvama 35 ekakAryakArikhameva mukhya sahabhArityamitaratu gauNam . 36 kSaNikanvekArthakriyAniyamasya vyavasthApanama 37 kSaNikeSu hetuphaLabhAvavyavasthAyAH kathanam 38 akSaNike ekArthakriyAkAritvasyAmAvaH 39 mImAMsakasaMmatasya bhAvasvabhAvarUpasAmadhyasya nirAsaH '40 naiyAyikAbhimatasya mAvasvabhAvarUpasAmarthyasya nirAsaH 41 kAryasyaiva sahakAryapekSeti matasya nirAsa: 42 kSaNikapakSe eva ekArthakriyArUpabahakAritvasya vyavasthA 43 nitukavinAzacarcAyA upasaMhAra: 14 sAmAnyena sattvakSaNikatvayostAdAlyavyAptipradarzanam 65 arthakriyAkAritvameva satvaM tacca kSaNikAnAmeveti kAryahetunirUpaNam . . , kAryakAraNabhAvavyavasthA 2 janyajanakabhAvasya sarvathA sattve'pi gamyagambakabhAvasya na tathAtvam 3 kAryakAraNabhAvapratIteratidurlabhatvAzaGkAyA nirAsa: 4 bhinna kAraNajanyAnAM dhUmAnA atAhazatve'pi sAdRzyAt tAdRzatvAbhimAnaH 5 tAdRzAtAdRzajanyatve kAryasyApi tAdRzAtAdRzatvam vilakSaNasAmadhA aSikSaNakAryajanakatve doSAH anupalabdhihetunirUpaNam 1 vipratipattipradarzanapUrvakamanupalabdhessvarUpam 3. sveSTAmanupalabdhi saSTayitumIzvarasenakumArilAdInAM nirAsa: 3. anupalabdhi trivA vibhajya tadvivecanam 4 hetokharUpyatraividhyayohetvAbhAvatvasya copasaMhAra: 5 hetulakSaNe'dhikarUpayAdinA nirAmaH .. (2) hetubinduTIkAlokaH . (3) pariziSTAni 1 hetubindugatazamdAnAM sUcI 2 hetubinduTIkAgatAnA vizeSanAmnAM sUcI 3 hetubinduTIkAgatAnAmavataraNAnA sUcI, 4 hetubinduTIkAgatazamazAnA sUcI 5 hetubinduTIkAlokagatavizeSanAmnAM sUcI hetubinduTokAlokagatAnAmavataraNAnI sacI 4. hetuvinduprakaraNa ... 158 ... 162 167-229 ... 169 231-441 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . xxxiv zuddhipatrakam / bhAnuzya pR0 paM0 azuddham zubhama 1 11 nanu svAdaM mAdhurya hi 1 16 teSAM kRte . yAnudizya tu [bhAvini 2 17 [viSaye [viSayaH 2 24 athAsma asma 3 10. gugabhU 3 16 pratipAda] 3 18 zaddha 4 16 [yadi [asambaddhAdyadi . .13 virodha...(4). virodho'pitu sarvatra 10- 7 [nAbhA] . [nAbhAvAbhA] 11...2 4 zliSTanirdezA- zliSTa nirdezA [khyAnaM 5] t 4-5] pR0 paM0 azuvana sukham 48 9 taduma ta ddhA do)ma' 51 19 siddhitaH / middhito 52. 29 ziSyet ziSyata(a) 59 9 nizcIyate , nizciya(ya)te 59. 17 ca.na bhAdegca mA 65 4 bruyAt yAt 65 23 plavat plavata 66 26 dhyartha artha guNIbhU .. darza za 681. mabhidhI' mabhidhA 69. 14 degparAdhAstu parAvAstuti) 71 1 catuSTasvA catuSTayasyA 71 23 prayukte prayukte 7) 25 tat 7. 2 na ... senara 1.14 praya 81 29 zabdanAm zabdAnAm 13 . 2 kadA -14.7 tathAbhAve tathAbhAve, 17.11 prakaraNa sAma. sAma 17.23 tasya eka tasya ca eka 17 27 gamyasya gamyasya 17 27 tatrAta tatreti 17 28 dharma[ntaratvA- dharmAdhAravA bhAvAt saMbhavAt 18 2 vyApyadeg vyApaka sa 26. 19 parAmarthato paramArthato 29 30 kRtatya kRtasya 33 27 rAdheya rAdheya (rAvedha) 33 27 cAspa(ca spa) cAsa 34 25 nAlamba ImA(IzA) 39 10 vyavahRta vyavahata 4. 26 di hyagdi 42 23 pratipadyate pratipadyate(nte) 42 27 bhUtvA [] bhUtvA 43 15 khabhAvo svabhAvo 45 3 pratipAdapa pratipAdaka 45 13 tAdAtmyAdi (tamyAdi) 45 18 cAnupasambhe nA cAnupalammenA' 46 22 kAraNAbhA kAraNabhA nAba 84 16 avasthA tadeg . avasthAta 85 3 bhAvaM ni bhAva(va)ni 94 23, anyAvazI anyAdRzI 96. 2 yo'bha 98 20 dravyani dravyavani 105 21. sthApi sthApi(vi) 107.5 davato dadhato 107 13 yanimittAd yanimittA 112 23 lakSaNa 112 24 dibhya dibhyaH 1170 20 sa rUpa sasa 119 17 itya itya 119 19 svAkri basyA ki 120 17 radhika 12. 2. stutya tyanutpa 120 21 digdarza 121 5 kSaNika kSaNikatadeg 121 27 batra bhavata atrabhavata 122 . . kevalaM kelaM / 122 24 pa(apracyutotpa)naH pakA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM0 azuddham 123 3 -124 29 114 128 6 vAdanaM 131 8 kSaNika 133 17 stharyoni 134 1 te 138 18 tyasya 141 19 vinaSTu 144 20 vinazA 147 10 prAptatvenA 148 23 rUpavi' 155 26 mAd 157 18 bhaveta 23 dhUmAdhUma gnyAdi 158 159 28 159 28 nAnya a 160 13 vijA 12 propsa 168 168 6 bhavanti 169 25 katuH 171 26 sambandhAbhA 179 9 pratIyater 183 16 tadvAra 185 30 s zuddham * sahakArya 115. pAda 'kSaNika sthayo tere ityasya vinaMSTu vinAza prAptatve nA rUpAvi dhUmAdU bhavet ra dhUmAdhUma agnyAdi nAnya na vijA * prApte : [na] bhavanti kartuH sambandho bhA pratIyate bha taddvAra T XXXV pR0 paM0 azuddham 193 9 tatrpha 193 17 varNi 199 8 Iti 204 205 15 tasmin 206 8 detA 207 212 13 kSaNAnta 216. 18 iti / ta 217 26 9 karamAd 15 heturaH vi 5 tata 4 yuvato 219 8 33 226. 226 17 na tu 228 13 233 2 233 8 233 233 17 235 27 271 28 344 23 348 368 16 trAntarbhatam saMghAtaM pradIpa 5. [ 6. [ yAgAt truTi: 'bacanAma' 12 tadukya xx 16 vyasto zuddhamU 'tarpha rvaNig iti kasmAd heravi yadetadavA tasmin lakSaNAnta "iti" - " "2 tatta yuktaH natu (nu) trAntarbhUtam saMghAtaM pradIpo 5.] 6.] 17 dravyerUpaNetyaddideg dravya rUpeNetya hI 'yogAt truTitA bacana mi tadukta vyasto (vyApto) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadarcaTaviracitA // hetubinduTIkA // // namaH sarvajJAya // [ jinanamaskAreNa maGgalam / yaH saJjAtamahAkRpo vyasaninaM trAtuM samagraM janam , puNyajJAnamayaM pracitya vipulaM hetuM vidhUtazramaH / kRtlajJeyavisarpi[nirmalataraprajJoda]yAdriM zrito loke hAItamopaho jinaravid namasyAmi tam // 1 // 1 [dharmakIrtivacasAM sarasatamatvakhyApanam / ] varaM hi dhArmakIrteSu caviteSvapi carvaNam / . 10 niSpIDitA'pi mRdrI[kA nanu svAdaM jahA]ti kim ? // 2 // [svalAghavaM prakhyApya granthavivaraNapratijJA / ] nyAyamArgatulArUDhaM jagadekatra yanmatiH / jayet tasya ka gambhIrA giro'haM jaDadhIH ka ca ? // 3 // tathApi mandamatayaH santi matto'pi kecana / 15 teSAM kRte] mayApyeSa hetubinduvibhajyate // 4 // [AdivAkyasya prayojanaprakaTanam / ] - " parokSe "-[Tt. 355b.] tyAdinA prakaraNArambhe prayojanamAha / taMca zrotRjanapravRttyartham iti kecita / tadukta[m - 20 " sarvasyaiva hi zA]strasya karmaNo vA'pi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyatAm // " _ [ zloka0 sU0 1. zlo0 12 ] / iti / teMdayuktam / yato'sya prakaraNasyedaM prayojanamiti [ pradarzane prayo]janavizeSa prati upAyatAM prakaraNasya nizcityAnupAye pravRttya- 25 1, prastuta deg / 2, carciteSvapi cardhanam - T. | 3, prayojanaHbhidhAnam / 4, zrotRjanapravRttyarthatvam / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / sambhavAt prekSAvatAM taMdarthitayA prakaraNazravaNAdI pravRttiH] [S. 2a ] syAditi tedabhidhAnasyArthavattA varNyate / na caitad yuktam / yataH prekSAvatAM pravRttiH prayojanArthinAM tadupAye tedbhAvanizcayAt / yathA kRSIvalAdInAM sasyA]dyupAye bIjAdAva'vIjAdivivekenA'vadhR5 tabIjAdibhAvAnAm / anyathA hyanizcitopAyAnAmupeyArthinAM [T. 206b.] pravRttI prekSAvattaiva hIyeta / upeye tu [pramA]NavyApArAsambhavAdanizcaye'pi vivecitopAyAH pratibandhavaikalyayorasambhave ' yogyametadvivakSitaM kArya niSpAdayitum ' iti saM[bhA vanayA pravRttau] prekSAvattAto na hIyeran / 10 nizcayazca pramANAdeva / na ca prayojanavAkyasya prAmANya masti, zabdAnAM bahirarthe pratibandhAbhAvAt / vivakSAyAM [tasya prAmANye'pi yathA]vastupravRttiniyamAbhAvAt na tataH prakaraNasya prayojanavise(ze)SaM prati upAyatAnizcayaH samasti / na hi ye yathA [S. 2b.] yamartha vivakSanti te tathaiva tamanutiSThanti vi]15 saMvAdanAbhiprAyANAmanyathA'bhidhAyAnyathApravRttidarzanAlloke sa. vatrAnAzvAsAt / prayojanavizeSopanyAsAt prakaraNasya tadupAyatA[viSaye saMzayaH ja]nyate tatastadbhAvanirdhAraNAya kRSIvalAderiva bIjAdyavadhRtaye pravRttiryukteti cet ; na, prayojanavizeSopAyatAsaMzayasya 20 tadabhidhAnAt prAgapi] bhAvAt / tatsAdhakabAdhakapramANAbhAve tasya nyAyaprAptatvAt / anumAnAdivyutpattyarthAnAM ca prakaraNAnAM darzanAt kimasyAnumA[navyutpAdanaM prayojanamanyadA, na vA kizcidapItyavaMrUpazca saMzayaH prAk pravarttamAnaH kena nivAryeta / api ca kimidaM niSprayojanam , uta prayojana[vat, athA'smadabhima]25 tena vA prayojanena tadvaditi jijJAsoH pravRttisambhave vyartha eva prayojanavAkyopanyAsaH / [S. 3a.] tasmAd yat prayojanarahitaM vAkyam, tadartho vA , na tat prekSAvatA''rabhyate karne pratipAdayituM vaa| tadyathA [T. 207a.] 1. pryojnaarthityaa| 2. prayojanAbhidhAnasya / 3. AdivAkyasya nizcAyakatvasaMvarNanam / 4, prayojanadeg / 5. upAyadeg / 6. saMzayAt / 7. prayojanavizeSopAyatvasya / 8. saMzayasya / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tadabhidheyayoH prayojanacintA / dazadADimAdivAkyaM kAkadanta [ parIkSA ca / niSprayojanaM cedaM ] prakaraNaM tadartho vA' iti vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnasya tadasiddhatodbhAvanArthamAdI prayojanavAkyopanyAsaH / [ prakaraNatadabhidheyayoH prayojanacintA / ] tatra " tadvayutpAdanArtham " iti vAkyena svayamasya prakaraNasya 5 prayojanamAha / yathAsvamabhidheyapratItirhi vAkyasya prayojanam / taccehAsti padAnAmavAntaravAkyAnAM ca parasparasaMsargAt samAsArthapratIteH / tathA hi - anumAnamatra prakaraNe vyutpAdyata iti tad abhidheyam / tasyaiva tacchabdena sambandhAt / yadyapi parokSArthapratipattau gu[NabhUtamanu] mAnaM tathApi vakturabhiprAyAnuvidhAyitayA 10 zabdavRtteH tacchabdena parAmRzyate / anyathA pradhAna saMsparzo ( zoM) pi kathaM syAt ? / zabdAnAM sva[bhAvataH ] sambaDA (ndhA) yogAt / " pakSadharmma " ityAdinA cAnumAnasyaiva vyutpAdanAt / tasya [S. 3b.] vyutpatti [raviparItasvarU] papratItirasya prakaraNasya prayojanam, tatsAdhyatvAt / ata eva cAnumAnavyutpattiviSayaM prakaraNa [ vyA - 15 pAraM pratipAda]yituM NicA nirdizati - " tadvayutpAdanArtham " iti / tatazca prakaraNaprayojanayoH sAdhyasAdhanalakSaNaH sambandho'pyukto bhavati / yadyapi dravRttenA [numAnavyutpattiviSayasya prakaraNavyApArasya prAdhAnyaM tathApi vastuvRttena vyutpattereva pradhAnatA tasyAstatsAdhyatvAt / itarasya ca tadupAyatvenApradhAnatvAt / tasmA - 20 danumAnavyutpatti [T. 207b. ]reva prayojanatayA pratIyate na prakaraNavyApAra iti / " parokSArthaprati[patteH anumAnAzrayatvAt " ityanena tu prakaraNArthasyAnumAnalakSaNasya prayojanamAha / na hi vAkyasya svArthapratItilakSaNaM phailamastItyetA [vataiva prekSAvAn prava]rttate'pi tu tadabhidheyA- 25 rthasya puruSArthopayogitve sati / tacehAsti yata: parokSArthasya yA pratipattiH - nizcayaH - tasyA anumA[naM - trirUpaliGgam ] [S. 42.] kAraNe kAryopacArAt / ananyopAyasAdhyatAM darzayituM paramatani 1. tadvatpatti / 2. zAbdanyAyena / 3, prakaraNavyApAra / 4 prakaraNa / 5, prayojanam -T. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ at hetubinduttiikaa| rAsArtham AzrayaH - kAraNam , anumAnamAzrayo yasyeti sAmAnyena vigRhya / [tadanu ca] kasyAnumAnAzrayatvAditi vizeSApekSAyAm - yadyapi parokSArthapratipattizabdasambandhe strItvaM gamyate tathApi tat padasaMskAravelAyAM buddhayasaMnihitatvAt bahiraGgamiti 5 na strIpratyayanimittaM yathA bhUtamiyaM brAhmaNI, aavpnmiymussttrikti| [sarvaparokSapratIterliGgajatvAdevAnumAnatvasUcanam / ] anena ca sarvA parokSArtha]pratipattiH pramANabhUtA, anyasmAt tatpratipattyayogAt, trirUpaliGgAzrayaivetyuktaM bhavati [S. 4b.] 10 anumAnAzrayatvAdeveti avadhAraNAt / tatazca zabdAdInAM sati prAmANye'numAnatA, anyathA teSAmapi vyutpAdyatAprasaGgo nimittasya samAnatvAt / ___ tathA hi - sarvA parokSArthapratipattiH pramANabhUtA], na kha tantrA bhavati / tasyAH khArthapratibandhAbhAvena niyamana tatsaMvA15 dAyogAt / avisaMvAdalakSaNatvAca pramANasya / anyato'pi [yadi syAt [T. 208a.] sarvataH sarvapratipattiprasaGgAt dharmyasambandhe'pi sarvatra pratItiM janayet , pratyAsattiviprakarSAbhAvAt / evambhUtaizca trirUpa[liGgamevArthoM bhavatIti sarvA paro kSArthapratipattistrirUpaliGgajatvenAnumAnAt na bhidyata iti / eSa 20 cArthaH " pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH " , kasya ?, prokssaarthprtiptte| riti [S. 5a.] prakRtena saMbandhAd darzitaH, pakSadharma eva tadaMzena vyAsa eva ca parokSArthapratipatterheturityavadhAraNAt / [svalakSaNasyaiva vastutvaM na sAmAnyasyeti sthApanam / ] arthagrahaNaM tu parokSArthapratipatteritya[numA]nasyApi svalakSa25 NaviSayaM prAmANyaM darzayitum / arthakriyAsamartho hyarthaH, svala kSaNaM caivamAtmakam / ata eva - " vastvadhiSThAnatvAt pramANavyavasthAyAH " - [iti vakSyati / anyathA'numAnAt tatra pravRttinna syaadrthkriyaarthinH| 3. parokSArthapratipattikAraNatvasya / 4. svatantrAtipatteH 1. strItvam / 2. avdhaarnnaabhaave| 5. svArthadeg / 6. pratibaddhaM pakSasaMbaddhaM v| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svalakSaNasyaiva vastutvam / sAmAnyasyAvastutve'pi jJAnamAtralakSaNatvAt tadarthakriyAyAH tasyAzca tadu[tpAdya]tvena siddhatvAt / na hi jAtirdAhapAkAdAvupayujyate, svalakSaNasyaiva tatropayogAt' / tatsambandhAt tatra pra vRttiriti cet; na nityasyAnupakAra [katvena] kenacitsambandhAbhAvAt / satyapi ca sambandhe kathamanyapratipattAvanyatra pravRttiH, 5 atiprasaGgAt / [S. 5b.] samavAyasya sUkSmatvenAnavasitavivekasyAvasAyAd bhrAntyA tatra pravRttiriti cet; [T. 208b. ] evaM tarhi bhrAntimAtramevAstu, kimantargaDunA sAmAnyena ? | nibbIjabhrAntyayogAditi cet tA eva vyaktayastadekakA[ryakAriNyo bhrAntabIjam ] / varNAkRtisamAnAkAraM hi sAmAnyajJAnam | 10 na ca sAmAnyaM tadrUpam, tat kathaM tad bhrAntebbIjam / sAdRzyanibandhanA hi bhrAMntiriSyate paraiH / vyaktaya eva cA[samAnajA] - tIyavyAvRttAH sAmAnyAkArajJAnasvarUpAstatastA eva bhrAntibIjam, atadrUpavyAvRttestAsu bhAvAt / vastubhUtasya tu sAmAnyasya sambandha[[saMbhave]na tAsu bhAvAyogAcca / yaistu vyaktyAtmakameva sAmAnyaM kalpitaM taiH svalakSaNaviSayamanumAnasya prAmANyamabhyupagatameva bhavati / svalakSaNAtmakaM tu sAmAnyaM kathamanumAne' pratibhAsate iti cintyam / na ca vyaktirUpamapAsyAparaM sAmAnyasya rUpamiSyate, vaizeSikadarzanopagamaprasaGgAt / [S. 6a and S. 6b.].............. *********** 1. varNAkRlmayogAcca / 2. sAMkhyaiH / 3. svalakSaNA pratibhAse / 15 20 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1. hetoH sAmAnyanirUpaNam / ] [$ 1. hetotritvena vyAptiH kathaM phaliteti carcA / ] [S. 7a.J.........hi kathitam / tatra kAryasvabhAvayovidhisAdhanatvAnna pratiSedhe sAdhye vyaapaarH| anupalabdhito'pi na hai5 tvantarAbhAvanizcayo yataH sA caturdA'vasthitA svabhAva[kAraNa]vyApakAnupalabdhayo viruddha[T. 209b.]vidhishceti'| tulyayogyatArUpasyaikajJAnasaMsargiNaH svabhAvAnupalabdhiranyopalabdhirUpA abhAvavyavahAraheturiSyate / na [ca hetva]taramatyantAbhAvatayopagatamanukrAntarUpam , yadi hi syAddezAdiniSedha evAsya syAt nA10 tyntaabhaavH| kAraNavyApakAnupalabdhI tu siddhe kAryakAraNa]vyApyavyApakabhAve bhavataH / na ca hetvantare'tyantAsattayAGgIkRte prakAro'yaM sambhavati / tat kathaM te tadabhAvaM gamayiSyataH / virodho'pyavikala[kAraNasya] bhavato'nyabhAve'bhAvAvagamyata iti viruddhoplbdhirpysmbhaavinii| sambhave vA kAraNAnupalabdhyA15 dInAM kathamatyantaniSedhaH ? ityAzaGkayAha - " hetvAbhAsAstato'pare " iti / "tataH, trividhADetoH "apare" anye "hetvAbhAsAH, yatastatastridhaiva sa iti|| ....... evaM manyate - iha yad yatra niyamyate [tadi]paryayeNa [S. 7b.] tadvipakSasya vyAptau sa niyamaH siddhayati / yathA yat sat tat 20 kSaNikameveti sattvasya kSaNikeSu niyama ucyamAnaH sattvaviparyayeNA[sa]ttvena kSaNikavipakSasyAkSaNikasya vyAptI. siddhayati / evamihApi tritve heturniyamyamAno hetuviparyayeNa hetvAbhAsatvena trisaMkhyAvA hyasyArtha]sya vyAptau trisaMkhyAyAmeva niyato bhavati / tatastrividhahetuvyatiriktAnAmarthAnAM hetvAbhAsatAM da25 zayati / tena svabhAvaviruddhopalabdhyA [kArya-svabhAvAnupalambhavyatiriktAnAmarthAnAM hetutvAbhAva[T. 210a.]nizcaya iti / hetutadAbhAsayozca parasparaparihArasthitalakSaNatayaiva virodho [hetula]1. zceti / tatra tulyadeg - T. / 2. ekajJAnasaMsargivastvintaram ] / 3. hetutvam / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetoritratvena vyAptiH / kSaNapratItikAla eva pratipannaH / tadAtmaniyatapratibhAsajJAnAdeva tadviparItasyAnyatayA tadAbhAsatApratIteH, parasparamitaretararUpAbhAva [nizca]yAt / tatra trividhahetuvyatirikteSvartheSu hetvAbhAsatvamupalabhyamAnaM svaviruddhaM hetutvaM nirAkaroti / te ca hetutrayabAhyA arthA nAtyantAsatta[yopa] [S. 83. ]gatA nApi hetutvaM teSu 5 niSidhyamAnaM, kevalaM vyAmohAt hetutvamanyatra prasiddhameva tatrAssropitamAzaGkitaM vA tadviruDopalambhAdapasAryate / tat kimu - cyate " [atyantAsaMbha]vinaH kathaM virodhaH " iti / na ca sahAnavasthAnalakSaNa eva virodho yena tannyoyaH sarvvatropavaryeta / nApi yad yatra pratiSidhyate tasya tatraiva viro[dhaH prati]pattavyo 10 yena kathamasataH kenacid virodhagatiH ? " iti codyeta / na hi nAtra zItasparzo'gneriti sAdhyadharmiNyeva zItasparzasyAgninA virodha [ saMba]ndho (?) yathA tu asyAnyatra pratItavirodhasyAgninA sAdhyadharmiNi niSedhaH tathA hetvAbhAsatvopalambhAd hetutrayabAhyeSvartheSu hetutvanirAsaH / [ atyantAsa ]to 'pi ca lAkSaNiko 15 virodhaH pratIyate yathA kSaNikatvenAkSaNikatvasya tasya vastuni kvacidapyasambhavAt, bhAvena vA yadabhAvasya sarvva [ zaktivirahala]kSaNasyetyalaM durmmativispanditeSvatyAdareNeti sthitametat - tritve hetutvaM niyamyamAnaM [tadviparyayasyA][S. 8b. ]. [T. 210b. ] 5pi caM vyAptau satyAM taMtra niyataM bhavatItyabhiprAyavatA viparyaya - 20 vyAsiM pradarzayitumidamuktam - " hetvAbhAsa (sA) stato'pare " iti / (6 - [ 2. trividhabAhyArthAnAM hetvAbhAsatvena vyAptezcarcA / ] tatraitatsyAt - kSaNikavipakSa [sya sattva] viparyayeNa vyAptirbAdhakapramANavazAdavasitA iha tu trisaGyAbAhyAnAmarthAnAM hetvAbhAsatvena vyAptiH katareNa pramANenAvasitetya[ trAha] - "avi- 25 nAbhAvaniyamAt" iti / trividhahetuvyatirikta liGgatayopagate zaGkayamAne vA vastuni pakSadharmmatAsadbhAve'pyavinAbhAvAbhAvA[di 1. hetu / 2. bhavato'nyabhAve'bhAvalakSaNaH / 3 yathApratItasyaivAsya T. / 4, zItasparzastya / tritve / 5. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| tyrthH]| tathA ca vakSyati - " na sa trividhAddhetoranyatrAstItyatraiva niyata ucyate " iti / avinAbhAvavaikalyaM ca hetvAbhAsatvenAsiddhaviruDAnaikAntikasAmAnya[dharme]Na vyAptaM prameyatvAdau nizcitamiti hetvAbhAsatve sAdhye'vinAbhAvavaikalyaM svabhAvahetuH / 5 avinAbhAvavaikalyaM ca trividhahetuvyatiriktatvAdeva [tadanyeSAM] [S. 9a.] [vyApa]kAnupalabdhitaH siddham / tathA hi - tAdAtmpatadutpattibhyAmavinAbhAvo vyAptaH, tayostaitrAvazyaMbhAvAt / tasya ca tayoreva bhAvAdatatkhabhAvasyAtadutpattezca [tadanAyattatayA tavyabhicAraniyamAbhAvAt / taduktam - 10 " kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt // [avazyaMbhAva]niyamaH kaH parasyAnyathA paraiH / ana(arthA)ntaranimitte vA dhameM vAsasi [T. 211a.] rAgavat // " [pramANavArtika 3. 30, 31 ] iti / 15 rUpAdinA'pi hi rasAderavinAbhAvo na sva[ta: kintu sva kAra]NAvyabhicAradvAraka iti tatkAraNotpattirevAvinAbhAvanibandhanam / anyathA taMdanAyattasya tatkAraNAnAyattasya vA tenA[vinAbhAvakalpa]nAyAM sarvasya sAthai ravinAbhAvaH syAt, avizeSAt / ekArthasamavAyanimitto rUparasAderavinAbhAva iti 20 cet / nanu samavAyo'pyAdhAryA[dhArabhUtAnAmupavarNyate / sa cAdhArAdheyabhAvastadAtmAnupakAre'tiprasaGgato na sidhytiityeksaamgydhiintaivaikaarthsmvaayo'vseyH| [S. 9b.] anyo vA vastubhUtaH saMbandho'sambhavI tathA sambandhaparIkSAyAM vistarata: zAstrakRtA pratipAditameveti tata evAvadhAryam / asa --na vA 1. avinAbhAve / 2. tAdAtmyAt / 3. sAdhyena / 4. sAdhanasya / 5. vipksse| 6. sapakSe / 7. sAdhanasya / 8. taadaamytdutpttybhaave| 9. saadhye| 10. mudgarAdi / 12. nitytvaadike| 12. ekasAmagrIpratibandhAbhAve / 13, sAdhyAnAyattasya / 14. saadhykaarnnaanaayttsy| 15, Adheyasya rUparasAderanupakAre / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetotritvena vyaaptiH| ja(nanvasatyapi ja)nyajanakabhAve, tAdAtmye vA, tenaivAvinAbhAvo nAnyenetyatra vastusvabhAvairevottaraM vAcyam ye evaM bhavanti nAsmAbhiH, kevalaM vayaM draSTAra] iti cet ; Akasmikastarhi sa vastUnAM svabhAva iti na kasyacinna syAt / na hyahetordezakAladravyaniyamo yuktH| [taddhi kizcit kacidupa]nIyeta na vA yasya 5 yatra kizcidIyattamanAyattaM vA / anyathA vizeSAbhAvAdiSTadezakAladravyavadanyadezAdibhAvaH kena vAryata vizeSAbhAvAt / tato yadyenAvinAbhUtaM dRzyate tasya tenAvyabhicArakAraNaM tattvacintakairabhidhAnIyam , [T. 211b.] na tu paadprsaarikaa'vlmbniiyaa| tacAvyabhicArakAraNam [S. 10a.] yathoktAdanyanna yujyate iti 10 tadrikalA na hetulakSaNabhAja iti / tathA cAha - " saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na tAdRzaH / na te hetava [ityuktaM] vyabhicArasya saMbhavAt // " - [pramANavA0 4. 203] iti / - atra prayogaH - yasya yena saha tAdAtmyatadutpattI na sto 15 na sa tadavinAbhAvI, yathA prameyatvAdiranityatvAdinA, na stazca kenacit tAdAtmyatadutpattI khabhAvakAryavyatirekiNAmarthAnAmiti / vyApakAnupalabdhiH / svabhAvAnupalabdhistu svabhAvahetAvanta - vitati tasyAH [tAdAtmya lakSaNa eva pratibandhaH / vyApakakAraNAnupalabdhI tu tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhavazAdeva vyApya- 20 kAryayonivRttiM saadhytH| [taduktam - . " tasmAt tanmAtrasaMbaddhaH svabhAvo bhAvameva vaa| nivartayetkAraNaM vA kaarymvybhicaartH||" [pramANavA0 3.22] iti| tadevaM hetulakSaNaM 1 saMkhyAniyamaH 2 tadupadarza[kaM ca pramA- 25 Nam 3 atra [S. 10b.] zloke nirdiSTamiti / [$ 3. avinAbhAvaniyamAdityasya prakArAntareNa vyAkhyAnam / ] athavA tridhaiva saH / iti sa pakSadhamastriprakAra eva svabhAvakAryAnupalambhAkhyastadaMzena vyApto nAnyaH / [sa] triprakArasta1. pratibaddham / 2. anityAdikaH / 3. vyApyaM kRtakatvAdikam / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / daMzena vyAsa eveti sambandhaH / kiM kAraNam ? / " avinAbhAvaniyamAt " / " / avinAbhAvasya - vyApteH / trividha eva pakSadharme ni. yamAt / trividhasya ca pakSadharmmasyAvinAbhAvaniyamAt / tena ca [sva]bhAvakAryAnupalambhAtmakatrividhapakSadharmmavyatiriktA [T. 212a.] 5 na tadaMzena vyAptA iti / trividhazca kAryasvabhAvAnupalabdhirUpaH pakSadharmastadaMzena vyApta eveti na tasyAhetutvamityuktaM bhavati / tatastrividhahetubAhyeSvavi[nAbhA ] vADetuvyavahAraM kurvvantaH, trividhe ca hetAvavinAbhAvasyAvazyambhAvA[bhAvA] dahetutvamAcakSANA nirastA bhavanti / [S. 11a . ] 10 [ $ 4. hetvAbhAsalakSaNAnabhidhAnepi tatsUcanam / ] 1 - tatraitat syAt - hetvAbhAsAnAmapi [lakSaNama]bhidhAnIyaM tatra ziSyANAM hetuvyavahAranivRttaya ityAha " hetvAbhAsAstato'pare " iti / " tataH " pakSadharmmastadaMzena vyAsa iti hetulakSaNAd " apare " a[nye ta]llakSaNavikalA hetvAbhAsA gamyanta eveti na tallakSaNa15 mucyate / tathA hi - " pakSadharmmaH " ityukte yatra pakSadharmmatA nAsti na sa hetuH / " tadaMzena vyAptaH " iti vacane yatra tadaMzavyAptiviraho viparyayavyAptervyApakasya vA tatrAvazyambhAvAbhAvAt, turUpavikalatayA " hetvAbhAsAH " asiddhaviruddhAnaikAntikA ga myanta eva / tathA hi - yellakSaNo yo'rthaH ziSyasya vyutpAditaH 20 tallakSaNavirahite na tadvayavahAraM svayameva pravartayiSyati a[tadrUpa] parihAreNaiva tadrUpapratipattoriti na tatra yatnaH phalavAn bhavati / [S. 11b.] yattvanyatra hetvAbhAsavyutpAdanaM tanmandabuddhInadhikRtya / idaM tu prakaraNaM vipulamatInuddizya praNItam " saMkSepataH " iti vacanAt / [T. 212b.] ta eva hi saMkSepoktaM yathAvadavagantuM kSamAH na 25 mandamatayaH, teSAM vistarAbhidhAnamantareNa yathAvadarthapratipatterabhAvAt / ata evArthAkSiptopanyAsapUrvakameva hetvAbhAsalakSaNaM tatropavarNitamiti / tadatra vyAkhyAneM hetulakSaNaM 1 hetusaMkhyA 1. cArvAkAH / 2. yadrUpadeg / - 10 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSacintA / niyamaH 2 tasya ca trividhasya hetutvAvadhAraNaM 3 tadubhayakAraNaM 4 zliSTanirdezA[khyAnaM 5] hetvAbhAsalakSaNAnabhidhAnakAraNaM 6 ceti SaDarthAH zloke'tra nirdiSTA iti / kiJca - idamapi sAdhu dRzyate - " tridhaiva " kAryasvabhAvAnupalabdhi[bheda]bhinnaH sa hetuH / tathA, vidhaiva pakSadharmAnvayavya- 5 tirekarUpabhedAt " triprakAra eva" trirUpa ev| [S. 12a.] tdNshvyaaptivcnenaanvyvytirekyorbhidhaanaat| nAbAdhitaviSayatvAdirUpAntarayogyapi sa hetuH / kutaH ? yataH " hetvAbhAsAstato'pare " " tataH " trividhAt svabhAvA]deH, pakSadharmAdirUpatrayayogino vA " apare" anye saMyogyAdayo'bAdhitaviSayatvAdivyatiriktarUpavanto vA / 10 kasmAd ? / avinAbhAvasya atraiva vividha eva trirUpa evaM ca hetau niyamAdanyatra svabhAvAdivyatirikta(kte) rUpAntarasambhavini vA avinAbhAvAbhAvAdityarthaH / na hi svabhAvAdivya[ti]rikta pratibandhanibandhanasyA'vinAbhAvasya saMbhavaH tadati vA rUpAntarasya / yathA cA(ca) satyevAvinAbhAve rUpA [T. 213a.]nta- 15 rasya na sambhavastathA " SaDlakSaNa " ityAdinA vakSyati / [5. diGnAgAnusAreNa pakSazabdasya dharmimAtraparatvam / ] " pakSadharmaH " ityatra hetulakSaNe'pi kriyamANe yadi samudAyaH pakSe(kSo) gRhyate yo'numAnaviSayastadA savoM heturasiddhaH, siddhau vA'numAnavaiyarthyamityAha " pakSo dharmI " iti / kathaM punaH samudAya- 20 vacanaH [S. 12b.] pakSazabdo dhammimAtre vartata iti cet ? "avayave samudAyopacArAt" / pakSAkhyasya hi samudAyasya dvAvavayavau dharmI dharmazca / tatra dhammimAtre samudAyopacArAt pakSazabdo vartate / tadekadezatvaM ca samudAyopacAranimittamiti na sAdhyamiNo'nyatra tatprasaGgaH / taduktam - 25 "samudAyasya sAdhyatvAt dharmamAtre [ca] dhammiNi / amukhye'pyekadezatvAt sAdhyatvamupacaryate // " iti| 1. tasyomayasya hetusaMkhyA niyamasya hetutvAvadhAraNasya kAraNaM avinAbhAvaniyama ityet......|| 2. yasya hi ya ekadezastatra tAdUpyopacAraH , na hi paTasyaikadeze dagve kambalo dagdha ityupacAraH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| [$ 6. diGnAgavyAkhyAne IzvarasenAkSepastaduddhArazca / ] tadetadAcAryAyaM vyAkhyAnamIzvarasenenAkSipta parihartuM pUrvapakSayannAha " prayo[jane] " tyAdinA / "nateM , prayojanAdiS (I) mukhyazabdArthalaGghanam / " 5 ityasati prayojane nopacAro yuktaH / tato dhammidharma itye vAstviti paraH / " na " prayojanAbhAvaH / kutaH ? sarvazcAsau vivAdAzrayo'nyo vA dharmI yastasya pratiSedho'rthaH prayojanaM yasyopacArasya tadbhAvastasmAt " sarvadharmidharmapratiSedhArthatvAdupacArasya " iti prayojanAbhAvAditya siddho hetuH| 10 ka evaM sati guNaH ? iti cedAha [S. 13a.] [T. 213b.] - "evaM hi" upacAre sati " cAkSuSatvAdi " AdigrahaNAt 'kAkasya kA yAt' ityAdi vyadhikaraNAsiddhaM " parihRtaM " hetutvena nirastaM " bhavati " / dhamidharma iti tu sAmAnye nAbhidhAnAt teSAmapi hetutA syaaditi| 15 asatyupacAre dhammigrahaNAdapyetat sidhyati / tato'narthaka evopacAra ityAha paraH - " dharmavacanenApi " na kevalaM dhammiva]canena / " dhAzrayasiddhau " dhamiNa AzrayaNamAzrayaH parigrahastasya siddhistasyAM satyAm / kiM punarddharmasya dhAkSepanimittamiti cet ? " parA[zrayatvA]t " - dhammiparatantratvAt " dharmasya " avazya20 masau dhamiNamAkSipati / tato dhammivacanamatiricyamAnaM viziSTaM sAdhyamiNameva pratipAdayati, [na dharmimAtram] / syAnmatam - dhammigrahaNAd viziSTo'tra dharmI kazcidabhipreta iti gamyeta / sa tu sAdhyadharmIti kutaH ? ityAha - " pratyAsatteAyAt / pratyAsattizcAtra dhammi[vacanasAmarthyAdabhipretati gamyate / 25 vyAptau tu nyAye dharmavacanenApi dhammimAtrAkSepAt dhambhigrahaNa vaiyarthyam / [S. 13b.] pratyAsannatA ca sAdhyamiNa eva, tatra pratha 1. ghaTakAkAdidharmidharmatvAt teSAm / 2. vyadhikaraNAsiddhanirasanam / 3. cedAha - "parAdeg - T. 4. yasya kasyacid dharmiNo dharmasya hetutvamiti vyaaptinyaayH| sa yadyabhipretaH syAt tdaa| 5. dhamimAtrAkSepazca dhamiparatantratvAt dharmasya / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pksscintaa| maM hetUpa]darzanAt / na pratyAsatteH sAdhyammiparigrahaH / kutaH ? / " dRSTAntadharmiNo'pi " na kevalaM sAdhyamiNaH pratyAsatteH / kadAcid vyAptidarzanapUrvake prayoge dRSTAntadharmimaNyapi prathamaM hetusadbhAvopadarzanAt / ___ yadi na pratyAsatteH sAdhyammisiDiH pArizeSyAt tarhi 5 bhaviSyati / yataH " tadaMzavyAptyA " hetubhUtayA " dRSTAntammiNi " dharmasya satva (ttva)siddheH / nahi [T. 214a.] dRSTAntamantareNa hetoH sAdhyena vyAptiH pradarzayituM zakyata iti manyate / tato dhamigrahaNAvyatiricyamAnAt sAdhyamiNa eva parigrahaH / " tadaMzena" iti ca tacchabdena dharmavacanAkSipto dharmI sambhantsyata iti 10 tatsambandhanArthamapi dhammigrahaNaM nA''zaGkanIyam / yatra prayojanA. ntaraM na sambhavati sa pArizeSyaviSayaH, dhamivacanasya tvanyapi prayojanaM sambhAvyate / tat kutaH pArizeSyAt " dhamivacanAt sAdhyadharmiparigrahaH " ? iti manyamAnaH siddhAntavAdyAha - " siddhe tadaMzavyAptyA dRSTAntammiNi satva(tve) punarddharmiNo [S. 1ia.] vacanaM dRSTAntadharmiNa eva 15 yo dharmaH sa heturiti niyamArthamAzaGkayeta / tatazca cAkSuSatvAdaya eva hetavaH syuH , na kRtakatvAdaya iti aniSTameva syAt tasmAdupacAraH kartavyaH " iti / kiM punastarkazAstre dRSTaM kacit niyamArthavacanamityata Aha - " dRSTaM sajAtIya eva " ityAdi / " tatra yaH san sajAtIye - " [nyAyamukha ] ityatrA''cAryAMye hetulakSaNe 'sajAtIya e[va] satva(ttva)mityava- 20 dhAraNena siddhe'pi hetorvyatireke / kutra ? / sAdhyAbhAve / yadetat "asaMstadatyaye" [nyAyamukha 7] iti asatva(ttva)vacanaM tanniyamArthamAcAryeNa vyAkhyAta[m asatyeva nAstitA yathA syAt nAnyatra na viruddha iti / tathehApi dhamivacanaM tatraiva bhaavniymaarthmaashngkthet| kadA ? siddhe'pi dRSTAntadhammiNi [s]tve(ttve)| kutaH ? tadaMza- 25 1. dvividho hi prayogaH - vyAptipurassarapakSadharmatopasaMhAravAn , pakSadhammatopasaMhArapUrvakavyAptivAMzca / yat kRtakaM tadanityam / yathA ghttH| kRtakazca zabda i......... 2. yaH san sajAtIye sapakSe san vidyamAnastadatyaye sAdhyasyAbhAve vipakSe ca dvedhA'san sadasan yadi na bhavati / kintvasanneva vipakSe yadi bhavati tadaiva samyagdheturiti bhAvaH / 3. " yaH san sajAtIye'san tadatyaye " iti dignAgAcAryAyaM sUtraM vyAkhyAtamatra / 4. abhAvarUpa anyarUpe viruddharUpe vA nAstitA yasya sa heturityarthaH / 5. dharmidharmavaca' - T. / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| vyAsivacanAt / ka bhAvaniyamArtham ? " tAtraiva" dRSTAntammiANi, [T. 214b.] sati cAzaGkAsambhave / kutaH ? / pArizeSyAt saadhydhmmiprigrhH| [S. 14b.] nanu apakSadharmasyAhetukhAt na niyamArthatAzaGkA / tathA hi - sAdhyadharmeNa vyApto'pi dharmo 5 yadi kacid dhamiNyupalabhyeta tadA tatraiva khavyApakapratIti janayet nAnyatra [pratyA]sattiviprakarSAbhyAM yathAkramam / anupalabdhastu kacid dhammiNi kathaM gamakaH ? / tathAbhAve vA sarvatra khavyApakaM gamayet pratyAsattiviprakarSAbhAvAde vetyata] Aha- "tasmAt sAmarthyAt " ityAdi / yadidamanantaraM sAmarthya samupavarNiNatam a. 10 smAt sAmarthyAdarthasya sAdhyadharmiparigrahalakSaNasya bhavati pratIti[pa] TudhiyAM zrotRNAm , kintvazabdakamartha svayamanusaratAM pratipattigauravaM syAt / tadupacAramAtrAt svayamazabdakArthAbhyUharahitAd dhamidharma ityanena pakSadharma iti // samAnanirdezAt [pratipattigauravaM ca] parihRtaM bhvti| " " pratipattigauravaM ca " iti 'ca'zabdenai15 tadAha - ye paropadezamAkAnti tairayamartho lakSaNa[va]nAda boivya iti / [S. 15a.] yathAlakSaNaM pratIterapakSadharmo na heturiti kutaH ? iyamAzaGkA / tatasteSAM lakSaNAnusAriNAM niyamAzaGkAparihArArtha copacArakara- . [nnmiti| 20 [7. pakSadharma ityatra niymvyvsthaa|] iha vyavacchedaphalavAt zabdaprayogasyAvazyamevAvadhArayitavyam / SaSThIsamAsAca pakSadhamma ityatra nAnyaH samAsaH smbhvti| tathA ca pakSasyaiva dharma [ityevamavadhAraNAt tadaMzavyAptivirudhyata iti viruddhalakSaNatAmudbhAvayannAha - [T. 215a.] " pakSasya 25 dharmatve tvaM(taM) pakSaM vizeSaNamanyato vyavacchedakamapekSata " iti " tadvizeSaNApekSasya " dharmasya " anyatra " pakSIkRtAdanyasmin sapakSe "ananuvRttiH / tathA hi - yaH pakSaNa vizeSyate sa pakSasyaiva bhavati nAnya[sya / yathA - yo devadattasya putraH sa tasyaiva putro na yajJadattasyApi / 1 anupalabdhasyApi gamakatve / 2. paropadezAkAviNAm / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSadharma ityatra niyamavyavasthA / tato'nyatrAnanuvRtteH " asAdhAraNatA "-sAdhAraNatA na syAt / tadaM zavyAptivirodha [iti yAvat / sAdhAraNatAyAstva(yAzca) tadaMzavyAptyA pratipAdanAt / tato yadi pakSadharmo na ta[daMze]na vyAptiH, [S. 15b.] atha tadaMzavyAptinna pakSadharma iti vyAhataM lakSaNamiti / - nanu ca tadaMzavyAptirnAma sAdhyadharmasya vyApakasya tatra hetau sati tadAdhAradhammiNi bhAva eva , vyApyasya vA hetostatraiva vyApake sAdhyadharme satyeva bhAva iti khasAdhyAvinAbhAvalakSaNA vakSyate / na cAnayA'vazyaM pakSIkRtAdanyatra vRttirAkSipyate, yato lakSaNavyAghAta AzaGkayeta / tathA hi - tatraiva 10 pakSIkRte satyeva sAdhyadharme heturvartamAnastadaMzavyApti pratipadyata eva / yaiva cAsya sAdhyammiNi khasAdhyAvinAbhAvitA saiva gamakatve nibandhanaM nAnyadhammiNi / sa ca khasAdhyAvinAbhAvaH pratibandhasAdhakapramANaniyandhanaH, na sapakSe kacid bahulaM vA sahabhAvamAtradarzananibandhanaH / na hi lohalekhyaM vajram pArthi- 15 vasvAt kASThAdivat iti tadanyatra pArthivatvasya [T. 215b.] lohalekhyatA'vinAbhAvo'pi tathAbhAvo bhavati [S. 16a.] / yadi ca pakSIkRtAdanyatraiva vyAptirAdarzayitavyeti niyamastadA satvaM(ttvaM) kathaM kSaNikatAM bhAveSu pratipAdayet / yo hi sakalapadArthavyApinImakSa(nIM kSa)NikatAmicchati taM prati kasya- 20 cit [sa]pakSasyaivAbhAvAt / yadapi kaizcit jvAlAdeH kSaNikatva mabhyupagamyate tadapi na pratyakSataH, kSaNavivekasyAtisUkSmatayA'- nupalakSaNAt / anyatraiva ca vyApsirAdarzanIyA na sAdhyamiNyapIti ko'yaM nyAyaH ? / evaM hi kAlpanikatvaM hetulakSaNasya pratipannaM syAt, na vastubalapravRttatvam , tasmAt khasAdhyaprati-25 bandhAda hetustena vyAptaH sidhyati / sa ca viparyaye bAdhakapramANavRttyA sAdhyadhammiNyapi sidhyatIti na kizcidanyatrAnuvRttya1. vRtteH / 2. anvayavyatirekAtmakasya / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| pekSayA / ata evAnyatroktam - [S. 16b.] " yat kacida dRSTaM tasya yatra pratibandhaH tadvidaH tasya tad gamakaM tatreti vastugatiH" iti / yadapi " anumeye'tha talalye sadbhAva:- " ityAdi lakSaNaM tatrApi sAdhye dharmavAneva sapakSa ucyate / tataH satyeva sAdhyadharme vAs5 stItyevaMparametat / tatazca taddharmaNaH sAdhyammiNo'pi vAstavaM sapakSatvaM na vyaavrttte| sAdhyatveneSTatayecchAvyavasthitalakSaNena pakSatvena tasya nirAka mazakyatvAt / tasmAt tadaMzavyAptivacanena khasAdhyAvinAbhAvitvasya pratibandhanibandhanasyAnyathA taMdayogAdabhidhAnAnnAvazya[T. 216a.]manyatra vRttirAkSipteti, katha10 midamAzaGkitam ? / satyam, naivedamAzaGkanIyam, yadi sarvasya hetoH pakSIkRte eva dhammiNi vasAdhyapratibandhaH pramANato nizcetuM zakyeta / [S. 17a.] yathA sattvalakSaNasya svabhAvahetoH kSaNikatAyAM sAdhyAyAM tAdAtmyaM viparyaye baadhkprmaannvRttyaa| kAryahetostu pakSiIkRtadharmiNA / kasyacit khabhAvahetoH] pratyakSAnu15 palambhasAdhanaH pratibandhaH kathaM parokSe sAdhyadharme gRhyeta ? / tasmAt tasyAnyatraiva [prasiddhiriti tadvizeSaNApekSasya tatra a. pekSaNAt anyatrAnanuvRtteH asAdhAraNatA smbhvmaatrennaashngkitaa| tadA hyanyatrAvartamAnaH sAdhyaviparIta[vyatireka]" ..tadubhayabahirbhAvAyogAt teharmiNaH 20 sAdhyavRttivyavacchedAbhyAM sarvasaMgrahAt tatra saMzayaheturbhivati / syAnmatam - kacidAzraye sattAyAH prokpravRttapUrvagRhItavismRtapratibandhasAdhakapramANasmRtaye'nyatra vRttirapekSaNIyA / [S. 17b.] etat pariharati / " na " ityAdi / [naanytraannuvRttiH| kutaH ? 1. vinizcaye / 2. liGgam / 3. prdeshe| 4. nizcitam / 5 liGgasya / 6. vahnayAdau / 7. pratipandhavidaH / 8. vahnaH / 9. liGgam / 10. yatra dRSTaM tatraiva nAnyatra / 11. " anumeye'tha tattulye sadbhAvo nAstitA' sati / nizcitA'nupalambhAtmakAryAkhyA hetvstryH|| " 12. sa sAdhyo dharmo yasya sAdhyadharmiNaH / 13. svasAdhyAvinAbhAva / 14. kAryahetoH svabhAvahetozca tsy......| 15. sa cAsau dharmI ceti samAsaH / " taddharmaNaH" iti pAThAntaram , tatra ca so'sAdhAraNo dharmo yasya tasyeti vyAkhyeyam / sa cAsau dharmI ca / tasya / sAdhyamiNa ityarthaH / 16. prAk pravRttaM ca tat gRhItaM tad vismRtaM ca tat pratibandhasA dhakapramANaM ca tasya smRtaye iti samAsaH / / *vipakSe Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyaapticintaa| ayogo'sambandhaH tadyavacchedena vizeSaNAt pakSasya / na hyanyayogavyavacchedenaiva vizeSaNaM bhavati / [ kintu ayogavyavacchedenApi / yatra dharmiNi dharmasya sadbhAvaH saMdihyate tatrA'yogavyavacchedasya nyaaypraapttvaat| atra ca dRSTAntaH [" yathA caitro dhanurdhara iti"| caitre hi dhanurdhara]tvaM saMdihyate kimasti nAsti iti| tatazcaitro 5 dhanurddhara iti tatsadbhAvapratipAdikA zrutiH [T. 216b.] [pakSAntaramadhanurdharatvaM zroturAzaGkopasthApitaM] nirAkarotItyayogavyavacchedo'tra nyAyaprAptaH / [S. 18a.] parAbhimatavyavacchedanirAcikIrSayA''ha -[ " na, anyayogavyavacchedena vizeSaNAt " anyatrAnanuvRttera]sAdhAraNateti smbndhH| atrApi dRSTAnto " yathA pArtho dhanurddhara 10 iti " / sAmAnyazabdo'pyayaM dhanurdharazabdaH prakaraNasAmarthyAdinA prakRSTaguNavRttiH / iha pArthe] hi dhanurddharatvaM siddhameveti nAyogAzaGkA / [tAdRzaM tu sAtizayaM kimanyatrAsti nAstItyanyayoga[zaGkAyAM zrotuH yadA pArtho dhanurdhara iti ucyate tadA'nyayogavyavacchedo nyAyaprAptaH, pratipAdyAzaGkopasthApitayoreva pakSayoH 15 parasparaM virodhAt ekanirdezena anyayogavyavacchedasya] nyAyabalAyAtatvAt / tadiha pakSe'styayaM dharmo na veti saMzItau [pakSadharma ityukta pakSasya dharma eva [S. 18b.] nAdharmaH / dharmazca AzritatvAdvizeSaNaM tenAyogo vyavacchidyate nAnyayogastadaMzavyAptyA tasya pratipAdita[tvena dRSTAnte saMdehAbhAvAt / 20 "tadaMzaH" taddharma iti]| tacchabdena pakSaH parAmRzyate na dharmaH, dharmasya dharmAsambhavAt / aMzazca dharmo naikadezaH, pakSa[zabdena dharmimAtravacanAt / na tadaMzaH tasya eka dezAbhAvAditi / [$8. vyApteApyavyApakobhayadharmatvam / ] tasya pakSadharmasya sato vyAsiH - yo vyAnoti yazca vyA- 25 pyate tadubhayadharmatayA pratIteH / yadA vyApakadharmatayA vivakSyate ta]dA vyApakasya gamyasya / tatrAta [T. 217a.] satsaptamyarthapradhAnametat nAdhArapradhAnam , dharmANAM dharmAntaratvAbhAvAt / te1. vyApyavyApaka / 2. bhAva eveti sambandhaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| nAyamarthaH]-yatra dhammiNi vyApyamasti tatra sarvatra bhAva eva vyApakasya svagato dharmo vyaaptiH| tata[zca vyApyabhAvApekSayA vyApyasyaiva vyAptatApratItiH] [S. 19a.] / na tvevamavadhAryate / vyApakasyaiva tatra bhAva iti / hetvabhAvaprasaGgAvyApakasyApi 5 mUrttatvAdestatra bhAvAt / nApi tatraiveti prayatnAnantarIyakatvAderahetutApatteH / sAdhAraNazca hetu: syAt / nityatvasya prameyeSveva bhAvAt / yadA tu vyApyadharmatA(matayA) vivakSA vyAptestadA vyApyasya vA gamakasya tatraiva vyApake gamye sati / yatra dhammiNi vyApako'sti tatraiva bhAvo, na tadabhAve'pi vyAptiriti / a10 trApi vyApyasyaiva tatra bhAva ityavadhAraNaM hetvabhAvaprasaktareva nAzritam , adhyApyasyApi tatra bhAvAt / nApi vyApyasya tatra bhAva eveti spksskdeshvRtterhetutvaaNtH| sAdhAraNasya [ca] hetutvaM syAt / prameyatvasya nityeSvavazyaMbhAvAditi / vyApya. vyApakadharmatAsaMvarNanaM tu vyApterubhayatra [S. 19b.] tulyadharmatayai15 kAkArA pratItiH saMyogivat mA bhUditi pradarzanArtham / tathA hi - pUrvatrAyogavyavacchedenAvadhAraNam [T. 217b.] uttaratrAnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApteH ? / taduktam - " liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse'sambandho liGgaliGginoH // " iti / etenA''cAryeNa saMyogabalAt gamakatve yo doSa uktaH - " na ca kenacidaMzena na saMyogI hutAzanaH / dhUmo vA sarvathA tena prAptaM dhUmAt prakAzanam // " iti / sa iha nAvataratItyAkhyAtaM bhavati / tathA hi - saMyogasya ubhayatrAvizeSAt eSa prasaGgo na tu vyaapteH| na hi yAdRzI 1. vyApakasyeti / 2. sarvathoccheda / 3. hetau| 4. avadhAryate / 5. vyApakasyAnityatvAderaprayalAnantarIyeSvapi vidyudAdiSu bhAvAt / 6. uccheda / 7. anityatvAdeApakasyetyarthaH / 8. prayatnAnantarIyakatvAdeH / 9. anityeSvapi vidyudAdiSu vyApyasya prayatnAnantarIkatvasyAbhAvAt / 10. kAraNena / 11. sarvathA gamyagamakabhAvaH prAptaH / agneH sAmAnyadharmavada vizeSadharmA api tArNapANrNAdayo gamyAH syuH / dhUmasyApi dhUmavapANDutvAdivizeSadharmavad dravyatvapArthivatvAdayo'pi sAmAnyadharmAH gamakA bhaveyuH prayogatyobhayatrApi tulyatvAt / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaapticintaa| vyApakadharme vyAsiH tAdRzyeva vyApyadharma iti / tathA cAha - "sambandho yadyapi dviSThaH sahabhAvyaGgaliGginoH / kA AdhArAdheyavad vRttistasya saMyogivanna tu // " iti / [S. 20a.] tena vyApako vyApyo na bhavati vyApyazca [na] vyApaka iti / " tadaMzena vyApto hetuH " iti vacanAt na saMyogipakSokto dossH| 5 nA'pyubhayorgamyagamakatAprasaGgaH, yathoktAd hetulakSaNAd vyApakasyaiva gamyatvapratIteH, vyApyasyaiva gamakatAsampratyayAditi / [9. vyApteranvayavyatirekarUpayossUcanam / ] yadi tarhi " pakSadharmastadaMzena vyAptaH " ityetahetulakSaNaM tataH pakSadharmatvaM tadaMzavyAptizceti dvirUpo hetuH syAt, anyatra ca 10 trirUpa uktaH tat kathaM na vyAghAtaH ? ityAha " etena " tadaMzavyAptivacanena " anvayo vyatireko vA uktaH " veditavya iti sambandhaH [T. 218a.] / anvayavyatirekarUpatvAd vyAptariti bhAvaH / tathA hi - ya eva yenAnvito yannivRttau ca nivarttate sa eva tene vyApta ucyate iti tadAtmakatvAd vyAptervyAptivacanenAnvayavya-15 tirekAbhidhAnam / tato vyAptivacanena rUpayAbhidhAnAt na vyAghAta iti / [S. 20b.] [$ 10. vyApteH pratyakSeNAnumAnena vA nizcayaH / ] tau ca jJApakahetvadhikArAt nishcitii| " nizcayazca tayonnaikenaiva pramANena api tu yathAsvam / " yasya yad AtmIyaM pramANaM nizcAyakaM 20 ten| yasya ca yat nizcAyakaM pramANaM tad uttaratra vakSyati / " anvayo vyatirako vA" iti tulyakakSatAsUcanArtho 'vA'zabdaH / tena sAdharmyavaidharmyavatoH prayogayorekenaiva dvitIyagatevidhipratiSedharUpatayA vyAvRttibhede'pi paramArthatastAdAtmyAt nobhayopadarzanamiti sUcitaM bhavati / vyatireko hi sAdhyanivRttau liGgasya 25 nivRttidharmakatvaM svabhAvabhUto dharma ityanvayarUpatA vAstuto'sya na virudhyate / " pakSadharmazca " / kiM ? / " yathAsvaM pramANena nizcitaH " 1. dhU (dhmH)| 2. va (vhinaa)| 3. ba (vhiN)| 4. dhU (dhuumH)| 5. va (pahinA) / 6. na tu nivRttimAtraM tuccharUpam / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| ukta iti sambandhaH / nizcayaprasaGgena so'pyatra pratipAdyate, nizcitasya gamakatvamAkhyAtum / [S. 21a. and S. 21b.] ......... ..... .. .... . .. ............... .. ...... .................. ......................................................................................... 5.............................................. .................. ................................ [S. 22a.] iti pradarzanArthI 'vA'zabdaH / " pratyakSeNa ca svayaM svalakSaNAkAratve'pyanantarasAmAnyavikalpajananAt prasiddhiH " upacArato nizcaya u10 cyate - pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyAnadhigatArthAdhigantRtvAbhAvaM darzayituM / tena yadyapi sAmAnyarUpaM liGgamavasthApyate tathApi khalakSaNapratItireva tadyavasthAnibandhanamiti pratyakSataH pakSadharmasya sAdhyadhammiNi prasiddhirucyate / etaccAnantarameva vyaktIkariSyate / " anumAnato vA sAdhyammiNi pakSadharmasya prasiddhizanizcayaH / pra15 mANaphalebhedAca " anumAna": " anumAnena nizcaya iti Aha / " atrodAharaNe " yathAkramaM " yathA pradeze [Tt. 356a.] dhUmasya " dhUmasAmAnyasya pratyakSato nizcayaH iti / [$ 11. uddayotakaramataM nirasya deshaadypeksskaaryhetorgmktvoktiH|] yastu manyate - ' yaH pradezo'gnisambandhI so'pratyakSo yastu 20 pratyakSo nabhobhAgarUpa AlokAdyAtmA dhUmavattayA dRzyamAno na so'gnimAn ataH kathaM pradeze dhUmasya pratyakSataH prasiddhiH / [S. 22b.] tasmAd dhUma eva dharmI yuktaH / sAgnirayaM dhUmaH dhUmatvAt ityevaM sAdhyasAdhanabhAvaH' iti - tasyApi sAgneH dhUmAvayavasyA'pratya kSatvAt, paridRzyamAnasya corddhabhAgavartino'gninA sahAvRtteH, 25 kathaM dhUmasAmAnyasya sAdhyammiNi pratyakSataH prasiddhiH? / dhUmA vayavI pratyakSa iti cet ; na, avayavavyatirekeNa [T. 219b.] tasyAbhAvAt / lokAdhyavasAyatastasyaikatve vA pradezasyApi tA 1. nanu nirvikalpakena pratyakSeNa kathaM sAmAnyAtmano liGgasya grahaNam ? ityAha / 2. bauddhamate na pra. mityAtmakaM pramANa phalaM bhinna kiJcidasti / kintu bhedamabhyupagamya anumAnena nizcaya iti ucyate / atra hyayaM bhramo......... / paryAyaH / 3. [A]lokatamasI namaH Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArilAkSepasyottaram / vataH kalpitamekatvaM na nivAryate / pradeze eva ca loko'gniM pratipadyate, na dhUme / dezakAlAdyapekSayaiva ca kAryaheturgamakaH / yadAha - " iSTaM viruddhakArye'pi dezakAlAdyapekSaNam / anyathA vyabhicAri syAd bhsmevaa'shiitsaadhn:(dhne)||" 5 pramANavA0 3.5] iti| " tato dezAdyapekSA'gnisAdhane dhuumvttyaa| gRhyamANasya dezasya dharmitA na virudhyte||" yathA balAkAvato vRkSAdezAdyapekSayA jalasAdhanatvamiti / " zabde vA kRtakatvasya " pratyayabhedabheditvAdinAnumAnaneti / 10 [$ 12. nirvikalpaM kathaM sAmAnyagrAhIti kumArilAkSepasyottaram / ] atra yathopavarNiNataM pratyakSataH [S. 23a.] pakSadharmasya sAdhyadhammiNi prasiddhAvabhiprAyamapratipadyamAnaH kumArilaH - 'kathaM pratyakSeNa(NA)vikalpena sAmAnyAtmano liGgasya dhUmAdeH svarUpagra[haNa]mapi tAvad yujyate , dhamiNo vA kuta eva tatsambandha-15 grahaNam ' - iti pratyavatasthe / tena hi " pratyakSapUrvakatvAccAnumAnAdecammai pratyanimittatvam " [ zAbarabhASya 1. 1. 4.] ityetad bhASyam - " kathaM pratyakSapUrvatvamanumAnAdino bhavet / yadA smRtyasamarthatvAnirvikalpendriyasya dhIH // na cAvikalpyaliGgasya dharmisambandhayostathA / gRhItiH" [ zloka0 pra0 87,88 ] ityAkSipya - " pratyakSAgrahaNaM yattu linggaaderviklpnaat| . tanneSTatvAd viklpsyaapyrthruupopkaarinnH|| asti hyAlocanAjJAnaM prathama nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // tataH [T. 220a.] paraM punarvastu dhmmerjaatyaadibhiryyaa / buddhayAvasIyate sA'pi pratyakSatvena sammatA // " [zloka0 pra0 111, 112, 120 ] 1. dhUmakAle eva cAgniH sAbhyate na bhasmakAle / 2. na kevalaM kAryahetau / 25 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| iti bruvatA - 'saugatAnAmevAyaM liGga-dhammi-tatsambandhAgrahaNalakSaNo doSo yeSAmavikalpakameva pratyakSaM, nAsmAkaM savikalpamapi pratyakSamicchatAm ' [S. 23b.] ityuktaM bhavati / tatastadupavarNiNatadoSapratividhAnAyA''ha - " sadhUmaM hi " [Tt. 356a.] i. 5 tyAdi / ayamatra samudAyArthaH - pratyakSaM hi purovasthitamauttarAdharyeNa dhUmapradezAdikaM vidhirUpeNa dhUmAdiskhalakSaNaM sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttaM ca khakhabhAvavyavasthiteH sarvAsAmarthamAtrANAM parasparamasaMkIrNarUpatvAt tatsAmarthya bhAviyathAsthAnamanukurvatpAzcAttyavidhipratiSedhavikalpadvayaM janayati yena dhUmaprade10 zAkhyau dharmadhammiNI tayozcauttarAdharyam 'evametat nAnyathA' iti vikalpayati / yathAnubhavamabhyAsapATavAdipratyayAntarasahakAriNAM vikalpAnAmudayAt / tato dharmadhammiNoH svarUpanizcayaH sambandhanizcayazca pratyakSanibandhanaH sampadyate / tathA hi - ayameva dhUma pradezayoH sambandhasya nizcayo ya: 'atrAyam itydhyvsaayH| 15 sa cAvikalpenApi pratyakSeNa yathoktena prakAreNa sampAdita eva / na cauttarAdharyAvasthitAdU vastudyAdanya [S. 24a.] eva kazcidAdhA[rAdhe]yabhAvalakSaNaH sambandhaH yataH tasya [T. 220b.] pratyakSeNAnanubhUtatvAt pazcAda(d) vikalpanaM syaat| vastubhUtasya tasyAnyatra niSedhAt / tasmAdayaM tadeva tathAvasthitamathadvayamAzritya kalpanA20 samAropita eva / tena sambandhaH sambandhIti bhedAntarapratikSepApratikSepAbhyAM dharmadhammitayA vyavahAro loke na tu pAramArthikaH / sAmAnyavyavahAro'pi vijAtIyavyAvRttAneva bhAvAnAsR(zriotya kalpanAsamAropita eva pratanyate / teSAmeva bhinnAnAmapyanubhava bAreNa vijAtIyavyAvRttatayA prakRtyaivaikAkAraparAmarzapratyayahetu25 tvAt / tathA cAha - "ekapratyavamArthajJAnAghekArthasAdhane / bhede'pi niyatAH kecit svabhAvenendriyAdivat // " [pramANavA0 3.72 ] iti / 1. puro'vasthitArthasAmarthyabhAvipratyakSadeg / 2. auttarAvaryAvasthitam / 3. dhUmapradezalakSaNa / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArilAkSepasyottaram / tataH sAmAnyavikalpajananadvArA] [S. 24b.] tatpratibhAsino dhUmAkArasya vijAtIyavyAvRttirUpasya sAmAnyarUpatayA] pratyakSegaiva gRhItatvAt / na hi vijAtIyavyAvRttiAvRttAdanyaiva kAcid yasyAH pratyakSeNAgrahaNaM syAt / tasmAd yathAparidRSTaM dhUmAdikhalakSaNamevAnyato vyAvRttiAtmanA vikalpyata iti pratipannadhya- 5 vasAyavazAt smRtireva / dvividho vikalpaH pratyakSapRSThabhAvI vastutaH punarniviSaya eva / tato yadAha - sAmAnyasyAnanubhUtatayA "smArtametadabhedena vijJAnamiti yo vadet / __tasya vandhyAsute'pyasti nUnaM smaraNazaktatA // " [ zloka0 anu0 160 ]10 iti tadapyapAstamiti // [ $ 13. anumiteH sAmAnyaviSayatve'navastheti kumArilAkSepasyottaram / ] __ athavA'paraM kumArilenAbhihitam - " sva[T. 221a.]lakSaNaviSayaM pratyakSaM sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnam" iti vacanAt dhUmAdisAmAnyamanumAnagrAhyameva / tatra cAnavasthA liGgagrAhiNo'pyanumAnasya ta-15 danyaliGgabalenotpatteH / tasya ca sAmAnyarUpatayA [S. 25a.] tadnyAnumAnamAnaviSayatvAt tathA tadanyasyApIti kasyacidekasyApi liginaH pratipattiH yugasahasrarapi na sambhavati / kimaGga punarekena puruSAyuSkaNeti / tathA cAha - "sAmAnyaM nAnumAnena vinA yasya pratIyate / na ca liGgavinirmuktamanumAnaM pravartate // asAmAnyasya liGgatvaM na ca kenacidiSyate / na cAnavagataM liGga kizcidasti prakAzakam // tasyApi cAnumAnena syAdanyena gatiH punH| tadudbhatizca liGgAt syAt sAmAnyajJAnasaMhitAt // tasya cApyanumAnatvaM liGgena ca tadudbhavaH / anumAnAntarAdeva jhAtenaivaM ca kalpane // liGgaliGga yanumAnAnAmAnantyAdekaliGgini / gatiryugasahasreSu bahuSvapi na vidyate // " [ zloka0 anu0 149-153 ] ityAzaGkayA''ha [S. 25b.] - " sadhUmaM hi " ityAdi / evaM manyate / 30 yasyAnumAnamantareNa sAmAnyaM na pratIyate bhavatu tasyAyaM doSaH, 25 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / asmAkaM tu pratyakSapRSThabhAvinA'pi vikalpena prakRtivibhramAt sAmAnyaM pratIyate / liGgavikalpasya ca svalakSaNadarzanAzrayatvAt [T. 221b.] paramparayA vastupratibandhAdavisaMvAdakatvam, maNiprabhAyAmiva maNibhrAnteH / kAryahetutvamapi vikalpAvabhAsino dhUmasA5 mAnyasya liGgatayA'vasthApyamAnasya kAryadarzanAzrayatayA tadadhyavasAyAcca / na hi dhUmakhalakSaNasya liGgatA'vasthApayituM yuktA, tasyAsAdhAraNasya sapakSe vRttyabhAvAt, tadaMzavyAptyayogAt, sAdhyasAdhanasaMkalpe vastudarzanAsambhavAcceti / 24 yattUktam [S. 26a.] ' sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnam ' iti 10 tatra naivamavadhAryate - sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnameveti / pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi tadviSayatvAt tadanyasya ca vikalpasya / kintu sAmAnyalakSaNaviSayamevAnumAnamityavadhAryate svalakSaNaviSayatvaniSedhArthamiti / tatra saha ghUmena vartata iti dhUmaH " / pakSadharmmatApratipAdanArthamevamuktam / vidhivikalpasya 15 caitadeva bIjam / taM " sadhUmaM pradezaM dRSTavataH " pratyakSeNeti sambandhaH / kIdRzam " arthAntaraviviktarUpam " arthAntaraiH sajAtIyavijAtIyaiviviktamasaGkIrNa rUpamasyeti vigraha: / sarvvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH svabhAvasAGkaryAbhAvAt / anyathA sarvvasya sarvatropayogAdatiprasaGgaH / [S. 26b.] anena pratiSedhavikalpasya nimitta20 mAkhyAtam, sAmAnyotprekSAyAzca bIjam / taduktam - " " itaretarabhedo'ntya (sye) bIjaM saMjJA yadarthikA " [T. 222a. ] [ pramANavA0 3.71 ] iti / tathA hi - arthAntaravyAvRttiM parasparavyAvRttAnAmapi samAnAmutpazyato bhinnameSAM rUpaM tirodhAyA'bhinna svabhAvamAropa25 yaintI kalpanotpadyate / " asAdhAraNAtmanA " iti arthAntaravyAvRttena svabhAvena / na tu yathA kumArilo manyate ' arthAntaraviveko'bhAvapramANagrAhyo na pratyakSAvaseyaH' iti / nahi vastubalabhAvinA pratyakSeNa anyathAdarzanasambhavo bhrAntatAprasaGgAt / tenA - 1. smRtyAdeH / 2. sAmAnyasya / 3. 'yan vikalpa utpa' -T. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . . kumArilAkSepasyottaram / tmanA dRSTavataH sataH puMso'nantaraM " smAt liGgajJAnamutpadyate " iti smbndhH| smRtireva " smArttam " / liGgapratibhAsi jJAnaM " liGgajJAnam " / anena pratyakSapRSThabhAvini vikalpe yatsAmAnyamAbhAti tasya linggvyvsthaamaah| paramArthataH kiM viSayaM ? / " yathAdRSTabhedaparamArtha viSayam "] [S. 27a. 5 and S. 27b. ]. ........................................................................ ............................................................... [ $ 14. darzanavidhipratiSedhavikalpeSu praamaannyaapraamaannyvyvsthaa|] [S. 28a.] [dArzanavidhipratiSedhavikalpAnAM pramANApramANaci-10 ntAmArabhate / " tatra " teSu darzanavidhipratiSedha[T. 223a.]vikalpeSu / tadAdyaM yadetat - "asti hyAlocanAzAnaM prathamam -" [zloka0 pra0 112] iti Adau vikalpapravRtterbhavamiti " Adyam " AkhyAtam " asAdhAraNaviSayam " khalakSaNaviSayaM darzanaM tad " eva" pramANaM na vidhiprati-15 ssedhviklpaavpi| tasyaiva pramANalakSaNayogAditarayozca tadasambhavAt / tathA hi - anadhigataviSayatvamarthakriyAsAdhanaviSayatvaM ca premANalakSaNam / tad darzanasyaivAsti / tatra "Adyam" ityapUrvArthavijJAnatvamAkhyAtam " asAdhAraNaviSayam " iti arthakriyAsAdhanaviSayatvam / svalakSaNasyaivArthakriyA- 20saadhntvaat| [$15. pratiSedhavikalpasyAprAmANyasthApanam / ] tatra pratiSedhavikalpasya tAvat pratyakSagRhItArthaviSayatayA smRtitvaM pratipAdayannAha - " tasmin" asAdhAraNe " tathAbhUte " arthAntarairasaGkIrNa[S. 28b] rUpe " darzanena " asaGkIrNarUpasAma- 25 rthyabhAvinA " dRSTe " adhigate "sti"| tathA hi - vyatiriktamapi bhAvAMzAdabhAvAMzamicchatA bhAvAMzaH svabhAvenAsaGkIrNarUpaH .... kalpanIyaH, anyathA sa evAbhAvAMzo na sidhyet / na ca svabhAve 1. prathama vizeSaNAt pratiSedhavikalpasyA'dhyavaseyArthakriyAsAdhanaviSayatve'pi na prAmANyam / dvitIyAt . tu vidhivikalpatyAnadhigatasAmAnya viSayatve'pi na prAmANyam / 2. svabhAvena saMkIrNatve / . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| nAsaGkIrNarUpatAyAmasatyAM pRthagbhUtAbhAvAMzasadbhAve'pi sA yuktimatI, svahetubalAyAtasya saGkIrNarUpasyAkizcitkarAbhAvAMzasambhave'pi tyaagaayogaat| na ca tenaiva tadvinAzanam , vinAzahetvayogasya pratipAdayiSyamANatvAt / tena saGkIrNarUpavinAzane 5 ca varaM svahetoreva svabhAvato'saGkIrNarUpANAmuyo'stu kiM paribADmo[T. 223b.]dakanyAyopagamena ? / tasmAt svabhAvata eva bhAvAnAM pararUpavikalatvamabhAvAMza: nAnyaH / sa ca tathAbhUto darzanena gRhIta eva / tasmistathAbhate [S. 29a.] dRSTe "sa" padArtho "yena" vastunA " asAdhAraNaH " samAnasvabhAvo na bhavati tadrUpa. 10 vikalasvabhAvatvAt " tadasAdhAraNatAM " tena tenAtadrUpeNAsamAnasvabhAvatAM etadeva vyanakti / " tataH " arthAntarAdU " bhedaM " vailakSaNyamanyarUpamidaM na bhavatIti " abhilapantI " abhimukhayantI dRSTavailakSaNye pravartamAnatayA " smRtirutpannA prtykssblen"| yadi tu liGgabalenotpadyeta vyavacchedaviSayA'pi smRtina syAditi bhaavH| 15 kiM vissyaa?| " atadvyAvRttiviSayA / " tacchabdena darzanaviSayasya vastunaH parAmarzaH kRtaH / na tat atat vijAtIyam / atasmAd vyAvRttiH atadyAvRttiH / sA viSayo yasyAH sA tathA / yathAdRSTa evArthAntarebhyo bhedo mayA 'pi kalpyate iti pratipatra(tra)dhyava sAyAcaivamuktam / parAmarthato niviSayatvAt / [S. 29b.] sA 20 " na pramANaM " nAbhAvapramANaphalamityarthaH / na hi smRtijanakatvena pramANatA yuktaa| kasmAt na pramANam ? / yathAdRSTasyAkAro'bhyAsapATavAdipratyayAntarasApekSo vizeSastasya grahaNAt / na hi dRSTamityeva vikalpena gRhyate, darzanAvizeSAt sAkAreSu vikalpodayaprasaGgAt , api tu kazcidevAbhyAsAdipratyayApekSa ityA25 kaargrhnnenaacsstte| bhavatu yathAdRSTA[T. 224a.]kAragrahaNam / pramANaM tu kasmAnna bhavatIti parasya taduktapramANalakSaNavirahaM darzayannAha - " prAg" 1. asNkiin(nn)ruuptaa| 2. nAkiJcitkaro'bhAvAMzaH tenaiva saMkIrNarUpatAvinAzanAt iti cedAha / 3. pararUpasya kalpitatvAdabhAvAMza: - T. 4, api tvanumAnaM syAt / 5. parairvastudarzanagyaiva nAstitAvikalpajanakatvenAbhAvapramANatayokatvAditthaM vyAkhyAtam / 6. bhavatApi yathAdeg T. / 7. AlocanAjJAnAduttarasya , kumArilasya vaa| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhivikalpasyAprAmANyam / AlocanAjJAnodayakAle " asAdhAraNam " asaGkIrNarUpaM dRSTA asAdhAraNamarthAntararUpaM na bhavatIti " abhilapataH" vikalpayataH " pratiSedhavikalpasyApUrvArthAdhigamAbhAvAd " apUrvArthavijJAnatAvirahAt [S. 30a.]| apUrvArthavijJAnaM ca pramANaM bhavatocyata iti bhAvaH / [16. vidhivikalpasyApyaprAmANyavyavasthApanam / ] yadyuktena prakAreNa pratiSadhavikalpo na pramANaM, vidhivikalpastarhi pramANaM bhaviSyati / nahi tasyApUrvArthavijJAnatvAbhAvaH sambhavati / tatpratibhAsino'nugatasya sAmAnyAkArasyAsAdhAraNarUpAvalambinA darzanenAnadhigamAt tat kuto'syAprAmANyam / 10 taduktam - " tataH paraM punarvastu " [zloka0 pra0 120] ityAdi / tadetat kumArilavacanamAzaGkaya vidhivikalpasyApi prAmANyamanupa(mapa)nudannAha - " arthakriyAsAdhanasya " khalakSaNasya " AlocanAjJAnena darzanAdadRSTasya punastatsAdhanasya " arthakriyAsAdhanasya svabhAvasya " vikalpenApratipatteH vidhivikalpo na pramANam / yadyapi 15 tenAnadhigataM sAmAnyamadhigamyata iti varNyate tathA'pi tad athakriyAsAdhanaM na bhavati iti tadadhigantA taimirikAdijJAnaprakhyo vidhivikalpo na pramANam / [S. 30b.] " tataH paraM punarvastu dhmmerjaatyaadibhiryyaa| budhyA(ddhayA)'vasIyate" [ zloka0 pra0 120] iti cocyate / tatra punarvastugrahaNena nirvikalpakapratyakSaviSayasyaiva vastuno jAtyAdi[T. 224b.] viziSTasya vikalpabudhyA(iyA)'vasAya ucyate / tasya ca nirvikalpajJAnenaivAdhigamAt na tatra prAmANyam, jAtestvarthakriyAsAdhanasvAbhAvAdanadhigatAyA adhigame'pi kezAdijJAnasyeva na prAmANyam / ata evArthakriyA- 25 sAmarthyavirahiNA sAmAnyenendriyANAM samprayogAbhAvAt pratyakSatA'pyasaMmbhavinI / 'ca'kAreNa smRtitvAceti pUrvoktakAraNasamu. cyH| smRtitvaM cAsyottaratra pratipAdayiSyate / " anumAnavad" 1 sAmAnyamAnaM vA vidhivikalpena gRhyate tadviziSTaM vA svalakSaNam , gatyantarAbhAvAt / tatra pUrvapakSe Aha " yadyapi " ityAdi / 2. uttarasmin pakSe Aha / OU Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 Te hatabanduTIkA | iti vaidharmyadRSTAntaH / yathA pratyakSeNArthakriyAsAdhane pradezAkhye dharmiNyadhigate'pyanadhigatasyAgnerarthakriyAsAdhanasyA sAmAnyAkA reNa parokSasya svalakSaNAkAreNa pratipattumazakyatvAt pratipattinaivaM vidhivikalpena sAmAnyAkAreNAnadhigatamarthakriyAsAdhanamadhi5 gamyate, taisyAlocanAjJAnenaivAdhigamAt / [ S. 312.] tasmiM (smin) smRtirevAsAviti na pramANamiti / [ $ 17. arthakriyAsAdhanaviSayajJAnasyaiva prAmANyasamarthanam / ] " arthakriyAsAdhanaviSayameva pramANam " netaraditi kuta etat ? iti cet " arthakriyArthI hi " puruSo yasmAt hitAhitaprAptiparihArArthI 10 " sarvo " na kAkatAlIyanyAyena kazcideva, " prekSAvAn " buddhi purvakArI " pramANamapramANaM vA " pramANAdeva sarvvadA pravarta (teM) ya apramANAt mA kadAcit vipralambhasambhavAd, " ubhayamanveSate " na vyasanitayA / tato'yamarthakriyAsAdhanaviSayameva pramANaM bravIti, tasyArthakriyAsAdhane pravRttyaGgatvAt / netarat, tadviparItatvAt / tathA 15 hi - pramANamavisaMvAdakamapratArakamucyate loke'pi / [T. 225a. ] yaccArthakriyAsAdhanamanadhigacchanna tatra pravartayati, kuta eva tat prApayet tat kathamavisaMvAdakatayA prekSApUrvvakArI pramANamAcakSIta ? | [$ 18. sAmAnyasya vistareNAvastutvasAdhanam / ] svala " "3 [S. 31b. ] yadyevaM sAmAnya mapyarthakriyAsAdhanameva tatastadviSayo vidhivikalpaH pramANaM bhaviSyatIti ced Aha - " na ca " naiva "sAmAnyaM kAJcit " tatsAdhyatayopagatAmabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNAmanyAM vA vyaktisAdhyAm " arthakriyAmupakalpayati " / kIdRzam ? " kSaNapratipatteH " vyaktipratipatterAlocanAjJAnasaMjJitAyA Urdhvam 25 uttarakAlaM " tatsAmarthyotpannavikalpavijJAnagrAhyam " iti / tacchabdena svalakSaNapratipattiH sambadhyate / ' tataH paraM punarvvastu' ityAdi parairabhidhAnAdevaM bravIti darzanapRSThabhAvino vikalpasya pratyakSapramANatAM nirAkartum / sarvvameva tu sAmAnyaM na kAJcidarthakriyAmupaka1. dhamasya sAmAdeg T. 2 anumAneneti zeSaH / 3. vastunaH / 4. kriyAvizeSaNamadaH / 20 " Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya cintA | lpayati / yat tu sAmAnyamanumAnavikalpagrAhyaM tat kAraNatryApakasambanDaliGganizcayadvArA''yAtaM sambaddha sambandhAdanadhigatArthakriyAsAdhanaviSayAmarthakriyAmupakalpayatIti tadviSayo vikalpa: pramANam / [S. 32a. ] idaM tu naivam, adhigatatvAdarthakriyAsAdhanasyAlocanAjJAneneti / atrodAharaNam " yathA - nIlaM dRSTvA nIlamiti jJAne " 5 pratibhAsamAnamiti zeSaH / na sAmAnyaM kAzcidarthakriyAmupakalpayatIti prakRtena sambandhaH / nanu ca liGgavikalpapratibhAsi [T. 225b.] sAmAnyaM prakRtam tat kimanyadudAhiyate / sarvvasya darzanapRSThabhAvino vikalpasya paropagatAM pratyakSapramANatAM tulyanyAyatayA nirAkartum / kAM 10 punalamiti vikalpajJAne darzanapRSThabhAvini pratibhAsamAnaM sAmAnyamarthakriyAM nopakalpayati / yadi vyaktisAdhyAm ; tadA'nyo'pi padArtho'nyadIyAmarthakriyAM nopakalpayatIti tasyApyanarthakriyAsAdhanatvAdavastutvaprasaGgaH / atha svasAdhyAm ; tadasiddham, abhinnajJAnAbhidhAnalakSaNAyAH svasAdhyAyAH karaNA- 15 dityAzaGkayAha " tadeva hi " [Tt. 356b.] yat tadAlocanAjJAnenopalabdhaM [S. 32b. ] " nIlasvalakSaNam " nIlavyaktiH " tathAvidhasAdhyArthakriyAkAri " / tathAvidhazabdena sAmAnyamantrAbhipretam, tAdRzaparyAyatvAdasya, sAdhAraNarUpasya ca tAdRzatvAt / tena tathAvidhasAdhyAM nIlasAmAnya sAdhyAmabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNAmarthakriyAM 20 kartuM zIlamasya svalakSaNasyeti tat tathoktam / evaM manyate - yathA bhinnA api vyaktayaH kayAcit pratyAsattyA tadekakAryapratiniyamalakSaNayA tadekamabhinnaM sAmAnyamupakurvvanti, tadapara sAmAnyayogamantareNApi, anyathA'navasthAprasaGgAt, tathA'bhinnajJAnAbhidhAnAtmikAmapyarthakriyAM sAdhayiSyanti / 25 kimapramANakena pramANabAdhitena ca sAmAnyenopagatena ? | [T. 226a.] tathA hi - anumAnAdike jJAne yathAvidhamasyAspaSTaM rUpaM pratibhAsate na tathAvidhaM vyaktiSu dRzyamAnA supalakSayAmaH / ekameva hi vyaktidarzanakAle spaSTaM nIlAdirUpaM vibhAvayAmaH / [S. 33a.] 1. anupakRtatya tadAdheyatvAbhAvAt / - 29 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| tat kathamadRSTakalpanayA''tmAnaM svayameva vipralabhemahi ? / vyaktirUpasaMsargAd ayogolakavahnivadvibhAvanamiti cet ; na , sarvatra bhedAbhedavyavasthAyA abhAvaprasaGgAt / asyottarasyAnyatrApi sulabhatvAt / na ca sAmAnyasya dve rUpe staH spaSTamaspaSTaM ca, yenai5 kena darzane pratibhAseta anyenAnumAnAdijJAne, padArthadvayopagamaprasaGgAt, pratibhAsabhedasyaiva sarvatra bhAvabhedavyavasthAnibandhanatvAt , sAmAnyasyAparasAmAnyaprasaktani:sAmAnyasya caasyopgmaat| [$ 19. kumAriloktadvayAtmakabuddhernirasanam / ] 10 etenaitadapi nirastam yadAha - " sarvvavastuSu buddhizca vyaavRttynugmaatmikaa| Ayate dvayAtmakatvena vinA sA ca na yujyate // " [ zloka0 AkRti 5 ] "na cAtrAnyatarA bhrAntirupacAreNa ceSyate / dRDhatvAt sarvadA buddhentistaddhAntivAdinAm // " [ zloka0 AkRti0 7 ] 15 [S. 33b.] iti| yato yadIndriyabuddhimabhipretyocyate ; tadAsiddham , aspaSTasya nIlAdyAkArasya spaSTanIlAdyAbhAsAyAM tatrAnupalakSaNAt , spaSTasyApi ca dvitIyasyAnuyAyinaH / tadbhAve ca vyaktidrayAntarAlamapyAmuvataH kathaM [T. 226b.] tedanugamaH ? / vyAptau(vyaktI) copalabhyasya sataH tatrAnupalakSaNaM kutaH ? / nahi tasya 20 vyaktAvyaktarUpasambhavaH, ekatvAt / tathA cAha - "vyaktAvekatra sA vyaktA'bhedAt sarvatragA yadi / jAtidRzyeta sarvatra [sApi na vyaktyapekSiNI] // " [pramANavA0 3.154, 5] iti / ekatrApi ca vyaktAvupalabhyamAnAyAM sakalatrailokyavyApi rUpaM sakalasvAzrayavyApi vA dRzyeta ? / na hyekasyAH kizcid 25 dRSTamadRSTaM vA nAma kSaNikatAdivad / dRSTAyAmapyekatraivAzraye darzanAvasAyo na sarvatrota cet ; na , vikalpena tadarzanAbhyupagamAt / na hi nizcayaviSayIkRtaM cAnizcitaM ceti yuktam / tataH sarvagatarUpadarzane sarvArthAnAM drshnprsnggH| na hi [S. 34a.] tadarzane 1. sAmAnyasya / 2. dUSaNAntaramAha / 3. abAdhyamAnatvAt / 4. dvitIyAnuyAyi[bhAve] / 5. vyakidvaya / 6. sAmAnya / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saamaanycintaa| tatsahacAriNa upalabhyasya tadarbhinnasvabhAvasya cAnupalambho yuktH| tataH kathamindriyabuddhachAtmakatA ? / __ athAnumAnAdibuddhim ; tasyAmapi svalakSaNApratibhAsanAt kuto vayAtmakatvam ? / na hi tAsu sAmAnyagrAhiNISvaspaSTo vyattayAkAra iva lakSyamANaH svlkssnnprtibhaasH| tadabhAve'pi 5 tAsAM bhAvAt / AkArAntareNa ca khajJAne[5]pratibhAsanAt anekAkArAyogAd ekasya , atiprasaGgAcca / tasmAnneyaM bhinnArthagrAhiNyabhinnA sAmAnyabuddhiH pratibhAti khalakSaNodbhavA satI / kintvanAdivitatha[T. 227a.]vikalpAbhyAsavAsanAjanitA satI tathA'vabhAsate / dRDhatvaM ca buddhe vinAzitvam, kSaNikatvAbhyupaga- 10 mAt kintvabAdhyamAnatvam / na cAsyAstat sambhavati, lezato bAdhakasyoktatvAt / vistaratastu syAdvAdabhaGgAd yathAvasaramihaiva tatra tatra vidhAsyamAnAd bAdhakamavadhAryam / tasmAd yathA vyaktayaH sAmAnyAntaramantareNa tadekamupakurvanti tathA'bhinnajJAnAbhidhAne api pravartayiSyantIti tadeva nIlasvalakSaNaM sAmAnya- 15 sAdhyatvopagatArthakriyAkAri / [ $ 20. kumAriladattasya doSasya saugatabuddhayabAdhakatvadarzanam / ] yastu - [S. 34b. "sAmAnya nAnyadiSTaM cet tasya vRtteniyAmakam / gotvenA'pi vinA kasmAd gobuddhina niyamyate // yathA tulye'pi bhinnatve keSucid vRttyvRttitaa| gotvAderanimittA'pi tathA buddhirbhaviSyati // " [zloka AkRti0 35, 36 ] iti pUrvapakSayitvA - "viSayeNa hi buddhInAM vinA notpattiriSyate / vizeSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena tad dhruvam // 25 tA hi tena vinotpannA mithyA syurviSayAdate / na tvanyena vinA vRttiH sAmAnyasyeha duSyati // " [zloka0 AkRti0 37, 38] 1. bhinnasAmAnyabAdimatam / 2 abhinnasAmAnyAdimatam / 3. ' abhipretyacyate' iti prAguktena smbndhH| 4. anekAkArasyaikatve na kvacidanekatvaM syAdityarthaH / 5. mithyAdoSa ukta iti sambandhaH / 6. sAmA yasya pratiniyatavyaktiSu vRtteniyAmakam / 7. sAmAnyena / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 hetubinduttiikaa| iti mithyAtvaprasaGgadoSa ukto nAsau tathAgatasamayanayAvadAtabuddhIn bAdhate / sAmAnyabuddhInAM bAdhakapratyayanibandhanasya mi- . thyAtvasyopagatatvAt / tathA hi - "kasmAt sAmAdimatsveva gotvaM ? yasmAt tadAtmakam / ___tAdAtmyamasya kasmAt cet , svabhAvAditi gamyatAm // " [loka0 AkRti0 47 ] iti vacanAt [T. 227b.] 'vyaktisvabhAvaM ca sAmAnyam / na cAsAdhAraNam vyaktyudayavinAzayoA (yozca) nodayavyayayogi' ityayuktam , viruddhadharmAdhyAsato bhedaprasaGgAditi / Aha ca - 10 " tAdAtmyaM cenmataM jaateyktijnmnyjaattaa| nAze'nAzazca keneSTaH ? tadvacA'nanvayo na kim // vyaktijanmanyajAtA' [S. 35a.] cedAgatA nAzrayAntarAt / prAgAsInna ca taddeze sA tayA saGgatA katham // vyaktinAze na cennaSTA gatA vyatyantaraM na ca / tacchUnye na sthitA deze sA jAtiH kveti kathyatAm // vyakterjanmAdiyoge'pi yadi jAteH sa nessyte|| tAdAtmyaM kathamiSTaM syAdanupaplutacetasAm // " iti / [$ 21. nIlavikalpasyAprAmANyasamarthanam / ] yadi nIlakhalakSaNameva sAmAnyasAdhyArthakriyAkAri tadeva ta20 dhigacchan vikalpaH pramANaM bhaviSyatItyAha - " tacca " nIlaskhalakSaNam / " tenAtmanA " nIlasAdhyArthakriyAkAriNA svabhAvena " dRSTameva " AlocanApratyayena / tato niSpAditakriye karmaNyavizeSAdhAyi vikalpajJAnaM kathaM pramANaM syAt / / atha matam - sAmAnyameva tayadhigacchan nIlavikalpaH pramANamastu / taca sA25 mAnyamarthakriyAkAri / yato nIlasAdhyAmevArthakriyAM nIlena saha sambhUya kariSyati / vyaktikhabhAvAnyeva hi sAmAnyAnItyAha - [S. 35b.] " na ca " naiva " tat svalakSaNagrahaNottarakAlabhAvino" nIlavyaktidarzanottarakAlaM bhavanazIlasya / liGgagrahaNottarakAlabhAvinastu pUrvoktena prakAreNa vyaktisAdhyArthakriyA sAmAnyasya kalpi1. hetunA / 2. vyakti rava / 3. ananuvRttiH / 4, jAtiH / 5. sAGkhyamatamAkuTTayannAha / 15 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIlavikalpasthAprAmANyam / tasya vyavasthApayituM zakyata iti bhAvaH / " nIlavikalpasya viSayeNa" nIlasAmAnyena [ T. 228a.] " nIlasAdhyArthakriyA " raJjanAdikA "kriyte"| tasya vyaktisvAbhAjyAyoge sati kalpitarUpasya tadasambhavAt / na ca nityasvabhAvatAmAbibhrANena nIlavikalpasya viSayeNa nIlasAdhyA'nyA vA'rthakriyA kriyate / kramayogapadyavirodhA- 5 diti manyate / .. [22. mImAMsakasaMmatapramANalakSaNe doSadarzanam / ] tadevaM nIlaM dRSTA nIlam' iti jJAne pratibhAsamAnaM sAmAnya na kAzcidarthakriyAmupakalpayatIti prasAdhya anarthakriyAkAriviSayasyApi vikalpasya pratyakSapRSThabhAvinaH prAmANyaprasaGgAdativyApti- 10 riti " tatrApUrvArthavijJAnam " iti [S. 36a.] pramANalakSaNe mImAMsakaivizeSaNamupAdeyamiti darzayannAha - " tasmAd " yata evamanarthakriyAsAdhanaviSayatayA darzanapRSThabhAvino vikalpasya prAmANyamayuktam tasmAdasmadabhimataM " pramANamavisaMvAdi jJAnam " [pramANavA0 1.3] iti pramANalakSaNaM vyudasya " anadhigatArthaviSayaM pramANam","tatrApUrvArthavijJAnaM 15 pramANam " " iti api" etasminnapyAhopuruSikayA'nyasmi(smin) " pramANalakSaNe " kriyamANe " ativyAptiparihArAya vizeSaNIyaM " vizeSaNamupAdeyam / kathaM vizeSaNIyam " anadhigate svalakSaNe iti " / anena hi vizeSaNenAnumAnavikalpasya ca prAmANyaM sidhyati, A. locanAjJAnapRSThabhAvinazca vikalpasya prAmANyaM vyudasyata iti 20 sarva sustham / tadevaM vidhivikalpasyAnarthakriyAsAdhanaviSayatayA'nadhigatasAmAnyAdhigame'pi prAmANyaM nirAkRtya [T. 228b.] cazabdasamucitaM smRtitvaM pratiSedhavikalpena sAdhAraNamaprAmANyakAraNaM [S. 36b.] darzayannAha - " adhigate tu svalakSaNe " AlocanAjJAnena 25 " tatsAmarthyajanmA " svalakSaNAdhigamabalabhAvI " vikalpastadanukArI" sAkSAdanutpatteIrzanasaMskArAdheyavazAcAspa(ca spa)STanIlasvalakSaNAkArAnukArI dRzyavikalpyayozcaikIkaraNAdevamucyate / vastutastu 1. 'na va.' ityanena sambandhaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / na kizcidasAvanukaroti / " sa smRtireva " / kutaH ? " kAryatastadviSayatvAt " na paramArthataH / kAryamatra svalakSaNe puruSasya pravartanam, tadadhyavasAyazca / yatazca kAryataH tadviSayatvAt smRtirevAto " na pramANam " darzanabalotpanno vikalpaH / tathA hi - smRterapyanu5 bhUtasvalakSaNAMzaviSayAyA na paramArthatastadviSayatvam / svalakSaNasyendriyabuddhAviva sphuTarUpatayA smRtAvapratibhAsanAt / kintu yathoktAt kAryata eva / tacca vidhivikalpe'pi samAnamiti kathamasaiA smRti syAditi / 34 [ $ 23. anumAnasya vidhivikalpavailakSaNyena prAmANyasamarthanam / ] tatraitat syAt - nanvanumAnavikalpaH smRtirUpo'pi pramANamiSyate / [S. 372.] tathA hi - yadevAnagnivyAvRttaM vastumAtraM mahAnasAdAvanubhUtamAsIt tadeva pradezavizeSe dhUmadarzanAt smaryate / tad vidhivikalpo'pi pramANaM bhaviSyatItyata Aha " anadhi - gatasya " vastu"no "rUpa"sya " anadhigateriti " / evammanyate - yat 15 mahAnasAdAvanagnivyAvRttaM vastumAtraM prAganubhUtaM na tat taddezAdi - sambandhitayaivAnumAnavikalpena [T. 2292. ] smaryate kintu yatra pradeze prAgananubhUtaM tatsambandhitayA / tataH sAdhyadhammidRSTAntadhamigrAhidarzanadvayAnadhigatasyAnagnivyAvRttasya vasturUpasyAyogavyavacchedenAdhigamAd yuktamasya prAmANyam / na tu darzanapRSTha20 bhAvino vikalpasya tadviparItatvAditi / [ S. 37b. ] 10 ka [ $ 24, pramANavyavasthAyAH vastvadhiSThAnatvaM, svalakSaNasyaiva ca vastutvam / ] yadi nAmAnadhigataM vasturUpaM nAdhigacchati, pramANaM tu smAnna bhavatIti ced Aha " vastvadhiSThAnatvAt " ityAdi / vastvadhiSThAnatvaM ca " pramANavyavasthAyAH " pramANavyApAraviSayamabhipretyo25 cyate nAlambanalakSaNam, anyathA'numAnasya parikalpitasAmAnyAlambanatayA vastvadhiSThAnatvAbhAvAdavyApinI pramANavyavasthA syAd / yadi vastvadhiSThAnA pramANavyavasthA kathaM viprakRSTaviSa1. pravartakatva0 / 2. prAya0 / 3. nAsti pradhAnam, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / 3 , - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svalakSaNasyaiva vastutvam / yAyA anupalabdheH prAmANyam iti cet ; tatrApi pradhAnAdivikalpasyaiva bhAvAnupAdAnatayA sAdhyatvAt tasyA api vstvdhisstthaantaa'styevetydossH| , atha vastvadhiSThAnaiva pramANavyavastheti kuta etad ? ityAha --" arthakriyAyAM " sukhaduHkhalakSaNAyAM yad [S. 38a.] " yogyaM " zaktaM 5 " tadviSayatvAt tadarthinAm " arthakriyArthinAM " pravRtteH " praaptityaaglkssnnaayaaH| yadi nAmArthakriyAyogye tadarthinAM pravRttistathApi kathaM vastvadhiSThAnA pramANavyavasthA ?, arthakriyAyogyAdhiSThAnA hi tathA sati syAt iti cet ; Aha - " arthakriyAzyAM yad " yogyaM " ta"lakSaNa"meva " hi vastu " / tato'rthakriyAyogyAdhiSThAnatvena 10 vastvadhiSThAnatvaM kathaM na syAt iti bhAvaH / [T. 229b.] idaM ca vastvAzrayeNa pramANavyavasthApratipAdanamanadhigate svalakSaNa ityukte kadAcit paro brUyAt - vastumAtranibandhanA hi pramANavyavasthA na svalakSaNAzrayaiva / tato yadyapyanadhigataM svalakSaNaM nAdhigacchati tathApyanadhigatavasturUpamadhigacchato vika- 15 lpasya prAmANyaM bhaviSyatIti tadasiddhatodbhAvanArthamuktam - " anadhigatavasturUpe"tyAdi / [S. 38b.] tadasihatodbhAvane cAnadhigatavasturUpAdhigantureva prAmANyaM netarasyeti kutaH ? iti paryanuyoge " arthakriyAyogyetyAdi uktam / tathA ca vastuviSayamapi prA. mANyaM bruvatA svalakSaNaviSayamevoktaM bhavati, tasyaivArthakriyAsA- 20 marthyalakSaNatvAt, sAmAnyasya ca tadviparItatvAt iti manyate / punarapyanubhavottarakAlabhAvino nIlavikalpasya prAmANyamapanetumupacayahetumAha - " tato'pi " yathoktAd vikalpAd na kevalaM nIlasvalakSaNAnubhavAda " vastunyeva " skhalakSaNa eva " tadadhyavasAyena " khalakSaNAdhyavasAyena anyathA tatra pravRttyayogAt 25 " puruSasya pravRtteH " adhigate khalakSaNe tatsAmarthyajanmA vikalpo na pramANamiti sambandhaH / pUrvamanadhigatavasturUpAnadhigateraprAmANyamuktam / adhunA tvadhigatasyaivAdhigamAditi [S. 39a.] vidhiprati1. pradhAnavikalpo vastukAraNo na bhavati, tadabhAve'pi bhAvAt , kharaviSANAdivikalpavat / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | hetubinduttiikaa| ssedhruuptyopptyorbhedH| yadA " kAryatastadviSayatvAt " iti yaduktaM tadevopacayahetuvyAjena sphuttiikRtm| __ [ 6 25. vikalpasya darzanAt pRthkpraamaannyaabhaavH|] T. 230a.] yadi nAma taddhyavasAyena vastunyeva puruSasya pra5 vRttistathApyanadhigatasAmAnyagrAhiNo'sya darzanAt pRthak prAmANyaM kimiti neSyate ? iti cet ; Aha - " pravRttau " khalakSaNa eva satyAM " pratyakSeNa " AlocanAjJAnAkhyena " abhinnayogakSematvAt " / yogaH aprAptasya viSayasya paricchedalakSaNA prAptiH , kSemaH tadarthakriyAnuSThAnalakSaNaM paripAlanam / abhinau yogakSemAvasyati sa 10 tathoktaH / tatra vikalpasya nirvikalpapratyakSeNAbhinno yogaH sva lakSaNAdhyavasAyataH / abhinnaH kSema AlocanAvijJAnAdiva vikalpAdapi khalakSaNa eva pravRtteH / ayamasyAbhiprAyaH - yadi vikalpo nirvikalpacetasaH prameyAntaraviSayastadA tatraiva puruSaM pravartayatu tatsAdhyAmarthakriyAmadhigantum / naiva vA pravartayet , ta15 dviSayatvAbhimatasya sAmAnyasyAbhinnajJAnalakSaNAyA evArthakri yAyA upagamAd [S. 39b.] vikalpodayAdeva ca ttsiddeH| nahi nIlAnubhavAt prameyAntaraviSayAH pItAdipratyayAH puruSaM nIlavastuni pravartayanti, sAdhitArthakriyA vA kacidapIti / tasmAdAlocanAjJAnAnnaivAyaM prameyAntaraviSayaH / vizeSeNa yairevaM vyA20 khyAyate - "nirvikalpakabodhena dvayAtmakasyApi vstunH| prahaNam " [zloka0 pra0 118] hati / tato nIladarzanasyaiva nirvikalpasya prAmANyaM yuktam, na tadabhinnopayogasya [T. 230b.] smRteriva vikalpasyApi darzanAt 25 pRthageva' / anyathA niSphalAM pramANAntarakalpanAM kurvataH smRtIcchAdveSaprayatnAdi pramANamanuSajyata iti pramANAnAmiyattA vishiiryeteti| 1. yuktyoH / 2. atra 'na' kArasyopari pratAveva 3' iti likhitaM vartate / 3. vizeSeNa teSAM mate naivAyaM prameyAntaraviSaya iti saMbaMdhaH / 4. prAmANyaM yuktam / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaaraavaahikshaancintaa| [ 5 26. dhArAvAhikakSAneSu yogitaditarApekSayA prAmANyAprAmANye / ] yadaikasminneva nIlAdivastuni [S. 40a.] dhArAvAhInIndriyajJAnAnyutpadyante tadA pUrveNAbhinnayogakSematvAd uttareSAmindriyajJAnAnAmaprAmANyaprasaGgaH / na caivam , ato'nekAnta iti pramANasaMplavavAdI darzayannAha - " pUrvapratyakSakSaNena " ityAdi / etat pari- 5 harati - "na", uttareSAM praamaannyprsnggH| kutaH ? / " nAnAyogakSematvAt " / tathA hi - pratikSaNaM viSayaparicchedalakSaNo yogaH, tadarthakriyAnuSThAnalakSaNazca kSemaH paripAlanarUpo bhidyate / tato vipakSe vRttyabhAvAt na heturnaikaantikH| kadA nAnAyogakSematvam / "kSaNavizeSasAdhyArthavAJchAyAm " / yadA kSaNavizeSasAdhye'rthe hitAhita- 10 lakSaNe vAJchA prAptiparihArecchA yoginAM paropakAramuddizya bhavati kasyacit kathaJcit kvacidupayogAt tdaa| yathA darzanamArge duHkhe dharmajJAnakSAntiImAnAmanuzayAnAM vAsanAM nirodhayati, tviruddhaashyotpaadnaat| duHkhe dharmajJAnaM kezaviviktatAlakSaNAM nirvANaprAptimutpAdayati, [S. 40b.] anuzayaviruddhAzayadAyoM-15 tpAdanAt / tata eSAM grAhakANi paracittajJAnAni pRthageva pramANAni / [T. 231a.] parahitAdhAnadIkSAvatAM ca samastavastuvistaravyApijJAnAlokAvabhAsitAntarAtmanAM bhagavatAM kazcidevArthakSaNa: kasyacideva parArthasyA grAhako vivandhako veti sarvabhAvAn pra. tikSaNaM vIkSamANAnAmadhyakSacetasAM tadviSayakSaNAnAM bhinnArthakri- 20 yAsUpayogato nAnAyogakSematvAt / tad yadi pratikSaNaM kSaNavivekadarzino'dhikRtyocyate tadA bhinnopayogitayA pRthak prAmANyAt nAnekAntaH / atha sarvapadArtheSvekatvA'dhyavasAyinaH sAMvyavahArikAn puruSAnabhipretyocyate tadA sakalameva [S. 41a.] 1. yogijJAnAni kSaNavivartalakSakANIti kRtvA na ekayogakSemANi , vivakSitadevadattAdeH prathamaH kSaNo ghAyogyaH dvitIyastu manAgayogyaH tRtIyastu yogya iti jJAyate yoginA / tatazca kSaNAH bhinnAH arthakriyA ca bhinnaa| 2. jJAnakSaNasya / 3. yogini / 4. bauddhmte| 5. avajJAkAriNi mlecchAdau saMsAriskandhe / 6. [dharmajJA]nena zAntiH / samarthana yat sahyate ityrthH| 7. klezajananazaktim / 8. vairAgyajJAnam / 9. dharmajJAnakSAntyAdicittAnAm / 10. yoginaH satkAni / 11. kaJcit paracittakSaNaM dRSTA bhagavAn tasyaivAnugrahAya pravartate / kacittu dRSTA audAsInyamAlambate / kaJcittvavayodhya nigrahAya / 12. pratyakSaNAm -T, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| nIlasantAnamekamartha sthirarUpaM tatsAdhyAM cArthakriyAmekAtmikAmadhyavasyantIti prAmANyamapyuttareSAmaniSTameveti kuto'nekAntaH ? iti darzayannAha - " sAdhAraNe hi " iti / tatsantAnavartinAM sarvakSaNAnAmekatvenAdhyavasitAnAM vyavahartRbhiryat sAdhAraNaM pra5 tikSaNamanyAnyakAraNatayA vibhinnamapi paramArthato viparyAsAdekatayA'bhiniviSTaM raJjanAdikaM nIlAdikakArya tatra "na teSAm" uttareSAM jJAnakSaNAnAM "sAmarthyazsyArthaprApaNazakte"rbhedaH" / pUrvapratyakSakSaNaviSaya eva tebhyo'pi pravRtterAdyasyaiva taMtra prAmANyam / tathA hi - arthakriyArthinAM tatsAdhanaprApaNasamarthe jJAne pramANavyavahAraM 10 [T. 231b.] kurkhatAmavikuvadhiyAmarthakriyAsAdhanabhedAdeva prAmANya bhedavyavahAro jJAneSu yuktaH [S. 41b.] anyathA smRtyAderapi prAmANyaprasaGgaH kathamapAkriyeta ?, Adriyeta vA niSphalA pramANavyavasthA prekSAvatA iti / keSAmiva sAdhAraNe kArye na sAmarthyabhedaH ? ityAhe - "apa15 rApare " ca te "dhUmA"zca taiH "pramitAzca te "sannikRSTAmayazca teSviva tadviSayANAmiva "anumAnajJAnAnAmamimAtrasAdhye'rthe" sandhukSaNAdike vAJchite tadarthakriyAsAdhanaprApagavyaktibhedAbhAvAt yathA prAmANyabhedo na yukto viduSAM tathA'trApi / yadA tu pazcatapastasukAmo bhavati tadA'parAparadhUmapramitasannikRSTAgniviSayANAmapyanumAnAnAM 20 sAmarthya bhedAt prAmANyamanivAritameva / [$27 vikalpaprAmANyanirAsasya phalitArthaH / ] tadevaM ' yathA nIlaM dRSTA nIlamiti jJAna(m)' ityudAharaNe nIlavikalpasya prAmANyaM nirAkRtya prakRte yojayannAha - "etena" nIlasvalakSaNadarzanottarakAlabhAvino nIlavikalpasya prAmANya25 nirAkaraNena / __ " tanneSTatyAd viklpsyaapyrthruupopkaarinnH|" [ zloka0 pra0 111 ] iti bruvatA kumArilena prade[S. 42a.]zAdidarzanottarakAlabhA1. kArye / 2. ityAha-"aparAparadhUma' iti / "aparApare" ca-T. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnamAdhAmyajJApanam " fact dhamavikalpasya tathA sambandhapratipattikAle'gnikhalakSaNadarzanasAmarthya bhAvino'gnisAmAnyaviSayasya sAdhyadharmmavikalpasya, dhUmAlocanAjJAnapRSTha bhAvinAM dhUmasAmAnyAvabhAsino liGgavikalpasya, AdigrahaNAd dharmma [ T. 232a. ] dhammisambandhavikalpasya ca pramANapRSThabhAvino " dhamrmyAdisvarUpamAtraviSayAlocanAkhyapratyakSapUrvvakasya " 5 "" na cAvikalpyaliGgasya dhammisambandhayostathA gRhItiH [ zloka0 pra0 88 ]. 39 ityAkSepabhayAd yad abhyupagataM "prAmANyaM" tat "pratyuktaM" prtyaakhyaatm| pUrvakameva svalakSaNaviSayaM darzanaM yat pareNAlocanAjJAnamiti vyavahRta tat pramANaM na tu tadbalabhAvI vikalpo yathoktena nyAyeneti 10 sthitametat - "pakSadharmasya sAdhyadharmiNi pratyakSato'numAnato vA prasiddhiH" nizcaya iti / tadevaM pratyakSataH pakSadharmmanizcayaM bruvatA prasaGgena darzanapRSThabhAvino vikalpasya prAmANyanirAkaraNAt " pratyakSa kalpanApoDham [ pramANavA0 2.123 ] "" itiM pratipAditam / 39 [ $ 28. anumAnaprAdhAnyajJApanam ] yadyevaM kasmAd " anumAnavyutpAdanArthamidamArabhyate " [S. 42b.] ityuktam na sAmAnyena 'samyagjJAnacyutpAdanArtham ' iti ? | sakuyAdivipratipattirapyatra tadviSayA nirastaiva / parokSArthapratipatte - 20 ranumAna[mevAzra]yaH / kasmAd ? yataH pakSadharma eva tadaMzena vyApta eva ca hetuH kAraNaM tasyAH, nAnya ityabhidhAnAt parokSArthaviSayaM sarva pramANamanumAne'ntarbhAvitamiti saGketaH saGkhyAvipratipattiH samyagjJAnaviSayA nirastA / tathA, vyApakAMzasya gamyatvapratIteH tadaMzavyAptivacanena sAmAnyaviSayamanumAnaM na svalakSaNa- 25 viSayamityAkhyAtam [T. 232b. ] tasyAsAdhAraNatvAt, asAdhAraNasya ca vyApakatvAyogAt, vikalpAviSayatvAcca / tatra tadAdyamasAdhAraNaviSayam" ityAcakSANena svalakSaNaviSayameva pratyakSamuktam / 1. abhideg / 15 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuSinduTIkA / " darzanameva pramANam" ityAkhyAnAt pramANameva phalamiti sUcitam, [S. 43a.] tasyArthapratItirUpatvAt / tathA, tasya dvidhA prayoga iti vakSyamANatvAt parArthAnumAnaM kathayiSyate, tasya trirUpaliGgAkhyAnarUpatvAt / saGkepatazcAnumAnavyutpAdanamapyabhimatam / taca 5 sarvatrAstyeveti kasmAt " anumAnavyutpAdanArtham " ityuktam / .. satyam , prAdhAnyAt tu tadahaNam / tathA hi - pradhAnapuraSArthopayoginastattvasya caturAryasatyalakSaNasyAnumAnata eva nizcayAt tasya prAdhAnyam / tathA pratyakSe'pi viSaye vivAdasambhave, nAnumAnAdanyanirNayanibandhanam ityato'pyasya prAdhA10 nyam / pravartakatvAca prAdhAnyamasya / tathA hi - yadanubhUtaphalaM su khaduHkhasAdhanam , anubhUyamAnaphalaM vA dRzyamAnaM na tatpravRttiviSayo niSpannatvAt phalasya / tasmAd yadanAgataphalaM sukhaduHkhasAdhanaM pratyakSamapi tatrApyanumAnameva pravartakam / na hi tasyAnAgate su khaduHkhe prati yogyatAM pratyakSaM niArayati, phalasya [S. 43b.] 15 parokSatvAt / taduktam - " na hyapratyakSe kArye kAraNabhAvagatiH" iti / tasmAt pUrvAnubhUtasukhaduHkhasAdhana[T. 233a.]sAdhAt pratyakSaviSayasyApi vastuno'nAgataphalayogyatAnizcayaH na pratya kSataH / tathA cAha -" tadyathAdRSTasAdhAt tathAprasAdhitaM nAnumeyatAmatipatati" 20 iti| kathaM tarhi dvayorapi pravartakatvam ? -" na hyAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyate " ityuktam / sukhaduHkhasAdhanasya jalAnalAdeHkharUpasya pratyakSataHprasiddhaH, phalamanAgataM prati yogyatA yA anumAnata ityubhayorapi pravartakatvam / samyagjJAnapUrvakatvaM ca 25 hitAhitaprAptiparihArayoruktam na tvanAgataphalaM prati yogyatAyAH pratyakSato'nizcayAt / [S. 44a.] na hyAdgarzinAM bhAviphalayogyatAyAstato nizcayaH, tataH praadhaanyaanumaangrhnnmitylmtivistrenneti| 1. pratyakSAdau / 2. -- saGkepeNaiva pratyakSavyutpAdanaM na vistara taH' ityAzaGyAha / 3. duHkha-samudayamArga-nirodhA; / 4. vastu / 5. anyatra / 6. sukhaduHkhahetutayA / 7. uttaram / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvatAmyanizcayaH / [29. svabhAvahetAvanvayanizcayaH svapramANAyanta: : 1 ] - tatra svabhAvakAryAnupalambhAnAM pakSadharmmanizcayastulyopAyasAdhyatayA'bhedenaivoktaH anvayavyatirekanizcayasya tu bhinnopAyasAdhyatayA bhedenaiva nirdeza: kArya iti svabhAvahetau tAvadanvayanizcayaM svapramANanibandhanaM darzayannAha " anvayanizcayo'pi " na 5 kevalaM pakSadharmmanizcaya uktaH kintvanvayanizcayo'pi " svabhAvahetau " ucyata iti zeSaH / " sAdhanadharmma "sya yad " bhAvamAtraM " sattAmAtraM mudgarAdinimittAntarAnapekSaM tasya " anubandho " anugamanaM vyAsi: tasya " siddhiH" yA sa svabhAvahetAvanvayanizcayaH / kasya [T. 233b.] sAdhanadharmmabhAvamAtrAnubandhasiddhi: ? / " sAdhyadharmmasya " [S. 44b. ] 10 sAdhyazcAsau asiddhatvAt dharmmadhammisamudayaikadezatvAt dharmazveti tathoktaH / yatra yatra sAdhanadharmmasya bhAvaH tatra tatra sAdhyadharmmasyApi nimittAntarAnapekSo bhAva ityetasyArthasya siddhi: svabhAvahetAvanvayanizcayaH / kathaM punaH sAdhyadharmaH sAdhanadharmabhAvamAtramanubadhnAti / ? " tadbhAvatayA " ma sAdhanadharmo bhAvaH bhAvo yasya tasya bhAvatayA tadbhAvatayA / yo hi sAdhanadharmmaH sAdhyadharmasya svabhAvaH sa kathaM taM nAnubadhnIyAt, nIrUpatvaprasaGgAt ? / 66 - 41 [ $ 30. svabhAvahetAvaikyepi sAdhyasAdhanabhAvavyavasthA / ] nanu tatkhabhAvatve bhedAbhAvAt kathaM sAdhyasAdhanabhAvaH ? 20 * ityAha- vastutaH " paramArthataH / sAdhyasAdhanasaMkalpakAle tu paramparayA tattadvyAvRttapadArthanibandhanAyAM kalpanAbuDI [S. 45a.] bhedena pratibhAsanAt sAdhyasAdhanabhAvo na vihanyate / na hyasau pAramArthikaM sAdhyasAdhanadharmmayorddharmiNazca kRtakatvAdI bhedamavalambate, sambandhAbhAvena sAdhyasAdhanabhAvAyogAt / 4 sva- 15 ekArthasamavAyaH kRtakatvAnityatvAdeH sambandhaH iti cet; na tasyApi tato'rthAntaratve 'ayamanayorasminnarthe samavAyaH' iti " 25 1. sAdhyadharmaH / 2. sAdhanadharmam / 3. dhanavikalpa T 4 sAdhyasAdhanabhAvaH / 5. zrayate / 6. kRtakatvAnityatvAbhyA m / 6 he. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| sambandhAbhAvasya tadvasthasvAt, sambandhAntarakalpanAyAM cAnavasthAprasaGgAt / samavAyAd vRttikalpanAyAM ca kRtakatvAdayo nityAbhimateSvapyAtmAdiSu varteran / ya eva hi kRtakatvAdeH zabde samavAyo [T. 234a.] yadvalAt tatraiva tad vartate sa eva nityA5 bhimateSvapi, tasyaikatvenopagatatvAt ityAtmAdau vRttiH kRtakatvAdeH kena nivAryeta ? / atha ' ya evAbhUtvA bhavanadharmA bhUtvA cAbhavanadharmA'sthirarUpo bhAvaH tatraiva kRtakatvAdayo dharmA vartante ' iti vyavasthApyate / saiva ta_bhUtvA bhavanakhabhAvatA bhUtasya cAsthirakhabhAvatA taviparItarUpasamAropavyavacchedaviSa10 yAyAH kalpanAbuddhernivandhanaM kiM neSyate ? / [S. 45b.] tayaiva paramArthAbhedavato rmayoH sAdhyammiNi vRttaH kimantarAlagaDunA kRtakatvAdinA vyatirekavatA upagatena ? / tathA hi - na sattAmAtreNa kRtakatvAdayo dhAH sAdhyadharmapratipattinibandhanam , teSAM sadA sannihitatvenAnavarataM taddharmapratItiprasaGgAt , kintu 15 vikalpapratibhAsina eva / sa ca vikalpaH svapratibhAsinamevA kAraM bahIrUpatayA'dhyavasitamanusaran kRtakAnityAdirUpatAM vastunaH pratipadyate, paramArthato'saMsparze'pi tadrUpasya , paramparayA tadupAdAnatvAt / vyatiriktAstu dhastidutpattinimittamAtratayA parikalpyante, tad varaM yadeva tatkalpanAnibandhanaM tadeva 20 tathAvidhavikalpaprasavanimittamastu, tasyAvazyamabhyupagamanIyatvAt , tadabhyupagame ca caritArthA vyatirekavanto dharmA ityalaM tatkalpanayA / avazyaM ca vyatiriktA'nityatAbAreNApi vastuna evAnavasthAyinamAtmAnaM pratipadyate, [S. 46a.] [T. 234b.] tadanurUpArthakR(kri)yArthitayA pravRttaH, anyathA vyatiriktA'nityatayA 25 nityatvAt tavagamArthitvenAyamanityasAdhyArthakriyArthI nityaM zabdAdikamAzaGkamAnaH kimanityatAvicAraM prati AhitAsthaH / 1. bhUtvA bhavanAdisvabhAvatayA / 2. bhinnena / 3. paricchedyavastunyavidyamAnam / 4. vastu0 / 5. vi. kalpotpatti nimittmaatrtyaa| 6. abhUtvA bhavanAdikam / 7. teSAM kutakatvAdInAM pratiniyate zabdAdau vRttikalpanA yA nibandhanam / 8. abhUtvA bhavanAdikasya / 9. anityasvabhAvAnurUpArthakriyArthitayA / 10. svbhaavbhuudhrmaanbhyupgme| 11. zabdAdeH / 12. nityazabdAdyagamAsthitve[na] / 13. kiM anityatAbyApAra prati ahitaM karoti ?-T. / 14. AhitA AsthA yena / kRtayatna ityarthaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedepi sAdhyasAdhanabhAvaH / vyatiriktAyAM cAnityatAyAmavagatAyAM tatraiva pravartatAm, kimiti nitye zabdAtmani / tedvA (DA) reNa pratipatteH iti cet; tat kimanena vyavadhinA ? | varamavyavahitasyaiva pratipattirastu, tenaivArthitvAditi / tadetadatipracacryamAnamatigahanaM sampadyata ityAstAM tAvat / 43 yespi jaiminIyA manyante ' yeSAmatyantavyatirekavanto dharmAH teSAmevAyaM naiyAyikAdInAM doSaH asmAkaM tu kathaJcid bhedAbhedavatAM dharmANAM tatsvabhAvatayA naiSa doSa: ' iti ; teSAmapi vastutaH sAdhanadharmmarUpatopagame sAdhyadharmasya, kathazcid bhedAbhyupagame na kiJcit [S. 46b. ] phalamutpazyAmaH, sAdhya- 10 sAdhanabhAvasya kalpitabhedadvAreNApyupapatteH / na caikAtmye kathazcidapi bhedo yuktaH; ekasmAt svabhAvAdabhedAt / tato'pi tayoH kathaJcid bhedAbhedau sta eveti cet; na, anavasthAprasa GgAt / tathA hi - dharmmayostadekasvabhAvAdapi bhedavatostena khabhAvena kathaJcidabhedanimittamabhinno'paraH khabhAvo'bhyupagantavyaH, 15 tathA tenA'pyaparaH ityanantaiva [T. 235a ] bhinnAbhinnasvabhAvaparamparA syAt / na ca kalpanAbuddhAvanantobhayarUpasvabhAvaparamparA pratibhAsata iti kimiti tatkalpanayA''tmAnaM vipralabhante bhavantaH ? / kathaJcit ca bhedopagamAt kathaM bhedapakSabhAvinAM doSANAmanavasaraH ? | yaM cAtmAnaM purodhAya 'imau dhamma, ayaM dharmI 20 iti vyavasthApyate yadi tena bhedastadA bheda eveti kuto'nekAntavAdaH ? / athAbhedaH; tadA ' ayaM sAdhanadharmaH, ayaM sAdhyadharmaH, dhamrmI cAyam' iti kathaM pAramArthikaM tu (tri) tayaM sidhyet ? / [S. 47a.] tasmAt tattatpararUpavyAvRttisamAzrayAyAM kalpanA buddhI bhedavatAmiva dharmadharmiNAM pratibhAsanAt sAdhya- 25 sAdhanabhAvaH / tanmAtrAnubandhastu vastutaH tattatsvabhAvatayaiva yuktaH iti manyamAnena " vastutastadbhAvatayA " ityuktam / 1. anityatAdvAreNa / 2. prapazyamA0 - T. 3. na kevalaM dharmiNaH / 5 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banduka [ $ 31. bAdhakapramANAdeva svabhAvahetau sAdhyasAdhanatAdAtmyam / ] 5 kA punarasau vastutastadbhAvatA yayA hetubhUtayA sAdhyadharmasya sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandhaH sidhyati ? ityAha - " sA " vastutastadbhAvatA " sAdhya"sya " viparyayo " vipakSaH tatra, " hetoH " yad " bAdhakaM pramANaM " tadviparItadharmma pratyavasthApakam, yene bAdhyamAno hetustatra na pravartate, viruddhayorekatra sahabhAvAsambhavAt, tasya yA " vRttiH " pravRttiH " bAdhakapramANavRttiH " tatsAdhyatvAcca vastutastadbhAvatAyAH sA bAdhakapramANavRttiruktA / tasyAM hi satyAM [T. 235b.] vipakSAt nivRtto hetuH sAdhyadharmmavatyeva 10 dharmiNi vartate iti sAdhyadharmasyAnarthAntarasya sAdhanasvabhAvatA sidhyati / " tayA ca " vastutastadbhAvatayA sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandhaH sAdhyadharmasya sidhyatIti [S. 47b. ] anvayanizcayaH " " yatra yatra sAdhanadharmastatra tatra sAdhyadharmaH' ityevaMrUpo jAyate / 66 4 15 atrodAharaNaM " yathA - yat sat tat kSaNikameva / " avadhAraNena vyAtimAha / sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandhasya caitadrUpamAkhyAtaM, nimittAntaramantareNa sat ityeva kRtvA kSaNikamityupadarzanAt / sa ca vastutastadbhAvatayA sidhyatIti tatsiddhayupAyaM bAdhakapramANavRttiM darzayati - " akSaNikatve " kSaNikaviparyaye sati " artha20 kriyAvirodhAt " arthasya - kAryasya kriyA - niSpattistasyA virodhAt " tallakSaNaM " sA'rthakriyA lakSaNaM yasya vastutvasya " arthakriyAsAmarthyAtmanaH tattathoktam / arthakriyayA hi tatsAmarthyarUpaM vastutvaM lakSyate / " tad " evaMvidhaM vastutvaM " hIyate " nivartate, tadviparyayarUpasyAsavasyA''karSaNAt / etacca bAdhakaM pramANaM vyApakA25 nupalabdhirUpamuttaratrAvasaraprAptaM svayameva vakSyati / tadanayA bA-dhakapramANavRtyA sAdhyadharmasya [S. 48a.] vastutaH sAdhanadharmasvabhAvatA sidhyati / tayA ca vastutastadbhAvatayA sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandha iti / " 0 1. savA (ravA) khya hetu viparI satva (sva) / 2 yena sAdhya0 - T. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryahatAvanvayanizcayanirUpaNam / [ $ 32. kAryahetAvanvayanizcayanirUpaNam / ] evaM khabhAvahetau [T 236a.] viparyaye bAdhakapramANavRttyA tAdAtmyasiddhito'nvayanizcayaM pratipAdya kAryahetau pratipAdapannAha - " kAryahetau " anvayanizcayaH iti prakRtam / kaH punarasI kAryakAraNayorbhAvaH / " kAryatvaM " " kAraNatvaM " ca / tasya yA " siddhiH " 5 pratItiH sA kAryahetAvanvayanizcayaH / yathA ca kAryakAraNabhAvasiddhirbhavati tathopadarzayannAha - " yathA " ityAdi / yathAzabda upadarzanArthaH / "idaM" dhUmAdikam "asya" agneH "upalambhe" sati "upalabhyata" iti smbndhH| anena kAryakAraNabhAvasiddhau pratyakSavyApAramAha / na ca kevalaM pratyakSa kAryakAraNabhAvamasandigdhaM sAdhayati, 10 kintu prAkpravRttAnupalambhasahAyamiti [S. 48b.] darzayitumAha - " upalabdhilakSaNaprAptamanupalabdham " iti| yadi tada dhUmAdikamupalabdhilakSaNaprAptaM satkhanyai(nye)khUpalambhapratyayeSu dRzyAtmakaM sat nopalabdhaM bhavati amyAdisAmagrIsannidhAnAt prAk tAdAtmyAdisAmacyAmupalabhyamAnAyAmupalabhyamAnaM tatkArya sidhyati / na tUpalambha-15 pratyayAntaravaikalyAdanupajAtopalabdhiyogyarUpaM sat , taddezasannihitamapyanupalabdhilakSaNaprAptatayAgyAdisAmagrIsannidhAnAt prAganupalabdhamiti / upalabdhilakSaNaprAptasya cAnupalambhe nAgyAdisAmagrIsannidhAnAt prAganyata AgamanaM , taddezakAlasaMnnihitAt kaTakuTyA[T. 236b.]derutpattiH, taddeze cA'sannidhAnamiti, tri- 20 tayamapAkriyate / etAvadbhizca prakArairatatkAryatA bhavantI bhavet / tato'nupalambhenA'tatkAryatAzaGkAnirAsAd tadbhAve bhAvagrAhimatyakSanibandhanaH kAryakAraNabhAvo'sandigdhaH [S. 49a.] sidhyati / na cAgnIndhanAdibhAve niyatasannidheradRzyAtmanaH kutazcit dhUmasya bhAvaH syAt ityAzaGkanIyam / agnIndhanAdibhedAnuvidhA- 25 nAda dhUmasya / candanAgurukarpUrakezorNAdIndhanabhede tadanurUpabhedasyAsya darzanAdalpamaha dindhanavikArakAriNazcAgnestadanurUpasya / na cAgnIndhanAdisannidhAvadRzyAtmano niyatasannidhAnatA yuktA , 1. upalakSaNArthaH -T. 2. alpamahadindhanarUpasya / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| pratibandhAbhAvAt / pratibandhe vA tatkAryatA tatkAraNatA vA syAt / tatkAryatve, nAgnIndhanasamparkAnantaraM dhUmajanma syAt, tabhAvAbhAvAnuvidhAnAdeva cAsyApi tatkAryatvam / taca dhUme'pi samAnam / nApIndhanAdikAraNatvam adRzyAtmanaH , indhanAdeH sva5 hetoreva vRkSAderbhAvadarzanAt / tatrApi tathAbhAvakalpanAyAM ta devottaraM vAcyam / punazcoye sa eva parihAro'navasthA ca / e. tenaikasAmayyadhInatA'pi prtyuktaa| tadanvayavyatirekAnuvidhAnAdeva ca dhUmasya tat kAraNaM kalpeta / tacAmyAdAvapi tulyam / tadapi tatra kAraNamastu iti cet, na, agnayAdibhAve'vazya10 mbhAvino'nyasyApi kAraNatvakalpanAyAM nimittAbhAvAt, kAryavyatirekanibandhanatvAt [S. 49b.] kAraNabhAvakalpanAyAH / yathA agnIndhanA[T. 237a.]derevAnyatarAbhAve abhavataH / bhavatu vA'nyasyApi tadbhAve niyatasannidheH kAraNatA / na tu tAvatAnyAdeH kAraNatvahAniH, yato dhUmadarzanAt tannizcayena pravRttau tadvisaMvAdaH 15 syAt / nahi sarvasattvakAdhipatyajanitatve'pi jagadvaicitryasya dRSTakAraNahAnitastatkAryadarzanAd vA pravRttAnAM attpraaptiritylmtiprsnggen| - kiMrUpaH punaraso kAryakAraNabhAvo'nupalambhasahAyapratyakSanibandhana ityAha - " tadbhAve bhAvaH tadabhAve'bhAvazca " iti / ya eva hi 20 kAraNAbhimatasya bhAve bhAva eva / kAryatvenAbhimatasya bhaavH| " tadabhAve " kAraNatvAbhimatasyA'bhAve " abhAva eva " kAryatvenAbhimatasyAbhAvazca / sa eva kAryakAraNAbhAvo nAnyaH / / .. sa hi tAbhyAmanyo bhavana svabhAvato'pratipannakAryakAraNarUpayorvA bhaved , yadvA khabhAvenaiva kAryakAraNAtmanoH |ydyaadyH pakSaH 25 tadA sarvatraivAkAryaka(kA)raNabhUte'pi vastuni [S. 50a.] bhavet taniyamakAraNAbhAvAt / tataH sarvaM sarvasya kArya syAt / 1. teSAmanyAdInAM tadahazyAtmakaM vastu kAryam / 2. vRkSAdibhyo'pIndhanAdyutpattikathane'dRzyAtmana eva kasyacit kAraNatvakalpanAyAm / 3. adRzyaM / 4. dhUmasya / 5..avadhAraNagarbhamidaM vAkyamiti tathaiva vyAkhyAti / 6. vhH| 7. na punarakAraNAbhimatasya bhAve / 8.dhUma / 9. na punrkaarnnaabhimtsyaabhaave| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryahetAvanvayanizcayanirUpaNam / khabhAvena cAtadrUpasyAnyayoge'pi na tadrUpatA / nahi bhAvAH pratiniyatarUpatyAgenAnyayoge'pi rUpAntaramAbhajante, yato nAnyayogasteSAM pUrvarUpaM nAzayati vinAzahetvayogAd vakSyamANakAt / nA'pyapUrvamutpAdayati tasya tato'rthAntaratvaprasaGgAt / nahi teSu niSpanneSvaniSpanno bhinnahetuko vA tatvabhAvo yuktH| 5 ayaM hi bhedo [T. 237b.] bhedaheturvA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNa bhedazca / tatazcet na bhedaH, anyanimittAbhAvAt ekaM dravyaM vizvaM syAt ityAdi prasajyeta / pratibhAsabhedo'pi hi itaretarAbhAvarUpatayA viruddhadharmAdhyAsatAM nAtikAmati / tatazca pUrvake vastunI [S. 50b.] tavasthe eveti na tayoranyayoge'pi kAryakAraNa-10 ruuptaapttiH| atha dvitIyaH pakSaH, tadA svabhAvata eva tayoH kAryakAraNarUpatvAdanyastadbhAvaH kathaM na vaiyarthyamanubhavet ? / kAryakAraNabuddhI api tadbhAvabhAvitvamAtranivandhane nArthAntaranimitte, tasyopapalabdhilakSaNaprAptasya kAryakAraNarUpavivekinA rUpAntareNAprati-15 bhAsanAt / tathAvidhasyApi grhnnklpnaayaamtiprsnggH| anupalabdhilakSaNaprAsatAyAM kathaM kAryakAraNabhAvabuddhI tannibandhane ? / nahi tad arthAntaraM khasattAmAtreNa tadbuddhI pravartayati / sadA sanihitatvenAsya tayoH sarvadodayaprasaGgAt / na ca vizeSaNamagRhItaM [S. 51a.] vizeSye khaviziSTapratyayanibandhanamityayuktA'syAnupa-20 labdhilakSaNaprAsatA na ca dRSTasyApyanupalakSaNaM yuktam , kAryakAraNabuddhayostanibandhanatopagamAt / na hi yannimitto yo'nyatrAtahuddhibhAji tayavasAya: sa tadanupalakSaNe yuktaH / devadatte daNDivyavasAyavad daNDAnupalakSaNe / na cArthAntarasya kAryakAraNAbhyAM sambandho ghaTate, sambandhAntarakalpanAyAmanavasthA[T. 238a.]- 25 prasakteH / kAryakAraNabhAvAbhyupagame kAryakAraNAbhyAmasahabhAvitA sadbhAvasya / tatazca kAryakAraNakAle tasyAsannidhAnAt kathaM kArya 1. tasyopalabdhilakSaNaprAptatvaM syAt tadviparyayo vA / tatrAdye Aha / 2. rUpAntareNApratibhAsamAnasya / 3. dvitIye Aha / 4. yuktaH daNDena daNDivyavasAyAbhAve deva - T. / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 . hetubinduTIkA / kAraNabuddhihetutA ? / niruDayoradhyAhRtya tatpratyayakalpanAyAM ca kalpitaviSaya eva kAryakAraNatAdhyavasAya: syAt na vstuvissyH| sa ca viziSTabhAvAbhAvanivandhano'bhyupagata eveti kimarthAntarakalpanayA / kalpitaviSayatve tayavasAyasya, taisyA vaiya5 .t kAryakAraNayozcAyogapadyAt / nahi [S. 51b.] tAbhyAmasau janyate, pratyekajanyazca kathaM kAryakAraNabhAvaH 1 / yadA ca kAraNena janyate tadA kiM khakAryasahito janyate, atha kevalaH / kevalo'pi kiM svakAryAt prAga, atha pazcAt ? / yadi khakArya sahitastadubhayoranyata eva bhAvAt parasparamasambandha iti kArya10 sambandhitA'sya hiiyet| atha kevala: khakAryAt prAk ; tadA kSaNikatayA kAraNasya tameva janayitvA dhvaMsAt kathaM khkaarykriyaa| tasyAM cAsatyAM kathaM tadapekSamasya kAraNatvam ? / tasmiMzvAsati kathamakAraNena kAryakAraNasambandho janyate ? / atha khakArya kRtvA pazcAjjanyeta tadA'pi khakAryakAle eva vinaSTatvAd asatasta15 duttarakAlabhAvikAryakAraNabhAvajananaM kutaH / tadbhAvazca sambandha ucyate / [S. 52 a. and S. 52 b.]... ............. . . .. . . . ... . . .... .... .. . .. . .. . . .. . . .. . .. . ... .. . .. . ... .. . . . . .. . ... . .. ... 20.............." .. . .. . . .. . .. . . . .. ... .. . . ... . . .. . . . . . .. ... . .. . ... .. . .. .. .. ... . .. .. . .................................................. ... . . . .. . ... .. . .. . .. . ... . . . . . . .. .. . . . . ... .. .. . . . . . .. ... . ... ....................... ..................... 25 [S. 53a.] janyatAyAM vA yadi samayAH svarUpata eva tAM janayanti kArye ka eSAM zaktivyAghAtaH? yato'nyaMtra kalpyate / tatrApyaparasAmagrIyogApekSAyAM cAnavasthAprasaGgaH / tataH samagrA [T. 239a.] eva janakAH / teSAM ca kAraNatvamekaikApAye kAryavyatirekataH samunnIyata 30 ityAha - " satsvapyanyeSu " tatsAmagrayantargateSu " hetuSu " janakeSu 1. yorAropya -T. | 2. kAryakAraNabuddhihetutvakalpanAyAm / 3. kAryakAraNabhAva / 4. arthAntarakalpanAyAH / 5. sambandhaM / 6. kArya / 7. kaarykaarnn| 8. sAmagrathAm / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryahetAvanvayanizcayanirUpaNam / pratyekaM teSAM vyaMjanakatvAd "asyAbhAve" janakatvena nirjharyamANatayA vivakSitasyAbhAve " na bhavati " ityanenAnupalambhasya viSaya uktaH / pratyakSavRttistu pUrvoktaivA'nupalambharahitA tadbhAve bhAvagrAhiNI sNbndhyte| tathA cAyamapi tadbhAve bhAvaH tadbhAve'bhAvazca kAryakAraNa- 5 bhAvaH kiMsAdhanaH ? ityAha - " pratyakSAnupalambhasAdhanaH " pratyakSapUrvako'nupalambhaH tadviviktAnyapadArthagrAhipratyakSAtmakaH sAdhanamasyeti " pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH " / yastvanupalambhasApekSeNa [S. 53b.] pratyakSeNa sAdhyata iti prAguktaH so'nupalambhapUrvakaM pratyakSaM sAdhanamasyoti anupalambhapratyakSasAdhana iti vktvyH| 10 " tasya " kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekAtmanaH " siddhiH " nizcayo " yathoktAbhyAM " pratyakSAnupalambhAbhyAM kAryahetAvanvayanizcaya iti smbdhyte| nanu cAnvayanizcayo nAma kAryahetoH sarvatra kAryasya bhavataH svakAraNasattayA'nugamanamityevamavasAyaH tat kathaM kArya-15 kAraNabhAvasiddhirevA'sAvucyate ? ityAzaGkaya kArya[T. 239b.]kAraNabhAvasiddhinibandhanatvAdanvayanizcayasya kAraNe kAryopacArAdananyopAyasAdhyatAM darzayitum , darzanamAtranibandhanaM ye tamicchanti tanmataniSedhArthamasAvevamukta iti darzayannAha - "kAryakAraNabhAva eva hi " kAryakAraNabhAve satyeva ' hiH ' yasmAt " arthA- 20 ntarasya " sAdhyA vyatiriktasya, yastvavyatiriktaH [S. 54a.] tasya viparyaye bAdhakapramANavRttyA tAdAtmyanizcayAdevAnvayanizcaya iti pUrvamuktamevetyarthAntaragrahaNam / tasyArthAntarasya "evaM syAt" / katham ? / 'yatra nAma kacid dhUmaH tatrAvazyamagniH' iti niyamena ' agneH tatra bhAvaH' ityevNruupo'nvynishcyH| yastvakArya-25 kAraNabhAve'pi rasasyArthAntarasya rUpeNAnvayanizcayaH sa ekasAmadhyadhInatayA tasya svakAraNAvyabhicAradvAraka evetyadoSaH / 1. vyaJjaka* T. 2. mityevaM sAdhanAvasaraH tat -T. 3. anvayanizcayaH / 4. rasya (rsty)| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / atha yadi nAma kAryamagnerdhUmastathApi kimiti yatrAsau tatrAvazyamagnirbhavati yataH kAryakAraNabhAvasiddhinibandhano'nvayanizcaya ucyata ityAha - " agneH bhAve eva " sattAyAmeva 'hiH ' - yasmAt " bhAvaH " sattA dhUmasya " kAryatvamiti " / tasmAt kArya5 kAraNabhAve satyeva yathokto'nvayanizcaya iti / yadi hi yatra dhUmastatrAvazyamagni syAt tadA'gnimantareNApyasya bhAvAd anibhAva [ S. 54b. ] eva bhAvalakSaNaM kAryatvaM hIyeta / 50 [ $ 33. anupalabdhAvanvayanizcayopAyakathanam / ] idAnImanupalabdhAvanvayanizcayamAha - " anupalabdhAvapi " [T. 10 240a.] na kevalaM svabhAvakAryaheto (tvo) ranvayanizcaya uktaH kintvanupalabdhAvapyanvayanizcaya ucyate / kiMrUpo'sau ? ityAha(( asadvyavahArasya " sAdhyadharmmasya yogyatAyAzca sAdhyatvAt tadyogyatA'sadvyavahAro'bhipretaH, tasya, upalabdhilakSaNaprAptasya yA "anupalabdhiH" tadnyopalabdhirUpA ta" mAtre " nimittAntarAnapekSaNI, 15 yA " vRttiH " pravRttirasadvyavahArasya tasyAH " sAdhanaM " siddhi: anupalabdhAvanvayanizcayaH / kutaH punarasadvyavahArasya tanmAtre vRttirbhavati ? ityAha - " nimittAntarAbhAvopadarzanAt " iti / yadA hyasavyavahArasya yathoktAnupalabdhivyatiriktaM buddhivyapadezArthakriyAvirahAdikaM nimittaM na bhavatIti [S.55a. ] sAdhyate tadA yatho20 ktAnupalabdhimAtre'sya vRttiH siddhA bhavati / tathA (tayA) cAnupalabdhAvanvayanizcayaH / anyathA hi nimittAntarApekSAzaGkAyAM satyAmapi yathoktAnupalabdhau nAvazyamasadvyavahArasya bhAva iti kuto'nvayanizcayaH syAt ? / nimittAntarAbhAvastu vistarato vAdanyAya ukta iti tata evAvadhAryaH / 1 25 athavA sadvyavahArasya yannimittamupalabdhilakSaNaprAptasya sattvam tad asadvyavahAranimittAdanyatvAt nimittAntaraM tatrAnupalabdherabhAva upadarzyate yena pramANena tadevamuktam tena, sati vastuni tasyA [T. 240b.] asambhavanizcayAd anupalabdhAvanvayanizcayaH / tacca tadvyatirekacintAyAM darzayiSyAmaH / " 1. tadA ca - T. - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarysvbhaavyotireknishcyopaayH| tadevaM trayANAmapi hetUnAM yathAsvaM pramANenAnvayanizcaya uktH| svabhAvahetau viparyaye bAdhakapramANavRttyA tAdAtmyasiddhinibandhanatvAt , kAryahetau pratyakSAnupalammAbhyAM kAryakAraNabhAvasiDinimittatvAt , [S. 55b.] anupalabdhau nimittAntarAbhAvaprasAdhakapramANatastabhAvasiddhihetutvAceti / 5 [$ 34. kaarysvbhaavyorvytireknishcyopaaykthnm|] samprati trayANAmapi hetUnAM svasvapramANanibandhanaM vyatirekanizcayaM pratipAdayitukAma Aha - " vyatirekanizcayo'pi " na kevalamanvayanizcayo yathAsvaM pramANanibandhanastayoruktaH api tu " vyatirekanizcayo'pi kAryasvabhAvahetvoyathAsvaM pramANanimitta ucyate / 10 kaH punarasau ? " sAdhyAbhAve'bhAvasiddhiH" / yAvatadAtmaka[tadAtmako hetU kAraNavyApakarUpasAdhyasya sAdhakau] sAdhyAbhAve caabhaavsiddhistyoH| kena pramANena ? / " kAraNavyApakAnupalabdhibhyAM " / kAryahetau kAraNAnupalabdhyA sAdhyAbhAve'bhAvanizcayaH / khabhAvahetau vyApakAnupalabdhyA / kadA punaste anupalabdhI sAdhike tasya 15 bhavataH / " kAryakAraNavyApyavyApakabhAvasiddhau " pratyakSAnupalambhAbhyAM kAryakAraNabhAvasiddhau satyAM kAraNAnupalabdhiH kAryahetau sAdhyAbhAve'bhAvasya sAdhikA, viparyaye ca bAdhakapramANavRttyA tdbhaavtaasiddhitH| vyApyavyApakabhAvasiddhau satyAM [S. 56a.] [T. 241a.] vyApakAnupalabdhiH svabhAvahetau sAdhyAbhAve'bhAvasya 20 sAdhiketi / tadevaM bruvatA ubhayatra tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhanizcayAdeva dvayorapyanvayavyatirekayoH nizcaya iti uktaM bhavati / ata evAnyatra - " kAryakAraNabhAvAda vA" [pramANavA0 3.30] i. tyAdi uktam / kIdRzIbhyAM ? " dRzyaviSayAbhyAM " dRzyo viSayo yayoste tathokte / yadi kAraNavyApakAvupalabdhilakSaNaprAptau bhava-25 tastadA tadanupalabdhI sAdhyAbhAve'bhAvaM sAdhayata iti yAvat / kadA punastayoH dRzyaviSayatAvizeSaNamapekSyate ? ityAha - "uddiSTaviSayasya" uddiSTaH - kathito viSayaH - AdhAro vaidhaHdRSTAntalakSaNo yasya sAdhyAbhAve'bhAvasya tasyopadarzane kriyamANe / ta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu bindukA / " - I trApi kasmAd dRzyaviSayatA'pekSyate ? iti cet Aha - labdhi " ityAdi / " anyathA " yadi dRzyaviSayatAvizeSaNamanupaladhyAnapekSyate / yadA'nupalabdhilakSaNaprAptaM [S. 56b.] viSayaM vaidharmyadRSTAntarUpamupAdatte tadA'nupalabdhilakSaNaprAptau tatra kAraNa5 vyApakAvapi bhavata iti "anupalabdhilakSaNaprAptasya" kAraNasya vyApakasya vA "kvacid " viprakRSTe viSaye sumervvAdau "abhAvAsiddheH" kathamAbhyAM sAdhyAbhAve'bhAvasiddhi: syAt, kAraNavyApakAnupalabdhyorevAsiddhatvAt ityabhiprAyaH / 52 adhAnuddiSTaviSayasyApyabhAvasyopadarzane'nupalabdhyoddezyavi W 10 SayatAvizeSaNaM kimiti nApekSyate ? ityAha - " anuddiSTaviSayam [T. 241b.] anuddiSTo viSayaH - vaidharmyadRSTAntarUpo yasmin sAdhyAbhAve hetvabhAvakhyApane tat "pratibandhamAtrasiddhau" satyAM dRzyaviSayatAvizeSaNamantareNApi yasmAt " sidhyati iti " tasmAt " na tatra 'anuddiSTaviSaye " vyatirekasAdhane " anupalabdhyo "IzyaviSaya15 tAvizeSaNamapekSyate" aGgIkriyate / [S. 57a.] tathA hi - azeSapadArthaparigraheNa sAmAnyenApi bruvato yo yatra pratibaddhasvabhAvaH tAdAtmyatadutpattibhyAM sa tadabhAve'vazyameva na bhavatIti niHsvabhAvatvA'hetukatvaprasaGgAt / taduktam - 20 HUR anupa " svabhAve'pyavinAbhAvo bhAvamAtrAnurodhini / tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syAdabhedataH / / " [ pramANavA0 3.38 ] tathA " kArya dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttitaH / sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet // " [ pramANavA0 3.33] iti / tatastatra dRzyaviSayatA'pekSyamANAnupakArikaiveti na tayA kizciditi bhAvaH / 53 25 " pratibandhamAtrasiddhau " ityanena ye pratibandhaM hetorna varNayanti kintvadarzanamAtrAdeva vyatirekamAhusteSAM tadasambhavaM ca darzayati / tathA hi - asati pratibandhe yadi sarvve sAdhyavirahiNo'rthA dRzyA bhavanti tadA teSvanupalabdhasya sAdhanasyAbhAva: ziSyet / tadAha kumArilo'pi - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupalabdhau vyatirekanizcayopAyaH " gatvA gatvA tu tAn dezAn yadyartho nopalabhyate / tadAnyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate // " [ zloka * arthA0 38 ] iti / dezAdiviprakarSitayA tvadRzyatve satyapi taMtra [S. 57b. ] hetAvanupalambhamAtrasya sambhavAt sandigdho'sAvazeSe sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvalakSaNo vyatirekaH tathAvidhasyaiva yatra yatra sAdhyA - 5 bhAva: [T. 242a. ] tatra tatra sAdhanAbhAva iti vIpsApadAbhyAmabhidhAnAt / anvayanizcayo'pi prAkpratibandhanibandhana eva vaNitaH tatastenApi pareSAM darzananibandhanAmanvaya siddhimiccha tAmabhAvo'syApi kathita eva, sarvArthAnAM hetumatAM sAdhyadharmavattayA draSTumazakyatvAdanumAtRbhiH / azeSadezAdiviSayasya ca 10 sAdhyAnugamasya yatra yatra hetuH tatra tatra sAdhyam iti vIpsayA pratipAdanAt / na ca katipayadezAdau sAdhanadharmmasya sAdhyadharmeNa sahabhAvasya bhUyo darzane'pi vyAptiH sidhyati, asati pratibandhe kvacid bahulaM tathAdRSTAnAmapyanyathAtvasyApi sambhavAt, tadasambhave bAdhakapramANAbhAvAt / 53 [ $ 35. anupalabdhau vyatirekanizcayopAyakathanam / ] anupalabdhimadhikRtyAdhunA''ha - " vyatirekanizcayo'nupala dhau " ucyata iti zeSaH / [S.58a. ] kimAtmako'sau ? ityAha " upalabdhilakSaNaprAptAd " vidyamAnopalambhapratyayAntarAd dRzyasvabhAvAcaM " sataH " vidyamAnAt sAdhyAbhAvarUpAMdU ra anupalambhasya 35 20 tadviviktopalambhAtmano yo'bhAvaH sato yadgrAhakaM pratyakSaM tadbhAvalakSaNastasya " darzanaM " dazyate - pratyAyyate'neneti darzanam upadarzakaM pramANaM tadAtmako'nupalabdhI vyatirekanizcayaH / taddhetutvAcca tat pramANaM tathocyate " / yadi hi sannihitAnyopalambhapratyayo dRzyasvabhAvo bhAvo vidyamAno'pi nopalabhyeta kathamasau 25 15 1. nanu ye'pi na dRzyAsteSvadarzanamasti, ato'darzanAdeva sarvvatra vyatirekanizcayaH ityAha / 2. sAye / 3. azeSasAdhyAbhAve sAdhanAbhAvalakSaNasya / 4. dRzye'dRzye ca / 5. pratibandhanibandhanenAnvayena / 6. darzanamAtrani0 T. / 7 anvayasya / 8. anyathAtva0 / 9. upalabdhilakSaNaprAptiH upalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca " - [ nyAyabindu pari0 2 ] / 10. anupalabdho (?) sAdhyama sattvam / 11. ananyopAyasAcyatAM darzayitum / 66 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / [T. 242b.] dRzyasvabhAvaH syAt ? / yo hi satsvanyeSupalambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavati sa eva dRzyasvabhAva AkhyAyate / tasmAt tathAvidhe sannihite'vazyaM pratyakSavRttyA bhavita. vyam , anyathA'sya na kadAcidapi pratyakSatA syAt , vizeSA5 bhAvAditi / prayogaH - yad yanmAtranimittaM tat [S. 58b. ] ta. smin sati niyamena bhavati / tad yathA - bIjAdisAmagrImAtranimitto'GkuraH / yathoktopalabdhilakSaNaprAptatAmAtranimittaM ca sati vastuni tathAvidhe pratyakSamiti svbhaavhetuH| etena pramANena svabhAvAnupalabdhau sAdhyAbhAve'bhAvalakSaNo vyatireko nizcI10 yate / etacca pramANamanvayanizcayasyApi nimittam / anenaiva nimittaantre'nuplbdherbhaavopdrshnaat| kAraNavyApakAnupalabdhyostu vakSyamANayoH pratibandhadayasiddhayupAya evAnvayavyatirekanizcaya nibandhanam / sa ca kAryasvabhAvahetvorupadarzita eveti pRthgnoktH| tathA hi -- kAraNavyApakayorabhAvaH kAryavyApyAbhAvAbhyAmavazya15 manvitaH kAryavyApyAbhAvavyatireke ca tadbhAvalakSaNe'vazyaM vyatiricyate kAraNavyApakayorbhAvAt / anyathA kAryavyApyayorahetukatvaniHsvabhAvatAprasaGgAditi [S. 59a.] na kizcit pRthagabhidhAneneti / [$ 36. hetoH prakAratrayasya nAmanirdezaH / ] 20 tadetAvatA granthena " pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH " iti vyA khyAtam / [T. 243a.] adhunA " tridhaiva saH" ityetad vyAkhyAtumAha - " etallakSaNaH " ' pakSadharmaH san yastadaMzena vyApto hetuH' ityetallakSaNaM yasya sa etallakSaNaH / " tridhaiva saH " / 'saH' ityetasya vyAkhyAnaM "heturiti, / 'tridhaiva ' ityasya vivaraNaM "tripra25 kAra eve"ti / tAn hetUna svena svena nAmnA kIrtayati - " svabhAvaH kAryam anupalabdhizceti " / "cakAro hetutvasamuccayArthaH / "iti"zabdaH samApti sUcayannavadhAraNArthameva sphuTayati / " yathA - anitye " kasmizcit zabdAdau " sAdhye satva(ttva)miti " svabhAvahetUpadarzanam , 1. vazyaM tathAvidhapra0 - T. / 2. sati / 3. kAraNavyApakAbhAvo nivartate / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avinAbhAvanirUpaNam / " agnimati pradeze " sAdhye " dhUma iti " kAryahetoH pradarzanam, "abhAve ca 'abhAvasya vyavahAre ca " upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhiriti " anupalabdherupanyAsaH / "" [ $ 37. trividhahetu bAhyAnAM hetvAbhAsatve pramANopadarzanam / ] kasmAt punaH trividha eva hetuH ? ityAzaGkatha [S. 59b.] 5 trividhahetuvyatiriktAnAmarthAnAM hetvAbhAsatayA hetuviruddhayA vyAptestriSveva hetutvaM niyataM bhavatIti hetvAbhAsatAM pramANavatIM tadvyatirekiNAM darzayannAha - " atraiva " svabhAvakAryA'nupalandhyAkhye " trividhahetau avinAbhAvasya niyamAditi " trividhahetuvyatirikteSvartheSvavinAbhAvA'bhAvAdityarthaH / tatazcAvinAbhAvavikala- 10 svAt svabhAvakAryAnupalabdhivyatirekiNo'rthA hetvAbhAsAH prameyatvAdivat ityuktaM bhavati / avinAbhAvAbhAvazca trividhahetuvyatiriktatvAdeva tAdAtmyatadutpattyoravinAbhAvavyApikayorabhAvAd vyApakAnupalabdhito'vagataH / [ $ 38. avinAbhAvanirUpaNam / ] " - atha ko'yamavinAbhAvaH ? kasya cAsau ? kathaM vA'traiva 15 niyata ucyate ? ityata Aha " yathoktA vyAptiH vyApakasya " - tatkAraNatayA tadbhAvatayA ca / yatra tadvayApyaM kAryaM svabhAvo vA sannihitastatra bhAva eva / vyApyasya vA " kAryasya svabhAvasya vA / yatra tatkAraNasvabhAvAkhyaM vyApakaM sannihitaM tatraiva dha- 20 miNi na tadabhAve'pi bhAva iti yA vyApakavyApyadharmatayA vyAptiruktA sA " yathoktA vyAptiravinAbhAvaH " / kasya ? / " pakSadharmasya " sAdhyadhamidharmasya / " sa " evaMrUpo'vinAbhAvaH [S. 60a. ] "tR(tri)vidhAd" yathoktAd heto: "anyatra" tadvyatirekiNyarthe "nAsti" / yato'na ca tR ( trividhe'sti tAdAtmyatadutpatyoravinAbhAvena 25 vyAsayorbhAvAt, kRtakatvAnityatvavadnayorvyApyavyApakabhAvAditi, " tasmAdatraiva " trividhe hetau tadanyatrAbhAvamukhena " niyataH " ucyate / tadanena " hetvAbhAsAstato'pare " ityasya " avinAbhAvaniyamAt" ityupapattisahitasyArthaH pradarzitaH / yathA ca trividhA hetora - nyatrAvinAbhAvo nAsti tathA prAgevoktam / 30 " - 55 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| __ yadi vA svabhAvAdanyo'rtho'rthAntaram , teca kAryAdapyanyat - kAraNamanubhayaM [T. 244a.] vA / anupalabdherapyanyad yathoktAyAH - anupalabdhimAtramupalabdhirvA pratiSedhyasya tadanyasyApi viruddhasyAviruddhasya vA / tatrArthAntaram yadyanantarakorya tasyAdga5 zibhiH itaravivekena lakSayitumazakyatvAt aliGgatvam / kAryadarzanAt [S. 60b.] vivekAvasAye'pi sAdhyasiddhathuttarakAlabhAvI pakSadharmatAvasAyo'nvayAnugamanaM ca vyartha / vyavahitakAryamapi kAraNaM na kAryasya liGgam , antarAlapratibandhavaikalyasambhavena vyabhicArAt / taduktam - 10 "sAmagrIphalazaktInAM pariNAmAnubandhini / anaikAntikatA kArye pratibandhasya sambhavAt " [pramANavA0 3. ] // iti / yogyatAnumAne tu nArthAntaraM liGgam / nApyanubhayam , apratibandhena gamakatvAyogAt / kathaM kRttikodayavijJAnAd rohiNyAsattikRptiH ? iti cet / nanu sA'pi 15 naivAsati prativandhe yuktA vizeSAbhAvena sarvataH sarvapratItiprasaGgAt ityuktatvAt / tasmAnnakSatracakrasya saGkAntihetureva kAlavyavadhAnena kazcit kalpayitavyaH , yathA bhUtasaMkSobhaH pazcAtkAlabhAvino varSasyeti hetudhAnumAnena kAryaliGgajaiva kalpayi tavyA / 20 anupalabdhimAtramapi saMzayahetuH, [S. 61a.] [T. 244b.] pramANanivRttAvapyarthAbhAvAsiDeH / upalabdhirapi pratiSedhyasya kathamabhAvaM sAdhayet ?, abhrAntopalambhasyAbhAvAyogAt / viruDopalabdhistu pratiyogyabhAvaM sAdhayati / kintu sa virodhastadbhAve satyanyAnupalambhAdeva siddha iti tadvAreNAnupalabdhireva prayuktA 25 bhavati / anyathA'niSiddhopalabdherabhAvAsiddheH / aviruddhopalabdhiH punaH pratiSedhe'naikAntikI, sahabhAvasambhavAdaviruddhAnAm / na cAparaH prakAraH sambhavatIti nAvinAbhAvo'nyatra vidyata iti / 1. kAryahetorapi yadanyadabhyupagamyate tadapi tacca ......... 'rthAntaramevetyarthaH / 2. anantaraM kArya yasmAt kAraNAt / 3, sAmagryAH phalaM ca tAH zaktayazca / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2. svabhAvahetunirUpaNam / ] [$ 1. svabhAvahetorlakSaNAbhidhAnam / ] 1 I idAnIM svabhAvahetostAvallakSaNamAha - " tatra " hetutraye svabhAvahetostAvallakSaNamucyate / sAdhyate yena tat sAdhanam / taccAsau dharmazca tasya bhAvastadbhAvaH / sa eva " sAdhanadharmmabhAvamAtra"m / tasya "anvayaH" / sa yasyAsti sAdhyadharmmasyAvayave samudAyopacA- 5 rAt, tasmin / " svabhAvo hetuH " / sAdhyadharmmasya zrutatvAt tasyaiva svabhAva iti gamyate / kathaM punarasau sAdhyadharmmasvabhAvo ? yAvatA bhedena pratIyata ityata Aha ' - " aparasmAdaparasmAcca" asato'kSaNikAca yA "vyAvRtti" stasyA yo [S. 61b.] "bhedaH" avadhibhedopakalpitastena hetubhUtena " sAdhyadharmmAt sAdhanadharmmasya " yo "bheda" stasmin " sa - 10 tyapi 1166 vastutaH " paramArthato " liGgasvabhAva eva " sAdhyadharmasvabhAva [T. 245a.] eva / tathA hi - ya evAsato vyAvRttaH sa evAkSaNikAdapi / tata ekasmAd dharmiNo bhedAbhAvAt sAdhyasAdhanadharmAvapi paramArthato naiva bhidyete iti / [$ 2. paramatanirAsArthaM sAdhyadharme sAdhanadharmabhAvamAtretyAdivizeSaNam / ] yadi vastuto liGgisvabhAva eva sAdhanadharmmaH, tat kasmAt " sAdhanadharmmabhAvamAtrAnvayini" iti sAdhyadhamrmmo vizeSyate ? / yo hi yasya svabhAvaH sa kathaM tanmAtrAnvayI na syAt ?, nIrUpatvaprasaGgAdatatsvabhAvatA vA ityata Aha - hetuH svabhAvo yasya sAyasya tasmin " hetusvabhAve " " sAdhyadharme " sati " anvayavyabhi - 20 cArAbhAvAt " sAdhanadharmma bhAvamAtrasya yo'nvayastasya vyabhicArAbhAvAt / [S. 62a.] sambhave vyabhicAre ca vizeSaNaM yuktam / atra tu sambhava eva na vyabhicAra iti " vizeSaNamayuktameva / tathApi " svabhAvahetulakSaNe kriyamANe yadetat " sAdhyadharmmasya " " tanmAtrAnvayena" sAdhanadharmmabhAvamAtrAnugamanena vizeSaNaM " tat paramatApekSaM " naiyA - 25 yikAdInAM vipratipattestanmatApekSaM na tu svamatApekSam / www 1. Aha paraspareti / apadeg T.. 15 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / tAmeva paravipratipattiM darzayannAha - " pare hi " naiyAyikAdayaH "arthAntaranimittaM janakAdAdanyo yo'rtho vegavadravyayogAdiH tannimittam / te hyevamAhuH - vegavadvyayogAdavayaveSu karmANyutpadyante / tebhyo'vyvvibhaagH| tatastatsaMyogavinAzastadArabdhaM 5 kAryadravye'pi(kAryadravyamapi) nazyatIti / [T. 245b.] evamarthAntaraM nimittN| tata eva "arthAntaranimittamapekSamANaM" kRtakatvAdibhAve'pyabhAvAda " atadbhAvamAtrAnvayinaM" tasya kRtakatvAdeH bhAvaH sattA saiva tanmAtraM tasyAnvayaH sa yasyAsti [S. 62b.] sAdhyadharmasya anityatvalakSaNasya tadviparItam "api" kRtakatvAdeH "svabhAvamicchanti" 10 yataH tato vizeSaNaM kRtam / tena ca vizeSaNena tathAvidhasyA rthAntaranimittasya vinAzasyAtatsvabhAvatAmAha lakSaNe vishessnnkaarH| svasattAmAtrabhAvinyeva svabhAvatvaM nAnyatreti vizeSaNena sUcanAt / . [$3. hetumati vinAze sAdhye kRtakatvasya vyabhicAritvam / 15 - tathA, " tasmin " arthAntaranimitte sAdhye " hetoH" kRtakatvAdeH vyabhicAramanaikAntikatAM cAha / atrodAharaNaM " yathA - hetumati vinAze " sAdhye " kRtakatvasya " hetoH "atatsvabhAvatA vyabhicArazceti " / nanu ca kRtakatvasvabhAvatA anityatAyA bhedopagamAt neSTaiva 20 paraistat kimucyate - * atadbhAvamAtrAnvayinamapi svabhAvamicchanti" iti ? / evaM manyate - vyatiriktAvapi kRtakatvAnityatvAkhyau dharmAvabhyupagacchadbhiravazyam 'abhUtvA bhavanaM bhUtvA cAbhavanamanavasthAyisvabhAvatvam' abhyupagantavyam , [S. 63a.] anyathA''tmAdi pvapi kRtakatvAnityatve vizeSAbhAvAd bhavetAm / tato yadeva25-'abhUtvA bhavanaM bhUtvA['bhavanaM] cAnavasthAyitvam' upAdIyate bhAvasya tayoreva taddarzanabalotpannakRtakatvAnityatvabhedAvamAsikalpanAdvAreNa sAdhyasAdhanabhAvo'stu, kiM vyatiriktadharmakalpanayA ? / [T. 246a.] kalpayitvA'pi vastvAtmana evArthakriyAniva*ndhanatayA tadarthibhiH cintyatvAt / taduktam -.. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahetukavinAze sAdhye kRtakatvasya vyabhicAritvam / " sadasatpakSabhedena zabdArthAnapavAdibhiH / vastveva cintyate hAtra pratibaddhaH phalodayaH // arthakriyA'samarthasya vikA(cA)raiH kiM tadarthinAm ? / SaNDhasya rUpavarUpye kAminyA: kiM parIkSayA? // " . [pramANavA0 3. 209-211] 5 iti| tasmAd dRSTA api bhAvAH kenacidAtmanA tadanyavyAvRttena kathazcinizcitAH tadanyenApyatadrUpavyAvRttenAtmanA bhrAntikAraNasadbhAvAdanizcIyamAnAH, nizcitAnizcitayo rUpayoH pramANAntarataH pratibandhAvasAyapurovartino'numAnato nizcIyate iti anityatAkhabhAvabhUtasyaiva kRtakatvasya vinAzaM prati liGgatA yuktA / tathA 10 ca vinAzakhabhAva eva kRtakatvAkhyo hetuH tairyathoktanyAyAdiSTo bhavati / tasyA'tanmAtrAnvayitve'rthAntaranimittatayA vizeSaNe.. nAtatsvabhAvatA [S. 63b.] kthyte| syAnmatam - kRtakatvena sAkSAd hetumAn vinAzo'numIyate tataH prAkpradhvaMsAbhAvavizeSaNA sattA tatsamavAyo vA'ni-15 tyatA vyavasthApyate / ata evaatmaadissvnitytaaprsnggaabhaavH| vinAza iti ca na bhAvAbhAvaM pradhvaMsalakSaNaM manyAmahe / kRtakatvaM tu svakAraNasattAsamavAyam / tasya vizeSaNena vinAzo'sva(zAsva)bhAvatAkhyApane na kizcidaniSTamiti / tadayuktam , tathAvidhasya vinAzasya hetumattAvirodhAt, khaya- 20 meva caitadAcAryo [T. 246b.] vakSyati / na ca tenAnumitena kizcit , tasyArthakriyAsAmarthyavikalatvAt / sukhaduHkhasAdhane jJAtvA yathArha pratipitsavo hi kizcit parIkSante na vysnityaa| tasmAdanenAsthirasvabhAvataiva bhAvasthAnumAtavyA / saiva ca hetumatI 1. vastuni / 2. kRtakatvAdinA / 3. anitytvaadinaa| 4. sadRzAparAparotpatti / 5. degdbhAvasaMbhavAdani T. / 6. [kRta]ka / 7. anitya / 8. nizcitAnizcitayoryaH pratibandhAvasAyaH sa purovartI yasya tasmAt / 9. vinAzasya / 10. kRtakatvasya / 11. vinAzastra T. / 12, pradhvaMsarUpatya / 13. kiJcidvastu jJAtvA yathArha sukhaduHkhasAdhanaprAptiparihArapratipitsavaH sukhaduHkhasAdhane parIkSante ityarthaH / yadvA sukhaduHkhasAdhane hAtvA tatprAptiparihArapratipitsavaH kiJcid vastu parIkSante iti sambandhaH / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 hetu bindukA I kalpanIyA / anyathA bhAvavilakSaNasya pradhvaMsAbhAvasya mudgarAderudaye'pi tasya bhAve'nupayogAt sa bhAvastadavastha [S. 642.] eveti kathaM tadvizeSaNA sattA tatsamavAyo vA anityatA syAt ? / avicalitarUpasya ca bhAvasya mudgarAdikRtapradhvaMsAbhAvavize5 paNa sattAsamavAyau yadyanityatA, kiM nAtmAderapi ? iti prasaGgaH tadavastha eva / svakAraNasamavAyo'pi cAbhUtvA bhavanamanicchato na sidhyati / abhUtvA bhavata eva ca yA sattA saiva kRtakatvaM varNyate / na ca sattAsamavAyayonnityatayopagatayorniratizayatvAt prAkpradhvaMsAbhAvI vizeSaNaM yujyete / abhUtvA bhavanopa10 game ca tadeva kRtakatvamasthirasvabhAvatA ca vinAzo'stu / kiM niSphalayA apramANikayA pramANabAdhitayA'rthAntarakalpanayA ? | evaM kRtakatvavinAzayostAdAtmyopagabho'vazyambhAvI pareSAmapi / tato vinAzasyAsthAyitvalakSaNasyArthAntaranimittatopagame kRtakatvasyAtatsvabhAvatA vizeSaNena khyApyate / tanniSpattAvaniSpa15 nnasya bhinnahetukasya ca tatsvabhAvatvAyogAt / tathA, tasmin sAdhye [S. 64b.] kRtakatvasyaM vyabhicAraH / tathA hi - ye yatra hetva [T. 247a. ]ntarApekSiNo na te tatrAvazyambhAvinaH, yathA vAsasi rAgaH / hetvantarApekSI ca kRtakeSvapi bhAveSu pradhvaMsAbhAva iti viruddhavyAptopalabdhiH / 20 nanu vAsasi rAgasya parimita hetutvAt tasya ca svakAraNAyattasannidhAnatvAt tadAzrayasya ca vidhurapratyayopanipAtenAsthiratayA nAvazyambhAvitA yuktava / na punarvivanAzasya, taDetUnAmAnantyAdavazyaM kasyacid ghaTAdiSu sannidheH / na ca vinAzasyAzrayaM prAk taddhetusannidheH kecidupaghnanti yatastadabhAvAd vinAzo nA25 rabhyeteti / " tadayuktam, yato yadyapi bahulaM vinAzakAraNAni santi tathApi teSAM svakAraNAyattasannidhitvAt tathA tatkAraNAnAM ca sanihitAnAmapi virodhinAmadhyAnantyAt tadbhAve tacchaktipratiyandhAnnAvazyaM hetavaH phalavanta iti kazcinna vinazyedapIti vyabhi1. bhAvaviviktakSaNa T, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmyavaidharmyaprayogopadarzanam / cAro na nivartate / nanvayaM vAsasi rAgaH sApekSo'pi yadi saqhatropalabhyeta tataH kimavazyambhAvI na syAt ? / syAd , yadi tathopalabhyeta / sa tvanyathA'pi [S. 65a. ] gRhyate / yadyevaM na tarhi sarvatropalabdhasya vinAzasyAnyathAbhAvazaGkayA manasi kheda AdhAtavyaH / kiM vA punarbhavAn samastavastuvistaravyApijJAnAlokaH?, 5 yenaivaM vadati / tathAbhAve vA kathamanumAnavRttirdRSTe na vaiphalyamaznuvIta ? / kasyacit tu [T. 247b.] hetukRtavinAzadarzane'pi hetvAyattajanmanAmanyathA'pi darzanAd upajAtAzaGko dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSu kathaM tathAbhAvaM nizcinvIta ? / kRtakamapi cAyaM bhAvAbhAvalakSaNaM vinAzaM nityamupaiti, tadvinAzopagame bhAva-10 syonmajanaprasaGgAt / na cAsya ghaTAderiva vinAzaheturupalabhyate kazciditi / taduktam - " ghaTAdiSu yathA dRSTA hetavo dhvaMsakAriNaH / naivaM nAzasya so'hetustasya saMjAyate katham ? // " iti / tataH kRtakatvasya vinAze sAdhye tenaiva vyabhicAra: 15 kiM neSyate / bhAvAnAmayamaikAntika eva dharma iti cet, kutaH punaretadvasitam / teSAmanyathAbhAvasthAnupalambhAditi [S. 65 b.] cet / nanvayamanupalambho bhavannapyAtmAderanivarttakaH sattAyAH, kathamanyatrAnyathAbhAvaM nivartayati ? / tasyAnumAnenopalambhAditi yayucyeta tadA taMtrApyanumAne vipakSe vRttimanuparlaMmbha eva heto: 20 kathaM nivartayati ? iti yatkiJcidetat / tasmAt sAdhUktam - 'hetumati vinAze kRtakatvasyAkhabhAvatAM vyabhicAraM cAha ' iti alamatijalpiteneti / [$ 4. parArthAnumAne sAdharmyavaidhaya'prayogodAharaNam / ] idAnIM yadyapi khAnumAnaM prakRtaM tathApi kazcit prayogadarzanAbhyAsAt prayogabhaGga thaiva pratipadyata iti svArthAnumAne'pi 25 1. prH| 2. avshymbhaavitvaashngkyaa| 3. avazyambhAvivinAzitvam / 4. nAzaH / 5. nAzasya / 6. aatmaadeH| 7. aatmaanumaane'pi| 8. apramANakaH san (prathamaM Tippanam ) AtmAdeH 'saMzayApanivartaH katvenAbhimato yaH sa eva (dvitIyaM ttippnm)| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| tatsambhavAt prasaGgena parArthAnumAnaM ca vyutpAdayitumAha - "tasya" svabhAvahetoH " dvidhA " trailakSaNyapratipAdako [T. 248a.] vacanodAhAraH " prayogaH " / tameva darzayati - samAno dharmo yasya tasya bhAvaH tena " sAdhya(dha)ryeNaikaH " prayogaH / " aparo" visadRzo dharmo 5 yasya tasya bhAvaH tena "vaidhaNa " / yathAkramamanayorudAharaNamAha - " yathA yat sat " / yadyatsaditi vIpsApradhAno yacchandaH / "tat sarvam" iti tacchabdo'pi vIpsApradhAna eva / atra sarvagrahaNena cAzeSaparigrahAd [S. 66a.] bhiaaterniraasH| " yathA ghaTAdayaH" iti| yasya sattvakSaNika10 tvayoH pratibandhaprasAdhakaM pramANaM ghaTAdI pravRttaM taM prati tatra smRti samAdhAnArtha dRSTAntavacanaM na sAdhyasiddhayartham / dRSTAntamAtrataH sAdhyasiddherabhAvAt / na hyekasya tathA bhAve sarvastathA bhavati, atiprasaGgAt / " saMzca zabdaH" iti pkssdhrmopsNhaarH| vaidharmyaprayogasyodAharaNam - " tathA " ityAdi / tathAzabdaH 15 smuccye| vaidharyeNa ca prayoga udAhiyate / atrApi sarvagrahaNaM vibhaktivipariNAmena sambandhanIyam "kSaNikatvAbhAve " sarvasmin " satvA(ttvA)bhAvaH " iti| prayogadvaye'pi sarvagrahaNasya phalaM darzayannAha- "sarvasmin sAdhanadharmavati " dhammiNi na dRSTAntadhammiNyeva "sAdhyadharmasyopasaMharaNaM 20 " upasaMhAro " DhaukanaM tena yA " vyAptiH " 'vyApakasya tatra bhAva eva' ityAdirUpA tasyAH pradarzanaM pratipAdanaM tadeva "lakSaNaM" yayoH tau tthoktau| tatazca ye [T. 248b.] [S. 66b.] sAdhyamiNaM parihatya bahirvyAptiM pradarzayanti te - yadyapi dRSTAntadhammiNi sAdhyadharmeNa sAdhanadharmoM vyAptaH tAvatA'sya sarvatra tathAbhA25 vAbhAvAt sAdhyasiDirayukteti - nirastA bhavanti / sarvatra vA sAdhyadharmeNa sAdhanadharmasya vyAptiH tadbhAve, sA tathAvidhaiva kinna pradaryate yenAsamarthA bahiyAsirAkhyAyate ? / na hi 'sa zyAmaH, tatputratvAt, paridRzyamAnaputravad ' iti tatputratvasya 1. prayoga / 2. degmAnaprayogaM vyu T. / 3. degmAha yadyatsaditi - T.I . Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJAprayogasya nairarthakyam / zyAmatvena sAdhyAd bahiH paridRzyamAnaputre vyAptipradarzane'pi sAdhyasiddhirbhavati / tasmAd yaiva savrvopasaMhAreNa vyAptiH pramAsiddhapratibandhanibandhanA sAdhyasiddhau samarthA saiva tatsmRtaye pradarzanIyA / na ca savrvopasaMhAreNa vyAptipradarzane'pi dharmmaviziSTa dharmyapi tadaiva pratIyate, yataH pakSadhammapadarzanottarakAla- 5 bhAvino'numAnasya smRtitvaM [S. 67. ] syAt / tasyAH sAdhyadhaffNi sAdhyadharmAvinAbhUtasAdhanadharmmapratItinibandhanatvena tadupadarzanAt prAgasambhavAt / tatpUrvivakAyAM ca vyAptau anantaraM vizeSaviSayamanumAnaM kathaM smRtiH syAt ? iti / [$5. vaidharmyaprayoge'pi vyAptipradarzanaM saMgatam / ] , nanu ca sAdharmyaprayogasya vyAptipradarzanalakSaNatvaM yuktam, sAdhanadharme sati sAdhyadharmmasyAvazyambhAvitApradarzanAt; vaidharmyaprayogasya tu katham ? / tatra hi kevalaM sAdhyAbhAve hetvabhAvaH kathyate na tu hetau [T. 249a] sati sAdhyasya bhAva eveti / naiSa doSaH / na hyatra sAdhyAbhAve hetvabhAvastuccharUpo 15 darzyate, tasya heturUpatAvirodhAt / vastudhamrmmo hi sattvAdiko hetuH / tasyAtmana evAbhAvaH kathaM [hetusva] rUpaM bhaviSyati, yatatrirUpo heturbhavet / kintu nivRttI nivRttidharmakatvaM svagato dharma upadarzyate vaidharmyaprayogeNa, tathAvidhe ca sAdhanadharme'vazyaMtayA sAdhyadharmasya bhAvaH pratIyata eva, anyathA tannivRttau ni - 20 vRttidharmakatvasyaivAyogAditi na vyAptipradarzanalakSaNatvaM vaidharmya - prayogasya na yujyate / [ S. 67 b. ] I [ $ 6. pratijJAprayogasya nairarthakyam / ] 63 nanu dvividhe'pi prayoge pratijJAprayogo nopadarzitaH tat kathaM tadarthAvagati: ?, tadarthapratyAyanAya ca sAdhanaprayogo'bhimata: 25 ityata Aha - "atra" anayoH prayogayoH " pakSadharmasambandhavacanamAtrasAma 10 1. pratibandha / 2. sAdhyadharmaviziSTadharmimapratoteH / 3. pakSadharmopadarzanapUvikAyAm / 4. vyAptismaraNAt / 5. tuccharUpasya / 6. tasya hetuvyAptinirdeza lakSaNarUpasambandhitvAbhAvAt - T. / 7. sattra(sa) sya 1.8. vipakSa nivartanasvabhAve / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| *deva " vakSyamANakAt "pratijJArthasya " dharmadhammisamudAyalakSa. Nasya sAdhyasya "pratIte:" hetoH "na" " pratijJAyAH prayoga upadarzitaH" / paraH sAmarthya manavabudhyamAna Aha - " apradarzite " vacanena "prameye" sAdhye " kathaM " na kathaJcit "tatpratItiH" pratijJArthapratIti: "iti" evaM 5 " ced " yadi manyase tadA svArthAnumAnakAle " svayaM " paraM pratipAdakamantareNa " pratipattau " prameyasya " ka upadarzayitA " ? naiva [T. 249b.] kazcit / svayameva tu sAdhyAvinAbhUtasAdhanadharmadarzanAt prameyaM pratipadyate tathA parArthAnumAne'pi tata eva tatpra tItirastu kiM pratijJAvacanena ? / 10 yadi svayaMpratipattikAle na kazcit prameyasyopadarzayitA kathaM [S. 68a.] tarhi tatpratipattiH ? ityata Aha - " pradezasthaM " sAdhyadhammiNi sthitaM "dhUmaM " sAdhanadharma " upalabdhavataH " pratyakSeNa dRSTavataH sataH " tasya " dhUmasya " aminA " sAdhyadharmeNa pramA NataH pratibandhanizcayabalAt prAkpratipannAyAH " vyApteH " avinA15 bhAvasya " smaraNe " sati " tatsAmarthyAdeva " pakSadharmagrahaNavyApsigrahaNasAmarthyAdeva pratijJAprayogarahitAd " amiratra iti " evaMrUpA " prtijnyaarthprtiitirbhvti"| . - syAnmatam - tatrApyasya karNapizAcikAdiH prameyaM kathayatyevetyata Aha - " na ca " naiva " tatra " svArthAnumAnakAle "ka20 zcit " karNapizAcikAdiradRzyo " 'agmiratra' - iti" evam "asmai" pratipatre(tre) prameyaM "nivedayati " kathayati / yadi bhavAn satyavAdI naivaM vaktumarhati / tathA hi - vayamapi pradezasthadhUmadarzanAt tasyAgninA vyAptismaraNasApekSAdagniM [S. 68b.] pratipadyAmahe / na cAsmabhyaM kazcit nivedayati 'agniratra' iti , bhavati ca tatpati25 pattiH, tathA tadanyasyApi sA yuktarUpaiveti / yadyapi na kazcit nivedayati tathApi svayameva prameyaM vyavasthApya tatpratipattaye liGgamanu[T. 250a.]sariSyatIti cet, Aha - " nApi " na kevalaM na kazcit nivedayati "svayamapi prAgeva" liGgavyApArAt na pratipadyate " kiJcid " agnyAdikam / kasmAt ? Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJAprayogasya nararthakyam / iti cet, "pramANaM" hetum "antareNa" vinA 'agniratra' ityevaM pratIte: " nimittAbhAvAt " / trirUpo hi hetuH parokSArthapratItenimittam , tadabhAve sA kathaM bhavet ? / atha liGgamantareNApyevaM pratItirbhavatIti bruyAt tadA pratItAviSyamANAyAM liGgasya vaiyarthyam , tasthAnumeyapratipattyarthatvAt , tena vinA tatpratipattau kathamasya ni- 5 prayojanatA na syAt / atyantamUDhatAM ca parasya darzayannAha - " svayameva " khatantra eva 'agniratra' - iti vyavasthApya / kathaM [S. 69a.] svatantro vyavasthApayati / " akasmAt " pramANamantareNa vyavasthApanAt " tatpratipattaye " ninimittavyavasthApitaprameyapratipattyartha " pazcAt " 10 " liGgaM " tannimittam " anusaratIti ko'yaM pratipatteH kramaH" pripaattiH| tathA hi-prathamaM liGgAnusaraNam, tataH sAdhyapratipattiriti vipazcitAM kramaH / ayaM tvapUvo'numAtA yastadviparyayamAzrayata iti upahasati / yattalloke gIyate - ziro muNDayitvA nakSatraM pRcchatIti tattulyatvAdasya kramasya / tasmAt pakSadharmagrahaNa- 15 vyAptismaraNasAmarthyAdeva svayaM pratipadyate / taca pratipAdakaM kathitameveti na kizcit prameyanirdezena / yadi nAma svArthAnumAnakAle svayameva sAdhyaM [T. 250b.] pratipadyate tad yuktameva , liGgasyApi tatra svayameva pratipatteH / parArthAnumAne tu parato yathA liGgaM pratyeti tathA prameyamapi parata 20 [S. 69b.] eva pratyetavyam / ato yukta eva pratijJAprayoga ityata Aha - " pareNApi " na kevalaM svayameva prAg vyavasthApyamAnaM plavate pareNApi vAdinA " tat " prameyam "ucyamAnaM plavat eva " tabacanasya sandigdhArthAbhidhAyakatayA sAdhyanizcayAnaGgatvAt prameyagAmbhIryAnavagAhinaH paramparayA'pyatatsambaddhasya vivakSAmAtrani- 25 bandhanatayoparyevAvasthApanAt / kasmAt plavate ? iti cet, " upayogAbhAvAt " nAsya sAdhyapratIti prati kazcidupayogaH, tatpratyAyanasamarthasyAnabhidhAnAditi yAvat / / 1. vyavasthApayiSyati - T. . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| parastUpayogamAtraM kadAciMd brUyAd ityAzaGkayAha - "viSayopadarzana" hetoryo viSayaH sAdhyaM tadupadarzanaM pratijJAvacanasyopayogaH " cet matam " / atrAha " tenaiva " viSayeNa, "tAva"cchabdaH krame / viSayasyopadaryamAnasyArthavattAyAM tadupadarzanaM pratijJAva5 canasya prayojanaM bhavet / viSayeNaiva tu daryamAnena " ko'rthaH " kiM [S. 70a.] prayojanam / nanu sAdhyapratItiH sAdharmyavatprayogAdipratItizca viSayopadarzanasyArthaH / tatastadupadarzanaM pratijJAvacanasya prayojanam / tathA hi - asati sAdhyanirdeze 'yat kRtakaM tadanityam / ityukte 10 kimayaM sAdharmyavAn prayogaH ? [T. 251a.] uta vaidharmyavAn ? ' iti na jJAyeta / ubhayaM hyatrAzaGkayate - kRtakatvenAnityatve sAdhye sAdharmyavAn , nityatvenAkRtakatve vA vaidharmyavAn iti / 'anityaH zabdaH ' ' akRtako vA' iti tu pratijJAvacane satyu bhayamasandigdhamavagamyate / hetuviruddhAnaikAntikapratItizca na 15 syAt / pratijJApUrvake tu prayoge ' anityaH zabdaH, kRtakatvAt ' iti hetubhAvaH pratIyate, 'nityaH, kRtakatvAt ' iti viruddhatA, 'prayatnAnantarIyakaH kRtakatvAt ' ityanaikAntikatvam / hetozca trairUpyaM na gamyeta , tasya sAdhyApekSayA vyavasthAnAt / sati pratijJAvacane avayave samudAyopacArAt sAdhyadharmI pakSa iti tatra 20 [S. 70b.] vRttasya kRtakatvasya pakSadharmatvaM ; sAdhyadharmasAmAnyena ca samAno'rthaH sapakSa iti tatra vartamAnasya sapakSe sattvam ; na sapakSo'sapakSa iti sAdhyadharmavirahiNyavRttasyAsapakSe'nyasattvaM pratIyeta ityAzaGkayAha - " yadi pratItiH " sAdhyasya nizcayalakSaNA sAdharmyavatprayogAdezca svarUpAvadhAraNAtmikA / : a25 nyathA " pratijJAvacanamantareNa " na syAt tadA " yaduktaM sAdhyasidhyartha sAdharmyavatprayogAdijJAnArtha ca viSayopadarzanam iti tat " sarvaM zobheta " yAvatA svArthAnumAnakAle pratijJAvacanamantareNApi pakSadharmagrahaNa[T. 251b.]sambandhasmaraNataH sAdhyasiddhilakSaNA bhavatyeva pratItiH ityAkhyAtameva / tadvat parArthe'pyanumAne bhavi Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratizAprayogasya nairarthakyam / ssyti| yata evaM " tasmAt " " eSa " pratijJAprayogavAdI yadA svayaM sAdhyaM pratyeti tadA svayaM sAdhyasya [S. 71a.] " pratItau " viSaya upasthApyate yena pratijJAvacanadvAreNa puMsA " kenacit " tena " vinApi " " pratiyan " sAdhyaM nizcinvan liGgasAmarthyAdeva / yadA'smAbhiH pratipAdyate tadA "asmAn kAryiNo dRSTA vyaktaM " prati- 5 jJAprayogalakSaNaM " mUlyaM mRgayate " / ka iva ? " parvabrAhmaNa iva " / yathA dakSiNAmantareNApyanyadA aurdhvarathiko brAhmaNo bhuJjAno'nyadA zrAddhAdiparvaNyarthinaM zraddhAluM bravIti - yadi me ghRtapUraM ghRtapUraM prati rUpakaM dadAsi tato'haM bhule nAnyatheti / tena tulyo bhvaanpiiti| 10 kiJca, yadapi bravISi - parArthAnumAnakAle yathA liGga pareNAnabhidhIyamAnaM na pratyeti pratipAdyastathA sAdhyamapIti / tadaitad yujyate yadyasau vAdivacanamAtreNa liGgamapi nizcitya tadanusAreNa sAdhyamavagacchet , parapratItyArthinazca tadA vayamapi pratijJA kinna prayujmahe liGgavacanarahitAm ? / [S. 71b:] asmadvacanasyaiva 15 taM prati pramANatayA, tata evAnumeyapratIteH , tadvacanasya caritAthatvAt / na caitadasti, yataH " asmadvacanAdapi " na kevalaM svArthAnumAnakAle asmadvacanamantareNa ityapizabdaH / kintu [T. 252a.] yadApyasmadvacanaM pravRttaM tadApi "naiva" asmadvacanAt "liGgamapi pratyeti", kuta eva sAdhyasiddhaye'nusariSyati ? / api tu svayamasya yadi 20 talliGgaM kutazcit pramANataH siddhaM bhavati " asmadvacanena tu " kevalaM tatra " smRtisamAdhAnamAtraM kriyate " / tadA svayaM siddhameva liGgamanusRtya sAdhyaM pratyeti / nAsmadvacanAt pAnIyamapi pibatIti / " tasmAt " " ko'nayoH " pratijJAvacanAvacanAtmikayoH "avasthayovizeSaH" ?, ubhayatra svayaMsiddhaliGgasAmarthyAdeva sAdhyapratItene kazcit / tataH 25 svaparArthAnumAnayoH svayaMsiddhaliGgAnusaraNam , tataH sAdhyapratItiM ca prati vizeSAbhAvAt pratijJopanyAsaH parArthAnumAne'pi vyartha [S. 72a.] eva / liGgamapi hi tAvatra nAbhidhIyate yadi tat 1. liGga / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| pUrvaprasiddha svayamanusmaret kimaGga punaH sandigdhAbhidhAyaka pratijJAvacanamupAdIyate ? / __ syAnmatam - yadi nAma sAdhyasiddhI pratijJAvacanasya nopayogastadartho'sya prayogo mA bhUta, sAdharmyavatprayogAdijJAnArtha tu 5 tadupAdAnamavasthitameva , tasyAnyathA pratItyabhAvAt ityata Aha" dRSTA ca sAdharmyavatprayogAdeH pratijJAvacanamantareNApi pratItiH , " tatastadrtho'pi pratijJopanyAso na zobhate / kutaH punaH sAdharmyavatprayogAderasati sAdhyanirdeze pratItiH? [T. 252b.] ityAha - pakSadharmasambandhavacanamAtrAditi " / evaM manyate - 10 naiva hi kazcit ' yat kRtakaM tadanityam ' etAvanmAtramabhidhI yA''ste, sAdhananyanatayaivAsya parAjayAt, kintvavazyaM hetorddhamiNyupasaMhAraM karotIti / tatra yadi 'kRtakazca zabdaH' iti brUyAt tadA [S. 72b.] sAdhya(dha)r2yAvatprayogapratItiH, atha 'nityazca' ityabhidhyAt tadA vaidhaya'vata iti sambandhavacana15 pUrvakAt pakSadharmavacanAt pryogvyaavgtiH| hetuviruDAnaikAntikA api pakSadharmavacanamAtreNa na pratIyante / yadA tu sambandhavacanamapi kriyate tadA kathamapratItiH / tathA hi - ' yat kRtakaM tadanityam ' iti pakSadharmavacane satyukte heturavagamyate, vidhIyamAnenAnUdyamAnasya vyApteH / ' yatkR20 takaM tannityam ' ityabhidhAne viruddhaH, viparyayavyApteH / ' yat kRtakaM tat prayatnAnantarIyakam ' iti pradarzane vybhicaaraadnaikaantikaadhyvsaayH| trairUpyamapi hetorgamyata eva, yato vyAptipradarzanakAle vyApako dharmaH sAdhyatayA'vagamyate / yatra ca vyApyo dharmo dhammi25 NyupasaMhriyate sa vyApakadharmaviziSTatayA'vagamyamAnaH sAdhyasa mudAyaikadezatayA pakSa ityupasaMhRtasya vyApyadharmasya pakSadharmatvAvagatiH, [S. 73a.] sA ca vyAptiryatra dhammiNyupadaya'te sa sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH pratIyata iti sapakSe Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikSAprayogasya nararthakyam satvamavagamyate, sAmarthyAcca [T. 253a.] vyApakanivRttI vyApyanivRttiryatrAvasIyate so'sapakSa ityasapakSe'pyasatva(tva)mapi nizcIyata iti , yadi pakSAdibhirapi jJAtaiH kizcitprayojanaM / na tu vyavahartaNAM pakSAdisaGketApekSA parokSArthagatirbhavati / tathA hi - yat kacid dRSTaM tasya yatra pratibandhaH tadvidastasya tad ga- 5 makaM tatra iti hi loke vastugatirbhavati, na pakSAdisaGketagrahaNApekSA / tatra yatheSTaM zAstrakArA gamakarUpapratipattaye svasaGketenAnyathA vA lakSaNaM praNayantu / na tu vyavahArakAle tadanusaraNaM kcidupyujyte| tatsaGketapratipAditameva tu yathoktaM gamakaM rUpamupayogi vyavahartRNAm / taccet pratipannaM tAvataiva sAdhyasiddhi: 10 saJAtA iti pakSasapakSAdisaGketAparijJAne'pi [S. 73b.] na kizcit pluuyte| ata evAcAryapAdaiAntarIyakArthadarzanaM tadvido'numAna' miti gamakarUpamAtrameva pakSAdisaGketAnapekSaM pratipAditam / svaprajJAparAdhAstu tatrApi kaizcidasanta eva doSAH prakIrtyanta iti kimatra brUmaH ? / " tasmAt " sAdharmyavatprayogAdijJAnArthamapi 15 pratijJAvacanaM pakSadharmasambandhavacanamAna [T. 253b.] eva yathoktena prakAreNa pratIterayuktamiti " kastasya " pratijJAvacanasya "upayogaH" naiva kazcit / / __ svayaM cAyaM vAdI yena krameNAnumeyaM pratipannavAMstamullaGgya parapratipattaye kamAntaramAzrayan paravazcakatayA dhUrta eva pratIyate , 20 na sadvRtta ityupadarzayannAha - " svanizcayavat " ityAdi / yathA''smano nizcayasyotpAdanaM kRtaM tathaiva "anyeSAmapi nizcayotpAdA(da)nAya" ca parahitanirataiH " sAdhanamucyate ", "tatra" etasmi(smin) nyAye sati svayamayaM vAdI " prameyasyopadarzanena " upadarzakena vacanena " vinA'pi " svArthAnumAnakAle " pratipadya " prameyaM " paraM " saMzayitAdikaM " prati- 25 pAdayan " svapratipannaM prameyamavabodhayan "apUrva" svapratipattikAle . pUrva [S. 74a.] yaH prameyapratipattau "kramaH " upAyo'nubhUtastasmAdanyam " Azrayata iti kimatra " kramAntarAzrayaNe " kAraNam " ? naiva kizcit paravyAmohanaM muktvA / tathA hi - yadi svapratipatti Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / kramaH pratItinibandhanaM kiM tatparityAgena kramAntarAzrayaNam ?, kathaM tena svayaM pratipannavAnasIti ? / yata evaM " tasmAnna prameyasya " sAdhyasya " vacanena " pratijJAkhyena " kiJcit prayojanam " / kuta: ? / * anyathApi [T. 254a. ] vinA'pi tena " pratipatteH " sAdhyapratIteH 5 " utpatteri"tyupasaMhAraH / 70 [ $7. upanayanigamanAderapi sAdhanavAkyAnaGgatvam / ] evaM pratijJAM sAdhanavAkyAdapanIyAparamapyupanayanigamanAdikaM paraparikalpitaM sAdhanavAkyAdapanetumuktameva nyAyamatidizannAha " etena " : anyathA'pi pratipatterutpatteH ' iti nyAyena 10 " upanayanigamanAdikaM " AdigrahaNAt saMzayajijJAsAdikaM " pratyuktaM " pratyAkhyAtam / [S. 74b.] tatra "udAharaNApekSa: ' tathA ' ityupasaMhAro 'na tatheti vA sAdhyasyopanayaH " [ nyAya0 1.1.38 ], "pratijJAyAH punarvvacanaM nigamanam " [ nyAya0 1.1.39] ityanayorlakSaNam / " sAdhyanirdezaH pratijJA " [ nyAya0 1-1-33] iti tu pratijJAyAH / etenetyetadeva darzayati 15 etAvataiva " pakSadharmasambandhavacanamAtreNaiva upanayAdirahitena K "sAdhyapratIteH bhAvAt" utpatteriti / 1 atroyo (do) takaraH prAha - pratijJA tAvadviSayanirdezArthamavazyakarttavyA, yato lokaH prathamaM karma cchedyAdikaM nirUpayati / tataH kuThArAdikaM sAdhanaM vyApArayati / upanayenApi yAvad dR20 STAnte dRSTasAmarthyo hetuImmiNi nopasaMhriyate tAvat kutaH sAdhyapratIti: ? / svArthAnumAnadRSTazca pratyavamarzapratyayArtho'nena dairyate / tathA hi - svArthAnumAne prathamaM pradeze dhUmaM pazyati, tato * yatra yatrAhaM dhUmamadrAkSaM tatra tatrAgnimapi ' iti vyAsiM [T. 254b.] smarati / tato 'dhUmazcAtra ' iti punaH pratyavamRzati, 25 sa pratyavamarzArthaH parArthAnumAne upanayenocyate / [S.75a ] nigamanamapyavazyAbhidhAnIyam, yato yadyapi pUrva anityaH zabda ityuktam, na tu tAvatA'sya nizcayo jAtaH / samprati tu pramANabalAyAto'rthaH tatsampratyayArthamanena nigamyate / azeSapramANavyApArazcAnenopasaMhiyate / tathA hi- AgamaH pratijJA, heturanumAnaM, 1 ww Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upanayAderapi nairarthakyam / dRSTAntaH pratyakSamupamAnamupanayaH / tadetasya pramANacatuSTasyApi vyApAro nigamanenopasaMhiyate - iti kathamasya na sAphalyam ? ityetadAzaGkayAha - "DiNDikarAgaM parityajya " DiNDikA:- nagnAcAryAH te niSphalamuparyupari nAmalekhane prasaktAH tatasteSAmiva pareNokte tasyopari mayA'vazyamayuktatayA niSphalamapyabhidhAnIyam ' 5 ityasthAnAbhinivezaM tyaktvA " akSiNI nimIlya " bahivikSepamupasaMhRtya "cintaya tAvat " - " kimiyatA " pakSadharmasambandhavacanamAtrakeNa vAkyena sAdhyasya " pratItiH syAt na vA ? " iti / yAvatA yAvAneva [S. 75b.] parArthAnumAne'rtho'bhidhAnIya ityasmAbhiranujJAyate tAvAnevAnyUnAnatiriktaH svArthAnumAne'pi pratIti- 10 heturdRSTaH, tasya ka iha zaktAghAtaH ? yenAsau parArthAnumAne'pi pratItiM na kuryAt / " bhAve " pratIte: " kiM prapaJcamAlayA " pratijJopanayanigamanalakSaNayA [T. 255a.] , bAlapratArakartadupayogopavarNanalakSaNayA vA ? / tathA hi - pratijJopanayanigamanaprayoge'pi yadi pramANanizcitA svasAdhyavyAptiH sAdhanadharmasya na syAt , sA- 15 dhyadhammiNi vA sadbhAvastadA'sya naiva prtiitihetutaa| tatsambhave tu pratijJAdyabhAve'pi svArthAnumAna iva gamakarUpAvaikalyAt sA na nivAryata iti kimasthAnanirbandhena iti ? / nahi sAdhyadhAkSepaNasAmarthyavirahe sAdhanadharmasya vAdivacanamAtrAt sAdhyanizvayo yuktaH, hetUpanyAsavaiyarthyaprasaGgAt , tasya tadAkSepasAmarthya vA 20 pratijJAvacanasyeti / ___ yattUktam ' viSayapradarzanAya pratijJA' ityatra zAstrakRtaiva dattamuttaram / yazca sAdhanaM prayukte tena 'ahamanena [S. 76a.] sAdhanenAmuSmi(Smin) sAdhye pratIti sAdhayiSyAmi' iti karma nirUpyaiva tat prayuktamiti na laukikanyAyAtikramaH, anyathA yadi 25 sAdhanAda yasya sAdhyapratItirupajAyate tenaiva karma nirUpaNIyam kathaM tadbhAve svArthAnumAne [T. 255b.] sAdhyasiddhiH sA 1. pratijJAdi / 2. hetoH| 3. vyAptyAdisambhave / 4. [pratI]tihetutA / 5. upanyAsavaiyarthyaprasannAt / 6. sAdhanam / HHHHHHHHETTE Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 hetubinduttiikaa| dhananibandhanA syAt ? / yazcAgnidhUmayoH sambandhaM cetasi vyavasthApya - kAgniH kAgniH ? ' ityagniM paryeSate' sa pradeze dhUmadarzanamAtrAdevAgniM pratipadyata iti kathaM svArthAnumAne pratyavamarzapratyayaH syAt ? / atha kadAcidasau dRSTastatreti parArthe'pyasyopAdAnaM tadA 5 dadhyAdikamapi bhuttavA kadAcid dhUmAdagniM pratipannavAniti kinna dadhibhojanAderapi kAdAcitkasyopAdAnam / yat punaruktam ' AgamaH pratijJA ' iti, tatra yadi vAdivacanamevAgamastadA tata eva sAdhyasiddhehetvAdyupAdAnamanarthakam / atha pratijJArthasyAgame pAThAdAgamaH pratijJA, tadA na kacidAgame 10 paThyate atra pradeze'gniriti [S. 76b .] kathamAgamatvaM prtijnyaayaa:?| 'heturanumAnam ' ityapyayuktam , na hi pakSadharmatvamAtraM hetuH, tasya trirUpatvAt / dRSTAnto'pi na savaH pratyakSa iti kathaM dRSTAntaH pratyakSam ' bhavet ? / upamAnaM tu pramANameva na bhavati, kathaM tadyApAra upasaMhiyeta nigamanena ? / yadi cAvazyaM 15 dRSTAnte dRSTasAmarthyo hetuImmiNyupaneyaH tadopanaya evAstu kiM 'kRtakatvAt ' iti pakSadharmanirdezena ?, sa eva dRSTasAmarthya hetumupasaMhariSyati pakSadharmatAM ca darzayiSyatIti na kizcittena / tato yatra ca pratijJAyAH prathamata eva prayogo neSyate tatra tasyAH punarvacanaM kuto nigamanaM bhaviSyati ? ityAha - " iti " ta20 smAd " iyAneva " pakSadharmasambandhavacanamAtrAtmakaH [T. 256a.] sAdhanavAkye " prayogo jyAyAn " na pazcAvayavAtmaka iti sthitam / [$ 8. nyAyavAkye hetudRSTAntavacanayoH kramasyAniyamaH / ] atra sAdhanavAkye na kevalaM pratijJAdiprayogo na yuktaH paro25 pagataH [S. 77a.] 'pUrva hetuH prayoktavyaH pazcAd dRSTAnta: ' iti kramaniyamo'pi na kazcit / kutaH ? sarvathA yadi pUrva hetuH pazvAd vyAptiH atha pUrva vyAptiH pazcAt pakSadharmaH prayujyate, tathApi gamakatvAt / 1. degSate sadhUmapradezadarzanadeg - T / 2. svArthAnumAne / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetonidhAprayogakhaNDanam / [ $9. hetostridhAprayogasya khaNDanam / ] nanu tasya dvidhA prayoga ityayuktamuktam / yatastrividho hetuHanvayI vyatirekI anvayavyatirekI ceti naiyAyikAH, tatastasya trighA prayogaH - sAdhayeNa vaidhahNa sAdharmyavaidhAbhyAM ceti vaktavyamityata Aha - " sambandhavacane'pi " na kevalaM kramaniyamo 5 na yuktaH kintu " artha bhedo'pi na kazcid " ubhayatrApi trirUpasadbhAvAt / tataH sarva eva heturanvayavyatirekI , na tvanvayI vyatirekI vA kazciddheturastIti bhAvaH / tat kutastraividhyaM prayogasya syAt ? iti manyate / kutaH punararthabhedo nAstIti ? cet , Aha - " ubhayathA " sAdharyeNa vaidharyeNa ca prayoge yadyapi vidhi- 10 pratiSedharUpatayA dharmabhedaH [T. 256b.] pratIyate tathApi " tadbhAvasyaiva " sAdhanadharmasya sAdhyasvabhAvatAyAH eva sAdharmyavaidharmyaprayogAbhyAM " khyApanAt / / - nanu sAdharmyaprayoge hetubhAve [S. 77b.] sAdhyasya bhAvaH, vaidharmya ca sAdhyAbhAve hetvabhAvaH zabdAvagamyate, na tAdA- 15 tmyam / tat kimucyate 'tadbhAvasyaiva khyApanAt ' ? ityata Aha - " na hi " ityAdi / yadi sAdharmyaprayoge tadbhAvo nAkSipyeta tadA sAdhanasya / atatsvabhAvasya bhAve " kimiti " ekAntena " avazyantayA " sAdhyasya bhAvaH ?" / kAdAcitkastu bhavatu nAma ? / ' yat kRtakaM tadanityam ' ityekAntabhAvazca hetau sati sAdhyasya vyAptyA 20 sAdharmyaprayoge'bhidhIyate / sa ca tAdAtmyamantareNAnantarasya na sambhavatIti sAmarthyAt tdaakssipti| kathamivAtatsvabhAvasya bhAve na ekAntenAnyabhAva iti Aha - "kRtakatvetyAdi / yadi prayatnAnantarIyakatvamantareNApi kRtakatvasya bhAvAdatatsvabhAvatvam anityatve'pyayameva vRttaantH| 25 tatazca tAdAtmyavirahAt prayatnAnantarIyakatvasyAnityatvenAnvayo na syAt, tannivRttau vA nivRttiriti kathaM tatastat [S. 78a.] 1. ekAntabhAvaH / 2. prayatnAnantarIyakatvamantareNApi anityatvasya bhAvAt / 3. sAdhya / 4. hetoH| 5. hetoH| 6. sAdhyam / 10 he. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 hetubinduTIkA / pratIyate ? / naiSa doSaH, prayatnAnantarIyakapadArthasvabhAvasyaivAnityasvasya tena sAdhanAt, tatra ca tAdAtmyasadbhAvAd anvayavyatirekAvanivAritI anityatvakRtakatvamAtrApekSayA [T. 257a ] tu tAdAtmyaviraho'syAbhihita iti / " 5 nanvagninivRttAvatatsvabhAvasyApi dhUmasya nivRttirdRSTA'nvayazvetyAha- "" kAryasya " iti / anvayavyatirekayorhi pratibandho nibandhanam tena tayoH vyApteH tadabhAve tayorapyabhAvAt / tatrArthAntarasya dhUmasyAgnau " tadutpattilakSaNaH pratibandho'nvayavyatirekanimittama"stIti bhavetAM tau / yatra tvanarthAntarasya tAvucyete 10 tatrAvazyaM tAdAtmyena bhavitavyamityabhiprAyaH / atrodAharaNam kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayorviparyayeNa naikanivRttAvanya " yathA anayoreva 6 - " nivRtti: " yat prayatnAnantarIyakaM na bhavati [S. 78b.] tat kRtakamapi na bhavati' ityevaMrUpA / yata evaM tasmAdanvayavyatirekayoryathAlakSaNaM hetubhAve sAdhyasyAvazyaM bhAvaH, sAdhyAbhAve 15 ca hetoravazyamabhAvaH ityeko'pi sAdharmyamukheNa vaidharmyamukheNa vA prayukto dvitIyamAkSipati, svavyApaka pratibandhAkSepAt tasyApi cetareNa" vyApteH / tasmAdubhayatra vairUpyapratIterekasya zabde (bda)to'parasyArthata iti sambandhavacane'pi prayoga eva vidhimukhena pratiSedhamukhena vA bhidyate nArtha iti siddhaM tatastasya dvidhA pra20 yoga: sAdharmyeNa vaidharmyeNa ca / na tu sAdharmyavaidharmyAbhyAmapi tadarthasyAnyatareNaiva [T. 257b.] prakAzanAt / -- " sarvve heturanvayavyatirekyeva vastuto na kazcidanvayI vyatirekI vA nAmetyetadupasaMharannAha - " iti naikatrAnvayamukhena vyatirekamukheNa [S. 79a.] vA sAdhanavAkye " dvayo "ranvayavyatirekayoH 25-" prayogaH " sAkSAcchabdena pratipAdanamiSyate, " vaiyarthyAt " pratItapratyAyane prayojanAbhAvAt / ? 1. na tu samagra padArthasvabhAvasya / 2. prayatnAnantarIyakatvena / 3. prayatnAnantarIyakaH zabdaH kRtakavAt anityatvAcca / 4 prayatnAnanta / 5. anvayavyati / 6. prayatna / 7. hetu / 8 rUpAvyatireka (?) / 9. pratibandhasya / 10. anvayena vyatirekeNa vA / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savasya kSaNikatvasvabhAvatvam / tAmevArthato'parasya pratItiM sphuTayannAha ityAdi / yadi tatsvabhAvatayA sAdhyena hetoranvayaH sidhyati tata eva " tadabhAve'bhAvo'pi sidhyatyeva " / tatsvabhAvasya tadabhAve svayaM nairAtmyena bhAvAyogAt / << tathA " tatsvabhAvatayA sAdhyAbhAve sAdhanasyAbhAva"siddhau" " ca " satyAM tata eva sAdhyena 5 heto: " anvayasyApi siddheriti " / yaistu vyAkhyAyate " sAdheyavati prayoge tadabhAva eva vipakSe hetora - "" tatsvabhAvatayA " " bhAvakhyAtiryathA syAt nAnyatra vipakSe viruddhe vA hetvabhAvaprasaGgAt viruddhata eva vyavacchedaprasaGgAzceti niyamakhyApanArtho vyatirekaprayogaH" iti / sa tadartho'pyayuktaH / kutaH ? " anyaviruddhayorapi " na kevalaM tadabhAvasya "" vipakSa - 10 tvAt " yasya hi - anya eva vipakSo'nyadharmmayogI vA'nyo, na vivakSitadharmmAnAzrayaH, [S.79b.] viruddha eva vA sahAnavasthAnalakSaNenaiva [T. 258a.] virodhena na parasparaparihArasthitalakSaNatayApi vipakSa:- tasyAnityatvAdanyAnAtmAdidharmmavati arthe, kRtakatvAdivRtteH, hetvabhAvaprasaGgaH / auSNye ca sAdhye'gnilakSaNasya 15 hetorviruDAdeva zItAt nAnuSNazItAddhyanyato vyavacchedaprasaGgAt naikAntenauSNyamagnirgrasayediti tasyAyaM doSaH syAt / taM pratyAcAryeNoktam - yadyekasya vipakSatvamiSyate tadA tadabhAvasyaiveSyatAm, na viruddhasya anyasya vA, tasyAnyatrApi vivakSitadharmAnAzraye viruddhe ca bhAvAt, tadabhAvamantareNa tayoranyavira - 20 DatvAyogAt / na tvasmAkaM trividhamapi vipakSamicchatAm, vivakSitadharmmAnAzrayaM cA'nyamiti bhAvaH / OM [ $ 10. sattvasya kSaNikatvasvabhAvatAyAH samarthanam / ] yadi svabhAvahetAvanvayavyatirekayoH sAdhanadharmasya sAdhyakhabhAvatA nibandhanamityanvayena vyatirekeNa vA sAdharmyavaidharmyavato: 25 ..reva sakAzAdvyAvRttiH (2) 1. vaidharmyaM tu tadabhAve'bhAvasya pratItatvAnna zaGkA / 2. 3. anityatvaM / 4. zItavahnivat / 5. niravayavatvAdi / 6. uSNo'yaM padArtha:, amitrAt / 7. dimAgena / 8. sAdhyAbhAve tadabhAvAnyaviruddhalakSaNAt tritayAnmadhyAdekasya / 9. sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvasya / 10. tadamAtrasya / 11. sAdhyAbhAtram / 12. anya / viru0 / 13. doSaH 14. yazca yujyate etanmadhyAt sa prahISyate / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hetubinduTIkA / ... prayogayorabhidhIyamAnena tAdAtmyAkSepadvAreNArthAditarAkSepa i. cyate , tadA pramANasiddhaiva tatvabhAvatA tayonibandhanaM [S. 80a.] na zabdamAtrataH pratIyamAnetyabhiprAyavAnAha- " kathamidam " ityAdi / "yene"ti sato nazvarakhabhAvatvena / satva(tva)lakSaNasya 5 hetoH kSaNikatvasvabhAvatveneti yAvat / pRcchatazvAyamabhiprAyaH - iha [T. 258b. ] dvividhAH santaH - kRtakAzca ghaTAdayaH akRtakAzcAkAzAdayaH / tatra ye tAvadakRtakAste " sadakAraNavat nityam " [vaize0 4.1.1.] iti nityalakSaNayogAdanityA eva na bhavanti kuta eva kSaNikAH? iti na satva(tva)sya kssnniktvkhbhaavtaa| ye'pi santaH 10 kRtakAsteSAmapi mudgarAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitayA vinAzasya sahetukatvAt tahetvasannidhAvavinAzAt kRtakAtmano'pi satva(ttva)sya kSaNikatvasvabhAvatA na samastyeveti nAnvayavyatirekayoH sambhava iti / avazyaM ca vinAzo daNDAdyanvayavyatirekAnuvidhAyI, dRSTatvAt / tathA hi -.. 15 "abhighAtAgnisaMyoganAzapratyayasannidhim / vinA saMsargitAM yAti na vinAzo ghaTAdibhiH // " [S. 80b.] anyatrApi cAnvayavyatirekAnuvidhAnameva hetumattAvyavahAranibandhanamabhyupeyate saugatairapi, tadihApyastIti kinna tadyavahAraH pravartyate ? iti| 20 nanu cAnvayanizcayaM pratipAdayatA bAdhakapramANavRttivazAt tatvabhAvatA pUrvameva pratipAditA 'anvayanizcayo'pi svabhAvahetau' ityAdivacanAt / tat kuto'sya pRrvapakSasyAvasaraH ? / satyam, kintu pUrvAcAryaiH kRtakatvasya kSaNikatAyAM sAdhyAyAM paraiH kRtakAnAmante'vazyaM hetunibandhanavinAzopagamAt taddeva25 yogapratipAdanenAnapekSA vinAzaM prati viparyaye bAdhakaM pramANaM tAdAtmyaprasAdhakamuktaM tat prasaGgamukhena kRtakalakSaNasyaiva sattvasya tedAtmatAM gamayati nAnyasya [T. 259a.] iti darzayitum / arthakriyAvirodhalakSaNaM tu . sarvasya sattvasya iti vastumAtreNa 1. paraH / 2. eva / 3. aGkurAdau / 4. vinAze / 5. Apatti / 6. kSaNika / 7. pramANam / AAAA 8. sAmAnyena / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahetukavinAzasya khaNDanam / prAguktamapi vipazcayituM pUrvvapakSopanyAsaH / akRtakalakSaNaM tu sattvaM na sambhavatyeva, niyAmakaM hetumantareNa dezakAlakhabhAvaniyamAyogAt / tataH pUrvAcAryaina [S. 81a.] tasyaikAGgavaikalyAdeva " sadakAraNavat nityam " [ vaize0 4.1.1.] iti nityatAsambhava iti na tadAtmatAM prati yatnaH kRtaH / zAstrakArastu sAmAnyena sattvasya 5 kSaNikasvabhAvatAM kRtakalakSaNasya api ca, dezakAlasvabhAvaviprakRSTasyApi vastusthityaiva tadAtmatAm arthakriyAvirodhena, na paropagatAvazyambhAvivinAzasyAhetukatayA vizeSAbhAvAt utpannamAtrasyAbhAvaprasaGgena pratipAdayiSyati / " [ 11. sahetukaM vinAzaM nirasituM tasya bhAvasvabhAvatAyA: samAlocanam / ] 10 tatra pUrvAcAryoktaM ' sarvvasya sataH kRtakasyAvazyamante hetukRto vinAza iti yaH parairiSyate taM pratyanapekSatvaM khyApayitumupakramate " vinAzahetvayogAditi "" 1 77 " yadi tarhi nAzasya heturnAsti, sa teSAM kRtakAnAM satAmavazyambhAvI vinAza: kuta: ? / na hyAkasmikaH kazcitsvabhAvo yukta 15 ityAha - svabhAvata eva " / bhavatyasmAt kAryam iti bhAvazabdo hetuvacanaH / tena svahetubhya eva " nazvarAH " nazanazIlAH, sUcyagre sarSapA ivAnavasthAyinaH svAtmani " bhAvA jAyante " 1 88 naiSAM 11 kRtakalakSaNAnAM satAM bhAvAnAM " svahetubhyo niSpannAnAM " " anyataH " abhighAtAde "vinAzotpattiH " / kutaH ? [S. 81b.] [T. 259a. ] "tasyA"-20 bhighAtAgnisaMyogAdestaddhetutayopagatasya " asAmarthyAt " / tathAhi - agnisaMyogAdikAle tritayaM lakSayAmaH / tadeva kASThAdikaM vinAzyam, aGgArAdikamavasthAntaram, kASThAdinivRttilakSaNaM cAbhAvaM tuccharUpaM, nAparaM yatrAgnisaMyogAdervyApAraH cintyeta / etAvatyAM ca vastugatau na kacidatra vinAzahetoH sA - 25 marthyaM yujyate / yato " nahi vinAzaheturbhAva" syendhanAdeH svahetubhyaH sthirarUpasyotpannasya " svabhAvamevA" sthirAtmatAlakSaNaM " karoti " / kutaH ? " tasyendhanAdeH " svahetubhya " evaM " nirvRtteH " / nahi sthirA1. kSaNikatva' / 2. kRtakA'kRtaka vizeSaviraheNa / 3. vinAzasya / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 va hetubinduttiikaa| .. tmano nivRttasyAnyathAbhAvaH tadAtmA zakyate kartum , tasya hetvantarAt pazcAd bhavato'rthAntaratvaprasaGgAt , tasyaivAnyathAtvAyogAt, tatra hetuvyApArasya kalpayitumazakyatvAt / _athavA tritaye samIkSyamANe yat tAvat vinAzyaM kASThAdi 5 na tatsvabhAvamevAgnisaMyogAdivinAzahetuH karoti tasya svahe"tubhya eva nirvRtteriti / [$ 12. kumArileSTabhAvAntarasvabhAvapakSasya samAlocanam ] kumArilastu manyate - nAgnisaMyogAdinA bhAvasvabhAva eva kriyate kintvindhanAdeH [S. 82a.] prdhvNsaabhaavH| sa cendhanAdi10 rUpavikalamagArAdikamuttaraM bhAvAntarameva / taduktam - "nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam // " [ zlokavA0 abhAva 3 ] iti / tathAvidhasya cAbhAvasya hetumattopagamo naiva virudhyte| tathA cAha kazcit - 15. "bhAvAntaravinirmukto bhAvotrAnupalambhavat / - abhAvaH sammatastasya hetoH kinna samudbhavaH ? // " iti / tadetat kaumArilaM [T. 260a.] darzanamapanudannAha - " nA'pi " ityAdi / yadyuttaraM kAryAtmakaM "bhAvAntarameva" abhAvastadA'gnisaMyogAdayo'Gga(GgA)rAdijanmani vyApa(pri)yanta itISTamevAsmAkam , kintu 20 " bhAvAntarakaraNe " abhyupagamyamAne'myAdInAmindhanAdAvavyApArAt tadavasthamevendhanAdikam / tatazca yathA'gnisaMyogAt prAg indhanAderupalabdhiH anyA ca tatsAdhyA'rthakriyA tathA'GgArAdyutpattAvapyupalabdhyAdeH prsnggH| nanu bhAvAntarasya pradhvansA(dhvaMsA)bhAvarUpatAyAM tadutpa25 ttAvindhanAdInAM [S. 82b.] pradhvastatvAdasatAM kathaM tathopalabdhyA diprasaGgaH 1 / satyam , evaM manyate-sarvasyendhanAderanyasya gavAderapi tathAbhAvo mA bhUt ityaGgArAdeH dhvaMsavyavasthAyAM nibandhana 1. no'nivRttasyA - Tib. 2. anyathA'bhAva'- Tib. 3. asthirsvbhaavtaa| 4. sthirAtmA 5. kASThatvam / 6. degsAbhAva iSyate-zlokavA0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahetukavinAzasya khaNDanam / mabhidhAnIyam / tasmiM (smin ) sati tannivRttiriti cet, aho vacanakauzalam yato nivRttestucchasvabhAvatAnaGgIkaraNAt tadeva bhAvAntaramaGgArAdikaM nivRttiM brUSe / tadayamarthaH sampanna: - aGgArAdibhAve'GgArAdibhAvAdaGgArAdikaM dhvaMsaH kASThAderiti / na cAGgArAdibhAve tadbhAvaH svAtmani hetubhAvAyogAt / agyA- 5 dibhyazca tadutpAdavacanAdindhanAdyupamarhenAGgArAdi [T. 260b. ]bhAvAt asya dhvaMsarUpateti cet / ko'yamupamadda nAma ? | yadi nivRttiH sA'GgArAdilakSaNaiveti na pUrvasmAd viziSyate / tasmAt [S. 83a.] svarasato nivarttate kASThAdiH, abhyAdibhyastvaGgArAdijanma ityeva bhadrakam, anyathA kASThAde "stathopalabdhyAdi - 10 prasaGgaH " kathaM na syAt ? | api ca - yadi bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvo ya ete'nupajAtavikArAH pradIpabuddhyAdayo dhvaMsante teSAM katarad bhAvAntaraM pradhvanso (dhvaMso) vyavasthApyeta ? / te'pyavyaktatAmAtmabhAvaM ca vikArameva dhvaMsaM samAlambanta iti cet / na, pradIpAderbhAvarU - 15 pAvyaktatAbhAve pramANAbhAvAt / yadi hi zaktirUpatApattiravyaktatA tadA zakteH kAryadarzanonnIyamAnarUpatvAt tadabhAve kathaM pradIpAdayaH zaktyAtmanA'vasthitAH kalpereMn ? / athopalabdhiyoMgyatAvikalAtmatApattiravyaktiH; atrApi tadAtmanA'vasthitau naiva pramANamasti / na cApramANakamAdriyante vaco vipazcitaH / 20 AtmanazcAsattvAt kathaM tadbhAvo buddhyAdInAM [S. 83b.] vikAra: pariNAmazca ? / anyatra vihitapratikriyatvAt neha pratanyata ityalaM prasaGgena / 79 syAnmatam - bhAvAntareNAGgArAdinA''vRttasvAt indhanAdestathopalabdhyAdayo na bhavantItyata Aha - " nApi " ityAdi / sva- 25 bhAvAntaram "anyasyendhanAderA "varaNamapi " na " yujyeta " " tadavasthe " avicalita[T. 261a.] rUpe " tasminnindhanAdau sa" tyAvaraNasyApi" na kevalamanupalabdhyAde "rayogAt" / 1. pradIpa / 2. buddhiH / 3. kArya / 4. kalpyeran - Tib. 5. AtmatA / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. hetubinduttiikaa| . [$ 13. bhAvAbhAvapakSasyApi samAlocanam / ] na kevalaM bhAvasvabhAvo bhAvAntaraM vA vinAzahetunA na kriyate bhAvAbhAvo'pi na kriyata ityAha - " nApi " ityAdi / kutaH ? iti cet , " abhAvasya vidhinA " paryudAsena vivakSitA5 DrAvAda"nyatayA kAryatvo"pagame" kriyamANe kimindhanAdirUpa evAsau ? athArthAntaram ? iti " vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramAt " / tatra cokta eva dossH| nanu prasajyapratiSedhAtmA tuccharUpo'sAvaLyAdijanyo'bhyupeyate / tadbhAve cendhanAdInAM naiHsvAbhAvyAt kutaH pUrvadoSAva10 saraH / sa cAvazyamamayAdibhAvAbhAvAnuvidhAyitayA [S. 84a.] tatkAryastagAvavyavahArasyAnyatrApi tannibandhanatvAt / taduktam - "san bodhagocaraprAptastadbhAve noplbhyte| nazyan bhAvaH kathaM tasya na nAzaH kAryatAmiyAt // prAgabhUtvA bhavana bhAvo hetubhyo jAyate ythaa| 15 bhUtvA'pi na bhavaMstavaddhatubhyo na bhavatyayam // " iti / ata Aha - " bhaavprtissedhe"tyaadi| ayamabhiprAyaH - yadyanapekSitabhAvAntarasaMsargazyutimAtrameva tuccharUpaM dhvaMsaH tadA tatra kArakavyApAro naiva sambhavati bhavanadharmimaNyeva tatsambhavAt / tasyApya[T. 261b.bhUtvA bhAvopagamAt kAryatA na virudhyata 20 iti cet / na / bhavanadharmaNo bhAvarUpatAprApterabhAvatvahAneH / yato bhavatIti bhAvo bhaNyate , nAparamathurAderapi bhAvazabdapravRttinimittam / arthakriyAsAmarthyamiti cet / sarvasAmarthyavirahiNastaryasya kathaM pratItiviSayatA ? / nAkAraNaM pratIti viSayaH, atiprasaGgAt / tadaviSayasya vA kathaM hetumattAvagatiH ? 25 vastutA vA ?, yenocyate 'tuccharUpameva tad vastu' iti / pratI. tijanakatve vA kathaM na [S. 84b.] sAmarthyasambandhitA? / saditipratyayA'viSayasya kathaM bhAvateti cet / kAryatA'pyasya katham ? / svahetubhAve bhAvAt iti cet / kathaM tarhi satpratyayA'viSayatA ? / 1. agniH / 2. agnyaadeH| 3. bhAvaH / 4. bhAvazabdapravRttinimittaM abhAvasyApi yadi sAmarthyamasti tadA bhAvatvam atha nAsti tatrAha / | Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahetukavinAzakhaNDanam / tathA hi - yadi svahetubhAve bhavatIti pratIyate sadityapi prtiiyet| yato'stIti sad iti vadanti vidvaaNsH| na cAsti, bhavati, bhAvaH, sanniti zabdAnAmarthabhedaH paramArthataH kazcit / abhAvAtmakatayaiva bhavatyasAviti cet / na / vyAhatatvAt , yato na bhavatItyabhAva ucyate sa kathaM bhavatIti vyapadizyate ? / pra- 5 tiSThitena kenacid rUpeNa svajJAnAtmanyapratibhAsanAt na bhAva iti cet / atyantaparokSANAM cakSurAdInAmabhAvatAprasaGgaH / na / teSAM jJAnaheturUpatayA pratibhAsanAt iti cet / na / asyApi bhavitarUpatayA'vabhAsanAt / [T. 262a.] sarvarUpavivekasya ca kathaM bhUtyA sambandhaH ? / kenacid rUpeNonmajjanaM hi bhavanam / 10 jJAnaviSayatayA'syApi ca taheturUpatayA'vabhAsanasya tulyatvAt, ahetozca viSayatvAyogAt / asmAkaM tvabhAvabuddhayaH svavAsanAparipAkAnvayA niviSayA eva / abhAvasya ca bhavitRtve kathaM praryudAsAt prasajyapratiSedho bhidyeta / asadrUpasya vidhAnena paryudAsAt [S.85a.] sa bhidyata iti cet / na / asadrUpasya bhavana- 15 virodhAt / bhavatIti hi bhUtyA sattayA'bhisambadhyate / tatra kathaM salUpasya vidhAnam ? / paryudAsa evaiko nArthazca syAt , sarvatra vidheH prAdhAnyAt / so'pi vA na bhavet / yadi hi kizcit kuMtazcit nivatyaita tadA tadyatireki saMspRzyeta tatparyudAsena / taca nAsti / sarvatra nivRttirbhavati ityukte vastvantarasyaiva ka- 20 syacit vidhAnAt / tathA'nena vastvantaramevoktaM syAt , na tyovivekH| aviveke ca na pryudaasH| aprastutAbhidhAnaM ca syAt / bhAvanivRttau prastutAyAM asadAtmano vastvantarasyaiva vi. dhAnAt / na cAsya svarUpeNAsadAtmakatvam , svarUpeNApyasataH kAryatvavirodhAt / pararUpeNa tu sarvameva vastvasadAtmakamiti 25 nAsya ghaTAdeH kazcid vizeSaH / [T. 262b.] bhavatu vA'yamabhAvojyAdibhyastadbhAve kiMmiti nopalabhyante kASThAdayaH / tathA hi- azyAdInAmanyakriyAyAM caritArthatvAdanivRttA evaM tebhyaH 1. sanniti sAmAnyazabda nAm - Tib. 2. cakSurAdibhiH / 3. brAhmaNAdi (prathamaM TippaNam ) kSa. triyA (dvi. tti.)| 4. nivartyavyatireki / 5. tucchruupaayaam| . . . . . . Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu bindu TIkA / " [S. 85b.] indhanAdayaH prAgvadupalabhyeran / tadupamardena dhvaMsasyotpatteH iti cet kathaM tadupamaI / na tAvat pradhvaMsAbhAvena, indhanasattAkAle tasyAbhAvAt / nAgyAdibhiH, dhvaMsAvirbhAva eva teSAM vyApAropagamAt / na cotpannaH pradhvaMsAbhAva indhanA5 dIn vihanti, yaugapadyaprasaGgAt / dhvaMsena vinAzane ca vikalpatrayasya tadavasthatvAt / tatazcAnavasthA / sa eva dhvaMsa indhanAderamyAdijanmA nivRttiH, ato'syAnupalabdhiriti cet / kathamanyo'nyasya nivRtti: 1, atiprasaGgAt / yadi cAyaM hetumAMstadbhedAdAtmabhedaM kiM nAnubhavati ? / zAliyavAGkurAdayo'pi kAraNa10 bhedAdevAtmabhedamatyantavilakSaNamanubhavanto'dhyakSata evAvasIyante / na tvevamanapekSita bhAvAntarasaMsargaH cyutimAtralakSaNo dhvaMsaH / tasyAbhighAtAgnisaMyogAdikAraNabhede'pi tuccharUpatayaikarUpasya svajJAnAtmanyavabhAsanAt / nahi bhAvazUnyatAM vihAyAparaM tatra kiJcid rUpamIkSAmahe / vistaratacaitat kSaNabhaGgasiddhI 15 vicAritamityAstAM tAvadiha / [S. 862.] tasmAdagnyAdisaMyogakAle " na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevala" mityevopagantuM yuktam / yato nAyaM kasyacidU [T. 263a.] bhAvena naSTo nAma kintu yataH svayamasthirarUpatayA bhUtastato naSTo nAma / tena nAsyA'bhavanam anyadvA kiJcid bhavati / tathA ca bhavanadharmmaNaH 20 kasyacidabhAvAd bhAvaM bhavantaM kutazcinna karotIti kriyApratiSedhaM evAgnisaMyogAdeH syAt / " evaM ca " sati " kartA" agnisaMyogAdi: " na bhavati ityakarturahetutvamiti " tasmAnna vinAzahetuH kazcit / " [ $ 14. vaiyarthyAdapi vinAze hetvayogaH / ] 82 3 na kevalamasAmarthyAdvinAzahetvayogaH, kintu " vaiyarthyAca " 25 tadevAha - " yadi svabhAvato nazvaro " nazanazIlaH svAtma" nyanavasthAyI" sthAtumazakto yathA sUcyagre sarvapaH " tasya na kiJcinnAzakAraNaiH " / kiM kAraNam ? / " svayaM nAzAt " / " tatsvabhAvatayaiva " asthirasvabhAvatayaiva / nahi prakRtyaiva sthAtumazakte sUcyagre sarSape tadasthitaye prayAsaH phalavAn bhavet / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahetukavinAzakhaNDanam / ___ atraiva vyAptimAdarzayati - "yo hi" ityAdi / " na punaH tadbhAve " tatsvabhAvatve janakAt [S. 86b.] heto hetvantaramapekSate / " " na hi prakAzAdayaH" ityAdinA dRSTAntavivaraNam / tadAtmatAyA hetvantarAnapekSaNena vyAptiM tAdAtmyasAdhakena pramANena darzayati - " tadAtmano " yo yasya svabhAvaH tatsvabhAvasya * tAdAtmyAbhAve " he- 5 tvantaramapekSamANasya svahetoniSpannasyApi tatsvabhAvatvAbhAve " nairAtmyasya " niHsvabhAvatAyAH prasaGgAt / tadvat " prakAzAdivat " na punaH " pazcAt [T. 263b.] * tadAtmatAyAM " asthitidharmAtmatAyAM " hetvantaramapekSata " iti pramANaphalam / * asthitidharmA cet " nazvarasvabhAvazcet / " khabhAvataH " svahetubhyo " niSpanno " bhAva iti 10 pkssdhrmopsNhaarH| viruddhavyAptopalabdhizceyam , hetvantarApekSAnapekSayoH parasparaparihArasthitalakSaNatayA virodhAt, hetvantarAnapekSayA ca tatsvAbhAvatAyA vyAptatvAt / [$ 15. svato vinshvrtvsaadhkhetaavnekaantdossoddhaarH|] atra ca parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha - " bIjAdivat " i-15 tyAdi / " syAdetat " ityAdinA etadeva vibhajate " kevalA na janayanti " iti / kutaH ? iti cet, salilakSityAdeH khahetuvyatiriktasyAGkurAdijananavabhAvAnAmapi [S. 87a.] bIjAdInAM tadAtmatAyAmapekSaNAt / tatazca na punastadbhAve hetvantaramapekSanta ityanekAntaH / " tadvad bhAvo'pIgandhanAdiH khahetonazvarAtmA niSpanno'pi 20 " vinAze " vinazvarAtmatAyAM syAditi dAntikam / "na" bIjAdivadanekAntaH / kutaH ? " tasvabhAvasya " aGkarAdijananakhabhAvasya bIjAderaGkurAdijananAt, tadAtmatAyAM hetvantarAnapekSaNAt / yazca kSityAdikamapekSamANo na janayati kuzUlAdyavasthaH tasya "ajanakasya ca atatvabhAvatvAta aGkarAdijananakhabhAvatvAbhAvAt / tatra tadAtma- 25 tAlakSaNo hetuH na vartata eveti na tenAnekAntaH / [ $ 16. pratyakSeNa bAdhAt na pratyabhijJayA sthiraikabhAvasiddhiH / nanu pratyabhijJApratyakSata eva bIjAdirekakhabhAvo lakSyate / tatra kuto'yaM jananakhabhAvasvAjananakhabhAvatvalakSaNo bhedaH ? ya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| to'nekAnto [T. 264a.] na syAt / na cApramANaM pratyabhijJA, " tatrApUrvArthavijJAnam " ityAdipramANalakSaNayogAt, satsamprayoge. NendriyANAM bhAvatazca pratyakSameva pratyabhijJAnam / na ca pratyakSAd gariSThaM pramANamasti , yatastadviSayasya bhedasiMDyA bAdhAmanubhava5 pramANametat [S. 87b.] syAt ityAzaGkayAha - ' ata eva ' janakatvAjanakatvAdeva viruDadharmAdhyAsAt ' tayoravasthayoH , janakAjanakAvasthayoH bIjAdeH " vastubhedaH " svabhAvabhedo " nizcayaH "adhyvsaatvyH| yathA hi zAlibIjaM tadaGkurajananasvabhAvaM. tadbhAve zAlyakurabhAvadarzanAt pratyakSato'vagamyate, yavabIjaM cAtajjanana10 svabhAvam tadbhAve zAlyakurAnupalabdhyA [T. 265a.] tadviviktayava bIjagrAhipratyakSarUpayA pratIyate tathA'trApyavasthAdaye zAlibIjasya tadaGkuraviviktAviviktAvasthAgrAhipratyakSavalAdeva svAkurajanakAjanakasvabhAvatA kinna nizcIyate ? / iSyata evAvasthayo AMdo'vasthAvatastvabheda iti cet / na / tasyAvasthArUpavivekinA 15 rUpAntareNa pratyakSa pratibhAsanaprasaGgAt / na hi yadanAtmarUpavivekena svajJAne na pratibhAsate tasya pratyakSatA yuktA / avasthA tamtoH svabhAvabhedAbhAvAt [S. 88a.] kathaM rUpAntareNa pratibhAsanam ? iti cet / nanvavasthAbhyo'navAptarUpabhedasyAvasthAnAmivAtmanasta dbhede satyabhedo na saGgacchate / [T. 265b.] tatazcAsyAvasthAnA20 mivAtmabhedamanubhavataH kathamavasthAtRtvam ? / avasthAbhede'pyabhinarUpasya tathA vyavasthAnAt kathaJcidbhedasyApi bhAvAdadoSa iti cet / yadi yamAtmAnaM purodhAya ayamavasthAtA, avasthAzcamAH' iti bhaNyate tenAvasthAtadvatorbhedastadA bheda eveti 'ka thaJcit' ityandhapadametat / tato'sya pratyakSatAyAM anAtmarUpa25 vivekinA rUpAntareNAvabhAsanaprasaGgo na nivartate / atha tenAtmanA'bhedaH / avasthAvadbhedaprasaGgo'vasthAtuH, taravasthAnAmabhedasya vA / tayorapi kathaJcid bhedAbhedAviti cet / tayostavisthAtabadAtmanormedavatoH kathaJcidabhedanimittaM rUpAntaramiSTaM syAt / 1. In Tib. this passage deganupalabdhyA to tayoH (p. 85. line 15 ) is read after svabhAvaH (p. 86. line 22 ) 2. tdaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhizayA na sthiraikbhaavsiddhiH| tathA ca tasyApi tAbhyAM kathaJcidbhedaH, anyathA tadekakhabhAvAdatyantamabhedAvasthAtavratoH parasparamatyantaM bhedAbhedau prasajyeyAtAm / rUpAntarasya kathazcidbhede [S. 88b.] tannibandhanamaparaM rUpam, tathA'syApi tadanyad ityaparimitarUpataivaikaikasya vastunaH samAsajyeta / na cAparimitarUpapratibhAsi pratyakSamanubhavAmaH / ananu- 5 bhavantazca kathaM tatkalpanayA''tmanaivAtmAnaM vipralabhemahi ? / tasmAdavasthArUpavivekenopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAdU aparimitarUpatAprasaGgAcca kathaJcidbhedAbhedavato'vasthAturasattvameva / tAzvAvasthA janakAjanakakhabhAvabhedavatyaH [T. 266a.] pratyakSata evAvagamyanta iti tadekatvAdhyavasAyi pratyabhijJAnaM taMdvAdhAmanubhavat 10 kathaM pramANaM syAt ?, yato bIjAdInAmaGkurAdijananasvabhAvAnA. mapi tadAtmatAyAM hetvantarApekSaNAt prAktanasya hetoranaikAntikatA bhvet| bhavatu vA'vasthAtA kazcit , tasyApyetadeva bhedaM sAdhayati / tathA hi - "tayoH" [T. 264a.] janakAjanakAvasthayoriti saptamI-15 dvivacanametat tadA bhavati / tadayamoM - janakAvasthAyAmajanakAvasthAyAM ca " vastunaH " dhamilakSaNasya " bhedaH " khabhAvanAnAtvam "ata eva " janakAjanakakhabhAvatvAdeva pratyakSAvasitAt " nizcayaH " nizcayalakSaNastatra vyavahAraH kartavyaH, viSayasya [S. 89a.] viruddhadharmAdhyAsalakSaNasya drshnaaditi| ..... 20 na ca zakyate vaktum - avasthA evAGgurAdijananakhabhAvA nAvasthAtA iti / tasya sarvasAmarthyavirahalakSaNasyAsattvaprasaGgAt / [T. 264b.] tato yad ekarUpatayA pratyabhijJAnaM bhAveSu tat pUrvotarakAlayorjanakAjanakakhabhAvabhevyavasthApakapratyakSanivandhanAmanubhavadvAdhAM kathamiva pramANaM syAt / tatpratibhAsinazcAbhinnarUpa- 25 syAlIkatve'kSasamudbhavAmapi vRttimanubhavato'sya satsamprayogajasvAbhAvAt taimirikAdidhiyAmiva kutaH pratyakSatA ? / na cArtha 1. paramparayAtyantaM bhedAbhedau vastvantare prasajye T. 2. pratyakSa | 3. " yo hi yatsvabhAvaH " ityAdinA kathitasya / 4. pratyakSama / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / kriyAnibandhanaM rUpamapAsya bIjAderaparaH paramArthataH svabhAvo'sti, yasyAdhigamAt pratyabhijJAnaM pramANaM bhavet, arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAt paramArthasataH / tasmAt sadRzAparabhAvanibandhana evAyaM kezakadalIstambAdiSvivAkArasAmyatAmAtrApahRtahRdayAnAM 5 bhrAnta [S. 89b.] eva tattvAdhyavasAyo mantavyaH / tataH sato'pi pratikSaNaM bhedasyAnupalakSaNaM bAlAnAm / yadA tu vidhurapratyayopanipAtAdU visadRzAparabhAvaprasavaH tadA'sya tattvAdhyavasAyI pratyabhijJApratyayo na bhUtimavalambate / na ca tadekAkAraparAmarzapratyayajanakatvAdaparaM sAdRzyam / bhedAvizeSe'pi ca svahetubalAyAta10 prakRtivazAt kecidevaikAkAra parAmarzapratyayalakSaNAmarthajJAnAdilakSaNAM vA'rthakriyAM kurvvanti nApara iti vipazcitaM pramANavArtika eva zAstrakRteti neha prapazyate / 86 khabhAvaH " [8 17. anumAnenApi pratyabhijJAyA bAdhAt na tataH sthirabhAvasiddhiH / ] avazyaM ca bIjAderjanakAjanakAvasthayorvvastubhedo yathokto15 'vagantavya iti darzayitumanumAnamabhedasya [T. 265a. ] bAdhakamAha " bhAvAnAM " bIjAdInAM svakAryajanako yaH " tasya teSu satsu " anyathAtvAbhAvAt " kadAcidajanakatvAsambhavAt [S. 90a.] "tatsvabhAvasya" aGkurAdijanakasvabhAvasya " pazcAdiva " salilAdikAraNasannidhAna iva " prAgapi " kuzUlAdyavasthitikAle'pi 20 svakArya"jananaprasaGgAt" / tathA hi- salilAdisannidhAne'pi bIjAdiH svarUpeNaiva kArya karoti, na pararUpeNa / yazcAsya tadA [T. 266a.] kAryajanakaH svabhAva:, sa cet prAgapyasti sa evAyam' iti pratyabhijJAyAM puro'vasthAyino janakasvabhAvasya prAcyarUpAbhedAdhyavasAyAt, tataH kimiti prAgapi tatkArya na 25 kuryAditi ? | prayogaH - yad yadA yajjananasvabhAvaM tat tadA tajjanayatyeva / ajanakasya janakatvasvabhAvavirodhAt / anyasyApi vA tatsvabhAvatApatteH / yathA - tadeva bIjAdikaM salilAdisannighikAle / kuzUlAdyavasthAsvapi cedaM bIjAdikaM svakAryajananasva 6 3 1. rupAlokAdayaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtyksssthaanumaanaadriiystvniraalH| bhAvameva pratyabhijJayA vyavasthApyata iti svabhAvahetuprasaGgaH / na ca janayati / tasmAnna tajjananasvabhAvamiti / viparyayaprayogaHyad yadA yajjananasvabhAvaM nirvayaM kArya na janayati na tat tadA tajjananasvabhAvam , tadyathA - zAlyakurajananasvabhAvanirvayaM kAryamajanayat kodravabIjam / na janayati caM salilAdikAraNasa- 5 nidheH prAk tatkAryajananasvabhAvanirvatyai [S. 90b.] svakArya bIjAdikamiti [T. 266b.] vyaapkaanuplbdhiH| tato'numAnato'pi bAdhAmanubhavat pratyabhijJAnaM kathaM pramANaM syAt / nanu cAnena bAdhyamAnasyAnumAnasyAprAmANyAt kathaM bAdhakatvam ? / anizcitapramANabhAvena kuto bAdhA ? / nApi itaretarA-10 zrayatvam / nahi pratyabhijJAnasyAprAmANyAdetadanumAnaM pramANam, kintu svasAdhyapratibandhAt / sa ca viparyaye bAdhakapramANabalAnizcita iti| [$ 18. pratyakSasyAnumAnAt griiystvniraasH|] na pratyakSAdanyad gariSThaM pramANamiti cet / na / pratyabhi-15 jJAyAH pratyakSatvAsiddheH / na hIyamanumAnena pratyakSAtmikA satI bAdhyata iti brUmahe / kiM kRtaM ca pratyakSasya garIyastvam ? / taddhayarthasthAsambhave'bhAvAt pramANamucyate taccAnumAnasyApyarthapratibaddhaliGgajanyatayA samAnamiti nAsya kshcivishessH| yadi cAnumAnavirodhamanuvAnApi pratyabhijJA pramANaM tadA''kArasya sA- 20 myAt tadekatAM pratiyatI nIletarakusumAdeH [pratItiH] kiM na pramANam ? / nahi kusumaphalAdikAryadarzanonnIyamAno bhedaH prtyksststthaabhaavmnubhvti| vistaratazca pratyabhijJAprAmANyanirAsaH [S. 91a.] kSaNabhaGgasiddhAveva vihita ityAstAM tAvadiha / / ____ yataH evam " uktena prakAreNa janakAjanakAvasthayoH bIjAde-25 vastubhedaH " tasmAd yo'ntyo'vasthAvizeSo " yadanantaraM aGkurAdikArya1. ca zAlyAdikA T. 2. pratyabhijJAnena / 3. uttaram / 4. girikAntakA (1) *kanni () Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / prasavaH " sa evAkurajananasvabhAvaH ", [T. 267a.] kAryadarzanonIyamAnarUpatvAt tjjnnsvbhaavtaayaaH| ___ yadi tarhi sa evAGkurajananasvabhAvaH, pUrvabhAvinAmavasthA bhedAnAmatajjananasvabhAvatvAt kathaM teSu tatkAraNavyapadezaH ? a5 kurArthibhirvA tadupAdAnam ? ityata Aha - 'pUrvabhAvinastu / kuzUlAdyavasthitikAlabhAvinastu "avasthAvizeSA aGkurakAraNasyAntyasyAvasthAvizeSasya " kAraNAni" pratyayAntaropadhIyamAnavizeSebhyaH paramparayA " tebhyastadutpatteH " / atasteSUpacArataH kAraNavyapadezo'kurArthibhizcopAdAnam / yatastatsvabhAvasya bIjAderjananaM na hetva10 ntarApekSam , yaccAjanakamapekSate na tasya [S. 91b] tajjananakhabhAvatvam iti / " tasmAnnAnekAnto " bIjAdivat 'tatvabhAvatvAt' ityasya hetoH ityupsNhaarH| tadevaM yadA tAvat pratyabhijJAnaM pratyakSapramANatayA sthairyasiddhaye parairucyate bIjAdivadanekAntaM pratipAdayitum , tadA tasyo15 ktena prakAreNa pratyakSAnumAnAbhyAM vAdhyamAnatvAt tadAtmatA nAstIti kutastata ekanA bhAvAnAm ?, yato'nekAntaH syAditi pratipAditam / yadA tu pratyabhijJAyamAnatvAt pUrvAparakAlayorekasvabhAvA bIjAdaya iti hetutayocyate paraiH, tadA'yamasiddho hetuH / na ca sa pakSe kacid vartata ityAha - " kSaNikeSu bhAveSu " 20 asmAbhiriSyamANeSu "aikyAbhAvAditi sambandhaH / [$ 19. tatsvabhAvatvAt ityatra punarapi anekaantdossoddhaarH|] atha yasyApi kSaNikA bhAvAstasyApi bIjAdInAM [T. 267b.] pratikSaNamaikyAbhAve'pi vizeSAnupalakSaNAdantyakSaNavat sarveSAM janakakhabhAvAnAmapi tadbhAvaM prati salilAdyapekSatvAt tadavastha25 manaikAntikatvam ityAzaGkayAha - " aparAparotpatteH " kSaNikairapi [S. 92a.] nAnekAntaH, aparebhyo'parebhyazca pratyayebhyaH pratikSaNamutpatteH kSaNikAnAM bhinnazaktitvAdantyakSaNavajjanakasvabhAvatAvirahAt kutastairapyanekAntaH syAt / na hi kAraNabhedopadhIyamAnajanmanAM vizeSAnupalakSaNe'pyabhinnasvabhAvatA yuktA, hetu Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmagrI vai kaaryjnikaa| bhedAnanuvidhAne hetukatAprasaGgAt / tathA ca vakSyati - ' aparAparapratyayayogena pratikSaNaM bhinnazaktayaH santanvantaH saMskArA yadyapi kutazcit sAmyAt samAnarUpAH pratIyante tathApi bhinna eva eSAM svabhAvaH, tena kizcideva kasyacit kAraNam ' iti / yaduktaM 'tatsvabhAvasya jananAt' ityasyAnekAntamudbhAvaya- 5 nAha paraH - " te " bIjakSityAdayaH " antyAH " ante bhavAH pratyekamaGkurajanane 'samarthAH ' khaNDazaH kAraNebhyaH kAryotpAdAbhAvAd bhavadbhiriSyanta iti "kinna janayanti pratyekam " ? / tatazcaiSAmeka eva kazcidaDuraM janayati , tadanye tu tatsvabhAvA api na janayantIti 'tatsvabhAvasya jananAt ' ityanekAntaH / tadvat kuzUlAdya- 10 vasthA api bIjAdayo'GkurAdijananasvabhAvA api na janayiSyantIti tairanekAntaH [S. 92b.] tadavastha eveti manyate prH| atrAha - " iti " yadevaM tvaM manyase / pareNa sAmAnyenAbhidhAnAt sAmAnyenaivottaramAha - "janayantyeva " [T. 268a.] " nAtra " svakAryajanane "anyathAbhAvaH" ajanakatvamAzaGkanIyam / kutaH ? "svabhA-15 vsyaavaipriityaat|| yadi hi na janayeyurjananasvabhAvA eva na syuH| tatsvabhAvAzceSyanta ityavazyaM janayanti , tathA ca kuto'naikAntaH ? iti bhaavH| [$ 20. ekenaiva samarthana kAryajanane pareSAmanupayogamAzaGkaya tduddhaarH|] pratyekamantyAnAM janakatve kAryasyaikena jananAdapareSAmupayo- 20 gasya niviSayatvAdajananameveti manyamAna Aha paraH - " teSu " antyeSu " sahakAriSu " saha - yugapat karaNazIleSu " samarthakhabhAveSu " tatkAryakriyAyogyeSu abhyupagamyamAneSu satsu " kAryasyaikenaiva janitatvAt ko'parasyopayogaH ? " naiva kazcit / tat kimucyate 'janayantyeva' iti ? / etat pariharati - 'na vai' naiva " bhAvAnAM " bIjAdInAM kA- 25 cit " prekSApUrvakAritA " buddhipUrvakAritA , " yataH " prekSApUrvakAritvAt 'ayamasmAsvanyatama eko'pi samarthaH kAryajanane, kimatrAsmAbhiH karttavyam ?' ityAlocya " apare nivarteran" [S. 93a.] audA 1. nivarteran ' ityetad vyAkhyAti / 12 he, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / sInyaM bhajamAnAstatkAryajanane na vyApriyeran / yasmAt " te " bIjAdayo bhAvA: " nirabhiprAyavyApArAH " paryAlocanAzUnyavyApArA ekata utpadyamAne " kArye sarvve eva vyApriyante " / bhavanadharmmaNi ca kArye teSAM prArabhAva eva vyApAraH / tadanyasyAyogAt / yadi hi 5 vyApRtAdnya eva vyApAra: [T. 268b.] tadA tata eva kAryotpAdAdU vyApAravataH kArakatvameva hIyate / 10 1 " tasyAsau vyApAraH tatastasya kArakatvam iti cet / nanvevaM vyApAropayogasya kAryAnupayogini taMtropacArAt pAramArthikamasya kArakatvaM hIyeta / kazcAsyai vyApAreNa sambandha: ? / samavA10 yazcet / na / tasya prAgeva nirastatvAt / samavAyAcca vyApAravattve anyasyApi tatkAryAnupayoginastadbhAvaprasaGgaH samavAyasyedeti buddhihetorekatvena sarvvatra samAnatvAt / abhimatenaiva vyApRtena tayApArotpAdanAt nAtiprasaGgaH iti cet / nanu tenaM tadutpAdanaM taMtra samavAyAdevocyate / sa ca [S. 93b.] sarvvatra samAnaH / yena 15 ca parizrameNa vyApAraM janayati tena kAryameva kinnotpAdayati ? yena vyavadhAnamAzrIyate / yathA ca svasannidhimAtreNaivAyaM vyApAraM janayati na vyApArAntareNa, anavasthAprasaGgAt, tathA tata evaM kAryamapItyuktaprAyam / tasmAd bhAvini kArye prAgbhAva eva kAraNasya vyApAraH / sa 20 ca sarvveSAmastIti sarvva eva kAryotpattau vyApriyanta iti vyapadizyante / " tadapi kAryaM savrvvebhya eva jAyate " sarvveSAM bhAva eva tadbhAvAt / na hi kAryasya kAraNAbhimatabhAva eva bhAvamantareNAparaM janma / tathAbhAve hi tatraiva kAraNavyApArAt kAryakriyaivaiSAM na 25 sambhavet / tatazca satsvapi kAraNeSu kathamasya bhAva upalabdhivrvA syAt ? / tatsambandhino janmana: karaNAt iti cet / na / asatA 1. kriyArUpasya / 2. vyApAravati kAraNe / 3. vyApRtasya / 4. ghaTAdeH / 5. aGkura / 6. aGku janana / 7. bIjA / 8. vyApArotpAdadeg / 9. bIjAdau / 10. eva svasaMnidhimAtrAdeva kA T. 11. aparajanmasadbhAve / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmagrI vai kaaryjenikaa| tene sambandhAyogAt / svata eva sattve vA [T. 269a.] jnmaarthaanupptteH| janmakAle copalabhyasyAtmanaH prAgapi bhAvAt tathopalabdhiprasaGgaH, rUpAntareNa bhAve na [S. 94a.] tasya bhAvaH syAt / rUpabhedalakSaNatvAd bhaavbhedsy| tasmAdupalabhyAtmano janmanaH prAganupalambhAdasattvam / tato'sya' janmasambandhitA kutH| 5 tasmAt kAryamevAbhUtvA hetubhAve bhavatIti bhAva evAsya tato janmeti sarvebhyastat jaayte| ___ nanvekasyApi tajjanane sAmarthyAt apareSAM tatra sannidhilakSaNo vyApAro vyartha eveti na tatrApareSAM bhAvaH saGgacchata iti cedAha - " svahetoH" kSitibIjasalilAdisAmagrIlakSaNasya " pari- 10 NAmaH " kAryotpAdAnuguNavizeSavataH pratikSaNamupadhIyamAnAtizayasya kSaNAntarasya prasavaH, tataH " upanidhiH " kAryadeze sannidhAnaM * dharmo " yeSAM te " tathAbhavantaH " kAryadeze sannidhIyamAnAH " nopA- . lambhamarhanti " - ' ekasyApyetatkAryakaraNe samarthatvAt kimatra bhavantaH sannihitAH ? ' iti na paryanuyogamarhanti / na hi tadaMparasannidhi- 15 mantareNa taMtrakasyApi bhAva uppdyte| kutaH ? " tatprakRteH " tatprakRtitvAt iti bhAvapradhAno [S. 94b.] nirdeshH| kSitibIjasalilAdisAmagrIpariNAmajanyasvabhAvatvAdekaikasya samarthasya tadebhAve kutaH kevalasya sambhavaH, sAmagrIzabdavAcyaiH kAraNabhedaiH samarthasvasvalakSaNAntarArambhAt / tatazca pratikSaNamupadhIyamAnAti- 20 zayasyotpAdAt kevalAnAM [T. 269b.] ca tajjananasvabhAvavaikalyAt tadaparapratyayayogajanyasvabhAvatvAt samarthajanakasya hetoH / etaca yathAvasaraM tatra tatra vyaktIkariSyati / tasmAd yatsAmagrIjanyasvabhAvo yo bhAvaH sa tatraikAbhAve'pi kAraNavaikalyAnna sambhavatItyekasAmagrIjanmanAM sahabhAvo niytH| sarveSAM teSAM bhAva 25 eva kAryasya bhAvAt sarva eva janayantIti 'tatsvabhAvasya jananAt' ityatra nAnekAntaH iti / 1. kAryaNa / 2. kaarysmbndhinH| 3. kAryajanmani / 4. avyaktena / 5. avyaktAdabyaktameva rUpaM AtaM ytH| 6. avyaktarUpAd vyaktarUpaM bhinnameva / 7. kAryasya / 8. kArya / 9. kArya / 10. tadanyatara' / 11. kaarydeshe| 12. aparasannidhAnAbhAve / 13. kutH| 14. nopAlambhamarhanti / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| yenAbhiprAyeNa 'te'ntyAH samarthAH kinna janayanti' ityuktaM taM prakaTayannAha - " samarthAH " ityaadi| siddhAntavAdyapi 'janayantyeva' iti yadarbhiprAyavatoktaM tamAdarzayati - " na, tatraiva " ityAdi / etadeva vyAcaSTe - " tasyaiva " ityAdi / [S. 95a.] aya5 mabhiprAyaH - ' idamatra samartham , idamasamartham / iti pratyakSAnupalambhasAdhanAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM vyavahriyate, anyanimitAbhAvAt / tau cAnvayavyatirekAvekatraiva kArye dRzyete nAparAparatreti tasyaivaikasya janane samarthA gamyanta iti nAparAparajananam / te tu yavasthA janayanto dRzyante-kiM tajjananavabhAvA10 stadaiva ? Ahosvit prAgapi ? ityatra vivAdaH / tatra prAgapi ta svabhAvatve pazcAdiva prAgapi jananaprasaGga iti pratikSaNaM bheda ucyata iti / [$ 21. kAraNabhedAt kAryabhedaM svIkurvadbhiH kSapaNakajaiminIyairanekAntasyodbhAvanam / ] punaranyathA kSapaNakajaiminIyA anekAntamudbhAvayanta [T. 270a.] 15 AhuH - " bhinnaH " parasparavyAvRttaH " svabhAvo" yeSAM tebhyazcakSurAdibhyaH " sahakAribhyaH " yugapatkartRbhyaH " ekasya " vijJAnalakSaNasya " kAryasyotpattau " satyAm , bahUni bhinnasvabhAvAni kAraNAni kArya tvekamabhinnasvabhAvamiti " na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAt / tatazca kSurAdayo na bhinnenAtmanaikasya kAryasya janakA essttvyaaH| kintva20 bhinnameSAmekakAryajanakaM sAmAnyabhUtaM rUpamupeyaM yenAbhinna kArya janayanti / tacca samagrAvasthAyAmeva tatkAyeM janayati na vyagrAvasthAyAm / na caikaikAbhAve tasyAbhAvaH, sAmAnyAtmanaH [S. 95b.] kadAcidabhAvavirodhAt / na ca tadA'syA'janakasvabhAvatA, jana kAjanakarUpavataH samagretarAvasthayorbhedaprasaGgAt / tathA ca sAmA25 nyAtmanA hAniH / tato yadasya samagreSu cakSurAdiSu janakaM rUpaM tadekaikAbhAve'pi vidyate na ca janayatIti 'tatsvabhAvasya jananAt ' ityanekAnta iti / [$ 22. siddhAntavAdinA duussnnoddhaarH|] siddhAntavAdyAha - " na , yathAsvam " ityAdi / evaM manyate - 30 kiM punaridaM kAraNamabhimataM bhavataH ? / yadi pratyekaM cakSurAdikam ; ... Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmagrI vai kAryajanikA / tadayuktam / sAmagrIjanyasvabhAvatvAt kAryasya, tasyA eva kAraNatvAt / nanu tadavasthAyAM pratyekameva sAmagrIzabdavAcyAnAM jananasvabhAvatvAbhyupagamAt pratyekameva cakSurAdikaM kAraNam / [T. 270b.] yadyevaM ko'yaM niyamo yadanekasmAd bhavatA'nekena bha vitavyam viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt, ekenaiva tat kArya ka- 5 rtavyamiti ca na niyamakAraNamutpazyAmaH / ekaM ca tatkArya karotIti kuto'vasitam ? / tadbhAve bhAvAt iti cet / anekatrApi samAnametat / taduktam " tasyaivaikasya janane samarthAH nAnyasya iti nAparAparajananam " iti / na cAnekasmAdU bhavadanekaM prApnoti / yato nAsmAkaM bhavatAmiva kAraNameva [S. 962. ] kAryAtmatAmupaiti, 10 yato'nekapariNateranekarUpatvAt kAryasyAnekatA syAt / kintu apUrvameva keSucit satsu bhavati / taccAnekabhAva eva bhAvAt taskAryamucyate tasya kuto'nekatAprasaGgaH ? / yattvabhinnaM rUpaM janakamucyate tasyaikasthitAvapi bhAvAt tatkAryajananasvabhAvAcca tataH kAryaprasavaprasaGgaH, tadanyasannidhau tasya vizeSAbhAvAt tadApi 15 vA na janayet / tasmAd yeSu bhAvAbhAvavatsu kArya bhAvAbhAvavad dRSTaM ta eva vizeSA janakA iti kuto'nekAntaH ? | I atha sAmagrI kAraNamAzrityocyate ' na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAditi ', " tanna", " yathAsvaM " yasyAH sAmayyAH ya AtmIyaH svabhAvastadbhedena " tadvizeSopayogataH " tasya - vijJAnalakSaNasya 20 kAryasya vizeSA:- sAmagrIbhedAd bhinnA: svabhAvAH, teSUpayogataH [T. 2712.] tadupayogaiH bhinnasAmagrIvyApAraiH kAryAH ye svabhAvavizeSAH - kAryANAM viziSTAH svabhAvAH [S. 96b ] teSAmasaGkarAtparasparavyAvRttarUpatvAt / sAmagrIbhedAd bhinnarUpataiva kAryANAmiti kathanna kAraNabhedAd kAryabhedaH syAt ? / tathA hi - ekA 25 sAmagrI manaskAratatsAdguNyAdilakSaNA, tato vikalpavijJAna - mAtraM jAyate ; aparA manaskArendriyamAtralakSaNA, tato bhrAntendriyavijJAnasambhavaH ; tadanyA viSayendriyamanaskArAtmikA, tato'tyabhrAntavijJAnasambhUtiriti bhinnasAmagrIjanmanAM kAryasvabhAva 1. cArutvam / 2. dezakAlAdayaH / 3. arthAbhAve'yantaro vikalpaH / 4. mahamarIcikAsu jalajJAnam / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K8 vizeSANAmasAGkaryAdastyeva sAmagrIlakSaNakAraNabhedAt kAryANAM bheda iti / nanu yadA viSayendriyamanaskArebhyo vijJAnasambhavaH tadA teSAmupayogaviSayasyaikatvAt kathamasAGkaryam ? / tathAvidhasya sA5 GkaryasyeSTatvAt adoSaH / taduktam - " tatraivaikatra sAmarthyAt " ityAdi / kathaM tarhi teSAM tajjanakatvam ?, yadi tadbhedAt [S. 97a.] na bhidyate kAryam / kiM nu vai samagrANAmanyAnyakAryajananena janakatvam yatastadabhAve tanna syAt / janakatvaM hyeSAM tadbhAva eva kasyacid bhAvAt / tatraikasyAnekasya vA bhAve teSAmekAnekajana - 10 karavamucyate / 1 , [ $ 23. ekasAmagrIjanyeSvapi kAryeSu bhedopapAdanam / ] nanvekasyAH sAmagryA anekasya bhAve sAmathryantarajanyebhyo bhavatu bhedaH parasparatastu katham ? / [T. 271b.] tadtadrUpahetujatvAddhi bhAvAstadattadrUpiNa iSyante / tatra yadA cakSurUpamanaskA15 rebhyo vijJAnajanma tadA cakSUrUpakSaNayorapi bhAvAdU vijJAnenAbhinnahetutvAt tayorvijJAnAtmatA, vijJAnasya vA tadrUpatA kathaM na prasajyeta ? / Aha ca hetu bindu| 20 "6 tadtadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tadrUpAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // " [ pramANavA0 2.251.] iti / naiSa doSaH / teSAM yathAsvaM svabhAvabhedena nimittopAdAnatayA tadupayogAt / manaskAro hi vijJAnasyopAdAnakAraNam / cakSuSastu svavijJAnajananayogyasya janmani sahakArikAraNam / evamitaratrApi yathAyogamvAcyam / tato'nyAdazI sAmagrI cakSuHkSaNasya janikA anyAdazI ca vijJAnAderiti tadvailakSaNyAdeva 25 [S. 97b.] kAryANAM vailakSaNyam / , - syAdetat- sarvveSAmanvayavyatirekAvanuvidhIyete tadA cakSurAdikSaNairiti kuto'yaM bhedaH - ihopAdAnabhAve bheda ( 0 bhAveneda) - mupayujyate, anyatra tu sahakAribhAvenetiH / bodharUpatAderanukArA 1. tatsukhAdi - pramANavA0 / 2. uttaramAha / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arrarasu kAryasyaikyaM, sAmagrIbhede ca kAryabhedaH / 1 sama- 5 nanukArAbhyAM tadbhAve vyabhicArAvyabhicAratazca / tathA hi - vijJAnaM manaskArasya bodharUpatAmanukaroti, na cakSurAderjarA (DA) dibhAvam / evamanyadapi pratyeyam / niyamena ca vijJAnamAtrabhAve samanantarapratyayasya vyApAro na cakSurAdeH / cakSuHkSaNAntarodaye ca pUrvabhAvinazcakSuSo na svavijJAnayogyatAhetoH [T. 272a. ] nantarapratyayasya / evaM rUpasyApi vAcyam / tasmAdavasthAbhede'pi yad ekAkAra parAmarSa (rza) pratyayanibandhanatayA svasantati patitakAryaprasUtinimittaM tad upAdAnakAraNaM / yat santAnAntare prAgavasthApekSavizeSodayanibandhanaM tat sahakArikAraNam / sA ceyaM bhAvAnAM svahetuparamparAyAtA prakRtiryayA kiJcit kArya svasantAnavyavasthA - 10 nibandhanaM janayantyaparaM ca santAnAntaravyapadezanibandhanamiti tasyA eva sAmagrayA avAntaravizeSakRtatvAccakSUrUpavijJAnakSaNAnAM parasparato [S. 98a.] vailakSaNyaM na virudhyate / [ $ 24. kAraNAnekatve'pi kAryasyaikatvaM sAmagrIbhede ca kAryabhedaH / ] tasmAda yadi ' kAraNabhedAt ' kAraNAnekatvAt " kAryasya bhedaH " 15 anekatvaM tadA pratibandhAbhAvAdanekAntaH / na ca tadadbhyupagamyata iti na kAcit kSatiH / atha sAmagrIlakSaNasya kAraNasya bheda: sAmagryantarAd vailakSaNyaM kAryasyApi bhedo'tatkAraNebhyo bhinnasvabhAvatocyate / tadA tasye bhAvAt kathaM na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAt ? iti a- 20 bhiprAyavatA 'ne' kAraNabhedAt kAryabhedo na syAt / kutaH ? | yathAkham " ityAdyabhihitam / "ubhayaM caitat kAryeSu pramANaparidRSTamiti darzayannAha - " yathA" ityAdi / mRtpiNDAdibhyo hi bhavato ghaTasya na kAraNAnekatve'pyanekarUpatA / nA'pi sAmagrayantarajanyAdabhinnasvabhAvatetyudAhara- 25 [T. 272b.] sAmagryantarajanyAt tAvad bhedaM darzayati - " mRtpiNDAt " ityAdi / iha mRtpiNDakulAlasUtrANi 1. kAryabhAve / 2. kSaNAnantarodaye T. / 3. niyamena vyApAra iti sambandhaH / 4. vailakSaNyasya / 5. sAmagryAm / 6. " na " iti sUtrAMzasya vyAkhyA 'kAraNa' ityAdi / 7. kAraNAnekatve kAryasyaikatvam, sAmagrIvailakSaNyAtkAryavailakSaNyaM ca / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindu TIkA / vyagrasvabhAvAni kAraNAntarasahitAni iSTakAdilakSaNAni tadanyajanyebhyo'bhinnasvabhAvAni [S. 98b. ] yAni kAryANi sAdhayanti tebhyo vilakSaNameva samagrANi ghaTAtmakaM kArya janayanti / tathA hi - kulAlAdinirapekSo mRtpiNDaH tadanyajanyAd vRkSA5 dervilakSaNamevopAdAnabhAvena mRdAtmakaM kArya janayan dRSTaH / kulAlAdisahito'pi tadAtmakameva ghaTam / tatkAraNAhitavizeSazca kevalamRtpiNDAda bhinnasvabhAvatayA tatkAryAdapISTakAdevilakSaNameva karoti / evaM kulAlAdikamapi tadanyopAdAnasahitaM sahakAribhAvena yatkAryaM karoti tadvilakSaNameva mRtpiNDasahitaM ta10 tkAraNAhitavizeSaM ghaTAtmakaM kAryaM janayatIti samudAyArthaH / tatra mRtpiNDAd bhinnaH svabhAvo ghaTasya ye tadanyopAdAnakAraNatayA mRtsvabhAvA na bhavanti vRkSAdayastebhyo bhavati / " kulAlA "" mRtpiNDopAdAnAhitAtizayAt sahakAribhAvenopayujyamAnAt " tasyaiva ghaTasya " mRtpiNDopAdAnatayA mRdAtmanaH sataH " saMsthAna15 vizeSaH " pRthubudhnodarAdyAkAraH tadAtmatayA tadanyebhyo yeSAM mRtpiNDastadanyanimittasahita [S. 992.] upAdAnamiSTakAdInAM tebhyo bhinnaH svabhAvo bhavati / ff 'sUtrAt " mRtpiNDakulAlakAraNAhitavizeSAt [T. 273a.] tasyaiva ghaTasya " mUtsaMsthAnavizeSAtmano " mRtpiNDakulAlayostajjananasvabhAvatvAt ghaTasya tadrUpayogAt " tayozca " 20 sUtrakAraNopahitavizeSayostannirapekSAvasthAto bhinnAtmakatayA 1 96 " cakrAdevibhakto " vicchinnaH " svabhAvo bhavati " tasmAdanu[krA]ntakAraNatrayajanyo ghaTaH tadanyasmAdekaikakAryAd dvidvikAryAca bhinnasvabhAva eva jAyata iti sAmagrIbhedAd bhinnAnyeva kAryANi parasparamasaGkIrNasvabhAvAni bhavantIti tadupayogakAryavizeSAsa25 GkaraH siddhaH / taisya caikaikatadavasthAbhAvi kAraNabhedAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA khaNDazo'nutpAdAcca / tadekaikajanyatve'pi vastutastadekaikasajAtIyakAraNAntarasannidhAvadRSTasya vizeSasyetarasannidhau tadarzanAt 'tejjanyo'yam' iti tattvacintakai vivecyate / yataH 1. mRtpiNDakulAlayoH / 2 teSAM kAraNAnAmupayogaH vyApAraiH kAryA ye svabhAvavizeSAH teSAm / 3. ghaTasya / 4. ' tajjanyo'yam' iti tattvacintakaivivecyate iti sambandhaH / 5. mRdAdideg / 6. vivekAt / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahakAryanekatve'pi kAryasyaikyam / kAryavizeSArthino'nekakAraNaparigrahaM kurvvanti parasparAhitopakArakArya paramparayA vAJchitakArya jananayogyakAraNasAmagrIbhAvArtham / yata [S. 99b.] evaM sAmagrIbhedAd bhinnAnyeveSTakAcakrAvibhaktaghaTatadvibhaktaghaTalakSaNAni kAryANi bhavanti " tat " tasmAt " evam " uktena prakAreNa kulAlAt mRtpiNDarahitAdanyasAmagryanta- 5 bhUtAt na mRtsvabhAvatA kasyacit kAryasya mRtpiNDakAraNopakatAtmana eva tasya tadvizeSahetutvAt / na mRdaH kevalAyAH, ta sAmagrIbahirbhUtAyAH saMsthAna [T. 273b. ] vizeSaH kulAlopAdAnopakRtAyA eva mRtsaMsthAnavizeSAtmaka kAryahetutvAt / [ $ 25. sahakAryanekatve'pi kAryasya aikyam / ] tadevaM sAmagrIbhedAd bhedaM kAryasyodAharaNe pratipAdya sahakAriNAmanekatve'pyanekAtmatAvirahaM pratipAdayannAha - "na ca tayoH " mRtkulAlayoH sahitayoH parasparopAdAnopakRtAtmanoH yaH zaktivizeSaH pratyayAntarasahitAvasthAto viziSTA yogyatA tedviSayasya tadanyAvasthAviSayAd bhede satyapi yathA tadanyasmAd 15 bhedaH, evaM " svabhAvena na bhedaH " / " svarUpato'pi na nAnAtvaM " nAnekAtmakatA " kAryasya " / tAbhyAM janito yo vizeSo mRtsaMsthAnavizeSAtmakaH sa eva tadanyasAmagrIjanyAd bhidyata iti bhedo asya / 1. zaktivizeSa viSayasya / 2. vyatirekI / 13 he. CC kathaM punareta [T] jJAyate ' tadanyasmAdiva [S.1002.] svabhA- 20 vato'pyasya bhedo nAsti' ityata Aha- mRtsaMsthAnayoH " ityAdi / yadi hi mRtkulAlayoH tadavasthAbhAvino: " zaktivizeSaviSayo " mRtsaMsthAnavizeSAtmako "bheda" stadanyasmAdiva svarUpato bhidyeta tadA mRtsaMsthAnayoraparasparAtmatayA" parasparAtmatAviraheNa kAraNena saMsthAnavizeSeNa mRt na pratibhAseta, na mRtkhabhAvena ca saMsthAna - 25 vizeSaH, yathA tadanyarUpeNa / ne hi yo yasya svabhAvo na bhavati sa tenAtmanA svagrAhiNi jJAne pratibhAsate, rUparasavat; jJAnaM vA tadrUpavikalArtha sAmarthye notpadyamAnaM tadrUpamanukartuM yuktam, 97. - 10 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| bhrAntatAprasaGgena tdshaadrthvyvsthaanaabhaavprskteH| tasmAt mRsaMsthAnayorekAtmataiveti [T. 274a.] na kAraNAnekatvAt kAryasyAnekAtmakatA aikAntikI, yato bhinnasvabhAvebhyazcakSurAdibhyaH sahakAribhyaH ekakAryotpattivirodhAdekarUpatayA teSAM sAdhAra5 NaikakAryakriyA, bhinnarUpatayA vA sAdhAraNakAryakaraNamiSyeta / [S. 100b] etacaikasAmagyapekSayakakAryakartRtvamucyate / paramArthatastu tatsAmagyantarargatAnAM sajAtIyasyA'pi kSaNAntarasyArambhAt sAmagryantarAvayavatvena ca kAryAntarasyApi yathA ekapratyayajanitaM kizcidekaM nAsti tathA'nekapratyayajanitamapIti kAraNA10 nekatvAt kAryAnekatvopagame'pi na kAcit kSatiH / tata ekakA ryApekSayA'nekatvaprasaJjane sandigdhavyatirekatA, sAmAnyena sAdhane siddhasAdhyateti c| [$ 26. ahIkAdisaMmatasya dravyaparyAyayoH bhedAbhedapakSasya nirAsa: / ] nanu ca mRtsaMsthAnavizeSayorekasvabhAvatve'pyahIkAdibhiH 15 saGyAdibhedAd bheda iSyate tatkathamanekapratyayajanitasyaikatve e tadudAharaNam syAt ? / sarvatraiva hi dravyaparyAyayoH saGayAsaMjJAlakSaNakAryabhedAd bhedo dezakAlasvabhAvAbhedAcAbhed iSyate, yathA ghaTasya rUpAdInAM ca / tathA hi - eko ghaTaH rUpAdayo bahava iti sngyaabhedH| ghaTaH rUpAdayaH iti sNjnyaabhedH| anuvRtti 20 lakSaNaM dravyannityaM ca, vyAvRttilakSaNA [S. 101a.] bhedAH kSaNi kAzca jaminIyasya tu [T. 274b.] kecit kAlAntarasthAyino'pIti lakSaNabhedaH / ghaTenodakAharaNaM kriyate, rUpAdibhiH punavasturAga iti kAryabhedaH / evaM sarvatra dravyaparyAyayoH saGayAdibhirbhedaH dezAdibhistvabheda iti mRtsaMsthAnayoH kathaJcit bhe25 dAt mRtkulAlAbhyAM janitasya kAryasyAnekatA'styeva / yathA tvekatA tathA tAbhyAM tasya abhinnAtmajanyataiveti yadanekakAraNaM tadanekameva, yat punarekaM tat sahakAriNAmabhinnarUpajanyatayaikakAraNameveti na vyabhicAra iti / 1. mRtsaMsthAnayordezAdibhiH / 2. mRtkulAlAbhyAm / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaparyAyayoH bhedAbhedasya nirAsa: tayuktam / svabhAvato bhedAnabhyupagame anyathA bhedAsiddheH aneksmaadekkaaryotptterbaadhnaat| svabhAvato bhedopagame vA'parasparAtmatayA mRtsaMsthAnayoH saMsthAnamRtsvabhAvavizeSAbhyAM tayorapratibhAsanaM dunivAram / yadi hi svabhAvato na bhedo dharmadharmimaNoH, saGayAdibhedAdapi naiva bhedaH / na hi pararUpAH bhidya- 5 mAnA api saGkhyAdaya AtmabhUtamabhedaM bAdhituM samarthAH / saGkathAbhedastAvadasamarthaH, ekasminnapi dravye bahutvena vyavahAradarzanAt / yathA gurava iti / na ca bahuvacanasya niyamenAdarzanAda rUpAdayo'tra nimittam , rUpAdinimittatve hi guruH iti na kadAcidekavacanaM syAt / [S. 101b.] sambhavi dhammirUpamAtra- 10 mabhidheyatvena vivakSitam iti cet / na / tasyaikatvena vivakSAyAM kAtsyagauravayorapratItiprasaGgAt / brIhaya iti ca jAtivacane [T. 275a.] dhamiNo rUpAdInAM cAnabhidhAnAt na kiJciduttaram / ubhayarUpasya ca vastuno guruzabdavAcyatvAt kathaM sambhavino dhammirUpasyaikatvena vivakSA ? / tatazcaiko gururiti sAmAnAdhikara- 15 NyadarzanAt paryAyA apyeksNkhyaavissyaaH| te ca paryAyarUpeNa bhidyante / tat kathaM saMkhyAbhedAdU bhedasiddhiH ? iti / saMjJA'pi saGketanibandhanA / sa cecchAyattavRttiriti kutstto'rthbhedH?| ekasminnapi ca saMjJAbhedRSTeH kathamasya bhedanimittatA ? / yathA indraH zakraH purandraH iti / atrApi inda- 20 nAt zakanAt dAraNAca zaktibhedo gamyata iti cet / n| samastasya kAryakartRtvAt / na hi zaktireva indati zaknoti dArayati ca / kiM tarhi ? / dhammirUpamapi, tayorekasvabhAvopagamAt, zanotyAdipadaistadvAcinAM sAmAnAdhikaraNyadarzanAcca / ne cAskhalavRttipratyayaviSayatvAdupacArakalpanA yukteti / yeSAM ca paryA- 25 pANAM na kAcidarthAnugamamAtrA tatra kiM vaktavyam ? / . lakSaNabhedo'pyahetuH asiddhatvAt / noko bhAvaH kacidapyanvayI siddha iti / tathA hi - na kUTasthanityatayA nityaM dra1. saMkhyAdibhiH / 2. zaktyo de'pi tadAdhArasyaikyA aupacArikaM sAmAnAdhikaraNyamityAzaGkayAha - "naca" ityaadi| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 hetubinduttiikaa| vyamahIkariSyate, pariNAma[S. 102a.]nityatopagamAt / sA ca pUrvottarakSaNaprabandhavRttyA / nahyasya paryAyANAmivocchedaH taMdrUpeNa, paryAyA [T. 275b.] eva paryAyarUpeNa nirudhyante na tu dravyamiti nityamabhyupagamyate / na ceyaM kUTasthanityatA vA dravye sambhavati, 5 paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH tasyopalabdhilakSaNaprAptasya tavivekAnupalakSaNAt / paryAyeSveva tulyarUpakAryakartRSu dravyAbhimAno mandamatInAm / na punastat tato vilakSaNamupalakSyate / ____ kAryabhedastvasmAn prati asiddha eva / rUpAdInAmeva keSAzcit tatkAryakartRtvAt / tathApyabhyupagamyocyate - kArya hi dvi10 vidham / bhinnakAlamabhinnakAlaM ca / tatra pUrva bhavati bhedanivandhanam yadIha smbhvet| tattu na sambhavati dharmadharmimaNostulyakAlatvAt / abhinnakAlastu kAryabhede'naikAntikaH, vibhaktapariNAmeSu paTAdiSu sambhavAt / paTAdayo'pi hi vibhaktapariNAmA aneka kArya kurvanto dRSTAH / na ca dhammirUpeNa bhidyante, eka15 syAnekakriyAvirodhAbhAvAca / napatra kAraNameva kAryAtmatAmupaiti, yata ekasya kAraNAtmanaH ekakAryarUpatopagame tadanyarUpAbhAvAt tadanyakAryAtmatopagatinna syAt / kinvapUrvameva kasyacid bhAve prAgavidyamAnaM bhavat tatkAryam / tatra viSayendriyamanaskArANAmitaretaropAdAnAhitarUpabhedAnAM [S. 102b.] sa20 nnidhau viziSTasvetarakSaNabhAve pratyekaM tadbhAvAbhAvAnu[T. 277a.]vidhAnAdanekakriyopagamo na virudhyate / yata ekakriyAyAmapi tesya tadbhAvabhAvitaiva nibandhanam / sA cAnekakriyAyAmapi samAneti / nanu ca tatsannidhau vijJAnalakSaNakAryasambhavAt tajjanana25 svabhAvataivaiSAmavadhriyate, kAryasvabhAvApekSayA kAraNasya janakarUpatAvasthAnAt / tato vijJAnajananasvabhAvebhyaH pratyekaM kathaM tada 1. dravyarUpeNa / 2. yaM pariNAminityatA kUTasthanityatAvat sambhadeg T. 3. pariNAmanityatA / 4. dravyakAryakartRtvAt / 5. The order of the Tib. Fol. should be 275, 277, 276 and 278 according to the S. Mss. / 6. dravyasya / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dranyaparyAyayoH bhedAbhedasya nirAsaH / nyakAryasambhavaH ? / tadbhAve vA teSAM tadanyajananasvabhAvatA syAt / tatazca vijJAnameva na kuryuH, tad yajananasvabhAvatvAt / naiSa doSaH, teSAmanekakAryakriyAsvabhAvatvAt / tathA hi - te tavasthAyAM pratyekaM viziSTasajAtIyetarakSaNajananAtmakAH, teSAM tatsattAnantaryadarzanAt / tatra vijJAnajananasvabhAvataiveti 5 tasthAjananasvabhAvatA vyavacchidyate tasyA eva pratiyogitvAt naanyjnnsvbhaavtaa| na cAtasteSAmanekAtmatA syAt, ekasyaivAtmAtizayasyAnekakAryahetutvAt / na hi tadanyApekSayA viparyayavyAvRttimupAdAyAnekena zabdenAbhidhIyamAnaM vastu anekarUpatAM pratipadyate, prativiziSTasyaikasyaivAtmanastathAbhidhAnAt / 10 yathA [S. 103a.] rUpaM sanidarzanaM sapratighamiti / napatra svabhAvabhedanibandhanA dhvanayaH, sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGgAt / taMnimittAnAmekaMtra bhAvAt adoSa iti cet / na / teSAM tadekopakArAnapekSiNAM tNdyogaat| apekSAyAM vA kathamekamaneka[T. 277b]kArya na syAt ? / anekenaivAtmanopayogAt iti cet / 15 na / sAmAnAdhikaraNyAbhAvadoSasya tAvasthyaprasaGgAt / na ca nIlAdInAmAtmabhedamadhyakSamIkSAmahe / nApi kAryabhedAdevAtmabhedAnumAnam, pratibandhAbhAvAt, tadAhakapramANAbhAvAt / pratyakSato'nekakAryANAmapi bhAvAnAmekAtmatayaivopalakSaNAt pradIpAdInAm / nAnumAnataH, tatrApi viparyaye vAdhakapramANAbhAvAt / 20 ekasyAnekakriyA'nabhyupagame ca yo'yaM rUparasagandhasparzavizeSANAM kacit sahabhAvaniyamaH pramANaparidRSTaH sa na syAt / bhinanimittAnAM sahabhAvaniyamAyogAt / tannimittAnAmapi tadekakAraNAnAyattajanmanAM [S. 103b.] niyatasAhityAsambhavAt / tadekammisvabhAvatayaikatra sahabhAvaniyama iti cet / na / ekasyA- 25 nekasvabhAvatAyA eva cintyatvAt / anekenaikasvabhAvatAM cAnubhavataH taMbanekatAyA durnivAratvAt anyathA dharmadhammiNAM kathaM 1. zabda / 2. avayavini / 3. nimittAnAm / 4. ekatra samavAyAyogAt / 5. yathA bhavati / 6. kAryabhedasyAtmabhede pratibandha ityapekSyate / 7. rUpAdipAzcAtyakSaNAnAm / 8. rUpAdivat / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| naikAntiko bhedaH ? / tathA hi - yamAtmAnaM purodhAyA'yaM dharmI paryAyAzcaite iti vyavasthApyate, yadi tasya bhedastadA bheda evoti / anekasyApyekakAryatA na syAt / na hi parasparopAdAnakRto5 pakArAnapekSA viSayendriyamanaskArAH sahaikakAryArambhiNo yuktAH / na caikameva kizcit kacit janayati / tatazca sarvatra kAryakAraNabhAva evotsIdet, anekasyaikasya caikAnekakriyAvirahAt prakArAntarAbhAvAca / nApyahetukameva vizvam, [T. 276a.] dezakAlaprakRtiniya10 mAt / tasmAdekasAmagryadhInajanmanAmeva sahabhAvaniyamo bhAvAnAmekakAryakriyAniyamo vaa| tatazca svasantAnakSaNamitaropA. dAnaM ca yugapadupakuvataH kathamekasyAnekakAryatA na syAt ? / tataH kathaM kAryabhedAd bhedaH kalpyeta ? / dravyaparyAyANAM caikasvabhAvatA mAcakSANa [S. 104a.] ekasyAnekakAryatAM pratikSipatIti kathaM 15 nonmattaH ?, svabhAvasyaiva vastutvAt , anyathA tasya niHsvabhAvatAprasaGgAt / ekasvabhAvatve ca dravyaparyAyANAM tatkAryabheda ekavastunibandhana eveti kAryabhedAdU bhedamabhidhAnaH sphuTamahIka evaaymityupekssaamrhti| [27. vaizeSikakRto'pyekasyAnekakAryakAritvAkSepo na yuktH|] 20 vaizeSiko'pi dravyasyaikasya dravyaguNakarmaNAM samavAyikA raNatAM bruvANaH karmaNazcaikasya saMyogavibhAgasaMskAranimittatAmekasyAnekakAryakriyAM pratikSipan svakRtAntakopenaiva prtihtH| na cAtra zaktibhedo nibandhanam , yatastadekopakAranirapekSAH kathametAH zaktayo niyatArthAdhArAH ?, na punaranavayavena vyaktI25 vA'znuvIran ? / tato yata evAsyA''tmAtizayAdanekazaktyupa .1. prakRte dUSaNAntaramAha / 2. ekasyAnekakriyA'nabhyupagame ceti pUrveNa yogH| 3. prtyekmekaanekkriyaavirhH| 4. kRtipratiniyadeg T. / 5. itara upAdAnaM yasya / 6. notpannaH T. / 7. svabhAvasyaiva bhedo na vastuna iti cedAha / 8. dravyaparyAyakAryabhedaH / 9. deggavizeSasaMdeg - T. / 10. kAnyena / 11. ekasyA' - T. / 12. dravyasya / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 dezAdyabhedasyAbhedAsAdhakatvam / kAra tata evAnekakAryakriyA'pi , ityalamativistAriNyA kthyeti| [$28. deshkaalsvbhaavaabhedsyaabhedsaadhktvniraasH|] dezakAlasvabhAvAbhedAdabhedastu yo'bhyupagamyate so'pyanupapanna eva / tathA hi - dezakAlayorabhede'pi rUparasagandhasparzAH pa. yarUpeNa bhidyante taMtaH kathamabhedasiddhiH ? / svabhAvo'pi yadi 5 dravyaparyAyayoddhayorapi pratyekamanuvRttivyAvRttirUpatA; tadA padArthavayaM [T. 276b.] [S. 104b.] sthAd ghaTapaTavad, na tvekaM dvirUpa. miti kayantasmAdabhedasiddhiH ? / na cAnuvRttivyAvRttI svabhAvo yuktaH, tayoranuvartamAnavyAvarttamAnAdhInatvAt / tatazcAnuvartamAnavyAvarttamAnayoH svabhAvo'nyo vaktavyaH, na tu tayoranuvRtti-10 vyAvRttI eva svabhAvaH, bhAvatvena bhvitrdhiintvaat| nahi smRtiH smartuH svabhAvo bhavati / anuvRttivyAvRttyozca svabhAvatve lakSaNAt svabhAvasya bhedo vaktavyaH / mRdAdirUpatA svabhAva iti cet / atrApyabheda iti yadi sAdRzyamucyate; tad bhed eva sambhavati, sAdRzyasya sadRzAdhikaraNatvAt / tatazca 15 padArthadvayameva syAt na tvekaM dviruupmiti| athaikyaM dvitIyarUparahitatA'bhedo'GgIkriyate kathaM tarhi dvirUpatA ? / rUpazabdena hyatra svabhAvo'bhidhIyate / tasya caikye kathaM virUpatA ? / vipratiSiddhaM ghetat ekasvabhAvatA dvirUpatA ceti / atha punaH svabhAvata aikyaM nopeyate / kathaM tarhi sa eka ityucyate anekaH san ? / na tAva- 20 dekakAraNajanyatvAt , sarvatropAdAnanimittakAraNabhedena hetubhedasiDeH / nApyekakAryakartRtvAt, ekasyApi vibhaktapariNAmAvibhaktapariNAmakAryabhedA'bhyupagamAt / ekAbhidhAnAbhidheyatvAdapi naikatvam , ekasyApyanekaparyAyasambhavAt / yogyatvAca vizvasya kRtAkRtAnAmekAbhidhAnAbhidheyatvasya kacidasambhavAt 25 zaktibhedAca viSayabhedaM bruvANaM [S. 105a.] prati abhihitam / nApyekavijJAnaviSayatvAdekam , ektraapynekvijnyaanprsuuteH| tathA hi - zezAGkoyaM bahavo nirIkSante [T. 278a.] tasya kathameka 1. dezakAlAbhedAt / 2. kriyAtvena / 3. degvatvena ladeg T. / 4. saMketitAsaMketitAnAm / 5. saMjJAbhedAd bheda ityasya dUSaNAvasare / 6. zazAGkAdayaH T. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / tvamabhyupagatam ? / bahUnAM caikavijJAnaviSayatvasambhavAt nIlapItAdInAmekatAprasaGgaH / sarvvathedaM na kathaJcidapi saGgacchate yaduta ekasya dvairUpyamiti / vijJAnaM tu nIlapraticchAyatayotpadyamAnaM pItAdipratibhAsavyavacchedena prativiziSTaM khyApyate, na punarasya 5 bhAvato dve rUpe staH / 104 atha punardravyaparyAyayoH sammUcchitatvAt narasiMhavadekaM zabalarUpatvAt dvirUpamucyate / tadayuktam, narasiMgha[ha]sya zabalarUpatvAsiddheH / sa hyanekaparamANusaGghAtarUpaH, te ca paramANavaH pratyekaM narasiMharUpA na bhavanti, UrdhvabhAgastasya siMharUpaH, a10 ghobhAgastu nararUpaH, jAtyantaraM ca sa eva narasiMhAbhyAM syAt, na zabalarUpaH / vicitraM hi rUpaM zabalamucyate / [S. 105b.] vicitratA ca nAnAsvabhAvatAM / nAnAsvAbhAvye caikatvaM kutaH ? iti kevalamanekatve'pi bahuSvekakAryadarzanAt senAdivadekavyavahAradarzanakRto'yaM viparyAso jaDamatInAm / 15 tadevaM tAvat pratyekamahetutvaM dezakAlasvabhAvAnAmekatvaprasAdhane / samuditAnAmapi vyabhicAritvaM paryAyaiH / tathA hiparyAyA abhinnadezakAlasvabhAvAzca paryAyarUpeNa ca bhidyante pUvAca dharmadharmiNornniSedhAnnobhayavAdasambhava iti / [$ 29. dravyaparyAyAne kAntavAdakhaNDanam / ] 20 Aha ca 25 " dravyaparyAyarUpatvAt dvairUpyaM vastunaH kila / tayorekAtmakatve'pi bhedaH saMjJAdibhedataH // 1 // indriyajJAna nirbhAsi vasturUpaM hi gocaraH / zabdAnAM naiva tat kena saMjJAbhedAd vibhinnatA // 2 // 'paramArthaikatAnatva'" [T. 278b.] ityAdivacanAt tathA / zabdenAvyApRtAkSasya buddhAvapratibhAsanAt // 3 // arthasya, dRSTAviva tacchabdAH kalpitagocarAH / kalpitasyaiva tadbhedaH saMjJAbhedAd bhaved yadi // 4 // 1. bhavato T. / 2. senAvanAdideg T. / 3. svabhAvahetuvyAkhyAyAm / 4. "zabdAnAmanibandhanA / na syAt pravRttirartheSu darzanAntarabhediSu // [ pramANavA 3. 206, 207] | 5. svalakSaNasya zabdAviSayatve yuktimAha / 6. madravyaparyAyarUpeNa bhedaH / - - - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaparyAyAnekAntavAdakhaNDanam / vyAvRttibhedaH kazcit syAdU, vastuno na kathaMcana [S. 1062.] / saMkhyAbhedo'pi naivAnyo mato vacanabhedataH // 5 // tatospi kalpitasyaiva kathaJcit syAd vibhinnatA / ' yeSAM vastuvazA vAca' [pramANavA0 3.64 ] ityAderbha tu vastunaH // 6 // avinAzo'nuvRttizca vyAvRttinnaza ucyate / dravyAvinAze paryAyA nAzinaH kiM tadAtmakAH ? // 7 // naSTAH paryAyarUpeNa te cedU dravyasvabhAvataH | kimanyarUpatA teSAM na cennAzastathA katham ? // 8 // " dravyAtmani sthite pazcAd bhavantazca tadAtmakAH / viruddhadharmmAbhyAse'pi, kena, bhUtaM ca kiM yataH // 9 // paryAyAstatra kalpyante, bhedarUpaM yadISyate / bhinnaM paryAyarUpaM hi dravyarUpAd bhaved yadi // 10 // tadaitat syAdabhede tu naitat saMbadhyate vacaH / ekaM jAtamajAtaM ca naSTAnaSTaM prasajyate // 11 // dravyaparyAya yorakasvabhAvopagame sati / tato lakSaNabhedena tayonnaiva vibhinnatA // 12 // kAryabhedAt svabhAvasya tayorbhedo bhaved yadi / svabhAvAbhedato na syAdabhedastu tathA sati // 13 // svabhAvasyaiva bhedena kiM bhedazca na kIrttita: ? / na hi pazcAdbhavan bhedaH kAryANAM tasya bhedakaH // 14 // svabhAvasyApi kAryatvAnnAzahetorayogataH / ekAntena vibhinne ca te syAtAM vastunI se ca // 15 // tayoH kena, vibhinnAbhyAmabhinnasya vibhedataH / 10 teSAmabheda siddhayarthamabhinno [T. 2792.] yadi tUcyate // 16 // anyaH svabhAvastasyApi tadabhedaprasiddhaye / kalpanIyaH svabhAvo'nyaH tathA syAdanavasthiti: [S. 106b. ] // 17 // na cAnantasvabhAvatvamarthasAmarthyabhAvini / jJAne'vabhAsate yena tathavopagamo bhavet // 18 // aikAntikatvabhedaH syAdabhinnAd bhinnayoryadi / bheda eva vizIryeta tadekAvyatirekataH // 19 // 105 10 5 10 15 20 30 1. prauDhoktipadam / 2. saMkhyAbhedAt vacanabhedarUpAt / 3. vacanabhedAd vastubhedaH pareNApi kacinnA zritaH, yathA dArA ityAdI ityAha / 4 vibhinnatA / 5. zonivRtti T. 6. anupapadyamAnaM ca kim iti yAvat / anupapadyamAnaM hi gamakaM bhavatIti bhAvaH / 7. anupapadyamAnAt / 8. yadi kAryabhedAd bhedaH iSyate tadA dUSaNAntaramAha / 9. svabhAva / 10. yaH pUrvaH svabhAvo yazca kAryabhedAnumitaH, te dve vastunI syAtAmiti cArthaH / > 25 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / .. abhedasyAparityAge bhedaH syAt klpnaakRtH| tesyA'vitathabhAve yA syAdabhede mRSArthatA // 20 // anyonyaabhaavruupaannaampraabhaavhetukH| ekabhAvo yatastasmAnnaikasya syAda dvirUpatA // 21 // anyonyAbhAvarUpAzca paryAyAH syuna bhedinH| tadvinAze'vinAzi syAd dravyaM vA kathamanyathA ? // 22 // kUTasthanityatA dravye bhedeSu kssnnnaashitaa| . kasmAnneSTA ? virodhazcet neSyate bhedalakSaNam // 23 // tadiSTau kinna sAmAnyaM sarvavyaktyanuyAyi c| ekamiSTaM jananyA ca jAyAyAH kiM na caikatA ? // 24 // bhedAbhedokadoSAzca tayoriSTau kathaM na vaa!| pratyeka ye prasajyante dvayorbhAve kathaM na te ? // 25 // guDazcet kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / tammUlamanyadeverdai guDanAgarasaMkSitam // 26 // 15 madhuraM na hi sarvaM syAt kaphaheturyathA madhu / tIkSNaM vA pittajanakaM yathA mAgadhikA matA // 27 // pratyekaM yanidAnaM yat svato mizraM tadAtmakam / kinna dRSTam ? yathA mASaH snigdhoSNaH kaphapittakRt // 28 // zaktyapekSaM ca kArya syAd guNamAtrA'nibandhanam / sarvatrAbhAvatastAsAM kasyacit kiJcideva ca // 29 // ye bhedAbheda[T. 279b.]mAtre tu doSAH sambhavinaH katham ! / tatsadbhAve'pi te na syurAi yAd vicakSaNaH [S. 107a.] // 30 // virodhisannidherdoSaH tajjanmA na bhavedapi / sati tasmistadAtmA tu nAniSTho'pi nivarttate // 31 // bhAgA eva ca bhAsante sanniviSTAstathA tathA / tadvAn kazcit punarnaiva nirbhAgaH pratibhAsate // 32 // anyonyapratyayApekSAste tthaasthitmuurtyH| karmaNAM cApi sAmarthyAdavinirbhAgavartinaH // 33 // saMnivezena ye bhAvAH [T. 280a.] prANinAM sukhaduHkhadAH / 30- karmabhirjanitAste hi tebhya evAvibhAginaH // 34 // te caikazabdavAcyAH syuH kathaJcinna tvabhedinaH / naca svalakSaNazAne zabdArthaH prtibhaaste||35|| 1. bhedAbheda jhyate cet tatrAha / 2. bhedasya satyatve / 3. bhedAbhedayoranyonyAbhAvarUpayorapyekatrApazyitAviSyamANAyAma / 4. kUTasthanityateSTau / 5. saMsthAnavizeSeNa / 6. kalpanayetyarthaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaguNayorabhede vaizeSikasya puurvpkssH| aspaSTarUpA gamyante zabdebhyo'pi ta eva hi / tataH kena saheSAM syAd bhinnAbhinnatvakalpanA ? // 36 // . nivibhAgasya caanekbhinndeshaaNshyogitaa| kathamiSTA ? pratItezcet kSaNadhvaMsAnubhAvinaH // 37 // paryAyA ye pratIyante sthemAnandavato mtaaH| kuto'nyataH pramANAJced bAdhakAdiha tatsamam // 38 // aikAntikAvananyatvAd bhedAbhedo tayovam / .. anyonyaM vA tayorbhedo niyato dharmadharmiNoH [S. 107b.] // 39 // tayorapi bhaved bhedo yadi yenAtmanA tyoH| - - paryAyo dravyamityetad yadi bhedastadAtmanA // 40 // bheda eva tathA ca syAnnaivaikasya dviruuptaa| . . dravyaparyAyarUpAbhyAM na vAnyo'stIha kazcana // 41 // svabhAvo yannimittAt syAt tayorekatvakalpanA / tatastayorabhede hi svAtmahAniH prasajyate // 42 // tasya bhedo'pi tAbhyAM ced yadi yenAtmanA ca te / dharmI dharmastadanyazca yadi bhedastadAtmanA // 43 // bheda evAtha tatrApi tebhyo'nyaH parikalpyate / teSAmabhedasiddhayartha prasaGgaH pUrvavad bhavet // 44 // dhammitvaM tasya caivaM syAt tattantratvAt tadanyayoH / na caivaM gamyate tena vAdo'yaM jAlmakalpitaH // 45 // " . ..20 ityalaM bahubhASitayA / tadevaM mRtsaMsthAnayorekasvabhAvatve na kathaJcidbhedasambhava iti sahakAriNAmanekatve'pi na kAryasyAnekatvamityatra bhvtyetdudaahrnnmiti| .. ...... . [$30. dravyaguNayorabhede vaishessikkRtpuurvpksssyollekhH|] ... ... ___atra vaizeSikamatamAzaGkayAha - " anyadeva " ityAdi / " saM- 25 sthAnaM " yavayavasanniveza ucyate / sa ca saMyogalakSaNatvAd gunnruupH| " tato" mRdravyAdasyAnyatvaM [S. 108a.] dravyaguNayorasaMkIrNasvabhAvatvAt / tena yadi mRtpiNDasya mRdAtmatAyAM vyApAraH kulAlasya tatsaMsthAnavizeSe kathyate, tadA tayoratyantabhedAt kAraNAnekatvAt kAryAnekatvaM prAptamiti / siddhAntavAdyAha -30 -" uktamatra " iti / mRtsaMsthAnayoH svabhAvabhede dUSaNamuktam " mRtsa1. vikalpakalpitaM spaSTamaspaSTa rUpam / 2. dravyasaMsthAnayoryathAkAryasvabhAvatvAt - T.. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fot hetubinduTIkA sthAnayoraparasparAtmatayA " ityAdikamiti na saMsthAnasya mRdravyAdanyatvam / tato mRtpiNDopAdAnAhitAtizayena tatkAryakSaNasahakAriNA kulAlena tadupAdAnopakRtAtmanA tatkAryakSaNasahakAriNA mRtpiNDena ca pratyekaM sakalameva mRtsaMsthAnAtmakaM kArya kriyata 5 iti na kAraNAnekatve'pyanekatvamasya / atraivopacayahetumAha - " api ca " [T. 280b.] ityAdi / yat tad ghaTagataM saMsthAnaM " yadi tata " mRdo " bhinnaM syAt " tadA kulAlaH pRthageva kimiti na karoti ? / nahi bhinnAnAmAvazyakamapRthakkaraNam, kulAlazcAnvayavyatirekAbhyAM tasya saMsthAnasya guNAtmanaH kAraNatayA gamyata 10 iti "sa pRthagapi " tat " kuryAt " / para Aha - " guNasyetyAdi / "dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa" [vaize0 1. 1. 1.6] iti guNalakSaNAt sarvadA [S. 108b.] guNo dravyaparatantraH, sa kathaM kadAcit pRthaka kriyeta ? / vaizeSika eva bauddhIyaM codyamAzaGkayAha - " tatsaMsthAna " ityAdi / yadi svabhAvenaiva tasya guNAtmanaH saMsthAnasya 15 " kriyAvad guNavad" [vaize0 1. 1. 15] ityAdivacanAdAdhArakhabhAvaM tat mRdravyaM, saMsthAnaM vA tathAvidhaM kapAlAdheyAtmakaM tadA kimiti kulAlavyApAramapekSate ? / khata eva kiM na bhavati ? iti codkaabhipraayH| ___ evaM codyamAzaGkaya vaizeSikaH parihAramAha - " na , tataH " 20 ityAdi / yat tat mRdravyaM pRthubudhnodarAdyAkAraM ca saMsthAnaM ta yoryaH sambandha AdhArAdheyalakSaNaH tatra yA " yogyatA " tAM " dvayamapyetat kulAlAza yataH pratilabhate tasmAt " kulAlamapekSate " kulAlAnapekSAyAM doSamAha - " anyathA " yadi tayoH parasparasambandhayogyatAyAM kulAlApekSA na syAt tadA khabhAvata eva mRtpiNDasya 25 [T. 281a.] tathAvidhasaMsthAnasambandhayogyatvaM bhavet / tasmiMzca - sati vastuna eva tatsaMsthAnasambandhayogyatAlakSaNA dharmAtA'. stIti kulAlasannidheH prAgapi saMsthAnavizeSeNa sambandhaH syAditi vaishessikiiyshcodyprihaarH| MAAVAT Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaguNayorabhedasyopapAdanam / [$ 31. dravyaguNayorabhedasyopapAdanam / ] siddhAntavAdyAha - " evam " ityAdi / yadi [S. 109a.] parasparasambandhayogyatAyAM kulAlamapekSate " evaM tarhi sA yogyatA mRdravyasya kulAlAd bhavati iti " aapnnm|n ca " anayoH mRdravyayogyatayoH khabhAvasya " bhedaH " nAnAtvam / yadi hi syAt tadA yogyatAyAH dra- 5 vyAt pRthakkaraNaM " prAgvat prasajyeta " / atha yogyatAyA api yogyapAratantryAdapRthasiddhiM brUyAt tadA tasyA api vastudharmatayaiva prAgapi samAvezo mA bhUditi dravyeNa saha sambandhayogyatAyA anyA yogyatA kulAlAd bhvtiityessttvyaa| sA'pi pRthakkaraNaprasaGgAt ] dravyAda bhinnakhabhAvA nopgntvyaa| pRthakaraNaprasaGge vA 10 punaH sa eva parihAraH tadIyaH, punastadevottaram, ityanavasthAprasaGgAvazyamabhinnakhabhAvatA kpaalaatmkmRdrvyyogytyorbhyupgntvyaa| kimevaM sati siddhaM bhavati ? ityata Aha - " asti tAvat" ityAdi / mRtpiNDakulAlAbhyAM kapAladravyasya [S. 109b.] saMyogavizeSasambandhayogyasyArambhAt yadaikasvabhAvatve'pyekasyA- 15 nekapratyayopAdheyavizeSatA tadA siMDaH AsmAkInaH pakSaH / tatazca kimasmAkaM mRtsaMsthAnayorekasvabhAvatvasAdhanAya atinibandhanena / [T. 281b.] yadi yogyatAmapyAzrityAnekapratyayajanyatve'pyekatvAt nAnAtvaprasaGgAbhAvaH sidhyati kAryasya, na kizcid dravyaguNavAdanirAkaraNeneha prayojanam, anyatraiva tannirAkaraNasya 20 kRttvaaditybhipraayH| nirbandhagrahaNena ca mRtsaMsthAnayoraparasparAtma-:: tayA saMsthAnamatsvabhAvavizeSAbhyAM tayorapratibhAsanaprasaGgAt ityanayopapattyA sAdhitamevAnayorekatvam , yuktyantarANAM sambhave'pi tadabhidhAnalakSaNo nirbandho na kriyate, prakRtasiddheranyaH thA'pi bhAvAdityAcaSTe / 25 [$ 32, sAmagrIbhede kAryabhedasya kAraNabhede'pi ca kaarysyaikysyopsNhaarH|] . tadevaM sAmagrIbhedAt [S. 110a.] sAmagryantarajanyebhyo bhedaH sahakAriNAmanekatve'pi ca kAryasyaikatvamaviruddhamiti pratipAdya 1. ityupapannam - T. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 hetubinduttiikaa| upasaMharannAha - " tena sahakAriNaH" ityaadi| yena - pratyayAntarapracaye tadrikalasAmagryAH sAmagrayantaraM sampadyate, taca pUrvasAmagrIjanyAd bhinna kAryAntarameva janayati; ekasAmagrIvyapadezaviSayANAM ca sahakAriNAmanekatve'pyanekasyaikakriyAvirodhA5 bhAvAt tadanvayavyatirekAnuvidhAyinazca kAryasyaikasya darzanAt khabhAvata ekatvaM sAdhitam - tena kAraNena sahakaraNazIlA ekasAmagyantargatAH pratyayAH sAmagryantaraiH saha " naikopayogaviSayAH " eka upayogasya viSayo yeSAM te na bhavanti, sAmaprayantaraireva saha bhinnopayogaviSayatvastha nyAyabalAt prtiiteH| 10 anena yat prAga vikalpitaM 'yadi kAraNazabdena sAmagrI bhaNyate tadA tadbhedAdastyevAtatsAmagrIjanyebhyaH kAryasya bheda iti kimucyate-na kAraNabhedAdU bhedaH [T. 282a.] syAt ' iti etadudA haraNopaMdarzitaM nigamitam / atha kAraNazabdena sAmagrIvyapade zaviSayAH sahakAriNa ucyante tadA ta dAdanekatvalakSaNAt kA15 yasyAnekatvalakSaNo bhedo neSyata eva, anekasyaikakriyAvirodhA bhAvAt, ekasyAnekata utpattidarzanAceti mRtsaMsthAnayorekAtmakatopadarzitaM [S. 110b.] nigamayati - ' kAryasvabhAvasya ' mRtsaMsthAnAsmana 'ekatve'pi ' nAnAtvAbhAve'pi 'vastutaH / paramArthataH kalpanAbuddhau mRtsaMsthAnayobhinnayoriva pratibhAsane'pIti / 20" evam udAharaNe sAmagrIbhedAt kAryANAM bhedo naikasAmagrIviSayapratyayabhedAdanekatvaM kAryasyeti pratipAdya prakRte cakSurAdau yojayannAha - " yathA iho"dAharaNe " kAraNabhedaH " sAmagrIbhedaH kulAlavikalamRtpiNDatatsahitasUtrAdhikasAmagrItritayalakSaNo 'bhinneSuH nAnAkhabhAveSu 'vizeSeSu , iSTakAdicakrAvibhaktaghaTatavibhakta. 25 ghaTalakSaNeSUpayogA"naikakAryaH" kintu bhinnakArya eva, "tathA tenaiva prakAreNa cakSurAdibhyo vijJAnasyotpattI sAmagyantarAt sAmagrIlakSaNakAraNabhedo'nekakArya ityunneyaH / 1. degNopadarzanAt nigadeg - T. 2. viSayeSu T. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNabhede'pi kAryasyaikyam / etadeva vibhajannAha " tathAhi " ityAdi / yA cakSUrUpara - hitA samanantarapratyayAkhyavijJAnalakSaNA pratyayAntarasApekSA sAmagrI, tato vijJAnasya [T. 282b.] vikalpakasyetarasya vA tadupAdeyatvena yA bodharUpatopalabdhA sA cakSuvijJAnasyApi bhavati / " tasyaiva " cakSuvijJAnasya / kIdRzasya ? / "upalambhAtmanaH sato bhavataH " 5 jAyamAnasya tadaiva tadekakAryapratiniyatasya cakSurindriyasya sannidhAnAt [S. 111a.] samanantarapratyayopAdAnopakRtAt tato " rUpapratiniyamo " rUpAkAratAprati niyamaH zabdAdyAkAravivekavata evaM (va) kAryasya cakSuH sahitasamanantarapratyayasAmagryAH janakatvAd / " viSayAd " viSayAdhikAt samanantarapratyayAdindriyAcca 10 " tena " viSayeNa " tulyarUpatA " na kevalaiva rUpapratibhAsitA bhrAntavijJAnasyeveti viSayendriyamanaskAralakSaNasAmagrI kAryamevaM pradarzitam / tadanyadekadrayajanyaM tu kArya svayamabhyUhyam / atrAbhinnatve'pi vastutaH " kAryasya" cakSurvijJAnalakSaNasya " kAraNAnAM " viMSayendriyamanaskArANAM bhinnebhyaH khabhAvebhyaH kevalAnAmeSAM yaH 15 svabhAvastato bhinnA vAtajjanyebhyo vidhize (nyebhyo'pi vizeSA bodharUpatAdilakSaNA " bhavanti " / aMtajjanyApekSayA caikAtmakA api bahutvena nirdiSTAH / yata evam "iti" tasmAt na kAraNabhede'pi / [ S. 111b.] yathaikasAmadhyantargatapratyaya bhede'pyabhedo naivaM sAmagrIlakSaNakAraNabhede'pyabhedaH sAmanyantarajanyebhyaH "kAryavi- 20: zeSasya" viziSTasya kAryasyeti / 111 , tena yaducyate - [T. 283a. ] 'yadi sahakAriNAM bhede'pyabhinnaM kArya bhavati sAmagrIbhede'pyabhinnamastu atha sAmagrIbhedAd bhinnaM bhavati sahakAribhedAdapi kimiti bhinnaM na bhavati vizeSAbhAvAt ? iti tadapAstaM bhavati / tathA hi - parasparopasarpaNAdyA - 25. zrayAt pratyayavizeSAdekakAryAdezenetaretara santAnopakArAca sahakAriNAM pratiniyatazaktInAmudayAdekaM kArya semAjAyate / sAma 1. eva T. / 2. degdhikArAt T. / 3. eva tajJja T. / 4. ato janakApekSayA T. / 5. kArya na jAyate - T. I Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 hetubinduttiikaa| ghyantarasya tu kAryAntaraprabhavazaktinibandhanebhyo hevantarebhyaH khabhAvabhedavato bhAvAd bhinnakAryaprasUtiriti kuto vizeSAbhAvaH / [33. janakatvamevAdhAratvaM na tu sthApakatvam / ] 5 nanu ca sarva kArya sAdhAraM yathA upAdAyarUpam / taddhi bhUtebhyo jAyamAnaM tAnyevAzrayata iti bhvdbhirissyte| tathA'nyadapi vijJAnAdikaM kAryam / ato'nenApi kiJcit kAraNamAzrayaNIyam / tasya ca kAraNasya pUrva janakatvaM pazcAt [S. 112a.] kArya pratyAdhArabhAva eva, na jananam, tatastatkhabhAvasya jananAdi10 tyanekAntaH tadavastha evetyata Aha - " ta evaite " ye'nantaramuktAH " kAraNazaktibhedAH" kAraNAnAM shktivishessaaH| kIdRzAH ?" yathAsvaM" yeSAM kAraNazaktibhedAnAM sahakArilakSaNAnAM yadAtmIyaM sAmagyantarajanyAt prativiziSTaM kArya tasya janane'vyavadheyA vyava dhAtuM [T. 283b.] pratibanDumazakyA zaktiryeSAM tadbhAvastayA " a15 vyavadheyazaktitayA " avazyaM kAryakArizaktitayA " pratyupasthitAH" udyuktAH santaH " sAmagrIkAryasya " ekapratyayajanitasya kasyacidabhAvAt sarva sAmagyA eva kAryamiti kRtvA sAmagrIkAryasya khabhAvasthityAzraya ityucyante / kasmAt punaravyavadheyazaktitA? " kSaNikatvAt / nahi kSaNikasya zaktiH pratibandhuM zakyate, khabhA20 vAntarotpAdane yAvatpratibandhako vyApriyate tAvat kSaNikasya khakArya kRtvaiva nirodhAt / kathaM punarasamAnakAlaM kAraNamAdhAro yujyate ?, ityata Aha - " tathA hi" ityAdi / yasmAt "tat" vijJAnalakSaNa kArya " tebhyaH " cakSurAdibhya " samastebhyo " bodharUpatayA tadanyasmAt tadajanyAt 25 [S. 112b.] " prativiziSTasvabhAvamekaM " khaNDazaH kAryasyAnutpAdAdekai kasmAt sakalasyaiva bhAvAdekaM jAtam , tasmAt te AdhArA ucyante / nahi janakAdanya evopakArakaH / na cAnupakAraka A 1. sAdhanAdhAram T. / 2. mAnam anyamevAzrayate T. / 3. yeSAM svabhAvastayA - T. / 4. degsya kvacidapyabhAvAt - T. / 5. degntaramAzritya yAdeg - T. / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekArthakAritvameva sahakAritvam / 113 dhAraH, atiprasaGgAt / tato bhinnakAlasyAdhArabhAvo na virudhyate / yadapi bhUtAnAmupAdAyarUpaM pratyAzrayatvamucyate tadapi kha- . dezasyAsya janakatvameveti na kiJcit prAgjanakaM bhUtvA pazcAt sthApakatAmupaiti, yato'nekAntaH syAditi / [$ 34. atizayotpAdanaM na sahakAritvaM kintu ekArthakAritvam / ] 5 punaranyathA tatsvabhAvasya jananAdityanekAntodbhAvanaM parasyAzaGkayAha - " apratirodhazaktikeSu " avidyamAnaH pratirodha:pratibandho yasyAH zakteH sA yeSAm [T. 284a.] / apratirodhazaktikatvaM cAnantarakAryatvAt / ye hyutpannAH kAlakSepeNa kArya ku vanti teSAM syAdapi zaktipratibandho, na tu ya udayAnantarameva 10 kArya kurvanti / anena kSaNakSayiNAmupaghAtakAbhAvamAha / anu* grAhakavirahamapyAha - " anAdheyavizeSeSu " / taccAnAdheyavizeSatvaM "kSaNikeSu " ityanenAha / nahi kSaNikAnAM vizeSa AdhAtuM zakyate, vizeSAdhAyakena tatsahabhAvinA tadanantaraM tadutpAdanAt / tadA [S. 113a.] ca tasya nirodhAt / teSvevaMvidheSu " pratyayeSu parasparaM 15 kaH sahakArArthaH " yena sahakAriNa ucyante ? / nanvanAdheyavizeSatvenaiva sahakAritvAbhAvaH pratipAdita iti kimarthamidamapratirodhazaktikeSviti ? / nahi zaktipratirodhakaH sahakArI bhaNyate / satyam / sarvathA tu tatrAkizcitkaratvajJApanArthametaduktam / zaktipratibandhakApanayanena copakAritvakalpanAM sahakAriNAM nira- 20 syati / tasmAdatizayAdhAyinaH sahakAriNo'sambhavAt kSaNikAnAM khahetumAtrapratibaddhameva jnktvm| taccaivaMvidhaM sarvadA'sti / na ca kevalA janayantIti tatsvabhAvasya jananAdityanekAnta evetiM mnyte| etat pariharati - "na vai" naiva atizayotpAdanaM sahakriyA 25 yatastabhAvAt sahakAriNo na syuH / ka punaratizayotpAdanaM sahakriyA pratyayAnAM na bhavati ? / " sarvatra " / nahi kacidapi sahabhAvinAmatizayotpAdanalakSaNA [T. 284b.] sahakriyA sambha 1. degrUpaM pravRttitvaM T. / 2. sthApanAheturbhavati T. / 3. yopaadaanm-T.| 4. yopaadaan-T.| 15 he. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 hetubinduttiikaa| vti| kA tarhi sahakriyA ? ityAha - " ekArthakaraNam " ekakAryaniSpAdanaM yad " bahUnAm " / " apiH " sambhAvanAyAm / [S. 113b.] nyAyavalAdevaMvidhAmeva sarvatra sahakriyAM sambhAvayAmaH, nAnyAmiti / atrodAharaNam - " yathA antyasya , anantarAGkarAdi5 kAryasya " kAraNakalApasya " pratyayasAmagyA iti / / [$ 35. ekakAryakAritvameva mukhyaM sahakAritvamitarattu gauNam / ] syAdetat - aupacArikametat sahakAritvam , atizayotpAdanameva tu mukhyam ityata Aha - " tadeva " ekakAryakaraNalakSaNaM " mukhyaM sahakAritvam " nAtizayotpAdanalakSaNam , tasyaiva gauNa10 tvaat| etaccottaratra vakSyate / kuta etat ? ityAha - "tasyaiva antyasya" vivakSitakArya prati " kAraNatvAt " / kAraNasya ca sahakArivyapadezaH nAkAraNasya / yataH saha -yugapat kurvantaH sahakAriNa ucyante, antyazca kAraNakalApa evaMvidha iti / yathA cAntyasyaikArthakaraNaM sahakAritvam evaM pUrvasyApi kAraNakalApasyottarottaraviziSTa15 kSaNAntarArambhiNa ityavaseyam , antyasyodAharaNatayA nirdeshaat| tasmAt sarva kAryamaGkurAdikaM vizeSalakSaNaM vA'nekapratyayajanyamiti / sarvatraikArthakriyaiva copacIyamAnApacIyamAnakAryakAriNaH kAraNakalApasya sahakAritvam, na vizeSotpAdanamiti / syAdetat - ekArthakaraNamapi tatra [S. 114a.] sahakAritva20 mastu atizayotpAdanalakSaNamapItyata Aha - " tatra ca" kSaNe'ntye "vizeSasya kartumazakyatvAt" nAtizayotpAdanamapi sahakAritvam / kuto vizeSasya [T. 285a.] kartumazakyatvam ? ityata Aha - " ekasya " anaMzasya "svabhAvasyAvivekAt / na hi tatra' ayamanAhitAtizayo bhAgaH khahetubhyo jAtaH, ayaM tu sahakAribhirAhitAti25 zayaH' iti viveko'sti / yadi nAmAvivekaH, vizeSastu kimiti na kriyate ? ityata Aha - " khabhAvAntarotpattilakSaNatvAd vizeSotpatteH ", nirbhAge ca kutaH svabhAvAntarasya vyavasthA ? / syAnmatam - bhinnakhabhAva evAntyasya vizeSo'stu ityata Aha - " bhaavaantr-ityaadi| yadi bhAvAntaralakSaNo vizeSo Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNike vevaikArthakriyAniyamaH / 115 bhavet tadA tasyAntyatvameva hIyeta / hIyenAM ( hIyatAM ) ko doSa: ? iti cet; "tatazca" anantyatvAt "na sAkSAt kAraNaM syAt " / yata evaM " tasmAnna kAraNasya " mukhyasya "sahakAribhyaH " saMkAzAd "vizeSasyotpattiH" ityekArthakriyaiva sahakAritvamiti / nanvasatyAM sahakAribhyo vizeSotpattau kAryajanane sAmarthya - 5 meSAM na yujyata ityata [S. 114b. ] Aha - " te samarthAH " ityAdi / yadi hi te khabhAvenAsamarthA utpadyeran tadaiSAM sahakAribhyaH sAmarthyotpattirabhyupagamyeta / yAvatA "te'ntyAH svabhAvenaiva samarthAH pratyayAH sahitA jAyante " kSaNamAtravilambino / "yeSA" mekakSaNaniyatatvAt tataH " prAkUpazcAtpRthaktvabhAvo nAsti / yebhyazcAnantarameva kAryamutpadyate " 10 na kAlAntareNa " tatra " teSvevaMvidheSu " ekArthakriyaiva sahakAritvam " nAtizayotpAdanalakSaNam / svabhAvataH sAmarthyasya [T. 285b. ] bhAvavirodhAt, parasparatazvAnabhyupagamAt samarthasya janmaivAyuktamiti manvAnaH paraH Aha * " samarthaH kutaH " ityAdi / siddhAntavAdyAha - "svakAraNebhyaH " 15 iti / paramatApekSayA tu svabhAvata ityuktam / paro tyantasya(hyutpannasya) kAraNasya sahakAribhyaH sAmarthyamicchatIti tanniSedhaparaM svabhAvata iti vacanam / na tu svabhAvataH kiJcijjAyate, tasyAhetukatvaprasaGgAt / [8 36. kSaNikeSvekArthakriyAniyamasya vyavasthApanam / ] ekArthakriyAniyama eva kSaNikAnAmayuktaH, kevalAnAmapyaMtyakSaNasarUpANAM darzanAt / tathAhi - ' idamevaMrUpaM naivaM ca' iti darzanAdarzanAbhyAM [S. 115.] vibhajyate / tatra yAdRzAH kSityAdayastadanyapratyayasannidhAvupalabhyante tAdRzA eva kevalA api / tatastadanyasahitA iva kevalA api samarthamaGkurajanane svaM svaM 25 kSaNAntaramArabheran / tataH kevalasyApyaGkurAdijananakhAbhAvyAdajananAcca ' tatsvabhAvasya jananAt' ityanekAnta eveti manyamAnaH para lambino janmanasteSAmeka 1. sAkSAd T. / 2. niSedhAya paraM - T. / 20 - T. / 3. hyutpAda[ka] sya - T. / 4. ta Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 hetubinduttiikaa| Aha - " tAni " svakAraNAni kSitibIjAdIni "ena" samartham "aparasya" anyasya pratyayastha "sannidhAna eva kiM" kasmAt "janayanti" ? na kevalAni ?, sahitAnAmeva sarvadA sambhavAt iti cet Aha - " kadAcit " kasmiMzcit kAle " anyathA'pi " kevalA api 5 " syuH " bhveyuH| tathA hi - dRzyanta evAdhyAtmikabAhyAH kacit kArye yAdRzA yatsahitAH tAdRzA eva tadrahitA apIti / [T. 286a.] janayantu kevalA api sambhavantaH samartham , ko doSaH ? iti cedAha - " tatazca " kevalAnAmapi samarthajanakAnAM sambhavA t "eko'pi na kevalamanekaH "kvaciddezAdau [S. 115b.] samarthaH u10 tpannaH kSitibIjAdiGkurAdikArya " janayet" yadi tatsvabhAvasyAvazyaM janakatvam / na ca kevalo janayati tatsvabhAvasambhave'pi tato'nekAnta iti prH| etat pariharannAha - " aparApara-"ityAdi / aparaizcAparaizca kuzUlatadpanetRpuruSaprayatnapiTakAdiprakSepakSetranayanaprakiraNAdibhiH 15 " pratyayairyo " yogaH " tena kAraNena " pratikSaNaM bhinnazaktayo" na kadAcit pUrvAparakAlabhAvina ekazaktayaH aparAparapratyayayogalakSaNahetubhede'pyabhinnazaktitAyAmahetukatvaprasaGgAt / anyatrApi ca zAliyavabIjAdau zaktibhedasya hetubhedanibandhanatvAt / ___ " saMskArAH " sametya sambhUya ca pratyayaiH kriyamANAH " santa20 nvantaH " santAnena bhavanto " yadyapi kutazcit sAmyAd " varNena saMsthAnena anyena vA kenacitprakAreNa sAdRzyAdekAkAraparAmarzapratyayajananalakSaNAt samAna rUpameSAmiti " sarUpAH " sadRzAH "pratIyante" pratyabhijJAyante "tathApi" kRtrimAkRtrimANAmiva maNimuktAdInAmaparAparapratyayayogalakSaNasAmagrIbhedAd " bhinna eva " 25 visadRza eva na pratyabhijJAnavazAdabhinnaH tulyarUpa " eSAM " bI jAdInAM " svabhAvaH " [T. 286b.] yata evaM "tena" bhinnasvabhAvatvena bhinnazaktitayA vA'parAparasAmagrIjanyatvena kSaNAnAM siddhayA " kizcideva " kSitibIjAdikaM "kasyaci"deva kAryasyAGkurAdestajja1. bhedepi bhinna - T. / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikeSu hetuphalabhAvavyavasthA / nanasamarthasya vA " kAraNam / na sarva sarvasya / tathA ca vyagrANAM kSitibIjAdInAmaGkurajananasvabhAvatA samarthakSaNajananasvabhAvatA vA nAstyeveti tatsvabhAvasya jananAdajanakasya cAtatsvabhAvatvAdityatra nAnekAntaH yato yo yatsvabhAvaH sa svahetorevotpadyamAnaH tAdRzo bhavati na punastadbhAve hetvantaramapekSata ityatrAnekAnta: 5 syAditi / pratyabhijJAnasya ca sarUpatAviSayasya sAmagrIbhedAdanumitabhinnazaktisvabhAvatvena bAdhyamAnatayA prAmANyAbhAvAt na tataH sarUpatAsiDiH kSaNakSayiNAmiti / . pUrvaM ca 'ata evAna(eva ta)yoravasthayovastubhedo nizcayaH, ityAdinA [S. 116b.] ekatvaviSayaM pratyabhijJAnaM nirstm| adhunA 10 tu tulyasvabhAvatAviSayamiti bhedaH / etadapi tatra 'aparAparotpatteH' ityanenoktameva / vipaJcanArtha tu punaH iha upanyastam / [37. kSaNikeSu hetuphalabhAvavyavasthAyAH kathanam / ] kiJcideva kasyacit kAraNam ityuktam tatra kiM kasya kAraNamiti zakyaparicchedamapyAdhyAtmikeSu tAvad darzayannAha - "tatra" - 15 ityAdi / " tatra " teSu pratikSaNaM zaktisvabhAveSu kSaNikeSu bhAveSu / vyavadhAnaM - vyavadhIyate yena , tadAdiryeSAM atidUrAtyAsannatvAdInAM te'vidyamAnA yasmin deze so'vyavadhAnAdiH dezo yasya so'vyavadhAnAdidezaH, [T. 287a.] rUpamindriyaM cAdI yasya manaskArAdeH sa rUpendriyAdiH sa cAsau kAraNakalApazca sA- 20 magrIlakSaNastathoktaH , avyavadhAnAdidezazcAsau rUpendriyAdikAraNakalApazca sa " vijJAnajanane samartho hetuH " nAnyaH, tadbhAva eva tasya bhAvAt, anyabhAve'pi cAbhAvAt, etanmAtranibandhanatvAca smrthaasmrthvyvsthaayaaH| "yasteSAmindriyAdInAM "parasparopasarpaNasya" anyonyddhauknsy| "Adi"grahaNAd vyavadhAnApanayanA.... 25. [S. 117a.].................................................. [s. 117b.]...... [sAmagyadhInatvenAsaMbhavAditi / 1. pR. 84. paM0 5 / 2. pR. 88. paM0 25 / 3. viSayanivedanArtham - T. / 4. avyvdhiiymaanaaT.| 5. sarUpedeg - T. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 hetubinduTIkA / imamevaMvidhaM [S. 118a.] hetuphalabhAvapratiniyama niravadyamAdhyAtmikeSu darzitam [T. 288a.] anyatrApyatidizannAha - "anena nyAyena ityAdi / yo'yamanantaraM hetuphalabhAvapratiniyame nyAya uktaH so'nyatrA'pi " sarvatra " draSTavyaH / sarvatreti vacanAt a5 kSaNikeSvapi pratItirmA bhUt ityAha - " pratikSaNam" ityAdi / yAH kSaNe kSaNe'nyAzcAnyAzca svabhAvabhedAnvayinyaH zaktayo bhavanti tatrAyamekArthakriyApratiniyamaH sahakAriNAM draSTavyaH / na tu ye sthiraikasvabhAvA bhAvAH paraiH kalpyante teSvapi / sthairya santAnAzrayeNApi vyapadizyatetyekagrahaNam / kSaNe'pyekatvamastIti sthi10 ragrahaNam / [638. akSaNike ekaarthkriyaakaaritvsyaabhaavH| ] kasmAt punaH sthiraikasvabhAveSu neSyate ? ityAha - "khabhAva-" ityAdi / kAmaM bhAvaH vayaM na bhavet / na tu khata eva khabhAvasyA nyathAtvaM sambhavati / tatazca sthiraH padArthoM yadi kAryotpAdanasa15 marthakhabhAvaH tato'syAkriyA nopapadyate iti sarvadaiva kuryAt / athAsamarthakhabhAvaH, tadApi kriyA'nupapannA, sarvadaiva na kuryAditi bhAvaH / yattu kadAcit karoti kadAcinna [S. 118b.] ityetanna labhyate / tatazcAkSaNikAnAM tatkAryakriyAsamarthasvabhAvatve sahitAsahitAvasthayorekarUpatvAt kevalAnAmapi tatkArya kriyA20 prasaGgena kuta ekArthakriyApratiniyamalakSaNaM [T. 288b.] sahakAritvaM sambhavet ? / ___ atra para Aha - " abhyasahitaH" ityAdi / yadyapi kevalasyApyakSaNikasya samarthaH svabhAvaH tathApi anyasahitaH karoti na kevalaH / ayamapi hyasya svabhAvaH yad-'anyasahitena svakArya ka25 tavyam na samarthasvabhAvenApi satA kevalena' iti / siddhAntavAdyAha - " kiM kevalasya " ityAdi / anyasahitenaiva svakArya karttavyaM na kevalena ityetat kevalasyAsamarthasvabhAvatve - yujyate nAnyatheti manyamAnasya prshnH| parastvanavagatAbhiprAya Aha - " samartha " iti / kevalasyApyakSaNikasya samartha eva sva Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAdabhinnasya sAmarthyasya niraasH| 119 bhAvaH anyathA'syAkSaNikataiva hIyeteti / siddhAntavAdyAha - "kinna karoti" iti| nahi samarthasyAkriyA, sahitasyAvasthAyAmiva yujyata iti sahitasyaiva kriyAmicchatA kevlsyaasmrthsvbhaavtaivopgntvyaa| atha matam - kevalasya yadi zirazchidyate tathApi na karo- 5 tItyata Aha " akurvan " ityAdi / kAryAnumeyaM hi sAmarthya na ca kevalasya kadAcidapi kAryakriyA'stIti kathaM sAmarthya kalpyate ? / nAyaM niyamaH yat samarthasvabhAvenAvazyameva kArya kartavyam , anyathA'pi darzanAt iti manyamAna [S. 119a.] Aha paraH - " kuvindAdayaH " ityAdi / siddhAntavAdyapahasannAha " krIDana-10 zIlaH " ityAdi / devAnAMpriyaH RjuH mUryo vA [T. 289a.] sukhasaMvardhitatvAt ramaNasvabhAvaH, krIDanaM bAladharmaH, tatsAdharyeNa prajJAvaikalyaM darzayati, sukhaidhitatvena zAstreSvanabhiyogam / yo hyanabhiyukto durbuddhizca sa " kRtamapi " vastu vismaraNaprakRtitvAt punaH punaH " kArayatIti " punaH pratividhApayati / ka punaretat 15 prativihitam ? ityAha - " tathAhi " - ityAdi / ' bIjAdivadanekAntaH' ityanena prastAvena nirloThitamevaitat / tadevamakSaNikasya samarthasvabhAvatve sahitasyaiva kArya kriyAsvabhAvatvavirodhAt kevalasyAkriyA'nupapanneti pratipAdyopasaMharanAha - " tasmAt tatkhabhAvasya" kAryakriyAsamarthasya "anyathAtvAsambhA(mbha)- 20 vAt" kadAcidasamarthatvAbhAvAt " taddharmaNaH " kAryakriyAdharmaNaH tathAbhAvaH kAryakriyA "antyAvasthAvat sahitAvasthAyAmiva "anivaaryH| [$ 39. mImAMsakasaMmatasya bhAvasvabhAvarUpasAmarthyasya niraas:|] syAnmatam - kevalo'yamakSaNiko'samartha eva / tataH kevalo na [S. 119b.] karoti, sahitAvasthAyAM tvasya sAmarthya sahakA- 25 ribhyo jAyate / tataH sahita eva karotItyata Aha - " antyAvasthAyAM sAmotpattau " kIdRzasya "prAgasamarthasya " sataH // tasya sAma rthyasya " yasya tadupajAyate " tatsvabhAvatve " mImAMsakAdibhiriSya. 1. pR. 83. paM. 15 / 2. tyaivaikakAryadeg T.1 3. usya kriyA - T. / 4. degcidapyasadeg - T. / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 hetubinduTIkA / mANe / nahi teSAM samarthasya sAmarthyasya ca svbhaavbhedo'bhimtH| kathaJcit tadbhede'pi tatsvabhAvatayaiva pratIyamAnatvAditi te manyante / " apUrvotpattireva sA " [T. 289b.] apUrvasyaiva vastunaH sA utpattiryA tatsvabhAvasya sAmarthyasya / nokasvabhAvatve sAmarthya5 mevApUrvamupajAtaM na samarthaH iti yuktam , tayoH svabhAvabhedaprasaGgAt, viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt / nanu pratIyamAne eva sAmarthyatadvatorutpattyanutpattI ekasvabhAvatA ca kathaM nihotuM zakyate ? iti cet / na / apramANena pratIteH, anyathA pratItyanusAriNA bhavatA vicandrAdayo'pi na 10 nihotvyaaH| bAdhakapramANasambhavAt te'paDhyanta iti cet / ihApi vastuna ekasvabhAvasyotpattyanutpattI parasparaviruddha bAdhike kiM neSyete ? / vyavasthitasyaiva vajropalAdeDamiNaH [S. 120a.] tasvabhAvaM sAmarthya mutpannamiti ca pUrvAparakAlayorapratibhAsamAnavivekaH kathaM pratIyAt / 15 vijJAnAdikAryasyAnutpattiyogapadyodayaprasaGgAt cakSurAdisAnidhye prAgasat tat sAmarthyamutpannaM kramavacceti nizcaya iti cet / yadyevamekAkAratayA pUrvAparakAlayoradhikRtaM pratyabhijJAnamupajAyamAnamapUrvasAmarthyapratibhAsaviviktopalAdigrAhyapyanumAnAdarthApattito vA bAdhAmanubhavanna pramANamityupagataM syAt / tathA , utpa20 snutpattyorekasvabhAvatAyAM virodhAt samarthasyaivApUrvasyotpattiH sahazAparabhAvagrahakRtazcArvAdgarzanAnAmekatvavibhramo lUnapunarjAteSviva kezanakhAdiSviti kiM neSyate ? / [$ 40. naiyAyikAbhimatasya bhAvAsvabhAvarUpasAmarthyasya niraas:|] atha sAmarthya sahakAripratyayasAnnidhyalakSaNamevetyatatsvabhA25 vamiti nApUrvotpattiprasaGga [T 290a.] iti naiyAyikAdayo manyeran atrAha - " atatsvabhAvatve" sAmarthyasyeSyamANe " sa " bI. jAdiH padArthaH "prAgiva" tadrUpAparityAgAt " pazcAdapyakAraka eva " / 1. teSAM sAmarthyasyAsAmadeg - T. / 2. rahita / 3. degsyaivAnanubhUtapUrva T. / 4. degdiH samarthaH padAdeg T.I Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 bhAvAd bhinnasya sAmarthyasya niraasH| kutaH 1 / sAmarthyamityAkhyA yasya padArthAntarasya sahakAripratyayasAnnidhyalakSaNasya sa evAtizaya[zabda]vAcya iti naiyAyikairabhyupagamAt / tata eva tadbhAvabhAvitvena kAryotpatteH / te'pi sahakAriNaH pratyayAH yadyakSaNikAH teSvapyevaM [S. 120b.] prasaGgo'nivArita eveti kSaNikatevaikArtha[kriyA]pratiniyamalakSaNaM sahakAri- 5 tvmicchto'bhyupeyaa| punarapyakSaNikAnAmekArthakriyApratiniyamaM nirAkartumupacayahetumAha - " api ca " ityAdi / yo'sAvakSaNiko bhAvaH sakaleSu sahakAriSu svakArya karotItISyate, sa tadaiva tAvat kasmAt karoti ? / yena hi kAraNena tatkAryakriyAsvabhAvatvena tadA ka- 10 roti tene(nai)va sthirasvabhAvatvAt prAgapi kuryAt, tataH kuto'syaikArthakriyApratiniyamaH ? iti bhAvaH / "kA cAnyA mRgyate yuktiH yathA tad dRzyate tathA" iti sarvatreyamapratihatA yuktiriti manyamAnaH kumArilaH prAha - " kurvan dRSTaH " ityAdi / yatastaMdaiva kArya kum(n) dRSTo mayA " tena darzanabalena 15 karotIti brUmaH", kimaMtrAnyayopapattyA[T. 290b.]'bhihitayA?,prAk tat kurvanna dRSTaH tena na karotItyekArtha[kriyA]pratiniyamaH sidhyati akSaNikAnAmapIti / bhAvo hi kArya karoti tajjananasvabhAvatayA na darzanabalenAdRSTasyApi svakAryakaraNAt ato nedamuttaraM sambadhyata ityupahasannAha - " aho mahAsAmarthyam " ityAdi / 20 mahAprabhAvasya bhavato mahAsAmarthya darzanam, yasmAdetadbhAvAn kAryakaraNasvabhAvavikalAnapi-yadi kAryakaraNasvabhAvatvAd bhAvAH kAryaM kuryuH tadaitadevottaraM kiM noktam ? , yataH [S. 121a.] kAryakaraNe darzanamuttarIkRtamiti kRtvA - " svabhAvamAtreNa " AtmasattAmAtreNa "nAnAprakAreSu vyApAreSu niyuGkte" tat kathaM mahAsAmarthya na syAt / na 25 cAtra me kAcidakSamA kintu "yadi nAma kiJcit" kAraNaM "kathaJcidanAdRtasya vA vyAkSiptasya vA " atra bhavata" iti pUjAvacanam 1. tadevaikamartha kurvan T. / 2. kimatra nyAyopapattyA dRSTayA - T. / 3. akSamatA - T. / - 16 he. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 hetubindudiikaa| " darzanasya viSayatAmatikrAmet " tadA " hanta " iti dainyodbhAvanametat , aprasavo dharmo'sya tadidam- " aprasavadharmakaM " tato'petasantAnaM "syAditi iyamasmAkaM cintA cittaM dunoti / / para Aha - " na vai vayam " ityAdi / naiva vayaM kAryakaraNasva-5 bhAvarahitAnAM " bhAvAnAmasmadarzanavazAt kAryakriyAM brUmaH , kintu " svabhAvenaiva te bhAvAH tatkAryakaraNasvabhAvAH, tataH svakArya ku vanti / " tAn pazyantaH kevalaM jAnImahe " ta ete kArakasvabhAvA iti / darzanasya hi yathAvasthitavastuvijJAne vyApAraH, nAvidyA(gha)mAnasvabhAvakriyAyAmiti / 10 siddhAntavAdyAha - " satyam , idamapyasti / kiM vayaM nyAyAnu rAgitayA nyAyyaM [T. 29ta.] vacanamupalakSayAmaH, uta bhavAneva sarvadA nyAyyavacanarahito'pi kathaJcinnyAyyamuktavAn iti sajAtaparitoSaH pRcchati-kiM tad ? ityAha - " svabhAvasteSAM " bhA. vAnAM " kAryakriyAdharmA " kAryakaraNadharmA " tena " kAraNena "sa15 mastAH, samagrAH pratyayAH sahakAriNo yeSAM teSAmakRtvA kArya " nopekSApattiH" naudAsInyapratipattiH iti satyam-idamapyasti bhavato nyAyyaM vacanamiti, kintu idamasi praSTavyaH - [S. 121b.] " so'kSepa]kriyAdhA svabhAvaH kiM teSAM tadaivAntyAvasthAyAM " samagrAvasthAyAM yadanantaraM kAryamutpadyate tadaiva "utpannaH ? Ahosvit prAgapi" 20 parasparavirahAvasthAyAmapi "aasiit| 1 / . tatra tadaivotpanne tatsvabhAvatve'pUrvotpattireva, atatsvabhAvatve so'kAraka eveti prAguktadoSabhayAt para Aha - "aasiit| kutaH1 pracyutazca utpannazca pracyutotpannaH, tasya pratiSedhaH "apracyuto'nutpa(apracyutotpa)nnaH " sthira ekaH svabhAvo yeSAM bhAvAnAM teSAM ka25 smiMzcit kAle " kasyacit " svabhAvasya tatropalabdhasya "abhAvavi rodhAt " / kSaNikeSveva hyekadA dRSTaH svabhAvo'nyadA na bhavet tadA / tasyAnyatvAt / nApracyutAnutpannapUrvApararUpeSu sthireSu bhaavessviti| . 1. kevalaM na janayanti / ta0 - T. / 2. karmadhArayo zeyaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAd bhinnasya sAmarthyasya niyasaH / 123 atrAha - " tat kimidAnIm " ityAdi / syAnmatam - naivedamanena vAkyena sadRzamasmadvAkyamityAha - "ko vA'sya " ityaadi| yadyetadanena tulyaM [T. 291b.] na bhavati tadA sakalasahakAryavasthAyAH "prAgapi" ayam "akSepakriyAsvabhAvaH" avilambitakAryakaraNakha. bhAvaH "kAryaM ca na karotI tyasya bhASitasyArtho vaktavya iti| . 5 naiyAyikAstu manyante - bhAvAnAM sahakArisannidhAnAsannidhAnApekSayA kArakAkArakasvabhAvavyavasthA, na svabhAvataH, tenAyamapracyutotpannasthiraikakhabhAvatve'pi [S. 122a.] na prAgapi khakAryajananakhabhAvaH, kintu sannihitasakalasahakAripratyaya eveti| tanmatamAzaGkamAna Aha - " sahitaH" ityAdi / - 10 - etannirasyati - " anyastarhi " ityAdi / yadi nAma sahitasya svakAryajananasvabhAvatA, kevalasya ca tadviparItarUpatA, anyatvaM tu kasmAdbhavati ? ityata Aha - " svabhAvabheda " ityAdi / " svabhAvabheda eva hi bhAvabhedasya lakSaNam " / sa cet tatkAryajanakAjanakarUpatayA bhidyate, zAliyavabIjAdInAmiva kathamiva bhAvabhedo na syAt / / 15 nahi svabhAvAdanyo bhAvaH yatastadbhede'pi na bhita, niHsvbhaavtaaprsnggaat| nanu coktaM svato janakAjanakasvabhAvatAvirahAt pratyayAntarabhAvAdyapekSatvAt janakAjanakarUpatAyAstadbhede'pi kuto bhAvabheprasaGgaH ?, tasyoparIpekSasvabhAvabhedalakSaNatvAt ityata Aha - 20 " nahi sa sAhitye'pi " ityAdi / tadaitaduttaraM bhAvatkaM sambaMdhyeta yadi bhAvo yo'sau paraH sahakAritvAbhimataH [T. 292a.] sannidhIyate tadrUpeNa kartA syAt na svarUpeNa / na caitadasti , tathAbhAve hi paramArthataH sa eva paraH kartA syAt / tatra tu kartRtvavyapadezaH [S. 122b.] kalpanAnimmita eva bhavet / na ca kalpanAnuvi- 25 dhAyinyo'rthakriyAH / nahi mANavako dahanopacArAdAdhIyate paake| tatazca nAsyAnupakAriNo bhAvamapekSeta kAryamiti tadrahitebhya eva 1. degkArikAryAvadeg - T. / 2. bhAvabhedasya / 3. bhAvabhedasya aparApekSa[svabhAvatve] ya: svabhAvabhedaH tannimittatvAt / 4. saMvAdyate - T. / 5. parasya kartA - T.I Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| sahakAribhyo bhavet / yadA tebhyo'pi na bhavet / teSAmapi pararUpeNa kartRtve svayamakArakatvAt / tataH sarveSAmevaM svayamakArakatve pararUpeNApyakArakatvAt sarvathA kArakoccheda eveti na kizcit kutazcit jAyeta / tasmAt svarUpeNaiva bhAvaH svakAryasya 5 kartA na pararUpeNeti naasyottrsyaavkaashH| tato'nyaH sahito'nyazca kevalaH ityetadvicalameveti / - atha yena svarUpeNAyaM janakastadasya sahitAsahitAvasthayoH sarvadA'sti tadA svarUpaM ca svakAryajanakamasya sthirasvabhAvasya prAgapi sahitAvasthAyAstadeva yatsahitAvasthAyAmakSepakriyAsva10 bhAvamiti tasmAt na kathaMcit kaarykriyaaviraamH| athavA kadAcit paro brUyAt svahetubhirevAyaM pratyayAntarApekSaH [T. 292b.] svakAryajananasvabhAvo janita itiM kevalo na karoti / na cAsya sahiMtAsahitAvasthayoH svabhAvabhedaH, pratyayAntarApekSasvakAryajananasvabhAvatAyAH [S. 123a.] sarvadA bhAvAt ityata Aha - 15 " nahi sa sAhitye'pi " ityAdi / svarUpeNaivAsya kartRtvAt tasya ca prAgapi bhAvAt pratyayAntarApekSAyAzca tato labhyasyAtmAtizayasyAbhAvenAyogAt upakAralakSaNatvAdasya, anyathA'tiprasaGgAt, kevalasya kAryakaraNamanivAryamiti akurvataH kathaM sahitAvasthAyA na bhedaH syAt ? iti bhaavH| pratyayAntarApekSasvakAryakaraNasva20 bhAva ityapi pararUpeNAkArakasya pratyayAntarasannidhAnopalakSita. kAle kArakatvaM na prAgityayamarthaH / tatazca kadAcit kAryakriyAsvabhAvo na sarvadA iti bruvatA kathaM sarvadA kAryajananakhabhAvatA:syoktA bhavati ? / nanvevaM svabhAvabheda evAsya tadatatkAlayoH samarthitaH syAt / tasmAnnAkSaNikAnAmekArthakriyApratiniyamala25 kSaNaM sahakAritvamiti sthitam / paraH samAnadoSatAmApAdayannAha - " yasyApi " ityAdi su. bodham / yadi nAma kSaNikastathApi kinna bhavati ? ityAha - " uktaM yAdRzasya " sahakAribhirapRthagbhAvinaH " kriyA " / 'te' sa1. tAM vivakSannAha - T. / 2. pR. 114 paM. 6 / ' Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryasyaiva sahakAryapekSeti matasya niraasH| 125 marthA [S. 123b.] eva khabhAvato'ntyAH pratyayAH saha jAyante kSaNikA yeSAM [T. 293a.] prApazcAtpRthagbhAvo nAsti' ityatra / " sa kathamekakSaNabhAvI " ekasminnevAntye kSaNe bhavanazIlaH " anyathA bhavet" antyakSaNAt prAk pazcAt pRthagvA bhavet ? "yazca" anyathA "bhavati sa evAntyakSaNabhAvI sahakArisantAnopakRtakhabhAvo'kSepa. 5 kriyAdhA " na bhavatIti nAyam" akSaNikapakSoditaH " presaGgaH " kssnnikpksse| kutaH / * kArakAkArakayoH" ityAdi / kArako'ntyaH akArakastadanyaH tayoryaH " svabhAvaH " sa bhinno'pi bhedAvivakSayaikatvenoktaH / tathA kArakasya yo heturupAntyaH, akArakasyApi yo hetustadanyaH sa bhinno'pyabhedavivakSayaivaikatvenoktaH / tena kArakA- 10 kArakayoyauM svabhAvI tayorekatra dhammiNi virodhAt / tathA tayoH svabhAvayorjanako yau hetU - ekaH kArakakhabhAvajanako'nyazvAkArakasvabhAvajanakaH-tayorapyekatra dhammiNi virodhAt, anyatve sati / akArakasvabhAvajanakahetorutpannasyAkArakasya khabhAvasyAnyatvAt " yazca bhavati sa eva na bhavatIti nAyaM prasaGga " iti / 15 . [$ 41. kAryasyaiva sahakAryapekSeti matasya niraasH|] - aparastvanyathA sthirarUpeSvekArthakriyApratiniyama [S. 124a.] kalpitavAn tamupanyasyati " yo'pi manyate " ityAdi / bhAvasya hyakSepakriyAdhammaiva sarvadA svabhAvaH, na tu [T. 293b.] yathA ke- ' cid (bru)vate - sahakArisannidhAnApekSA vastUnAM kArakakhabhAva- 20 vyavasthA, na khata iti / svato'kArakatve pararUpeNa kArakatvAyogAt kArakavyavasthocchedaprasaGgAt / sa evaMvidhasvabhAvo na kadAcit sAhityaM svakAryakaraNe'pekSate yato'nyaH sahito'nyazca kevala: kArakAkArakasvabhAvabhedAt syAt / sa tarhi sarvadA tatsvabhAvaH kArya kinna karoti.? iti cet / kAryasya pratyayAntarApekSasvabhAvatayA 25 tasmi(smin ) sarvadA janakatvenAvasthite'pi kevalAdbhAvAt, tenAtra kAryamevAparAdhyati, yat tasmi(smin) - kevale janakatayA'vasthite'pi pratyayAntarANyapekSata iti / tataH 1. bhAvApekSakideg - T. / 2. doSaH - T. / 3. hyamekSani: T. / 4. dharmaH T. / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 hetu bindu TIkA / tadAtmanaH kAryasya sahitebhya eva bhAvAdekArthakriyAlakSaNaM sahakAritvamakSaNikAnAmapyupapadyata iti / siddhAntavAdI pUrvvadoSAnatikramamasya darzayannAha - " tasyApi" evaMvAdinaH " kathaM sa " nityAbhimato bhAvaH " kevalaH karotyeva" "akSepakriyAdhammaiva sa tasya 5 svabhAva:' iti [S. 124b.] vacanAt / kArye ca sahitebhya eva bhavati, 'sAmagrIjanyasvabhAvatvAt tasya' iti vacanAt / tasmAt kevalAnna bhavatIti " tadavastho virodho " yaH pUrvvamuktaH / tathAhi - yadyakSepa kriyAdhamrmmA tadA'vazyamanena kArya kartavyam na cedavazyaM karoti kathamakSepakriyAsvabhAvaH / akSepeNa kAryadarzanAdakSepakriyAsvabhAvatA'vagamyate [T. 2942. ] nAnyathA iti parAbhiprAyAzaGkayA''ha - " na kevala : " ityAdi / naivaM mayoktaM kevalaH karotyeveti kintvakSepakriyAsvabhAva iti / atrAha " kathamidAnIm " ityAdi / yadi karotyeveti neSyate kadhamakSepakriyAsvabhAva iti kathyate ? / atha tathocyate tadA nanve15 tadevAnena vacasA paridIpitam" abhihitaM bhavati / kiM tat ? / karotyeveti / sa eva hyakSepakriyAsvabhAvo yaH karotyeva, yastu nAvazyaM karoti sa kathaM tadrUpaH syAt / yadapyuktaM 'kAryasyaivAyamaparAdhoM yat tasmiM (smin) janakatayA'vasthite pratyayAntarANyapekSate' iti tadapyayuktam, yataH " kArya " cAyamakSaNiko bhAvaH 20 " kevalo'pi samarthaH san paraM " pratyayAntaram " apekSamANaM kathamupekSeta ?" naiva / anupekSamANena kiM karttavyam ? / Aha-- "paraM" pratyayAntaram "anAdRtya" tiraskRtya etat [S. 125a. ] kArya "prasa" haThAt "kuryAt" / ka evaM satyasya guNo bhavati ? iti cet, Aha - " evaM hi " paramanAdRtya haThAt svakArya " kurvvatA'nena " kevalenApi samarthena satA yat ta25 dAtmanaH kevalasyApi " sAmarthyaM " tad " darzitaM " prakAzitaM bhavati / anyathA'nyasahitasyaiva karaNAt kevalasya ca kadAcidasyakaraNAt na 'ayaM kevalo'pi samartha:' iti pareSAM buddhi: syAt / tato'yaM tiraskRtaprebhAva iva kathaM bhrajeta ? / tasmAdayuktamucyate kArya [T. 294b.] pratyayAntarApekSamiti / 1. prasava - T. / 2. bhajeta ? T, / 10 - Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNika eva ekArthakriyArUpasahakAritvam / 1127 kAryApekSayA'pi virodhasya tAvasthyaM darzayannAha - " kArya param " ityAdi / kAryasya parApekSAM bruvan kevalAt kAraNAdanutpattimasya kathayasi, 'sa kevalo'pi samarthaH' itIdaM vadastataH kevalAdutpatti kAryasya bruusse| ete caikasyaiva kAryasya / tata evaikasmAt kAraNAdutpattyanutpattI parasparaviruddhe " kathamekatra " kAryAkhye 5 dhammiNi " syAtAm ? " viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt / ekatra te bruvANo 'mAtA ca vandhyA ca' ityanena sadRzaM brUSa iti na [S. 125b.] pUrvoktadoSAnmucyase, yata evamapi bruvANo viruDameva brUte na ca lakSayati " tat" tasmAt "ayam' akSaNikavAdI kSaNikapakSasthAnavadyatayA tadAdinAM nirdoSatAsampatsu amarSala-10 kSA eva zalyaM antarduHkhahetutvAt tena vitudyamAnAni vyathyamAnAni marmANi yasya so"'yamIzilyavitudyamAnamarmA " varAko'khasthaciMttatayA viruddhAbhidhAnamapyalakSayan "viklavam" AkulaM pUrvAparAsambaDaM " vikrozati " viroditi "iti" kRtvA avasthacittavacaneSvanAdarAt taddoSodbhAvanasya sutarAM duHkhotpAdanena kSata-15 kSAraniSekatulyatvAt "upekSAmeva vipazcitAnAM(0zcitAM) kRpAdhanAnAm "arhtiiti"| ... tadevamakSaNikeSu na kathazcidekArthakriyApratiniyamalakSaNaM sahakAritvaM [T. 295a.] sambhavatIti pratipAdyopasaMharannAha - " tasmAdidam " ityAdi / yeSAM hi sthirarUpatayA pRthagapi bhAvaH sambha- 20 vati teSAmakSaNikAnAM "pRthak kevalAnAM "kAryakaraNasambhavena" hetunA sahaiva kurvantIti sahakAritvaniyamAyogAdidamekAkriyAlakSaNaM sahakAritvaM [S. 126a.] kSaNikAnAmeva / teSAM khahetupariNAmopanidhidharmANAM parasparopAdAnasahakAripratyayaikasAmagrIjanyAnAM pR. thagasambhavAt / 25 .. [$42. kSaNikapakSe eva ekArthakriyArUpasahakAritvasya vyvsthaa|] nanu atizayotpAdanalakSaNamapi sahakAritvaM bhAveSu dRzyate tat kathamuktaM prAk ' sarvatra naivAtizayotpAdanaM sahakriyA, kiM tarhi bahUnAmekArthakaraNameva' ityata Aha-" yatra tu santAnopakAreNa" i1. mavazyaM kadeg T. / 2. pR0 113 paM0 27 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 hetubinduttiikaa| tyAdi / ekArthakriyAlakSaNameva sahakAritvaM sarvatra na kvacidatizayotpAdanaM sambhavati / yatra tu santAnopakAreNa pUrvapUrvapratyayebhyo viziSTaviziSTatarottarottarakSaNajananena bhAvAH sahakAriNo vivakSitakAryasya hetutAM pratipadyante - yathA taNDulAdibhya 5 odanAdijanmani dahanodakAdayaH, bIjAdibhyazcAGkurAdijanmani pRthivyAyaH - tatra vizeSotpAdanaM pratyayAnAM sahakriyocyate loke| santAnAzrayeNa pUrvakSaNebhyo dvitIyAdiviziSTakSaNalakSaNaM santAnAkhyaM kAryamAzra(zritya [T. 295b.] pUrvottarakSaNayorekasvAdhyavasAyena tasyaivAyamatizaya iti na drvyaashryenn| aupacAri10 kameva na tu pAramArthikam / pUrvapUrvakSaNebhyastu [S. 126b.] khahetupariNAmopanidhidharmabhya uttarottaravizeSotpattau pUrvakAraNakalApasyaikArthakriyAlakSaNameva tatra paramArthataH sahakAritvamiti na kAcit kSatiriti / kasmAd dravyAzrayeNAtizayotpAdanaM neSyate / kSaNike dravye vastuni vizeSasyAnutpatteH tasyAnantarakSaNabhAva15 ruuptvaad| - yadi tarhi kSaNike taNDulAdidravye vizeSo notpadyate, anantaramapyasau mA bhUt / tato yathA parasparato vizeSamanAsAdayanto'pi kSaNikAH sahitA eva kurvanti na kevalAH, evamakSaNikA api| tenaiSAmekArthakriyAlakSaNameva sahakAritvaM bhavi20 Syati / na ca zakyaM vaktum-yo yasya prAgakArakaH khabhAvaH sa pshcaadpiiti| tathA hi - prabhAsvarAdapavarakaM praviSTasyendriyamarthapratipattimakurvvadapi pazcAt kurvANamupalabhyate / taduktam - "na hi praviSTamAtrANAmuSNAd garbhagRhAdiSu / arthA na pratibhAntIti gRhyante nendriyaiH punH||" [zloka. pratyakSa. 126] iti| 25 ata Aha - " nahi taNDulAdInAm " ityAdi / vizeSAnutpattI sannidhAnasyApyasannidhAnatulyatvAt [S. 127a.] dahanAdibhAve'pi taNDulAdibhyo naudanajanma syAt / [T. 296a.] tathA prabhAkharAdapavarakaM praviSTasya yadIndriyaM svopakAribhyo'tizayaM krameNa na pratipadyate tadA prAgiva pazcAdapyarthapratipattiM naiva janayet / ta1. pUrvapUrvakSa - T. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNike eva ekArthakriyArUpasahakAritvam / 129 smAghadasambhavi kArya yatra dRzyate tasya tato'nyatvameva, zAlibIjAdiva kodravabIjasyeti niratizayAdanyatvameva sAtizayatayA tatkAryakAriNa iti / evaM tAvad yatra sahakAribhyaH krameNa kArya bhavati tatrAtizayotpAdanalakSaNamaupacArikaM sahakAritvamekArthakriyAlakSaNameva tu mukhyaM tatrApIti prtipaaditm| 5 yatra tvakSepeNaivArthasannidhimAtreNa sahakAriNaH kArya kurvanti kiM tatrApi santAnAzrayamatizayotpAdanamasti? ityata Aha - " akSepakAriSu " ityAdi / 'ye hyavyavadhAnAdidezA indriyAdayaH khahetubhyo jAtAsteSvavilambitakAriSu na vizeSotpattiH parasparataH sambhavati, kSaNikatvAt ' ityuktaM [S. 127b.] prAk / 10 _yadi na vizeSotpattiH tadA kathaM nivizeSA jJAnasya kAraNIbhavanti ? ityata Aha - " tatra yathAsvaM " yasya ye AtmIyAH pratyayAH taiH, " parasparopasarpaNavyavadhAnAdivirahAderAzrayabhUtairye jAtAH " yogyazvAsAvatyAsannatvAtiviprakarSavirahAda dezazca sa AdiryasyAvyavahitadezAdeH tatrAvasthAnamavasthA yeSAM " te saha svabhAvani-15 ppattyA " [T. 296b.] svabhAvaniSpattividyata ityeva kRtvA " jJAnahetutAM pratipadyante " tatra kiM parasparato vizeSotpattyA prArthitayA ? / yadi hi svahetubhya eva parasparopasarpaNAdyAzrayebhyaH svakAryajananakSamA yogyadezAdyavasthAnalakSaNavizeSayogino notpadyeran , tadaiSAM parasparato vizeSotpattiH prArkheta, na tu svahetubhya eva 20 tathAvidhAnAmutpattau / yata evam "iti" tasmAt " tatra " teSu akSepakAridhvindriyAdiSu " ekArthakriyaiva " mukhyaM "sahakAritva" na santAnAzrayeNa [S. 128a.] vyavasthApyamAnamatizayotpAdanalakSaNaM gaunnmiti| ___atha vizeSotpAdanalakSaNaM sahakAritvaM kathaM na vyavasthA- 25 pyate / tadapi hi loke pratItatvAd vyavasthApanIyamevetyata Aha - " yatra tu" kArye nAvyavadhAnAdidezopanipAtamAtreNaive* ndriyAdaya iva sahakAriNaH pratyayatAM pratipadyante, kintu viva 1. ttimidyate - T.I 17 he. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 hetubinduTIkA / kSitakAryotpAdAnuguNaM pratikSaNaM prakRSyamANaM vizeSamutpAdayantaH " tatra " kAlakSepabhAvini kArye karttavye " hetusantAno'parAparakSaNabhAvalakSaNa AtmAtizayAsAdanArtha sahakArINi pratyayAntarANyapekSate, na tu tatsamAnakAlaH kAraNakSaNa iti / "tatastebhyaH kA5 raNAntarebhyaH " svabhAvAntarasya " kAryotpAdAnuguNavizeSaparamparAlakSaNasya "pratilambhaH " santAnasyaikatvenAdhimuktasyocyate loke / paramArthatastu tatrApi pUrvaH pUrvaH pratyayakalApa uttarottarakAryotpAdAnuguNe [T. 297a.] viziSTakSaNe pratiniyata ityekArthakriyA lakSaNameva sahakAritvamanubhavati / 10 kathaM punaH svabhAvAntarapratilambhasteSAm ?, yataH krameNa kArya nivartayantItyata Aha - " tatra svarasataH " ityaadi|" tatra " tasmin hetusantAne ye hetava upAdAnakAraNAkhyAH ye ca pratyayAH sahakArisaMjJitAsteSAM ye pUrve [S. 128b.] prathama upanipAtakSaNAH teSAM vinAzahetvanapekSitayA svarasato nivRttau satyAM tebhya eva 15 svarasato nivartamAnebhyaH prathamakSaNebhyaH kAryotpAdAnuguNena vizeSeNa viziSTasya kSaNasyotpattiH tebhyo'nuguNataravizeSavatAM tRtIyakSaNAnAM tebhyonuguNatamavizeSavatAM caturthakSaNAnAm ; evaM yAvadatyantAtizayavAnantyaH kAraNakalApo jAtaH tataH kAryasyotpattiH ityevaM sahakAribhyaH svabhAvAntarapatilambhaH, kSepavatI ca 20 kAryotpattiriti / __ atra parazcodayannAha - * sahakAriNaH " saha karaNazIlAt kAraNAt, jAtAvekavacanam , yat samutpannavizeSamanantaroktena prakAreNa kAraNaM antyasAmagrIkSaNalakSaNaM tato'GkurAdikAryotpattI iSyamANAyAM tasyaiva vizeSasyAdyasya kAryotpAdanAnuguNasya yaH . 25 krameNAbhivarddhamAnaH kAryasya janaka iSyate tasyaiva utpattinaM syAt prathamakSaNopanipAtinAM [T. 297b.] parasparato vizeSAnAsAdanAt kSaNAnAmavivekAt anabhyupagamAca / parasparato'navAsavizeSA eva kAryotpAdanAnuguNaM vizeSamA- . rapsyanta iti cedAha - " aviziSTAdaviziSTebhyaH parasparato " vize Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 101 kSaNika eva ekArthakiyArUpasahakAritvam / ghasya " kAryotpAdAnuguNasyotpattAviSyamANAyAM " kAryasya " aGkurAdeH syAt, vishessaabhaavaaditybhipraayH| tatazca parasparato vizeSotpAdAnapekSiNa eva sahakAriNaH [S. 129a.] kArya kurin / kimevaMsati siddhaM bhavati ? iti cet, Aha - " tena " yena kSaNikA api parasparato vizeSotpAdA'napekSA eva svakArya ku- 5 vanti ekakAryapratiniyamalakSaNaM ca sahakAritvaM pratipadyante tena kAraNena "akSaNikAnAmapi kAraNatA syAt , apekSaNIyebhyaH svabhAvAtizayotpattizca na syAt " ityakSaNikavAdI kSaNikapakSeNa khapakSasya sAmyamApAdayati / yadAha - "kaH zobheta vadannevaM yadi na syaadhiiktaa| akSatA vA yataH sarvaM kSaNikeSvapi tatsamam // vizeSahetavasteSAM pratyayA na kthnycn| nityAnAmiva yujyante kssnnaanaamvivektH||" iti / tatraitat syAt prathamakSaNe'pi kSitibIjAdayaH parasparataH samutpannavizeSA eva sannidhIyante - "yena yasyAbhisambandho dUrasthasyApi tena sH|" iti nyAyAddhi dUradezavartinAmapi hetuphalabhAvAt ityAzaGkayAha - " atha sahakAriNA " ityAdi / sahakAriNaH [T. 298a.] parasparasamparkavikalA api vastudharmatayaivAnyonyamupakurvantIti sahakAriNA kAryotpAdAnuguNavizeSajananAya kRtavizeSa eva sa- 20 mparkakAla upatiSTheta, evaM [S. 129b.] satyanavasthA syAt / tathA hi - tadvizeSotpattAvapyaparaH sahakArikRto vizeSo'bhyupagantavyaH, tathA tadutpattAvapyanya iti / atha naivaM sahakAriNaH parasparasya kAryotpAdAnuguNavizeSanimittamaparaM vizeSaM kurvanti , svabhAvata eva tatra teSAM yogya- 25 tvAt ityata Aha - " na ca " ityAdi / naiva hi sahakAriNaH kSitibIjAdayaH parasparasya kAryotpAdAnuguNo yo vizeSaH tadu. tpAdane " nityaM " sarvakAlaM yogyAvasthA " yena " yogyAvasthatvena "nityAnuSaktaH " nityAnubaDaH * eSAM " kSitibIjAdInAM kAryotpA1. kSaNikApekSaNAt svadeg- T. / 15 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 hetubinduttiikaa| dAnuguNavizeSajanako vizeSaH syAt yataH 'aviziSTAd vizeSospattau kAryasyApi syAt' ityetadapi parihiyeta / kuta etad ? ityAha - " tadupAya " ityAdi / teSAM kSitibIjAdInAmupAye - yogyadezopanipAte kAryavyaktidarzanAt apAye 5 ca-parasparasamparkavirAme kAryAnutpattidarzanAt / yadi hi kAyotpAdAnuguNavizeSotpAdane sarvadA yogyAvasthAH syuH tadA so'pi vizeSaH sarvadA [T. 298b.] syAt / tatastatparamparAbhAvi kAryamiti tadupAyApAyayoH kAryasyotpattyanutpattI na syAtAm / [S. 130a.] tasmAnna sahakAriNaH kAryotpAdAnuguNavizeSotpAdane 10 yogyAvasthAH sarvadeti / yataH sahakAriNA pRthagavasthitenAnavasthAbhayAt kRtavizeSo nopatiSThate parasparatazca prathamasamparkakSaNabhAvinAM nopeyate yujyate vaa| tena kAraNenAdyo vizeSaH kAryotpAdAnuguNaH sahakAribhyaH samAnakAlatayA nirupakArasya kSitibIjAdeH "notpadyate", utpadyate cAsau itISyate / tena samagrAvasthA15 vat sarveSAM vyagrAvasthAbhAvinAmapi kSaNAnAmavizeSAt tajja nanasvabhAvatve'pyajananAt samagrAvasthAyAmeva jananAd / yathA kSaNikAnAmekArthakriyApratiniyamalakSaNaM sahakAritvaM tathA sthirasvabhAvAnAmapi bhaviSyatIti kSINasopAyo'kSaNikavAdI sAmyamevAtura iva bahumanyamAnastatraiva bhairaM kRtavAn / / 20 siddhAntavAdI bhaGgayA paramupahasannAha - " nAsmAkaM punaH punaH " ityaadi| yadi punaH punarvacane'pi lokasya nyAyapratItirbhavati zatazo'pi brUmaH / kimaGga punachauM trIn vA vArAn ? / nahi parArthapravRttAnAmasmAkaM punaH punarabhidhAne kazcidudvego bhavati / evaM vAdinazcaM zAstrakRtaH kacit prakArAntareNa tamevArtha [T. 299a.] 25 sphuTIkurvato ye punaruktatAparihArAya yatante sa teSAmasthAnaparizrama eva / yadi nodvego hanta taryucyatAm ityata Aha - " na vizeSotpAdanAdeva " ityAdi / naiva vizeSotpAdanAt sahakA 1. kAryotpAdadarzanAt - T. / 2. nopAyatA - T. / 3. nopapadyate - T. / 4. paraM kRtdeg-T.| 5. paryAyAntareNa - T.I Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNike eva ekArthakriyArUpasahakAritvam / 133 riNAM sahakAritvaM paramArthataH kacit [S. 130b.] sambhavati, yataH prathamakSaNabhAvinAM bIjAdInAM tadabhAvAt kAryotpAdAnuguNe vizeSe kartavye sahakAritAvirahaH syAt / kintvekArthakriyaiva sahakAriNAM pAramArthikaM sahakAritvaM pUrvoktAbhiyuktibhiH smbhaavyte| sA ca prathamasamparkabhAjAmastyeveti kiM na sahakAriNaH 5 syuH| __ para Aha - sA'pyekArthakriyA na bhavet parasparato vizeSarahitAnAm / yadi punaH parasparato vizeSarahitAnAmapi tadekArthakriyA'GgIkriyate tadA pratyekaM tadvasthAyAM tadutpAdanasAmarthyAbhyupagamAt tavasthAyAmiva pRthagapi sA bhavet / tathAhi - te ta-10 vasthAyAmapi parasparato nirvizeSA eva kurvanti / teSAM pRthagapi tavizeSakriyA kathamiva na prasajyeta ? / nahyeSAM saMhatAsaMhatAvasthayoH kazcihizeSo'stIti / bhavatu, ko doSaH ? iti cet, " tathA ca " kAryotpAdAnuguNavizeSasya pRthakkaraNaprasaGge sati "tasmAd vizeSAd bhavanazIlam aGkurAdi " kAryamapi vizeSavat kevalAt 15 sahakAriNaH syAt iti cenmanyase , atrApi sarvamuktamuttaram / tathA hi - saMhatAsaMhatAvasthayonnivizeSA eva kSaNakSayiNo bhAvA iti yaducyate tat kiM tAvavizeSamAtrApekSayA ? Ahosvit [T. 299b.] kAryotpAdAnuguNavizeSajanakavizeSApekSayA ? / yadi prAcyo vikalpaH tadayuktam / na hi kAcid vizeSamAtra- 20 rahitA'vasthA [S. 131a.] sambhavati, sarvadA'parAparapratyayayoganibandhanasyAparAparavizeSasya bhAvAt / nahi kadAcit kiMcidekameva, AdhAracchAyAtapavAtazItAderyathAsambhavaM bhAvAt / na ca tadbhAve'pi tat tAdRzameva , kAraNabhedAt / etAvattu syAt - kazcid vizeSaH kacit kArye'nuguNo na sarvaH sarvatreti / etaca 25 prAgevoktamiti darzayannAha - " pratikSaNamaparAparaiH pratyayaiH " iti / 'aparAparapratyayayogena pratikSaNaM bhinnazaktayaH saMskArAH santanvanto yadyapi kutazcit sAmyAt sarUpAH pratIyante, tathApi bhinna evaiSAM khabhAvaH, tena kizcideva kasyacit kAraNam' iti , 'kSaNikeSu 1. pR0 116 paM0 13 / 2. pR0 88 paM0 19 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 hetubinduttiikaa| bhAveSvaparAparotpattairaikyAbhAvAt ' iti cAtra saMkSiptataramuktam / evaM ca 'nAsmAkaM punaH punarvacana ' ityatra dviH punargrahaNaM yujyte| yathA yena prakAreNa bhAvasantAne vizeSasyotpattiH [ta]dapyuktam'taMtra svarasataH pUrvakSaNanirodhe tebhya eva viziSTakSaNotpAdAda 5 vizeSotpattiH' iti / atha kAryotpAdAnuguNavizeSajanakavizeSApekSayA prAgvat prathamasamparkabhAjaH parasparato nivizeSA ityabhimataM tadapyayuktam / yataH kAryotpAdAnuguNasya vizeSasya janakAH [S. 131b.] kSitibIjAdyaH kIdRzAH ye [T. 300a.] vyavadhAnAdirahitatvenopanipAtinaH / tadbhAva eva tasya bhAvAt etAvanmAtra10 nibandhanatvAcca janakaM vy(kvy)vsthaayaaH| te ca tathAvidhAH sarvadA na bhavantIti kathaM pRthagapi kAryotpAdAnuguNavizeSArambha eSAM syAt ?, yataH kevalAnAmapi kAryakriyA prasajyeta tad darzayati - yogyo dezo yeSAM te yogyadezAH, tadbhAvo yogyade zatA, sA AdiryeSAmavyavahitadezatvAdInAmavasthAbhedAnAM te ta15 thoktAH, te ca te avasthAbhedAzca tathoktAH / " yogyadezatA a(0 tAdya)vyavahitadezatAdayo " ye " avasthAvizeSAH" kSitibIjAdInAmupajAyante te kAryotpAdAnuguNavizeSalakSaNakAryakaraNazIlAH, naivaMvidhAH sarvadA bIjAdaya iti kathameSAM pRthagapi tathAvidhavizeSArambhaH syAt ? / etadapi prAgevoktam ' tatra yo'vyavadhA20 nAdidezo rUpendriyAdikalApaH sa vijJAnajanane samartho hetuH' itiM vacanAt / tasya codAharaNamAtratvAt / ihApi tatra yo'vyavadhAnAdidezaH kSitibIjAdikalApaH sa kAryotpAdAnuguNavizeSajanane samarthoM heturiti pratIyata eva / sa ca [S. 132a.] tathAvidho vizeSaH sarvadA na bhavati, tajjanakasya hetorabhAvAt / paraspa25 ropasarpaNAdyAzrayasyaiva [T. 300b.] pratyayavizeSasya taddhetutvAt / etadapi pUrvamevoktamityAha - teSAM ca kAryotpAdAnuguNavizeSa[janane] vizeSavatAM yata utpattistadapyuktamasakRdeva ' yasteSAM parasparopasarpaNAdyAzrayaH pratyayavizeSaH sa ta tujanane samartho hetuH' iti / tathA ' yathAsvaM pratyayaiH parasparopasarpaNAdyAzrayairye yo 1. pR0 130 paM0 11 / 2. janakavyavadeg T. / 3. pR. 117 paM0 15 / 4. pR0 117 paM0 24 / 5. pR. 129 paM0 12 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNike eva ekArthakriyArUpasahakAritvam / gyadezAdyavasthA jAtAste saha svabhAvaniSpattyA jJAnahetutAM pratipadyanta ityanena, ihApi gamyamAnatvAt / tato yadyapyeSAM parasparato'nupapattervivazeSo na bhavati, svahetukRtastu kena vAryate ? | na ca svahetuta eva saJjAtavizeSANAM bhAve parasparatastadAzaMsA, yataH parasparato vizeSAyogaH pratipAdyamAnaH zobheta / teSAM ca 5 kAryotpAdAnuguNavizeSajanakAnAM pratyayAnAM pratyekaM sAmarthye'pi khaNDazaH kAryotpAdAyogAt sakalasyaiva pratyekaM karaNAt / yathA kevalAnAmakriyA kartRvizeSasyAvyavadhAnAdidezakSitibIjAdikalApasya pRthagekaikasya samarthasya bhAvasyAbhAvAdityetadapya sakRdevoktam ' teSAM ca na pUrvvaM na pazcAt na pRthagbhAva iti samarthAnapi 10 [S. 132b.] pUrvAparapRthagbhAvabhAvino doSA nopalIyante ' ityAdivacanAt / tatastathAvidhavizeSasya svopAdAnamAtranibandhanasyAnabhyupagamena [T. 301a.] kevalAnAmaprasaGgAt kutaH kAryotpAdAnuguNavizeSArambhadvArakaM kAryamapi syAditi ? | kutaH punarayaM kAmacAro labhyate yadaGkarAdikAryaM sahakAriNa: 15 parasparasya kAryotpAdAnuguNAM vizeSaparamparAM janayantaH kurvvanti, kAryotpAdAnuguNaM tu vizeSaM vyavadhAnAdirahitadezopanipAtamAtreNetyata Aha " kAryadvaividhyaM ca yasmAt tasmAdevaM vibhajyate " kathaM dvaividhyaM kAryANAmiti ? ata Aha - sahakAribhiravyavadhAnAdidezairanantaraM saJjanitAH parasparasya prAgavasthApekSaviziSTa - 20 kSaNabhAvalakSaNA ye vizeSAstatparamparayA uttarottaraviziSTaviziSTatarAdikSaNabhAvarUpayA utpattirddhamma yasya tadAtmakamekaM kAryam / anyacca tadviparItaM yat sahakArisannidhimAtreNa bhavati na parasparakRtAM vizeSaparamparAmapekSate / atrodAharaNam - " aGkurAdivat ", AdigrahaNAdodanAdivat / tathA'kSepeNa karaNazIlaM ya- 25 dindriyaM [S. 133a ] tadvijJAnAdivacca / prabhAsvarAdapavarakapraviSTendriyanirAsArthaM caitad vizeSaNam / kuta etad ? iti cet ; kA1. nutpatte - T. / 2. vizeSayoga T. 1 3. 'dezakramamAtre' T. / 4. di gRhyate / akSeT. - 135 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / ryakAraNayoH svabhAvabhedAt / kiMciddhi kArya kAraNasAmagrIsannidhimAtrajanyasvabhAvam, tadanyattu tatpariNAmApekSamiti / kAraNamapi kiJcit [T. 301b.] svasannidhimAtreNa kAryajananasvabhAvaM svakAraNebhya eva bhavati, yena parasparakRtAM vizeSaparamparAM sva5 kAryakaraNe nApekSate / anyattu tadviparItasvabhAvam / yathA kizcideva zAlyaGkurajananasvabhAvam tadviparItaM cAparam / zAlyaGkurazca tadvIjajanyasvabhAvo na yavAdibIjajanyasvabhAva iti na bhAvAnAM svahetubalAyAtAH pramANAdhigatAH svabhAvAH paryanuyojyAH / ye tu yajjananasvabhAvAH pramANato'dhigatAH te kiM sarvvadaiva tatsva10 bhAvA: ? Ahosvit tadaiva ? ityatra cintA pravarttate / tatra sa dA tatsvabhAvatve pazcAdiva prAgapi tatkAryakriyAprasaGgena pararUpeNAkArakasya [S. 133b.] bhinnasvabhAvatA kArakAkArakAvasthayoH zAliyavabIjAdInAmiva tattvacintakairucyate / sadRzAparabhAvanibandhanaM caikatayA pratyabhijJAnaM lUnapunarjAteSviva kezanakhAdiSu' 15 ityatra virodhAbhAvAditi / yadA ca tatkAryakAraNasvabhAvabhedAt kAryadvaividhyam, "tatrai" tasmi (smin sati "sahakAribhyaH" kSitibIjAdibhyasteSAM parasparasantAnopakAramapekSate yat kAraNamantyAvasthAprAsaM tasya yat kAryamaGkurAdikaM tajjanmanimittaM "sahakAriNAM " prathamakSaNAnantaraM viziSTadvitIyakSaNabhAvarUpo yo [T. 302a.] vi20 zeSa: kAryotpAdAnuguNaH " Adyo " bhavati " sa teSAM " sahakAriNAM prathamasamparkabhAjAM parasparakRto yo vizeSastajjanmA na bhavati parasparopasarpaNAdyAzrayAdeva pratyayavizeSAt tasya bhAvAt / tataH kAryotpAdAnuguNAdAdyAd vizeSAt prathamakSaNopanipAtibhiH sahakAribhiranyataH [S. 1342 ] samAsAditavizeSaiH janitAt ta25 tprabhRti " ye vizeSAH " prakRSyamANataduttarottarakSaNabhAvalakSaNA jAyante " te tajjanmAnaH " sahakArikRtavizeSajanmAnaH / kutaH ? " tatprakRtitvAt " tasyAdyasya vizeSasya parasparopasarpaNAdyAzrayAt pratyayavizeSAdAsAditatadanukUlavizeSaiH sahakAribhiH parasparopakAranirapekSairjanyasvabhAvatvAt, taduttareSAM ca vizeSANAM sahakA1. 'Su atrApi videg T. 136 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNike eva ekArthakriyArUpasahakAritvam / 137 rikRtakAryotpAdAnuguNavizeSajanyasvabhAvatvAt / yata evam "iti" tasmAt " nAnavasthA " prAguktA / atha sahakAriNA kSityAdinA kuzUlAdyavastho'pi bIjAdiH tenApi kSityAdiH kRtavizeSa evopatiSThetAnavasthaivaM syAt iti / tasya prakArasthAnabhyupagamAt puruSaprayatnAdereva [T. 302b.] kSetraprakiraNahetoravyavahitaligdhapa-5 thivIbIjasamparkalakSaNasya kAryotpAdAnuguNavizeSajanakasya vizeSe'syopagamAt / tatra yaduktaM pareNa 'yathA prathamasamparkabhAjaH kSitibIjAdayaH parasparasya vizeSamanAddhAnAH kAryotpAdAnuguNaM vizeSa janayanti, tathA [S. 134b.] sthirarUpA api bhAvAH tadekakAryapratiniyatAH parasparakRtavizeSanirapekSA eva bhaviSyanti' iti, 10 tabhyupagacchannAha " tathA yadyakSaNiko'pi" ityAdi / kSaNikavadakSaNiko'pi yadi kArya karoti karotu nAma / na kazcid vArayati / kintu yena svabhAvena kArya karoti sa yadi "avilambitakAryakartRdharmA" akSepeNa karotItyevaMzIlo dharmoM yasya sa tathoktaH, tadA " pRthagbhAvasya sambhavAt kevalo'pi " na kevalaM sahitaH "tathA syaat| 15 tatkAryakArakaH syAdityuktaM bahuzaH / "atatsvabhAvastu" akSepakartRsvabhAvavikalastu " tadA'pi " sahitAvasthAyAmapi prAgvat " akAraka eva " pararUpeNa kartRtvasya pUrvameva niSedhAt / tadevamekArthakriyayA vizeSotpAdanena cAkSaNikAnAM sahakAritvaM niSidhyopasaMharanAha - " tasmAt " ityaadi| vividhasyApi 20 sahakAritvasyAyogAnnaivAkSaNikasya kazcit [T. 303a.] sahakArIti kevalo'pi svakArya kuryAditi sahakAripratyayApekSasyAkSaNikasya hetutAM bruvANasya kiM yuktamiti [S. 135a.] darzayannAha - "prAyastu" ityAdi / yo hi sthirahetuvAdI tasya yadi sa hetuH pratyayAntarANyapekSya kArya karoti tadA "vyaktam avazyaM tasya sthirasya hetoH 25 pratyayAntarApekSakArakasya svabhAvAntarasyotpattiriti / "nAkAryasya" kAryatAmananubhavato apekSetyucyate / yataH sahakAriNAM yaH "saMghAtaH" sannipAtaH "tasthAyI" tatra vartamAno bhAvasantAnaH "prAyaH" bAhulyena " sahakAripratyayairupajanitavizeSaH " san " svakArya kurvan dRSTo bI1. tasmAt na ghaTAbhAva iti nAnAvasthA prA. T.I Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / jAdivat " tasmAdevaM vibhajyate / prAyograhaNaM cAkSepakArIndriyAdisaGghAtavyavacchedArtham / tatsambhavino nyAyasyAkSaNikeSu pRthagbhAvasambhavena kathaJcidapi kalpayitumazakyatvAt / prAgakArakasya pazcAt kArakasvabhAvAntarotpattistu na virudhyate / tasyaiva hyakAra5 kasya tadAtmA kArakaH svabhAvo na yujyate na tvatadAtmA / ata eva svabhAvAntaragrahaNam / tatra kevalamakArakasvabhAvasya svarasa - nirodhitAmAtramupeyam / [T. 303b. ] tataH sarvve susthamiti / 138 atha matam - kArakasvabhAvAntarotpattiriSyeta yadi sthirasya hetoH prAgapi kArakasvabhAvo [S. 135b.] na syAt / tasya tu prA10 gapi bhAvAt pratyayAntarApekSA tadutpattirapyayukteti ata Aha - " kArakasya " ityAdi / yadi hi samagrAvasthAyAH prAgapi kArakasvabhAvo bhavet tadA'syAkriyA na yujyate, saMhatAvasthAyAmapi tatsvabhAvatayaiva karaNAt, pararUpeNa kartRtvasya prAgeva niSiDatvAt / na ca kroti| tasmAt so'sya svabhAvaH prAGgaivAsIt / yadi 15 ca pratyayAntarairapyasau na kriyeta tat kimiti mudhaiva tAnyapekSate ? iti / [ $ 43. nirhetukavinAzacarcAyA upasaMhAraH / ] tadevaM 'tatsvabhAvasya jananAt" syasya ' yo yatsvabhAvaH sa svahetorevotpadyamAnaH tAdRzo bhavati na punastadbhAve hetvantaramape20 kSate' ityasyAnekAntaparihArAyoktasya prakArAntareNAnekAnte udbhAvite tatparijihIrSayA " aparAparapratyayayogena" ityAdyabhihitam / tatra yena nyAyena kSaNikAnAM hetuphalasvabhAvaH tasyAkSaNikeSvasambhavaM pratipAdayituM prAsaGgikaM yadupakrAntaM tat parisamApayya prakRtamanubadhnannAha - " tasmAd yo yadAtmA " ityAdi / yadi svabhAvenAsthiti25 dharmmaNo bhAvasya [S. 1362. ] na nAzakAraNaiH prayojanaM svabhAvena sthitidharmmaNo bhaviSyatItyata Aha - " sthitidharmmaNo'pi " ityAdi / sthitidharmmaNo'pi hi naiva nAzakAraNaiH kiJcit prayojanam / tasya svahetubhyaH samupajAto yaH sthiraH svabhAvaH tada1. kimiti tathA'nyAnyapekSate - T. / 2. pU. 83 paM. 22 / 3. pR. 83 paM. 1 / 4. pR. 116 paM. 13 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirhetukavinAzacarcAyA upasaMhAraH / nyathAtvasyAsthirAtmatApatteH kenacit karttumazakyatvAt / kAmaM hi bhAvAH svayaM na bhaveyuH / na tu santa eva svaM svabhAvaM parityajanti / atha sthitidharmmaNo'pyanyathAtvapratipattiriSyate tadA'nyathAtvapratipattau vA " tatsvabhAva eva" sthitidhammaiva " na syAt", AtmabhUtasyAsthitidharmmaNaH svabhAvasya pazcAt sambhave prAgapya - 5 bhAvAyogAt / nahi tadAtmanastasmi (smin) sannihite kadAcidabhAvo yuktaH, atatsvabhAvatAprasaGgAt ' viruddhadharmmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt' ityuktam / tathA ca sati " pUrva " eva "vikalpaH " svabhAvenAsthitidharmmA bhAva iti / " tatra ca " pUrvvavikalpe prA gevoktaM dUSaNaM vinAzahetorvvaiyarthyamiti / 10 bhAvaH K athAsau sthirasvabhAva eva, kevalamasyAsthirasvabhAvatA prAgasati vinAzahetorupajAyate, anyathA nivRttyayogAdityata Aha - "yazca parasmAt" nAzahetoH sthitidharmmaNa: [S. 136b. ] sataH "anyathAbhAvaH" asthitidharmmatAlakSaNo bhavati, sa pUrvvakAt sthitidharmmaNaH svahetusamudbhUtAt svabhAvAt " aparaH " anyaH " svabhAvasta- 15 sminniSpanne " pazcA[jjanya] svAda bhinnahetukatvAca " kathaM tasya " khasyAt " ? / tadAtmatayA pratibhAsanAditi cet / sAkhapyAdalakSitavivekasya tathA pratibhAsanaM syAt yadyasau [T. 304b.] pUrvasvabhAve satyevAnyato bhavet / anyathA virodhaH kathaM parihriyeta ? / bhavatvaparaH svabhAva iti cet / yazcAparaH svabhAva: sa 20 kathaM tasya ? / na hyanyo'nyasya svabhAvo yuktaH, atiprasaGgAt / yo'para: svabhAva: sa kimiti tasya na bhavati ? ityata Aha " svabhAvabheda - "ityAdi / bhavatu vastvantarameva tadaparasvabhAvatayA ko doSa: ? ityata Aha- " tathA ca " vastvantaratve sati vinAzahetorupajAyamAnasya svabhAvasya pUrvako bhAvaH svahetubhyo 25 yaH sthitidharmmA [S. 1372. ] jAtaH so'cyutidharme sthito nivRtibhAna bhavati, vinAzahetorvvastvantarotpattau vyApRtatvAditi na tasya " sthitidharmmaNo'nyathAbhAvo" nivRttiH / nahi mudgarAdervvastvantarasya bhAve'parasya nivRttiryuktA atiprasaGgAt / tadupamaddena tadutpattau ca prAgeva proktam / - i 3 139 30 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 hetubinduttiikaa| nanu ca dRzyata eva kaThinAdirUpasya tAmrAderamyAdevinAzahetovAdisvabhAvAntarotpattiH / na ca pUrvakasya pracyutidharmAtA ityata Aha - " etena " anantaroktena : kaThinAdInAm " AdizabdAdU dravAdInAM' tAmrasuvarNAdInAmagnizItavAtAdibhyo dravatva5 kaThinatvAdisvabhAvAntarotpattirvyavasthitarUpasya tAmrAdeH " pratyuktA " pratyAkhyAtA, tulyadUSaNatvAt / kathaM tarhi svabhAvAntarotpattiH pUrvasya cApracyutidharme sthitasyAbhAvo [T. 305a.] yuktaH ? ityAha :- " tatrApi " kaThinAdirUpe tAmrAdau " pUrvakasya " kaThinadravAdirUpasya " svarasanirodhitvAt " 10 vinAzahetvayogena / " vinAze " sati " agnyAdeH " AdigrahaNAjjalaniSekazItavAtAdeH / sahakAriNaH parasparopasarpaNAdyAzrayaH pratyayavizeSopajAtAtizayA"dupAdAnAca" yat tat kaThinAdirUpaM tAmrAdi svarasato nirudhyte| tata eva upAdAnakAraNAdagnayAdi sahakArikAraNopAdAnapratyayopajAtavizeSAd " apara eva " anya 15 eva dravakaThinAdisvabhAvo dravagrahaNasyopalakSaNatvAt , [S. 137b.] * utpanno " na tu pUrvakameva kaThinadravAdirUpaM tAmrAdi vyavasthitAtmakaM dravakaThinAdisvabhAvena pariNatamiti / - atra para Aha - " kenoktaM " yathA 'sthitidharmaNaH sato' vinAzahetorasthitisvabhAvotpattistato vinAzaH' iti, yena 20 'yazca parasmAdanyathAbhAvaH so'paraH svabhAvaH' ityAdhucyate / kintu sa svayaM sthitidhammaiva svahetubhirjanito nAsyAsthirasvabhAvatA vinAzahetorupajAyate / kathaM jJAyate yathA 'svahetubhiH [T. 305b.] svabhAvena sthitidhammaiva janitaH' iti? / vinAzahetoramyAderasa mbhave avasthAnAt / yadi svabhAvenAsthitidharmA svahetorjAtaH 25 syAt tadA tadasambhave'pi naavtisstthet| tasya svabhAvena sthitidharmaNaH svahetubhirevAyamaparaH svabhAvo niyamito yaduta "parasmAt" virodhino'jyAde"vinAzaH svayaM bhavatIti / parasmAditi karmaNi lyaplope paJcamI paramapekSya ityarthaH / svahetubhirevAyaM niyamita- 1. nA saMgrahaH / tAdeg T. 2. sato vinAzahetorasthirasvabhAvatvAt vinAzahetorasthitideg T. / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nihatukavinAzacarcAyA upsNhaarH| svabhAvo jAto yathA tvayA virodhinamapekSya svayaM nirva(vArtitavyamiti / taduktam - " svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSya nivarttate / / virodhinaM yathA'nyeSAM pravAho mudrAdikam // " iti / nanu yadyasya vinAzo virodhisannidhAne svayameva bhavatyahe- 5 tukaH prAmoti, ahetozca dezakAlasvabhAvaniyamo na yukta ityata Aha - " na ca " naiva vinAzo nAma vinaSTuraparaH svabhAvaH, yato'yaM doSaH syAt, kintu " bhAvacyutireva vinAzaH" / [S. 138a.] tasyAzca niHsvabhAvatvAddhetumattA naiva yujyte| nahi sA tasya bhavati / kevalamasau svayameva na bhavati / tato bhaviturabhAvAt 10 kasya hetumttopgmyte| siddhAntavAdyAha - " nedamanantaroktaM vikalpadvayamatikAmati " / kIdRzaM vikalpavyam ? / ' kiM nityo bhAvaH ?' ityAdi / [T. 306a] nanu ca kAlAntarasthitidharmAtAmupagacchato naiva nityavikalpasyAvakAzaH / na / tadupagame'pi nityataivopagatA bhavati / tathA hi - 15 yadyayaM saMvatsarasthitidharmA svahetubhirjanitastadA saMvatsaraparisamAptI yo'syAdAvudayakAle saMvatsarasthitidhA svabhAvo yato'yaM saMvatsaraM sthitaH sa eva tadante'pi / tato'paraM sNvtsrmvtisstthet| tadante'pi prathamotpannasaMvatsarasthitidharmasvabhAvAparityAgAdaparAparasaMvatsarasthitiprasaGgAt kAlAntarasthitidha- 20 matopagame'pi nityataivopagatA bhavatIti nityavikalpo dunivaarH| vinAzahetusannidhau svayaM nivartata iti copagamAdanityavikalpo nvraatmtaaviklpH| tathA hi - vinAzahetvabhimatasannidhau svayaM vinazyato yo'sya svabhAvaH sa eva bhAvasyaikarUpasvAdutpannamAtrasyeti tadaiva vinAzaprasaGgAt kathamasya kAlAntara- 25 sthitidharmAtA sambhavati ? / evaM vikalpe kRte pAzcAtyavikalpopagame kAlAntarasthitirevAsya trulyatIti nityavikalpa evAnenopagantavyaH / tatra [S. 138b.] vinAzahetusannidhau svayaM nAzopagame prAG nityo bhUtvA pazcAdanityo [T. 306b.] vinazvarakhabhAvo bhavatIti brUte / " evaM ca bruvANo bhAvadvayaM cAha " / vkssymaannaapekssshvkaarH| 30 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 hetubinduttiikaa| kIdRzaM bhAvadayam / nityAnityau svabhAvau bhedau yasya tathA / yo'sau nityaH svabhAvaH prAktanaH tasya nityAbhimatasya svayaM pazcAnAzaM bruvANaH sarvadA pratikSaNameva nAzaM prAha / anyathA pUrvoktena nyAyena pazcAdapi nAzAsambhavAt / atha pratikSaNamasya nAzo 5 na bhavati tadA pazcAdapi tadadyogAt sarvadaivAnAzaM prAheti kRtvA pUrvasminnityAbhimate svabhAve vinAzaheturasamartho'kizcitkara ev| nanu ca vinAzaheto va sAmarthyamupagataM pareNa virodhisannidhimapekSya svayaM nAzopagamAt / na / ata eva tannibandhanatvaprasa10 GgAt nAzasya / anyathA hyakizcitkaraH kimityasAvapekSyate ?, he tubhAvasyApekSAlakSaNatvAt / svahetava evAtrAparAdhyanti yakiJcitkare'pi tatrApekSAyAM niyucata iti cet / kaH punarayamasthAnAbhinivezaH teSAM yat tatra tathA niyuJjate / [S. 139a.] tasmAdupa kAryapekSAyAmeva' hetavo niyuJAnAH zobhante / anyathA te'pi 15 kAryAtmAno naiva taMnniyogamAdriyeran / kathaM cAkizcitkaro vi rodhI nAma ? / na yasyAvirodhitvAbhimatAdvizeSaH kazciditi yatkizcidetat / __ yadapyuktaM ' yathA'nyeSAM kSaNikavAdinAmakizcitkaramapi mudgarAdikamapekSya [S. 307a.] ghaTAdipravAho nivarttate tathA'smAkamapi 20 kAlAntarasthAyI bhAvaH' iti tadapi parasamayAnabhijJatayocyate / yato nAsmAkaM pravAho nAma kSaNavyatirikto'sti yo'kizcitkaramudgarAdisannidhau nivarteta / kSaNA eva hi kevalaM santi / te ca svanivRttau na mudgarAdikamapekSante, svarasata eva nirodhAt / yA tu teSAM kapAlAdivRttilakSaNA paryudAsavRttyA nivRttiH yasyAM sa25 tyAmekatvAbhinivezino lokasya sadRzAparabhAvarUpasya vibhramanimittasyApagamAt 'nivRttA ghaTAdayaH' iti vyavahAraH, tatrAkiJcitkaratvaM mudgarAdInAM naivAsti, tadbhAva eva teSAM bhAvAt / vegavanmudgarAdisahakAriNo ghaTakSaNAt parasparopasarpaNAdyAzra1. meva svahedeg T. / 2. kAryANi / 3. hetu| 4. virodhinaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nihatukavinAzacarcAyA upsNhaarH| yAt pratyayavizeSAt [S. 139b.] saJjAtAtizayAt kapAlAderbhavanadharmatvAt tasya ca tajjananasvabhAvatvAditi / svabhAvavyopagamaprasaGgAditi parijihIrSayA para Aha - " na prAg" ityAdi / kuta etat ? / " ekasvabhAvatvAt " / sarvadaikasvabhAvasya sarvadA nityataiva na pazcAdanityasvabhAvatAsambhava 5 iti / siddhAntavAdyAha - " sa tarhi bhAvaH " [T. 307b.] sarvadA nityakhabhAvaH khabhAvena "naashmnaavishn| apratipadyamAnaH kathaM naiva naSTo(kathaM naSTo) nAma ? / kutaH ? " tatsvabhAvavinAzayoH " nityavabhAvatAyA, vinAzasya cAnityarUpatAyAzca " aparaspararUpatvAt " paraspara-10 prihaarruuptvaat| upasaMharannAha - " yata evaM " sthitidharmaNAM vinAzo naiva yujyate tasmAt sati asya vinAze yadyavazyambhAvI kRtakarUpasya sato vinAza iSyate paraistadA " vinAzasvabhAvena " - vinazyati nAvatiSThata iti vinAzaH / kartari bahulavacanAd ghaJ / sa khabhAvo yasya tena vinAzakhabhAvenAsthiti-15 dharmaNA / " tena " kRtakarUpeNa satA vastunA khahetubhyo " bhavitavyam " anyathA'vazyambhAvitayopagatasya kRtakAtmanAM satAM vinaashsyaivaayogaat| bhavatvevam iti cet / Aha - " tathApi " svayaM vinAzakhabhAvatve'pi [S. 140a.] na kevalamavinazvarasvabhAvatve svabhAvA- 20 nyathAtvAsambhavAda vyartho vinAzaheturiti prathamavikalpopanyAsa evoktam- na punarucyate / yata evaM "tena" ityAdi sugamam / .. tadevaM vinAzaM pratyanapekSAmasAmarthya-vaiyarthyAbhyAM taddhatvayogena kRtakalakSaNasya sattvasya pUrvAcAryadarzitAM pratipAdya yathA'sau viparyaye bAdhakapramANatAmanubhavati tad darzayannAha - 25 " tasmAd vinAza " ityAdi / prayogastvevam - ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tdbhaavniytaaH| [T. 308a.] tadyathA- antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane / anapekSazca kRtakarUpaH san bhAvo vinAze1. kathaM naSTo nAma - Tb. I Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ... hetubinduttiikaa| .. 'vazyambhAvivinAzatayopagataH parairiti svabhAvahetuprasaGgaprayogo viparyaye bAdhakaM pramANaM pUrvAcAryapradarzitam / "tataH" tadbhAvaniyatatve, nAzasyAkAdAcitkatvAdudyAnantaraM nAza iti " yaH san " kRtakalakSaNo bhAvaH " sa vinAzI " vinazvarasvabhAvo nazvaratAyAH 5 sAdhyadharmasya nivRttau ca kRtakalakSaNasattvanivRttiriti kRtvA kRtakalakSaNasya sattvasya kSaNikatAyAmanvayavyatirekasiddhiH sampadyate anapekSayA'nukrAntasattvakSaNikatvayostAdAtmyasiddheH tannibandhanayoranvayavyatirekayorapi nizcayAt / / tadevaM pUrkhAcAryAn prati akRtakasya sato'bhAvAt " sada10 kAraNavannityam " [vaize0 4. 1. 1. ] iti nityalakSaNavirahAdeva na tannityatvam / yattu [S. 140b.] sad utpattimat tad uktena nyAyenAvazyaMnAzitayopagataM paraiH kAlAntarasthAyi na bhavatIti prati pAditam / [$ 44. sAmAnyena sattvakSaNikatvayostAdAtmyavyAptipradarzanam / ] 15 yadA tu yat sat tat kSaNikameveti sAmAnyenocyate kRtakAkRtakalakSaNaM sato bhedamanapekSya prauDhavAditayA kRtakasyApi cAvazyambhAvI vinAza iti paropagamo [T. 308b.] nApekSyate, tadA vinAzaM pratyanapekSatvameva sarvasya na sidhyati / yeSAM hi vinAzo bhavaM(van) dRSTo ghaTAdInAM teSAmeva taDetvayogAt tatrA20 napekSA yujyte| ye tu dezAdivyavahitAH parvatAdayo vA vinazA mAvizanto na dRSTAH teSAmavazyaM vinAzitvopagamanivandhanAbhAvAdantye'pyayaM vinAzaM pratyanapekSa eva vinazyanna vizeSAdAdAvapi tadbhAvaniyata iti vaktumazakyatvAt taMtsvabhAvasApekSatvAt / vinAzaM pratyanapekSatvAsiddherakRtakAnAM cAkAzAdInAM vinAzisva25 bhAvasApekSANAmityanapekSayA sato nazvarasvabhAvatA'siddheH anvayavyatirekayostannibandhanayorayogamutpazyannarthakriyAvirodhalakSaNameva tadA bAdhakaM pramANaM tAdAtmyaprasAdhakamabhidhAnIyamiti manyamAnaH pUrvapakSamutthApayannAha - " svabhAvato " nazvaratve'pyuktena 1. anitya / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthakriyAkAritvameva sarva, tazca kSaNikAnAmeva / 145 nyAyena paridRzyamAnavinAzAnAM ghaTAdInAM " kazcid " dezAdivyavahitaH parvatAdirvA'nupalabdhavinAzaH kRtako'pi sadrUpa AkAzAdivo'kRtakaH [S. 141a.] sanna 'tatsvabhAvo'pi" avinAzisvabhAvo'pi syAt / apizabdaH sambhAvanAyAm / tesya vinAzisvabhAvasaMsAdhakapramANAbhAvAdAzaGkayata etat / tatazca vinAzi- 5 svabhAvasApekSatvAt tadanapekSatvamasiddhamiti tavaMzAn sAdhyasya [T. 309a.] kSaNikatvasya sattvasvabhAvatvAsiDe: tannibandhanA nAnvayavyatirekasiddhiriti / kiM punaratrAzaGkAnimittaM yena kazcidatatsvabhAvo'pyAzaGkayata ityAha - " na hi sarvaH sarvasya svabhAvaH " iti| vicitrasvabhAvA hi bhAvA dRzyante - kecit sapra-10 tighAH kecidepratighAH, tathA nIlAnIlAdisvabhAvAH, tathA ke cidinAzinaH anye tvavinAzisvabhAvAH zaGkayanta iti puurvpkssaashngkaa| na -'kazcidatatsvabhAvo'pi syAt '-iti AzaGkanIyam , tathAbhAve hyakSaNikatvaM tasya syAt / tasmiMzca satyavastutvaprasaGgAt 15 kuto'tatsvabhAvatAzaGkA ? / kathaM punarakSaNikatve'vastutvaprasaGgaH / yataH sattvasya kSaNikatvasvabhAvatayA'nvayavyatirekasiddhirityata ' Aha - " zaktirhi " ityAdi / [ $ 45. arthakriyAkAritvameva sattvaM, taJca kSaNikAnAmeveti / ] evaM manyate - iha tAvadidameva vicAraNIyam [S. 141b.] kiM-20 lakSaNametad bhAvAnAM sattvaM yuktamiti / tatra na sattAyogalakSaNamavyAH, sAmAnyAdiSvabhAvAt / vandhyAsutAdiSvapi bhAvAda ativyAptervA / vandhyAsutAdInAmasatvAt kathaM sattAyogaH 1 iti cet / na / itaretarAzrayAt / yatasteSAmasattvaM sattAyogavirahAdeva [T. 309b.] tadvirahazcAsattvAditi / yadi ca satAmeva sattAyogaH 25 evaM tayanyat sattvalakSaNamabhidhAnIyam satcAyogasya ca vaiyarthyam, tata eva vastunaH sattvAt / savvArthakriyAsAmarthyavirahAt sattA1. viprakRSTaH - T. / 2. AkAza / 3. anapekSatvavazyat / 4. ghttpttaadyH| 5. vijJAnAdayaH / 6.vastutvatrasaGgatvAt / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / yogAbhAvasteSAmiti cet / evaM sati yadevArthakriyAsAmarthyayuktaM tasyaiva sattAyoga ityarthakriyAsAmarthyameva bhAvalakSaNamAyAtamityapArthakaH sattAyogaH / "itthaM ca evam / anyathA sAmAnyAdInAM kathaM svarUpaM sattvaM syAt ? / arthakriyAsAmarthya tu sarveSAmastIti 5 tadeva bhAvalakSaNam / ____" utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat " [tattvArtha0 5. 29.] ityetadapyayuktam, dhrauvyeNotpAdvyayayovirodhAt ekasmi(smin) dhamiNyayogAt / kathaJcidutpAdavyayau kathaJcit dhrauvyamiti cet / yathotpAdavyayau na tathA dhrauvyam, yathA ca dhrauvyaM na tathotpAdavyayAviti 10 naikaM vastu yathoktalakSaNaM [S. 142a.] syAt / tato'nyasya bhAvalakSaNasyAyogAt zaktezcAntazaH svajJAnajanane'pyupagamAt paraiH, anyathA SaTpadArthAdivyavasthAnAyogAt saiva bhAvalakSaNam, sarvazaktivirahaH punarabhAvalakSaNam / sarvagrahaNaM ca sarvasya vastuno vastvantarazaktiviraharUpatvA15 dabhAvatAnirAsArtham / yasya tu na kacicchaktiH sa evaikAntenAbhAva ucyte| zaktilakSaNameva sattvamakSaNike syAt tataH kSaNikAtmatA [T. 310a.] sattvasya na sidhyatIti kuto'nvayavyatireko ? iti cet, Aha - " na caivAkSaNikasya " kacit kArye'ntazo jJAnalakSa20 Ne'pi zaktirasti tat kutastasya tallakSaNaM sattvamatItAderiva bhaviSyati ?, yataH sattvasya kSaNikAtmatA na sidhyet / nanu ca zakteratIndriyatvAt kAraNAnAM kAryArambhaniyamAbhAvAca kathaM tadviraho'kSaNikasya bhavet yato'sya sarvazaktivirahalakSaNenAsattvena virodhinA nirAkriyamANaM sattvaM kSaNikA25 tmatAmevAnubhavet yato'nvayavyatireko syAtAmityata Aha - " kramayogapadyAbhyAm " ityAdi / naiva pratyakSataH [S. 142b.] kAryavirahAdvA sarvazaktiviraho'kSaNikatve ucyate, kintu tayApakavirahAt / tathA hi - kramayogapadyAbhyAM kAryakriyA vyAptA prakArAntarAbhAvAt / tataH kAryakriyAzaktivyApakayostayorakSaNikatve Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikasyaivArthakriyAkAritvarUpaM sattvam / 147 virodhAt nivRttestavyAptAyAH kAryakriyAzakterapi nivRttiriti sarvazaktivirahalakSaNamasattvamakSaNikatve vyApakAnupalabdhirAkapati, viruddhayorekatrAyogAt / tato nivRttaM sattvaM kSaNikeSvevAvatiSThamAnaM tadAtmatAmanubhavatIti-'yat sat tat kSaNikameva ityanvayavyatirekarUpAyA vyAH siddhinizcayo bhvti| 5 nanu ca prakArAntarAbhAvAt kAryamaGkurAdikaM bIjAdinA kramayogapadyAbhyAmeva kriyata ityucyate sa eva tu prakArAntaravirahaH [T. 310b.] kAryAtmanaH kutaH siddhaH ? / prakArAntarasyopalabdhilakSaNaprAptatve kathamatyantAsambhavaH ? / kevalaM dezAdiniSedhamAtrameva syAt / anupalabdhilakSaNaprAptatveno'sattAnizcayo viprakarSiNA- 10 miti kutastabhAvasiddhiH / tataH prakArAntareNArthakriyAsambhabAt kramayogapadyanivRttAvapi nArthakriyAsAmarthya nivRttiriti kuto'kSaNikatve sati sarvasAmarthyavirahalakSaNamasattvam ?, yataH sattvasya kSaNikAtmatayA'nvayaMvyatireko syAtAm ? / na / ubhayathA'pyadoSAt / [S. 143a.] tathA hi - kramo nAma paripATi: kA-15 ntirAsAhityaM kaivalyamathurAdeH, yogapadyamapi tasyAparairbIjAdikAryai: sAhityaM / prakArAntaraM cAGkurAdeH tadubhayAvasthAvirahe'pyanyathAbhavanam / tasya cAGkurAdisvabhAvasyAnyasahitasya kevalasya vA'bhAve pratyakSabodhagamyamAne satyupalabdhilakSaNaprApta eva svabhAvaH kramayogapadyabhAvabahirbhUto nopalabhyate / vastunaH upalabhya- 20 syAnyasAhitye kaivalye cApanIte taMdviviktadezAdipratibhAsinaH pratyakSasyodayAt svabhAvAnupalambhata evAbhAvanizcayAdilakSaNavyavahAravRtteH / tasya cAGkurAdibhAvasyAvasthAdvayabahirbhAvaniSedhe kayozviddezakAlayoH dezAntarAdau krameNAGkurAdibhAvavatItarasmin vA bhAve'pi na kAcit ksstiH| tataH pratyakSata eva [T. 311a.] 25 prakArAntarAbhAvasiddheH kathaM kramayogapadyAbhyAmarthakriyAzaktiravyAptA syAt / / zAstrakArastu yathA pratyakSata eva prakArAntarAbhAvasiddhiH tathA svayam "etena kramAkramAdayo'pIti atidizan vkssyti| 1. degtvena sattAnizcayo na , videg T. / 2. prakArAntara / - - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / anupalabdhilakSaNaprAptatve'pi prakArAntarasya kramayaugapadyayoranyo'nyavya[S. 143b. ]vacchedarUpatvAdevAzrayasi ('devAbhAvasi) Di tathAhi - anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSeghenA paravidhAnAt tesvA'pratiSedhe vidhipratiSeghayovirodhAdubhayapratiSedhAtmanaH prakArA5 ntarasya kutaH sambhava: ? / atra prayogaH yatra yatprakAravyavacchedena yaditaraprakAravyavasthAnaM na tatra prakArAntarasambhavaH, tadyathAnIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakArAntaravyavasthAyAM pIte / asti ca kramayaugapadyayoranyataraprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthAnam vyavacchidyamAnaprakArAviSayIkRte sarvvatra kAryakAraNarUpe vastu 10 nIti viruDopalabdhiH vyavacchidyamAnaprakAretaravyavasthAnaM ca, kIrAntarasambhavazca tato vahirbhAvalakSaNa ityanayostattvA'nyatvarUpayoranyonyaparihArasthitalakSaNatvAt / na cAtrApi bAghakAntarAzaGkayA'navasthAnamAzaGkanIyam, pUrvvaprasiddhasya [T. 311b.] [S. 144 a. ] virodhasya smaraNamAtratvAt / viruDopalabdhiSu bahirddhamiNi 15 hetoH sadbhAvamupadarya virodhasAdhanameva bAdhakam, tacehAsti / tato virUDayorekatrAsambhavAt pratiyogya bhAvanizcayaH zItoSNasparzayoriva bhAvAbhAvayoriva veti kuto'navasthA ? / - " tatra na krameNAkSaNikaH kAryANi karotyavizeSAdakArakAvasthAyAmiva / sahakAryapekSA ca dvividhasyApi sahakAritvasyAyo - 20 gAdanupanyasanIyA / sarveSAM caikakriyAkAla eva kriyAprasakte:, tatkArakasya svabhAvasya tadaiva bhAvAt / nApi yugapat, pratyakSodivirodhAt, punastatkriyAprasaGgAcca / kRtatvAnneti cet, na sAmarthyAMnapAyAt / anyathA prAgapyakArakarUpavizeSAdakriyA syAt / kRtasya karttumazakyatvAditi cet / zaktAzaktatayA tatraiva 25 kArye bhedaprasaGgaH zAlikodravabIjAderiva / nityazca yadA yugapat karoti tataH prAgapi bhAvAt tadaiva tatkriyAprasaGgaH punastato'pi pUrvataram ityevaM [S. 144b. ] na kadAcidyugapat kriyA syAt / puaaftarakAlayozcaikadA yugapatkAriNo'nyadA sarvvArthakriyAsAma 9 1. vihitasya / 2. bhUte * T. / 3. vyavacchidyamAnaprakAreNetaravyavasthAnAt / 4. rAntarAsa - T. 5. pratyakSavi T. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikasyaivArthakriyAkAritvarUpaM sattvam / yavirahalakSaNamasattvaM svAditi kayaM na kSaNikatA ? / kriyopagame vA kramapakSa eva / tatra cokto dossH| evamakSaNikatve [T. 312a.] sati cakSurAdyAyaMtanAnAmasatvaprasaGgAt kSaNikatAyAmeva sattvamiti yat sat tat kSaNikameveti sato nazvarAtmatAsiDe: anvayavyatirekarUpavyAptisiddhiriti // 1. dyaayttaanaam-T.| 2. T. adds here brAhmaNAcataviracite vivaraNe, svabhAvahetvadhikAraH prathamaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3. kAryahetunirUpaNam / ] [$ 1. kAryakAraNabhAvavyavasthA / ] tadevaM svabhAvahetau tAdAtmyasiddhinibandhanamanvayavyatirekanizcayaM pratipAdya kAryahetau kAryakAraNabhAvasiddhinimittatvAt ta5 yostasyAzca pratyakSAnupalambhanibandhanAyAH prAgeva darzitatvAt tadgatamaparamapi pareSAM bhrAntikAraNamapanetuM tadviSayaM darzayannAha - " arthAntare " hetorvyatirikte vastuni gamye " kArya hetuH " / anarthAntare tu svabhAvo heturityuktam / kasmAt [S. 145a.] punararthAntare kAryameva heturityAha - " avyabhicArAt " iti kAryameva yarthAntaraM 10 na vyabhicarati nAnyat yathoktaM prAk tataH kAryamevArthAntare gamye heturucyate saMyogavazAdgamakatve / ____na ca kenacit " ityAdinA' yaH sarvathA gamyagamakabhAvaprasaGga AcAryeNoktaH parasya , tamihApi kAryahetau paraH kadAcit prasaJjayedityAzaGkamAna Aha - " kAryakAraNa-" ityAdi / [T. 312b.] 15 yadi hi kArya heturucyate tadA kAryakAraNabhAvena kAraNenAsya gamakatvam / tathA ca sati sarvathA gamyagamakabhAvaH prAmoti / agneH sAmAnyadharmavad vizeSadhA api tArNapArNAdayo gamyAH syuH| dhUmasyApi vizeSadharmavad dravyatvapArthivatvAdayo'pi sAmAnyadharmA gamakA bhveyuH| kutaH ? " sarvathA janyajanakabhAvAt " / 20 janyajanakabhAvo hi kAryakAraNabhAva ucyate / sa ca nAgni dhUmayoraMzena api tu sarveNa prakAreNa / tathAhi - yathA a. gniragnitvadravyatvasatvAdibhiH sAmAnyadhammairjanakaH tathA tANapArNatvAdibhivizeSadhammairapi, yathA ca dhUmo dhUmatvapANDutvA dibhiH khaniyataivizeSadhammairjanyaH tathA [S. 145b.] sAmAnyadha25 mmairapi sttvdrvytvaadibhiH| tatazca yathA tayoH kAryakAraNabhAvaH tathaiva gamyagamakabhAvaH prAmoti, tasyaiva tannivandhanatvAditi puurvpkssaashngkaa| atrAha - " na sarvathA janyajanakabhAvaH" tatazca kutastathA gamyagamakabhAvaH syAt / kasmAt ? iti cet , 1. pR. 18. paM. 21 / 2. degnA prAk yaH T. / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarykaarnnbhaavvyvsthaa| " tadabhAve " teSAM tArNapArNatvAdInAM vizeSadharmANAmabhAve " bhavato " dhUmamAtrasya tebhya eva vizeSadharmebhyo bhavatIti evamAtmanaH " tadutpattiniyamasyAbhAvAt " / tathA " tadabhAve " anyabhAve bhavato dravyatvAdeH [T. 313a.] sAmAnyadharmasyAgnerevAyaM bhavatInyevaMrUpasya tadutpattiniyamasyAbhAvAt kutaH sarvathA janyajanaka- 5 bhAvaH ?, yataH sarvathA gamyagamakabhAvaH syAt / na hyasati tadutpattiniyame janyajanakabhAvo vyavasthApayituM yuktH| yata evaM " tasmAt kArya " dhUmAdikaM "svabhAvairyAvadbhivUmatvAdibhiH svagataH / itthambhUtalakSaNA ca tRtIyA / " avinAbhAvi " vinA na bhavati / kaivinA na bhavati ? / ' kAraNe yAvadbhiH svabhAvaiH' ityatrApi sa- 10 mbdhyte| kAraNAzritairyAvadbhiH [S. 146a.] svabhAvaivinA te kAyaMgatAH svabhAvA na bhavanti hetuH taisteSAmiti gamyate / ka avinaabhaavi?|" kAraNe " kAraNaviSaye aparo'rthaH "kAraNe" AdhArasaptamI / idAnIM kAraNasthaiH svabhAvairyAvadbhiragnitvadravyatvAdibhiravinAbhAvi teSAM kAraNagatAnAM sAmAnyadharmANAM hetuH kArya ga. 15 makam / kasmAt ? ityAha - " tatkAryatvaniyamAt " teSAmeva kAraNagatAnAM sAmAnyadharmANAM tat kAryamityevaMrUpasya niyamasya sadbhAvAt / nahi tAn sAmAnyadharmAn kadAcidapi kArya vyabhi- . carati / ... evaM kAraNagatamaMzaM pAzcAtyenorthena nirUpya prAktanenArthena 20 kAryagatamaMzaM nirUpayannAha - " taireva ca " ityAdi / kAryamapi tai- . reva dhammaiH [T. 313b.] svagataiH kAraNagatAnAM dharmANAM gamakam yathA'ntarA sambhavino dhUmatvapANDupArNatvAdayo vizeSarUpAstaiH kAraNagataiH sAmAnyadhammavinA na bhavanti / atrApi tatkAryatvaniyamAt / ityapekSyate / teSAmeva kAryagatAnAM vizeSadhANAM 25 kAraNagatasAmAnyadharmApekSayA kAryatvaniyamAt / na hi te vizeSadhAH kAryagatAH [S. 146b.] kAraNasthasAmAnyadhammaizvinA kadAcidapi bhavanti / tatasteSAmeva kAryatvaniyamaH, nAnyeSAM dra1. zakyaH T. 2. degnArthinA T. / 3. pANDutvapArNa T. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| vyatvAdInAM kAraNasthasAmAnyadhammairvinA bhavatAm / tadevaM kArapatya sAmAnyadharmA eva gamyA na vizeSadhAH, kAryasyApi vizeSaSA evaM gamakA na sAmAnyadhAH, tatkAryatvaniyamAt / ye tu kAraNasya vizeSadhA yaistatkAryatvaniyamaH kArya5 mAtrasya nAstIti na te gamyAH / ye ca kAryasya sAmAnyadhammo dravyatvAdayasteSAmapi tatkAryatvaniyamAbhAvAdeva gamakatvaM nAstIti kAryakAraNabhAvena gamakatve kutaH sarvathA gamyagamakabhAvaH pareSAmiva prasajyeta / [32. janyajanakabhAvasya sarvathA sattve'pi gamyagamakabhAvasya na tathAtvam / / 10 parasyAniSTapAdanamAzaGkayAha - " aMzna " ityaadi| yadi hi kAraNasya sAmAnyadharmA eva gamyAH kAryasyApi vizeSadhA eva gamakAH tatkAryatvaniyamAdiSyante, hanta tayaMzena janyajanakabhAvaH prAptaH / kAraNasya sAmAnyadharmA eva janakA na vizeSa dhAH, kAryasyApi vizeSadharmA eva janyA na sAmAnyadharmA 15 iti syAt / sarvathA ca janyajanakabhAvo'bhimata [T. 314a.] i. tyabhyupagamavirodhaH / etat pariharati - nAMzena janyajanakabhAvaprasaGgaH, niraMzatvena vastunaH sarvAtmanA tadabhyupagamAt, gamyagamakabhAvasyApi sarvathA'bhimatatvAt / tadAha - " tajjanya " - ityAdi / yadi hi kAryasya taiH kAraNagataivizeSadhammairjanyo yo 20 vizeSaH sa grahItuM zakyate , tadA tajjanyavizeSagrahaNe'bhimatasvAt [S. 147a.] kAraNagatavizeSadharmANAM gamyatvasya / tathA liGgavizeSo ghUmatvAdiH upAdhirvizeSaNaM yeSAM dravyasvAdInAM sAmAnyAnAM kAryagatAnAM teSAM caamimttvaadmkrvsy| tathA hi- agurudhUmagrahaNe bhavatyeva tadaneranumAnaM dhUmasvavizeSaNena ca 25 dravyatvAdinA'meranumAnam / na hi sarvathA janyajanakabhAvo'stItyeva tathaiva gamyagamakabhAvo bhavati, tasa jJAnApekSatvAt / tathA hi-na sattAmAtreNa liGgasya gamakatvam , tasya jJApaMkatvAt / sApako hi svanizcayApekSo jJApyamayaM jJApayati, nAnyathA / kathaM 1. jJApakApekSatvAt - T. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakAraNabhAvapratIterna durlabhatvam / 153 taryuktaM " tadabhAve bhavataH tadutpattiniyama(mA)bhAvAt " iti / sarvathA janyajanakabhAvAbhyupagame [T. 314b.] tadbhAve bhAvasyaivAbhAvAdityata Aha - " aviziSTa " - ityAdi / yadi hi tajjanyavizeSagrahaNarahitamaviziSTaM kAryamAtramupAdIyate liGgavizeSopAdhirahitaM vA dravyAdikaM tadA " aviziSTasAmAnyavivakSAyAM " kAraNagatavi- 5 zeSAbhAve'pi dhUmamAtrasya bhAvAt tadaviziSTasya ca dravyatvAderagyabhAve'pi bhAvAd vyabhicAra iti sarvathA [S. 147b.] janyajanakabhAvo neSyate, tadabhAvAd gamyagamakabhAvazca / na tu vizeSavivakSAyAm , tatra vyabhicArAbhAvAt / tathA hi - yadi nAma dhUmamAtraM tArNapArNAdivizeSAbhAve bhavati, na tu tajjanyo 10 vizeSaH, sa yadi grahItuM zakyate, tadA vizeSasya gamyatvamastyeva , nizcitasyaiva liGgatvAt / tathA yadyapi dravyatvasattvamAtramanyabhAve'pi bhavati na tu dhUmAtmakamiti tadviziSTasyAvyabhicArAdU gamakatvamapi na vAryata iti / [ $ 3. kAryakAraNabhAvapratIteratidurlabhatvAzaGkAyA niraasH| 15 atra parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha - " kasyacit " dhUmAdeH " kadAcit " kasmiMzcit kAle " kutazcit " amyAdeH " bhAve'pi " sati " sarvo " dhUmAdiH "tAdRzo" yAhaza ekadA'syAderbhavan dRSTaH tajjAtIyaH, " tathAvidhajanmA " yathAvidhAt sa eko bhavan dRSTaH tAdRzAdeva janma yasya sa / " tathAvidhajanmetyetat kutaH " pramANAdava- 20 sitam ? yenocyate [T. 315a.] 'kAryahetau kAryakAraNabhAvasiddhinibandhanAvanvayavyatireko' iti| tathAhi - yadi nAma pratyakSAnupalambhAbhyAM kasyaciDUmasyAgnyAdisAmagrIkAryatvamavagataM kimetAvatA'nyasyApi [S. 148a.] tAdRzasya tAdRzakAryatA sidhyati, tatra taMnibandhanayoH pratyakSAnupalambhayoravyApArAt / yatraiva hi 25 tayorvyApArastasyaiva tatkAryatA bhavatu, tadanyasya tu kimAyAtam ? yena tathAvidhAdasya janma syAt / evaM hi kasyAzcimavyakteragnyAdijanyatA dRSTeti kinna ghaTAderapi sA'bhyupagamyate ? anya1. pR0 151 paM0 1. / 2. kaarykaarnnbhaavnib| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 hetu binduTIkA / tvena vizeSAbhAvAt / ka evaM sati doSa: ? iti vet; tathA ca pramANAbhAvena tathAvidhajanmatvAnizcayAdatAdRzAdapi janmAza kAyAM tAdRzasya dhUmAderagnyAdinA'nvayavyatirekau na nizcitAviti kutaH kAryahetorgamakatvam ? / na hi yo'sAveko dezakAlA5 va sthAniyato'gnivizeSahetuko dhUmo'dhigataH pratyakSAnupalambhAbhyAM tasyaivAnvayavyatirekau pratipattavyau / tasya deshaantraadaavsmbhvaat| kiM tarhi ? | tAdRzasya sAmAnyAtmana eva liGgatvAt tasya cAtathAvidhAdapi janmAzaGkAyAM kutastathAvidhenAnvayo vyatireko vA ? | taduktam - B " avasthAdezakAlAnAM bhedAd bhinnAsu zaktiSu / [T. 315b.] bhAvAnAmanumAnena pratItiratidurlabhA // " [ vAkya 1.32. ] iti / siddhAntavAdyAha - "na, atadbhAvinaH " ityAdi / evaM manyateihaikadA dhUmAderagnyAdisAmagrIjanyatayA [S. 148b.] pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitarUpatve'pi tAdRzasyAtAdRzAdapi bhAvaH samAza15 Gkayate yathAparidRSTAdanyatvena / tatra yo'sAvagnyAdisAmagrIjanyo dhUmavizeSa ekadA nizcitastadapekSayA yathA'nyo dhUmavizeSastAdRzo yo'nyAdRzAdapi - bhAvAnAM vicitrazaktitayA bhavediti zaGkayate, tathA so'pyekadA'gnyAdisAmagrIjanyatayA nizcitastadanyApekSayA tAdRza eva / tatra yadi tadanyasya tAdRza20 syAtAdRzAjjanma syAt tadA tAdRzasya svabhAvasya nAgnyAdisAmagrIjanyasvabhAvateti paridRSTasyApi dhUmasya nA'gnyAdisAmagrI kAraNamityAyAtam / tAdRzasya svabhAvasyA'gnyAdisAmagrI - vilakSaNakAraNajanyasvabhAvatvAt / tatazcAgnyAdisAmagryA akAraNatvAt yo mayaikadA tato bhavan dRSTo dhUmaH so'pi na bhavet / 25 nahi yad yasya kAraNaM na bhavati tat tataH sakRdapi jAyate, tasyAhetukatvaprasaGgAditi / " atadbhAvinaH " iti tacchabdena vivakSitamagnyAdikAraNaM parigRhyate, na tat atat, tadvilakSaNaM atAdRzaM zakramUrddhAdikam, aMtasmAd bhavituM [T. 3162 . ] zIlaM 1. prasiddhi - vAkya | 2. iti cet / siddhA T. / 3. tadAitAha T. / 4. tetyapa T. 5. tasmAt - T I 10 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakAraNabhAvapratAtana durlabhatvam / 155 yasya tasyAtahAvinastAdRzasya tallakSaNasya dhUmavastunaH "sakRdapi" ekadA'pi [S. 149a.] "tataH" agnyAdeH "abhAvAd bhAvavirodhAt / bhavati ca tAdRzo'gnyAdisAmagrItaH tatastAdRzasya svabhAvasya tAdRzameva kAraNamityavagamyate sakRtpravRttAbhyAmeva pratyakSAnupalambhAbhyAmiti kuto vyabhicArAzaGkA ? / tena yAdRzo dhUmo'gnyAdi- 5 sAmagyA bhavan dRSTaH sakRt tAdRzasya tasya tajjanyasvabhAvatayA tAdRzAdeva bhAvAt 'yatra dhUmastatrAgnyAdisAmagrI' itynvyvytireknishcyH| athavA'nyathA vyAkhyAyate - iha pratyakSAnupalambhanibandhanA kAryakAraNabhAvasiddhiH prAguktA tannibandhanAvanvayavyatireko pra-10 tipAdayitum , taccAyuktam / tathA hi -"kasyacit" dhUmasyAgnyAdisAmagryanantarabhAvina Adyasya "kadAcit " prathamotpAdakAle "kutazcid agnyAdisAmagryAH " bhAve'pi " utpAde'pi "sarvastAdRzo' yAdRzaH prathamakSaNabhAvI dhUmo dvitIyAdikSaNeSvapi tAdRzaH pratyakSata eva tasya pUrvakSaNAvilakSaNatayA pratIteH / "tathAvidhajanmA" iti ya-15 thAvidhAdagnIndhanasAmagrIlakSaNAt kAraNAdAdyo dhUmakSaNa utpannastathAvidhAjjanma yasya sa "tathAvidhajanmetyetat kutaH " naiva tasya dhUmAderabhAvAt [T. 316b.] / evaM ca yadyato dRSTaM tasyAnyato'pi bhAvasya darzanAt sarvatrAnAzvAsa [S. 149b.] iti manyamAna Aha - " tathA ca " anagnito dhUmAdapi dhUmasya bhAve zakramU - 20 derapi tasya bhAvAvirodhAdagninA dhUmasya nAnvayavyatirekAviti cenmanyase iti pUrvapakSAzaGkA / taduktam - "kSaNikatve kathaM bhAvAH kvacidAyattavRttayaH / prasiddhakAraNAbhAve yeSAM bhaavstto'nytH|| .. 25 atazcAnagnito mAd yathA dhUmasya smbhvH| zakramUrddhastathA tasya kena vAryeta saMbhavaH // " iti / siddhAntavAdyAha - nA'gnIndhanasAmagrIjanyo yAdRzodhUmastAdRza eva dhUmAdapi bhavati kAraNabhedena / kutazcit sAmyAt 1. tumiSTau tadeg - T. / 2. zo na yAdRdeg T. / 3. kAraNazaktibhedeg T. / 4. T. adds svayaM / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| sarUpatayA'vasIyamAnasyApyanyAhazatvAt / tAdRzo hyagnIndhanasAmagrIkSaNAntarajanya Adya evAparaH kSaNastathA tadanya Adya evAparAnIndhanasAmagrIjanya iti tAdRzasya dhUmasya dhUmAdasambhavAt na kacidanAzvAsaH kaaryH| tathA yAdRzo dvitIyakSaNabhAvI 5 prathamadhUmakSaNajanito dhUmakSaNastAdRzo'paraprathamadhUmakSaNajanita eva dvitIyo dhUmakSaNo na tRtiiyaadiH| evaM tRtIyakSaNAdiSvapyakurAdiSu ca sarvatra vAcyam / kutaH punarayaM vibhAgaH ? iti cet, Aha - " atadbhAvinaH, atasmAd - anagnIndhanAdirUpAda dhUmAda [T. 317a] bhavanazIlasya prathamakSaNAvilakSaNasya dhumasya "sakRdapi" 10 [S. 150a.] ekadApi " tataH " agnyAdisAmagrayAH "abhAvAda " bhAvAyogAdU / yathA hi prathamakSaNApekSayA dvitIyastAdRzastathA tadpekSayA prathamo'pIti tAdRzatvAvizeSAt tAdRzasyAnagnito bhAve tAdRzo nAgnijanyasvabhAvaH iti sakRdapi tato na bhavet / bhavan vA tajjanyasvabhAvatAmAtmanastAdRzaH khyApayatIti kuto'nyA15 dRzAd bhavet ? tasmAdanyAdRzAd bhavannanyAdRza eva tato na vybhicaarH| [64. bhinnakAraNajanyAnAM dhUmAnAM atAdRzatve'pi sAdRzyAt taadRshtvaabhimaanH|] nanu sarveSAM dhUmakSaNAnAM kaNThakSaNanAkSitikAlIkaraNAdikAyAmarthakriyAyAmupayogAt kathaM tAdRzasvabhAvatA na syAt ? / 20 na, tasyA apyarthakriyAyAH kSaNabhedopadhIyamAnarUpAyAH tAdRzatvAbhAvAt tatrApi tulyadoSatvAt / kathaM tarhi loke sarvatra dhUmavyavahAraH iti cet ; sadRzAparabhAvanivandhanaikatvAdhyavasAyavazAt kSaNairvyavahorAyogAcca / sAdRzye sati kathaM na tAdRzatA? iti cet / tAdRzAdanyatvAt sadRzasya / tathA hi - gosadRzo 25 bhavati gavayaH na tu tAdRzaH, gorevAparasya tAdRzatvAt / paramA thenAtAdRze'pi tAdRzAbhimAno [S. 150b.] mandamatInAM bhavan kathaM nivAryeta ? / tathA hi - tattvAdhyavasAyo'pi tAvad - atasminnarvAgdRzAM [T. 317b.] vinivArayituM na pAryate, kimaGga punastAdRzatvAdhyavasAyaH ? yathoktam - 1. degnAM varNakAlIkaraNAdi' - T. | 2. deghArayo T. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atAdRzatvepi sAdRzyAt taadRshyaabhimaanH| 157 " samAnavarNasaMsthAne santAne'nyatra jAyate / atasmiMstanmatiH puMsAM kimutaikatra saMtatau ? // " iti / tattvacintakAstu tAdRzAtAdRzakAraNabhedAt tAdRzAtAdRzatAM bhAvAnAM anumanyante na taadRshtaam| tad yadyatAdRzAdapi tAdRzo bhavet tadA tasya tajjanyaH svabhAva ityatadbhAvinaH sakRdapi tato 5 bhAvo na syAt / amumevArtha samarthayamAna Aha - " parasparApekSayA " ityAdi / kAraNApekSayA hi janyasvabhAvaM kAryam , kAryApekSayA ca janakasvabhAvaM kAraNam / yato hi kAraNAd yad bhavad dRSTam tasya tajjanyasvabhAvaH , itarasya ca tajjanaka iti prtiiyte| anyathA tasya tato bhAvAyogAt, itarasya ca tajjananAyogAt / 10 yadi nAmaivaM tataH prakRte kiM siddham ? ityata Aha - " tatra " etasmin nyAye sati " yadi dhUmo " yAdRza Adyo'gnyAdisAmagrIjanitastAdRzo dvitIyAdikSaNabhAvI " anyAdisAmagryA " [S. 151a.] agnIndhanAdikAraNakalApAt tajjanakasvabhAvatayA ni ritA"danyato'gnIndhanAdisAmagrIjanitAdAdyADUmakSaNAd bhavet / tadA 15 " tasya " tAdRzasya dhUmasvabhAvasya "tajjanyo'gnyAdisAmagrIjanyaH " svabhAvo na bhavati" kintu dhUmajanya eveti kRtvA sakRdapi "tato'gnyAdisAmagrIto " na bhaveta " / tAdRzasya hi [T. 318a.] svabhAvasyAnyato bhAve tajjanyasvabhAvatA , nAgnyAdijanyasvabhAvateti kutaH sakRdapi tato bhAvo yujyeta / atra dRSTAntaH " arthA- 20 ntaravad" iti / yathA hyarthAntaramatajjanyAbhimatamanyato bhavat na tajjanyasvabhAvaM nAgnyAdisAmagrIjanyasvabhAvamiti sakRdapi tato na bhavati tadvat tAdRzo dhUmo'pIti tato bhavannanyAhaza evAsAviti gmyte| syAnmatam - agnyAdisAmagyA'sAvatajjanyasvabhAvo'pi 25 tAdRzo balAjjanyate kastasya tapasvino'parAdhaH ? ityata Aha - " nApi " na kevalaM svayamatajjanyasvabhAvatayA tato na bhavet, kintvagnyAdisAmagrayapi taM tAdRzaM dhUma-yAdRzo dvitIyAdikSaNa1. nivAritAdeg T. / 2. bhAvo na yudeg T. / 3. hyaGkarAyadeg - - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 hetubinduttiikaa| bhAvI-na janayet / kutaH ? / atajjananasvabhAvatvAt / tAdRzasya hyanyato bhAve sa eva tajjananasvabhAvo nAgnyAdisAmagrIti tajjananasvabhAvavikalA kathaM taM janayet / atrApyudAharaNam - * sAmagryantaravaditi " / yathA sAmagrayantaramatajjananasvabhAvAbhimataM 5 [S. 151b.] na janayati tadvadagnyAdisAmagyapi / tathA hi - sA AtmIyaM svabhAvamanusRtyaiva pravarttate, tataH kuto'sau sAmagrIbalAjjAyeta ? / [5. tAdRzAtAdRzajanyatve kAryasyApi tAdRzAtAdRzatvam / ] syAnmatam - agnyAdisAmagrIjanyasvabhAvo'pi tAdRzodhUmo' 10 dhUmajanyasvabhAvo'pi yathA sa eva dhUma indhanajanyasvabhAvo'gni janyasvabhAvazcobhayato [T. 318b.] bhavati / tathA tAdRzo'pi dhUma ubhayasAmagrIjanyasvabhAvatayobhayato bhaviSyatItyata Aha - " na ca " naiva " dhUmasya " tAdRzasya " tadatajjanyaH " agnyAdisAmagrIjanyo dhUmajanyazca " svabhAvo yuktaH " yuktyA snggtH| kutaH ? 15 " ekasvabhAvatvAt / tAdRzasya dhamarUpasya bhedAbhAvAt / nahi tasya kAlabhede'pi tAdRgrUpatA bhidyate / bhede hyanyAdRzasyAnyAhazAdbhAve vivaadaayogaat| tasya yadi tAdRzAtAdRzakAraNajanyatA syAt tatastAdRzAtAdRzasvabhAvataiva syAt / tadeva darzayannAha - " dhUmA' dhUma " - ityAdi / dhUmazabdena cAdRzo'gnyAdisAmagrIjanyastA20 dRzaH svabhAvo'bhipretaH, adhUmazabdenAnyAdRzakAraNajanyo dhUma jnito'nyaadRshH| tayozca tAdRzAtAdRzakAraNajanyatayaiva tAdRzAtAdRzasvabhAvatA'vagantavyA vakSyamANanItyA / tenAnidhUmalakSaNAt " dhUmAdhUmajananakhabhAvAt " tAdRzAtAdRzajananasvabhAvAt [S. 152a.] tAdRzAtAdRzatayA'sya bhavato dhUmAdhUma[svabhAva]stA25 dRzAtAdRzasvabhAvaH syAt kutastAdRza eva ? / kuta etat ? ityAha - " kAryasvabhAvAnAm " ityAdi / kAryANAM hi ye svabhAvAH parasparAsaMbhavinaH te parasparavilakSaNakAraNasAmagrIsvabhAvakRtA na svAbhAvikA ahetukatvaprasaGgAt / [T. 319a.] tatastAdRzAtAhazAd bhavato dhUmasya tAdRzAtAdRzasvabhAvataiva' syAt / 1. dhUmo'dhUma - T. / 2. degmAlUmajadeg T. / 3. degva na syAt T.I Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 tAdRzAtAdRzajanyakAryasya tathAtvam / syAnmatam - naiva tAdRzAtAdRzasvabhAvatAyAM tAdRzAtAdRzakAraNApekSA, kAryANAmutpattimAtra eva kAraNApekSaNAdityata Aha - " akAraNApekSaNe ca " tAdRzAtAdRzarUpatAyAM tAdRzAtAdRzakAraNAnapekSaNe ca tAdRzAtAdRzatAyAH " ahetukatvaprasaGgAt " / na hi tAdRzAtAdRzasvabhAvayorabhUtvA bhAvavyatirekeNAnyA kAcidu- 5 tpattiH yatra' tAdRzAtAdRzasvabhAvakAraNanirapekSANAmapi tadapekSA syAt / tasmAdutpattizabdena tAdRzAtAdRzasvabhAvataivocyata iti / [S. 152b.] tatra kAraNApekSopagame kathaM tAdRzAtAdRzatAyAM kAraNApekSA na syAt / tasmAt sAmagrINAM tAdRzAtAdRzatvAdeva kAryANAM tAdRzAtAdRzasvabhAvavibhAga iti kuto'nyAdRzAttAdRza- 10 sambhavaH ? iti / yattUktaM ' yathaiko dhUmo'gnIndhanAbhyAM vilakSaNAbhyAM janyate tathaikalakSaNamapi kArya vilakSaNAdapi sAmagryantarAd bhaviSyati' iti / tadayuktam / yato nAsmAbhivilakSaNAnAM janakatvaM vAryate janayantyeva parasparavilakSaNA api svahetupariNAmopanidhidha-15 ANastavasthAniyatAH tadekaM kArya, tasya tu teSAM ca parasparApekSayA [T. 319b.] janyajanakasvabhAvatAniyamAt tAdRzasya tAdRzAdeva janmocyate nAnyAdRzAt, tasyAtajjananasvabhAvatvAt, tabhAve'pyanyato bhavatastadutpattiniyamAbhAvAt / aniyame ca [S. 153a.] kAryakAraNabhAvAyogAt / yadi tvagnirivendhanopAdA- 20 nopakRtastadupAdAnopakRtaM cendhanamiva tavasthAniyatamatAdRzamapi dhUmAdikaM tAdRzaM dhUmaM janayet pratyakSAnupalambhAbhyAM ca tathA'vagamyeta tadA'gyAdivat so'pi tajjananasvabhAvatAniyamAt tAdRzajanakaH kena nAnumanyeta / tadabhAve'pi tu tAdRzasya bhAve tayorjanyajanakasvabhAvatAniyamAbhAvAt kutaH kAryakAraNatetyahetu-25 taiva tAdRzasyAnyAdRzAd bhavataH syAt / yata evaM " tasmAt " so'gnIndhanAdisAmagrIvizeSo mantavyo " yaH " Adya dhUmajanano" nAnyaH "sa" dhUma Adyo yaH " mnyAdisAmagrIvizeSeNa" janito nAnya a 1. pekSaNamabhimatamityata - T. / 2. utpttau| 3. deg atAhadeg T. / 4. dhUmavyatiriktasAma prybhaave| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 hetubinduttiikaa| iti kRtvA kAryakAraNayorevaM yathoktena nyAyena janyajanakarUpasya svabhAvasya niyamAd yAdRzaM yasya kAraNamekadA pratyakSAnupalambhAbhyAmevAvadhAritaM " tadvijAtIyAt " tato'nyAdRzAt kAraNAt " utpattiH " tAdRzasya [S. 153b.] kAryasya " na bhavati " anyAha5 zasya eva na vAryata iti / tadevaM tAdRzAtAdRzakAraNakRtakatvaM tAdRzAtAdRzakAryasvabhAvasya pratipAdyopasaMharannAha - " tat tasmAt yAdRzaM [T. 320a.] kAya yAdRzAt kAraNAt dRSTaM pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitame kadA tat tanna vyabhicarati" tAdRzamanyAdRzAnna bhavati / yanaivaM 10 " tena " kAraNena " siddhe kAryakAraNabhAve " tAdRzasya " kAryasya " tAdRzameva kAraNamiti nizcaye sati yathoditena nyAyena " kAryasya kAraNena vyAptiraganvayavyatirekarUpA " siddhA" bhavati / "na vijAtIyAdutpattiriti" dRSTakAraNavijAtIyAt kAraNAdanyAdRzAnotpattirityamumarthamapratipadyamAnaH kAryasya vijAtIyAt kA15 raNAnotpattirityayamatrArtho'bhimata iti manvAnaH parazvodayannAha - " nanu " svato " vijAtIyAdapi " kAraNAt " kiJcit " kArya " bhavad dRSTaM " tat [S. 154a.] kathaM na vijAtIyAdutpattirityasya na dRSTavirodhaH syAt / kathaM yathA ityAha - " tad yathA gomayAdeH " AdigrahaNAt zRGgacandrakAntAdeH " zAlakAdi " AdigrahaNAccharoda20 kAdi / tathA hi - gomayAcchAlUkasya bhAvaH zRGgAccharasya candra kAntAdapAm / na ca gomayAdikaM zAlUkAdena vijAtIyam tat kimucyate na vijAtIyAdutpattiH iti / siddhAntavAdI parasya bhrAMtatAM darzayannAha - " na vijAtIyAdutpattiH " iti / yato hi kAra NAd yad bhavad dRSTaM tat tato'nyAdRzAnna bhavati ityayamatrArthoM 25 vivakSitaH, na tu kAryavijAtIyAditi / na ca tasya vybhicaarH| tadAha - " tathAvidhameva hi " gomayAdirUpaM " tAdRzAM " zAlakAdInAmA "dinimittaM" zAlUkAdipravandhasya ya AdiH prathama ArambhakSaNaH tasya kAraNamiti kRtvA zAlUkAdiprabandhasyAdena kAra1. niyamadarzanAt yasya T. / 2. dRSTAntaH T. / 3. tatra T. / 4. utsalA T. / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'na vijAtIyAdutpattiH' ityasyArthaH / Nabhedo'nyAdRzAdutpattiH / [T. 320b.] sarvasya tadA''degrgomayAdinimittatvAt / yadA tu prabandhena pUrvakSaNanimittAnAmuttarotta. rakSaNAnAM santAnenotpattilakSaNA vRttirbhavati zarasya tadA shNraadaavH| tadevaM yasya prabandhAdeH zRGgAdibhyo bhAvo na tAdRzasya zarAdeH yasya ca [S. 154b.] zarAdestaduttarottarasya bhAvo na tAha- 5 zasya zRMGgAderiti na dRSTakAraNavijAtIyAt kAraNAt tAdRzasya sambhava iti kaaryhetornvyvytireknishcyH| yadA'pi zAlUkAdayaH pUrvapUrvasvajAtinibandhanA anAdisantAnapravRttA iSyante tadA'pi gomayAdibhyaH keSAzcidbhAve'pi tAdRzasvAbhAvAna vyabhicAra iti darzayannAha - " asti ca " i-10 tyAdi / yasya zAlUkasantAnasya gomayAdi kAraNaM yasya ca sa vaMdA svajAtinimittatvaM tayorgomayetarajanmanoH zAlUkayorastyeva svabhAvabhedaH parasparamanyAdRzatvaM " rUpasyAbhede'pi " sati / tulyAkAratve sati kathamanyAdRzatvam ? iti cet, Aha - "nahi" ityAdi / yasmAnnAkAratulyataiva bhAvAnAM " tattve " tAdRzatve ni-15 mittam yato gomayetarajanmanoH zAlUkayorAkArasAmyAt tAdRzatvameva syAnna jaatibhedH| kuta etat ? ityAha - " abhinnAkArANAmapi " ityAdi / yeSAmapi hi samAnAkAratA [S. 155a.] keSAzcidbhAvAnAM teSAmapi yata AkArAdanyato [T. 321a.] vizeSAjjAtibhedo dRzyate tato nAkArasAmyameva jAtyekatve nibandha- 20 nam / tathA hi - AkArasAmye'pi kacit puSpAda bhedo dRzyate nIletarakusumayoriva sUryayoH, kacitphalAt vandhyetarayoriva kakarkoTakyoH , kacid rasAda vanyetarayoriva trapuSayoH, kacid gandhAd vRkSetaraprabhavayoriva campakayoH, kacit prabhAvAt sparzopayogasraMsinyoriva haritakyoriti / tasmAdAkArasAmyanibandhanaM 25 yadyapi 'tadevedam ' iti pratyabhijJAnaM sajAtIyatAM gomayetarajanmanoH zAlakayorupakalpayati tathApi vilakSaNasAmagrIjanyatayA tayorjAtibheda evAvagantavyaH, naikjaatitaa| tata eva pratyabhijJAnasya bhrAntatayA tatkalpitasya tAdRzatvasyAlIkatvAt / ...1. zarodbhavaH - T. / 2. zrRGgAdenyAdRzasya bhAva iti T. / 3. sjaatynubndhnaa-T.| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / - [$ 6. vilakSaNa sAmanyA avilakSaNakAryajanakatve doSAH / ] yadi punargomayetarAdijanmanaH zAlUkAderagnidhUmAdijanmano vA dhUmAdeH pratyabhijJAvazAd vilakSaNasAmagrInibandhanatve'pi samAnasvabhAvataiva syAt ko doSaH syAt ? ityata Aha - anyathA 5 hi " ityAdi / yadi [S. 155b.] hi yA svajAti[lakSaNapratyayAntarasahitA sAmagrI yA ca] svajAtinirapekSA gomayAdirUpA zAlUkAdeH, dhUmasya vA yAnIndhanAdilakSaNA [T. 321b.] yA ca zakramUrddhAdisvabhAvA dhUmAdyAtmikA avi ( kA tasyA: vi) lakSaNAyA api sAmagryA avilakSaNaM tAdRzameva kArya dhUmazAlUkAdikamutpa10 gheta tadA na ' kAraNasya ' sAmagrIrUpasya " bhedAbhedAbhyAM " vailakSaNyA vailakSaNyAbhyAM kAryasya " bhedAbhedau " vailakSaNyAvailakSaNye tajjAtIyavijAtIyAtmake syAtAmiti kRtvA " vizvasya " sakalasya padArtha - rAzeH " ahetukau bhedAbhedau " sajAtIyavijAtIyatve syAtAm / tasmAd yatra vilakSaNA sAmagrI tatra kutazcit sAmyAt sarUpa15 sve'pi vijAtIyataiva kAryasyeti / 162 nanu dhUmendhanAdisAmagrIbhede'pi dhUmasya na jAtibhedamAmananti vidvAMsaH, atadrUpaparAvRtterubhayatra samAnatvAt, naiSa doSa:, kSaNabhedAzrayasUkSmAvAntarajAtibhede'pi sthUlasantAnAzrayavijAtIyavyAvRtteH samAnatvAt / zAbaleyAdyavAntarajAtibhedepyago20 vyAvRttinibandhana gojAtivad gavAM [S. 156a ] sarvvadhUmAnAmekaMsantAnavyavasthA vyu (pyu) pAdAnakAraNakSaNabhede'pyekAkArapratyayanibandhanatayA samAnatvAt / Adyasyendhanaprabhavasya katham ? iti cet / na / IndhanajAtyanuvidhAnAt sarvvadhUmAnAm / tathA hiagurukarpUracandanAdijAtibhedamanukkurvvantyeva [T. 322a.] taDUmA:, 25 kAsazvAsAdiharadravyanimmitavarttibhedaM ca taDUmAH, tadrasavIryavipAkAnuvidhAnAt / na cAkArAnyatayA vijAtIyatvam, yato nAkArA'bhedabhedanibandhane sajAtIyavijAtIyatve / nahi zA 1. mekajAtivyadeg T. / 2. eka santAnarA ( navya )vastheti sambandhaH / 3. tadrasakAryavi T. 4. ca kAraNajanyatayA 1. / 3 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNasAmaDayA nAvilakSaNakAryajanakatvam / lyakurAdayaH tabIjAdyAkAramanukuvate / na ca tajjAtIyatAmazAlyAdivyAvRttinibandhanAM nAnubhavanti / tasmAd indhanameva tasyopAdAnakAraNam agyAdisahakAripratyayAhitavizeSaM tathAvidhaM dhUmakAryamaGgArAdi bhinnAkRti janayatItyalamatiprasaGgena / nanu ca yadi nAma sAmagrIbhede'pi kAryasya bhedo na jAta: 5 tadA kAraNabhede satyapi tasyAbhAvAt tasyAhetukatA'stu, abhedasya tu kimAyAtam ? yenobhayorahetukatvamucyate ityata Aha - " tathAhi " ityaadi| yadA hi sAmagrIbhede [S. 156b.] satyapi kAryasya bhedo na jAta iti tasyAhetukatvam - na hi hetau satyabhavataH kathazcidapi hetumattopapadyate - tadA yo'pyasAvabhedaH' 10 kAryasya so'pi sAmagryoH bhinnatvAdasatyabhede jAta iti kutastasyApi hetumattA ? / yathA hi hetau satyabhavato na hetumattA tathA hetAvasatyapi bhavato hetumattA kutaH syAt / hetubhedasyaivA'bhe. danivandhanatvAt na iti cet ; na tadyayaM bhedaH kacit padmAvadhnIyAt, zAlIkodravAderapi [T. 322b.] hetubhedasyAbhedahetutvA- 15 nimittamantareNa kalpanAyAM vizeSAbhAvAt / pratibhAsAbhedasya ca kutazcid bhrAntinimittAt paramArthato bhede'pyupalakSaNAt / syAdetat - yo hyatAdRzAdapi tAdRzodbhavamicchati tasya bhedAbhedayorahetukatvamiSTameva bhAvA eva kevalaM hetumanta ityata Aha - " tadvyatiriktazca " ityAdi / nahi bhedAbhevyatiriktaH kazcid 20 bhAvAnAM svabhAvo'sti yastayorahetukatve'pi hetumAn syAt / tasya tAbhyAmanyatve -- asyemau bhedAbhedau ' iti' [S. 157a.] sambandhAbhAvaprasaGgAt, tadanyasambandhakalpanAyAmanavasthAdoSAt, ananyatve'pi bhedAbhedayorbhAvasvabhAvasya ca khAtmanyevAvasthAnAt anupakArAca kutaH sambandhitA ? / upakArakalpanAyAM ca 25 padi bhAvasvabhAvaH svahetubhya eva na kutazcidU bhinno'bhinno vA samutpanna itISyate, tadA tadbhAve'pi svabhAvAnyathAtvAbhAvAt kuto bhinnAbhinnatA bhAvasvabhAvasya syAt / / atha vyatirikta 1. degdaH sarvasya - T. / 2. degpi kAraNasya T. / 3. degdabhede T. / 4. ityAkArasadeg T. / 5. svAtmanA eva T. / 6. bhedAbheda / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... hetubinduttiikaa| bhedAbhedvazAda bhedAbhedI svabhAvaH pratipadyeta, tAvapi yadi bhinnau tadA bhAvasvabhAvastavastha eveti na tasya kutazcit svarUpato bhedo'bhedo vA syAt / punastadvazAda bhedAbhedakalpanAyAM bhAvasvabhAvasya tavasthaM tAvasthyamanavasthA [T. 323a.] ca bhedA5 bhedayoH / athAbhinnau tadA bhAvasvabhAva eva bhedAbhedAbhyAM kiyata iti syAt, tasya rUpAntareNa karaNAsambhA(mbha)vAt; tasya ca hetvantarAt pazcAd bhvtstto'nytvaaptteH| na ca bhAvasvabhAvaH kriyate , tasya svahetoreva nivRtteH| svahetubhya eva bhAvasvabhAvasya kutazcid bhinnAbhinnAtmana utpattikalpanAyAM vA bhe10 dAbhedayorvyatirekavatoH vaiyarthyam ; [S. 157b.]. bhedAbhedabuddherapi tata eva siddheH| tasmAd vaizeSikAdikalpitayorbhedAbhedayovizeSasAmAnyAtmanorayogAt bhAvasvabhAva eva bhedAbhedazabdabAcyaH tayorahetukatve bhAvasvabhAvasyaivAhetukatvamApatitam / tato bhAvAnAmahetukatvAnnityaM sattvamasattvaM vA syAt / ahetukatve hi 15 bhAvAnAM yadi kadAcit sattvaM sarvadaiva syAt / atha kadAcida sattvaM tadapi sarvadA syAt / kAdAcitkatvaM tu sattvasyAyuktam / kiM kAraNam ? / apekSyasyAhetukatve sati kasyacidabhAvAt / yasmA"dapekSayA hi" tasyApekSaNIyasya hetorbhAve bhavanto'bhAve ca na bhavantaH " kAdAcitkAH " kadAcidbhavA yujyante, nAnyathoti / 20 tasmAnna vilakSaNAt kAraNAt avilakSaNasya kAryasyotpattirabhyu pagantavyA, yathoktena nyAyenAhetukatvAdiprasaGgAt / - punarapi vilakSaNAyAH sAmagryAH [T. 323b.] avilakSaNasya kAryasyotpattau doSAntaramAha - " byavasthAvAMzca" pratiniyataH " sAdhyeSu " ghaTapaTAdiSu " sAdhanAnAM " mRttantvAdInAM loke yo 25 " niyogo" ghaTArthI mRtpiNDameva tatra niyur3e na tantUn , paTArthI ca tantUneva na mRtpiNDam ityAdikaH sa na [S. 158a.] syAt / kasmAt ? ityAha - " kAraNAnAM " - sAmagrINAM yAH " zaktayaH " - AtmAtizayalakSaNAstAsAM "pratiniyame " kAcideva sAmagrI ka.. 1. bhedAbheda / 2. bhedAbhedayoH / 3. kadAcideg T. / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNasAma ghyA nAvilakSaNakAryajanakatvam / cideva kArye upayujyate nAnyA'nyatretyevaMrUpe " hi " yasmAt " kiJcideva " mRdAdikaM " kasyacideva " ghaTAdeH sAdhanAyopAdIyate " nAparaM " tadvilakSaNaM tantvAdikam kasmAdevam ? iti cet ? " tasyaiva " mRdAdeH "tatra " ghaTAdau "zakteryogyatvAt " anyasya " tnsvaadesttraashkteH| kasmAttasyaiva tatra zaktirnAnyasya ityata 5 Aha " tayoH " mRdAdestantvAdezca " tajjananasvabhAvatvena " ghaTAdijananasvabhAvatvena " itarasvabhAvatvena ca " ghaTAdyajananasvabhAvena ca " bhedAt " anyatvabhAvAt / nahi mRttantvAdirUpatAto'nyadeva tajjananetarasvabhAvatvaM nAma / yadA tu sAmagrINAM parasparavilakSaNAnAmapi zaktipratiniyamo neSyate vilakSaNAdapi avilakSaNa- 10 kAryopagamAt [T. 324a.] tadA * tajjananakhabhAvavilakSaNAdapi " dhUmAdijananasvabhAvaM yat kAraNamagnIndhanAdisAmagrIlakSaNaM tadvilakSaNAdapi zakramUrdAdeH kSaNAzrayeNa vA dhUmAdestasyAgnIndhanAdisAmagrIjanyasya dhUmasya tatkSaNasya cotpattAviSyamANAyAM " na tajjananazakteH pratiniyamo " vivkssitdhuumaadikaaryjnnshktiprtiniymH| 15 " iti " tasmAd " yat kiJcit " kArya " yataH kutazcit " kAraNAt " syAt " utpadyeta, na' yathAdRSTameva yathAdRSTAt / sarva [S. 158b.] sarvato jAyeteti yAvat / tasmAcchaktipratiniyamaH kaarnnaanaambhyupgntvyH| tato vilakSaNasAmagrIjanmanaH kAryasya kutazcit sAmyAt sarUpasyopalakSaNe'pyanyAdRzataiveti savastAdRzastathA- 20 vidhajanmati siddham / syAnmatam - vilakSaNAyA api sAmagryAstallakSaNakAryaja- . nanazaktiH samAneti tallakSaNaM kArya bhaviSyati kasyAzcideva ca tathAbhAvAnna yathoditadoSAvasara ityata Aha " tajjananazaktisAmye tu" ityAdi / uktameva tAvad atra pUrvapakSe 'na ca dhUmasya tadatajjanya- 25 svabhAvaH' ityAdikaM dUSaNam / abhyupagamyApIdamAha - "yAdRzI yamisahakAriNaH " tadAdhIyamAnavikArasye"ndhanasya " svabhedena dhUmabhedahetoH [T. 324b.] "zakti" AtmAtizayastAdRzyeva zaikramUDoM 1. yathAdRSTAyathAdRSTayoH T. | 2. svabhAvabhedahedeg T. / 3. zakramUrnAdervA T. / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| dhUmasya vA yadi tatsAmagrIjanyadhUmAvilakSaNakAryajananazaktirAtmAtizayalakSaNA tadA tacchaktisAmye tadevAgnIndhanAdikamevA rthAnnAmAntareNoktaM syAt, tadvilakSaNasya tadavilakSaNAtmAtizayAsambhavAt / sa eva hyagnirya indhanavikAramAdadhAno dhUmaM jana5 yati , taccendhanaM yadagninA''dhIyamAnavikAraM dhUmaM svajAtimanukArayati / yadi [S. 159a.] ca zakramU derapi evaM bhaktA'bhyupagamyate tadA kevalaM nAmni vivAdaH syAt, arthAbhedamabhyupagamya tathAbhidhAnAt / yata evam "iti" tasmAt " kArya " dhUmAdikaM "dRSTa"mekadA pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitamatadrUpavyAvRttenAtmanA 10 "kAraNa"mindhanAdikaM santAnApekSayA kSaNApekSayA vA " na vyabhi carati " tadvilakSaNAdanyato na bhavatIti kAryahetAvanvayavyatirekanizcayaH sidhytiiti|' ALLAALE ...... - - 1. T. adds brAmaNAcatena viracite hetubinduprakaraNe kAryahetvadhikAro dvitiiyH| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4. anupalabdhihetunirUpaNam / ] [$ 1. vipratipattipradarzanapUrvakamanupalabdhessvarUpam / ] tadevaM kAryahetau yato yadbhavadRSTaM sakRt pratyakSAnupalambhAbhyAM tAdRzasya sarvasya tathAvidhAdeva janma na tadvijAtIyAdityekasyA [T. 325a.] api kAryavyakteH kutazcid bhAvadarzane vyA- 5 patyA'nvayavyatirekasiddhiriti pratipAditam / anupalabdhau tu yathoktAyAM nimittAntarAbhAvopadarzananibandha nayo nvayavyatirekayovipratipattiH / svarUpa eva tu pare vipratipadyante / tathAhikecidupalabdhyabhAvamAtramanupalabdhimabhAvasya [S 159b.] prasajyapratiSedhAtmanaH pramANAntaratvena gamikAmicchanti IzvarasenaprabhR-10 tayaH, apare tu pratiSedhyaviSayajJAnarUpeNApariNAmamAtmanaH tadanyavastuviSayaM vijJAnameva vA'bhAvasya gamakaM pratyakSAnumAnAbhyAM prmaannaantrmaahurmiimaaNskaaH| na hyanyavastuviSayaM jJAnaM pratyakSAnumAnAtmakamabhAvaM pratipadyate, tasya bhAvAMzaviSayatvAt , abhAvAMzasya ca tato'nyatvAt / abhAvAMze tu nAstIti jJAnaM jana-15 yat tadabhAvapramANAkhyAM labhate, yathendriyaM svaviSayapratipattijanakatvena pratyakSAkhyAm / tathA'nye anyabhAvalakSaNAM tajjJAnalakSaNAM vA'nupalabdhimabhAvasyaiva sAdhanamAhurnAbhAvavyavahArasya , anupalabdherliGgAbhAvasiddhau svayameva tadvyavahArapravRtteH / naiyAyikAstu nAstIti jJAnameva kevalapradezAdigrAhijJAnAnantarabhAvipratyakSaM na 20 pramANAntaramabhAvasya tuccharUpasya paricchedAtmakamAcakSate tade. vAsya [T. 325b.] ghaTAdeH pratiSedhyasyAnupalabdhizabdena yadyucyate na kazcidvirodhaH iti / tadevamanupalabdhau bhedaM gatA buddhayaH prativAdinAmiti [S. 160a.] tannirAsArthamanupalabdhikharUpaM tAvadupadarzayannAha -" upalabdhilakSaNaprAptasya" ityAdi / 'upalabdhilakSaNaprApti:-25 'upalambhapratyayAntarANAM samanantarAdhipatipratyayasaMjJitAnAM sAkalyam, Alambanapratyayasya khbhaavvishessshc| yaH svabhAvaH satvanyeSUpalambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavatItyevaMrUpA zAstrakRtA'nyatra / 1. tadanA T. / 2. Aloka-manaskAra-cakSuSAma / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 hetubinduttiikaa| vyAkhyAtA naiyAyikavipratipattinirAsArtham / te hyupalabdhilakSaNaprAptizabdena mahattvAnekadravyavattvarUpANi drvyaannaamaahuH|" mahattvAdanekadravyavattvAd rUpAJcopalabdhiH" [vai ze0 4.1.6.] iti vcnaat| evaM copalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhiH satyapi vastuni sambhavatItyasadvyavahAra5 siddhaavnaikaantikiityaacksste| nahi cAkSuSasyApi razmermahattvAnekadravyavattvarUpANyupalambhakAni bhvnti| na ca tAvatA'nupalambha'pyasadyavahArastatra zakyate kartum / yadAha bhASyakAra:- nAnumAnata upalabhyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAve hetuH" iti| indriyatvAt svagAdivat kila prApyakAri cakSurityanumAnatazcAkSuSo razmirupala10 bhyate tasya[S. 160b.]pratyakSato'nupalabdhiH kathamabhAvavyavahAraM sAdha yet ? iti| tadevamupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhimasamyavahAre'naikA ntikAmAhurnaiyAyikAH [T. 326a.] tannirAsamupalabdhilakSaNaprAptaraviparItarUpopadarzanena zAstrakAro'bhyadhAt / yadA hyupalambhapratyayAntarasAkalyaM khabhAvavizeSazca yathokta upalabdhilakSaNaprAptirucyate 15 na mahattvAdikaM tadA kuto vyabhicArAvakAzaH?, sati vastuni tasyA asmbhvaat| mahattvAdikaM tvasambhavAdeva nopalabdhilakSaNaprAptizabdena vAcyam / nahi rUpAdivyatiriktaM dravyaM tatpratibhAsavivekinA''kArAntareNa svajJAne prtibhaaste| na cApratibhAsamAna manAtmarUpavivekinA rUpeNa pratyakSatAmanubhavatyatiprasaGgAt / tat 20 kuto'syA'sato mahattvAdisambhavaH ? / na ca svarUpeNAmahataH tatsambandhe'pyasya mahattAsambhavaH / aMpararUpeNa vA grahaNe kathaM teM grAhijJAnamabhrAntam ? / tato na mahattvaM dravyasyopalambhakaM rUpaM vaa| tasyApi svarUpeNa grahaNe dravyAtmano'tyantaparokSatvAt / dravyarUpasya ca [S. 161a.] tadvivekenAnupalakSaNAnna tathA grAhakatvam / na 25 ca mahattvaM rUpaM vA dravyodayakAle'bhyupagamyate, yato dravyaM guNasya smvaayikaarnnmissyte| tacca pratilabdhAtmakameva tathAtAmanubhavatIti prathame kSaNe dravyaM nirguNameva / na cAsya dvitIye kSaNe prAktanarUpatyAgo'sti rUpAntaraM vA''virbhavati yataH prAgapratipannA 1. nyAyasUtrabhASyakRJcANakyaH / 2. atra nyAyasUtram-" nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH" 3. 1. 36 ityevarUpaM bhASyakAravacanatvenoddhRtam-sampAdakaH / labhyate 3. mahattvena / 4. pracaya / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtRdharmalakSaNAyA anupalabdheAkhyA / dhArabhAvaM mahattvAdiguNapratibandhAdAdhAratAM yAyAt / na cAjanaka AdhAraH / janakatve ca [T. 326b.] kSaNikatA, arthakriyAvirodhAdakSaNikasya / tataH kutaH samavAyikAraNasya sambhavaH ?, yataH svoskalitaM kArya janayat tathA vyapadizyate / na caitat kSaNikatve sambhavati akSaNikatve vA prAga'nAdhArasya pshcaadaadhaaraabhaavH| 5 samavAyikAraNAsambhavAdevAnekadravyavattvamapyasambhavi yasmAdanakaM dravyamArambhakaM samavAyikAraNAtmanA yasya vidyate tadevaM vyapadizyate / dravyAbhAvAca nAnekadravyavattvaM / sattve'pi mhttvaadeneymuplbdhilkssnnpraaptirsmaakmbhimtaa| yA' tvabhimA(ma)tA na tayopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhirasayavahArasiddhAvanaikAnti- 10 kIti zAstrakAro darzayAmbabhUva [S. 161b.] " upalabdhilakSaNaprAptasya " yA " anupalabdhiH" kAraNasya vyApakasya vA pratiSedhyAdanyasya sA " abhAvahetuH " kAryasya vyApyasya ca " abhAvavyavahArahetuzca" / yA tu pratiSedhyasyaivopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhiH sA'bhAvavyavahArahetureveti vAzabdena darzayati / yA tvanupalabdhilakSaNaprAptasyAnu-15 palabdhiH pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA sA saMzayahetuH pramANanivRttAvapyarthAbhAvAsiddheH, nimittAbhAvAttu sayavahArapratiSedhaheturityavagantavyam / [$ 2. sveSTAmanupalabdhi spaSTayitumIzvarasenakumArilAdInAM niraasH|]. tatra ye tAvadupalabdhyabhAvamAtramanupalabdhimicchanti, 20 "vijJAnaM vA'nyavastuni" [ zloka0 abhAva0 11 ] iti vacanAt tadanyavastuvijJAnameva vA, tannirAsArtha [T. 327a.] jJAtR-jJeyadharmalakSaNAmanupalabdhi darzayitumupalabdhimeva tAvavividhAmdarzayannAha - "atra" anupalabdhivAkye yopalabdhiH zrUyate kriyArUpA sA yadA kartRsthata. yA'pekSyate tadA tasyA "upalabhamAnasya" katuH "dharmatve" apekSyamANe 25 "tjjnyaanm| upalabhamAnasya yajjJAnaM tad uplbdhirucyte| upalabhamA. nazca buddhIndriyadehakalApa eva ca pUrvakSaNasaGgahIta upalabdhijanaka ucyate / tathAhi - upalabdherjanaka Azrayo vA kartA prairucyte|n 1. degbhimatA bhavatAmapyabhimatA na T. / 2. pUrvakSaNenaikyenAdhyavasIyamAnaH / 22 he. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduThIkA / cendriyAderanyasya janakatvaM [S. 1622.] sambhavati yato'nvayavyatirekanibandhana: kAryakAraNabhAvavyavahAraH, tau cAnvayavyatirekI nendri yAderanyasya sambhavataH satsvindriyAdiSu niyamenopalabdherbhAvAt / yadi hIndriyAdiSu satsvapi kadAcidupalabdhirnopajAyate tadA sa - 5 svapyanyeSu sakaleSu hetuSu kAryAnutpattiH kAraNAntaravaikalyaM sUcayatIti tadvyatiriktakAraNAntaraM parikalpyeta / na caitadasti, tat kathamAtmanastadutpattI nimittaM bhAvo'bhyupagamyeta ? atiprasaGgAt / 170 yadAha 10 66 yasmin sati bhavatyeva yat tato'nyasya kalpane / taddhetutvena sarvvatra hetUnAmamavasthitiH // " [prabhANavA0 1. 26] iti / Azrayatvamapi janakasyaiveti tadapyAtmano na sambhavati / sthApakatvAdAya iti cet na, kSaNikatve sthiterabhAvAdupalabdherakSaNikatve'pi svayamevAvinAzAdavasthAnAt / tathAhi - upalabdheravinAza eva sthitirucyate na pAtAbhAva: [T. 327b.] tasyA 15 gurutvAbhAvAt " saMyogAbhAvena gurutvAt patanam " [ vaize0 5. 1.7 ] iti ca pareSAM kRtAntaH / saMmavAyAdAzraya iti cet namu so'pi aadhaaryaadhaarbhuutaanaamevessyte| na cApatanadharmikAyA upalabdherAdhAreNa kiMcit, [S. 162b.] samavAyAccAzrayatve'nyasyApi tadbhAvaprasaGgaH, tasya sabrvAtmasu samAnatvAt, ekatvenAsyopagamAt / kramayoga20 padyAbhyAmarthakriyAvirodhAcca nAsyAtmanaH sattvam, tato'sya kuto janakatvam ? AzrayatvaM vA ? ityalaM kSuNNakSodIkaraNeneti / - evamupalabdhimAdaryAnupalabdhimAdarzayannAha - " tasmAdupalabdhijJAnAdanyA " vastvantara viSayA " upalabdhiH " jJAnAtmikA "anupalabdhiH" / kathaM punarupalabdhirevAnupalabdhirucyate ? ityAha - " viva25 kSitetyAdi / yathA bhakSyAbhakSyaprakaraNe vivakSitAd bhakSyAdanyatvAd 'abhakSyo grAmyakukkuTa :- bhakSyo'pi san tadanyasya - ucyate / yathA ca sparzanIyAsparzanIyAdhikAre vivakSitAt sparzanIyAdanyatvAd 'asparzanIyazcANDAlAdi : - tadanyasya sparzanIyo'pi san - ucyate / 1. nimittAbhAvo T. / 2. yeSu satsu bhavatyeva yattebhyo'nya' - pramANavA0 3. saMyogAdA T Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSeyadharmalakSaNAyA anuplbdherghaakhyaa| tbduplbdhirevaanuplbdhirmntvyaa| naJaH pratiSedhaviSayatvAt kathaM bhAvaviSayatA ? iti cet, Aha - " paryudAsavRttyeti " / paryudAsena pratiSedhyasyArthasya varjanena yA viziSTe'rthe vRttistayA, natraA. gRhItapratiSedhasya bhaavvissytaa| yatra vidheH [S. 163a.] prAdhAnya pratiSedho'rthagRhItaH vidhibhAsvapadena nocyate ekavAkyatA ca 5 tatra pryudaasvRttitaa| vidhezca prAdhAnyaM vivakSitopalabdheranyopalabdhirbhavati ityevaM vAkyenAnyopalabdhevidhAnAt[T. 328a.]anyopalabdhisAmarthyAdeva vivakSitopalabdheH pratiSedhaH pratIyate / vivakSitopalabdheranivarttane tadapekSayA'nyasyA vidhAnAyogAt svapadena natrA vidhimAG nocyate / kiM tarhi / anyazabdena paryudAsAzraye 10 gA'nyazabdasyaiva vAkye prayogAt anyA upalabdhiranupalabdhiriti / nava subantena sAmarthya na tiGantena ityekavAkyatvaM 'na upalabdhiranupalabdhiH' iti / prasajyapratiSedhaH punaretadviparIto mantavyaH / tatra hi pratiSedhasya prAdhAnyaM vidhirAdu gamyate vAkyabhedaH svapadena natrA pratiSedhabhAk sambadhyate / 15 tadevaM jJAtRdharmalakSaNAmanupalabdhi vyAkhyAya jJeyadharmalabhaNAM pratipAdayannAha - " upalabhyamAnadharmatve " ityAdi / yadA karmasthakriyApekSayopalabhyamAnasya vastuno dharma upalabdhivivakSyate tadA viSayasvabhAva uplbdhimntvyaa| kIdRzo [S. 163b.] viSayasvabhAvaH ? ityAha - " svaviSayetyAdi / pratiSedhyasya ghaTAde- 20 yaMdAtmaviSayaM vijJAnaM tajjanane yA yogyatA tallakSaNo viSayasvabhAva upalabdhizabdenocyate / yadi viSayasvabhAva upalabdhiH, kathaM yogyatAlakSaNaH / tathA hi yogyatA dharmaH, dharmadharmimaNozca bheda eva ityata Aha - " yogyatAyAH " ityAdi / yogyatA hi paramA to [T. 328b.] bhAvarUpaiva na vastusvarUpAd bhidyate, anyathA 25 bhAvo yogya eva na syAt / yogyatA'stheti ca sambandhAbhAvato na syAt / sambandhakalpanAthAmanavasthetyuktaprAyam / tadevamupalabdheviSayadharmatAM pratipAdyAnupalabdherapi pratipAdayavAha - " tasmAdanyaH" ityAdi / " tasmAt " pratiSedhyAd ghaTAdeH 1. bhagRhItadeg T. / ... - - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .' hetubinduttiikaa| svaviSayajJAnajananayogyAd yo'nya upalambhajananayogya eva na tadviparItaH svabhAvo ghaTaviviktapradezarUpaH sa eva cAtrAnupalabdhizabdenocyate / prAktanameva nyAyamatrAMdizannAha - "pUrvavaditi / " vivakSitopalabdheranyatvAdabhakSyAsparzanIyavat paryudAsavRttyeti / 5 kathaM punarayaM na anyArthavRttiH sAmAnyazabdaH san ghaTaviviktapradezasya [S. 164a.] tajjJAnasyaiva vA ghaTaviviktasyAnupalabdhitvaM paryudAsavRttyA prakalpayati, na punaravizeSeNa sarveSAmevAnyazabdavAcyAnAm ? ityata Aha - " yatra yasmin " ityaadi| "yatra" deze kAle'vasthAyAM vA'vyavadhAnAdilakSaNAyAma, " yasmin " 10 pradezarUpAdau " upalabhyamAne niyamena " avazyaMtayA "yasyAnyasya" padArthasya ghaTarUpAderupalabdhirbhavati "sa" ghaTarUpAdiH padArthaH "tatsaMsRSTa" tena pradezarUpAdinA saMsRSTaH / kathamekasminnupalabhyamAne parasyApi niyamopalabdhiH ? iti cet, yogyatAyA avizeSAt / [T. 329a.] pradezaghaTayorhi svaviSayavijJAnajanane yogyatA tulyaa| 15 yadA hi pradezarUpaM vyavadhAnaviprakarSAdirahitaM vijJAne svAkAraM samarpayati tadA ghaTarUpamapi taMtra tathAvidhaM svAkAraM samarpayatyeva / yadi nAma yogyatA tasya tena tulyA svasvabhAvavyavasthitestu kathaM tatsaMsRSTatA ? ityata Aha - " ekajJAnasaMsargAdizati / ekatra hi jJAne dvAvapi tau svAkAradvAreNa saMsRSTI na sAkSAt, 20 tadvijJAnaM padArthadvayAkAramAjAyamAnaM tayorAtmani saMsarga darzayati / kimiti punastat jJAnaM padArthadvayAkAramavazyaM [S. 164b.] bhavati yatastayoAnadvArakaH saMsargaH ? ityata Aha - "tayoH sato" ityAdi / yAvetau tulyayogyatArUpau tau yadi santau bhavatastadA naivaikAkAraniyatA pratipattirbhavati / kasmAt ? asambhavAt / na 25 hyeSa sambhavo'sti-yattulyayogyatArUpayoreka eva pratibhAseta nA para iti / tathAhi - aviziSTatvAd yogyatAyAH kastatra svA. kAraM na samarpayet ? / anubhavasiddhaM ca yugpdnekprtibhaasnm| na cAnubhavaviruddhamAcakSANA viduSAmavadheyavacaso bhavanti / la. ghuvRttitvAd yogapadyAbhimAna iti cet ; na, bAdhakapratyayavira1. viSayavijJAna - T. / 2. 'trAtidizadeg - T. / 3. vA pradezasya ghaTadeg T. / 4. jnyaane| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekajJAnasaMsargasya vyAkhyA / heNa bhrAntikalpanAnupapatteH, [T. 329b.] sarvatra tathAbhAvaprasaGgAt / karaNadharma evAyaM yadekasminneva karmaNi kriyAM niSpAdayati nAnekatra, karaNaM cendriyaM tato nAnekapratipattiheturiti cet, kathaM pradIpAdiranekatra bahUnAM pratipattijanakaH ? / kartRbhedAdoSa iti cet ; katraikatvAt tarhi kriyaikatra karmaNIti kathaM karaNadharma: 5 ityAdi vaco na plavate ? / na ca pratikSaNavizarAruSu bhAveSu paramArthataH kartRkaraNAdibhAvo [S. 165a.] yuktaH kriyA vA kAcit / na ca sarvakArakAnvayavyatirekAnuvidhAyini kArye kasyacidatizayo'sti yenAyaM kartA kA(kAraNaM cedamityAdi parikalpyeta / tasmAdaviziSTayogyatayoH kuta ekarUpaniyatAyAH pratipatteH sa- 10 mbhavaH ? iti siddha ekajJAnasaMsargaH / tulyayogyatArUpatvasya caitadeva liGgam / na hyasati tulyayogyatArUpatve yugapadekendriyajanitajJAnapratibhAsitA rUparasavat sambhavatIti / . tatra yeSAM saugatAnAmidaM darzanaM ekAyatanasaGahIte'nekatrApyekamevendriyajJAnamAjAyate' iti teSAM mukhya evaikjnyaansNsrgH| 15 ye tu tatrApi pratyartha bhinnAnyevaikendriyanimittAnyekakAlAni tadviSayANAM yugapatsannihitAnAM svajJAneSu sAmarthyAvizeSAt , aMta evaikatayA loke'dhyavasIyamAnAni jJAnAnyupajAyante' iti vaparNayanti [T. 330a.] teSAmekendriyajatvenaikAyatanaviSayatvena caikakAleSvekatvavyapadezo loke tthaadhyvsaayaadaupcaarikH| 20 . yadi nAmaikajJAnasaMsargAt tatsaMsRSTastathApi[S. 165b.] sAmAnyena sarvamanyamayaM naJ kinna pratipAdayati ? iti, ata Aha - " tasmAt " ityAdi / yasmAdaviziSTatvAdyogyatAyA yathoktena prakAreNaikatra jJAne chayorapi saMsargaH tasmAdaviziSTaM yogyatArUpaM yayoH tata evaikajJAnasaMsariMgaNau tau tasmAt tayorevaMrUpayo: "para- 25 sparApekSameva "na sarvAnyapadArthApekSam " anyatvamiha " anupalabdhyadhikAre " abhipretm"|loke tu yadyapyazeSapadArthAntarApekSamanyatvaM nanA kaciducyate vyAptinyAyasamAzrayAt, tathApi tadiha na gRhyate, 1. ekajJAnasaMsagitvam / 2. ekakAlatvAdeva / 3. vyavahAraH loke T. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 hetubinduttiikaa| " pratyAsaterAzrayaNAt , " ekajJAnasaMsargalakSaNA pratyAsasirAzrIyate mA'nyA , pramANacintAdhikArAt anyathA'nupalabdhiranaikAntikyeva syAt / tasmAt tattvacintakaistathAvidhamanyatvamAzrayaNIyam yadanupalabdheravyabhicAranibandhanam / taca yathoktameve5 tybhipraayH| tadevamekajJAnasaMsargApekSayA'nyarathaM pratipAdyAnupalabdhi darzabannAha - " sa kevalaH " ityAdi / sa eva yadA kevala: pradezo - thoktaghaTApekSayA tasmAdanya ucyate [S. 166a.] tadA ghaTaviviktapradezajJAnaM [T. 350b.] vA'nupalabdhiH , na tu yathezvaraseno manyate u10 palabdhyabhAvamAtramanupalabdhiriti, vakSyamANadoSAtaghaTaviki tapradezasvabhAvo vA, na tu tariviktajJAnameva yathAha kumArila: "vidhAna vAnyavastuni " [zloka* abhAva0 11] iti / yathA hyanyavastuviSayaM jJAnamanubhUyamAnaM pratiyogismaraNApekSaM tadabhAvavyavahAranibandhanaM tathA tadviviktaH prdesho'pi| tathAhi - kasyacit pratipattuH 'yataH 15 kevalapradezAkArameva jJAnaM mayA saMvedyate na tu ghaTAkAramapi tasmAdatra ghaTo nAsti' iti evaM nAstitAjJAmamutpadyate; kasyacit tu yataH kevalaH pradezo'yaM dRzyate na tu ghaTasahitaH tasmAnAstyatra ghaTaH' ityevam / tasmAdubhayonAstitAjJAnajanmani tulyaM sAmarthyamiti kyorapi anupalabdhivyavasthA butteti / tatra yadA tajjJAnaM 20 tadA jJAtRdharmalakSaNA'nupalabdhiH kartRsthakriyA'pekSayA, yadA tasvabhAvastadA jJeyadharmalakSaNA karmasthakriyApekSayeti / evamanupalabdhi [S. 166b.] paryudAsavRttyA vyavasthApya sAdhyamasyA darzayannAha - " sA abhAvam " ityAdi / sarvAnyopalabdhi lakSaNanApsavivikte'pi [T. 331a.] pradezAdI dRzyamAne yatra gha25 TAdI pratiyoginyarthitvAdibhiH smRtirasya bhavati tasyAbhAvaM sAdhayati, abhAvavyavahAraM vA / kAraNavyApakAnupalabdhI abhASamabhAvavyavahAraM ca saadhytH| khabhAvAnupalabdhistu abhAvavyAvahArameva / abhASavyavahArazca jnyaanaabhidhaanprvRttilkssnnH| tatra 'nAstyatra ghaTaH' ityevamAkAraM jJAnam, evaMvidhavastvabhidhAyakaM cA30 bhidhAnaM, niHzaGkasya ca tatra pradeze gamanAgamanalakSaNA pravRttiriti / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvarasena-kumArilayorAzepasya samAdhAnam / atrezvarasena-kumArilayorvacanAvakAzamAzaGkaya siddhAntavyavasthAmeva kuvatA tanmate niraste'pyAhatya tanmatanirAsArthamAha - " kathamanyabhAva" ityAdi / Izvaraseno hi manyate - kApa-khabhAvahetubhyAM bhAvarUpAbhyAM anupalabdheH pRthakaraNAdavazyamabhAvarUpatvamasyAH, anyathA pRthakkaraNamanarthakameva syAt / tvayA 5 [S. 167a.] cAnyasya pratiSedhyaviviktasya pradezAdestajjJAnasya vA bhAvarUpAnupalabdhirAkhyAyate tannUnamanyabhAvastabhAvo yenaivamabhidhIyate / na caitad yujyate, bhAvAbhAvayorvirodhAdekAtmatAnupapateriti / kumArilo'pyevaM manyate - yeyaM jJAta-jJeyadharmalakSaNA dvidhAs-10 nupalabdhirabhAvarUpA tvayocyate tasyA bhavatu nAstitAjJAnaM prati saadhnbhaavH| kintu sa evAnyasya pratiSedhyaviviktasya vastunaH [T. 331b.] pratiSedhyajJAnAdanyasya vA tajjJAnasya yo bhAvo bhAvAMzaH sa kathamabhAvaH ? pratiSedhyasya tajjJAnasya vA kthmbhaavaaNshH?| naiva yujyate, dharmarUpatayA bhAvAbhAvAMzayorbhedAt / 15 satyapi dharmimarUpeNAbhede tayozvodbhavAbhibhavAbhyAM grahaNAgrahaNavyavastheti / yadAha - "dharmayomeda iSTo hi dharmyabhede'pi naH sthite / .. udbhavAbhibhavAramatvAd grahaNaM cAvatiSThate // " [zloka0 abhAva0 20] iti| uktottaratAmasya darzayannAha - "uktamuttaramatra" coye yathA "pa- 20 yuvAsavRtyA apekSAtaH " / 'pratiSedhyaM tajjJAnaM vA apekSya taddhivikto'rthastajjJAnaM [S. 167b.] vA'bhAvo'nupalabdhiyocyate' iti Izvaralenasya prativacanam / na hi prasajyapratiSedha evaiko nartha: kintu paryudAso'pi / tato'nyabhAvasthAmAvarUpatA na virudhyate, prasajyapratiSedharUpatA'pyanyabhAvasya yathA tathottaratra vakSyate / sva- 25 bhAvahetostvanulabdheH pRthakaraNaM pratipatrabhiprAyavazAt / pratipattA hi svabhAvaheto vstuprtipydhyvsaayii| anupalabdhau svabhAvapratipasyadhyavasAyI / paramArthatastu pratiSedhyAbhAvavyavahArayogyatA - 1. ckaaraavgrhnnNc| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| vastubhUtava pradezasya sAdhyata iti na svabhAvahetoH svabhAvAnupalandhirbhidyata iti| yattu 'anapekSitArthAntarasaMsargapratiSedhamAtramanupalabdhi itIzvaraseno manyate tannirAkurkhannAha - " na pratiSedhamAtram " ityAdi / 5 kasmAt ? ityAha - " tasya sAdhanAsiddheH" ityAdi / [T. 332a.] na hyabhAvasya sarvasAmarthyavirahalakSaNasya sAdhanatvaM siddhihetutvaM sidhyati , sarvasAmarthya viraharUpasya taMdadyogAt / hetutve vA kathaM na sAmarthyayogitA ? bhAvarUpatA vA ?, sAmarthyalakSaNatvAd vstunH| abhAvasya [S. 168a.] cAnapekSitasahakAriNo anAdheyA10 tizayatayA nAstIti jJAnajanane nityaM tjjnnprsnggH| tatazca sAdhakatvAyogAbhAvavyavahAra eva na sidhyet / athavA tasya prasajyapratiSedhAtmana upalabdhyabhAvasya sAdhanameva kizcinna sidhyatIti / sa hyabhAvatvAdapareNopalabdhyabhAvena sAdhyaH syAt, so'pyapareNetyanavasthAnam / na cendriyavadajJAtasya pratiSedhajJAna15 hetutA, sadA sannihitatvenAnapekSitasahakAriNo nityaM tadudayaprasaGgAt / idaM cArthadvayaM 'kathamabhAvaH kasyacit pratipattiH, pratipattiheturvA ? / tasyApi kathaM pratipattiH' ityatrAntare svayameva vipnycyissyti| kumArilasyApyuttaramAha - "tasya" anyasya pratiyoginA vastva20 ntareNAsaMsRSTarUpasya / na hyasau vastvantaraiH saMsRSTasvabhAva ekruupH| tathAtve hyabhAvAMzo'pi na kacit sidhyet / tasyaivaMvidhasya " bhAvasiddhireva " bhAvAMzasiddhireva "aparasya" pratiyogino vastvantarasyAbhAvasiddhirabhAvAMzasya tvadabhimatasya siddhirastu bhAvAMzasyaivAbhAvAMzarUpatopapatteriti mnyte| tathA hi - abhA25 vAMzo'pi pararUpAsaMsRSTatayaivAbhAva iti vyapadizyate, anyathA [S. 168b.] tadayogAt / sA ca bhAvAMzasyApi samAneti sa evAbhAvo'stu tannimittasya samAnatvAt kimanyenAbhAvAMzopagatena ? / ata [T. 332b.] evAsaMsRSTarUpasyeti vizeSaNam / yata 1. bdhirvedyate T. / 2. zetutvA / 3. degtrAntare granthe svayamevAcAryoM vipadeg T.) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvarasenasya pUrvapakSaH evam "iti" tasmAd "anyabhAvo'pi" anyasya vastuno bhAvo'pi tvadbhimato bhAvAMzo'pi na kevalamabhAvAMzastvanmatyA'bhAva iti vyapadizyate'smAbhiH / tato bhAvAMzasyAbhAvarUpatA saGgattaiveti na kicidU virudhyata iti / yaduktaM jJAtR-jJeyadharmalakSaNayA svabhAvAnupalabdhyA abhAva- 5 vyavahAra eva sAdhyate nAbhAvaH' iti tat paro vighaTayituM, yacoktaM ' ne pratiSedhamAtramanupalabdhiH , tasya sAdhanAsiddheH ' iti dvitIye vyAkhyAne pratiSedhamAtrasyAnupalabdhi[ri]tyetasya' sAdhanaM darzayitumAha - " anyabhAvalakSaNa " ityAdi / evaM manyate - loko hi kevalapradezadarzanAt ghaTAbhAvameva prathamaM 10 pratipadyate kevalapradezajJAnasaMvedanadvAreNa ghaTajJAnAbhAvapratipattyA vA tato ghaTAbhAvasya vyavahAram / tena lokapratItyanusAreNa pratiSedhyAdanyasya pradezasya pratiSedhyajJAnAvA tajjJAnasya yo bhAvastalakSaNo'bhAvaH svayaM pramANenendriyapratyakSeNa vasaMvedanapratyakSeNa ca siddho'laM [S. 169a.] ghaTAbhAvaM sAkSAt pAramparyeNa ca yathAkramaM 15 sAdhayitum , sa ca ghaTAbhAvavyavahAramityevaM vyavasthApayituM yuktam / na caivamapi vyavasthApane [asmatpakSasya kAcit kSatiH / tathAhi - pAramparyeNApi yadanupalabdheH tvadabhyupagatAyAH siddhaM tat tata eva siddhaM bhavatIti [T. 333a.] pratiSedhamAtrasyAnupaladhitve tatsAdhanapratipAdane'pi / ayamabhiprAyaH-yathA bhavato jJA- 20 tR-jJeyadharmalakSaNA bhAvarUpA dvividhA'nupalabdhistathA mamApi jJAtR-jJeyadharmalakSaNopalabdhyabhAvo'pyanupalabdhisaMjJito dvividho bhaviSyati / tatra jJeyadharmalakSaNenAnyabhAvena pratyakSasiddhena pratiSedhyAbhAvo jJeyadharmalakSaNopalabdhyabhAvarUpo'nupalabdhisaMjJitaH setsyati / jJAtRdharmalakSaNena cAnyabhAvena kevalapradezajJAnAtmanA 25 khasaMvedanasiddhena jJAtRdharmaH pratiSedhyajJAnAbhAvarUpo'nupalabdhisamAkhyAtaH setsyti| tatazca kuto'navasthA yena sAdhanAsiMDi: syAditi / taMtra "anyabhAvalakSaNa" iti pratiSedhyAt tajjJAnAca yo'nyo bhAvaH pratiSedhyaviviktaH pradezaH tajjJAnaM ca tadAtmako'bhAva: vivakSitAd bhAvAt pratiSedhyA bhAvAt tajjJAnAcAnyatvAdanu- 30 1. pR. 174 paM. 27. 2. pR. 176 paM. 4. 3. pR. 176 paM. 11. 4. degsyAsA' T. / 1. ato grnthvyaakhyaa| 23 he. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| palabdhitvena bhavato'bhimataH svayaM svarUpeNa pramANenendriyapratyakSeNa svasaMvedanapratyakSeNa ca siddhaH saMstasya [S. 169b.] pratiSedhyasthAbhAvavyavahAraM jJAnAbhidhAnapravRttilakSaNaM sAdhayet " tasiddhisiddho" vA tasyAnyabhAvalakSaNasyAbhAvasya yathoktasya siddhayA 5 siDo vA tabhAvastasya pratiSedhyasya tajjJAnasya vA'bhAva iti evamapISyamANe " na kazcid vizeSaH " tvadarbhimatAnupalabdhito'smadabhimatAnupalabdheH [T. 333b.] tato'smadarzanaM kimiti pratikSipyate ? / nanvastyevaivamiSyamANe vizeSo'nyabhAvalakSaNAnupalabdhiritarayA vyavahitA tadabhAvavyavahAraM sAdhayeditarA tu sA10 kSAdityAha - sa vizeSo nAsti yena vizeSeNAnupalabdhyA'bhAvarUpayA vastusaMsparzarahitayA'smadabhimatayA'bhAvavyavahArasiddheH virodhaH syAt / anyasya tu vizeSasya sto'pybaadhktvaadstsmtvmev| yadapyuktaM-'tasya sAdhanAbhAvAdabhAvavyavahArAsiDipra saGgaH' iti , tadapyasat, yataH sa eva tvadabhimato'nyabhAvaH prati15 SedhyaviviktabhUtalAtmakastadviSayA copalabdhiranupalabdhitveneSTA bhavatastabhAvasyAnupalabdhitvenAsmanmatasya pratiSedhyAbhAvasya tadupalabdhyabhAvasya ca " kiM" kasmAt " na sAdhanaM " liGgam "iSyate ? " / tathA hi sati lokapratItiranusatA bhvti| " kiM punaH" kasmAt punaH " abhAvasya " dvividhasya "siddhireva tadabhAvasiddhiH" na ta20 sAdhyA kAcidanyA [S. 170a.] vidyata ityasmanmataniSedhArtha lokAtikAntamiSyata iti puurvpkssH|| atrAha - " apRthaksiddheranyabhAvAt " tadabhAvasya pRthaksiddherabhAvAt kuto lingglinggitaa| tathA "sambandhAbhAvAca" anyabhAvatabhAvayona liGgaliGgiteti / prathamaM tAvat kAraNaM [T. 334u.] vivRNva25 nAha - " anyabhAvastadviviktapradezAtmakastAvanna sAdhanaM " liGgaM pratiSedhyA bhAvasya, 'tadupalabdhirapi tadabhAvasya na sAdhanam ' iti pazcAd va. kSyate / tadarthameva taavcchbdH| kasmAdanyabhAvo na sAdhanam ? ityAha - " yatsiddhau " yasya vastunaH siddhau pratItau "yasya" aparasya 1. pratyabhijJAnasya T. / 2. ghaTAbhAvarUpayA ghaTAjJAnabhAvAkhyayA vA (prathama Tipana) upalabdhya'bhAvarUpayA (dvi. tti.)| 3. pR. 176 paM. 11. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasaMgAt naiyAyikasya niraasH| vastuno "na siddhizana pratItiH tabastu tasya vastuno liGgaM bhavatItyayaM liGgaliGginoAyaH / tatrodAharaNam -" dhUmAmivaditi " / yathA - yadA dhUmapratItau nAgniH pratIyate tadA tayoliGgaliGgibhAvo bhavati, na tu dhUmapratItikAla eva pratIyamAne'gnau / yadi nAmaivaM tataH kim ? ityata Aha - " anyasya vastuno yo bhAvaH " khabhAvaH 5 "tatsiddhyaiva" tatpratItyaiva "tadabhAvaH tasya [S. 170b.] pratiSedhyasyAbhAvaH " prasidhyati " pratIyateanyabhAvasyaiva tadabhAvAtmakatvAt tasiddhereva tatsiDilakSaNatvAt / naiyAyikAstu manyante-pratiSedhyAbhAvo hi prasajyapratiSedhAsmakastuccharUpastasya kathaM tadanyabhAvarUpatA ?, bhAvAbhASayobi-10 rodhAt / tataH kathaM tadanyabhAvasiddhyaiva tadabhAvasiddhiH syAt ? ityata Aha - " tasya " tadanyabhAvasya pradezalakSaNasya tasmAdanyena pratiSedhyena ghaTAdinA " asaMsRSTarUpasya " rahitAtmanaH kevalasya pratiSedhyena shuunyaatmnH| anena kevalapradezasyApi prsjyprtissedhaatmktaamaah| kathaM bhAvasya tuccharUpatA svabhAvaH, virodhAta ?, 15 iti cet; na , pararUpeNa tasyApi tuccharUpatvAt / [T. 334b.] yathA hyanapekSitabhAvAntarasaMsargaH prasajyapratiSedhaH zUnyavikalpapratibhAsI pratiSedhyena tuccharUpaH tadrUpavirahAt, tathA tadanyabhAvo'pi prtissedhyaasNsRssttruupH| tataH kathamasya pratiSedhyena tuccharUpatA [S. 171a.] virudhyeta ? / svarUpeNa hyayamatuccharUpaH syAnna 20 pararUpeNa, anyathA kathamasyAnyabhAvatvaM parasya vA tatrAbhAvaH syAt / yo hi yadabhAvarUpo na bhavati sa evAsau bhavati, tatvarUpavat / tataH sarvasya jagataH prspraatmtaaprsnggH| tasmAt sarvabhAvAH pararUpeNa niHsvabhAvAH svarUpeNa rUpavattve'pItyanavadyam / 25 ___ kastarhi prasajyapratiSedhAtparyudAsasya bhedaH 1 / na kazcit , kevalamanapekSitarUpAntaramabhAvamAtraM prasajyapratiSedha iti loke kathyate / rUpAntaraM tu pararUpazanyaM paryudAsa iti| na tu rUpAntaraM pararUpatucchAtmakaM na bhavati / anubhUyata eva ca rUpAntaraM tadrUpa1. hi yastuccha - T, / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / zUnyatayA, kathaM tasya prasajyapratiSedhAtmatA na syAt pararUpeNa ? | sAmarthyAt tatastatpratItiriti cet na, aMkAraNapratItI sAmarthyAsambhavAt / tAdAtmyAbhAve hi prasajyapratiSedhasya paryudastAt [S. 171b.] pratItau tatkAraNatve sati syAt pratipattiH nAnyathA / 5 tasya tadanyAsaMsRSTarUpasya yat tattvaM tasya pratiSedhyatuccharUpatAyA vyavasthApakaM pramANaM pratyakSarUpam tata eva na taduttarakAlabhAvino [T. 335a.] 'nAstIha ghaTaH" iti vikalpAt tasya gRhItagrAhitayA smRtitvenApramANatvAt anyasya ghaTAdestatrAsato vyavacchedasyAbhAvasya siddhestadabhAvAtmakasyaiva pradezasya tena grahaNAt / dvividho 10 hyayaM pradezo ghaTAsaMsRSTarUpastadvyAvRttarUpatayA tato'nyo ghaTavAnapi, kevalazca ghaTaM prati aMpratipannAdhArabhAva: / tasya tadvivekena pratyakSeNa grahaNe ghaTAdanyatvaM ghaTavirahazca gRhIta eva bhavatIti na vastvasaMkarasiddhyartham, 'ihedaM nAsti' ityevamarthaM ca pramANAntaramanveSaNIyam / vistaratazcaitaduttaratra vakSyata iti AstAM tAvat / yatazcA15 nyabhAvasiDacaiva tadabhAva uktena nyAyena siddhyati tato nAnyabhAvaH pratiSedhyAbhAvasya liGgam / " dvitIyaM kAraNaM vyAcakSANa Aha (6 sambandhAbhAvAcca " iti / anyabhAvatadabhAvayorna [S. 172a.] kazcit sambandho'sti tataH kuto liGgaliGgibhAvaH ? iti / etacca kadocyate / yadA tadabhAva20 rUpatA'nyabhAvasya pa~rAnabhyupagatA'pekSyate / tadanyabhAvAt pRthageva tadbhAvastuccharUpa iSyate paraiH / anyathoktena nyAyenAnyabhAvasyaiva tadabhAvarUpatve tAdAtmyAt kathaM sambandhAbhAva: ? / pratyakSasiddhatA ca taMdaiva, na pekSAntareNa abhihitA / " tacca tasya" ityAdyasyaiva vivaraNaM vyatirekamukhena " ekArthasamavAyai " iti [T. 335b,] parada22 rzanenoktaM / pareSAM hi naiyAyikAdInAM vyatiriktAveva kRtakAnityatvAkhyau dharmAvekasminneva dharmiNi samavetAviti kRtakasyAnityatvenaikasminnarthe dharmiNi samavAyaH sambandhaH dhamasya veti << " - 1. anyabhAvAt / 2. prasajyapratItiH / 3. prasajyapratItau / 4. anyabhAvasya / 2 prati pratipa - T. / 6. tasya dvividhena - T. / 7 degsya rUpAnabhyudeg T. / 8 tadAnya T. / 9. tAdAtmyapakSe / 10. tadeva - I. / 11. tAdAtmyAbhAvena / 12. mukhena saMbandhaH ekA T. / 13. vAyasaMbandha iti T. / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyabhAvatadabhAvayossaMbadhAbhAvaH / sambandha evodAharaNAntaram / atraikarthasamavAya iti saMyogaH sa eva smvaayshbdenoktH| saMyogasamavAyayoH kalpitatvAd bhedena vyapadeze'nAdarAt / pareSAM tvagnidhUmau khAvayaveSveva samavetAviti na tayorekArthasamavAya AdhArAdheyabhAvo veti dhUmasyAgrupari darzanAllaukikaH sambandha uktH| "janyajanakabhAvo vA" iti 5 pAramArthika sambandho'bhihitaH, paramArthato'gnerjanakatvAt itarasya ca jnytvaaditi| nanu cezvarasenena saha vicAraH prakrAntaH tat kimiti naiyAyikAbhimatasyApi sambandhasyAnyabhAvatabhAvayorabhAva ucyte| satyam , [S. 172b.] prasaGgena tu tanmatasyApi niSedhArthamuktam / 10 pUrva hyanyabhAvagrAhipratyakSasiddhatvAt pratiSedhyAbhAvasya na tadartha pratyakSAntaraM ' nAstIha ghaTaH ' ityevamAkAraM kalpanIyamiti prasagataH kathitam / adhunA tu prasaGgAdidamucyate-yadAnyabhAvagrAhima tyakSasiddho'yaM tadabhAvo na bhavati tadA pratyakSAntaraM ' nAsti iha ghaTaH' ityevamAkAraM vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNAt sannikarSA- 15 diSTaM bhavatA / na cAsati sambandhe'nyabhAvatabhAvayovizeSaNavizeSyabhAvo yuktaH, atiprasaGgAt / tataH [T. 336a.] kutastalakSaNAt sannikarSAt tadabhAve pratyakSaM bhvediti| evaM sambandhakharUpamAkhyAya tasyehAsambhavamAha - " naivam ", yathA kRtakatvAnityatvayoragnidhUmayovrvaikArthasamavAyAdilakSaNaH sa- 20 mbandho naivaM kazcid bhAvAbhAvayoH sambandho yena "asya" tadabhAvasthAnyabhAvaH sAdhanaM syAt / yAvekatrArthe dhammirUpe pravarttate tayorekArthasamavAyo bhavati / anyabhAvazca pradezAkhyaH khAvayaveSu yeSu vartate na taMtra ghaTAbhAvaH / evaM hi pradezAvayaveSu ghaTo nAstIti syAt na prdeshe| na cAsya pradezAvayavairArambhaH / te hi dravyA- 25 smAno dravyAntaramevArabhante / na ca ghaTAbhAvo dravyam / navaiva hi dravyANISyante / na ca kriyAvadAdikaM dravyalakSaNaM [S. 173a.] tatrAsti / na ca guNarUpatayA tatra vrtte| catuvizatireva hi 1. sannikarSAdISTaM bhavati T. / 2. vizeSaNavizeSyAbhAve / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 hetubinduttiikaa| guNA iSyante / na cAyaM teSAmanyatamaH / nApi karmarUpatayapaJcasu karmasvanantarbhAvAt tallakSaNavirahAca / "ekadravyam'' [ vaize0 1. 1. 15] ityAdikaM hi tllkssnnm| na caitabhAve sambhavatIti / nApi sAmAnyAdirUpatayA, tdruupvirhaadev| nApyanyabhAvatabhAvayoH saMyo5 go'gnidhUmayoriva , dravyayoreva tadabhyupagamAt / na ca tadabhAvo dravyamityuktam / nApyAdhAra(rA)dheyabhAvo , yataH so'pi saMyoganimitta ucyate 'iha kuNDe badarANi' iti| samavAyanimitto vA, 'iha tantuSu [T. 336b.] paTa: iti / na cAbhAvasyAdravyAtmanaH saMyogaH semasti / nApi samavAyaH, pazcAnAmeva hi dravyAdInAM pa10 dArthAnAM samavAyitvamiSyate; na cAbhAvaH paJcakhantarbhavatIti / na ca tadAtmAnupakAre satyAdhAravyapadezaH sambhavati / upakAre vA janyajanakabhAvaH / na ca tadabhAvo janyaH, kAryatAprasaGgAt / kAyatA cAsyAsambhavinI, [S. 173b.] yataH svakAraNasamavAyaH, sattAsamavAyo vA kAryatocyate bhvdbhiH| anyabhAvastu pradezAkhyo15 'sya na kAraNam , trayANAmeva hi dravyaguNakarmaNAM dravyaM kAraNamiSTam / na cAbhAvo dravyAdilakSaNaH iti / sattAsamavAye'pi satpratyayaviSayatA tadabhAvasya syAt, nAbhAvapratyayaviSayatA / pradezAbhAve'pi ca ghaTAbhAvasambhavAt kutastatkAryatA / na cAsya prativiSayaM bhedaH, ekaakaarjnyaanvissytvaat| sambandhibhedAdU 20 bhede vA sAmAnyAdiSvapi ttprsnggH| samavAyopyasyAnantarameva nirasta iti kutaH svakAraNasattAsamavAyarUpA kAryatA tadbhAvasya syAt ? / etena janyajanakabhAvaH prtyuktH| tataH sa. vvathA sambandhAbhAvAnnAnyabhAvaH tadabhAvasya sAdhanamiti / .. paraH sambandhAntaraM darzayannAha - " asti viSayetyAdi / 25 yathA hi artho viSayaH zabdo viSayIti tayoviSayaviSayibhAvaH sambandhaH, [S. 174a.] evamanyabhAvatadabhAvayorviSayaviSayibhAvaH sambandho bhaviSyati [T. 337a.] pradezAkhyenAnyabhAvena ghaTAbhAvasya pratyAyanAditi pUrvapakSAzaGkA / zabdArthayoH sambandhaH syA 1. svakarmasvAnantarbhAvAt T. | 2. samasta T. / 3. cAtrAsa T. | Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyabhAvatadabhAvayossaMbaMdhAbhAvaH / dityabhisambandhaH / kiM rUpaH 1 / " kAryakAraNalakSaNaH " / kathaM punararthakAryatA zabdasya ? / tatpratipAdanAbhiprAye sati arthapratipAdanavivakSAyAM satyAM tatprayogAcchandoccAraNAt / tenArthena vivakSAviparivartinA zabdasya kAryakAraNalakSaNaH sambandhaH syAt / yadyapi ca zabdArthayoH buddhiparikalpitasAmAnyarUpatA tathApyartha- 5 pratibhAsinyA vivakSayA zabdasAmAnyotprekSAnibandhanasya zabdakhalakSaNasyotthApanAt tanmukhena kAryakAraNabhAva ucyate / " avinAbhAvalakSaNo vA " iti paraprasiddhayocyate / paro hyavinAbhAvalakSaNaH zabdArthayoH sambandha iti vyavaharati / tataH sambandhanibandhanaH pratipAdyapratipAdakarUpo viSayaviSayibhAvo yuktaH / tada-10 bhAvAnyabhAvayorapyevaM bhaviSyatIti cet, Aha - "ayaM ca" anantaroktaprakAraH "atra" tadabhAvAnyabhAvayoH "na sambhavati" / nahi ghaTAbhAvapratipAdanAbhiprAye [S 174b] sati anyabhAvasya pradezalakSaNasya prayogo niSpattirbhavati, ghaTAbhAvapratipAdanAbhiprAyAt prAgapi pradezasya svahetubhya eva nissptteH| satyapi tadabhiprAye'- 15 nyabhAvasyAbhAvAca / tatazca kathaM tayoH kAryakAraNabhAvaH ?, tadvArako'vinAbhAvo vA syAt ? yato [T. 337b.] viSayaviSayibhAvaH kalpyeta / syAnmatam - yathA zabdArthayoH sAdhyasAdhanabhAvanimitto viSayaviSayibhAvaH tathA anyabhAvatabhAvayorapi ityetAvanmAtreNa 20 zabdArthayodRSTAntatetyata Aha - " siddhe hi " ityAdi / zabdArthayorhi kAryakAraNabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH anyathA'rthAntaratve tadayogAt tathehApi yadi tadabhAvAnyabhAvayoH sAdhyasAdhanabhAvaH sidhyet tadA tanmukhana sAdhyasAdhanabhAvadvAreNa viSayaviSayibhAvaH syAt / yAvatA sa eva sAdhyasAdhanabhAvo'sati 25 sambandhe kAryakAraNabhAvAdike na sidhyati, sarvasya saadhysaadhntaaprsktH| ___ kathamindriyaM khaviSayasiddhinibandhanamiti cet, parasparopasarpaNAdyAzrayAt pratyayavizeSAdindriyaviSayayorekavijJAnotpA1. degdakabhAvarUpo T. / 2. prayogAt - T. / 3. degdike kutaH sideg T. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 hetussinduttiikaa| danayorudayAt tathA vyapadezaH, naivamiha, anybhaavtdbhaavyostdyogaat| liGgaliGgibhAvalakSaNasya [S. 175a.] ca sAdhyasAdhanabhAvasya prakRtatvAt , tasya ca sambandhamantareNAyogAt / naiva sambandhAntaranibandhano'nyabhAvatabhAvayoH sAdhyasA5 dhanabhAvo'pi tu viSayaviSayibhAvanimitta eveti cet, Aha - " anyathA " yadi [T. 338a ] sambandhAntaraM neSyate kintu viSayaviSayibhAvAt sAdhyasAdhanabhAvaH tasmAca viSayaviSayibhAvaH, tata itaretarAzrayamidaM syAt / tathA caikAsiddhau dvayorapyasiddhi bhavediti / kizcAnyabhAvAca liGgabhUtAdabhAvasya liGginaH siddhA10 vanumitAviSyamANAyAM aMsamudAyazca sAdhyaH syAt, anyabhAvena tadabhAvasya kevalasyaiva sAdhanAt na kevalasambandhAbhAvAt sA. dhyasAdhanabhAvAyogaH / samudAyazca vizeSaNavizeSyabhAvApanno dhamadhamilakSaNaH sAdhyo ya iSTastabhAvadoSazceti 'ca' zabdaH / sarvatra samudAyasya sAdhyatA naiveSTeti cet, Aha - "tathA 15 ca" dharmamAtrasyApi svatantrasya sAdhyatopagame 'ghaTAbhAvastadanya bhAvAt ' ityevaMrUpe prayoge ghaTasya sarvatra deze sarvadA cAbhAvaH prsjyet| dhammiNi hi kaciddharmasya guNabhUtasya sAdhane tatraiva tatkAla eva ca bhAvo yukto nAnyadeti sarvatra samudAya eva sA dhyo'bhyupagantavyaH na kevalo dharma iti / 20 atrAha paraH- nAsamudAyasya [S. 175b.] sAdhyatA anyabhAvata dabhAvayoraMsambandho vA / kutaH ? / "pradezAdi" ityAdi / 'iha pradeze ghaTo nAsti' ityevaM ghaTAbhAvena pradezAdirdhI vizeSyate saghaTAt [T. 338b.] pradezAderbhedenAvasthApyata iti tadvizeSaNatvaM prAptaH sAdhyate na tu ghaTo nAstItyevaM " kevalo " dhamiNaH kasyacidgaNa25 bhAvamanApannaH / tato nAsamudAyasya sAdhyateti kutastadbhAvI doSaH / " na ca " naivAsminpakSe "liGgasyAnyabhAvAtmano "liGginazca" pradezAdhimilakSaNasya "asambandhadoSaH prsjyte"| kuta ? / " anyabhAvasya " ghaTaviviktapradezAdilakSaNasya "pradezAdinA " dha. 1. degyAM ayaM (or sa) samudAya: - T. / 2. yosaMdeg T.I Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudAyasya sAdhyatvepi asaMbandhadoSastadavasthaH / miNA "sambandhAta" tAdAtmyasadbhAvAditi / tathA hi-zabdAdidhammiNA kRtakatvAdestAdAtmyalakSaNa eva sambandha iSyate bhavatA / sa ihAstItyabhiprAyaH / tatazca 'sambandhAbhAvAca' ityayuktamiti mnyte| siddhAntavAdI tu sAdhyadharmalakSaNasya liGgino ghaTAbhA- 5 vAkhyasyAnyabhAvena liGgena sambandhAbhAvaH prAgukto na dhammiNA tata: badamuttaraM saMbadhyata iti manyamAno dhammiNA'pyanyabhAvAkhyasya liGgasya sambandhAbhAvaM darzayannAha - "na" liGgaliGginorasambandho na ceti smbdhyte| tathA nAsamudAyasAdhanamiti / kintu liGgaliginorasambandha evAsamudAyasAdhanameva ca evamapi 10 bruvataH / kutaH ? / pradezAdereva dharmimatayA'vasthApyamAnasyAnyabhAvatvAdanyabhAvalakSaNaliGgatvAt / etadeva [S. 176b.] darzayati - yatraiva hi pradezAdau dharmitayA tvayA kalpyamAne yad [T. 339a.] ghaTAdikaM nAstItyucyate lokena sa eva pradezAdistena ghaTAdinA'saMsRSTassaMsargarahitaH "anyabhAvo" liGgatayeSTo nAparaH kazcit 15 yataH "taddarzanAdeva" ghaTAsaMsRSTapradezAdidarzanAdevAsya pratipattuH 'ghaTo nAsti' iti vikalpo liGgijJAnatayopagato bhvti| tataH sa evaanybhaavH| yadeva hi dRzyamAnaM liGgijJAnaM janayati tadeva linggmucyte| ghaTAsaMsRSTazca pradezAdirevam / tasmAt tadevAnyabhAvalakSaNaM liGgamupeyam / tataH kathaM tasyaivAnyabhAvasya vyAvRtti-20 to'pi bhedamananubhavato liGgaliGgibhAvo liGgatvaM liGgitvaM thaa| nahi liGgameva dharmI bhavitumarhati , dhamipratipattAveva sAdhyapratipatteranvayAdyanusaraNAyogAt / tatazcAnyasya dharmimaNo'bhAvAt kathamanyabhAvAtmano liGgasya tatsambandhaH, samudAyasAdhyatA vaa| zabdakRtakatvayostu paramArthatastAdAtmye'pi vyAvRttibhedanibandha- 25 no'styeva bhedaH / tataH zabdAdidhammipratipattAvapyanityatvAdyapratItau kRtakatvAdinA tat sAdhyata iti yuktam / . syAnmatam - sAmAnyavizeSakalpanayA [S. 176b.] liGgalizitaikasyApi bhaviSyatItyata Aha - " na cAtra " prakRte'nyabhAve " sAmAnyavizeSabhAvakalpanA sambhavati", yena [S. 339b.] sAmAnyavize- 30 Savikalpena sAmAnyaM heturbhaved vizeSo dharmI, yataH samudAya 24 he. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 hetubinduttiikaa| sAdhyatA liGgaliGginoH sambandho vA syAt / kuto na sambhavatItyAha - tadvizeSapratipattereva" ghaTaviviktapradezavizeSapratipattereva " tadabhAvasya " ghaTAbhAvasya pratIteH / yatazca vizeSa eva ghaTAbhAvapratItinibandhanaM tataH kiM tatra sAmAnyakalpanayA kriyata iti / 5 sa eva vizeSo'nyatra vartamAnaH sAmAnyarUpatAM pratipatsyata iti cet, Aha - " tasya " ghaTaviviktapradezavizeSasya "anyatra" sajAtIye "anvayasya anuvRtterabhAvAt kutaH sAmAnyAtmatA ? / na hyasau dezakAlAvasthAniyato vizeSo'nyamanvetIti / atraivopacayahetumAha - " pratijJArthetyAdi / yadi hi ghaTavivikta eva pradeza10 vizeSo dharmI, tasyaiva ca hetuteSyate, tadA pratijJAyA yo'rtho dharmadhammisamudAyastadekadeza eva dhammilakSaNo hetuH syAt, pratijJArthaMkadezasya ca vyAvRttito'pi bhedamanu(na)nubhavato hetutvamasiDamiti / atha mA bhUt [S. 177a.] eSa doSa iti na ghaTavivikta eva pradezavizeSo heturiSyate, kintu pradezamAtraM ghaTa15 viviktatAvizeSarahitamityata Aha - " na ca yatra pradezamAtraM tatra ghaTAbhAvaH " / saghaTe'pi pradeze pradezamAtrasya bhAvAdanaikAntiko hetuH syAt / paro'nyathA sAmAnyavizeSabhAvaM [T. 340a ] darzayannAha - tAdRzau(ze) yAdRzo ghaTaviviktaH kevalaH pradezo'grataH sthitastA20 dRze sarvatra pradeze ghaTasyAbhAva iti kuto'nekAntaH ? / tathAvidhapradezavizeSapratItireva ghaTAbhAvapratItistato'nyabhAvatabhAvayoH liGgaliGgitA'nupapannetyupadarzayannAha - " nanu tasyaiva " ityAdi / yo'sau kevalaH pradezavizeSo dhammitayA'vasthApitastasyaiva yat kaivalyaM kevala ityanena vizeSaNenocyate bhavatA, ta25 deva ghaTaviraho ghaTAbhAva iti kathyate / sa ca ghaTaviraho liGga bhUtasya kevalasya pradezasya pratipattAveva siddho na tUttarakAlaM tato'nya eva AkArAntareNa dhUmAdivAgniH sidhyati / tataH kasyedAnIM " tatpratipattAveva " sAdhyapratIto satyAM talliMGgam ? / na ka. 1. pratipattikAla eva T. / 2. dhumAderaniH - T. / 3. lilijinau T. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 kumArilakSipasya samAdhAnam / syacit / jijJAsitasya ghaTAbhAvasya siddheranyasya kasyacidjijJAsitatvAt / kevalapradezapratipattAveva ghaTavirahapratItau ca yadetaduttarakAlaM 'yatra yatra kevalaH pradezastatra tatra ghaTavirahaH' iti [S. 177b.] " anvayasyAnugamAmanu(gamanam " anusaraNam , tacca nirarthakam AdAveva saadhyprtiiteH| yata evaM tasmAdanyamAvaH kevala- 5 pradezalakSaNaH sAdhyasAdhanayorbhedAbhAvAnna sAdhanamamAvasyoti sthitam / tadevaM [T. 340b.] samudAyasAdhyatAM liGgasya ca dhammiNA sambandhaM pratipAdayituM yaduktaM pareNa - 'pradezAdidhammivizeSaNasyAbhAvasya sAdhanAt / iti tadapRthaksiddhidUSaNenaiva niraakRtm| _ viSayaviSayibhAvena tu sambandhapratipAdane niraste paro'nyathA 10 sambandhaM sAdhyasAdhanayodarzayannAha - "astyanyabhAvatadabhAvayoH sambandho virodhAkhyaH / tataH sambandhasadbhAvAdanyabhAvAdabhAvasya siddhirbhaviSyatIti / siddhAntavAdI tu sAdhyasAdhanayo. virodhamevAsambhAvayan pRcchati - " kena kasya virodhaH " iti / na hyatra sAdhyasAdhanayovirodhaH sNbhvtiitybhipraayH| paro vi-15 rodhamabhiprAyAnabhijJatayA darzayati - " anyabhAvena " kevalapradezAtmanA " pratiyogino " yasyAbhAvaH pramAtumiSTo ghaTAdestasyati / parasyaivaMvAdino asambandhAbhidhAyitAmAdarzayannAha - " kiM nu vai pratiyogI " ghaTAdiH pramAtumiSTo yena pratiyoginaH prameyatvena liGgaliGginovirodhaH sambandho'bhidhIyate ? / naiva prati-20 yogI pramAtumiSTaH kintu tadabhAva iti cet, Aha - "abhAvastu" pratiyogino yaH sAdhyaH [S. 178a.]..... . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . ........................ [S. 178b.]............ .................25 [kumArilastu manyate bhAvAMzAdbhinno' ] [S. 179a.] yamabhAvAMzastato nAnyabhAva eva tadabhAva iti kathaM tatprati. pattireva tadabhAvapratipattiriti / tathA hyayamabhAvaH prAgabhAvAdi1. limaliGginozca liGginA sadeg T. / 2. pR. 184. paM. 21. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / bhedabhinnaH, na cAvastuno bhedaH sambhavati ato'yaM vasturUpa eva / yadAha pheTa Ba "na vAstuna ete syurbhedAstenAsya vastutA // " [zloka0 abhASa0 8] iti / na ca bhAvAMza evAbhAvAMzo yuktaH, tasyendriyasaMyogabalena pra5 tIteH, itarapratItezca tadasaMyogahetukatvAt / yadAha - " tatsaMyoge sadityevaM sadrUpatvaM pratIyate / nAstyatremitItthaM tu tadasaMyogahetukam // " [loka0 abhAva0 26] iti / tatkathaM tatpratipattirevAparasya vyavacchedanamiti tannirAsArthamAha / " tasyAnyasya pradezasya [T. 342a. ] kevalasya yat tat "kaivalya" me10 kAkitvamasahAyatA tadeva "aparasya" pratiyogino ghaTAdeH "vaikalyam" abhAva "iti" tasmAt " tadanyabhAva eva" bhAvAMza eva tvadabhimataH "tadabhAvaH" pratiyogyabhAvAMzo na tataH pRthagbhUtaM dharmAntaramityucyate sugatasutaiH / tatazca " tatpratipattireva ca " tasyAnyabhAvasya pratipattireva ca' " tadapratipattiH " tasya pratiyogino'pratipattirabhAvapra15 tipattiriti yAvat / evaM manyate - yo'yamabhAvAMzI bhAvAMzAt pRthagbhUto vastuno dharmaH parikalpyate sa ghaTAdyabhAvAtmakatAM [S. 179b.] tadrUpavaikalyAdevAnubhavati nAnyathA / tacca tadrUpavaikalyamanyavastuno bhAvAMzasyApi vidyata eva / tadabhAve hi tasyAnyavastutaiva hIyeta / nahi yad yadrUpavikalaM na bhavati tat tato'20 nyatvamanubhavati, yathA tasyaiva svarUpam, tathA cAbhAvAMzo'pi tasya na sidhyet sarvve ca vizvamekaM dravyaM prasajyeta tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH sarvvasya ca sarvvatropayogaH syAdityavazyamanyavastuno bhAvarUpatA tadanyAbhAvAtmikaiva / tathA ca tatpratipattireva tadanyAbhAvapratipattiH / tatsaMyoga eva cendriyasya tada25 nyAbhAvasaMyoga [T. 342b. ] iti kimucyate 5 " " nAstyatredamitItthaM tu tadasaMyogahetukam / " [ zloka 0 abhAva0 26] iti ? | vikalpApekSayoktamiti cet, tadetadabAdhakameva / pratyakSeNa tadAkArotpattyA tadanyAbhAvAtmake eva vasturUpe pratipanne pAzcAtyasya 1. ca tadabhAvapratipattiH tadapradeg - T. 2. tadanyabhAdeg T. / 3. nyAbhAvaH tadAtmake - T " Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArilAkSepasya samAdhAnam / yathAgRhItAbhilApino vikalpasyopagamAt / vistaratazcAyamabhAafvacAraH pramANadvitvasiddhAvabhAvaM prameyaM pramANaM ca vicArayatA vihita iti tata evAvadhArya iti / avazyaM ca tadanyabhAvapratipattireva tadbhAvapratipattiH / tato na vastvasaGkarasidhyartha, nAstyatredam ityabhAvavyavahArArthaM 5 ' [S. 180a.] cAbhAvapramANaparikalpanA yukteti darzayannAha - " anyathA " yadi tatpratipattireva tadabhAvapratipattiriti neSyate 66 tadA tasya " anyavastunaH svarUpaparicchedena tato'nyasyAtadrUpasya " avyavacchede " anirAkaraNe tadabhAvApratipattau " tatpariccheda eva na syAt"- tasya tadanyavastunaH kharUpapratipattireva na syAt / kiM kAraNam ? " tadatadrUpayoH " 10 tasya tadanyavastuno yadrUpaM pratiniyataM sakalatrailokyavilakSaNaM ya tadrUpaM tadrUpaM na bhavati pararUpaM tayoH " avivekAd " avivecanAd vivekenAvyavasthApanAdasAGkaryeNAprasAdhanAt / sakalapararUpAsaGkIrNa hi tadrUpam taccet [T. 313a ] tatsAmarthya bhAvinA pratyakSeNa tathA nAnukRtaM kevalaM saMmmugdhAkArameva tadutpannaM tadA kathantena tatpari- 15 cchedaH syAt ? / na hi yadrUpaM yadvastu tadrUpAnanukAriNA jJAnena tatparicchedo yukto yathA zukuzaGkarUpAnanukAriNA kAmalinaH pItazaGkhAvabhAsinA jJAneneti / pratiniyatarUpAnukAre vA tatparicchedasya kathamanyA'vyavacchedo nAma ? / tataH pratiniyatarUpAnanukArAdeva tadanyAvyavacchedaH / tathA ca tatparicchedAbhAva iti / 20 bhavatvevaM tataH ko doSa: ? ityata Aha - " ya eSa vyavahAraH 17 sarvvajanapratItaH "kasyacid" agnyAdervvastuno darzanAt "kvaciddeze " tatsambandhini [S. 180b. ] "prAptyartho " dRSTasyAdRSTasya ca "parihArArthaH " pravRttinivRttilakSaNaH "sa na syAt" / kiM kAraNam ? / " na hi " yasmAd "ayaM" pratipattA "analaM pazyannapi" saGkIrNatadtadrUpapratibhA- 25 siMnA pratyakSeNa, anyathA'sya darzanarUpatAhAne:, tathA hi - asaGkIpUrNasyAdarzane saGkIrNamapi yadi na pazyet tadA loSTAdiprakhyaM kathaM kasyacidetaddarzanaM syAt / sa evaMbhUtaH saGkIrNadarzanavAn prati1. na yujyate T. / 2. saMyukta T. / , 2 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 hetu bindukA pattA katham " analameva pazyati " na salilAdikam ? / saGkIrNarUpavastupratibhAsijJAnatayA " salilAdikamapi " pazyati / tataH kathaM " salilArthI tatra " agnimati pradeze " na pravarteta " ? / ' kintu ' parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha - [T. 343b. ] "anupalambhena" 5 ityAdi / analapratibhAsinA hi jJAnenAnalakharUpameva pratIyate / yastu salilAbhAvaH sa tatra salilasyAnupalambhena / tato jJAnadvayena tadatadrUpayovivekAlloke pravRttinivRttilakSaNaH pratiniyato vyavahAraH sidhyatIti / siddhAntavAdyAha - "ko'yamanupalambho nAma" iti / kadAcit paro brUyAt salilopalambhavirahamAtramityata 10 Aha " yadi salila "ityAdi / kumArilasya tu salilopalambhanivRttimAtraM tuccharUpamabhAvapramANatayA nAbhimatameva / - (6 " pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / [S. 181a.] sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni // [ zloka0 abhA0 11]" iti vacanAt / kintu yo'sAvAtmanaH pratiSedhyavastupratibhA15 sijJAnAtmanA'pariNAmaH sa tadanyavastupratibhAsijJAnasahacarito'bhyupagantavyo na kevala iti paramabhyupagamayitumasyopanyAsaH / tathA cAnyavastuvijJAnamevAbhAvapramANamastu, kimapramANakaMsyAtmano'pariNAmAkhyena dharmeNa parikalpitena ? / na ca tadanyavastuvijJAna pariNAmAdanya eva tasyApariNAmo nAma bhavato'bhi20 mato bhAvAntarasyaivAbhAvatvenopagatatvAt / tulyayogyatArUpasyaikajJAnasaMsargiNa eva cAnyavastuno vijJAnaM tathopeyaM nAnyasya, tajjJAnAt pratiyogyabhAvasiddheH / na hi rUpajJAnAdrasAdyabhAvapratItiryuktimatI [T. 344a.] dezAdiviprakarSavato vA / anyavastuvijJAnaM ca pratiniyatarUpapratibhAsyeva / rUpAntarAvabhAsitve hi 25 tasya salilopalambhAbhAva eva na sidhyet / evaM ca pratiyogyabhAvaH pratyakSAvaibhAsita eva / tadabhAvavyavahAre svasmadabhimataivAnupalabdhirAyAteti pratipAdayitumasyopanyAsaH / tatra yadi salilopalambhAbhAvaH [S. 181b.] tuccharUpo'nupalambhastadA kathama 1. kSAvasitaH T / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMkIrNarUpAgrahe pravRttinivRtyabhAvaH / bhAvaH kasyacit pratipattiH pariccheda iti yAvat, paricchedasya jJAnadharmatvAt / atha na tasya pratipattirUpateSyate kintu tahetubhAva ityata Aha - " pratipattihetuLa " iti / nahi sarvasAmarthyavirahalakSaNasyAbhAvasya pratipattiM prati hetubhAvo yuktaH / hetubhAve vA tasyAnapekSitasahakAriNo nityaM tajjJAnajananAdabhAva- 5 jJAnamevaikaM pratipattuH syAt , jJAnAntarasyAvakAza eva na bhavet / - na cAjJAtasyAsya nAstitAjJAnajananaM yuktamityAha - " tasyApi " salilopalambhAbhAvasya kathaM prtipttiH| athAyaM salilopalambhAbhAvaH khayamapratIta eva salilAbhAvapratItiM janayati tadA kasyacidapi / tadevAha - "tasya' salilopalambhAbhAvasya 10 tato vA salilAdanyasyAnalAdeH 'vijJAnaM vA'nyavastuni' ityata Atmano'pariNAmasya pRthagavasthApanAt, tatrApi tadaGgIkaraNe cAtmano'pariNAmasya [T. 344b.] tadAtmakatvAnna tato bhedena vyavasthApyeta / tatazca kasyacidapi [S. 182a.] tasya tadanyasya vA'pratipattAvapi yadyabhAvaH salilAdeH pratIyate tadA svApAdyavasthA- 15 khapi salilAdyabhAvaH kiM na pratIyate ? / tadApi tadbhAvaH pratIyetetyetadvicAritam pramANavinizcaye, tata evAvadhAraNIyam / vyavadhAnAdigrahaNena caitaddarzayatyanyavastuno'pyanyatvaM tattulyayogyatArUpApekSameva , na tadanapekSamupeyam / tathA cAsmadupavarNiNatAnupalabdhisiddhiriti / yadA caivamuktena prakAreNAnupalambhena sali- 20 lAbhAvapratItirna yujyate'nalapratibhAsinazca jJAnasya pratiniyatAkAratA nAbhyupagamyate "tasmAdayam" analadarzI pratipattA'nalaM "pazyannapi" saGkIrNarUpapratibhAsinA jJAnena 'analo'yaM na slilm| iti nAdhyavasyati anadhyavasyaMzca salilarUpasyApi pratibhAsanAt tadarthI " na tiSThet ' pravarteta " nApi pratiSTheta " salilArthI 25 na pravarteta / tathAhi - salilaM nAma taducyate yat sarvodanyAsantApAdyapanayanakSamaM sakalatadanyarUpAsaMkIrNapratiniyatAkArajJAnAvabhAsi / idaM tvanyadeva zabalarUpaM kimapyavabhAsata iti / 1. tRssaa| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| "tatazca' pravRttinivRttyoviruddhayoryugapadnuSThAtumazakyatvAt "dustaraM vyasanaM pratipattuH syAt / " __ atra parasya [S. 182b.] vacanAvakAzamAzaGkayAha - "tata eva" ityAdi / na mayA [T. 345a.] salilopalambhanivRttimAtrAt tu5 ccharUpAt tadbhAvagatirucyate, yathoktadoSaprasaGgAt / kintu ya. detadekasya kevalasyAnalasya darzanaM tata evAnyasya tatrApratibhAsamAnasya salilasyAbhAvagatirbhavati vijJAnaM vA'nyavastuni' iti vacanAt / siddhAntavAdyAha - " kathamekam " ityAdi / kena punaH sAmarthyena 10 tadekadarzanam "anyAbhAvaM pratyAyayati ? " / tathAhi - tasmin dRzyamAne tadevAstItyavagacchatu, tadanyattu nAstIti kimiti pratyetIti / " tasyaiva " paridRzyamAnasthAnalAdeH " kevalasya " salilAsaMsRSTarUpasya "darzanAd analajJAne pratibhAsanAt 'salilaM nAsti' iti nizcayaH saJjAyate / tathAhi - anala iva salilamapi yadi 15 tatrAbhaviSyat tadapyanalavad darzane pratyabhAsiSyata tayoH khajJAnaM pratyaviziSTatvAd yogyatAyA naikasya pratibhAso yuktaH / tasmAdekapratibhAsanamanyAbhAvanAntarIyakaM ityanyAbhAve tato jJAnamutpadyate anyavastuni ca vijJAnaM nAstIti jJAnaM janayati / tathA'nyad vastu pararUpAsaMkIrNakhabhAvatayaiva tathocyate / tadrUpata20 yaiva ca tajjJAnamanyet pratiyadevaM vyapadizyate'nyathA taMdayogAdityanyapratipattireva tadabhAvavikalpaheturiti siddhAntavAdyAha - " idameva " ityAdi / nanvasmAbhiridameva prAgabhihitaM " teyoH satoH naikarUpaniyatA pratipattiH asambhavAt " ityAdibhivacanaiH / tato yadevAnyAsaMsagiNaH kevalasya [T. 345b.] pratibhAsanaM tadeva ta25 danyAbhAvasyApi, tasyaiva kevalasya tadanyAbhAvAtmakatvAdanyasya cAbhAvAMzasya nirastatvAt / tataH pratyakSAvabhAsitatvAt tadabhA. vasya tabalAt pAzcAtyaM vyavahArapravartanarUpaM nAstitAjJAnaM vika1. asakIna (Na)vastupratibhAsitayA / 2. anyajJAnam / 3. asaMkIrNatvAbhAve / 4. anyatvAyogAt / 5. pR0 172. paM0 22 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvapramANavAdanirAsa: 1 lpakamAjAyate / na tu tenApratipannaM kiJcidavagamyate, yatastadanyavastuni vijJAnaM pratyakSAtmakamapyanavagate tadanyAbhAve jJAnaM janayat pRthagabhAvapramANatayA vyavasthApyeta / tathA hi - tadanyAkArazUnya eva tadekajJAnAkAraH saMvedyate / tatastatsaMvedanameva tadabhAvasaMvedanam / nahi vikalpajJAnasyApi tadAkArazUnyarUpasaM- 5 vedanAdanyattadabhAvasaMvedanaM nAma / kevalamasya vikalparUpataivAtiricyate / tato yathA nirvikalpajJAnAvasite kacidanale 'analo'trAsti' iti pAzcAtyo vikalpo vyavahArapravartanamAtraM na tataH pRthak pramANaM yathoktaM prAk, tathA nAstitAjJAnamapi vikalpakaM tatkaMladvAreNa vA'nyavastuvijJAnaM na pratyakSAt pRthaga bhAvAkhyaM [S. 183b.] 10 pramANamiti / tasmAd yadevAsmAbhirabhihitaM tadanyAbhAvapratItiM prati, tadeva tvayA'pyabhidhIyata iti kasmAt paruSamivAbhAti yatastadanabhyupagamena pRthagabhAvAkhyaM pramANamabhyupagatamityupahasati / tathA gatyedAnIM tvayocyate na madhyasthatayA anyathedameva kiM na pUrvamevAbhihitam ?, yata AlajAlAbhidhAnenA''tmA pa- 15 riklezita [T.346a ] ityupasaMharannAha - " tasmAt tIrAdarzineva " ityAdi / yathA kila vahanArUDhaivrvvarNigbhiH zakunirmucyate api nAma tIraM drakSyatIti / sa yadA sarvvataH paryaTaMstIraM nAsAdayati tadA vahanamevAgacchati tadetadapi draSTavyam / yatazcAvazyAbhyupagamanIyo'yaM pakSastasmAnna kiJcidanayA'vidyamAnapratiSThAnayA 20 dizaH pratipattyA prayojanam / tadevaM parasyAnyabhAvatadbhAvayorliGgaliGgibhAvamicchataH saMmbandhAbhAvAdasAvayuktaH iti pratipAdite pareNa 'asati sambandhe'nyabhAvagatyA'pi tadabhAvagatinna syAt ' iti codite 'na vai kutazcit sambandhAd' ityAdyabhihitam / tataH 'anyabhAva eva 25 tadabhAvo'nyabhAvagatireva ca tadabhAvagati: ' iti prasAdhayatA kumArilaparikalpitaH kasyacidabhAvanizcayArthamabhAvapramANavAdaH prasaGgato nirastaH samprati tu - 1. nAstita jJAna / 2. pR. 178. paM. 23 / pR. 180. paM. 17 / 25 he. 193 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu bindu TIkA / vastvasaGkarasiddhizca tatprAmANyasamAzritA [loka0 abhAva0 2] " ityetadAhatya nirAkarte [S. 1842.] pUrvapakSamutthApayannAha " yadyekaparicchedAdeva" ityAdi / yadi hi "ekasya" kevalasya paricchedAdanyasya ""vyavacchedaH" pratiSedhaH sidhyati tadA sarvvasthA a ( 'syA) nya5 syAvizeSeNaiva "tatra" deze yatrAsAvekaH paridRzyate tatrAbhAvasiDirbhavet, na tu vizeSaparigraheNa [T. 346b.] tulyA svajJAnajananaM prati yogyAvasthA yasya tasyaiveti / tathA hi - asau yathA tulyayogyatArUpapadArthaviviktarUpa upalabhyate, tadekAkArapratiniyamAt tajjJAnasya, tathA tadatulyayogyatArUpapadArthaviviktAtma10 ko'pi / tatazca tadviviktAkAratayA tadanyAbhAvasAdhane vizeSAbhAvAt pradezarUpajJAnaM ghaTAbhAvamiva rasAdyabhAvamapi sAdhayet, na vA ghaTAbhAvamapIti / 194 66 kiJca yadetad 'upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhirabhAva sAdhanI' iti vizeSaNamuktaM tacca na vaktavyam / kiM kAraNam ? yato ye15 'pyanupalabdhilakSaNaprAptAsteSAmapi tatra deze tadekAkAratayA jJAnasya vyavacchedo bhavatyeva / tathA hi - yathopalabdhilakSaNaprAptAstadekAkAravati jJAne na pratibhAsante tatazca vyavacchidyante [S. 184b.] tathA'nupalabdhilakSaNaprAptA apItiM kim 'upalabdhilakSaNaprAtasya" ityanena vizeSaNeneti / evaM pUrvapakSe vyavasthite yadi tada20 nyavyavacchedaH - tataH pRthakkaraNamanyatvena vyavasthApanamabhimataM tadamyupagamyata eva / atha taddezakAlayorabhAvaH, tadayuktam, yena hi sAmarthyena tulyayogyatArUpasyopalabdhilakSaNaprAptasya cAbhAvaM sAdhayati na tatsAmarthyamatulyayogyatArUpe'nupalabdhilakSaNaprApte vA sambhavati / 'tayoH satonnaikarUpaniyatA pratipattiH asambhavAt' 25 ityevaM hi tadabhAvasAdhanam / na [T. 3472.] caitadanyatra sambhavatIti pratipAdayitum "ekAtmaparicchedAt" ityAdinopakramate / yat purosvasthitaM pratyakSe'vabhAsate tasyaikasyAtmanaH pratiniyatasya rUpasya paricchedAt tadAkArotpattyA vidhivikalpotpAdanena ca yaH ' tadanyaH " tato'nyastadvyatiriktastasya sarvvasya ya " AtmA " khabhA " 1. pU. 172. paM. 22 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vstvsNkrsiddhirnaabhaavpraamaannysmaashritaa| 195 vastato " vyavacchedo " bhedanaM pRthakkaraNamanyatvasAdhanamasaGkIrNarUpatApratyAyanaM bhavati / kathaM punarekAtmaparicchedAdeva tasya' tadnyAtmano vyavacchedaH pratyakSeNa kriyate ?, yAvatA pratyakSaM puro'vasthitapadArthasAmarthya bhAvi [S. 185a.] tadrUpameva pratipadyatAm / yattu tavyatiriktamazeSapadArthajAtaM tadAtmanastasya puro'va- 5 sthitasya kathaM tadyavacchedakam ? ataH tayavacchedArthamabhAvapramANamabhyupeyam , yato___" vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzritA " [zloka0 abhAva0 2] iti| ata Aha - " tadAtmaniyatapratibhAsajJAnAd" iti| yataH puro'vasthitasyaikasya vastunaH pararUpAsaMkIrNa AtmA, sarvabhAvAnAM khabhA- 10 vata eva svakhabhAvavyavasthiteH pararUpeNAsaMkIrNakhabhAvatvAt / anyathA kathamabhAvapramANato'pyasAMkaryameSAM sidhyet ? / saMkIparNarUpANAmasAGkaryasAdhane tasya [T. 347b] bhrAntatAprasaGgAt / tasmin pararUpAsaMkIrNe svabhAvata eva tadAtmaniyato yaH pratibhAsaH pararUpapratibhAsAsaMkIrNaH tadekapadArthasAmarthyabhAvini 15 pratyakSe pararUpapratibhAsAyogAt tasya bhrAntatApattyA pratyakSatA. haaneH| taduktam - " taddhayarthasAmadhyenotpadyamAnaM tadrUpamevAnukuryAt " iti / tasya tadAtmaniyatapratibhAsasya jJAnAt pratyakSeNa svasaMvityA saMvedanAt / tatsaMvedanameva [S. 185b.] hi pratyakSasyAtadrUpAd "vyavacchedana" pRthakkaraNaM tahalenaiva ca pAzcAtyaH 'anyAtmakametanna bhavati' 20 ityasAMkaryavyavasthApratyayo vikalpakaH saMjAyate gRhItagrAhI / na tenApUrva kizcit pratIyate, pararUpAsaMkIrNasyAtmanaH pratyakSeNaiva tadAkArAnukAriNA paricchedAditi / yadi nAma tadAtmaniyatapratibhAsajJAnaM tathApi kathamanyA- . smanaH tasya pRthakkaraNam ? ityata Aha - " na hi tadAtma"i- 25 tyAdi / yasmAttasya vastuno ya AtmA pararUpAsaMkIrNaH sa tadanyasya zeSasya vastuna AtmA na bhavati, sarvasya tato'nyakhabhAvatvAt, anyathA tadanyatvahAneriti / tasmAttadAtmaniyatapra1. prmaatuH| - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| tibhAsajJAnameva tadanyebhyo nivartanam / nahi jJAnenArtho haste gRhItvA'nyato nivrttniiyH| kevalamanyarUpAsaMkIrNasyaikasyAtmano'nukaraNamevAsyAnyato [T. 248a.] nivarttanamucyata iti / a. thAnyAtmanaH skhaviSayaM na nivartayet, tadA'sya viSayasyAnyAtmanaH 5 sakAzAvyavacchede pRthagavyavasthApane parAtmano'pi tatra paricchedaH syAt, anyathA taMdaparicchedasyaivaikAtmaparicchedAtmanastanivartanarUpatA [S. 186a.] syAt / tatazcAvyavacchede'nyAtmanastatparicchedaprasaGgAt pravRttinivRttyorabhAva iti pUrva: prasaGgo 'na hya yamanalaM pazyannapi' ityAdikaH / 10 na kevalamanyAtmanastannivartayati tadAtmano'pyazeSamanyaditi darzayannAha - "taM ca" agrataH sthitaM dezakAlasvabhAvAvasthAniyataM tadanyadezAdibhyo vyAvRttAtmanaH khahetubhyaH evAsya bhAvAt, " tadAtmanA " dezAdiniyatenAtmanA tathAvidhakhabhAvasyaivAnukArAdupalabhamAnA buddhiH "tathAtvapracyutim anyadezakAlakhabhAvAvasthatAm 15 "asya" khaviSayasya " vyavacchinatti " tataH pRthakkaroti / kasmAtpunara nyadezAditAM tataH pRthagavasthApayati ityata Aha - "evaM hi " yasmAdanyadezatAdestataH pRthakkaraNe sati taddezAdiniyataH padArthaH [T. 348b.] paricchinno bhavati, tadrUpasyaivAnukArAd / yadyanyathA bhAvo'nyadezAditA tadrUpAnanukArAyavacchinnaH-bhavati tathAtvaM 20 ca taddezAdiniyatatvaM ca, tadA tasyaiva dRzyamAnasya bhavati nAnyasyAnyadezAdimataH / yata evam "iti" tasmAdanyathAbhUtAdanyadezAdimatastathAbhUtaM taddezAdimaMtaM " vyavacchindatyeva " [S. 186b.] nivartayantyeva tat paricchinattIti pUrvakasyopasaMhAraH / tathA "tathAbhUtAdanyathAbhUtaM vyavacchindatyeva" iti dvitIyasyopasaMhAraH kArya iti / 25 "evam" uktena nyAyena "ekasya" pramANasya pratyakSasthAnumAnasya vA tasyApyevameva khaviSayaparicchedAna " vRttiH " pravRttiH sarvabhAvAn " dvairAzye " tattve'nyatve ca " vyavasthApayati " / tatastatparicchedakapramANabalenaivAsAGkaryasiddhiH / kiM tadarthikayA'pyabhAvakalpanayeti / 1. ghaTa / 2. bhUtala / 3. ghaTa / 4. pR. 189 paM. 24 / 5. tathAtvApradeg T. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArAntarAbhAvasAdhanArthamapi nAbhAvaprAmANyam / nanu ca vikalpavyApAra eSa ' idamanyAtmakaM na bhavati anyathaitadAtmakam' iti / pratyakSaM ca nirvikalpakamiSyate tat kathamasAMkaryasiddhistata: ? ityata Aha " tasyAnvaye "tyAdi / taDi pratyakSaM vidhipratiSedhavikalpau yadA svaviSaye janayati tadaivAsya sAphalyam, tadaiva ca pramANamiSyate [T. 349a. ] nAnyadA / ata e- 5 vaikasyArthasvabhAvasyApratipannAMzAbhAvAt sarvvAtmanA paricchedespi bhrAntikAraNasadbhAvAt kSaNikatAdAvanvayavyatirekabuddhI janayitumasAmarthyAt tatrAsya prAmANyaM neSyata iti / syAnmatam - dvairAzyasAdhane'pyasAMkaryasiddhyarthA mA bhUdabhAvapramANakalpanA kintu prakArAntarAbhAvasiDyarthA bhaviSyati / 10 na hi tadabhAvasiDau pratyakSasya kazcid vyApAraH [S. 187a.] pratipAdita iti ata Aha "tadvyatirikte"tyAdi / tasmAt paridRzyamAnAd vyatiriktasyAzeSasya vastuno vyavacchedena tataH pRthakkaraNenAnyatvena yA vyAptistatsAdhanAdeva prakArAntarasya tattvAnyatvabahirbhUtasyAbhAvaH sidhyati / tatastadarddhamapi nAbhAvapramANa- 15 kalpanA yukteti / 197 66 atha matam - sarvvasyAparidRSTasya dRzyamAnAdanyatayA vyApti naiva pratyakSaM sAdhayati tat kutastRtIyarAzyabhAvaH pratyakSata eva syAt, yato'bhAvaprAmANyakalpanA vyarthA bhavedityata Ahatasya " tRtIyarAzitayA kalpyamAnasya tato dRSTAdanyatayA vyA- 20 ptyabhAve "tena" pratyakSeNa " " tato'rthAt svaviSayasya "avyavacchedA"dapRthakkaraNAt, tadarthasya ca rAzyantaratvena kalpyamAnasya svaviSayAdavyavacchedAt apRthakkaraNAt punarapi bhAvasya svaviSayasyAparicchedaprasaGgAt / [T. 349b. ] sa hi tadviSayaH sakalapararUpAsaMkIrNAtmA yadi tenAtmanA na paricchinnaH kathaM tena tasya pari- 25 cchedaH ? / tenAtmanA paricchede vA kathaM sarvvasya tadanyatayA vyAtyasAdhanam ? anyathaikasyApi tadanyatvaM na syAt, nimittasya samAnatvAditi / yata evaM " tasmAt " kacidvastuni pramANaM pratya1. svabhAvasya pratyakSAzAM - T. / 2. tadarthAvyavacchedAditi samAsadvayena cA ( vyAcaSTe / - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduttiikaa| kSAdikaM [s. 187b.] pravRttaM tabastu pratiniyatenAtmanA paricchinatti, tato'nyattadrUpavikalaM vyavacchinatti , tadanyatvena vyavasthApanAt / tRtIyasya ca tattvAnyatvabahirbhUtasya prakArasyAbhAvaM sUcayati, sarvasyAnyatayA vyAptisAdhanAt, taMviruddhasya vA sa. 5 vvavastuno daividhyasya sAdhanAditi / ____ evamekasya pramANasya vyApAra eSo'nantarokta iti tamevopasaMhRtya sukhapratipattaye darzayannAha - " tathAhi " kacivastuni "pramANaM' pratyakSAdi pravRttaM "tadeva" vastu tadanyasmAt "pararUpAd vyavacchinatti" tataH pRthakkaroti tadasaMkIrNarUpatayA pratipadyate, paramArtha10 tastasya tadrUpatvAt yathAvastu ca pratyakSeNa rUpAnukArAt / kimiti pararUpAdhavacchinatti ? / tasyaiva pararUpavikalasyaikarUpasya paricchedAt / tathA " tadanyadeva ca " tasmAd dRzyamAnAdanyadeva ca vyavacchinatti / kutH| "tasmAt' [T. 350a.] skhaviSayAt / na kevalaM khaviSayaM parato vyavacchinatti , paramapi svaviSayAd iti / 15 kuta etad ? / anyasya pararUpasya tatra khAlambane'paricchedAdavazyamevAparicchinnasya [S. 188a.] paricchinnAdanyatvaM bhavati / yata evamataH "tad eva pramANamekavastuparicchedakaM prakArAntarAbhAvaM sAdhayati, nAbhAvAkhyam / kuta etat ? / tasmiM dRzyamAne vastuni dRSTatadanyatvena tasyAnyasya tatrAparicchidyamAnasyAnyatvaM tadanyatvaM 20 dRSTAt tadanyatvaM " dRSTatadanyatvaM " tena sarvasya tayatiriktasya vyavasthApanAnna a(degpanena a)tadanyasyaiva ca yadanyanna bhavati puro'vasthitaM sakalaparabhAvavyAvRttaM tasyaiva tattvena dRzyamAnaprakAratayA vyvsthaapnaaditi| ___ amumeva nyAyamanyatrApyatidizannAha - " etena kramAkramAdayaH " 25 ityAdi / etena anantaroktena nyAyena pratiniyataikapadArtharUpAnu kAriNI buddhirupajAyamAnA tadviparItarUpaM sarva khaviSayAd vyavacchindatI dairAzyaM tRtIyaprakArAbhAvaM ca sAdhayatIti ye kecidanyonyavyavacchedarUpAH kramAkramAnityAnityAdayaHte vyaakhyaataaH| 1. prakArA(ra) / 2. aneneti shessH| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaangkryaasddhirekprmaannnibndhnaivetyupsNhaarH| 199 tathA hi - kAryasya kramamananyasahAyatA pratiyatyeva buddhistasyAkrama kAryAntarasAhityaM [T. 350b.] tataH pRthakkaroti / tataH kramAkramatayA daitasiddheH tRtIyasya prakArasya sambhavo nirasto bhvti| kramabhAvavyatirekiNaH savasya kAryajanmanaH tadanyatayA dvitIyaprakAratayA'vasthAnAt / evamudyAnantaradhvaMsitA [S. 188b.] kSa-5 Nikatocyate iti pratIyatI vyavasthApanAkAla eva buddhistadviparItarUpatAyAH svaviSayAdapAkaraNAt tato'nyatvena prakArAntare'vasthApanAda rAzyantarAbhAva iiti| tadevamekapramANanibandhanAmasAGkaryasiddhi pratipAdyopasaMharanAha - "tadevam uktena nyAyena " ekasya " pratiniyatAtmana upala-10 mbhAt tasyopalabhyamAnasya yastato'nyastattulyayogyatArUpastadviparIto vA tadrUpavikalastadAtmano " vyavacchedaH " pRthakkaraNaM tasyo. palabhyamAnasyAnupalabhyamAnasvabhAvAd rUpAntareNa pratibhAsanAt / tathA tasya khaviSayasya tadanyAtmatAyA bhAvapradhAnatvAnirdezasya "vyavacchedo bhavati" asAGkarya sidhyati / 15 tad yadyetadavizeSeNAnyasya sarvasya tatrAbhAvasiddhiH syAdityatrAbhimataM tadA siddhasAdhanam , yataH sarvamavizeSeNaiva tadekAkArayA budhyA tadrUpavikalaM svaviSayAvacchidyate, sarvasyAnyarUpasya tatrApratibhAsanAt / atha taddezakAlayorabhAvaH savasya [T. 351a.] [S. 189a.] tadviparItarUpasya vyavacchedo'bhimataH sa 20 na yukta iti darzayati - "na taddezakAlayoH" yatrAsau pratiniyatAtmA sakalatrailokyavilakSaNaH padArtha upalabhyate tatra sarvasyAnyasya bhAvasya tattulyayogyatArUpasyetarasya vA vyavacchedaH pratiSedhaH / yena hi kAraNena tattalyayogyatArUpasya tatrApratibhAsamAnasya pratiSedhastasmin sati tadekarUpaniyatAyAH pratipatterasaMbhavAt taM- 25 dabhAvanAntIyakA sA bhavantI tatpratiSedhaM gamayatIti tatkAraNamanupalabdhilakSaNaprApte tadatulyayogyatArUpe ca na sambhavatIti kathaM tadbhAvaH sidhyet / 1. dravyAntadeg - T. / 2. iti sUcayati / 3..10 / 4.sAtannibandhanAtprati.T. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 hetubinduttiikaa| . etadevopasaMharannAha - " tasmAdatadAtmA " ca sarvastaviparItarUpastadekAkArayA buddhyA prasAdhitaH syAt " taddezakAlazca " tasya pratibhAsamAnasya yo dezakAlau tau yasya, sa ca syAt / kiMvat / rasarUpAdivaditi / nahi rUpapratibhAsinA jJAnena tadrUpavikalasya 5 rasasya svaviSayAt pRthakaraNe'pi tadasAMkaryasAdhane'pi taddezakAlayorabhAvaH [S. 189b.] sidhyati / tatazca kathaM sarvasyAtulyayogyAvasthasyApi tatrAbhAvaH syAt ?, upalabdhilakSaNaprAptasyeti vizeSaNaM vA nocyeta / yata evaM " tasmAt " kacit kadAcit kasyacidabhAvasiddhiyathoktAdevAnupalambhAd upalabdhilakSaNaprAptasya 10 [T. 351b.] tattulyayogyatArUpopalambhAtmanazcetyevaMrUpAt, na tu sAmAnyena yathA''huH pare - "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // " [zloka0 abhA0 1] iti / na hyanupalabdhilakSaNaprApte pramANapaJcakApravRttAvapi tadbhAvaH si. 15 dhyati , satyapi tasmin khabhAvAdiviprakarSeNa pramANapazcakApravRttisambhavAditi / tadevaM prAsaGgika parisamApayya yaduktaM pareNa 'se evAnyabhAvastadviSayA copalabdhiH tadabhAvasya kiM na sAdhanam' iti tatrAnyabhAvasya tadabhAvaM prati liGgatve niraste tadviSayAyA upalabdhe20 nirAkurvannAha - " anyabhAvaviSayetyAdi / yatpunaruktam - 'anyabhAvaviSayopalabdhistadabhAvasya kinna sAdhanam' iti sA tadabhAvasya sAdhikeSTaivAsmAkam, [S. 190a.] na tu liGgatvena yathoktavAnasi / kiM kAraNam ? / yataH tatrApyanyabhAvaviSayAyAmupalabdhAva'bhAvasya pRthaganyabhAvAt sAdhyatve kalpyamAne sambandhA. 25 bhAvasya tadabhAvena tulyatvAt / na hi tasyA api anyabhAva rUpAyAH tadabhAvena kazcidekArthasamavAyAdirUpaH sambandho'. stIti / apRthaksiDerityasyApi tulyatAM darzayannAha - "liGgAvirbhAve"tyAdi / yeyamanyabhAvaviSayA upalabdhirliGgatayocyate tasyAsta1. pR0 178. paM0 14. 2. pR. 178.50 15. 3. bhAvaviSayAyAH T.I Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anyabhAvaviSayAyA upalabdhe bhAvasya liGgatvam / 201 ziviktapradezAkArAyA [T. 352a.] " AvirbhAvakAla eva " janmakAle pratItikAla eva vA tadabhAvasiddhezca / tathA hi - tatpratibhAsaviviktAnyabhAvapratibhAsabuddhisaMvedanameva tadabhAvasaMvedanamiti / tadeva sAdhayati - na anyasya tadviviktasya bhAvaM pratipadya prati. pattA punaruttarakAlaM tatpratipatteranyabhAvapratipattestadabhAvenAnvaya. 5 vyatireko prasAdhya pratibandhasAdhakena pramANena tadbhAvaM pratipayate / kiM tarhi ? / tadanyaM taviviktarUpaM pratipadyamAna eva sakha pratiyogino'bhAvaM pratipadyate, tasyaiva tadabhAvAtmakatvAt / tathA hi - saghaTapradezAsaMkIrNarUpasya [S. 190b.] kevalapradezasya darzanameSa ghaTAbhAvadarzanam / nahi 'ghaTo'tra nAsti' 'ghaTavAnayaM na ma-10 pati 'saghaTAdanyaH' ityartha menaH kazcit / tataH saghaTAdanyatayA kevalapradezasya darzanameva ghaTAbhAvadarzanamiti / 'ghaTo'tra. nAstIti jJAnaM gRhItagrAhitayA smRtireveti / kathaM jJAyata iti cet / darzanAnantaramanvayavyatirekasAdhanalakSaNena vyavadhAnena vinA 'idaM ghaTaviviktaM pradezavastvasti' 'idaM tu ghaTavastu nAsti' iti pAzcA-15 tyena vikalpadyena byvsthaapnaat| tato nAnvayavyatirekAnusaraNamannAstIti [T. 352b.] / . . kitha - svAntAsir3e khAsmanyabhAvaviSayopalabdhistadabhAvasya' sAdhanaM / tadeva vyatirekamukhena darzayati- " taca tasya " :tyAdi / ihApyassyebAnvaya iti cet, Aha -"ca hyevaM zakyam" 20 ityAdi / kasmAta zakya dayitum / tadekopalabdheH tasyaikasyAnanyasaMsariMgaNo yopalabdhivizeSarUpA tatvAH kacidapyanyatrAbhAvAt / atha tadvivittopalabdhisAmAnyaM heturucyate - yatra yatra ghaTaviviktabhUtalopalabdhistatra [S. 191a.] tatra ghaTAbhAvo yathA pUrvAnubhUte ghaTavivikte pradeza ityAha - "sAmAnyena pradarzane kriyamANe" 25 dRSTAnte'pi pUrvAnubhUtaghaTavivikte pradeze ghaTAbhAvasya prasAdhakaM pratyakSAdikaM pramANAntaramanyabhAvaviSayopalabdhernAsti , kiM tu saiva tadanpabhAvopalabdhiH sAdhyadharmasya tadabhAvalakSaNasya sA 1. pratItijanmakAla evaM T. / 2. tasya maayaamaa-T.| 3. jJApanAt - T.! 4. degsya na sAdhanam - T.I Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 hetubinduttiikaa| dhikaa| sA ca yathA sAdhyadhammiNi tadbhAvasiddhaye dRSTAntamapekSate tathA dRSTAnte'pi / tathA, tatrApi tadanyatrApItyanavasthA dRSTAntAnAm iti / anavasthAyAM cApratipattiH sarvatra tadabhAvasya / yata evaM " tasmAnna" kutazcilliGgAttadanyabhAvAttadupalabdhevA 5 tabhAvasiddhiriti / yadi tadanyabhAvastabhAvaM na sAdhayati, kiM punarliGgatayA' [T. 353a] sAdhayati ?, ityata Aha - " so'nyabhAvaH " pratyakSalakSaNena-pratyakSasyaiva vivakSitopalambhAdanyatvenAnupalambhatvAt / tallakSaNenAnupalambhena siDaH sannabhAvavyavahAraM sAdhayet, karmasthakriyApekSAyAM tadanyabhAvasyAnupalabdhirUpatvAt / 10 ka punarasAvabhAvavyavahAraM sAdhayet ? / mUDhapratipattI saadhyaayaaN| yastvamUDho [S. 191b.] viSayapratipattau viSayiNaM smaratyeva tasyAbhAvavyavahAraH pratyakSanibandhana eveti na tatrAnupalabdherliGgateti sucarcitamevAnyatretIhAlaM prasaGgenoti / ___ [$ 3. anupalabdhi tridhA vibhajya tadvivecanam / ] 15 tadevamanupalabdherazeSavipratipattinirAkaraNena kharUpamavasthApya prabhedanirdezArthamAha - " seyaM yathoktA tridhA'nupalabdhiH " / katham ? / siddhe tatprasAdhakena pramANena kAryakAraNabhAve sati kaarnnsyaanuplbdhiH| kIdRzasya ? siddhAbhAvasya / tathA, vyApyavyApakabhAvasiddhau satyAM tatprasAdhanapramANabalenaiva siddhAbhAvasyaiva vyApakasya 20 nAnyasya vyApakAnupalabdherevAsiDatAprasaGgAd / yathoktA khabhA vAnupalabdhizceti / evaM trividhaa'nuplbdhiH| kathaM punaH kAraNavyApakayorabhAvavyavahAraH sidhyati yatastayoH siddhAbhAvatocyata [T. 353b.] ityAha - " tatra kAraNavyApakayorapi " na kevalaM yasya sAkSAdbhAvavyavahAraH saadhyte| svabhAvAnupalabdhau "svabhAvasyAsa25 vyavahArasya. siddhiranyasya" tadviviktasya bhAvasiddhiryA saivAsabyavahArasiddhihetutvAdevamucyate / [S. 192a.] "sa" kAraNavyApakAbhAvaH "tathAsiddho'nyabhAvasiddhayA pratyakSarUpayA siddho'bhAvavyavahAraH kAryavyApyayoH pratiSedhyayoH / yadA'nayovirUpaviSayatayA savi 1. tayA na sAdeg T. / 2. anyabhAvo'nupalambhena siddho yaH sa kathamanupalabdhiH ? ityAha / 3. bhUtala / | Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 anupalabdhihetosnaividhyam / zeSANAmupalabdhirna sidhyati " tadA'bhAvamabhAvavyavahAraM vA sAdhayati " / samuccayArthI vAzabdaH / atha kiM svabhAvAnupalabdhAvapyabhAvo lijhatayA sAdhyata ityAha - " svabhAvAnupalabdhau tu " ityAdi / " abhAvavyavahAra eva ", nAbhAvo'pi tasya pratyakSasiddhatvAt / atra parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha - " yadi " tarhi "kAra- 5 NavyApakau " siddho'sayavahAro yayoH tau santau / kena ? / "tadanyasya" kAraNavyApakaviviktasya bhAvasya siddhiyoM pratyakSAtmikA tadrUpayA'nupalabdhyA, anyasya kAryasya vyApyasya vA'bhAvamabhAvavyavahAraM ca saadhytH| sA cAnyabhAvopalabdhistayoH kAraNavyApakayorupalabdhilakSaNaprAptAveva satyAmasadyavahArasya sAdhikA nA- 10 nyathA ityevamiSyamANe [T. 354a.] [S. 192b.] sati kathaM tayoH kAraNavyApakAnupalabdhyoH parokSe'rthe viSaye prayogaH / yadA kAryasvabhAvahetvorvyatirekaprayogaH kriyate-yatra yatrAgnirnAsti tatra tatra dhUmo'pi nAsti, tathA yatra yatra vRkSo nAsti kSaNikatA vA tatra tatra ziMzapA nAsti sattvaM vA ityazeSapadArthaparigraheNa vyati- 15 rekaprayoge sati / nahi tadAnivRkSavyatiriktAH sarve'rthAH pratyakSatA(kSA) akSaNikatA vaa| tatazca kathaM tadviviktopalabdhilakSaNAnupalabdhiH pratiyogino vopalabdhilakSaNaprAptatA siddhA ? / tathA ca kathamazeSopasaMhAreNa vyAptyA kAryasvabhAvahetvorvyatirekaH sidhyet ? / tadasiddhau vA kathamanayogrgamakatvam ? / tasmAt ka- 52 cidadarzanamAtrAdeva vyatireka eSTavyaH, kacicca darzanamAtrAdanvayaH / tathA ca pratibandhaghoSaNA'narthiketi manyate prH| siddhAntavAdyAha - " naiva " parokSe'rthe kAraNavyApakAnupaladhyoH " prayogo" [S. 193a.] vyatirekopadarzanakAle " pramANatayA " kAraNasya vyApakasya vA'nupalabdhiH pramANabhUtA naiva prayujyate / 2 kasmAt ? / " liGgasya " kAraNavyApakAnupalabdhilakSaNasya tadabhAvalakSaNasya vA "anizcayAt" tadanupalabdhyoH sandeharUpatvAt tadabhAvasya ca [T. 354b.] sandigdhatvAt / kathaM tarhi tadA'nayoH prayoga iSyate ? ityAha - " kevalam " ityAdi / kAraNavyApakayorhi 1. amivRkSa / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 hetubinduttiikaa| kAryakAraNabhAvaprasAdhakena pUrvoktena pramANena vyApyavyApakabhAvasAdhakena ca tadutpattilakSaNe tAdAtmyalakSaNe ca sambandhe sAdhitte siddhasambandhayoryayabhAvo yatra yatrAbhAvaH syAt parasyApi kAryasya vyApyasya bA'vazyaM niyamenAbhAvo'nyathA'hetukatvama25 saGgAt , niHsvbhaavtaaprsnggaac| tadvAreNa prativandhaprasAdhake pramANe smRtiH kathaM nAma syAdityetasyArthasya darzanArthamete kAraNavyApakAnupalabdhI prayujyate iti / darzanAdarzanavalena tu sAdhane yatraivaikadarzane paro dRSTo'darzane vA na dRSTaH tatraiva tasya bhAvo' bhAvo vA bhavatu sarvatra tu karamAd bhavati / na khapratiSaDA10 tmanAM gavAzcAdInAM kacit tathAbhAvadarzane'pi sarvatra tathA bhAvo bhavati, puruSasya tu sarvadA kacidekabhAvAbhAvayoraparasya [S. 193b.] bhAvAbhASadarzanaM yadRcchAsaMvAdaH sambhAvyeta asati prativandhe / tathA cAha - "dezAdibhedArazyante bhinnA dravyeSu zaktayaH / 15 tatraikazaSyA nAnyatra yuktstdbhaavnishcyH||" [pramANavA0 3. 2.] iti / tasmAdavazyaM pratibandhaH sAdhyasAdhanayorabhyupagantavyaH / sa [T.2_355a.] evAndhayavyatirekaprayogAbhyAM suucnyiH| na cAso vyAptyA'nvayavyatirekopadarzanamantareNa khyApayituM zakyata iti 'yatra yatra' iti sakalapadArthaparigraheNa khyApyate / pratibandhe hi pra20 mANasiDe satyavazyameva yatra yatra kArya tatra tatra kAraNam , yatra yatra tadabhAvaH tatra tatra ca kAryasyApyabhAvo'nyathA kAraNamantareNa kAryasya bhAve tasyAhetutaiva syAt / tatazca nityaM sattvAdiprasaGgaH / tathA yatra yatra yatkhabhAvastatra tatra tejhAvaH anyathA tasya nairAtmyameva syAditi vyAptyaivAnvayavyatirekopadarzane pratibandhaH 25 khyApayituM zakyate nAnyatheti prAgeva vistarato vipazcitam / __ [$ 4. hetosruSyatraividhyayohetvAbhAsatvasya copsNhaarH| ] evaM kAryakhabhAvAnupalabdhilakSaNe eva pakSadhamma tatsAdhakapramANasadbhAvAdanvayavyatirekasadbhAvo nAnyatreti pratipAdyopasaM 1. tatsva bhAva- T. / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetulakSaNe'dhikarUpayAdinAM nirAsaH 205 harannAha - "iti" eSa eva [S. 194a.] khabhAvakAryAnupalabdhilakSaNaH pakSadharmo'nvayavyatirekavAn prtivndhsdbhaavaat'| yatazcAnvayavyatirekavAn prativandhaprasAdhakapramANasAvAduktena nyAyena "iti" tasmAt "tadaMzena vyApto'nvayavyatirekanizcayenaiva tadaMzavyAnizcayAd yathoktaM prAk, [P. 355b.] tatazca tadaMzavyAptivacanAt 5 trilakSaNa eva "trirUpa eva" trividha eva heturgamako nAnyalakSaNo'nyo vA yathoktatrairUpyasadbhAve rUpAntarasya vaiyarthyAt yathoktatrairUpyAbhAve ca rUpAntarakalpanAyAmapyavyabhicArAbhAvenAgamakatvAt / kasmAt vilakSaNa eva trividha eva heturgamako nAnyalakSaNo'nyo vati darzayati "svasAdhyadharmAvyabhicArAd" iti 10 trilakSaNasyaiva khasAdhyadhAvyabhicArAt / svasAdhyadhAvyabhicAra eva ca gamakatvamiti rUpAntarakalpanA vyarthA / pratibandhanibandhanAnvayavyatirekApagame ca rUpAntarakalpanAyAmapi svsaadhydhrmaavybhicaaraabhaavaat| tadanena tridhaiva sa' ityasya trilakSaNa eva "sa heturaHvinAbhAvasya" svasAdhyadharmAvyabhicArasya "niyamAda" ava- 15 zyantayA sadbhAvAt [S. 194b.] pratibandhanimittatadaMzavyAptyanabhyupage(game) ca rUpAntarakalpanAyAmapi "hetvAbhAsAstato'pare" yathoktatrilakSaNAdapare rUpAntarayogitayA vikalpyamAnA hetvAbhAsA [T. 356a.] avinAbhAvasya svasAdhyadharmAvyabhicArasya teSvabhAvAdityaparo'rtho darzita iti / 20 [$ 5. hetulakSaNe'dhikarUpavAdinAM niraas:|] yaduktaM 'trilakSaNa eSa hetu nyalakSaNaH' iti tatra pareSAM vipratipattiM darzayannAha - " SaDakSaNo heturityapare " naiyAyika-mImAMsakAdayo manyante / kAni punaH SaDpANi hetostairiSyate ? ityAha - trINi caitAni" pakSadharmAnvayavyatirekAkhyAni / tathA'- 25 bAdhitaviSayatvaM caturtha rUpam / abAdhitaH pramANenAnirAkRto viSayaH sAdhyadharmalakSaNo yasya sa tathoktaH tasya bhAvaH tattvamaparaM rUpam / tathA vivakSitakasaMkhyatvaM rUpAntaraM, ekA saMkhyA yasya he1. degsadbhAvAt asyaiva svabhAvakAryAnupalabdhilakSaNAzraya(NAspada)tvAt T. / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 TIkA / 5 tudravyasya tadekasaMkhyaM vivakSitamekasaMkhyaM hetudravyamAzrayatvena yasya hetu sAmAnyasya tadvivakSitaikasaMkhyaM tadbhAvo'paraM rUpam / yadyekasaMkhyAtryavacchinnAyAM pratiheturahitAyAM hetuvyaktau hetutvaM bhavati tadA gamakatvaM na tu pratihetusahitAyAmapi dvisaMkhyAyuktAyomiti / [ S. 1952. ] yadi viruddhAvyabhicAryaparaM hetvantaraM nopadasa iti yAvat / tathA jJAtatvaM ca jJAnaviSayatvaM ca / nAjJAto hetuH svasattAmAtreNa gamako yuktaH [T, 356b.] iti / tatraiteSu rUpAntareSu yadetabAdhitaviSayatvaM nAma tat tAvat pratibandha - nibandhanAnvayavyatirekAtmakA'vinAbhAvasambhave sati tataH pRtha10 ganyallakSaNaM na bhavati / tadAtmakaM tu tadvacanenaivoktamiti na vaktavyamiti / kasmAt pRthag lakSaNaM na bhavati ? bAdhAyA avinAbhAvasya ca virodhAditi / tathA hi - satyapyavinAbhAve yathokte bAdhAsambhavaM manyamAnairabAdhitaviSayatvaM rUpAntaramucyate / sA ceyaM tatsambhAvanA na sambhavati, bAdhAyA avinAbhAvena " viro15 dhAtU " sahAnavasthAnalakSaNAt / tameva virodhaM sAdhayannAha - "avinAbhAvo hi" ityAdi / satyeva hi sAdhyadharme bhAvo hetoravinAbhAva ucyate / pramANabAdhA tu tasminnasati / yadi hi satyeva tasmiMstadabhAvaviSayaM pramANaM pravartteta tadA'sya bhrAntatvAdapramANataiva syAt iti kuto bAdhA ? / tataH "sa" hetuH "tallakSaNaH" sAdhyA20 vinAbhAvI " dharmiNi syAt / atra ca sAdhyadharmmaH kathaM na bhavet " ? yato [S. 195b.] bAdhAvakAzaH syAt / tasmAdvinAbhAvasya pramANabAdhAyAzca sahAnavasthAnamavinAbhAvenopasthApitasya dharmiNi sAdhyabhAvasya pramANabAdhopasthApitasya ca tadbhAvasya parasparaparihArasthitilakSaNatayA virodhenaikatra dharmiNyasambhavAditi / 25 88 pratyakSAnu tameva virodhaM spaSTIkartuM paropahAsavyAjenAha - mAne hi " ityAdi / sAdhyadharmaM hi bAdhamAne pratyakSAnumAne, " taM grIvAyAM gRhItvA " [T. 3572.] dharmmiNaH svAzrayAt " niSkAsayataH " | tasmiMzca sAdhyadharme satyeva tadavinAbhAvitvAddheturbhavaMstaM" sA 2 1. 'yAmapi anupalambhAt - T. / 2. niSkAsya yataH T . / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhAvinAbhAvayorvirodhasiddhiH / dhyadharme niSkAsyamAnaM gale gRhItvA haThAt " tatraiva " dharmmiNyavasthApayatIti " paraM " prakRSTaM bata "bhAvAnAM" sAdhyadharmmalakSaNAnAmasvAsthyaM vartate / tathA hi - yantradvayaniyantritAnAM nirucchrAsitayA maraNameva prAptamiti / paro bAdhA'vinAbhAvayoviSayabhedAdavirodhaM darzayannAha - 5 " anyatra " sAdhyadharmiNaM parihRtya dRSTAntadharmiNi sAdhyadharmeNAvinAbhAvI heturna punaH sAdhyadharmiNyeva / tataH [S. 196-7a.] kuto bAdhA'vinAbhAvayovirodho'nyatra bAdhayA sAdhyadharmmAbhAvasAdhanAdanyatra ca hetunA tadbhAvasAdhanAt / tathA caivaMvidhe satyapi avinAbhAve bAdhAsambhavAd abAdhitaviSayatvasya rUpA - 10 ntarasya sambhava iti / evaMvidhAvinAbhAvopagame satyapyabAdhitaviSayatvAdike rUpAntare hetvAbhAsAstato'pare " rUpAntarasambhavina ityApAditAM hetvAbhAsatAM vivarItuM proph| sapUrvakamAha - tat kim " ayaM" sAdhyadharmI " tapasvI " CC vr| kaH zaGka (NDha)mudvAhya tasmin " sAdhya- 15 dharmasAdhanazakti vikalaM [T. 357b. ] hetuM pariNAyya sAdhyadhalakSaNaM " putraM mRgayate ? " / etadeva vyanakti - yasya " hetorDamiNyasatyapi " sAdhyadharme bhAva " iSyate, sAdhyadharmiNo'nyatrAvinAbhAvopagamAt / " taM " tathAvidhaM sAdhyadharmiNyupadarya kathaM dharmI sAdhyadharmmavAnityucyate ? / na hya'mbhastvasya samudre lavaNa - 20 tvenAvinAbhAve'pi tadvyatirikte'mbhasi lavaNatayA sAdhyatveneSTe'mbhastvabhAve'pi lavaNatvasiddhiriti / 6 66 66 parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha ata eva " ityAdi / etadeva vivRNoti - " syAdetad" bhavato matam / yata eva heturanyathAspi sAdhyadharmamantareNApi dharmiNi bhavedambhastvAdiSu tathA 25 darzanAt sAdhyadharmmiparihAreNa cAvinAbhAvopagamAt ata eva kAraNAt pramANAbhyAmabAdhitadharmmA dharmItyucyate / yadi pratyakSA 1. hetoH / 2. sAdhya / 207 " 1 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 henubindudiikaa| numAnAbhyAM sAdhyammiNi [S. 196-7b.] hetobiSayaH sAdhyadharmoM na bAdhyate yathA'mbhastvasya lavaNasvam , tadA tasya gamakatvam, nAnyatheti / tato'nyatrAbinAbhAvamAtreNa sAdhyasiddheranabhyupagamAt na yathokto doSa iti / 5 siddhAntavAdyAha - "tat kim" idAnIM [T. 358a.] yadA hetordharmiNyavinAbhAvitAnabhyupagamAt sAdhyasiddherabhAvAt tatsiddhaye rUpAntaramabAdhitaviSayatvamucyate tadA hetorna kizcit sAmarthyam / kasmAd ? " abAdhayaiva " hetumantareNApi "sAdhyasiddheH" akiJcitkara eva hetuH / tathA yatra kalpanAvyam - bAdhakapramANavRttI 10 sAdhyAbhAvo niyato vA syAd ? aniyato vA ? / tatra yadi pUrvI vikalpastadA sAdhyAbhAvo hi bAdhakapramANasya vRttau niyataH, tadaiva bhAvAt tadabhAve cAbhAvAditi / tasmAdU "abAdhAyAM" bAdhakamamANavRttyabhAve tamiyatakha sAdhyAbhAvasyApyabhAvAt "sAdhyasiddhiH" bhavatyeveti vyartha eva heturiti nopanyasanIya eva / tataH kasyA15 bAdhitaviSayatvaM rUpAntaraM bhavet / sthAnmatam - mA bhUd bAdhakapramANavRttyabhAye hetoH sAmarthyam, yadA tu sAdhyasya bAdhakaM pramANaM dhammiNi varttate tadA hetoH sAdhyasAdhane sAmarthya bhaviSyatItyata [S. 198a.] Aha - "bApAyAmapi" iti| yadi bAdhakaM pramANaM varttate tadA tena sAdhyAbhAvasya dhammiNi sAdhanAt punarbrahmaNApi 20 tadbhAvasya kartumazakyatvAt kimaGga punaH zaMThena hetuneti kutaH sAdhanasya hetoH sAmarthyam ? / ata [T. 358b.] eva hi bhavadbhirabAdhitaviSayatvaM rUpAntaramucyata iti / atha bAdhakapramANavRttau sAdhyAbhAvo na niyataH tadabhAve'pi bhAvAditi dvitIyaH pakSa iSyate tadApyabAdhAyAH sAmarthyaviraha 25 iti darzayannAha- aniyame " bAdhakapramANavRttI sAdhyAbhAvasyeSya mANe satIdamApatitam / na ca-bAdhakaM pramANaM syAt " sAdhyAbhAvasya ca sambhavaH' - iti "na" sAdhyasAdhane " sAmarthyam abAdhAyAH " satyAmapi tasyAM sAdhyAbhAvasya sambhavAditi tadyogino'pi hetvAbhAsataiveti / 1. punaH tAdRzena hedeg T. / | Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 bAdhAvinAbhAkyorvirodhasiddhiH / . yaduktam " abAdhayaiva sAdhyasiddheryoM hetuH" iti tatrAnyathA'rthamavAdhAyA darzayan hetusAmarthya pratipAdayannAha paraH - na bAdhAyA abhAvo mamAvAdhA'bhimatA / kiM tarhi ? / bAdhAyA anuplbdhiH| sA ca tadanupalabdhiH puruSasya zaktivaikalyAt kacid dezAdau bAdhAyAH sambhave'pi syAt / tato bAdhA'nupalabdhimAtreNa sAdhya- 5 siddherabhAvAt tatsiddhaye'vazyaM [S. 198b.] heturabhidhAnIya iti sa hetuprayogasya viSayastadA hi hetuH svasAdhyaM sAdhayan kathamasamarthaH syAt ? iti / . . siddhAntavAdyAha - kiM nu vai heturbAdhAyA yA upalabdhistasyAH bibheti na punarbAdhAyA yena bAdhAM sambhavantImapyanA- 10 dRtya tadanupalabdhau satyAM prayoktavya iSTo bhvtH| kadAcit paro brUyAt - kiM kariSyati vidyamAnA'pi bAdhA tapasvinI , [T. 359a.] tadupalabdhireva rAkSasI / tasmAt tata eva hetobhayaM tadabhAve hetuH prayoktavya evetyata Aha - " sa tarhi " ityAdi / evaM tarhi paramArthena bAdhA kimasti nAstItyetadanapekSya 15 pAdhAyA anupalabdhau satyAM prayoktavya iti kAkA pRcchati / kadAcit paro brUyAt - uktamevaitat kimartha pRcchayate ? ityAha - " kimarthaM prayujyata " iti| bAdhA'nupalambhe'pi tatsambhave saadhysaadhnaayogaaditybhipraayH| paro'navagatAbhiprAya Aha - "sAdhyasiddhayartham" iti bAdhakapratyayAbhAve prAmANyasyeSTatvAt tataH sAdhya- 20 siddhiraviruddhaiveti manyate / siddhAntavAdI satyAM bAdhAyAM tadanupalambhe'pi sAdhyasiddhimasambhAvayan pRcchati "sa kiM kvacid" ityAdi / kiM [S. 199a.] punarasau hetuH satyAmapi bAdhAyAM sAdhyaM sAdhayediti sambhAvyate bhavatA yenAsyA bAdhAyA abhAvanizcayaM prati yatno na kriyate hetuzca prayujyata iti / evametat iti cet ; 25 tathA satyAmapi bAdhAyAM sAdhyasAdhanasAmopagame satyabAdhitaviSayatvaM hetulakSaNaM na bhavati / kiM kAraNam ? / bAdhAyAmapi satyAmasya hetoH " sAmarthyAt " sAmopagamAt / taddhi hetola- kSaNamucyate yena vinA sAdhyaM na sAdhayediti / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 hetubinduttiikaa| syAnmatam - anupalabhyamAnabAdhatvaM hetulakSaNaM [T. 359b.] paramArthena , nAbAdhitaviSayatvamityata Aha - " tathA ca " ityaadi| evaM hi sati bAdhAyAH sadbhAvasambhave'pi tAmabhyupagamya tadanupalambhamAtreNa hetoH prayogaH praaptH| yadi hi bAdhAmabhyupagamya 5 hetuprayogo nAbhimataH syAt tadA'nupalambhamAtreNa bAdhAyAM saMzayAt - satAmapi keSAzcit kathaJcidanupalambhasambhavAt - saMzayitasya hetuprayoge pravRttireva na yujyeta / tasmAd yo yatsaMzaye'pi pravartate sa tasya bhAvapakSamabhyupetyaiva pravarttate / tathA ca yathA bAdhAnupalabdhau tAmabhyupagamya hetuH prayujyate tathA tadupala10 bdhAvapi prayujyatAm , bAdhAyAH sadbhAvAbhyupagame sati tadupa lambhAnupalambhayovizeSAbhAvAditi nAnupalabhyamAnabAdhatvamapi [S. 199b.] hetulakSaNaM yujyata iti kuto bAdhakapratyayavirahe'pyasati pratibandhe prAmANyasya sambhava iti / parasya vacanAvakAzamAzaGkayAha - " na bAdhAyAm " ityAdi / 15 naiva hi bAdhAyAM satyAM hetoH sAmarthya miSyate tat kathaM tadupalambhe'pi prayogaH syAt / siddhAntavAdyAha - " yadyevaM " bAdhAyAM satyAM heturasamartho yadISyate tadA'nirNIto bAdhAyA asaMbhavo yasya hetoH sa tathAvidhaH prayogaM bAdhA'nupalambhamAtreNa nArhati / kiM kAraNam ? / mA bhUdU bAdhAyAH sambhavapakSe " prayuktasyApi " 20 hetoH sAdhyasiddhau "asAmarthyamiti" / [T. 360a.] pUrvapakSavAcAhabAdhAnupalambhe sati bAdhAyA abhAvAt sadupalambhakapratyayAbhAve satyavazyamarthAnAmasattvADetoH sAmarthyam iti cenmanyase siddhAntavAdyAha - " kimupalambho bAdhAm " ityAdi / upalambho yarthAnAM kAryam , na ca kArya kAraNaM vyAmoti / na hya'vazyaM kAraNAni kA25 yavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasambhavAt / tat kathamavyApakasyopalambhasya nivRttau bAdhAyA nivRttiH?, yato hetorbAdhAyAH sambhavakRtamasAmarthya na sambhavediti / etacca parairapISyata eva; _[S. 200a.] pramANatayopagatasyApyudayakAle'nupalabdhabAdhasya kAlA 1. asAmadhyaprIptiriti T. / 2. anupalambhAt - T. | 3. pratyayasadbhAve - T. / 4. pratibandhAtU - T. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baadhaavinaabhaavyorvirodhsiddhiH| 211 ntareNa bAdhakapratyayotpAde satyaprAmANyopagamAt / ayAvyApakasyApyupalambhasya nivRttI bAdhA nivarttate - "nivarttate hi mithyAtvaM doSAzAnAdayatnataH // " [loka0 sU0 2. 52] iti anenaiva nyAyena jJAnanivRttyA bAdhAnivRtterityAha - tathApi vyartho hetuH / kutaH ? / " bAdhAnupalambhAdeva " hetuprayogarahitAt 5 sAdhyasiddheH / kiM kAraNam ? / anupalambhe bAdhAyA asambhavAt / tathA hi - yatra bAdhAyA anupalambhastatra paramArthata eva sA na vidyata iti manyase / yatra cAsau paramArthato nAsti tatra sAdhyadharmasyAbhAvo'pi paramArthenaiva [T. 360b.] nAstyanyathA paramArthena bAdhAyA abhAvAyogAt / tatazca sAdhyadharmasyAbhAvAbhAve 10 sati bhAva iti bhavanmatyA sAdhyapratItervyarthatA hetoriti / / atha mA bhUdU yuktivirodha iti nopalambhanivRttau bAdhAnivRttiriSyate, tatrAha - upalambhasya nivRttAvapi satyAM bAdhAyA anivRttAviSyamANAyAM tavasthaM hetorasAmarthyam yavasthaM bAdhopalambha iti hetoraprayoga iti kasyAbAdhitaviSayatvaM [S. 200b.] 15 rUpAntaraM syAt / etadevopasaMharannAha-" tasmAt svasAdhya " ityAdi / yata evaM vyAptyA hetoH sarvatra sAdhyenAvinAbhAvAbhyupagame bahiAptAviSyamANAyAM vaiyarthya hetuprayogasyApadyate tasmAt " svasAdhyabhAvAbhAvAbhyAM anyathA'pi " khasAdhyabhAve'pyabhavanna'bhAve'pi ca bhavan 20 heturdhammiNi kiJcit sAdhyaM " na bhAvayati " na sAdhayati / na vibhAvayati " tadviparItaM na niSedhayati iti " tasya vidhipratiSedhAvakurvata " upakSepaH " prayogo " na samarthaH " ityavazyaM hetuprayogamicchatA svasAdhyAvinAbhAvaH sarvatra hetorabhyupagantavyaH / sa ca pratibandhanibandhanaH / eSa ca darzanAdarzanamAtrAyatto yathoktaM 25 prAk / tasmiMzcAbhyupagate bAdhAvinAbhAvayovirodhaH [T. 361a.] siddha ityupasaMharannAha - " tanna " ityAdi / yata evaM tena kAraNenAbAdhA rUpAntaraM na bhavati / yadi nAma bAdhAvinAbhAvayoH sahAvasthAnAbhAvAdavinAbhAve Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 hetubinduttiikaa| satyabAdhA gamyate rUpAntaraM tu kimiti na bhavati ? iti, ata Aha - " tannAma " ityAdi / taDi tasmAd vizeSaNAntaraM bhaved vastusthityA / [S. 201a.] lakSaNakAraizca rUpAntaratvenopAdAnamarhati yasya vizeSaNasya bhAve'pi yasyAparasyAbhAvaH syAt / yataH sambhave vyabhicAre ca vizeSaNavizeSyabhAvo 5 na sambhava eva kevale / udAharaNamAha - " tad yathA " ityAdi / satyapi hi dharmisambandhe zrAvaNatvAdeH sapakSe bhAvo nAsti / satyapi ca cAkSuSatvAdeH sapakSe bhAve sAdhyadhammiNi zabde sambandho nAsti / tato'nayoH sambhavavyabhicAra yo vAda vizeSaNavizeSyabhAvo lakSaNAntaratvena copAdAnam / 10 ihA'pyevaM bhaviSyatIti ced Aha - " na caitad " anantaroditamabAdhAyA avinAbhAve sati smbhvti| satyavinAbhAve niyamenAbAdhAyAH sambhavAdyabhicArAbhAvAt kuto vizeSaNavizeSyabhAvo kSaNAntaratvena copAdAnamarhati ? iti na hetoH sAdhyAvinAbhAvino viruddhasya ca sAdhyaviparyayAvinAbhAvino viSaye bAdhA sambhavati / 15 uktena prakAreNa viparyaye samyaggheturevAviSaye tu prayogAddhetvA bhAsa ucyate / yata evam "iti" tasmAnna tadabhAvo bAdhAvirahaH [T. 361b.] pRthagavinAbhAvAdanvayavyatirekAtmano'nayorhetuviruddhayorlakSaNAntaratvena vAcyaH, [S. 201b.] vyabhicArAbhAvena rUpA ntaratvAyogAt / yatazcAvinAbhAve sati bAdhA na sambhavati vi20 rodhAt, tasmADetoryathoktalakSaNasya prayoge sati gamyArthAyA api pratijJAyA doSANAM pratyakSaviruddhAdInAM sambhavo nAsti, hetulakSaNenaiva teSAM nirastatvAt / tat kathaM bAdhAviraho heto rUpAntaramucyate ? / asambhavinAM ca teSAM upavarNanaM niSphalamityAkUtam / 25 kevalAyAH prayoge'sti sambhava iti cet, Aha - " nApi " ityAdi / hetuprayoge hyasati kevalA pratijJaiva na prayujyate, hetuviSayatvena tadabhyupagamAt / tatazca zAstrakArairna pratijJAdoSAH pratyakSaviruddhAdyo vAcyA iti / diDAgapAdaistu sAdhyAsAdhyavi. 1. degtvena nopAdanam - T. 2. degtvena nopAdeg-T. 3. degmiti kutaH - T. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekasaMkhyA vivakSAyA nirAsaH / paryayeNa vipratipattidarzanAdaprayogArhasyApi pakSasya lakSaNavidhAne nyAyaprAptamevApakSatva na ni( tvaM nirAkRtapadena pramANaviruddhasyAkhyAnam, na tvatiprasaktaM pakSalakSaNam vyavacchinnam, sandigdhasyaiva sAdhyatvAt, pramANabAdhite sAdhakapramANAvRtteriti / tadevamabAdhitaviSayatvaM nirAkRtya rUpAntaraM nirAkurvvannAha - 5 " etena " avinAbhAve sati bAdhAyA [T. 362a.] asambhavadarzanena " ekasaMkhyAvivakSA'pi " viruddhAvyabhicAridoSavipakSeNocyamAnA "prayuktA " pratyAkhyAtA / paraH pRcchati - " katham " iti kena prakAreNa - yathA bAdhAvinAbhAvayoH sahAnavasthAnaM tathA pratihetvavinA bhAvayorapi ?, yenaikasaM- 10 khyAvivakSA tadvadeva pratyAkhyAyeta iti / 213 siddhAntavAdI somyaM darzayannAha - " eka " ityAdi / eko hi heturlakSaNayuktaH / svasAdhyAvyabhicArI kathaM bhavati ? | yadi svasAdhyabhAva eva bhavet, anyathA tallakSaNamavinAbhAvo nAma hIyeta / yatraiva dhammiNi sa tallakSaNa eko bhavati tatraiva dhamiNi 15 tasmAdanyo'pi pratiheturviruDastena hetulakSaNayuktaH kathaM bhavati ? / ekasya hetoryat sAdhyaM tadvAdhakasya tadviruddhasyAparasya dharmasya bhAva eva nAbhAve bhAvAdavinAbhAvAditi bAdhayA samAnaM bA - dhAsambhavena samAnaH pratiheturiti tannirAsenaiva [S. 202b.] nirasta iti / atraiva dUSaNAntaramabhidhAtuM vikalpayannAha " api ca " ityAdi / "vastutaH" paramArthato yasya pratiheturna sambhavati - kimasau samyagjJAnasya viparyayasya vopanyastasAdhyaviparItajJAnasya vA he.. turiSTa [T. 362b. ] yato vivakSitaikasaMkhyatvaM tallakSaNamucyate, Ahosvid yasya pratihetustatsAdhya viparItasAdhako na pradarzita: 25 paramArthataH sannapIti / paro doSamapazyannAha - " kiJcAtaH " ityAdi / yadi nAma pUrvI vikalpa uttaro vA tataH ko doSaH ? iti / - - 1. sAdhyamapyasAdhyaM asAdhyamapi sAbhyaM pare prAhu: / 2. dI sandarza - T. 3. hetorAtmano sAdeg - T. 4. iti manyate - T. 20 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 hetubinduttiikaa| siddhAntavAdyAha - yadyasambhavan pratiheturyasya sa samyagjJAnAdiheturiSyate, tadA'lakSaNametad vivakSitaikasaMkhyatvam / kasmAt ? / azakyo nizcayo yasya vastuto'sambhavatpratihetutvasya sa tathoktaH / paramatApekSayA caitaducyate / paro hi darzanAdarzanA5 bhyAmasatyapi pratibandhe'vinAbhAvamicchati / tatastasya pratihetorevaMvidhasya sambhavo'sti / sa cAnupalabhyamAno'pi kadAcit syAditi vastutastadbhAvo nizcIyate / prativandhanibandhanAvinAbhAvavAdinAM tvasmAkaM [S. 203a.] pratihetvasambhavaH sunizcita eva / nahi tAdAtmyatadutpattilakSaNe pratibandhe pramANataH siddhe ta10 nimittAvinAbhAvitayA ekena hetunA svasAdhye sAdhite punasta traiva dhammiNi tallakSaNasya [T. 363a.] tadviruddhArthasAdhakasya pratihetoH sambhavaH zaGkayate, bhAvAnAM viruddhasvabhAvaLyAyogAd, viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt / viruddhadharmasAdhakasambhave ca tasyaiva svasAdhyAvinAbhAvinaH prathamasya tatra pramANato bhAvasi15 huyayogAditi / syAnmatam - yadi nAma prastutaH pratihetvasambhavo'smAbhinizvetumazakyastathApyasambhavatpatihetutvaM vivakSitaikasaMkhyatvapratipAditaM hetulakSaNaM kasmAnna bhavati ? ityAha - " na hyanizcitAtmanaH " ityAdi / pratipAdako yo dharmoM hetostasyAnizcitakhabhAvasya ya20 smAt tallakSaNatvaM pratipAdakadharmatA na bhavati / yathA saMdigdhasya pakSadharmatvasyeti pUrvakasya sAdhanam / nApi sandigdhaM lakSaNaM yasya sa heturbhavatIti na kazciddheturbhavediti hetvabhAvo [S. 203b.] vA ityasya samarthanam / tatazca " hetvAbhAsAstato'pare " ityatrApi yojitamiti / 25 syAnmatam - yasya pratiyogI dRzyate tasyaiva pratihetubhAvAt ahetutvaM bhavatu, yasya tu pratiyogI heturna dRzyate sa vastuta evaasmbhvtprtihetuH| na hi tatra vastutaH pratihetusambhavaH zayate, bAdhakapratyayamantareNa bAdhAzaGkAyA ayogAt / taduktam - " bAdhAzAne tvanutpanne nAzA niSpramANikA" iti| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virUddhAvyabhicArihetvAbhAsanirAsaH / 215 ata Aha - " tulye lakSaNe hi " ityAdi / zaGkAyamAnapratihetunA tulyaM lakSaNaM darzanAdarzanamAtranimittAvinAbhAvarUpaM yasya tasmin dRSTaH pratiyoginaH [T. 363b] pratihetorbAdhakasya sambhavaH sa yeSAmapi tattulyalakSaNAnAM pratiyogI na dRzyate teSvapi zaGkAM pratihetusambhavaviSayAmutpAdayati / kiM kAraNam ? / adRSTapratiyo- 5 gino dRSTapratiyogino vizeSAbhAvAt / nahi tasyetareNa kazcidvizeSo'sti , yatastatsambhavo na zaGkayeta / puruSazaktivaikalyAdinA tu tadarzanaM sambhAvyateti kimucyate 'nAzaGkA niHpra(pra), mANikA' iti / atha vizeSaH pratibandhalakSaNo'vinAbhAvanizcAyako dRSTapratihetoradRSTapratiyogina iSyate yataH pratiyogisambha-10 vAzaGkA'stamupaiti / [S. 204a.] tadA sati vA vizeSa sa vizeSo hetorlakSaNam / kiM kAraNam ? / yatastato vizeSADeturekAntena nizcayena nirastapratipakSastathAvidhe dhammiNi pratihetvasambhavAt khasAdhyaM nizcAyayatIti / yastathAvidho na bhavati tadvizeSavirahAt dRSTapratihetuH so'tallakSaNo na hetuH syAt / tathA ca yadi nAmAs-15 hetau pratiheturdRSTo, hetoH kimAyAtam , yena tannivRttaye tatraikasaMkhyAvivakSA kriyate, yathoktAvinAbhAvavacanenaiva tannivRtterityAha - " tathA ca hetau " tadvizeSayogini " pratihetvasambhave " sati "vyarthA" niSprayojanA " eksNkhyaavivksseti'| [T. 364a.] yathoktavizeSAGgIkaraNe tallakSaNasya pratihetorasambhavAt kasyaikasaMkhyAviva- 20 kSayA vyavacchedaH kriyate ? yato'sya sArthakatvaM syAditi / viruddhAvyabhicAriNazca hetvAbhAsasya vyavacchedArthamekasaMkhyAvivakSA hetulakSaNe kriyate / vastuto'sambhavatpratihetutvasiddhaye ca pratibandhalakSaNe vizeSe hetAviSyamANe viruddhAvyabhicAryapi hetvAbhAso na [S. 204b.] bhavati / tato vyavacchedyAbhAvAt kime-25 kasaMkhyAvivakSayA ? iti darzayannAha - " ataH " pratibandhalakSaNavizeSopagamAt " viruddhAvyabhicAriNo hetvAbhAsasya yallakSaNaM taddhIyeta " na sambhavet / kiM punastadviruDAvyabhicAriNo lakSaNam ? ityAha - " svalakSaNa ityAdi / hetoryadAtmIyaM lakSaNaM tadyuktayorhetvore1. taddarzanam - T. / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 hetubinduttiikaa| katra dhammiNi virodhena parasparaviruddhasAdhyasAdhakatvenopanipAte sati viruDAvyabhicArIti viruddhAvyabhicAriNo lakSaNam / na ca tat pratibandhAGgIkaraNe sati sambhavati / nahi tAdAtmyatadutpattibhyAM svasAdhyapratibandhavatyekatra hetau kaciDammiNi saMbha5 vati dvitIyastallakSaNastatraiva hetuH sambhavet, [T. 364b.] bhAvAnAM viruddhakhabhAvanyAsambhavAt, viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt / tavyabhicAriNo hetodvitIyasya tatra kutaH sambhavAvakAza iti / nanu yadi tathAvidhavizeSasambhave [S. 205a.] sati viruddhA10 vyabhicArilakSaNaM hIyate, ekasaMkhyAvivakSA vA vyarthA, tathApi naiva hetvabhAvaprasaGgaH, tat kimuktaM hetvabhAvo vetyata Aha - " na ca " naiva "tasya' vizeSasya pratibandhalakSaNasya, yato vastuto'sambhavatpratihetutvaM nizcIyate / "svarUpaM" tAdAtmyatadutpattilakSaNaM nirdizyate bhavadbhiH yathA'smAbhirnirdiSTaM yadrUpaM "pratItya" pratipadya 15 pratiyoginaH sambhavAsambhavAvutpazyAmaH / yatra sa vizeSo nAsti tatra pratiyoginaH sambhavaH kalpita AgamAzraye'numAne / yatra tvasti sa vizeSo vastubalapravRtte'numAne tatra pratiyogino'sambhava iti / yata evaM tasmAnAstyeva bhavatAM sa vizeSa:-bhavadbhirna jJAyata eva sa vizeSa iti / tasmAt sarvatra yatrApi pra20 tiyogI na dRzyate tatrApi zaGkayA pratiyogiviSayayA bhavitavyam / tAmeva zaGkAM draDhayannAha - " dRSTapratihetorapi " ityAdi / yasyApi [S. 205b.] hi pratiheturdRSTastasyApi prAk pratiyogidarzanAditareNa sarvakAlamadRSTapratiyoginA na kazcid vizeSo lakSyate [T. 365a.] yadarzanAjjJAyeta 'atra pratiyogI sambhavati nyAnyatra' 25 iti darzanAdarzanamAtranibandhanayoranvayavyatirekayoH sarvatra samAnatvAt / tathApi pazcAttatra pratiyogI dRSTa iti sarvatra tattulyalakSaNe pratiyogisadbhAvazaGkA na nivarttata iti / syAnmatam - yeSu pratiyogI sambhavati teSvazyameva kadAcidasAvupalabhyate / yeSu tu puruSAyuSeNApi nopalabhyate teSvasau nA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viruuddhaavybhicaarihetvaabhaasniraasH| 217 styeva / tataH sa tathAvidho hetubhaviSyati, tat kathaM hetvamAvo'smAkam ? ityata Aha - " na ca " ityaadi| yeSAmapi hi pratihetuH sambhavati teSAmapi naiva sarvadA tasya pratihetorupalabdhiH pratipattRNAm / na yasarvadarzinAmupalabdhiH sarvabhAvasattAM vyAmoti, pratibandhavaikalyasadbhAvAt / nanu ca yatra sarvadaiva pra- 5 tipatrA(rA) pratiyogI na dRzyate tatra tadAzaGkA [S. 206a.] kathaM kriyate ? / tathA cAha - ___" bAdha(dhA)zAne tvanutpanne nAzaGkA niSpramANikA" iti / tathA'param - " utprekSeta hi yo mohAdajAtamapi bAdhakam / 10 sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrajet // " iti / ata Aha - " atizayavatI tu " ityAdi / tathA hi kasyacideva pramAtuH kuzAgrIyamateratizayavatI prajJA pratihetUtprekSiNI dRSTA'smAbhiH yathA vedaprAmANyanirAkartRSu [hetuSu] saugataiH ziSyaparamparayA kumArilotpAdAtprAgadRSTapratiyogiSUpanyasteSu, tenaiva 15 prajJAtizayazAlinA pratihetava utprekSitAH tatastadarzanAt yAvajjIvaM aSTapratihetuSvapi tadAzaGkA na nivarttate / tataH kathamAzaGkA niSpamANikocyate ? / " tulyalakSaNe hi " ityAdikamapi pratipogisambhavAzaGkAkAraNamuktameva / na ca pratiyogisambhavamAzaGkamAnastannimittasaMbhavAt utprekSeta hi , ityAdyAkrozamA- 20 treNa nivartayituM shkyte| tenAsya pratiyogyAzaGkApanodakSama kiJcit kAraNamabhidhAnIyam yathA'smAbhirabhihitaM 'khabhAvahetorviparyaye bAdhakapramANavazAsAdAtmyanizcaye satyanvayavyatirekayostatra nirNaya ; [S. 206b.] kAryahetau ca yathoktapratyakSAnupalambhataH kAryakAraNasiddhestannizcaya' iti / yata evaM sarvatra 25 pratiyogyAzaGkA na nivartate bhavadarzane tena kAraNenAnizcayaH pratiyoginaH sambhavAsambhavayoH 'iha pratiyogI sambhavati iha tu na sambhavati ' ityevaMrUpa iti / tasmAbastuto'sambhavatpratihetutvaM . 1. This verse is omitted in the T. / 2. pratipattu / 28 he. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 hetubinduttiikaa| yallakSaNaM hetoH [T. 366a.] tasyAnizcitatvAdekasaMkhyAvivakSAvAdinAM na kazcihetuH syAt / na tyanizcitalakSaNo heturbhavatItyupasaMhAra iti / tadevaM 'kiM yo vastuto'sambhavatpratihetuH sa samyagjJAnavipa5 ryayaheturiSTaH' iti amuM vikalpaM nirAkRtya dvitIyaM vikalpaM nirAcikIrSarAha - " athApradarzitapratihetuH " samyagjJAnaviparyayaheturiSTa iti smbndhH| ayaM ca pakSaH kila diGgAgAcAryasyApyabhimata iti para upadarzayannAha - " yathAha diGnAgAcAryaH " / kimAha ? " yadA tarhi " ityaadi| " zrAvaNatvasya hi na kathaJcidyavacchedahetutvam " iti 10 diDAgAcAryeNokte pareNAbhihitam- " yadA tarhi vaiyAkaraNa: zabdatvaM sAmAnyavizeSa nityamabhyupagacchati tadA'yaM zrAvaNatvalakSaNaH pakSadharmaH hetureva syAt / nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat" ityevaM pareNokte satyAcAryeNoktam " yadyatra zabdAkhye dharmiNyanityatvahetuM kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdilakSaNaM 15 kazcid vaizeSikAdirna dezayet tadA'yamapradarzitapratihetuhetureva bhavet " iti / tadevamAcAryapAdaiH sAkSitve datte bhujamutkSipya zAstrakAraH pUtkurvannAha - " idamidAnIm " ityAdi / yadA tyAcAryasyApyetadbhimatamiti [T. 366b.] kaizcidyAkhyAyate tedidaM sumahabyasanamA yAtam - gurubhirabhihitatvAdaprakAzyam , nahi gurUNAM doSaH pra20 kAzayituM yuktaH, " nyAyamanupAlayadbhiH asaMvaraNIyam " apracchAdanIyam / tat kiM gurUna dUSayAma uta nyAyamapyupekSAmahe ityubhayamapyazakyamiti " kaSTataraM vyasanaM kathaM nirvoDhuM zakyeta ? " / na kathaMciditi / kaH punaratra doSo yenedaM kaSTataramityAha - " sa tAvadayaM " zrAvaNatvalakSaNo " heturvastuni" zabdAdIni svasAdhyaM tattvaM 25 nityatvaM "tatprakRtIni" tadAtmakAni " kRtvA " [S. 207b.] tacchAvaNatvaM pramANaM yeSAM puruSANAM mImAMsakavaiyAkaraNAdInAM tAn "abhyu 1. nidadeg - na0 T. / 2. degcArya pUjyapAdaiH - pu0 / 3. pRthakkurvan - na0 / 4. idamityAdi' - pu.| 5. yadAcArya - pu0| 6. tadaivaM su0 -pu0| 7. guruM - pu0| 8. yamupe0 - pu0| 9. degmaza0 - pu0| 10. degdhyatadeg - na0 T. / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viruddhAvyabhicArihetvAbhAsanirAsaH / dayena" svargeNa " niHzreyasena " cApavargeNa "yojayitvA " / tathA hivastutattvaM bhAvayan yAvat klezAnna prajahAti tAvat svargamAsAdayati, kezAMstu prajahannirvvANaparAyaNo bhavati / athavA zabdanityatvapratItI vedaprAmANyAt tadvihitAgnihotrAnuSThAnAt svagga vedAntaniSevaNAdapavargaH / punaruttarakAlaM "pretibhAvatA" prajJAjAtI- 5 yena vaizeSikAdinA puruSeNa " hetvantarasya " [T. 367a.] pratihetoH "nidarzanena" yadasya " nityatvasAdhanasAmarthyaM " pratihetvanupadarzane satyAsIt tadupadarzanena "utkIlitam " apanItamiti / tAni vastUni nityatvasampadaH pracyAvya, tAMzca tatpramANakAn puruSAn svagrgApavargasampadaH pracyAvya zrAvaNatvalakSaNo hetuH zaktivaikalyAt 10 paritrAtumazakto bhraSTarAjya iva rAjA tapovanaM gacchati svaireva duzcaritairiti kimatra vayaM brUmaH ? / tadevamupahasyaitasmin pakSe [S. 208a ] doSamupadarzayannAha-" puruSapratibhA " ityAdi / yadA pradarzitapratiheturheturiSyate tadA puruSapratibhAkRtaM sAdhanatvamabhyupagataM bhavati / tatazca vastuto na 15 kiJcit sAdhanamasAdhanaM vA prAptam / tathA hi - yadA pratiheturnopadazyate tadA sAdhanam yadA tUpadarzyate tadA na sAdhanamiti puruSapratibhAkRtaM sAdhanatvamAyAtamiti / api ca - apradarzitapratihetorhetorhetutve'GgIkriyamANe vikalpadvayam - kiM paramArthato hetustaddharmmabhAvI, utAstabhA- 20 vIti / tatrAdyaM vikalpamadhikRtyAha - "saca" heturyo'sau prathamaM upAdIyate / sa "yadi svabhAvata" evaM " tasmin " sAdhyadharme " satyeva bhavati " ityevaMzIlo'smadupavaNitapratibandhopagamAt [T. 367b.] yadISyate " tadA kathamanyathA kriyeta " hetvantareNAtaddharmabhAvI kathaM kriyeta ? / na kathaJcit / kiM kAraNam ? / vastUnAM [S. 208b. ] hetulakSa- 25 NAnAM yaH svabhAva:- 'satyeva sAdhyadharme bhavanAtmakaH " - " tadanyathAbhAvasya" tadviparyayasya " abhAvAd " ubhayozca svasAdhyadharmAvinAbhAvitve 219 1. trAnu na0 T. / 2. prati bhavatA T. 3. degSeNa akRtakatvAd hedeg - T. / 4. kRtakatvAdi / 5. tadu pu0 T. / 6. kAt pu0 / 7. duzceSTitaiH na0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 hetubinduttiikaa| svabhAvata eva dhammiNyekatra tayorbhAve viruddhAvubhau svabhAvAvekasya syAtAm / na caikasya viruddhau svabhAvau sambhavataH, viruddhadharmAdhyAsena tasyaikatvahAniprasaGgAt / atha dvitIyo vikalpa stadA "ataddharmabhAvI ca" asatyapi sAdhyadharme bhavanazIlaH prati 5 bandhAnabhyupagamAt "kathamanyadA'pi" apradarzitapratihetvavasthAyAmapi "sAdhanaM" kasyacit ? / naiva tadApi sAdhanam, na kevalaM pradarzitapratihetvavasthAyAmiti / _ upasaMharannAha - " tasmAt svabhAvataH " ityAdi / yata evaM bhA vAnAM svabhAvo'nyathA kartuM na zakyate, viruddhobhayasvabhAvazcaiko 10 na sambhavati tasmAt paramArthataH svena svena [S. 209.1a.] sAdhyenAvinAbhAvinoryathoktalakSaNayoH [T. 368a.] kAryasvabhAvahetvoH tallakSaNasya kAryasvabhAvalakSaNasya pratihetorasambhavAd "alakSaNamekasaMkhyAvivakSA " vivakSitaikasaMkhyatvaM lakSaNaM na bhavati / kiM kAra Nam ? ityAha - " vyavacchedyAbhAvAditi " / pratiheturhi vivakSitaika15 saMkhyatvasya vyavacchedyo varNyate / sa ca pratihetuH svalakSaNayuktayoH kArya-svabhAvayona bhavatyeveti kathaM tahetulakSaNaM syAditi / tadevamanayoIyo rUpayoryaH sambhavo yathoktAvinAbhAvA'sambhave satIti rUpAntaropagame'pi hetvAbhAsataiveti " hetvAbhAsAstato'pare iti " ityasyArtho vivRta iti / 20 jJAtatvanirAkaraNAyAha - " jJAnaM punaH" ityAdi / abAdhitaviSayatvaM vivakSitaikasaMkhyatvaM ca kArya-svabhAvahetvorevAvinAbhAve sati bAdhApratihetvorasambhavAt vyavacchedyAbhAvatvena satyapi liGgadharmatve tallakSaNaM na bhvtiityuktm| jJAnaM tu jJAtatvam , tasyaiva [S. 209.1b.] bhAvapratyayenAbhidhAnAt / tathA hi-jJAna25 zabdapravRttinimittaM jJAtatvamucyate, taca jJAnameva , tadutpAde sati jJAta iti vyvhaaraat| na ca tat liGgasyAtmarUpamiti [T. 368b.] kathaM liGgalakSaNaM bhaviSyati / yadyapi vikalpapratibhAsI sAmAnyAkAro liGgattayA'vasthApyate tathApi na jJAnasya linggdhmtaa| na hyasau svatantra eva liGgam / yadAha - " vikalpabhedAna Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAtatvanirAkaraNam / 221 svatantrANAmanvarthAzrayaNAt tatkalpitaviSayAdarthapretipattAvanarthapratilambha eva syAt" iti / tasmAd bAhyavastUpAdAnasyaivAsya liGgatA'vasthApyate / sAdhyasAdhanasaMkalpe vastudarzanahAne: svalakSaNasya kacidananvayAca taddharmatAmeva tvanusmaranto vikalpA nAnaikavyatirekAn saMdarzayanto vastuni paramparayA pratibandhAdavisaMvAdakAH kAryAdiliGga- 5 vyapadezanibandhanaM cetyuktaprAyam / na ca tasya kAryAderAtmarUpaM [S. 209.2a.] jJAnam / vikalpAvabhAsI ca sAmAnyAkAro naiva vikalpasyAtmabhUtaH, tasya nIrUpasya vasturUpavirodhAt / tadrUpasya ca vikalpapratibimbacakrasya saamaanyaatmtaavirhaat| yasmAdabAhyasyApi bAhyatayA vyavasita- 10 sthAnanuyAyino'pyanuyAyitayA sAmAnyAtmakatvaM tathAtve cAsya vikalparUpatA kutaH ? yadA''ha - " jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet ? // tsmaanmithyaavbhaaso'ymrthessvekaatmtaagrhH|" [pramANavA0 3.70,71] iti| na jJAnasya linggdhrmaataa| etadeva sAdhayannAha - " kiMrUpAd " 15 ityAdi / kimAtmakAt " hetauranumeyo'rtho jJAtavyaH iti cintAyAM" prakRtAyAM "pratipattaH" puMso yadavisaMvAdakaM liGgaM tasya svarUpamabhidhIyate zAstrakAraiH [T. 369a.] yasya rUpasya darzanAdayaM pratipattA 'yatra tadrUpasambhavaH tat sAdhanam tadrUpavikalamasAdhanam / iti pravibhAgena vyavasthApya yattatra sAdhanasvena vyavasthApitaM tasyeSTArtha- 20 sannidhAnasampratyayAt pravRttimavalambate / tathA, etasmiMzca nyAye [S. 209. 2b.] vyavasthite yadasya liGgasyAtmarUpaM tallakSaNaM bhavitumarhati pakSadhAdivat na tu yat pararUpam / sthAdetat - jJAtasya liGgasya sAdhakatvAd yuktaiva sAdhyasiiyupayogino jJAnasya liGgalakSaNatetyata Aha - " pratipattijanmani " 25 ityAdi / yadyanumeyapratItijanmanyupayujyate jJAnamiti tanmAtreNa liGgasya lakSaNamiSyate tadA'tiprasaGgaH prAmoti / tamevAha - " evaM pratipattijanmanyupayogamAtrAlliGgalakSaNatve prameyasya arthasya " puruSasya " pra 1. tairvikalpaiH kalpito yo'sau viSayo'vagru (1)rUpo na dhUmatvAdiH / 2. vahnitvAdi / 3. vastudarzanApravRttA (2) // 4. nAnAbhUtAnAM. yo bAstavamyatireka ekasya ca vyAvRttiparikalpitastaM drshyntH|... . . . Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduTIkA / mAtuH "Adi" zabdAt saMyogasamavAyAdInAmAlokamanaskArAdInAM liGgalakSaNatvaM bhavet / atra kAraNamAha - " nahi teSvapi " prameyAdiSu asatsu liGgini jJAnaM bhavatIti kRtvA / atra paro'niSTamApAdayannAha " nizcitagrahaNaM tarhi " ityAdi / yadi pararUpatvA5 jjJAnaM liGgalakSaNaM na bhavati tadA ca yadetadAcAryeNa " anumeye'tha tattulye sadbhAvo nAstitA'sati / nizcite"ti nizcitagrahaNaM kRtaM bhavatazcAbhimataM [T. 369b.] tanna karttavyam / tathA hi - nizcayo hi liGgasya pararUpameva / sa cet tala10 kSaNam, jJAnaM kimiti neSyate yato nizcayo vijJAnameva tadvizeSatvAdasyeti / siddhAntavAdyAha " na na karttavyaM " kintu kartavyameva tasya [S. 210a.] nizcitagrahaNasya liGgarUpapratipAdanAdanyArthatvAt / tAmevAnyArthatAM darzayannAha - " sapakSavipakSayoH " ityAdi / pare hi sa15 pakSe darzanamAtreNAsapakSe cAdarzanamAtrato gamakaM hetumicchanti / teSAM naiva darzanamAtreNa sAdhyasiddhau samarthI heturbhavatIti jJApanArthe nizcitagrahaNaM kRtam / yataH satorvidyamAnayorapi darzanAdarzanayoragamakatvaM hetordRzyate ' sa zyAmaH, tatputratvAt ' ityAdau / yata evaM tena kAraNena sapakSe bhAvena vipakSe sarvvatrA20 bhAvaviziSTenA'sapakSe ca sarvvatrAbhAvena sapakSe tAdAtmyatadutpatilakSaNabhAvaviziSTena gamako heturityasyArthasya jJApanArtha lakSaNavAkye nizcitagrahaNaM kRtaM boddhavyam / etaduktaM bhavati - yAveva sapakSavipakSayoH bhAvAbhAvau pratibandhasAdhakapramANavRttyA nizcitau tAbhyAmeva heturgamako bhavati na tu yathAkathaJciddarzanamAtreNetya25 svArthasya [S. 210b.] jJApanAya nizcitagrahaNaM kRtamiti / 2 - SO prakRtamupasaMharannAha - " tena " ityAdi / yena viziSTayorbhAvAbhAvayoreva khyApanAya nizcitagrahaNaM kRtam, na rUpAntarAbhidhAnAya anAtmarUpasya [T. 370a.] ca lakSaNatA na yujyate, tena pararUpaM liGgasya lakSaNaM na bhavati / yataH tena jJAnAdinA pararUpeNa 30 liGgasya na kazcid rUpavizeSo'bhidhIyata iti / 3 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtatvanirAkaraNam / " nanu ca pare'pi sapakSavipakSayorbhAvAbhAvAbhyAM gamakaM hetumicchanti, darzanAdarzane tu tayoreva sAdhake, tat kimartha nizci tagrahaNam ? iti ata Aha " tau hi " ityAdi / yadyapi pare bhAvAbhAvAbhyAmeva gamakaM hetumicchanti tathApi sapakSa eva bhAvo'sapakSe cAbhAva eveti bhAvAbhAvau darzanAdarzanamAtrato 5 vyavasthApayanti / na ca tatastau tathAvidhau sidhyataH, pratibandha - vikalAnAmapyarthAnAM kacid bhAvAbhAvayoH kathaJciddarzanAdarzanasambhavAt / tasmAd [S. 211a ] yau ' heto: sapakSe eva bhAvo'sapakSe cAbhAva eva ' ityevamAtmakau bhAvAbhAvau tau tadbhAvasya sAdhakaM yat pramANaM tAdAtmyatadutpattisAdhanaviSayaM tadvRttyA bo- 10 ddhavyau / kutaH ? upAyAntarasyAbhAvAt / tadnabhyupagame hi hetoH sapakSa eva bhAvaH sarveSAM hetumatAM bhAvAnAM sAdhyenAnugamadarzane sati vipakSe cAbhAva eva sAdhyavikalAnAM sarvvArthAnAM hetuviviktAnAM upalambhe sati syAt / na caitadasarvvadarzinaH sambhavatIti / yata upAyAntaraM nAsti tena kAraNena tayorvivaziSTa - 15 yorbhAvAbhAvayoH pratipAdanAya nizcitazabdaH prayukto lakSaNe lakSaNakAreNeti / - 223 nanu ca bhAvAbhAvavacanamAtrAdeva pramANato nizcayo labhyate anyathA tayoreva sattA na prasidhyediti, aMta Aha " yadyapi " ityAdi / 20 "anumeye'tha tattulya sadbhAvo nAstitA'sati / " ityanenaiva sapakSAsapakSayoH [T. 380b.] bhAvAbhAvavacanamAtreNa nizcitagrahaNanirapekSeNa tayorbhAvAbhAvayoryat sAdhanaM pramANaM tasya vRttiryadyapyAkSipyate / kathaM punarnizcitagrahaNamantareNa bhAvAbhAvavacanamAtratastadvRtteH AkSepa: ? ityAha- " anyathA " yadi 25 tatsAdhanapramANavRttirnAkSipyeta [S. 211b.] tadA "tayoreva" sapakSavipakSayoreva bhAvAbhAvayoryA sattA svarUpavyavasthA tasyA aprasiddheH" / kasmAdaprasiddhi: ? ityAha - "jJAnasya" upalabdheryA sattA utpattiH tannibandhanatvAjjJeyasya bhAvAbhAvalakSaNasya sattAvyavasthAyAH svarUpavyavasthiteH / na hyupalambhamantareNa svata evArthA: 30 , 66 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 hetubinduttiikaa| sidhyanti, sarvasya sarvasiddhiprasaGgAt / tasmAdidamevarUpaM naivaMrUpamiti tadAkArajJAnodayAdeva vyavasthApyate / yata evaM tasmAt sarvatra zAstre loke vA jJeyasattAvyavasthaiva nizcitagrahaNaM vinA'pi " tatsAdhanaM " tatsattAsAdhanaM pramANam "AkarSati" AkSipa5 tIti / kiJca, parArthatvAca zAstrapraNayanasya tatsAdhanapramANavRttirAkSipyate iti sambandhaH / kIdRzaM punastacchAstrapraNayanaM yat parArtharUpatayA svavyavasthApitajJeyasattAsAdhanaM pramANamAkSipati ? ityAha - "trirUpaM liGgaM vaH saMvAdakaM prApakaM " [T. 371a.] vAJchitasyArthasyeti / yadi nAmaivaMrUpaM parArtha zAstrapraNayanaM tathApi kathaM 10 tat sAdhanapramANavRttimAkSipatItyAha - " tadrUpaM " tasya liGgasya trirUpasya rUpaM svabhAvaM zAstroktaM ye pratipattAro na vidanti, na teSAM tatastrirUpAlliGgAcchAstroktAdU vAJchite'rthe pravRttirbhapati, ajJAtasyArthasya [S. 212a.] jJApakasya svasattAmAtreNa prava takatvAbhAvAt / yata evam " iti " tasmAt paropalakSaNatvAdeva 15 pareSAM jJApakatvAdeva pravartake trirUpaliGge jJAnaM siddhamiti yadyapi nizcitagrahaNamatiricyate tathApi tAveva liGgasya sapakSAsapakSayorbhAvAbhAvI viziSTau zAstrokto 'sapakSa eva bhAvo'sapakSe cAbhAva eva' ityevaMrUpau kecinnaiyAyikaprabhRtayaH, pare darzanAdarzanamAtreNa - ye darzanAdarzane pratibandhasAdhake na bhavataH - tanmA20 treNa vyavasthApayanti " yata eva' iti " tasmAtteSAM vAdinAM niSedhArtho'yaM lakSaNe nizcitazabdaH prayukta AcAryeNAsmAbhizcAbhyupagata iti / yadi tu paravipratipattiH na syAt tadA naivAsI pryujyteti| kimiti punadarzanAdarzanAbhyAM bhAvAbhAvaviSayAbhyAM 25 sapakSA[sa]pakSayoH viziSTau bhAvAbhAvAvanvayavyatirekAtmako [T. 371b.] neSyete ityAha - " satorapi , ityaadi| satyapi kacit sapakSe bhAvadarzane hetoH kacicAsapakSe'bhAvadarzane 'sa zyAmaH, tatputratvAt' ityAdAvanvayavyatirekayoH saMzayAt / tathA hi - anvayo nAma sarvatra satyeva sAdhye heto1. evaM T. / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhaattvniraakrnnm| 225 bhavo vyAptyA cAsati sAdhye hetorabhAvo vyatirekaH / na ca kacit sati sAdhye [S. 212b.] hetorbhAvadarzane'pi tanmAtreNa tathAbhAvaH sarvatra bhavati, apratibaddhasvabhAvAnAM sahabhAvaniyamA'bhAvAt / tathA kacit sAdhyAbhimatasyAbhAve satyabhAvadarzane'pi hetoH sarvatra tabhAve'vazyamabhAvaH, tadanAyattasya 5 tannivRttau niyamena nivRttyabhAvAt / tasmAt pratibandhaprasAdhakapramANavRttyaiva yathoktau sapakSAsapakSayoH bhAvAbhAvI sidhyataH nAnyatheti vipratipattinirAsArthameva nizcitagrahaNaM kRtamityupadarzayannAha - " tasmAt " ityAdi / "asmAbhiH" ityAcAryakRte nizcitagrahaNe'nyatrAsmAkamabhimatatvAt "asmAbhiH" ityaah| 10 tadevaM vipratipattinirAsArtha nizcitagrahaNam , asatyAM tu vipratipattau tanna kartavyameveti pratipAdya ata eva nyAyAt jJAtatvaM rUpAntaraM na bhavatIti [T. 372a.] darzayannAha - "yato'pi" ityaadi| "pRthagataH' iti pkssdhrmtvaadebairuupyaat| kutaH / tenaiva" trairUpyavacanenaiva tatsAdhanapramANAkSepata: "avagatatvAt" pratipannatvA- 15 diti / kiMvat ? "upanayArthavat pakSadharmatvAt" iti / yathA pakSadharmatvavacanenaiva hetorupanayasyArtho'vagatastasya dhammiNi hetoH sadbhAvapradarzanAtmakatvAt, pakSadharmavacanasya ca tadrUpatvAt tataH pRthagupanayo [S. 213a.] rUpAntaraM na bhavati; tathA trairUpyAt jJAnaM, tadvacanenaivAvagatatvAditi / 20 atra paro'niSTamApAdayannAha - " anvayavyatirekayorapi " ityaadi| yadi trairUpyavacanenaiva sAmarthyAjjJAnaM labhyata iti tat tataH pRthag na vaktavyam " hanta " tarhi anvayAt pRthag vyatireko na vaktavyaH vyatirekAca pRthaganvayaH / kiM kAraNam ? / ekasyAnvayasya vyatirekasya vA prayogAdubhayasya gateH / kRtaM ca tayoH pRtha- 25 gvacanaM, tathA jJAtatvasyApi trairUpyAd gamyamAnasyApi pRthagvacanaM krttvymiti| siddhAntavAdyAha - " na, hetoH " ityaadi| nAnvayavyatirekayo pRthaktvaM kintu bhinnarUpataiva / tathA hi - anvayo hetoH Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu binduTIkA / sapakSe bhAva ucyate, vyatirekaH punarabhAvo'sapakSe / na ca tau parasparamAkSipata: [T. 372b.] parasparamantarbhavato vidhipratiSedharUpayorbhinnasvabhAvatvAt / na ca yo yato bhinnasvabhAvaH sa tatrAntarbhUto yukto / nanu ca yadyanvayavyatirekayorbhinnarUpatA kathaM 5 tarhi trirUpaM liGgamucyate ? / nahi parasparabhinnAvAtmAnAvevAsya yujyete, svabhAvabhedalakSaNatvAd vastubhedasya / naiSa doSaH, yato yathA'nvayavyatirekau [S. 213b.] vyavasthApyete na vA nayo ( 0 pyete tathA tayo ) ranantarbhAva ucyate nAnyathA / kathaM caitau vyavasthApyete ? | vyAvRttikRtaM bhedamupAdAya / tathA cAnayorbhinnarUpataiva / 10 vyAvRttibhede'pi ca paramArthato bhedo nAstItyekaM liGgaM trirUpamityucyate iti / 1 226: kathaM tarhi prAguktaMm 'nAnayorarthataH kazcid bhedaH, anyatra prayogabhedAdU' iti ? ata Aha - " ekaM vAkyam " ityAdi / anvayamukhena vyatirekamukheNa vA prayuktamekaM vAkyamubhayamanvayaM vyatirekaM ca 15 bhinnalakSaNameva gamayatItyucyate'smAbhirnaiko'rthaH svabhAvo dvitIyasyocyate, parasparabhinnayorevaikavAkyArtharUpatvAt / atra para Aha - " na tu tatraiva " ityAdi / ayamabhiprAyaH lakSaNavAkyapratipAditAvanvayavyatirekAvAzritya parasparAntarbhAvazcodyate / sa ca vidyata ev| tathA hi ' tatraiva bhAva: ' ityatra 20 lakSaNavAkye tadarthatayA tadabhAve'bhAvo gamyate; ' atadbhAve'vazyamabhAvaH' iti [T. 3732.] cAtra 'tadbhAve bhAvaH / na hyasati pratibandha ekAbhAve'parasyAbhAvaH / pratibandhazca tAdAtmyatadutpattibhyAM tadbhAve bhAvarUpa eva / tatazcaikenaiva sapakSAsapakSayorbhAvAbhAvapratipAdakena [S. 2142. ] prativiziSTena lakSaNavAkyenobhaya25 gaterdvitIyavacanaM na karttavyamiti / tathA caikavAkyArthAntarbhAvAd bhinnasvabhAvatA'pyanayordurlabhA / tatazca yaduktam ' anvayavyatirekayorapi tarhi na pRthaktvamiti ' tat tadavasthameveti / 1. pR0 74. paM0 18-21 / 2. vedyate T. / 3. tatraivetyavadhAraNasya tadarthitayA / - - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 mAtasvanirAkaraNam / siddhAntavAdyAha - " vacanametat " 'tatraiva bhAvaH' ityAdirUpam " ubhayamAkSipati " pratipAdayati / kutaH 1 / sAmarthyAdubhayapratipAdanazaktatvAt / katham ? iti cet, Aha - " ekasyApi vAkyasya " kIdRzasya ? / "niyamakhyApakasya" 'sapakSa eva bhAvo'sapakSe cAbhAva eva' iti sAvadhAraNasya " dvitIyAkSepanAntarIyakatvAt " dvitIyapratipAdana- 5 nAntarIyakatvAt / " na ca tAvataikavAkyapratipAdanamAtreNobhayorekasvabhAvatA " bhinnasvabhAvAnAmapyarthAnAmekavAkyena pratipAdanAt / ekenaiva ca lakSaNavAkyenobhayagatAvapi yat " pRthagabhidhAnaM " tat " prayoganiyamAtham " / sAdharmyaprayoge [T. 373b.] vaidharma(i)vacanaM na karttavyam, vaidharmyaprayoge ca sAdharmyavacanamiti na punarekAbhidhAne- 10 nAnavagatasya rUpAntarasya pratipAdanArtham / na ca tathA trairUpyavacanena jJAnanibandhanena jJeyasattAvyavasthAyAH paropalakSaNArthena ca zAstrapraNayanenAzritajJAnasyaiva trairUpyasya [S. 214b.] pratipAdanAllabdhasya jJAnasya punarvacane na kiJcit prayojanamastIti nAsya pRthagvacanaM yuktamiti / 15 syAnmatam - kevalAvapi taryekavAkyArthAnantarbhUtau parasparama'bhinnasvabhAvau bhaviSyataH tata evaikavAkyArthAntarbhAvAdityata Aha - "na punaH kevalau" ekavAkyArthAnapekSau tadantarbhAvamAtreNa sapakSAsapakSayoH bhAvAbhAvau parasparamAkSipato'ntarbhavataH bhinnarUpANAmapyarthAnAmekavAkyAntarbhAvadarzanAt / nanu ca niyamava- 20 ntAvapi bhAvAbhAvo kevalAveva, tayoH parasparAkSepe kevalayorapi tatprasaGga ityata Aha - " niyamavantau ca " sAvadhAraNavAkyapratipAditau " na kevalau " kintu sahitAveva / kutaH / " niyamasya " sAvadhAraNasya vAkyasya " ubhayarUpatvAt" bhaavaabhaavprtipaadnaatmksvaat| . 25 tadevaM sAvadhAraNena [T. 374a.] vAkyena naiva kevalo'nvayo vyatireko vA'bhidhIyate / tadantarbhAvAttu dvitIyagatiH kintu parasparAnantarbhUtAveva sahitAvekena vAkyenAbhidhIyate iti pratipAyopasaMharannAha - " tasmAt " tatraiva [S. 215a.] sapakSa eva bhAva Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 hetubinduttiikaa| ityanena vAkyena na sapakSe bhAva evocyte| kiM tarhi ? / asapakSe'bhAvo'pi, tathA cetareNApyasapakSe'bhAva eveti vacanena nAbhAva eva kevala ucyate kintu sapakSe bhAvo'pi, yena kevalavacanena bhAvo'bhAvo vA tadAtmakatayA dvitIyamAkSiped yato'nayoH pR. 5 thagvacanaM na syAt / tasmAd yadA'nvayavyatireko bhAvAbhAvAvabhipretau tadA tau bhinnarUpAveveti kathaM tayoH na pRthaktvam ? / atha niyamavatA vAkyenAbhihitau tadaikavAkyAdevobhayagateH pRthagvacanaM na karttavyameva / tattu kRtaM nApratipannapratipattaye kintu prayoganiyamArthamityuktametaditi / 10 syAnmatam - yathA'nvayavyatireko bhAvAbhAvalakSaNo na parasparAtmako tatazca tayoH parasparato rUpAntaratvam, evaM paropalakSaNazAstrapratipAditAt trailakSaNyAd bhidyata eva jJAnam , na tatrAntarbhatam , tato rUpAntaraM bhaviSyatItyata [T. 374b.] Aha - " naivam ". yathA'nvayavyatirekau bhAvAbhAvalakSaNau parasparamananta15 bhUtau , na tathA jJAnaM paropalakSaNazAstrapratipAdite trailakSaNye'na nta tam / kutH|" paropalakSaNAt "-pare upalakSyante [S. 215b.] upalakSaNa(NaM) trairUpyaviSayAM pratIti kAryante yena zAstreNa tato yat trailakSaNyaM pratIyate AgRhItajJAnaM tasmAvyatirekAdAgRhIta jJAne trailakSaNye'ntarbhAvAditi yAvat, "iti" tasmAnna lakSaNAntaraM 20 trairUpyAditi / tadayamatra samudAyArthaH - yadi jJAtatvaM jJAnazabdapravRttinimittaM uttena prakAreNa jJAnamevocyate tadA talliMgasyAnAtmabhUtamiti na tallakSaNam / athAvi(pi) jJAnApekSaH karmabhAvo jJAtatvamucyate tadA'pi jJeyasattAvyavasthAyA jJAnasattAnivandhanatvAt trairUpyavyavasthaiva tatsattAvyavasthApakaM jJAnamAkSipati / ta25 tastadapekSo'pi karmabhAvo'nuktasiddha iti na tadvacanaM pRthakartavyam / tathA paropalakSaNArthazAstrapratipAditAgRhItajJAnAt trailkssnnyaavytirekaaditi| tadevamabAdhitaviSayatvAdikaM rUpatrayaM nirAkRtya nigamayannAha - "tasmAnna hetuH ssddlkssnnH|" [T. 375a.] kiM tarhi ? / trailakSaNya eveti| . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 prazastiH / imaM kSatAzeSakutarkamArga, munIzarAddhAntanayapradIpam / vitatya puNyaM yadupArjitaM tat , parAM vizuddhiM jagato vidheyAt // [S. 216a.] hetubinduTIkA samAptA / 5 ....................................... mA yatata imA yA tadrUpA vala (2) tribhuvanasya hitAya zazvat / narasya setoH do......tathAgatamatasya nibodhayitrI // 2 // .......75 mAmra(ga)sira vadi 7 ravau / maMgalaM mahAzrIH // 10 na gurorupadezamagrahIt bubudhe vastu tato .......dhiiH| yatate sma na tasya vRddhaye na parispanditumavyapArayat // [1 // ] jIvAtmakaM cAndramasaM ca tejaH kRtAspadaM tasya ta ...t / tadeva zaktA...thA paratra citrA hi vizvaprakRti...nAH // 2 // he ! rohiNIramaNa ! sarvakalAniketa ! tArApate ! rajaninAtha ! sudhAnidhAna ! / kAdambarIrasaguNeSu ni ......vamAtmAnamarpitazarIramanusmarendoH // 3 // zrIbrahmANagacche paM0 abhayakumArasya hetubindutrkH|| 15 1. degTIkA brAhmaNAcatena vikRtA samAdeg T. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurvekamizrakRto hetubinduTIkAlokaH Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto hetubindu TIkAlokaH / [16] / 'namo buddhAya / prahINAvRtisaMghAtaM praNipatya tathAgatam / vivRNomi yathAzakti bhaTTArcaTagurorgiraH // abhimAnadhanA ye ca ye ca buddhidhanA janAH / na tadarthamayaM yatnastasmAnnaiva nirarthakaH // sveSTadevatAnamastriyA hi puNyaprasava bhUmiritazcAntarAyarahitA IpsitaparisamAptirbhavatItyAgamAdveditA ziSTAcArAnurakSaNadharmA ' cAyaM dharmAkaradatto hetubinduTIkAM cikIrSurAdita eva svAdhidaivataM stutipuraHsaraM namasyati / namaskAra zlokakaraNe cAkSepaparihArau dharmottarapradIpA - ditanItidizA anugantavyau / Azayaprayogabhedena hetvavasthAmubhayIM svArthaparArthaprakarSabhedena phalAvasthAM dvayIM darza- 10 yiSyate / asya hetuphalAvasthopadarzanaM munIndrasya namasyAbhimatA / bodhisattvAvasthAyAM hi bhagavAn anekajanmAbhyAsayogAt kalyANamitra saMparkAcca prathamamAzayavizeSasampadamudapIpadat / yAmiha praNidhibodhicittamAtiSThante tattvavidaH / tasya parastAdAzaMsitArthasaMpAdanAya prayogavizeSamazeSamakArSIt / yaM prasthAna bodhicittamAcakSate / tasyopariSTAt prayogavizeSaprakarSaprApteH paramapuruSArthaphalaM sakalamalabdha / athAtaH sattvopakAraM vividhamabAdhitaM vyadhita / ata evAyaM yaH saMjAte [ pR. 1. paM. 5 [tyAdinAdau kaNThoktAmakRta AzayAvasthAm / tadanu puNyajJAne [ pR. 1. paM. 6. [tyAdinA prayogAvasthAm / tasya pazcAt kRtsne[ 1. 7. ]tyAdinA phalAvasthAm / tadanantaraM loka [ 1. 8. ] ityAdinA ca sattvopakArAvasthAmiti / upakAryopakAriNoH samaM pravartamAnA nirantaramudIyamAnA ca mahattvayuktA mahatI ca sA duHkhAt duHkhahetorvA samuddharaNakAmatA nAma yA karuNA tadAtmikA kRpA ceti tathA / saMjAtA 'mahAkRpA yasya sa tathoktaH / kiM kartuM sa tathAvidha ityAkAMkSAyAmAha - trAtum [ 1. 5. ] iti / 5 yatra ca evaMvidho jinaraviH [18] taM namasyAmi [18] namaskaro - 20 mIti sambandhaH / 15 25 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 hetubinduttiikaalokH| [pR0 1. 50 5kiM trAtumityapekSAyAM trANakriyAkarma janam [ 1. 5. ] Aha / taM vizeSayannAha-samagram [ 1. 5.] paripUrNa sakalamiti yAvat / punarapi vizinaSTi vyasaninam [ 1. 5. ] iti / vyasanaM duHkham , tadvantam / nityayoge cAyaminirdraSTavyaH / kRpAzabdapratyAsatteH "sAmarthyAt duHkhAt duHkhaheto, 5 trAtumityartho'vatiSThate / avivakSitApAdanAdvA anapAdAnatvam / duHkhAd duHkhahetozca sarvasattvA mayA mocayitavyA ityAzayasaMpadyoginyavasthA AzayAvasthetyucyate / hetuH [ 1. 6.] nimittam , sArvajJapadasyeti vakSyamANasvArthaprakarSaprAptisAmarthyAdavaseyam / citikriyAbhisambandhAd dvitIyA / 10 kIdRzamityAzaGkAyAM tadvizeSTumuktaM puNyetyAdi pazcAdyojyam / puNyajJAnamayaM [ 1. 6. ] puNyajJAnasvabhAvam / anyathA vizinaSTi vipulaM [ 1. 6. ] vistIrNa mahAntaM yAvat / puNyajJAnasaMbhArAveva hi sArvajJa padamAvahataH / puNyajJAnasaMbhAropArjanameva sattvoddharaNAya prayogaH / tena tatpadaprAptyaiva sattvoddharaNa15 saMbhavAt / anyathA tatpadAbhAvAt / [ 2a ] 'evaMvidhaprayogasampadyoginyevAvasthA prayogA vasthetyucyate / ___ ayaM prayogaH prAcInazcAzayo dvAvetau pAraMparyeNa paramapadaprApteH kAraNamiti tatpadaprAptihetutvamAtravivakSayA, avasthAmAtravivakSayA ca hetvavasthA bhagavato vyapadizyate / bhedavivakSayA punarAzayaprayogAvastheti / 20 pracitya [ 1. 6.] upacitya rAzIkRtyeti yAvat / tathA bhUtAdrisamAzritau samAzrayaNApekSAyAM paurvakAlikaH pratyayaH / kimevaMkAraM cakAretyAha - kRtsne 1. 7.]tyAdi / yacchabdo'trApi sambadhyate / uttaratrApi abhisambhantsyate / kiMbhUtaH san yastamAzrita ityAha - vidhUte[1. 6.]ti / sarvathA nirastaH sAdaranirantaracirakAlAbhyAsA''yAso yena sa tathA / matadvayAzrayaNena' 25 sadAvyApanena icchAdhInatvAt yogyatayA vA vyApanena upayuktakAsnthe kRtsnazabdaprayogAt sopAyaheyopAdeyAtmakakRtsnajJeyavisarpiNI cAsAvAvaraNAdilakSaNasya malasyAtizayena prahANAnnirmalaprajJA ceti tthaa| saiva parArthodayasthAnatvAdudayAdririva tthaa| taM zritaH [ 1. 7. ] prAptaH tadyogI 'jAta iti yAvat / idameva ca sarvajJasya padaM paramapuruSArthaphalam / evaMlakSaNaphalasaMpadyoginyavasthA phalAvasthetyucyate / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 1.paM.8.] paNDitadurveka mizrakRto 235 hRdi bhavaM hArdam [1. 8.] sadasatpathavivekavibandhakatvAt tama iva tama: [1.8. ] ajJAnam kayAcidvayapekSayA tu hRdo manaso bhedavivakSAyAM tadubhayatvamuktam / lokoktyapekSayA vA / tadapahanti vidhvaMsayati dharmadezanAdvAreNa anyathA ceti tathA / jino mArajayanAd buddho bhagavAn / kva hArdatamopaha iti apekSAyAmAha - loke [ 1. 8. ] iti / lokaviSayaM yaccaitasaM tamastasya hantA / lokasyaiva tathAbhUtatamaso s - 5 pahanteti yAvat lupya(kya)ta iti lokaH / hArdatamaH ' zabdapratyAsatteH prANI jJAtavyaH / evaMkAriNyevAvasthA sattvopakArAvasthetyucyate / 1 sa eva vyasanijanatrANanimittakRpAdhAraNa sAdharmyAt / kherapi tadAgame tathArthopavarNanAt / tadA tu vyasanaM rogo jJAtavyam / udayAdrisamAzrayaNasAmyAlloke tamopahatva sAdharmyAcca / tadA tatamo'ndhakAraM draSTavyam / raviriva raviH / rUpakAlaGkArazcAtra kAvyaguNo darzitaH / 10 mUrdhnA namasyAmi [18] iti ziraH praNamayata evaMvidhaM vcnmvseym| tena kAyiko namaskAro darzitaH syAnnAnyathA / zabdAnupUrvIvizeSoccAraNena tu vAciko darzitaH / kAyavyApAravyAhArayozca tadutthApakamanaHpUrvakatvAt 'mAnasiko'pi iti sarvamavadAtam / sopAyasvArthasampadAkhyAnadvAreNeyaM namaskriyA iti tattvAvyAkhyAnamuddhRSTaM nAtizliSTaJceti noTitam / athavA anyathA vyAkhyAyate / parArthaH khalvayaM TIkAlakSaNoM grantho'bhipretaH / parazca viSayadoSAzaGkAyAM zravaNAya nAvadhatte / tatazcAnavadhAnaM viSayadoSAzaGka [2] b. ]' yA vyAptaM tadviruddhopadarzanena anavadhAnaniSedhArthaM vyApakaviruddha viSayavizuddhimupadidarzayiSurAha [1. 5.] ityaadi| ya TIkAviSayozcA('SayazcA)cAryadharmakIrtigranthaH / tadvizuddhizva pravacanavizuddhayA, prava- 20 canArthasamarthanaparatayA AcAryazAstrasya tadekaviSayatvAt / tatazcAcAryazAstravizuddhinibandhanapravacanavizuddhiM bodhayituM bhagavato guNodita tvanirdoSate namaskArApadezena darzayati / upAyopadarzanapUrvaka tathAbhUtaprajJodayAdrisamAzrayaNAbhidhAnena bhagavataH sarvAjJAnavigamo darzitaH / 15 sarvAjJAnavaidhuryAd astu nirdoSaH, sa tu svArthaprakarSa prAptaH kasmAt parasmai 25 sopAyaheyopAdeyatattvamupadizati yena tasya tathAbhUtaM pravacanaM sambhavedityapekSAyAM yaH saMjAte[ 15 ] tyAdinA mahAkaruNayA yogamupadarzayati / tato mahAkaruNA cInamupadizati prajJAprakarSayogAcca bhUtaM samAdhA (sasAdha ) namiti prakAzitam / tenAnupadezo'nyathopadezazca vyudastaH / yadAha - - . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 hetubinduttiikaalokH| [pR. 1. paM. 8- " dayayA zreya AcaSTe jJAnAd bhUtaM sasAdhanam " [pramANavA0 1.284] iti / tathA " vaiphalyAdvakti 'nAnRtam " iti / ata evAviparItajJeyAdyupadezadvAreNa hArdatamopahaH [ 1. 8.] saMvRttaH 5 ityarthAdeva vacanaM vizuddhaM darzitam / tadviSayatayA cAcAryagranthavizuddhiH / tadviSayatayA ca TIkAvizuddhizca sAmarthyAdAkhyAtA bhavati / zeSa samAnaM pUrveNeti / ___ bhavatu bhagavato . nirdoSatayA pravacanavizuddhiH / tathApyAcAryasya vAGmanaso(sayo)guNyasambhavena tacchAstraM na vizotsyati ityAzaGkayAcAryasyApi jagadatizAyiprajJAyogapradarzanena vAGmanaso(sayo)vaiguNyAbhAvo nyAyamArge 1.13. tyAdinA darzayiSyate / vAGmanaso10 (sayo)vaiguNyaM hi jADye sati bhavattena vyAptam / tadviruddhaM cAtyantaprakRSTabuddhitvaM / tasmin sati kathaM bhavedityabhiprAyAt / / AcAryagranthavizuddhAvapi tavaiva vAGmanasayovaiguNyAt TIkA avadAtA na bhaviSyati iti cAzakya auddhatyaparihArApadezena AcAryavacanApekSayA Atmano jaDatvamabhyupetya vaidarthyaparayA vacanamaGgayA tathApi [ 1.15.] ityAdinA svavAGmanaso(sayo)vaiguNya15 vaikalyamapi prakAzayiSyate Adau kasyacitpArzvasthasya azrutaitatpUrvapakSavAdivacanasya tatrAnAdRtasya vA vyAkhyAtagranthavyAkhyAnena carvitacarvaNamanutiSThatA tvayA kathaM tattvAtizayaprakAzanalakSaNaM mAdhuryamantastRptikaramAsAdayitavyaH( vyam ) tatkimevamAcaritamiti tvarayA'bhiprAya svayamudATitaM vighaTayitumAha - varaM hi [ 1.10.] ityAdi / 20 tvarAyogino'sya pUrvapakSaM se payitvA tu te evAzake nirAkurvannAha - nyAyamArge[ 1.13. tyaadi| pUrvavyAkhyAne tu varam avyAkhyAte'nyatra klezaH kriyatAM yatra rasavizeSAsvAdaH sambhavI, na punaratra tadasambhavAditi AzaGakAyAmidaM yojyam / uttarAbhyAM tu zlokAbhyAM svakIyauddhatyaparihAraH kevalaH kRta iti / 25 dharmakIrterimAni vacanAni teSu / AkRSTarasaM hi [ 3a]'sanIyaM carvitamucyate / amISAmapi bahubhirvyAkhyAtatvena AkRSTarasatvAt carvitamiva carviteSu carvaNaM [ 1.10.] rasAsvAdArtho vyApAravizeSaH / acarvitacarvaNarUpAdavyAkhyAtAnyagranthavyAkhyAnAditi prakaraNalabhyamavadhimabhisambandhAya( sandhAya ) kiJcidiSTau - varam [ 1.10. ] ityavyayamAha / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 1. paM. 15.] paNDitadui~kamizrakRto "varamadya kapotaH zvo mayUrAt", "mRtAdvaraM durbalate"tyAdi yAvat / na punaracavitAnyagranthacarvaNamiti buddhisthIkRtavarjanIyAGgam eva caivamAha / sAmarthyagamyatvAcca varjanIyatvenAbhimataM nAvAdIt / ' api nyAyataH smbhaavnaamaah| anye punaranipAtameva zreSThavacanaM carvaNasamAnAdhikaraNaM varazabdaM varNayanti / na kevalamacarvitopvati cApizabdaM vyAcakSate / mahato'pi mahIyAMsamAcAryam / viduSazcAsya 5 sarvathaivAbhidhAnaM draSTavyam / nanu ca vyAkhyAtatvAdAntaratayA niSpIDitasya manAgapi mAdhuryAbhAvAdeva tadaprAptau kathaM varam ityabhidhIyata iti Azakya prativastUpamAlaGkAreNa prativacanamAha niSpIDitApi [1.11.] iti / mRdrIkA draakssaaphlm| kimaH kSepe prayogAt naiva jahAtItyarthaH / anayA vacanavyaktyA 'asUyAmapi / gambhIrANAmAcAryagirAM nUnaM na sarvamarthajAtaM yathAvat 10 pUrve vyAcakhyuratastathAvidharasAsvAdastena bhaviSyatIti nitarAM vAcyamiti * sUcayati / pUrvapakSaniSedhAbhiprAya hi: 1.1 0 ]yasmAdarthe, vyaktamityasminnarthe vA / nyAyamArgaH [1.13.] yuktimArgaH eva tuletyantIMtaniyamaH samAsaH / ekatra 1.13. ] ityayaM zabdaH kA kAkSivadubhayorapi pArzvayorvyApriyate / tenAyamarthaH jagat karmabhUtam ekatra ekasmiMstulAntarvartamAnam ekatrAvasthitA yasya matirjayed 15. adharIkuryAt / jayed iti sambhAvanApadamaitat / yanmaterjagadamibhavanaM sambhAvyate ityarthaH / zakyArthaM vA / jagajetuM zakteti yAvat / tasya [1.14.1 evaMmateH giraH [1.14.] vAca / parokSArthetyAdyAtmikAH / vAti vadanasvavyAkhyeyatayA tAn saMbhAvayati / duravagAhatayA gambhIrAH 1.14.] / ata eva ketyAha / ... 20 ahaM jaDadhIH kva cetyanena tadavyAkhyAtRtvenAtmAnamasaMbhAvayandUrIkaroti / . tathApi [ 1.15.] ityanena nipAtasamudAyena prakRtaM prtismaadhtte| 'yAnuddizya / 1.16.]yAnadhikRtya 'yadarthamiti yAvat / mayApi[ 1.16.]evaM vidhenApi mayA / vakroktipakSe tvAcArya prati jaDadhIriti bruvatA lokaM prati viparyayo'ntarnihitaH / mandamatayaH santi mattopi kecana [ 1.15.]iti vidarbhavacanena durjanamanasto- 25 SakareNa-yadi durjano mayi nAhatya yadA carati tadA bahubhirevAcAryAbhiprAyo na samyagvyajJAyIti bahujanoddezenaiva mayaitadvibhajyate / anyathA tu sopi janaH parvAdapavyAkhyAnagranthAdA 1. TibeTanabhASAntaramAzritya ' teSAM kRte' ityevaMrUpaH pATho'smAbhiH kalpitaH mudritazca / kintu imAM TIkAmAzritya tatratyamUlapAThaH ' yAnuddizya ' ityevaM pUraNIyaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 hetubinduTIkAlokaH / [pR. 1. paM. 18cAryagranthArtha jJAsyati / na hyajJo jJakRtAdeva kiJcidavagacchati nAnyata iti niyamaH / tataH kathamahamasminniSphale mahIyasi prayAse pravarteyeti darzayati / pUrvavyAkhyAne punarauddhatyaparihAramAtraparaM vivakSitametannaitatparyavasAnavyApAramiti [3b]'sarvamanavadyam / avacchedyAvacchedakabhAvenAvasthitau viziSTau vAcyavAcakarAzI prakaraNam / 1.18.1 5 tasyArambha [ 1.18.] Arabhyata iti kRtvA / sAmarthyAttadAdistatra prayojanaM [ 1.18.] phalaM prakaraNasyetyarthAt / idaM ca zAbdIgatimAzrityoktaM draSTavyam / Arthena tu nyAyena prakaraNAbhidheyasyAnumAnasya prayojanaM parokSArthapratipattirUpaM vyAkhyArthatayA jJAtavyam / tathA hyanumAnavyutpAdanamevAnena kasmAskriyate ? yasmAt prokssaarthprtiitistdaashryaa| atastatparaM vadanvAkyamiti saiva vAkyArthaH / etacca " parokSArthapratipatteranumAnAzraya10 tvAt" ityanena tu [ 3.2 3. ]ityAdinA parastAllezato nirne(Ne)Syata iti / - tat [ 1.16.] prayojanAbhidhAnam / co [ 1.16.] avadhAraNe pravRtyirthamityasmAtparo draSTavyaH / itiH [1.19.] evamarthe / kecivyAkhyAtAro manyanta iti vizeSaH [iti zeSaH]ta eva tadanusAhAyakamanyaM sAkSiNamupakSipanta AcakSate taduktam [1.20. JityAdi / kasyacid [1.21. ]ityanena sarvaM saMgRhNAti alpasyetarasyApi 15 vetyarthaH / ata eva pUrvasmAdavizeSapradarzanArtho vA[ 1.21. JzabdaH / yAvat 1.22.] ityavyayamavadhau / noktam [1.22.] ityasmAtparo'stirbhavantIparaH 'sAmAnyaprAya[:] siddho draSTavyaH / tAvaditi parvavadavadhau / tacchAstraM taca karma kena gRhyatAm [1.22.] pravRttiviSayI kriyatAm / / kimaH kSepe prayogAt na kenacidityarthaH / 20 tat [ 1.2 4. ] zrotRpravRttyarthaM prakaraNAdau prayojanAbhidhAnam ayuktam [ 1.24.] / . nanu yenAbhiprAyeNa taistatpravRtyarthamupavarNyate sa evAbhiprAyo bhavatA nA bodhi tat kathametat pratiSidhyata ityAzaGkaya yata [ 1.24. ] ityAdinA tadabhiprAyamudbhinatti / itinA [ 1.24. ] vacanasyAkAramAha / taM prati prakaraNasyopAyatAM nizcitya . 25 pravRttiH syAdyathA syAditi prakaraNAt / kimupAyanizcayena teSAmityAha-anupAya [ 1.25. ] iti / prekSAvatAm[ 2.1. Jiti kAkAkSinyAyana dvayorapi pArzvayorabhisambadhyate / upAyanizcayepi kasmAt pravRttirityAha-tadarthitayA [ 2.1. ] tasya phalasyAbhilASeNa / kva pravRttirityAha-prakaraNasya zravaNaM [2.1.] AdigrahaNAt cintAdeH Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 pR. 2. paM. 11.] hetubinduttokaalokH| saMgrahastatra / iti [ 2.2 ! hetau| tadabhidhAnasya [2.2 ] tasya prayojanasyokteH / arthavattA [ 2.2 ] saphalatvam varNyate [ 2.2 ] tairiti prakaraNAt / yadi sopapatti'kametataistathopavarNitaM tarhi sundaramevetyAha-na caitaditi [ 2.21 / co'vadhAraNe / etad anantaropanItopapattigarmitaM tadabhidhAnaM na yuktyA saGgatam / tadupAye [ 2.3 ] tasya prayojanasyopAye / tadbhAvaH [2.3] tadupAyatvam / 5 tasya nizcayAt [ 2.3 ] / sasthAdyupAye bIjAdI [2.4] pravRttiH / __ avadhRte[ 1.4 ]tyatrAntarbhUto NijoM draSTavyaH / tena avadhRtaH avadhArito bIjAdi mAvo yaisteSAm / karSakA api bIjAdiviSaye buddhipUrvakAriNa iti prekSAvattvapuraskAreNodAharaNam / nanu yathopeyArthinAmupAyAnizcayena pravRttau prekSAvattve kSatistathopeyAnizcayepi pravRttau 10 kiM na tatkSatirityAha upeye tu [ 2.6 ] iti / tuH pUrvasmAdasya bhedaM darzayati / 'bhAvini [ 1.6 / iti hetubhAvena vizeSaNam / anizcayepi [2.7 ] ityupe[4a]'yasyeti prakaraNAt / iti: [ 2.8 ] sambhAvanAyA AkAraM darzayati / etaduktaM bhavati-zakyanizcaya. manizcitya pravartamAnAH svakartavyAkaraNAdupAlabhyAH, na tvazakyA( kya )nizcayamiti / 15 yadyevaM prakaraNasyApi prayojanavizeSa pratyupAyabhAvaM nizcitya tadarthitayA pravartiSyanta iti Aha-nizcayazca [ 2.10 ] iti / co'vadhAraNe / kasmAnnAsti ityAha-zabdAnAm [ 2.11 ] iti / nanu ca vAcyavAcakabhAvalakSaNapratibandhasadbhAvAt pratibandhAbhAvo'siddhaH / tathAhiyadi zabdasya vAcakazaktirarthasya ca vAcyazaktirvastusatI na syAt tadA pauruSayI 20 syAt / puruSAdhInatve ca zakteH-yo'yaM 'zabda eva vAcako'rthasya, artha eva vAcyaH, na varthaH zabdasya vAcakaH ' iti dRSTo niyamaH, sa na syAt / puruSecchAyA avyaahtprsrtvaat| na ca niyamavilopo'sti / na hIcchannapi samayakAraH puruSo'rthe vAcakazakkim , zabde ca vAcyazaktimarpayituM pArayati / tasmAdyathA ghaTa-pradIpayoH prakAzyaprakAzakazaktirvaiparItyamananubhavantI niyamavatI vAstavI tathA zabdArthayorapi vAcyavAcakazakti- 25 niyamavatI vAstavyeveti / 1. hetubinduTIkAyAH prateratra truTitatvAt 'bhAvini' iti padaM pUrayitvA na mudritaM nirdiSTapRSThe, tathApi ' upeye tu ' ityanantaraM tatpadaM tatra sthApyameva AlokAnurodhena / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .240 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 2. paM. 11.atrocyate / yadyarthazabdamAtrApekSayA niyamaH pratipAdyate tadA'sAvasiddhaH / tathAhisaGketavazAt sRNajUTAdiroM yathA'rthAntarasya mamatvakriyAvizeSavighAtAdilakSaNasya prakAzako vAcakastathA samayasAmarthyAdevArthaH zabdasyApi vAcako bhavatyeva / tadyathA bhUtahastalakSaNAyAM kalAyAM kaniSThAdyA aGgulyaH kakArAdInAM tatpavarekhAzcAkArAdInAm / na ca 5 zabdasyApi arthaprakAzanAd arthapratItijananAdanyadvAcakatvaM nAma / atha ghaTArtho ghaTazabdasya vAcako na bhvtiityucyte| hanta ! tasyApi saGketavazAttathAbhAvaH kena nivAryate ? / ' yadA'haM yuSmabhyaM ghaTamarthaM darzayAmi tadA ghaTaza damuccArayitavyam , anyathA vA jJAsyatheti'-tadA kiM tasya tathAtvaM na bhavati ? / yadi satyavAdI bhavAn naivaM vaktumarhatIti yatkiJcidetat / tasmAt siddhaH pratibandhAbhAvaH / 10 nanu zabdasya tAvadvaktukAmatAyAM asti pratibandhaH / sA ca yathAvastveva vartata iti praNAlikayA bAhye pratibandhAt zabdasya prAmANyaM ko'pahastayedityAzaGkyAha-vivakSAyAm [ 2.11 ] iti / ___ apiH [ 2.12 ] vizeSavivakSAyA abhyupagame / vastvanatikrameNApi kvacidbhava tIti niyamagrahaNam / tataH [ 2.12 ] iti vivakSAyAM pramANAt zabdAt / 15 syAdetat-the yamarthaM yathA vivakSayA viSayIkurvanti vaktAraste tathaiva tamarthamanu tiSThanti ityatrApyevaM vivakSiturevamevAnuSThAnaM bhaviSyatIti nizcaye kuto nizcayAbhAvaH ityAzaGkyAha-na hi [ 2.13 ] iti / hiH yasmAt / kathaM tathAnuSThAnaniyamAbhAva ityAha-visaMvAde[2.1 4]ti / ' saritastIre zarkarAzakaTaM paryastamAste / tadA''gacchata bho gacchAmaH ' ityabhi20 dhAyApyanyathA pravRttidarzanAt loke [ 2.15 ] vyavahartari jane / sarvagranthakAravacane'pi anAzvAsAt [2.16 ] AsthAyA abhAvAt / - prayojanA[4b]'bhidhAnAt prakaraNasya tadupAyabhAvaviSayo'rthasandehaH pravRttyaGgamupajAyate / tatazca prakaraNe pravRttirarthinAmiti prakaraNasya prayojanavizeSa pratyupAyatvasaMzayaM pravRttyaGgaM kartum AdivAkyamuktamiti mataM pazcAt dharmottarAdinApyarthAt darzitaM yeSAm , tAn 25 kaTAkSayannAha-prayojane[2.17 ]tyAdi / prakaraNasya [ 2.17 ] iti prathamato yojyam / tasya tasmin vA upAya- . stadbhAvastattA saiva 'viSayo yasya sa tathA / 1. asmAbhiH 'tadupAyatAviSaye' iti pAThaH kalpayitvA mudritaH kintu AlokamAzritya 'ta dupAyatAviSayaH' iti pAThaH kalpanIyaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 2. paM. 22. ] hetu bindu TIkAlokaH / kasya tadupAyatetyekadezAkAGkSAyAM tu prakaraNasya [ 2.17] iti zrutatvAd draSTavyam / janyate [2.18] jAyate / ata eva "janiH kartuH prakRti:" [pA. 1.3.26 ] ityanena labdhApAdAnasaMjJakAt pUrvaM paJcamI / 241 tata: [ 2.18 ] sandehodayAt / tadbhAvanirdhAraNAya [ 2.18 ] tadupAya- 5 nizcayArtham / kRSIvalo [ 2.18 ] hAlikaH | Adi [ 2.18 ] zabdAt 'taditaraH / aGkurAdijananayogyaM bIjaM, tadviparItamabIjam / tadvadhRtaye [ 2.18 ] tanniyamArtham / cet [ 2.19] iti parAbhyupagame sarvatra / na [2.19] iti yuktatvenAbhimatAM pravRttiM pratiSedhayati / hetumAha - prayojane [ 2.19 ]ti / asati vacane kathaM sambhava ityAha - tatsAdhake [ 1.20 ]ti / tasya [2.21] saMzayasya / * anumAnavyutpattiH prayojanamasya / itya'nabhidhAne viziSTaM prayojanaM prati prakaraNasyoMpAyatvaM kathamiha sandigdhe vidagdha ityAzaGkyAha- anumAne [ 2.21]ti / darzanAt [2.22] ityupalambhAt / sAmarthyAt teSAM zravaNAdityartho'vasAtavyaH / 15 ayamatra bhaTTArcaTasyAbhiprAyaH - yadvayutpattyA yo'rthI zrutadupAyagranthasambhavazca sa kasyacidgranthasya darzanAt tasya cArthitva' viSayopAyabhAvaM prati sAdhakabAdhakapramANApratisaMvedI tathAvidhavacanamantareNApi arthitvamAtracodito'rthitvaviSayopAyAbhAvaM saMzayAno jijJAsAdita evAnyatra AdivAkyaviyukta iva granthe pravartiSyati (te) - tatpAThazravaNAdilakSaNAM pravRttimAcariSyati / anyathA AdivAkyavikale bhUyasi zAstre pravRttirna syAt / 20 tatra ca yadeva pravRttinibandhanaM tadatrApi bhaviSyati / nApi AdivAkye satyapyAzvAso yujyate, anyatpratijJAtavatAmapi anyavyutpAdanadarzanAt / yathAtaH (yathA - " athAtaH ) dharmaM vyAkhyAsyAmaH " [ vaize 0 1.1.1 ] iti pratijJAya SaTpadArthIpratipAdanaM kaNAdasya / " tato niSphalaivAdivAkyakriyA syAd yadi tadviSaya saMzayotpAdanena pravRttyarthaM tadupa - 25 varNyate / anyathA tvAdivAkyepi kathamiva pravarteta zroteti ? / 1 atrAlokasammataH TIkApAThaH ' bIjAbIjAvadhRtaye' na tu yathA mudrite labhyate ' iti / 10 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 paNDitaduvaikamiprakRto [pR. 2. paM. 22.___ anayaiva carcadvArA dharmottarAdimatepi pratyavastheyam / tathAhi-'yadyarthasaMzayaM prakaraNe pravRtyaGgaM kartumabhidheyAdIni abhidhIyanta AdivAkyena, tatkaraNAdeva ca tatphalamupavarNyate, tarhi tatraivAdivAkye kathaM pravRttiH zrotRNAmasati tasyAdivAkyasyAbhidheyAdyabhidhAyake vAkyA ntare' iti pRSTo dharmottarAdirAcaSTAM tAvat / 5 kA pravRttirAdivAkya iti cet ; tasya paThanaM zravaNamarthAvagAhanam / anyathA prakaraNaipi kA pravRttiriti tulyacodyam / vyAkhyAtRvacanAttatra pravRttau prakaraNe'pi kA kSatiH ? / tadvacanaM krIDAdyarthamanyathA'pi [5a] saMbhAvyata iti cet, samAnamidamanyatrApi / jijJAsayA pravRttau cAdivAkyaM vaiyarthyamabhuvIta / AdivAkyavikalazAstrapravRttyaiva ca prayAsAlpIyastvAt / tatra tadantareNApi pravRttirnAnyatreti prativacanaM pratikSiptam / tasmAddaramapi gatvA 10 tenedamabhidhAnIyaM yadevAsmadabhimatamiti kimatinirbandhena [kRtaM bahutithena doSeNa / saMzayasya svarUpamupadarzayannAha-kimasya (2.22] iti / na vA kizcidi[2.22]tyanena nizcayenAnyAnusaraNabIjaM darzitam / / saMprati prayojanavizeSa prati prakaraNasyopAyabhAvasaMzayaM tadabhidhAnAt prAGa nyAyaprAptaM pradarzya prayojanamAtrApekSayApi tasyopAyatvasandehastadamidhAnasya purastAt sambhavI tato'pi 15 prakaraNe pravRttiravyAhateti darzayan tatraivAbhyuccaye hetumAha-api ca [2.23] iti / evaM jijJAsoH [2.25] ityetajijJAsAta ityarthAt / pravRttyupayogiprayojanazUnyaM niSprayojanam [2.24] tadviparItaM prayojanavat [2.24] / uta [2.2 4] iti pkssaantraavdyotne| anena prekSApUrvakAritvi]prayuktatvaji (prayuktajijJAsA darzitA / saprayojanatvAnusaraNe kadAcidasmadabhimatamapi prayojana 20 sambhAvyata iti bhAvaH / ata eva vyanakti-asmadabhimatena vA [2.2 4] iti / itinA [2.25] jijJAsAyAH svarUpaM darzitam / __vyarthaH [2.25] niSphalaH prayojanapratipAdakoM vAkyasya prastAvAdAdivAkyasyopanyAsaH [2.26] pradarzanam / yadyevamartho vAkyopanyAso vyarthastarhi kimarthaM vArtikakAreNAkArItyAzakya tasmAd 25 [2.27] ityA dinopasaMhAravyAjena phalamasya darzayati / yasmAdevamarthaH sambaddhaH tsmaaddhetoH| kartuM pratipAdayituM vA nArabhyate [2.28] nAnuSThIyata iti yathAsaMkhyaM sambandhaH / tayoH sAdhyayoH yathAsaMkhyamevodAharaNe prAha / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 3. paM. 7.] hetu bindu TIkAlokaH / iti : [ 3.2 ] pratiSedhyasya tatkaraNapratipAdanAnuSThAnalakSaNasya vyApakasyAnupalabdherAkAraM kathayati / tayA pratyavatiSThamAnasya [ 3.2] pratyavasthAnaM kurvataH / tasyA asiddhatA, tasyA udbhAvanaM pradarzanaM tadevArtha: prayojanam, tadyathA bhavatItyupanyasanakriyAyA vizeSaNametat / 243 AdIyate asmAditi Adi: [ 3.3] tatra / asmAt khalu arthA AdAya AdAya vyAkhyAyanta iti / syAdetat-vacanasyAsya bahirarthe prAmANyAbhAvAt kathamasau tadvacanAt tadasiddhatAM budhyate ? | yadi parasmAdasya tadviSayo'rthasaMzayaH pravRttyaGgaM jAyata iti tadeva matamAyAta - miti kimanena masIkSitakukkaTanyAyenAcariteneti / atrAcaSTe - kevalaM yaH pratipattA sati prayojanAdau prekSApUrvakAriNaM kartAraM niyamena 10 Adau tadvAdinaM manvAnaH tadarthaM vacanamasyApyapazyannaprekSAvatprayuktatvagarbhaprayojanAdikamatrApi jAnIte, taM pratipattRvizeSaM pratIdamakRtAdivAkyaM vArtikakRditi / anyathA kathamasau niSprayojanaM cedi ( da mi ) tyAdi niHsandigdhamabhidadhyAt / Adyasya tuktayA nItyA pravRttiravyAhRteti sarvamavadAtam / atra' [5 b.] bhaTTArcaTamate sarvaireva dharmottarAdimatAnusAribhiH parAkramyate / itthamasmA - 15 bhiridaM gamitam / etacca sAdhvasAdhu vA madhyasthayA dhiyA sadbhireva vijJAsyata iti / pUrvaM sAmAnyena prayojanAbhidhAnamAkhyAtamidAnIM vizeSeNAvacchindannAha tatreti [ 3.5 ] vAkyopanyAse / etad arthAtmanopi saMbhavAt prakaraNAtmana ityAha / taduktaM kAvyAlaGkAre "zabdArthau sahitau kAvyam" [kAvyA. 1.16] iti / kathaM punarvyutpAdanaM " parokSArthe "tyAdizabdarUpasya prakaraNasya prayojanamityAzaMkya 20 sarvazabdasAdhAraNaprayojanopanyAsapUrvakamasya tadyogaM darzayituM yathAsvam [ 3.6 ] ityAdinopakramate / yasya yadAtmIyamityasyArthaH / vAkyasya [ 3.6 ] ekasminnarthe prAdhAnyena pratipAdye'rthadvAreNAnyonyA'pekSiNa upakAryopakArakabhAvenAvasthitasya padasamUhasya / hi: [ 3.6 ] yasmAdarthe / tadevAtra nAstItyAha tacce [ 3.7 ]ti / co yasmAdarthe / padAnAM [ 3.7] suptiGa- 25 ntAnAM zabdAnAmavAntaravAkyAntargatAnAm / avAntaravAkyAnAmi [ 3.7 ]ti hetubindusaMjJakamahAvAkyApekSayA tadantarbhUtAnAM vAkyAnAm / AkAMkSA pUraNa 'yogyaM (gya)tattadarthadvAreNa parasparaM' sambandho[ 3.7 ] vyapekSA tena / 1. 'parasparasaMsargAt ' s [ ataH paraM sarvatra mudritahetubinduTIkAyAH 'S' iti saMjJA bodhyA / ] 5 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 paNDitaduIkamizrakRto [ pR. 3. paM. 8 ___ nanvatAvatApi na jJAyate kotra samudAyArtho yasminpratipAdye amISAM parasparasambandhena vyApAra ityAha tathAhi [ 3.8 ] iti / nipAtasamudAyazcAyaM yasmAdityasminnarthe sarvatra / vyutpAdyate [ 3.8 ] vipratipattinirAkaraNena pratipAdyate / 'itiH [ 3.8 ] hetau| 5 yadi tacchabdena tat parAmRSyeta tadA tadabhidheyaM vyutpAdyatayoktaM bhaved yAvatA tacchabdena tanna parAmRSTamiti Aha-tasyaiva [3.9] iti / 'caH ysmaadrthe| vAkyabhedazca draSTavyaH / tato'yamarthaH -yasmAt tacchabdena tasya sambandhaH svIkAraH tasmAt sambandhAt [3.9] iti / syAdetat-ayaM khalu tacchabdo anantaraprakAntaM pradhAnaM parAmRzan dRSTaH, anumAnaJca 10 sAmAnye(samAsAthai) guNIbhUtam / tat kathaM tasya tena parAmarzaH ? ityAzaMkyAha-yadyapi [ 3.9 ] iti / nipAtasamudAyazcAyaM vizeSArthAbhidhAnAbhyupagame sarvatra / guNIbhUtam [ 3.10 ] upasarjanIbhUtamapradhAnIbhUtamiti yAvat / bahuvrIhAvanyasyaiva padArthasya prAdhAnyAt / tathApi [ 3.10 ] ityabhyupagapUrva vizeSoktau / zabdasya vRtiH pravRttiH15 arthAbhidhAnam , tasyAH / pradhAnasya saMsparzaH svIkAraH sambandhaH iti yAvat / tena samaM tasya vAstavasambandhAt tatparAmarzaH syAdityAha-zabdAnAm [3.12] iti / svabhAvataH [3.12] svarUpeNa saGketAvyavadhAnenetyarthaH / athavA masa(za)kasaMkAze kiM mahAsnAkarSaNaprAyeNeti manyamAnastadabhimataM prAdhAnyameva 20 darzayannAha-pakSe[3.13]tyAdi / ayamasyAzayaH -yadyapi samAsArthopasarjanaM pratyavamraSTumazakyaM tathApi vyutpAdyatayA zAstre prakRtatvAt buddhayantareNa gRhItaM svatantraM satpratyavamRSyate / yathA 'yada hametat tamAnaya' iti / aviparItasvarUpapratipattiH [3.14] ziSyasantAnavartinIti draSTavyam / [6a]'sAdhyatvAda(3.15] evetyavadhAraNIyam / 1. AlokAnurodhena / tasyaiva ca tacchabdena ' itiTIkApAThaH syAt / mudrite tu 'ca'varjitaH pATho'sti / 2. TIkAyAM prateratra truTitatvAt ' guNabhUtam ' iti kalpayitvA sthApitaH pAThaH, kintu , AlokasammataH 'guNIbhUtam ' iti pAThaH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 3. paM. 19. ] hetubinduttiikaalokH| 245 yadyevaM tadvyutpattyarthamiti vaktavye NicA nirdezena kiM prayojanamityAha-ata eva [3.15] iti / yato'numAnavyutpattiH prakaraNasya sAdhyatvAdeva prayojanaM nAnyathA ataH asmAt kAraNAt prakaraNasya vyApArastathArthAbhidhAnaM taddarzayituM' [3.16] / kiMrUpaM taddarzayitumityAha-anumAne 3.15]ti / anumAnavyutpattiH viSayaH sAdhyatvAdyasya sa tathoktastaM darzayituM vyutpattiviSayaM prayojakavyApAra darzayitumiti 5 yAvat / nirdizati [3.16] AcArya ityarthAt / NinirdezasyaivAkAraM itiH darzayati / evaM ca vyAcakSANaH ziSyasyAnumAnavyutpattau prakaraNasya hetukartRtAM darzayati / zabdo'rthaM pratipAdayati iti lokasya vyavahAradarzanAt / sAmarthyAccAcAryasyApi tathAbhAvamabhipraiti / sati caivaM kartuH zrotuzca karaNa-zravaNaprayojanamapi sUcitaM bhavati / 10 athAsati sAdhyasAdhanasambandhAbhidhAne kathaM tatpratItiryena tasya tatprayojanaM siddhimadhyA. sItetyAha-tatazca [3.17] iti / yataH prakaraNavyApAro'numAnavyutpattiviSaya uktaH tataH kAraNAt / caH [3.17] avadhAraNe uktaH [3.17] prakAzitaH / anyathA prakaraNavyApArasya tadviSayatvAyogAditi bhAvaH / nanu ca praNeturjJAnasthamarthaM pratipAdayitumucyate na (muccaritena) zabdAtmanA prakaraNena 15 tadabhidhAnaM kartavyam / na hi anyathA tama) pratipAdyA(dyAH A)kRtyA darzayituM zakyante / tathA cArthAbhidhAnamevAtra prayojakasya prakaraNasya vyApAraH / sa ca NyantAbhidheyaH / tasmAt vyutpAdanaM prkrnnsyaabhidhaanmev| tatazcAsyaivAbhidhAnArthamidamArabhyata iti prasaktam / na caitadyuktam / anumAnavyutpattyarthaM hIdamArabhyate / na tvasyaivAbhidhAnArthamiti codyaM pratividhAtumabhyupagacchannAha-yadyapi [3.18] iti / zabdasya vRttam vartanam 20 pravRttiH vyApAra iti yAvat / tena zAbdena nyAyena prakaraNavyApArasya prAdhAnyamityarthaH / etaduktaM bhavati-zabdasya hi vyutpattiviSayaH prayojakavyApAro'bhidheyaH pradhAnaM tena tAdarthya gamyateti / yadIdamanumatameva tarhi kimarthamevamabhihitamityAzaya pratisamAdhAnamAha-tathApi 25 [3.19] iti / vastuvRttena [3.19] vastuvRttyapekSayA Arthena nyAyeneti' yAvat / 1. 'pratipAdayitum ' iti kalpayitvA pUrito TIkApAThaH / tathApi AlokAnurodhena ' darzayitum ' ityeva samyak / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 3. paM. 18 vastuvRttyApi kathaM vyutpatteH prAdhAnyamityAha tasyA [ 3.18] iti / ayamAzayaH - sarvo hi prayojakavyApAraH prayojyakriyArthaH / uktaM hi " vikledanopasarjanA viklittiH paceH pradhAnArthaH " iti / tasmAd vyutpAdanArthamiti prayojakavyApAravad vyutpattyarthamityuktaM bhavati / tadvayutpattyarthamiti tUcyamAne anyaistadarthairbhojanAdiva (janAva) sthAnAdibhiH 5 prayojakastadarthamAtra vyApAratayA samAna uktaH syAt / asti cAsyAsAdhAraNo vyApAraH / sa kathaM nAma gamyeta iti nyAyyo NiGgirdeza: iti / ra46 zAbdI gatimAzritya vAkyasya prakaraNaprayojanAbhidhAnapravRttatvamabhisandhAya parokSArthetyAde - rekadezasya zAbdacaiva gatyA guNabhUtArthavAcakatvaM da[6b]'rzayannAha - parokSArthe[3.23]ti / 10 zabdAtmanazcet prakaraNasya prayojanamuktam, kRtamarthAtmanastenAbhihitena ityAzaGkyAha - na hi [3.24] iti / tAtparyArtha pradarzanenaivaM vyAcakSANazcArthena nyAyena abhidheyaprayojanameva vaktuM pravRttamidaM vAkyamiti darzayati / yathA [ 4.5 ] iti sAmAnyoktasyAsya viSayopadarzane / bhUtaM [4.5] satyaM / kiM tadityapekSAyAM brAhmaNItyuktau strItvAvagatAvapi yathA na ta 15 strIpratyayastadvatsarvatra draSTavyamityarthaH / AsamantAdupyate'nena iti Avapanam [ 4.5] kimityapekSAyAM iyam [4.5] iti / uSTrikA piTakikA | nanu parokSArthapratipatteranumAnAzrayatvAt yadi tad vyutpAdyate tarhi zabdAderapi tannimitatvAt tadapi kiM na vyutpAdyate ityAzaGkayAha - anena [ 4.7] iti / anena 20 'tatpratipatteH trirUpaliGgAzrayatvakathanena / co yasmAdarthe / pramANabhUtA [4.8 ] pramANarUpA avyabhicAriNIti yAvat / kasmAdevamuktaM bhavatItyAha - anyasmAt [ 4.8] iti uktatrirUpaliGgAdanyasmAt tatpratipatte vyabhicAriNyAH parokSArthapratipatterayogAdaprayujyamAnatvAt / asatyavadhAraNe ayamarthaH kutastya ityAha - avadhAraNAt [ 4.10] niyamAditi / 25 iti : [ 4.10] avadhAraNasya AkAraM darzayati / tataH [4.10] parokSArthapratipatteranumAnAzrayatvAdeva / Adi [ 4.10] zabdAdarthApattyAdiparigrahaH / uktAdanyena prakAreNAnumAnatve prAmANye sati iti yAvat / teSAM [4.11] zabdAdInAm / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 pR. 4. paM. 22. ] hetubinduttiikaalokH| __ syAdetat-aliGgajApi parokSArthapratipattiravyabhicAriNI bhaviSyati tatkathaM zabdAdInAM satyapi prAmANye tathAtvamityAzaGkayAha-tathAhi [4.13] iti / sarvazabdenAzeSaparigrahaM darzayati / svatantrA [4.13] svavazA liGgAnapekSeti yAvat / hetumAha-tasyAH [4.14] iti / yastayA vyavasIyate sa tasyAH svaarthH| 5 mA bhUtsaMvAdikA, pramANaM tu kasmAnna bhavati ? / Aha-avisaMvAdanam' avisaMvAdakatvaM, tadeva lakSaNaM svabhAvo yasya tadbhAvastattvaM tasmAt [4.15] / khatantrAyA ayogAt , anyata eva sA bhaviSyati kimetAvatA'numAnatvam ? / na hi pakSadharmataiva liGgasya rUpaM yena tajjAyAH tathAtvaM syAdityAha-anyatrApi(topi) [4.15] iti / 'asambaddhAt [4.16] siSAdhayiSitApratibaddhAt / 10 .. astu tarhi pratibandho na tu 'pakSadharmatA / tatazcAnvayavyatirekavato'pi zabdAderapakSadharmAt parokSArthapratipattiravyabhicAriNI nAnumAnamityAzaGkayAha-dharmyasambandhepi [4.16] iti / ___ yadyevamastu tatpratipattihetoH pakSadharmatvamapi / kimataH ityAha-evam [4.18] iti / evaM rUpaM [4.18] sAdhyasambaddhaM viziSTadharmisambaddhaJca / itiH hetau / sarvA 15 [4.18] kRtsnaiva / na bhidyate [4.19] na pRthak pramANam / sarvatrAyam itiH [ 4.19] vAkyArthaparisamAptau / yatra tu arthavizeSa vartate sa prAyeNa kathyate / syAdetat-utsUtro'yamarthastvayA vyAkhyAyate na tvayamatrAcAryasya vivakSita ityAhaeSa ca [4.19] iti / caH [4.20] yasmAdarthe / - 20 __nanu prakRtasambandhAdarthitamayamartho'tyanta (darzane'yamartho'saGgata) ityAha -pakSa / [4.20 ] iti / vyApta eva ca [4.22] iti samuccIyamAnAvadhAraNamidam / " narazca nArAyaNa[ 7a ] meva cAdau svataH sutau dvau janayAM babhUva " ..... iti yathA / 1. AlokasammataH mUlapAThaH 'avisaMvAdanalakSatvAt ' na tu yathA mudrita:-'avisaMvAdalakSaNatvAt ' iti / 2. 's' prateratra truTitatvAt 'yadi syA' iti pUritamasmAbhiH / AlokamanusRtya ' asambaddhAt yadi syA' iti-pAThaH pUraNIyaH / / 3. ayamAlokasammataH pAThaH / S ' evmbhuutH'| . 33 he. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 4. paM. 22" vivakSAto'prayoga'pi tasyArtho'yaM pratIyate " iti ca bhAvaH avadhAraNAt [4.22] iti dhru(a)vataH / tadvyutpAdanArthamityatrApi arthagrahaNasambhavAd 'atre[4.2 4]tyAha / iti: [4.2 4] padasyAkAraM darzayati / svalakSaNaviSayaM [4.2 4] vastuviSayam , 5 na sAmAnyaviSayamityarthAt / kathamarthaviSayatvAbhidhAne'numAnaprAmANyasya svalakSaNa viSayatvamuktaM bhavatItyAhaarthe[4.25]ti / ___ evamevAcAryasya tathAbhidhAnaM saGgacchate nAnyatheti darzayitumAha-ata eva [4.26] iti / anumAnaprAmANyasya svalakSaNaviSayatvAdeva / anyathA ' pratyakSavyavasthAyAH ' iti 10 vizeSo(Syo )ktaM syAt na sAmAnyenetyAzayaH / atra prAmANyasya vastuviSayatvAdanyena sAmAnyaviSayatvaprakAreNa tatra [4.27] svalakSaNe, nAnyaviSayA'jjJAnAdanyatra pravRttiyuktA, atiprasaGgAditi bhaavH| nanu sAmAnyamapi vastu, tena tadarthakriyArthitayaiva pravRttirupapatsyata ityAha-sAmAnyasyati [5.1] / apinA [5.1] vastutve'bhyupagamaM darzayati / 15 tasyAmevArthakriyAyAM pravRttirbhaviSyatItyAha-tasyAzca [5.2] iti / tadutpa ttAveva [5.2] sAmAnyAlambanajJAnotpattAveva / ___ tarhi vAhadohArthakri'yArthitayaiva pratIte gotve sAmAnye pravartyatIti ata Aha-na hi [5.2] iti / hiH avadhAraNe / hetumAha-tasya' [?] iti / anvayavyatirakAbhyAM tatraiva tadvyApArAvadhAraNAditi 20 bhAvaH / bhinnasya sataH kAryakAraNabhAvAdanyasya sambandhasyAbhAvAd 'anupakAryataye[5.4]tyAha / abhyupetyApi sambandhamidAnImAha-satyapi [ 5.5 ] iti / ca: [ 5.5 ] vaktavyAntarasamuccaye / dhUmArthinopi dhUmapratipattau dhUmadhvaje pratipattiH prApnoti: iti iSTaM dharmamatikrAntaH 25 prasaGgaH atiprasaGga[5.6]stasmAddhetoH / 1. AlokasammataH ' atrAthagrahaNaM' iti pAThaH / S ' arthagrahaNaM' / 2. ' tdutpaadytven'| 3. svalakSaNasyaiva S / 4. ' anupakArakatvena] ' S | . Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindu TIkAlokaH / ra anavasitaH-anavadhAritaH, viveka:- anyatvaM yena sa tathA tasya [ 5.6] / tadanavasAya eva kuta ityAha - samavAyasya [ 5.6] iti / samavAyena hi sambaddhaM sAmAnyamiti-naiyAyikAdInAM matam / tasya' sAmAnyasyAdhyavasAyAt [ 57 ] samAropAt / tatra [5.7] svalakSaNe / nanu kimidaM samavAyasya sUkSmatvaM vivakSitam / yadi parimANavizeSayogitvam, tadasya 5 na sambhavati / athApyupalabdhijananayogyarUparahitatvaM tadapi tadabhAvAttadeva nopalabhyatAm, na tu tasya tAdrUpyeNa sAmAnyatadvatorbhedAnupalakSaNamupapadyate / na ca samavAyo nopalabhyate naiyAyikamate samavetavizeSaNabhAvena tasyopalabdheriSTatvAt / tanmatasya cAzaMkyamAna tvAditi / 1.5.paM.8.] na, abhiprAyAparijJAnAt / iha hi sUkSmatvaM samavAyasya samavAyinorbhedenAnupalambhakatvaM 10 vivakSitam / eSa hi samavAyasya mahimA yena samavAyinau nirluThitagarbhavadbhedena nopalambhayati paTatantvAdivaditi / anyathA vyAkhyAnaM tu sAhasameva / atra evaM tarhi [5.7] iti pratividhAnam / iha bhrAntestvayA'pyavazyAbhyupagantavyatvAd bhrAntimAtramevAstu [ 5.8] ityAha / vAsanAdvayanibaddho hi vikalpaH svAbhAsamevAgovyAvRttaM pratiyan bAhyasyApyagovyA- 15 vRttatayA bhedamavagAhitumanIzAno bAhya eva gaurmayA pratIta ityabhimanyamA [76] 'naH prakRtyaiva bhrAntirUpo jAyate / bhrAntireva bhrAntimAtram [ 5.8] vastubhUtasAmAnyazUnyaM svalakSaNAzrayatayA anumAnajJAnAzrayatayopagatatvena ca tayorantarvartitvAdanupayogitayA ca ghATAmastakAntarAlavartamAMsapiNDarUpagaDusthAnIyatvAt g2aDurUpaM [5.8] tena tadviSayatayopagateneti prakaraNAt 20 kiM [5.8] na kiJcidityarthaH / ayamasyAzayaH -- - yadi vikalpo dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya lokaM pravartayituM na zaknuyAt yadi ca tadupagame'pi bhrAntiH pravRttinimittaM nopagamyeta, tadA tathA pravRttau sAmAnyamupayujyetApi / yadi ca tat pramANaprasiddhaM bhavet gaDuvadevAnupayuktamapi upagamyeta, upagamya ca tathA pravRttiriSyeta, yAvatA sarvamevedamasambhavIti / nanu nirnibandhano'nyatrAnyasya samAropo nopapadyate / na ca vyaktiSu sarvato vyAvRttAsu anugatAkArasya buddhipratibhAsasyArope kiJcinnimittamasti / tat kathaM bhrAntyA pravRttikalpanA jyAyasItyabhiprAyavAnAha - nirbIje [ 58 ] | 1. AlokasaMmataH ' tadadhyavasAyAt ' iti pATha: / 'avasAyAt ' s / 25 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 5. paM. 9tA eva [5.9] ityuttaram / yAH svahetubhyastathotpannAstA vyaktayaH svahetusAmarthyAt tadekapratyavamarSArthajJAnAdyekaM kArya 'yAsAM tAstathA / - etaduktaM bhavati-atatkAryavyAvRttyA tadekakAryatvaM sarvasajAtIyAnugataM tAsu vidyamAnamanugatAkArasya buddhipratibhAsasyAropabIjaM kinna bhavatIti ? / 5 syAdetat-tadekakAryatayA tathAbhUtA api vyaktayaH tathAbhUtAyA bhraante/jmuppdynte| sAmAnyamityasmatpakSasyApi na kiJcitpramANamityabhi sambandhamAkalayya parasparasAmAnyAbhidhAnamunmUlayitumAha-varNe[5.10]ti / varNaH zuklAdiH, AkRtiH saMsthAnaM saMyogavizeSaH, tAbhyAM samAno'viziSTaH AkAra AbhAso yasya yatra vA tat tathoktam / varNasamAnAbhAsam AkRtisamAnAbhAsaM varNAbhAsam AkRtyAbhAsamiti yAvat / 10 varNAkRtiprayukta tvAt sAmAnyasya, tajjJAnasyApi tathAtvaM nAyuktamityAha-na ca [5.11] iti / tadrUpaM [5.11] varNAkRtiyuktarUpam / taduktam " varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi varNyate " [ pramANavA0 2.147] iti| tat [ 5.11] tasmAt / varNAkRtiprayuktaM hi pratibhAsamAnaM hi tadvarNAkRtiyoginyaparatra bhrAntarSIja [5.11] 15 nibandhanaM bhavet , nAnyaditibhAvaH / yadi nAma sAmAnya'tadvatorvarNAdiyogAbhyAM vaisadRzyaM tathApi sAmAnyaM tatra bhramanibandhanaM kiM na bhavati ityaah-saadRshye[5.11aati| asti hi kAcibhrAntiA antarupaplavasambhave ityabhipretya paraiH [5.12] ityAha / yadyevaM bAhyasya buddhipratibhAsena sAmAnyena kiM sAdRzyaM yena bhrAntirutpadyata iti 20 Aha-vyaktaya [5.12] iti / 'sAmAnyAlambanaM yaj jJAnaM tasya ya AkAro vijAtIyavyAvRttarUpaM tasya sarUpAH [5.13] 'vijAtIyavyAvRttA [5.12] iti hetubhAvena vizeSaNam / tena vijAtIyavyAvRttatvAdityarthaH / buddhipratibhAsasya vA atadrUpaparAvRttatayaivAvabhAsanAditi ca bhAvaH / 25 yaivaizeSikAdibhirvyaktebhinna sAmAnyamiSTaM tairapyavazyamuktayA nItyA svalakSaNaviSayamanumAnasya prAmANyameSTavyamiti pra[8a] tipAdya saMprati mImAsakAdIn pratipAdayituM yaiH [5.16] ityAdinopakramate / 1. AlokasammataH 'sAmAnyAlambanajJAnAkArasarUpAH' iti paatthH| 'saamaanyaakaarjnyaansvruupaaH's| 2. AlokasammataH 'vijAtIyavyAvRttAH' iti pAThaH / 'a[samAnajAtIyavyAvRttAH' SI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 5. paM. 17.] hetubinduTIkAlokaH / tu: [ 5.16 ] vizeSArthaH / sAmAnyamanumAne pratibhAsamAnaM pravRttiviSayaH, tacca vyaktisvarUpamiti svalakSaNaviSayameva prAmANyaM tasyApatitamityAzayaH yadyevaM bhavanmatavat tadapi matamatizobhanamityAzaGkaya Aha - svalakSaNe [5.17]ti / taddezopasarpaNajanmanIndriyajJAna iva ' pratibhAsanaprasaGgena zabdAdapi taM (tat) pratItau cakSu- 5 rindriyAdivaiyarthyaprasaGgena vyakterapratibhAsane tadAtmakaM sAmAnyaM kathamiva pratibhAyAditi bhAvaH / nanu yadyanumAnasyApi prAmANyaM svalakSaNaviSayaM tarhi pratyakSAdasya bhedaH kathamityA - zaGkayAha - 'parokSa iti / tuH pratyakSAdanumAnaM bhedavaddarzayati / 251 yasmAdarthA[t]sAkSAdanudaya'mAnamutpattuM liGgamapekSate, arthaJca na sAkSAt karoti 10 tasmAdityarthaH / sati bhAva AzrayArthaH / syAnmatam -- yadyasyApi svalakSaNaM viSayaH, tarhi " anyat sAmAnyalakSaNaM, so'numAnasya viSayaH " [ nyAyavi0 pari09 ] iti nyAyabindurvirudhyetetyAha - tadeveti / co yasmAdarthe / kathaM tathA vaktuM zakyata ityAha - lakSyata iti / sAmAnyam atadrUpaparAvRttirlakSaNaM lakSakaM yasyAtadrUpaparAvRttasya vastunaH / ta eva bhedAzca avivecitabhedAH sAmAnyamityarthaH / punaruktAzaGkAm ityarthapunaruktAzaGkA ityavaseyam / zabdapunaruktasyAnanubhavAdeva tadAzaGkAyA abhAvAt / dvividhaM hi punaruktam / arthapunaruktam - yadA vizeSavidhitsA' dyabhAve sa evArthaH zabdAntareNAbhidhIyate / zabdapunaruktaM tu vidhitsAdyabhAva eva yadA sa eva zabdaH punaruccAryate / 20 vizeSavidhitsAdibhAve tadeva dvaidhamarthAnuvAdazabdAnuvAdAtmanA dvaidhaM bhavatIti / vArtikAdau tarhyanaipuNyamAcAryasyeti cet / na, mandabuddhInadhikRtya tatpravRtteH / pramANeneti tRtIyAntAt tasirdraSTavyaH / 15 I tannizcayataH prabhedanizcayataH puruSavyutpAdanamiti vigrahaH / prabhedasya vyutpAdanamiti sambadhyate / prabhedo'pi dvidhA draSTavyaH - anupalabdhyAdibhedena pakSadharmatvAdyAtmanA ca / 25 yadi kAryAdibhedanizcAyakaM pramANamatroktam, tarhi anvayAdipra (sva) rUpaprabhedanizcAyakaM pramANaM noktamevatyAzaMkyAha trividheti / tribhiranvayavyatirekapakSadharmatAtmakaiH prakAraiH / 1. S saMjJaka hetu binduTIkAyAH prateratra truTitatvAt mUlapAThAbhAvaH bodhyaH / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 6. paM.9prakarSaNa bhinnasya bhedamupagatasya / evamabhidhAnAdeva cAsya prabhedasyetyatrAsmAbhistathA vyAkhyAtamanyathA etanna saMgaccheta / __ syAdetat-liGgalakSaNAnumAnasvarUpasya vyutpAdanaM syAdyadi lakSyaM lakSaNaM tannirdiSTaM bhavet / prabhedasya ca tadA syAdyadi tannirdezaH syAt / na cAtra tadvAcakamastItyAha tatra tredhA5 vyutpAdane vyavasthite satIti / evaJca nirdezapradarzanaM paraM kRtaM boddhavyaM na tu lakSaNAnuvAdena lakSyavidhidarzitaH / heturiti tu lakSyamanUdha pakSadharma ityAdilakSaNaM vidheyamavaseyam / itinA niyamasyAkAro drshitH| pratipAdyopalakSaNaM [8b] bhAvagrahaNaM / tena bhAveSu abhidheyeSu ityarthaH / abhAveSu tathA na syAt / 10 atra tu sAhAyakaM kumArilasAkSiNamupakSipannAha taduktamiti / saMvitteranugamo' nubandhaH sthairyam / dhArAvAhitvamiti yAvat / sakRjjAtA tu vipakSAbhAvasaMvittiradRDhA yatra, na tatra, yathAvadhAraNamityanena sUcayati / 'hiryasmAdindriyasya bhAvAneM(vAMze)naiva sNyogH| saMyogazabdena saMbandho vivakSyate / na tvanyatarakarmAdiguNa eva / sAmAnyAderapratyakSatvaprasaGgAt / so'pi kasmAdityAha-yogyatvAditi / bhAvAMzena 15 saha sambaddhamindriyaM yogyaM mImAMsakamate / satoreva sambandhopapatteriti bhAvaH / sa viSayo'. syeti tadviSayastasya bhAvastattA / kasya setyapekSAyAmAha pratyakSasyeti / kasmAdityAha-artheti / virodhinyanupapannA caturdhA caturbhiH prakAraiH / asAmAnyatayaiva tatsAdhanIbhaviSyatItyAha-tatra iti / - anukrAntaM rUpaM [6.9] svabhAvo yasya tat tathA / anukrAntaM prakAntam 20 ekajJAnasaMsargitulyayogyatAlakSaNaM vAcyam / hetvantaramapi tathA bhaviSyati ityAha-yadi [6.9] iti smbhaavyti| hiH [6.9] yasmAdarthe / syAt tathArUpamiti prastAvAt / Adi[6.9] zabdAt kAlasya saMgrahaH / ghaTavaditi cAzayaH / - ayaM prakAra: [6.12] kAryakAraNavyApyavyApakalakSaNaH / tasmAt [6.12] 25 kAryakAraNabhAvAdyabhAvAt / te [6.12] kAraNavyApakAnupalabdhI / na ca tasya cAtyantA___ sato'vikalakAraNasya bhAvaH sambhavati iti bhAvaH / 1. ' bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi ' iti zlokavA0 abhAva0 18 / 2. ' prakAro'yaM '- 3. 'tat '-s Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 7. paM. 10. ] hetubinduttiikaalokH| amUSAM sambhavamabhyupapadyedAnIM dUSaNaM datte-sambhave ca' [6.14] iti / nanu kathamayaM niyamaH sidhyatIti prazne kimidamakRtaM niyamasiddhayanaGgamabhidhIyata ityAzajhyAha-evaM manyata [6.18] iti / evaM vakSyamANakam / iha [6.18] vAGmaye vyavahAre / tadviparyayeNa [6.18] tasya niyamyamAnasya viparyayeNa / tadvipakSasya [6.19] tasya niyamaviSayasya vipakSaH tadvipakSastasya vyAptau / [6.21] 5 satyAm / pratiSedhyasya hetutvasya yaH svabhAvastena yadviruddhaM hetvAbhAsatvaM tasya upalabdhyA [6.25] / nanu hetUtalakSaNapratItikAma( mo) hetoreva rUpaM pratIyatAm , kathaM punaH parasparaparihAravattayA tayorvirodhaH pratIyata ityAha-tadAtme[7.1ti / tasya hetorya AtmA tatra niyato yaH pratibhAsastasya yaj jJAnaM saMvedanaM tasmAddhetoH viparItasya 10 anyatayA tadanAtmatayA sAmarthyAt jJAtayA / itthaMbhUtalakSaNA ceyaM tRtIyA / tadAbhAsatA tasyAH pratIteH [7.2] sAmarthyena nizcayAt / tasmAt kiM bhavatItyAha-parasparamiti [7.2] syAdetat-atyantAsato hetvantarasya na kenacit saha virodhAvagatiH yena viruddhopalambhAt abhAvagatirbhavati / tatra ca hetutvamatyantAsat kathaM niSidhyeta iti pUrvapakSadvaya- 15 mutprekSamANa Aha-te ca [7.4] iti| co yasmAdarthe / nApi ca tena niSidhyamAnaM hetutvamatyantAsattayopagatamiti sambandhanIyam / tarhi kimatra tattvamityAha-kevalaM [7.6] iti / . anyatra [7.6] kAryAdau prasiddhaM nizcitaM vyAmohAd ajJAnAt tatra [7.6] hetutrayabAhye arthe AropitaM [7.7] sattvena vyvsthaapitm| 'zaGkita[a]- 20 m * asti na veti / saMzayAspadIkRtam / tat [7.7] tasmAt / kiM kasmAt sAmarthyAt prakAzyamAnamityuktam / evamupalakSaNatvAdasya kathaM niSedha ityapi draSTavyam / nanu kiM hetvantare hetutvaM bhavatvA[bhavat hetvA]bhAsatvabhAvAnnivartamAnamavagataM yena tasyAnena virodho vakSyata ityAha-na ca [7.8] iti / 25 idAnImatyantAsattvamabhyupagamyApi doSAbhAvaM pradarzayitumAha-nApi [ 7.10] iti / 1. 'vA'S 2. "AzaGkitam - Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 [7.13] iti / lakSaNaM [7.15] vastUnAM vibhaktarUpaM, tat prayojanamasya iti tathA' / niyatarUpa - 5 pratItireva sarveNa samaM tasya virodhapratItiriti samudAyArthaH / paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 7. paM. 11 kathaM punastatraiva tadavagamo na bhavatItyAzaGkayAha - na hi [ 7.11] iti / mA tatrAvadhAri virodho'nyatrApi kathamatyantaH ( tA ) satastadavagama ityAha - sarvatra ' 15 10 pramANayordvaitAt dvayoraniyatarUpadarzane katareNe [ 7.25]tyuktam / upagatamityanenAropamAha / vizeSapratiSedhAt zeSavidhAnaM labdhamityabhiprAyeNa pakSadharmatAsadbhAve'pi [7.27] ityAha / bhavatu avinAbhAvAbhAvo hetvAbhAsatvantu kasmAdityAha - avinAbhAveti [8.2] / asiddhaviruddhAnaikAntikAnAM sAmAnyadharmeNa [8.3] sAdhAraNena dharmeNa / saMprati viziSTena nAmnA sAdhanamidamavacchindan Aha - iti [8.3] ityAdi / avinAbhAvavaikalyameva tu kutaH siddhamityAha - avinAbhAvavaikalyaJca [8.5] durmatInAM vispanditAni [ 7.18] vyAkRtAni teSu / prakaraNaM nigamayannAha -- iti sthitametat [ 7.18] iti / iti: [ 7.18] iti anantaroktamupapattiprakAraM pratyavamRSati / iti : [ 7.20 ] abhiprAyasyAbhiprAyeNa viSayIkRtasyAkAraM darzayati / 25 iti / tebhyaH N svabhAvAdibhyo vyatiriktAnAM vyApakAnupalabdhyA' [8.6] vakSyamANasya vyApakasyAnupalabdhyA / - 20 tadanupalabdhireva kuta ityAha - trividhe [ 8.5 ]ti / tadbhAve hi trividhAntarbhAvAdeva tadvyatiriktatvameva na bhavediti bhAvaH / kiM tadvayApakAnupalabdhyA tatsiddhimadhyArohatItyAha - tathAhi [8.6 ] iti / tAdAtmyena tadutpattA' veveti (tpattyA veti) vivakSitam / na tu dvAbhyAmeva / tasmAdutpattistatkAraNAdvotpattizca tadutpattiriSTA draSTavyA / kutastAbhyAM tasya vyAptirityAha - tayoH [8.7] iti / tatra [8.7] avinAbhAve / tasya [8.8] avinAbhAvasya / tayoH [8.8] satoreva / 1. S pratAvatra zaGkitaH pAThaH / AlokAnurodhena sa tu 'virodho'pi tu sarvatra ' iti gabhyate / 2. lAkSaNikaH [ 7.15 ] 3. vyApakAnupalabdhitaH - S Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 9.paM.. 1] hetubinduTI kAlokaH / kasmAt tayoreva tasya bhAvaH / kiM punaranyathApi na bhAvaH ityAha- atatsvabhA vasyeti [8.8] | pUrvoktata' dutpattiniSedhena yasya yasmAdanutpattiryatkAraNAdvA tasyAtadutpatteriti [ 8.8] boddhavyam / atra svAtantryajihAsayA vArtikamupanyasyati taduktam [8.9] iti / syAdetat-dRSTacaramidaM yat atatsvabhAvena anutpannena ca kenacitkasyacidavyabhicAro yathA rasAdinA rUpAderityAha - rUpAdinA [8.15] iti / rasAderavinAbhAvaH [ 8.15 ] avyabhicAritvam / 'kenetyAha - rUpAdinA [8.15] iti / AdizabdAt sparzAdisahaH tatkAraNotpattireva [8.16] ityabhidadhAnastadutpattizabdena pUrvaM dve vidhe viva- 10 kSite iti sphuTayati / etadevAnyathA [8.17 ] ityAdinA draDhayati / vizeSAbhAvo'siddhaH, ekArthasamavAyitvameva vizeSa ityabhipreturvacanam ekArtha [ 8.19 ] ityAdinA zaGkate / ekArthasamavAya ityatra dvayI vyutpa[9b]'ttiH - ekasminnarthe ekasmin samavAya ekArthasya 15 vA samavAya iti / atra tu ekasminnarthe dvayoH samavAyaH iti vivakSitam / sa nimittaM yasya avinAbhAvasya sa tathA / siddhAntI pratividhAsyamAnazcodayati - nanu [ 8.20] iti / " ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH " 20 [ prazasta 0 pR. 696 ] ityAdAvAdhAryAdhAragrahaNAdupavarNyate ityAha / astu tathAvidhayorasau kA kSatirityAha- sa ca [ 8.20] iti / co yasmAdarthe / tasyAbhidheyatvenAbhimatasvarUpAndhakAre atiprasaktidoSAnna sidhyati [ 8.21 ] / sthityAdikaraNenAdhArabhAvasyAnyatra niSiddhatvAditi bhAvaH / iti: [8.21] hetau / samavAyamabhyupetya etaduktam / tadeva tu nAstIti saMprati pratipAdayannAha - ' yathA ca 25 [8.22] iti / tAdAtmye ce' [ 9.1]ti tena sahetyeva yojanIyam / 1. S praratra truTitatvAt samavAyo[se] ya: ' iti kalpanayA pUritaH pAThaH / AlokAnurodhena tu sa evaM syAt -' 'samabAyo'vaseyaH / yathA ca samavAyaH 2. bA-S 34 he. 255 ? 5 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 9. paM. 2ye [9.2 ] vastusvabhAvAH evaM bhavanti [9.2] tathAbhUtA'vyabhicAriNoM bhavanti / bhavantastarhi kiM kartAra ityAha-kevalam [9.3] iti / draSTAraH [9.3] paricchedakAH tathAbhUtavastusvabhAvAnAmiti prakaraNAt / 5 'akasmAt'zabdo'nimittavacanaH tenAkasmAdbhavo'hetuka ityarthaH / itiH [9.4] tasmAt na kasya cidvastunaH sa svabhAvo viramet / sarvasya sarvaH svabhAvaH syAdityarthaH / digAdivadahetoH sato dezakAlaniyamo neSTa eveti vAdini tu dezakAlagrahaNaM dRSTAntArthaM draSTavyam / tena yathA dezakAlaniyamo heturahitasya nAsti tathA dravyaniyamo'pi 10 na syAdityarthaH / etadeva taddhi [9.5] ityAdinA smrthyti| 'hiryasmAt tadgamakaM vastu kartR kiJcidgamyaM 'kazcid(kvacid) dharmiNyupanIyeta agnirvA na veti [9.5] tadviparItaM vA syAt / yasya [9.5] vastuno yatra [9.6] gamye kizcid dravyam AyattaM, na veti asya vivaraNam anAyattamiti / 15 anvayamukhenoktvA vyatirekamukheNApyupapAdayati anyathA [9.6] iti / 'tasmAd [9.7 ] ityAdinopasaMharati / pAdaprasArikA [9.9 ] iti / sukhAvasthAnopalakSaNamidaM draSTavyam / abhidhAtavyameva kAraNam / __na tu bhavadabhipretamityAha taca [9.1 0 ] iti / itiH [9.10 ] tasmAt / 20 tadrikalA [ 9.11 ] avinAbhAvarahitAH / etadevAcAryavacanena saMsyandayannAhatathA cAha [ 9.11] iti / syAdetat-asatyapi tatsvAbhAvye tatkAryatve vA kiJcidarthAntaramavyabhicaradRSTameva yathA'''tape tarucchAyA / yathA tulAyA arvAgbhAgonnAmAvanAmau parabhAgAvanAmonnAmAviti / evamAdyasmAbhirdharmottarapradIpe vistareNa nirUpitamityAstAM tAvadiha / 25 syAdetad-avinAbhAvasya tAdAtmyatadutpattyoravyabhicAre nimittam na tAvattAdAtmya. ___ tadutpattI sto yathA cAyaM tathA tadanyopi tadavyabhicArI ca syAnna ca tasya tatsvabhAvatvaM ttkaarytvnyceti| 1. ' kvacid ' iti mudrite saMpUritaH pAThaH samyak 2. ' tato ' iti mudrite saMpUritaH pAThaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 10. paM. 9. ] hetubinduTIkAlokaH / 257 atrocyate / nAvinAbhAvo nAmAnya evAnvayavyatirekavato'vinAbhAvino rUpAt / kevalaM kayAcidvayapekSayA tato bhinna iva kthyte| na tu tAvatA vastuto bhinna eva / avinAbhAvi ca rUpaM kiJcidavyabhicaritavyAdarthAntaraM kiJciMdanantaram , tasya tatkAryatayaiva pratibandho'narthAnta[10aj'rasya tu tAdAtmyena / ata evAvinAbhAvabhAvAttAdAtmyatadutpattivyavahAraH sAdhyate / tadabhAve tu tadapi rUpaM nAstIti pratipAdyata iti sarvamavadAtam / ___ atra [9.15] asminnarthe prayogo[9.15] dvayavayavaM sAdhanavAkyam / tadutpattipakSe tu tatkAraNena cetyapi / ___ syAdetat-yathA tAdAtmyatadutpattyabhAve'pyanupalabdhiH sAdhyAvyabhicAriNI tathAnyadapi kiM na bhavedityAzaM kyAha svabhAve[ 9.18]ti / abhAvavyavahArayogyatAyAH sAdhanAdityabhiprAyaH / tAdAtmyaM [ 9.19] lakSaNaM nibandhanaM yasya sa tathA / tadapi- 10 AcAryasyAbhimatamiti darzayannAha taduktam [9.22] iti / ___idAnImimameva pakSadharma 'ityAdizlokaM anyathA vyAcikhyAsuranena yAvanto'rthA nirdiSTAH tAvataH parisaMkhyAtumAha-tadevam [9.25] iti / 'tasya sNkhyaaniymsyoppttiyuktiH| etacchokavyAkhyAnasyAparAmapi vidhAM darzayannAha-athavA[9.28] iti / pUrvantu 15 lakSyAnuvAdena lakSaNavidhAnaparaM vivakSitam / na tvavadhAraNacintAkRteti tato bhinnamidaM vyAkhyAnam / kathamidamuktamavadhAraNamupapadyata ityabhipretya pRcchati / kiM kAraNama [10.1] atreti prastAvAt / kimiti sAmAnyataH kAraNaM pRcchati / avi'nAbhAva bhAvAditi zliSTanirdezamabhisandhAya trividhasya ca [10.3 ] ityuktam / tathA hyavinAbhAve niyamAnniyatatvAdityukte kasyetyAzaMkAyAM trividhasya ca zrutatvAt trividhasyeti yujyate 20 vaktum / / evamubhayAvadhAraNe(Nena) vyAkhyAtena korthAtizayaH prakAzito bhavatItyAha tena [ 10.3 ] iti / dvAvapi iti zabdau hetvau~ / evamuktaM bhavati / tataH [10.7] kAraNAt trividhahetubAhyeSu hetuvyavahAraM kurvanto nirastA bhavanti / kutaH ? avinAbhAvasyAbhAvAt / trivedhe ca hetAvahetutAmAcakSANA 25 nirastA bhavanti / kutaH atrAvi nAbhAvasyAvazyaM bhAvAt [10.8 / 1. ' tadupadarzakaM ca pramANam '-S / 'tadupapattizca' iti AlokasaMmataH pAThaH / 2. avinAbhAvaniyamAt-S 3. AlokasaMmataH pAThaH samyak, na tu yathA saMpUritaH . . . . 4. ahetutvam-s Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 paNDitadurvekamizrakRtA [pR. 10. paM. 11___ asminvyAkhyAne " hetvAbhAsAstato'pare" iti vyAkhyAtuM pUrvapakSaM racayannAha 'tathaitat [10.11 ] iti / dvedhA hi tadaMzavyAptiviraho viparyayavyApteH viparyaye bAdhakapramANAbhAvAdityabhiprAyeNAha viparyaye[ 10.17 ]tyAdi / te [10.17 ] buddhiniviSTA asiddhaviruddhAnakAntikA heturUpavikalatayA 5 hetvAbhAsA gamyanta eva / asiddhetyAdi tu vAstavAnuvAdaH / na tu tatsaMjJayA jJAtaistaiH prayojana(naM) hetutvamAtrajJAnena caritArthatvAt / evamapi vA prAjJaiH jJAyanta iti na kAcit ksstiH| ___evadeva sAmAnyanyAyopadarzanamukhena prasAdhayannAha-tathAhi [10.19] iti / 10 atrApi vyAkhyAne aGgAGgibhAvena pratipAditAnAmarthAnAmavacchedaM kurvannAha tatreti [ 10.27] / tadubhayasya-trividho hetureva, trividha eva heturityasyAvadhAraNadvayasya kAraNam [11.1] upapattI dve ityarthatvAt / zliSTasya SaSThyA saptamyA ca saMgatasya, avinAbhAvaniyamAt-ityasya nirdezAt / anantaroktAstrayo'rthA imau ca dvikAraNalakSaNau dvAvarthApattayazcaka iti SaDarthA bhavanti / 15 asminneva zloke pUrvavyAkhyAnAparityAgenAvRttyaivAparamapi vyAkhyAnamabhyuccinvannAha kizceti [11.4. / nanu prathama eva vyAkhyAne 'trividhaiva(vidhaiva) sa[10b]'iti prabhedasya vyutpAdanam ' iti bruvatA sa hetustraidhA kAryasvabhAvAnupalabdhibhedabhinna iti prakAzitamevaitat, kathaM vyAkhyAnA ntaramidamiti cet / satyametat / kevalaM 'tridhaiva sa ' ityatra vyAkhyAnAntaramidaM vidheyaM 20 tacca tadA sujJAtaM bhavati, yadyasya prAkpravRttaM vyAkhyAnamupadarya pradAta ityabhiprAyeNa tad vyAkhyAnamanUditam / etadapekSeNa tu athavetyanena kiJcazabdArthamujjvalayatA yat pradarzyate tadeva vyAkhyAnAntaraM draSTavyam / ajahatkAryatvAdiprabheda evAyaM prabhedo jJAtavyaH / tenAyamarthaH-kAryAdibhedabhinna eva pratyekaM pakSadharmatvAnvayavyatirekAtmakasvirUpa eveti / etenaikadvipadaparyudAsena SaTpakSAn . pratikSipya saptamapakSaparigraheNAnumAnalakSaNamabhipretaM 25 vArtikakRto darzayati / yata ekapadaparigraheNa trayaH pakSA, dvipadaparigraheNApi traya iti SaTam, tatparyudAsena saptikA(saptama)parigrahaH / tathAhi pakSadharmo heturityucyamAne yasya sapakSenAnvayo vipakSe ca pravRttiH sopi hetuH syAt / yathA nityaH zabdaH kRtakatvAditi / sapakSe yasyAnvaya ityucyamA'ne vipakSapravRtterapakSadharmasya hetutvaM syAt / yathA nityaH zabdazcAkSuSatvAtsAmAnya 1. tatraitat-s Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 12. paM. 12. ] hetubinduttiikaalokH| vaditi / ya(ta)thA sapakSavyatireka ityucyamAne yo'pakSadharmaH sapakSe ca nAsti sa hetuH syAt / yathA anityaH shbdo'sttvaaditi| pakSadharme sapakSe ca yo'sti sa heturityucyamAne nityaH zabdaH prameyatvAditi' vipakSavRttihetuH syAt / pakSadharmaH sapakSe nAstItyucyamAne nityaH zabdo jAtimattve sati zrAvaNatvAdityayaM sapakSavRttihIno hetuH syAt / sapakSe'sti vipakSe ca nAstItyucyamAne anityAH paramANavaH kRtakatvAdityayamapakSadharmo hetuH syAt / 5 tadetatsarvammA bhUditi samudAyopAdAne prayojanamiti / idameva ca sarva buddhAvAdhAya dharmottarapradIpe'smAbhirabhyadhAyi " trirUpAliGgAditi ca AcakSANena" ityAdi / nanu pakSadharmavacane pkssdhrmtoktaa| anvayavyatirekAtmakayostu rUpayoH kenAbhidhAnaM yenaivaM vyAkhyAyata ityAha tadaMze[11.6 ti| atraiva sAmarthyAvacchinnamavadarzayannAha 'nAbAdhite[ 11.7 ]tyAdi / pUrvaprabhedAparityAgenAsya bhedasya vivakSitatvAt / 10 ubhayamapi tacchabdena parAmRSati / avinAbhAvabhAva evAbAdhitaviSayatvasya bhAvAt na tadrUpAntaram , vastUnAJca viruddhasvabhAvadvayAbhAvAttatraikasmiMstadavinAbhAvini tadviruddharUpAvinAbhAvino'nyasyAsaMbhavenApi(pya)pratipakSatvaM nAma tadantargatameva / yasya tu tadvyatiriktamiSTaM tadabhiprAyeNa vyatirikta[11.10]grahaNam / rUpAntarasya[11.12] sambhavaH[11.12] sadbhAvaH, sa yasyAsti tasmin / 15 avinA[bhAvA]bhAvameva nahi [ 11.13 ] ityAdinA samarthayati / rUpAntarayoginyapyavinAbhAvAsambhavAdasiddhastadbhAva ityAha tadvati [ 11.14 ] pratibandhanibandhanA[vinA] bhAvavatIti / yadi tasminnapi rUpAntaraM syAt kevalamapramANakametaducyata ityAha yathA ce[ 11.15]ti| [11a] 'vakSyate' hetunA vyaktIkriyata iti / pakSo dharmadhArmisamudAyaH / tathAbhUtasamudAyasAdhakapramANAbhAvena taddharmatayA sarvasyaiva 20 grahItumazakyatvAditi bhaavH| atha kathaJcittaddharmasya siddhiH [ 11.19] nizcayastasyAM vA siddhaprayojanatvAttasya hetovaiyarthyam / parasthAnapatitatvAtpara evAsAvityabhiprAyeNa Izvarasena eva paraH[12.6]abhipretaH / adhi(vyadhi)karaNatvena sAdhyAdhikaraNAdibhinnAdhikaraNatvena asiddham [12.12) anizcitam , tatra cirAspadIbhUte dharmiNi dvayorapyanyayorasiddhatvAt / idamiha 25 svarUpAsiddhamidaM tu vyadhikaraNAsiddhamityetadeva kuto vyavasthApyamiti cet / satyametat / kevalaM tatrAsiddho'pi heturanyadharmigatatvenopAdIyate, sa vyadhikaraNAsiddho boddhavyaH / 1. vakSyati-S Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ___ paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 13. paM. 22kasmAttatsaMbandhanArthaM nAzakanIyamityAzaMkAyAM tadabhidhAnIyaM tadabhivyaktatvAdanena noktam / dharmoM hetustadaMzena vyApta ityukte vA [ saka]lopi hi jAnAtyeva / na tasyAtmana evAMzena vyApta ityabhiprAyAt / __ AcAryeNa [ 13.22] iti / AcAryadimAgena / 5 pakSasya dharmiNo dharmasyAnupapatteH na tAvatkarmadhArayo'ta evAsaMkhyApUrvakatvA'cca na dviguH / anavyayatvAca nAvyayIbhAvaH / yacchabdavAcyAsaMbhavAt , na hi sa eva dharmI sa eva dharma ityarthavirodhAcca samAsAntasyAnicpratyayaprasaktezca na bahuvrIhiH / napusaMkaliGgAt dvivacanaprasaGgAca 'cA'rthAsaMbhavAcca na dvandvaH / saptamIsamAsasUtre ca dharmazabdasyAsaMgrahAdyogavibhAgena tatsamAsabhAve'pi SaSThIsaptamyorabhedAdityabhiprAyavAnprAha 10 'SaSThItatpuruSAd [14.22 ] iti / SaSThIsamAse ca rAjapuruSAdau svAmyantara vyavacchedo dRSTo rAjJaH puruSo vAcyusyeti(degSo naanysyeti)| tadvadihApi pakSasya dharmo nAnyasyetyanyayogavyavacchedaH syAdityabhisambandhaH / nanu jvAlA [15.21] vahniH / AdizabdAhRddhayAdi kSaNikatveneSTamiti tat kathamakSaNivAdinaM taM prati pakSasya(syA)bhAva ityAha yadapIti [15.21] / na 15 pratyakSataH [15.22 ] iti bruvatoyaM bhAvaH-yadi pratyakSeNa kSaNasyopalakSaNaM syAt , tadA dRSTAntaparyeSaNA paryavasAnaM gacchet / yadA tvanumAnatastadA tadapi teSAmanumAnamadRSTAntakaM kathaM syAditi sAdhanaM duHkhamiti / etacca kasyacitparasya kSaNikatvAbhyupagamamabhyupagamyoktam / na tu sahetunAzavAdibhirbuddhyAderapyutpattikSaNa eva bhAvo na tu dvitIye kSaNa iti evaM lakSaNaM kSaNikatvameSTavyam , AzutaravinAzitvAbhiprAyeNa kSaNikazabdapravRtteriSTa20 tvAditi draSTavyamiti / tatra pratibandhanibandhanasyAvinAbhAvasya bAdhakapramANataH siddhAvapyanya sve'traiva vRttirapekSaNIyeti paribhASAtaH kAlpanikatvaM [15.24 ] tasya pratipannaM syAdityAzayaH / pratipannaM [ 15.25] svIkRtamabhyupagatamiti yAvat / sva(sa) [15.26] iti svasAdhyapratibandhaH / anyatra [ 16.1 ] vinizcaye / yadastu dhUmAdikaM kvacitparvatAdI dRSTaM nizcitaM tasya dhUmAdeH yatra vayAdau pratibandhaH pratibaddhatvam 25 tadvidaH pratibandhavidaH puMsastasya pratibandhaviSayasya vayAdeH tadbhUmAdi[11b]'kaM gamakamanumApakaM tatra parvatAdau itiH evamarthe / gatirbalaM sAmarthyamiti yAvat / evaMparam [16.5 ] evaMpradhAnametadartha * tattulye sadbhAvaH ' iti vacanam / sa hetunApi tattvena (hetuH kalpitatvena) dharmo yasya sa taddharmA [16.5] sAdhyadharmI tasya / vastubalAdAgataM vAstavam / 1. SaSThIsamAsAcca-5 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 16 paM. 20 ] hetubinduttiikaalokH| 261 pakSatvena tasya sapakSatvaM nirAkriyata ityAha sAdhyatvene[16.6]ti / icchAvyavasthitalakSaNatvena tasyAvAstavatvaM darzitam / tena hInabalatvam sAdhyAvinAbhAvitvasyAvinAbhAvAditi sambandhaH / kasmAttannibandhanaM tadityapekSAyAmAha-anyathA [16.8] iti| tasyAvinAbhAvitvasyAyogAdayujyamAnatvAditi / idam [ 16.10] atrAnanuvRtteriti / __ satyami[ 16.1 0 ]tyAdinA pratividhatte / kasyacidi[ 16.14 ]ti 5 ziMzapAtvAdervRkSatvAdivyavahArasAdhanasya / yadApi tathAvidhasya hetoranyatve ca prasiddhena pratibandhena kAryaM tadApyanyatrApyananuvartamAnaH kathaM duSyedityAha tadA hI[ 16.18 ]ti| viruddhopi viparyaye samyagdhetuneti ceti viparyayAnizcitavRttitvamuktam / tasmindharmiNi saMzayahetuH syAt / sAdhyabhAvAbhAvayorityarthAt / ___ sAdhyabhAvAbhAvavimukta eva dharmI bhaviSyati prakArAntarasadbhAvAt , tat kathamasau 10 tatra saMzayahe'tuH syAdityAzaMkyAha-tadubhayabahirbhAvAyogAt [ 16.19] sAdhyavRttivyavacchede vahnibhAvA'yogAt / kasyetyAzaMkAyAmAha taddharmiNaH[ 16.19] tasya hetorAzrayasyeti / kasmAtpunastena sAdhyadharmava[tA / tadabhAvavatA vA bhavitavyaH (vyam) prakArAntarasyApi sambhavAdityAha sAdhye 16.20 ]ti| anyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAvasyA paravidhinAntarIyatvAt kutaH prakArAntaraM saMbhavatIti bhAvaH / 15 syAdetat-antarvyAptiprasAdhakAdeva pramANAdvivAdAdhyAsitasya dharmiNastaddhamatvajJAnAnmaulasya hetoH kathamativyaktamapi vaiyarthya bhadantadharmAkaradattena na lakSitamiti / aho abhiprAyAparijJAnavilasitam / evaM hi bruvato'syAyamAzayaH-dRSTAntadharmiNIva sAdhyadharmiNyapi sarvopasaMhAreNa dharmAnavacchedena vyAptigrahe maulAdeva sAdhyasiddheH kuto vaiyarthyam / itarathA dRSTAntadharmiNyapi viparyaye bAdhakapramANavRttAviSyamANAyAM kathamiva maulo 20 heturvaiyarthya nAznuvIta / tathAhi tatrApi tatpravRttaM dharmisAmAnyopagraheNa vyApti pratipadyate / 'tathA ca pakSIkRtasyApi jijJAsitardhamavattvaM tata eva siddhamiti / athocyate-bAdhakapramANamAhAtmyAtsattvasya kSaNikatvasiddhAvapi kiM na zazaviSANAdestattvaM siddhaM tatastadvyAvRttirUpatApratipAdanArthaM dharmiNo'vazyaM 'saMzcAyam zabdAdiH' ityarthaH [upa]saMhartavyaH / itaH sattvahetorevAsaMhRtAt zabdAdeH kSaNikatvAvagati smanmate hetorvaiyrthymiti| 25 nanu samAnamidamasmAkamapi / tathAhi vyAptigrAhakAtpramANAttatra pravRttAdapi dharmivizeSAparigraheNa plavamAnAkArA pravRttiH kSaNikatvasattvayostAdAtmyagrAhiNI jAtA na tu pravRttyaGgam / 'ya(sa)cedam ' iti tu darzite sati 'idaM kSaNikaM zabdAdi' iti pravRttyaGgaM pratItirupajAyate, yato viziSTe dezAdau pravartata iti| kathamasmanmate maula[12a] 'sya hetorvaiyarthya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 paNDitadubaikamizrakRto [pR. 17. paM. 4mamandamandAkSeNocyata iti / dharmottarAdibhirvigarhite'pyasminmate gatiriyaM asmA * bhirupavarNitA / atrApi tu yat kiJcidvAcyaM tadasmAbhireva vayathyavicAre darzitamihatu mA bhUdvirasIbhAva iti nocyata iti / nanu vizeSaNena sahodito nipAto'yogaM vyavacchinatti / "vizeSaNavizeSyA5 bhyAmiti " vacanAt / atra ca pakSa eva vyavacchedakavadvizeSaNamiti tenaiva sahAvadhAraNaM vAcyam / tathA ca pakSasyaiva dharma ityuktau tadavastho doSa iti cet / naitadasti / "vizeSaNavizeSyAbhyAm " ityatra zAbdI gatimanAzrityAzritatvAdvizeSaNam , AzrayatvAdvizeSyamityArthena vizeSaNavizeSyayorabhipretatvAt / sati caivaM pakSo na vizeSaNam , AzrayatvAdvize pyastu bhavati, dharmastvAzritatvAdvizeSaNameva na vizeSya iti / tena sahoditanipAto'yogameva 10 vyavacchinattIti sarvamavadAtam / caitro [ 17.4 ] nAma kshcitpurussH| tenaivAkAreNa jJAtasya jJAnAya praznAnupapattiH / sAmarthyam [ 17.11 ] / Adi[ 17.111 zabdAtprakaraNAdisaMgrahaH / prakRSTe ananyasAdhAraNe guNe'tizaye vRttiryasya sa [ 17.12 ] tathA / taduktaM " na hi vizeSasannidhireva sAmAnyazabdAnAM vizeSAvasthitiheturapi tu prakaraNasAmarthyAdikamarpaya15 (mapi'' iti / pArthe hI[17.12 ]tyAdinaitadeva samarthayate / pArthaH pRthAyAH kuntAyA apatyam / yogarUDhizcaiSA tenArjuna evaabhidhiiyte| zrotuH [17.19 ]arthAtpraSTuH pratipAdyasyeti yAvat / tAdRzaM [17.13] sAtizayaM dhAnurddharya(yaM yodAnya gAmi niSidhyate / kasmAttatra dhanurdharatvamAtramityAha pratipAdye[ 17.15]ti / 20 parAmRSyate' [ 17.21] vAcyatvena parigRhyate / anabhimataM pratiSedhayati na dharma [ 17.21 ] iti / kuta ityAha-dharmasye[17.22]ti / nanu kaiSA vAcoyuktirddharmasya dharmAsaMbhavAditi / kiM dhUmAdInAM Azritatvena dharmANAM dhUmatvapArthivatvAdayo dharmA na santi ? yenaivamucyata iti / satyametadvA kevalaM 25 bodhe yatnaH krnniiyH| dharmazabdeneha sAdhyo vayAdirabhipretaH sa ca tasya dharmo nAstyeveti kimavadyam / athAtra kena dharmo'bhihito yena dharmasya dharmabhAvapratipAdanaM yujyata ityAha 1. AlokasammataH ' sAmarthyAdinA ' iti samyak / na tu yathA mudritaH 'prakaraNa sAmarthyAdinA' iti / 2. parAmRzyate--s Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 18. paM. 20. ] bindu TIkAlokaH | aMzazca [ 17.22] iti / co yasmAdarthe / aMza ivAMzo yathAMzoM' zivizeSaNastathA dharmopi dharmivizeSaka ityabhiprAyaH / pakSazabdena samudAyavacanAttadekadeza evAMzo vaktavya ityAha pakSazabdena [ 17.22] iti / tasyaivaikadezaH kiM nocyata ityAha tasya 'ca [ 17.22 ] iti / dharmANAM dharmAdhAratvAsaMbhavAdi [ 17.28 ]ti pUrvaM boddhavyam / yato 5 vyApye sati vyApakasya niyamenopasthApanameva vyApakaniSThA vyAptistatkaraNAt / vyApyasyaiva [ 18.3 ] na tu vyApakasya vyAptatApratItiravinAbhAvitA pratItiH / kimapekSA sA tathA pratItirityAha "vyApake [ 18.2 ]ti / vyApakabhAvamapekSate " IkSikSamibhyAMJca" [ vA0 1981 ] iti karmopapade NaH / vyApakasya bhAvaM niyamaviSayaM rUpamapekSya paryAlocya tathA pratItirbhavatItyarthaH / tatra bhAvamevetyabhimatamavadhAraNaM pradaryAnabhimataM nirA [12b]' kurvannAha na tvi[18.3]ti / nApi tatraive [ 18.5 ]ti / avadhAryata iti vartate / sAdhAraNaH [18.6]sapakSAsapakSasAdhAraNaH / doSAntarasamuccayArthazvakAraH / vA[ 18.8 ] zabdoM vyApakadharmApekSayA pakSAntaramavadyotayati / 263 tatraive[ 18.8 ]tyavadhAraNamabhimataM pratipAdyAnyathAvadhAraNaM niSedhayannAha atrApIti 15 [ 18.9] / tadeva sUtrakAravacana saMsyandayannAha taduktami[18.17]ti / 'liGge sAdhane sa liGgI sAdhyaM bhavatyeva / anena vyApakadharmagatA vyAptirdarzitA / itaralliGgaM punarliGginyeva sAdhya eva bhavatIti / anena vyApyadharmagatA vyAptiruktA / uktena prakAreNa niyamasyAvadhAraNasya viparyAse vaiparItye - viparyAsazca ekatrAyogavyavacchedena 20 vizeSaNA (Nama) paratrAnyayogavyavacchedena tasminviparyAse sati liGgaliGgino[ra]sambandho(')vyAptirityarthaH / tena [ 18.20 ] vyApterubhayatra ekAkAratApratipattipratiSedhapradarzanena / ayaJca doSa AcAryeNa ye dhUmaM saMyoginaM hetumicchanti, tAnpratyabhihito na tu naiyAyikAnprati / tairdhUmasya ekArthasamavAyitvAlliGgatvenopagatatvAt / te hi dhUmA1. mudrite 'ca' rahitaH pAThaH kalpitaH kintu AlokasammataH pAThaH 'tasya ca eka0' iti / 2. ayameva samyak pAThaH na tu yathA kalpito'smAbhiH ' dharmANAM dharmAntaratvAbhAvAt ' iti / 3. AlokasammataH ' vyApakabhAvApekSA ' iti pAThaH sampak, na tu yathA asmAbhiH kalpitaH / 4. aitena-S 35 he. 10 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 264 paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 18. paM. 23 vayavinaM pradezaM vA dharmiNamAdhAya + sAgnitvasiSAdhayiSayA dhUmatvaM dhUmavattvaM vA sAmAnyaM tumupAdadata iti / 5 etadapi tadvacanena saMsyandayannAha - tathA ca [19.1] iti / dviSThatvAtsambandhasya kathamubhayatraikAkAratAvyAptirna syAdityAzaMkya yadyapi ityanena dviSThaM sambandhaM vAstava - mabhyupagamyApi pratividhatte / kayorasAvityAha- aGga [ 19.2 ] iti / aMgejJapa (aGgerjJAnapa)rasya grahaNAdagyate liGgayate pratIyate'nena parokSArtha ityaGgaM liGgam / tena liGgaliGginorityarthaH / iha [18.23] vyAptivatsagamakatve AkhyAtaM [18.23] prakAzitam / tathAhI [18.23 ] tyAdinaitadeva samarthayate / 20 kiMbhUtaH sa ityAha / sahe 19.2 ]ti / tayoreva yugapadbhAviprakRtatvAt / dviSThatvAbhyupagamAdeva ca sahabhAvitvAbhyupagamo 'pyAyAtaH / ' yadyapi ' zabdasAnnidhyAt ' tathApItyarthato drssttvym| tasya saMbandhasya vRttirvartanam / tayorliGgaliGginorityarthAt / kayoriva setyAhaAdhArAdheyayoriti saptamyantAdvatiH / yathA AdhArAdheyabhAvalakSaNaH sambandho dviSThopi naikarUpayA vRttyA dvayorvartate yata evaika15 sambandhayogepi nAdhArasyA ' dheyatvamAdheyasya vAssdhAratvaM tathA liGgaliGginorvyAptirapi dhUmatvAdAvanyathA, anyathA ca vahnitvAdau / ata eva ghUmatvAdireva vyApyatayA gamako na prameyatvAdiH / vahnitvAdireva vyApakatayA gamyo na tu tArNatvAdirnApi dhUmo gamyo vahnirgamaka iti / yata evaM tasya vRttiH tena [19.4] kAraNena / itI [19.4]tyAdinA prakaropasaMhAraH / anyatra' [19.10] iti nyAyabindau / vinizcayepi " trirUpAlliGgAt 1 dinoktaH / wwwm spardhASvasthAnaM kakSA | tulyA kakSA [19.22] yasya sa, tadbhAvastattA, sUcanaM prakAzanaM tadeva arthaH prayojanaM yasya 'vA'zabdasya / " sAmarthyamicchataH kIrternaSTaM dvitvAvadhAraNam " iti - tadapahastitam draSTavyam / "" paramArthatastAdAtmyAt [ 19.24] iti bruvatA tadupapAdayatA cAnvayena 25 vyatirekagatau vyatirekeNa cAnvayagatau svabhAvaheturadhikRta iti darzitam / tena yat ke [ 13 ] 'nacidupakSiptam ityA tasyAH Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 21. paM. 16. ] hetubinduTI kAlIkaH / 265 66 'prasaGgato nizcayarUpAtprastAvAt / pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH " iti vacanAt / sUtrasya krameNa paripATyA / sarvasyeti sarvasyaivetyavadhAraNIyam / pratyakSAnumAnAbhyAmiti sAmastyaniSedho boddhavyo na tu kasyacit / dvAbhyAmanyasya punarekai neti / avikarupanatvAt pratyakSasya kathaM tato nizcayastasya sambhavItyAzaMkyAha - pratyakSeNa 5 'pratI [20.8 ]ti / co [20.8] yasmAdarthe / sAmAnyavikalpajananAdi[20.9]ti dhUmAdiliGgapratyakSAbhiprAyeNoktam / upacArata [20.9] iti pratyakSato nizcaya ityupacArataH ucyata iti / nanu sAmAnyaM liGgaM kathaM tasyAdhyakSato nizcaya ityAha yadyapI [2011 ]ti / yastu[2 0.19] ityAdinA udyo' takaramatamA zaMkyate / agnisambandhI [20.19] 10 bahnimAn / sa dezo'pratyakSo'ghodezasya tAdrUpyAdityAzayaH / kiM tathAbhUtaM nabhosti ? sattve vA kiM tasya bhAgostItyAzaMkya bauddhAbhipretameva darzayanpara Aha Aloke[ 0.20 ]ti / AdigrahaNAt tamaso grahaNam / taduktam " AlokatamasI nabhaH " ivA (hatyA) zayaH / pradeze vastutaH sAdharmyA (sAdhyA) dhA' ra iti draSTavyam / tarhyanumAnotseda eva prApta ityAzaMkya punareva vyavasthAM kurvannAha tasmAd [20.22] iti / 15 kathaM punaH sa eva dharmI sa eva heturbhavitumarhatItyAha sAgniH [20.22] iti / anena dhUmavizeSasya dharmitvaM dhUmasAmAnyasya hetutvaM darzayati / samAnacodyopadarzanamukhena tulyA ( tasyApi [ 20.23 ] ityAdinA siddhAntI pratividhAtumupakramate / tasyaivaM mateH / tAvata [ 20.27] iti dRzyAdRzyavibhAgavataH dhUmepi dharmiNi uktena prakAreNa etatsaMgacchata iti sAmyAbhimAnazaSyaM ( zasyaM) parasya sA (zA) tayannAha pradeza 20 eva ce[ 21.1 ]ti / cazabdaH paramatAdvizeSArthaH / anyatropalabhyamAnasyAnyadezApekSayA gamakatvaM kathamityAha deza 'kAle [ 21.2 ]ti / AcAryeNApyetadabhimatamityupadarzayannAha yadAce (he ) [ 21.3 ]ti / atazcaivamabhyupetavyamiti darzayannAha yathe[ 21.9]ti / anumAnahetutvAdanumAnaM pratyaya bhedabheditvAdi / dharmiNo vA [ 21.15] svarUpagrahaNamapi tAvatkathaM yujyate ityeva yojyam / 25 tayoH sambandhasya [ 21.15] AdhArAdheyalakSaNasya grahaNam / itiH [ 21.16 ] pratyavasthIyamAnasyAkAraM darzayati / 1. atra S praterekaM patraM naSTam / 2. S pratau prati ' iti nAsti / " Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvekamizrakRtoM [pR. 21. paM. 16evamasau pratyavatastha iti kathaM jJAyata ityAzaMkyAha tena hI[ 2 1.16]ti / hiryasmAttena kumArilena / jyotiSTomAdeH zreyaHsAdhanatvaM dharmo boddhavyaH / yadAha zabarasvAmI "ko dharmo yaH zreyaHsAdhanaH" [zAbarabhA0 1.1.2] iti |atev kumArilopyAha " zreyaHsAdhanatApyeSAM nityaM vedAt pratIyate " [ zlokavA0 2.14 ] iti / 5 jaiminisUtre zabarakhAmIyametadbhASyam [21.17] / etadbhASyamiti cArthadvAreNoktam / na tvIdRza eva bhASyagranthaH / pramANasyeti vivakSAyAm anumAnAdina [21.18] iti nirdezaH / . kadA tatpUrvakaM tadityAha ydeti| nirvikalpA kalpanAzUnyA indriyasya dhIH [21.19] / saiva kathaM tathetyAha smRtI[21.19]ti / 10 yasmAdarthe vA [13b] 'yadAzabdo drssttvyH| vikalpanamantareNApi kathaM na tathA grahaNamityAha nace.21.20]ti / liGgAdeH pratyAsannatvAt liGgAdikamevA'vikalpyeti draSTavyam / tathA sambaddhatvena gRhItirgrahaNam / itiH AkSepasyAkAra darzayati / pratyakSeNAgrahaNaM kasyetyapekSAyAmAha liGgAde [ 21.23 ]riti / kuta ityAhaavikalpanAditi / tadityagrahaNam / neti niSedhayati / vikalpasyApISTatvAt pratyakSeNeti 15 prkrnnaat| kiM vikalpamAtrasya tathotpattirityAzaMkyAha-artha[21.2 4]ti / artharUpamupakAri yasya, tasmAdvopakAropyastIti tathA / nanu nirvikalpasavikalpabhedenArthavijJAnasya dvaite satIdaM vaktuM yujyate / na caitatsaMbhavItyAha astI[21.25 ]ti / hiryasmAdarthe / vikalpAt pUrvaM bhAvAt prathamam [21.25] Adyam bAlAdiSu tathA vidhavikalpAniSTeniM dRSTAntatayeSTam / zuddhavastujam 20 [21.26] zabdasmaraNarahitavastujamityarthaH / tataH [21.27] AlocanAjJAnAt paramuttarakAlam / punaraprathame / jAtyAdibhirviziSTaM yayA buddhyA'vasIyate sApi na kevalamAlocanAjJAnamiti apizabdaH / evaM ca bruvato'yaMbhAvaH-yadyapi prathama nirvikalpakabodhena dvanyAtmakaM 'vastugRhItamindriyasaMbandhAt tathApi na vizeSyavizeSaNabhAvA pattyA gRhItam , ayaHzalAkAkalpayorjAtitadvatoH saakssaatkrnnaat| tathA gRhNattvidaM prmaannmeveti| 25 itinA[22.1]uktaH AkAraM darzayati / uktaM [22.3] sAmarthyAdetaduktam / na tu sAkSAt tenoktametat / yasmAt tenaivaM bruvatA sAmarthyAdetat prakAzitaM tataH [22.3] tasmAt / tena kumArilena upadarzito yo doSaH saugatAnAmeva pratyakSeNa liGgAdyagrahaNAm' ityevaMlakSaNastasya pratividhAnAya / 1. upavarNita S / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 22. paM. 19.] hetubinduTIkAlokaH / 267 ziSyANAM sukhapratipattyarthaM sadhUmaM hI[22.4]tyAdiphakkikAyAH samudAyArthamupadarzayannAha ayamatre[22.5]ti / nanu cAvikalpakaM pratyakSaM neyato vyAdhAna( vyApArAn )kartuM samarthaM tat kathaM tannibandhanastannizcaya ityabhidhAtari kathamidaM 'sadhUmaM hI'tyAdivaco na plavata ityAzaMkAyAm atre[22.5]ti / hiH [22.5] avadhAraNe / 5 ekasya sAkSAditarasya sAmarthyAjananAt vidhipratiSedhavikalpadvayaM janayatI[22.9]tyuktam / kadAcidvidhivikalpaM kadAcitpratiSedhavikalpaM janayatItyabhiprAyeNa caitaduktam / evametadi[22.10]ti yathAyogaM vidhivikalpo darzitaH / nAnyathA [22.10] ityAdi yathAyogaM prtissedhviklpH| kimanubhUte'rthe vikalpodayaH ? naivamucyata ityAha 10 'yathAbhyAsami[22.11]ti (ythaanubhvmiti)| yadyanubhavAnatikrameNa vikalpodayastadA sarvatrAMze tadudayaprasaGgaH ityAha abhyAse[22.11]ti / abhyAsAdisahakAriNAmityabhyAsAdisahakArikANAmiti boddhavyam / na tu vikalpasyotpadyamAnAbhyA(mAnasyAbhyA)sAdiH sahakArI, anubhavasya tu bhavati / kecit( kazcit ) khalu yannama(?)nubhayo bhUyodarzanalakSaNAbhyAsasahakAryanurUpaM vikalpaM janayati / asyApya- 15 yamarthaH-nAnubhava ityeva vikalpaM janayati / kiMtu kazcit punaHpunastatrotpadyamAnastAdRzo bhvti| yathA rUpakAdiparIkSakANAm / kazcittu svabhAvAtizayalakSaNaM pATavamapekSya janayati / asyApyaya[14a] 'marthaH-kazcidanubhavaH prakRtyaiva paTIyAn jAyate yastatra kSamaH / yathA yoginAM sarvatra / asmadAdInAM ke(kva )cidviSaye / kvacitpunaravidyAnubandhAtsadRzAparAparotpAdavipralabdhazca sarvadaiva tiraskRtapaTimA yo naiva tatkSamo bhavati / yathA'gdirzinAM 20 kSaNikatvAdau / pATavAdI[22.1 1 ]tyatrAdigrahaNAt pratyAsattitAratamyAdayo gRhyante / syAdetat-sambandho'yamiti nizcayA'nanubhavanAtkathaM sambandhanizcayastannibandhana ucyata ityAzaMkyAha . tathAhI 22.13 ti / pAzcAtyavidhipratiSedhavikalpajananaM yathoktaH prakArastena / nanu sambandhasyAdhArAdheyalakSaNasyAnanubhavAtkathaM tannizcayastannibandhana upavarNyata ityAha 25 na ce 22.16]ti| tathA [22.19] auttarAdharyeNa avasthitamarthavyamAzritya [22.19] gRhItvA / 1. yathAnubhavamiti Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 paNDitadukamizrakRto [pR. 22. paM. 20yadi tathAbhUtavastudvayAdanyo nAsti tarhi katham 'anayorayaM saMbandhaH sambandhinau caitau' iti vyavahAra ityAha-teneti[22.20] / yena tathAbhUtavastudvayAnubhavAzrayataH samAropitaH sambandhaH tena kAraNena vyavahAra[22.21]zca 'ayaM dharmI ayaM dharmaH' iti zAbdo'bhipretaH / dharmadharmitaye[22.21 patItthaMbhUtalakSaNA ceyaM tRtiiyaa| etad5 vyavahAre kAraNamAha bhedAntare[22.20]ti / na tvayaM paramArthiko vyavahAra ityarthaH / nanu ca tathAbhUtavastudvayAdanyasya sambandhasyAbhAvAt , tasya ca pratyakSeNa grahaNAt sambandhanizcayastathAbhUtavastudvayakRtostu, liGgasAmAnyanizcayastu kathaM ttkRtH| pratyakSeNa linggsaamaanysyaagrhnnaat| na ca vizeSo liGgamityAzaMkyAha sAmAnye 22.22]ti / apizabdaH sambandhavyavahArAt sAmAnyavyavahArasyAnatizayakhyApanArthaH / / 10 syAdetat-anugatasya vastuno'bhAve'nugatapratyayo nirhetukaH kathaM bhavedityAha teSAmeva [22,23] iti / na svalakSaNasya vikalpajanane sAkSAd vyApArastasyAtadviSayatvAdityAhaanubhave[22.23]ti / yadi te vijAtIyakhabhAvAstathApi kathaM tatpratyayahetutvaM teSAmityAha-vijAtIye[22.24]ti / ekAkArasyAbhinnAkArasya parAmarSaH, sa cAsau pratyayazca tatra] hetutvAt / AcAryavacanenaitatsaMsyandayannAha tathA cAha 15 [22.25] iti / [ekasyA]bhinnasya pratyavamarSastadevedamiti sambandhAhAra(samanvAhAra) iti vigrahaH kAryaH na tvekazcAsau prtyvmrssshceti| evaM hi pratyavamarSazcA(syA)pi bhinnatvAt kathamekatvaM ? tadaparaika parA)marzAditi yadyucyeta tadA tasyApi tattvaM tata ityanavasthA / tathA ca yAvadantimasya tathAtvaM na jJAyate tAvadAdimasyApi tattvavyavasthA na syAt , asatyAM ca tasyAmekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinna[tvamApayituM na zakyatetyalamiha 20 vistareNa / yasmAttairaya vikalpo janyate tataH [23.1] / anubhUtAlambanaM jJAnaM smRtiH, atra tu sAmAnya kenAnubhUtamayaM gRhNAti, yena smRtitvaM syAdityAha tatpratibhAsina [23.1] iti / vijAtIyavyAvRttaM svalakSaNaM pratyakSeNaikSitam , na tu vyAvRttirityAha nahI[23.3]ti / 25 syAdetat-vikalpAnAmanarthavAhitayA bAhyArthAsaMsparzAdeva kathaM gRhItagrAhitvalakSaNaM smRtitvamityAzcarya upasaMhArApadezenAha-tasmAt [23.4] iti / yadyevaM dvaidhamapi vikalpaH pratipatturadhyavasA[14]b' yavazAdgRhItaMbAhyArthaprAhitayA smRtirucyate, tarhi paramArthataH kiMviSaya ityAha vastuta [23.7] iti / yato'yaM vikalpaH paramArthato nirviSayopi pratipannadhyavasAyAnurodhAtsmRtirabhipretaH tataH [23.7] tasmAt / yadetadvakSyamANakam Aha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 pR. 23. pa. 27. ] hetubinduTIkAlokaH / kazcitkumArilAdiH / kimAhetyAha sAmAnya[23.7]ti / abhedenAbhinnAkAraM yadvijJAnaM tadetatsmAta smRtirUpamiti yo bauddho vadet / tasyaivaMvAdino nUnaM nizcitaM vandhyAsute'pi viSaye yatsmaraNaM tatra zaktatA sAmarthyamastu / vandhyAsutasyApi smartuM yatso(misau) zakta iti yAvat kathaM tasyAtyantAbhAvasmaraNazaktatopakalpyata iti AzaMkAyAM cUrNakenopapattimAha sAmAnyasyAnanubhUtatayA ana- 5 nubhUtatvAt / evaM bruvato'pi('yaM) bhAvaH--anubhUte hi smRtirbhavati / yadi vA'nanubhUtepi smaraNamupapadyate tadA vandhyAsutepyananubhUtatvAvizeSAtsmArtA buddhiH kiM na kalpyata iti / ang[23.18]shbdo'dhyessaamntrnne| kiMzabdaH sAmAnyataH prazne / punaHzabdastuvizeSataH / tenAyamarthaH- yuSmAnevAdhyeSya sAmAnyato vizeSatazca etatpRcchAma iti / zataM saMvatsarAH puruSAyuSam / atra svAtantryaparijihIrSayA tatkArikA upakSipannAha- 10 tathA cAhe[23.19]ti / yasya[23.20] bauddhasya matena / tasya ekaliGini[23.28] gatiryugasahastreSu bahuSvapi na vidyata [23.29] iti sambandhaH kaaryH| AnantyAt [23.28] iti hetuH / tasyaiva samarthanaM sarvam / aliGgajamevAnumAnaM bhaviSyatItyAha-nace 23.21]ti / co yasmAdarthe / 15 'livinirmuktaM[23.21] liGgarahitam / asAmAnyasya svalakSaNasya anavagatameva liGga liGgijJAnaM kariSyatItyAha-nace[23.2 3]ti / caH pUrvavat / pradIpayogyatayA gamakatvasyAbhAvAditi bhAvaH / tasya[23.2 4] sAmAnyarUpasya liGgasya / tasya liGgasAmAnyagrAhiNo'numAnAntarasyodabhUtiH [23.25] janma / kiMbhUtAlliGgAt sAmAnyajJAnasaMhitAt sAmAnyajJAnayuktAtsAmAnyAtmanA jJAtAditi yAvat / asya ca liGga- 20 sAmAnyasya jJAyamAnasyAnumeyatvam , pratyakSeNa tvanmate sAmAnyAgrahaNAditi bhAvaH / tasya liGgasya sAmAnyasyodbhavastadudbhavo[23.26] liGgenApareNetyarthAt / tenApi sAmAnyarUpatayA anumAnAntarAdeva jJAtena tathAbhAvya'mityabhiprAyeNAha-anumAnAntarAdeva jJAtene[23.27]ti / astvevaM kA kSatirityAha evaM ce 23.27]ti / nanvevaM liGgAnumAnasyaivAnantyaM na tu liGgayanumAnasya tat kathaMliGga yanumAnAnAmityukta- 25 miti cet / satyaM, kevalaM tadevAcaM liGgaM jJApakahetvadhikArAt jJAyamAnasAmAnyarUpatayA cAnumAnatA(0mAnena) nizcIyamAnaM liGgi jAtam / svaliGgathapekSayA liGgamapekSata(mapIpyata) iti abhiprAyAdadoSa eva / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 paNDitaduvakamizrakRto [pR. 23. paM. 28ekasmilliGgini[23.28] dharmiNi / nanu ca sAmAnyarUpasya liGgatve tasya cAnumAnenaiva grahe na pratyakSatastannizcaya upapadyata ityabhidhAtari kathamidamAcAryAyaM sadhUmetyAdinA pratyakSatastannizcayasyopavarNanaM yujyata ityAzaMkyAha evaM manyata [23.30] iti / 5 prakRtyA vibhramAd [24.1] bhrAntatvAt / [15a] sAmAnyaM hi vijAtIyavyAvRttiH / ayamoM-vijAtIyavyAvRtteranyasya sAmAnyasyAbhAvAt vijAtIyavyAvRttyavagama eva sAmAnyAvagamaH / vAsanAdvayanibaddhazca vikalpaH svapratibhAsameva niyataM bahIrUpatayA sAdhAraNatayA pratipadyamAno bAhya eva vijAtIyavyAvRttyA mayA pratIyata iti manyata iti / prakRtyA bhraanttvaatsaamaanysy| sa vivecita bhedo[s]bheda eva vikalpena 10 pratIyata ityuktam / atha yadi prakRtibhrAnto'yaM vikalpastarhi kathaM tasya atadvyAvRttavastuprApakatvalakSaNaM saMvAdakatvamityAha livikalpasya ce[24.2]ti / kasmAtpunarvikalpAbhAsasAmAnyasya liGgaM(Ggatvam) na tu dhUmAdisvalakSaNasyetyAha nahIM[24.6]ti / tasye 24.6]tyAdinopapattimAha / atraivopacayahetuM darzayannAha sAdhye[24.7]ti / 15. ayamatrAbhiprAyaH / avazyaM hi kiJcidanumitsatA dhUmAdisvalakSaNadarzanottarakAlam-'idaM sAdhyamidaM sAdhanam' iti saMkalayitavyam / sati cAsmin saMkalpe sataH kSaNabhaGgitayA vastudarzanAbhAvAt / darzanena ca viSayiNA viSayasya dRzyasyA bhidhAnaM tena dRzyasya liGga(liGga)svalakSaNasyAbhAvAdityarthaH / tatazca katham svalakSaNadarzanAzrayo 'gamyagamakabhAvo bhaved yena kalpitadharmadvArako gamyagamakabhAvo na bhavediti / 20 nanu yadi pratyakSapRSThabhAvinApi vikalpena sAmAnyaM pratIyate, tarhi nyAyabindau yadavAdi tena " anyatsAmAnyalakSaNaM so'numAnasya viSayaH 'iti virudhyetetyAzaMkyAha yattaktami[24.9]ti / tadanyasye 24.11]tyanumAnottarakAlabhAvi no'prAptaprAmANyasyAgniratretyAdyAkArasyAnyasyApi svatantrasya vikalpasya / evamapi kimarthamavadhAryata ityAha svalakSaNeti[24.12] / svalakSaNaM viSayo 25 grAhyatvena naiva bhavatIti pratipAdayitumityarthaH / pUrvapakSadvayapUrvakaM phakkikAyAH samudAyArtha vyAkhyAyAvayavArtha vyAkhyAtuM tatra[24.13] ityAdinopakra mte| Adi[1]zabdAdekavinAze sarvavinAzAdisaGahaH "pratyakSeNa dRSTavataH" 1. P dRzyasya liGgaM / N prateratra samyak pAThaH / ata eva sa eva mUle sthApitaH / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 24. paM. 27.] hetubinduTIkAlokaH / ityasya tAtparyArthamAha na tvi[ 24.26]ti / kathaM punarasya tathA mananamanupapannamityAha nahI [ 24.27]ti / vastubalabhAvine [ 24.27]ti hetubhAvena vizeSaNam / syAdetat-keyaM viviktatApratItiH / yadi kevalapratItistarhi sA'bhAvasaMvittibhantareNa ' natarAM prasiddhyatIti kathaM pratyakSeNa tathA grahaNamupavarNyata iti / tadasat / tathAhi bhinnamabhAvamicchatA'pi vastUnAM svarUpaM parAnanupraviSTamavazyaiSTavyam, anyathA prAtisvikAmevaM 5 tadabhAvasyaivAyogAnAm ( ? ) / ataH parAnanupravezena graha eva kevalagrahaH / itarathetaretarAzrayatvaprasaGgaH / tAvat khalvabhAvasaMvittirnAsti tadAtmavad yAvatkevalagraho na bhavet / tAvacca kevalagraho nAsti yAvat nAbhAvasaMvittiriti / kiJca yathA kevalosbhAvo'pareNAbhAvena vinA pratIyate tathA bhAvopyantareNAparAbhAvaM kevalaH kiM na mIyeta / evamanabhyupagame vA'navasthA prasajyeteti / tadAha vArtikAlaMkAre prajJAkaraguptaH 10 "praparAnanu [[15b] ' vezena pratItiH kevalagrahaH / nanu kevalamva (saMvitti )rabhAvavittitaH kutaH / sApi kevalasaMvitti vinA neti samAnatA // yathA vA kevalosbhAvo vinA'bhAvena mIyate / tathA'bhA (tathA bhA)vopi naivazcedanavasthA prasajyate / / " iti / kathaM nirviSayasya vikalpasya yathAdRSTabhedasya paramArthaviSayatvamucyata ityAha 'nizvaye tyAdi / 271 bhanenaitadupapattyapekSayA / paramArthazabdayogo vArtikakArasya TIkAkRtA darzitaH / lakSyate cAthamAcAryasyAbhimataH / samAno yadvat yAdRzo dRSTho yathAdRSTaH / sa cAsau bheda evaM paramArthaH / sa eva viSayo'dhyavasAyavazAdyasyeti sa tathA / itarathA tu 20 paramArthato'viSaya eva / 'paramArthazabdaM prayuMjAno vArtikakAraH kathaM na pramAdye (dya ?) ti' evaM tu bhaTTA' caiTena kathaM na vyAkhyAtamiti na pratImaH / 1. S pratiratra truTita: / 15 pramANalakSaNasAmAnyena yogamupadarzya pramANavizeSasya pratyakSasyApi lakSaNena yogaM darzayannAha saditi / indriyANAmiti vyaktivivakSayA bahuvacanam / cakSurindrayApekSayA 25 granthasyAsya yojanAyAM tu indriyasya nAyanarazmyavayavina indriyasyAnu' mAnasiddhasya saMbhAra - daMzena saMyoge saMbandhe satyasya vikalpasya nItopanityAtmano bhAvAditi / 15 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -272-78 . paNDitadurvekamizrakRto [ pR. 25. paM. 13"yadvendriyaM pramANa(NaM) syAttasya cArthena saMgatiH" [zlokavA0 4.60] ityAdivacanAt svAbhimAnAtpratyakSatvenendriyamudAharaNIkRtaM pareNa / na punaH pratipAdyapratipAdakayorbuddhisAmya. viSayo dRSTAnto bhavitumarhati / bauddhasyaivamaniSTervAdhakAbhidhAnAcceti / prathamamitI[25.13]tyatra cchedaH subodha ev| Adyami[25.12]tyetadvyA5 cakSANa Aha Adau [25.14] iti / kasmAdA[da] vityAkAMkSAyAM Aha vikalpapravRteri[25.1 4]ti / Adau bhavamiti tvartha[:] yasyArthasyetyAdinA svalakSaNenAsAdhAraNasyaivopalakSaNAd asAdhAraNaviSayaM svalakSaNamiti vyAcaSTe / itarayo[25.16]vidhipratiSedha vikalpayoH / uktamevArtha tathAhI[25.17]tyAdinopa pAdayati / . . 10 asaMkIrNarUpe[25.25] [aparAmizra(mRSTa)svabhAve / ___ nanu ca tasyAsaMkIrNarUpatA [na] svataH kiM tvabhAvAMzasadbhAvAt / tatkathamevamabhidhIyata ityAzaMkya kAraNamAha tthaahii[25.26]tyaadi| anyathA [25.28] tasya pararUpamizratAprakAreNa / sa evAbhAvAMzaH [25.28] parAbhAvo na siddhayet parAtmavaditi bhAvaH / atraivAbhyuccayahetumAha na ceti [25.28] / sA [26.1] saMkIrNarUpatA .15 kathaM na yuktimatItyAha svahetubale[26.2]ti / svahetubalAyAtasya taddhetubhAvena vizeSaNam / yogaparivarjanaM tasyAyogAt tena vastuneti sAmarthyAt / nanu tena tasya saMkIrNarUpasya vinAza ne] parAbhAvena sarveSAmeva bhAvAnAmudayakSaNApUrvamabhAvAvabhAvaka rasaM jagat syAditi prasaMjayituM yuktaM na bhU(ta) tena saMkIrNarUpa. vinAzena' varaM svahetorevAsaMkIrNarUpANAmudayo'stvi[26.4ti / satyam / 20 yathAzrutiH(te) syAdeSa doSaH / kevalamAtya tAtparyArthabodhe yatnaH krnniiyH| iha khalu bhAvAnA kSaNabhanivepiM sahazAparAparakSaNodayAdvastusantAnaviSayA pratItirasti na tvabhAvaviSa[16aj. 'yaiva / ataevaM sattvavArmatatha( ? )yAmupaplavatotpadyate / udayottarakAlamavyavadhAnena vastuviSayA. ca pratItiH kathamupapadyeta yadi sa evAbhAvaH pUrvasiddhaM saMkIrNa rUpaM vinAsyAdanyasaM(vinAzyAtyadasaM)kIrNarUpamutpAdayet / sati caivaM varaM svahetoreva tathAvidhAnAmudayo. 25 stvityucyata iti / hetutvenArthakriyAkAritvena vasturUpatvAdabhAva rUpataiva hIyetetyetadupekSe(kSya)va caitaduktaM draSTavyam / prathamaM saMkIrNarUpANAmutpAdobhyupeyate pazcAdasaMkIrNarUpANAmudayamupagantum-kA punaratra hAnirityAzaMkyAha kimi(26.5]tyAdi / kazcitkila parivADazucau patitaM 1. vinAzane ca vara Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 27. paM. 23.] hetubinduttiikaalokH| 279 modakaM karaNa gRhNankenacitsotpAsaM pRSTaH 'kimazucarmodakamudgahmAsi' iti| sa evaM pRSTastaM pratya'vAdIt 'prakSAlyo(lyA)traiva tyakSA(kSyA)mi' iti / so'yaM parivrAjako(ka)modake(ka)grahaNArtho nyAyastadupagamena kim [26.6] / yathA ca tatra tanmatam 'atraivatyaktavya evAyaM' tadA kimazucimrakSitasyAnnasya grahaNena, varamayaM pUrvAvasthAne nai(e)vAstu ityupAlambhastathAtrApi / yadi tvabhAvata evAsaMkIrNarUpANAM pazcAdutpAdo'bhyupetavyo 'vara prathamata 5 eva tathAbhUtAnAmudayo'bhyupagamyatAmityabhiprAyaH / tatastathAvidho(dha)sya pramANaprasiddhau cAyamupAlambhAbhiprAyo draSTavyaH / tasmAdi[26.6]tyAdinA prakRtopasaMhAraH / pratyakSabalena [26.13] ityasya tAtparyArtha darzayannAha-yadi tu [26 13] iti / yadiH saMbhAvayati turbhinatti / vyavacchedaviSayA [26.14] vyavacchinnarUpaviSayA'tadrUpaparAvRttarUpaviSayeti yAvat / tathA satyapi smRtirna syAt / 10 vyAptigrAhakapramANAnadhigatasya viziSTadezAdivartitadasAdhAraNarUpasya grahaNAditi bhAvaH / 'anyarUpamidaM na bhavati? itya(tI)yamabhAvapratItiH kena pramANeneSTA yenAsyAH prAmAdhyamAcAryeNa nivAryata ityAzaMkyAcAryasyAbhiprAyaM prisphuttynnaah-naabhaave[26.20]ti| kasmAtpunaretatpratItijanakatvenAnyada[bhAvAkhyaM pramANaM na bhavati, eSA ca tatphalamityAha nhiiN[26.20]ti| Akriyate adhyavasIyata iti AkAro [26.21] vizeSo vyAvR. 15 cireva / kiMbhUta ityAha-pATave[26.22]ti / pATavaM tIkSNatA buddheriti prakaraNAt / AdizabdAt pratyAsattitAratamyAdergrahaNam / pATavA'dipratyayAntaraM svanizcayA[yApekSata iti tatsApekSa uktaH / etadevopapAdayannAha nahI[26.22]ti / anadhigamAditi [27.10] vastuno vizeSaNatvenAgrahaNAditi draSTavyam / na tu sarvathA[5]grAha eva vAcyaH / ayaHzalAkAkalpasya svatantrasya tena grahaNamyAbhimatatvAt / 20 ma(nya)thA " nirvikalpakabodhena dvayAtmakasyApi vastuno grahaNam / " ( zlokavA0 pra. 118) ityAdi virudhyeta / indriya sambadhAdhInAlocanAjJAnotpattizca kaMthamaniSTamAtreNa nirvayete(niva]te)ti / punara[27.14]prathame / varNyata [27.16] iti vadanpramANAprasiddhatAM darzayati / prakhyAnaM prakAzanaM pratibhAsanaM prkhyaa| tai[mirikAdijJAnasyeva prakhyA [27.17]yasya sa tathoktaH / ata eva tatsadRza ityarthaH / 25 ____ atha mA bhUtsAmAnyamarthakriyAsAdhanaM vyaktistAvattatsAdhanIbhavati / [16b] 'tadadhya.. vasAyitayaiva ca vidhivikalpaH pramANaM kiM na bhavatItyAzaMkya na tatra prAmANyamiti [27.24] dUrasthena sambandhaH kaaryH| tasya [27.23] vidhervikalpasyeti prastAvAt / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 27. paM. 23kathamaprAmANyamityAzaMkyaM yojym| tasya nirvikalpakapratyakSaviSayasya nirvikalpakajJAnenAdhigamAditi / co [27.23] vyaktamityasminnarthe / na mayArthakriyAsAdhananirvikalpapratyakSa- . viSayAdhyavasAtRtvaM tasyocyate, yena tvayaivamucyata ityAha tataH parami[27.19] tyaadi| co [27.21] yasmAdarthe / tatoyamarthaH-yasmAdevamucyate pUrvapakSavAdinetyarthAt / 5 evamabhidhAne'pi kathaM tadadhyavasAya ukto bhavatItyAzaMkyAha tatreti [27.21 / / jAtimatiriktAmadhigacchato'sya prAmANyaM bhaviSyatItyAzaMkyoktamevArthamadhikavidhAnArthamanuvadannAha jAtestviti [27.24] / apiH [27.25]akSamAyAm / tasyA' arthakriyAsAdhanatvAbhAvenAnarthatvAd, arthakriyAsAdhanasyaiva cArthatvAt / apUrvArthavijJAnatvasya pramANalakSaNasyAbhAvAdabhipretya na prAmANyamityuktam / 10 anena yaH pareNa vidhivikalpasya " tatrApUrvArthavijJAnam' ityAdinA sAmAnyena pramANalakSaNayogo darzitaH sa nAstIti darzitam / yopi " satsaMprayoga " ityAdinA 'vizeSeNa pratyakSalakSaNayogo darzitaH so'pi nAstIti darzayannAha ata eveti [27.25] / ataeva-jAterarthakriyAsAdhanatvAbhAvenAnarthatvAdeva / pratyakSatApi asya vikalpasya asaMbhavinI / kathaM na saMbhavatIti Aha-arthakriye[27.25]ti / tena sahendri15 yANAM [26.26] yaH saMprayogaH sambandhastasyA abhAvAt [27.26] / mImAMsakamatena sadai(tai)va sahendriya sambandha(banDhe) prabhavati nA'satetyabhiprAyaH / taduktaM kumArilena " bhAvAMzenaiva sambandho yogyatvAdindriyasya hi" (zlokavA. pra. 18) iti / 'asya[28.13]arthakriyAsAdhanasya vi(sAdhanaviSayasya jJAnasya arthakriyAsAdhane 20 [28.14] vastuni pravRttyaGgatvAdupadarzitArthaprApakatvAditi yaavt| netarat pramANaM bravItI [28.13]ti saMbandhanIyam / itaradi[22.8]tyarthakriyAsAdhanaviSayaM yanna bhavatIti / tada(d )viparItatvAda[28.14]rthakriyAsAdhane prvRttynnggtvaat| etadeva samarthayannAha tathAhIti [28.14] / apratAraka[28.15]mupadarzi tArthaprApakamityarthaH / lokepI[28.15]tyatracchedo vyakta eva / loke vyavahartari 25 jane / api vyaktametadityasminnarthe / nanu yadi nAma tadarthakriyAsAdhane pravartakaM na bhavati tathApi tat prApakatvenAvisaMvAda'katayA pramANaM kiM na bhavatItyAzaMkyAha yacce[28.16]ti / anadhigacchanniti (gacchadi)ti [28.16] / atra hetau zaturvidhAnAt pravartate / anadhigamAditi kAraNamuktam / 1. tasya / / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 29. paM. 1. ] hetubinduttiikaalokH| .. 281 tatsAdhyatayA[28.22] sAmAnyajanmajanya(sAmAnyajanya)tayopagatAmabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNAm / "samAnaprasavAtmikA jAtiH' iti vacanAt / vyaktisAdhyAm [28.2 3] iti vyaktisAdhyatayopagatAmiti pratyetavyam / anena yaivArthakriyA yuSmAbhirvyaktisAdhyatayopagamyate saiva tatsAdhyA bhaviSyatItyapi pakSaH pratikSiptaH / ubhayatrApi vyakterevAnvayavyatirekAbhyAM sAkSAtpAraMparyeNa ca tatra sAmarthyasya pramANenAvagatatvAditya- 5 bhipretam / nanu kasminkAle karotIti prazne " svalakSaNapratipatterUvam" [28.23] ityuktam yuktam / na tu 'kIdRza iti prazne iti cet / satyam kevalaM svalakSaNa[17a] pratipatteH[28.2 4] uttarakAlaM pratIyamAnatvAd UrdhvamuttarakAlamityu ktam upacArata iti boddhavyam / tatpratipatterUcaM pratIyamAnatvameva darzayannAha tatsAmaryeti 10 [28.25] / yadvA kIdRzamiti praznayitvaiva tatsAmartheti yojyam / tatsAmotpannavikalpagrAhyatvamapi kiM svalakSaNapratipatterUrdhvameva kiM vA kiyatkAlapari(ya)vasAne ityapekSAmAmuktam tatpratipatte rUrdhvamiti evaM bravIti [28.27] / kiMviziSTaM sAmAnya tathAtayA pra(ba)vItIti / parAbhiprAyeNApyevamabhidhAnaM kimarthamityAha darzaneti [28.27] / nanu kiM sAmAnyamAtramevArthakriyAsAdhanaM na bhavati, yena paraistathA'bhidhAnAdevaM 15 bravItItyucyata ityAzaMkyAbhyupagamamevottaraM racayannAha- sarvameveti [28.29] / yadyevamanumAnavikalpagrAhyasyApi sAmAnyasya tathAtvAt tadviSayasyAnumAnavikalpasyApi prAmANyanna syAt / tatazca zabdapraveze'kSitArAnirgamavRttAnto jAta ityAzaMkyA 'yattviti [29.17 / turvizeSArthaH / yat sAmAnyamarthakriyAmupakalpayati / [29.3] / kIdRzamityapekSAyAmAha-anadhigateti [29.2] / anadhigataM 20 pUrvajJAnenAparicchinnaM yadarthakriyAsAdhanaM tadviSaya AzrayatvA dhyavasAyena yasya tattathA / hetubhAvena caitdvishessnnm| anena ca vidhivikalpAvabhAsisAmAnyasyArthakriyAsAdhanaviSayatvepi nAnadhigatArthakriyAsAdhanaviSayatvamiti na tadviSayasya prAmANyamiti darzitam / tadviSayatvamevAsya kuta ityAha sambaddheti [29.2] yadarthakriyAyAM sambaddhaM ka(kA)raNabhAvena tatsaMbandhAtadArUDhatvAttanniSThatvAditi yAvat / sambaddhasambandha(kha)tvamevedRzamasya va ityape- 25 kSAyAM kAraNe[29.1]tyAdi yojyam / tathAbhUtaliGganizcayadvAreNa pratIyamAnatvAt kAraNavyApakasaMbaddhaliGganizcayadvArAyAtam [29.1] uktaM veditavyam / kAryaJca vyApyaJca tathA'vasIyamAnaM svakAraNaM vyApakaM cAtadrUpaparAvRttaM pratyAyayatIti bhAvaH / anena sarveNaitaduktaM anumAnavikalpena hi paramArthato'rthakriyAsAdhanameva vayAdi viziSTadezAdyava1. kIdRzaM / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 paNDitadurghakamibhakRto [pR. 29. paM. 4cchedena / ekato vyAvRttyollikhyamAnaM sAmAnyaM, nAnyadatastadadhyavasAyinastasya prAmANyamupapadyate / nanu darzanottarakAlabhAvino vikalpasya viziSTadezAditayA gRhIta'syaivArthakriyAsAdhanasya tathAdhyavasAyAditi vidhivikalpagrAhyamapi sAmAnyamanadhigatArthakriyAsAdhanaviSayaM sat 5 svagrAhiNaM vikalpaM prAmANyena yojayiSyatItyAha-imiti[29.4] / tuH pUrvAdvai dharmyamasya dyotayati / ____udAhiyate [29.9] / udAharaNIkriyate / prakRtaparityAge kiM kAraNamiti - cAzayaH / nirAkartumu[29.10]dAhiyata iti saMbandhanIyam / dRSTAntameva vighaTayituM kAM punaare[29.10]tyaadinopkrmte| parasparaM vyAvRttyA 10 hi vyaktayo bhinnameva jJAnamupajanayeyuH / kathaM punarabhinnAM dhiyamabhidhAnaM cAdadhatItyAzakyAha evam[29.23] iti / tadekaM vAhadohAdikArya tatra pratiniyamaH / pratiniyatatvamavazyaM prAgbhAvitvaM lakSaNaM [29.2 3] yasyA sA tathoktA / upakartavyamabhiva(vya)ktavyaM na tu janayitavyamityavase[17b] yam / nityatayA tasya pareNa tathAtvAnabhyupagamAt / parAbhyupagamAnapekSAyAM cAsya dRSTAntatvAnupapatteH / tasmAdvivakSitAdaparaM sAmAnya 15 [29.24] tadekasAmAnya vyaMjakatvAkhyam / anyathA [29.2 4] tadaparasAmAnyayogena vyaMjakatvaprakAreNa / tadabhivyaktayepi tadaparaM sAmAnyaM tadekasAmAnyAbhivyaMjakAkhyaM sAmAnyAbhivyaJjakatvAkhyamaparamupeyam / tathA tadabhivyaktayepyanyadityanavasthAyA aparyavasAnasya prasaMgAt [29.2 4] prApterhetoH / sAdhayiSyanti vivakSitasAmAnyayogamantareNa svabhAvata eveti prakaraNAdavaseyam / 20 nanu kiM pramANaparidRSTArthApalApe prayatirbhavatAM yenaivamabhidhIyata ityAha kim[29.6] iti / atha kimajJAyamAnapramANakamasadavazyaM bhavati yena sarvathA tadarthakriyo cchedaH kriyata ityAha pramANabAdhitena ce[29.26]ti / pramANabAdhAmeva mAtrayA darzayituM tathAhI[29.27]tyAdinopakramate nopalakSayAma [29-28] iti vadandRzyAnupalambhaM bAdhakaM darzayati / avibhAvanaM[30.2] 25 nirlaThitagarbhavadvibhAgenApratipattiH / rUparUpiNorananyatvena bhede rUpiNa ema bhedApaterityabhi pretyAha padArtha chayopagamaprasaMgAditi [30.5] / Adi[30.5]zabdAcchabdajJAnaparigrahaH / nanu bhinnasAmAnyayogAdbhedo bhAvAnAM, na punaH pratibhAsabhedAdityAzaMkya yadyapyatra zataM doSAH sambhavanti, tathApi granthAvastarabhayAdekameva dUSaNaM datte sAmAnyasyeti Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 30. paM. 25.] hetubinduTIkAlokaH / [30.7] / evaM manyate yadi sAmAnyabhedAdbhAvabhedastadA gavAzvasyeva gotvAzvatvayorapi bhedastadaparasAmAnyabhedAdbhavediti sAmAnyasyApyaparasAmAnyaprasakteriti / astveva kA kSatirityAha-ni:sAmAnyasyati [30.7] / asye[30.7]ti sAmAnyasya / / eteneti [30.10] 'na tathAvidhamupalakSayAma' ityAdinopadarzitena dRzyAnupalambhena / kathaM punardRzyAnupalambhaH siddho yena tannirAkRtametat syAt yata [30.15] iti| tadA- 5 'siddhami[30.15]tyanva(nu)gamApekSatvaM buddheriti prakaraNAdRSTavyam / tatra [30.16] indriyabuddhAvanupalakSaNAd [30.16] apratibhAsanAt / aspaSTanIlAdyAkArAH sA(rA sAmAnyabuddhirabhimataM saMvedyata iti cAtrAbhipretam / vyaktirUpamapAsyAnyasyeSTa(spaSTa)mevarUpamupagatam / tatrAvabhAsate tadeva sAmAnya masmAkamityAzaMkya tadapi nAstItyabhiprAyavAnAha spaSTasyApI[30.17]ti / anuplkssnnaaditybhismbddhyte| saMprati dvitIyasya 10 spaSTarUpasyopalakSaNamabhyupagamya tasyAnugAmirUpatvaM pratiSedhayannAha / tadbhAve ce [30.17]ti| co vizeSArthAbhidhAnAbhyupagame / anena kiM tad dvitIyaM spaSTaM rUpaM sAbaleyabAhuleyavyaktidvayAntarAlaM na vyApnoti kiM vyApnotIti vikalpayorbuddhisthIkRtayormadhye'vyApanapakSe doSaM darzayati / vyaktiyasyAntarAlamavakAzamavyApnuvataH [30.17] svsttyaanbhismbndh(ghn)tH| kathaM tadanugamo [30.18]vyaktyantarAnugamo vyaktyantaravyApitvaM 15 niSkriyatvena gatvA vyApArAsaMbhavAttathAtvepi pUrvavyaktiviyogAnuSaGgAt / na ca tatsAGgamiti ca bhaavH| dvitIya [18a] 'vikalpepyAha vyAptI ce 30.18]ti / tatra[30.19] antarAle / na tatya tatra vyaktaM rUpamasti vyaJjakAbhAvAt tenAnupalakSaNamityAha nhiiN[30.19]ti| 20 avazyaM hi bhUtale tat kayAcid vyaktamiti na tasyAvyaktarUpasaMbhava iti bhAvaH / vArtikakArasyApyayamartho'bhipreta iti pratipAdayannAha-tathA ce[30.20]ti / prakRtopayogibhAga eva paThituM yujyata iti vArtikasya pAdatrayamevAyamapaThat / uktayopapattyA vyaktaikarUpasaMbhave cedamanyadA(trA)pIti nidarzayannAha-ekatrApIti [30.23 / co vktvyaantrsmuccye| sarvasarvagatavAdinamadhikRtyoktaM sakaleti [ 30.23 ] / svAzrayasarvagatavAdinaM 25 tu prati svAzraye 30.24Ati / nAma[30.25]zabdo'sambhAvanAyAm / iha ekatraivAzraya ityane nApyaMzenAyaM na dRSTAntaH kintu yathA kSaNikatvasya nirvikalpakabodhena dRSTasyApi na darzanAvasAyastathA sakalasvAzrayarUpapratibhAsepi na darzanAvasAya ityanenaiva / astu tarhi sarvabhuvanavartirUpasya nizcayaH / sarvasvAzrayavatino vA kA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurvekamizrakRto [pR. 30. paM. 27kSatirityAha tata [30.27] iti / ttstaadRshruupnishcyaat| taca[31.1]chabde na sAmAnyaM prtyvmRssyte| sahacArizabdena ca saMbaddhaM vivakSitam / tenAyamarthastatsahacAriNaH sAmAnyasaMbaddhasya tatsamavAyaviSayasyeti yAvaditi / etacca naiyAyikAdInpratyabhihitam / mImAMsakaM pratyAha-tadabhinnasvabhAvasya ce[31.1]ti| 5 kimindriyabuddhau sAmAnyasya pratibhAsa AhosvidvikalpabuddhAvanumAnAtmikAyAmiti vikalpayorantarnihitayorekaM vikalpaM nirAkRtyAparaM nirAkartumAha athe [31.3]ti / AdizabdAd zabdabA(zabdAdi)parigrahaH / prAktanamevAbhipretye[30.15]ti pdmtraabhisNbdhyte| tataH anumAnAdibuDimiti dvitIyayA nirdeshH| yathA'spaSTo vyaktyA kAro'rthAkAro vA lakSyamANaH samvedya mAnausti na tathA svalakSaNapratibhAso 10 vyaktyAkAro lakSyamANostIti yojyam / kasmAdevamityAha-tabhAva [31.5] iti tasya svalakSaNasyAbhAve tAsAM [31.6] sAmAnyabuddhInAm / atraivAbhyuccayahetumAha AkArAntareNa ce[31.6ti / svajJAne indriyajanmani jJAne / spaSTAspaSTarUpadvayayogi svalakSaNaM tenendri'yajJAne spaSTena rUpeNa pratibhAtyanyatra punaraspaSTenetyAha aneke [31.6]ti / atiprasaGgAdi[31.7]ti ghaTa pratibhAsepi paTapratibhAsakalpanA 15 syAt / ghaTapaTalakSaNarUpadvaya(yA)yogitvAtpaTasyetyAdehattarasyAtrApi suvacatvAdityabhisandhiH / tasmAdi[31.7]tyAdinopasaMharati / iyamabhinnAbhAsA sAmAnyAkArA svalakSaNAdudbhavo'syA iti svalakSaNodbhavA satI bhinnArthagrAhiNI vyAvRttavastugrAhiNI na pratibhAti / kiM tvanAdI[31.9]ti / _' dRDhatvAtsarvadA buddheri'ti bruvatA yadi buddherdAyamabhihitaM tadapi nirUpayannAha20 dRDhatvaJce[31.10]ti / sahetukavinAzavAdipale kSaNikatvAbhyupagamAdi [31.10]tyAzutaravinAzitvAbhyupagamAditi veditavyam / asyAH [31.11] sAmAnyabuddheH / tad [31.10] abAdhyamAnatvam / [18b] syAcchabdo'nekAntavacano niyatosti tena syAvAdo[31.12]'na. kAntavAda yadvA syAdakSaNikaH syAtkSaNika ityAdi [31.12] syAditi vAdaH 25 sthAbAdastasya bhaMgo nirAkaraNaM tasmAdevAvadhAraNIyo bAdhaka iti prakRtatvAt / sthAdvAdabhaGgamadhItyeti kaNi lyabalope ceyaM paJcamI draSTavyA / ' evaM manyata [29-22] ityAdinA yadupakrAntaM tadupasaMharannAha tasmAdi[31.13]tyAdi / yastu [31.18] mithyAtve'doSa[32.1] iti sambandhaH / 1. ' mithyAttraprasaGgadoSaH'-s Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 32. paM. 9. ] hetubinduttiikaalokH| 285 uktaH [32.1] pareNetyarthAt / kiM kRtvA'sAvukta ityAha pUrvapakSayitveti [31:19] / sAmAnyam [31.22]ityAdirbhaviSyatI[31.22]tyantaH pUrvapakSa. granthaH / asyaiva pUrvapakSasyAkAram iti[30-23]zabdo darzayati / tasya[31.19] sAmAnyasya vRtte[31.19]vartanasya / niyAmakaM vyavacchedakam / sAbaleyAdiSu karkAdisAdhAraNe parasparaM bhinnatvepi gotvameva vartate nAzvatvamityetannimittam / yathaikasmA- 5 sAvaleyAtkarko bhinnastathA bAhuleyopi tatastulyapi bhinnatve [31.21] bhede keSucita [31.21] sAvaleyAdiSu vRttirgotvasya avRttitA'vidyamAnavRttitvamavidyamAnatvamevAzvatvasyAdizabdasaMgRhItasya / kasya keSucidvRttyavRttiteti apekSAyAmuktaM' gotvAderi[31.22]ti / animittateti kAkAkSinyAyenobhayatrApi vRttyavRttitAyAM buddhAvapi saMbadhyate / tenAyamoM yathA gotvAdeH keSucidvRttyavRttitA'nimittApi niyAmaka- 10 sAmAnyarahitA'pi tathA [3 1.22] tadvahuDi[31.22rabhinnAbhAsA dhIranimittA janakagotvasAmAnyazUnyA'nAditathAvidhavAsanAsAmarthyAt keSu'cideva bhaviSyatI[31.227ti / tena viSayaM vinA kutotpa(vinA buddhayutpattyabhAvena tat[31.25]sAmAnyaM dhruvaM 'natyamicchati / yadvA tena kAraNena tatsAmAnyamicchanti dhruvaM nizcitam / tenAbhinnena viSayeNa vinA anugamAbhikAnAM buddhInAmutpAde ko doSa ityAha / 15 tA hIti [31.26] / tA abhinnAbhAsA sAmAnyabuddhayaH / anena sAmAnyAbhAve tathAbhUtabuddhayutpAde bAdhakapramANamuktaM pareNa / asAveva vandIkRtamarthaM pratikurvannAhana sviti [31.27] / vRttirniyateti prakaraNAt / na duSyatI[31.27ti bruvato'yaM bhAvastadantareNa tathAvidhabuddhayutpAde mithyAtvadoSosti bAdhakaH / sAmAnyasya [31.277 tu sAmAnyAntaramantaraNa keSucideva vRttau kimasti bAdhakaM yena tatrAnya'sAmA 20 nyamabhyanujAnAmIti / asau [32.1] mithyAtvaprasaktidoSo na tathAgatasiddhAntanItiparizuddhabuddhIna[32.2]smadAdIn bAdhate vyathayati / kasmAdityAha sAmAnye[32.ti / yadyapi pUrvavat sAmAnyabuddhermithyAtvavyavasthAnibandhanaM pramANaM mAtrayA darzitaM tathApi bahumukhamevAsyA mithyAtvavyavasthApakaM pramANamastIti pratipAdayituM tathAhI[32.3]tyAdinopakramate / sAsnA [32.4] galakambalaH / Adi- 25 shbdaatkkudaadiprigrhH| 'nAsAdhAraNaM saamaanyruuptaahaaniprsnggaat| nodayavyayaprasaGgayogi nityatvAbhAvaprasaGgabhAvAditi buddhistham / itiH [32.87 anantaroktaM pratyavamaSati / kuto na yuktamityAha viruddhe[32.9]ti / asamartha sAtirekaM kArikAbhirvaktuM para 1. 'animittA'-s 2. na cAsA-s Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 32. 5.9mukhenAha ne( khenAha Ahace )tyAdi / nAza iti vyakte[19a7 ritiprakaraNAd draSTavyam / ajAtatA [32.10. keneSTe[32.11.Jti liGgavipariNAmena saMbandhanIyam / kena [32.11.] kaarnnen| tad vyaktivat / ananvayoM [32.11.] vyaktyantarAnanugAmitvam / 5 nanu ca "sAmAnyAnyapi caitAni nAzInyAzrayanAzata[zlokavA. pR. 380] iti vacanAnmImAMsakairvyaktinAze nAza iSTa eveti kimucyate vyaktinAze'nAzaH / kenepTe(pTa i)ti prakRtaM mImAMsakamatamiti / satyametat / kevalamevaMvaktarayamAzayaH yadyekaM sAmAnyaM tato bhinnaJcAbhinnaJca saMgacchate tadA vyaktirUpeNa vyayate tadvyatiriktena ca rUpeNAnuvartata iti syAdapi yadi paraM manomodakopayogamAtravadetaditi / etaccAdhastAdyathAvasaramihaiva 10 pratipAdayiSyate / ata eva ca kaizcinnaiyAyikairnAzInItyupalabhyAnItyetadartha kumArilenoktaM vyAkhyAtamiti / ... vyaktijanmani janmAniSTau sAmAnyasya dUSaNamidamupasthitamiti darzayannAha-vyaktI[32.12.]tyAdi / jAtiriti vakSyamANApekSayA strIliGgena nirdezaH / niSkriyatvAjjAterityabhipretya naagtetybhyupgmyti| prAga[32.13.] vyaktyudayAtparvam / dRzyAyA anupa15 labdhatvAdityabhiprAyeNa ca nAsIdityu[32.13.]pagamayati / cedi[32.12.]tya trApi saMbadhyate / tasyA vyaktarutpadyamAnAyA dezo dizyate'sminniti kRtvA''dhAra uktaH / anenaitaddarzayati / tatsaMbandhoru(?)bandhanena vA prakAreNa bhavet sa caikopi na bhvtiiti| sA jAtiH tayA vyaktyA saGgatA saMbaddhA kathaM [32.13.] na kathaJcit / tajjanyajanmani sAmAnyasyeSyamANe tAdAtmyaM tAvadatibhavAnna(tAvad bhedAnna) yujyate / tatsambandhamAtra20 mapi na saMgacchata ityabhiprAyo'syaivaM ca vaditurboddhavyo'nyathA mImAMsakamate tAdAtmyA danyasya sambandhasyAniSTerAgatAzrayAntarAdityAdidvArA sambandhamAtraniSedho'nupayuktaH prasajyeta prastutazca tanmatamiti / vyaktinAze'vinAzitveSTau ca sAmAnyasye(syA)yaM doSaH syAditi darzayannAha vykti(ktiiti)[32.11.| niSkriyatvAdityabhiprAyeNa nAgate[32.14.]tyAha / tacchUnye[32.14.] naSTavyaktirahite dRzyAdarzanAbhiprAyeNa ca 25 na sthitetyAha / keti [32.15.] kAkAkSi(kAkA) praznayuktaH kathaM(katha)nA'zakyatvaM pratipAdayati / jAteya'ktyAtmakatvopagame tadudayavyayayostadanvaya'vyayau na syAtAm / satyAJca tadiSTAvayamayaJca doSa iti pratipAdya tattadiSTau ca jAtestAdAtmyopagama eva jaghanya iti pratipAdayannAha vyakte[32.16.JrityAdi / sA vyaktirAtmA svabhAvo yasya tadbhAvaH / anupaplutaM [32.17.] vAdyAdibhiraprApitAsvAsthyaM ceto Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 34. paM. 4. ] hetu bindu kAlokaH / yeSAM teSAm / kathamiSTam / kSepe cAyaM kimaH prayogaH / upaplutaceta sAmeva mImAMsakAnAmidamiSTamiti sAmarthyAddarzitam / pramANAsi ( mAsi ) ddhau prakRSTaM kArakaM pramANamucyate'vizeSAdhAyitve ca sAdhakatamatvAbhAvAtkathamasya tattvaM syAdityAzayaH / naivai[32.27.]ti vyAcakSANaJca[ 32.27.] kAramavadhAraNe darzayati / liGgagrahaNAtarakAlabhAvino [ 32.28.] vikalpasyeti prakaraNAt / tasminvikalpe [19b] 5 'pratibhAsanAttasya sAmAnyamiti prakAzitam / saMbaddhasaMbandhAdityAdiH pUrvoktaH prakAraH / vyaktisvabhAvatve tasya kathaM tadakartRtvamityAha tasyeti [33.3.] / kalpitaM vikalpena ghaTitaM rUpaM [33-3] svabhAvo yasya tasya / tadasaMbhavAd [33.3.] rnyjnaadyrthkriyaanupptteH| sarvanityasAdhAraNadUSaNamiha samuccinvannAha / nace [33.4.]ti / anyA 'ce [ 33.5]ti tadekasAdhyatayopagatA'bhinnajJAnAbhidhAnale kSaNamavaseyam / iti [ 33.6.]- 10 revamartho manyate [33.6.] cetasi nighatte vArttikakAra ityevaM bruvANa iti cArthAd draSTavyam / 287 1 anadhigatArthaviSayaM pramANamiti pramANalakSaNaM pareNa kArikayA darzitamiti darzayannAha tatrApUrveti [ 33.11.] ahamahamikayA kriyA AhopuruSikA tayA [33.1 6.] karaNabhUtayA / tatkhalakSaNamaspaSTarUpatayA anukarotIti tadanukArI ti vivakSita - 15 miti prkttynnaah| aspaSTanIlasvalakSaNAnukArI [33.27.] aspaSTanIlasvalakSaNAbhAsamityarthaH / sarva eva hi vikalpo'spaSTasvalakSaNAbhaH / nIlAdi pazyatastu vikalpayato yaH spaSTArthapratibhAsAbhimAnaH sa tadvikalpasamasamayajanmano nirvikalpasya prasAdAt / yathA caitatathobhe(ce) samIcInamAcAryo 'vinizcayamiti ( ya iti ) tata evA [va] gantavyam / kathaM punaraspaSTanIlasvalakSaNAnukAri na tu nirvikalpavatspaSTasvalakSaNAnukArItyA zaMkya yojyam - 20 sAkSAda[33.27.]vyavadhAnena anutpattestataH svalakSaNAditi prakaraNAt / yadi tatastannotpannaM tarhi tasya niyatanIlAdyAkAraparigrahaH kutastya ityAzaMkya yojyam - darzane - [33.27.]ti / darzane'nAmudhenA ( nAnubhavenA) hitaH saMskAro [33.27.] vAsanA tasyA' vedha [ 33.27.] AkSepastadvazAt / co[ 33.27.] vyaktametadityasminnarthe ) nanu yattatrAvabhAsate tat svalakSaNam / yena spaSTanIlasvalakSaNAnukArItyucyata ityAha 25 dRzye [ 33.28. ]ti / dRzyavikalpyayorekIkaraNAt / dRzyavikalpyAvarthAdRzye[33.28.]ti vekIkRtyAsya pravRtterityarthaH / dRzyavikalpyaikIkaraNaM ca tasya tathotpattereva draSTavyam / tadavabhAsino'bAhyatvAdeva na paramasAvanukarotItyAzayaH / sa [ 34.1] vikalpaH / tapo (pA) nAlambane kathaM gRhItamAhitvalakSaNaM smRtitvamityAzaMkyAha tathAhI [ 34.4. prati / 1. veti / 2. Adheya 'S | 38 3. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 paNDitadurvekamidhakRto [pR. 34. paM. 11smRtirUpatvamevAnumAnavikalpasya pratipAdayanparaH prAha-tathAhI[34.11.]tyAdi / amitvAdinA rUpeNAnavacchinnatvAt anagnivyAvRttaM vastumAtramityAha / mahAnasassUpakArazAlA / Adi[34.12]zabdAdayaskArakuDyAdegrahaNam / prAk[34.15] pUrvaM vyAptigrahaNakAla ityAkUtam / pradezavizeSa parvatAdau / tadvad [34.13.] 5 anumaanviklpvt|. .. nanvadhigatAvadhiganturapyanumAnavikalpasya prAmANyapradarzanenAsyApi tathAbhUtasya prAmANyamA veditamevati kimanenoktA natizAyinoktenApItyAzaMkyAha evaM manyata [34.14.] iti / pUrvapakSiNaitasminnuktepyevaM bruvANo niyatamevaM vakSyamANakaM manyate [34.14.] cetasi nivezayati / yadi[34.1 4.]tyAdinA mananIyameva darzayati / Adi[34.15.J10 zabdAtkAlasya parigrahaH / sAdhyadharmigrAhi [34.15] parvatAdigrAhi / dRSTAnta dharmigAhi [34.17.] mahAnasAdidharmiyAhi / tatra dRSTAntadharmigrAhiNA darzane[na] naiva [20a] parvatAdiviziSTamanagninA vyAvRttaM vastu gRhItam / nApi tadAha na parva(nApi parva)tAdisAdhyadharmigrAhiNAnvayAdyavedino(nA)pi / tathAtra vipatti( tathAtve'vipratipatti )prasaMgA tadviziSTamanagnivyAvRttam vastu gRhItamitidarzanAnvayA(darzanadvayA)nadhigatamuktam / ayoga15 vyavacchedena [34.18.] saMbandhavyudAnena / tadviparItatvAda[34.20.] anumAnavikalpaviparItatvAt / tena yahA thA) tyaiva nizcayanAt / nanu vastvadhiSThAnatvAda[34.23.]stvAlambanatvAdityabhipretam / tathA cAnumAnAsaMgraha ityAha vastvadhiSThAnatvaM ce[34.2 3.]ti / cakArastuzabdasyArthe / pramANasya vyApAraH prApaNam tasya viSayastamabhipretyocyate / nAlambanalakSaNaM 20 [34.25.] viSayamabhipretyocyate iti sambandhanIyam / AlambanalakSaNaM grAhyarUpam / uktAdanyena prakAreNa anyathA'vyApinI srvprmaannaasNgraahikaa| viprakRSTo dezakAlasvabhAvairvyavahito viSayo yasyAH sA tathoktA / / tatrApI[35.1.JlyAdi pratividhAnam / vikalparUpasyaiva vastuno dharmitvAt / tasyaiva ca tatpradhAnatvAdyanupAdAnatvasAdhyatvAt / tatrApi pramANavyavasthAyAstadeva vikalparUpaM 25 vastvadhiSThAnamastIti samudAyArtha / darzanavidhipratiSedhavikalpAnAM darzanasyaiva 'prAmANyaM netarayoriti prakRtam / uktaJca / tatra tadAdyameva ' [25.11.] ityAdinA / tatkuto'sya vastvAzrayeNa pramANavyavasthApratipAdanasyArthotpA(syopapA)danamityAzaMkya saMgati darzayitum idaM ce[35.12.]tyAdinopakramate / tasya anadhigatavasturUpAdhigantRtvasya asiddhatA / tasyA udbhAvanaM [35.16.] prakAzanaM tadartham / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 36. paM. 18. ] hetu bindu TIkAlokaH / tasyaiva [35.20] khalakSaNasyaiva / sAmAnyasyApyarthakriyAsa(sA)marthyalakSaNatvAttadviSayopi vikalpaH prAmANyAnnApaitIti pUrvapakSamutpazyannevaM bruvANaH kiM manyata ityAha sAmAnyasyati [35.21.] / tadviparItatvAda [ 35.21. ]rthakriyA sAmarthyalakSaNaviparItatvAt / yathA ca tasyArthakriyAkAritvamasaMbhavi tathA purastAduktamiti / gUDhAbhisandhizcaivaM manyata [35.21.]iti draSTavyam / tatopi [35.23] vastunyeva [ 35.24] puruSasya 5 pravRtteri[5.26. ]ti saMbandhaH / tatsAmarthyajanmA vikalpo na pramANami[35.26.]ti sAdhye ca hetupadametat / kathaM pravRttirityAha tadadhyavasAyene [35,24.]ti / kasmAttadadhyavasAyena pravRttiH kalpyate ityanyathe [ 35.25 ]ti / tatra [45.25.] svalakSaNe pUrvasyA upapatterasyAzca tulyatvAt kimanena punaruktene'tyAha pUrvabhi[35.27.]ti / evaJca zAbdIM gatimAzritya bhedo darzito draSTavyaH / athArthA- 10 bhedAki mukhabhedamAtreNa bhedenopadarziteneti nirbandhastadevocyata ityabhiprAyavAnAha yadve [36.1.]ti / kimitI[366. ]tinipAtAnipAtasamudAyaH kasmAdityasyArthe vartate / syAdetatsvalakSaNe nirvikalpakaviSaye pravartayannapi tadanubhavAtprameyAntaraviSayaH san prAmANyaM prApsyatItyAzaMkyAha ayamasyAbhiprAya [36.12.] iti / tatraiva [36.13.] prameyAntare svaviSaya eva N pravartayedi [ 36.14. ]ti / sambhAvanapadametat / zakyArthaM vA / 15 kiM kartuM prarvatayedityAha - rUpaM tatsAdhyami [36.14. ]ti / prameyAntaramAtraM tadviSayamabhipretya tatraiva pravarttayet tatsAdhyAmarthakriyAmadhigantumi [ 36 . 14 . ] yuktamadhunA tu yadi sAmarthya[20b](sAmAnya) lakSaNaM tatprameyAntaraM tadA naiva vA[ 36.14.] ityuktam / naiva vA pravartayet na svalakSaNe nApi sAmAnye na kvacidapIti pravRtti - mAtrapratiSedhAd mriyate / 20 289 yadvA pUrvaM sAmAnyasAdhyAmarthakriyAmanAkalayyAbhihitam-tatraiva [36.13.]ityAdi / idAnIM tu tatsAdhyAmarthakriyAmAkalayyoktam - naiva ve[ 36.14 . ]ti / kasmAdevamityAha - tadviSaye[36.15.]ti / tatsiddhaya eva pravartayiSyatIti Aha vikalpe[36.16.]ti / tatsiddhe[36.14 . ]rabhinnajJAnalakSaNAyA arthakriyAyA niSpatteH / sAmarthyAccAbhinnAbhidhAnalakSaNAyAzcetyAbhedam (zcetyapi vedyam ) / : 25 nanu tataH prameyAntaraviSayeopi pratyayastadviSaye pravarttayanniSpAditasvaviSayArthakriyo vA kvacitpravarttayanprAmANyamapi prApsyatItyAha - nahIM [ 36.16. ]tyAdi / pratyayA[36.17.] ityatra bahuvacanena sAkalyaM darzayati / sAdhitA niSpAditA arthakriyA [ 36.18. ] / 1. pravartayatu s / 2. tatsAdhyAmarthakriyAm S | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 . .. paNDitadubaikamizrakRto [pR. 36. paM. 19svaviSayAki'yA yeSAnte tathA, teSAM kacidapi [36.19.] na pravartayantIti pUrvakeNAbhisambandhaH / vizeSeNa [36.19.] vizeSyaiva yairmImAMsakairevaM vyAkhyA[ya]te [36.19.] teSAM mata iti sAmarthyAt / yAtmakasya [36.21.] sAmAnyavize pAtmakasya / vijJAnAbhinnahetutvAdicchAdevijJAnAtmaka(katvaM) siddhamabhipretyaM prAmANyAnuSataH 5 kuto(kRto) veditavyaH / pramANAnAmiyattA [36.26.] vyavacchedaH / kumAri lamatena pratyakSAnumAnopamAnArthApattizAbdAbhAvAH SaDeva pramANAnItyevaMrUpA vizIryeta [36.27.] truTayet / dhArayA pravAhena vahanazIlAni [37.1.] bhavanadharmANi / anekAntastadabhinnayogakSematvalakSaNo heturiti prakaraNAt / ekasminnarthe sajAtoyAni sajAtIyavijAtIyAni vA pramANAni saMplavante pravarttanta iti vAdI 10 [37.5.] / pratikSaNaM [37.7.] bhidyata [37.8.] iti sambandhaH / keSAM kSaNavizeSe(Sa)sAdhye'rthe vAJchA bhavati / yadyasmadAdInAM tathA'rthAdarzitvAdeva na saMbhavatItyAha yoginAmi[37.11.]ti / yogazcittaikAgratA sa yeSAmasti teSAm , nityayoge prazaMsAyAM vA'ya[mi]nirdraSTavyaH / zamathavipazyane vA yogastadvatAm / nanu teSAM svArthAsaMbhavAtkima bhipretyAsminvAnchA bhavatItyAha-pare[37.11.]ti / 15 atha paropakAriNaH pareSAmevopakurvantu kasmAtpunaH kSaNavizeSasAdhyamartha prAptuM parihattuM vA'bhilaSantItyAha kasyacidi[37.12.]ti / kasyacitkSaNavizeSasAdhyasyArthasya kathaM citsAkSAtpAraMparyeNa vopayogAdupa[37.12.]yujyamAnatvAt / kacit[37.12.] prANinIti prakaraNAdavaseyam / anena paropakArAGgatvaM tasya darzitam / tadA[37.12.] nAnAyogakSematvamiti sambandhanIyam / tadetyatracchedo vyakta eva / etadeva nidarzayannAha20 yathe[37.12.Jti / sAmAnyocchedasyArthasya viSayopadarzane yathaitaddarzitam , tathA'nyadapi draSTavyamiti yathAzabdasyArthaH / ___ bhAvanAmArgavyudAsena' darzanamArga [37.12.] ityuktam / duHkhe dharmajJAnakSAMtiH, duHkhe dharmajJAnam / duHkhe'nvayajJAnazAMtiH, duHkhe anvayajJAnam / samudaye dharmajJAnakSAntiH, samudaye dharmajJAnam / samudaye'nvayajJAnakSAntiH, samudaye'nvayajJAnam / nirodhe dharmajJAna25 kSAntiH, nirodhe dharmajJAnam / nirodhe'nvayajJAnakSAntiH, nirodhe'nvayajJAnam / mArge dharma jJAnakSAntiH, mArge dharmajJAna[m ] / mA[21a] rge'nvayajJAnakSAntirityevaM paJcadazakSaNA darzanamArgaH taduktamabhidharmakoze " adRSTadRSTerduGmArgastatra paJcadazakSaNAH " [abhi. 6.28.] iti / tasmindarzanamArge phalabhUtAH paJcasaMklezaskandhAH / duHkhAkhyaM satyam / 1. atra vizeSArthinA visuddhimaggo'nusatavyaH pR. 359 / | Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. pa. 17 hetu bindu TIkAlokaH / 291 tasmin duHkhe dharmajJAnakSAntiH [ 37.13] svarUpajJAnayogyatA / duHkhasAkSAtsaMkA (kSAtkA) rijJAnopajananayogyaH kuzala iti yAvat / - vrata sakSaNaH kiM karotItyAha / 'dazAnAmi [ 37.13 ]ti / rAga- pratigha-mAnaavidyA - vicikitsA pava, satkAyadRSTi - mithyAdaSTi - antamAhadRSTi - dRSTiparAmarSa - parAmarSalakSaNA dRSTayaH paJca - dazAnuzayAH eSAm vAsanAM nirodhayati [ 37.13] 5 vinaashyti| kathaM karotItyAha / tadviruddhe [ 37.14 ]tyAdi / tairanuzayairviruddho'yamAzayazcittasaMtatyavasthAvizeSastasyotpAdanAt / duHkhe dharmajJAnakSAntikSaNasyArthakriyAmupadarzya duHkhe dharmajJAnakSaNasya tato bhinnAmarthakriyAM darzayitumAha-du:kha [37.14] iti / duHkhe dharmajJAnaM [ 37.14.] duHkhasvarUpasAkSAtkAra (ra) pravRttajJAnam / nirvANaM [ 37.15] - mokSaH prApyate anayeti vyutpattyA, nirvANasya prAptiryasmAditi vyutpattyA vA tAvatkleza - 10 viviktatA nirvANa' prAptizabdenoktA | darzanamArgapraheyANAM dvAtriMzataH klezAnAM madhye'nena dazAnAmeva klezAnAM vi (ni) rodhAddagdha (daza) klezaviviktatAnAtatasyAt pAdanAta (!) samudayAdijJAnAdiprahAtavyaklezaprahANipratirUpA nirvANabhAvasya davIyA (yaH) siddhayavasthAnAdanyathaitadasamaMjasaM syAditi / athavA nirvANazabdena naivArcaTaH paramaniH zreyasAtmane yadevamUce kiMtvavAntaraniHzreyasaM tathAbhUtamiti na kiJcidavadyam / kathaM tathAkarotItyAha anuzayeti 15 [37.15] / sati tasminmanAgapi te punarnotpadyante / api tu tadvivikta eva kSaNaprabandha iti tadA sudArvyApAdanaM tasyAdhIsayam (?) / pUrvakena ca kSaNena klezA niSkezitA uttareNa tu yathA te' punarna pravizanti, tathA AcaritamityanayorvyApAraprayojanam / ataevAbhidharmako "cauraniSkAzanakapATapidhAnavad" iti (abhi.. 6.28 bhA. ) darzitam / duHkhe dharmajJAnakSAntidharmajJAne ca kAmAvacara kezapratipakSatayA jJAtavye duHkhe dharmajJAnakSAntidharmajJAnayorudA - 20 haraNA(Na) diGmAtratvena anyeSAmapi tathA viviktatvAdeSAmi [ 37.16]ti bahuvacanenAha grAhakANyAlambakAni / kAni punastAni grAhakANItyAha pare [ 37.1 6 ]ti / paracittaviSayANi jJAnAni paracittajJAnAni [ 37.16] / I etaduktaM bhavati / darzanamArgamadhigacchato duHkhe dharmajJAnakSAntyAdikSaNAH / kramabhAvinaH kramabhAvibhirjJAnairyogyaMtareNa yadAlambyate parArthoddezena tathA tadviSayANi tadyogAntarajJAnAni 25 pRthageva [ 37.16.] pUrvapUrvajJAnAdbhinnAnyeva pramANAnIti darzanamArgAdhigantRkSaNaviSayANAM yogijJAnAnAM pRthageva prAmANyamiti pratipAdya saMprati sAmAnyenaiva yogijJAnAni bhinnArtha - kriyAsAmarthyakSaNaviSayANi sarvANyeva pramANAnIti pratipAdayiSyannAha - para hite [ 37.17]1. damAnAM iti tvasamyak Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 paNDitaduvekamizrakRto [pR. 37 paM. 18tyAdi / bhagavatAm [37.18] adhyakSacetasAM nAnAyo[21b] gakSematvAt [37.21] / pRthageva prAmANyamiti zeSaH prakaraNalabhyaM vA / adhikaraNe ceyaM sssstthii| tena bhagavatsambandhIni yAnyadhyakSacetAMsi sAkSAtkArapravRttAni jJAnAni teSAmityarthaH / kiMbhUtAnAM bhagavatAmityAha sarve[37.19]ti / sarvabhAvAn bhAvanAbalajena jJAnena pratikSaNa5 mIkSamANAnAM [37.20] pazyatAm / kathaM teSAM . nAnAyogakSematvamityAha tadviSaye[37.20]ti / teSAM bhagavatsambandhyadhyakSacetasAM [37.20] ye viSayAbhinnAH kSaNAstaSAM bhinnAsvarthakriyAsUpayogato [37.21] vyApArAt / anena viSayasya tathAtvAdviSayiNastathAtvamuktamavaseyam / kasmAtpunaste pratikSaNaM bhAvAnvIkSanta ityAha-kazcideve[37.18]ti / itiH [37.19] hetau / anugrAhakavibandhakAnu10 rUpamAcaritumityarthAdeva sthitam / nanu tathApi siddhArthA bhagavantaH svArthamaNI yAMsamapyapazyantaH kasyacit kSaNasya kasyacitprANino'nugrAhakatve vibandha[ka]tvepi kasmAd bhAvAn pratikSaNaM vIkSanta ityAzaMkyatehe(kya he)tu bhAvena bhagavadvizeSaNapadamAha parahite[37.17ti / parasmai hitamAyati pathyaM tasyAdhAnaM karaNam / tasya dIkSA anuSTheyamevaitaditi niyamastadvatAm / nityayoge 15 cAyaM matup' / jJAnameva sadasadvivekakaraNAdAloka ivAlokastenAvabhAsita udyoti to'ntarAtmA yeSAnteSAm [37.18] / antarAtmeti lokabhAva(na)yoktaM paramArtha(ta)stu tathAbhUtajJAnAvalokavatAmityarthaH / __ azabdaviSaye prathane vAcye veH parAstRNAtejo'bhAvAdvastuvistara ityasAdhurayaM prayoga iti cet / tattu nAtizliSTam / yataH sUtre prathanaM vistIrNatvamabhipretam / 20 tadAha kAzikAkAraH " prathanaM vistIrNatA " iti / na cAtra vistarazabdena vastUnAM vistIrNatvamabhipretamapi tu bAhulyaM yathA tRNasya vistara ityatra / ataeva "prathana iti kiM? tRNavistara" iti pratyudAhRtam / asya cArthaM bhAgavRttikAropi aJjasA 'vya(sA vyA)jIt "tRNasya vistaro bAhulyam ityarthaH " / tatkathamaprathane vartamAnAdasmAddhAtorghaJ bhavitumahatIti / ataeva prajJAkaraguptopi vArtikAlaGkArasyAdau " prAyaH prastutavastuvistarabhRto 25 nakSanta evoccakairvaktAraH " ityavocaditi / kiM sarvavedino'dhikRtya bhavatA'yaM heturanekAnta ucyate, athAsmadAdIniti vikalpayobuddhisthIkRtayoH pUrvasminvikalpe pratisamAdhAyAparasminnapi pratividhAtukAmaH tadyadI [37.2 1]tyAdinopasaMhartumupakramate / kSaNAnAM vivekaH pRthaktvaM tad draSTuM zIlaM yeSAM tAn adhikRtyo[3721.ddizya ucyate / 1. kSaNaM vIkSamANAnAM-s Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 40. paM. 6.] hetubinduTIkAlokaH / 293 prakaraNAt 'pUrveNAbhinnayogakSematvAdi' ti heturanaikAntika ityAkhyAyate / tadA 'nAne kAntaH sa heturiti prakaraNAt / vipakSagamanAbhAvAditi bhAvaH / athe [ 37.23 ]ti pkssaantrmupkssipti| saMvyavahAraH pravRttinivRttilakSaNamanuSThAnaM prayojanaM yeSAM tAn [37.23] / paramArthato bhedakAraNamuktamanyAnyakAraNataye [ 38.5 ]ti / tatrAdya eva pramANam / na samyaJco'pi parAzvaH pratyayA iti samarthayituM tathAhI [ 38.8. ]tyAdinopakramate / 5 tatsAdhana[38.8]marthakriyAsAdha [22] naM tasya prApaNaM tatra samarthe [ 38.9] / 'akkIvA'vidyamAnaviplavA dhI[ 38.10. ]ryeSAm te tathA teSAM prekSApUrvakAriNAmityarthaH arthasya kriyA niSpattistasyAH sAdhanaM niSpAdakaM tasya bhedobhinnatvAt / saMdhukSaNa [38.16. ] saMdIpanamAdizabdAtpavanasvedanAdiparigrahaH / yadyevami[39.18]tyAdi yaccodyam / tathAhI [ 406 ] tyAdi 10 pratyakSaM pramANamabhrAntamityuktaM bhavatIti vaktavyam / anantaroktAdeva kAraNakalApAt / pratyakSalakSaNAnuktau ca pratyakSasyaivAnabhidhAne parokSapratipatteH sarvasyA anumAne'ntarbhAvapradarzanepi kathaM pramANadvaitamAkhyAtaM bhavati ? darzanameva pramANamityAkhyAnAcca nAjJAnamindriyAdi pramANamiti darzitaM bhavati / bhinnAyAstu prathamAyAH kathamapAkaraNam ? kiM ca mukhyavRttyA yaduddizya zAstraM pravartate tadarthaM taducyate / na tu sAmarthyAnuSaMgato vA yad vyutpAdayati 15 tadarthaM taducyate / naca pratyakSavyutpAdanAbhyupagamepi mukhyavRttyA tadvyutpAdane pravRttamidamiti kathaM sAmAnyena samyagjJAnavyutpAdanArthamucyate / anyathA anumAnavyutpAdanArthatvepi tasya sAmarthyAdanu' mAnAbhAsapratipAdanamanuSaGgato vikalpasya dhArAvAhinAJca parAJcA ( parAcAM ) vikalpajJAnAnAM pramANAbhAsatvapratipAdanamastIti anumAnatadAbhAsavyutpAdanArthamiti pramANApramANavyutpAdanArthamiti vA kiMnocyate yadya ( yada) pyanyatsamyagjJAnavyutpAdanArthamabhipretam, 20 tatrApi kalpanApravR( bhR )termithyAjJAnasyApi prasaMgato vyutpAdanamastIti tadapi samyagjJAnavyutpAdanArthamiti kiM nocyata iti yatkiJcidetat / tathA yadyanumAnatastathAbhUtasya nizcayAttasya prAdhAnyamucyate, tadA pratyakSato dharmigrahaNaM vyAptigrahaNaJcAntareNa nAnumAne pravRttirastIti tasyApi kiM na prAdhAnyamucyate ! na ca tasyAparabhAvAtprAdhAnya kalpanA jyAyasI / kiJca tadapi tattve nizcAyakamanumAnaM samastatattvanizcAyakasAkSAtkArapravRtta - 25 pratyakSAGgamupasarjanam / tadetabhUyeyaM (?) pradhAnaM bhavitumarhatIti kathaM viparyastAstattvavidaH / api ca svasaMvedanaM pratyakSamantareNa sarvathA na kasyacittattvavyavasthAnamiti tasyaiva prAdhAnyaM kiM na kalpyata iti / sa hi mithyAjJAnaM pratyakSasya viSayo [22b] 'yata (tra) tenAnurUpo nizcayo janitaH na ca tatra vivAdaH saMbhavati yenAnumAnAttanizcayaH pArthyate / athottara1 ' aklIvadhiyAM ' iti AlokasaMmataH pAThaH / ' aviklavadhiyAM ' iti S Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 fusage mizrakRto [ pR. 40 paM. 6 kAlabhAvinaH saMzayasyAnumAnato nirAsAMttasya tathAtvamucyate / tarhi pratyakSasyAtizayena tadvAcyam, tatsaMzayono (yAnu ) tpAdasya pratyakSanibandhanasya bahulamupalambhAt / atha tadA tatpratyakSaM gRhItagrAhitayA na pramANavyapadezayogyaM satsazayaM nirasya eti anumAnamapi tathaiveti kimanenoktena ? na ca kSaNikatvAdi pratyakSasya viSayo yenAnumAnatastAnnizcayAtprAdhAnyaM tasya kalpyetetyalaM bahunA / pratyakSasyApi paTunaH pravartakatvAtkiM na prAdhAnyaM nahi yogyatA yogyAdvastuno'nyA yA parokSA satI tena nizcetumazakyA'nyena nizcIyeta tannizcAyakaM tajjJAnamanyatpramANaM sadanumAnaM syAt / kintu yogyameva vastu yogyatA, yathA ca pratyakSasyArthasyaikaprakArA pratipattistathAcAryeNa svayamevAnyatra darzitam / atha yadyapi yogyatA yogyavastusvabhAvA tathApi parokSaphalasavyapekSA parokSeti / nanu phalasya parokSatve sA kiM 10 paramArthataH parokSA kiM vA parokSakalpA ? tatra yadi parokSaMmate (?) parokSaiva tadA pratyakSa parokSayorekAtmatAnupapatterbhinnaiva syAt / yathA mImAMsakAnAM kAryArthApattisAdhanA / atha parokSaiva; kathaM punaH pratyakSasvabhAvA parokSaiva / tannizcayasya kartumazakyatvAditi cet / yadi nAmAbhyAsAtpUrva nizcetumazakyA tathApyabhyAsadazApanena paTIyasA pratyakSeNa svato'pasAritambhrAntinimittena kiM na nizcIyate ? phalamapi tasya dAhAdi nAtyantaparokSamanyatra tatkRtasya tasyAnekazo'15 nubhavAt / ata evAbhyAsena tat paTutaraM jAtam / natvamabhyu ( na tu abhyudayAdi dAnacetanAdikAryatvena nizcitaM kenacidyena tatrApyabhyAsAttathAnizcayaH syAt / yAvatAtyantaparokSameva / atastadapekSayA dAnacetanA 'zakteranizcayo yuktaH / tadayamartho yenAsakRd vahnayAderdAhAnubhUtaM sa tadA phalasya parokSatvepi dAhAdijananayogyametaditi pratyakSeNa nizcinotyeva / yathA cAnabhyAsAvasthAyAM puMsaH kRtrimAkRtrimamuktAdipratipatteH paropadezApekSaNA20 svato'saMbhavepi satyapyabhyAse sa eva puruSaH puruSAntaranirapekSo muktAdeH kRtrimAdirUpatAM svayameva pratipadyate / tathAnabhyAsAvasthAyAM svatastadyogyatA'nizcayepi abhyAsAditaH paTimapratyakSaM svayameva tadyogyaM nizcAyayiSyatIti kiM nAnumanyate / Aha cAtra bhartRhariH " maNirUpyAdijJAnaM tadvidAM nAnumAnikam " iti / kiJca na vyAptismaraNamantareNAnumAnaM pravartate / na cAnyAdi vastu dRSTvA 'tatsAdhyArthakriyAvAn chayA pravRttau yadyadevamartha25 kriyAkAri yathA mahAnasAdi dRSTaM tadvastviti pravRttau (te) prAgvyAptismaraNaM satyavAdinA vadituM zakyata iti kathaM tatrAnumAnasya pravartakatvakalpanA na sAhasam / atazcaivaM yatastAdrUpyAvasAye pratyakSaM nAnumAnasApekSamanavasthAprasakteH / yathA ca tasya pATavaM tAdrUSyanizcaya[23a] 'caritArthamupavarNanIyam, tathA yogyatAnizcaye kiM na varNyata ityalamativistareNa / yattu taccAnumeyatAM nAtipatati [ 40.19] tat svaparasaMtAnavartinIrbuddhIradhikRtyo30 ktam -- anyatrAnubhUtaviSayebhya iti vacanAditi / atra ca sarvatra samAdhAnaM dhImadbhireva vidheyam / " 5 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 42. paM. 12. ] hetuvinputtiikaalokH| 295 .. AtmA () sAdhyasAdhanabhAvo [4 1.20] gamyagamakabhAvaH / kRtakatvAdau pAramArthikaM [41.24] sAdhyasAdhanayodharmiNazcabhedaM [41.2 4] bhinna rUpaM nAlampati] nAzrayate / kuto nAlambata ityAha sambandhe[41.25]ti / paramArthabhinnAnAmakAryakAraNabhUtAnAM sambandhAbhAve tathAtvAbhAvaprasaMgAt / ekasminnarthe dvayoH samavAya ekArthasamavAyo[41.26]'tra vivakSitaH kRtakatvAnityatve [4 1.26]AdI 5 yasya tasya / kRtakatvamAdiryasya sAvayavatvAdeH sAdhanadharmasya / anityatvamAdiryasya' sAvayavatvAdeH sAdhyadharmasya / tasye[41.27]ti samavAyasya / atraivopacayahetumAha samavAyAdi[42.2]ti / 'Adi[42.3]zabdAdAkAzadikkAlamanaHparamANUnAM saMgrahaH / kathaM punaH kRtakatvAdaH zabdAdau vRttAvAtmAdivRttirAsaMjyata ityAha / ya eva hI[42.3ti / tasya [42.5] samavAyasya / "na ca saMyogavannAnAtvaM bhAvavalliGgA- 10 vizeSAt vizeSaliGgA bhAvAca tasmAdbhAvavatsarvatraikaH samavAya" [praza0 bhA0 172 pR0] iti vcnaadektvenaabhyupgmH| athApi syAt na samavAyAdvRttirapi tu samavAya eva vRttiriti tadapyavadyam / saMbandhAbhAvena bhAvoyaM vRttiriti kalpanAyA ayogAt / saMbandhAntarakalpanAyAJcAnavasthAprasaMgAt / yadi ca samavAyastasya vRttirAtmAdiSvapi tasya bhAvAt kathaM na tasya vRttiriti tadavastho doSa iti / atha[42.6]zabdaH pakSAntaramavadyotayati / 15 etasminnupagame gaDDapraveze'zitArAnirgamavRttAnto jAta iti darzayannAha saiva tahIM[42.8] ti| abhUtvA yo na bhavati mRtvA ca [na] vinazyati sa tadviparItarUpastasya yaH samAropastasyavyavacchedaH sa viSayo [42.9yasyAstasyAH / sA kimavazyAbhyupagamanIyA yenAnyasyopagamo niSidhyata ityAha saiveti [42.8] / paramArthena bhedo 20 dharmiNA sahetyarthAt tadvatoH paramArthabhedavattvaJca parAbhiprAyeNoktaM draSTavyam / dharmiNi [42.11] zabdAdau / taddharmatAnapekSAyAntu nityAbhimateSvapi tau varteyAtAmiti bhAvaH / utpativinAzadharmatAyAH kalpanAbuddhezcAntarAle ghATAmastakAntarAlavartimAMsapiNDAparanAma gaDariva. gaDu[42.11]niSphalatvAt sena / vyatireko bhedastadvatA [42.12] / ayamamisandhiH / yadi kRtakatvAdayo dharmA vyatirokiNastava dharmiNi pramANasiddhAH 25 syustadA satyAmapi tasya vastunastathAtAyAmajAgalastanavadanupayuktA api kena nAma nAbhyupagamyeran / vastusvabhAvAnA maparyanuyojyatvAt / kevalaM tadeva pramANasiddhatvaM na saMbhavati pratyakSapramANabAdhitatvameva lakSyata iti / . 1 pUrvatra zaMkAcihnita -- AtmA (1) ' iti padaM bhavatyaM sambhavati Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 paNDitakamibhakato . [pR.42 paM. 12atha kiM kalpanAnivezinaH kRtakatvAdayo dharmAH . sAdhyadharmamavabodhayanti yenAvazyAbhyupagamanItyAyA(nIyAyA) utpattivinAzadharmatAyA eva tathAvidhabuddhinibandhanatvAt kimanyenetyucyata ityAzaMkAyAmabhyupagama [23 b] 'evotpattira(vottara)mityabhiprAyavAnAha tathAhI [42.12]tyAdi / sattAmAtreNa [42.12] tannizvAyakajJAnanirapekSeNa svarUpeNa 5 vastuna utpatteH prabhRti sarvadeti veditavyam / anavarataM [42.14] satataM taddharmasya sAdhyadharmasya pratItistasyAH prasaGgAt [42.14] / kathaM nAma te tatpratItinibandhanaM bhavantItyAha kiMtvi[42.14]ti / nanu vastvasaMsparzitve vikalpasya kathaM vastunaH kRta . katvAdirUpa tApratItirityAha sa ce[42.15]ti / co yasmAdarthe / tapasya [42.17] kRtakatvAdirUpasya vastuno'saMsparzepyagrahaNepi / tadagrAhiNaH kathaM tadadhya10 vasAya ityAha prmprye[42.17]ti| tadupAdAnatvAt[42.18]kRtakatvAtkRta katvAdirUpabAjhopAdAnatvAt / tasya vikalpasyeti prakaraNAt / nanu ca na kRtakatvAdayo dharmAstathAvidhabuddhinibandhanatveneSyante kintvarthakriyAkAritayA, tatkathaM tathAvidhavikalpaH syAdyataH prasavet (vikalpasya tataH prsvH)| tasya tasya dharmasya vaiyarthyamityAha tadvyati riktAstvi[42.18]ti / tu zabdo yasmAdarthe / tasmAdabhUtvAbhavanadharmaNo bhUtvA 15 cAbhavanadharmaNo dharmiNo vyatiriktA anye tasyAH kalpanAbuddherutpattistasyA nimittaM kevalaM nimittamAtram[42.18] tadbhAvastayA / etaduktaM' bhavati yadi kRtakatvAdi(diH) dharmiNo'nyo na syAttarhi kRtakAdibuddhiranubhavasiddhA nirnibandhanA syAt / na caivamato'styetadbuddhikArI kRtakatvAditi(diriti) ttklpnaa| tatazca tanmAtrakAritva(tvaM) parikalpanIyaM sAdhIyaH / tathApi tathAvidhAd bhAvAdanye te tannibandhanaM kalpyaMtAmityAha 20 tdrmi[42.19]tyaadi| yasmAdevamanantaroktaM tat[42.19]tasmAt / tasya kRta katvAderyA kalpanA / 'atraivedaM kRtakatvAdi nA''tmAdiSu' ityevaMrUpA tasyA yannibandhanamabhUtvAbhavanadharmatAdi tadeva tathAvidhavikalpaprasavanimittaM varamastu [42.20] / hetumasyAniSTerAha tasye[42.20]ti / astu tadabhyupagamastathApi kathaM tasya vaiyarthyamityAha / tadabhyupagame ce[42.21]ti| caritArthA [42.21] anyena niSpAditaprayojanA 25 vyatirekavantaH [42.21] tadvyatiriktAH kalpanAnirmitAstu te saMtu / tatra [na] kAcidvAti cAtsUcitam / ___ syAdetat-yadi vyatiriktAnityatAdidharmayogepi vastuna evAvasthAyitvAdirUpaM vyavahartAraH pratipAdayanti, tadA tasya bhUtvAbhavanadharmatAdyupagame tadupagame ca tasyai tadbuddhinibandhanatvasya yujyamAnatvAJcaritAryA vyatirIkaNo dharmA ta bha(dharmA bha)30 veyuryAvatA vyatiriktAnityatAdibhAve tadeva vyavahAraH pratipadyante / tatkathaM yadeva tatkalpanAnivandhanamityAyucyamAnaM parabhAgaM puSmAtItyAzaMkyAha avazya[42.22]ti / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.43 paM. 11. ] htubinduttiikaalokH| 297 co yasmAdarthe / vyaktametadityasminnarthe vaa| anityatAgrahaNaM copalakSaNaM tena kRtakatvAdAvapi yathA yogameva tatpratyayaM pratipadyante[42.2 3] nizcinvanti / kRtakatvAdanityatAmatamandhanta(tAmanuminvanta) iti prakaraNAt / kasmAdavastvAtmAnaM te tathA pratIyantItyAha tasmAdanavasthAyIsvamAvasyAnurUpA samIcInocitA yA akriyA tadarthitayA pravRtteH [42.24] pravartanAt / teSAmanumAtRNAmityarthAt / atra viparyaye bAdhakamAha 5 anyathe[ 42.2 4]ti / vyatiri[24a] ktA'nityatAyAM satyAM nityatvAt [42.25/sthiratvAttasya zabdAdivastunaH prastAvAt / nityatvAdi[42.25]ti bruvANasyAyamAzayo bhinnanityatAyogepi vastuno nAnyathAtvaM tasyAstatrAkiJcitkaratvAt / kiJcikriyAyAM vA bhedAbhedAdidoSAnuSakAt / bhedepi tato vyAvRtta(vyAvarta)mAnasya tasyAkAzAderiva nityatvavyavastheti vastuno nityatvADe[42.25]tostasya nityatvasya vastuno 10 yo'vagamastenArthi'tve nyAyaprApte sati ayamanumAtA di(tA ani)tyazabdAdipadArthasAdhyAkriyArthI-[42.25] itistasmAcchandAdikaM nityamAzaMkamAnaH [42.26] tadasaMdehe'numAnAyogAt / tathA sandihAnaH kiM kasmAdvastuno'nityatAvicAraM pratyAhitAsthaH [42.26] kRtatAtparyArthaH / anityatAyAstadvyatiriktatvAttasya sthirAtmatAnizcayAdeva' tatsaMzayapUrvakAnityatAvicArasyaivAyogAditi bhaavH| 15 vyatiriktAnityatayeti kcitpaatthH| tatra nityatve prayojye hetau tRtIyA prtyeyaa| vyatiriktAyAmanityatAyAM vastunastathA vicAro na yujyata iti pratipAdya doSAntaramapi tasyAM darzayannAha vyatiriktAyAM ce[43.1]ti / tatraiva pratipannAyAmanityatAyAM na vastunyapratipanna ityarthAt sUcitam / tadvAreNa [43.2] vyatiriktAnityatAdvAreNa / pratipatte[43.2 vastunastathAtvajJAnAt / vyavadhIyate vastvanenAnityatAdineti vyava- 20 ghistena [43.3] / vyavadhAnaM vA vyavadhistena kim [43.3] / avyavahitasyaiva bhinnAnityatAdivyavadhAnanyasyaiva varamastu pratipattiH / vizeSahe'tumAha-tenaive[43.4]ti / vyatiriktAnityatApratipattAvapi vastunastathAtvapratItiH kathaM yujyata ityAdidoSazatamutpazyansotprAsamAha tadetadi[43.4]ti / eSo[43.8]'nantarokto doSo na [43.8] bhavati / tatsvabhAvatayA [43.8 hetubhuutyaa| kathaJci[43.9 kena- 25 cidrUpeNa yo bhedastasyopagame kiJcitphalamutpazyAmo [43.10] notprekSAmahe / . yadi kathaMcidbhedo na syAdbhedAdhiSThAnaH sAdhyasAdhanabhAvaH kathamupapadyetoyonu(yetetyAha) sAdhye[43.10ti / api [43.11] nyAyabalAyAtAM saMbhAvanAmAha / / / 1. avagamAthitvena / 2. nAsti / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 paNDitaduvaikamibhakato [pR.43paM. 11- sAdhyadharmasya sAdhanadharmarUpatopagame sati bhedopagame phalaM na kiJciditi pratipAdya saMpratyekAtmasAdhyasAdhanayorbheda eva na saMbhavati / tatkathaM sa cetanopagamyeti(gamya iti) (1) pratipAdayannAha na ce[43.11]ti| kathaMcit kenApi svabhAvena yo bhedaH [43.12] kRtakatvAnityatvayoH sa na yuktH| kasmAdityAha ekasmAdi[431.2]ti / yena * 5 dharmisvabhAvena tayorabheda iSyate tasmAdekasmAtsvabhAvabhedAttayo[43.12] dharmayoriti prastAvAt / yena svabhAvena tayora[43-13bhedastenApi [na] bheda eva yenAya doSaH syAt / kintu tatopi svabhAvAttayoH kRtakatvAnityatvayoH kathaMcidbhedAbhedau na bheda evAbheda eve(eva ve)ti| yena svabhAvenAbhinnAviSyete tadekasvabhAvAdapi bhedavato [43,14]bhiMdyamAnayoH / tena bhedAvadhinA svabhAvena kathazcidabhedanimittam 10 [43.1 4]iti / yadyabhedo neSyate tadaikAntiko bheda eva syAt / sati caivaM pUrvako doSa iti prAyeNo[24b]'ktam // tenApya[43.16]bhedanimittenAbhinnena svabhAvena kathAMcadbhedanimitamiti prastAvAboddhavyam / aparokSo'bhyu(ro'bhyu)pagantavyaH[43.15] / atrApi yadi tena svabhAvena tayorabheda eva bhavettadaikAntiko'bheda eva tadA ca kalpanAvabhAsibheda nibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH syAt tathA cAsmanmatAnupravezaprasaGga ityaashyo'vseyH| abheda15 nimitte bhedanimitte ca svabhAvAntare'bhyupagate mAbhUdaikAntiko'bhedo bhedo veti punastathAbhUtasvabhAvAntarAbhyupagamo nyAyaprAptaH / punastatrApyevamityabhiprAyavAnitizabdahetAvabhiprAyAha anantaive [43.16]ti (prAyavAnAha itynntaiveti| iti zabdo hetau) / na kevalamavikalpikAyAM buddhAvatyopa[43.16]zabdaH / paraMparA [43.17] paripATiH / tatkalpanayA[43.18] bhinnAbhinnasvabhAvakalpanayA vipralambhante [43-18] 20 visamvAdayanti / dUSaNAntaramapyatropacinvannAha / kathaMcicceti [43.19] / bhedapakSabhAvinA saMbandhAbhAvena sAdhyasAdhanabhAvAyogAdityAdInAM doSANAM kathamanavasaro[43.20]s. vasaro'vakAza evetyarthaH / itopi bhinnAbhinnarUpobhayadharmAsaMbhava iti saMkSepeNAha yazce[43.20]ti / purodhAya [43.20]puraskRtya vikalpabuddhayA Alambyeti yAvat kalpanAghaTitasya pratiSedhAt pAramArthika[43.2 4] ityAha / itiH tritayasyAkAra 25 darzayati / trayo'vayavA asyeti tritayam[43.20] / prakaraNamupasaMharannAha tasmAdi[43.24]tyAdi / sa co[44:18]ktarUpo'nvayaH / tasyA virodhaad[44.20]nupptteH| - 1. svabhAvAdabhedAt / 2. nAsti / . Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 pR. 46 paM. 5] hetubinduttiikaalokH| yathA cAyogastathopariSTAtsahakAriparvaNi nirNeSyate / __bhavato'smAdabhidhAnapratyayAviti bhAvaH [45.5] kAryatvAma[45.5]tyAdinA. tamevAbhivyanakti / tadAnuvidhAnameva sAdhayannAha candane[45.26]tyAdi / UrNA meSaloma bhedo vizeSaH / ananaitadAha-yadyadRzyaM tasya kAraNaM syAttatkathamakAraNasyendhanAderbhedamanuvi[da]dhyAditi / indhanabhedAnuvidhAnaM dhUmasya pratipAdya vahnibhedAnuvidhAnaM pratipAda- 5 yannAha-alpe[45.27]ti / alpazca mahA~zvAlpamahAntau tau ca tAvindhanavikArau ca tatkAriNaH / prAtipadikagrahaNe na hi tadantasya grahaNam iti / "AnmahataH samAnAdhikaraNa" [pA. 6.3.46 ] ityAtvanna bhavati / tadanurUpasyA[45.27]lpamahato vA dhUmasya darzanAditi sambandhaH / adRzyAtmano'nyAdisAmagrayAM niyataM sannidhAna'mupekSyA'gnyAdereva kArya dhUma iti / etatsAdhikAmupapattimabhidhAyAdhunA tanniyatasannidhAnameva tasya na yujyata 10 iti darzayannAha na ce[45.28]ti / co vaktavyAntarasamuccaye / tasyA'gnyAdeH kArya tatkAraNaM tadbhAvastattA [46.1] / tasyaivAdRzyasya tadanantaraM bhAvAnna dhUmaH syAditi bhAvaH / co[46-3]'dRzyakAryatvena samaM dhUmAdikAryasya tulyopAyatvaM samuccinoti / tasyAdRzyasya sata(sataH)tadbhAvAnuvidhAnam / co'vadhAraNe samAna[46-4]mityasmAtparo draSTavyaH / 'atrApi vRkSendhanayorapi tathAbhAvakalpanAyAM tadevottara[46.5]- 15 miti| tadupalambhe prAgupalabdhilakSaNaprAptamupalabdhamupalabhyata iti / vRkSAdibhAve niyatasannidheradRzyAtmanaH kutazcidindhanasya bhAva iti punara[46.6]prathame codye [25a] 'parakIyaeSa' eva vAkya(vRkSa)bhedAnuvidhAnAdindhanasya vRkSAdisannidhAne'dRzyAtmano niyatasannidhAnatA yuktA, pratibandhAbhAvAt pratibandhe[46.2ce tyaadi| vRkSAdikAraNatvaM tasya vRkSAdeH svahetoreva[46.5]bIjAderbhAvadarzanAdi[46.5]ti parihAraH / tatrApyadazyAtmano 20 niyatasannidherityAdicodyaparihArayorAbhIkSNyenAnavasthAnAt paryavasAnaM ca(naM na) syAt / tatazcai kasyApi niyatakAryatvaM na syAdityAkUtam / yadi vA tasyApyadRzyasya bhAve niyatasannidhAna[na]paramadRzyaM kAraNaM kiM na kalpyate ? nyAyasya samAnatvAt / tathAtrApyevamityanavasthA na vyavasthitaH kAryakAraNabhAvo bhavedityarthaH / athavA tatrApi [46.5] vRkSAdau tathAbhAvakalpanAyAm [46.5] dRzyabhAvakalpanAyAM pareNa kriyamANAyAM 25 tadevottara [mindhanA]devRkSAdibhedAnuvidhAnAt / na ca vRkSAdisannidhAne niyatasannidhAnatA yuktetyaadi| nApi vRkSAdikAraNatvamadRzyAtmanoM vRkSAdeH khahetoreva bIjAderbhAvadarzanAditi 3. bandhe vA-s 1. tatrApi s 2. sa eva / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 paNDita dukamizrakRtA [ pR. 46 paM. 6c| uttIryate'niSTapakSAdanenetyuttarametat / bIjAdibhAve niyatasannidherityAdau punazcodye [46.6] ca_parasya sa eva bIjAdibhedAnuvi dhAnAdityAdyanaMtarokto'smAkaM parihAra: [46.6] paracoMdyapratividhAnam / anavasthA [ 46.6 ] cAnantaraM vyAkhyAteti / etene[46.6 ]ndhanAdeH svahetoreva vRkSAderbhAvadarzanAditi vacanasAmarthyAt yasya yasmAdbhAvo 5 dRzyate tasya tatkAraNatvamiti pratipAditena / yasyA eva sAmagryA agnIndhanAderutpattistasyA eva taddRzyatvamupajAyata iti / ekasAmagrathadhInatA [46.7]tayorniyatasannidhAnanimittaM sApi pratyuktA pratyAkhyAtA kasyacidbhAve vijJAyamAnasyaiva tatkAryatvavyavasthAsiddheH / tadbhAve'nupalabhyamAnasya tu tatkAryatvakalpanAyAmatiprasaMgAditi bhAvaH / atraiva vaktavyAntaraM samuttinvannAha tadi[ 46-7 ]ti / tasyAdR' zyasyAnvayavyati10 rekAnuvidhAnAt [ 46.7] / tad[ 46.8]dRzyam / taccA [46.8]nvayavyatirekAnuvidhAnam / nimittAbhAvamevAvedayannAha kAryeti [46.10] / satkhanyeSu kAraNeSu samartheSu kAryamabhavatkasta (vatta ) dutpattau kAraNAntaramapekSaNIyaM pratipAdayati / na tu bhave (va) deveti samudAyArthaH / saMprati sa(ta)tkAraNatvamupetyApi' nAsmatpratijJAtasya kAcitkSatiriti pratipAdayitumAha 15 rUpantviti (bhavatviti) [46.12] / yeto [ 46.14 ] vayAdeH kAraNatvahAneH agnyAderanyasyApi bhAvaH [bhAve ] dhUmaM prati kAraNatvena kathaM na agnyAdeH kAraNatvahAni: [46.14] / kathaJca tannizcayena pravRttau na visamvAda ityAzaMkyAha tasya (?) / abhyupagamanIyadRSTAntadvAreNAmumarthaM draDhayannAha nahI [ 46.15]tyAdi / dRSTasya kAraNasya hAnamabhAvo na hyakAraNatvena pratItasya kAraNatvahAnirityarthaH / tasya dRSTakAraNasya kArye taddarzanAt 20 [46.16] / atatprAsi[ 46 - 16 ] dRSTakAraNAprAptiH prasajyata Apadyate aneneti prasaGgApAdanamatizayitaH prasaGgo'tiprasaMgastenAlaM [ 46.16] na kiJcit / nanu ca tadbhAve bhAvastadabhAve'bhAvazca [25] ] ] kAryadharmAvimau tatkathamayameva kAryakAraNabhAva ityucyate / kAryabhAva iti tu yuktaM vaktumiti / satyametat kevalametasminkAryadharme kathite kAraNadharmopi svabhAve bhAvo bhAvanaM bhAvo bhAvayitRtvaM sattayA'bhisambandhayitRtvaM svAbhAve cAbhAvo'bhAvanama25 bhAvayitRtvamanutpAdayitRtvaM yat tallakSaNaH sujJAno bhavatItyAcAryeNaiva 'muktamanenApyevaM vyAkhyA 1. atra ' yato vahvayAdeH kAraNatvahAne: ' etAvAn pAThaH agre ' visaMvAda ityAzaGkayAha etadanantaraM saMgacchate / pramAdAt prAgAyAto bhAti / 2. agretanaM ' tasya ? ' iti zaMkA cihnitaM padaM atratyaM bhAti / tathA ca 'tasya bhAve iti vRddhAve ' [46.13] ityasya vivaraNam / " 7 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 47.paM.25] tubindu TIkAlokaH / 1 tam / tenAyamarthaH- arthAntaratve sati yaH prAgbhAvI so (svA) nvayavyatirekAvanuvidhApayati tat kaarnnm| yazca pazcAdbhAvyanvayavyatirekAnuvidhApanAnvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNaH kAryakAraNabhAva [46.22] iti / yadvA kAryakAraNabhAvanizcayahetutvAdayameva tathoktaH / tathA hi kAryagatAbhyAmeva tadbhAva'bhAvatad ( da ) bhAvAbhAvAbhyAM tayoH kAryakAraNabhAvo vibhAvyate / asati kAraNatve tadbhAva (vA) bhAvayostadbhAvAbhAvAveva na bhavetAmiti / nAyamevamayameva kAraNa - 5 bhAvo nAma anya eva dviSThaH sambandho'stItyAzaMkyAha sa hIti [ 46, 23 ] | hi yasmAdarthe / tAbhyAM [46.23] tadbhAvabhAvatadabhAvAbhAvAbhyAm / svarUpeNAsvIkRta kAryakAraNarUpayoragnidhUmayoH dUSaNAntaramanvacinvannAha svabhAvena ce [ 47-1]ti / tasya [ 47.4] apUrvasya rUpasya tena niSpAdyamAnasya / tato [ 47.4] kAryakAraNarUpAbhyAm / nahItvAya (?) rthAntarasyatvaH samarthanam (?) / tatastasya tato [ 47.9]'rthAntaratvAt / pUrvake[47.9] 10 iti kAryakAraNabhAvasambandhena kriyamANoM (mANAt) 'rUpAtprAgbhAvinI vahnistasya dhUmarUpe (?) tadbhAvaH [47.13] kAryakAraNabhAvaH / tayostAdvapyepi kAraNabuddha basyopayogAnna vaiyarthyamityAha - kArye [ 47.13 ]ti / api [47.14] nyAyataH sambhAvanAM darzayati 1 kathamavasIyate nArthAntaranimitte ityAha tasye [ 47.14 ]ti / tasya tatsAmarthyA(tasya tAbhyAmarthAntarasya tathAvidhasya [ 47.16] tadvivekenAprati 'bhAsinaH / api 15 [4 7.1 6 ]vyaktamityetadasminnarthe / sarvaM sarvatra gRhItamitISTaM dharmamatikrAntaH prasaGgo'tiprasaGgaH [4 7.16] / tasyAnupalabdhilakSaNaprAptatvAdvizeSe (Sa) NAsiddhoyaM heturityAha anupalabdhI [ 47.16]ti / kimavazyamupalabhyamAnena tena tadbuddhihetunA bhAvyaM yenaivamucyata ityAha na hI [ 47 - 18]ti / tabu DI [ 47.18] kAryakAraNabuddhI / asya [47.19] arthAntarasya tayoH [ 47.19] kAryakAraNabuddhayoH / na cAnvayavyati - 20 rekAnuvidhAnamaviduSastadbuddhI bhavata iti buddhistham / upapattyantaramatraiva samuccinvannAha na ce [ 47.19]ti / svaviziSTapratyayanibandhanaM [ 47.20 ] coM (svo) paraktajJAnanibandhanam / kAryakAraNabuDayo [ 47.21 ]rvikalpAtmakayoriti prakaraNAd draSTavyam / tadbuddhinibandhanatvepi tasya kathamavazyamupalakSaNamityAha nahIM [ 47.22]tyAdi / cI [47.24] vaktavyAntarasamuccaye / kAryakAraNAbhyAm [ 47.24 ]gnidhUmAbhyAmarthA - 25 ntarasya [47.24] bhinnasya / kAryakAraNabhAvarUpasya sattvasya sabandhAntarasadbhAvAt kathaM na ghaTata ityAha / sambandhe [ 47.25]ti / tasmAtkArya kAraNAbhAvasaMbandhAdan tenApyarthAntareNa [26] sambandhena sahAsya kathaM saMbandha iti paryanuyoge saMbandhAntaraM kalpanIyam / punaH paryanuyoge punastatheti anavasthA [ 47.25 ] prasaktistataH / na caivaM sambandhAntaraM parikalpyate / tarhi kAryakAraNabhUta vastu kAryakAraNAkhyasambandhayorakArya - 30 1 301 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 paNDitadurveka mizrakRto [pR. 47. paM. 26kAraNabhAva eva sambandha ityAha kArye [ 47.26]ti / tadbhAvasya [47.27] kAryakAraNabhAvasya bhinna--sya kalpitasya tato'sahabhAvitvAt / kAryakAraNakAle [ 47.27] kAryakAraNabhUtavahnidhUmAdivastukAle / tayozcaikakAlikatvaM kuto yenaikajanakatvaM syAditi / atra gajanimIlikAM kRtvaitaduktaM draSTavyam / sa ca [ 48.3] kAryakAraNAdhyavasAyaH / 5 bhavatvasau kalpitaviSayastathApi bhinnasambhavaH kathaM na bhavedityAha - 'kalpite [48.4 ]ti / tadUvyavasAyasya kAryakAraNatA'vyavasAyasya / tasya [48.4] bhinnasya kAryakAraNabhAvasya / mAbhUtkalpitaviSayoyaM tadavasAya iti hi tasya kalpanA sa cettathAvidha aiSitavyaH kiM teneti bhAvaH kiM kalpyamAnosau tadbhAvaH kiM kAryakAraNabhAvAbhyAM sahitAbhyAM janyate Ahosvide 'kaikeneti pakSayorAcaM pakSa kSapayannAha kAryeti [ 48.5] / 10 kAryeNa janyamAnaH kAryabhAvaH syAt / kAraNena janyamAnazca kAraNabhAva ityabhipretya kathama [ 48.6 ] tyAha / pratyekajanyamAnatAyAmapi kAraNamuddizya nirUpayannAha - yadA ce[48.6]ti / pazcA[48. 8 ] cchabdApekSayA tu svakAryasyeti vi'bhaktivipariNAmena yojym| a'tasarthapratyayayoMgenaSaSThI prApteH / tattasmAdubhayoH [48.9] kAryatadbhAvayoH / nanvekasAmagrayadhInataivAnayoH sambandha iti kathaM parasparAsambandha ucyata iti cet / 15 na, kAryeNApi samamasya kAryakAraNabhAvasya saMbandhasya prakRtatvAtsUktamidam / eka sAmagrayadhInateSTau ca tadutpatteH pUrvaM kAraNaM na kAraNaM syAt / tvanmate tadyogAttadavyavasthiteyayamaprAptatvAditi doSo draSTavyaH / kAryasya dhUmAdeH kriyA [ 48.11] karaNaM katham / tadapekSaM [48.13] taddhUmAdikriyApekSam / asya[48.12]vaDhyAdeH asattvAnmA sma tajjanayata, kA no hAnirityAha tadbhAvazce [ 48.15]ti / tadbhAvaH kAryakAraNabhAvaH 20 saMbandhaH / kAraNAbhAvAdanutpannazca (nnAzva) zazaviSANA yathA naH (na) kathaM tadbhAvasambandho bhavitumarhatItyAzayaH / saMpratyakSaNikapakSamabhyupagamyAha- akSaNikatvepIti / pratyayahetuH kAryakAraNabuddhiheturvA nAtivartate / yadi hi tadAzritaM syAttadA tatra tathAvidhaM bodhaM vidadhyAdanyathA'sati viprakarSAbhAvAtsarvatra tadbuddhiM janayeno vA kvacidapIti bhAvaH / idaM punaratra sAdhu dRzyate / ayaM khalu kAryakAraNabhAvaH kAryakAraNayorvastu norvartamAno nAMzena 25 vaMzadaNDavadvartate akhaNDarUpatvAt / kAryAbhAvaH kAraNAbhAva iti prApteranekarUpatApattiprasaktezca / pratyeka[26b]'rUpakAryatvena vartamAnazca yathAkAryakAraNayoH kAryakAraNabuddhI janayati tathA pratyekaM jnyet| sati caivaM vahAveva dhUmApekSayaiva kAryakAraNa buddhI prasajyeyAtAM . tathA dhUmepi tadvahrayapekSayaiva kAryakAraNabuddhI prasaGga (saja) taH / mA sma vA kAryakAraNayorapi 3. SaSThyatasarthapratyayena ( pA0 2. 3. 30. ) 1 1. sadbhAvaM S 2 tasyA s / 4. ' kAraNabhAva ' ityapi paThyate / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 48 paM. 15..] hetubinduTIkAlokaH / 303 bhUtAmiti / tadekaprakA(hA)ranihate'pi sambandhe'sminnimAmIdRzIM sUkSmakSikAM kurvatA bhaTTArcaTena kathamayaM sthavIyAndoSo na darzita iti na pratImaH / / nanu yaH kila kAryakAraNalakSaNasaMbandhAntaravazAtkayozcidvastunoH kAryakAraNarUpatAmupaiti taM pratyetaducyamAnaM zobheta / asmAkaM tu kAryasamavAyaM kAraNatvaM kAraNasamavAya(yitvaM ca kAryatvamicchatAmityanantaroktAdoSAnna(ktA doSA na) kiMcidupadhnantIti naiyAyikavacanamA-5 zakya tadabhimAnamapyunmUlayannAha-samavAyIti / samavAyikAraNasyaiva kapAlAdeH / tatraiva ghaTAdikAryasya samavAyAt / co yasmAdarthe / nimittakAraNaM kulAlAdi / asamavAyikAraNaM kapAlasaMyogAdiH / tayorne kAryasamavAyostIti na kAraNaM syAtatazcAvyApitvaM lakSaNadoSa iti sAmarthyAddarzitam / kAryalakSaNe'(Na)syApyakAryasya veti vAzabdo'pizabdasyArthe / tatsamavAyaH kAraNasamavAyaH / samavAyikAraNa evaM kapAlAdau 10% samavAyaH kAryatvaM na nimittAsamavAyikAraNayoriti saptamyantaM sa(pada)dvayamiha sambandhavyam , kapAlAdisamavAyina eva ghaTAderudayopagamAt / tatazca nimittAsamavAyikAraNApekSayA ghaTAdika kArya na syAdityatrApi avyApitaiva darzitA / idAnIM sAdhAraNaM dUSaNamupadarzayannAha tasya ceti / tasya samavAyasya co vaktavyA-' ntarasamuccaye / anyathAtvavyAkhyAnamatra sAhasamiti nAnUdyatepi / vyaktibhedavivakSayopa- 15' yuktakArye vA sarvatrazabdaprayogAt / sarvatra kAryakAraNabhUte vastuni / avizeSAda- . viziSTarUpatvAt / parasparamanyonya vaDhedhUmo dhUmasyApi vahniH / kArya kAraNaM ca syAt , samavAyasya kAryatvakAraNatvalakSaNasya vizeSAdubhayastAdrUpyamatAdrUpyaM bA na samaM syAdityevaM vadituraMbhiprAyaH / athavA sarvatra kAle vastuni akAryakAraNabhUtepi / sarvatra vA aMtazo mahAsAmAnyasya sattAyAH' samavAyabhAvAnna samavAyabhAvo vibhAvitaH / 20 kiMtvavizeSa evAnUdita iti draSTavyam / nanu nAviziSTaH samavAyaH kAryatvakAraNatvalakSaNatveneSTo'smAkaM kiMtu pUrvottarabhAvAbhAvaviziSTa ityAzaMkyAha pUrveti / pUrvottarakAlAvacchinau padArthoM pUrvottarAyuktau / tayoyau~ bhAvAbhAvI, pUrvabhAva eva yaduttarasya bhAvaH / tadabhAva eva yo'bhAvo'bhavitRtvam , pUrvasyApi yaH svabhAva eva bhAvo bhAvanaM sattayA'bhisaMvandhakatvaM svAbhAva eva ca 25 yo'bhAvo'bhAvanaM samaM ( ? ) [ 9 ]bhAvayitRtvaM tadvizeSaNaH samavAyaH kAryakAraNalakSaNam / etaduktaM bhavati yo'rthAntaraM svAnvayavyatirekAvanuvidhApayati, yazcArthAntarasyAnvayavyatirekAvanuvidhatte eva anvayavyatirekAnuvidhA[panAS][27a] 'nvaya vyatirekAnuvidhAyinI vastunI vizeSaNe yasya samavAyasya sa tadvizeSaNaH / kAryakAraNatva Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 48. paM. 22 kSaNatveneSTa iti na sarvatra tathAbhAvaprasaGga iti / anyathA vyAkhyAnaM tvabhAvazabdasya duryojyatvAtsAhasamitI nAnUdyatepi / etanniSedhayannAha / ayukteti / hetumAha taditi / tena bhAvAbhAvavatA pUrvottarakAlena vastunA'saMbandhAdavidyamAnasambandhatvAt / ayamartho vizeSaNaM vyavacchedakaM bhavati / tatra kena saMbandhena tathAbhUte ca vastuni samavAyamimamava5 cchitro (cchito) yena tadvizeSaNaM syAt / evameva ca tathAtve sarvaM sarvasya vizeSaNaM syAditi / 304 nanu vizeSaNavizeSyabhAva eva 'sambandhaH / na ca sambandhena sambandhAntarAnusaraNaM zreya ityAzaMkyAha niratizayasyeti / niSkrAnto'tizayo vyavasthitarUpAdvizeSo yasmAnnito vAtizayAt / tasya kenacidatizAyayitumazakyasyetyarthaH / nityatvAcca niratizayatva10 miti buddhistham / evaM bruvANazcaivamabhipreti vizeSaNena tAvadatizA'ya nAvazyabhAvyamanyathA sarvaM sarvasva vizeSaNamApadyeta / tatrAnityasya kazcidatizayamAdadhat kiJcidbhavedapi vizeSaNam / yadi tatrApi so'tizayaH kiM tato bhinna utAbhinnaH, yadi bhinnastasya kimAyA tamathAbhinnastasyaiva tarhi karaNamA patitamiti kazcinna paryanuyuJjIta na tu pUrvAparakAlayo 15 ravicalita tadrUpasya nityasyeti / saMprati te yadyavazyaM vizeSaNe asyaiSTavye iti nirbandha'stadvaitat yuktarUpamityupaga garbhamupadarzayannAha tayoreva veti / vAzabdo'bhyupagataM pakSAntaraM darzayati / tayoranvayavyatirekAnuvidhApanAnvayavyatirekAnuvidhAyinostadvizepANayostatsamavAyavizeSaNatvenA 'bhimatayostallakSaNatA kAryakAraNalakSaNatA'stu / tayoreva pramANopapannatvAditarasya ca tadvAdhitatvAdityAzayaH / itiranantaroktaM pratyavamRSati / 20 evamabhiprAyavatA vArtikakRteti prakaraNAt / agnIndhanAdyeva sAmagrItyantanitaniyamaH samAsaH kartavyo'ta evAmUM niyamamasahamAnasya bhinnasAmagrIvAdino matamAzakya tannirA kurvannAha na ceti / anyathA kuto'sya pratyAkhyAnagranthasyotthAnaM syAditi / svarUpata evApara sAmagrInirapekSeNaiva rUpeNa / kArye [ 48.26 ] janayitavye yataH [48.26] zaktivyAghAtAt / anyatre [ 48.26 ]ti nipAto'nyavacanosti tenAnyadityarthaH / 25 sAmagrayapi janayantI kiM sAmagrayantarasavyapekSA janayatyathAnapekSA / yadi [ 21b] sAma'prayantarasApekSA tarhi saivAnvayavyatirekAbhyAM janikA syAdAdyasAmagrayAstu janakatvaM harItakiM prApya devatA recayantItyanena tulyaM syAt / a (ya) dyanirapekSA tadvadabhAvopi svahetulakSaNasAmarthyastanirapekSa eva kiM na janayatItyapi dUSaNamiha draSTavyam / na ca sAmagrI tato bhedenoplbhyte| na cAsyA anupalabdhilakSaNaprAptatA yuktetyAdyapi pUrvavaduSTavyam / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.52. paM. 26.1 hatubinduTIkAlokaH / anvayo'nvetRtvamanvIyamAnatvaM ca vyatireko vyatirecayitRtvaM vyatiricyamAnatvaM ca tAvAtmAnau yasya tasya [49.11] / ye [49.18] mImAMsakAdayaH / tama[49.18]nvayanizcayam / tasya svakAraNAvyabhicAradvAraka [49.27] ityAcakSANo yasyArthAntarastha yenAnvayaH sakalalokasAkSikaH so'vazyaM tajanyastatkAraNajanyo veti pratipAdayati ataeva 5 " kAryakAraNabhAvAdvA " ityatrApi tena samaM tatkAraNena samaM kA kAryakAraNabhAvAviti veditavyamiti / tatra svabhAvahetvAdau viparyayeNa bAdhakapramANavRttyAyeva darzitaM tattu kathananvayanizcaya ukta [51.1] ucyata ityAzaMkyAha svabhAve 51.2Jti / viparyaye [51.2] sAdhyaviparyaye heto dhakaM viparItotthApakaM yatpramANaM tasya dRzyA 51.2] sAdhyasAdhanayoH tannibandhanatvAt / anvayanizcayasyeti prakaraNAt / 10 uttaratrApyevaM draSTavyam / tadbhAvasiddheH tanmAtravRttisiddhestaddhetukasvAt / asadaLyavahArasahi dRzyAnupalabdhimAtre vRttau siddhAyAM dezakAlAnavacchedena yatra yatropalabdhilakSaNAnupalabdhistatra tatrAsadvyavahArayogyatetyanvayanizcayapravRttenimittAntarAbhAvaMsAdhakapramANatastadbhAvasiddhihetukatvAce[51.4,5]ti uktam / te na ( 1 ) kAraNavyApakAnupalabdhI / tasye[51.15]ti sAdhyAbhAve hetvabhAvasya / tadbhAvasiddhi[51.19]statsvabhAvatAsiddhistataH tAdAtmyatadutpattilakSaNe nimitte yasya pratibandhasya pratibaddhatvasya tasya nizcayAt [51.22] / tasmAdutpattistatkAraNAdvotpattistadutpattirabhipretaH / anupalabdhyoH [52.2] kAraNavyApakAnupalabdhyoriti prakaraNAt / kadA punastadvizeSaNaM nopekSituM zakyata ityAha yadeti[52.3] / upAdatte [52.4] 20 nidarzanIyatvena svIkaroti pratipAdaka iti prakaraNAt / asiddhatvAdi[52.8]ti saMdigdhAsiddhatvAditi draSTavyam / tat [52.12] sAdhyAbhAve'bhAvakhyApanam / tAdAtmyatadutpattisiddhau hi plavamAnAkArAyAH sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvapratipatterutpattirityAzayaH / amumevArtha tathA[52.15]hItyAdinA prasAdhayati / phalavacanasya kAryazabdasya napuMsakaliGgatvAdasati bahuvrIhAvajahalliGgatvAcca kArya[52.21 ]miti nirdezo vArtikakAra 25 syAvasAtavyaH / anupakArikA [52.23] akinycitkrii| adarzanamAtrA 52.26]tpratibandhavirahitAdvipakSe'darzanAt kevalAt / tadasaMbhavaM [52.26] vyatirekAsambhavam / tameva 1.bhAvaprasAdhakadegs 2. tadabhAvasiddhihetutvAcca / 3. tAvatAdeg5 . 15 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvaikamizrakRto pR. 52. pha. 27tathAhI[52.27]tyAdinopapAdayati / sAdhyAbhAvAdanyasya tadanupalabdhikAraNasthAbhAvAt ekatra sthitasyApi tadanupalabdhirastItyabhAva eva kiM na bhavatItyAzakyAha dezetyAdi'[28a] / AdizabdAtkAlasya parigrahaH / tatra [53.3] dharmiNi satyapi[53.3] vidyamAnepi hetau anupalambhamAtrasya [53.4] upalambhavirahamAtrasya / na tathAvidho vyati5 reko'bhipreta ityAha-tathAvidhasyai[53.5]veti / ... nanvadarzanamAtrAd vyatirekamicchatAmuktena nyAyena tadasaMbhava eva drshitH| pratibandhamantareNa darzanamAtrAdanvayamicchatAM tu na tadabhAvo bhAvito'vazyadarzayitavyazvAsau "avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt ''(pra0 vA0 3.30 ) ityatrAbhidhAnAdityAzaMkyAnantarodita evAyamartha iti dayitumAha andhayanizcayo[53.7'pIti / tenApi[53.8] 10 pratibandhanibandhanAnvayanizcayavacanenApi / darzananibandhanamiti [53.8] sapane darzanamAtranibandhanamiti prakaraNAd draSTavyam / asyApya[53.9]nvayasyApi / na darzanamAtrAdanvayamicchAmo yenaivamabhidhIyate kiMtu bhUyodarzanAdityAzaMkyAha na ceti[53.12] / evamupalakSaNatvAdasya nAdarzanamAtrAd vyatirekamicchAmo'pi tu bhUyo. darzanAdityapi draSTavyameva / 'bhUyodarzanagamyA hi ( zlo.vA0 anu. 12) ityasya zeSa15 nirdezenApi gamayitumazakyatvAd vyAptira[53.13]nvayAtmiketi . draSTavyam / bhavatopi mahAnasamahAhadAdau bhUyodarzanAdarzanAbhyAM kimanyad vyAptinimittamastItyAha asatI[53.14ti / pratibandhanibandhanAbhyAmeva tAbhyAM sA siddhayati nAnyathetyanena -darzitam / kacid deze bahulaM [53.14] pracuraM yathA bhavati tathA dRSTAnAM [53.14] sAhacaryeNopalabdhAnAmAmalakatvakaSAyarasatvAdInAm / anyathAtvasyApi 20 [53.14] kSIrAvasekAdinA madhurarasatvAdibhAvasyApi sambhavAt / sambhAvanAyA avakAzaM darzayituM tadasaMbhave [53.15] iti / tasyAnyathAtvasyAsaMbhave'bhAve / evamupalakSaNatvAdasya sAdhyabhAve bhUyodarzanepi na vyatirekAtmikA vyAptiH siddhayati / ke(kva) cibahulaM sAdhyAbhAve'bhAvinAmupalambhepya nyathAtvasya saMbhavAt / tadasambhavabAdhakapramANAbhAvA dityapi draSTavyam / tathAhi madhurarasatvAbhAve'mbhastvasya sAdhanadharmasyAbhAvaH sAdhyadharmiNaH 25 sAmudrAdambhaso'nyatra sarvatra dRzyata iti bhUyodarzanepi lavaNodadhAvevAnyathAtvaM dRSTamiti / anyathAmbhastvamapi mahArNavAmbhaso madhuratva'sAdhye samyagdheturabhyavagantavyaH prasajyeta / bAdhakAbhAvAtkAryavyApyAbhAvavyatireke sati syAtA(?)gdirzibhirazakyanizcayatvenAlakSaNatvAdasya sAdhyAbhAve hItyalaM bahunA / / tAdAtmyatatpattilakSaNapratibandhadvayanizcayo ya eva sa copAyaH [54.12 30 " sA viparyaye bAdhakapramANavRttiH " iti vacanAt " pratyakSAnupalambhasAdhanaH " 1. nibandhanAma - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 56. paM. 17.] hetubinduTIkAlokaH / 137 iti vacanAcca darzitaH / iti[54.13]stasmAtpRthagnoktaH [54.13] bhedeni] nokta AcAryeNeti prakaraNAt / pratibandhasiddhAvapi kathaM kAraNavyApakAnupalabdhyoranvayavyatireko prasiddhayata ityAzaMkya etadevopapAdayannAha tathAhI[54.11]tyAdi / kAryavyApyAbhAvavyatireke sati kiMrUpe tasminnityAha'tallakSaNa iti / tatkAryasvabhAvAtmani [28b] pratiSedhapratiSedhasya vidhi-5 rUpatvAdityabhiprAyaH / vyatiricyate asaMbhavati / kathaM vyatiricyata ityAha / kAraNe[54.14]ti / anyathe[54.16]ti yadi tadvyatireke na vyatiricyata iti / tadanu 'tAdAmyatadutpattyoravinAbhAvavyApikayoriti purastAduktaM kathaM punaradhunA, tAdAtmyatadutpattyoravinAbhAvena vyAptayorbhAvAdi[55.25]tyucyata ityA- 10 zaMkyAha kRtami[55.26]ti / ubhaya vyAptitvAdityarthaH / prAgevoktami[55.3 0]ti- avinAbhAvavaikalpaJce'tyAdinA pUrvamuktatvAdiyuktam / yadi ve[56.17tyAdinopapattyantaramapi darzayati / kAryahetuprasaGgAtkAryAdapyanyadi[56.1]tyuktam / rohiNyA rohiNInakSatrasya AsattirudeSyamANAyAH pratyAsannatA tasyAH katiH [56.1 4] kalpanAjJAnamiti yAvat / sApi [56.14] tatkalpanA uktatvAdi- 15 [56.16]tyetajjAtIyaM pratyuktatvenoktamAdityarthaH / ___kathaM punastasyAstadudayAnantaramudayo'vazyaMbhAvI saMgacchata ityAzaMkyopasaMhAravyAjenAha tsmaadi[56.16]ti| nakSatracakrasye[56.16]ti kRttikAkhyasaptatArAvRndasyeti prakaraNAdavaseyam / saMkrAntiH [56.16] pUrvAvasthAnadezAtsaMkramaNam abhivyaktyavasthAprAptirvA tasyA hetureva kAlavyavadhAnene[56.17]ti kiyatkAlakSepeNeti draSTavyam 20 kalpayitavya[56.17]staddhetutveneti prakaraNAt / anena tatrApi pratibandhasadbhAvo drshitH| nIDAnupaghAte satyanutrastAnAM gRhItANDAnAM pipIlikAnAmekadigabhimukhAnAM saJcaraNaM dRSTvA yadvarSAnumAnaM tadapyasati pratibandhe na ghaTate tasmAttatrApIyameva gatiriti darzayituM yathe[56.17]tinA darzayati / itarathA vivAdAdhyAsitasattvAdasya kathaM dRssttaantruuptoppdyet| bhatAnAM [56.17] pRthivyAdInAM saMkSobho[56.17]'vasthAvizeSaH / ya eva 25 tathA tapIpilikAsaMkSobhahetuH sa eva katipayakAlavyavadhAnena pazcAtkAlabhAvino varSasya heturityartho'thAdRSTavyaH / kAraNakAraNatayA ca heturdraSTavyo'nyathA cirAtItaM kAraNamiSTaM . 1. tadrAvalakSaNe-S.... ........ ....... 2. kRtakatvA-S Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sag Tg. 56. paM. 18 syAdeSTavyaM vA / iti [ 56.18 ]stasmAt hetoH kRttikodayasya hetoryo dharmaH [56.18] katipayakAlAtyayena rohiNyudayopAdAnakAraNazaktiprabodhA''dhAnenAnyathA vA yajjanakatvaM tadanumAnena / itthaMbhUtalakSaNAceyaM tRtIyA / kalpayitavyA [ 56.18] rohiNyAsatti kalpanetyabhisambandhAtstrIliGgena nirdezaH / dRzyatvavizeSaNAnavacchinnAnupalabdhira nupalabdhi5] mAtram [56.20] / abhAvAyogAdi [ 56.22]tyabhAvaviSayatvAyogAditi draSTavyaM tadvAreNa [56.24] viruddhopalabdhimukhena / evaM bruvANaH saiva virodhagrahaNakAlapravRttA dRzyAnupalabdhiridAnIM smaryamANA'bhAvasAdhanI / tatsmArakatvena copalambhasyAsyaikajJAnasaMsargivastvantarAnavacchinnasyAnupalabdhirUpatA ata evoktaM " prayogaH kevalaM bhinnaH sarvatrArtho na bhidyate ( pra0 vA0 2.90 ) " ityabhipraiti / atra ca yathA 10 prajJAkaraguptena parAkrAntaM tathAsmAbhirdharmottarapradIpe darzitamiti nehocyate / anyathA [56.25] yadi taddAre[29a ] 'NAnupalabdhiprayogo neSyate / aniSiddhA'nyabhAve satyapratiSiddhA'nivAritopalabdhiryasyAnyabhAvepi sA tattvata ityarthaH / abhAvAsiDera. [56.25]bhAvAnizcayAdabhAvAyogAditi yAvat / 308 samudAyasya sAdhyatvAtkathamasau sAdhya ityAha avayava [ 57.5] iti / sambandhaya15 ntarasyAnupAdAnAt / kasyAsau svabhAvosvasAtavya ityAha sAdhyeti [ 57.6] | tanmAtrAdanvayitvamapi tasya sabhAvyate / tato viziSyata ityAha yo hIti [ 57.17] / yadi nAma na vyabhicArastathApi kasmAdvizeSaNaM nopapadyate ityAha saMbhava [57.22] iti / paramatamapekSataiti paramatApekSam IkSikSamibhyAM ce (pA. vA. 470 ) ti karmopapade 'NaH / parepi kimekmeSitAro 20 na bhavati yena tanmatApekSamidamucyate ityAha naiyAyike [ 57.25]ti / vegAkhyasaMskAravatA dravyeNa mudgarAdinA yaH saMyogA [ 58.4 ]khyo guNastasmAdavayaveSu ghaTAdidravyArambhakeSu kapAlAdiSu karmANi kriyAbahuvacanena vyAbhimupadarzayati na tu bahutvasaMkhyAmeva / saMyogasyaikye kriyAyA apyekasyA mAvAt / yathA vegavatsU'cyAdisaMyoge kuvalayadale Ame vA ghaTe, tathApi kriyApraNAlikayA dravyanAzo'2.5 styeveti / tebhyaH [58.4] karmabhyaH / avayavA [ 58.4]nAM tadvyArambhakANAM dravyArambhakasaMyogapratidvandvIvibhAgAkhyo guNa utpadyate / tato [ 58.4] vibhAgAtsaMyogavinAzo dravyArambhakastha saMyogasya vinAzaH / tataH saMyogavinAzAt / tenAvayavasaMyogenAsamavAyikAraNena yadArabdhaM dravyaM tadvinazyati / dveSA hi dravyasya nAzo vaizeSikAdibhiramyupeyate AzrayavinAzAdasamavAyikAraNavinAzAcca / atra cAsamavAyikAraNasyAsya saMyogasya vinA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 59. paM.4.] hetubindurIkAlokaH / zAt / kAryagrahaNena tu vAstavaM rUpama nUditam / na tu tadArabdhaM cAkAryazcAsti yad vyavacchidyate / yadi cA(vA) kAryatvenaiva tannazyati / yatkAryaM tadavazyaM nAzadharmakamiti pratipAdayituM kArya[58.5] grahaNam / Ahetya(bhi)sambandhAdditIyayA nirdezaH / samavAyabalAdattau tasyaikarUpatvAdvizeSAbhAvo vivakSitaH / kRtakatvAnityatvayorekatve kathaM gamya'gamakabhAvo bhede tasyopapatterityAha 'darzanoti [58.26] / kRtakatvAni- 5 tyatvayodharmayoryo bhedaH pRthaktvaM tasyAvabhAsaH sa vidyate yasyAM sA ca sA kalpanA ceti tathA 1 dharmabhedamavabhAsayatIti vA tathA / sA ca sA kalpanA ceti tathA / itthaM padasaMskAra kRtvA pazcAdabhUtvAbhavandharmakabhUtvA'bhavandharmakavastudarzanabalotpannA ca sA kRtakatvAnityatvadharmamedAvabhAsikaspanA ceti vigrahaH kAryaH / saiva dvAramu[58.27]pAyastena / sAdhakapramANAbhAvAdvAdhakasadbhAvAzca na tatkalpanA yuktimatIti bhAvaH / evaM sAdhyasAdhanabhAvo- 10 papattAvapi tatkalpyatAm / yadi tadeva vyatiriktamanityatvAdi tatsAdhyAmarthakriyAM prAptuM hAtuM vArthibhizcintyate tadapi nAstIti darzayitumAha [29b]-kalpayitvApIti [58.28 // vastvAtmana eva [58.28] tadbharmisvarUpasyaiva / hAnopAdAnaviSayatayA cinsyatvAdU . [58.29] vicAryatvAt / kathaM tasyaiva cintyatvamityAha-arthakriye[58.28]ti / / kaizcintanIyatvamityAha-sadarthibhi[58.29]riti / tAmarthakriyAmarthayantIti tathA taiH / 15 arthakriyA ca tadAyattA ata evopekSA(peyArthina upAyamevAnusaraMtIti / etadevAcAryavacanena saMspandayannAha -taduktami[58.29]ti / yasmAdevamevaitannAnyathA tattasmAduktamAcAryeNa / san hi zabdArtho'sandhyAvRttiH('sadavyAvRttiH) zabdArtha iti yaH pakSabheda(59.1] stena taM hetUkRtya ye zabdArthAnnApavate (huvate) tairvastveva [59.2] zabdAdikameva vyAvRttiH zabdArtha iti vAdibhirapyarthAt vyAvRttameva vastu tathApi pra(thA pratipAdyata 20 iti teSAmapi vastucintanam / athavA zabdArthamanapava'dadbhiH sadApekSyAbhe(dAdipakSabhe)dena sattvenAsattvena ca vastveva cintyata ityarthaH / tasmA(kasmA)vastveva cintyata ityAhAza(tyAzaM)kAyAm atrhiityuktm| hiryasmAt / atra [59.2] vastuni / yadyapyatra vidhau sAmAnyAdirUpe vyAvRttau ca prasajyapratiSedhAnmati(dhAtmani) phalodayo na pratibaddha[59.2]stathA(thApi) kiM tathAtvena cintyate ityata Aha arthti| SaNvasya[59.4] 25 suratamAcaritumakSamasya tRtIyA(ya)prakRteH / rUpaM ca vairUpyaM ceti dvandvaikavadbhAvaH tatra : kAminyA vRSasyantyAH kiM parIkSayA [59.4] vimRSyAvadhAraNena / 1. tadarzana. s Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 paNDitadukamizrakRto [pR. 59. paM. 6.. nanu yadi vastutaH kRtakatvAnityatvayostAdAtmyam tarhi vastunaH kRtakatvanizcaye'nitya... tvamapyaikAtmyAnizcitameveti kathamanumAnAvatAra ityAzaMkyopasaMhAravyAne nAha-tasmAdi[59.6]ti / yasmAttasyaiva vastunastA-pyamavazyaiSitavyaM tasmAt / dRSTA api bhAvAH kenacidAtmanA nizcitAstadanyenAtmanA anumAnato nizcIyanta iti . 5 sNbndhH| dRSTAH sAkSAtkRtA bhAvAH zabdAdayo dharmiNaH / kenaci[58.6]tkRtakatvAdinA rUpeNa, kiMbhUtena ? tasmAtkRtakAdanyadakRtakaM tasmAd vyAvRttena / kathaJcidabhyAsapATavAdiprakAreNa tadanyenAnityatvAdinA tadrUpamanityarUpaM yanna bhavati tasmAd : vyAvRttena [59.7] / anena vyAvRttyabhedena vyAvRtti(te)bheMdo darzitaH / kRtakatveneva yadi tenApyAtmanA te tadA nizcetuM zakyAH kathamanumAnAnnizcIyanta ityAha [59.8] 10 anizcIyamAnA iti / anizcaya eva kuta ityAha / bhrAntI[59.7]ti / bhrAnte-. vibhramasya kAraNaM nirantarasadRzAparAparotpattiravidyA ca tasya sadbhAvAt / ... ... .. atha yadi tadAnImanizcitarUpeNa samaM tasya nizcitasya rUpasya pratibandho nAvasita- . starhi kathamasambaddhadarzanAttannizcayo bhavitumarhatItyAzaMkAyAmanumAnaM viziSTamAha nizcite [59.8]ti / pramANAntarato [59.8] viparyaye bAdhakAtpramANAt / pratibandhA- . 15 vasAyaH purovartI pUrvabhAvI yasyAnumAnasya tasmAt [59.9] itistasmAt tasya [5.9:12] vinAzasyArthAntaranimittatayA tanmAtrAnanvayitve / ... __. yasmAdevaMbhUtAH sattA tatsamavAyo vA anityatA ataeva [59.16] kAraNAt / AtmAdAvevaMbhUtasattAsamavAyayorabhAvAditi bhAvaH / ....... ..... ..athAstvevam kiM nacchinnamanena tAvadvizeSaNenAsmAbhiratatsvabhAvatA [ 30a] vinAzasyA20 khyAtA tAvataiva caritArthAH sma iti saugatamatamAzaMkya. svasiddhAntAbhyAsavyAmohApasmAraH paraH prAha-vinAza iti ca [59.16] iti / itivinAzazabda pratyavamRSati / tena vinAzazabdenetyarthaH / prAgabhAvAdibhedena bhAvAbhAvasyAnekavidhatvAt vizinaSTi pradhvaMsAbhAvalakSaNami[59.17]ti / kRtakatvama[59.17]pi bhavadbhistadAtmakameva manyate tato'yuktamatatsvabhAvatApratipAdanamiti ca punarAzakya para evAha-kRtakatvamiti tu25 [59.17]bhinatti manyAmahe [59.17] ityabhisambandhyate / tathAvidhasya [59.20] pradhvaMsAbhAvalakSaNasya / hetumattAyA [59-20] virodhAdanupapatteH / kathaM punarvirodha ityAha svayami[59.20]ti / evaM bruvANastadupapattyanabhidhAnakAraNaM drshyti| pratipitsavo[59.2 3]'nutiSThA savaH / murAdeH [60-1] sakAzAdudge'pi tasya [60.2] pradhvaMsAbhAvasya / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. 60. paM. 20. hetu bindu TIkAlokaH / 311 bhAve [60.2] vinAzo vastuni / anupayogAd [ 60.2] avyApArAt / atAdarthasthyo'ni(davasthyamanityatvaM tasya ca tadavasthatvAt kathamanityatvamityarthaH / yAde nAma tadbhAve tatpUrvAvasthitarUpAnna vicalati tathApi tadvizeSaNau sattAsamavAyau tasyA'nityatA vyavasthApya'ta ityAha avicaliteti [60.4] / avicalitamanApannAnyathAbhAvaM rUpaM yasya tasya sattAyAmAha - sAmAnyasya samavAyasya caikatvenAtmAderapi tathAbhAvo 5 bhavediti bhAvaH / ' vinAza iti ca bhAvAbhAvaM pradhvaMsalakSaNaM manyAmaha' iti yatpareNoktaM tadavadyaM pratipAdya ' kRtakaM tviti ca ' yaduktaM tadapi dUSayannAha svakAraNe[ 60.6]ti / samavAyasyaikatvenAtmAderapi tathAbhAvaprasaGgenaivamanicchatopi na siddhyatItyAzayaH / amumevArtha vidhimukhena sAdhayannAh. [a]bhUtveti [ 60.8] varNyate [60.8] lokeneti zeSaH / anenaitaddarzayati vRddhavyavahAro hi zabdArthanizcayabhUmiH / kRtakatvazabdena caivaMvidha evArtho'- 10 bhidhIyate' vRddhairiti / prAkvadhvaMsAbhAvayostadvizeSaNarUpatAmupetya prAdUSaNamuktam / saMprati tu tAmapi vighaTayannAha / na ce [ 60.8]ti / etaca pUrvameva vyAkhyAtaprAyam / tadeva [60.10] abhUtvAbhavanaM bhavitRtvaM kRtakatvamastu / evaM tulyanyAyatayA vA (cA)bhavanamanicchato'nityatA na siddhyati / bhUtvA'bhavanopagame vA'sthirasvabhAvatayaivAnityatAstviti abhiprAyavatoktam asthirasvabhAvatA ce [ 60.10]ti / yadi 15 vA tasmAdanena (nA) sthirasvabhAvataiva bhAvasyAnumAtavyeti yadutpattyabhidhAnapUrvakamupasaMhRtiH tadabhiprAyeNaivamuktam / kRtakatvasya vyabhicAraH [ 60.16] sAdhyarahitA vRttiranaikAntikatvamiti yAvat / pratiSedhyasyAvazyaMbhAvitvasya yadviruddhaM anavazyaM bhAvitvam tena yadvyApta (saM) hetvantarApekSitvaM tasyopalabdhiH viruDavyAptopalabdhiri[60.19]ti ca viruddhavyAptyo (to) palabdhyaprasaGga iti draSTavyam paropagamena pakSadharmatA - 20 siddheH / yatra hi vyAptirvAstavI pakSadharmatA tu paropagamasiddhA sa prasaGgahetuH / yatra tu tritayaM pramANasiddhaM sa svatantro heturityAzaya eSaH / tasya[60.20]ca parimitastha' [30b] hetoH tadAzrayasya [60.21] raGgAzrayasya vastrAdeH / upavAtakaH pratyayo vidhurapratyayastadupanipAtena nAvazyaM bhAvitetyanavazyaM bhAvitetyarthaH / punaH zabdena rAgAdvinAzaM [ 60.22] bhinatti / taddhetusannidhe [ 60.24]- 25 rvinAzahetusannidheH prAk [60.24 ] / ta evopaghAtaka (kA) vinAzakAH syustatazva sahetuko vinAzaH siddha ityasyAbhiprAyaH / tatkAraNAnAM ca [60.27] svakAraNAyatta sannidhitvAdityeva saMbaddhayate / sannihitAnAmapi vinAzahetUnAM saMbandhInImAni virodhIni zakti 41 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto [pR. 60. paM. 28vibandhakAni yogipizAcAdIni teSAmapyAnantyAt [ 60.28] / tadbhAve [60.28] teSAM virodhinAM sadbhAve / tacchaktipratibandhAt [ 60.28] tasya nAzahetoH zakterupaghAtAt / yadi te taddhetavastairavazyaM tatphalairbhAvyamityAha nAvazyami[60.28]ti / itirhetau sApekSo'pi [60.29] hi nidrAdirvate 5 (haridrAdivastre) dravyApekSApi kiM na syAditi prazne bauddhIyaM vacanaM syAd [61.2] yadi tathopalabhyete[ 61.2]ti / tathA [60.3] sarvagatatvena / yadyevami[ 60.3 ]ti paraH / anyathAbhAva [ 61.4 ] sya kvacidabhavanasya zaMkA saMdehastayA nAdhAtavyo [ 60.4] na karaNIyo bhavadbhiriti ca prakaraNAt / ' anenaitatparo darzayati sarvatrApalabdhasyAnyathAbhAvarzakaiva bhavataH prekSAvato na yuktA kevalamanena vyAjena nUnaM 10 parasiddhAntasyAnavadyatayA manaHkheda eva tvayA kriyata iti / kiM punari [61.5]tiM siddhAntI / sAmAnyavizeSAkArAbhyAM praznaH kiMpunaH zabdena nipAtAnipAtasamudAyena darzitaH / sanastavastuvistaravyApI [ 61.5] sarvavastubAhulyavyApI jJAnAloko [ 61.5] yasya bhavataH sa tathA / yathA tu vastuvistarazabdasiddhistathA purastAdabhihitam / tathAbhAve [61.6] sarvavastu darzitve vA kasyaciddhetukRto vinAzo dRSTaH / 15 sarvasyaiva tAdrUpyamanivAritamiti Aha-kaspacidi [ 61.6 ]ti / tuvadhAraNe hetvAyattajanmanAm [61.7] kAraNAntarAdhI notpattInAM vastrarAgAdInAm anyathApi darzanAd [61.8] apitRtve (apItatve) nApyupalabdherhetoH upajAtA [ 61.8 ]nyathAtva zaMkA prakaraNAdvinAzasyAbhAvasaMdeho yasya puMsastathA san / anenArthAntarAnubandhini vinAze sAdhye kRtakatvasya saMdigdhavipakSavyAvRtti katvenAnai 'kAntikatvamAha / kRtakamapi cAyam 20 [61.9]ityAdinA tu sAdhAraNAnaikAntikaM darzayati / bhAvA'bhAva [ 61.10]zabdena pradhvaMsAbhAvo vivakSitaH / tasyaiva svaniSpattAvapekSitaparavyApAratvena kRtakatvAt / tathAtveneSTatvAcca / nityatopagame kAraNamAha tadvinAza [ 61.10] iti / tasya bhAvAbhAvasya pradhvaMsa lakSaNasya vinAze bhAvasya pradhvastasyonmajjanamAvirbhAvastasya prasaMgAt [ 61.10] prApteH / 312 25 syAdetannityaM sattvAdiprasaGgena nAhetukaM vastunAmujjanam / na ca ghaTAderbhAvasya tadvinAzavinAzonvayavyatirekAbhyAM kAraNatvenAvagato'pi tu kulAlAdireva / tatkathaM vinAzavinAze tadunmajjanamAsaMjyamAnamabhajamAnaM na syAditi / tade [31] tadavadyam / tathAhi ghaTAbhAva 1. kiMvA punariti S - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 62. paM. 1. ] "hetuvinduTI kAlokaH / 313 vyAvRttireva ghaTo ghaTavinAzazca ghaTA (Ta) bhAvavyAvRttiriti ghaTAbhAvasyAbhAve ghaTarUpaunmajjanA - saMjana jyAya eveti / atraivopacayahetumAha nave [ 61.11]ti / sa [61.14] nAzo'hetuH san tasya [61.14] pradhvaMsAbhAvasya kathaM jAyeta [ 61.14] janitumarhati / bhASAnAM [61.1 7] vastUnAmayaM vinAzAkhyo dharma aikAntiko [61.17] - 5 vazyaMbhAvI / 'anenaitaddarzayati-navai kRtakatvaM nirvizeSaNaM sAdhanamasmAbhirabhidhIyate yenaivaM syAt kintu vastutvavizeSaNAnava (nAva) cchinnaM tato vastutve sati yatkRtakatvaM tadavazyaMbhAvinAzamityartha iti / kutaH puna [61.17 ]rityAdinA siddhAntI pratividhatte kSepe kimaH prayogAnna kutazcidityarthaH / etad[i61,17]ti bhAvAnAmavazyabhAvI vinAza iti / teSAM 'bhAvAnAmanyethAtvasya [61.18] avinAzitvasyAnupalabdheretadavasitamiti prakaraNAt / 10 bhavannapi [61.18] vidyamAnopi / AtmAdeH [61.18] sattAthA anivartaka [61.18] AtmAdyabhAvasyAsAdhakaH kathamanyatra [61.18] vastuSu anyathAbhAvamavinAzitvaM nivartayati [ 61.19] niSedhayati / AtmAdyupanyAsena caitaddarzayati / yadyavinAzitvAnupalambho'vinAzitvAbhAvaM sAdhayati tarhi vizeSAbhAvAdAtmAdyanupalambhopi tadabhAvaM sAdhayet / na cAyamapIti dRSTAntavighaTanaM parasyAzaMkamAna Aha 15 tasye[61.19]ti / tasya AtmAdeH / AtmanastAvadrUparasAdipratyayAnAmekAne karavasAdhakasyAnAghitapratisandhAnaviSayatvAderanumAnAt' / Adi [ 61.18] zabdasaMgRhItasya ca digAdeH pUrvAparAdipratyayAderanumAnata iti buddhistham / itinA [ 6.1.19] vaktavyasyAkAraH kathitaH / tatrApyanumAne [61.20] tatsattvasAdhake / 1 nanu yasyAnupalabdhistasyAbhAva evetyabhighAtari ko'yamupAlambhaH / vipakSepi hetorvRttya- 20 darzane'bhAvasiddhyavirodhAt; AtmAdestva 'nupalabdhirevAsiddhA tato nAbhAvasiddhiriti / sAdhUktaM bhavatA kevalaM tatrApI [ 61.20 ]tyAdi bruvato'bhiprAyo na samyagvyajJAyi / ayaM khalvasyAzayaH / tAvaddhetorvipakSe'nIkSaNaM na kSamate abhAvaM vibhAvayituM, yAvadyadyanopalabhyate tattannAstIti na sidhyati / sati caivamAtmAdyanupalabhyamAnamasatsi' ddhamiti pramANapratikSiptaM kathamanumAnasya viSayaH syAt ? taduktaM " vyApto hetoranAzraya " iti / yadi vA'nupa- 25 lambha eva pratibandhazUnyaH kevalo'nupalambho dezakAlaviprakRSTeSu kathaM tathAbhAvamavabodhayet ? yatastena siddhivipakSA hetuvyAvRttirAtmAdeH sattvamanumApayediti / prayogabhaGgayaiva [61.25] prayoga vinyAsenaiva prasaGgenA [ 62.1] nuSaGgena prastAveneti yAvat / sAdhya1. saMjAyate S 2. anyathAbhAvasya S Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 paNDitaduvaikamibhakRto [pR. 62. paM. 3dRSTAntadharmiNoH samAna: [62.3] sadRzo hetusadbhAvalakSaNo dharmaH [62.3] pratipAdyatayA yasya [62.3] prayogasyAsau sadharmA, samAnasyeti yogavibhAgAt samAnasya pakSAdiSviti vaktavye parigrahAdvA sa bhAvastasya bhAvo [62.3] bhavato'smAdabhidhAna pratyayAviti kRtvA [31b] 'rUpavizeSaH / tayoreva visadRzo [62.4] hetusadbhAvA5 sadbhAvalakSaNo dharmaH pratipAdyatayA yasya tasya bhAvaH [62.5] azeSasya sAdhye taradharmiNaH (sAdhyadharmiNaH) sAdhyadharmaNovA'nyatra sarvatra sAdhye hetoAptirvivakSitA / na tu sAdhyadharmaNo'nyatra dRSTAntadharmiNi pravRttena sarvopasaMhAreNa gRyamANA vyApti. bahiyAptiH, tasyA nirAsaH [62.9] / nanu ca satvalakSaNe svabhAvahetau sAdhyadharmiNyapi viparyaye bAdhakapramANavRttyA'pi 10 vyAptirgrahItuM zakyata iti / naitadapekSayA hetoranyatra vRttyapekSayA kiMciyenedamAsajyeta, kiMtu kAryahetoH sarvasya svabhAvahetuviSayasya cAvazyamanyatra pra(a)vRttirapekSaNIyA / tadarthamanyatrA'nanuvRttirityAzahitamiti kinna bhavAn vyAcaSTe / AcAryasya ca sattvatpanyAsAnantaraM yathA ghaTAdaya [62.9] ityudAharaNadarzanAttu tvadIyaM vyAkhyAnamapavyAkhyAnaM lakSyata iti nirbhartsanAmAzayAsyAcAryasyAnyAdRzamabhiprAyamudghATayannAha yathA ghaTAdaya 15 [ 62.9] iti / yasya [62.9] puMsaH / kiM punastatra smRtyAdhAnArtha dRSTAntavacanam , na tu dRSTAntamAtrapratipAdanArthamityAha-dRSTAnte[62.11]ti' / anena puruSavizeSa prati etadAcAryeNeti nAsmadvyAkhyAnasya kiM cidavadyamiti darzayati / vibhaktivipariNAmena sambandhameva sarvasminni[62.16]tyanena darzayati / bahirevavyAptipahiyAptistAm / te [62.23] nirastA bhavanti[62.25] 20 iti sambandhaH / yadyapI[62,23]ti nipAtasamudAyo vizeSAbhidhAnArthA bhyupagame / tAvate[62.2 4]ti sAdhanadharmasya sAdhyadharmeNAnvayadarzanamAtreNeti / bhasya [62.2 4] sAdhanadharmasya tathAbhAvasya sAdhyenAnvIyamAnatvasya abhAvAt [62.2 4] / pratibandhamantareNa tadabhAve'pi tadabhA(tadA)vAvirodhAditi bhAvaH / itiH [62.25] hetau / tasya pratibandhasAdhakasya pramANasya 'smaraNAya 25 [63.3] / dharmaviziSTaH [63.4] siSAdhayiSitadharmaviziSTo dharmI [63.5] zabdAdiH / tasyAH [63.6] sAdhyadharmaviziSTadharmipratipatteH / vyAptipradarzanapUrvake pakSadharmapradarzane'bhidhAya pakSadharmapradarzanapUrvake vyAptipradarzane'pyAha-tatpUrvikAyAM ghe[63.8]ti / tatpUrvikAyAM pakSadharmapradarzanapUrvikAyAM vyAptau [63.8] 1. tatsmRtaye SI . . Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.67. paM. 3] hetubindu kAlokaH / 315 pradarzyamAnAyAJceti zeSaH / sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe plavamAnAkArAyAH pratipatte - rubhayatrAvizeSAnmukhabhedamAtreNaitaduktamityavaseyam / sAdhyanirdezaH pratijJA[63.24] tasyAH prayogaH [ 63.24] prayuktiH sa na' darzitaH [63.24] sAdhyanirdezo na kRta ityarthaH / pratyakSa [ 64.12] grahaNaM pramANopalakSaNaM draSTavyaM tena tamisrAyAM rAtrau prAktanAdiviprakRSTe deze karpUrorNAdigartha (gandha ) - 5 vizeSAddhUmavizeSamanumAnato nizcityAbhivizeSamanumintrato'pi saGagrahaH / pratijJAprayogarahitAdi [ 64.16] tyavadhAraNaphalapradarzanametat / atrArthitaiva karNamAgatya buddhisthaM prakAzayati yA pizAcI sA kila karNapizAcikA [64.18] / liGgasya pakSadharmAnvayavyatirekAtmano gamakasya anusaraNaM [65.12] nizcayanam / 10 iti: [65.14] hetau / upahasati [65.14] ta [32a ]ttAmadhirohati / kimupahasatItyAha - yattadi [65.14]ti lokoktizcaiSA / kathaM tatspardhA'syocyata ityAha-tattulyatvAdi[65.15]ti / asya [65.15] anumAtuH / kramasya [65,15] samAnAdhikaraNa SaSThyeva vA / tadvacanasye '[65.23]tyAdinA pUrvaM svayaM kAraNamabhidhAya AcAryoktaM kAraNaM 15 darzayituM paraM praznenopakramayati kasmAdi [65.26 ]ti / yadi pratijJAprayoge'pi sA zaGkA tarhi ' kiM tenetyAzaGkaya para evAha anitya [ 66.13] ityAdi / tadA ( tunA) [66.13] pratijJAprayoga pakSaM vizinaSTi ' asati sAdhyanirdeza[ 66.9]' ityevAbhisambadhyate / hetuzca viruddhazca anaikAntikazca teSAM pratIti: [ 66.14] nizcayo na syAt / idameva dUSaNaM tena samucitam / atraiva dUSaNAntaramapi smuccinvnnaah| 20 hetAzce[66,17]ti / svapakSavizeSaM darzayannAha / sati tvi[ 66.18 ]ti / yAvate[ 66.27]ti tRtIyAntapratirUpako nipAtaH kintvetasyArthe vartamAno atro - papatteH / tasminnibaddha tad ( tasminniva tadvat ) viSayaH sAdhyalakSaNa upasthApyate [67.3] upanIyate yene[67.3 ]tyarthakathanametat / upasthApyate yena puruSeNAsau tathA, viSayasya tatheti tu vigrahaH / tenAnirdiSTavizeSeNa kenacidvinA [67.4] kathaM 25 punastAna'(tena) sAdhyamupasthApyata ityAzaMkAyAM yojya - pratijJAdvAreNeti / [67.3] 1. nopadarzitaH / 2. ' tu ' nAsti S | 3. pratijJAvacanadvAreNeti S | 6 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 / paDitaduvekamizrakRtI [pR. 67.. 3___ evaM tAvadanena vyAkhyAtam / kecitpunaranyathApyetad vyAcakSate / upasthApyate prakAzyate yena [67.3] vacanena tena vinA [67.3] / ayamapi -- prameyasyopadarzanamantareNa ' [69.2 4] ityatropadarzanazabdena vacanameva vyAkhyAsya[ti] na tu puruSam / tadapi amiratrAmimAnayaM sAmirayamityAdirUpeNAnirdiSTavizeSaM vivakSitamityataH-kena5 cidityuktamiti kaaryinno[67.5]'rthinH| arthitvaM cAnyabrAhmaNAprAptyAdinA draSTavyam / mUlyaM [67.6] niSkrayaM mRgayate [67.6] prArthayate / itastataH pArvaNazrAddhAdibhojI dvijaH parvabrAhmaNaH [67.6] / amumaiva dRSTAntaM vivRNvannAha yathe[67.6]ti / dakSiNA [67.7] atra prakaraNAdbhojanAnantaraM dAnaM draSTavyam / anyadA [67.7] arthavizeSAprAptikAlAdanyasminkAle / prArthanApUrvakamitastato bhojanazIlataurdhvaraMthyikaH 10 parvabrAhmaNasadRzasya caitadvizeSaNaM caraNam / zra(zrA)ddhAdI[67.8]tyatrAdigrahaNAdupanayanasamAvartanAdiparvasahaH / arjitvamA nepi naitadvacanaM tasya saMbhAvyata iti taM vizeSayannAhazraddhAlu[67.8]miti / zraddhAluM zraddhAvantam / anena zraddhAnuviddhamevArthitvaM kAryazabdena vArtikakRto vivakSitamitidarzayati / ghRtapuraH [67.8] khAdyavizeSastaM prati / sopi mahyaM pracuro dAtavya iti dviruktena darzayati / 'rUpyaM [67.9] pracurataratAmrA15 lpatararUpyaghaTito dravya vizeSaH / dakSiNAyathAdau(NAdau) ca prAyeNa rUpakeNa vyavahAraH / dadAtItyabhisambandhAd dvitiiyaa| tena [67.9] evaMvAdinA parvabrAhmaNena / nanUktametadyathA parArthe'numAne liGgaM parasmAdeva pratyeyamiti tatpunastvayA na apahastitamiti AzaMkAyAM yadasmadvacanAdapI[67.17]tyuktam / tad vyAkhyAtuM kiM ce[67.11]tyAdinopakramate'[32b] kiM ceti ca bruvANo niyataM vaktavyAntarasamuccaye / bharthAdAcArya20 syAbhipreta iti darzayati na tvasyaiva vaktavyAntarasamuccayArthaH kiMca[67.11]zabda prayogo ghaTate / yadapi bravISItyAderasmadvacanAdapItyAcAryavacanAntaravyAkhyAnaparatvasya vyaktatvAt / athavAyaM nipAtAnipAtasamudAyaH kiJcazabdo'sya vivakSitaH kintu cakAraH apizabdasyArthe / tena kimapItyuktaM bhavati / tato'yaM vAkyArtho yadapi kimapi bravISIti / evaM ca bruvatA lokoktiranukRteti / tadvacanasya [67.18] liGgavacanasya, anusari. 25 Syati [67.20] tadeva liGgamiti prakRtatvAta / aGga[68.1]zabdo'trAdhyeSAmantraNe / kiM[68.1]zabdaH sAmAnyataH prazne punaH [68.1] zabdastu vizeSataH / tenAyamoM 2. rUpakaM / 3. dadAsi / 1. audharathikaH / 4. yataH asmadvacanAdapi / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 pR. 69. paM. 14.] hetubinduttiikaalokH|| yuSmA nevAdhyeSya sAmAnyato vizeSatazcaiva pRcchAma iti / upahAse ceyamadhyeSaNA prakaraNAd draSTavyA / Adi[68.4]zabdAdvaidharmyavatprayogasya hetuviruddhAnakAntikAnAM hetostrai. rUpyasya ca grahaNam / prAk pratIti[66.2 3]zabdenAcAryeNa sAdharmyavaidharmyavatprayogayohetuviruddhAnaikAntikAnAM hetostrairUpyasya ca svarUpapratItirvivakSitetyabhipretya sAdharmya- 5 vatprayogAdeH [66.2 4] pratItiriti vyAcaSTe / ataeva krameNaitatsarvaM darzayiSyate / . nanu kimavazyaM prAptiH pakSadharmasya ca prayogo yenaivamucyamAnaM zobhate ityAzaMkyAha-evaM manyata [68.9] iti / tadanityamiti ukta [68.18] iti yojayitvA kiM tanmAtroktyA so'vagamyata ityAzaMkAyAM pakSadharmavacane satI[68.18]ti yojyam / yatkacidi[69.5]tyAdi tu 'pUrvameva kRtavyAkhyAnam / anumAnakAla evAtra vyavahAra- 10 kAlo[69.6]'bhipretaH / na pakSAdisaketagrahaNApekSA [69.6] vastugatirityanuvartate / AcAryapAdai[69.12]rityAcAryavasubandhumabhisandhAyoktam / nAntarIyakArthadarzanaM takhido'numAnami[69.12]tyAsyAyamarthaH / yorthaH kiMcidantareNa na bhavati sa nAntarIyakaH / atra ca sAmarthyAdyamarthamantareNa na bhavati tannAntarIyaka iti prAyam / sa cAsAvarthazceti tadA tasya darzanam / darzanena ca viSayiNA viSayasya tasyaiva 15 dRzyamAnasya' nirdezaH / tena nizcIyamAna evAsau parokSArthaheturbhavatIti darzitam / tadrida [69.127 iti tannAntarIyakatAM yo vetti tasyetyarthaH / anumAna[69.127hetutvAcAnumAnamuktam / iti[69.13]rgamakarUpamAtrasya svarUpaM darzayati 'vAdavidhau vAdavidhisaMjJake prakaraNe / tatrApyA[69.14]cAryAMye lakSaNe / kaizci[69.14] duddyotakaraprabhRti[bhiH] ! kutaH punarasaMta eva doSAstaiH kIrtyanta ityAzaMkAyAM yojyaM 20 svaprajJe[69.14]ti / svaprajJAyA aparAdho dossstsmaat| tu[69.14]ravadhArayati / tathA hyadyotakareNa kilAnumAnasUtravArtike' pare tu bruvate nAntarIyakArthadarzanaM tadvido'numAnamiti" (nyAyavA0 pR.54) paThitvA tasyArthaM mAtrayA vivRttyaiva "atrArthagrahaNamatiricyata" ... iti mAtrayaiva dUSaNamuktvA punarvipaJcitam-'nAntarIyakArtha iti samAsapadametat / tatra yadi SaSThI'(33a]samAso nAntarIyakasyArtha iti| nAntarayikaM tAvatkRtakatvam , tasyArtho dharmaH 25 prayojanambA ? yadi tAvad dharmaH kRtaka[tva]syArthaH, sattvaprameyatvAbhidheyatvAdyanumAnaM prAptam / atha prayojanam anityatvapratipattihetuH prAptaH / atha bahuvrIhirnAntarIyakortho yasyeti / tatrApi kRtakatvaM nAntarIyakaM tadyasya sa hetuH prAptaH / tacca kRtakatvaM ghaTAdeH zabdasyA1. pR. 260 paM. 23 2. nAsti / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 paNDitadurvekamibhakRto [pR. 69. paM. 14nityatvasya vaa| yadi ghaTAdeH , ghaTAdihetuH praaptH| anityaH zabdo ghttaat| atha zabdasya, zabdo hetuH prApnoti / anityaH zabdaH zabdAt / a(athA)nityatvasya 'sAdhyasAdhanakRtakatvaM dharmastathApyanityaH zabdo'nityatvAditi prApnoti / athAnityatvasyArthaH kRtakatvamiti / sarvathA kRtakatvamanityatve na hetuH syAt / atha samAnAdhikaraNo nAntarIyakazcA5 sAvarthazceti / tathApyasamarthaH samAso vizeSaNavizeSyaniyamAbhAvAt / ubhayapadavyabhicAre sati samAnAdhikaraNo bhavati nIlotpalavat / nIlazabdasyAnekArthapravRttatvAdutpalazabdasya ca tathAbhAvAt sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / na punariha nAntarIyakatve ityu(ka ityu)kte 'sti vyabhicAro'rtho'nartha iti yenArthagrahaNaM samarthaM syAt / ekapadavyabhicAre'pi dRSTaM sAmAnAdhi karaNyaM pRthivI dravyam' iti cAzaMkyoktam 'anyathA taM( tat )pRthivI dravyamiti / atrobhaya10 padavyabhicAraH / pradhAnAGgabhAvasya bhedena pRthivIzabdena dravyamapyucyate pRthvItvaJca / dravyazabdena ca pradhAnAGgavivakSayA dravyaM dravyatvaJca ata evobhayapadavyabhicArAt pRthivI dravyamiti yuktamuktam / iha punarna yuktaM nAntarIyakada(kArthadarzanamiti / kasmAdarthapratyAyanArthatvAcchabdaprayogasya-arthapratyAyanArthahi zabdasya prayogamicchanti / nAntarIyaka iti cokte'rtho gamyate / ato na yukto'rthazabda iti / tadvida iti na yuktam naivAnyathAnAntIyaka(?) 15 iti / na hi nAlikeradvIpavAsino dhUmadarzanAnnAntarIyaka iti jnyaanmsti| atastadvida ityapi na vaktavyam / " (nyAyavA0 pR. 54 -55) asanta eva doSA iti bruvANazcAyamevAbhi(vamabhi)paiti / samAsAntarapakSabhAvinastAvadoSAnabhyupagamamAtreNaikAhAranihatAH / samAnAdhikaraNasamAsastvekapada'vyabhicArepi dRSTatvAnnAnupapannaH / tathAgoM nAntarIyako'pi syAdanityalakSaNo'nAntarIyako'pi syAt nityalakSaNaH / tata ekapada20 vyabhicArAdapi sAmAnAdhikaraNyamaviruddham / atha tvanmate nityo nAmAstyeva kalpaviparivarti tAvadasti, tata evaitadupalapsyate / anyathAyamanityadhvaniH kaM vyavacchidyAt / bauddhAbhimatasya ca tathAbhUtasya kSaNikatvasya kenaciniSTeH tathAbhUtavyavacchedAt naivAkSaNikajJAnavastvityAdau prayoge'yamakSaNikadhvaniH kaM vyavacchidyAt / atha nAntarIyaka iti pUrvamukte'rthasyAvagatatvAt kimarthapadena yenaivaM samAsazcintyeta / hantAkAzA[di]zabdenaiva pUrvabhAvinA 25 dravyAdirUpasyAvagatatvArika dravyAdizabdena ye' [35b]na tatrApi tathA samAsaH syAt / tadevamAdau ya eva te parihAraH samAdhirbha (sa me'pi bhaviSyati iti yatkiJcidetat / yattu pRthivI dravyamityatrobhayapadavyabhicAra darzayitvA sarvatrobhayapadavyabhicArAdeva samAnAdhikaraNaH samAso bhavatIti darzitaM tadyoyaH(tat pApIyaH) / AkAzadravyaM digdravyaM kAladravyam , 1. anityatvasya sAdhanabhAvena kRtakatvaM dharmaH / nyAyavA0 pR. 54 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyapadArthaH, vizeSapadArthaH, samavAya padArthaH SaTpadArthaH vAcakapuruSa ityAdau ubhayapadaamicarasya brahmaNApi vibhAvayitumazakyatvAt sAmAnAdhikaraNyasya ca darzanAt / na veSAmAkAzAdInAM sAmAnyaM kenaciMdiSyate saMgacchate vA yenAkAzAdizabdAnAmAkAzA kAzatvAdyanekArthavRttitvAdubhayapadavyabhicAre samAnAdhikaraNaH samAsaH syAt / nApi SaNA kizcitsAmAnyamasti yasyApyabhidhyAda(bhidhAnAda)yamapyubhayapadavyabhicAro varNyate / na ca 5 yAcakazabdena karmApi tajjAtirapi vA'bhidhIyate / atra copapattiranyatrAbhihiteti nocyate / na cAMkAzadravyaM, sAmAnyapadArthaH, yAcakapuruSa ityAdi karmadhArayaH samAso na* dRzyate / kizca yathA pRthivIzabdena pRthicI pRthavItvaJcocyata ityubhayapadavyamicArAtpRthivIdravyamiti yujyate vaktum , tathA nAntarIyakasvaM nAntarIyakazva, arthazabdenApyarthatvamarthazvocyata ityubhayapadavyabhicArAdyuktArtha eva samAsaH / atha vanmate nArthatvAdyasti / yadi nAma vAstavaM 10 nAsti tathApi kalpitaM tAvadasti / tAvatA'pi zabdasiddha cupapatteruktaprAyametaditi kiMbahunA ? .. vastuvRttyAmAvAnAntarIyakArtho dhUmo bhavati / tasya darzanaM [69.12] nAntarrAyakArthadarzanamapi bhavati / tatra yadi tadvida [69.12] iti nocyeta tadA nAlikeradvIpAyAtasya dhUmadarzanamanumAnamApadyeta tatastadvida iti vaktavyameva / na ca nAntarIyako'rtha iti jJAnameva nAntarImakArthajJAnamityucyate, yenaivamucyeta / kiMtu vastuto'nAntarIyako yo 15 na bhavatyarthaH, tasya yadarzanaM tadapItyalamatizabdArthaparyavadAtamatInAM vacana vidhA(cA)raNayeti / pratijJAvacanaM na yuktami[69.16]ti sambandhaH / kathamayuktamityAzaMkAyAM pakSaparmetyA[69.16]dikAraNavacanam / saMzayitAdikA69.25]mityatrAdi grahaNenApratipannasya jijJAsozvAvabodhaH / sAmAnyanyAyasiddhAm astikriyAmapekSya muktve 69.29]si paurvakAlikaH pratyayaH 20 prtyeyH| . saMzayajijJAsAdika[70.9]mityatrAdizabdAt prayojanAdiparigrahaH / tathAmunavAdigrahaNena paJcamyantasyApi hetuprayogasya saMgrahaH kAryaH / asati hi sAdhyAbhiSAne kuta eladiti hetvAkAMkSAyA evAbhAvAt / sAdhyasiddhau hetonimittattvaM kathayantI paMcamImuccArayantaM kathamiva vicakSaNA tayA''caraNA na pratyA''ca)kSAraniti / dRSTAnta evaM 25 ksanakarmatAM nIyamAna upasaMharaNaM tadapekSaH upasaMhAro [70.11] DhaukanaM sattva pradarzanam / dRSTAntadRSTasAmarthyasya hetoriti ca prakaraNAd draSTavyam / sAdhyazabdenopacAsat sAdhyadharmISTaH / [34a 'paSThIsaptamyoramedAca sAdhyadharmiNItyartho bovanyaH / iti[70.13]rlakSaNasya svarUpamAha / pratijJAyA [70.14] lakSaNamityanutale Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita dukamizrakRta [ pR. 70. paM. 28 tasya pramANabalAyAtasyArthasya saMpratyayo [ 70.28 ] yathAzaM kArthAvya ( 0 kAvya ) vacchedaH tadarthaM yathA bhavati / yadi pramANAnAM vyApAro nigamanenopasaMhiyate / tadaitadyujyate baktum / na cAsya tathAtvamityAzaMkyAha azaSe[ 70.28 ]ti co [ 70.29] yasmAdarthe / vyApArazabdena vyApAraphalamabhipretam / 320 nanu kAni punaratra pramANAni santi yadbalAyAtArthopasaMharaNamasya varNyata ityAzaGkaya paraireSAmavayavAnAmevaM pramANatvarUpamAkhyAtamityAkhyAtuM tathAhI [ 70.29 ] tyAdinopakramate / uparI [ 71.4 ]ti prakaraNAdanyakRtasya nAmna iti draSTavyam / tathAhi te kasyacidrAjaputrasya mahAmAtrasya vA yogino (nA) 'nyena sajAtIyena kRtaM nAma zrutvA ahopuruSikayA dhanAzayA coditA anyathA cA (vA) tadu [t ] sAhavardhanaM nAma kRtvA tallikhita10 prayuJjate'ta eva nAmalekhanami' [ 71.4 ]ti NicA nirdiSTam / ayuktatayA niSphala. mapI [71.5]ti vAstavAnuvAdA'pyeSa prakRtopayogI / bAlapratArakazca tasadupayogabarNanaJceti' tathA tallakSaNayA [ 71.13 ] | vaiyarthyAdi syAditi sambandhAt pratijJAvacanasye[ 71.21]tyuktam / dhotaropavarNitamasya prayojanamastIti kathaM vaiyarthyamityAha yasUktami[ 71.22]15 ti / dattamuttarami [ 71.23]ti / tenaiva tAvaddarzitene' [66.3 ]tyAdinoktatvAduktam / yathokte ca svayamuttaramAha yazce [ 71.23 ]ti / tadabhAve [ 71.27] prathamaM sAdhyalakSaNakarmanirUpapaNAbhAve / svArthAnumAnadRSTazce [ 70.21] tyAdinA ca yadupanayasamarthanArtha pareNoktaM tatpratividhAtukAma Aha yazcAnI [ 72.1 ] tyAdi / co yasmAdarthe / 4. kadAcidi [ 72.4 ]ti yadA dhUmaM dRSTA tasyAgninA vyAptimanusmRtya taM tattvena pratyava - 20 mRzya prtyetiiti| asya [ 72.4] pratyavamRzya pratyayArthasya / tade [ 72.4 ] tyAdyutaram / atha tadantareNApi yat pakSArthapratIteravidhAtAnna tena kiJciditi brUyAt / samAnamidaM prakRte'pIti ca buddhisthamasyaivaM bruvato draSTavyam / pramANavyApAra samarthanArthaJca yaduktaM ' taMtrApyAha / yatpunari[ 72.7]ti / na kacidAgame paThyata [ 72.9] iti bruvatA cAgamapratijJayorekaviSayatvAdAgamaH prati' jJetyucyata 25 iti ye varNayanti [te] nirastAH / yo hi pratijJayocyate'rthaH sa eva cAgamepyucyate tadaiva tatsyAt / na caivamatoM nirAsaH / 1. nAmalekhane-S 3. pR. 70 paM. 29 2. ' api ' nAsti-S Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. 72. paM. 13.] hetubinduTIkAlokaH / 321 . hetuzabdena gamakavacanaM vAcyam / gamakaJca trairU pyavalliGgam / na ca paJcamyantena tena zabdena liGgasya trairUpyamabhidhIyate kintu pakSadharmatvamAtram [72.11] nimittabhAva eva cetyevaM baditurabhiprAyaH / etena tadapi vinikSiptam yatkaizcinnipuNa(NaM)manyanaiyAyikairucyate, " pratijJArtha sAdhayituM samartha pakSadharmatvenopasaMhartavyaM liGgam anumAnaM, tadabhidhAyI zabdo hetuH so'pyabhidheyasya niyamahetutvAt bAhyAGgaM sAmAnAdhikaraNyaM cAbhidhAnAbhidheyayora-5 bhedavivakSayA sAkSAtpAraMparye3+bj'Na caikaviSayatvAditi / " tAvAddha dhUmAdivastu na liGgaM yAvadvayAdinAntarIyakatayA na nizcIyate, dharmivizeSe ca kvacinnopalIyate / tannAntarIyakatayA nizcitaM kacidupasaMhRtaM ca sAdhyasAdhanasAmarthya bhavati naanythaa| na ca paJcamyantena 'dhUmAda! ityAdinA zabde [na] tasya tannAntarIyakatvaM pakSe ca sattvaM kathyate / udAharaNopanayorvaiyarthyaprasaMgAt / tatkathaM pratijJArthasAdhanasamarthaliGgAbhidhAyitvaM tasya 10 zabdasya yena tadabhidhAyI zabdo hetuH' ityucyate, sa tathA bAhyAnamiti cocyate 'heturanumAnam ' iti sAmAnAdhikaraNyaM tathA kalpeteti / pratyakSeNa sAdhyasAdhanayorvyAptistatra gRhyata iti dRSTAntaH pratyakSo'bhipretaH / ata evAyaM na sarvaH pratyakSa [72.12] iti / navai sarvatra dRSTAnte pratyakSeNa saadhysaadhnyorvyaaptirgRhyte| yathA bhavanmata eva nitya AtmA sattAsambandhitve satyanAzritatvAt , 15 paramANuvadityatra dRSTAnte nityatvaM sattAsambandhitve satyanAzritatvaM yau dharmoM tayorvyAptiranumAnena. gRhyata ityabhisandhiH / anenaitadapi. pratyuktaM yattaireva naiyAyi'kapravarairucyate" sAdhyasAdhanayoAptito * viSayo - dRSTAntaH / tatra pratyakSeNa vyAptiM gRhItvA pazcAdudAharati / tena pratyakSaM niyAmakamastIti" / udAharaNamapi vAkyasya bhAgAntaramiti pratyakSeNa byAptigrahaNasyAsarvaviSayatvAt kacidbhAvAttathAbhidhAne ca tata eva dRSTAnto'numAna- 20 mityabhidhIyateti / - tasya tarAtiriktArthagrahaNAbhAvAdityabhiprAyeNa upamAnaM tu pramANameva na. bhavatI[72.13]tyAha / etacca bahubAdhya(bahuvAcya)manyatroktamiti nehoktam , siddhstvrtho'nuuditH| anayaiva ca dvArA yaducyate taireva "yathAtatheti dRSTAntadAntikayoH sArUpyapratipattirupamAnamatidezavAkyatA, pakSadharmatvagrAhipramANavacanamupanayaH / atrApyupa- 25 mAna niyamahetutva(sva) dharmiNi yA sAdhanadharmasya saMbhavaM bodhayadasaMbhavaM nivartayati yatpramANaM tanniyAmakamastIti upanayopi niyamahetumattvAdAgAntaramiti tadapi pratyAkhyeyaM dvividhasyAsya varNitasyopamAnasyAprAmANyAdeva' kathaM niyAmakam ? yenopanayanasya niyamahetuka 1- .. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvaikAmato . . 72. paM. 2 siddhAmA bhAgAntastvaM siddhayet / dharmiNi ca sAdhanadharmasya sambhavaM pariccheda(cchiya) pratyakSamAnumAnaM vA'saMbhavaM nivartayatIti atrApi pratyakSaM niyAmakamastIti dRSTAntavadupanayopi pratyakSamiti vaktavyaH / kacidanumAnasyApi tathAsvAdanumAnamityapItyalamatArkikavacananirbandhena / taduvyApAra [72.14] upamAnarUpopanakavyApAraH / sa evo[72.16]5 panaya eva / . syAdetad-anityaH zabda ityukte kuta etaditi zroturapekSopajAyate / na ta dharmiNi liGgasya sattvo(sattvA)pekSA / tasmAtpratijJAnantaraM parApekSitasAdhyapratipattirapi tu prati(pattihetupratipipAdayiSayA paJcamyantasya tadabhidhAyinaH zabdasya prayogo na tu dha[35a]'miNi liGgasya sttvprtipaadnaarthH| tato na tasya pakSadharmatApratipAdanaM prayojana 13 miti kathaM pakSadharmatvaM sa eva darzayiSyatIti na kiJcittenetyucyamAnaM zobhateti / atro. cyate / anityaH zabda iti pratijJopAdAnepi tadanantarameva yadyatkRtakaM tatsarvamanityam . yathA ghaTastathA cAyaM kRtaka ityukte sAdhyapratItau kiM nimittAkAMkSopazamo nAsti ? yena paJcamyantasya liGgAbhidhAyina eva tadupazamaH prayojanaM varyeta / yadi satyavAdI bhavAnaivaM vaktumarhatIti / kiJca yo yasminkiJcinnimittabhAvamapekSate na sa tatra 15 zazaviSANAyamAnasya tattvamapekSate / api tu tatra sata eveti phavaM zabdA nityasvasiddhau kasyacinimittAvamapekSitavatA sattvaM nApekSitam / yena para napekSitaM sattvaM patipAdayituM na tannimittAbhidhAyinaH zabdasya sAmAnya(marthya)mastItyucyeta tasmAcchabdAdau bharmiNi liGgasya sAdhyasiddhau nimittabhUtasattvapratipAdanaM hetuprayogasya prayojanamavazyaiSitavyam / (ta)bopanayenApi zakyaM saMpAdayitumiti sAdhUktaM kiM tene[72.17ti / saMprati nigamane yathAzruti 'dUSaNamAha--yatra pratijJAyA[72.18] iti / athApi syAnnAyaM punaH zabdaH [a] prathame kiM tarhi sAdRzye, yathA 'aciraprabhA punarnizvarati' ityatra / sAdRzyaJca kiyadrUpeNAstyeva / yadvA yadyapi siddhanirdezo nigamanaM sAdhyanirdezazca pratijJA, tathApi yasyaiva pratijJAyAM sAdhyatvamAsIttasyaiva nigamane siddhatvamityavasthA vantamekamAzritya samAnaviSayatayA nigamanaM pratijJetyupacaryate tathA ca punarvacanamapyupapannamiti / na caitannigamanaM 25 niSprayojanamAzaMkanIyam sAdhye viparItaprasaGgapratiSedhArthatvAdasya / taduktaM " sAdhyaviparIta. zaMkAvyavacchedArtha nigamanamiti" / yadyapi ca liGgamAzrayavatsAdhyAvinAbhAvi ca pratijJAdibhiravayavairAkhyAtaM tathApi nigamanamantareNa vyApakaviruddhaprasaMgAzaMkA syAt / OM 1. na kiJcittena / 2. yatra ca pratijJAyA s. For Private.& Personal Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.73. 6.21 ] hetuvinduttiikaakH| - - anyadeva hi dRSTAntadhAmaNi sAdhyaM yatsAdhanadharmasya vyApakamAsIt / anyadeva ca dharmiNyanityatvaM tacca sAdhanadharmasya vyApakaM na bhavatIti avyApakasya siddhiM manyamAnaH sAdhyaviruddhamavyApakatvena vizeSA'bhAvAnmUDhamatirnityatvamapi dharmiNi prasaJjayet / tathA ca . sati sAdhyaviparyaye hetovRttizaMkAyAM bAdhakaM pramANaM tadeva vAcyam yadudAharaNasthayoH sAdhyasAdhanayoH pratibandhagrAhi / ataeva tasmAdityanena sarvanAmnA pratibaddhaM liGgaM 5 sAdhyaviruddhazaMkAM nivartayituM prakRtatvAtpratyavamRSyate / tasmAdviparyayazaMkAnivartakapramANopasthApaka nigamanaM sAdhye viparItaprasaMgapratiSedhArtha bhavatIti / tadetannaiyAyikapravarasya prakRSTaM prajJAsvalitavilasitam / tathA hi sAdhye nirdiSTe hetau cAbhihite dRSTAnte codAhRte dRSTAntadaSTasAmarthya ca hetau sAdhyadharmiNyupanIte kaH sacetano yena vinA yo na bhavati dharmaH sa bhavastadabhAvamapyupasthApayati' iti nizcInvIta saMzayIta vA yena [35b] viruddha- 10 prasaMgazaMkAnirAkaraNAya nigamanamabhidhIyeta / na cAyamanunmatto'nityatve dve Sasyati(pazyatti) yenAnyadeva dRSTAntadharmiNi sAdhyamanityatvamanyadeva ca sAdhyadharmiNyanityatvaM tacca sAdhanadharmasya vyApakaM na bhavatIti avyApakasya siddhiM manyeta yato(s)vyApakatvena vizeSAbhAvAt anityatvamapi dharmiNi prasaJjayet / na ca vizeSeNa vyAptimasAvana hI[di]ti, vizeSeNa vyApterevAsambhavAt / tathA coktaM-" vyAptiH sAmAnyadharmayoH" iti / anyathA satyapi 15 tasmiMstadAzaMke(kA) nApAkriyeta / etena sapratipakSatvazaMkAnirAkaraNatvam tatprayojanamiti yatkaizcidupavarNyate tadapi parAstamavaseyam / atha mohamAhAtmyAdevamapi saMbhAvyata iti cet / aphyAtaM tarhi paJcAvayavatvaM vAkyasya / sambhavatyapi kazcinmUDhataramatiryaH paJcAvayave'pi vAkye prayukta nAnityApatti vacanamantareNa zabdasyAnityatvaM niyataM ma pratyeti / asti ca digambarANAM vipratipattiH-syAnnityaH zabdaH syAdanitya iti / tadAbavyudAsAya mA'nI- 20 ('nityopItyapi kiM nocyata ityalamativistareNa niSprayojanakatvena / nigamanasya vAkyAGgatve niraste prathamamupadarzita yadubhatheSAM mataM tadaraNyAnIruditatulyaM jAtamiti kiM 'tatroktaneti / jyAyAn [72.21] zreSThataraH / patijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcAkyavA yasya sa tathA tadAtmakaH [72.21] sAmastyaniSedhazcaiSa draSTavyaH / heturi7i2.25]tyabhidhAnAbhidheyayorabhedavivakSayA sAkSAtpAramparyeNa ekaviSayatnAdvA' 25 pakSadharmatvAbhidhAyI - zabdo draSTavyaH / hetuzcaivAnuvAdyenAtmanA pratipAdyamAno vyApyarUpaH pratipAdito bhavatIti prathamAntena tadabhidhAyinA zabdena pratipAdyate / ataH prathamAnta eva tadabhidhAyI zabdo nyAyyaH / hetvabhidhAyizabdamAtrApekSayA tu pUrvAparaniyamakhaNDanamAcAryasya draSTavyam / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 - paNDitadurvekamizrakRtoM .. sAdhanadharmasya sAdhyasvabhAvatAyA eve[73.12]ti svabhAvahetvadhikAreNa vivRtam / . kAryahetunA vyabhicAramAzaMkya kAryasye [74.6]tyAha / tena [74.7] pratibandhena / tayo[74.7]ranvayavyatirekayoH / tadabhAvakhyAti: [75.7] tadabhAvajJAnam , niyama 5 khyApayatazcAyamabhisandhiH / tattulya evAstItyabhidhAne'tattulye sarvatrAnyasminviruddhe 'sati ca 'nAstitvaM lakSaNAntaramitiprasaGge niyamArthamityeva nAstitvaM rUpaM tRtIyaM na punarviruddha anyatra [75.8] ceti darzayitumasatyevatyuktaM sUtrakANeti / viruddhata [75.8] iti sahAsthitalakSaNenaiva virodhena virudbhayata iti / kathaM nAnuSNAzItAdapI [75.16]tyAha anyato [75.16] vipakSAd vyavacchedasyAbhAvasya prasaGgAdi10 [75.16]ti / iti[75.19]rdoSasyAkAraM darzayati / tasya [75.19] tada. bhAvasya / anyamicchatAmi[75.21]tyabhisambadhyate / tathA parasparaparihArasthitalakSaNenApi [75.13] virodhena viruddhamityapi draSTavyam / abhighAto [76.15] vegavadvyasaMyogavizeSobhimataH / abhighAtAgnisaMyogAdeva nAzapratyayau [76.15] tayoH sannidhiH [76.16] te vinA vinAzo 15 na ghaTAdibhiH saMsargatAM [76.16] yAti / tadanapekSAlakSaNaM bAdhakam [76.26] / prasaGga mukhena [76.26] paropagamasiddha[36a] 'pakSadharmatAdvAreNa / vipaJcayitumi[77.1]ti bruvANena cAdhika. pratipAdanArthamuktamevocyamAnamanuvAda eva na tu punaruktamiti darzitam / AkA zAdinityadravyApekSayA dezakAla[77.2]grahaNaM dRSTAntArtha draSTavyam / tenAyamoM 20 yathA nityAnAmamISAM dezakAlaniyamo nAsti tathA zabdaguNatvAdisvabhAvaniyamopi. na yujyata iti dRSTAntArtham / dezasvabhAvaniyamAyoga[77.2]stu dArTAntikaH / ekAGgavaikalyAt [77.3] sattvalakSaNaikAGgahInatvAt / tadAtmatAM [77.5] kSaNikasvasya prakRtasyAkRtakasadAtmatAM prati [77.5] / zAstrakAra[77.5] zabdaH prakaraNAt kIrtipAdeSu draSTavyaH / sattvasya kSaNikasvabhAvatAM pratipAdayiSyatI[77.9]. 25 ti sambandhaH / vastusthityaiva [77.7] vastuvRttyai na paropagamabalenetyarthAt / abhAvaprasaGgena' [77.9] prakaraNAdvinAzasadbhAvaprasaGgenetyavaseyam / 1. hetorabhAvakhyAtiH 2. 0lakSaNatayApi Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 80. paM. 12.] hetubinduttiikaalokH| 325 pUrvAcAryoktaM [77.11]diGnAgapAdoktaM taM pratyanapekSatvaM khyApayitumupakramata [77.12] iti sambandhanIyam / taM [77.12] pareSTaM prati / * vastugatau [77.25] vastuprakAre tadAtmA [78.1] nirvRttasthirAtmA / tasya [78.1] anyathAbhAvasya / prasaGgAt [78.2] hetoH| tasyaiva [78.2] svahetutaH sthirarUpatayA nivRttasyaiva anyathAtvAyogAt hetoH / tatra [78.3] hetvagate 5 sthirarUpe hetuvyApArasya (78.3] kalpayitumazakyatvAca[78.3] nAnyathAbhAvastadAtmA zakyate kartum[78.1] / tasya vinAzasya svabhAvastatsvabhAvas[78.5]tameva / lakSaNa[78.11]zabdo rUpanibandhanaH / svaliGgena cAsyAvasthAnaM kRtam / tasya [78.16] bhAvAntarazanyabhAvAntararUpasya / sarvarUpazUnyasya prabhAvasya he'tusa(ma)tA virudhyate na tvasyeti bhAvaH / 10 . yadIdaM bhavatAmapISTaM tarhi kasmAdasmanmataM nAbhyupeyata ityAha-kiMtvi[78.19]ti / - tadutpattau (78.2 4] pradhvaMsarUpabhAvAntarotpattau / etasminparAbhiprAyepyevaM bruvANo niyatamevaM [78.26] vakSyamANakaM manyate [78.26] vArtikakAra iti cArthAt sarvasyendhanAdeH [78.26] tathAbhAvaH pradhvastatvaM gavAdestathAbhAvaH [78.27] : pradhvaMsarUpatvamiti draSTavyam / dvayamapyetadyatrakurvan (1) paraH prAha / tasminsatI[79.17- 15 ti| anena dRzyamAnAGgArAdibhAvena sarvamindhanAdi nivartata iti na sarvasya praznastatvaM nApi gavAdau satIndhanAdi nivartata iti na gavAdeH pradhvaMsarUpateti pareNa darzitam / asya [79.7] aGgArAdeH / dhvaMsaMte[79.13] dhvaMsamupayAnti vinazyantIti yAvat / dIpApekSayA'vyaktatAdravyA(buddhaya)pekSayA AtmabhAvaH / bhAvarUMpAvyaktatAbhAva [79.15] iti bruvANa- 20 . stathAtmakAbhAvarUpatA yAvad vyavasthApyatAmabhAvaikarasatvAt pratipatteH / na tu bhAvarUpAvyaktatApattau pramANamastIti darzayati / etadeva darzayannAha yadihI[79.16]tyAdi / atrApi [79.19] upalabdhiyogyatAvikalarUpa tApattau / ... paryudAsene[80.3]tyasya vivaraNa vivakSitAdi[80.3]ti / - san SodhagocaraprApto'vadhijJAnaviSayatApannaH tadbhAve [80.12] vayAdibhAve 25 nazyanniti / " lakSaNahetvo[:] kriyAyAH" (pA0 3-2-126) iti hetau shtu(?)vidhaanaadetupdmett| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 paNDitakavikRto. [ 806 16.. namUktayA nItyA nAzasya tatkAryatopapatteH kathametadAcAryeNoktamityAzakyAha aya. mabhiprAya[80.16] iti / syAnmatam pra[36b] tItiviSayopi na ca tatra pratItibakSaNArthakriyAkArI / yathA sAdhyAbhAve hetvabhAvarUpo vyatireko vikalpena pratIyamAnaH na vikalpasya / kArakazca kathamucyate ? na hyakAraNaM viSayo atiprasaGgAditi / naitadasti 5 sAkSAtkArapravRttajJAnAbhiprAyeNa taduktairna tatra vyabhicAro'sti / anenApi ca tathAvidha jJAnaviSayeNAvazyabhAvya[mAnyathA pratyakSAnupalambhanibandhanaH kAryakAraNabhAvaH kathaM vyayasthApyeta ata evAha 'tadviSayasya [80.24] vA kathaM hetumattAvagatiriti vA sAmarthya'samaMgitA sAmarthyayogitA bhAvanA [80.27] vastutA, atyantaparokSANAm [81.7] asarvajJApekSayA sarvadA parIkSANAm / tarhizabdArthazcAtra prakaraNAdRSTavyaH / 10 jJAnaheturUpatayA [81.8] anumAnasiddhayeti vivakSitam / / anena jJAnaheturUpatayA pratibhAsanaye cAmISAM pratiSThitena rUpeNa pratibhAsanamiti pareNa darzitam / ne[81.8]tyanena [bhAvasya pratiSThitarUpAvabhAsanAbhAvaM pareNepTaM nivartayati / bhaktirUpatvena pratibhAsanameSa zazaviSANAdyapekSayA'syAni[81.8] pratiSThitarUpAvabhAsanamiti siddhA stinApi darzitam / sarvasAmarthyazUnyatAlakSaNenAbhAve doSAntaramanvAcinvannAha sarvarUpa15 vivekasya ceti[81.9] / unmajjanaM 81.10] prakAzyaM yacca cakSurAdInAM .. pratiSThitarUpAvabhAsanasadbhAvAvabodhArtham teSAM jJAnaheturUpatayA pratibhAsanAditi pareNeritaM tadabhAvepi zakyaM kktumiti darzayannAha jJAnaviSayatayeti [81.11] / pUrva khatra' ganimIlikAM kRtvA anyaduktam / asyApya[81.11]bhAvasyApi taheturUpatayA'vabhAsanasya tulyatvAt [81.11] / cakSurAdi(de)riti20 prakaraNAt / yadi nAmAsya jJAnaviSayatA tathApi na taddhetutA tatkathaM taddheturUpatayA'va bhAsanaM tulyamucyata ityAha ahetozce[81.12]ti / etacca pUrvavadboddhavyam / yadyabhAvo nAma nAstyeva bhavanmate tarhi amUrabhAvabuddhayaH kamAlamberannityAha-asmAke tvi[81.12]ti svavAsanAparipAkAnvayA [81.12] iti hetubhAvena vizepaNam / tadvyatireki [81.19] tato nivRttaM tadabhAvavaditi yaavt| saMspRzyeta 25 [81.19] gRhyeta tatparyudAsena [81.19] nivRttyavadhivyudAsena / saditi pratya'yAviSayasya na bhAvateti brudhatA yadasadAtmakatvamasyopagataM tatra kiM svarUpeNAsan kiM vA pararUpeNeti pakSayorekaM bhAvaM dupayitumAha-na cAsye[81.24 ti svarUpeNA[81.241napekSitabhAvAntarasaMsargeNa tuccharUpeNApyasato[81.24]'kiJcidrUpasya / na ca bhAvA 1. tadaviSaya 2. sambandhitA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83. paM. 16. ] vinduTAkAlIkaH / sApoSAgapaSamupapadyate kadAcit / na hi jIvata eva maraNamiti ghaTAnavatAti bhAvaH / yasena vinAzazca kriyamANaH kiM tadAtmA tato'nyo mRSA mAnAntarasapI thA tucchato veti tatra vikalAH tatra tRtIyasminvikathya bhavatu 'cAya[81.26] tatastadrAvani nimitAtyAdi(kimitIlAdidUSaNaparihAsyorAmImadhye bAnavasthovabhi(sthAni)prAyAnAha. satanAavastheti [82.6] / ata indhanAnivRtteH / kathamiti siddhAntI / tadbhedA[82.8]- 5 [37a] detubhedaat| dRSTaM caitatsarvatra sahetuke'nyatreti darzavanAha shaalii[82.9]tyaadi| 'ekarasasyai[82.13 kasya bhAvasya / saMkSepeNaitadatrAnena vicAritam / kSaNabhaGgasiddhI tu vistareNa tatazca vistararucinA tata evAvagantavyam / sApyasmadIyA kSaNabhaGgasidirapekSisampati bhabhiprAyabAcAha vistArata 82.10]ti / syAdetat 'na bhavatyeva param' ityanema kimayAdisaMbogakA tasya svarUpAbhAvaH pratipAdyale kimba 40 anApatiH / na gAvacadanucisvamikatvAsaMgAdazabdArthasvAca / abhAvamatipadaye papUrlekA doSAH prasajyeraniti / naiSa doSaH, anaya hi baranabhAyA paramasaMkukti lasthAputpattikAla eva sa dvitIye aNe na kiJciditi yadrUpaM bhAvasya tatpratipAyate / navicidvidhIyate / bhata evAha nAssAbhavanamanyA bhavatIti [82.18 mA mahamisaMyogAvi sasya karma kiM nazlilaM yadi paraheturasti-hasyAha [kara- 15 kutpami82.22 ti / sa khala sasya kartA vyakte(paThyate) yaH prAgbhAvI banAntaraM sAsyavyatirekAyanuvidhApatti yathA cakSurAdi vijJAnasya / tathAbhUtasyAnvaya'vyatirekA vimAnameva hetulam, sajAve bhAvaspa tadabhAve cabhAvasya hetulakSaNatvAt / agnyAdibhAne va bhavanadharmamA kasvacidA vivabhA makaslAmAbe kathamiva tAlakSaNam hetutvameva saMgamyatra pati baditurabhiprAyaH / sU'dhyapreSu sthAtumazaktaH sarvapa (81.26] iti yojyam / bAyoga sambandhaH hasvantarApatitvaM tadviruddha pAnapekSitvam / tena ca prApta(vyApta) svAbhAvyamiti / bhakkAmA 81.15]zabdenAvakAcavadvacanaM vivakSitam / tenAvasaraprAptaM vacanamAtyoM bodanyaH / etmanyatrApyevaMviSe prayoge jJeyam / dRSTAntAdAmato dArzantikaH [83.21] / zalavandena pAdiracita AdhAravizeSa ucyate / badAdAga- 25 vasthA'[83.234vasthAnaM yasya sa tathoktaH / 2. ekarUpasya / 1. vA'yaMs 3. sUpatre sva ... Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurvekamibhakRto . [pR. 84. paM. 18avasthAnAmiva [84.18] AtmanaH prAtisvikarUpasya tadbhade[84.19]'vasthAbhede / kathaMcit [84.24] kenApi prakAreNAbheda ityarthasya skhaLadutipadamaivaitat / tanormeMdAdeva bhedaprasaGgo 84.26] minarUpatAprasaGgaH / tabada[84.26]bhinnarUpA vasthAtRvat / abhedasya vA [84.26] prasaGga' iti prakRtatvAyojyam / "5 nanu yadi bhedAbhedau caikAntiko syAtAM syAda[nAntarokto doSaH / yAvatA tayorapi kenacidrUpeNa bhedaH kenacidabheda ityAzaMkamAna Aha-tayorapI[84.26]ti / / tayorbhedAbhedayoH, avasthA ca tadAnavasthAvAMzca tayorAtmAnau tayozca / tasyApya[85.1]bhedanimittatayeSTasyApi rUpAntarasya / tAbhyAma[85:1]vasthAtadvadbhyAm / [85.1] anyathA yadi tAbhyAM .. tasyAbhedanimittasya rUpAntarasya kazcidbhado na 10 syAdaikAlyaM yadi syAdityarthaH / sa cAsAvabhedanimittakasvabhAvazceti tathA tasmAt (85.1] / bhedAbhedAvi[85.2]ti vadituzcAyamAzayaH-aikAmpapakSe abhedanimitte rUpAntare vA tAbhyAmavasthAtadvadyAmanupraveSTavyaM tayorvA [37b] 'tenAbhedanimittena rUpAntareNa / tatra yadi tayorabhedanimitte rUpAntare anupravezastadA'bhinnarUpamAtrasya bhAvAdavasthAtadvatorabheda eveti bhedasya vArtApi na syAt / atha tasyAbhedanimittasya : rUpAntarasya. tayoranupraveza15 stadA'vasthAtadvantAvevAvasthitAktyipagatamabhedeneti / evaM tarhi tasyAstu tAbhyAM kAbicheda ityAha-rUpAntarasye[85.3]ti / kathAzcitta[85.3]detAbhyAmiti tu prkrnnaat| vAnivandhanaM [85.3] rUpAntarasya * tAbhyAM kiJcidbhedanibandhanam / yathA pUrva tathAsthApya[85.4]pararUpasya / tadanyat [85.4.] kathaJcidbhedanivandhanam / ayamasya bhAvaH-tasyAparasya rUpasya tebhyo'vasthAtadvadbhedanimicarUpAntarebhyaH kathaJcidbhadonyathA tada20 paraikasvabhAvAdatyanta mabhedAdavasthA'vasthAtrabhedanimittarUpAntarANAM prAktanena nyAyenAtyaMta bhedAbhedau prasajyeyAtAm / atastebhyastasya kathaJcidbhede'vazyaiSitavye tannibandhanamaparasyApi rUpasyAparaM rUpamupaitavyamiti / tathA tadanyatrApyevamevetyaparimitarUpataivaikasya[85.4] syAt / tasmA di[85.6]tyAdinA prakRtamupasaMharati / tadvAghAM85.10] pratyakSa bAdhAm / anenaitaddarzayati / na pratyakSA satI pratyabhijJA .. bAdhyate kiMtu bAdhyamAnA 25 pratyakSAbhAsA seti / etaccopariSTAdamidhAsyate / 'anekAnto'nizcayo bhavet 85.12] / anizcayaphalatvaM saMzayahetutvaM svAditi yAvat / . etadeva [85.14] janakAjanakatvameva / dharma(mi)lakSaNasyA[85.17/yasthAturityarthaH / 1. bhanekAntikatA bhavet / 2. dharmilakSaNasya / - - Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paM. 12 // hetuvinduTIkAlokaH / na cA()yamavasthA kAryavijJAnAtiriktaM jJAnaM janayati yena jJAnalakSaNAyAmarthakriyAyAmasyopayogAt sAmarthya kalpyetetyabhiprAyeNa sarvasAmarthyavirahalakSaNasye 85.22/tyavocaditi / anubhavAdi[85.2.4]ti, hetau zaturvidyAnAdvAdhAnubhavAdityarthaH / bAdhAsadbhAvAd 'bAdhavarjitam / iti sAmAnyapramANalakSaNasyAbhAvaM pratipAdya vizeSalakSaNasyApyabhAvaM pratipAdayituM tatpratibhAsinazce[85.25]tyAdinopakramate / ekarUpAbhAve 5 kathaM tattvAdhyavasAyaH syAt sarveSAmityAzaGkayAnyathaivAsyopapattimupasaMhArakhyAjena darzayan' Aha-tasmAdi[86.3]tyAdi / sadRza[86.3]zabdena nirantarasadRzaM vivakSitam / tena nirantarasya sadRzasyAparasya bhAva[86.3]stannirantaranibandhanetyarthaH / kezAdiSu lUnapunArUDheSvityarthAdavaseyam / AkArasAmyamAtreNApahRtaM prakaraNAt yathAtvanizcayAyogyIkRtaM hRdayaM [86.4] ceto yeSAM teSAm / 10 - nanu yadi AkArasya sAmya sAdRzyaM nAma tvanmate kizcit syAt tanmAtrApahRtahRdayA: prtybhijaaniiyuH| na caitavasti, tat kathamevamuktamityAha na ce86.8]ti / " ekapratyavamarzArthajJAnAcekArthasAdhane / ___bhede'pi niyatAH kecit svabhAvenendriyAdivat // " [pramANavA0 3.72] ityAdinA vipazcitatvAdevamuktam / teSu [86.17] bhAveSu / trayANAmapi rUpANAM pramANasiddhatvAt [38a] 'svataMtraheriyaM vyApakAnupalabdhiH [87.7] / . anena [879] pratyabhijJAnena pratyakSarUpeNa anizcite[87.10]tyAdi pratividhAnam / tAvadasya bAdhakatvaM na bhavati yAvat pratyabhijJAnasyAprAmANyaM na siddhayati, 20 anyathA anenaiva bAdhyamAnaviSayatvAdasya kathaM prAmANyaM yena vAdhakatvaM syAt ! tAvaba tasyAprAmANyaM nopapadyate yAvadanumAnasyAsya prAmANyasiddhayAbAdhakatvaM na siddhayati / iMtasthA bAdhavarjitatvAdilakSaNasambhave prAmANyApracyutiritItaretarAzrayatvaM doSa ityA zAdhyamAnamAha nApI[87.10]ti / . - anumAna[ 87.11 JzabdenopacArAlliGgamabhipretya "svasAdhyapratibandhAdi- 25 [87,12]tyAdyuktam / yadi vA liGgasyetyadhyAhAryam avacane ca pramANalakSaNayukte bAdhasambhave tallakSaNameva dUSitaM syAditi sarvatrAnAzvAsa ityabhiprAyaH / 15 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ba 87.17] kintu pratyakSAbhAsA satI nAvivatiSThate / bhanumAvasya virodho bAcastamabhuvAnA [87.20] vyApnuvRtI bhajanAneti yAvat / AkArastha (87.20] rUpastra sAmAnyA'd [47.20] ekatAM6i7.20] tatvaM 'panIyatI [85:21] nizcintI / Adi[87.21]zabdAt phalasma sakRtaH / sUryoparAjita 5 zabdena yaska rUDhiH / Adi[87.22]zabdAdvanyetarakoThAviparigrahaH / tayA bhASamesadanubhavati [87.23] / - atha kiM na ca sa pakSe kvacidvartata [88.19] ' ityasidbhatve kAraNamidamuktam ? evaJcet na tahIMyantaM kAlaM bhavAn buddhavAnasiddhalakSaNaMm , pakSavRtyAdinA prakAreNa hetostathAbhAvAditi / yuktamavAdIdidaM bhavAn * yadi paraM tadA'yamasiddho 10 heturi[88.18]ti vaditurabhiprAyaM nAjJAsIt / ayaM khalvasyAbhiprAyaH pratyabhijJA nAma vikalavizeSa eSaH / sa ca vikalpasya viSayo yaH zabdasya viSayaH, zabdasaMsRSTArthapratibhAsitvAdvikalpasya / sa ca zabdasya viSayo yaH saMketasya viSayaH, kAvyavAcakathAbasambandhasya vAstavasya byudsttvaat| na cAsAmarthyavaiyAbhyAM salakSaNAtmani saMketaH kartuM zakyata iti kathaM vastu to bhAvAH kecidabhi(pi) pratyabhijJAna viSayAtma(mA)naH / na(tana) pratyabhijJA15 panatvaM (jJAyamAnatvaM) siddhimadhyAsIta / yadyat pratyabhijJAyate tattatpUrvAparayoH kAlayoreka svabhAvaM yathedamiti tathAgatAn pratipAdayitumazakyatvAt byAptyasiddhayA'naikAntikavAyamiti / prauDhavAditayA siddhimabhyupagamyApi dUSaNAntarAbhidhissayA pravRtta'sya siddhAntavAdinI va 84.19]tyAdivAkyam / yadvA dUSaNAntaramanvAcinvannAha-nace [88.19]ti 20 'jJAnajanakasvabhAvatAvirahAdi[88.27]ti avatA cedaM darzitam / yadi sarveSAM janakasvabhAvatA tasyAM cAnyApekSitA syAt syAdadanaikAntikatvam , na ceda[ma]stIti / bheda[88.28]zabdo vizeSavacanaH / prakRte tava kimaayaatmityaah-tbdi[89.10]ti| taiH [89.12] bIjAdibhiH anekAnta iti maulasya hetoriti draSTavyam / 25 sAmAnyenA[89.14]vizeSeNa / 2. pratiyatI s. 1. sAmyAt / 3. ' jJAna ' itipadaM nAsti--S Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hA89.22]zabdo yumpavarSAvRttisacAmeo'pi tu sahodaranadevAvRttiH / apitu ekAryakaraNamapi [114.19] yadvarNanamiti kiM sahakArilakSaNapani pratimA viSayo / na ca yugapatkAritvAdeva bhAvAnAM parasparasahakAstviM ghaTate / gharapaTAcInAmapi kadA svAM svA[38b]'marthakriyAM kurvatAmapi tathAbhAvaprasaGgAt / tatkathaM 'sahakAriSTha yugapatkaraNazIleSu' [89.22] ityetad bhaTTArcaTo vyAcaSTa iti cet , nAyaM dossH| 5 na hi sahazabdasya etad vyAkhyAnaM yugapadityapi tu bhAvikAraNAnabhyupagame avazyamekArthakAriNAmekadA karaNamityekArtha buddhAvAropya vAstavaM rUpamidamanUditam / tena yugapadekArthakaraNazIleSktyiva seyam / ekArthakAritvameva tu lakSaNaM na tu yugapatkaraNamavazyaMbhAvyapi manicAzat / prAjJAH punaretadyathAzruni samarthayanti / - nanu lAmo mahAnayamiti, na ca kAzvikSamA / naive[89.25]ti mAnakSANo 10 zalbamavadhAraNe darzayati / kaH punastatretareSAM vyApAra ityaah-bhvneti[90.3]| vyApAropayogasyAsya pAramArthikatvaM kArakatvaM hIyete[90.8, 9]ti saMbandhanIyam / kuta etadityapekSAyAM kAryetyAdiyojyam / upacArAt [90.8] kArakatvasyeti prakRtatvAt / tathA [90.17] tadvat / tata eva [90.17] svasanidhimAtrata eva / 15 svata eva [91.1] kAraNavyApAranirapekSAdrUpAdeva / Atmana [91.2] iti kAryAsmanaH / prAgapi [91.2] janmanaH pUrvamapi / rUparUpiNorananyatvAdityabhipretya rUpabhedalakSaNAtvA'dityu[91.4]ktam / tat kuto'sattvAt / yatra sthitena kArya janavitavyaM sa kAryadezo[91.12]'bhipretaH / pazcAsAkabhiprAyazceti tathA tadvatA [92.3] / 20 nanu sarveSAmaGgharotpAde sAmarthyAMpracyuteranekAGgureNa niyatamutpasavyameveti yatpareNa / prakaritam taskathamevaMcuvatA'pahastitamityAzaMkyAha ayamabhiprAya [92.4] iti / / yumapaskarvabhva[92.16] iti pUrvavadbodravyam / ukte sati kiM nAma pratIyatAmiti bAvabhAvasya jananAdityasyAnaikAntikatve maulasyApi tathAtvamanivAryamiti passyAzayaH / * na kAraNabhedAtkAryabhedaH syAdi[92.18]ti prasaGke kAryAbhedasya bAdhake 25 pareNokte kathametatahAdhakaM bhavatItyAzaMkyAi evaM manyata [92.29] iti / sAmagrIjanyasvabhAvatvAt [93.1] tavavasthAprAptAnekasamarthajanyasvabhAvatvAt / kAryasyA9i3.1 minAmAna iti prakaraNAt / nandhi(93.2]tyAdi prH| yasamiH Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 dharmavacanasya saMkarazabdasya bhAvAdasaMkarAda [ 93.23 ] sAMkaryAdityarthaH / ata evAha paraspareti [93.24 ] / parodAhRtakAryApekSayA sAmagrIbhedAdbhedaM pratipAdayituM tathAhI[93.25]tyAdinopakramate / sAdRNyamAbhimukhyam / Adi[93.26]zabdAt vAsanAprabodhAdisaMgrahaH / indriya [ 93.27] zabdena timirAdivikRtamindriyaM vivakSitamanyato bhrAntijJAnAnudayAt / mAtragrahaNena cAlambanasyaiva nirAso vivakSitaH / 10 na tvAlokAdeH tadabhAve tadanutpatteH / tadanye [ 93.28 ]tyatrApyAlokAdi draSTavyam | upayogaviSaya [ 94.4 ] stadekaM janyaM vijJAnaM tathAvidhasyai [ 94. 4]kAtmatAlakSaNasya / na bhidyate [94.6] nAnAtvaM na bhava (ja) ti / kiMnvi[ 94.8 ]ti ni[39a]* 'pAtAnipAtasamudAyaH prazne / yadi vA vitarke nuzabdaH kiMzabdastu prabhe / vai[94.8]zabdo nipAto'tra saMbodhane / 15 20 333 paNDita duvaiko [pra.53.6.40 , [93.4 ]ti siddhAntI / yadanekasmAdbhavatA'nekena bhavitavyami [ 91.4 ]ti ekajAtIyApekSayoMktam na tu kAryamAtrApekSayA bhinnajAtIyasthAne kasyotpAdAbhyupagamAt / ekaM kartR' tatkAryami[ 93.6 ] tyabhinnarUpakAryam / etasa [ 93.8]dbhAve bhavanam / bhavatAmi [ 93.10 ]ti sAMkhyAnabhisaMdhAyA''ha / 25 anekasya bhAve teSAmanena (ka) janakatvamityupagate hRdayanihitazaGkarasvAmicodyaHkacinna [ 94.12] tyAdinA codayati / sa eva svAtantryaparijihIrSayA naiyAyikapravaravacanena saMspandayannAha Aha ce [ 94.18]ti / zaGkarasvAmI ca buddhisthamasya / tattasmAkaM [ 94.19] kasmAt / vijJAnAbhinnahetuka (ja) mi [ 94.19]ti hetubhAvena vizeSaNam / teSAmavAntarasAmagrIbhedAdbheda iti pratipAdayituM teSAmi [ 94.20 ]tyAdinopakramate / vijJAnotpatau vijJAnamupAdAnakAraNam / cakSurAdisahakArikAraNam / cakSuH kSaNotpattau tu cakSurupAdAnakAraNam, vijJAnAdi sahakArikAraNa mevamanyatrApItye' kamupAdAnakAraNamitarat sahakAri kAraNaM kRtvA sAmagrINAM vailakSaNyamIkSitavyam / kAryANAM [ 94.25] vijJAnacakSuH kSaNAdirUpANAm / bodharUpatAderi[ 94.28 ]tyAdi siddhAntI / anukAra iti karoteH NijantA - dUdha draSTavyaH / anukAra [ 94.28]Nazca svayaMvratipatita kAryakartakatvaM vAcyam / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . pu. 95: paM. 16] hetubinduttiikaalokH| . . 333 etavAsyaivopasaMhAre vyaktIkari pyate / tasyAnukAraNamevAnukartRmukhena darzayannAha tathAhI[95.1]ti / dvitIyalakSaNaM vivRNvannAha niyamena ce95.3]ti / samanantarazabdaH samazcAsau bodharUpatvenAnantarazcAnyavahiteneti vyutpattyApi prakRtatvAnmanaskAra eva draSTavyo na tvAgamasiddhayAzrayaNenopAdAnamAtre, upAdAna lakSaNasyaivAbhidhAnAt zakadhvAdipAThAcca dIrghatvAbhAvovaseyaH / na cakSurAdeniyamena vyApAra [95.4] itya- 5 rthAt / cakSuSo [95.5] niyamena vyApAra iti prakRtatvAt / janyatayA yatsvavijJAnaM tasya yogyatA'rthAdutpatturyA yogyatA taddhetoH [95.5] / jJAnotpAdahetostyirthaH / cakSurvizeSaNatve'pItya mevAsyAyamevArthaH / atrApi samanantarazabdepinamana(bdena mana)skAro'bhipretaH / uktayorlakSaNayorAdya lakSaNaM durbodhatvAdupasaMhAravyAjena spaSTayannAhatasmAdi[95.6]ti / svasaMtativyavasthaiva kuto yena tatpatitakAryaprasUtini- 10 mitaM [95.7] jJAtavyamityapekSAyAM yojyam / yadekAkAra[95.7]ti / itiH [95.11] hetau / A(avA)ntaravizeSakRtatvAtta[95.12]syA evoktalakSaNAvAntaravizeSakRtatvAdityarthaH / tasmAdi[95.15]tyAdinA prakRtamupasaMharati / __kAryasyai(95.15]kajAtIyasyeti vivakSitam / kAryamAtrApekSayA'nekatvasyeSTatvA prasaGgAnupapatteH / anye(atha) tadabhyupagamAt siddhaM bhavatAm / tato naivaM vaktumucita- 15 mityAzaMkyAha na ce9i5.16]ti / . evaM tAvadbhaTTAcaMTenopAdAnasahakArilakSaNaM praNItam / kecitpunaratraivaM bruvate, naivedaM lakSaNadvayamupapadyate anyApteH / tathAhi yadi yadekAkAraparAmarSapratyayanibandhanatayA svasantatipatitakAryaprasUtinimittaM tadupAdAnakAraNamityucyate, tadA candrakAntAdapAM prasave jyotsnA na syAdupAdAnakAraNam / yadi candrakAnta[39b] maNerupayatInAmapAM candrikayA 20 samamekAkAraparAmarzapratyayahetutvamasti yena tathA tayA tAsAM tadekasaMtAnavyavasthAsiddhau svasantatipatitakAryajanakatvena zazAGkavadupAdAnakAraNaM kalperan / na ca tatrAnyasya tadupAdAnakAraNatvamupapadyate / evamvanaspatibhyaH phalapasUtau tvagbhAvA'vizeSamya na syAttadupAdAnatvam / kiyadvA zakyate nidarzayituM diGmAtraM tAvadupadarzitam / dvitIye'pi bhANe'nenaivAvyAptitvamuneyam , na hi candrikAderavAdimAtrotpattau niyamena vyApArasa 25zaraNAvi zakyate darzayitum / tAdRzotpAdo vidyata iti cet / cakSurAderAMpe tAgvijJAnotsAde niyamena vyApAra iti tasyApi tathAtvaprasaktiriti yatkiJcidetat / sahakArilakSaNamapyavadyam / siddhasaMtAna eva hi vastuni prAgavasthApekSavizeSahetutvaM kasyacitkalpyeta / .... bhAvavizeSasya ' ityapi dRzyate / - - Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / paNDitakAlAto [pR.95. paM. 23santAnApekSakasya tu prathamakSaNasyotpAde kathamevamabhidhAnaM [na] sAhasamityalaM bahuneti / natra tu samAcanamasadbhi(naM mahadrioreva viSeyam / ubhaya[95.23]mityekasAmagrImadhyapraviSTakAraNasya bhedAdanekasvA kAryasya / ekajAtIyasyAbheda ekatvaM kAraNabhedA[95.20]tsAmagrIlakSaNasya kAraNasya sAmapraza5 ntarApekSayo vailakSaNyAt / kAryasyApi bhedaH [95.20] sAmapravantarakAryAdvailakSaNyAmiti / tAva[95.26]cchabdaH krame / kulAlaH [95.27] kumbhakAraH nyasvabhAvAni [96.1]anyonyAsahitasvabhAvAni kAraNAntarasahitAni[96.1] santi yAni kAryANISTakAdirUpANi [96.1] sAdhayanti nirvatayanti / mRtpiNDasya carma kArAdikAraNapatilambhe satISTakAdikArya, kulAlasya dAtrAdipratyayAntaraprAptI lavaNA(nA)10 dikAryam / sUtrasya kuvindAdihetvantarasAhitye gha(poTAdikAryam / tAnyapi ki mUtAni sAdhayantIsyAha tadanye 96.1]ti| mRtpiNDApekSayA bIjAdijanyebhyo'kurAdibhyo 'minasvabhAvAni, tebhyo| 96.3] vyAvasthAprAptakAraNAntarasAdhyebhyo vilakSaNameva ghaTAtmaka kArya samagrANi santi janayanti [96.3] mRtpiNDakulAla. sUtrANIti sAmabhyupalakSaNamuktaM na punariyansyeva ghaTasya kAraNAni / evaM kasbamANe15 pyupadarzane draSTamyam / upadarzitamevopapAdavannAha tathAhI[96.44ti / nanu yadi' kulAlAdisahito mRtpiNDastadanyasAmagrImadhyapraviSTamapiNDakAryAdaviziSTa kArya janayati, na tarhi sAmagrIvalakSaNyAt kAryavailakSaNye nidarzanamidamupapapata ityAzaMkyAha kulAlAdIti [96.1] / tadAtmakameva [96.6] mRdAtmakameva ghaTAdilakSaNameva karoti / mRtpiNDa [96.4] iti prAgukto'bhisambadhyate kartA / 20 kuto vilakSaNaM karotItyAha tatkAryAdapISTakAderiti [96.7] / phena kAraNenetyAha kevale[96.7ti / kevalamRtpiNDAdinnaH svabhAvo yasya mRtpiNDasya sa tathA tasya bhAvastatA tayA [96.7] / kevalazabdena ca kulAlAdirahi[tAtAmAtraM si. kSitam / na tu kAraNAntarasAhitkavyavacchedastena tatkAyaryAdi[96.7ti kAraNAnsara. sahitamRttiNDakAdityarthaH / kutastvastasvA[40a] sau minnaH svabhAva ityAha-tatkAraNe. 25 [96.6]ti / tasya kulAbasvArthAt kulala[kSaNAkSaNasya pratyAsIdato yatkAraNa prAktanakSaNastenAhita utpAdito vizeSo [96.6] viziSTaM rUpaM yasya sa tathoktaH / anenaikasAmagranadhInApiziSTotpatiH sUcitA / hetumAvena caitavizeSaNam / co [96.9) vyaktanetavityasminathe / evamupAdAnamA comabatra nyApriyamANasyApi maliNDarava sA. kAryA(ya)ntarapatilambhAdAtmanopi sataH kAryasya tadanyasahakArisahitakAryAt vimAnaskaina Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 96. paM. 27 ] hetubinduttiikaalokH|| janakatvaM pratipAdya sahakAraNasyApyubhayatra sahakAribhAvenaiva vyApriyamANasya kulAlAderupAdAnAntaraprAptau tadanyasahitakAryAdvilakSaNakAryajanakatvamatidizannAha-evami[96.8)ti tadanyopAdAnasahitaM [96.8] mRtpiNDalakSaNAdupAdAnAdyadanyadupAdAnaM tena sahitam / mutpiNDasahitaM [96.8] tachilakSaNameva [96.9] / tasmAttadanyopAdAnasahitakAryAdvisadRzameva ghaTAdikaM kArya janayati [96.10] / iti[96.10]ryathA 5 mRtpiNDAdItyAderAcAryAyavAkyasya yaH samudAyArthastasyAkAraM darzayati / tatre[96.11]tyAdinedAnImavayavArtha vyAcaSTe / budhna[96.15]zabdena mRSaya(mRNmaya)pidhAnavizeSa ucyate / tasya pRthu9i6.15]zabdena vizeSaNasamAsaM kRtvA tasyodarA 96.15]dIti tatpuruSaM vidhAya tadiva tasyeva vA''kAro [96.15] yasyeti bahuvrIhiH kaaryH| AdizabdAcadavayavAntaravizeSasya bhinnajAtIyasya kambugrIvAdervA saMgrahaH / sUtrAtta[96.1 7]- 10 syaiva ghaTasya [96.18] cakAdavibhaktaH svabhAvo bhavatIti [96.21] . sambandhaH / mRtsaMsthAnavizeSAtmatayaiva taiva) ghaTasya kutastyetyAha mRtpinndde[96.17]ti| tajjananasvabhAvatvAt [96.19] mRtsaMsthAnAtmatAjananasvabhAvatvAtkAraNAt / ghaTasya tadrUpayogAt [96.19] mRtsaMsthAnarUpayogAt / anyadeva sUtrasAhityepi tayoH kathaM tajjananasvabhAva[tva]mityAha tanirapekSe[96.2 0]ti / - tacchabdena 15 sUtraM parAmRSyate, 'bhinnasvabhAvatvAdvilakSaNasvabhAvatvAt tannirapekSAvasthAto bhinnasvabhAvataiva tayoH kathamityapekSAyAM sUtrakAraNopahitavizeSayori[96.2 0]ti hetubhAvena vizeSaNapadamidaM yojyam / nirdiSTa kAraNAbhiprAyeNa kAraNatraya[96.21]grahaNaM na tu ghaTasma trINyeva kAraNAni / tadupayogairminasAmagrIvyApAraiH kAryA pekSasva(ye sva)bhAvavizeSAH kAryANAM viziSTAH svabhAvAsteSAmasaMkaro'[96:24]- 20 sAkaryam / tatra yadi te kulAlAdayaH pratyekaM janakAH syustadA'nukAntakAraNatrayajanya [96.21] ityucyeta / tathApi kathaM sarvataH samutpadyamAnasyAkhaNDAtmanaH kAryasyAyaM vizeSo'smAdayazcAsmAditi vyavasthApyata ityAzaMkyAha tasya caikii[96.25]tyaadi| ito'stu kAryasya tatsAmagrIbhUtasakala janyatvaM tadgatasya tu tattadvizeSasya kathaM tajjanyatvavyavasthetyAha tadekaikasa[jAtIti [96.27] mRtpiNDAdyapekSayA 25 mRtpiNDAderaparasya tajjAtIyatvaM pratyeyam / [40b] anenaitadarzayati-naikasyAmeva sAmagrayAM tasminnevAkhaNDAtmani kArye tattadvizeSasya tatajjanyatvamavadhAryate . api tu tattadupacaye tattadupacayatya tattadapoddhAre tattadu(da)pacayasya darzanAdekatvAdhyavasAyatazcai kAdhikaraNatvena - ..1 bhinnAtmakatayA S / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 paNDitaHkamikato [pR. 96. pa. 29vyavasthApitAditi / vyavahArazcaivaM na bipazci(zci)ta iti tattvacintakai[96.29]rityuktam / teSAmapyevaM vivecanena kiM prayojanamityAha yata [96.29] iti / yato'nantaroktavivecanAt / bhanekamapi kAraNaM kasmAtsvIkurvantItyAha prspre| [97.1]ti / kSepavatyAM hi sAmagrayAm anyonyotpAditAtizayakAryapraNAlikayA 5 vAJchitAGkurAdikAryopajananayogyakAraNa sAmagrayasadbhAvArtham / etaccApariSTAtmadarzayiSyate / yatra yadyogyaM rUpa'mupapadyate sa tasya viSaya ' iti tadviSayasya [97.1 4] ghttsyetyrthH| tadanyAvasthAviSayAt [97.15] prAptasahakAryantarAvasthAkAryAt / asye. [97.19]ti kAryasya / anena " tajanitavizeSabhedasyeti mUlasya kArya[97.17]padavizeSaNasya bahuvrIhI kartavye vigraho darzitaH / 10 jJAnaM [97.27] tadrUpamanukatuM yuktam [97.28] / ne[27.26]tyanu vartate na yuktaM [97.28] nArhatIti cArthaH / hetau zAnaco vidhAnAttadrUpavikalAryasAmano [97.28]tpAdAditi tadrUpAnukArI(rA)yuktatAyAM heturukto draSTavyaH / tathApi kasmAnna yuktamityapekSAyAmAha-bhrAntate[98.1]ti / aikAntikI [98.3] yA pareNaikAntikatvenAbhimatA sA nAsti, ekatvAdeva pramANasiddhAdityabhiprAyaH / yadi vA 15 naikAntikI na nizcayavatI / athavA'nekAtmataivaikAntikI netipUrveNAbhisaMbadhyate / atha vijJAnopajanane kimindriyAdIni svalakSaNAntarAntarAprasavadharmANyapetasaMtAnAnyeva yenaikasyaiva kAryasya karaNameSAmupavarNyate ityAha etabe[98.6]ti / __nanu ekasAmagrI[98.6]zabdena yadi vijJAnasya janakaH kAraNakalApo'bhi. pretaH, tadoktameva kimapetaM(ta)saMtAnaMtA teSAmiti / 20 athaikamupAdAnamitaratsahakArikAraNamabhisandhAya ekasAmagrItyuktaM na tadapi caturanam, tasyA apyavAntarasAma prayAH kiM tadupAdAnopAdeyasyaiva kSaNasya prasavaH / athopAdeyamanekaM na bhavatItyabhipreyate / haMta tadapi sarva svaM svamupAdAnamapekSyopAdeyameveti tadavastho doSa - iti / uttara(ukta) eva ekasAmagrIzabdArthaH kaivalaM bodhe yatraH karaNIyaH / ekanupAdAnaM sadevetaratsahakArikAraNasadeva vyApriyate yadA tadA ekasyaiva vijJAnasya manaskAropAdAnasya 25 cakSurAdisahakArikAraNasyaiva sata utpattirna tu cakSuHkSaNasyaivaMbhUtasya sa[ta] utpatti. rapi tu cakSurupAdAnasya manaskArAdisahakArikAraNasya sata iti / evaM rUpAdikSaNasyApyutpAde draSTavyam svayam / atra samudAyArtho manaskAropAdAna kAraNacakSurAdisahakAri* kAraNAtmikA satI sAmapraye kameva kArya janayati / tadaivAnyajanayantI tu naivamAtmikA * satI na[41a]'nayati / kiM tarhi cakSurupAdAnakAraNamanaskArAdisahakArikAraNAtmikA / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 1. 99. paM. 7.] hetuvinduTIkAlokaH / evaM rUpAdikSaNajanmi(nma)nyapi pratyeyam / ata evaiSAmAntarasAmagrIbhedaH kRtaH parasparato bheda ityuktaM purastAditi sarvamavadAtam / kasmAtpunariSTaikasAmagrayapekSayaivaitaducyate, na ca sAmagrImAtrApekSayApItyAha paramArthatastvi[98.6]ti / tatsAmagrayantargatAnA mi[98.7]ti sA ca sA cakSurAdisahakArikAraNAtmikA sAmagrI ceti tathA yatropAdAnabhAvenAntargatAnAmantabhUtAnAM yatra sAmagrayAM sahakAritvena teSAM vyApArastatra / tatsAmagrayantaraM tadavayavatvena / kAryAntarasye[988]ti sopAdeyakSaNApekSayA tadvijJAnaM cakSuSaH kAryAntaram evamanyasyApyanyat tasya kAryAntarasyApi prArambhAdityanuvartate aneka. kAryakartRtvamiti ra(ca) zeSaH kAryaH anyathA kasminsAdhye pazcamIyaM hetubhAvamabhidadhyAt / asyaivArthasya dRDhIkaraNArtha dRSTAntayannAha yathe[98.9]ti / tadA [98.10] tadvadanekapratyayajanitamapI[98.9tyekamityasyAnuvRttestathAnekapratyayajanitamekamapi nAstItyarthaH / 10 iti [28.9] hetau| api [98.10] nyAyataH sambhAvanAmAha / 'yadi vA paramArthataH kAraNAnekatvAtkAryAnekatvopagame'pi na kAcitkSatiri[98.9]ti sambandhaH kAryaH / kasmAnna kSatirityAha-tatsAmagrayantargatAnAmi[28.7]ti / yathetyAdi ca pUrvavad byAkhyeyam / itistvanantaroktAnyopAdAnakAraNAni sahakArikAraNAni pratyavamRSati, tatoyamartha uktalakSaNakAraNAnekatvAditi / saMprati 15 prakRtamupasaMharannAha tata [98.10] iti / sAmAnyena [98.1 1] kAryamAtrAzrayaNena / atha siddhasAdhanatvaM hetoH ko doSa iti cet / tadetaddharmottarapradIpe'smAbhirvivecitaM vistaratazca svayadhyavicAra ityAstAM tAvadiha / dravya[98.16]zabdena dravati paryAyAngacchatIti vyutpattyA dharmI pariNAminityo vivakSitaH paryAyazabdena ca pari samantAdetyeti dravyamiti vyutpattyA dharmAH / Adi- 20 [98.18]zabdAt sparzAdisaMgrahaH / ghaTo dravyaM rUpAdayaH [98.19] paryAyA iti ' dravyaparyAyayoretadudAharaNam itiH saMkhyAbheda[98.19]syAkAraM darzayati dvitIyastu saMjJAbhedasya / iti 98.22]nA lakSaNabhedasyAkAro darzitaH / vasturAga [98.23] ityupalakSaNametat / iti'nA [98.23] kAryabhedasya svarUpamAha itira[98.2 4]. nantaroktabhedAbhedaM pratyavamRSati / cakSurAdInAmabhinno ya AtmA ekakAryajanakaH 25 sAmAnyabhUtastrajjanyatA tasya[98.26] / etadeva bayamityAdinopasaMharati paraH / sAmAnyena pararUpANAM AtmAbhedasya bo(syAvA)dhakatvaM pratijJAya vizeSeNedAnIM darza. yitumAha-saMkhyAbhedastAvadi[99.7]ti / bahutvena vyavahAro bahuvacanAntasya prayogaH / bahuvacanaM ca 'yuSmadi gurAvekeSAm ' ityanena / anena saMkhyAbhedAdityasya Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduIkami kRto . . 99. paM. 12sAdhAraNAnaikAntikatvaM darzitam / dharmadharmisamudAyAtmakasya kAtya'syA pratItiH [99.12] prasajyeta / tatpratItau vAvasthAtravasthAviSayapUjyatApratyayagocaratvasya gauravasyApratItiH prasajyeta / atraiva vaktanyA[41b]ntaramuzcinvannAha vrI haya [99.12] iti cetyatra bahuvacanaM "jAtyAkhyAyAmakasminbahuvacanamanyatarasyAm''[pA.1.2.58] itynen| 5 na ca paryAyarUpeNa bhidyanta [99.16] iti bruvatA ca yadi saMkhyAbhedo'nekatvasya sAdhakaH syAt tadA tadabhedopyekatvasya sAdhakaH syAt / anyathA tasyAyogAt / na caivaM tasmAtsaMkhyAbhedo na samartho'nekatvaM sAdhayitumiti darzitaM draSTavyam / tataH [99.19] saMjJAbhedAt / anena saMjJAbhedAdityasya saMdigdhavipakSanyAvRttyAsnaikAntikatvaM darzitam / saMprati sAdhAraNAnekAntikatvamapi darzayannAha ekasminnapi 10 ceti[99.19] atra gajanimIlikayA pUrvadoSo draSTavyaH / samastasya[99.21] . zaktizaktimadAtmakasya dharmadharmisamudAyasya / tayo9i9.23]rddharmadharmiNostadvAcinAM [99.2 4] dharmavAcinAm / mAtrA [99.26] lezaH / sarvadaikarUpeNAvasthAnaM kUTasthanityatA tayA [99.28] tattadavasthArUpeNa pariNamato'vasthAnaM pariNAmanityatA: tadupagamAt [100.1] sA ca [100.1] 15 pariNAmanityatA / asya [100.2] pariNAmanityasya suvarNAdedravyasya / tadrUpeNa [100.2] paryAyarUpeNa cchedo vinAzaH / paryAyANAmiveti vaidhaHdRSTAntaH / iyaM prinnaamnitytaa| 'kUTasthanityatA dravye paryAyAtirikte na saMbhavati[100.4] / kuta ityAha paryAye 100.5]ti / vibhaktapariNAmeSvi[100.12]ti pAThe vibhaktaH pariNAmo yeSAmiti vigrhH| 20 vibhakto viziSTakAryakAritvena niyukta iti. cArtha iti pUrva nibandhakRto vyAcakhyuH / idAnImapi kecitpaNDitamanyA anenaiva pAThena kathamapi vyAcakSate / tadetatpApIyaH vibhakti [kta]zabdasyAnyArthatvAt, na hyayaM vibhaktazabdo viziSTakAryakAritvena niyuktaM vakti / api tu vibhAgena vyavasthApitam / kiJca kimasya zabdadAriyaM yena viziSTa kAryakAripariNAmeSviti vaktavyaM vihAya idamIdRzamavAcakamAcakSIta / sarva 25 eva ca pariNAmastadanyakAryApekSayA viziSTakAryakArIti . ko'nyasmAdasya paTAdipariNAmasya vizeSaH, kazcAsya niyokteti kimasthAnaparAkrameNa / tasmAtkacitpustake pramAda. pATha eSaH / vibhaktaparimANeviti tu pATho yuktarUpaH / tatra parimANaM mAnavyavahArakAraNaM 1 atra ' kUTasthanityatAvat ' iti pAThaH TibeTanAnusArI samyagbhAti / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. pR. 101 paM. 7. ] hetubinduttiikaalokH| guNavizeSaH / paraprasiddhathA cedamucyate tacca dIrghatvAkhyamutpAdyamatra vivakSitam / tatra vibhaktaM vibhAgena' byavasthApitam parimANaM yeSAM paTAdInAM teSu vistAriteSu dIrghAkRteSviti yAvat / vibhaktAyAmAdikapaTAdayaH kiJcidAvRNvate kiJcicca dhArayanti kiJcidupabadhnantIti / prAgavidyamAnaM kasyacida(d)bhAve bhavadutpadyamAnaM kAryam [140.18] / hetau ca zaturvidhAnAt pUrvamabhAvA(bhavotkasyacidbhAve bhAvA- 5 (bhava)dityarthaH / bhavetkAryamiti tu pApIyAnpAThaH / .. yadi parasparopAdAnAhitarUpavizeSastatsAmaayantargataH sarva eva kSaNaH pratyekaM samartha utpadyate / yato vijJAnAdiprasUtistena tAvadavazyaM jJAnajananasvabhAvenaiva bhAvyam, avijJAnajananasvabhAvenaiva vA, na tu parasparaviruddhatadatajananasvabhAvena bhedaprasaGgAdityabhiprAyavAnparazvodayannAha nanvi[100,2 4]tyAdi / kathaM tadanyakArya[42a] saMbhava [100.26] 10 iti bruvatazcAyamabhiprAyaH " tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tadrUpAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // " - ( pramANavA0 2.251 ) iti / anekakAryakiyAsvabhAvatvAdi[1 0 1.3]jJAnAtmakAnekakAryakArirUpatvAt / 15 * teSAM [1 0 1.4] sajAtIyetarakSaNAnAm / teSAM cakSurAdInAM sattA tadA[na]ntaryeNa darzanaM [1 0 1.5] tasmAt / nanu tatsannidhau vijJAnalakSaNakAryadarzanAt vijJAnasyaiva janaka ityavadhAraNAt tadavasthe doghe kasmAdidamucyata ityAha tatre[101.5]ti / anainaitadAha dharmamAtrasya saMdehAdayogavyavaccheda evAtra nyAyaprApto nAnyayogavyavaccheda iti / ___ nanu ca yena rUpeNa vijJAna vijJAnaM janayati yadi tenaikarUpeNaiva rUpaM janayati tadA / tenAvazyaM tadvijJAnavabodhAtmanA bhAnyam / atha tadanyena rUpeNa janayati tarhi viruddharUpadvayA'nuSaGga ityAzaGkayAha na cAta [101.7] iti / ato vijJAnAvijJAnajananasvabhAvatvAt / kasmAnna syAdityAha-ekasyaive[1 0 1.7]ti / AtmAtizayasya [101.7] khahetupratyayasAmarthyAyAtavijJAnAvijJAnopajananayogyasvabhAvavizeSasya / anena- 25 tadarzayati ekenaiva rUpeNa tatajjanayati 'kevalaM tadekaM rUpamIdagvijJAnAvijJAnajananamiti / etaduktaM bhavati tatsAmagrayantargatAnAM sarveSAmeva kSaNAnAM svahetubhiridaM rUpamupanItaM yaduta yuSmatprAgbhAve'nekenaiva bodhAbodhAtmakena kAryeNa janitavyamiti / evaM tarhi vijJAnAbhinna ___ 20 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 101. ...hetujatvena sukhAdInAM bodhAtmakatvaM duHkhasAdha[katva]mApanIya (pa)bham / tatrApi hIdaM zakyate vaktuM proSitAgatapriyaputrAdikSaNasya svahetusamUhAdeva tathAbhUta rUpamupa(da)pAdi yena vijJAnamavijJAnAtmakaM ca sukhamanyaca janayatIti zuddhAdrUpe (?) yadime()tadvizeSavadvizeSAkhyAne'smAbhiH parihatamiti tata evAnugantavyamiti / pUrvamavadhIritAvadhAraNanirUpeNAktAvuktamadhunA 5 puraskRtAvadhAraNoktAviti bhedo draSTavyaH / idaMtayA vyapadezayogyaM sanidarzanam / svadeze parotpattini(vi)vandhakaM sapratigham [101.11] / iyaM caagmbhaassaa| bhinnapravRttinimittayorekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaruyam teSAM tannimittAnAM tadayogAdekatraiva vRttyanupapatteH / apekSAyAM [10 1.14] 'tadekopakArApekSAyAm , upakArasyopakAryAbhedAnnyAyaprAptAditi / uktamevAdhikAbhidhAnArthamavatArayatnAha-nApI[10 1.17]tyAdi / pratibandhAbhAva eva 10 kuta ityAha-tadAhaketi tadabhAvameva pratipAdayitumAha pratyakSAta [10 3.18] iti / ekAtmatayaiva [1 0 1.19] jyotiiruupaadyaatmtyaiv| pratyakSeNaivamupalambhAnna tAvatpratyakSaM tatpratibandhasAdhakamityarthAddarzitam / yenAnumAnena kAryabhedasya kAraNAnekatvaprativandhaH sAdhyate tatrApi [101.20] etaccaikasAmagrayantargataviziSTai kaikakAraNApekSayA draSTavyam na tu kAraNamAtrApekSayA kalApAt kalApotpateriti / atraiva doSAntaraM samucinvannAha 15 ekasye[101.2 1]ti / sahakAryupAdAnabhAvenAnekakriyAnabhyupagame[101.21] yadi [42b] ekasyAnekarUpatvamasmAbhirabhyupetaM syApramANopapannaM tadA dharmisvabhAvatayaiva taducyatetyabhiprAyeNokta mekasyAnekasvabhAvatAyA eva cintyatvAdi[101.25/ti / tahada[101.27)nekavat / anyatheti yadi yenAnekenaiva(ka)svabhAvatAmanubhavati tadeva paraM bhidyate / na tvasau dharmIti / iti[102.37hetii| 20 ekaM kArya yasyAnekasya tadekakAryaM tasya bhAvastattA[102.4] eka kAryakAritvaM na syAdityarthaH / tasyaiva kAryasya yadAtmapuraskAreNa dharmiparyAyavyavasthA tena bhevAdevaikarUpatvAbhAvAditi samudAyArthaH / / nanu naivAsmAbhirekamanekaM karotItyucyate yena tvayaivamucyeta, kintu samagrAvasthAyAM tadekaikameva tadekaikamupakalpayatItyAzakya na caike[102.6]tyAdi prathamato yojyam / 25 kasmAnna janayatItyapekSAyAM tu pazcAyojyam / nahI[102.4]tyAdi / saheva' yugapadeva / etaddoSabhayAt parasparopAdAnakRtopakArApekSatve ceSyamANe teSAmekaikena bhAnasastAvataH kSaNasyopakArAt / kathamekamanekakAryakRnna syAditi cAnena darzitam / tatathe 1. sahakas Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 102. 5. 17. ] hetubinduttiikaalokH| [102.6]tyekasyAnekakAryakAritvAsaMbhavAt / gatArthamapyetatkaNThoktaM kurvannAha / anekasye[1 0 2.7]tyAdi / yathAyogamekAnekazabdau sambandhavyau / anabhyupagamAdevaikasyAnekakriyAvirahAduktayA nItyA'nekasyApyekakriyAnirahAditi cArtho draSTavyaH / nanu ca ekasyAnekakAritvaprakArAdanekasyaivaikakAritvaprakArAtkilAnyaH prakAro nAstItyabhimatam / asti khalbanekamevAnekaM karotIti prakrAntaM tatkathametatsaMgasyata iti cenna / 5 anekaikasAmagrayA(ya)ntaHpatitenAnekakriyopagabhe sarvasyaivopAdAnasahakAribhAvena sajAtIyavijAtIyaviziSTakSaNArambhasya nyAyaprAptasyopagamAdekasyAnekakriyopagamaprApterityabhiprAyA sarvamavadAtam / bhahetukatve ca tanniyamAyogAditi bhAvaH / dravyaparyAyayostAvadbhinnaM kAryamiSTam / tau caikasvabhAvAveka vastviti kathamekasyAnekakAryakAritvamanunmattena pratikSipyata ityabhiprAyavAnAha dravye[102.13]tyAdi / ekasvabhAvatve'pi naika- 10 vastutetyAha-sva mAvasyaive[102.15]ti / anyathA yadi 'vastuno'nyaH svabhAvaH syAt tasya [1 02.15] vastunaH evaM svabhAvatyApyavastutAprasaGgAdityapi draSTavyam yenAbhiprAyeNa kathaM nonmattaH [102.14] ityavAdIt tamidAnIM sphuTayannAha ekasvabhAvatve ce[102.16]ti / yadA hi talapiNDAdidravyaM dvipiNDakadravyanirmANasamaya eva kAkatAlIyanmAyena pavanAvadhUtatlAMzuprabhRtinA svalpaparibhANena dravyAntareNa 15 saMyujyate dravyArambhakasayogApratidvaMdvI(dvi)vibhA[ga]ja(bhAgaja)nakakriyAhetuM ca sahakArikAraNaM pratilabhate / tadatavyaM dvipiNDakaM taladravyam / guNaM ca tathAbhUtasaMyogAkhyam / karma ca tathAbhUtAM kriyAmekadaiva karotIti dravyaguNakarmaNAM samavAyikAraNaM vaizeSikairavazyaiSitamyamityabhiprAyo'syaivaM vadituravasAtavyaH / [43aj'anyathA kAryadravyodayasamakAlaM kArye [na] zuklAdirUpamutpadyate / kintatpanne kArye pazcAtkAraNAdutpadyate ata evaikasminkSaNe dravyama- 20 rUpamasparzamarasamagandhamupagamyate yogaiH / tasya tu guNasyotpadyamAnasya samavAyikAraNaM tadevAnantarotpannaM dravyaM na tu tatkAraNaM dravyam / evaM tAvadidamasmAbhiryathA kathaJcidupapAditam , karmaNazcaikasyeti tu saMyogasaMskArApekSayopapAdayituM zakyate na punaH sNyogvibhaagaapekssyaa| na hi kutazcidapi karmaNo yugapatsaMyogavibhAgAvutsadyete kintu prathamaM vibhAgastataH prAcyasaMyogavinAzastadanantaramuttarasayoga iti padArthavidaH prajAnate / na ca yuktyAyA(pA)thai- 25 tadvaktavyam / vaizeSikaprakriyAyAM' sthitvaivaitadabhidhAnasya prakAntatvAt / anyathA kimasti karma kimasti saMyogAdiryenaivamucyeta / atazcaivaM ytkRtaantkopene[102.17]tyaah| abhinnakAlaM ca kArya vicArayituM prakRtaM na tu bhinnakAlamiti kiM bahunA / etacca vaizeSikazaigamanupAlayanto yadi kecana nipuNA manISiNo yathAzruti samarthayanti kAmaM samarthayantu na no hAniH kAcidapi tu mahAneva lAbha iti / 30 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadubaeNkamizrakRto . [pR. 102. paM. 24anavaya'vatvena [102.2 4] kAsnyena / na tu sajAtIyA vijAtIyAH samastA vyaktIrghaznudhIranni[102.25]tyarthaH / kathayA [10 3.1] vicAreNa / . dezakAlasvabhAvabhedAnAM madhye dezakAlAbhedasyAmedasAdhane sAdhAraNAnakAntikatvaM pratipAdayannAha tathAhI[103 4]tyAdi / svabhAvAbhedapi nirUpayannAha-svabhAvopI5 [10 3.5]ti / apirupgmprdrshne| dvitIyaH punarapi [103 6] avadhAraNe rUpatetyasmAtparo draSTavyaH / anuvRttivyAvRttirUpate[103.6]ti dravyasyAnuvRttirUpatA paryAyANAM vyAvRttirUpateti yathAkrama yojyam / pratyeka mati prativastvityoM draSTavyaH na tu pratyAtmeti / nahi dravyasya vyAvRttirUpatApi nApi paryAyANAmanuvRttirUpatApi / tadayamoM yadi prativastu dravyaparyAyayoranuvRttivyAvRttirUpataivopagamyata ityanyonyavyAvRttisvabhAvadvayAviSTaM 10 ghaTapaTavatpadArthavyaM syAnna tvekaM dvirUpam / iti[103.8]tau| tasmAt [103.8] svabhAvAbhedAt / padArthadvayasyaiva nyAya prAptatvAt svabhAvAbhedasyaivaM siddhatvAditi bhAvaH / anuvRttivyAvRzyostatsvabhAvatvamupetyaitaduktametadeva tu nAstIti darzayannAhana ce[103.8]tyaadi| anuvartamAnavyAvartamAnAdhAnatva [10 3.9] ca bhAvatvaM nimittamihAbhipretam yadanantaraM vyaktIkariSyate tatastayostatsvabhAvatvAyogAt / tatsvabhAva. 15 tvamevAnayoH kathaM na yujyate yenaivamucyata ityAha-bhAvatvene[10 3.11]ti bhAvatvena kriyAtvena / bhavitradhInatvAt [10 3.1 1] karbadhInatvAt / bhAvayadvA(yandhA) utpattimAndharmastattvena bhavitA dharmI tadadhInatvAta na tu tatvAditi / yadyeka kAryakartRtvAdekatvaM tarhi anekakAryakartRtvAdanekatvaM syaat| anyathA tadyo(tadayo)gAt na caivAmaSTa yuktaM vA tasmAdetadapi viparyaye bAdha[43b]'kAbhAvAnna vaktumucitamityabhiprAyavAnAha ekasyApIti 20 [10 3.22] / ekasyApyaneke[1 0 3.2 4]tyAdi bruvataH pUrvavadabhiprAyo boddhavyaH / kRtAkRtAnAM [103.25] saMketitAsaMketitAnAm / ekAbhidhAnAbhidheyatvAsaMbhave vizvasya tadyogyatvaM hetuH / viSayabhedaM prakRtatvAt zabdAnAmabhidheyalakSaNaviSayabhedaM [1 0 3.26] bruvANaM [103.26] pratyabhihitama[10 3.26]nantarameva / ekatrApI[103.27]ti bruvatazca pUrvavadabhiprAyo jnyeyH| anantaroktayA vacanabhaGgayA 25 saMdigdhavipakSavyAvRttyAunaikAntikatvaM sUcayitvA sampratyekavijJAnaviSayatvAdityastha sAdhA raNAnakAntikatvaM khyApayitumAha bahanAzceti [104.1] / nanu yadyekaM dvirUpanneSyate kathaM tarhi tadekaM vijJAnaM bodharUpaM nIlAkAraM cotpadyata ityucyata iti parasya vacanamAzaMkyA ha 'kiNtviti| nIlapraticchAyatayA [10 4.3] nIlasarUpatayA bhAvato[10 4.5] vastutaH / anena vyAvRttibhedamupAdAya tathocyate na tu vAstava dvairupyamiti darzitam / 1. anavayavena S 2. ' tvena ' ityapi paThituM zakyam / 3. vijJAnaM tu S.. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 104. 5. 18. ] hetuvinduttiimaalokH| saMmUJchitatvAda[1 0 4.6]bhUyonyonyAvayavApraviSTatvAt / zabalarUpatve cAyaM hetuH / dRSTAntameva vighaTayannAha sa hii[104.8]tyaadi| sa hiraNyakazipuvadhArthanirmi'tanarasiMhAtmakaH / avayavinaH pramANabAdhitatvAdityabhipretya paramANusaMhA(ghA)tarUpa [104.8] ityuktam / pratyekaM narasiMharUpA na bhavanti [1 0 4.9] / sarvatra narasiMhadravya(buddhaya)bhAvAditi bhAvaH / anenaiva saMmacchitatvAbhAvena zabalarUpatvAsiddheH sAdhanazUnyo 5 dRSTAnta iti darzitam / tathA cAvyavasthitaparamANuprayAbhiprAyeNa bhAgazabdapravRttirna tu paraprasiddhA tasyAvayavAbhiprAyeNa avayavyArambhasyAnabhyupagamAt / saMprati bhavatu narasiMhabhAgAbhyAM narasiMhAvayavino nirmANa tathApi tasya zabalarUpatvAsiddheH sAdhanazUnya eva dRSTAnta iti darzanAddarzayitumAha jAtyantaraM ce[104.10]ti / tAsu tAsu hyavasthAsu sa evAyaM nara ityunuvRttipratyayahetornaratvajAtarUvaMtAsAmAnyazabdAbhilApyAyAstAsu cAvasthAsu siMhaH 10 siMha ityanugAmipratyayahetoH siMhatvajAtestathAbhUtAyA anyA tAsu tAsvavasthAsu sa evAyaM narasiMha ityanuvRttapratyayahetubhUtA tathAbhUtaiva jAtirjAtyantaramavaseyam / 'sa [104.10] iti sAmAnAdhikaraNyena nirdezazca tasya tadvatazcAbhedavivakSayA samudAyavivakSayA vA drssttvyH| digambaramatasya ca prakRtatvAt evaM vyAkhyAyate tena hi tiryaksAmAnyaM neSTamupariSTAca etadbhaTTATenApi sphuttyissyte| nApi tiryaksAmAnyamatra kalpayituM yuktam , narasiMhasya tathA- 15 bhUtasyaikatvAt anekavRtitvAJca sAmAnyasyeti / zabalarUpatvAbhAvameva vicitraM hI[104.11]tyAdinA pratipAdayati / ayamasyAzayo yadi saMmUrcchitatvaM tyaktvA yathA kathaJcidanekarUpatvenApi zabalarUpatocyate tathApyekatvAbhAvasya nyAyaprAptatvAnnaikasya (shvlruuptocyte| tathApyekatvAbhAvasya nyAyaprAptatvAnnaikasya') zabalarUpatvamiti[44a] 'prakRtamevahIyeteti / avazyaM hi zAbalyamicchatA vaicitryaM nAnArUpatvameSTavyamityabhiprAyeNAha ( vaicitryaM 20 nAnArUpatvameSTavyamityabhiprAyeNAha') vicitraM hI[104.11]ti / yadyekaM zabalarUpaM co(no)papadyate kathaM tarhi lokaH zavalamidamiti manyata ityAzaMkyAha kevalami[104.13]tyAdi / ekAtyavamarSAyekaM kArya tasya darzanAt [104.13] / ekalyavahAre cAyaM hetuH| iha khalu vAstavadharmApekSo vAstavo dhrmii| dharmazca pUrva kRtakavicAreNa pAramArthiko 25 nirastastadapekSo dharmyapi vAstavo vyudasta ityabhiprAyeNa dharmadharmINoniSedhAdi[104.18]tyuktam / 1. koSThakAntargataH pAThaH punraavrtitH| 50 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 paNDitadukamikato [pR. 104. paM. 20. anantaroktamarthajAtaM sAtirekaM svakRtAbhiH kArikAbhiH pratipAdayituM paramukheNAha-Aha . ce[104.20ti / - vastuna [104.21] ekasyeti prkrnnaat| kila[10 4.21]zabdo vakturaruciM khyApayati / tyo[104.22puurdrvypryaayyoH| 5 tatra saMjJAbhedasya tAvadbhedakatvaM pratibadhnannAha indriye[104.23]ti / vasturUpaM zabdAnAM naiva [1 0 4.2 4] gocaro viSayaH / apohasyApi vastutvenAdhyavasAyAt vizeSayannAha indriyajJAnanirbhAsI[104.24]ti / bahuvacanena vyAptimAha tattasmAtkena [10 4.2 3] hetunaa| lokoktizcaiSA draSTavyA / saMjJA sAMketikaH zabdastadbhedAt [104.2 4] / ata eva sAmAnyena zabdAviSayatvaM pratipAditam / zabdAnAM vastugo10 caratvaniSedhadvArA ca saMjJAbhedasyAbhedakatvaM pratipAdayato'yamAzayo yadi punaH zabdA vastuvRttyA indriyajJAnAnIva bAhyaviSayA abhaviSyanniyatamime anyonyabhinnarUpAH santo locanAdicetAsIva rUpAdInyAnsvasvaviSayA nabhetsyanta iti / _ vastUnAM tadbo(tadago)caratve kAraNamAha-parame[104.25]tyAdi / abhidhAnAbhidheya yorabhedavivakSAyAmityAdivacanAdi[10 4.25]tyAdivacanapratipAditAdarthAdityartho'va15 sAtavyaH / .. tatta[104.27]smArakalpitagocarAH [104.27] kalpanArUDharUpaviSayAH / tatta[1 0 4.28]smAdyadi saMjJAbhedAr3hedaH [104.28] kalpitasyaiva bhedo bhavediti yo jyam / * kalpitabhede kiM vastubhedo na bhavatItyAha vyAvRttibheda [105.1] iti / arthA20 kSiptameva kaMThoktaM kurvannAha na vastuna [105,1] iti / . nanu kimekadvivacanabahuvacanAnyeva saMkhyA yena tadbhedaH saMkhyAbhedaH (saMkhyAbhe'da) ucyet| na caitat / kintvadyai(?)vaikatvAdirUpA saMkhyA tadabhidhAyakaM tu vacanamata eva pANiniH' 'bahuSu bahuvacanAma'( pA. 1-4-21 )tyAdyAcakhyAviti / syAdevaitat yadyekAdi vyavahArahetuH saMkhyA ekadravyA'nekadravyA vA pramANabAdhitA na syaat| kevalamita eva nAsti / 25 asti tu tathAbhUtasaGketAnurodhAdekAdivacanamevaikAdivyavahAranibandhanamityanenAbhiprAyeNoktam naivAnyo mato vacanabheda [105.2] iti / tato [105.3] vacanabhedAtmakA saMkhyAbhedAtkalpitasya [105.3] kalpanAviparivartino rUpasya na tu vastuna [105.4] iti dUrasthamiha saMbandhanIyam / kathaJcid 1. koSThakAntargataH pAThaH punarAvartitaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 105. paM. 9.] hetubinduTIkAlokaH / 345. [105.4] dravyaparyAyarUpeNAnyathA vaa| abhinnate[105.3]ti bhedAdhyavasAyo'vaseyaH / kutaH punaH siddhametadvacanabhedAtmakaH saMkhyAbhedaH, sa cAbhedaka ityAha-yeSAmi[105.4]ti / atrApi vAcyavAcakayorabhedavivakSayA ityAdi pratipAdi[44b]'ta evetyAdizabdenokto drssttvyH| adhunA kSaNabhedamadhikRtyAha avinAza [105.5] iti / kiM [1 0 5.6] 5 kasmAt / tadAtmakA [105.6] naiva, viruddhadharmAdhyAsAditi bhAvaH / yadi vA sadAtmakA iti hetubhAvena vizeSaNaM vena tadAtmakatvAt kiM kasmAd dravyAvinAze nAzina [105.6] ityarthaH / anenaikasya etallakSaNadvayAyogAlakSaNabhedo'siddha uktaH / uktadopa(paM) nirAcikIrSoH parasya vacanamA zaGkamA]na mAha naSTA[105.7] iti / te [105.7] paryAyAH / cedi[105.7]ti parAbhyupagamaM darzayati / paryAya- 10 rUpeNa[105.7] na dharmirUpeNetyarthAdavasthitam / etannirAkurvannAha-dravyeti / dravyasvabhAvato'nyasvabhAvatA teSAM kimasti ? pRcchatazcAyamabhiprAyo yapanyasvabhAvatA teSAM bhavetsvabhAvabhedena svabhAvAbheda eva na bhavediti / ata evAyaM vaidarbhaparasya prshnH| siddhAntavAdyevaitadoSadarzino'nyasvabhAvatAniSedhamAzaMkamAna Aha na cediti[105.8] / atrApyAha nAza [105.8] iti / tathA [105.8] tena prakAreNa / paryAyAH paryAyarUpeNa naSTA 15 . na dharmirUpeNetyevamAtmanA kathaM nAzaH [105.8] / no cediti tu kacitpAThaH / tatrApi naSTAH paryAyarUpeNa dravyasvabhAvena no' cet [105.8] na yadi prakRtAzca paryAyAH kartRkatvenAbhisaMbadhyante / etadAzaMkya siddhAntyevAha kimanyarUpatA teSAmi[105.8]ti / dravyasvabhAvasya zrutatvAt , dravyasvabhAvAdanyasvarUpatA teSAM kimastItyarthaH / zaSaM samAnaM pUrveNa / anugAmirUpaM dravyamudayavyayayoginastu paryAyA 20 aikAtmyaJca dravyaparyAyANAmahIkaiH kiM neSTaM ? tatra vyayinaH paryAyAnadhikRtyoktam / idAnImudayino'dhikRtyAha-dravyAtmanI[105.9]ti / paryAyA ityanuvartate / dravyasyAtraiva zrutatvAt tat[105.9] zabdena tasya parAmarzaH / tadayaM vAkyArtho viruddhadharmAdhyAsa(se) bhedanibandhanepi . kena kAraNena te [105.10] paryAyAH dravyAtmakA iti / viruddhadharmA dhyAsa eva kuta 25 ityAha-dravyAtmani sthite pazcAdbhavanta [105.9] iti / hetau zaturvidhAnAcca pazcAdbhAvAdityarthaH / tanniSpattAvaniSpatireva viruddhadharmAdhyAsa iti bhAvaH / - - 1. vibhinnatA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRtI [pR. 105. . 100 anena ca prakAradvayena tAdAmyahApanena minarUpANAmeSAM tena saha sambandhAbhAvAdyadarmatvameva ca na syAt / tatazca prakRtakRtidarzitamatraiva vaktavyAntaraM samucinvannAha bhUta kimiti [1 05.10] tatra dravye bhUtaM jAtaM kiM ? dravyaparyAyayoraikAtmyena dravyasthitau paryAyANAmapi niyatA sthitiriti na kiJcidbhUtamityabhisandhiH / yataH [ 105.10 ] 5 kasyacittadatiriktasyAbhAvAt / QJiu Shi abhiprAyamaviduSaH parasya vacanamAzaMkamAna Aha bhede [ 105.11]ti / bhidyanta iti bhedAH paryAyA eva tadrUpaM bhUtaM yadASyate [105.11] | etannirAcikIrSannAha bhinnami [ 105.12]ti / hiravadhAraNe bhinnamityasmAtparo draSTavyaH / abhede [105.13] tayoraikAtmye / etadi [ 105.14 ]ti dravyAvinAza (ze) 10 paryAyAH paryAyarUpeNa naSTA na dharmirUpeNa, sthite ca tasmin bhedarUpaM bhUtamiti ceti 1 asaMbaddhasvamevAsya pUrvasAmadhyoktaM kaNThoktaM kurvannAha 'evamei 105.14 ]ti naSTaM tadana] [45] 'STaM ceti tathA / tadaitatprasajyata iti pArzvasthasyAviditaprastAvasya praznamAzaMkyAha - dravye [ 105.15]tyAdi / yasmAduktayA nItyA lakSaNabheda eva siddhastataH [105.16] tasmAt / samprati kAryabhedaM prastuvannAha - kArye[ 105.17 ]ti / kAryabhedAt tayoH svabhAvasya bhedo yadi bhavet [ 105.17] / tathA sati [ 105.17] svabhAvabhede sati avazyaM hi bhedamicchatA svabhAvabheda evaiSTavyo'nyathA bhedAsiddheH / 15 sati caivaM kimakiJcitkaraH kAryabhedo bhedasiddhyarthamucyata iti paraM zikSayannAha svabhAvasyaiveM[105.19]ti / nanu kAryabhedo'bhinnasya svabhAvasya bhedaka 20 iti kiJcitkara evApi (evopa) nyAsArho'pi ca tat kimevamucyata ityAzaMkyAha na hi [105.20] iti / hiryasmAtkAryANAM bhedaH paJcAtmakaraNArasvahetvAgatasyAbhinnasvabhAvasya pazcAdbhavanasvabhAvasya tasyaiva svahetubalAyAtasyAbhinnasya na bhedakaH [105.20] hetau zaturvidhAnAtpazcAdbhAvAdityarthaH / prAgbhAvI hi kAraNaM tadbhinaM svabhAvaM kuryAdapi, na tu pazcAdbhAvItyabhiprAyaH / 25 pazcAdbhavannapi kasmAnna bhedaka iti ? Aha svabhAvasyeti [ 105.21] / nanu kAryabhedaH svahatu samutthaM svabhAvaM mA nAma vikArSIttadavasthe vikArAyogAt, tameva tu vinAzayiSyatItyAha nAzeti [105.21] / yadi cAyaM kAryabhedastayoH svabhAvasya bhedakaH syAtadAyaM doSaH syAditi darzayannAha - ekAntene [105.22]ti / 1. ekamiti S Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 105. paM. 29.] hetubinduttokaalokH| te dravyaparyAyAtmake vastunI [105.22] / syAdetat-syAdayaM doSo yadi bhedaH pazcAt prakaraNAt svahetvAcage(tvAga)tasyAbhinnasvabhAvasya pazcAdbhavansvabhAvasya tasyaiva lahetubalAyA tasyAbhinnasya na bhedakastayorabhinnoya(ya) khabhAvo na bhavet / yAvatAstyaminnopi svabhAvastatastayorabhedopItyAha sa ceti [105.22] / so'bhinnaH svabhAvaH / tayoH [105.23] dravyaparyAyayoH, kena kAraNena / kutaH punarasau 5 tayorna syAdityAha-vibhinnAbhyAmi[105.23ti parasparaminAbhyAM dravyaparyAyAbhyAmabhinnasyAbhinasvabhAvasya kalpitasya tasya / vibhedato [105.23] bhedAd vyatirekAt / bhede hi kAryakAraNabhAvaH saMbandhaH / sa cAtra nAstAta ca buddhistham / teSAM [105.23] dravyaparyAyakalpitAbhinasvabhAvAnAm / tasyApi [105.25] tRtIyasyApi svabhAvasya tadabhedaprasiddhaye [105.25] 10 dravyaparyAyAbhinnasvabhAvAbhedaprasiddhayartham parazcaturthaH kalpanIyo[105.26]'nyathA'yaH'zalAkAkalpAstyeva(straya evA)'saMbaddhAH prasajyeraniti bhAvaH / evaM paJcamAdAvapi saiva vArtetyAdinA bhinnasvabhAvasyAsambandhanizcayaparipanthinya[na]vasthA syAt / nanu kima[na]vasthAbhayAd dRSTAnekasvabhAvApalApaH kartavyaH ityAha-na ceti / [105.27] / 15 syAdetatsyAdayaM doSo yadyabhinnasya svabhAvasya dravyaparyAyAbhyAM bhedo'pyupagamyeta / kintvabheda evetyAha aikaantikstvi[105.29]ti| bhinnayordravyaparyAyayorabhinnAsvabhAvAdabheda aikAntiko yadi bhavediti yojyam , bheda eva tayorvizIryaMta [105.30] vilIyeta / kuta ityAha tadeke[105.30]ti / tsmaadeksmaatsvbhaavaadvytirekstyorityrthaat| - 20 athavA vibhinnAbhyAmityAdyanyathA vyAkhyeyam / vibhinnAbhyAM [105.23] dravyaparyAyAbhyAmabhinnasyA[1.05.23]vyatiriktasya [45b] 'vibhedastadAtmavaddhadAt / ayaM cAbhimAyo dravyaparyA[ya]yoH kalpitAbhinnasvabhAvayostAdAtmyopagame tasya vA tayoranupraveza eSitavyastayorvA tatreti / tatra. yadi kalpitasya svabhAvasya dravyaparyAyayoranupravezastadA tAveva svarUpeNa vyavatiSTheyAtAM na svasAviti so'sankathaM tatsambandhI syAt / manu ca 25 nAsau svabhAvastayorupalIyamAnastadabhedAnubhAvI kiM tarhi teSAmabhedasiddhayarthamabhinnasvabhAvo'nyo'bhyupagamyate ityabhiprAyasya parasya vacanamAzaMkamAna Aha teSAmi[105.2 4]ti| atrApi doSAntaramupekSyaivAnavasthAM darzayannAha tathe[105.26]ti / atha dravyaparyAyayostasminnabhine svabhAve'nupravezastabAha aikAntikAstva[105.29JtyAdi iti / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRtI [ pR. 106. paM. 1 nanu na tayostadAbhi (dA'bhinnasvabhAvayogAdabhedo yenaiva 'mucyate / kintu svata evAbheda ityAha abhedasye [ 106.1]ti / abhedasya dravyaparyAyayoH svarasasiddhasyaikAtmyasya aparityAge [ 106.1]'GgIkAre / tasya bhedasya avitathAbhAve [106.2] satyatve / abhede [106.2] pratipAdye mRSArthatvAt (rthatA) tatpratipAdakasya 5. vacanasyetyarthAt / 348 kasmAtpunarbhedAbhedAvekAtmakau na syAtAmityAha anyonye[ 106.3 ]ti / anyonyA' bhAvarUpANAma[ 106.3 ] nyonyavyavacchedena vyavasthitAtmanAm / ekasya bhAvo [106.4] vidhiraparasyAbhAvA niSedhoM yastaddhetuko yataH [106.4] bhedAbhedAbhyAM dvirUpatA nAsti / yadi viruddhadharmAdhyAso bhedavyavasthAna : () svAnnaikatra 10 bhedAbhedau bhavetAm / sa eva tu na bhedavyavasthAnimittamityAzaMkyAha anyonyAbhAvarUpAce [106.4 ]ti / virodho [106.8] viruddhadharmAdhyAso'bhipretaH / bhedazabdena bhedavyavasthA vivakSitA / lakSaNa [ 106.8 ]zabdena ca nimittam / tenAyamartho yadi viruddhadharmAdhyAso ..bhedavyavasthAnaM neSyate, tadaivaM na syAt / evaM ca kathaM syAt evaM ca kasmAneSTavyamiti / 15 tadrUpAH santopi na medino [106.5] bhinnAH syurvirodhasya bhedavyavasthAGgatvAt / anyena 'prakAreNa tadvinAze [ 06.6 ] paryAyavinAze / dravyaM kathaM vinAzi syAt / dravyaM hi paryAyarUpeNa nazyati, na tu dravye rUpeNetyahikairiSyate / tadrUpeNApi vinAzaH kasmAdibhyate / sarvathaiva tasya vinAzaH kinneSyata ityarthaH / kathaM nAma dravyameSTavyamityAkAMkSAyAM zikSayannAha kUTe [ 106.7 ]ti / nityatA 20 [1 0 6,7] sthiratA / " nedhu (bhre) va" ityanena nisastyayo vidhAnAt / apracyutAnutpannapUrvapararUpasyAvasthAnaM kUTasthanityatA, bhedeSu [ 106.7] paryAyeSu / pariNAmanityatA dravyeSu kasmAdiSTeti sAmarthyAdAveditam / astu tahaSTA kUTasthanityatetyAzaMkyAha tadiSTAvi[ 106.9]ti / tasyAH kUTasthanityatAyA iSTau / atra doSAntaramupekSyaiva etadAha kinne [ 106.9]ti / yathottarottara25. sarvaparyA'yAnugAmisuvarNatvAdyekaM sAmAnyamiSyate tattadbhinnadezAdisarva vyaktyanuyAyisuvarNatvagovAdyekaM kiM [ 106.10] kasnAnneSyate / icchAmastahIMda mapItyAhajanandhe [106.10] - ti / jananI mAtA / prathamamaDhA patnI jAyA / nanu yadi strItvasAmAnyamabhipretyedamucyate tadA'bhyupagama evottaramiti koyamanupayA (nuyo) gaH ? bhAryAtvaJcopAdhirUpa na [462 ] ' sAmAnyam / anyathA saMketAvedinopi gAva iva tA api bhAryA ma ( a ) bhimatA vyaktyastena rUpeNa sAmAnya Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 106. paM. 15.] hetubinduttiikaalokH|| bhAsAM ghiyamAdadhIran / na caitadasti, tasmAdayuktamuktametaditi / zobhanamuktaM bhavatA kevalamevaM vaditurabhiprAyo na samyagvyazAyi / ayaM khalvasyAbhiprAyo yenopAdhyavacchinnena kenacidrUpeNa tatstrItvaM tasyAM jAyAyAM vartamAna menAM tathopabhogAGgaM nopapAdayati vinaiva tAvadAtmanA jananyAmapi tena vartitanyamanyarUpAbhAvAt / sati caivaM tasyA api tathAtvamApayeta; evamatrApekSayApyucyamAnajAyAyA api tathAtvamanivAryam / yadyevaM zAbaleya- 5 bAhuleyAdInAmapyekagotvAdiyogAdekatvaM kiM nApAdyata iti ? priyaM priyeNAcaritamiti / udAharaNa diGmAtraM taktametadupahAsApadezeneti sarvamavadAtam / evamuktayA nityA bhedAbhedAvekAdhikaraNau na yuktAviti pratipAdyAdhunA bhavetAM tau tathA, tathApyuktadoSAnna muktiriti pratipAdayannAha bhedAbhedoktadoSAzce[106.11]ti / dravyaparyAyayorbhede hyekAntena vibhinne te syAtAm / na tvekaM dvirUpama, tathA' suvarNakuNDalAdi- 10 paryAyayoraparasparAtmatayA kuNDalAdisuvarNavizeSAbhyAM tayorapratibhAsanaprasaGgAdayo doSAH / abhedapakSe caikasyAne[ka]kAryakartRtvamuktamavyAhatamApadyeta / dravyaparyAyarUpatvenAbhyupetaM dvairUpyaM hIyetetyAdayo doSAH / sati caivaM viphalo'yamekasya bhedAbhyupagama iti cArthAdazitam / tayo[106.11]rbhedAbhedayoriSTau [106.11] kathaM vA na bhavanti / pratyekaM bhAvAnna samudAye bhavantItyAha-pratyekamiti te [106.12] dossaaH| 15 nanu ca dRSTamidaM yata ekaikamAvino doSAH samudAyAvasthAyAM na bhavantItyabhiprAyavAn paraH prAha guddshceti[106.13]| kevalo guDaH zleSmaNoheturnAgaraM zuNThI kevalaM pittasya kAraNam [106.13] / militayostvanayostau doSau kasmAnna bhavatta iti prakaraNAd draSTavyamadhyAhAro vA krtvyH| atra samAdhimAha tnmuulmi[106.14]ti| parasparopasarpaNAzrayAt pratyayAttadupAdAnasahakAriNo'nyadeva [106.19] tat-kAryakAriNaH keva- 20 lAd guDAt / kevalAca nAgarAdbhinnameva viziSTArthakriyAkAri dravyAntaramidaM guDanAgarA[106.14]khyamutpannam / na tu sa eva guDo nAgarazca dve ime dravye / tanmUlaM[106.14] tadguDanAgarakAraNam / anenaitadAha-viziSTazleSmaharaNAdyarthakriyAkAridravyAntaramidamudapAdi tena pratyekabhAvI mama doSo na bhavati / bhavatastu militAvapi bhedAbhedau dravyaparyAyalakSaNau tAvedeti kathanno( kathamu ! )bhayamA vino doSA na bhveyuriti| 25 . athAstu dravyAntaramidaM tathApi madhuratvAt kaTukatvAcca kathaM kaphapittakRnna bhavatIti pArzvasthasya codyam pratikSipannAha madhurami[106.15]ti / sarva madhuraM [106.15] kaphaheturna saMbhAvyate / syAdi[1 0 6.15]ti saMbhAvanapadametat , zakyArthamvA / kena punarnidarzanena sarva madhurameva(vaM) saMbhAvayitumayuktamityata Aha yathe[106.15]ti / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ___ paNDitaduIkamibhakRto [pR. 106. paM. 16kaphanA[46b]'zakatvAdeva madhura(na) ityabhiprAyaH / anena madhuratvAdityayaM hetuH sASA. raNAnakAntiko drshitH| tIkSNaM [106.16] kaTukamvA sarvamiti noti syAditi cAnuvartanIyam / pUrvavannidarzanaM vyAkhyeyam / mAgadhikA [106.16] pippalI zItavIryAhitye(te)lyAzayaH / anenApi kaTukatvAdityasya sAdharaNAvaikAntikatvaM darzayato'5 yamabhiprAyaH / guDanAgarAlyasya dravyAntarasyAsyAnyadevetthaM madhura(na) iva mAdhurya kaTukatvamapi pippalyA ivAnyadeva tena militAvasthAyAM na doSadvayasambhava iti / __ yadi ca pratyekabhAvinAM doSANAM militAvasthAyAM guDanAgarAderabhAvopadarzanenaitatprati. vidhyate, tadA pratyekabhAvinAM doSANAM samudAyAvasthAyAmapi bhAvadarzanAt kimasmadabhimataM cAnuSa(nAbhyupa)padyata iti darzayituM pratyekami[106.17]tyAdinopakramate / yadi 10 vA samudAyAvasthAyAM teSAM doSANAmasadbhAve sAdhye pratyekabhAvitvAdityasya hetoH sAdhAraNA naikAntikatvaM darzayitumAha-pratyekami(106.17]ti / yat pratyetyekaM yasya kAryasya nidAnaM [106.17] nimittaM svatastadyadi svahetubalAn mizrama[106.17]nyasahitamevAdhikaraNamutpadyate tadA kiM tatkAryakAri tanna dRSTam ? [106.18] kSepe kimaH prayogAd dRSTamevetyarthaH / sneho hi kaphaheturUSNatvaM ca pittakadRSTaM sahitAvasthAyAmapi 15 te tatkAryakAriNI dRSTe yathA ammASaGgate, ataeva yathA mASa[106.18] ityudA harati / mASo hi snigdhatvASNavIryatvAccobhayAtmaka ubhayameva kArya kaphapittalakSaNaM karotIti / * nanu madhurarasAdapi madhuraH(naH) zleSmA kasmAnna jAyate kaTukAyA api pippalyAH kuto na pittaM yenAsmaduktaM bhavatA byabhicAryate / tathApyabhAve vA guDA20 nAgarAcca tau doSau mA bhUtAmiti parasya matamAzaMkya dRSTasyopapattiprakAraM darzayitumAha zaktyapekSazce i106.19]ti / yasmAcena kAryeNotpattavyam , tasya svopAdAnazaktimapekSata iti zaktyapekSam [106.19] / kiM tatkArya mAdhuryAdi muNamAtraM nibandhanaM na bhavatIti prazne'bhyupagama evottaraM kurvannAha-guNeti [106.19] / AcAravizeSAnavacchinnaH kevalo mAdhuryAdiguNo guNamAtraM tadanivandhanam [106.19] 25 akAraNaM yasya tattathoktam / zaktyapekSatvepi kAryasya tasyAH sarvatra bhAvAt tadavasyo [doSa] 'ityAha sarvatreti [106.20] / tAsAM [106.20] zaktInAM kiJcideva kArya kasyacideva janyatayA sambandhI bhavati / ayamoM madhuratvAvizeSepi kizcideva svahetusamudbhUtarUpavizeSaM yattathAkAryakAri na tat sarvam / tadetostajjananaH svabhAvaH kutastva iti cet , svahetostasyApi tathetyaparyanuyojya e(0jyame)vaitat / etaduktaM bhavati-ekAntena 30 vima(mi)nnatvAdi doSo hi bhedamAtre prasajyamAno na bhedasya zaktivizeSamapekSate / na ca medasya Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 106. paM. 21.] hetubinduttiikaalokH| 351 vizeSa eva saMbhavati militAvasthAyAmapi tAdrUpyAdeva / evamabhedadoSopi draSTavyaH / tasmAd guNamAtranibandhanaM yatkArya tadyathA sati tasminbhavati / tathA bhedAbhedamAtre saMbhavino doSA ye te tadbhAve kathaM na syuriti / bhedAbhedAbhyAmutpatti[47a] dharmatvamamISAM ... doSANAmabhyupetya . . sarvamidamuktamadhunA tu tAdAsyAdeva teSAmanivAryatvamAyAtamiti . pratipAdayituM . guDanAgarAdau pareNa 5 dRSTAntIkRte janyadoSANAmanyathaivAnupapattimabhyupagacchannAha virodhI[106.2 4]ti / virodhino nAgarAdeH / sannidhistasmAvirodhizUnyAda guDAderjanma yasya doSasya sa tajjanmA na bhaveda[10 6.2 3]pi / tadAtmA [106.2 4] bhedAbhedAtmA / tu doSaH, sa. tu tasminnAtmabhUte bhede abhede cAniSTopi na nivartate [106.24] / atatsvabhAvatvaprasaGgAditi bhAvaH / idama- 10 trArthasatattvaM bhidyamAnaM hi rUpaM bhedo viparyayeNa cAbhedaH / vibhinne ca te syAtAmityAdinA ca vastutastadAtmaka eva doSo darzitaH / anekakAryakAritvamapi abhinnarUpAtmakameva vastutaH / anya dapi dUSaNaM vastuto bhedAbhedAtmakameva / vyAvRttikRtastu bhedo yadi. bhavedbhavatu na tAvatA prakRtakSatiriti / .. tanmate'vasthAntarAvayavinaH sattvamupetyaitaduktamidAnI tu sa eva . nAstIti 15 darzayitumAha bhAgA eva ce[106.25]ti / bhAgA eva. bhAgatvenA.bhimatA eva / paramArthatastu paramANava evetyarthaH / tena tena prakAreNAsti'ryagU visthAnalakSaNena tattadarthakrayAkAritvalakSaNena ca saMniviSTA [106.25] vyvsthitaaH| tadAna [106.26] bhAgavAn / nirvibhAgaH svato niraMzaH / anena dRzyAnupalaMbho darzitaH / tadabhAvAcca kena saha teSAM bhedAbhedacintA syAditi cAbhipretam / 20 nanvasatyekasminnavayavini dhAraNA''karSaNe kathamupapadyeyAtAmityAha-anyo'nye[106.27]ti / te[106.27] bhAgAH / eka sAmagyadhInatvAdanyonyakAraNAdhInA-. pekSAH santastathAvasthitavapuSo yenaikasyAkarSaNe dhAraNe vA'nyeSAmapi te bhavata iti / na kevalaM dRSTahetubalAteSAM tathAsthitirapi tvadRSTavazAdapIti darzayannAha-karmaNAM ce[106.28]ti / lokasyAsAdhAraNacetanAtmakarmaNAmapi sAmarthyAtte'vinirbhAgavartinaH [106.28].25 parasparaM vibhAgena na vartante / nanu cAkAraNasya karmaNaH sAmopavarNanamayuktamityAzaMkyAha sannivezene[106.29]ti / hi[106.21]ryasmAdarthe / "karmajaM lokavaicitryam"[abhidha0 1.1] / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 - paNDitadubaikamizrakRto [pR. 106 paM. 30iti vacanAskarmabhirjanitA [10 6.30] ityAha / teSAmeva prANinAM sAdhAraNairasAdhAraNavau krmbhiH| tebhyaH [106.30] karmabhya eva tadAdhipatyAdeveti yAvat / avi bhAgino [106.30] vibhAgena na vartante / athAsatyekasminnavayavini ekoyaM ghaTa ityAdi vyapadezaH kathaM syAdityA5 zaMkyAha-te ce106.31]ti / te bhAgAH kathaMcidekakAryakAritvAdinA prakAreNa / nanu caiko ghaTa ityAdi zabdajanmani zabdAnuviddhe jJAne tAvatkiJcidekatvena pratyavabhAsate tadaiva ca svalakSaNaM svalakSaNatvenAdhyavasAyAttat kathamabhe dino'rthasyApalApaH kriyata ityAha na ce[106.32rAti / svalakSaNAlambanaM jJAnaM svalakSaNajJAnaM [106.32] tasmin na / ayamabhiprAyo yadi zabdagocaro'rthaH svalakSaNaM syAt tade10 ndriyaprabhavepi pratyaye tathaiva pratibhAseta / na caitadasti sajAtIyavijAtIyavyAvRtta pratibhAsAt / na caikameva rUpamupAyabhede'pi bhinnAkArAvabhAsi yuktam / taduktam ___ "ekasyai[47b] va kutoM rUpaM bhinnAkArAvabhAsi tat" [pramANavA. 2.235] / evaM tarhi zabdapratyayagocara eva kiJcidekaM tAvadAstAm / tato na sarvathaikasyAbhAvaH sidhya tItyAha aspaSTe[107.1ti / ta eva [107.1] bhAgA evaM / vijAtIyavyAvRttyA 15 kevalayA pratIyamAnAspaSTarUpAH [107.11 / ayamarthastatrApi jJAne ta eva bhAgA vivecitabhedAH pratIyante na tu tadatiriktaM kiJcidekamapi / adhyavasAyAnurodhena ca ta evetyuktaM draSTavyam / yato bhAgAtiriktaM nirbhAgadRzyamanupalabhyamAnamasadvyavahAragocaraH tata[107.2]stasmAt / 'teSAM bhAgAnAM paryAyazabdAbhilApyAnAm / punarapi nirbhAgamaGgIkRtya siMhAvalokitanyAyena dUSaNAntaramAha / 20 nirbhAgasya ce[106.3]ti / bhinno dezo yasya sa cAsAvaMzazceti padasaMskAraM kRtvA pazcAdanekazabdena saha 'karmadhArayaH kAryaH / tadyogitA [107.3] tadvyApitA / ayamAzayo yadi tat sAMzaM syAt , tadekenAMzenaikaM bhinnadezamaMzaM vyApyApareNAparaM vyApnuyAt / na tu niraMzaM sattathA kartumutsahata iti / nanu pratIyate tAvadekasyAnekabhinnadezAMzayogitA tatra kiM kathametaditi 25 vimRSTena / tathA coktama " tattathaivAbhyupaita'vyam yadyathaiva pratIyata / " .. ityabhiprAyavataH parasya vacanamAzaGkamAna Aha pratItezcedi[107.4]ti yadyapyatroktameva dUSaNaM na nirvikalpe nApi vikalpe jJAne tadekamanubhAsata ityAdi / 1. eSAM 2. nirvibhAgasya / 3. tulanA lokavA0 anu0 186 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 107. 1. 19] hetubinduttokaalokH| . 353 tathApi tadupekSyaiva dUSaNAntaramAha 'dhvNse[107.4]ti| ye paryAyAH sthemAnaM [107.5] sthairya dadhataH pratIyante [107.5], yattadonityamabhisaMbandhAtte kSaNadhvaMsAnubhAvinaH kutaH kasmAnmatA [107.5] iti yojyam / anenaitadAha pratItizaraNAzcedbhavantastadA kathamanyathA pratIyamAnA anyathA anugamyanta iti| punaH parasya vacanamAzaMkamAna Aha-anyata[107.6] 5 iti / anyato bAdhakAt pramANAt tanmatA ityabhisambandhavyam / iha prakRte tad bAdhakaM pamANaM samaM[107.6] tulya matrApi taddhita ityrthH| uktepi dRzyAnupalambhAdau bAdhake'nyadapi bAdhakaM darzayannAha-aikAntikAvi[107.7]ti / ananyatvAdekAtmakatvAt / tayoranyonyAnupravezamukhena bheda evAbheda / eva veti niyamavantAvaikAntiko syAtAm / dhruvaM [107.7] nizcitam / 10 athaikAtmyepi paryAyA eva bhidyante na dharmI dharme () ca na bhidyate na tu paryAyA ityA. zaMkyAha-anyonyaM ve[107.8]ti / viruddhadharmAdhyAsasya ekatvabAdhakasya bhAvAd bheda eva niyato[107.8]'vazyaMbhAvItyabhiprAyaH / ananyatvepi nAyaM doSo bhinna rUpasyApi bhAvAditi parasya vacanamAzaMkamAna Aha tayorapI[107.9]ti / apizabdo bhinnakramo bheda ityasmAtparo draSTavyaH / na 15 kevalamabheda iti cArthaH / atrA pyAha yenAtmane[107.10]ti / apizabdadarzitamabhedamapi dUSayannAha dravye[107.12]ti / / svabhAva [107.12] ityabhinnasvabhAva ityabhipretam / yannimittA[107.13] yadabhinnarUpanimittA / kathaM nAstItyAha tata [107.15] iti / tata ekasmAtsvabhAvAt , abhede svabhAvAnupraveze tayoH svAtmahAniH [107.14] dravyarUpatA paryAya- 20 rUpatA ca hIyeta, tadAtmavaditi bhAvaH / / ta[48a] syA[107.15]bhinnassa svabhAvasya tAbhyAM[107.15] drvypryaayaabhyaam| ta [107.15] ityanenoktaM bahutvamevAha dharmI107.16]tyAdi / tebhyo [107.17] dravyaparyAyatadanyasvabhAvebhyo'nyo'bhinnaH svabhAvasteSAmeva trayANAmabhedasiyartha kalpyate yadi tatrApi sa eva doSa iti punaH svabhAvAntarakalpane 25 ca pUrva [107.18] iva prasaGgo'navasthAprasaGgaH syAt / atraiva doSAntaraM samucinvannAha dharmItvAma[107.19]ti / kuta evaM syAdityAha tattantratvAdi107 19ti| tasminpAratannyaM tasmAt / kayostattantratvamityapekSAyA - --- - 1. kSaNadhvaMsAnu / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 paNDitakamizrakRto [pR. 100 6.19mAha-tadanyayori[107.19]ti / tasmAdeMkasvabhAvAdanyayordravyaparyAyayorbhedasyAbhedasya ca tanmUlatvAttattantratvaM pratyeyam / astu tarhi tasya tathAtvamanekAtmakatvaM ca vstunH| na ca dRSTasyAnavasthayA apalApaH kartuM zakya ityAha-na caivami[107.201ti / co yasmAnnaivaM pramANena gamyate / prakaraNamupasaMharannAha tene[107.20]ti / tenA[nAntarIktena kAraNa5 kalApena ayam anekAntavAdo jAlmakalpita utpathaprasthitakalpitaH / iti[107.21 hetau / bahubhASitayA alaM [107.21] na kiJcit / etAvataiva sarvasya samAhitatvAditi bhaavH| . avazyamo bhA'va Avazyakamityasya bhAvapratyayAntatvAdapRkkaraNasyAvazyakamiti prApte yoyamAvazyakamapRthakkaraNami[108.9]ti prayoge sAmAnAdhikaraNyena nirdezaH 10 saH kathamiti tu na jAne mahAnta eva prssttvyaaH| saMyogavibhAgeSu [108.11] karta vyeSu anapekSo [108.11] na kAraNamiti rUpAdivargAbhiprAyeNAnapekSasya tat kAraNamAtraM vivakSitam / na tu vizeSapratiSedhAtsApekSasya kAraNatvam / aguNatvena ca dravyakarmaNorvyavacchedaH / sAmAnyavattvena ca sAmAnyavizeSasamavAyAnAm / saMyogavibhAgApekSayA vanapekSo na kAraNaM kintu sApekSa eva kAraNamiti vivakSitam / sApekSatvaM na caramabhAnyape - 15 kSayA draSTavyam / na tu kasyacidanyAnapekSasyaiva kAraNatvamasti yenAnapekSo'kAraNamityucya mAnaM zobheta / tadAtvaguNatvena dravyasya vyavacchedo draSTavyaH / tapathA tantuturIsaMyogalakSaNo guNaH paTaturIsaMyoge kartavye paTaM pshcaadbhaavinmpeksste| yathA ca vaMzAdau pATanAkhyA'vayavakarmajo'vayavAntarAdvibhAgaH pazcAdbhAvinaM dravyavinAzamapekSya sakriyasyAvayavasyAkAzAdi dezAdvibhAgamArabhate, yathA cAsau na kriyAjo vibhAgaH kintu vibhAgaja eveti vibhAga 20 vibhAgamabhyupagacchadbhizeSikairiSyate tathA nehAprakRtatvAducyate / guNavadityatrAdi[108.15]grahaNAtsamavAyikAraNatvasya saMgrahaH / cau ca[108.28]zabdena prakaraNAd bauddhakRtaM codyaM draSTavyam / tasya parihAra [108.28]iti vigrhH| asmAkamayamAsmAkInaH [109.16] / "yuSmadasmadbhyAmanyatarasyAM khaJ" ityanena 25 khatra kartavyaH / prAgva[109.6] prAguktasaMskArapakSa iva / nirbandhagrahaNena[109.21]cetyAcaSTa [109.25] iti sambandhaH / sahakaraNazIlA [110.6] ekakaraNazIlAH / pratyayAntaraM [111.2] vAsanAprabodhakaM rasAdikaJca [48b] yathAyogyaM vAcyam , tatsApekSA [111.2], tataH [111.3] saamgyaastthaabhuutaayaa| itarasye 111.3]1. pANinIyaM sUtraM (4-3-1) tu bhinnam / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114.paM.3. hetubindu TIkAlokaH / ti nirvikalpakasya rasAdyAlambanasya / tadupAdeyatvena [111.3] vijJAnalakSaNopAdAnopAdeyatvena / nanu ca manaskArAdisamudAyajanyamidamekamupadarzitametatsAmagrI madhyapraviSTakajanyaM tu kiM na darzitamityAha tadanyAde [111.13]ti / ekajanyamiti tatsAmagryantaHpatitakAraNAnapekSaikajanyamityavaseyam, na tvekajanyaM nAma kiJcitsaMbhavati / tatra cakSurAdinirapekSamanaskArajanyo manorAjyAdivikalpaH, viSayAdinirapekSacakSurmanaskArA - 5 tmakadvayajanyaM dvicandrAdivijJAnam, samanantarapratyayAdvijJAnAccakSurvijJAnasyopalambhA mahe (?)tyAdyabhidhAnAdevaitadUhituM zakyamityabhiprAyeNa va sva' yamUhyami[111.13 ]tyAha / nanu kiM bhAgato vizeSavRttiryena' bahuvacanena nirdeza ityAha tajjanyApekSayA ce[111.17 ]ti / sAmagrathantarasya svabhAvabhedavato bhAvAd bhinakAryaprasUtiH / kutaH svabhAvabhedavattvaM tasyetyapekSAyAM yojyam kAryAntare [112.1]tyAdi / pRthivyAdInyupAdAya vartanta ityupAdAya rUpaM [ 112.5] parasparAdi mayUravyaMsakAditvAtsamAsaH / AgamApekSayA vaktumudyatena ca pareNA''gamabhAvaivAnUditA / svabhAvasthita tenAzrayaH (sthiterAzrayaH ) svabhAvasthityAzrayaH [112.18] / avazyaM hi pratibandha kena kiJcitkareNa bhAvyam / kiJcitzabdavAcyenArthAntareNetyabhiprAyeNAha svabhAvAntaro - 15 tpAdane yAvadi [112.19]ti / nanupakAraka AdhAro na tu janakastatkathamevamucyata ityAha nahI [ 112.27]ti / bhUtAnAM [113.2] pRthivyAdInAm / ucyata iti [113.2] vaibhASikamate kathyata iti draSTavyam / na tu sautrAntikanaye bhUtabhautikavibhAgosti / 355 kAlakSepeNa [113.9] kAlavilaMbena / tatsahbhAvine [113.14 ]tyanuprAva- 20 sahacAriNetyavaseyam / anantaraM [ 113.14] tadutpAdanAt / tasya vizeSasyotpAdanAt / tasya [113.15] kriyamANavizeSasya / kathaM tatrA kiJcitkaratvaM tasya sahakAriNo jJApitaM bhavatItyAha - zaktipratibandhakApanayanene [ 113.19 ]ti / yasmAdarthe'yaM nipAtaH na '[]veti vyAcakSANo vai [ 113.25] zabdamavadhAraNe darzayati / saMbhAvanAyAM [114.2] nyAya kA yAtAyAmityavaseyam / ata evaM vyanakti 25 nyAye [ 114.3 ]ti / 6 1. svayamabhyUhyam S. 2. ataJjanyApekSayA S 10 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurvekamiprakRto pra. 114. paM. 12- anena sahakArItyatraikArthaH sahazabdo vArtikakAreNa darzitaH / kathaM tarhi saha yugapatkurvanta [114.12] ityayaM vyAcaSTeti cet, uktamatra pUrvamiti na punarucyate / evaMvidha [114,13] ityekArthakArI / vaDhyAdisahakArIzItakSaNAdilakSaNe kAryAbhisandhinA'pacIyamAna[114.17] grahaNam / 5 yAvate[115 8ti tRtIyAntapratirUpako'yaM nipAto yasmAdityasminnarthe, kiMtvetasminnarthe vA anuvrtte| sahitA anyena yuktAH kSaNamAtravilambinaH [115.9] kSaNamAtrasthAyinaH / tadavasthAyA prAk pUrva pazcAducarakAlaM 'pRthak tadvikalAvasthAmAM bhAvaH [115.10] sadbhAvaH / nanu yadi svahetoH samarthasyotpattistahi kathamanantaramuktam-' te samarthAH svabhAvataH 10 [115.6] ' ityata Aha paramate[115.16]ti / bhavatyasmAtkAryamiti bhAvo hetustasmAditi / tadapi tvayA kammAnna vyAkhyAtamiti cet / na, sa[49a]'marthaH kuta utpanna ityasya vyAghAtaprasaMgAt / sahakAribhyaH sAmarthyamicchantI[115.17ti ca mImAMsakamatAzrayaNenAha na tu naiyAyikA evamicchanti yena tanmatopagraheNApyetatsaMgaccheta, sahakArisAkalyasyaiva taiH sAmarthyarUpatveneSTeH / tathA cAha-jalpamahodadhiH "sahakAri15 sAkalyaM tadvataH sAmarthya vaikalyaM tvasAmarthyami"ti / samartha [115.25] vivakSitakAryaka raNe zaktam / AvazyakaM jananami[116.11]tyasya zabdasya tu siddhiH "pUrva na jAne / kuzUlaJca tadapanetRpuruSaprayatnazca kSetranayanaM ca prakiraNaM[116.14] ca prakaraNAt kSetre prakiraNaM ceti dvandvaM kRtvA pazcAdAdizabde[na] bahuvrIhiH kAryaH / 20 prakiraNamityayamauNAdikaH zabdo na tu kiratirmyuDanto draSTavyastadA guNasyApratiSedhena prakaraNamiti prApterasAdhu tyaprasaMgAt / . sametya [116.19] yogyadeze sthitvA sambhUya Ayena saha militvA pratyayaiH shkaaryupaadaanruupaiH| nanu ca ' ataeva tayoravasthayorityAdinA pratyabhijJAyAH prAmANyamapoditameva tatkathaM 25 na punarukte(tami)tyAha-pUrvaJce[117.9]ti / etadapi[117.11] sArUpya1. pRthaktva 2. micchati S 3 . avazyaMjanakatvam S 4. draSTavyam-pR. 354 paM. 8-'avazyamo bhAvaH ityAdinA na jAne ityantena kRtA', etadarthakaH pAThavuTitotra bhAti / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 pR. 120. paM. 7.] hetubinduttiikaalokH| viSayapratyabhijJAprAmANyanirAkaraNamiti / uktameva sAmarthyAddarzita meva / tarhi kimartha punaruktamityAha-vipazvanAtha tvi[117.12]ti tuH pUrvasmAdasya kathanasya vizeSa drshyti| AdhyAtmikeSu [117.15]AntareSu / pazcAdvAhyepi darzayitavyatvAt krame tAvaczabdamAha / zakyaparicchedaM [117.15] viziSTa kAryakAraNatayA pari- 5 cchettuM zakyam / 'sAkSAvyavadhAnena vijJAnakAryakAriNaH pratyayAdudhetoH / tasya janane-vyavadhAnAdipratipattI vyavadhAnAdisvIkAre, kathaM tAdRzo na bhavatItyAha anyAzAditi / anyAdRzAddhi bhavannanyAdRzasyApi hetorhetuvyapadezasaMbhavAjjananaheturityAha / kathaM taddheturityAha taditi tatsahakAribhiH parasparopasarpaNAdyAzrayahetusaha- 10 kAribharindrayAdibhiH / samarthaJca tadvijJAnajanane svasvakSaNAMtaraM ceti tathA tasyArambhAt / anena parasparopasarpaNAdyAzrayapratyayavizeSendriyAdikalApasya sAkSAdvijJAnahetohetutvaM darzitam / etaccAnantarameva spaSTayiSyate / idaM cAkSepavatIM sAmagrImabhipretyoktaM draSTavyam / kathamanyathAbhAvasyA' saMbhava iti Aha paraspareti / vijJAnanirmANasamarthAzca te hatevazca te ca te indriyAdayazca tessaamupaadaanaiH| samartha- 15 hatvindriyAderjananaM tasmAt / anantaroktaspaSTIkaraNaM caitad draSTavyam / sukhasaMvardhitatvAditi vyAcakSANo mUle sukhaidhita ityasyAnabhiyoganimitasyApi sAmarthyAtkrIina[119.12 rAzIla ityasya hetubhAvena vizeSaNatvaM darzayati / nanu kRtaM niSpAditamucyate'tra ca kimAcAryeNa niSpAditamityAzaMkAM nirAkurvannAha kRtami[119.14]ti / na punare[119.15]vamAcakSANena dviruktAbhAvo darzita iti boddhvym| 20 asyArthasyAsakRduktatvAt ekavAraM prativihite punaH pratividhApayitari avajJAsaMbhavenopahAsAyogAca kRtaM kRtamiti nirdezasya nyA[49b] 'yaprAptatvAdatiprasiddhatvAceti / nanu kiM kurvantaM kartuM prayuGkte punaH pUrvapakSavAdI yena punaH pUrvapakSavAdI kArayatItyucyata ityAha-punarityAdi / nirloThitaM [119.17] nirUpitaM niNIMtamiti yAvat / pUrvavanmImAMsakAbhiprAyeNa sAmarthya sahakAribhyo jAyata [119.25] 25 ityAcaSTe / sAmarthyasyo[120.6]tpattiH tadvato'nutpattiH [120.7] / 1. pratiratra truttitaa| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 paNDitadurvakamitrakRto [pR. 127. 6. 12samprati prakArAntareNApi pratyabhijJAyA aprAmANyaM paramabhyupagamayitu bhUmikA racayannAha-vyavasthitasyaive[12012]ti / ayaM cAtrAbhiprAyaH-bhavatu yAvadvIjAdAvucchUnocchUnatarAdivizeSasya darzanAt sAmotpAdAdikalpanA na punariha tathA adarzanAditi / vyavasthitasyAnyatvamanApannasya / sAmarthya [120.13] vijJAno5 tpAdAdisAmarthyam / apratibhAsamAno viveko [120.14] yasya puMsaH sa tathA / yadyapi viveko'sya pratyakSato nAvagamyate tathApyetasmAtpramANAt tatsvabhAvasya sAmarthyasyotpattiH kalpyata iti darzayannAha paraH vijJAnAdI[120.15]ti / anu tpattiprasaMgAt prAgasatsAmarthya cakSurAdisannidhAvutpadyata iti nizcayaH / RmiNAM 10 vijJAnAdikAryANAM yogapadyodayaprasaGgAt [120.15] / 'tacca kramavaditi nizcayaH / yadyevami[120.17]ti siddhaantii| avikRtame[120.17]karUpam / apUrvasAmarthyasya yaH pratibhAsa AkAramtena vivikto rahito ya upalAdistadAhi / yata evaivaM tata evAvikRtamiti ca draSTavyam / anavakRptikhyApanArtho vA[120.19]zabdaH / abhyupagamyatAmevaM kA kSatirityAha tatheti tdvt| 'sAmarthyAma[120.25]tyAgantukaM 15 sAmarthyamityavasAtavyam / dvividhaM hi sAmarthya prAtisvikamAgantukaJca / prAtisvikI ca zaktira vazyaiSitavyA / anyathA zilAzakalamapi kSityAdisAnnidhye bIjavadaMkura kasmAnna niva(va;tayatIti paryanuyoge kimuttaraM vAcyamiti hi teSAM matam / / nanu sAmarthyamatizayalakSaNaM sahakAryAdheyaM tato'nyadeva tatkathaM sahakAripatyaya[sAnnidhya]lakSaNasyetyucyata ityAha ata'eve[121.3]ti / pratyAsattilakSaNasya sAnnidhyasya 20 tebhyaH sannihitebhyo'nyasyAnupapatteH / sAnnidhyazabdaparityAgena sahakAripratyayalakSaNasyeti te evetyAdyapyuktaM draSTavyam / ata evAbhyupagamAdi[12.3ti upAgatAbhyupagamAditi pratyetavyam / evamiccha tA[121.6] kSaNi kataivetyabhisaMbandhanIyam / __ yacchabdasyaitad vyAkhyAnaM yasmAdi[121.21]ti / idaM zabdasya caitaditi etaddarzanam [121.21] / anuttarasyaivottarIkaraNAduttarIkRtami[121.2 4]tyuktam / 25 evaM niyuJjAnamaho mahAsAmarthyamastu kA tavAkSametyAzaMkya yadi nAmetyavatArayituM na cAtre [121.25]tyAdyAha / na cAtra me kAcidakSamA [121.25] kiMtvitIpamasmAkaM cintA cittaM dunotI[122.3]ti sambandhaH / na cAtra me [121.25] ityanena TIkAkAravacanenaikavAkyIkaraNapakSetya(pyosmAkaM iti "asmado dvayoma" (pA. 1-2-59) 1. tata eva S 2 . icchatos 3. bhaNikatevai. S. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 124. paM. 10.] hetubinduttiikaalokH| ityanenaikasminnevArthe bahuvacanena draSTavyam / evamasaMbaddhavAdinyapUjya evaM pUjAvacanamupasaMhAraparaM draSTavyam / dainyodbhAvanami[122.1]tyatsiMbodhyamAnasya dainyaprakAzanamiti / nikRSTasambodhane'yaM hantaH [122.1] zabda iti yAvat / tato'pra[50a] savadharmakatvAt / apeto'pagataH saMtAMnaH [122.2] prasUtiH paraMparA yasya tathoktam / itinA [122.3] cintArUpamupadarzitam / ziraHkampe cAsya satyamidamastI[122.10]tyasya zabdasya prayogamAkalayya prayokturabhiprAyaM varNayanpRcchatI 122.13]tyAcaSTe / ata eva cedamAha-kiM tvayAstitvena pRcchyata iti pArzvasthaM praznayannAha kiM tadi[122.13]ti / iti hetorAhArya iti prakaraNAt / audAsInyApattirityatreti zabdena idamAstitvenAbhipretasya nyAyyavacana[122.17]syAkAro darzitaH / ata eva nyAyyavacanasyAstitvena dI- 10 mAnasya rUpaM darzayan satyamidamapyastI[122.16]ti punarAha / yadyevamasya .. nyAyyavacanasya sadbhAvAdanavadyamevAsmanmatamityAzaM kyAha kiMtvi[122.17]ti / kevalamidaM [122.17] vakSamANaM praSTavyosi / pracyutamajanaka rUpamutpannaM janakaM rUpaM dvandvaikavadbhAvamabhipretya pracyutotpannamityAha - apracyuto(tA)nutpannatvenaiva ca sthiraikasvabhAva[12 3.8]tvaM jJeyam / - 15 ta de'pi [123.19] janakAjanakabhedepi / tasya [123,20] bhAvabhedasya / aparApekSasvabhAvabhedalakSaNatvAdi[123.2 0]ti parA'pekSo yaH svabhAvabhedo na bhavati svata eva yo bhAvabhedalakSaNatvAditi / bhavata idaM bhAvatkam [123.21] / AdhIyate [123.26] adhikriyate niyujyate vA / svarUpeNa kartRtve vivakSitasyApi tAdrUpya prasajyetetyabhiprAyeNAha e'SAmapi pararUpeNa kartRtva [124,1] iti / 20 pararUpeNa kartRtve iti para eva karvA syAt / tasya tu tathAtvaM' harItakIM prApya devatA . recayantItyanena tulyaM syAdityabhipretyAha-pararUpeNApyakArakatvAdi[124.3]ti / asyottarasya [124.5] ' sahitastatsvabhAvo na kevala ' ityasya / prkRtmupsNhrnnaahtsmaadi[124.10]ti| kathaJcitke(124.10]nApi prakAreNa na kAryakriyAyA viraamH| purastAdapi tasya svarUpasya bhAvAditi bhAvaH / 25 'smAdetajjanakamasya rUpamavasthitaM janakaJca taducyate yasmin satyeva kAryamasti na tu yasminsati kArya bhavatyeva, sati bhAvasyAka(kA)raNasAdhAraNatvAt / kAryamapi. taddhA(tadabhA) 1. teSAmapi / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 paNDitadurvekamibhakRto [pR. 124. paM. 10ve nopapadyata ityeva tasya kArya, tadbhAve tu bhavatyavazyamiti ko(ko)payogo'sya / tasmAtkathaM tadrUpabhAvepi kAryakriyA prasaMjanaM jyAya iti / atrocyate akSaNikatvenApracyutAnutpannarUpAntare sarvAvasthAsamAne'pi kAraNe yadi kArya nopajAyate tarhi tatsvatantramApadyeta / tathA ca na tattasya kAryaM syAt / tadavAdi 5 vArtikAlaMkAre prajJAkaraguptena . "sarvAvasthAsamAne'pi kAraNe yadyakAryatA / svatantraM kAryameva syAnna [ tat ]kArya tathA sati // " iti / . kAraNapAratanvye ca tatkAraNaM tatkArya haThAdeva janayet / tathApyabhAve na tasya kArya syAt / tasmAda[kAraNAt ] kAraNasya vizeSaH kAryasyAvazyaMbhAva evAvazyaJca vaktavyaH / 10 nanu ' tadbhA(tadabhA)ve na bhavati kAryami'tyakAraNAdasya vizeSaH / na hi tasyAkAraNa. syAbhAve tatkArya na bhavatIti; hanta kuta etadavagamyate tada[50b] bhAvaprayukto'syAbhAva iti / yadi hi tadbhA(tadabhA)vasyAbhAve tadbhAvalakSaNe kAryAbhAvasyAbhAvaH kAryabhAvalakSaNaH syAcadA tadabhAvaprayukto'syAbhAvaH siddhayeditarathA'kAraNAbhimatAbhAvaprayukto'pi tadabhAvaH kiM na kalpyate? 'tadabhAvepi kAryAbhAvasya bhAvAnna tadabhAvaprayuktatA'syeti cet , 15 samAnamidaM kAraNAbhimatepi / tasmAdyathA tadavastha eva kAraNe svayameva kArya na bhavati svAtantryAt , tathA tadabhAvo'pi svayameva na bhaviSyatIti svAtantryAdeva / yazca khayameva na bhavati nAsau niyamyate tena paratantratve tasya kAraNasya bhAve'vazyameva bhavet / tadA''ha alaGkArakAraH ...... tadbhAvepi na bhAvazcedabhAve bhAvitA kutaH / / __ tadabhAvaprayukto'sya so'bhAva iti tatkutaH // " iti / tasmAttadbhAve bhAvastadabhAve cAbhAva iti vizeSitaH kAryakAraNabhAvo'vazyaM bhavatIti jJApayati / tathA ca kAraNe satyavazyaMbhAvi kAryamAyAtamiti kathaM kadAcitkriyAvirAmaH / kizca tathAvidho hi kAryAbhAvo nirhetukatvAtsvayameva bhavatIti yuktmpi| bhAvastu hetuparatantratvAtsa'martha hetau na bhavatIti na yuktam / taduktam 25. " abhAvI hi padArthAnAM svayameva bhavedapi / bhAvastu paratantratvAtkathaM hetorbhavenna saH // " iti / 1. bhakAraNAbhimatAbhAva!bhAve'pi ityrthH| 2. pramANabA0 alaM. pR. 74. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 124. paM. 10. ] hetu bindu TIkAlokaH / 361 nanu kAryAbhAvasya svatantratvAt 'kAraNe satyeva na bhavatI 'ti yuktamevaitat / evaM tarhi na kAraNAbhAva prayukto'bhAva iti kathaM bhavet kAryasya (kArya ' masya) tataH svayameva na bhavati, yazca svayameva na bhavati nAsau tena niyantuM zakyaH / tato yathA svayaM na bhavati tathA bhavedapi / tato na tasya kAryam / yadA tu kAraNe sati bhavedeva tadA svarasa - nirodhepyaparAparakSaNotpattestadabhAva eva saMtAnocchedastadabhAva eva ca saMtAnAkSepakSaNAnArambhoM 5 vAsu jJAta (na) iti kAraNapratibaddhatvaM siddhyati / etena tadapi nirastam yadAhureke yathobhayAdhInanirUpaNA vyAptirayogavyavacchedena vyApake nirUpyate vyApye sati bhAva eva vyApakasya nAbhAva iti; vyApyasya punaranyayoga - vyavacchedena vyApaka eva bhAvo vyApyasya nAnyatreti / evaM kArya kAraNabhAvo'pyubhayAdhInanirUpaNopi kAraNesyogavyavacchedena nirUpyate, kAryotpAdasya purastAdbhAva eva kAraNasya 10 nAbhAva iti; kArye punaranyayogavyavacchedena kAraNa eva sati bhAvo nAnyasminnityanubhavAnusArAnnizcIyata iti / uktayA nItyA tadbhAve'bhavatastatkAryatAyA evAbhAvaprasaGgAt svabhAve'bhAvamata (?)zcAtata kAryaH kA (tatkArya kA ) raNatAyAH sa tu yA (?) abhisaMbandhayata eva cAtra bhavataH (?) kAraNasya mukhyasyAnubhavo'nyastu tAdarthyAdupacaritakAraNabhAvasyAnubhava iti svayamupacarita kAraNAnubhavarUpatva eveti / api ca yathA kAraNe satyavazyaM bhAvamani - 15 cchatA kAryasya kAdAcitkAdanvayAttatkAra[51] 'NamiSyate / tathA kAdAcitkAdavyatirekAdApe kinna kAraNamiSyate yujyate vA / tasmAtkAryakAraNabhAvaM niyatamicchatA yathA vyAptimAn vyatireka eSTavyastathA vyAptimAnnanva (mAnanva) yopyavazyai Sitavyo 'na 'nyathA tadyo (tadayo) gAditi / kiM ca sahitAvasthAyAM tAvadasau bhAvaH kAryaM janayatItISyate / janayatIti ca ko'rthaH ? kiM kArye' sattayA'bhisambadhyate kiM vA'bhisaMtsyate ? kizvAtaH ? yadyuttaraH pakSastadA tasmiJjana- 20 yati na kadAcitkAryaM satpratyayaviSayaH syAt sattayA abhisambandhasya bhAvitatvA ( bisvA ) t / athAnya(dya) evopaMgamastadA vikalpadvayam, kimanenaiva svabhAvena pUrvamayamavasthito'thAnyena / na tAvadanyena, ekasya rUpadrayAyogAt / 'anenaiva svabhAvenAvasthAne ca saMpratIva tadApi kAryaM sattayA'bhisambadhyata ityupetaM syAt / tathA ca prakRtakR (kSa) tisita kimasthAnAbhinivezeneti / atha bhavato'pi kimidaM kAraNatvaM ? kiM prAgbhAva eva kiM vA prAgeva 25. bhAvaH ? yadi prAgbhAva eva tadA sthirasyApi evameva kAraNatve susAdhitasya nirAkaraNaM prasajyeta / atha prAgeva bhAvaH, tadetatkSaNikatve siddhe siddhayati / tadeva tu na siddhamiti 1. 'kAryamasya ' pramANavA. alaM. pR. 74. 2. atra svasAdhitasya ityapi dRzyate / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 paNDitadurvekamizrakRto . [pR. 124. paM. 10kathamidamucyamAnaM zobheteti / AstAM prAgbhAva eva kAraNatvaM ko bAdhaH ? nanUttamevAkSaNikasyApi. kAraNatve sAdhayituM zakye tadanirAkRtireva mahatI bAdheti ceti / hanta kiM heturUpasya lakSaNenAkSaNikasya sattvaM tathAgatairnirAkriyate yenedamapi vaktumadhyavasitAstarkavidaH kathaM nAmeti cet| ucyate / prAgbhAva evAsau sthirarUpAkramAkramAkhyasya vyApakasya 5 nivRttyA nivartate / yathA ca tasya tAbhyAM vyAptiryathA ca tatastayonivRttistathA'nyatra nirNItamiti ne hetulakSaNakAle'prakRtatvAducyate / atha tadeva na saMgacchate / tarhi tadevocyatAm / na tu hetulakSaNena tasyA nirAkRtiriti / alamatArkikavacanenAtinirbandheneti / na hi sa sAmI(hI)tya]itye[123.21]kena prakAreNa vyAkhyAyApareNApi prakAreNa nyAkhyAtum athve[124.10]tyaadinopkrmte| 'asyA [124.10]apekSA'yAH / 10. nanUktameva pratyayAntarApekSakhakAryajananasvabhAvo bhAvastatkathaM pratyayAntarasAhitya dazAyAH parvaM kuryAdityAha pratyayAntare[124.19ti / tadatatkAlayoH [124.23] sahakArisAhityAsAhityakAlayoH / kecitpunaH * khahetubhirevAyaM pratyayAntarasApekSakAryajananakhabhAvo janita [124.11] ' ityatraiva vipaJcyate / dhyayevaMdharmo'yaM khahetubhireva janitaH syAttadA na kadAcijjanayet / tathA hi 15 yAvat sahakAripratyayasannidhikAlastAvadakaraNadharmAsau bhAvo'nyathA'sya pUrvamapi kartRtvaM prasajyeta / pratyayAntarasannidhikAle ca sa eva kiyatkAlAkaraNasvabhAvo yaH prathame kSaNa AsIt / tato naiva kuryAt ki[51b] yatkAlAkaraNadharmatvAttasya kriyAyAt (kriyAyAMtu) sa eva khabhAvo na bhavet / yadvA tAvatkAlApekSajanakasya svabhAvasyAnuvRttestAdAtmyaH(mye) tAvatkAlamakriya eva / punarante tathaiveti kathamivAkSaNikaH kadAcidapi janayet / tasmAnna 20 pratyayAntarApekSajanakasvabhAvo bhAvaH svahetubhirjanyata iti / tathA cAha " tatsahakArisApekSa janako yadi hetubhiH / bhAvaH syAjjanito nAsau kiMcijjanayettadA // tathAhi sannidhIyante yAvatte sahakAriNaH / / tAvannUnamakartA'sau svabhAvastasya vastunaH // eSitavyo'nyathA pUrva tatkartRtvaprasaGgataH / tatsannidhAnakAle ca svabhAvo'sya (1) vartate // .... ... tanna kuryAkriyAyAmvA svabhAvosya no bhavet () / 25. madvA - - 1. asya / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 pR. 131. paM. 22.] hetubinduttiikaalokH| tAvatsamayasApekSajanakasyAnuvRttitaH // svabhAvasya tathApyeSa tAvatkAlamasakriyaH / punarante tathaiveti kuryAdakSaNikaH katham ? // " iti / upagato'ntyo [125.9] yasya sa tathoktaH / prasa'jyet [126.22] yasya nipAtasyArthakathanaM haThAdi[126.22]ti / 5 sutraam[127.15]tishyen| santAnamapyAzritya kathamucyata ityAha-pUrvottareti[128.8] / kiM lakSaNaM nAma vastu tastatra sahakAritvamityAha-pUrvakSaNebhyastvi [128.10]ti / tasya [128.11] . vizeSasya / tatsamAnakAla kAraNakSaNa: [130.4] / prayAtura(?)samAnakAlakAraNakSaNaH / 10 ekatvenAdhimuktasya [130.6] tadevedamiti nizcitasya / - upanipatantIti upanipAtAste ca kSaNAH [130.13] tathA kSaNo yato'nyoM nAsti kAlaH sovacchedakatvenaiSAM vidyata iti / 'arSa AdityenadvidhAtavyaH / tenaikakSaNikasthAyIni vasturUpANItyarthaH / evamanyatrApyevaMvidhe prayoge jJeyam / svarasataH [130.10] svAnurAgAnnAzo(n )mukhatvAditi yAvat / prakaraNAtkAryotpAdaM pratyanu- 15 guNatvaM [130.15] pratyeyam / kSeSavatI [130.19] kAlavilambavatI / tadanAsAdanameva kathamityAha-kSaNAnAmi[13 0.27]ti / ayaM niratizayo'yaM ca sAtizaya iti vivekasyAbhAvAt / kAryotpAdAnuguNamA[130.28]dyamityarthAt / yaduktamakSaNike tatsarva kSaNikeSvapi mamaM yata[131.10] iti / teSAM {131.12] kSaNikAnAm / yadvA kSaNAnAmi[131.13]tIdamubhayatrApi sambandha- 20 nIyam / pUrva svadezasthityA tA(te) eva parasparataH samutpannavizeSAH sanidhIyante [131.15) pratyAsIdanti / dUradezavartinAM kathaM hetuphalabhAvapratiniyama ityAzaMkAyAM nyAyamupadarzayannAha yena yasyAbhI[131.16]ti yena dUrasthitasahakArikRtena vizeSeNa savizeSA eva saMnirNayanta itISyate / tasya vishesssyotpttaavpi[131.22]| 1. prasahya / 2. pUrvapUrvakSaNedeg S / 3. tatsamAnakAla: s 4. pradAtura ityapi paThyate / 5. pANinIyasUtraM tu 'bharSa Adibhyo'c (5-2-127 ) iti vartate / kiMtu durvekena bhanyadeva kiJcid udata bhAti / tathA ca atra ' arSa Adibhyo'dityanenAd vidhAtavyaH' iti pAThaH samyak sambhAvyate / - Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 paNDitaduvaikamibhakato [pR. 132. paM. 5navai kAryotpAdane yogyAste'smAbhiriSyante kiM tarhi kAryotpAdAnuguNasyotpAdane tatkathaM tadupAyetyAdhucyamAnaM zobhatetyAzaMkyAha yadi hi [132.5] iti / ' bhaGgathA [132.20] vkroktyaa| kiM puna[132.2 2]hi dvistriyaM brUmaH / kiM tarhi zataza eva brUma ityarthaH / saMpratyevameva vyAkhyAnasya niravadyatayA pUrvaTIkAkRtaH kaTAkSayannAha5 evami[132.23]ti / ye [132.25] TIkAkRtaH / na vizeSotpAdanAdevetyAdianthasya punaruktatApari[52a] hArArtha yatante yatnaM kurvanti / hante[132.26]ti nipAto naamntrnnmaatre| tabhAvA[133.2]dvizeSotpAdAbhAvAt / _na sarvadA'parAparayogosya saMbhavati yenAsya tannibandhano vizeSaH kalpyata ityAha nahI[133.22]ti / ekamevA[133.22]sahAyameva / chAyApi zItAdyarthakriyAkAriNI 10 vastveva tvanA(na tvA)lokAbhAvamAtramiticchA'yodvatA (?) / na tu pratikSaNamityAdinA eka daivArthasyoktatvAtkathaM dviH punargrahaNaM kRtamityAha kSaNikaSvi[133.29]ti / di. [134.2]auN vArau -- dvitricaturthyaH suj' iti / ( pA. 5,4-18) sucakenoktamityAha tatra svarasata [134.2] iti / tajjanmanimittamityAcakSANo mUle nimittasaptamI darzayati / 15 parasparopasarpaNAdyAzrayAdeva pratyayavizeSAdi[136.23]ti janmanya parasparasaMpRktalakSaNavyavadhAneneti draSTavyam / anyathA vakSyamANavirodhaH syAt / yasminkArye kartavye'nukUlo'nuguNaH sa cAsau vizeSazceti tathA AsAditastadanukUlo vizeSo yaiste tathA taiH [136.28) / aba kena granthena pUrvamanavasthoktA kathaM ca syAditi pArzvasthavacanamAzaMkya taM prAguktaM 20 granthaM tasya cArtha darzayannAha athe[137.1]tyAdi / kathaM 'sA na bhavatItyAha tasye[137.4]ti / kuzUlAdyavasthamapi bIjaM kSityAdinA kRtavizeSaM kSityAdikamapi tena kRtavizeSamevopatiSThata ityasya prakaraNa(kAra)syAnabhyupagamAt [137,4] kiM nAmAbhyupetAmatyAha puruss[137.5]tyaadiH| pUrvavatprakiraNa[137.5]zabdo drssttvyH| kAryotpAdAnuguNo'yamAdyo vizeSaH saMparkakSaNAnantarakSaNarUpastajjanakasya dharma25 zabdAdanicaM vidhAtuM vyutpattiM darzayannAha akSepaNe[137.14]ti / kAryatAmananu bhavata [137.27] iti tatkAryatAM ceti draSTavyamivaramA antyAvasthAmApteravI(prAptena bI)jAdinA anekAntaH syAt / 1. yoddhatA (1) ityapi pavyate / 2. prakArasyAnabhyupagamAt S Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 pR. 140. paM. 25. ] hetubinduTIkAlokaH / bAhulyeneti vivRNvan prAyaH[137.28]zabdaM nipAtaM darzayati bAhulyenetyasyArthe vartamAnam / 'atha yena nyAyena kSaNikasyaikArthakriyayA sahakAritvasaMbhavastenAkSaNikasyApi bhaviSyati tatkathamevaM vibhajyata iti Aha tatsambhavina[138.2] iti / . svabhAvAntarotpattirapi viruddhA kasmAtkalpyata ityAha praagkaarksye[138.3]ti| 5 kathaM na virudhyata ityAha tasyaiva hI[138.4]ti / tarhi pUrvasvabhAvasya kathamu(ma). 'panaya ityAha-tatre 138.6]ti / 'tatsvabhAvataiba / kimitI 138.15]ti nipAtAnipAtasamudAyaH kasmAdityasyArthe vartate / mudhe138.15]tyayamapi nipAto vR?tyasyArthe / 10 tAni[138.15] pratyayAntarANi / samprati vyAkhyAtaprabandhasya saMbhavaprastutAbhidhAnasaMgatiM darzayannAha tadevami[138.17]ti / anekAntaparihArAyoktamasye(ktasya)[138.20]ti : tatsvabhAvasya jananAdityasya prasaMgAtprastAvAdAgataM prAsaMgikaM [138.23] kArya yatheSTam avinAzaM hetu(STam vinAzahetu)naiva nivRttiH kriyata ityAha vinAzaheto[139.27] 15 riti / mudrAdeH [139.28] sakAzAt , vastvantarasya[139.29] pradhvaMsalakSaNasya bhAve / vyavasthitarUpasya [140.5] prAcyenaiva rUpeNa vartamAnasya / nanu yadi svarasaniruddhAttAmrAderupAdAnakAraNAdvayAdezca sahakAri[52b] kAraNAd anyasyaiva dravAdirUpasya tAmrAderutpattirihAcAryeNopagamyate-tarhi pramANavArtike'nenaiva 20 yadavAdi "sahakArAtsahasthAnAzaMkA amitAmra(sthAnamagnitAmra)dravatvavat " (pramANavA 0 1.64) iti tadvirudhyeta / zakyate hi tatrApIdaM vaktumupAdAnAttasmAt tasmAcca sahakArikAraNAdanyadeva tttdhotpnnm| na tvamistAnadravatvaM saha tiSThata iti cet / satyam, yathAzrutiH syAdvirodho yathA tvavirodhastathAsmAbhirvizeSAkhyAne khyApitamiti tata evaanugntvymiti| 25 1. idaM ' asau ' (138.15 ) ityasya arthakathanaM bhAti / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANDatadurvekamizrakRto pR. 140. paM. 19___asthitisvabhAvo'[1 40.19]sthitisvarUpo dharmaH parAzritatvAt / tsyotpttiH| nato[140.19]'sthirarUpAddharmAdvinAzahetusamudbhUtAt / iti[140.19]rucyamAnasyAkAra darzayati / para eka praznayanAha-kathaM jJAyata 140.22] iti / avasthAnAt [140.24] tasya vinAzasya kASThAderiti prakaraNAt / tathApi tasya tathAtvam kathami5 tyAzaMkya para evAha ydii[140.24]ti| tadasaMbhavepi [140.25] vinAza hetvgnyaadymaavepi| tarhi na nivartetaivetyAzaMkya sa evAha tasya svabhAvene[140.25]tyAdi / yaduta[140.26] yadetat / yattasmAttasya vinAzo bhavatIti bruvatA parakAryatvaM tasya kathitaM bhavatItyAzaMkya sa evAha parasmA di[140.27]ti / uktamevArthamupa saMhAravyAjena sphuTayannAha svahetubhirevAyami[140.28]ti / atra mImAMsakasya 10 sahAyakaM darzayannAha-taduktami[141.2]ti / yena svabhAvena virodhinaM [141.4] apekSya nivartata [141.3] iti yojyam / anyeSAM kSaNikavAdinAM mudgarAdikama[141.4]pekSya nivartata iti sambanddhavyam / bhAvacyuti[141.8bhIvasyAbhAvaH prasajya pratiSedha ityarthaH, avadhAraNenAnyasya virAmaH / sA'pi kathamaheturityAha-tasyAzce[141.9]ti / yadi sA bhavitrI kathamahetukA 15 bhavedityAzakya sa evAha-nahI[141.9]ti / ko nAmAsya bhASitasyArtha ityAha kevalami[141.10]ti / idamanantaroktamuttaraM kartR vikalpavayaM karma nAtikAmati [141.12] / nityavikalpasyAvakAzo [141.14] nAstIti bruvato'yamAzayaH / sa hi nitya ucyate yo naiva vinazyati na cAyaM tathopagata iti / ne[111.15]ti siddhAntI / 20 tadupagamapi [141.15] kAlAntarasthitidharmatopagopi / saMvatsara 141.16] iti * kAlAdhvanoratyantasaMyoga , (pA.2-3-5) iti dvitIyA / samvatsaraM vyApya sthita [141.18] ityarthaH / yadyekadivasAvati(se'ti)krAnte satyekadivasA(sa)nyUnasamvatsare sthitidharmA syAt tadAnayoH svabhAvayoviruddhadharmAdhyAsena bheda eva bhaveditya bhiprAyeNa sa eva tadantepI[14 1.18]tyAha / ye(te)naiva nyAyena dvitrikSaNasthiti25 dharmotyA dAvagamepi nityatopagamo'vagantavyaH / anena [141.27] akSaNikavAdinA / pUrvoktena [142.3] -- tadantepiM sa evAsya svabhAva' ityanena nyAyena yuktyA tdyogaa[142.5]nnaashaayogaat| ne[1 42.9]ti siddhAntavAdI / ata eva [142.9] virodhisannidhAnApekSatvAdeva vinAzasya tannibandhanatvaprasaMgAt [142.8] apekSaNIyavirodhikAraNatvaprasakteH / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 143. paM. 24] hetubinduttiikaalokH| 367 hetubhAvasya [1.2.10] [53a] hetutvasyApekSA kAryeNApekSyamANadharmasyaivApekSA -sA vivakSitatvAt sA lakSaNaM [142.11] yasya tadbhAvastattvaM tasmAt / kaH punari[142.12]ti siddhaantii| ayaM cAsyAzayo yadi vinAzo'nyathA nopapadyate paratazca na bhavati taM cApekSata iti pramANasiddhaM syAt kalpyeta vaitat , yadi parametadeva nAstIti / pUrvamakiJcitkaratvena virodhitvamupetya tadapekSA yAM uktam / saMprati tuM virodhitve'kizci- 5 karatvameva nAstIti darzayannAha kathaJce[142.15]ti / nAma[142.16]zabdo'saMbhAvanAyAmiha / samayaH [142.20] siddhAntaH / tadbhAva eva [142.27] mudrAdibhAva eva / teSAM [142.27] kapAlAdInAM bhAvAt utpAdAt / yathA tadbhAvabhAvitvaM teSAM tathA darzayannAha-vegavadi[142.28ti / kasmAtsaMjAtAtizaya ityapekSAyAM 10 yojyam paraspare[142.28]tyAdi / 'kAryamukhenoktvA kAraNamukhenApyAha tasya ce. [143.2]ti / tasya vegavanmudrAdisahakAriNo ghaTakSaNasya / parasparaparihArarUpatvAt [143.10] parasparaparihArasthitarUpatvAt / vinAzaH kathaM tasya svabhAvo bhavitumarhati yena evamucyata ityAha-vinazyatI[14 3.1 4]ti / bhAve vihito ghaJ (ku)to vacanAtkartari bhavatItyAzaMkyAha-bahulami[143.14]ti / 15 " kutyalyuTo bahulam " ( pA. 3-3-113) ityasmAdvacanAdityarthaH / - vinAzaM pratyanapekSAM [143.23] pratipAdye[143.2 4]ti yojyam / . anapekSAM vinaMSTurityarthAt / kathaM pratipAdyetyAha-tadi[143.2 3]ti / taDevayogena vinAzahetvayogena / ayoga eva kuta ityAha-asAmarthya[143.2 4]ti / puurvaacaaryshbdenaacaarydignaago'bhipretH| syAdetat tatra khalu viparyaye bAdhakaM pramANamucyate yat sAdhyaviparyaye hetorvRtti(ti) bAdhamAnaM sAdhyasAdhanayoH pratibandhaM sAdhayati / na tu yatsAkSAdeva sAdhyaM sAdhayati / iyaM cAnapekSA sAkSAdeva kSaNakSayitAM kRtakAnAM satAM sAdhayituM zakteti / tathAhi ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tadbhAvaniyatA yathAntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane / vinAzaM pratyanapekSAzcodayAnantaramime kRtakA bhAvA iti-prayoge kRte kRtakAnAmeSAM kSaNikatA kiM na 25 pratIyate bena kRtakatvAddhetostatsiddhiH prArthyate / tasmAdayaM maulo heturvaiyarthyamAtmanaH pazyannai(zyanne)vaM viparyaye bAdhakaM pramANa sAdhyasiddhau sahAyamapekSayituM kSaNamapi na kSamata .. iti| na vayaM bhaTTAcaMTena kRtakatvasya hetorevaMrUpe viparyaye bAdhakapramANe pradarzite sati Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 paNDitadurvekamizrakRto - [pR. 144. paM. 9caivaM gaDapraveze'kSitArAnirgamakalpite yathAzruti suzliSTaM kizcidvaktumIzmahe; kevalaM vArtikakArasya kRtakatvahetorvyApti samarthayituM pUrvAcAryaiH kAmanapekSAM bruvatoyamabhiprAya (6) prakAzayituM sahAmahe / anapekSazabdena hyanapekSAsUcitaM bAdhakamabhipretam / na tvetadai(de)va bAdhakaM pramANam / tathAhi kRtakatvasyodayAnantaramavinAzitve sati vinAzaM prati sApekSatvaM 5 syAt / anyathA vinAzayogAt / vinAzaM [53b]'pratyanapekSatvaM taddhetuyogAdavagataM tasya vyApakam tatastadvayApakaM svaviruddhavidhinA vipakSAtcadbhAvAniyatatvAdudayAnantaramavinAzitvalakSaNAt nirvatamAnaM svayamapi vyApyaM kRtakatvamAdAya nivartata iti nyAptisiddhiH / tatazca vyApakaviruddhopalambhAtkRtakasya hetonivRttiriti vyApakopalabdhiviparyaye bAdhaka . pramANam-eta sUcanArthamanapekSA(1) bAdhakaM pramANamasyAbhimatam / ye yadbhAvaM pratyanapekSA 10 ityetadapi yadyanantaroktasUcanAdvAdhakaM pramANamucyate, kAmamucyatAM kaH pratikUlo'nukUla mAcarati / na tu jAtu tadeva bAdhakaM pramANaM vaktuM yuktam svAtantryeNa kSaNikatvasya tena sAdhanAt / tadukyamAcAryazAntarakSitena "tatra ye kRtakA bhAvAH sarve te kSaNabhaGginaH / vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayAsthiteH // yadbhAvaM prati yannaiva hetvantaramapekSate / tattatra niyataM jJeyaM svahetubhyastathodayAt / nirvibandhA hi sAmagrI svakAryotpAdane yathA / vinAzaM prati sarvepi nirapekSAzca janminaH / / " (tattvasaM. 353-355) ityAdi / ye punarimaM doSamupadarzitaM prativadanto yathAzruti bAdhakaM pramANamidaM samarthayitumIzate 20 na tAnvayaM 'vidmaH pratyutopakAriNa eva manyAmaha iti / tahi pUrvAcArakRtakasatAM kSaNikatvamuktam , tathA ca nityatvamurpakSeta(?)mityAzaMkyopasaMhAravyAjanAha-tadevami[144.9]tyAdiH / ahetoH svabhAvAdiniyamAyogAdityabhiprAyeNAha kRtakatvasya sto'bhaavaadi[144.9]ti| sAmAnyenenyasya spaSTIkaraNaM kRtake[1 4 4.15]ti tatsvabhAvasApekSa25 svAdi[14 4.23]nAzisvabhAvasApekSatvAt / vinAzisvabhAvasApekSa' NAdi[144.2 4]ti hetubhAvena vizeSaNam / iti[144.25]hetau / - vinAza mAta . 1. 'vahanto ' ityapi paThyate / saMgacchet / 3. akRtakasya S / 2. atra yadi 'dviSmaH' iti pAThaH syAt tadA vADhaM 4. sApekSANAm / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 146. pa. 10.] hetubinduttiikaalokH| anapekSAyA [144.25] hetubhUtAyAH svato nasvataH kha(nazvarasva)bhAvatA tasyA pra(a)siddheH hetvantaravyApAraniSedhamAtrAbhiprAyeNa sva to[14 4.25]grahaNaM draSTavyam / abhidhAnIyamabhidhAtumucitamiti manyamAna [144.27] AcArya iti prakaraNAt / saMbhAvanAyAM [145.4] nyAyabalAyAtAyAmiti draSTavyam / / nanu sattAyogAditaH satvamakSaNikasyopapatsyate tatkathaM zaktirhi[145.18]- 5 ityAdhucyamAnaM zobhata ItyAzakyAha evaM manyata [145.20] iti / tripadArthasatkarIti sacA tairiSyata ityabhiprAyeNAha-sAmAnyAdI[145.22]ti / AdizabdAt vizeSasamavAyaparigrahaH / svarUpasattve ca teSAmiSyamANe tadvadanyeSAmapi kiM [na] bhavet ? itaretarAzrayatve caikAsiddhau dvyaasiddhirdossH| teSAM [145.24] vandhyAsuddhAdInAm / tasyaiva sattAyoga ityarthasAmarthyameva bhAvalakSaNamAyAtami[146,3]tyeSa eva pAThaH 10 iti[146.2]zabdena hetvabhidhAne arthyata ityartho dAhapAkAdistatra sAmarthyaM tadeva bhAvalakSaNamAyAtamiti saMgatatvAt / tasyaiva sattAyoga ityartha iti prmaadpaatthH| evaM hi sAmarthyameva bhAvalakSaNamityakAraNamuktaM syAt ke ca(ka ca) tatsAmarthyamiti ca noktaM bhavet tasmA[54a]'dityadhyAhRtya vyAkhyAne ca kliSTamiSTaM syaaditi| atraivopapattyantaraM samuccinvannAha-itthaM ce[146.3]ti anena vakSyamANena prakAreNa / evama[146.3]rthasAmarthyabhAva- 15 lkssnnmiti| tameva prakAraM darzayannAha anyathe[146.3]ti / arthasAmarthyAdanyena prakAreNa / mImAMsakAdInAM sattvalakSaNamapAsya digambarasyApi dUSayitumAha / utpAde[146.6]ti / yadyevamAhuH * "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // " [AptamI0 59]' 20 " na nAzena vinA zoko notpAdena vinA dhRtiH| sthityA vinA na mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam // " iti / " prayovrato na dadhyatti na payoti dadhinnataH / agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam // " [AptamI0 60] iti / 25 kathamayuktamityAha dhrauvyeNe[146.7]ti / virodhAddhetorekasmindharmiNya- .. yogAt [116.7] / eSAmityarthAt / anenAsaMbhavitAM lakSaNadoSamAha-yathoktaM / [1.46.10] yAdRzamuktaM utpAdanyayadhrauvyAtmakaM lakSaNaM yasya tattathoktam / utpAdavyaya1. bhanapekSayA / 2. sato s / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 146. paM. 12nauvyANAmasattvaprasaGgenAvyApitAlakSaNadoSo draSTavyaH na cAsadbhistairanyasya yogo yukta iti / anyathA [146.12] svajJAnajananamapyayogya saktatvopagame (ma ) prakAreNa (?) yadi hi sAmAnyAditi svajJAnaM janayettadArthatvena vyavasthApyeta nAnyatheti bhAvaH / Adi[ 146.12] zabdena dravyAvyavasthAdisaMgrahaH / 5 370 kSaNikatva [146.27] iti satsaptamIyam / kramayaugapadyAbhyAmi[146.28]ti kramayaugapadyakAritvAbhyAmiti draSTavyam itarathA kAryadharmAbhyAmAbhyAM kAraNadharmaH kAryakAritvaM kathamiva vyApyeta / yathAcAm kAryadharmau tathopariSTAdbhaTTArcaTena evaM sphuTayiSyate / arthakriyAkAritvamAtrakramAkramakAritvAtmakArthakriyAkAritvavizeSayozvobhayavyAptikatvAtmakaM 10 sattvaM kramAkramakAritvAbhyAM vyAptamityucyate / anyathA sAmAnyena vizeSo vyApyate / vRkSatveneva ziMzapAtvam / na tu vizeSeNa sAmAnyaM vyApyate / vRkSatvamiva ziMzapAtveneti / kathamidamucyamAnaM zobheteti / tato [146.29] vyApyavyApakabhAvAtkAryakAraNazaktarUpavyApakayoH kramAkramakAritvayornivRtte [ 147.1 ]rnivRttatvAt / ta ( ka ) dA nivRttiritya - pekSAyAmAha akSaNikatva [ 147.2] iti akSaNikatve sati / tatra evAkSaNikatvA15 dvipakSAnnivRtteriti ca sAmarthyAdapAdAnaM draSTavyam / kathaM tayostato nivRttirityAha - virodhAdi[147.1]ti / virodhAdityanupapatterityartho na tu zAstranirdiSTa lakSaNayorvirodhayoranyataravirodhavazAditi / ' virodhazabdenAyogasya vivakSitatvAt tatazcAkSaNikasya kramayoga - padyAbhyAmarthakriyAsiddhimanusaratA saugate virodhyasya (?) kSaNikaH pratyetavyo virodhipratipattinAntarIyakatvAdvirodhasiddhirita ' yadIritaM zaGkarAcAryeNa tadapahastitam / ayogapakSe'pi 20 yAvatsambhavaM dUSaNaM pratividhAnaM cAsmAbhirvizeSAkhyAna eva vistareNAbhihitamiti tata evAspekSitavyamiti / anena ca yasya [na] kramAkramayogo na ta [ 54b] 'sya kvacitsAmarthyam / yathAkAzakuzezayasya / asti cAkSaNike sati vyApakAnupalambhaH sattvahetoH sAdhyaviparyaye bAdhakaM pramANaM darzitaM veditavyam / yathA cAsyAzrayAsiddhatvadoSo na saMbhavati / a (ta) - thAsmAbhizcatuHsa(za)tyAM kSaNabhaGgasiddhau vizeSAkhyAne cAkhyAtamiti tata evAvagantavyamiti / 25 viruddhayoH [147.3 ] sattvAsattvayoH / tato'kSaNikatvAt / wwwwwwww. 'kramayaugapadyAbhyAmeve[147.6 ] tyatra kramayaugapadye kAryadharmAveva vivakSiteM / tenAyamarthaH-kAryamaGkurAdikaM bIjAdinA [147.6] kevalaM vA kriyaitAnyasahitaM 1. akSaNikatve S 1 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pR. 148. paM. 3] . hetubinduttiikaalokH| 371 ceti / kAryajanmanaH' [147.8] kAryotpatteH / viprakarSiNAM [147.10] svabhAvAdiviprakarSayuktAnAM ne[147.14]ti siddhAntI / ubhayathA [147.15] tasya prakArAntarasva dRzyatvAdRzyatvaprakAreNa / kAryAntarasAhityAsAhityarUpe krama yogapadye vivRNvatA cAnena kAryadharmatvaM kramayogapadyayoLaktamupadarzitam / ata eva kramayogapadyAbhyAM kAryakriyAvyAptetyasmAbhirvyAkhyAtaM tathA / tadubhayAvasthAvirahepi [147.17] 5 kAryAntarasahitAsahitAvasthA'bhAvepyakurAderiti prakaraNAt / anyathAbhavanaM [147.18] prakArAntaram / bhavatvevaM, tataH kimAyAta'mityAha-tasya ce[147.18]ti / anena dRzyAtmatvaM tasya samarthitam / astuM dRzyAnupalambhAt kasmiMzciddeze kAle ca tasyAbhAvavyavahAro'nyasminpunardeze kAle cApratiSedhAt kathaM tatra prakArAntarasyAbhAvaH siddhayatIti AzaMkyAha-tasya ce[147.23]tyAdi / aGkarAdibhAvasya aGkurAdyutpAdasya 10 avasthAvyavahirbhAvaniSedhe kAryAntarasahitAsahitAvasthAbahirbhAvastAbhyAM prakArAntaraM tasya niSedhe dRzyAnupalambhakRte sati pani( sati ni )Sedha ityAha-kayozcidi[147.2 4]ti / dezAntarAdau ( 147.24 ) bhAvepI[147.25]ti tasyAGkharAderiti prakaraNAt na kAcitkSatiH [147.25] / kiM bhUte dezAntarAdAvityAha krameNetyA[147.2 4]di| itarasminvara [147.2 4] yugapadakurAdi- 15 bhAvavati vA / etacca hetubhAvena vizeSaNam / ayaM cAzayo dezAntarAdirapyetaddezAntaravatkrameNa vA tadbhAvavAn yugapadA bhavitumarhati, tadubhayA'vasthAbahirbhAvasya niSiddhatvAt / sati caivamadoSa eveti / na kAcitkSatiri[147.25]ti bruvatazcAyamabhiprAyaHkAryasya caikatraikadAvasthAdvayabahirbhAvo niSiddho'nyadApi tena bhavatA pramANaparidRSTAtmanaiva bhavitavyam anyathA tatkathaM dezAntarAdau prakArAntaramAzaMkyeti(kyeteti) / prakaraNamupa- 20 saMharannAha tata] [147.25] iti / ___ nanu saMpratyevoktaH svabhAvAnupalambha evetyAdi tatkathamidAnImucyate pratyakSa [147.25] ityAdIti cet / naiSa doSaH pUrvaM hi mUDhaM pratipattAraM prati tathoktamadhunA punaramUDhaM pratIti ko vyAghAtaH __kramayogapadyayori[148.1]ti kramAkramayorityarthaH sakRtpratyupalakSaNena yoga- 25 pazabdenAkramasyaiva vivakSitatvAt anyathA'nyo'nyavyavacchedarUpatA durupapAdA''padyate tataH sarvatraivAkramArthI(?) yogapadyArthaH / ataevAsmAbhirakramazabdena yogapadyamanUditamiti / tasya [148.3] prakArAntarasya pratiSedhaH / [55aj'ubhayaniSedhAtmakameva prakArAntaraM kiM 1. kAryAtmana: S. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 paNDitadurvekamizrakRto . [pR. 148. paM. 4'na bhavati yenaikaniSedhenAparavidhAnAttasya niSedho bhavatItyAha-vidhipratiSedhayori[148.4]ti / ayamabhiprAyaH-kramo na bhavatIti ayamevAkramavidhiH / sopi na bhavatIti tadaiva tasya niSedhaH anayozcaikAdhikaraNayorekakAlikayorvirodhastasmAttathAbhUtasyAsaMbhava iti / tasyApratiSedha [148.3] iti tvapATha eva / kAraNamapi kAraNApekSayA kArya5 meveti kAraNagrahaNam , na tu kAraNatvenAsyopayogo'tra kazcit / kArya eva prakArAntarA saMbhavasya cintyatvAt ; yadvA kAraNena kriyamANe kArya iti jJApanArtha kAraNagrahaNaM vAstavaM rU(varU)pAnubAdakaM pratiSedhasya yadviruddhaM tasyopalabdhirityAzaMkA etadevopapAdayannAhavyavacchidyamAne[148.10]ti / itarasya vyavasthAnami[148.10]ti tathA vyavacchidyamAnaprakArAditaravyavasthAnamiti tthaa| sambhavaM hetoH [148.15] sadbhA10 vamiti prakaraNAt / saMbhavagrahaNaM copalakSaNaM tena pUrvasiddhAM ca. vyAptiM pradAtvapi draSTavyam / virodhasAdhanamevA[148.15rthAtprAkpravRttamityavaseyam / bAdhakamityasyAviruddhopalabdheH sAdhyaviparyaye bAdhakaM [148.15] pramANamucyata iti cAdhyAhAryA(4)kriyA'pekSayA'yaM ktvApratyayaH kAryo'nyathA kAM kriyAmapekSyeyaM pUrvakAlA pradarzanakriyA pradarzayitavyA yatrAyaM bhavet , yathAzruti bhinnakartRkAyAM ca kriyAyAmayaM prasajyeta puruSasamba15 dhitvAtpradarzanasyeti / viruddhamAtrAbhiprAyeNa zItoSNasparzayo ri[148.16]tyudAharati / nanu kramAkramAbhyAM kArya kAmaM vyApyatAM tathApyakSaNikaH krameNAkrameNa vA kArya krissyti| sati caivaM vyApakAnupalambho'siddha ityAzaMkyAha-tatrati[148.18] / avi zeSAt [148.18] puurvruupaavishessaat| etadeva dRSTAntavyAjena vyanakti akArakAva20 sthAyAmive[148.18]ti / apekSitasahakAripratyayaH sankaroti nAnyadetyAha-saha kAryapekSA ce[148.19ti / anupanyasanIye[148.20ti ca sambandhaH; kuta ityAha dvividhasyApI[148.19ti / atha yathA bhinnadezAnekakAryakAritvamekastha svahetu(to)stathotpAdAdupapadyate tadbhi(tadvadbhi)nakAlAnekakAryakaraNamupapatsyate tatkutaH krama kAritvAnupapattirakSaNikasyeti ceti(cet ) / tadetacca'tuHsa(zotyA kSaNabhaGgasiddhAvasmAmiH 25 sUktaM pratyuktamiti tata evAnugantavyam / nanu kAraNalakSaNasya kramasya kSaNikapakSepyanupapatteH samAno doSa iti cedetadapi tatraiva nirNitamiti nehocyata iti / sarveSAM [148.20] ceti dvitIyAdikSaNabhAvinAmityavaseyam / ekakriyAkAla eva [148.20] prathama kSaNakriyA 1. sadbhAva Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 pR. 149. paM. 3.] . hatubinduTIkAlokaH / kAla eva / tatkAraNa[ka]sya [148.21] dvitIyAdikSaNabhAvitvenAbhimatakAryakArakasya tadaikakriyAkAle, eva[148.20]kAro bhAvAdityasmAtparoM draSTavyaH / anena ca yadyadA yajjanasamarthaM tattadA janayatyeva yathA antyA kAraNa sAmagrI / dvitIyAdikSaNabhAvitvenAbhimatakAryajananasvarUpazcAkSaNikaH prathamakSaNa iti svabhAvahetuprasaGgaM sUcayati / nApi yugapat [148.21] / [55b] akSaNikaH kAryANi karotI' 5 [148.18]tyabhisambadhyate / yena svabhAvena tatkAryamajIjanattasya svarUpasyAnuvRtterityabhipretya puna'statkaraNaprasaGgAce[148.22]tyAha / anenApi samudAye yajjananasamartha tattadA tattajjanayatyeva yathA'ntyaH kAraNakalApaH / kRtakatvenAbhimatakArya. karaNarUpazcAkSaNiko dvitIyAdikSaNa iti svabhAvahetuprasaGgameva darzayati / anayozca prasaGgahetvorupadarzitayorAdunnIyamAnayozca prasaGgaviparyayayoryAvatsaMbhavaM dUSaNaM taduddharaNaM cAsmA 10 bhirvizeSAlyAne samIcInaM nirUpitamiti tata evAvagantavyamiti / akArakarUpAvizepAdu [148.23] idAnIM yadakArakarUpamasya tsmaadvishessaadityrtho'vsaatvyH| bhedaprasaGgaH [148.25] zaktAzaktayo rUpayorityarthAt / atraivopapattyantaramupacinvannAha nityazce[148.25]ti / (pUrvottarakAlabhAvA ca upapattyorbhedo'vaseyaH pUrvakAlaheturakAle ca ) ekadA [148.28] ekasminneva kSaNAtmani kAle sarvasya 15 kartavyasyaikadA [148.29] eva kRtatvAdarthakriyAkAritvAbhAvAdasattvaM syAt / iti[149.1 hetau / prakaraNamupasaMharannAha eva[149.2]miti / Arya'jJAnaM tanvaMtIti AyatanAni / cakSurAdIni[149.3] ca tAnyAyatanAni ceti tathA / antarvyAptivAdinopyasya mate pramANasiddhasyaiva dharmitvaM vAcyamanyathAntAptirasamarthitA syaat| tatazcakSurAdyAyatanAnAmamISAM pramANasiddhAnAmiti draSTavyam / 20 syAdetad yat sat tatkSaNikameveti niyataM kSaNikatvaM sAdhayituM kila sattvAkhyo heturupAdIyate / ayaM cAkhila vastu nAkSaNikaM nApi kSaNikamiti sAdhayansAdhyaviparyayasAdhAnAdviruddha eva / tathA cAvAdIda vAdanyAye syAdvAdakezarI-"akhilasya vastuno'nekAntikatvaM sattvAt / anyathArthakriyA kutaH" iti / etacca vyAcakSANena kulabhUSaNena TIkAkRtA evaM vyAkhyAtamupapAditaJca-" akhilaM carAcare sUkSmavyavahita- 25 viprakRSTaM vastu dharmitvenopAttam / anto dharmo naiko'neko'nta AtmA svarUpaM yasya tadbhAvastattvam-ayaM sAdhyo dharmaH sattvAditi hetuH| anyathA'nekAtmakatvAbhAvaprakAreNa 1. punastatkriyAprasaGgAt / 2. koSThakAntargataH pATa: asambaddho bhAti / : Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 149. paM. 3 arthakriyA kAryaM saM ( saM ) pAdanaM kuto na kutazcit / anenAnyathA'nupapatterviparyaye bAdhakaM pramANaM samarthakaM darzitam 374 "anyathA'nupapannatvaM yasyAsau heturiSyate / dRSTAntau dvAvapistAM vA (1) yAcAtau hi na kAraNam // " iti nyAyAt / 5 tanna tAvadakSaNiko bhAvaH kAryaM kartuM zaknoti / tasya kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvizetacata(rAdhAt) nApi kSaNiko bhAvaH kAryaM kartuM prabhavati / tathAhi kiM kSaNiko bhAvaH svasattAkAle kAryakaraNasva.bhAvo'thAnyadA / yadi prathamaMvikalpastadA tadaiva kuryAt / svasattAkSaNe ca kAryakRtau sarvaM jagadekakSaNavarti prApnoti / tathAhi kAraNa svasattAkSaNa eva yat kAryamakRta tadapyanyasya kAraNamiti tadapi tadaiva svakAryaM kuryAt / tadapi kAraNamanyasyeti ta 10 tadaiva kuryAdevamuttareSvapyayameva nyAya iti / satyam, kA [562] raNaM svasattAkSaNa eva kArya - Gkaroti, tatkaraNasvabhAvatvAt, kevalaM kAryamanyadotpadyata iti cet / tarhi kAryamapi tadaivotpaghetA'nyadA tatkAlaM parihRtya kAryotpattirvirudhyeta 'utpattaviSyamANAM ( NAyAM) vA samanantaro - tpAdavirodhaH / tathAhi tatkaraNasamarthasyApi kAlamujjitvA jAyamAnasya kAryasya kAraNa - kRtopakAraparAGmukhasya yo'yaM samanantaraniyama etadvinAzAnantaramevedamasya kAryamiti 15 tasyAnupapattiH / soyaM kAraNavinAzo virUpAkhyo'kiJcitkarastathApi yadi tatsamanantaraniyamaH kAryasya syAt tadA nityasyApi kAraNatvamapratihataM syAt / tathAhi " yathA svasattAlakSaNa evaM kAryakaraNasvabhAve kSaNike bhAve satyapi na tadaiva 'kAryANyutpadyante apitu kAlAntare, tathA nityepi bhAve sarvadA tatkaraNasamarthe'pi kAryANyeva vilambya vilambyotpadyanta iti kiM na samAnam / na ca dvitIye kSaNe nirvyApAratayA sadasato20 rakSaNikakSaNikayoH kazcidvizeSa iti / " yadi nAmAhrIkoktirupekSaNIyA prekSAvatAM tathApi kiJciducyate / 'iha khalu kAryakAritvaM vastUnAM na vyApArasamAvezAt utpAdAtirekiNo vyApArasyAnupapatteH, nApi kAryeNa sahotpAdaH, savyetaraviSANayoriva sahabhuvoranyatarakAritvAnupapatteH / " asataH prAgasAmarthyAt pazcAccAnupayogataH / " 25 iti nyAyAt / kiM tarhi kiJcidanantaraM sattayAbhisambadhyamAnaM prati niyataprAgbhAvitvameva, kAryasyApi niyamena tadanantarabhAvitvameva tajjanyatvam / sati caivaM svasattAkAle kArya - svabhAva bhAva iti ko'rthaH ? tatsattAkAlaM pUrvaM kRtvA kAryaM sattayA'bhisaMbadhyata iti / tathA svalakSaNa (svakSaNa) eva karotItyasyApi ko'rthaH anantarabhAvikAryAtpUrvaM sadbhavati 1. atra prAktanaM ' anyadA' padaM samAkRSya anyadotpattau iSyamANAyAm ityarthaH kartavyaH / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 150. paM. 17.] hetubinduTIkAlokaH / 375 kAraNamiti / taduktaM "bhUtiyaiva kriyA saiva" ityAdi / itthaM caikaprahAraniya(ha)tameva tatsarva digambareritam / tatazca kSaNikasyaivArthakriyotpatteH sattvaM kSaNikatvameva sAdhayad viruddhamAcakSANAH kSapaNA anekAntatve ca sAdhye sAdhanamidamupanayantaH sphuTamahIkAveti- . (mahIkA eveti) 'upekSAmeva pre (vatAmahantIti / svabhAvahetuM vyAkhyAya kAryahetuM vyAkhyAtukAmo vArtikakArasya kAryahetvabhidhAnasya 5 nimittaM darzayanpUrvAparayoH saMgatiM tadevami[150.3]tyAdinA karoti / tadgataM [150.5] kAryahetvAzritam / kasmAtpunaH svabhAvahetuvadapyasyAnvayavyatirekAveva na pratipAdyete, yena tadgatA parabhrAntikAraNopAdAnArthameva kAryahetuviSayo[pa]darzanaM vayeta iti AzaMkya kAryahetAvi[150.4]tyAdi yojym| tayora[150.4]nvayavyatirekayoH / tarhi kAryakAraNabhAvasiddhiretaddarzanIyA tatazca tAM darzayitumiti kiM nocyata 10 ityapekSAyAM tasyAzce[150.5]ti yojyam / tasyAH kAryakAraNabhAvasiddheH / hetoH pratyAsannatvAt. [56b] hatorvyatirikta [150.7] ityAcaSTe / kArya [150.7 kAryameveti vivakSitaM / 'tridhaiva sa' iti niyamasya pUrva pratipAditatvAt ata eva kasmAkAryameve[150.8ti pshcaaccodyissyte| anarthAntare vyAvRttibhedAt parikalpitavyAvRttyantararUpe dharmAntare / asAdhAraNaM kaary[150.9]| 15 diG'nAgena (sarvavyaktiSvanupaga(Svanuga)tapratyayaprasUtiH ? ) / sarvathA tadbhAvameva pratipAdayannAha -agneri[150.17]ti / asyAzritatvAdaneH agnitvaM sarvAmivyApanAdanugatapratyayahetutvavivakSayaiva, sAmAnyadharmA api gamakAbhipretAsta iva / tArNatvAdeH sarvAgnyavyApanAd vyAvRttapratyayahetutvA(tva)vivakSayA vizeSadharmatvaM vivakSitam , na tu sarvathA sAmAnyarUpatvamasya nirAcikIrSitam sarvatArNAdivahniSvanugata- 20 pratyayaprasUti hetutvAt , sAmAnyarUpasya cAtrAvyAghAtAt, anyathA tArNavayAdijanya rUpatayAvadhAritAt dhamAnvayatA(mAnna vahnitA)rNAdyanumAnaM syAt vizeSarUpasyAvyApakatayA ananumeyatvAt / tepi vizeSadharmA gamyAH syuH, iSyante cAgneH sAmAnyadharmA evAmitvadravyatvasattvajJeyatvAdayo gamyA iti bhAvaH / dhamasyApi vizeSadharmavatsAmAnyadharmA gamakAH syuH na ceSyante sattvajJeyatvapArthivatvAdayo gamakA iti bhAvaH / ko'sau dhUmAzrito vizeSadharmo 25 1. ' AcAryeNa ' [150.13] ityasya vivaraNaM dignAgena iti bhAti / 2. ' sarvavyaktiSvanugatapratyayaprasUti ? ' idaM zaMkAcihnitaM padaM nAtratyaM kiMtu agretanaM bhaate| taca ' agneriti' ityasya anantaraM yadi syAt tadA saMgacchetApi / tatrApi sAmAnyapadaM galita bhAti / tathA ca sarvavyaktiSvanugatapratyayaprasUtiH sAmAnyaM ityarthaH syAt / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 150. paM. 20dRSTAntIkRta iti ced evaM dhUmatvapANDutvAdibhiri [150.2 3]tyatra dhUmatvAdi nirUpayiSyato nirdeSyAmaH / ___ nanu kAryatvasya tadbhAvAkhyaikasambandhavazAdgamakatvaM tatkathaM ' sarvathA 'janyajanaka bhAvAd / ityucyata ityAzaMkyAha jnye[150.20]ti| sarvathA janyajanakabhAvameva prati. 5 pAdayannAha tathAhI[150.21]ti / pUrvoktena prakAreNAgnitvAdInAM sAmAnyadharmatvaM jJeyam / sarvaM caitaddharmabhedaparikalpanayocyate / tRNe bhavo vahnistArNaH [150.22] / parNe bhavaH pArNaH [150.23] / bhAvapradhAnazcaiSa nirdezastena taarnntvaadibhirityrthH| nanu yathA'mitvaM sakalAmivyApanenAnugatapratyayahetutvAtsAmAnyadharma ucyate tathA dhUmatvamapi sAmAnyadharma eva / yathA ca dravyatvAdayo'gnyanamisAdhAraNatvAdanugatabuddhinibandhana10 tvena sAmAnyadharmAstathA pANDutvamapi dhamanIhArAdigamanAdanugatajJAnakAraNatvAcca sAmAnya dharma 'eva tat kathamamU vizeSaNe dharmitvenodAharaNIkRte iti / sAdhUktaM bhavati(tA) kevalaM bodhe yatnaH karaNIyaH / iha khalu sarvadhUmavyAktavyApyanugatapratyayahetudhUmatvameva sAmAnyavizeSo vijAtIyAd vyAvRttapratyayapuraskAreNa vizeSadharmo vivakSita ityAdicodyama poditam / evaM satyagnitvamapi vizevadharma ityagne vizeSadharmasyApi gamyatvamAyA15 tamiti cet / tathAvidhasya vizeSadharmasya gamyatveneSTatvAnna kazciddoSa iti / avAntaravizeSasya tu tArNatvAdergamyatvam dhUmamAtrasya tadapratibandhAnniSidhyata iti kimavadyam / dhUmasya vijAtIyAsAdhAraNadharmavAcakazca pANDuzabdo'sti yonenopAtta iti dvitIyamapi codyamapodyate / sa [57a] 'caitacchabdAbhilApyo dharmo durjJAna ityamiratra pANDutvAditi nocyata iti sarvamavadAtam / / 20 svabhAvaivadha[151.8] (vaidha)mairityarthaH / aparortha [151.13] iti / yAvadbhiravinAbhAvikAraNasya bAyaikadezasyAnyo'rtho na tu samudAyagranthasyAmumarthamantareNa pUrvArthamAtreNa vAkyasyAsaMgatatvAt / saMbadhyata [151.11] iti tatkArya teSAM heturi[1 51.15]ti sambandhaH kArya ityartho na tu pUrvavyAkhyAnoktamatrApi vyAkhyAne'bhisambadhyata iti boddhavyam / pUrvavyAkhyAne teSAM svagatAnAM dhUmatvAdInAM heturiti 25 prAptAvA~ saM(varthAsaM)gatereva saMbandhanIyatvAditi / teSAmiti kAraNagatAnAM dharmANAM hetustatkAryamiti pUrvoktamabhisaMbadhyate / kaiH svabhAvaiheturityatra gajanimIlikaiva kRtA etadanusandhAnena na tvanantaraM vAkyaM bhaviSyati / kecitpunaratraivamAhuH-ukte sati niyatametad vyAkhyeyaM nAnyathA / sati caivaM pUrvavyAkhyAnasya kopayogaH / tasmAd yatastadutpattiniyamAbhAve sarvathA janyajanakA(ka)bhAvo vyavasthApayitumayuktastasmAdyAvadbhiH kAraNe Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 162. paM. 18.] hetubinduttiikaalokH| 377 vyavasthitairdhavinA tatkAryaM na bhavati tAva'tAM heturnAnyeSAM tatkAryatvaniyamAdityevaM vyAkhyAtumucitamiti / atra tu samAdhAnamatrAbhiyuktaireva dAtavyamiti / pUrvavyAkhyAnasya pazcAdvyAkhyAtatayA pazcAdbhavena pAzcAtyenArthena [151.2 0] kAraNAzritAnAM tAvatAM heturityanena kAraNagatamaMzami[.51.20]vAMzaM dharmaM nirUpya sAdhyatvena nizcitya pazcAdvyAkhyAtAdarthAt prAgvyAkhyAtatvena prAgbhavena prAktanenArthena 5 'yAvadbhighUmatvAdibhiH svagatai rityanena kAryagatamazaM dharma nirUpaya[151.20]-prakaraNAdgamakatayA nizcinvan / pUrvavat pANDutva[151.23]manayoH vizeSarUpatvaM ca pratyeyam / pareSAmu[152 8]bhayatrAviziSTarUpasaMyogavazAdgamyagamakabhAvamicchatAmityabhiprAyaH / grahItuM [152.20] nizcetum / dhUmatvaM vizeSaNaM yasya tena dhUmatvAditi vizeSaNe tu dravyatvAdau hetutayopanIyamAne samarthavizeSatvenAsAdhanAGgavacanAtkathameva kSmAdIni gRhyata 10 iti bhaTTArcaTenApi zaGkitam na ca parihRtamiti kimasmAkamatra parizrameNa dharmottarAdereva tu tadavaseyamiti / ___ yathaiva janyajanakabhAvastathaiva kiM na gamyagamakabhAva ityAha nahIM[152.25]ti / vastuvRttyapekSayaiva kasmAnna tathAtvam kiM punarnizcayApekSa ityAha-tathAhI[152.26]ti / nanu bhavo bhavato yasmAdbhAvazaMkAyAM nAnvayavyatirekAvityukte tato'bhAva ucyamAnaH 15 kathaM zobhata ityAzaMkyAha evaM manyata[154.12] iti / zakramUrdA [154.28] valmIkaH iti / manyamAna Aha-sarvaH [155.13] tathAvidhajanme[155.15]ti kuta [155.17] iti draSTavyam / nanu uktameva tadutpannameva kArya kAraNamapekSate na tu tAdRzAtAdRzatAyAM tatastayorhetu- 20 nirapekSayoriSTatvAdeva kimanenoktenetyAzaMkyAhetukatve sarvatraivotpattaritayo ( ? ) vizeSeNabhAvaH syAditi ityAdidUSaNamutpatsyeva (1) kAraNanirapekSatva[57b] 'meva tayorasahamAna Aha nahIM[159.4]ti / tadapekSA ityapekSA / / ___ aparAjitazabdena yo latAvizeSa ucyate sa sUryazabdAbhidhayo'vaseyaH / itara[161.24] zabdena latAcampako vRkSacampakasamAnAkAro dezavizeSabhavo vaktavyo na tu 25 bhUmicampaka iti yasya rUdiH tasya vRkSacampakena sahAkArasAmyasyaivAbhAt / kSaNabhedA(ghAnaM 'kutazcidrUpAtkathaMcittena sahaikapratyavamarzajananA)zrayatvenaiva sakSmAvAntarajAtibhede [ 162.18] / jAtibhede kathamekasaMtAnavyavasthetyAha-sarve1. koSThakagataH pAThaH pratyantare dRzyate sa ca na samyag bhAti / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 162. paM. 20[162.2 0]ti / yadyekAkArapratyayanaivanunaivyapratyaya(nibandhana)kasantAnavyavasthA tadA'nyasya so(svo)pAdAnena sahaikasaMtAnavyavasthA na syAtsA cAvazyavAcyA'nyathA svasantatipatitakAryajanakatvena yA tasyopAdanatvenAbhimatasyopAdAnavyavasthA sA na syAditya'bhiprAyavAnparazvodayati Adyasye[162.22]ti / jAtyanuvidhAnaM kutaci(zci)drUpAt kathaJcittena 5 sahakapratyavamarSajananam / tathAhI[162.23]tyAdinaitadeva samarthayate / agurujAtibhedAnukaraNaM taddhRmasyAgurugandhasahacAritayA pratyavamarSajanakatvam / anukurvantyeveti vartate taLUmAH [162.2 4] tadvartidhUmAH / 'tadbhedAnukaraNameSAM kuto jJAyate ityAha-tadrU'pe[162.25]ti / yasmAdindhanena saha dhUmasya kenacidrUpeNa ekAkAra parAmarzajanakatayaikasaMtati [vyavasthAnAd yena (?) ] tasmAt indhanameveti sthUlenAyaM vyapadezo 10 vastutastu tadgatAsantAnavizeSastasyopAdAnakAraNaM jJeyaM santAnastu tasyAGgArAdeH / yathA caitattathA dharmottareNa vinizcayaTIkAyAM nirNItamiti tata evApekSitavyam / prasajyate pratipAdyata iti prasaGgo'tizayitaH prasaGgo'tiprasaGgastenAlama[163.4]tivistareNetyartho'tra draSTavyaH / tasya [163.6] kAryabhedasyAtAdRzatvalakSaNasyA'bhAvAt / tasyeti bhedasya 15 tasmin satyajAyamAnasyApi kathamahetutvamiti pArzvasthavacanamAzaMkyAha nhiiN[163.9ti| asatyabhede [163.11] prakaraNAdasati sAmagrayabheda ityarthaH / kutaH punarasatyabhede jAta ityapekSAyAM yojyaM sAmagyori[163.11]ti / hetau [163.12] sAmagryobheMde'nyAdRzatvalakSaNe satyabhavato bhedasya tathA tadvat hetau [163.12] sAmagryabhedalakSaNe'satyapi bhavato bhedasyeti prakaraNAt / abhedastAdRzatvamekajAtIyatvamiti yAvat 20 tasya nibandhanatvAt [163.14] zAlikodravAdI bhedasya bhAvAtkathaM na kacitpadAnubandha ityAha zAlI[163.15]ti / taddhatvorabhedahetutvAttayorapyabhedenaiva bhavitavyamiti tadapi pakSIkRtameveti bhAvaH / hetubhede'pi zAlikodravAderna tatku(kR)to bhedo'nyAdRzatvamapi tvevamevetyAha-nimittamantareNe[163.16]ti / kalpanAyAM bhedakalpanAyAM vizeSA bhAvAnninimittatvena vizeSAbhAvAt [163.16] zAlyantare'pi kiM na kalpyata iti 25 zeSaH prakaraNa labhyamvA / yadvA na hetvabhedo'bhedasya nibandhanam / nApi hetubhedaH kitveva mevAbhedo bhaviSyatItyA[58a7'ha-nimittami[163.16]ti / kalpanAyAmabhedakalpanAyAm / vizeSAbhAvAcchAlikodravayorapi bhe(abhe)daH kiM na kalpyata iti pUrvavat / syAdetat pratibhAsaniyamanibandhanoyamabhedo nAnyanibandhanastatkimevamucyate ityAha pratibhAse[163.16]ti / pratibhAsasya bhedastAdRzatvam / tasya sa(bhrAntinimi1. durvekAnurodhena ' tadrUparasavIrya ' ityAdi pAThaH syAt / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 166. paM. 3.] hetubinduTIkAlokaH / tAdA[163.17]kArasAmyAdeH paramArthato bhede'pyatA zatvepyupalakSaNAd darzanAnnaivamiti draSTavyam / evamupalakSaNatvAdasya bhedavicArAvasare'pi pratibhAsabhedAr3heda iti pUrvapakSe pratibhAsabhedasya ca kutazciddhAntinimittAtparamArthato'bhedepyupalakSaNAditi vaktavyam / ubhayatrApi tu yadi pratibhAsabhedAbhedAvapyaparapratibhAsabhedAbhedanibandhanau tatrApi tatpratyanavasthA tasmAdA dyayorapi tathAtvaM vyavasthApayituM na zakyata iti doSo darzayitavyaH tayoH / [163.21]bhedAbhedayoH / tasya [163.22] khabhAvasya / tAbhyAM [163.22] bhedAbhedAbhyAm / tebhyo bhAvasvabhAvabhedAbhedebhyo'nyaH sa cAso sambandhazceti tathA tasya kalpanA [163.23] tasyAm / sopi teSAM kuta ityAkAMkSAyAM sambandhAGgIkaraNaM tatrApi tatparyanuyoge tde'vottrmitynvsthaa| svAtmanyevAvasthAnAdi[163.24]ti bruvato'yaM bhAvo yadi bhAvakhabhAve tayoranupravezastadA sa evAvatiSTheta na tu tau| atha tayo- 10 stasyAnupravezastarhi tAvavatiSTheyAtAM na tvsaaviti| punarbhedapakSa eva doSAntaraM samuccinvannAha anupakArAce[163.25]ti / yau bhedAbhedau tAdRzatvAtA dRzatvalakSaNAvasau pratipadyate tAvapi yadi bhinnau [164.1] tato vytiriktau| tAvasthA (tadabasthaH)[164.2] ne bhinnaM nApyabhinnaM yat tadavastham, yadavasthaM bhedaabhedprtipttikaale| tasya [164.2] bhAvasvabhAvasya / tasya [164.6] svarUpAntareNa kriyamANasya / tata eva hetubalAyAtAtkutazci- 15 dbhinnAbhinnAdrUpAd vizeSasAmAnyAtmano[164.11]rityatra vizeSazabdena svalakSaNaM na vaacym| tasya bhidyata iti vyu-pattyA bhedarUpatvApatterayogAsiddhiprasaGgAnnApi vizeSapadArthastasya vinAzArambharahitezve vANavAkAzAdiSu pravRtteH pareNa bhedazabdenAbhipretatvAt / kiMtvekasAmAnyayogepyavAntarasAmAnyavizeSaH / tayo[164.13 rbhedAbhedayoH / 'apekSayA hI. [164.18]tyatrasthasya hizabdasya maulasya vyAkhyAnametat yasmAdi[164.18]ti / 20 TIkAkRtastu 'apekSayAhi' ityatrasthahizabdo'vadhAraNe, yadvA hiryasmAdapekSayA tasyeti yojyam / dvAvetau zatRpratyayau hetau drssttvyau|| sAdhanAnAM kAraNAnAM sAdhanAya [165.2] niSpAdanAya kathaM neSyata ityAha / vilakSaNAdapI[165.10]ti / yAdRzaM dRSTaM yathA dRSTam / yathAdRSTaM kAryaM yathAdRSTAdeva kAraNAdutpadyateti vartate / vilakSaNayA'pi vivakSitasAmagryA anyAdRzApi 25 tallakSaNaM vivakSitasAmacyA jAyamAnakAryasarUpam / tatsAmagrIvailakSaNyAvizeSAdyasyAH kasyazcitsAmagryA jAyamAnaM kiM tallakSaNaM na bhavatIti / / ___ tathA ca sa eva doSa ityAzaMkya para evAha kasyAzcideve[165.23]ti / atrAsmi[58b] pUrvapakSe[165.25] yAdRzI zakti[165.28]riti yojym| . nAmAntareNa [166.3] saMjJAntareNa / kathaM tadeva nAmAntareNoktaM 30 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 paNDitaduvaikamizrakRto . [pR. 166. paM. 4syAdityAha tadvilakSaNasye[166.3]ti / tadvilakSaNasyAgnyAdisAmagrIvilakSaNasya / yA'gnyAdisAmagrayA'nyAdRzI sAmagrI sA tacchabdena pratyavamraSTavyA / tasyAvilakSaNasyAgyAdikAraNakalApasya ya AtmAtizayaH zaktizabdavAcyastasyAsaMbhavAda[166.4]yogAt / anagnyAdirUpasya kAraNakalApasyAgnyAdisAmagrI5 zaktiyogAsaMbhavAditi samudAyArthaH / tadA''tmAtizayayoge'pi kathamagnyAdirUpatvaM tasyetyAha sa eva hI[166.4]ti dhUmaM janayati sahakArikAraNatvena / svajAtimanukArayatyu[166.5]pAdAnabhAvena janayatItyarthaH / yadi ce[166.6]tyatra cazabdastuzabdasyArthe / tAM sAmagrImagnyAdisaMjJayA vayaM vyavaharA mo bhavantastu zakramUrdhAdisaMjJayA vyavaharante ato nAmni saMjJAyAmeva vivAdaH syaat| 10 [166.7] kathaM punarnAmnyeva vivAdo nAnyatretyAha arthAbhedami[166.7]ti / arthAbhedaM tathA dhUmajananazaktilakSaNamabhyupagamya tathAbhidhAnAt [166.7] zakramAdItyabhidhAnAt / dhUmAdikaM kArya kartR kathaM nizcitamityAha-atadrUpe[166.9]ti / kAraNamindhanAdikaM karma na vyabhicarati / kSaNApekSApakSe tu kAraNamindhanAdi kSaNarUpamityavaseyam / avyabhicArasyAkAraM darzayati - tadvilakSa15 nnaaditi| itihetau siddhyati [166.12] niSpadyata iti / kArya hetuM vyAkhyAyA'dhunA'nupalabdhi vyAcikhyAsuryatastatastadutthAnaM tadupadarzayituM tadevami[[167.3]tyAdinopakramate / bhavadutpadyamAnaM dRSTaM nizcitaM sakRdi.. [167.3]ti sakRdapIti jJeyam / pratyakSAnupalambhAbhyAM [167.3] yathA vyAkhyAtAbhyAm / tathAvidhAdeve[167.4]tyavadhArayato'nantaroktaivopapattiH buddhisthaa| 20 avadhAraNena pratIyamAnamapyatathAvidhAjjanmaniSedhaM kaNThoktaM kurvannAha-ne[167.4]ti / vyAptyA [167.5] sarvadezakAlaparigraheNa / turanupalabdhi bhedavatIM darzayati / yAdRzyuktA yathoktA [167.7] tasyAM dRzyatvavizeSaNAyAmityarthaH / nimittAntarAbhAvopadarzanaM prAguktamiti bhAvaH / svarUpa[167.8]grahaNamupalakSaNaM tena vyApArepItyapi pratyeyam / ata eva vyApArasya pazcAdarzayitavyatvAt / krame tAvacchabdaM prayuJjAno'nupalabdhisvarUpaM 25 "tAvadarzayatIti vakSyati / e[va] kA[167.8]rastvanvayavyatirekaviSayavipratipattimAtranirAsArthaH / yathAzrati vyAkhyAne tu tathetyAdi vakSyamANamasaMgataM syAt / tathAhI[167.8]tyAdinA svarUpaviSayavipratipattiM pratipAdayati / tathA cezvarasenazvarakavyAkhyAne pramANAntaratvenemAmupadarzayAM babhUva / pratiSedhyaviSayajJAnaviSayaspeNApari NAma[167.11]stadviSayajJAnAnAdhAratvaM tadgrAhakatvenAnavasthAnamAtmano mantavyam / .03 tajjJAnAdhAratvapratiSedhamAtravivakSayA ca pakSAntaramiti pramANAntaratvameva tadanyavijJAnAzrayeNopa Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 167. paM. 28.] hetubinduttiikaalokH| 381 pAdayannAha nahIM[167.13]ti / pratyakSamekamanumAnAtmakaM yadvA / tasya[167.16] pratyakSasyAnumAnasya vaa| tato bhAvAMzAt / kiM kurvat tarhi tadabhAvapramANa[59a7'vyapadezamaznuta ityAha bhAvAMza (abhAvAMze) [167.14] janayaditi [167.15] hetAvayaM zatRpratyayaH pratyeyaH / tditynyvissyjnyaanm| tadindriyajanmani jJAne yadavabhAsate sa tasya viSayastatpatipattijanakatvena labhata ityabhisaMbandhAd dvitIyA sAdhana[167.18]- 5 padasaMskAravelAyAmanupalabdhi pekSiteti tathA nirdeshH| kathaM tarhi sa sidhyatItyAzaMkAyAmAcAryadezIya syaivAbhiprAya varNayannAha anupalabdheri[167.18]ti / yadi vimRzyamAnam 'aghaTametadbhUtalam' iti pratItirnAtizete 'tadghaTo nAsti' iti jJAnam pratiyogismaraNasahAyenendriyeNa janyamAnatvAt tajjJAnA[na]ntarabhAvi saMyuktavizeSabhAvalakSaNAt indriyArthasannikarSAt jAyamAnaM pratyakSaM sadeva pramANAntaramanumAnAdeH pramANAdanyat 10 pramANam / yadvA vizeSavacano'yamantarazabdaH / kiM bhUtaM sadetat pratyakSaM pramANamityAhaanAvasya [167.25] iti / tuccharUpasya [167.21] iti bhAvarUpa- .. zanyasyeti boddhavyam na tvavasthA(tvastvAtmana iti tanmatenAbhAvasyApi vastutvAt / ___ nanu ca nedaM pratyakSa pramANaM, api tu sannikarSasya pratyakSapramANasya pramANarUpaM phalametata tat katha mevamuktamiti cet , satyametat / kevalaM hAnAdibuddhirUpaM phalaM pradhAnamidaM 15 pramANamabhipretam / paricchedAtmakami[167.21]ti ca paricchidyate'neneti paricchedastadAtmakam / paricchittistUpAdAnAdidhIreveti / yadi vA pramANazabdenopacArAtphalamevAbhipretamiha evaMbhUtaM pratyakSapramANaphalAntaramAca kSANaizca sAmarthyAt yata etadbhavati tat pratyakSaM pramANamiti darzitamiti sarvathA'vadAtam / teSAmeva bauddhaM prati vakroktiM darzayannAha-tadeva [167.21] iti tadeva pramANamanantaroktaM yat / prativAdinAM tIthikAnAmAcAryadezI- 20 yAnAM ca tannirAsArtha [167.2 4] buddhibhedanirAsAthai, vipratipattinirAsArthamiti yAvat / upalabdhilakSaNaprAptiryasyA'sti sa khalUpalabdhilakSaNaprApta ucyate / saiva tu kIdRzI yatprApto'rthastathokto vArtikakRtetyAzaGkayopalabdhilakSaNaprAptimabhipretAM darzayannAha upalabdhI[167.25]ti / upalabdhilakSaNaprAptirevaMrUpA zAstrakRtA' anyatra vyAkhyAtA [167.29] iti sambandhaH kAryaH / pratyaya- 25 [167.26zabdaH pratyekamabhisambadhyate / 'hetupratyaya AlokAdiH, sabhanantarapratyayaH prAktanaM vijJAnam, adhipatipratyayazca cakSurAdiH, Alambyata iti kRtvA Alambanapratyayo nIlAdiH s| kimartham sA tathArUpA zAstrakRtA [167.28] 1. duvekAnurodhena ' he tusamanantare'tyAdi pAThaH samyag bhAti / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 paNDitaduHkamizrakRto [pR. 168. 5.1. anyatra vyAkhyAtetyAzaGkAyAmAha-naiyAyika [168.1] iti / vipati- . pattimeva darzayannAha-te hi [168.1] iti / dra'vyANAmu[168.2] palambhakAnIti vadatA ca yatraitAni santi tadupalambhe nimittaM dravya eva ca santIti dravyasyaivolambhe nimittam amUni nopalambhamAtra iti darzitam , anyathA abhAvasamavAyayo5 rupalabdhirna syAt / na ca nAsti saMyuktasamarthatayA vizeSaNabhAvena tayorupalambhasya naiyAyikairiSTatvAt / [59b] evaM guNAdInAmapi tathA tathopalabdheriSTatvAditi / evameSAmabhidhAnaM kuto jJAyata iti Aha mahatI[168.2]ti / etacca pratitantrasiddhAntAzrayaNena evaM vacanAdi[168.3]tyAcaSTa iti draSTavyam anyathA asaMgatamuktaM syAt vaizeSikasUtratvAdasyeti / asyAyamartho mahattvayukte mahatyupala10 bdhirbhavati na dvayaNukAdau / yadi mahattvAdupalabdhistarhi paramamahattvepyavakAzAdau sA kiM na bhavatIti paryanuyogAzaMkAyAM tadvyavacchedArthamuktamanekadravyatvAditi / athavA anekadravyAvayavAstadvattvamavayavino mahata eva na dvayaNukasyetyutpattyAnyanirapekSatvaM mahattvAnekadravyatvayoriti lakSaNavikalpa evAyaM vivakSitaM boddhavyam / anekaM dravyamArambhakatayA vidyate yasya tadbhAvasta smAt / anekadravyavattvAditi pAThe sarvadhanAderAkRtigaNatvena gaNa15 pAThAdasya bahuvrIhipratiSedhena zaturvidhe draSTavyaH (matuvidhiHdRSTaH) anyathA karmadhArayamattva yAt bahuvrIhilAghaveneSTa ityanekaM dravyaM [yasya] sa tathA tadbhAvastasmAditi nirdezaH prApnoti anekadravyavattvA(vyatvA)diti pAThe tu na kazcidAyAsaH / yadi 'mahattvAdanekadravyavattvAdanyata[]smAdvA upalabdhirvAyAvapi sA syAt / tannivRttyarthamuktaM rUpAdi[168.3]ti / nanu cAnayopalabdhilakSaNaprAptyA yuktasyAnupalambhato'bhAvasiddheranupalabdhistAvalliGgatvena 20 tairiSTaivetyAha-evaM ca [168.3] iti / anaikAntikotyAcakSate [168.5] ta eva naiyAyikAH / kuto'naikAntikItyAzaGkaya 'tanmata eva sthitvA Aha-satyapi [168.4] iti / etadeva tanmatyaiva nidarzanenopapAdayannAha-nahi [168.5] iti / 'na bhavanti na santi / bhASyakAraH prakaraNAt nyAyabhASyakAraH pakSIlasvAmI / anumAnata upalabdhimeva tadIyAM darzayitumAha-indriyatvAt [168.8] iti / 25 prApyakArI [168.9] viSayaM prApya tena saha saMyujya tatra jJAnaM janayatItyarthaH / eta vArthakathanamavaseyam na tu anumAnaprayoga ess| paJcAvayavasya vaakysyaanupdrshnaat| bhavanaikAntikatvaM kItana(tadanaikAntikatvakIrtana)mevopasaMharannAha-tadevami[168.11]ti / anaikA 1. durvakAnurodhena 'dravyANAmupalambhakAnyAha' iti pAThaH syAt / 2. mUle 'bhavanti' ityeva mudritaM kiMtu 'na bhavanti' ityeva pATho'nuTIkAgataH sAdhuH / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 pR. 168. paM. 23. ] hetubinduTIkAlokaH / ntikatvAbhidhAnaM ca teSAM vaizeSikasUtre yathAzruti draSTavyam / na tu tairyathA vyAkhyAyate / te hi rUpAdityudbhUtasamAkhyAtAditi vizeSya 'nAya narazmyavayavina upalabdhi nivartayantIti / 'tannirAsArthamu[168.12]palabdhilakSaNaprAptAnupalabdheranaikAntikatvanirAsArtham / kathaM tannirAsArthamityAha-upalabdhI[168.12]ti / abhyavAd [168.13] anyatreti sAmarthyAt / tadupadarzaneti[pi] yadi vyabhicArasaMbhavaH kathaM tannirAkRtaM bhavatItyAhU 5 ydaahii[168.13]ti| kuto vyabhicArAvakAza [168.15] iti tayopalabdhilakSaNa prAptyA vartamAnasyAnupalabdhiriti ca prakaraNAt / tasyA [168.15] ityupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdheH / nanu naiyAyikairyadupalabdhilakSaNaprAptizabdena mahattvAdikamucyate tasyApyanavadyatvAt saivopalabdhilakSaNaprAptirbhavatApi kasmAnnocyate kiM punarAhopuruSikayA'nyAbhidhIyata ityAzaMkyAha 10 mahattvAdikaM tvi[168.16]ti / tamevA[60a] saMbhavamAzrayAbhAvadvAreNa pratipAdayitumAha nahI[168,17]ti / hiryasmAt / na rUpAdivyatiriktaM dravyaM svajJAne prtibhaaste| kathaM na pratIbhAtItyAha AkArAntareNe[168.18]ti rUpAdyAtmano'nyenAtmanA / kiM mUteneti Aha tatpratibhAse 168.18]ti tasya rUpAdeH pratibhAsaH pratibhAsata iti kRtvA svarUpameva tasya vivekaH prcyutistdvtaa| anenAnupalanbhastadbhAvavyavahAra- 15 sAdhako drshitH| pa(gha)TapratibhAsane'pi paTapratibhAsavyavasthA syAdityatiprasaGga[168.19]stasmAt / idAnIM dravyamabhyupagamya mahattvAdeH tadupalambhakatvamapAkartRkAma Aha na ce[168.20ti / tatsambandhapi mahattvasaMbandhepi / khahetusamudbhate'pi tatrAmahati dravyAtmani tasyAkiJcitkaratvAditi bhAvaH / kharUpeNa mahatastu kimarthAntareNa mahattvena tadbuddherapi tata evotpatteriti cAbhipretya na ca svarUpeNAmahata 20 [168.20] iti / ekasminneva pakSe sa doSo darzito'neneti draSTavyam / atha tatsaMbandhe mA bhUdasya khato mahattA kiM nazchinnamarthAntarabhUtamahattvarUpeNAsya grahaNaM bhvissytiityaah-[168.217-prruupenneti| parasya tato'nyasya mahattvasya rUpeNa / 'kathamannAntaM [168.21] bhrAntameva / atasmiMstadgraharUpatvAddhAnterita bhAvaH / upalambhayatItyupalaMbhakam / etacca mahattvamupetyoktaM dUSaNam / na tu ca mahatvA(tva) 25 nAma kiJcit na cAtra sa(tat) kasyacidupalaMbhakaM nAmetyapi vaktavyam / rUpaM vA dravyasyopalambhakamiti vartate / kutastasyAnupalambhakatvamityAha-tasyApI[168 2 3]ti / tasya rUpasya na tathA grAhakatvami[168.24]ti sambandhanIyam / grAhayatIti 1. tanirAsaM. 2. apararUpeNa / 50 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 paNDitadubaikamizrakRto. [pR. 168. paM. 23grAhakaM tasya bhAvastattvamiti cArtho drssttvyH| api [168.2 3] nyAyataH saMbhAvanAmAha / tulyopakattvaM(papatti) vA samuccinnoti / pareNAkAMkSitahetuM darzayitumAha svarUpaNe[168.2 3]ti / svarUpeNa prAtisvikena AtmanA grahaNe satyanyasyopalabdhau tasyeti pratyAsatteH / nAnyasyAparokSIbhAva iti dravyAtmano'tyantaparokSatvAt / ayamasyAzayo 5 rUpaM hi gRhyamANamevopalambhakaM yuktam , nAnyathA / na taca dravyarUpeNa gRhyate tagrAhiNo jJAnasya bhrAntatvaprasaMgAt / tataH kathaM dravyasyopalaMbha iti / tathApyasya tathAtvamupagacchAmo yadi tato bhedena tatpratibhAsaH syAnna caitadastIti pratipAdayannAha dravyarUpasye. [168.23]ti / dravyarUpasya dravyakharUpasya / tadvivekena rUpasvabhAvavivekena anupalakSaNAdanupalabdheH / etacca dUSaNaM mahattvepyupalaMbhe draSTavyam / atraiva 10 vaktavyAntaraM samuccinvannAha-na ce 168.24Ati / hetumAha yata [168.25] iti / pratilabdhAtmakamevotpannameva sat / tathAtAM [168.26] samavAyikAraNatAm / utpattikSaNe nirguNamapi dvitIye kSaNe saguNaM bhaviSyatItyAha na ce[168,27]ti / 'svasya dravyasya / prAktanarUpayogepi pUrvakharUpa nAzo'kSaNikatvAdasyetyAzayaH / yataH [168.28] pUrvarUpanAzarUpAntarA''virbhAvAt / 15 nanu ca pUrvarUpanAze tasyaiva nAzAdrUpAntarAvirbhAve cAnyasyaiva bhAvAt kathaM yadeva mahattvAdikaM prati prAgapratipannAdhArabhAvaM tadevA''dhA[60b] ratAM yAyAditi cedayamaparo'stu doSo'syetyabhiprAyAdadoSa eSaH / ihApi mahattvAdikaM prati dravyamAdhAro nopapadyata iti darzayannAha-na ce[169.1]ti / prajanakasyApi tathAtve'tiprasaMgAt / sthApakatvAdinA prakArAntareNAdhAramAvasyAnyatra niSiddhatvAcceti bhAvaH / akriyAvirodhAda[169.2720 rthakriyAyA anupapatteH / yathA cAkSaNikaH krameNA krameNa vArthakriyAmupakalpayituM na kalpyate tathoditaM purastAt / samavAyikAraNasyeti prakaraNAt mahattvAdikaM prati samavAyikAraNasyAsyopalabhyasya dravyasyetyartho'vaseyaH / syAdetadyadi nAmAnantaroditayA nItyA taM prati tasyAdhArabhAvo nopapadyate tathApi tadanAdhAra eva tatsamavAyikAraNaM kiM na bhavatItyAha yata [169.3] iti / 'svotkalitaM khAzritaM svArUDhamiti yaavt| janayatu tarhi svotkalitaM kAryam / 25 yatastathA vyapadezamaznata ityAha-na ce[169.4]ti| etaditi svotklitkaaryjnnm| ayamasyAzayo labdhAtmasattvenaiva hi tathA janayitavyaM na tvAgRhItamahattvAdirUpeNa tenotpattavyam sahabhuvoH kAryakAraNabhAvAbhAvenAta'ddhetukatvaprasaMgAt kSaNika[ta]yA tu dvitIyekSaNe'sattvAt na svotkalitakAryajananamiti-pazcAdAdhArabhAvo [169.5] na cetyanuvartate, svahetvAgatasya tadAdhArarUpasyAvanAzAditi bhAvaH / 1, asya 8 2. AdhArAbhAvaHS Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 170. paM. 15.] hetubinduTIkAlokaH / 385 * tadabhAvepi kathamasaMbhavItyAha-yasmAdi[169.6)ti / evamanekadravyavaditi vyapadizyate / dravyAbhAvazca na hi rUpAdivyatiriktamityAdinA anntrmevoppaaditH| tayopalabdhilakSaNaprAptyA [169.10] upalabdhilakSaNaprAptasyeti tathAbhUtopalabdhilakSaNaprAptimata ityarthaH / iti[169.11]hetau zAstrakAraH prakaraNAt bArtikakAraH / abhAvazabdena abhAvo abhAvavyavahArazcAbhipretya(ta) ityabhiprAyeNa Aha-abhAvavyavahAra- 5 hetuzce[169.13]ti / yA tvi[169,13]tyAdi bruvatazcAyamabhiprAyo-yadi vyApakAdyanupalabdhyabhiprAyeNAbhAvavyavahAraheturveti vaktumadhyavasyAha-naitadrUpAt abhAvazabdenApyabhAvavyavahArasya viSayeNa viSayiNo nirdezasambhavena vaktuM zakyatvAt bruvan viziSTAmevAnupalabdhimabhipraitIti upalabdhilakSaNaprAptAnupalabdheApAramimaM kathayatA ca vArtikakRtA sAmAdyadanopadarzitaM anyatra tu sAkSAdabhihitam tadapi darzayannAha-yA tvanupalabdhI- 10 [169.15]tyAdi sadvyavahArapratiSedhaheturityavagantavyam [169.17] / kurtaH punastadanyavastuvijJAnamevecchantIti jJAyata ityapekSAyAM yojyam-vijJAnaM vAnya. vastunIti vacanAdi[169.21]ti / yadA kartRsthatayA 'vivakSyata [169.2 4] ityarthaH / nanu bhavanmate kimupadhI(mupalabdhA) kazcidAtmA'sti, yenaivamucyate ityAha-upalabha- 15 mAnazce[169,26]ti / co vyaktametadityasminnarthe yasmAdarthe vA / atraivAhaMkArasyopapatterita bhAvaH / nanu upalabdhikriyAyAH kartA upalabhamAna ucyate / tat kimupalabdhijanakastathAvidhaupalabhamAna ucyata ityAzaMkyAha tathAhI[169.28]ti / kAmamevamuca(cya)tAm [61a] tathApIndriyAdeH kathaM tattvamityAha na ce[169.28]ti| anyasye[170.1]- 20 tyAtmanaH / janakatvamiti prakaraNAt upalabdhijanakatvamityarthaH / Atmana [170.7] AtmAlyasya nityadravyasya / tadutpattAvupalabdhyutpattau he nAM ava(na)sthitiH iyanta eva hetava iti vyavasthA'bhAvaH / hetvanavasthitau ca kAryArthino niyatakAraNopAdAnaM na syAditi bhAvaH / AzrayatvAttIsauM kartA bhaviSyatItyAha-AzrayatvamapI[170,11]ti / tasya 25 nityasyAtmano janakatvAnupapattariti bhaavH| kSaNikatve utpattikSaNamAtrasattve sati sthite. rutpAdAtirekaNyA abhAvAt [170,12] / na pAtAbhAvastasyAH [170.14] patanasyaivAsaMbhavAditi bhAvaH / kuto na patanaM tasyA yato na pAtAbhAvaH sthitirityAhatasyAH [170.15] iti / tasyA upalabdhergurutvAbhAvAt [170.15] Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 170. paM. 15 gurutvasaMjJakaguNAbhAvAt / tadabhAvazca buddherguNarUpatve nirguNatvAt, nirguNatvaJca guNAnAM "aguNatvaM dravyAzritatvaM ce " ti vacanAt, gurutvaM ca guNaH "gurutvaM jalabhUmyoH patanakAraNami" ti vacanAcca gurutvaabhaavH| mA bhUd gurutvaM tasyAH patanaM tu kiM na bhavatItyAha-saMyogAbhAva [170.15] iti / yadi gurutvAdeva patanaM bhavet na ' tarhi zAkhAdau 5 phalAnyavatiSTheteti saMyogAbhAve satItyuktam saMyogAbhAve [170.15] zAstrAvRtAdi - saMyogAbhAve / 36 kRtAnta: [ 170.16] siddhAntaH samavAyAt upalabdhestatra samavAyAdityarthaH / so'pi [ 170.16] samavAyo'pi / kAryakAraNA (Na) bhAvavizeSaH AdhAryAdhArabhAvaH sa cA''tmano nityasya na saMbhavatIti bhAvaH / yadyapyupalabdherna pAtaH sambhavI tathApyasau 10 kimAdhAro na bhavatItyAzaGkaya pUrvasmin pakSa eva prativacanaM darzayati / na cApatanadhAkAyA [170.17] iti| apatanadharmakatvaM ca tasyA gurutvAbhAvAdanantarameva pratipAditam / anenaitaddarzayati- patanadharmaNo jalAdeH pAtapratibandhakaH kazvidAdhAro bhavatu yAvadyadi tatrApi kazcit ko'yaM pratibandho nAmeti na paryanuyuJjIta / na tvapatanadharmaNa iti tadAhaprAmANikacakracUDAmaNiH 15 " syAdAdhAro jalAdInAM gamanapratibandhataH / agatInAM kimAdhAro guNasAmAnyakarmaNAm || " [ pramANavA0 1.70] iti / anyasyApyA[170.18] manopi / tadbhAvaprasaGgastadAdhAratvaprasaGgaH / kuta etadityAha tasye [ 170.19]ti / tasya samavAyasya / samAnatvAt [170.19] ekatvAt / ata evAha - ekatvena [ 170, 19] iti / asya 20 [170.19] samavAyasya / prakaraNe [170.25] ciMtAyAM prastAve iti yAvat / vivakSitAt [ 170.25] shaastrvihitaad| bhakSyAt [170.25] bhakSaNAt / anyatvena grAmyakukkuTaH [170 70.26] tadanyasya [ 170.26 ] brAhmaNAderanyasya / bhakSyo'pi sannabhakSya ucyata [170.26] iti samba[ndha]nIyam / anekena nidarzanenopapadya mAno'rthaH sujJAto bhavatIti 25 nidarzanAntaramAha yathA ca [ 170.27] iti| adhikAre [170.27] prastAve | tadU [171.1] upadarzitadvayabad viziSTa [ 171.3] uttarapadArthAbhAvaviziSTe artha [171.3] tatsadRza iti yAvat / tayA naJo bhAvaviSayatA [ 171.3] iti 1. saMyogAbhAvena S | Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 171. paM. 13.] hetubinduTIkAlokaH / 387 yojym| tayA [171.3] itItthambhUtalakSaNA ceyaM tRtIyA prtyeyaa| bhAvaviSayabhAnapratiSedhamAtraviSayatetyarthAt / kiMbhUtasya naJa [61b]'ityapekSAyAM yojyam AgRhIte[171.3]ti / tathA vidhisAmAnyena samantAt svIkRtottarapadArthapratiSedhasya kathaM punaretat jJAtavyamityatrAyaM na tarapadArthapratiSedhamAtravRttiH prasahyavRtciratra tu uttarapadArthAbhAvaviziSTasadRzavastuvRttiH paryudAsavRttiH ityAzaGkAyAmAha yatra [171.4] iti / yatraivamevaM tatra paryudAsavRttitA 5 [171.6] iti smbndhH| vidheH prAdhAnyama[171.4]bhidheyatayA bhAvarUpaM pratipAdyata ityarthaH / pratiSedhaH [171.5] tathAbhUtottarapadArthaniSedhaH arthagRhItaH sadRzavastuvi. dhAnasAmarthyAkSiptaH vidhibhAgvidhe[171.5]ryo'rthaH kSatriyAdiH svapadenAtmavAcakena nocyate paryudAsamarthapratipAdake vAkye iti boddhavyam na tu 'samAsanimitte anvAkhyAnavAkya' iti nityasamAsatvAdasya tadasaMbhavAt 'itarathA 'rAjJaH puruSamAnaya' ityAdivat kSatriyA- 10 nayane vivakSite na brAhmaNamAnayetyAdirapi prayogaH prasajyeta / yattu na] brAhmaNo'brAhmaNa ityucyate tad brAhmaNo na bhavati prasajyapratiSedhena mAtrayA arthaH kathyate / paryudAse prasajyapratiSedhopyastIti kRtvA, na punaH samAsArthamanvAkhyAnavAkyaM 'tat , kumbhaM karotIti kumbhakAraH kumbhasya samIpamupakuMbhamityAdivaditi / yadi svapadena nocyate kathaM nAmAsAvucyeta iti cet / anyazabdeneti bramaH / anyazabdasyaiva tatra prayogAt ekavAkyatA ca 15 tathArthakathane vAkye naJarthavAcakasyAnyazabdasya subantenaiva padAntareNAbhisandhAt / etadeva' sAmAnyopadarzitaM lakSaNaM prakRte yojayannAha vidhishce[171.6]ti| vAkyena [171.7] tathAvidheneti draSTavyam / evaM tatpratiSedhaH pratIyata ityAha-vivakSitopalabdheranivartana [171.8] iti / kathaM tarkhasAvucyata ityAha kiM tIM[171.10]ti / kathamanyazabdenocyate na tu svazabdenetyAha anyazandasyaive[171.19]ti / 20vAkya iti tattvArthakathane vAkya [171.11] iti pratyeyam / tatrApi kathamanyazabdaprayoga ityapekSAyAM yojyaM paryudAsAzrayeNe[171.10]ti / etadeva darzayati anyopalabdhiranupalabdhiri[171.11]ti / itira[171.12]zabdenAbhidhAnasyAkAraM darzayati / natrazca subantena samAsaikadezena / sAmathrya [171.12] vyapekSAlakSaNa: sambandhaH / iti[171.12Jhetau / ekavAkyatvaM na vAkyabhedaM(daH) 25 sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / tadeva darzayannAha-anyA upalabdhiranupalabdhiri[171.12]ti / itinA ekavAkyatvasyAkAro darzitaH / prasajyapratiSedhaH [171.13] . kaMcidartha prasajya yaH pratiSedhaH / kasyacidarthasya prasaGgamupadarzanamadhikAra kRtvA yo niSedha uttarapadArthapratiSedhamAtraM yatrAbhidheyamityarthaH mayUravyaMsakAditvAcca 2, na upalandhi's 1. vidhezceti / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa paNDitadurveka mizrakRto [ pR. 171. paM. 13samAsaH / ' tadviparIta: [ 171.13] upadarzitaparyudAsaviparItaH / vaiparityameva sukhapratipattyarthamupadarzayannAhai-tatra hI [ 171.14 ]tyAdi / tatra hyattarapadArthapratiSedhasya samAsArthatvAtprAdhAnyam / vidhiH kasyacidarthasya vidhAnaM arthAt sAmarthyAt gamyate [171.14] yadA vidhipratItistadA'rthAditi ca draSTavyam | [62]' tathAhi " abhihite na 5 bhavanti dvitIyAdyAH vibhaktayaH " ityuktervizeSapratiSedhasya zeSadhInAntarIyakatvAditi lakSaNAtsAmarthyAdanAbhihite bhavatIti gamyate / sUryaM na pazyantIti nAtra praha ( nano'tradR ) zinA tiGantena saMbaddho na tu subanteneti vAkyabhedaH / pratiSedhabhAk [ 171.15] sUryadarzanAdiH svapadena [ 171.15] svavAcakena sUrye na pazyantIti anenocyate / atra tu samAsa' nimitte'nvAkhyAnavAkya iti draSTavyam / prasajyavRttinaJsamAse tatsaMbhavA10 diti sarvacaitatprakaraNAdito jJAtuM zakyamiti sarvamavadAtam / ti prAsaMgikaM parisamApayya saMprati prakRtamanudhunva ( nubadhna ) nnAha tadevami [ 171.16]1 bhAvato [171.26 ] vastutaH paramArthata iti yAvat / saMbandhakalpanAyAma[171.27] nyasya vAstavasya saMbandhasya kalpanAyAm / sopyarthAntarabhUtaH sambandhaH kathaM tayoriti paryanuyoga tadanyakalpanA, tatrApyevamityanavasthA prastuta vastu15 vyavasthAparipaMthinI syAt / uktasadRzaM uktaprAyam [171.27] / tatra vijJAne kiM bhUtaM sadghaTarUpam tatra svAkAramarpayatItyapekSAyAM yojyam tathAvidharmi[172.16]ti / yathAvidhaM pradezarUpaM tathAvidhaM sat vyavadhAnaviprakarSAdirahitamityarthaH / svAkAradvAreNa / [172.19] svAkArArpaNadvAreNa / etadeva sphuTayannAha tadi[ 172.20 ]ti / tayoH saMsargasvA(saMsargamA)tmani [ 172.20] svAtmani 20 darzayati / avadheyavacasaH [ 172.28] AkarNanIyavacanAH / laghuvRttitvAd [172.28] atizIghrapracAratvAt jJAnasya yaugapadyAbhimAno [ 172.29] yugapadgRhItAnItyadhyavasAyaH / evaM cAcakSANena krameNaiva tAni purovartIni tulyayogyatArUpANi vastUni gRhyate jJAnena tu yugapaditi sAmarthyAddarzitam / sarvatra tathAbhAvaprasaMgAt [173.5] bhrAntikalpanAprasaMgAt / jJAnamevAtra kriyeti manyate paraH / kathami[ 173.4 ]ti siddhAntI 25 santamasAvasthitaghaTAdipratipattau kartavyAyAM pradIpasyApi karaNarUpatvamavyAhatamiti bhAvaH / kartRbhedAd devadattAdipratipattRrUpakatvanaika (kartrane ka) tvAt / kartre katvAt [173.5]tarhi iti siddhaantvaadii| ayamasyAzayo yadi satyapyekasminnasmin karaNe'nekatra ghaTAdike karmaNi kartranekatvAdanekakriyodayo varNyate tarhi kartrekatvAt kriyaikatvamiti sAmarthyAdAyAtam 9. sadviparItaH S 2. sambandhAbhAvata: S iti tu na yuktaM, ' sambandho bhAvato ' iti tu anuTIkAnurodhena samyak pAThaH / I Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 174. paM. 11] hetubinduttiikaalokH| 389 tatazca na karaNaikatvAnuvidhAnaM kriyaikatvasyeti kimanenoktenApIti / syAdetat yathA tatra kartArobahavaH pratipattArastathA karaNAnyapIndriyANi bahUnyeva tatazca karaNabAhulyAdevAnekatra karmaNi kriyAbAhulyamiti karaNaikatvAskriyaikatvaM vyavasthitamiti / tadetadavadyam / yatoM jvalyamAne dIpe pratyekamekasminnevendriye pradIpe vA karaNe sarveSAmeva pratipataNAmanekaghaTAdikarmaviSayajJAnakSaNAnekakriyo dayAtsAdhAraNanaikAntikatvamanivAritameveti / viza- 5 rAruSu [173.6] vizaraNazIleSvityarthaH / ayamasyAbhiprAyo yaH kila labdhAtmasattAka eva pazcAtsvAtantryeNa kAMcitkriyAmabhinivezayati sa kartA, yazca kriyAsiddhau sAdhakatamaH sa karaNamucyate / tathA sata eva kadAciskriyAyogAdarthAntarabhUtA kriyA jAyate.kSaNamAtrasthAyI ca kRtsnA(sno) bhAva [62b] iti kathaM sattvamAsAdya tathAkArI tathA pratipatsyate kriyAsvarthA(kriyAmA)ntarabhUtAmiti / saMprati kSaNikAkSaNikayorasAdhAraNadRSaNamAha-na ce[173.8]ti| 10 sarvakArakAnvayavyatirekAnuvidhAyinIti vizeSaNaM hetubhAvena veditavyam / rUparasAdivai(sAvi vavai)dharyodAharaNam / idAnImekajJAnasaMsargAdityatraikazabdArtha nirUpayitumAha tatre[173.14]ti / ekA. yatanasaMgRhIta ekarUpA dyAyatanasaMgRhIto'nekatrApi ekamevendriyajJAnami [173.15]ti / nirAkArapakSe yAdisaMkhyAnirAsArtha ekaH zabdaH sAkAra- 15 pakSepi citrAdvaitavAdimatena tathaivaikazabdaH / pratyarthami[173.16]ti sthUlenAyaM vyapadezaH kRtaH / paramArthatastvekasminneva dravye paramANusamUhAtmake prati paramANu tadAkAraMdhArIzyAgdirzanaM saMkSepAnyeva(darzanaprasaMge yAnyeva) jJAnAnyutpadyanta iti / / asmiMzca pakSe yaccodyam , yazca parihArastad dvayamapi vizeSAkhyAne'smAbhirabhihitamiti nehocyate / yogyatAyA [173.23] iti prakaraNAt pratiSedhyatadviviktapradezayoH 20 svajJAnopajananayogyatAyA ityarthaH ekasmin jJAne saMsraSTuM zIlaM yayostau tthoktau| vyAptinyAyasamAzrayAda[173.28]zeSopasaMhAranyAyasvIkArAt / pratyAsatteH [174.11 pratyAsattinyAyasamAzrayaNAdityarthaH / kA punaratra tayoH pratyAsaciH sambhavinItyAha-ekajJAne[174.1]ti / tasmAd [174.8] ghaTAt / yadA tajjJAnaM tadA jJAtRdharmalakSaNA'nupalabdhiryadA 25 tatsvabhAvastadA jJeyadharmalakSaNA tadvivikkajJAnameva paryudAsavRttyA'nupalabdhirucyatAm , na . tu tatsvabhAvo veti kumArilo [174.11] mImAMsAvArtikakAro manyata iti zeSaH / kartRkarmasthatvavivakSayopalabdhedvaitAdanupalabdherapi tathaiva dvaitamAyAtaM nyAyata iti manyate / paTAbhAvavyahAre tadviviktapradezajJAnasyaivopayogAdanupalabdhitvaM yuktaM nAnyasye Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 174. 6. 12tyAzaMkya dvayorapyupayogAvizeSa pratipAdayannAha yathe[174.12]ti / pratiyogI niSedhyA(dhyo) vivakSitastatsmaraNApekSam [174.13] / etadeva pratipattRvyavahAreNopapAdayannAha tathAhI[174.1 4]tyAdi / athaikaikatraikaikaM nAstIti kathaM dvayostattvArthamiti cet / naitadasti / ekaikasminnekaikasya vizeSaNa' tvenAvazyaM bhAvAt / tathAhi yasmAtkevalapradezA5 kAraM jJAnaM mayA saMvedyate tasmAddhaTo nAstIti vyavaharamANasyApi pradezo vijJAnAvacchedakatvenopayujyata eva / tathA ga(ya)taH kevalaH pradezoyaM dRzyate tato nAsti ghaTa iti vyavaharatopi darzanaM pradezopAdhibhAvena vyApriyata eveti / Ahatye[175.2]ti nipAtastatkSaNamityasyArthe / tayo[175.16]rbhAvAbhAvAMzayoH / udbhavAbhibhavAbhyAM yathAsaMkhyagrahaNA10 grahaNavyavasthA [175.16] / dharmabhede dharmirUpeNAbhede'pi dharmayobheMda iSTaH [175.18] / no'smAkaM sthAnaM 'sthitaM vyavasthAnaM matamiti yAvat tasmin / udbhavAbhibhavAtmatvAt [175.18] udbhUtAnudbhUtarUpatvAt / grahaNaM [175.18] cazabdAdagrahaNaM cAvatiSThate tayoriti prakara[63ajNAt / 15 etasminvyAkhyAne bhAvapradhAnaH sAdhanazabdo vArtikakArasya vivakSita unnatavya ityabhiprAyeNa sAdhanatvami[176.6]ti vyAcaSTe / siddhihetutvazabdasAmarthyAcca kasyaciditi labdham / tadayogAtsi[176.7]ddhihetutvAyogAt / dUSaNAntaramatra samuccinvannAha abhAvasye[176.9/ti ca / abhAvasma nAstIti jJAnajanane [176.10] nityaM tajjananaprasaGga [176.10] iti yojayitvA kuta etaditya20 pekSA yAmanapekSitasahakAriNa [176.9] iti hetubhAvena vizeSaNapadaM yojyam / tadanapekSatvameva kathamasyetyapekSAyAmanAgheyAtizayaM [176.10] tatprati (yatayeti) yojyam / sAdhanatvAyogAtta[176.11sya pratiSedhamAtrasyeti prakRtatvAtpratyeyam / tasya sAdhanAsiddharityasva eka(ekAM) vidhAmabhidhAya aparAmupadarzayitumAha athave. [176.11]ti / sAdhanameva [176.12] sAdhakameva nizcAyakameveti' yAvat 25 tadubha(da)yaprasaGgAt [176.15] nAstIti jJAnodayaprasaMgAt / anyathA [176.25] bhAvarUpasaMsRSTatvaprakAreNa / tayogAt [176.26] tasyAbhAvAMzasyAyogAt / sA pararUpAtsaM(pAsa)sRSTarUpatA / ., 1. sthite / 2. sAdhakatva / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 180. paM.5.] hetubinduttiikaalokH| 391 prakArAntareNApyabhAvavyavahArasiddharavibandhAmki tavaitatpakSAzrayaNaprayatneneti parapakSa evAzaMkyAparasyaivAbhiprAyaM 'varNayannAha evaM manyata [177.9] iti / ghaTajJAnAbhAva. pratipattyA [177.10] vA ghaTAbhAvaM pratipadyata [177.11] iti vartate / tato [177.11] ghaTAbhAvapratipatteH / ghaTAbhAvavyavahAramiti pratipadyata ityasyAnuvartanAduktam kevalapradezAbhiprAyeNa sAkSAd grahaNam [177.15] / 5 tajjJAnAbhiprAyeNa pAraMparyagrahaNam / sa ca tathA hAnato(bhAvato) ghaTAmAvaH / evaM hi lokapratItiranukUlitA bhavatIti bhAvaH / madhye ghaTAbhAvapratIterbhAvAt pAraMparyeNApi [177.18] ityAcaSTe paraH / iti[177.19]nA mananIyasyAkAro darzitaH / kevala. pradezajJAnApekSayA svasamvedana[178.2]pratyakSeNa cetyuktaM draSTavyam / para eva vizeSamAzaMkya pariharannAha nanvastyeve[178.8]ti / itarayA [178.9] pratiSedhamA trayA 10 rUpayA'nupalabdhyA tadavagatayA anyasye[178.12ti vyavadhAnAvyavadhAnakRtasya / evaM sati ko guNa ityAha-sAMkhya(khyaH) svamate guNaM darzayannAha tathe[178.18]ti tathA sahI(tI)ti yojyam / hiryasmAdarthe draSTavyaH / tasya vastuno liGgaM bhvti| [179.1] talliGgamevaM sati bhavatItyartho'vaseya iti / 15 __ bhAvAbhAvayorvirodhA[179.10]dekAtmatvAnupapaceH tuccharUpatvaM[179.15] - na kiJcidrUpatvam / tadapi pararUpeNa na kiJcidityabhiprAyeNAha-pararUpeNa [179.16] tasyApi tuccharUpatvAditi zUnyavikalpapratibhAsI [179.17] tadabhAvamAtravikalpapratibhAsI / tadrUpa parihArAt [179.18] pratiSedhyarUpavirahAt / tathA tdvt| virudhyeta [179.20] nopapadyeta / anyathA [179.21] 20 svarUpeNApi tuccharUpatvaprakAreNa / kathaM punastathAtve parasya tatrAbhAvo na syAdityAha-yo hI[179.22]ti rUpAntarantu sadRzarUpAntarantu / kIdRzaM pararUpazUnyaM [179.28] niSedhyarUparahitam / viSayeNa vAmunA viSayiNo vidhAnasya vidhIyamAnadharmasya-nirdezo draSTavyaH / paryudAsa iti [179.28] kathyata iti vartate / tato vivakSitAd rUpAttatpratItiH[180.2] 25 rUpAntarAbhAvapratItiH / neti prakRtaM niSedhayati / pratItAvityanta [63b]'to NijoM draSTavyastenAkAraNasya pratyAyakAjanakasya pratIto pratyAyane sAmarthyAsambhavAt [180.2] prakaraNAt tasya [180.5] vivakSitasya rUpasyeti / arthAntarasya sato 1. tadrUpavirahAta / . Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 paNDitaduvekamizrakRto [pR. 180 paM. 3gamakatve hi tajjanitatvaM sAmarthya vAcyam / nacArthAntaraprasajyapratiSedhena sakalazaktivikalena tajjanitaM yenAsya tathAbhAvo bhavediti bhAvaH / avazyaM kiM tena tatkAraNena bhAvyaM yenAkAraNasyetyucyamAnaM zobhetetyAha tAdAtmye[180.3]ti / anyasya [180.9] avyabhicAranibandhanasya bhAvAditi bhAvaH / tena' pratyakSeNa agrahaNAt 5 [180.9] / syAdetadyadi tattvavyavasthApakAdeva pramANAduTasyAdheyabhUtasyAbhAvaH siddhayati, tarhi tasya ghaTAsaMsRSTarUpatvasiddhayarthamabhAvapramANamabhyupeyam / ghaTAsaMsRSTarUpatvamasya tataH siddhayati / evaM tarhi ghaTaM pratyAdhArabhAvo'syAbhAvapramANapratiSedhyaH prApta ityAzaMkAyAM yathA dvayamapyetattata eva prasiddhayati tathA pradarzayituM dvividho hI[180.9]tyAdinopakramate / ayami10 [180.10]ti / idamA'tre(tra) dezamAtraM vivakSitam / tad vyAvRttarUpatayA [180.10] ghttvyaavRttsvbhaavtyaa| ghaTAsaMsRSTarUMpo na ghaTena sambandhasyAhaikarUpam / tadavyAvRttarUpa tayaiva ca ghaTavAnapi ghaTasahito'pi / tato ghaTAt anya iti / sarvathA ghaTAdanyatvaM . tasyaikA vidhA / ghaTavAni[180.10]ti tu pramAdapAThaH / dvitIyAM bA(vi)dhAmAha kevlshce[180.11]ti| kevala iti, ghaTAdanya eva sAnu(san )15 tatsaMyogIti vivakSitam tadeva kaivalyaM spaSTayannAha-ghaTaM pratI[180.111ti / tasya pradezasya tadvivekena [180.11] ghaTa rUpavivekena ca pratyakSeNa grahaNe sati / ghaTavirahazva [180.12] saMyogighaTavirahazca / itistasmAt / vastUnAmasaGkaro[180.13]'sAryam , matsarazabdavaddharmavacanasyApi saMkarazabdasyA (sya) bhAvAt , tat siddhayarthaM tannizcayArthaM, parAnabhyupagatA'pekSa(kSya)te [180.20 'tadeti 20 [180.20] ihaivacchedaH svajJAna eva / parAnabhyupagatatvameva tasyAH pratipAdayati anyabhAvAditi / anyathA [180.21] yadi tasya tadbhAvarUpatA parAnabhyupagatAnapekSate(kSitA) tena prakAreNa / pratyakSasiddhatA ca [180.22] tadabhAvasyati prakaraNAt / tadaive[180.2 3]ti tayostAdAtmyopagamakAle / yadvA pratyakSasiddhatA tadaiva neti yojyam / yadvA sA" parAnabhyupagatA'pekSyate kiM tadA 25 pratyakSasiddhatetyAzaMkAyAM ne[180.23]tyuttaram / ke(ka) tarhi sAbhihitetyapekSAyAmuktaM . pakSAntara [180.23] iti / tAdAtmyopagamapakSa ityarthaH / saMyoga eva samavAyazabdenokta iti vyAcakSANazca dhUmo hi saMyogI heturityabhipraiti / kutaH punaH svazabdenaiva 1. tena grahaNAt / 2. taditi / 3. pakSAntareNa s. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 181. paM. 26. ] bindu kAlokaH / 393 go nokta ityAha-saMyoge [181.2]ti / bhedene [181.3 ] tarabhinnena rUpeNa yo vyapadezo [180.3] vyapadizyamAnatvaM tantrAnAdarAt / yadvA bhedena bhinnena vAcakena yo vyapadezamA (za A ) khyAnaM tatrAnAdarAditi / kiM punaH samavAya evaM nocyata ityAha pareSAM tvi[180.3 ]ti / evaM tAvadbhaTTArcaTo vyAcaSTa anye punarasthAna evAsya mativibhramo jAta ityAcakSate / tathAhi dhUmAvayavidharmiNi parvate vA dhUmatve (mavattve ) na 5 dhUmatvena ca hetunA sAgni[64a ] ' tvaM sAdhyata ityekArthasamavAyyeva dhUmo heturiti pare saMsacate (saMcakSate) | purastAccAyaM tasmAddhUma evAtra dharmI kartavyaH / sAgnirayaM dhUmo dhUmatvAdiyudyotakaramatamadarzayadidAnIM tu tadvismRtyaivaM vyAcakSANo vArtikakAramapyavajJayAtra (jJApAtra) * mApAdayatIti -kimatra brUma iti / itarasya [ 181.6] dhUmasya / nanu ce[181.8] tyAdinA prakRtamAkSi [pa]tA satyaM [1981.10] prasaGgoranityA - 10 (netyA) dinA ca pariharatA anena yadIzvarasena matAnupravezena kazcidanyabhAvatadabhAvayoramISAmanyatamaM sambandhamicchati tadabhAvopadarzanena sa tAvatkaNThoktenaiva nirasyate / sAmarthyAca yepi naiyAyikA-'na bayamanayorgamyagamakabhAvaM varNayAmo'pi tu saMyuktavizeSaNasannikarSajanmanA pratyakSeNa ghaTAbhAvaH pratIyate' ityabhimanyante tepyanyabhAvatadabhAvayoH sambandhAbhAvena vizeSyavizeSaNabhAvAnupapatteH kathaM tajjanmanaH pratyakSasya vArtApi yena tadavaseyo 'sattvA - 15 dbhavitumarhatIti nirastA bhavantItyabhiprAyeNAnyabhAvatadabhAvayoH sambandhAbhAvo vibhAvita iti veditavyam / asyaivArthasya punaruktatAM parihartumAha pUrvaM hi [181.11] iti / tasya tadanyAsaMsRSTarUpasyetyAdinA prAgabhihitatvAduktam / pratyakSAntarami [ 181.12 ]ti hAnA dibuddhivyapekSayA boddhavyam / na ca vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNa eva saMbandhaH / sambandhena ca saMbandhAntaraM mRgaNIyamiti tena zakyate vaktuM SaTsu padArtheSvasyAnantarbhAvena 20 saptamapadArthopagamayanvipra ( gamanapra ) saGgAt daNDadaNDinorjAtitadvatozca vizeSaNavizeSyabhAvopapatteH saMyogasamavAyasambandhayo rastaM gamanaprasa ( saM ) gAcca kiM kurvacca tattasya vizeSaNamityAdivicArAsahatvAcceti / evaM cAsyAkSepaparihArA punaruktatA pradarzanaM cAnavagatavakSyamANagranthArthasya tvarayA coditasya codye 'satyAdito draSTavyamitarathA saMbandhAbhAvo - padarzanagranthavyAkhyAnAnantaramidaM bhrAjeteti / 'tena pradezAvayavA dravyAtmAno 25 [181.25] dravyasvabhAvAH / navaiva [181.26] navasaMkhyAvyavacchinnAnyeva pRthivyaptejovAyvAkAzadikkAlAtmamanolakSaNAni / tadAha prazastakaraH " tatra dravyANi - pRthivyaptejo 1. tehi S Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 paNDitaduvaikamizrakRtI [pR. 181. 5.27bAyvAkAzadikkAlArama' manAMsi sAmAnyavizeSasaMjJoktAni navaiveti / " [praza0 bhA0 pR0 3] aadi[181.27]shbdaadgunnvttvsmvaayikaarnntvaavbodheH(dhH)| tatra [181.27] abhAvo(ve) guNarUpeNaivAbhAvo dravye vartiSyata ityAha na ce[181.28]ti| tatra dravye rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthak[tva]saMyogavibhAgaparatvA5 paratvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnagurutvadravatvasnehasaMskAradharmAdharma zabdAzcaturviMzatiguNAH / na cAyamabhAvasteSAM caturvizaterguNAnAM rUpAdInAmanyatamaH / karmarUpatayA tarhi tatrAsau vartiSyata ityAha-nApI[182.1]ti / karmarUpatayA [182.1] vartata ityanuvartate / kasmAnna vartata ityAha paJcasvi[182.1]ti / utkSepaNApakSepaNAvakuJcana prasAraNagamanalakSaNeSu paJcasu karmasvanantarbhAvAt / kathaM tasya tatrAna[64b]ntarbhAva ityAha 10 tallakSaNavirahAdi[182.2ti / kiM punaH karmaNo lakSaNaM yadvirahastasyocyata ityAha ekadravyami[182.2]ti / bhAvapradhAnatvAnnirdezasyaikadravyatvamityarthaH / Adi[182,3]grahaNena karmatvasambandhaH kSaNikatvaM mUrtadravyavRttitvaM gurutvaprayatnasayogajavaM svakAryasaMyogavirodhitvaM saMyogavibhAganirapekSakAraNatvamasamavAyikAraNatvaM svaparAzraya samavetakAryArambhakatvaM samAnajAtIyAnArambhakatvaM dravyArambhakatvaM ca parigRhItam / 15 sAmAnyAdirUpeNa tarhi tatrAsau vartyatItyAha-nApI[182.3]ti / api zabdAdvizeSa samavAyaparigrahaH / kutastathA na vartata ityAha tadrape[182.4Ati / evaM avato'syAyamAzayaH-svaviSayasarvagatamabhedAtmakamanekavRttyanuvRttibuddhikAraNaM hi sAmAnyasya rUpaM na' cAyaM tathA / tathA'nteSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAvi(tvAdvi)zeSA vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzadikkAlAtmanaHsva(tmamanaHsu) pratidravyamekaikazo vartamAnA 20. atyantavyAvRttibuddhihetavaH, na cAyaM tathA / ayutasivAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM ca sambandhaH ihapratyayahetuH samavAyo na cArya tadrUpa iti / tadabhyupagamAtta[182.5]sya saMyogasyAbhyupagamAt / paJcAnAM [182.9] dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM samanAyitvaM [182.9] samavAyAzrayatvam / pradezAbhAvepi [182,13] viziSTodezAbhAvepi ghaTAbhAvasaMbhavAt [182.13] / anena vyatirekAnanuvidhAnaM 25 darzitam / na cAsya prativiSayaM bheda [182.18] iti anena cetarakAryadharmAtikramo darzitaH / sambandhibhedAt [182.19] / sambandhinAM ghaTapaTAdInA bhedAt nAnAtvAt anyAdRzatvAdvA / bhede [182.20] nAnAtve anyAdRzatve veSyamANe / tatprasaGgo bhayapra(bhedapra)saGgaH / samanantaramevoktaM (1) / nanu ca vAcyavAcakabhUtAviha zabdArthoM prakRtau tathA buddhighaTite ca zabdArthasAmAnye 30 vAcyavAcakarUpe na tu zabdAryasvalakSaNe, na ca tayoH zabdArthasAmAnyayorjanyajanakabhAvaH Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 185. paM. 24 hetubinduTokAlokaH / sambhavI tatkathamevamuktam ityAzaya vizeSAbhidhAnArthamabhyupagacchannAha-yadyapi ce[183.4]ti / zabdArthayori[183.5]ti / vAcyavAcakabhUtayoriti vivakSitam / buddhikalpitasAmAnyarUpate[183.5]ti prabuddhasaMketAhitavAsanasya yA buddhiH ' sa evAyaM yo mayA vAcakatvena pratipannaH sa 'evAyaM yo vAcyatvena pratIta' iti saMketakAlopalabdhazabdArthAbhedena svAkAraM pratIyatI jAyate tayA yadrUpaM kalpitaM sAmAnyaM 5 taDpateti vizeSavivakSayA na / tathApI[183.5]ti utprekSA samAkalanamadhyavasAya iti yAvat tasyA nibandhanasya [183.6] bIjasya / zabdasvalakSaNAnubhAvAdeva hi vAcakazabdasAmAnyA(nyo)tprekSA bhavatIti bhAvaH / tanmukhena [183.7] vAcakazabdasAmAnyotprekSAbIjazabdasvalakSaNotthApanadvAreNa anyabhAvasya [183.13] kevalapradezAdibhAvasya / anena ca prAgapi [183.15] ityAdinA satyapi 10 tadabhiprAya [183.16] ityAdinA ca tadanvayavyatirekAnu(kAnanu)vidhAnaM tasya darzitam / bhede satyasati kAryakAraNabhAve avinAbhAvAnupapattestadvAraka [183.16] [65a] ityAha / / nanu yadi yadyasya siddhenibandhanaM tasya tena saha kAryakAraNabhAvAdikaH sambandho'vazyaM bhAvItyucyate / na tarhi cakSurAdIndriyaM svaviSayasya rUpAdeH pratipattinibandhanaM syAdityabhi- 15 prAyavAn paraH prAha-'kathaM tarhi [183.28] iti / siddhAntyAha-paraspare[183.281ti / anena yadi nAma tayoH samakAlikayoH sAkSAtkAryakAraNabhAvo'stIti darzayati / anayorapyevameva bhaviSyatItyAha-naivami[184.1]ti / iha anyabhAve tadabhAvasAdhane / evaM [184.1] anantaroktaM nAsti / kuta ityaah-anybhaave[184.1]ti| tadadyogAde[184.1]kasAmagrayutpAdAyogAt / ayogazcAbhAvasya kRta- 20 zcidutpAde bhAvarUpatAprAptestAdrUpyahAniprasaGgAt ghaTAbhAvena ca vinA tatpradezakSaNasadRzasya kSaNasyAbhAvaprasaGgAcca draSTavyaH / prauDhavAditayA tattaduktamayuktaM pratipAdya' sampratyaprastutAbhidhAnamasya darzayannAha-liGgaliGgibhAvalakSaNasya ca [184.2] iti / na tu kevalo [184.2 4] ghaTAbhAva iti prakRtatvAt / kaivalyameva darzayati 25 dharmiNaH kasyacidguNabhAvaM [184.2 4] vizeSaNatvamanApanna iti / tadanyasya [185.23] dharmiNo'bhAvAditi kevalapradezarUpAdanyasya / dharmiNo [185.2 4] liGgAzrayasyAbhAvAditi / / 1. kathamindriya / 2. tatazcAnyasya SI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvaikamizrakRto [ pR. 186. paM. 8-. dezakAlava'stuniyata [186.8] iti hetumAvena vizeSaNam / pratijJA . [186.10] sAdhyanirdezastasyAH / kRtakatvAdiparijihIrSayA viziMsannAha-vyAvRttito'pI[186.12]ti / pradezamAtrami[186.14]ti bruvatA pareNa pradezatvasAmAnyaM hetuH pradezavizeSo dharmIti darzitam / 5 yo'sau kevala[186.2 3]iti / puro'vasthitaghaTajAtIya iti draSTavyam tasyaiva prkRttvaat| liGgavajjJApakatvAdavazyapratyetavyamityabhiprAyeNAha-liGgabhUtasya [186.25] kevalasya pradezasya [186.26] pratipattAviti pUrvavat pratijJArthaMkadezatApyatra draSTavyA / tataH kevalapradezAliGgIbhUtAt / . viSayaviSayibhAvene[187.10]tItthaMbhUtalakSaNA tRtIyA / tathAvidhA'bhi10 prAyAnabhijJA(jJa)tayeti' pATho'vadAto yathA'bhidhAnAbhiprAyAnabhijJA(za)tayeti pAThe tu mahAn kleshH| prameya tvena [187.19] sAdhyatvena / AdizabdAdanyonyAbhAvapradhvaMsAbhAvayona virodho mImAMsakamate'tyantAbhAvasya ca / ete [188.3] prAgabhAvAdirUpA bhedAH itarapratItezcA[188.6]bhAvAMzapratItezca / 15 tatsaMyoge [188.6] tenendriyeNa pratyetavyasya sambandhe / itthaM tu [188.5] yatpratIyata [188.6] iti prakaraNAt / tadasaMyogahetukami[188.7]ndriyAsambandhahetukam / 'jJAnamiti prakRtatvAt / yadvA tattathAvidhaM jJAnaM asaMyogahetukaM prakaraNAdindriyAsaMyogahetukaM na bhavatIti / nanu bhAvAMzayorbhedAt kathaM 'tadanyabhAva eve'tyuktamAcAryeNa ityAzaGkayAha-evaM manyata [188.15] iti / tadrUpavaikalyAt 20 [188.17] ghaTarUpavirahitatvAt / tadrUpavaikalyaM [188.17] ghaTarUpavaikalyam / tadabhAve [188.181 ghaTarUpavaikalyAbhAve / tasya ghaTAdanyasya bhAvasya pradezAdeH / tathA ca [188,20] tasyApi ghaTarUpatvaprakAre sti| abhAvAMze'pi ghaTAbhAvo'pi na siddhayati ghaTAtmanIveti bhAvaH / tatsaMyoga eva [188.2 4] anyabhAvasaMyoga ev| vicArayatA [189.2] mayeti buddhistham / avadhAryo [189.3] jJAtavyaH / 25 sakalatrailokyavilakSaNaM [189.11] sarvapadArthavyAvRttam / asAMkaryeNa [189.12] amishrsven| saMpra mugdhAkAraM [189.5] saMdihyamAnasarvAkArama1. dezakAgavasthAniyatoS 2. abhiprAyAnabhijJatayA S / 3. na siddhayet S. / . 1. sammugdhAkAra,S. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 190. paM. 20.] hetubinduttiiNkaalokH| nizcitAkAramiti / kAmalo vidyate'syeti kAmalI [189.15] tasya / tatparicchadAbhAvaH [189.20] tasya purovartino bhUtalAderapyabhAvasya paricchedAbhAvaH / -- nanu ca kasyaciddarzanAdyoyaM kvacitprAptiparihArArtho vyavahAra iti prakRte adRSTasya ca parihArArtha [189.23] iti vyAkhyAnaM kathamiva na sAhasam na hyadRSTasya darzanamasti / atha darzanamityupalakSaNametat , tato'darzanA[65b]'dityapi draSTavyamiti 5 cet / tadavadyam, darzanasyaiva saMkIrNAsaMkIrNarUpAvabhAsitayA vicArayituM prakrAMtatvAt , yadi cAdRSTaparihArArtho vyavahAro bhavettarhi kaNTakAdeH parihArArtho vyavahAro na bhavet kintu prAptyartha eva, samyakjJAnapUrvikA ca sarvahAnopAdAnalakSaNA puruSArthasiddhirna syAditi / sthAne parAkrAntaM bhavatA kevalaM vivakSite dRSTAdRSTazabdArthe samIcInaM mano na praNihitam , dRSTazabdena hi sukhamatravivakSitam adRSTazabdena ca tadviparyayeNa 10 duHkham , tatoyaM vAkyArthaH-kasyacidvastunaH sukhahetodarzanAdyoyaM kvaciddeze saMvitsAmarthyamAvavi(bhAvi)smaraNAdinA dRSTasya sukhasya prAptyartho vyavahAraH pravRttilakSaNo yazca duHkhahetordarzanAdadRSTasya' duHkhasya parihArArtho vyavahAro nivRttilakSaNaH sa na syAt / sarvatraiva sukhahetuduHkhahetuviSayatvena saMpramugdhAkAratvAtsarvasyaiva darzanasyeti / atazcaivaM yad vinizcayaH " sukhaduHkhasAdhane hi jJAtvA yathArha pratipitsavaH " ityalaM bahunA / kiM 15 bhUtastadartho vyavahAra ityAha pravRttinivRttilakSaNa [289.2 4] 'iti yathAsaMkhya sambandhaH kAryaH / anyathA [189.26] saMkIrNarUpApratibhAsanaprakAreNA'sya[189.26] pratyakSasya / - jJAnadvayena [190.6] pratyakSAnupalambharUpeNa / para[190.16]miti mImAMsakamityavaseyam / evamabhyupagame kArite'pi kiM phalamityAha tathA ce[190.17]ti / 20 yathAzruti caaprinnaamaakhyen| dharmeNe[190.18]tyuktaM draSTavyam / bhAvAM'zasyaivAbhAvatvenogatatvAdi[190.20]ti / " bhAvAntaravinirmukto'bhAvotrAnupalaMbhavadi"tyAdivacanAduktaM bhAvAntarasyApyatusyayogyatArUpasya tathAtveneSTatvAt / na tvadupagatAnupalabdhirUpatvamabhAvapramANasya bhaviSyatItyata Aha tulyayogyatArUpa syai[190,20]veti| anyathA tasya tadabhAvarUpatvAnupapaveriti bhAvaH / 25 bhavatvevaM tathApyekajJAnasaMsargitvAnapekSitayA bhedo bhaviSyatItyAha tulyayogyatArUpasya [190.20 etajjJAnasaMsargiNa eva ce[190.20]ti / anyathA tulyayogyatA- 1. bhAvAntarasyaiva0 . 2. syaika0 3 . 3. ekajJAna, Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 paNDitadurvekamizrakRto [pR. 190. paM. 21rUpataiva na siddhayet / asatyAM ca tasyAM na pratiyogyatAbhAvanizcayaH syAdityAzayaH / tathopeyama[190.2 1]bhAvapramANatayopagantavyam / tajjJAnAt [190.21] tasya tadatutyayogya'tArUpasya tadekasaMsargiNazca vastuno jJAnAt / etadeva sAdhayannAha nahI[190.22]ti / kathamabhAvaH [190.28] prasajyapratiSedhayornirUpAkhyAnatvA 5 kasyacitparicche do [ 191.1 ] bhavati / tahetubhAvaH / 191.2 ] , paricchedahetutvam / tade[191.10]tyevamabhyupagamakAle / kasyacidapI[191.10]tyanena kasyacidapIti mUlagranthamanubhAsate / tadevAheti kasyaciditi grahaNakapadavivakSi tamevAha AcAryaH / tasye[191.10]tyanena tasyeti mUlapadamulliGgArthamAha salilopalambhA10 bhAvasye[ 191.10 ]ti / tadanyasya ve[ 191.14 ]ti / mUla(laM) vyAcakSANa Aha-'tato'pI [191.11]ti / kasmAtpunastataH salilAdanyasyAnalAderiti vyAkhyAyate na tu tatpratiSedhamAtrapuraskAreNetyAzaMkyAcAryasyaitad dvayopanyAse'bhiprAya vacanabhaGgayA varNayitumAha vi[66a ]'jJAna'ce[191.11 ]ti / tatrApi [191.12] ' vijJAnaM vA'nyavastuni' iti lakSaNe tadaGgIkaraNe'pariNAmazabdenAnyavastu15 jJAnAbhyupagama iti yAvat / tadAtmakatvAda[191.13nyavastujJAnAtmakatvAt / tata Atmano yaH pariNAmo mA bhU dena vyavasthApyeta : vijJAnaM vAnyavastuni' iti lakSaNamiti prkrnnaat| kasyacidapItyAdermUlagranthasya samudAyArthamidAnIM tatazca kasyacidapI[191.14]tyAdinA vaktumupakramate / svApa[191.15]zabdena gADhasvApo'bhipretaH / pragADhanidrAkrAntasya hi viSayagrahaNavaikalyaM bhavati / yadi yattadapekSeNAnyasyAnyatvena sarva 20 susthaM syAtparasya tadA vyavadhAnAdyavasthaiva prasaGgArthamAcAryeNa nopadarzitA syAditi bhAvo vyavadhAnAdigrahaNena ca etadarzayatI[191.16]ti bruvato 'draSTavyaH / prakArAntareNAsmadabhimatAt pradhAnAdanyena prkaarenn| na tiSThediti asyArthakathanaM pravartete. [191.25]ti / tarhi pratiSThetaivArthakriyA'vAptaye prasthAnameva kuryAdityAha nApI [191.25]ti / na pratiSThetetyasyArthaM kathayati na pravarteteti [191.25] / 25 etadeva pradarzayitumupakramate / tathAhI[191.26]ti / tata ekadarzanAdanyA bhAve jJAnamutpadyate tathocyate[192.19]'nyadityucyate / tadrUpatayA[192.19] sklaasNkiirnnvsturuupaavbhaasityaa| |tdnyd vastu 1. tato ve / 2. vijJAnaM ve / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 198. paM. 4.] hetubinduTIkAlokaH / pratiyadevamanyAbhAvaM pratyetIti vyapadizya [192.20] tadyogAda [ 19220]nyabhAvapratipattyayogAt / yazcAnyo vikalpo pAzcAtyo [193.8] vidhivikalpa. irtyarthAt / abhAvAkhyapramANa [193.9] netyanuvartanIyam / vahanaM vahitraM tadArUDhaiH [193.17] / tadAtmano [195.5] zeSapadArthavRttAtmanaH sakAzAt tat [195.6 ] pratyakSam / 5 tatprAmANyasamAzritA [195.7] abhAvaprAmANyasamAzritA / svabhAvata eva [195.10] svahetuta eva / tasyA (sya) [195.13] abhAvAkhyasya pramANasya / 399. 11 adhyAtmanaH [195.24] parAtmanaH sakAzAt / tadanyabhyo nivartanaM [196.1] vyavacchedanaM tasya gRhyamANasyetyarthAt tatparicchedaprasaGgAt 10 [196.7] anyAtmaparicchedaprasaGgAt / tadAtmana: [196.10] sakAzAdazeSamanyannivartayatIti vartate / tadAtmanopalabhamAneti kathamucyata ityapekSAyAM tathAvidhasvabhAvasyaivAnukArAdi [196.13]ti yojyam / upalabhamAne [ 196.14 ]ti hetau zAnayorvidhAnAddhetupadamidamana (mava) * vaseyam / 'anyadeze[196.15]tyAdi tathAtvapracyute [ 196.14 ]rvyAkhyAnam 1 15 tathAbhUtAdi [ 196.24 ]tyAdermUlagranthasya abhAvAt kAryamAha / abhAvakalpanayA[196.28] ityabhAvapramANakalpanayeti prakaraNAt / viSayamevA ( viSayeNaiva) viSayiNo nirdezAt draSTavyam / 'anyaccaivamAtmakaM [ 197, 1] na bhavatIti vartate / tato [197.3] nirvikalpakAt pratyakSAta vidhipratiSedhavikalpAvi[ 127.4 ]ti yathAvAsanA - 20 prabodhaM' vidhivikalpaJceti boddhavyam / atha vaikalyasya ( ? ) sAkSAditarasya sAmarthyAjjJAnAd.. vidhipratiSedhavikalpadvayopajanana uktaH / tadarthAditi [197.21] tattvAnyatvAbhyAm - bhinnatayA vikalpatA (nA) dityarthaH / yena nimittena vivakSitasya tato'nyatvaM na vyavasthApyate, tasya nimittasya samAnatvAt [197.27] / kathaM prakArAntarAbhAvaM sUcayatItya - pekSAyAM yojyam [66b] 'tadviruddhasyeti [ 198.4] tena paricchidyamAnena viruddhasyai - 25 tatparihAreNa vyavasthitasya tadasaMkIrNasyeti yAvat / tadviruddhasya sarvavastuno dvaividhya 1. anyathaitadAtmakam S iti tu na samyak / 2. tato'rthAt S Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 paNDitadubaikamizrakRto ['pR. 198. paM..4 sAdhanameva kuta ityapekSAyAM sarvasyAnyatayA vyAsisAdhanAditi[198.4] .. yojyam / ekasya pramANasya vyApAra eSa [198.6] iti bruvato'yaM bhAvaH-.. tasyaivaikasya pramANasya vRttaM vimRSyamAna(Na)mevamavatiSThate / yata iti tadrUpatvAt 5 [198.10] parAsaMkIrNarUpatvAt / vastvanatikrameNa yathAvastu [198.10] iti dRSTatadanyatvena sarvasya vyAptisAdhanAdityapi pramANavRttavicAreNocyata ityavasAtavyam / .. itinA[198.27] [nAntarokasya nyAyasyAkAroM darzitaH / ananyasahAyatvaM [199.1] ca kAryasya [199.1) ekajAtIyakAryApekSayA draSTavyam / dvayorbhAvo dvitaiva daitaM tatsiddheH [199.3] / ha(pra)tIyatyeva [199.6] buddhiH vyavasthApaka10 kAla evA[199.6]tadrUpaM tataH pRthak karotIti anuvartanIyam / itarathA zatRpratyayasyA nupapattiH prasajyeta / atra kathaM pratyayAntarAbhAvaH siddhayatItyapekSAyAmAha-tadviparIte. [199.6]tyaadi| - ekapramANanivandhanAM [199.9] iti pratyakSaikanibandhanAmanumAnaikani bandhanAM veti vivakSitam / na tu. paropyenAmanekapramANanibandhanAm icchati yadanena vyavacchidyeta / ' 15 abhAvapramANamAtranibandhanatayA tenopagamAditi tasyopalabhyamAnasya [199.11] tadAtmano [199.12] vyavaccheda [199.12] iti sambandhaH / ' tadanyAtmana' iti mUle nirdezAt kathaM tvayA tadanyAtmatAyA [199.14] iti vyAkhyAyata ityanuyogamAzaGakyAha bhAvapradhAnatvAnirdezasya [199.14] iti / . avacchidyate [199.18] vyavacchidyate / sA tadekAkAraniyatA pratipattiH / 20 sa ca [200.3] taddezakAlazca syAt / taddezatA ca lokaprasiddhadezAbhiprAyeNoktA * draSTavyA / na tu vastuto mUrta vastu vastvantareNaikadezaM nAmeti / no cet kathamiti vartate / abhAvasiddhiri[200.9]tya bhAvavyavahArasiddhimUr3ha pratIti ca draSTavyam / amUDhasya pratyakSAdevAbhAvavyavahArasiddheH / etaccAnantarameva pratipAdayiSyate / yathoktamevA nupalambhaM darzayitumAhopalabdhilakSaNaprAptasya [200.9] iti / anupalambhAditi 25 cAvartanIyam / tenAyaM vAkyArthaH-upalabdhilakSaNaprAptasyAnupaLambhAditi / nanu upalabdhilakSaNaprAptAnupalambha eva kIdRzo yasmAt tatsiddhirityAha tattulye[200.10]ti / tena niSedhyena saha tulyA svajJAnopajananaM prati yogyatA saiva rUpaM svabhAvo yasya 1. vyavasthApanAkAla eva Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 202. paM. 10.] hetubinduttiikaalokH| 401 sa tathA tasya yadupalambha upalabhyopalabhamAnadharmaH sa AtmA yasya [200.10] tasmAt / co [200.10] vyaktametadityasyArthe / yadvA upalambhazabdena jJAnamAtrasyAbhidhAnaM / tena tu tattulyayogyatArUpopalabhyamAnasena iti samuccIyate ityevaMrUpAdanupalambhAt / anyathA vyAkhyAne tUpalabdhilakSaNaprAptasyetyasaGgataM syAditi / na tu sAmAnyena [200.10] anupalambhamAtrAdityarthaH / kimevaMvAdino'pi sambhavati yenaivamucyata 5 ityAha-yathAhuH para [200.11] iti / vastusattAvabodhArtha [200.13] yatra vasturUpeNa pramANapazcakaM [67a] na jAyate tatrati [200.12] yojyam / paJcAvayavA yasyeti paJcakam / "saMkhyAyAtisadattAyA kan" ityanena kan / pramANaM ca tat paJcakaM ceti pazcAt karmadhArayaH kAryaH pramANapaJcakaM [200.12] na jAyata iti ca paJcAnAM pramANAnAM madhye yatraikamapi na jAyata ityarthaH / sati vastuni 10 tadanudaya eva kathamityAha satyapI[200.15]ti / tadviSayAyA upalabdhe[200.19]rliGgatvamapi prakaraNAt / tadabhAvena . saha sambandhAbhAvasya tulyatvAdi[200.25]ti yojyam / 'bhAvarUpAyA upalabdhirUpabhAvarUpAyAH / kasmAt sakAzAt pramANAntaraM pratyakSAdikaM nAstItyAha-anyabhAvaviSayopa- 15 labdheri[201.27]ti / kimiti [202.6] sAmAnyataH pRcchati / punari- . [202.6]ti vizeSataH so'nyabhAvo [202.6] yosau kevalapradezalakSaNo'nyabhAvaH .. " prtyksslkssnnene[202.7]ndriyjprtyksslkssnnen| etacca prAyeNa loko yasmAt. kevalamidaM mUtalaM vedyate tasmAd ghaTo'tra. nAstIti pratyayamukhena .pratipadyata ityabhiprAyeNoktaM draSTavyam / anupalambhena siddha 202.8] iti ca tasyApi pratyakSasya tadanupalambha- 20 rUpatvAt vAstavAnuvAdo boddhavyo na tu tasyAnupalambharUpatApratipAdanamidAnI prakRtaM nApyupayuktamiti / abhAvavyavahAraM sAdhayet [202.8] nAbhAvamityarthAt , tasya kevala pradezopalabdhikAla eva siddhatvAditi bhAvaH / nanu anupalabdhyA abhAvavyavahAraH sAdhanIyoM' na cAsau pradezastathetyAha karmasthakriyApekSaye[202.8)ti / upalabdheH karmasthatvApekSayA tatparyudAsenAnyabhAvasya tathAtvamityarthaH / pratyakSeNAbhAvavyavahAraM 25 pravartayitumanIzAno'sya mate mUDho vAcyastasya pratipattau[202.10] pratipattizabdena cAbhAvavyavahAraikadezo jJAnalakSaNo anuSThAnalakSaNo vA vaktavyaH / tasyAM sAdhyAyAM vyavahArazca taditaro draSTavyaH / mUDhaM pratipattAraM prati taM sAdhayati nAmUDhamiti ca samudAyArthaH / amUDhasya . ..1. anyabhAvarUpAyAH S 2. pekSAyAm S Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 paNDitaduvaikamizrakRto [pR. 202. paM. 16tarhi kiM nibandhano'sadvyavahAra ityAha-yastvi [202.11]ti / prasaGgenA[202.13]syaiva prastAvenAlaM na kiJcit / atra dharmottaraH prAha-"tadekAkAraniyataM paTIyo'pi pratyakSa nAbhAvavyavahAraM pravartayatumalamadRSTAnAmapi sattvAnnityaM zakyamAnAnupalambha vyabhicAro chabhAvaH" iti / dRzyatvavizeSaNApekSAyAM cAnupalabdhirevAyAteti cAbhipraiti / 5 atra tu yathA prativaktavyaM tathA'smAbhiH svayUthyavicAre vicAritaM vistareNeti tata evApekSitavyamiti / yadyapi bahuprakArAnupalabdhimtathApi mUlabhUtaprakArapradarzanArtha trividhe[202.21]tyuktaM draSTavyam / savizeSaNA [202.28] saha vizeSaNena upalabdhilakSaNaprAptatva lakSaNena vartata iti / 10 tathA kAraNavyApakAnupalabdhilakSaNasye[203.26ti kAraNabyApakayoryA 'nupalabdhiH tadviviktapradezajJAnAtmikA tallakSaNasyeti / siddhasambandhayo[204.3]riti kAraNabyApaka yoriti mUlapranthasyApekSaNAt saGgatamidam / tathAbhAvadarzane[204.10Jti ekadarzanenAnyadarzane tathaikAdarzanenAnyadarzane'pi bhUyastvavizeSaNatve ca kriyamANe loha lekhyatvapArthivatvAdinA pratyayavat tallabdhI tadviviktapadArthajJAnAtmike tayoH saMdeharUpa15 khAt / tadabhAvasya ca tayoH kAraNavyApakayorabhAvasya ca saMdigdhalakSaNatA vaacyaa| etadeva vidarbhavacanena mAtrayA darzayannAha-[67b7'puruSasya tvi[204.11]ti / yadRcchAsaMvAda [204.12] iti bruvato yathA''malakakaSAyarasatvAdinA saMskArAdinA bhanyathAbhAvasambhave'pi * sAhacaryAdarzanasaMvAdastathA vivakSite'pi bhaviSyatIti bhAvaH / prativandhaH [204.16] sambandho'bhidhAtavyo na tatpratibaddhatvaM yathA'nyatra / 20 sAdhyasAdhanayori[204.16]tyAderanupapattiprasaGgAt / pratibandhe ceSTau ca sarveSAM sAdhanavattvena ca sAdhyavatAM sAdhyAbhAvavattvena ca sAdhanAbhAvavatAmarthatAM draSTrama(1) pekSatvepi vyAptimatoranvayavyatirekayonizcayaH saJjAyate / soyamupAnaTadharmamAtra (?) pRthivyAcchAdanaM nyAyaH prAyaH prakAro drssttvyH| jarannaiyAyikAbhiprAyeNa naiyAyika[205,23] grahaNamasya boddhavyam / adhunatanAH 25 punaranvayanyatirokiNaM paMcalakSaNamanvayinaM vyatirokiNaM caturlakSaNalakSaNamAcakSata iti sAmAnyena naiyAyikagrahaNe vyAkhyAyamAne tanmatAvedanamasyAveditaM syAditi / saMkhyAmA guNatvena dravyAzritatvADetudravyasye[205.28]tyAhU / ekasaMkhyAnavacchinnAyAmityasyai Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 209. paM. 2.] hetubinduttiikaalokH| vArthakathanaM pratiheturahitAyAm [206.3] iti / sAdhyapratipakSasAdhako hetuH pratihetuH tadrahitAyAm / siSA dhayiSitaviruddhaM na vyabhicaratIti / tathA jJAtatvaM cA[206.6]paraM rUpamiti praaguktmnuvrtte| yathoktabAdhApramANena sAdhyadharmanirAkaraNaM tasmin [206.17] sAdhye'sati [246.17] / .. bateti [207.2] nipAto'nuviSaye / yaMtravya[207.3Jzabdena prakaraNA- 5 dAkarSakaniSkASakalakSaNe yantre vaktavye / . yathA kila kenacit kutUhalinA kazcit tapasvI strIrUpadhAriNIM tRtIyAM prakRti paricaraNAyogyAM zabdavAcyAmudrAhya putraM tadarthakriyAM vA vyapadezena prArthyate tena tulyamidaM yadavinAbhAvavikalaM hetumupadarya dharmiNi sAdhyakathanamiti manvAnaH paropahAsapUrvakamAhAcAryaH zaNDhamudrAhye 207.15]ti mUlamanUdyasyAtva(rthaH) prakRte yojayan darzayati-tasminni 10 207.15]ti / tasmin sAdhyarmiNi sAdhyadharmasAdhanazaktivikalaM [207.16] sAdhyadharmaprakAzanazaktiviyuktam / tadvaikalyaJca tasya tatra tadavinAbhAvitayA'niSTeH / zabdArthasyaitadvyAkhyAnaM praticchAyayA draSTavyam / udvAhya[207.15] padArtha tathaiva byAcakSANa Aha-pariNAyye[207.16]ti / pariNAyyapadena ca tatsaMbandhatvopadarzanaM tallakSitam / tallakSaNaM' putraM mR'gyate[207.17] prArthyate yAcyata iti 15 yAvat / nanu cAnyatrAvinAbhAvyapi hetustatra sAdhyaM vibhAvayediti ko'yamupahAsa ityAha nahI[207.20]ti / yadambhastallavagarasaM yathA. sAmudram / ambhazcedaM nAdeyamiti prayoge caitaducyata ityavaseyam / lavaNatayA (207.21] lavaNarasatayA / ..... ambhastvAdiSu [207.25] hetutayopanIteSu tathA darzanAt / abAdhitadharmA 207.27] abAdhitasAdhyadharmA / 20 tanniyatasya (208.13] bAdhakapramANavRttiniyatasya / vyApakAbhAve vyApyasyApyavazyamabhAva iti bhAvaH / tadbhAvasya [208.20] sAdhyabhAvasya / ataeve[208.21]ti bAdhakapramANe sati sAdhyAbhAvAdeva / / tadabhAvepi [208.23] bAyakapramANavRttyabhAvepi vA bhAvAtH sAdhyAbhAvasyetti prakaraNAt / hetoH sAmarthya hetusAmarthya tatpratipAdayannAha paraH [209.2] / kathaM [68a] hetusAmarthya pratipAdayatItyapekSAyAM yojyam-tatrAnyathAtva mi[209.1]ti / 1. mRgayate / 2. tAnyathA'yamiti S .... Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita duvai mizrakRto pR. 205.pa. 20 darzayanniti [209.2] hetau zaturvidhAnAt tatrAbAdhAyA anyathAtvapradarzanAdityarthaH / tatsiddhaye [209.6] sAdhyasiddhaye / yatrAsau tadarthamabhidhAnIyaH sa hetuprayogasya viSayaH [209.6] / kaMThadha vai[209.9 ] zabdo'kSamAyAM bAdhAnupalabdhirabAdhetyAdi yaducyate tanna kSamyata ityarthaH / 5 kiMnvi [209.9 ]ti nipAtAnipAtasamudAyaH ' prazne / tasyA [209,10] itirmAtrArthAnAM bhayaheturapAdAnamityapAdAnatvAdapAdAne paJcamIyam / kAku [209.16] zabdenAtra vacanavinyAso vivakSitaH / praznArthasya kiM zabdasyAprayogepi kAkureva ziraH kampasahitA praznaM prakAzayatItyabhiprAyeNa pRcchatI [209.16]ti vyAcaSTe / bAdhAnupalabdhiravAgheti abhidhAnAduktametadi [ 209.16, 17 ]tyabhi10 prAyavAnparaH prAhoktamevai taditi / kimarthe prayujyate [209.18] sa heturiti saamrthyaat| abhAvanizcayaM [209,24] paramArthato'sadbhAvanizcayaM prati / saMzayitasya [210.6] bAdhAM prati jAtasaMdehasya | jJAna [ni] vRttyA [211.4] bAdhakajJAna[ni]vRttyA'sau sAdhyabAdhA / Adi [212.21] zabdAdanumAnaviruddhAdeH saMgrahaH teSAM [21223] pratyakSa15 viruddhAdInAm upavarNanaM [212.23] svarUpa pradarzanam / tadbhAvAyogAdviSayatvAyogAt sAdhakapramANasyAnumAnasyAvRtteryaduktaM "vyasto hetoranAzraya" iti bhAvaH / 'kiM yathA bAdhAvinAbhAvayori[ 213.9 ]ti pATho yuktarUpaH / kiMzabdaviyukte tu pAThe saziraH kampayAkAMkSA evaMvadataH prazno'bhiprAyagato draSTavyaH / 1 tallakSaNaM [213.14] tasya hetoH lakSaNam / anvayavyatirekAtmA'vinAbhAvaH 20 [213.14] / lakSaNazabdasya cAsati bahuvrIhAvajahalliGgatvAt svaliGgena nirdezaH / viruddhasyApi viparyaye samyagdhetutvAttadabhiprAyeNa viparyayasya ce[213.23]tyuktam / bhAvasiddhi [ 214.14 ] stattva siddhistadayogAt / vivakSitaika saMkhyatvapratipAdita[214.17 ]miti vivakSitaikasaMkhyatvazabdena pratipAditamityarthaH / 'pUrvakasye [ 2.14.21 ]tyalakSaNametadityasya / atrApi bAdhitatvAdi25 rUpAntarayoginyapi pUrvayojitamupadarzitam / : niSpramANike [214.19 ] tyetaddhetubhAvena vizeSaNam / sa iti [ 215.3] sa eveti vivakSitaM / nirasta pratipakSatvameva kuta ityAha- tathAvidhe [ 215.12] tathA 1. kathaM - yathA bAdhAvinAbhAvayoH S Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR: 219. paM. 5.]. hetubinduttiikaalokH| 405 bhRtavizeSavati paTu tathAvidhe sAdhye kvaciddharmiNi [215.13] saMbhavati sati / tada'vyabhicAriNaH [216.7] sAdhyAvyabhicAriNaH / vedaprAmANyanirAkartRzci[217.14]ti pratyakSAdyadhikAropi tenAsaMvAdAdItyAdiSvityabhipretaM-yadAha-vArtike kumArilaH " svargayAgAdisambandhaviSayAzcodanA mRssaa| .. pratyakSAdyadhikArapi tairarthAsaMgatiryata' " [zlokavA 0 2.26] ityAdi / - saugatairi[217.14]ti vArtikakArAtpUrvairiti vivakSitam / pratihetava [217.16] ityaduSTakAraNajanya tvAdityAdayaH / yathAha kumArilaH__" codanAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlliGgAptoktyakSabuddhivad // " [ zlokavA.2.184] ityAdi / . 10 tannimittasaMbhavAda(dA)[217.2 0]zaMkAnimittasaMbhavAt / AkrozamAtreNa [217.20] vipUrvapakSe bhASikAmAtreNa / keSAM na kazciddhetuH syAdityAha ekasaMkhyA. vAdinAmi[218.1]ti / ... . samyagjJAnaviparyayaheturiSTa [218.6] iti prAktanena AcAryagranthena / a[ 8b] thApradarzitaheturi[218.6]tyasyAcAryagranthasya sambandhaH kArya iti / na 15 kazcid vyavacchedahetukaM [218.9] kenApi prakAreNa nityAnityavyavacchedahetutvam / taabhyaamsyaanvynytrekaaNsiddherbhipraayennaivokte| - bhujamutkSipya [218.16] bAhumUrvIkRtya phUtkurvana[218.17]phUtkAra muJcannityarthaH / kauzcid[218.18]IzvarasenajinendrabuddhiprabhRtibhiH / apracchAdanIyaM [218.20] anAvaraNIyam / 20 mImAMsakamatena niraMtarA prItiH svarge(goM) vaacyH| apavargastu mokssH| sa ca darzanabhedAdanekavidha iSTaH / svargApavargayojanameva vaiyAkaraNamatAzrayeNa darzayannAha -tathAhI[219.1]ti / mImAMsakamatAzrayeNAyavetyanena pakSAntaramAha-vedAntaniSevaNAt. [219.5] AtmatattvaniSevaNAt / prajJAjAtIyena [219.5] prazastaprajJena / upahAsepyayaM prayogaH prakaraNAt jJAtavyaH / yadasya sAmarthyamAsIt tattadupadarzaneno- 25 1. zlokavArtike tu-" pratyakSAyagatAthatvAdIDhagbuddhAdivAkyavat " iti uttarArdhama 2. hetutvam-5 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitaduvaikamizrakRto . [pR. 219. paM. 8skIlitaM apanItaM [219.8] iti vyAcakSANazcotkIlitam apanItaM sAdhanasAmarthya yasya zrAvaNatvalakSaNasya hetoH sa tathokto mUlagrantha iti darzayati / nanu tAni vastUni te ca puruSAH pratihetunaitadviparItarUpopadarzanadvArA tathAbhUtAyAH saMpadaH pracyAvyante, na tu tena hetuneti kimucyate tAni vastUni nityatvasaMpadaH 5 pracyAvya tAMzca puruSAn svargApavargasampada [219.8] iti cet , satyametat kevalaM yasmAdasau vidyamAna eva svayaM prApitAyAstathAbhUtAyAH saMpadaH pracyAvyamAnA na samAnajAtIyena pareNa 'tAni vastUni tAMzca puruSAMstrAyasva trAyasveti phUtkAra viplavamAbhASamANAnIva svajIvitamapekSamANa ivopekSate / tasmAt pracyAvyA vayaM taM paraM prayukta ivetyabhiprAyAdadoSatraya (6) iti cet , sarvazcaitat kiM yo vastuto asaMbhavAt 10 pratiheturityAdidUSaNamabAdhitaviSayatve'pi lakSaNe pratihetupadamapoddhRtyAbAdhapadaM prakSipya vaktavyam / ata evAsmAbhiretannidAnameva kiM vastuto'saMbhavadvAdhatvamabAdhitaviSayatvamabhipretamutApratibhAsamAnabAdhatvamapi kiM tadaiva kiM vA anyeSAmapi / tatrApi eka tadaivAhosvidubhayaM vadApi (?) / anyeSAmapi kiM tadaivAtha kAlAntare'pItyAdi vikalpya sarvatra yathA yogaM dUSaNamupanayadbhirAtmanirAkaraNe'vAdhi[ta]tvamAtmasAdhanasya pratisaMdhAnalakSaNasya 15 hetorvishessnnmphstitm| tato'nyairapi jigISubhirabAdhi[tAtve vizeSaNe sarvatraivAnayaiva dizA pratyavastheyamiti / tallakSaNaM [220.2 3] liGgalakSaNam / jJAnasyaiva bhAvapratyayena [220.24] tvatpratyayena / etadeva sAdhayannAha tathAhI[220.21]ti / svatantra eva [220.29] vAcyavastunirapekSa eva / anarthapratilambha eva syAt 20 [221.1] arthapratilambho na syAdevetyarthaH / asya [221.2] vikalpapratibhAsinaH sAmAnyAkArasya / yadyevaM bAhyasyaiva hetutvamastu tatkimanena prayAsenetyAha-sAdhye [221.3ti / kathaM tarhi vikalpArUDhAnAM sAmAnyAkArANAM paramArthato bAdyAnAsaMsparzinAM saMpAdakatvaM sAdhyasAdhanabhAvaH [69a7'kAryAdirUpatvaM cetyAzaGkyAha-taddharma tAmeve[221.4]ti / tasyaiva taDarmatAM bAdyavastudharmatAm / bAhyagataM(tAM) 25 tadvyAvRttirUpatAM iti yAvat / anu'saraMto [221.4] bhedApratipattyA avidyamAna nibandhanayA'dhyavasyanto nAnaikavyatirekAn [221.4] ekasminnapyarthe nAnArUpaM kRtakatvAnityatvAdi, ekatvaM sAmAnyamanugAmirUpaM, vyatirekaM tayoH paraspara(raM) dharmiNazca bhedaM hetau zaturvidhAnAt pradarzanAdityarthaH / sAdhyasAdhanabhAvasamarthanArthametaduktaM draSTavyam / 1. anusmarato / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 212. paM. 2.] hetubinduttiikaalokH| 407 saMvAdakatvasamarthanArthamAha-vastuni [221.5] iti / vastuni-sAdhye'rthe / paramparayA [221.5] saMbaddhasaMbaddhatayA / kAryAdivyapadezasamarthana(nA)yA''ha kAryAdI[221.5]ti / kAryAdidarzanadvArA''yAtatvAt tatvenAdhyavasAyAcca kAryAdi'vyapadezanivandhanaM [221.5] ta eva iti prakaraNAt / tena vyapadeza'nibandhanamiti ca vyapadeza "indriyamasthAnametadrAjana (?) " iti nirdezavad draSTavyaH / .. ....5 -- jJAnasya vAhyaliGgarUpatvaM nirAkRtya sAmAnyAkArarUpatvamapi nirAkurvannAhavikalpAvabhAsI ca [22 1.7] iti / tasya [221.8] vikalpAvabhAsinaH / sAmAnyAkArasya nirUpasye[221.8ti ca vyAcakSANo'lIkarUpatAmapohasyAbhipraiti / tadrUpasya [221.9] avRkSavyAvRtti rUpasya vicArato'sadrUpasya vikalpa'pratibimbakasya [221.9] iti / vikalpAkArAd bhedena pratyetumazakyatvAt 10 pratibimbasyeva pratibimbakasyApohasya athavA anayA bacanabhanayA buddhayAkAro'pi tathAdhyasto'poho vAcya iti darzitamanena / kathaM tasya sAmAnyAtmatvavyavasthetyAha-yasmAdi[221.10]ti / anuyAyitayA[221.11]'dhya vasitasyetyanantaroktamanuvartate / evaMvidhasyApi kiM na vikalpAtmatA / tathA ca jJAnaM kiM na rUpaM liGgasyetyAha-tathAsve ca [221.11] iti| tathAtve [221.11] anuyAyitve / vikalparUpAtmatA 15 [221.12] viklpsvlkssnnaatmtaa| prakRtAyAM [221.17] prastutAyAm / rUpamabhidhIyate [221.17] evaMvidhaM liGgasya rUpamityabhidhIyate / pratyayAt / [221.21] saMpratyayAt / paramatApekSayA pramAturi[221.28]tyuktam / tathA saMyogasamavAyAdInAm (222.1] iti, AlokamanaskArAdInAm . [222.2] iti, 20 vastuvRttyapekSayoktam / na hi teSvasastvi [222,2]ti brukto'yaM bhAvo yadi tatra sAdhyaM na bhavet tadA tadavyabhicArivastudarzanapranADikayA tatra jJAnameva na bhvet| yadi ca liGge dhUmAdau mahattvAdisamavAyo na syAt , yadi ca tasyendriyeNa saMyogo na' bhavet tadA tadviSayaM pratyakSameva na bhavet / asati ca tasminna liGgini vijJAnamutpadyeta tathA''lokA'bhAve'pi tathaiva linggijnyaanaanutpttirjnyaatvyaa| tathA'sati mnskaare'sti| manaskArasAdguNya 25 iti boddhavyam / pUrvavalliGgijJAnAnutpattizca / nizcayo'pItyeva pAThaH yatra pustake 1. kAryAdiliGgavyapadezanibandhanaM / / ... 2. vikalpapratibimbacakrasya / 3. vyavasitasya S 4 . viklpruuptaa| 6.svarUpamabhiH / 6. saMpratyayAt-S Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitadubaikamizrakRto . [pR. 222. 6.9nizcayo hI[222.9]ti pAThaH / tatra hizabdo'pizabdasya vArthe draSTavyaH / tadvizepatvAt [222.10] jJAnavizeSatvAt / asya [222.11] nizcayasya / / 'sapakSe bhAvena [222.19] kiM mUtenetyAha-vipakSe [222.19] iti / sarvatra vipakSe yo'bhAvaH tariziSTena [222.21] kiM bhUtena sarvatra vipakSe yo'bhAvenetyAha5 sapakSa[222.20] iti| tAdAtmyatadutpattI lakSaNe nimittaM yasya bhAvasya sa tathA tadviziSTena 222.21] / nanu ca darzanAdarzananibandhanau sapakSAsapakSayo[69b]bhIvAbhAvAvapyanyonyaviziSTAveva tat ko'tizayo'nenokta ityAzaGkayAha-etaduktaM bhavatI[222.22Jti / pratibandhasAdhakapramANavRttyA nizcito (tau) [222.23] na tu darzanAdarzanAbhyAmityarthAt / tathAvidhAci[223.6]ti vyAptimantAvityarthaH ... 10 tAdAtmyatadutpattisAdhanaviSayaM [223.10] tAdAtmyatadutpattisiddhiviSayam / tayoreva (223.19] bhAvAbhAvayoreva / AkSipyate[223.20] prkaashyte| utpattyatireki NyAH sattAyA anutpatteryA sattA utpatti[223.19]rita vyAcaSTe / abhAvalakSaNasya [223.29] pratiyogyapekSayA tadviviktapadArthalakSaNasya paramatAzrayaNena caivamabhidhAnam siddhayanti [224.1] vyavahArayogyatAmupayAnti / sarvasya [224.1] iti 15 puMsaH / tathA ca ayatnasiddhaH sarvaH sarvadarzItyAzayaH / naivami[228.1]tIdamiti smbndhyte| liGgasya prakRtatvAt jJApakasya [224.13] ityAha / AcAryeNa [224.21] iti AcAryadignAgena / sUtrakArIyanizcitagrahaNasAphalyamupavarNayatA vArtikakRtA svAnumatiratra darzitaivetyabhiprAyeNa AcAryavacanamiva kRtvA iha asmAbhizca [224.21] ityAdi / tathAbhAvo 225.3] vyAptyAnvayaH / sarvatra tadabhAve avazyamabhAvo neti pUrvaka20 manuvartanIyam / tasmAd yata [225.9] ityAdikavastu(kastu) mUlasyAdi grantho anena subodhatvAnna vyAkhyAtaH / ayaM tvasyArtho'vaseyo yata evaM tasmAd [224.20] yataH pramANAdanayorbhAvAbhAvayorbhavati nizcayastadadhInatA tayorbhAvAbhAvayoH sattA vyavasthetyasyArthasya jJApanArtha nizcitavacanaM kRtamiti / AcAryadignAgakRtanizcitagrahaNArthe bhayaH saMhiyamANe vArtikakAreNa kathamasmA bhirityucyata ityAzaMkyAha-asmAbhiri[225.9]ti / 25 AcAryakRte [225.9] sUtrakArAcAryakRte / nizcitagrahaNe [225.9] asmAka mabhimatatvAdi[225.10]ti vacanena caivaM AcAryasyAbhiprAyaM darzayati / taccaidasmAkamabhimatameva tadA'smAmirevoktamiti / evaM tAvadanena vyAkhyAtaM lakSyate punarayamasyArthaH1. nizcitaus 4 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 227. paM. 17.] hetubinduttiikaalokH| etadartha sUtrakAreNa pramANasamuccaye-mayA ca vinizcayAdau nizcitagrahaNaM kRtamityabhipretyAcAryavArtikakAreNAvAbhyAmityasminnarthe'smAbhirityabhidhAyIti / dvayorarthayorbahuvacanaM kena bacaneneti "asmadordvayozca " ityaneneti brUma iti / ato'pi nyAyAt iti pAThoH ataeva nyAyAt [225.12] iti tu , pramAdapAThaH / pratipannatvAt [225.11] jJAnasyeti prakaraNAt / trairUpyAt jJAnaM 5 (225.10] rUpAntaraM na bhavatI'tyanuvartate / sapakSe bhAva ucyata [226. ] ityanena ca sAdhye satyeva bhAvo lakSitastathA . abhAvo'sapakSa [226.1] ityanena asati sAdhye abhAva eva vivakSitaH / vyAvRttikRtaM bhedamupAdAya [226.9] iti tatrAbhAvavyAvRttyA bhAvo vyavasthApyate / tatra bhAvavyAvRttyA'bhAva iti / paramArthato bhedo nAsti [226.10] iti bruvato thaM 10 bhAvaH tasmin satyeva bhAvo bhavitRtvaM tadabhAve cAbhAva evAbhavitRtvaM evameva hetoH svagata evAyaM dharmo'ta eva yatrAnvayastatra vyatireka iti svabhAvahetusAdhyametadavatiSThate / na tattvA(tvarthA)pIttagamyamiti / nanu ca yadyanayoH parasparAntarbhAvo na bhavet tarhi kathamekaM vAkyamubhayaM gamayet / tathA caitat pUrvoktaM [70a] kiN......hti| bhinnalakSaNameva [226.15] vyAvRttito bhinnasvabhAvameva santaM tatazca bhinnatvAt 15 anayoliGgarUpatvAcca pRthagavayavAntaratvaM yuktamiti bhAvaH / yadyekaH svabhA......... ...............yaduktapUrva tadavasthamevetyAha paraspara [226.16] ityAdi / ekavAkyAt [226.16] ekavAkyArtharUpatvAt ekavAkyaprakAzyarU......sapakSavipakSayorbhAvAbhAvayoraparasparAkSepAditi siddhAntavAdinA'bhihitaM kimanena tadapratividhAyakena na tvi[226.17]tyAdinoktena ityAzaGakya pUrvapakSavAdimata eva...... 20 .........darzayitumAha-ayamabhiprAya [226.17] iti / tadabhAvo'bhAvo gamyate anyathA tadarthevAsyA vAkyasya na syAdityA'............ta iti vartate / pratibandhazca [226.22] pratibaddhatvaJca hetterityarthAt / tAdAtmyatadutpattibhyAM 226.221 tAdAtmyena tadutpattyA yA / tadbhAve bhAvarUpa eve[226.23ti vicArata esakvatiSThate / yata ityabhipAyeNoktaM ekavAkyeneti pIno devadatta ityAdinI 25 tata evaikavAkyA'ntarabhAvAdi[227.17ti / 1. vAkyArthAntara Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 . paNDitadui~kamizrakRto [pR. 227. paM. 18__kadAcit .........pAdanakAle dRssttaaditybhipraayennoktm-ekvaakyaarthaanpekssaave[227.18]kvaakyaarthaavtvntaa()vityrthH| tadantarbhAvamAtreNa [227.18] ekavAkyArthAntarbhAvamAtreNa niyamavadvAkyavyapakSeyA kadAcid dRSTena tadantarbhAvAt / ekarUpAntarIvAttu dvitIyagati[227,27parneti vrtte| bhinnarUpAveve[228.6]5 ti yathA tayA ka'......ta tathA bhinnruupaaveveti| tataH [228.191 zAstrAt / sarvadA cAtra jJAna[228.15]grahaNaM jJAtatvopa- lakSaNaM jJAtavyam / jJAta(na)zabdena asyaiva vivakSitvAt / etacca purastAdupadarzitameva / syAdetat ye tAvat jJAtatvazabdena jJAnamevAbhidadhate te santUktayA nItyA nirAkRtAH / ye tu jJAnakarmatvaM jJAtatvaM .........nirAkriyante ityAzaGkAyAmAha tadayamatra [228.20] 10 ityAdi / tadapekSo'pi [228.25] jJAnApekSo'pi / prakaraNamupasaMharannAha-tadevami [228.28ti / trINi pakSadharmAnvayavyatirekAtmakAni lakSaNAni yasya sa tathokta iti - sarvamavadAtam / AcAryazrIdharmakIrtiviracitasyAsya hetubindusa'...............tha tattvaprakAzikAM TIkA paTIyasImIdRzIM parArthamuddizya praNayatA niyataM mayApi kimapi puNyaM upArjitaM 15 tadapyahaM parArthamupanayAmiti manvAno'nekajanmAbhyastakRpAyogAt sAtmIbhUtaparArthakaraNo'yaM bhadantadharmAkaradatta imam [229.1] ityAdi pariNAmanAzlokenAha / asyAyaM samudAyA rthiH munIzarAddhAntanayapradIpam (229.2] vivR'tya yat puNyamupArjitaM - tat jagato vizuddhiM vidheyAt 229.3] iti / kAyavAGmanomaunayogA munayaH pratyekabuddhAdayasteSAM IzaH zAstA buddho bhagavAn savAsanaklezaparihANi20 yogenAta(?)bhyastasya prakarSaprAptayA tAyitvAt tasya nayo nItiH pravacanaM tasya rAddhAntaH siddhAntastasya [70b] .............kSaNikAH sarvasaMskArA ityAdi pravacanArthasyAnena yathAvatprakAzanAt kutsitaH pramANAnupapannArthaprakAzanAt tarko nyAyadarzanAdi[riti tthaa| azeSazcAsau sa ceti tathA / tasya mArgaH [229.1] panthAH siddhAnta ityarthaH / kSataH khaNDitaH tadvairUpyApAdanAdazeSaH kutarkamArgo yena sa tathA / taM vivR'tya vyAkhyAya ..................rthAt / tat puNyaM [229.3] kartR vizuddhiM [229.3] . vimalacittasaMtatiM parAM (229.4] prakRSTAM sarvAvaraNaprahANAditi sarvamanavadyamiti / 1. vitatya Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. 229. paM. 4. ] hetubinduttiikaalokH| dAriyaduHkhAdabhiyogamAtrAd vizuddhabuddhevirahAdabodhAt / nAstIha sUktaM mama yatpunaH syAt gurojitAreH sa khalu prasAdaH // kutUhalenaiva yadRcchayA vA mAtsaryato doSajighRkSa [yA vA] ......svata eva rUpaM vijJAsyate'syeti na varNayAmaH // kRto'yamarcaTAloko nibandho bAlabAndhavaH / yatra mUrtirivAdazaiM dRzyate svaparasthitiH // . parArthamuddizya yathArthamarca vivRNya puNyaM yadupArjitaM mayA / nihantu tenAvaraNAni vidviSo janontarAyeNa vinaiva sarvathA // samAptazcA'.................. nibandhaH / / kRtiriyaM paNDitadurvekamizrasyeti / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTAni - - - Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI' / akartR 82, 22 anavasthA 137, 2 akasmAt 65, 9 anavasthAyin 82,25 akAraka 120, 27; 137; 17 anAdRtya 126, 21 akAraNa 108, 11 anAdheyavizeSa 113, 12 akAraNApekSaNa 159, 3 anitya 54, 27 akArya 137, 26 aniyama 208, 25 akSaNika 131, 7; 137, 11; 146, 19 anizcaya 203, 27 akSaNikatva 44, 19 anizcitAtman 214, 18 akSepakArin 129, 8 anugamana 187, 4 akSepakriyAdharman 122, 18 anuddiSTaviSaya 52,10 akSepakriyAsvabhAva 123, 4 anupalabdha 45, 12 aguNavat 108,11 anupalabdhi 50, 9, 14; 52, 1; 53, 15, 54, agni 50,3; 64, 13 26; 55, 2; 169, 12, 170, 23, agnimat 55, 1 202, 16 agnisahakArin 165, 27 anupalabdhilakSaNaprApta 52,5 agnyAdi 140, 10 anupalambha 53, 20; 190, 4,8 agnyAdisAmagrI 157, 13 anubandha 41,8 agnyAdisAmagrIvizeSa 159, 28 anumAnajJAna 38, 16 aGkarakAraNa 88, 6 anumAnataH 20, 14; 39, 11 anumAnavad 27, 28 arajananasvabhAva 88, 1 anumAnavyutpAdanArtha 39, 18 aGkarAdivat 135, 24 anumAnAzrayatva 3, 23 anumeya 221, 16 ajanaka 83, 24 anumeyatA 40, 19 atatsvabhAva 73, 18; 137, 16, 145, 3 / anekAnta 88, 11 atatsvabhAvatA 58,17 antya 89, 6; 114, 4, 10; 115, 8 atattvabhAvatva 83, 25; 120, 26 antyAvasthA 119, 26; 122, 18 atadAtman 200," antyAvasthAvat 119, 22 ataddharmabhAvin 220, 4 anyatva 173, 26 atadbhAvamAtrAnvayin 58, 7,58, 20 anyathA 162, 4 anyathAtva 86, 17 atadbhAvin 154, 12, 26; 156, 8 anyathAtvAsaMbhava 119, 20 atadvayAvRttiviSayA 26, 15 anyathAbhAva 89, 15; 139, 14, 28 ativyAptiparihAra 33, 17 anyathAbhUta 196, 24 atizayavatI 217, 12 anyabhAva 175, 3; 178, 22, 25, 184, 28; adhigata 33, 25 185, 15, 187, 16, 202, 6 anadhigata 33, 18 anyabhAvalakSaNa 177,8,28 anadhigatavasturUpa 35, 17 anyabhAvaviSaya 200, 20 anadhigatArthaviSaya 33, 15 anyayogavyavaccheda 17,9 ananuvRtti 14, 26 anyaviruddha 75,1. anala 189, 25; 190, 1 anyAbhAva 192, 10 1 sthalAkAH pRSThasUcakAH, sUkSmAyAzca paGkisUcakAH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI a vaya 19, 12, 22; 57, 5, 75, 6, 18 6, ; arthakriyAsAdhana 27, 13 arthakriyAsAdhanaviSaya 28, 8 anvayanizcaya 41, 5,44, 12 arthabheda 73, 6 . anvaya-vyatireka 225, 21 arthAntara 49, 20; 150, 7 anvaya-vyatirekanimitta 74,8 arthAntaranimitta 58, 2 anvayavyabhicArAbhAva 57, 20 arthAntaravad 157, 20 aparaspararUpatva 143, 10 arthAntaraviviktarUpa 24, 16 aparasparAtmatA 97, 24; 108 alakSaNa 220, 12 aparApara 116, 13; 133, 26 avagatatva 225, 15 aparAparapratyayayoga 138, 21 avayava 11, 21 aparAparotpatti 88, 25 avasthA 84, 6 apUrvArthavijJAna 33, 11 avasthA vizeSa 87, 26, 88, 6,134, 16 apUrvArthAdhigama 27, 3 avinAbhAva 55, 9, 22, 205, 15, 206, 15 apUrvotpatti 120,3 / avinAbhAvaniyama 7, 25, 10, 1 apRthaksiddhi 178, 22 avinAbhAvalakSaNa 183, 7 apekSaNIya 131, 7 avinAbhAvin 151, 9 apekSamANa 126, 20 avilambita kAryakartRdharman 137, 13 apekSA 164, 18, 175, 21 aviveka 114, 23; 189, 12 apracyutotpanna 122, 23 aviziSTa 130, 29, 153, 3 apratirodhazaktika 113, 7 aviziSTasAmAnyavivakSA 153,5 apradarzitapratihetu 218,6 avisaMvAdin 33, 14 apramANa 28, 11 avaiparItya 89, 16 avyabhicAra 150,9 abAdhA 208, 8, 12, 27, 209, 1 avyavaccheda 189, 8; 197, 21 abhAva 46, 19,55, 180,4; 155, 2,1 avyavadheyazaktitA 112, 14 10; 174, 23, 177, 1; 178, 19; | asaMbaMdhadoSa 184, 27 187, 21, 203, 1; 219, 20 asaMvaraNIya 218, 20 abhAvakhyAti 75, 7 asadvayavahAra 50, 12 abhAvavirodha 122, 25 asadvayavahArasiddhi 202, 24 abhAvavyavahAra 203, 1, 3 asamartha 119, 27 abhAvamyavahArahetu 169, 13 asAdhAraNa 26, 9; 27, 1 abhAvasiddhi 51,11 asAdhAraNatA 15, 1 abhAvahetu 169, 13 asAdhAraNaviSaya 25, 14,39, 27 abhidhAna 227, 8 asAdhAraNAtman 24, 25 abhinnayogakSematva 36, 7 asAmarthya 77, 21, 210, 20 abhinnAkAra 161, 17 asthitidharman 83, 9 abheda 161, 13 . . ahetuka 162, 13 abhyudaya 218, 26 ahetukatvaprasaMga 159,4 artha 221, 16 ahetutva 82, 22 arthakriyA 28, 23; 33, 2, 35, 5, 9,40, 21 Atman 194, 29 arthakriyAyogya 35, 19 Adinimitta 160, 27 arthakriyArthin 28, 9 Adya 136,20 arthakriyAvirodha 44, 19 AlocanA 27, 14 apramArmika 122, 23,27,20.155,119 | bharaNIya 218 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI AvaraNa 79, 26 AvirbhAvakAla 201, 1 AzrayaNa 174, 1 AzrayabhUta 129, 13 itarasvabhAvatva 165, 7 indhana 165, 25 IrSyAzalyavitudyamAnamarman 127, 12 utkIlita 219, 8 utpatti 160, 4; 13, 23 utpanna 122, 19 upakSepa 211, 23 upajanitavizeSa 137, 29 upadarzana 69, 24 upanayanigamanAdika 70, 10 upanayArthavat 225, 16 upanidhi 91, 12 upayoga 69, 10, 89, 24 upayogamAtra 221, 28 upayogAbhAva 65, 26 upalabdhi 170, 23 upalabdhihAna 170, 22 upalabdhilakSaNaprApta 45, 12, 53, 19; 55. 2; 167, 25; 169, 11; 194, ekapariccheda 194,2 ekarUpaniyatA 192, 23 ekavAkyapratipAdanamAtra 227, 6 ekasaMkhyAvivakSA 293, 7, 215, 19; 220, 12 ekasvabhAvatA 227, 6 ekasvabhAvatva 143, 8; 158, 15 ekAtmapariccheda 194, 26 ekArthakaraNa 114,1 ekArthakriyA 115, 11, 129, 22 ekopayogaviSaya 110, 7 aikyAbhAva 88, 20 kaThinAdi 140, 3 . kartavya 222, 12 kartR 82, 21 kaSTatara 218, 22 kAdAcita 164, 19 kArakAkAraka 125, 7 kAraNa 88,7; 111, 14; 115, 2; 117, 1; 151, 13, 160, 12; 162, 10; 164, 25; 166, 10 kAraNakalApa 114, 5 kAraNatA 131, 7 kAraNatva 114, 11 kAraNabheda 92, 18, 95, 15; 110, 22 kAraNa-vyApaka 202, 23, 203, 5 kAraNa-vyApakAnupalabdhi 51, 13 kAraNazaktibheda 112, 11 kArya 54, 26, 74, 6, 89, 23; 90, 3, 22; 92, 15; 97, 17; 111, 14, 20; 123, 5; 126, 19; 127, 1; 131, 1; 133, 15; 150,5; 151, 8160,10; 166, 8 kAryakaraNasambhava 127, 21 kAryakAraNa 150, 14 kAryakAraNabhAva 49, 8, 19; 160, 10 kAryakAraNalakSaNa 183, 1 kAryakAraNa-vyApyavyApakabhAvasiddhi 51 kArya kriyA 122, 5 kAryakriyAdharma 122, 14 kAyataH 34, 1, 36, 1 kAryatva 50, 4 kAryadvaividhya 135, 18 kAryabheda 92, 18,95, 15 . kAryavizeSa 111, 20 upalabhamAna 169, 25 upalabhyamAna 172, 10 upalabhyamAnadharmasa 171, 17 upalambha 210, 23 upalambhAtman 111, 5 upasaMhAra 62, 20 . upAdAna 140, 12 upAlambha 91,13 upekSA 127, 16 upekSApatti 122, 16 ubha 227,6 ubhaya 227, 2 ubhayarUpatva 227, 24 eka 114, 23; 116, 9; 213, 12, 227, 3 ekakArya 110, 25 ekakSaNabhAvin 125, 3 ekajJAnasaMsarga 172, 18 . ekarava 110, 18 ekadravya 182, 2 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI kAryatvabhAva 110, 15, 158, 26 tajjanman 136, 26 kAryasvabhAvahetu 51, 10 tajjanya 152, 18; 157, 16 kAryahetu 45, 4 tajjJAna 169, 26 kAryin 67, 5 taNDulAdi 128, 25 kulAla 96, 12; 108, 22; 109, 4 tattva 161, 15 . kuvindAdi 119, 10 tatpariccheda 189, kRtakatva 58, 17,73, 24, 74, 11 tatprakRtitva 136, 27 kRtakatvAdi 13, 17 tatpratipatti 186, 20; 188, 13 kevala 83, 16; 118, 26; 126, 4, 11, 20; tatsaMsRSTa 172, 12 137, 15, 174, 7, 184, 24; 192, tatsaMsthAna 108, 13 13; 203, 29; 227, 18, 23 / tatsAdhana 224,.4 kaivalya 188,9 tatsiddhisiddha 178, 3 kramayogapadya 146, 26 tatsthAyin 137, 28 kramAkramAdi 147, 28, 198, 24 tatsvabhAva 83, 22, 86, 18; 119, 20; 139, 4 kiyA 124, 28. tatsvabhAvatA 75, 1; 82, 27 kriyAvad 108, 15 tatsvabhAvatva 119, 28 krIDanazIla 119, 10 tatsvabhAvavinAza 143, 9 kSaNavizeSasAcyArthavAJchA 37, 10 tathAtvapracyuti 196, 14 kSaNika 88, 19 tathAbhUta 196, 24 kSaNikatva 112, 19; 193, 13 tathAvidhajanman 153, 19, 20; 155, 15, 17 kSaNikatvAbhAva 62, 16 tadaMza 13, 9, 17, 21; 19, 5, 54, 20; guNa 108, 10 205, 4 . guNavat 108, 15 tadaMzavyApti 13, 6, 14 gomayAdi 160, 18 tadatajjanya 158,13 grIvA 206, 27 tadatadrUpa 189,10 ghaTa 96, 14 tadanya 198, 12; 203, 6 ghaTAdi 62, 9 tadanyabhAva 188,11 ghaTAbhAva 186, 15 tadapratipatti 188, 14 cakrAdi 96, 21 tadadhyavasAya 35, 24 cAkSuSatvAdi 12, 11, 13, 16 tadanyathAbhAva 219, 26 cintA 221, 16 tadabhAva 46, 15; 186, 3 jananaprasaGga 86, 20 tadabhAvasiddhi 178, 19 janyajanakabhAva 150, 19, 27, 181, 5 tadavastha 79, 26 jAta 129, 13 tadAtmatA 83, 8 jJAtavya 221, 16 tadAtman 83. 5; 195, 25; 196, 13 jJAna 220, 20; 223, 28 tadAtmaniyatapratibhAsajJAna 195, 9 jJAnahetutA 129, 16 tadAdya 39, 27 DiNDikarAga 71, 3 tadutpatti 88,8 tatkAryatvaniyama 151,16 tadutpattiniyama 151, 3 tajjananazakti 165, 14 tadutpattiniyamAbhAva 153, 1 tajjananazaktisAmya 165, 24 tadutpattilakSaNa 74,8 tajjananasvabhAvatva 1656 tadupAya 132, 3 tajjananasvabhAvavilakSaNa 165, 11 | tadazana 185, 16 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI taddezakAla 199, 21, 200, 2 nAnAyogakSematva 37, 6 tadbhAva 46, 19, 83, 2 nAza 82, 25; 143, 8 tadbhAvatA 41, 15,43, 27 nAzakAraNa 82,26 tadrUpa 224, 10 niHzreyas 219, 1 tadvijAtIya 160,3 nitya 77, 4; 131, 28 tadviviktapradezAtmaka 178, 25 nityatvasAdhanasAmarthya 219, 7 tadvizeSapratipatti 186, 2 nityAnuSakta 131, 29 tadvizeSopayoga 93, 20 nidarzana 219, 7 tadvyatirikta 163, 20; 197 12 nimittAntarAbhAvopadarzana 50, 17 tanmAtrAnvaya 57, 24 niyata 8, 1 tapasvina 207, 15 niyama 172, 10; 205, 15, 227, 23 tAdAtmyAbhAva 83, 5 niyamakhyApaka 227,4 tAdRza 155, 13; 160, 26; 186, 10 niyamavat 227, 22 tIrAvazin 193, 16 niyoga 164, 25 tulya 215, 1 nirabhiprAyavyApAra 90,2 tulyarUpatA 111, 11 nizcayotpAdana 69, 22 tulyalakSaNa 217, 18 nizcitagrahaNa 222, 4 tridhA 54, 21, 205, 14 niSpanna 77, 19, 83, 10 trirUpa 205, 6; 224,8 nIla 29, 5 darzana 40, 1; 53, 22; 122, 1; 192, 13 nIlavikalpa 33, 1 darzanabala 121, 15 nIlasAdhyA 33, 2 diDAgAcArya 218, 8 nIlasvalakSaNa 29, 17 dRSTatadanyatva 198, 20 nairAtmya 83, 7 dRSTapratihetu 216, 21 / nyAya 218, 20 dRSTAntarmin 13, 2, 6, 15 pakSa 11, 20 dRzyaviSaya 51, 24 pakSadharma 3, 13, 4, 20; 10, 15, 11, 18, 20, dravyAzrayin 108, 11 14; 39, 11,54, 20, 55, 22 / dvitIyAkSepanAntarIyakatva 227,5 | pakSadharmasva 225, 16 dvairAzya 196, 27 pakSadharmasambandhavacanamAtra 68, 9 dhanurdhara 17, 4, 10 pakSadharmasambandhavacanamAtrasAmarthya 63, 26 dharma 12, 19 pararUpa 198,8 dharmavacana 12, 16 parasparApekSa 173, 25 dharmin 11, 20; 13, 15; 206, 20 parasparApekSA 157, 6 . dhAdisvarUpamAtraviSayAlocanAkhyapratyakSapUrvaka 39, 5 | parasparopasarpaNa 117, 24 dhAzrayasiddhi 12, 17 parasparopasarpaNavyavadhAnAdivirahAdi 129, 13 dhUma 55, 1; 64, 12; 157, 12; 158, 13 pariNAma 91, 10 dhUmajanana 159, 27 paridIpita 126, 15 dhUmAgnivat 179, 2 parihArArtha 189, 23 dhUmAdhUma 158, 18 parokSa 1,18 . dhUmAghUmajananasvabhAva 158, 23 parokSArthapratipattiH3, 23 nazvara 77, 17, 82, 25 paropalakSaNa 228, 16 nAnAtva 97,16 paryudAsavRtti 171, 2; 175, 2. . nAnAprakAra 121, 25 | parvabrAhmaNa 67,6 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1. hetubindugatazabdAnAM sUcI pazyat 189, 25 pramANatA 203, 24 putra 207, 17 pramANalakSaNa 33,17 puruSa 221, 28 pramANavyavasthA 4, 26, 34, 24. puruSapratibhA 219, 14 prameya 69, 24; 70, 2, 221, 28 pUrvapratyakSakSaNa 37,5 prayatnAnantarIyakatva 74, 11 pRthaga 225, 14 prayukta 210, 19 pRthagbhAva 137, 15 prayoga 62, 3, 64, 2, 72, 21; 74, 25, 75, . prakAzAdi 83,3 5203, 24 prakRti 218, 25 prayoganiyamArtha 227, 8 pratikSaNa 133, 26 prayojana 12,4,70, 3 . pratikSA 64, 2 pravRtti 35,6,26,36,6 pratijJArtha 64,1; 186,9 bAdhaka 44,5 pratijJArthapratIti 64, 17 bAdhakapramANavRtti 44, pratijJAvacana 68,6 bAdhA 208, 18:210, 14, 23 pratiniyama 164, 28; 165, 15 bApAnupalambha 211, 5 pratipatti 64, 6, 65, 11,70, 4; 192, 23 bIjAdivat 83, 15 137, 29 pratipattigaurava 14, 14 bhavanazIla 133, 15 pratipattijanman 221, 25, 28 bhAva 46, 19, 73, 18, 19, 77, 18,83, pratipattihetu 191, 3 20; 86, 16, 88, 19; 89, 25; 122, pratipattR 221, 17 5; 141,8; 143, 4; 155, 13; 179, 5,207, 2 pratibandha 74,8 pratibandhamAtrasiddhi 52, 12, 25 bhAvapratiSedha 80, 16 bhAvabheda 123, 14 pratibhAvat 219,5 bhAvasiddhi 176, 22 pratiyogin 187, 17, 19 pratilambha 130,6 bhAvAntara 78, 18; 114, 29 prativiziSTasvabhAva 112, 25 bhAvAntarakaraNa 78, 20 bhinna 108,7110, 23; 116, 24 pratiSedhamAtra 176, 4 bhinnazakti 116, 15 pratiSedhavikalpa 27, 2 bheda 26, 11; 85, 15, 109,5,165, 8 pratihetvasambhava 215, 18 pratIti 66, 23; 68, 6,71, 8 bhedAbheda 162, 10, 11, 13 pratItya 216, 14 mahAsAmarthya 121, 20 pratyakSa 20, 8,36, 7; 39, 11 mUlya 65, 6 pratyakSAnumAna 206, 25 mRtpiNDa 95, 27 pratyakSAnupalambhasAdhana 49, 6 mRtsaMsthAna 97, 21107, 31 pratyaya 113, 15; 115, 8; 116, 15; 133, 26 mRtsaMsthAnavizeSAtman 96, 18 pratyAsatti 12, 23, 174,1 mRdvya 109, 3 pradeza 24, 15, 55, 1 yathAdRSTabhedaparamArthaviSaya 25, 5 . pradezamAtra 186, 15 yathAdRSTasAdharmya 40, 19 yoga 116, 15 pradezastha 64, 11 pradezAdi 184, 28 yogya 35, 9 prapaJcamAlA 71, 12 yogyatA 108, 21, 109, 3, 171, 24 pramANa 26, 20; 28, 8, 11, 33, 14, 15; | yogyadezatAdyavyavahitadezatAdi 134, 15 34, 4,40,1,44, 5, 65, 1; 198,8 rUpa 161, 13 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hetubindugatazabdAnAM suucii| rUpagrahaNapratiniyama 111, . | viSayopadarzana 66, 1 lakSaNa 35, 10; 215, 1, 27 vRtti 196, 26 li 65, 11, 67, 19; 184, 26; 203, 26; | vaikalya 188, 10 224, 8 vaidharmya 62, 5. lizAna 25, 1,2 vaiyarthya 82, 24 liGgalakSaNatva 221, 28 vyakta 67, 5; 137, 25 . lijAvirbhAva 200, 28 vyatireka 19, 12, 22 liGgina 184, 26 vyatirekanizcaya 51, 8, 10; 53, 17 vacana 227,1 vyatirekaprayoga 75, 9 bacas 126, 15 vyatirekasAdhana 52, 14 vastu 35, 10, 24, 85, 15, 179,5,218, 24 vyatirekAvyatirekavikalpAnatikama 80.6 vastuta: 43, 25, 57, 11, 110, 18 vyabhicAra 58, 17 vastubheda 84,7 vyartha 209, 1 vastvadhiSThAnatva 4, 26,34, 23 vyarthA 215, 19 vAkya 226, 13; 227, 3 vyavaccheda 194, 4; 195, 1; 199, 12, 15 vikalpa 27, 15; 33, 26; 139, 8 vyavacchedaka 14, 25 viklava 127, 13 vyavacchedana 195, 19 vijAtIya 160, 13, 16, 23 vyavacchedyAbhAva 220, 14 vijJAnajanana 117, 22 vyavasthAvat 164, 23 vidhi 80, 4 vyavahAra 189, 21 vidhivikalpa 27, 15 vyasana 218, 22 vinAza 58, 17, 83, 21; 140, 10, 25; 141, vyApaka 55, 16 vyApAra 121, 25 vinAzasvabhAva 143,13 vyApta 19, 5, 54, 20; 205, 4 vinAzahetu 77, 26;82, 22 vyApti 55, 16, 22; 62, 20; 64, 14; 160, vinAzahetvayoga 77, 13 12 vinAzin 144, 4 vyApya 55, 19 vinAzotpatti 77, 20 zakti 145, 18, 164, 25, 165, 4, 28 vipakSa 75, 7, 8, 10 zaktivizeSaviSaya 97, 22 / vipakSatva 75, 10 zaNDa 207, 15 viparyaya 44, 4, zabda 62, 13 viruddha 75,8 zAlUkAdi 160, 19 viruddhataH 75, 8 SaDlakSaNa 205, 23; 228, 29 viruddhAvyabhicArin 215, 27 saMghAta 137, 27 virodha 126, 7, 187, 14, 206, 14 saMvAdaka 224, 8 vizeSa 110, 24; 114, 21; 115, 3; 130, saMskAra 116, 19 29, 133, 15, 136, 25 saMsthAna 107, 25 vizeSaNa 57, 23 saMsthAnavizeSa 96, vizeSotpatti 114, 26 sat 62, 6 vizeSotpAdana 132, 27 sattva 54,28 vizva 162, 12 sattvAbhAva 62, 17 viSaya 33, 1; 182, 24 sadhUma 22, 4, 23, 30; 24, 14 viSayatA 122, 1 khantanvat 116, 19 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 santAnopakAra 127, 29 sannidhAna 116, 2 sapakSavipakSa 222, 14 samartha 89, 7; 92, 2, 22; 118, 29; samarthasvabhAva 89, 22 samasta 112, 24 samudAyopacAra 11, 22 sambandha 185, 1 1. hetu bindugatazabdAnAM sUcI / 115, 6, 8, 15, 117, 126, 20, 211, 23 sambandhavacana 73, 5 sambandhAbhAva 178, 23; 180, 17; sarUpa 116, 22 salila 190, 10 salilAdika 190, 2 salilArthin 190; 3 sahakArArtha 113, 16 sahakAritva 114, 9, 115, 11, 129, 22 sahakArin 89, 22; 92, 16, 110, 1, 115, 3; 130, 21; 131, 18, 136, 16, 18 sahakAripratyaya 137, 29 sAkSAt 115, 2 sAdhana 69, 23; 164, 24; 178, 17, 25; 220, 6 sAvanadharma 57, 10 sAdhanadharmabhAvamAtra 57, 4 sAdhanadharmabhAvamAtrAnvayin 57, 17 sAdhanadharmavat 62, 18 sAdhanA siddhi 176, 5 sAdharmya 62, 4 sAdharmyavat 715, 7 sadharmyavatprayogAdi 68, 6 sAdhAraNa 38, 3 sAdhya 73, 19; 164, 20 sAdhyadharma 41, 10; 57, 10, 24 62, 19; 206, 20; 207, 180 sAdhyadharmin 20, 14, 39, 11 sAdhyapratIti 70, 16 sAdhyasiddhi 208, 8, 13; 209, 1 sAdhyasiddhyartha 209, 19 10 sAdhyAbhAva 51, 11; 208, 26. sAmagrIkArya 112, 16 sAmayantavad 158, 4 sAmarthya 14, 9; 38, 7 119, 27 126, 25; 208, 27 209, 28 sAmarthyotpatti 119, 27 sAmAnya 28, 21, 201, 25 sAmAnya vikalpajanana 20, 9 sAmAnyavizeSabhAvakalpanA 185, 30 sAhitya 123, 21; 124, 15 siddha 183, 21 siddhi 178, 19 sUtra 96, 17 sthitidharman 138, 26 smaraNa 64, 15 smArta 25, 1, 2 smRti 26, 13, 34, 1 smRtisamAdhAnamAtra 67, 22 svakAraNa 115, 15 svakArya 137, 29 svanizcayavat 69, 21 svabhAva 54, 25; 57, 6, 58, 9, 20, 77, 27; 86, 16; 89, 15, 92, 15, 16, 21; 97, 16, 114, 23 115, 8; 116, 26; 118, 12; 122, 13, 18, 139, 15; 145, 9, 151, 8, 157, 17; 158, 14; 202, 24 svabhAvataH 77, 16; 82, 25 83, 10; 144, 28; 219, 22; 220, 8 svabhAva niSpatti 129, 15 svabhAvabheda 123, 13; 139, 23; svabhAvamAtra 121, 24; svabhAvahetu 41, 6 svabhAvAtizayotpatti 131, 7 svabhAvAnupalabdhi 203, 3 svabhAvAntara 130, 5 svabhAvAntarotpattirakSaNatva 114, 26, svarasataH 130, 11 svarasanirodhitva 140, 9 svarUpa 216, 13 svarUpataH 97, 16 svalakSaNa 33, 18, 25, 215, 29 svalakSaNagrahaNottarakAlabhAvin 32, 27 svalakSaNapratipatti 28, 23 svaviSaya 171, 20 svasAdhya 211, 17 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M 1. hetubindugatazabdAnAM suucii| svasAdhyadharmAvyabhicAra 205, 10 . hetumat 58, 17 svasAdhyabhAvAbhAva 219, 19 hetusantAna 130, 2 svahetu 77, 19; 91, 10 hetusvabhAva 57, 20 hetu 4, 20; 13, 16; 19, 5, 44, 4, 48, | hetvantara 83, 2, 9; 219, 6 30, 54, 20, 57, 6; 58, 15, 75, 7 | hetvabhAvaprasaGga 75, 8 117, 22; 150, 7, 205, 23, 209, 1; | hetvAbhAsa 6, 15, 16;7, 21; 10, 12, 55, 215, 18, 221, 16; 218, 24, 225, 28, 205, 15, 207, 13; 214, 23; 28, 228, 29 215, 25, 220, 18 2. hetubinduTIkAgatAnAM vizeSanAmnAM sUcI' akSaNikavAdin 127, 131 naiyAyika-mImAMsakAdi 205 . anekAntavAda 43 naiyAyikAdi 43, 58,.120, 180. ahIka 98, 100 pUrvAcArya 76, 77, 143, 144 AcArya ( diGnAga ) 18, 75, 150, 218, pramANadvitvasiddhi 189 224, 225 pramANavArtika 86 AcAryapAda (diGnAga ) 218 pramANavinizcaya 191 AcAryAya ( diGnAgIya ) 12, 13 bauddhIya 108 Izvarasena 12, 175, 176, 181 bhASya (zAbarabhASya) 21 Izvarasena 175 bhASyakAra (vAtsyAyana) 168 IzvarasenaprabhRti 167 mImAMsaka 33, 167, 205 uAtakara 70 mImAMsaka 218 kumArila 21, 23, 24, 27, 38, 52, 78, mImAMsakAdi 119 121, 175, 176, 187, 190, 193, vAdanyAya 50 vedAnta 219 kaumArila 78 . vaiyAkaraNa 218, 219 kSaNabhaGgasiddhi 82, 87 . vaizeSika 102, 107, 108, 164, 218. kSaNikapakSa 125; 131, 132 vaizeSikadarzana 5 kSaNikavAdin 142 . kSapaNaka 92 zAstrakAra 69,2 jaiminIya 43, 92, 98 zAstrakAra ( dharmakIrti ) 77, 147, 168, 169, DiNDika 71 218 tathAgatasamaMya 32 zAstrakRt (dharmakIrti) 8,71, 86, 132, 167 tarkazAstra 13 sambandhaparIkSA 8 diGnAgapAda 212 sthirahetuvAdI 137 diGnAgAcArya 218 siddhAntavAdin (dharmakIrti) 92, 109,118, 122 dharmakIrti 1 132, 141, 143, 154, 15, 192, nagnAcArya 71 - 203, 200,209, 213, 214 . . naiyAyika 73, 120, 121, 123, 167. 168. | sogata 22, 76, 173, 217. - 179,181, 205, 224 syAdvAdabhaGga 31 naiyAyikaprabhRti 224 hetubindu 1 . ... .. .. vaizeSikIya 10 * 1. aGkA:pRSThasUcakAH Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. hetubinduTIkAgatAnAmavataraNAnAM sUcI' atazcAnagnito dhUmAd 155 gatvA gatvA tu tAn dezAn [zloka0 arthA0 38] atyantAsaMbhavinaH . anume ye'tha tattulye 16, 222, 223 guDa zcet kaphahetu: syAt (26) 106 anyaH svabhAvastasyApi (15)2 105 | ghaTAdiSu yathA dRSTA 61 anyonyAbhAvarUpANAm (21) 106 jJAnAdavyatiriktaM ca [pramANavA0 3.70] 221 anyonyAbhAvarUpAzca (22) 106. tataH paraM punarvastu [zloka0 pra0 120] 21, 27 abhighAtAgnisayoga 76 tato dezAdyapekSA'gni0 21 abhedasyAparityAge (20) 106 / tato'pi kalpitasyaiva (6) 105 arthakriyA'samarthasya [pramANavA03. 210] 59 tatra yaH san sajAtIye [nyAyamukha 7] 13 arthasya dRSTAviva tat (4) 104 tatrApUrvArthavijJAnaM 33, 84 avazyaMbhAvaniyamaH [pramANavA0 3. 31] 8 tatraivaikatra sAmarthyAt 94 avasthAdezakAlAnA [vAkya01.32] 154 tatsaMyoge sadityevaM [zloka0 abhAva0 26] 188 avinAzo'nuvRttizca (7) 105 tadatadrUpiNo bhAvAH [pramANadA0 2. 251] 94 asaMstadatyaye nyAyamukha 7] 13 / tadiSTau kinna sAmAnyam (24) 106 / / asAmAnyasya liGattvam [zloka0 anu0 150] 23 | tadaitat syAdabhede tu (11) 105 asti hyAlocanAjJAnaM [zloka0 pra0 112] 21,25 | taddhayarthasAmarthyanotpadyamAna 195 aspaSTarUpA gamyante (36) 107 tanneSTatvAd vikalpasya [zloka0pra0 111] 38 itaretarabhedo'sya [pramANavA0 3. 71] 24 tayoH kena vibhinnAbhyAm (16) 105 indriyajJAnanirbhAsi (2) 104 tasmAttanmAtrasaMbaddhaH [pramANavA0 3.22] 9 iSTa viruddhakAryapi pramANavA0 3.5.] 21 tasya cApyanumAnatvaM [zloka0 anu0 152] 23 utpAdavyayadhaumya. [tatvArtha05.29] 146 tatya bhedo'pi tAbhyAM cet (43) 107. utprekSeta hi yo mohAt 217 tasyApi cAnumAnena [zloka0 anu0 151] 23 udAharaNApekSaH 'tathA' ityupasaMhAraH [nyAya0 1.1 tAdAtmyaM cenmataM jAte: 3. 38] 70 tA hi tena vinotpannA [ zloka0 A0 38 ] 31 ekadravyam [vaize0 1. 1. 15] 182 te caikazabdavAcyAH syuH (35) 106 ekapratyavamarzArtha. [pramANavA0 3.72] 22 dezAdibhedAda dRzyante [pramANavA03.201204 aikAntikastvabhedaH syAt (19) 185 dravyaparyAyayoreka (12) 105 aikAntikAvananyatvAd (39) 107 dravyaparyAyarUpatvAt (1) 104 / kaH zobheta vadannevaM 131 dravyAtmani sthite pazcAt (9) 106 kathaM pratyakSapUrvatvam [zloka0 pra0 87] 21 dravyAzrathyaguNa [vaize0 1.1.16] 108 kathamasata: kenacidvirodhagatiH 7 dharmayormeMda iSTo hi [zloka0 abhAva0 20] 175 kasmAt sAsnAdimatsveva [zloka0 A047] 32 dharmitvaM tasya caiva syAt (45) 107 kA cAnyA mRgyate yukti: 121 na ca kenacidaMzena 18, 150 kArya dhUmo hutabhujaH [pramANavA0 3. 33] 52, . na cAnantasvabhAvatvam (18) 105 kAryakAraNabhAvAdvA [pramANavA0 3. 30] 8, 51 / na cAnyatarA bhrAntiH [zloka0 AkRti07] 3. kAryabhedAt svabhAvasya (13) 105 na cAvastuna ete syuH [zloka0 abhAva08]188 kUTasthanityatA dravye (23) 106 | na cAvikalpyaliGgasya [zloka0 pra0 88]21, 31 kriyAvad guNavad [vaize0 1.1.15] 108 narte prayojanAdiSTaM 12 kSaNikatve kathaM bhAvA: 155 naSTAH paryAyarUpeNa (0) 105 1. aGkAH pRSThAsUcakAH 2. koSThakAntargatAkAH kArikA sUcakA: Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. hetubinduTIkAgatAnAmavataraNAnAM suucii| 13 nahi praviSTamAtrANAM [zloka0 50 126] 128 | vijJAnaM vA'nyavastuni [ zloka0 abhAva0 11 ] na hyapratyakSe kArye 40 169,174 nAntarIya kArthadarzanaM 69 virodhisaMnidherdoSaH (31) 106 nAstitA payaso dani [ zloka0 abhAva0 3] 78 vizeSahetarasteSAM 131 nirvikalpakabodhena [zloka0 pra0 118] 36 viSayeNa hi buddhInAM [zloka0 AkRti0 37] 31 nivartate hi mithyAtvaM [zloka0 sU0 2. 52] 211 | vyaktAvekatra sA vyaktA[pramANavA0 3.154,155] paramArthakatAnatve (3) 104 . paryAyA ye pratIyante (38) 100 vyaktijanmanya jAtA ced 32 paryAyAstatra kalpyante (10) 105 vyaktinAze na cennaSTA 32 pratijJAyAH punarvacanam [nyAya0 1.1.39] 70 vyakterjanmAdiyoge'pi 32 pratyakSa kalpanApoTeM [pramANavA0 2.123] 39 vyAvRttibhedaH kazcit syAt (5) 105 pratyakSapUrvakatvAccAnu [zAbarabhASya 1.1.4] 21 zaktyapekSaM ca kArya syAd (29) 106 pratyakSAgrahaNa yattu [zloka 0pra0 111] 21 zrAvaNatvasya hi 218 pratyakSAderanutpattiH [zloka0 abhAva. 11] 190 saMyogAbhAvena [vaize0 5.1.7] 170 pratyeka yannidAna yat (28) 106 saMyogyAdiSu yeSvasti [pramANavA0 4.203] 9 pramANapaJcakaM yatra [zloka0 abhAva01] 200 sadakAraNavannityaM [vaze0 4.1.1] 77, 144 pramANamavisaMvAdi [pramANavA01.3] 33 sadasatyakSabhedena [pramANavA03.209] 59 prAgabhUtvA bhavan bhAvo 80 sannivezena ye bhAvAH (34) 106 bAdhAjJAne tvanutpanne 214, 217 san bodhagocaraprAptaH 80 bhAgA eva ca bhAsante (32) 106 samAnavarNasaMsthAne 157 bhAvAntaravinimukto 78 samudAyasya sAdhyatvAt 11 bheda evAtha tatrApi (44) 107. sambandho yadyapi dviSThaH 19 bhedAbhedoktadoSAzca (25) 106 / sarvavastuSu buddhizca [zloka0 AkRti05] 30 madhuraM na hi sarva syAt (27) 106 sarvatyaiva hi zAstrasya [zloka0 sU0 1.12] 1 mahattvAdanekadravya0 [vaize0 4.1.6] 168 sAdharmyavati prayoge 75 yat kvacid dRSTaM [vinizcaye]. 16, 61 sAdhya nirdezaH [nyAya01.1.33] 7. yathA tulye'pi bhinnatve [zloka0 AkRti036]33 | sAmagrI phalazaktInAM [pramANavA0 3.7] 56 yadA tarhi vaiyAkaraNa 218 sAmAnya nAnumAnena [zloka0 anu0 149] 23 yadyatra zabdA 218 sAmAnya nAnyadiSTaM cet [zloka0 AkRti 35]31 yasmin sati bhavatyeva [pramANavA0 126] 170 smArtametadabhedena [zloka0 anu0 160] 23 yena yatyAbhisaMbandho 131 svabhAvasyApi kAryatvAt (15) 105 ye bhedAbhedamAtre tu (30) 106 . svabhAvasyaiva bhedena (14) 105 liGgaliGgayanumAnAnA [zloka0 anu0 153] 23 svabhAve'pyavinAbhAvo [pramANavA03.38] 52 liGge liGagI bhavatyeva 18 svabhAvo'pi sa tasyetthaM 141 vastvasaGkarasiddhizca [zloka0 abhAva0 3] 194,195 svabhAvo yannimittAt (42) 107 vikalpabhedAnAM 220 svalakSaNaviSayaM pratyakSaM 23 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI [a]. | ajanakatva 89. 15 aMza 17. 22 ajanakAvasthA 85. 16 akAraka 122. 22; 125. 8; 138. 3; ajanana 89, 21 / akArakatva 125. 21 . ajananasvabhAvatA 101.6 . akArakAvasthA 148. 18 ajJAta 176. 14; 191.7, 224. 13 akAraNa 80.23 ajJAna 94. 19 akAraNapratIti 180.2 atajjananasvabhAvatva 158. 1; 159. 18 AkAryakAraNabhava 49. 25 / atajjanyasvabhAva 157.25 akiJcitkaratvajJApana 113. 19 / atajjanyApekSa 117.17 akRtaka 76.6; 144. 9, 24; 145. 3 atatkAraNa 95. 19 akRtakalakSaNa 77. 1 atatkAryatA 45. 21 . akrama 199.1%B . . atatsaMbaddha 65, 25 akriyA 119. 2; 138. 12. . . atatsvabhAva 73. 23; 145. 14 akSaNika 6. 21, 118.18, 29, 121.4,7,8; atatsvabhAvatA 59.13 124, 24,126.2, 19, 127. 18, 21; | atatsvabhAvatAprasaGga 139. 7 . 128.18, 137.12, 19, 138. 2,22; atatsvabhAvatva 73. 25 146. 17, 19, 23, 148.18, 169:2 atathAvidha 154.7 * . ... akSaNikatA 15. 20 ataddharmamAvin 219. 20, 24 akSaNikatva 145. 15; 146. 27; 170. 30 atadbhAva 226. 20 akSaNikavAdina 127. 9, 131. 8; 132. 18 atadbhAvin 155, 1; 157. 5 . akSepa 135. 25 atadrUpa 189. 8, 12 . . akSepakartRsvabhAvavikala 137. 16 atadrUpaparAvRtti 162. 17 akSepakArin 129. 21 / atadrUpaparihAra 10.20 . . akSepakArIndriyAdisaMghAta 138.1 . atadrUpavyAvRtta 166.9 . * akSepakriyAdharman 125, 5, 19, 126. 4, 8 atadrUpavyAvRtti 5. 14 - .. akSepakriyAsvabhAva 126. 12 - atapin 94. 14 akSepakriyAsvabhAvatA 126. 10 atadvayAvRtti 26 17 agni 72.2 . . atanmAtrAnvayitva 59. 12 . agni-dhUma 72. 1 .. atAdRza 154.0, 28; 156. 26; 157. 4 agninivRtti 74. 5 atizaya 128. 28 agnimat 190. 3 . atizayavatI 217.13 . agnilakSaNa 75. 15 / / atizayazabdavAcya 121.2 agnivyAvRtta 34. 11 atizayAdhAyin 113. 21 . . agnisaMyogAdikAla 77. 22 .. atizayotpAdana 113. 25; 114. 7; 128. 1; agnisvalakSaNadarzanasAmarthyabhAvin 39. 2 129. 7 agnIndhanAdibhedAnuvidhAna 45.25 atizayotpAdanalakSaNa 114. 9, 20; 115. 12; agnyAdisaMyogakAla 82. 15 127.47,129.4,23 . aGkarAdijananasvabhAva 83. 18, 85. 11; 83.25 atIndriyatva 146. 22 acyutidharman 139. 26 atuccharUpa 179. 20 ajanaka 169. 1 atulyayogyAvastha 200. 6 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '4. hetuvinduTIkAgatazabdAnA suucii| atyantaparokSa 81. 7 anAdheyAtizayatA 176.9 atyantavilakSaNa 82. 10 anitya 66. 9; 68. 10; 70. 26, 73. 20 / atyantavyatirekavat 43.6 anityattA 42. 22, 43. 1; 58. 19; 59, 15; bhatyantAtizayavat 130. 18 60.3, 5 adarzanamAtra 52. 26; 203. 21, 222. 15 anityatva 58.9; 73. 26; 74. 1; 75. 14 adRSTapratiyogin 215. 5, 10; 217. 15 anityatvahetu 218. 14 bhadRSTapratihetu 217. 17 anityarUpatA 143. 10 adhigata 35. 28 anityavikalpa 141. 22 adhigatasAmAnyaprAhin 36. 5 anirAkRta 205. 26 adhigatArthAdhimantRtva 20.10 anizcIyamAna 59.8 adhigama 35.28 anukaraNa 196.3 adhyakSa 82.10 anukAra 193. 13 adhyakSacetas 37. 20 anukArAnanukAra 95.1 . abhyavasIyamAna 173. 18 anukRta 189. 15 anaMza 114. 23 anukAntakAraNatrayajanya 96.21 anadhigata 34.22 .. anukAntasattvakSaNikatva 144.7 anadhigatavasturUpAnadhigati 35, 27 anugamana 41.8 anadhitaviSayatva 25. 17 anuguNatamavizeSavat 130.17 anadhigatasAmAnyAdhigama 3322 anuguNataravizeSavat 130.16 ananuvRtti 16. 17 .. anugrAhaka 37. 19 anantarakSaNabhAvarUpatva 128. 14 anuprAhakaviraha 113.11 . anantasvabhAvatva 105.27 : anupakAra 163. 25 ananvaya 32. 11 .. anupakAraka 112. 20 bhanapekSa 143. 28 anupajAtopalabdhiyogyarUpa 45.16 anapekSA 76. 25, 143, 23, 26; 144. 7 anupalabdha 14.6 anapekSitabhAvAntarasaMsarga 80.17, 82. 11, 179. | anupalabdhAnvayanizcaya 50.9 .:: 27. .. anupalabdhi 6, 4, 35. 1, 51. 4, 15; 53. 17 anapekSitasahakArin 176. 9, 15; 191. 5 23,55.2; 56.2, 3, 20; 167.6, . anapekSitArthAntarasaMsarga 176.3 9, 18; 168.4; 169.. 10, 15, anarthakriyAkAriviSaya 33. 9 . 20, 22; 170, 22, 24; 171. 1, anarthapratilambha 221. 1 .. . 11, 16, 28; 174. 2, 4, 6, 9, anarthAntara 74. 9; 150.. / 10, 20, 22; 175. 4, 7, 11, 22, analadarzin 191.22 . . . 26, 27, 176. 3; 177. 17, 20, anavasthA 23. 15, 202.3 : 21, 23, 25; 178.6,8; 190.25; anavasthAyitvabhAvatva 58. 23 ' 194. 13, 202. 15, 202. 15, anavasthiti 105. 26 21, 203. 8, 25, 209. 3, 16 anAtmabhUta 228. 23: anupalabdhilakSaNaprApta 52. 3, 194.18; 199. 29; anAtmarUpa 222. 28 200.14 . anAtmarUpaviveka 84. 15 anupalabdhilakSaNaprAptatA45. 1747.16 anAsmarUpavivekina 168. 19'' anupalabdhilakSaNaprAptatva 147. 10; 148. 1 : anAdivitathavikalpAbhyAsabAsanAjanitA 31.9 anupalabdhivyavasthA 17419 anAdisantAnapravRtta 161.8 anupalabdhisiddhi 191. 19 anAdheyavizeSatva 113. 12 anupalabdhisvarUpa. 167. 24 . Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| anupalabhyamAnabAdhatva 210.1 anekarUpatA 101.9 anupalabhyatvabhAva 199. 13 anekAtmatA 101.7 anupalagbha 45. 22, 49. 2; 61. 18; 85.5 anekAnta 37. 4, 83.19, 112. 10; 115.25% 168. 6; 190. 6, 28; 191. 20; 116. 12 200.9; 210.6; 211.6 | anekAntodbhAvana 113. 6 . anupalambharahAyapratyakSanibandhana 46, 18 anaikAntika 8. 3; 10. 18; 186, 16 anubhavottarakAlabhAvin 35 22 anekAntikAdhyavasAya 68, 21 anubhUtasvalakSa gAMzaviSayA 34. 5 antarbhUta 226. 4 anumAna 3. 8,27, 4. 24; 23. 14, 20, 31; antya 89. 20; 92.1; 114.13, 20125.3; 21. 16; 24. 1; 38. 19;,39. 23; 130. 18 . 40. 7, 24; 63. 6, 5, 66. 29; 69. | antyakSaNa 125. 4 12; 70.29; 72, 11; 87. 11, 18; | antyakSaNabhAvin 125.5 120. 18; 154. 11; 168. 6; 196. . antyakSaNavat 88. 23 . 25, 216. 16, 20 antyakSaNasarUpa 115, 22 . anumAnatA 4.11 antyasAmagrIkSaNalakSaNa 130. 23 anumAnagrAhya 23. 15 antyAvasthAprApta 136. 17 anumAnavikalpa 33. 19;34.10 andhapada 84. 24 anumAnavikalpagrAhya 29. 1 anya 75. 11, 22; 199. 11; 201. 4 anumAnavRtti 61. 6 .. anyajananasvamAvatA 101. 7 anumAnAdibuddhi 31. 3 anyatva 173. 27; 174. 3; 196.25; 198.16 anameya 16.3,69. 19; 222.6; 223. 21 anyatvasAdhana 195.1 . anumeyapratItijanman 221. 26 anyathAtva 118. 13 anuyAyitA 221. 11 anyathAtvapratipatti 139. 3 anuyAyin 221. 11 anyadharmayogin 75. 11 anuvartamAnavyAvartamAnAdhInatva 103. 9 anyapratipatti 192. 21 anuvRtti 105.5; 186. 7 anyabhAva 175. 24; 177. 22, 24; 178. 25, anuvRttilakSaNa 98. 19 . 179.7, 180. 15; 181. 21; 182. anuvRttivyAvRtti 103. 6 14, 23 anuvRttivyAvRttirUpatA 103.6 anyabhAvatadabhAva 178. 23; 180. 18; 181. 9; anuzaya 37. 13 182. 4, 26; 184. 4, 20; 187. anuzayavirUddhAzayadADhyotpAdana 37. 15 11; 193. 22 anUdyamAna 68. 19 anyabhAvapratipatti 201.5 anekakAraNa 98. 26 anyabhAvalakSaNa 167. 15; 178.4 anekakArya 101. 19 anyabhAvalakSaNA 178.8 bhanekakAryakriyAsvabhAvatva 101. 3 anyabhAvaviSayA 200. 23 anekakriyopagama 100. 21 anyabhAvopalabdhi 203. 9 anekadravyavattva 168. 2; 169; 6 anyayogavyaccheda 17. 1, 14 anekaparamANusaGghAtarUpa 104. 8 anyarUpAsaGkIrNa 196.2 anekapariNati 93. 11 anyavastu 174. 12; 190.13 anekapratipattihetu 173. 3 anyavastuvijJAna 190.17 anekapratyayajanita 98.9 anyavastuviSaya 167. 13; 174. 12 anekapratyayajanya.114. 16 anyavyAvRtta 59. 6 anekabhAva 93.12 | anyasahAyatA 199. 1 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyasahita 118, 23 anyAtmaka 1971 anyAdRza 156. 15; 157. 23; 158. 16 anyAdRzatA 165. 20 anyAdRzatva 161. 14 anyAbhAvanAntarIyaka 192. 17 anyAbhAvAtmikA 188, 23 4. hetu bindu TIkAgata zabdAnAM sUcI / anyonyapratyayApekSA 106. 27 anyonyavyavacchedarUpa 148, 3; 198, 28 anyonyavyavacchedarUpatva 148. 2 anyonyAbhAvarUpa 106. 3, 5 anyopalabdhi 6. 7 anyopalabdhirUpA 50. 14 anvaya 73. 26; 74. 2; 75. 25; 154. 8; 201. 20; 203. 21, 224 29 225. 23, 29; 226. 14; 227. 26 anvayanizcaya 41 4 45 3; 49. 14, 25; 53. 7 76. 20 anvayamukha 226. 13 anvayavyatireka 51. 22; 74.2, 13, 75. 2.4; 92. 6; 94. 26; 108. 8; 146. 18; 153. 22; 154. 3 155. 10, 21; 170, 2; 2015 216.25 : 217, 23; 224, 28; 225. 28, 226. 4, 26; 228, 5, 10 anvayavyatirekanibandhana 170. 1 anvayavyatirekanizcaya 41 3; 150 3; 155. 7; 161. 7; 166. 11; 205.4 anvayavyatirekaprayoga 204. 17 anvayavyatirekabuddhi 197. 7 anvayavyatirekarUpavyAptisiddhi 149. 4 anvayavyatirekarUpA 160. 12 anvayavyatirekavat 205. 2 anvayavyatirekasadbhAva 204. 28 anvayavyatirekasAdhanalakSaNa 201. 14 anvayavyatirekasiddhi 144. 6; 145, 7, 167. 6 anvayavyatirekAnuvidhAna 46. 7 anvayavyatirekin 73. 3, 7; 74. 22 anvayasiddhi 53. 8 anvayAnugamana 56. 7 anvayin 73. 3; 74, 22; 99. 28 apakSatva 213. 2 aparasparAtmatA 99. 2; 109, 21 3 he. su. aparAparajanana 92. 8; 93. 9 aparApara pratyayayoga 89, 1; 133. 26 aparApara pratyayayoganibandhana 133. 21 aparApara pratyayayogalakSaNa sAmagrIbheda 116. 24 aparAparayogalakSaNahetubheda 116. 16 aparAparalakSaNabhAvalakSaNa 130. 2 aparAparavizeSa 133. 22 aparAparotpatti 117 11; 134. 1 aparAbhAvahetuka 106. 3 aparicchinna 198, 16 apariNAma 167 11; 190. 13, 15 aparimitarUpatA 85. 4 aparimitarUpatAprasRDa 85, 7 aparokSa svabhAvabhedalakSaNatva 123. 20 apavarga 219. 1 apAya 132. 4 apUrvArthavijJAna 27. 4; 84. 2 apUrvArthavijJAnatvAbhAva 27.7 apUrvosattiprasaGka 120. 25 apRthakkaraNa 197 22 apRthaksiddhi 109 7; 200. 28 apRthaksaddhiduSaNa 187.9 apekSayAsvabhAva 124. 9 apekSita bhAvAntarasaMsarga 179. 17 apetasantAna 122 2 apracyutAnutpanna pUrvApararUpa 122. 27 apracyutotpannasthiraikasvabhAvatva 123. 8 apratAraka 28. 15 apratiSa 145 11 apratipatti 188, 14; 202. 3 apratipanna pratipatti 228. 8 apratipanna zAbhAva 197. 6 apratipannAdhArabhAva 168, 28 apratibaddhasvabhAva 225. 3. apratibaddhAtman 2049 apratibhAsamAna 168. 18 apratirodhazaktikatva 113. 8 apratyakSa 40 15 pradarzita pratihetu 218. 15, 219, 14, 19 apramANa 84, 1 apramANatva 180 8 aprAmANya 35. 27 aprAmANyakAraNa 33. 24 17 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| aprAmANyaprasaMga 37.4 abhAvavyavahArahetu 6. 7; 169. 14 . abAdhA 208, 24, 209. 2; 212. 10 abhAvasAdhanI 194. 13 avAdhita 205.26 abhAvasiddhi 148. 2, 200. 9 abAdhitadharman 207. 27 abhAvAMza 25.27, 26. 7; 167. 14, 15; 175. abAdhitaviSayatva 11. 7, 10, 205. 25, 206. 14; 176. 21, 24; 177.2; 187. 8;208. 7, 21; 209. 26; 210 2; 26; 188. 4, 15; 192. 26 211. 15; 220. 20; 228. 28 abhAvAMzopagata 176. 27 abAdhyamAnatva 31.11 abhAvAkhya 193. 10; 198. 18 abAhya 221. 10 abhAvAtmakatA 81.4 abhavanadharman 42.7 abhAvAnyabhAva 183. 23 abhAva 77. 24; 78. 16, 18; 81. 5, 13; / abhighAtAdi 77.20 146. 15, 167. 9, 12, 14, 18, 21; | abhidhAna 174. 29 168. 8; 174. 25, 26; 175. 14, abhidhIyamAna 101. 9 22; 176.6, 9, 16, 27, 277. 2; abhidheyapratIti 3.6 178. 4; 181. 9, 182. 3, 8, 10, abhinna 93. 13: 111. 22 16, 23; 186. 7; 187, 28; 189. | abhinnakAla 100. 10, 12. 2; 190. 28; 191. 4; 194. 22; abhinnajJAnalakSaNA 36.15 200, 24, 201. 8; 203. 2, 4, 8; | abhinnajJAnAbhidhAna 31. 14 210. 21; 226. 20, 21, 227. 4; | abhinnajJAnAbhidhAnalakSaNA 28. 22; 29. 15 228. 2 abhinnajJAnAbhidhAnAtmikA 29. 25 abhAvakalpanA 196. 28 abhinnayogakSematva 37.3 abhAvatva 190. 20 abhinnarUpajanyatA 98.27 abhAvanizcaya 209, 24 abhinnazaktitA 116. 17 abhAvanizcayAdilakSaNavyavahAravRtti 147. 22 abhinnasvabhAva 92, 18 abhAvanizcayArtha 193. 27 abhinnasvabhAvatA 88.29: 95. 25:109.12 * abhAvapratipatti 188, 14 abheda 86. 15;98. 17,99. 6; 103. 3, 17; abhAvapratipattyadhyavasAyin 175, 27 / 106. 5; 175. 16 . abhAvapramANa 190, 17:195.6; 12 abhedanibandhanatva 163. 13 abhAvapramANakalpanA 197. 9 abhedasiddhi 103.5 abhAvapramANatA 190. 11; 193. 3; 200. 12 abhyAsapATavAdipratyayAntarasahakArin 22. 11 abhAvapramANaphala 26. 20 abhyAsapATavAdipratyayAntarasApekSa 26. 21 abhAvapramANavAda 193.27 abhrAnta 168. 22 abhAvaprAmANyakalpanA 197. 19 abhrAntavijJAnasaMbhUti 93. 29 abhAvabuddhi 81.12 . ambhastva 207. 20 abhAvamAtra 179.27 . ayogavyavaccheda 17. 2, 5; 18. 16; 34. 18 abhAvarUpatA 175, 24; 177, 3 ayogolakavahnivat 30. 2 abhAvarUpatva 175, 4 artha 4. 25; 181. 22; 182, 25; 196, 1; abhAvarUpA 175.11 210. 23; 221. 14, 223. 30; abhAvalakSaNa 146. 13 224. 13 abhAvavicAra 189.1 arthakAryatA 183.1 abhAvavyavahAra 167. 18; 168. 10; 174. 26, | arthakriyA 5. 1; 29, 12, 33. 5,36. 15, 44. ... 27, 28; 176. 11; 177. 3, 5, 202. 22, 86. 11; 123. 26; 156, 19. 8, 10, 11, 22, 203.8 athakriyAnibandhana 85. 27 / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / arthakriyApratiniyamalakSaNa 132. 17 avasthA 84. 13, 16, 85. 9, 117. 9 arthakriyAyogyAdhiSThAnatva 35. 10 avasthAtadvat 84. 23 arthakriyArthin 4. 27 avasthAtR 84. 20,85, 8, 14, 22 arthakriyAvirodha 77.7; 169, 2 avasthArUpaviveka 85. 7 arthakriyAvirodhalakSaNa 76. 28; 144. 26 avasthArUpavivekin 84. 14 arthakriyAsamartha 4. 25 avikalpa 22. 15 arthakriyAsAdhanatva 25. 20 avikalpaka 22, 2 arthakriyAsAdhanabheda 38. 10 avinAbhAva 8. 7, 19; 9. 1; 11. 11; 55. 15; arthakriyAsAdhanaviSayatva 25. 20 / 64. 14; 183. 17, 205. 19; 206. arthakriyAsAmarthya 80. 22; 146. 2 11, 16, 21, 212. 11; 213. 6,14; arthakriyAsAmarthyayukta 146. 1 214.5, 225. 21 arthakriyAsAmarthyalakSaNatva 35, 20; 86. 2 avinAbhAvaniyama 8. 11 / arthalakSaNa 37. 18 avinAbhAvanizcAyaka 215. 9 arthajJAnAdilakSaNA 86. 10 avinAbhAvalakSaNa 183. 8 arthapratipatti 128. 22, 29; 221. 1 avinAbhAvavaikalya 8.2 arthapratipAdanavivakSA 183 2 avinAbhAvavyApikA 55. 13 arthapratibaddhaliGagajanyatA 87. 18 avinAbhAvin 220. 10 arthapratimAsinI 183. 5 avinAza 105. 5; 170. 14 arthapratItirUpatva 40.2 avinAzisvabhAva 145. 3, 12 arthabheda 99, 19 avinirbhAgavartin 106. 28 arthasannidhimAtra 129. 6 aviruddha 56.4 arthasAmarthya 195. 17 aviruddhopalabdhi 56. 25 / arthasAmarthyabhAvin 105. 27 avilakSaNa 164. 20 arthasvabhAva 197. 6 aviziSTayogyatA 173. 10 arthAnugamamAtrA 99. 26 avisavAdaka 28. 15; 221. 5, 17 arthAntara 47. 24; 56. 1, 4, 12; 73. 21; | avisaMvAdakatva 24. 3 .. 157. 21, 221. 13 avisaMvAdalakSaNatva 4. 15 arthAntarakalpanA 60.11 avyaktatA 79. 16 arthAntaranimittatA 59. 12. avyakti 79. 19 arthAntara viveka 24. 26 avyatireka 228. 27 arthAntaravyAvRtta 24, 25 avyabhicArin 216. 7 arthAntaravyAvRtti 24. 23 avyavaccheda 189. 19 arthApatti 120. 18 avyavadhAnAdideza 117.18, 19, 129. 8; 134. arthitvAdi 174. 25 . 19, 21 alakSitaviveka 139. 17 avyavahitadezAdi 129. 15 alIkatva 85, 26, 161. 29 adhyApRtAkSa 104.26 avayava 58.3 azeSadezAdiviSaya 53. 1. avayava vibhAga 58.4 azeSopasaMhAra 203. 19 avayavasanniveza 107. 26 asaMsRSTarUpa 176. 20, 28; 179, 13 avazyabhAvaniyama 8.12 asaMsparza 42. 17 avasAya 27. 23 asaGkara 93. 23 akseya 8.22 asaGkIrNa 24. 17 avastu 188.1, 3. asaGkIrNarUpa 26, 5, 27. 1 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| asaGkIrNarUpatApratyAyana 195. 1 aspaSTa 30.431. 4 asaGkaNarUpatva 22. 8 aspaSTarUpa 107.1 asaGkIrNasvabhAva 96.24 asvabhAvatA 61. 22 asaGkIrNasvabhAvatva 107. 27; 195. 11 ahetu 61. 14; 81. 12; 141. 6; 215. 15 asat 7. 11;:90.26 ahetuka 141.5 asattAnizcaya 147. 10 ahetukatA 163.6 asattva 91. 5; 147. 2; 149. 1; 164. 14; | ahetukatAprasaka 89.1 210. 22 ahetukatva 163. 19; 164. 13 asattvaprasa 85. 22 ahetukatyaprasa 115. 19; 116. 17; 158. 28; asadAtmaka 81. 25 204.4 asadAtmakatva 81. 24 ahetukatyAdiprasaGga 164. 21 asadvyavahAra 50, 13, 168, 4203. 10 ahetukani:svabhAvatAprasaGga 54. 16 asadvayavahArasiddhi 168. 4; 169. 10 asapakSa 66. 22; 69. 2; 222. 15, 20; 227. ahetutA 204. 22 4; 228.1 ahetutva 104. 15; 214, 26 asamartha 92. 5; 115. 7 [ A] asamarthasvabhAva 118. 16 Akasmika 9. 3; 77. 15 asamarthasvabhAvatA 119. 3 AkAra 124. 20; 136. 12 asamAnakAla 112. 22 AkArasAmya 161. 16, 21 asamAnajAtIyavyAvRtta 5. 12 AkArasAmyatAmAtrApahRta hRdaya 86. 4 asamudAya 184. 10, 20 AkArAnyatA 162. 26 asamudAyasAdhana 185. 9 AkArAbhedabhedanibandhana 162. 27 asambandha 184. 21 AkAzAdi 76.7 asambhavatpratihetu 214. 3, 27 . Agama 70. 29; 72, 7 asambhavatpratihetutva 214, 15, 216. 12; 217. AgamAzraya 216. 16 AgRhItajJAna 228. 18 asambhavatpratihetutvasiddhi 215. 23 . Atmana 58. 23; 59. 16; 60. 5, 61. 18; asarvadarzin 217. 4 asAGkaya 189. 13; 195. 12; 199. 15 79. 21; 167. 11; 170.7, 11, 20; 190. 13, 14; 195. 26 asAyavyavasthApratyaya 195. 21 AtmabhUta 99.6 asAyasiddhi 196. 28; 197. 2; 199. 9 Atmabheda 82. 10; 101. 17 asAdhAraNa 32.8 AtmarUpa 220. 26; 221. 7, 22 asAdhAraNatA 16. 17 AtmAtizaya 165. 28 asAmarthya-vaiyarthya 143. 23 AtmAtizayalakSaNA 164. 28 asiddha 8. 2; 10. 18, 11. 19 AtmAtizayAsAdanArtha 130. 3 askhaladvattipratyayaviSayatva 99. 25 AdhAra 112. 22, 26, 27, 169. 2 'asti' 81. 2 . AdhAratA 169.1 asthitidharman 138. 24 139. 5; 140. 24 AdhArabhAva 112.9,113. 1 asthitisvabhAvotpatti 140 19 AdhArAdheya 19. 3 asthirasvabhAvatA 59. 24 60. 10; 139. 11; | AdhArAdheyabhAva 8.21, 181. 4; 182. 6 140.21 AdhArAdheyabhAvalakSaNa 22. 16 asthirAtmatApatti 139. 1 | AdhArAdheyalakSaNa 108. 21... Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArAbhAva 169. 5 AdhAryAdhArabhUta 8. 20; 170. 16 AdhyAtmika 917 15 AdhyAtmikabAhya 116. 5 AyattavRtti 155 24 Arambha 181. 25 Arambhaka 169, 7 AlajAlAbhidhAna 193. 15 Alambanapratyaya 167, 27 AlokamanaskArAdi 222. 1 4. hetu binduTIkA gatazabdAnAM sUcI / AlokAdi 20. 20 AlocanAjJAna 21. 25; 25. 13; 28. 5; 33. 25 AlocanAjJAna pRSThabhAvin 33. 20 AlocanAjJAnasaMjJitA 28. 24 AlocanAjJAnAkhya 36.7 AlocanAjJAnodayakAla 27. 1 AlocanApratyaya 32. 22 AlocanAvijJAna 36. 11 AvRtatva 79 24 AzaGkA 214, 29 Azraya 169 28; 170. 12, 16 Azrayatva 113. 2; 170, 11 ( i ) icchAvyavasthita lakSaNa 16. 6 itarasantAnopakAra 111. 26 itaretarabheda 24, 21 itaretararUpAbhAvanizcaya 7. 2 itaretarAbhAvarUpatA 47.8 itaretarAzraya 184.8 itaretaropAdAnAhitarUpabheda 100. 19 itaropAdAna 102, 11 indra 99. 20 indriya 128. 21; 129.8, 22; 135. 25; 167. 16; 170. 1 183. 28; 188 24. indriyajJAna 37 2 173. 15 indriyajJAnanirbhAsin 104. 23 indriyanimitta 173 16 indriyaM pratyakSa 1771, 13 indriyabuddhi 30 15; 31.2, 34.6 indriyavat 176. 14 indriyasaMyogabala 188. 4 [ 3 ] uttarottara kAryotpAdAnuguNa 130. 7 uttarottara viziSTakSaNAntarArambhin 114. 14 utpatti 159. 5; 160. 15; 164.20, 23; 223. 29 utpattimat 144 11 utpattyanutpattI 127. 5 utpAdavyaya 146.8 utpAdavyayazravyayukta 146.6 udayAnantaradhvaMsitA 199.5 udAharaNAntara 181. 1 udbhavAbhibhava 175. 16 udbhavAbhibhavAtmatva 175. 19 upakAra 182. 11 upakAraka 112. 27 upakArakalpanA 163. 25 upakArAnapekSA 102. 4 upakAritvakalpanA 113. 20 upakApekSA 142, 13 upaghAtakAbhAva 113. 11 21 upacIyamAnApacIyamAna kAryakArin 114. 17 upadhIyamAnAtizaya 91. 11 upanaya 70, 12, 19, 25; 71.1; 72. 15; 225. 17, 18 upanayanigamanAdika 70.7 upamardda 79, 7; 82. 2 upamAna 71. 1, 72. 13 upayoga 89, 20 upalabdhi 56. 3, 21; 168. 3; 169. 23, 2.6, 28; 170, 13, 17, 24; 171. 1, 11, 18, 19; 200. 18, 23; 203. 1 217. 4; 223. 28 upalabdhijanaka 169. 27 upalabdhiyogyatAvikAtmatApatti 79. 19 upalabdhilakSaNaprApta 50. 13; 85. 7, 100. 5; 147. 19; 168, 3, 169. 10, 15; 194. 13, 22; 200.7, 9 upalabdhilakSaNaprApti 167. 25; 168. 12, 14; 169.9 upalabdhyabhAvamAtra 167.9; 169.20; 174.9 upalabhamAna 169. 26 upalabhyamAna 171. 18; 199, 12 upalambha 210. 23; 211. 2, 223. 30 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [e] 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| upalambhajananayogya 172. 1 ekatvAbhinivezin 142, 25 upalambhapratyaya 45 13; 167. 28 ekapratibhAsana 192. 17 upalambhapratyayAntara 167. 26 ekapratyayajanita 98. 8; 112. 16 upalambhapratyayAntaravaikalya 45. 15 ekapratyayajanyatva 109. 18 upalambhapratyayAntarasAkalya 168. 14 ekapratyayopAdheyavizeSatA 109. 16 upasaMhAra 68. 12 ekapramANanibandhanA 199. 9 upAdAnakAraNa 94. 21; 95. 8; 140. 13; ekarUpaniyatA 173. 10; 194. 24 ekavastunibandhana 102. 16 upAdAnakAraNAkhya 130. 12. ekavastuparicchedaka 198. 17. upAdAnanimittakAraNabheda 103. 21 ekavAkyatva 171. 12 upAdAnabhAva 94. 27 ekavijJAnaviSayatva 103. 27 upAdAyarUpa 122.5; 113. 2 ekavijJAnaviSayatva saMbhava 104. 1 upAya 132.4 . ekavyavahAradarzanakRt 104. 13 upAyatA 1. 25 ekazaktyupakAra 102. 25 upAyAmAya 132. 8 ekasaMkhyAvivakSA 213. 10; 215. 16, 20, upekSAlakSaNatva 142. 11 22; 216. 10 . upeya 2.6 ekasaMkhyAvivakSAvAdina 218. 1 ubhayavAdasambhava 104. 18 ekasaMkhyAvyavacchinnA 206. 2 ekasAmagrIjanman 91. 25 ekasAmagrIviSayapratyayabheda 110. 20 eka 103. 27, 220. 9 ekakAraNa 98, 27 ekasAmagrIvyavadezaviSaya 110.3 ekasAmagrayadhInajanman 102. 10 ekakAraNajanyatva 103. 21 ekasAmaprayavInatA 8. 22; 46.749. 26 ekakAryakaraNalakSaNa 114. 8 ekakAryakartRtva 98. 6; 103. 22 ekasAmagrayantargata 110. 7 ekakAryakriyA 102, 22 . ekasvabhAva 83. 28 ekakAryakriyAniyama 102. 13 . ekasvabhAvatA 102, 13; 103. 19 ekakAryajanaka 92. 20 / ekasvabhAvatva 98. 14; 107. 21; 109, 15 ekakAryatA 102. 4, 12 ekAkAraparAmarzapratyayajanakatva 86.8 ekakAryaniSpAdana 114. 1 ekAkAraparAmarzapratyayajananalakSaNa 116. 21 ekakAyapratiniyamalakSaNa 131.6 ekAkAraparAmarzapratyayanibandhanatA 95. 7 ekakAryArambhin 102. 5 ekAkAraparAmarzapratyayalakSaNA 86. 10 ekakAryoM ddeza 111. 26 ekAkAraparAmarzapratyayahetutva 22. 24 ekajAtitA 161. 28 ekAtmakatva 104.22 / ekajJAnasaMsarga 173. 11, 15, 21 ekAtmatA 101. 19 ekajJAnasaMsargalakSaNA 174. 1 ekAtmatAgraha 21. 14 ekajJAnasaMsargApakSA 174. 6 ekAtmapariccheda 195. 2 ekajJAnasaMsargin 6, 7; 173. 25; 190.20 ekAntabhAva 73. 20 ekatA 88.16 ekAbhidhAnAbhidheyatva 103. 23 ekatvakbhrima 120. 21 ekAyata nasaGgrahIta 173. 14 ekatvahAniprasaGga 220. 3 ekArthakaraNa 114. 13.19:127.29 ekatvAdhyavasAya 128, 8 ekArthakriyA 114. 15; 115.4; 133. 3,5; ekatvAdhyavasAyin 37.23 137. 19 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekArthakriyAniyama 195. 21 ekArthakriyA pratiniyama 118. 7; 121. 17; 125. 17 ekArthakriyA pratiniyama lakSaNa 118. 20; 121. 7; 124. 25; 127. 18 ekArthakriyAlakSaNa 126. 1; 127. 22; 128. .1, 19; 129, 5; 130. 8 ekArthasamavAya 8. 22 41. 26; 180. 21; 181. 1, 23 ekArthasamavAya nimitta 8, 19 mAyAdirUpa 200. 26 ekArthasamavAyAdilakSaNa 181. 20 ekIkaraNa 33. 28 ekopalabdhi 201. 21 4. hetu binduTIkAgatazabdAnAM sUcI / [ ai-au ] aikAtmya 43. 11 aikyabhAva 88. 23; 134. 1; 135. 25 odanAdivat 135, 25 autarAdharyAvasthita 22. 16 auSya 75, 15 [ ka ] kaNThakSaNanAkSisrutikAlIkaraNAdi 156. 18 kapAlAtmaka mRddravyayogyatA 1909. 12 kapAlAdivRttilakSaNA 142, 24 karaNa 173. 3 karaNadharma 173. 2 karNapizAcikA 64. 18 kartR 123. 23, 24; 124.5, 169. 25, 28; 173.9 kartRkaraNAdibhAva 173. 7 kartRtva 137 18; 138, 13 kartRbheda 173.4 kartRvizeSa 135. 8 kartRsthakriyApekSA 174. 20 karman 58. 3; 70. 18 71.24; 102.21; 106. 27, 30; 173. 5; 182. 2 karmabhAva 228, 22 karmarUpatA 182. 1 karmasthakriyApekSA 174 21 202. 9 kalpanA 24, 25 kalpanAnuvidhAyinI 123. 25 kalpanApoDha 39. 15 kalpanAbuddhi 41 22 42. 10; 43. 25; 110. 18 kalpitagocara 104. 27 kAkatAlIya nyAya 28. 10 kAkadantaparIkSA 3. 1 kAmalin 189. 17 kAraka 125. 7 138. 5 kArakatla 90. 6 90.7; 124. 21 kArakavyatrasthocchedaprasaGka 125. 22 kArakavyApAra 80. 18 kArakasvabhAva 122. 7, 138, 9 kArakasvabhAvavyavasthA 125. 20 kArakA kArakasvabhAvavyavasthA 123. 7 kArakA kArakAvasthA 136. 12 kAraNa 6. 5 48. 1156. 2, 8; 89. 4, 7; 90. 19; 92. 17, 30 93. 10, 18; 100.15, 25; 112. 22; 114. 11; 115. 17; 117. 14; 127. 2; 130, 23; 133. 29, 136.2, 17; 146. 22; 151. 10; 152 1; 154. 25; 155. 4; 160.8, 14, 164. 20; 165. 18; 169, 12, 173. 9; 182. 15; 202. 17; 203. 25; 204. 20; 210. 24 kAraNakalApa 114. 13, 18; 130. 18 kAraNakSaNa 130.4 kAraNagata 159. 20 kAraNagata vizeSadharma 952. 21 kAraNatva 45.5 kAraNabhAvakalpanA 46. 11 kAraNabhAvagati 40. 15 kAraNabheda 47, 6; 82. 9 91.19 93.18; 95. 20; 110 12; 155 29; 163.6 kAraNabhedopadhIyamAnajanman 88. 28 kAraNavaikalya 99. 24 kAraNavyApaka 54 14; 202. 21 kAraNa- vyApakAnupalabdhi 174 26 203. 12, 23 kAraNasAmagrI 143. 27 kAraNasAmagrIsannidhimAtrajanyasvabhAva 136. 1 kAraNAnupalabdhi 51. 14, 17 kAraNAnekatva 98 9; 107.30 108. 5 kAraNApekSA 157. 7 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 56. 1, 8, kAraNAbhimatabhAva 90. 23 kArya 6. 3, 40, 15, 46. 26 86. 21; 90.4, 15, 18, 19, 23; 91. 6; 92. 17, 20; 93. 1, 16, 21, 24; 94. 25; 95. 10; 96. 23; 97. 11; 100.9, 18; 107. 22; 108. 4 109. 28, 110. 11, 21; 111.13, 23, 25, 112.5, 17; 114. 16; 119. 8 121.15, 18; 125. 27; 126. 5, 8, 17, 29; 127. 2; 128. 8 129.4, 6, 27; 130.2, 10, 18; 131. 3; 132. 8 135. 14, 19, 22; 136.1, 18; 137. 12, 25 146, 19 147. 6; 148. 18; 151. 18; 152. 2; 158. 26; 159. 2, 9, 13, 160. 8, 14, 16; 162. 9, 15; 163. 5; 164. 20, 23; 165. 19; 169, 13; 173. 8; 199. 1 203. 8 204 20; 210. 24; 221.7 kAryakaraNasvabhAvarahita 122. 4 kArya-kAraNa 45 4 47. 24; 160. 1 kAryakAraNatAdhyavasAya 48, 2 4. hetu binduTIkAgatazabdAnAM sUcI / kAryakAraNa buddhi 47 13 kAryakAraNabhAva 8 10 45. 10 46. 18, 22; 48, 6; 49, 11, 102. 6; 150. 15, 20; 152. 7 183. 7, 16; 202. 17 kAryakAraNabhAvanibandhana 183. 22 kAryakAraNabhAvasAdhaka 204. 1 kAryakAraNabhAvAyoga 159. 20 kAryakAraNabhAvasiddhi 45. 6; 51. 17 155. 10 kAryakAraNabhAvasiddhinibandhana 153. 21 kAryakAraNabhAvasiddhinimittatva 51. 3; 150. 4 kAryakAraNasiddhi 217. 25 kAryakAraNalakSaNa 183.4 kAryakriyA 134. 12; 146. 28 kAryakriyAvirAma 124. 10 kAryakriyAzakti 147.1 kAryakriyAsamartha 119. 20 kAryakriyAsvabhAva 124. 21 kAryagata 151. 21 kAryajanana 115.5 kAryajananasvabhAva 136. 3 kAryajananasvabhAvatA 124. 22 kAryatA 80. 19, 27 182. 14, 21 kAryava45.5 kAryadarzanonnIya mAnarUpatva 79. 179 88. 1 kAryadravya 58.5 kAryabheda 93. 18; 95. 20; 98. 23; 100. 8; 101. 17, 102, 13, 17 105. 17 kAryali jA 56. 18 ga kAryavat 210. 24 kAryaviraha 146. 26 kAryavizeSArthin 97. 1 kAryavyaktidarzana 132. 4 kAryavyatirekanibandhanatva 46. 11 kAryavyApyAbhAva 54. 14 kAryasvabhAvavizeSa 93. 29 kArya-svabhAvahetu 175. 3; 203. 19; 220. 11, 21 kAryasvabhAvAnupalabdhi 11. 4, 204. 27 kAryasvabhAvApekSA 100. 25 kAryahetu 16. 13; 21.2, 45 3; 49 14; 51. 3, 14; 55. 1 150. 4, 13; 153. 21; 161. 7 166. 11; 167. 3; 217. 24 kAryAtmatA 93. 10; 100. 15 kAryAdiliGgavyapadezanibandhana 221.5 kAryAnuguNavizeSa janaka vizeSApekSA 134. 5 kAryAnutpattidarzana 132. 5 kAryAnumeya 119.6 kAryAnekatva 98. 10; 107. 30 kAryAntarasAhitya 199. 2 kAryApekSA 127. 1 kAryArambhaniyamAbhAva 146. 22 kAryotpatti 90.20 130. 20 kAryotpAdanasamarthasvabhAva 118. 14 kAryotpAdanAnuguNa 130. 24; 131. 1 kAryotpAdAnuguNa 130. 15; 133. 2; 134. 7; 135. 17; 136. 20; 137. 8 kAryotpAdAnuguNavizeSa 133. 14 kAryotpAdAnuguNavizeSajanaka 137. 6 'kAryotpAdAnuguNavizeSa janaka vizeSApekSA 133. 19 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| kAryotpAdAnuguNavizeSajanana 134. 22 kodravabIja 87.5 kAryotpAdAnuguNavizeSanimitta 131. 24 krama 147. 15, 199.1 kAryotpAdAnuguNavizeSaparamparA 130.5 kramaniyama 72. 26; 73, 5 kAryotpAdAnuguNavizeSavat 91. 11 kramayogapadya 146. 28; 147. 6; 148. 1 kAryotsAdAnuguNavizeSArambha 134. 11 kramayogapadyavirodha 33. 5 kAryotpAdAnuguNavizeSotpAdana 132. 5 kramAkramanityAnityAdi 198.28 kAryotpAdAbhAva 89. 7 kriyA 173. 5, 7, 181. 27 kAryotpAdAyoga 135. 7 kriyApratiSedha 82. 20 kAlakSepabhAvin 130. 2 kleza 219. 2 kAlAntarasthAyin 142. 20 klezaviviktatAlakSaNA 37. 14 kAlAntarasthitidharmatA 141. 14, 20, 25 kSaNa 130. 16; 131. 13; 132. 15; 142. kAlpanikatva 15. 24 - 22 kulAlAdinirapekSa 96, 4 kSaNakSayin 113. 11; 133. 17 kuzUgadyavasthA 89. 10 kSaNanAzitA 106. 7 kuzUlAdyavasthitikAla 86. 19 kSaNabhedAzrayasUkSmAvAntarajAtibheda 162. 18 kUTasthanityatA 99. 28; 100.4; 106. . kSaNabhedopadhIyamAnarUpA 156.20 kRtaka 61. 9; 66.5; 68. 10, 12; 73. 19; | kSaNamAtravilambina 115. 9 74. 13; 76. 6, 24; 77. 14; kSaNaviveka 15. 22 kSaNavivekadarzin 37. 21 kRtakatva 59, 14, 15, 60. 5, 10; 61. 22; kSaNavyatirikta 142. 21 73. 25 kSaNAntara 115, 26 kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdi 218. 14 kSaNApekSA 166. 10 kRtakatva-vinAza 60.12 kSaNika 6. 20; 44. 15; 76. 9; 88. 22, kRtakatvasvabhAvatA 58. 19 24; 112. 19; 113. 13; 115. 21; kRtakavAkhya 59. 11 122. 26; 124. 27; 127. 23; kRtakavAdi 42. 3; 58.6, 15; 185. 2 128. 14, 16, 18; 131. 5, 11; kRtakavAdivRtti 75. 14 132. 16; 133. 29; 138. 22; 144. kRtakatvAnityatvAkhya 41. 26 kRtakarUpa 143. 13, 28 kSaNikatA 15. 19; 16. 12; 121. 5; 144. kRtakalakSaNa 77.6; 144.5 6; 149, 1, 3, 197. 7; 199. 5; kRtakAnityatvAkhya 180.22 203. 14 kRta kAnityAdirUpatA 42. 16 kSaNikatva 129. 10; 145. 5; 155. 24; kRtakodayavijJAna 56. 13 169. 2, 4; 170.12 kevala 91. 19; 111. 15; 115. 21, 24; kSaNikatvasvabhAvatA 76.9 . 118, 19, 119. 3, 5, 24; 123. kSaNikatvasvabhAvatva 76.5 12; 124. 6, 12; 125. 23; 127. kSaNikapakSa 127. 10; 131. 8 3; 128. 18; 133. 15; 134. 12; kSaNikavat 137. 11 174.7 kSaNikavAdin 142, 18 kevalapradeza 201. 9 kSaNikaviparyaya 44. 19 kevalapradezajJAnasaMvedanadvAra 177. 10 kSaNikasvabhAvatA 77.6 kevalapradezadarzana 177.9 kSaNikAtmatA 146. 17, 24 kezakadalIstambAdi 86.4 . kSatakSAraniSeka 127. 15 kezAdijJAna 27. 25 kSitibIjasalilAdisAmagrIlakSaNa 99.10 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / janakarata 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| [ga] | janakatva 98. 8; 112. 8; 113. 3, 22; gamaka 16. 2; 18.8; 69. 9, 152. 3; 222. | 159. 14; 169. 2; 170. 1; 181. 15, 223. 1 gamakatva 150. 11; 152. 27, 206.4 janakatvAjanakatva 84. 5 gamakarUpapratipatti 69. 7 / janakarUpatAvasthAna 100.25 gamya 17. 27; 18.8; 150. 10; 152, 2 janakavyavasthA 134.10 gamyagamakabhAva 150. 16, 28; 151. 6; 152. janakAjanakarUpatA 123. 19 janakAjanakasvabhAvatAviraha 123. 18 gamyagamakabhAvaprasaGga 150. 12 janakAjanakAvasthA 84. 6, 85. 15; 86. 14; gariSTha 87. 15 . . 87. 25 guDa 106. 13 janakAvasthA 85. 16 guDanAgarasaMjJita 106. 14 janana 89. 5; 113. 6; 115. 25; 138. 18 guNa 108. 12; 168. 25; 182.1 jananasvabhAva 87.3; 87.4, 89. 16 guNarUpa 107, 26 janman 90. 24; 91. 4, 7, 153. 25, 159. guNarUpatA 181. 28 guNalakSaNa 108.11 janya 182. 12 guru 218. 19 janyajanakabhAva 9.1%; 150. 20; 151. 5; gurutvAbhAva 170. 15 152. 12; 153. 7; 181. 5; 182. gRhItagrAhitA 180.7; 201. 13 12, 22 gRhItagrAhin 195. 21 janyajanakabhAvaprasaGga 152. 16 grahaNa 175. 19 janyajanakabhAvAbhyupagama 153. 1 grahaNAgrahaNavyavasthA 175. 16. janyajanakarUpa 160.1 [ ] janyatva 181. 7 ghaTa 76.696. 22, 98.18 janyasvabhAvatva 136. 29 ghaTajJAnAbhAvapratipatti 177. 10 jAti 5.2; 27. 24; 30. 22; 32. 10 ghaTaviviktabhutalopalabdhi 201. 24 jAtibheda 161. 17, 28 ghaTAdipravAha 142. 19 jAtyantara 104. 10 ghaTAbhAva 177. 9 jJAta 220. 26; 221. 24 ghaTAbhAvadarzana 201.10 jJAtatva 206. 6; 220. 23, 25; 225. 12; 228. 20, 23 cakSurAdyAyatana 149. 3 / / jJAtatvanirAkaraNa 220. 20 cakSurvijJAna 111. 4 jJAtRjJeyadharmalakSaNA 169. 22; 175. 10; 177. cakSuSa 81.5 92. 18, 30; 94, 21; 95. 4110. 21, 26 jJAtRjJeyadharmalakSaNopalabdhyabhAva 177. 20 cakSurUpamanaskAra 94. 14 jJAtRdharmalakSaNa 177. 24 caturAryasatyalakSaNa 40. 7 jJAtRdharmalakSaNA 171. 16; 174. 20 cAkSuSatvAdi 212. 7 jJAna 97. 25; 105. 28; 129. 11; 167. cyutimAtra 80. 17 13; 173. 18; 174. 15, 29; 189.. cyutimAtralakSaNa 82. 11 16; 196. 1; 220. 23, 20; 221. 7, 13, 15, 25, 222. 29; 225. janaka 48. 28; 93. 15; 112 27; 124. | 19; 227. 14, 228. 12, 21, 24 7; 130. 25; 134. 5, 169. 28 / jJAnadvAraka 172. 22 . 170, 11 jJAnanibandhana 227.12 [ja] Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanivRtti 211. 4 jJAnamAtralakSaNatra 5. 1 jJAnalakSaNa 146. 19 jJAnaviSayatA 81. 11 jJAnaviSayatva 206. 6 jJAnazabdapravRttinimitta 220 24 228, 20 jJAnasattA nibandhatatva 228. 23 jJAnahetutA 135, 1 jJAnApekSa 228. 22 jJAnApekSatva 152. 26 4. hatubindu TIkAgata zabdAnAM sUcI / jJAnAbhidhAnapravRttilakSaNa 174 28; 177. 3 jJApaka 152. 28; 224. 13 jJApakatva 152. 27 jJApya 152. 28 jJeya 223. 29 jJeyadharmalakSaNa 177, 22 jJeyadharmalakSaNA 171 16; 174, 21 jJeyadharma lakSaNopalabdhyabhAvarUpa 177. 23 jJeyasattAvyavasthA 224. 3; 227. 12; 228. 23 [ Da ] DiNDika 71.3 [ta ] tacchaktipratibandha 60. 28 tajjanaka 157 9 tajjananasvabhAva 158. 2 tajjananasvabhAvatA 88. 2; 100 24; 121. 18 tajjananetarasvabhAvasva 143. 2; 165. 8 tajjanya 96.28 tajjanyasvabhAva 157. 9 tajjanyasvabhAvatA 155. 6 tajjAtIya 153. 19 tajjAtIyavijAtIyAtmaka 162. 11 tajjJAnalakSaNA 167. 17 tatkArya 93. 12 tatkArya kriyAyogya 89 23 tarakArya kriyAsamarthasvabhAvatva 118. 18. tatkAryakSaNasahakArin 108. 2, 3 tatkAryajanakA janakarUpatA 123. 14 tatkAryatA 153. 26 tatkAryatvaniyama 151. 24; 152. 3 tatkAryatvaniyamAbhAva 152. 6 tattatpararUpavyAvRttisamAzrayA 43 24 tattulyayogyatArUpa 199. 11 tattulyayogyatArUpopAlambhAtman 200. 10 tatva 40. 7 196. 27 tattva. vyavasAya 86. 5, 156. 27 tattvAdhyavasAyin 86.7 tattvAnyatva bahirbhUta 197. 14; 198. 3 tatpariccheda 189 17 tatparicchedAbhAva 189. 20 talariNAmApekSa 136. 2 tatputratva 63. 28, 222, 18, 224, 28 tatpratipatti 187 27. tatpratibhAsavivekin 168. 17 tatsaMyoga 188. 24 tatsaMvedana 193. 4 tatsaMsRSTa 173. 21 tatsaMsRSTatA 172. 18 tatsamAnakAla 130.4 tatsAdhana pramANavRtti 224. 5 tatsvabhAva 89 5 91. 26; 92. 26; 112. 9, 113. 6; 115. 27 138, 18 tatsvabhAvatva 88. 11 tathAvidhajanmatvAnizcaya 154. 2 tathAvidhajanman 165. 20 tadezavyApti 15.4, 6; 205. 4 tadezavyAptivacana 11. 6, 16.8 tadezavyAptiviraha 10. 16 tadaMzavyAptivirodha 15. 1 tadatadrUpa 190. 7 tadatadrUpahetuja 94. 18 tadatadUpa hetutva 94. 13 tadatadrUpin 94. 18 tadatulyayogyatArUpa 199. 27 tadadhyavasAya 36. 4 tadanAyatta 225. 5 tadanya 2017 tadanyajananasvabhAvatA 101. 1 tadanyabhAva 179. 18 tadanyabhAvapratipatti 189.4 tadanyabhAvarUpatA 179. 10 tadanyavastuvijJAna 169. 21 tadanyavastuviSaya 167. 11 tadanyavyavaccheda 194. 19 27 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| tadanyAkArazanya 193, 3 | tadrUpa 94. 19; 189. 12, 14 tadanyAtman 195. 2 tadrUpatA 192. 19 tadanyAbhAvasaMyoga 188, 24 tadrUpapratipatti 10.21 tadanyAvyavaccheda 189. 20 tadrUpavikala 199. 12 tadanyAsaMsRSTarUpa 180. 5 tadrUpavikalArthasAmarthya 97. 28 tadabhAva 178, 26; 181. 21; 182. 5; 200 tadrUpavaikalya 188. 17 18:226.20 tadrUpavyAvRtta 59. 7 tadabhAvanAntarIyikA 199. 26 tadrUpAnanukAra 196. 19 tadabhAvapratipatti 187.28,189.4 tadrUpAnanukArin 189. 16 tadabhAvapramANAkhyA 167.16 tadvijJAnAdivat 135. 26 . tadabhAvavikalpahetu 192. 21 tadvid 69. 12 tadabhAvavyavahAra 190. 26 tadviparIta 199. 11 tadabhAvasaMvedana 193. 4, 201.3 tadviparItadharmapratyavasthApaka 44.5 tadabhAvasiddhihetutva 51.5 tadviparIta rUpa samAropavyavaccheda 42. 9 tadabhAvAtmakatva 179. 7. tadvid 198.4 tadabhAvAnyabhAtra 183. 10 tadvilakSaNa 154. 27 tadAkArAnukArin 195. 23 tadvivikta 201.4 tadAkArotpatti 188.27; 194. 28 tadviviktadezAdipratibhAsin 147. 21 tadAtmaniyatapratibhAsa 195. 18 tadviviktopalabdhisAmAnya 201.23 tadAtmaniyatapratibhAsajJAna 7. 1 tadvayavacchedArtha 195.6 tadAtmaniyatapratibhAsijJAna 195, 28 tadvapApakaviraha 146. 27 tadutpatti 8.5 9. 15; 139.30; 151. 5, 6 | tannivRtti 225.6 tadutpattiniyamAbhAva 159. 19 tanizcaya 217.25 tadutpattilakSaNa 204. 2 tanmAtrAnubandha 43. 26 tadutpAdanasAmarthyAbhyupagama 133. 9 tallakSaNa 221. 22 tadupamarda 139. 29 talliA 22821 tadupalabdhi 178. 26 tAdAlya 8. 6; 9. 15; 16. 13; 32. 5, 15; tadupAdAnorakRtAtman 108. 3 73. 21; 74. 2, 10; 180. 22; tadekakAryapratiniyata 137. 9 tadekakAryapratiniyamalakSaNA 29. 23 tAdAtmya-tadutpatti 55. 13; 216. 3; 226. 22 tadekajJAnAkAra 193.4 tAdAtmya-tadutpattilakSaNa 214. 9; 216. 13; tadekarUpaniyatA 199. 25 222. 20 tadekAkArapratiniyama 194.8 tAdAtmyatadutattilakSaNa pratibandhanizcaya 51. 21 / tadekAkArA 199. 17 tAdAtmyatadutpattisAdhanaviSaya 223. 10 taddezAdisaMbandhitA 34. 15 tAdAtmyanizcaya 49. 22; 217. 23 taddharmabhAvin 219 20 tAdAtmyaprasAdhaka 144. 27 tAdAtmya lakSaNa 185.2,2042 tadbhAva 204. 23,226. 21 tAdAtmyaviraha 74.4 tadbhAvatA 44.2 tadbhAvaniyata 143.27 tAdAtmyasadbhAva 185.1 tadbhAvaniyatatva 144. 2 tAdAtmyasiddhi 144.7 tAdAtmyasiddhinibandhana 150.3 tadbhAvAnuvidhAna 100. 21 tAntivAdin 30. 14 tAdAmyasiddhinibandhanatva 51. 2 tAdAtmyAbhAva 180.3 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| . 29 tAdAmyopagama 60.12 [da] tAdRza 117.5; 153. 24; 154.3, 19, 155. dadhibhojanAdi 72.6 1; 156. 25, 157. 4; 158. 9; dama 37. 13 159, 15, 165.20 darzana 25. 10, 15, 36. 5; 122, 8, 201. 9 tAdRzakAryatA 153. 24 darzananibandhanA 53.8 tAdRzatA 156. 23; 157. 4 darzanapRSThabhAvin 28. 27, 29. 9,33, 13; 34. tAdRzaH 29. 19; 161. 15, 29; tAzatvAdhyavasAya 156 29 darzanamAtra 203. 21, 222. 15 tAdRzasvabhAvatA 156. 19 darzanamAtranibandhana 49, 18 tAdRzAtAdRzakAraNakRtakatva 160.6 darzanamArga 37. 12 tAdRzAtAdRzakAraNajanyatA 158. 17, 21 darzanarUpatAhAni 189.26 tAdRzAtAdRzakAraNabheda 157.3 / darzanAdarzana 115.23; 214. 4; 223.2 . tAdRzAtAdRzakAryasvabhAva 160. 6 darzanAdarzanabala 204. 7 tAdRzAtAdRzajananasvabhAva 158.23 darzanAdarzanamAtra 224. 18 tAdRzAtAdRzatA 157.3 darzanAdarzanamAtranibandhana 216, 25 tAdRzAtAdRzasvabhAvatA 158. 18,21, 29; 159.7 darzanAdarzanamAtranimittAvinAbhAvarUpa 215. 2 tAdRzAbhimAna 156. 26 darzanAdarzanamAtrAyatta 211. 25 tuccharUpa 63. 15; 77. 24; 80. 8, 17; 167 darzanAnantara 201. 13 21; 179. 10; 190.11, 28 dazadADimAdivAkya 3.1 tuccharUpatA 179.15 tulyakAlatva 100.11 dustara 192. 1 tulyayogyatA 6.6 dRDhatva 31. 10 tulyayogyatArUpa 172. 23, 25; 190. 20; dRzyamAna 185.17 dRzyamAnaprakAratA 198. 22 tulyayogyatArUpatva 171. 11, 12 dRzyavikalpya 33. 28 tulyayogyatArUpapadArthaviviktarUpa 194. . dRzyaviSayatA 52.1 tulyasvabhAvatAviSaya 117.11 dRzyaviSayatAvizeSaNa 52.2 tulyAkAratva 161.14 dRzyasvabhAva 53. 25, 54. 1, 2 tRtIyaprakArAbhAva 198.27 dRSTa 26. 22 tRtIyarAzyabhAva 197. 18 dRSTatadanyatva 198. 19 taimirikAdijJAnaprakhya 27. 17 dRSTAnta 71. 1; 72. 12, 25, 201. 26; 202. taimirikAdidhI 85. 27 trirUpa 65. 2, 226. 5, 10 dRSTAntatA 183. 21 trirUpaliGa 3. 27; 4. 18 dRSTAntadharmin 14. 1; 62. 19, 23, 207. 6 dRSTAntavacana 62.11 trirUpaliGgAzrayA 4.9 dRSTAntAsiddha 201. 18 trirUpalikAkhyAnarUpatva 40.3 dRSTapratiyogin 215.6 trilakSaNa 205. 5, 22 dRSTapratihetu 215. 10, 15 trairUpya 68. 23, 225. 14, 19; 228. 20 dezakAladravyaniyama 9.4 trairUpyavacana 227. 11 dezakAlaprakRtiniyama 102. 9 trairUpyavyavasthA 228, 24 dezakAlasvabhAvaniyama 141. 6 trailakSaNya 228. 12, 26, 29 dezakAlasvabhAvaniyamAyoga 77. 2 trailakSaNyapratipAdaka 62. 2 6 dezakAlasvabhAvabheda 103.3 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| dezakAlasvabhAvaviprakRSTa 61, 8,77. 6 [dha] dezakAlasvabhAvAbheda 98. 17 dharma 11. 23;17. 22,28, 42. 11; 43. 20, dezakAlasvabhAvAvasthAniyata 196. 11 23; 175. 18180. 23; 188. 16 dezakAlAyapekSaNa 21.4 dharmajJAna 37. 14 dezakAlAdyapekSA 21. 2 dharmajJAnakSAnti 37. 13 dezakAlAvasthAniyata 154.4; 186. 8 dharmadharmin 22. 12; 99. 4; 100. 11; 107. 8 dezAdiniSedha 6. 9 dharmadharmilakSaNa 184. 12 dezAdiniSedhamAtra 147. 9 dharmadharmisamudAya 186. 11 dezAdibheda 204. 14 dharmarmisamudAyalakSaNa 64. 1 dezAdivyavahita 144.20 dharmadharmisambandhavikalpa 39. 4 . doSa 218. 19 dharmapratipatti 185. 21 doSajJAna 211. 3 dharmamAtra 184. 15 dravya 99. 7, 28; 100. 3, 4,102. 20; 106. | dharmarUpatA 175, 15 6; 109. 5; 128.14; 140.4; 168. | dharmaviziSTa 63. 4 . 2, 17, 25, 181. 26, 27, 182. 5, dharmidharma 12. 5, 13 9, 15; 188. 21, 204, 14 dharmin 11. 22;20.22; 43. 20, 23; 57. 13; dravyaguNa 107. 27 62. 19; 63.5; 68. 11; 102. 1; dravyaguNakarman 102. 20; 182, 15 180. 23, 184. 17; 185.5, 30; dravyaguNavAdanirAkaraNa 109. 20 207. 27, 213. 15; 218. 14; dravyatva 151. 28; 152. 25; 153. 6 220.1; 225. 17 dravyaparyAya 98. 16; 102. 13; 104. 6 dharmirUpa 99, 23; 175, 16; 181. 22 dravyaparyAyarUpa 107. 12 dharmirUpamAtra 99. 10 dravyaparyAyarUpatva 104. 21 dharmilakSaNa 85.16 dravyarUpa 105. 12; 168. 23 dharmivikalpa 39.1 dravyalakSaNa 181.27 dharmyabheda 175. 18 dravyavat 98.20 dhArAvAhin 37.2 dravyasvabhAva 105.7 dhUma 20. 22; 45. 26; 57. 4, 74. 5; 154. dravyAtman 181, 25 dravyAdika 153.5 dhUmakSaNa 156. 18 dravyAdisvabhAvAntarotpatti 140. 2 dhUmadarzanamAtra 72.2 dravyAntara 181.25, 26 dhUmasAmAnya 20. 25 dravyAbhimAna 100.6 dhumasAmAnyAvabhAsin 39. 3 dravyAvinAza 105.6 . dhUmasvalakSaNa 24.6 . dravyAzraya 128. 9,13 dhUmAdisAmAnya 23. 14 dvitIyapratipAdananAntarIyakatva 227. 5 dhUmAdisvalakSaNa 22.6 dvitIyarUparahitatA 103. 16 dhUmAvayavin 20. 25 dvirUpa 103.4; 104. 7 dhUmAlocanAjJAnapRSThabhAvina 39, 3 dvirUpatA 103. 19 dhrauvya 146. 7 dvairAzya 198. 27 dhvaMsa 79. 4; 80. 17, 82. 5, 12 dvairAzyasAdhana 197. 9 dhani 101. 12 dvairUpya 104. 21 naJ 171. 1 dvaividhya 19 8.5 . nartha 81. 17; 175, 23 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| .. nabhobhAgarUpa 20. 20 nirvANaprApti 37. 15 narasiMhavat 104.6 nirvikalpa 36. 23 nazvarasvabhAva 83.9 nirvikalpaka 21. 25; 197. 2 nazvarasvabhAvatva 76. 4 nirvikalpakacetas 36. 13 navarAtmatAvikalpa 141. 23 nirvikalpakajJAnAvasita 193. 7 navarAtmatAsiddhi 149. 4 .. nirvikalpakapratyakSa 36. 10 naSTa 143. 9 nirvikalpakapratyakSaviSaya 27. 21 nAgara 106. 13 nirvikalpakabodha.36. 21 nAnAsvabhAvatA 104.12 nirviSayA 81. 13 nAntarIyakAryadarzana 69. 12 nirvizeSa 133. 17 nAza 61. 14, 77. 14; 80. 13; 105. 5; | nirvRtti 164. 8 142. 3, 10 nivRtti 63. 18;73. 27; 79. 2, 79. 8:82 nAzakAraNa 138. 25 .. 5, 8; 130. 14; 142. 24; 147. 1 nAzahetu 105. 21 nivRttidharmakatva 63. 18 nAstitAjJAna 174. 16; 175. 11; 192, 25; nivRttyabhAva 225. 6 193.9 nivRttyayoga 139. 12 nAstitAjJAnajanana 191. 7 . nizcaya 19. 19; 192. 14; 222. 9, 10 nAstitAjJAnajanman 174. 18 . nizcita 59. 7; 153. 12; 222. 7 niHsvabhAva 179. 24 nizcitagrahaNa 222. 8, 13, 17, 25, 27, 223, niHsvabhAvatA 83.6102.15 2; 224. 16; 225.8. . niHsvabhAvatAprasaMga 123. 16; 204. 5 nizcitazabda 223.16; 224.21 . ni:svabhAvatva 141. 9 nizcitAnizcita 59.8 niHsvabhAvatvAhetukatvaprasaGa 52. 17 niSpatti 183. 15 nigamana 70. 12, 25, 71. 2, 72. 14 niSpAditakriya 32. 22 . nitya 5.4,76.799. 28; 1004; 131. nIrUpa 221, 8 13; 141. 13; 144. 10; 148. 25; nIla 33. 8; 101. 17 218.11 nIladarzana 36. 23 nityatA 141. 15, 21, 143. 5 nIlapraticchAyatA 104. 3 nityatva 218.25 nIlavikalpa 35. 22, 38. 23 nityavikalpa 141. 14, 21 nIlasantAna 38.1 nityasvabhAvatA 143.9 nIlasAdhyArthakriyAkArin 32. 21 nimittAntarAbhAvaprasAdhakapramANa 51 nIlasAmAnya 33.2 nimittopAdAnatA 94.20 nIlasvalakSaNa 31. 15,32. 19 niyama 6. 19, 20, 18. 19 nIlAdivastu 37.2 niyamavat 227. 20 nairAtmya 204. 24 niraMzatva 152. 17 [pa] niratizaya 129. 2 pakSa 11. 19; 14. 27; 66. 19; 213. 1. nirAkRtapada 213. 2 pakSadharma 4. 21,9. 29, 10. 2; 14. 22; 15. nirucchAsitA 207. 3 . 3; 17. 17, 25, 20. 12; 204. 25, nirguNa 168. 27 39. 21;72. 27,205.2; 218. 12 nirNaya 217. 24 pakSadharmagrahaNavyAptismaraNasAmarthya 65. 15 nirbhAga 106. 26; 114. 27 pakSadharmatA 10. 15 nirvANaparAyaNa 219. 3 | pakSadharmatAvasAya 56. 7 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| pakSadharmatva 214. 21, 225. 14 / parasparopakAranirapekSa 136. 28 pakSadharmatvavacana 225. 16 parasparopasarpaNAdyAzraya 111, 25; 129. 18; 134. pakSadharmanizcaya 41. 2 25, 27, 2; 136. 22; 140. 11; pakSadharmasaMbandhavacana 69. 16;70. 15; 71. 7 143. 28; 183. 28 72. 20 parasparopAdAnakRta 102.4 pakSadharmAdivat 221. 23 parasparopAdAnasahakAripratyayaikasAmagrIjanya 127. 24 pakSadharmAnvayavyatirekarUpabheda 11. 5 parasparopAdAnopakRtAtman 97. 13 pakSadharmAnvayavyatirekAkhya 205. 25 parApekSA 127.2 pakSadharmopasaMhAra 62. 13 parArtha66. 29 pakSAdisaGketApekSa 69. 4 parArthatva 224. 5 paJcAvayavAtmaka 72. 21 parArthAnumAna 40.3; 62. 1; 64. 8; 65. 19; patana 170. 15 67. 27, 70. 25; 71. padArtha 118. 14;:182. 9, 196. 17:199. 22 / parArthAnumAnakAla 67. 11 paracittajJAna 37. 16 paricchinna 198. 16 parapratipatti 69, 20 pariccheda 191. 1 . paramANu 104.8 paridRzyamAna 197.12 paramArtha 42. 17 pariNAma 79. 22 paramArthasat 86. 3 pariNAmanityatopagama 100.1 paramArthAbhedavat 42. 11 , parivAimodakanyAyopagama 26.5 paramArthakatAnatva 104. 25 parokSa 28.3; 203. 12 paramparA 221. 5 parokSArthagati 69.4 pararUpa 81. 25; 86. 21; 99. 5; 124. 1, 5, | parokSArthapratipatti 3. 10; 4.8; 39. 20 20; 125. 21, 136. 11; 137. 18; parokSArthapratIti 65. 2 138. 13; 179. 16, 24,28; 180. parokSArthaviSaya 39. 22 1; 195. 11; 221. 23; 222. 9, 28 paropalakSaNa 224. 14 pararUpavikalatva 26. 7 paropalakSaNazAstrapratipAdita 228. 11 pararUpAsaGkIrNa 195. 10, 22, 26 paropalakSaNArthazAstrapratipAditAgRhItajJAna 228. 26 pararUpAsaGkIrNasvabhAvatA 192, 19 paropalakSaNArtha 227. 12 pararUpAsaMsRSTatA 176.:25 paryAya 99. 16; 100. 2, 3; 102. 2; 104. paravipratipatti 224. 22 16; 105. 6; 106. 5; 107. 5, 10 parasparakRtavizeSanirapekSa 137. 10 paryAyarUpa 99. 16; 103. 4; 105. 7, 12 parasparaparihArarUpatva 143. 10 paryAyavyatirikta 100.5 parasparaparihArasthitalakSaNatA 6. 27, 75. 13; 83. paryudAsa 80.4, 81. 14, 15, 19; 171. 2; 12; 206. 23 175. 24; 179. 26, 28 parasparaviruddhasAdhyasAdhakatva 216. 1 paryudAsavRtti 142. 24; 172, 4; 174. 22 parasparavilakSaNA 165. 9 paryudAsavRttitA 171. 6 parasparavyAvRtta 24. 23; 92. 15 pAtAbhAva 170. 14 parasparavyAvRttarUpatva 93.24 - pArizeSyaviSaya 13. 12 parasparasantAnopakAra 136.17 pArthivatva 15. 15 parasparasamparkavikala 131. 18 pAzcAtya vidhipratiSedhavikalpadvaya 22. 9 parasparasamparkavirAma 132. 5 pItAdipratibhAsavyavaccheda 104. 4 parasparAtmaka 228. 10 punaruktatAparihAra 132. 25 parasparAtmatAprasA 179. 23 purandara 99. 20 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| 33 puruSapratibhAkRta 219. 15 pratipatti 3. 27; 173. 10; 176. 15; 191. puruSaprayatnAdi 137. 5 1, 4; 194. 24; 199, 25 puruSazaktivaikalyAdi 215. 7 pratipattihetu 176. 16 / puruSArthopayogitva 3. 26 pratipatta 175. 26; 189, 25; 192. 2; puropasthitapadArthasAmarthya bhAvin 195. 4 217.4 pUrvakSaNanirodha 134. 4 pratipAdakadharmatA 214. 20 pratipAdyapratipAdakarUpa 183. 10 pUrvakSaNasaMgRhIta 169. 27 . pratipitsu 59. 23 pUrvapUrvakSaNa 128. 10 pratibandha 9. 12; 16. 2, 15, 46. 1; 52. 27; pUrvapUrvapratyaya 128. 2 56. 15; 69. 5; 74. 6; 204. 16, pUrvapUrvasvajAtinibandhanA 167. 8 19; 214. 5, 9; 221. 5, 226. 22 pUrvAparapRthagbhAvabhAvin 135, 11 pratibandhaka 112. 20 pUrvottarakSaNa 128. 8 pratibandhanibandhana 11. 14; 16. 8, 211. 25 . pUrvottarakSaNaprabandhavRtti 100. 2 pratibandhanibandhanAvinAbhAvavAdin 214.7 pRthakkaraNa 195. 1; 199. 12 pratibandhaprasAdhaka 62. 10 prathaktva 225, 29; 226. 27 pratibandhaprasAdhakapramANavRtti 225, 6 prakaraNa 3.5,3.14 pratibandhalakSaNa 215. 1 prakaraNavyApAra 3. 21 pratibandhavikala 223. 6 prakaraNArambha 1. 18 pratibandhavaikalyasadbhAva 217.5 prakArAntara 148. 1; 197. 14 pratibandhavaikalyasambhava 210.25 prakArAntaraviraha 147.7 pratibandhasAdhaka 224. 19 / prakArAntarasambhava 148.6 / pratibandhasAdhakapramANanibandhana 15. 14 prakArAntarAbhAva:198. 17 pratibandhAbhAva 101.18 prakArAntarAbhAvasiddhi 147. 26; 197. 10 pratibhAsa 192, 16 prakRti 95.10 pratibhAsana 139. 17; 192. 13 pracyutidharmatA 140. 2 pratibhAsabheda 30. 6,47. 8 pracyutotpanna 122. 23 pratibhAsAbheda 163.16 prajJA 217. 13 pratiyogitva 101.6 pratikSaNavizarArU 173. 6. pratiyogidarzana 216. 22 pratijJA 67. 14; 70. 7, 13, 17, 29; 72. | pratiyogin 174. 25; 176. 19, 22; 187. 7 186. 10; 212. 21, 26 19; 188. 14; 201. 8; 203. 18;. pratijJAdoSa 212. 27 214. 25; 215. 3; 216. 15, 16, pratijJAprayoga 63. 24; 65, 21 19, 24, 28,217. 6 pratijJAprayogavAdina 67.1 pratiyogyabhAva 190.25 pratijJAvacana 64. 9; 66. 2, 25, 69. 16, 14; | pratiyogyabhAvanizcaya 148. 16 71. 21, 22; 72. 18 pratiyogyabhAvAMza 188. 12 pratijJArthaMkadeza 186. 11 pratiyogyAzaGkA 217. 26 pratijJopanayanigamanaprayoga 71. 14 pratilabdhAtmaka 168, 26 pratijJopanyAsa 67. 27 prativiziSTa 101. 10; 104. 4 pratiniyatarUpAnanukAra 189. 19 pratiSedha 6. 4; 25. 10; 56. 26; 171. 5, 14; pratiniyatarUpAnukAra 189. 18 194.3; 199. 23 pratiniyatAtman 199. 21 pratiSedhajJAnahetutA 176. 14 pratiniyatakapadArtharUpAnukAriNI 19 pratiSedhamAtra 176. 3; 177. 6 .. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| pratiSedhavikalpa 24. 19; 25, 23; 33. 24 pratyakSasiddhatva 203. 4 pratiSedhaviSayatva 171.1 pratyakSAnupalambha 51. 3, 16; 153. 22; 154.5; pratiSedhya 56. 3, 167. 22; 169. 12, 14; 155. 4; 159. 22; 160.8; 171.3, 20, 29; 175. 14, 21; 166. 9; 167. 3; 217. 24 177. 11; 178. 2; 179, 13 pratyakSAnupalambhanibandhanA 150.5; 155.9 pratiSebhyajJAna 175. 13; 177. 12 pratyakSAnupalambhasAdhana 16. 14; 92. 5 pratiSedhyajJAnAbhAvarUpa 177. 25 pratyakSAnumAna 206. 26 / pratiSedhyavastupratibhAsijJAnAtman 190. 14 pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA 169. 16 pratiSebhyavivikta 175. 12. pratyakSAnumAnAtmaka 167. 13 pratiSedhyaviSayajJAnarUpa 167.11 pratyakSAntara 181. 12 pratiSedhyAbhAva 177. 22; 178. 25; 179. 9; pratyakSAvabhAsita 190.26 180. 16; 181. 11 pratyakSAvabhAsitatva 192. 26 pratiSedhyAbhAvavyavahArayogyatA 175. 28 pratyakSAvasaya 24.27 pratiSedhyAsaMsRSTarUpa 179. 19 pratyabhijJA 84.1; 86. 23; 87.1,15, 20 pratihetu 213. 16, 22, 214. 1, 11, 215. | pratyabhijJAna 84. 3; 85. 10, 23; 86. 2, 87. . 3; 216. 22, 217. 3, 16; 219. 6, 888. 13; 116. 25; 117. 6, 16; 220. 12, 14 10; 120. 17; 136. 14; 161. pratihetusahitA 206.4 26; 162. 3 pratihetvavinAbhAva 213.10 pratyabhijJApratyakSa 83. 28 pratIti 154. 11 pratyabhijJApratyaya 86.7 pratItiviSaya 80.24 pratyabhijJAprAmANyanirAsa 87.23 pratItiviSayatA 80.23 pratyaya 54. 2; 95. 4; 110. 7; 128. 6; prato tyanusArin 120. 9 . 130. 12; 131. 12; 134. 29 pratyakSa 20. 12; 22. 2, 3, 5, 23. 14:24. | pratyayakalApa 130. 7 28; 39. 15, 28; 40.8, 14, 22; | pratyayabhedabheditvAdi 21. 10 45. 10; 58. 8; 71. 1; 72. 12 | pratyayavizeSa 111. 26; 134. 25, 28; 183. 84. 3, 87. 15; 146. 26; 147. 22, 25; 167. 20, 28; 181. 18; | pratyayasAmagrI 114. 5 188, 25; 189. 14, 26; 190. 12; pratyayAntara 125. 20 193. 10; 194. 27; 195. 3, 16, pratyayAntarabhAvAdyapekSatva 123. 19 18; 22; 196. 25; 197, 2, . pratyayAntarasannidhAnopalakSitakAla 124. 20 4, 11, 18, 28; 198 8, 10; 201. | pratyayAntarasahitAvasthA 97. 14 pratyayAntarApekSa 124. 11; 126. 29, 137, pratyakSatA 84. 16; 168. 19 pratyakSatvAsiddhi 87. 16 pratyayAntarApekSasvakAryakaraNasvabhAva 124. 19 pratyakSanibandhana 22. 13; 202. 12 pratyayAntarApekSasvakAryajananasvabhAvatA 124. 13 pratyakSapRSThabhAvin 20. 10; 24. 10; 25. 3; pratyayAntaropadhIyamAnavizeSa 88.7 pratyavamarzapratyaya 72. 3 pratyakSarUpa 180.6 pratyavamarzapratyayArtha 70. 21 pratyakSalakSaNa 202. 7 pratyavamarzArtha 70. 25 pratyakSaviruddhAdi 212. 21, 28 . pratyAsatti 14.6; 174. 1. pratyakSavRtti 49. 3; 54. 3 pratyAsattiviprakarSa 4.17 pratyakSasiddhatA 180, 22 prathamasampakabhAu 137. 7 27 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / prasaGgamukha pradeza 20. 19; 180. 10; 190. 3 pravRtti 5. 3; 174. 30; 196. 26 pradezasthadhUmadarzana 64. 22 pravRttinivRtti 192. 1; 196. 8 pradhAnapuruSArthopayogin 40.6 pravRttinivRttilakSaNa 189. 24; 190. 7 pradhAnAdivikalpa 35.1 pradhvaMsa 79, 14 prasajyapratiSedha 81. 14; 171. 13; 175. 23; pradhvaMsalakSaNa 59.17 179. 17, 26, 27 pradhvaMsAbhAva 60.1, 19; 78. 9,79, 12 prasajyapratiSedhAtmaka 179. 9 pradhvaMsAbhAvarUpatA 78. 25 prasajyapratiSedhAtmakatA 179, 14 pradhaMsAbhAvalakSaNa 178.11 prasajyapratiSedhAtmatA 180.1 pradhdhasAbhAva 82.2 prasajyapratiSedhAtman 80.8; 167. 9, 176. 12 prabandha 161.2 prAktanarUpatyAga 168. 27 pramANa 4. 15, 25. 15, 26, 26; 27. 4, 6; | prApazcAtpRthagbhAva 125. 2 28. 13, 15, 29. 3, 32. 20; 34. 10, | prAkpradhvaMsAbhAvavizeSaNA 59. 15 22; 39. 23; 44. 24; 72. 13; 76. | prAkpravRttAnupalambhasahAya 45. 11 25, 84, 4, 85.11; 87. 15, 189. 2, prAgakAraka 128. 20 193. 9; 196. 25; 197. 5, 28; | prAgabhAvAdibhedabhinna 187. 28 198. 6, 8, :15; :202, 15, 204.1; | prAgavasthApekSavizeSodayanibandhana 95.8 208. 18, 223. 10; 224.7 prAcyarUpAbhedAdhyavasAya 86. 24 pramANaphala 83.9 prAdhAnya 40.6 pramANabAdhA 206, 17,21 prApti-tyAgalakSaNA 35.6 pramANalakSaNayoga 25,16 'prApyakArin 168.9 pramANavyavasthA 34. 27 prAmANya 33. 19, 23; 35. 19, 22; 36. 5; pramANasaMplavavAdin 37. 4 197.8210.13 pramANasiddhapratibandhanibandhanA 63.2 prAmANyabhedavyavahAra 38. 10 pramANAdhigata 136.8 / prekSAvat 3. 25 pramANAntaratva 167.1. [pha, ba] pramANAbhAva 190. 12 phala 3. 25 pramAtR 217, 13 bahirvyApti 62. 9, 23, 211. 18 prameya 65. 20; 189. 2 bAdhaka 44. 24; 76. 25; 144. 2, 27; 148, prameyatva 8. 3, 9. 16; 18. 13; 55, 11 15; 208. 18, 217. 10 prameyanirdeza 65, 17 bAdhakapratyaya 214.28 prayatnAnantarIyaka 66. 15, 68.21; 74. 1;74.. bAdhakapratyayanibandhana 32. 2 bAdhakapratyayaviraha 172. 29; 210. 12 prayatnAnantarIyakatva 18.5, 73. 24, 26 bAdhakapratyayotpAda 211.1 prayoga 40. 2,66.10; 73. 2,74. 18 bAdhakapramANa 7. 24 prayoganiyamArtha 228. 9 bAdhakapramANatA 143. 25 prayogabheda 226. 12 bAdhakapramANabala 87. 12 prayojana 1.18, 22; 3.6, 14; 12. 4,66.5 | bAdhakapramANavaza 217. 23 prayojanavAkya 2.10 bAdhakapramANavRtti 15. 26; 16. 13; 44.8, 25; prayojanavAkyopanyAsa 2.26 45. 2, 49. 22; 51. 2; 76. prayojanavizeSopAyatAsaMzaya 2. 19 20; 208.9,23 pravartakatva 40. 10, 24 bAdhakapramANasambhava 120.10 pravAha 141. 4; 142. 21 | bAdhakapramANAbhAva 53. 15; 93.5; 101.20 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 bAdhA 87. 8, 10, 120. 19; 206. 11; 209. 2, 10, 12, 16, 24, 210. 3, 15, 21; 211.2, 6, 10; 212. 14; 213.6, 18 bAdhAjJAna 214. 29; 217. 8 bAdhAnivRtti 211. 4 bAdhAnupalambha 209. 18 210.21 bAdhAvinAbhAva 207. 5; 211. 26 bAdhAviraha 212. 16, 22 bAdhAzaGkA 214. 28 bAlamUkAdivijJAna 21. 26 bAhyatA 221. 10 bAhyavastUpAdAna 221. 2 bIjAdi 83. 18; 85. 11 86.1, 14, 88. 11, 22 buddhi 30. 11; 31. 22, 24, 196 14; 199 1, 6, 18 buddhiparikalpita sAmAnyarUpatA 183. 5 buddhIndriyadehakalApa 169. 27 buddhAdi 79. 21 bodharUpatA 94. 28; 111. 4 brAhmaNa 67, 7 [bha] bhakSyAbhakSya prakaraNa 170. 25 4. hetu binduTIkAgata zabdAnAM sUcI / , 'bhavati ' 81. 3 bhavana 81. 10 bhaknadharmatva 143. 1 bhavanadharman 42. 6; 90. 3 bhavanazIla 125 3; 220.4 bhavanAtmaka 219. 26 bhavitRtva 81. 13 bhavitradhInatva 103. 11 bhAga 106. 25, 29 80. bhAva 26. 7 45. 5 59, 6, 78. 15 13, 21, 81. 3, 81. 6; 88. 16 90. 2, 23; 118. 8, 13, 121. 18; 123. 6; 124. 4; 125. 18; 126. 4; 127. 20, 27; 128. 3; 133. 18; 134. 1; 137. 9; 138. 25; 139. 2; 142. 20; 143. 28; 144. 4; 147. 20 154. 11; 155. 24; 161. 15; 163. 19, 21; 173. 6; 175. 13; 177. 1179. 15; 214. 12; 216. 5; 220. 8; 226.19, 21, 227. 1, 4, 29; 228, 1 bhAvatA 80. 27 bhAvapramANaprAya 24. 27 bhAvabheda 91 4 123. 15 bhAvabhedaprasaGga 123. 19 bhAvabhedavyavasthAnibandhanatva 30.7 bhAvarUpa 175. 4 bhAvarUpatA 188. 23 bhAvarUpA 175. 7 177. 20 bhAvalakSaNa 146. 2 bhAvaviSayatA 171 2 bhAvazUnyatA 82. 13 bhAvasantAna 134. 2, 137, 28 bhAvasvabhAva 80 2; 164. 7; 12 bhAvAMza 25. 27; 175.13, 15, 176. 26; 177. 2; 187. 26; 188. 4, 11, 15 bhAvAMzaviSayatva 167. 14 bhAvazisiddhi 175. 22 bhAvAnupAdAnatva 35. 2 bhAvAntara 79 3 80. 2; 190. 20 bhAvAntaralakSaNa 114. 29 bhAvAbhAva 80. 3; 148, 17, 175. 8; 179. 10; 181. 21; 223. 1, 9, 27; 224. 17; 227. 21 bhAvAbhAvapratipAdanAtmakatva 227. 24 bhAvAbhAvalakSaNa 228. 10 bhAvAbhAvavat 93. 16 bhinna 111. 23 bhinnakAla 100. 10; 113. 1 bhinnarUpatA 93. 24; 225. 29 bhinnazaktitva 88 27; 89. 2; 133. 27 bhinna sAmagrIjanman 93. 29 bhinnastrabhAva 92. 17 98. 3; 114. 28; 226. 3 bhinnasvabhAvatA 95. 19; 136. 12 bhinnAbhinnatvakalpanA 107. 2 bhUta 112. 5; 113. 2 bhUtasaMkSobha 56. 17 bhUti 86. 8 bheda 43. 12, 47. 6 98, 15, 17, 20; 102. 2, 13, 17, 106. 1; 109. 27; 110. 11, 12, 22; 161. 21; 163. 5; 175, 15, 18; 182. 20; 185. 20, 25; 188. 1, 3; 226. 9, 10, 11 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAvasthita vastuvijJAna 122. 8 yadbhAva 143. 26 yantradvaya niyantrita 207, 3 yavabIja 84. 9 dAnabhyupagama 99.1 bhedAbheda 84. 27 85. 2; 107. 7 163. 18, yuktivirodha 211 12 22; 164. 1, 11 bhedAbhedavat 43.8 bhedAbhedavyatirikta 163. 20 bhedAbhedoktadoSa 106. 11 bhedAvivakSA 125. 8 bhedana 195. 1 bhedalakSaNatva 139.8; 214. 13; 216. 6 bhedahetu 47.6 bhrAnta 86. 5 bhrAntatA 161. 29 bhrAntavijJAna 111. 11 bhrAnti 5. 12 30 14 bhrAntikalpanAnupapatti 173. 1 pratikAraNasadbhAva 59. 7, 197. 7 bhrAntinimitta 163. 17 bhrAntendriyavijJAnasambhava 93. 27 [ma] maNiprabhA 24 3, 4 manaskAra 94 21 4. hetu binduTIkAgatazabdAnAM sUcI / manaskAra-tatvAdyAdilakSaNA 93. 26 manaskArendriyamAtra lakSaNA 93. 27 maraNa 2074 mahattva 168. 2, 16 mahattvAnekadravyavatvarUpa 168. 2 mAgadhikA 106. 16 mithyA 31.26 mithyAtva 32. 3; 211.3 mithyAvabhAsa 221. 14 mukhyazabdArthalaGghana 12. 4 mUDhapratipatti 202 10 mUrtatva 18. 5 mRtpiNDakulAlasUtra 95. 27 mRtpiNDopAdAnAhitAtizaya 96 13; 108. 2 mRtsaMsthAna 99. 3; 107. 21, 31, 109. 21 mRtsaMsthAnavizeSa 98. 14 mRdravya 108. 1 [ya] yatsAmagrIjanyasvabhAva 91. 23 yatsvabhAva 204. 23 yathAvastu 198 10 yathAvastupravRttiniyama 2. 12 yogin 37. 11 yogyatA 40.14, 22; 109. 5, 18; 191. 23, 24; 172. 13; 173. 23; 192. 16 yogyatAnumAna 56. 12 yogyatva 131. 25 yogyadezAdyavasthA 135. 1 yogyadezAdyavasthAnalakSaNa 129. 19 yogyadezopanipAta 132. 4 yaugapadya 147, 16 yaugapadyAbhimAna 172. 29 rasa 49. 26 rasarUpAdivat 2004 [<] rAga 60. 18; 61. 1 rUpa 49. 26; 92. 20; 98 10; 99, 9; 100.8 101. 11; 168. 3, 22 rUpatraya 228. 28 rUpapratibhAsitA 111. 11 rUpabhedalakSaNatva 91. 4 rUparasa 8. 19 rUparasagandhasparza 101. 21; 103.4 rUpavatva 179, 24 rUpavikala 188. 19 rUpazabda 103. 17 rUpAkAratApratiniyama 111. 8 rUpAdivyatirikta 168. 17 rUpAnukAra 198 10 rUpAntara 179. 28 rUpendriyAdikalApa 134. 20 rUpendriyAdikAraNakalApa 117. 21 rohiNyAsattiklapti 56. 14 [ la ] lakSaNa 215. 28, 29; 223. 16 lakSaNatA 222 28 37 lakSaNatva 207. 20 lakSaNabheda 98. 22; 99. 27; 105. 16 laghuvRttitva 172 28 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| lAkSaNika 7. 15 / vastugati 16. 2; 77. 25 liGga 18. 18,20. 11; 23. 23; 56. 8, 12; | vastutattva 219. 2 / 64. 25, 65. 3, 19, 20, 67.11, 28; | vastutA 188. 3 152. 27; 167. 19; 173. 12; 179. | vastutva 44. 22; 102. 15 1; 189. 16; 185. 10; 202.4, 220. vastudarzanahAni 221.3 26; 221. 17, 24, 27, 222. 9; 224. vastudharma 63. 16 10, 16; 226. 5, . vastudharmatA 109. 5; 131. 19 liGagrAhin 23. 15 vastupratipattyadhyavasAyin 175. 27 liGgatA 24. 6; 187. 7, 203. 2, 220. 28; vastupratibandha 24.3 221. 2 vastubalapravRtta 216. 17 liGgatva 153. 12; 154. 7; 185. 20; 200. | vastubalapravRttatva 15.25 vastubalabhAvin 24. 27 liGgadharmatA 220. 28, 221. 15 vastubheda 86. 14; 87. 26; 117. 9; 226. 6 vasturUpa 34. 22; 188. 1 liGadharmatva 220. 23 vasturUpavirodha 221.9 lirUpapratipAdana 222. 13 vastuvazA 105.4 liGalakSaNatva 222. 2 vastuviSaya 35. 19; 48. 2 lilijitA 178. 23; 185. 27; 186. 22 | vastuvRtta 3. 19 liliDin 179. 2; 185, 7, 186. 1 vastusaMsparzarahitA 178.11 vastusattAvabodhArtha 200. 13 liGgaliGibhAva 179, 3; 180. 19; 185. 20; vastusvabhAva 9.2 193. 22 vastvadhiSThAnatA 35. 2 liliDibhAvalakSaNa 184. 2 vastvadhiSThAnatva 35. 11 livikalpa 24. 2, 39. 3 vastvadhiSThAnA 34. 27 livikalpapratibhAsin 29. 8 vastvantara 139. 23; 176. 19, 20 livizeSopAdhirahita 153. 4 vastvantarotti 139. 27 livyavasthA 25. 4 vastvasaGkarasiddhayartha 180. 12 vAkya 3. 24; 227. 24, 26, 228.5 liGkavyApAra 64. 29 vAkyabheda 171.14 liGgAnusaraNa 65. 12 vAc 105. 4 likijJAna 185. 17 vAsanA 37. 13 liGitva 185, 20 vAsas 60. 18; 61.1 liGin 18. 18; 23. 18; 185. 4 vikalpa 23. 6; 24. 1, 25. 3, 10; 26. liDisvabhAva 57. 16 23, 28.25, 29. 3, 9; 32. 20; 33. 10, 13, 20, 34. 4,20, 35. 15, lohalekhya 15. 15 26; 36. 10, 12, 24, 42. 15; 111. 3; 180. 7; 193. 8; 221. 4 vacanodAhAra 62.2 . vikalpaka 192. 27; 193.9; 195. 21 vajra 15. 15 vikalpajJAne 32. 23, 193.5 vastu 27. 22; 36. 21; 44.2, 80. 25, 81. vikalpapratibimbacakra 221. 9 25; 104. 20; 105. 1; 146. 14; 152. 17; 171. 18; 176.8; 179,1; vikalpabuddhi 27. 22 188. 16; 192. 19; 195, 10, 263 vikalpapratibhAsin 42. 15; 220, 27 197. 20; 221. 5 vikalpabheda 220. 29 [va] Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucaa| vikalparUpatA 193. 6; 221. 12 vinAzahe tvanapekSitA 130. 14 vikalpavijJAnamAtra 93. 26 vinAzahetvayoga 140.10 vikalpavyApAra 197. 1 vinAzin 145. 12 vikalpAvabhAsin 221. 7 vinAzisvabhAvasApekSa 144.24 vikalpodaya 36.16 vinAzya 77. 23; 78.4 vicitratA 104. 11 vipakSa 75. 11, 21, 222. 19 vijAtIya 26.16160. 14 vipakSatva 75. 18 vijAtIyatA 162. 15 viparyaya 15. 26; 16. 23; 45 2, 49, 22; vijAtIyatva 162. 26 51. 2, 87. 12; 143. 25; vijAtIyavyAvRtti 23.3 144, 2,217. 23 vijJAna 94. 21; 104. 3; 110. 26; 111. 3; viparyayaprayoga 87. 2 112. 7; 167. 12; 169. 21; 172. | viparyayavyApti 10. 15; 68. 20 20; 174. 12; 190. 12; 222, 10 | viparyayavyAvRtti 101. 8 vijJAnajanana 134. 20 | viparyAsa 104. 14 vijJAnajananasvabhAva 100. 26 | viprakarSa 14.6 vijJAnajananasvabhAvatA 101.5 vipratipattinirAsArtha vijJAnajanma 94. 15 vibandhaka 37. 19 vijJAnalakSaNa 112. 23; 93. 16, 93. 20 vibhaktapariNAma 100. 12; 103. 22 vijJAnalakSaNakAryasambhava 100. 24 / / vibhramanimitta 142. 25 vijJAnasambhava 94.3 viruddha 8. 2; 10. 18; 44. 6; 56. 3; 68. vijJAnAdikArya 120. 15 ___ 20; 75. 12, 16, 19; 147. 3; vijJAnAbhinnahetuja 94. 19 148. 16; 192. 1; 220. 2 vidhi 25. 18; 81. 18; 171. 4 viruddhadharmAdhyAsa 32.9; 47.6; 84. 6; 85. vidhipratiSedha 148.4; 211. 13 19; 105. 10; 120. 6; 127. vidhipratiSedharUpa 226. 2 6; 139. 5; 214. 12; 216. vidhipratiSedhavikalpa 25. 15; 197.4 6; 220. 2 vidhivikalpa 24. 14, 27. 6; 28. 4, 21; 33. | viruddhadharmAdhyAsatA 47. 9 viruddhavidhi 6.6 vidhivikalpotpAdana 194. 28 viruddhavyAptopalabdhi 60. 1983. 11 vidhisAdhanatva 6.3 viruddhasvabhAvadvayAyoga 214. 12 vidhIyamAna 68. 19 viruddhasvabhAvadvayAsaMbhavi 216.6 vidhurapratyayopanipAta 60. 21; 86. 6 viruddhAvyabhicArin 206. 5; 213. 7 215. vinAza 59, 14, 15, 60. 10, 13, 23; 61. 22, 28, 216. 2, 9 4, 10, 22; 76. 10, 13, 16, 25; | viruddhopalabdhi 6. 14; 56. 22; 148. 14 82. 5; 140. 19; 141, 5, 7, 143. | viruddhobhayasvabhAva 220. 9 10, 12, 23; 144. 18 virodha 6. 12, 7, 8, 9, 16; 56. 23; 75. vinAzakAraNa 60. 26 13; 83. 12; 127. 1; 146. 7148. vinAzasvabhAva 59. 11 4; 175.8; 179, 10, 15; 187. 12, vinAzasvabhAvatva 143. 19 15; 206, 12, 15, 25, 211. 26; vinAzahetu 61. 11;77. 25,78. 5, 80. 2; 216.1 139. 10, 12, 140. 1, 22; 142. 6; virodhagati 7. 11 virodhasAdhana 148. 15 vinAzahetusanidhi 141, 22 |virodhasanidhi 142. 8 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / virodhin 141. 1, 4; 142. 15 vizeSotpAdAnapekSin 131. 2 virodhisannidhAna 141. 5 vizeSya 47. 20 vilakSaNa 159. 12; 164. 20 vizva 102. 9, 188. 21 vilakSaNa sAmagrIjanman 165. 19 viSaya 31. 24; 38. 19; 182. 25 vilakSaNasAmagrIjanyatA 161. 27 viSayakSaNa 37. 20 vilakSaNasAmagrInibandhanatva 162. viSayatvAyoga 81. 12 vilakSaNA 164. 22 viSayanirdezArtha 70. 17 vivakSA 2. 11; 183. 6 viSayapradarzana 71. 22 vivakSAmAtranibandhanatA 65. 25 viSaya viSayibhAva 182. 25, 26; 183. 10, 17, vivakSAviparivartin 183. 3 19, 24; 184.6; 187. 10 vivakSitadharmAnAzraya 75. 12, 21 viSayaviSayibhAvanimitta 184.5 vivakSitaikasaMkhyatva 205. 20; 213. 24, 214. viSayasvabhAva 171. 19 2; 220. 13, 21 viSayin 182. 25 vivakSitaikasaMkhyatvapratipAdita 214. 17 viSayendriyamanaskAra 94.3; 100. 18 vivikta 24..17 viSayendriyamanaskArAtmikA 93. 28 viveka 189, 12 viSayopadarzana 66. 7, 26 viziSTakSaNotpAda 134. 4 visaMvAdanAbhiprAya 2. 15 / viziSTaviziSTatarottarottarakSaNajanana 128.3 visadRza 116.25 viziSTasajAtIyetarakSaNajananAtmaka 101. 4 visadRzAparabhAvaprasava 86.7 vizeSa 114. 28, 29; 128. 14, 16, 17, vRtti 31. 19 130. 1, 15; 131. 22, 25; 132. vRttikalpanA 42.2 12; 133. 2; 134. 3, 5; 135. 3, | vegavadvya yoga 58. 3 17; 136. 19, 29; 137. 6; 185. vedaprAmANya 219. 4 30; 186.5, 8; 215. 9; 216. 15, vedaprAmANyanirAkartR 217. 14 vaidharmya 73. 4: 74.20 vizeSaNa 17. 2, 47. 19, 57. 22; 212. 3 vaidhaya'mukha 74. 15 vizeSaNavizeSyabhAva 212. 4 . |vaidharmyadRSTAntalakSaNa 51. 28 vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNa 181. 15 vaidharmyaprayoga 62. 14; 63. 12, 19, 227. 1. vizeSaNavizeSyabhAvApanna 184. 12 vaidharmyavacana 227. 9 vizeSadharma 150. 17, 23; 151. 1; 152. 2, vaidhaya'vat 66. 10; 68. 14 vailakSaNyAvalakSaNya 162. 10 vizeSaparamparA 135, 16, 24; 136. 4 vyakti 5. 12; 30. 2:; 31, 14; 32. 10 vizeSarahita 133.7 vyaktirUpasaMsarga 30.2 vizeSaviSaya 63.9 vyaktitvabhAva 32. 7, 26 vizeSasAmAnyAtman 164. 11 vyaktyAkAra 31.5 vizeSahetu 131. 12 vyaktyAtmaka 5. 16 vizeSAdhAyaka 113. 14 vyagra 117.1 vizeSAnutpatti 128. 25 vyagrasvabhAva 96.1 vizeSotpatti 115. 5; 129, 9, 11, 17, 20; vyagrAvasthA 92. 21 134.5 vyagrAvasthAbhAvin 132. 15 vizeSotpAdana 128. 6; 132. 27; 137. 19 vyatireka 19. 25, 53. 5; 54. 1; 75. 25; vizeSotpAdanalakSaNa 129. 25 . 154.0; 203, 19, 21, 225. 1, 23; vizeSotpAdAnapekSA 131. 5 226. 1, 14, 227. 27 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| vyatirekamukha 226. 14 vyAptismaraNasApekSa 64. 23 vyatirekanizcaya 51. 7; 53. 23 vyApya 15. 7, 18. 1,8; 19. 4, 68. 24 vyatirekaprayoga 203. 13, 15 vyApyadharma 19. 1 vyatirekin 73.3, 74. 22 vyApyadharmatA 18. 7 vyatirekopadarzanakAla 203. 24 vyApyanyApadharmatAsaMvarNana 18, 13 vyadhikaraNAsiddha 12. 12 vyApyavyApakabhAvasAdhaka 204, 1 vyabhicAra 9. 13, 68. 21, 212. 4 vyApyavyApakabhAvasiddhi 51. 19; 202, 18 vyabhicArAvyabhicAra 95.1 vyAvRttapadArthanibandhanA 41. 22 vyabhicArAzaGkA 155.5 vyAvRttAtman 196. 12 vyabhicArin 21. 5 dhyAvRtti 105. 5; 185. 19; 186. 12 vyavaccheda 195.3; 199. 23 vyAvRttikRta 226. 9 vyavacchedaphalatva 14. 21 vyAvRttibheda 19, 24; 105, 1; 226. 10 vyavadhAnAdigrahaNa 191. 18 vyAvRttibhedanibandhana 185. 24 vyavahartR 69. 4 vyAvRttilakSaNA 98. 20 vyavahAra 190.8 vyAvRttyanugamAtmikA 30. 11 vyavahArakAla 69.8 vyutpatti 3. 14, 19 vyavahArapravartanamAtra 193. 8 [za-Sa] vyavahArapravartanarUpa 192. 27 zakuni 193. 17 vyasana 192.2 zaktAzaktatA 148. 24 vyApaka 15. 6; 17. 27, 18, 2, 8; 19. 4; / zakti 79. 16; 99. 22; 112. 19; 198.6; 68. 23; 169. 12; 202. .19; 203. 146. 11, 22; 154. 10; 204. 14 . zaktipratiniyama 165, 10,18 vyApakadharma 19.1 zaktipratibandhakApanayana 113. 19 vyApakadharmatA 17. 26 zaktipratirodhaka 113. 18 vyApakavyApyadharmatA 55. 21 zaktibheda 102. 23, 103. 25; 116. 18 vyApakAMza 39, 24 zaktirUpatApatti 79. 16 vyApakAnupalabdhi 3. 2. 6.6; 8, 6, 9, 18; zaktilakSaNa 146. 17 44. 24; 51. 15, 20; 55. 1487. zaktivizeSa 97. 14 147.2, 202. 20 zaka 99. 20 vyApAra 90. 4, 7, 19, 91. 9; 95. 4; 122. / zakamarddhan 155. 27 zakramUrddhAdika 154. 28 vyApAravat 90.6 zaGkA 215. 4, 216. 20 vyAvRta 90.5 zabala 104. 11 vyApta 15. 26; 19. 15 zabalarUpa 104. 11; 191. 28 vyApti 6. 19; 7. 23; 12. 25; 15.18, 23; | zabalarUpatva 101. 6 17. 25, 18. 2, 7, 9, 18, 24; 53. | zabda 2. 11; 3. 92, 4..10; 68. 12; 70. 13; 41.844. 16; 55. 22; 63. 26; 101. 9, 104. 24; 107. 1; 2,868. 19, 27,70. 23; 72. 27 182, 25. 183. 2, 4, 212. 8 73. 20; 83. 1; 147. 5; 167. 5; 218.12, 13, 24 197. 14, 17, 203. 19 zabdatva 218. 10 vyAptinyAyasamAzraya 173.28 . zabdanityatvapratIti 219. 3, 13 vyAptipradarzanakAla 68. 23 zabdavRtta 3. 18 vyAptipradarzanalakSaNatva 63. 11 zamdavRtti 3. 11 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 [sa] 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / zabdasAmAnyotprekSAnibandhana 183. 6 sakalapadArthavyApinI 15. 2. zabdAdidharmin 185. 1 sakalaparabhAvavyAvRtta 198.22 zabdArtha 106. 32; 182. 28; 183. 5, 9, 11, sakalapararUpAsaGkIrNa 189. 13 sakalapararUpAsaGkIrNAtman 190.24 zAlibIja 84.8; 169. 13, 203. 8 sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRtta 22. 6 zAliyavAGkurAdi 82.9 sakalasahakAryavasthA 123. 3 zAlyakurajananasvabhAvanirvartya 87. 4 saghaTapradezAsaGkIrNarUpa 201.9 saGkIrNa 189. 27 zAstrapraNayana 224. 5; 227. 13 saGkIrNadarzanavat 189. 28 ziras 65. 14 zIta 75. 16 saGkIrNatadatadrUpapratibhAsin 189, 25 zuddhavastuja 21. 26 saGkIrNarUpa 195. 12 zUnya vikalpapratibhAsin 179. 17 saGkIrNarUpavastupratibhAsijJAnatA 190.1 zyAma 62. 28 saGketa nibandhanA 99. 18 zrAvaNatva 212. 6; 218. 9; 219. 10 saGkhyAdibheda 99. 5, 98. 15 zrotRjanapravRttyartha 1. 19 saGkhyAbheda 98. 19; 99. 5; 105, 2 SaTpadArthAdivyavasthAnAyoga 146. 12 saGkhyAsajJAlakSaNakAryabheda 98. 16 SaDrUpa 205. 24 sajAtIya 13. 19; 98. 7 SaNDha 59.4 sajAtIyavijAtIyatva 162. 13, 20 sajJA 99. 18 sajJAdibheda 104. 22 saMyoga 18. 23; 181. 1; 182. 4,8 sajJAbheda 98. 19; 104. 24 saMyoganimitta 182.6 sat 44. 15; 76. 6, 81. 2, 3, 143. 13; saMyogabala 18. 20 144.4, 11, 15, 146. 6; 147.4; saMyogalakSaNatva 107.26 149. 4; 210, 6 saMyogavibhAgasaMskAranimittatA 102. 21 sattA 16. 21, 59. 15; 223. 28 saMyoga-samavAya 181. 2; 222. 1 sattAyoga 145. 23; 146. 2 saMyogivat 18. 15; 19. 3 sattAyogalakSaNa 145.21 saMyogin 9. 12; 11. 10; 18. 21 sattAsamavAya 60. 8; 182. 13, 16 saMvatsarasthitidharman 141. 16 saMzaya 2. 18 sattva 60. 20; 15. 19; 63. 16,76. 9,77. saMzayahetu 16. 20; 169. 16 5; 91. 1; 144. 6; 145. 15, 21; saMzayajijJAsAdika 70. 10 146.4, 17, 18, 24; 147. 3, 149. saMzayAtman 217.11 3; 164. 14, 16, 203. 15 saMzayitAdika 69. 25 sattvalakSaNa 16. 12; 76.4 saMsarga 172. 20, 22; 173. 24 sattvasvabhAvatvAsiddhi 145. 7 saMsRSTa 172. 12 sattvAdiprasaGga 204. 22 saMsRSTasvabhAva 176.2. satvatprayaviSayatA 182. 17 saMskAra 89.2; 133. 27 satyavastusvaprasaGga 145.15 saMsthAna 108. 1,6,9 satsamprayoga 84.2 saMsthAnavizeSa 97. 8 satsamprayogajatva 85.26 saMhatAvasthA 138. 12 sadupalambhakapratyayAbhAva 210. 21 saMhatAsaMhatAvasthA 133. 12, 17 sadRza 116. 22 prakalatrailokyavilakSaNa 189. 11; 199, 22 sahazAparabhAvagrahakRta 120.21 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / sadRzAparabhAvanibandhana 86. 3; 136. 13 | samavAyikAraNatA 102. 20 sadRzAparabhAvarUpa 142. 25 samavAyitva 182. 10 sadvayavahAra 50. 25 samaveta 180. 23 sadvayavahArapratiSedhahetu 169. 17 samastavastuvistaravyApijJAna 37. 17; 61. 5 sanidarzana 101.11 samAnarUpa 89.3 santanvat 133. 27 samAnasvabhAvatA 162.3 santAna 128. 8; 130. 6; 157. 1; 161. 3 samAnAkAratA 161. 18. santAnAntara 95.8 samudAya 11.18, 26:184. 12, 14 santAnAntaravyapadezanibandhana 95. 11 samudAya sAdhyatA 187. 7 santAnApekSA 166. 10 sambandha 19. 2,41. 26; 72. 1; 108, 21; santAnAzraya 118. 9; 128.7; 129. 7, 22 / 180. 18, 24; 181. 1, 6, 9, 20; santAnopakAra 128. 2 * 26, 28; 183.9; 185, 2; sandigdha 213.3:214.20 187. 12; 200. 26; 204. 2 sandigdhavyatirekatA 98.11 sambandhanizcaya 22. 12 sandigdhAbhidhAyakatA 65. 24 sambandhapratipattikAla 39, 1 sandeharUpatva 203. 27 sambandhavacana 68. 17 sannikarSa 181. 15 sambandhAbhAva 182. 23; 185, 3; 193. 22 sannidhAna 128, 26 sambandhAbhAvaprasaGga 163. 22 / sannihitasakalasahakAripratyaya 123.9 sambandhAyoga 91. 1 sapakSa 15. 14, 21; 16. 4; 24.766. 21; sambandhitA 163. 25 68. 28,222. 14, 19; 227. 4, 29; sambandhibheda 182. 19 228. 1 sambhava 212. 4 sapakSatva 16.6 sambhAvanA 2. 9 sapakSavipakSa 222. 23; 223. 1, 26 sammugdhAkAra 189. 15 sapakSAsapakSa 224. 16 sammUchi tatva 104.6 sapakSakadezavRtti 18. 12 samyagjJAnapUrvakatva 40. 24 sapratigha 101. 11; 145. 10 samyagjJAnavyutpAdanArtha 39. 19 samagra 48. 27; 122. 15 sarUpa 133. 28; 165. 20 samagrAvasthA 92. 21; 122. 18; 138. 11 sarUpatAviSaya 117.6 samegrAvasyAvat 132. 14 sarUpatAsiddhi 117.8 samanantarapratyaya 95,3111.2, sarvakArakAnvayavyatirekavidhAyina 173. 8 samanantarAdhipatipratyaya 167. 26 sarvabhAvasattA 217. 4 samartha 92. 1, 5,93. 8; 119. 2; 120. 1; | sarvavyaktyanuyAyin 106.9 124. 28; 127. 3; 134. 20; 135. | sarvazaktiviraha 146. 12, 27; 147. 2 sarvasAmarthyaviraha 85. 22; 147. 13; 176.6; samarthasvabhAva 119.8 samarthasvasvalakSaNAntarArambha 91.2. sarvasAmarthyavirahina 80. 20 samarthAsamarthavyavasthA 117. 24 sarvArthakriyAsAmarthya viraha 145. 25; 148. 28 / samavAya 5. 6, 8. 20; 41. 26; 42. 2, 90. sarvopasaMhAra 63.2 1; 170. 16; 180. 24; 182. 9, 20 salila 191. 26 samavAyanimitta 182. 7 salilakSityAdi 83. 17 samavAyazabda 181. 2 salilAdikAraNasannidhAna 86.18 samavAyi kAraNa 168. 26; 169. 3 savikalpaka 22. 2 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM sUcI / sahakaraNazIla 110.6 sAtizayatA 129. 2 sahakArikAraNa 94. 22; 95. 9. sAdRzya 5. 11; 86. 9, 103. 14; 116, 21; sahakArikRta 137. 1 156. 23 sahakAritva 114.7, 14, 18, 19, 115. 4; | sAdhana 57. 3; 70. 19; 178. 26, 28; 181. 118. 20; 121. 5; 124. 25, 22; 182. 23; 219. 15; 220. 6; 126.1, 127. 18, 23, 24, | 221. 19 128. 1, 12, 19; 129. 4, 25; ! sAdhanatva 176. 6; 219. 15 130.9; 131. 6; 132. 17; 133. | sAdhanadharma 41. 16; 43. 9, 22; 44. 12; 53. 1, 4, 137. 19; 148. 19 12; 57. 16; 62. 24; 71. 15; sahakArin 97..11; 98.4, 27; 107. 22; 109. 28; 110. 4, 14; 111. 22; | sAdhanadharmabhAvamAtrAnugamana 57. 25 113.16, 18, 20,26; 194. 12; sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandha 41.10,44. 3, 16,27 115. 17, 198. 7; 119. 25; sAdhananyUnatA 68. 11 121. 3; 122. 15; 124. 1; sAdhanapramANavRtti 224.10. 28; 128. 3; 129, 3, 6, 28; sAdhanabhAva 175. 12 130. 3, 19; 131. 3, 18, 24, | sAdhanavAkya 70.5; 72.21, 24 74. 24 26; 132. 9; 133. 3, 16; 135. | sAdharmya 73. 4; 74. 20 15, 19; 136. 28; 137. 2, 21; sAdharmyaprayoga 63. 11; 73. 14, 2); 227. 9 140. 11, 14 sAdharmya mukha 74. 15 sahakAripratyaya 120. 24; 121. 1; 137. 22 sAdharmyavacana 227. 10 sahakAribhAva 94.2896. 13 / sAdharmyavat 66. 7,10 sahakAribheda 111. 24 sAdharmyavatprayogapratIti 68. 13 sahakArisajJita 130. 13 sAdharmyavatprayogAdijJAnArtha 66. 26; 68. 4; 69. sahakArisantAna 125. 5 sahakArisannidhAnApekSA 125. 20 sAdharmyavaidharmya 73. 4, 74. 2. . sahakAryapekSA 148. 19 sAdharmyavaidharmyavat 19. 23; 75. 25 . sahakriyA 113. 25; 114. 1; 127. 28; 128. sAdhAra 112. 5 sAdhAraNa 18. 6, 12 / / sahabhAva 91. 25 sAdhAraNatA 15. 2 sahabhAvaniyama 101. 22, 25; 102. 10 sAdhAraNarUpa 29. 19 sahabhAvaniyamAbhAva 225. 3 sAdhAraNaikakArya kriyA 98.4 sahabhAvaniyamAyoga 101. 23 / sAdhya 6. 4; 64.2; 65. 18; 67. 12; 71. sahabhAvamAtradarzananibandhana 15. 15 8; 73. 14, 20; 74. 14; 174. 22; sahAnavasthAna 7. 8; 75. 12; 206. 15, 22; 209. 29; 211. 21; 215. 14; 220. 213. 10 10,224. 29; 225. 1 sahita 119.3, 26; 123. 11; 124. 5; 125. | sAdhyatA 68.24; 184. 14, 20 23, 128. 18137, 15 sAdhyatopagama 184.15 sahitAvasthA 119, 25; 124.18137. 17 sAdhyatva 11. 26, 27, 213. 4 sahitAsahitAvasthA 118, 19, 124. 7 sAdhyadharma 15. 6,41. 17; 43. 9, 22; 44. sahetukatva 76.11 13; 53. 12; 57.6, 17, 62. 24; sahotpattyAdiprasaGga 188. 21 185. 4; 206. 16, 25, 219, 22, sAvyavahArika 37. 24 26; 220.4 sAgni 20. 22 . sAdhyadharmavikalpa 39. 2 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| sAbhyadharmasvabhAva 57. 7 | sAmAnAdhikaraNyadarzana 99. 15 sAdhyamidraSTAntadharmigrAhidarzanadvaya 34. 17 sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGgha 101. 12 / sAdhyamidharma 55. 23 sAmAnya 5, 1, 16; 23, 20, 31; 24, 2, 25. sAdhyadharmin 15, 23; 16.5; 20. 13; 42. 11; 3; 27. 2.6; 28. 20, 28, 29. 1,8; 62. 22; 66. 19;207. 6 30. 4; 31. 19, 27; 32. 5 sAdhyamiparigraha 13.1 33. 8; 35. 21; 36. 15, 98. 11; sAdhyanirdeza 66. 9; 68. 8 106, 9, 145. 22; 146. 3; 182. sAdhyanizcayAnatva 65. 24 20; 185. 30 sAbhyapratipatti 65. 12; 185. 21 sAmAnyajJAna 5.10 sAdhyapratIti 65.27, 211. 11 sAmAnyadharma 150. 17; 151, 8, 152, 2, 3 sAdhyasAdhana 187. 15; 204. 16 sAmAnyabhUta 92. 20 . sAdhyasAdhanadharma 57, 13 sAmAnyabuddhi 32, 2 sAdhyasAdhanabhAva 41. 20; 43. 10,25,58.27; | | sAmAnyarUpa 20. 11 183. 22; 184. 2, 4,7 sAmAnyarUpatA 186. 5 sAdhyasAdhanabhAvanimitta 183. 19 sAmAnyalakSaNaviSaya 23. 14; 24, 9 sAdhyasAdhanasaMkalpa 221.3 sAmAnyavizeSa 218. 11 sAdhyasAdhanasaMkalpakAla 41. 21 sAmAnyavizeSa kalpanA 185, 27 sAdhyasiddhi 62. 25, 209, 22, 210. 20; 222. sAmAnyavizeSabhAva 186.18 sAmAnyaviSaya 39. 25 sAdhyasiddhayartha 62. 11; 66. 25 sAmAnyatryavahAra 22. 22 sAdhyasvabhAvatA 75, 24 sAmAnyasAdhyatvopagatArthakriyAkArin 31. 15 sAdhyAnugama 53. 11 sAmAnyasAdhyArthakriyAkArin 32. 19 sAdhyAbhAva 63. 13; 73. 15; 74. 14, 208. sAmAnyAkAra 220. 25, 221. 8 10, 23 sAmAnyAkArajJAnasvarUpa 5. 13 sAdhyAvinAbhUtasAdhanadharmadarzana 64. 7 sAmAnyAtmakatva 221. 11 . sApekSa 61. 1 sAmAnyAtmatA 186.7 sAmagrI 93. 18, 19, 26; 94, 12, 23, 95. | sAmAnyAtman 92. 22; 154. 7 .. 12; 110. 10; 111. 3, 159. 9; sAmAnyAdirUpatA 182. 3 162. 6, 9, 164. 22, 27; 165.9 / sAmAnyotprekSA 24.20 sAmagrIjanyastrabhAvatva 93.1 sAmya 89, 3; 165. 20 sAmagrIbheda 93. 24; 96. 23; 97. 3, 11; | sArUpya 139.17 109. 25; 110. 22; 111. 3; | sAvadhAraNa 227. 5, 23, 26 siddhasAdhyatA 98. 12 sAmagrIzabdavAcya 91. 19 sukhaduHkhalakSaNA 35.5 sAmagrayantara 110. 2; 111. 27; 158. 4; 159. sukhaduHkhasAdhana 40. 21; sUcyagra 82. 26 sAmanyantarajanya 109. 27 senAdivat 104, 13 sAmarthya 115. 5, 13, 15, 119, 6, 5, 25; / sthiti 170. 12, 14 120. 1, 24; 121. 1; 135.6; sthitidharman 138. 25; 139, 3, 4, 28; 140. 174. 18 18, 21; 143. 11 sAmarthyalakSaNatva 176. 8 sthApakatva 170. 12 sAmarthya sambandhitA 80. 26 sthira 118. 14; 122, 27; 137. 25; 138. sAmotpatti 115. . - 8,28 13 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetubinduTIkAgatazabdAnAM suucii| sthirarUpa 125. 17; 137. 9 13; 122. 6; 123. 16; 125. 19; sthirarUpatA 127. 20 126.5; 128. 20; 131. 25; 133. sthirasvabhAvatva 124.8; 132. 17; 139. 11 29; 136. 8; 138. 14; 139. 2, 20; sthirasvabhAvatva 121. 11 140.20; 141.7, 17.24:142. 1: sthirahetuvAdin 137. 24 150.5; 151. 10; 158. 26; 160. sthiraivasvabhAva 118. 8, 12 2; 163. 21; 179. 5, 15; 194. 29; sthUlasantAnAzrayavijAtIyavyAvRtti 162. 18 195. 10; 220. 2, 9 sthairya 118. 8 / svabhAvakAryAnupalabdhilakSaNa 205. 1 sthairya siddhi 88. 13 . svabhAvakAryAnupalambhAkhya 9. 28,41. 2 sparzanIyAsparzanIyAdhikAra 170. 27 svabhAvakAryAnupalambhAtmaka 10.4 spaSTa 30.4 svabhAvatva 58. 12 sphuTarUpatA 34. 6 svabhAvaniSpatti 129. 16 smAta 23. 9 svabhAvabheda 94. 20; 107. 31; 120. 1 smRti 23. 6; 25. 2; 28. 6; 34. 4; 36. | svabhAvabhedanibandhanA 101. 11 24; 38. 11; 63. 9, 103. 12; 174. svabhAvabhedalakSaNatva 226. 6 . 25, 201. 13, 204,6 svabhAvabhedAnvayinI 198.6 smRtitva 33. 24; 63. 6; 180.8 svabhAvaviraddhopalabdhi 6.25 smRtirUpa 34. 10 svabhAvavizeSa 167. 27; 168. 14 smRtisamAdhAnArtha 62. 10 svabhAvasAya 24. 18 smRtIcchAdveSaprayatnAdi 36. 26 svabhAvasthityAzraya 112. 18 svakAraNasattAsamavAya 59. 18 svabhAvahetu 16. 12, 14; 41. 4,45. 2,51. svakAraNasattAsamavAyarUpA 182. 21 2, 14,54.8,57.2, 62. 2;75. 24; svakAraNasamavAya 60.6; 182. 13 150. 3; 175. 25; 176. 1, 217. svakAraNAyattasannidhAnatva 60. 21 22 svakAraNAyattasannidhi 60.27 svabhAvahetuprasaGga 87.1 svakAraNAvyabhicAradvAraka 8. 16, 49, 27 svabhAvahetUpadarzana 54.28 svakAryajanaka 124. 6 svabhAvAdiviprakarSa 200. 15 / svakAryajananakSama 129. 18 svabhAvAnupalabdhi 6.7; 9. 18; 174. 27; 176. svakAryajananasvabhAva 123. 8; 124. 12 1; 177. 4, 202.20, 24, 203. 2 svakAryajananasvabhAvatA 123 12 svabhAvAnupalambha 147. 22 svakAryoptAdana 143. 28 svabhAvAntara 114.27 svarga 219. 1 . . svabhAvAntarapratilambha 130.10,19 svajAtinirapekSa 162. 6 svabhAvAntarotsatti 140.7 svajAtilakSaNapratyayAntarasahitA 162.5 svayaMpratipattikAla 64. 10 svajJAnajanana 146. 11 svarasataH 134.4 svataH 125.21 svarUpa 40. 22; 81: 24, 86. 21; 123. 23; svanizcayApekSa 152. 28 124. 4, 168. 20; 179, 20, 24 svaparArthAnumAna 67, 26 svarUpanizcaya 22. 12 svabhAva 6. 3,58.10; 26.6; 32. 5,41. / svarUpapariccheda 189.8 17.57 18:77. 15: 86. 1: 89. 4: / svarUpapratipatti 189. 10 97. 20, 26; 99. 1; 102. 15; 103. | svalakSaNa 25. 20; 27. 13; 35. 24, 221. 3 5, 8; 105.17, 25; 107. 13; 109, stralakSaNajJAna 106. 32 5, 111. 16; 115. 13, 16; 118. | svalakSaNadarzanAzrayatva 24.2 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svalakSaNapratIti 20. 12 svalakSaNaviSaya 4. 24; 23. 13; 25. 15; 35. 20, 39. 25, 28 svalakSaNAdhyavasAya 35. 25; 36. 11 svavAsanAparipAkAnvaya 81. 12 svavijJAnayogyatA hetu 95. 5 svaviziSTapratyayanibandhana 47. 20 svaviSaya 197. 4 svaviSayajJAnajanana 172. 14 sya viSayajJAnajananayogya 172. 1 svaviSayapariccheda 196. 26 svaviSayasiddhinibandhana 183. 28 svasaMvitti 195. 18 svasaMvedana pratyakSa 177.1, 13 svasattAmAtrabhAvina 58. 12 4. hetubindu (kAgatazabdAnAM sUcI / svasantati patita kArya prasUtinimitta 95. 7 svasantAnakSaNa 102. 11 svasantAnavyavasthA nibandhana 95. 10 svasannidhimAtra 90. 16 svasAbhyadharmAvyabhicAra 205. 15 svasrAdhyapratibandha 15, 25; 87, 12; 216. 4 svasAdhyabhAva 211. 20; 213. 14 svasAbhyavyApti 71. 15 svasAdhyAvinAbhAva 15, 13; 211. 24. svasAdhyAvinAbhAvalakSaNA 15. 8 svAdhyAvinAbhAvitA 15. 12 svasAdhyAvinAbhAvitva 16. 8 sva sAdhyAvyabhicArin 213. 13 svasvabhAva 24 17 svahetu malAyAta 136.8 svahetu lAyAtaprakRtivaza 6. 10 svahetubhAva 80. 28; 81. 1 vahetumAtrapratibaddha 113. 22 svAkAra 972. 15, 16 svApAdyavasthA 191 15 svasvabhAvavyavasthiti 22. 7; 195. 11 svahetu 124, 11; 129. 8, 18, 135. 4, 138. 28; 140. 21; 142. 11; 164. 8; 183. 15 svahetukRta 135. 3 svahetu paramparAyAtA 95. 10 svahetupariNAmopanidhidharma 127. 23; 128. 10 | hetu nibandhanavinAzopagama 76. 24 159, 15 hetuprayoga 212. 26 hetuphalabhAva 131. 17 hetuphalabhAvapratiniyama 118. 1 hetuphalasvabhAva 138. 22 | hetubhAva 74. 14; 142. 10; 191. 4 | hetubheda 163. 13 | hetubhedanibandhanatva 116. 18 svArthAnumAna 61. 24, 25; 70 22; 71. 10, 17, 27, 72. 3 svArthAnumAnakAla 64. 5, 19, 65, 18 66. 27; 69. 25 svArthAnumAnadRSTa 70, 21 svAlambana 198. 15 strAvayava 181. 23 svopAdAnamAtra nibandhana 135. 12 [ha] hitAhitaprAptiparihAra 40. 25 hitAhitaprAptiparihArArthin 28. 9 * hetu 6. 2, 9. 3; 15.7, 11, 26, 51.7; 55. 5; 60. 29, 61.13, 63, 14, 17; 65. 1, 2; 68. 11, 23; 70.29; 72. 11, 25; 73. 2, 7, 2074. 15, 22; 77. 2; 80. 14; 130. 12; 134. 20, 29; 137. 24, 138. 9; 142. 14; 148.15, 150. 8, 15; 163. 9; 170. 10; 185. 30; 186. 11, 16; 205.6, 22, 24, 206.7, 16; 208. 9; 209. 28 210.4; 211.5; 214. 22, 26, 207. 7, 16; 209. 7, 9, 14, 23; 210.15, 20; 211. 11, 15, 17, 21, 212. 15; 213. 13; 214. 10; 215. 12, 24, 29; 216. 4, 5; 216. 7; 217.1, 14; 218. 1, 2, 12, 15, 219.10, 14, 19, 20, 222. 15, 16, 18, 24; 223. 1; 224. 29; 225.1, 17, 29 47 hetukRtavinAzadarzana 61. hetutA 128. 4 hetutva 206. 3 hetutvAbhAvanizcaya 6. 26 hetudharmAnumAna 56. 18 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. hetu binduTIkA gatazabdAnAM sUcI / hetusantAna 130. 12 hetumat 59 14, 61. 22; 163. 19 hetu sAmAnya 206. 2 hetvantarApekSAnapekSa 83. 11 hetvantarApekSin 60. 17 hetumattA 141. 9; 163. 10 tulakSaNa 13. 20; 15.24, 210. 1 212. he svabhAva 63. 13, 15, 73. 15,91, 6, 214. 21; 214. 18 22; 216. 11; 217. 1 hetvabhAvaprasaGga 75. 15; 216. 11 hetu viruddhAnaikAntika 68. 16 hetu viruddhAnaikAntikapratIti 66. 14 hetvAbhAsa 55. 11; 205. 18 212. 15; 215. 22 hetuviSayatva 212. 26 hetuvyakti 206. 3 hetusadbhAvopadarzana 13. 3 48 hetubhedasiddhi 103.21 hetubhedAnanuvidhAna 88. 29 hetvAbhAsatA 207 14; 208, 29; 220. 18 hetvAyattajanman 61.7 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda 284, 354 abhidharmakoza 290 291 a : (bhaTTa) 233, 241, 243, 271, 291, 303, 331, 333, 341, 367, 370, _370, 392, 411. aloka 411 alaMkArakAra 360 5. hetubindukA lokagatavizeSanAmnAM sUcI / addIka 348, 374 AcArya ( dignAga ) 263, 405, 408 AcArya ( dharma kIrti) 236, 245, 247, 248, 251, 256, 257, 265, 268, 270, 271, 294, 331, 357, 365, 396, 398, 403: Izvarasena 259, 300, 39.3, 405 udyotakara 265, 317, 320, 393. kamAda 241 kAvyAlaGkAra 243 kAzikAkAra 292 kIrti ( dharmakIrti ) 264 kIrtipAda ( ) 324. kumArila 252, 266, 269, 280, 286, 290, 389, 405 kulabhUSaNa 373 kSaNabhaGgasiddhi 327, 370, 3.72 kSapaNa 375 catuHzatI 370, 372 caraka vyAkhyAna 380 citrAdvaitavAdin 389 jaranaiyAyika 402 jatramahodadhi 356 jitAri 411 jinendrabuddhi 405 jaiminisUtra 266 TIkAkRt 364 tathAgata 330, 362 digambara 323, 343, 369, 379 dignAga 260, 325, 367, 375, 408 durveka mizra 411 dharmakIrti 235, 236, 410 dharmAkara - (bhadanta ) (arcaTa ) . 233, 261, 410 7 he. sU. dharmottara 240, 242, 243, 262, 377, 378, 402 dharmottara pradIpa 233, 256, 259, 308, 337 naiyAyika 249, 263, 284, 286, 303, 321, 323, 332, 356, 382, 383, 393, 402 naiyAyikapravara 321, 323, 339 nyAyabindu 251, 264, 270 nyAya mASyakAra 382 pANini 344.. pUrvI kRt 364 prajJAkaragupta 271, 292, 308, 360 pramANavArtika. 365 pramANasamuccaya 409 prazastakara 393 prAmANikacakracUDAmaNi (dharmakIrti) 386 buddha 235 bauddha 265, 269, 272, 270, 318, 354 bhartRhari 294 bhAgavRttikAra 292 bhASya ( zabarakRta ) 266 bhASyakAra 382 momasika 250, 252, 280, 204, 286, 2.87, 290, 294, 305, 356, 357, . 366, 369, 396, 397, 405 vartikAra 389 yoga 341 vasubandhu 317 bAdanyAya ( syAdvAda ke zarIkRta ) 373 vAdavidhi 317 vArtika 251, 255, 258, 283 vArtika ( kumArikA ) 405. vArtikakAra ( dharmakIrti ) 242, 271, 283, -287, 305, 325, 356, 368, 375, 385, 390, 393, 405 vArtikakRt (dharmakIrti ) 243, 258, 381, 385, 408 vArtikAlaMkAra 271, 292, 360 vinizcaya ( pramANavinizcaya ) 260, 264, 257, 397, 409 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . 6. hetubinduTIkAlokagatAnAmavataraNAnAM sUcI / vinizcayaTIkA 370 zAntarakSita 368 vizeSAkhyAna 340, 365, 370, 353, 389 sAMsya 332, 397 : vaibhASikamata 355 saugata 266, 405 vaiyAkaraNa 405 saugatamata 310 vaizeSika 250, 308, 341, 354 . sautrAntikanaya 355 vaizeSikasUtra 382 syAdvadakezarI 373 zaMkarasvAmin 332 svayUdhyavicAra 262, 335, 402 zaMkarAcArya 3. hetuvindu 243, 41. zabarasvAmin 266 hetubinduTIkA 233 6. hetubinduTIkAlokagatAnAmavataraNAnAM suucii| akhila carAcaram [vAdanyAyaTIkA ] 373 | tatsahakArisApekSa 362 akhilasya vastunaH [ vAdanyAya ] 373 tathA hi sannidhIyante 362 aguNatvam 386 tadatapiNo bhAvAH [pramANavA0 2. 251] 339 atrArthagrahaNam [ nyAyavA* pR0 54 ] 317 tadehAkAraniyatam [ dharmottA] 102 athAta: dharmam [ vaize0 1.1.1] 241 taddhAvepi na bhAvazcet 36. adRSTadRSTerdRGmArgaH [ abhidha0 6.28] 280 tanna kuryAt kriyAyAM vA 362 anyat sAmAnyalakSaNam [nyAyabiH pari0 1] 251 tRNasya vistaro[ bhAgavRtti] 292 bhanyathAnupapannatvam 374 trirUpAliGgAt [vinizcaya] 264 abhAvo hi padArthAnAm 360 trirUgallimAt [dharmottarapradIpa ] 259 abhihite na bhavanti 388 dayayA zreya AcaSTe [pramANavA0 1. 204] 236 ayutasiddhAnAm 255 dvitricatubhyaH suj [pA0 5. 1. 18] 364 avinAbhAvaniyamaH [pramANavA0 3..] 3.6 na nAzena vinA zokaH 369 asataH prAgamAmAt 374 nanu kevala saMvittiH [vAti kAlaMkAra ] 2.1 asmado dvayozca [.pA. 1. 2. 59 ] 350 naraJca nArAyaNameva 247 AlokatamasI namaH 265 nAntarIya kArtha iti nyAyA0pU0 54] 317 ekapratyavamarzArtha [ pramANavA. 3.72 ] 329 nirvikalpakabodhena [ zlokavA0 pra0 118] 279 ekasyaiva kuto rUm [pramANavA0 2, 235] 352 nirvibandhA hi sAmagrI [ tattvasa. 355 ] 360 eSitavyo'nyathApUrvam 362 nerbhuvaH 348 karma lokvaicitryam [ abhidha0 4.1] 351 pakSadharmastadaMzena [ pramANavA0 31 ] 265 . kAryakAraNabhAvAdvA [ pramANavA0 3. 30] 305 payovrato na dadhyatti [ AptamI0 60 ] 369 kRtyalyUTo bahulam [ pA0 3. 3. 113 ] 367 pare tu bruvate [nyAyavA0 pR0 54] 317. gurutvaM jalabhUmyoH 386 pratijJArtha sAdhayitum 321 ghaTamauTisuvarNArthI [AptamI0 59] 169 pratyakSAnupalambhasAdhana: 306 codanAjanitA buddhiH [zlokavA0 2. 184] 405 | pratyakSeNa dRSTavataH 27. cauraniSkAsanakapATapidhA- batU [ abhidha0 bhA0 / prathana iti kim ? [kAzikA ] 292 6.28] 291 prathanaM vistIrNatA [ , ] 292 janiH kartuH prakRtiH [pA0 1. 3. 26] 241 / aparAnanuvezena [vAtikAlaMkAra] 271 / / tat tathaivAbhyupaitavyam 352 prayoga: keralaM bhinnaH [pramANavA0 2..] 300 tatra dravyANi [ prazasta0 pR. 3] 393 prAyaH prastutavastuvistarabhRtaH 292 tatra ye kRtakA bhASA: [ tatvasaM0 353 ] 368 bahuSu bahuvacanam [pA0 1.4.24] 344 tatrApUrvArthavijJAnam 280 bhAvAzenaiva sambandhaH [ zlokayA0pra0 1.]. 28. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. hetu bindu kAlokagatAnAmavataraNAnAM sUcI / bhUtiyaiva kriyA saiva 375 bhUyo darzanagamyA hi [ zlokavA * anu0 12] 306 maNirUyAdijJAnam [ bhartRhari ] 294 mRtAdvaraM durbalatA 237 [ vArtikAlaMkAra ].271 yathAtatheti 321 yathA vA kevala yathopayAdhInanirUpaNA 361 'yadbhAvaM prati yannaiva [ tatra0 354 ] 368 yadvendriyaM pramANaM syAt [ zlokavA0 4. 60] 272 yuSmadasmadbhayAm 354 lakSahetvoH kriyAyAH [ pA0 3.2.126 ] 325 varamaya kapotaH zvo mayurAt 237 varNAkRtyakSarAkAra- [ pramANa 0 2.147 ] 250 vikle nopasarjanA 246 virodhazabdena 370 vitrakSAtosprayoge'pi 248 vizeSaNavizeSyAmyAm 262 51 vaiphalyAkti nAnRtam [ pramANavA0 1147 ] 236 vyApto hetoranAzrayaH 313, 404 zabdArthau sahitau kAvyam [ kAvyA0 1.16 ] 243 zreyaH sAvanatApyeSAm [ zlokavA0 2.14] 266 samAnaprasavatmikA jAtiH 281 sahakArAt] sahasthAnAt [ pramANatrA0 1.64] 365 sahakArisAkalyam 356 sarvAvasthaH samAnepi 360 sAdhyaviparItaM 322 sAdhyasAdhanayo: 321 sAmarthyamicchataH kIrte: 264 sAmAnyAnyapi catAni [ zloka 0 pR0 380] 286 sukhaduHkhasAdhane [ vinizcaya ] 397 syAdAdhAro jalAdInAm [ pramANakA0 1.70] 386 svabhAvasya tathApyeSaH 363 svargayAgAdisambandhaH [ lokavA0 2 26054] Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM pariziSTam / - AcAryadharmakIrtikRtaM hetubinduprakaraNam / [T. 355b] namo buddhAya / [1. hetoH sAmAnyanirUpaNam / ] parokSArthapratipatteranumAnAzrayatvAdeva tadvayatpAdanArtha saMkSepata idamArabhyate'-- 5 pakSadharmastadaMzena vyApto hetustriyaiva saH / avinAbhAvaniyamAd hetvAbhAsAstato'pare // pakSoM dharmI, avayave samudAyopacArAt / prayojanAbhAvAdanupacAra iti cet / na / sarvadharmidharmapratiSedhArthatvAdupacArasya / evaM hi cAkSuSatvAdi parihRtaM bhavati / . ... 'dharmavacanenApi parAzrayatvAt dharmasya dhAzrayasiddhau pratyAsatteH sAdhyadharmiNa eva 10 siddhiriti cet / na / pratyAsatteH dRSTAntadharmiNopi / siddhe tadaMzavyAptyA dRSTAntadharmiNi sattve punardharmiNo vacanaM dRSTAntadharmiNa eva yo dharmaH sa heturiti niyamArthamAzaMkyeta / tatazca cAkSuSatvAdaya eva hetavaH syuH na kRtakatvAdaya ityaniSTameva syAt / tasmAdupacAraH kartavyaH / dRSTaM " sajAtIya eva sattvam " ityavadhAraNena sAdhyAbhAve siddhepi vyatireke sAdhyAbhAve asattvavacanam , tathehApi tadaMzavyAptivacanAt siddhepi dRSTAntadharmiNi sattve 15 tatraiva bhAvaniyamArtha dharmivacanamAzaMkyeta / tasmAt sAmarthyAd arthapratItAvapi upacAramAtrAt samAnanirdezAt pratipattigauravaM ca parihRtaM bhavati / / .. pakSasya dharmatve tadvizeSaNApekSasyAnyatrAnanuvRtterasAdhAraNateti cet / na / ayogavyava cchedena vizeSaNAt [T 356a] / yathA caitro dhanurdhara iti / nAnyayogavyavacchedena / yathA pArtho dhanurdhara iti / 1. We thank Mahapandita Rahul Sankrityayana for allowing us to print this restoration made by him from Tibatan version. We also thank Muni Shri Jambu Vijayji for kindly supplying us with the refe. rences of Hetubindu in Utpadadisiddhi. It should be noted here that Rahulji's restoration is not printed verbatim. We have made the changes, wherever it was found necessary. All thc notes are supplied by us. So final responsibility rests on us. 1.pR. 39.50 18 / 2. pramANavA0 3.1 (mno0)| pramANavA0 1.3 (krnn0)| 3. karNa pR0 12 / 4. karNa0 pR. 13 / 5. karNa0 pR0 15 / 20 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.17-35.] .. hetubinduprakaraNam / 'tadaMzo hi taddharma ev| tasya vyAptirhi vyApakasya tatra bhAva eva / vyApyasya vA tatraiva bhAvaH / etena anvayo vyatireko vA pakSadharmazca yathAsvaM pramANena nizcita uktaH / sarvatra hetau sAdhyavaidhayeM vyAptyasiddhApakanivRttau nivRttyabhAvAdvA / anvayavyati. 5 rekanizcayAbhyAM hi taddharmavyAptinizcayaH / "tatra pakSadharmasya sAdhyadharmiNi pratyakSato'numAnato vA prasiddhiH / yathA pradeze dhUmasya, zabde vA kRtakatvasya / sadhUmaM hi pradezamantirAviviktarUpamasAdhAraNAtmanA dRSTavataH smArtaM yathAdaSTabhedaparamArthaviSayaM liGgajJAnamutpadyate / 10 tatra yadAdyamasAdhAraNaviSayaM darzanaM tadeva pramANam / tasmin tathAbhUte dRSTe sati tadasAdhAraNatAmabhilapantI . atavyAvRttiviSayA smRtirutpannA pratyakSabalena na. pramANam / yathAdRSTAkAragrahaNAt , prAgasAdhAraNa dRSTvA asAdhAraNamabhilapataH [pratiSedhavikalpasya ] apUrvArthadhigamAbhAvAt , arthakriyA sAdhanasya AlocanAjJAnena darzanAcca / adRSTasya punastatsAdhanasya [ vidhi ]vikalpenA15 pratipatteranumAnavat / [ T. 356 b ] arthakriyArthI hi sarvaH prekSAvAn pramANamapramANaM vA anveSate / na ca sAmAnyaM svalakSaNapratipatterUvaM tatsAmarthyotpannavikalpavijJAnagrAhyaM kAzcid arthakriyAmupakalpayati / yathA nIlaM dRSTavA nIlamiti jJAne / tadeva hi nIlasvalakSaNaM tathAvidhasAdhyArthakriyAkAri / tacca tenAtmanA dRSTameva / / 20 na ca tatsvalakSaNagrahaNottarakAlabhAvino nIlavikalpasya viSayeNa nIlasAdhyArthakriyA kriyte| tasmAt / anadhigatArthaviSayaM pramANam , ityapi / anadhigate khalakSaNe , iti vizeSaNIyam / adhigate tu khalakSaNe tatsAmarthyajanmA vikalpastadanukArI kAryatastadviSayatvAt smRti25 reva, na pramANam , anadhigatavasturUpasyAnadhigateH / vastvadhiSThAnatvAt pramANavyavasthAyAH / arthakriyAyogyaviSayatvAt tadArthanAM pravRtteH / arthakriyAyogyalakSaNaM hi vastu iti / 1. karNa0 16 / 2. karNa0 pR0 16 / 3. nAsti TIkAyA: patramiti ita Arabhya 'tatra' iti yAvat TIkAtaH samuddhAro'zakyaH / 4. pR039| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 AcAryadharmakIrtikRta [ pR. 35-55 tato'pi vikalpAt vastunyeva tadadhyavasAyena puruSasya pravRtteH / pravRttau pratyakSeNAbhinnayogakSematvAt / pUrva pratyakSakSaNe nottareSAM kvacidabhinnayogakSematvAt prAmANyaprasaGga iti cet / na / kSaNa[ T. 357 a ]vizeSasAdhyArthavAJchAyAM nAnAyogakSematvAt / sAdhAraNe hi kArye na teSAM sAmarthyabhedaH / aparAparadhUmapramitasannikRSTAniSu iva anumAnajJAnAnAmagnimAtra- 5 sAdhye'rthe / etena dharma-dharma-liGgAdivikalpasya pramANapRSThabhAvinaH prAmANyaM pratyuktam / anvayanizcayo'pi svabhAvahetau sAdhyadharmasya vastutastadbhAvatayA sAdhanadharmabhAvamAtrAnubandhAsoddhaiH / sA hi sAdhyaviparyaye hetorbAdhakapramANavRttiH / yathA yat sat tat kSaNikameva, akSaNikatve'rthakriyA virodhAt tallakSaNavastutvaM hIyate / 'kAryaheto kAryakAraNabhAvasiddhiH / yathedamasyopalambhe upalabdhilakSaNaprAptamanupalabdhamupalabhyate, satsvapyanyeSu hetuSu asyAbhAve na bhavatIti yastadbhAve bhAvastadabhAve'bhAvazca pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH tasya siddhiH / kAryakAraNabhAva eva yathAntarasya -evaM syAt--yatra dhUmastatrAvazyamabhiriti, abhibhAva eva hi bhAvo dhUmasya tatkAryatvamiti / anupalabdhAvapi anvayanizcayaH - asadvyavahArasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhimAtra - 15 vRtti [ T. 357 b. ]sAdhanam, nimittAntarAbhAvopadarzanAt / vyatirekanizcayopi kAryasvabhAvahetvoH kAraNavyApakAnupalabdhibhyAM dRzyaviSayAbhyAM kAryakAraNa- vyApyavyApakabhAvasiddhau satyAM sAdhyAbhAve'bhAvasiddhiruddiSTaviSayasyAbhAvopadarzane / anupalabdhilakSaNaprAptasyAnyathA kvacidabhAvAsiddheH / anuddiSTaviSayaM sAdhyAbhAve hetvabhAvakhyApanaM pratibandhamAtra siddhau sidhyati iti na tatra vyatirekasAdhane dRzyaviSayatA - 20 vizeSaNamapekSyate 1. vyatirekanizcayo'nupalabdhau upalabdhilakSaNaprAptAt satonupalambhAbhAvadarzanam / etalakSaNo hetustriprakAra eva / svabhAvaH, kAryam, anupalabdhizceti / yathA anitye kasmiMzcit sAdhye sattvamiti / abhimaMti pradeze dhUma iti / abhAve ca upalabdhilakSaNaprAptasyAnupaladhiriti / 25 atraiva trividhahetau 'avinAbhAvasya niyamAd' iti pakSadharmasya yathoktA vyAptiravinAbhAvaH / na sa trividhAddhetoranyatrAsti ityatraiva niyata ucyate / 2. bAdabhyAya pu. 18 1. utpAdA0 pR. 39, 92 3. pR0 8 paM0 1. 10 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.57-70] hetubinduprakaraNam __ [2. svabhAvahetunirUpaNam / ] tatra sAdhanadharmabhAvamAtrAnvayini sAdhyadharme svabhAvo hetuH / aparAparavyAvRttibhedena dharmabhede satyapi vastutaH liGgasvabhAva eva / hetusvabhAve sAdhyadharme'nvayavyabhicArAbhAvAt [T. 358a] vizeSaNamayuktameva tathApi paramatApekSaM tanmAtrAnvayeneti kRtam ! 5 pare hi arthAntaranimittamatadbhAvamAtrAnvayinamapi svabhAvamicchanti / tena ca vizeSaNena tathAvidhasya atatsvabhAvatAm, tasmin sAdhye hetorvyabhicAraM cAha / yathA. hetumati vinAze kRtakatvasya / tasya dvidhA prayogaH / sAdhamryeNa ekaH, vaidhyennaaprH| yathA-yat sat tat sarvaM kSaNikam / yathA ghaTAdayaH / saMzca zabdaH / tathA, kSaNikatvAbhAve sAttvAbhAvaH / 10 sarvopasaMhAreNa vyAptipradarzanalakSaNau sAdharmyavaidharmyaprayogau uktau / atra pakSadharmasambandhavacanamAtrasAmarthyAdeva pratijJArthasya pratIteH na pratijJAyAH prayoga upadarzitaH / apradarzite prameye kathaM tatpratItiriti cet / svayaM pratipattau prameyasya ka upadarzayitA ? pradezasthaM dhamamupalabdhavataH tasyAgminA vyApteH smaraNe tatsAmarthyAdeva * amiratra ' iti prtijnyaarthprtiitirbhvti| na ca tatra kazcit / amiratreti' asmai 15 nivedayati / nApi svayamapi prAgeva pratipadyate kiJcit , pramANamantareNaivaM pratIteH nimi tAbhAvAt / pratIto liGgasya vaiyarthyam / svayamevAkasmAt prAk : amiratra ' iti vyavasthApya [r. 358b] tatpatipattaye pazcAliGgamanusaratIti ko'yaM pratipatteH kramaH ? pareNApi taducyamAnaM plavata eva, upayogAbhAvAt / 'viSayopadarzanaM cenmatam ; tenaiva tAvaddaya'mAnena ko'rthaH ? yadi pratItiranyathA na syAttadA sarva zobheta / tasmAdeSa 20 svayaMpratItau kenacit viSayopasthApanena vinApi pratiyan asmAn kAryiMNo dRSTvA parvabrAhmaNa iva vyaktaM mUlyaM mRgayate / asmadvacanAdapi svayaM siddhameva liGgamanusRtya sAdhyaM pratyeti / tasmAt konayoravasthayorvizeSaH ? dRSTA ca pakSadharmasambandhavacanamAtrAt sAdharmyavatprayogAdeH pratijJAvacanamantareNApi pratItiriti kastasyopayogaH ? svanizcayavadanyepAmapi nizcayotpAdanAya sAdhanamucyate / tatra svayaM prameyopadarzanena vinApi pratipadya paraM 25 pratipAdayannapUrvakramamAzrayate iti kimatra kAraNam ? tasmAt na prameyasya vacanena kiJcit prayojanamanyathApi pratipatterutpatteriti / ... 1. sanmati0 pR. 67507 3. sanmati0 pR. 675.31 2. sanmati pR0 67 paM030 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtikRtaM [pR. 70-4 etenopanayanigamanAdikamapi pratyuktam / etAvataiva sAdhyapratIterbhAvAt / 'DiNDikarAgaM parityajyAkSiNI nimIlya cintaya tAvat kimiyatA pratItiH syAnnaveti / bhAve kiM prapaJcamAlayA ? [ T. 359a ] / iti iyAneva sAdhanavAkye prayogo jyAyAn / atra 'purvaM hetuH prayoktavyaH pazcAd dRSTAntaH' iti kramaniyamo'pi na kazcit / tasya kathamapi gamakatvAt / sambandhavacanepi nArthabhedopi kazcit / ubhayathA dharmabhedepi tadbhAvasyaiva khyApanAt / nahi atatsvabhAvasya bhAve ekAntenAnyasya bhAvaH, tannivRttau vA nivRttiH / kRtakatvasya prayatnAnantarIya katvamantareNApi bhAvAt / kAryasyAbhAvepi tannivRtterabhAvAt / yathA'nayoreva kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayorviparyayeNa naikanivRttau anyanivRttiH / / - tasmAdanvayavyatirekayoryathAlakSaNameko'pi prayukto dvitIyamAkSipatIti nAnayorarthataH 1c kazcit bhedo'nyatra prayogabhedAt / iti naikatra sAdhanavAkye dvayoH prayogaH, vaiyrthyaat| tatsvabhAvatayA'nvayasiddhau tadabhAve'bhAvopi siddhayati eva / tathAsiddhau ca anvayasyApi siddheriti / .. tadabhAva eva hetorabhAvakhyAtiyathA syAt nAnyatra vipakSe viruddha vA iti niyamakhyApanArthopi vyatirekaprayogo na yuktaH, anyaviruddhayorapi vipakSatvAt / .. . 15 kathamidam abhyupeyate yena anvayavyatirekayoH saMmbhave vinAzasvabhAvateti ? vinAzahesvayogAt / svabhAvata eva bhAvA nazvarAH naiSAM svahetubhyo niSpannAnAmanyato vinAzotpattiH / tatyAsAmarthyAt / [ T. 359b ] nahi vinAzaheturbhAvasya svabhAvameva . karoti; tasya svahetubhyo nirvRtteH / nApi bhAvAntarameva, bhAvasya tadavasthatvAd tathopalabdhyAdiprasaMgaH / nApi bhAvAntareNAvaraNam, tadavasthe tasminnAvaraNAyogAt / nApi vinAzahetunA abhAvaH 20 kriyate / abhAvasya. vidhinAnyatayopagame vyatirekAvyatirakavikalpAnatikramAt / bhAvapratiSedhakaraNe na tasya kiJcit bhavati na bhavatyeva kevalamiti / evaM ca kartA na bhavatItyakarturahetutvamiti na vinAzahetuH kazcit / vaiyarthyAcca / yadi svabhAvato nazvarastasya na kiJcinnAzakAraNaiH / tatsvabhAvatayaiva svayaM nAzAt / - yo hi yat svabhAvaH sa svahetorevotpadyamAno tAdRzo bhavati, na punastadbhAve hetvanta- 25 ramapekSate / prakAzadravoSNakaThinadravyAdivat / nahi prakAzAdayastadAtmAna utpannAH punaH 1. vyo. pR0 617 / nyAyamaM0 pR. 582 2. vAdanyAya pR0 108 3. pR0 226 paM0 12 . 4. pR. 138 paM. 18 / utpAdA0 pR. 75. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kR.83-27] hetubinduprakaraNam / prakAzAdibhAve hetvantaramapekSante / tadAtmanastAdAmyAbhAve nairaatmyprsNgaat| tadvad asthitidharmA cet svabhAvato bhAvo niSpanno na punastadAtmatayA hetvantaramapekSate / . bIjAdivadaniyamazcet / syAdetat bIjAdayaH ajakurAdijananasvabhAvA api salilAdi hetvantasapekSaNAt [ T. 360a ] na kevalA janayanti / tadvat bhAvopi vinAze syAditi / 5 na / tatsvabhAvasya jananAd ajanakasya cAtatsvabhAvatvAt / ataeva tayoravasthayorbastubhedo nizcayaH / bhAvAnAM svabhAvAnyathAtvAbhAvAt / tatsvabhAvasya pazcAdiva prAgapi jananaprasaGgAt / tasmAt yo'ntyo'vasthAvizeSaH sa evAkurajananasvabhAvaH / pUrvabhAvinastu avasthAvizeSA aGgurakAraNasya kAraNAni, tebhyastadutpateH, tasmAnnAnekAntaH / 10 kSaNikeSu bhAveSu aparAparotpattarekyAbhAvAt / yadi te antyAH samarthAH, kiM na janayanti pratyekamiti ? janayantyeva nAtra anyathAbhAvaH, svabhAvasyAvaiparItyAt / nanu teSu sahakAriSu samarthasvabhAveSu kAryasya ekenaiva janitatvAt ko'parasyopayogaH ! 3na vai bhAvAnAM prekSApUrvakAritA yataH / ayamasmAsvanyatamo'pi samarthaH kimasmAbhiH kartavyam ' ityAlocya apare nivrtern| svahetupariNAmopanidhidharmANo nirabhiprAyavyApArA 15 eva bhAvAH paryAlocanazUnyAH [ kArye sarva eva nyApriyante / tadapi kArya sarvebhya evaM jAyate iti ] nopAlambhamarhanti, ttprkRteH| ___ 5te samarthAH kinnAparAparaM janayanti iti cet / na / tatraiva sAmarthyAt / tasyaivaikasya janane samarthA iti [ T. 360b ] nAparAparajananam iti / - minnasvabhAvebhyazcakSurAdibhyaH sahakAribhya ekakAryotpattau na kAraNabhedAt kAryabhedaH 20 syAditi cet / na / yathAsvaM svabhAvabhedena tadvizeSopayogatastadupayogaiH kAryasvabhAvavizeSAsaGkarAt / yathA mRtpiNDakulAlasUtrAdibhyo bhavato ghaTasya mRtpiNDAdamRtsvabhAvebhyo vRkSAdibhyo bhinnaH svabhAvaH, kulAlAttasyaiva mRdAtmanaH sataH saMsthAmavizeSAsmatayA tadanyebhyo bhinnaH, sUtrAt tasyaiva mRtsaMsthAnavizeSAtmanaH cakrAdibhirvibhakaH svabhAko bhavati / tadevaM na kulAlAnmRtsvabhAvatA; na mRdaH saMsthAnavizeSaH / na ca tayoH zakti25 vizeSaviSayabhede'pi tajjanitavizeSabhedasya kAryasya svabhAvabhedaH; mRtsaMsthAnayoraparaspasatmasayA matsaMsthAnavizeSAbhyAM tayorapratibhAsanaprasaGgAta / 1. pR. 1776.9 3. tujhA aTasa* pR0 104 / tAtparya* pR. 1350 21 pR. 390.508 4. nAsti rA. kRte| 5. utsAdA0 pR0 15. 1. utpAdA* pR0 42-43. . Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtikRtaM [ pR. 107-115 .. 'anyadeva saMsthAnaM guNo mRdavyAt tena bhinnasvabhAvaH kulAlamRtpiNDayorupayogavizeSa iti cet / uktamatra / api ca yadi saMsthAnaM minaM mRdaH, kulAlaH kiM na pRthak karoti ? guNasya dravyaparatantratvAt sa kathaM pRthak kriyeta ? tatsaMsthAnasya yadi svabhAvenaiva tad dravyamAdhArasvabhAvam , tatsaMsthAnaM vA svata evAdheyAtmakam [T. 361a ] tadA na kiJcit 5 kulAlavyApArApekSayA iti cet / na / tataH parasparasambandhayogyatAM dvayamapyetat pratilabhate, anyathA svabhAvata eva tathAvidhasaMsthAnasambandhayogyatve prAgapi yogyatA astIti saMsthAnavizeSeNa sambandhaH syAditi / evaM tarhi sA yogyatA mRdanyasya kulAlAd bhavatIti na cAnayoH svabhAvabhedaH / bhede hi prAgvat prasajyeta / asti tAvad eka svabhAvatve'pi ekasyAnekapratyayopAdheyavizeSateti kiM mRtsaMsthAnayorekatvasAdhanAya atinirbandhena ? / 10 tena sahakAriNaH pratyayAH naikopayogaviSayAH kAryasyaikasvabhAvatve'pi vastuta iti / yathA iha kAraNabhedo bhinnavizeSopayogAt naikakAryaH, tathA cakSurAdibhyo vijJAnotpattau . unneyaH / tathA hi-samanantarapratyayAdvijJAnAt cakSurvijJAnasyApalambhAtmanaH satazcakSurindriyAdrUpagrahaNayogyatApratiniyamaH viSayAt tattulyarUpateti abhinnatvepi vastutaH kAryasya kAraNAnAM bhinnebhyaH svabhAvebhyo bhinnA eva vizeSA bhavanti / tena kAraNabhedepi abhedastatkAryavizeSa. 15 syeti / . __3ta evaite kAraNazaktibhedA yathAsvaM prativiziSTakAryajanane'vyavadheyazaktitayA pratyupa-. sthitAH, kSaNikatvAt sAmagrIkAryasya svabhAvasthityAzraya ityucyante / [7. 361b] tathAhi tat tebhya upalambhAtmakaM rUpagrahaNaM pratiniyataM viSayarUpaM ceti prativiziSTasvabhAvamekameva jAtam / 20 .. apratirodhazaktikeSu anAdheyavizeSeSu kSaNikeSu pratyayeSu. parasparaM kaH sahakArArthaH ! na vai sarvatrAtizayotpAdanam shkriyaa| kA tarhi ! ekArthakaraNaM yad bahUnAmapi / yathA'ntyasya kAraNakalApasya / tadeva mukhyaM sahakAritvaM sahakAriNAma, tasyaivAntyasya kAraNatvAt / tatra ca kSaNe ekasya svabhAvasyAvivekAt vizeSasya kartumazakyatvAt, svabhAvAntarotpattilakSaNatvAd vizeSotpatteH / bhAvAntara- 25 janane'ntyatvameva hIyeta / tatazca na sAkSAtkAraNaM syAt / tasmAt na kAraNasya sahakAribhyo 1. utpAdA pR045 3. usAdA* pR045 2. utpAdA0 pR. 44 / 4. pR. 127 paM0 20 // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 115-121] hetubinduprakaraNam / vizeSasyotpattiH / te samarthA eva svabhAvato'ntyAH pratyayAH saha jAyante kSaNikAH yeSAM prAkpazcAtpRthagbhAvo nAsti, yebhyazcAnantarameva kAryamutpadyate / tatra ekArthakriyaiva sahakAritvam / samarthaH kutaH jAyate iti cet / svakAraNebhyaH / tAni enamaparasannidhAna eva kiM . 5 janayanti ? kadAcidanyathApi syuH tatazca ekopi kvacijjanayet / aparAparapratyayayogena pratikSaNaM bhinnazaktayaH saMskArAH santanvanto yadyapi kutazcit [T. 362 a] sAmyAt * sarUpAH pratIyante tathApi bhinna eva eSAM svabhAvaH tena kiJcideva kasyacit kAraNam / 3tatra yo'vyavadhAnAdidezo rUpendriyAdikalApaH sa vijJAnajanane samartho hetuH / / "yasteSAM parasparopasarpaNAdyAzrayaH pratyayavizeSaH sa ta tujanane samartho hetu: / atastasya 10 nityaM nAnyatra jnm| anena nyAyena sarvatra hetuphalabhAvapratiniyamo draSTavyaH pratikSaNamanyAnyasvabhAvabhedAnvayinISu zaktiSu, na tu sthiraikaisvabhAveSu bhAveSu svabhAvasyAnyathAtvAsaMbhavAt / samarthAsamarthasvabhAvayoH kriyA'kriyA'yogAt / anyasahitaH karoti cet / kiM kevalasyAsAmarthyam ? samarthaH kevala iti cet / kinna karoti ? akurvan kathaM samarthaH ? 15 kuvindAdayaH paTAdikriyAyAM samarthA api na sarvatra kurvantIti cet / krIDanazIlo devAnAM priyaH kRtamapi punaH punaH kArayati, tathAhi bIjAdivaditi nirloThitameva / - tasmAt svabhAvasyAnyathAtvAsambhavAt [ T. 362 b] taddharmaNaH tathAbhAvaH antyAvasthAvadanivAryaH / antyAvasthAyAM prAgasamarthasya sAmarthyotpattau-tatsAmarthyasya tatsvabhAvatve'pUrvotpattireva 20 sA / atatsvabhAvatve sa prAgiva pazcAdapi akAraka evaM / api ca yo'sau sakaleSu sahakAriSu karoti sa tadaiva kasmAt karoti ? kurvan dRSTastena darzanabalena karotIti brUmaH / aho mahAsAmarthya mahAprabhAvasya darzanam yadetat kAryakAraNasvabhAvavikalAn api bhAvAn svabhAvamAtreNa nAnAprakAreSu vyApAreSu niyuGkte / yadi nAma kiJcit kathaJcid atrabhavato darzanasya viSayatAmatikAmet hanta ! aprasava25 dharmakamapetasantAnaM syAditi-iyaM cintA cittaM dunoti / na vai vayaM bhAvAnAmasmadarzanavazAt kAryakriyAM brUmaH kintu te svabhAvenaiva kAryakaraNa- svabhAvAH, tAn pazyaMto jAnImahe-ete kArakasvabhAvA iti / 1. pR. 124. paM0 28 / 3. pR0 134. paM0.19 2. pR.133.50 26 / 4. pR. 134.paM. 27 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvAyaMkIti FR-Re .: satyam , idamapyasti-svabhAvasteSAM kAryakriyAdharmA tena samastapratyayAnAm akRtvA kArya nopekSApattiriti / so'kSepakriyAdharmA 'svabhAvassadaivAntyAvasthAyAmutpannaH, . Ahosvit prAgapi AsIt ? AsIt , apracyutAnutpannAnAM sthiraikasvabhAvAnAM kasmiMzcitkAle kasyacitsvabhAvasvAbhAvavirodhAt / ___ tat kimidAnI mAtA ca vandhyA ca asti ? ko vAsya bhASitasyArthaH-prAgapi akSepa- 5 kriyAsvabhAvaH kArya ca na karoti iti / [ T. 363 a] - sahitaH svakAryajananasvabhAvaH na kevala iti cet / anyastahi kevalo'nyazca / sahakArisahitaH svabhAvabhedAt / svabhAvabheda eva hi bhAvabhedasya lakSaNam / nahi sa sAhityepi pararUpeNa kartA syAt / svarUpaM ca tasya prAgapi tadeveti na kathaJcita kAryakriyAvirAmaH / 10 yasyApi bhAvaH kSaNikaH tasyApi sa kathaM na tAdRzaH, kevalasya ajanakatvAta ? na / ajAtatvAdajanakaH / jAta eva kathaM na bhavati ? kSaNikatvAt / uktaM yAhazasya kriyA / saM kathamekakSaNabhAvI anyathA bhavet / yazca bhavati sa eva na bhavatIti nAyaM prasaGgaH kArakAkArakayoH svabhAvatatkAraNayorvirodhAt / yopi manyate--akSepakriyAdhamaiMva sa tasya svabhAvaH, na sa sAhityamapekSate, kArya tu 15 pratyayAntarApekSamiti sahitebhya eva jAyate na kevalebhya iti-tasyApi kathaM- 'sa bhAkaH kevalopi karotyeva,' ' kArya ca tasmAnnotpadyate / iti tadavastho virodhaH / na kevalaH karItyeveti cet / kathamidAnImajhepakriyAsvabhAvaH / nanu etadeva paridIpitaM bhavati'karotyeva / iti kArya cAyaM kevalopi samarthaH san paramapekSamANaM kathamupekSeta ? paramanAhatyaitata prasahya kuryAt [ T. 363b ] / evaM hi anenAtmanaH sAmarthya darzitaM bhavati / 20 kArya paramapekSata iti-tataH kevalAdanutpattiruktA bhavati, kevalopi samarthasvabhAva iti tataH utpatiH-ete. caikatra kathaM syAtAm ? tadayamIgraeNzalyavitudyamAnamarmA viklavaM vikrozatItyupekSAmevAhati / ___ tasmAdidamekArthakriyAlakSaNaM sahakAritvaM kSaNikAnAmeva bhAvAnAm / akSaNikAnAM pRthaka kriyA'saMbhavAt , saMbhave vA sahakAritvanizcayA'yogAt / / 25 yatra tu santAnopakAreNa bhAvAH hetutAM pratipadyante, yathA taNDulabIjAdibhya odanA. hurAdijanmani dhnodkaadyH| tatra santAnAzrayeNa vizeSotpAdane pratyayAnAM sahakriyocyate na dravyAzrayeNa, kSaNike dravye vizeSasyAnutpatteH / nahi taNDulAdInAM vizeSAnutpatau 1. utpAdA. pR0 14. / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduprakaraNam / vahanAdibhAve'pi odanajanma syAt / tathA, prabhAsvarAdapavarakaM praviSTasya yadIndriyaM svopakAribhyo'tizayaM krameNa na pratipadheta tadA prAgivArthapnatipattiM naiva jnyet| akSepakAriSu indriyAdiSu na vizeSotpattiH parasparataH saMbhavati / tatra yathAsvaM pratyayaiH parasparopasarpaNAdyAzrathairye yogyadezA[ T. 364a ]yavasthA jAtAste sahasvabhAvaniSpattyA 5 jJAnahetutAM pratipadyante iti ekArthakriyaiva sahakAritvam / yatra tu sahakAriNaH pratyayAH vizeSamutpAdayanti tatra hetusantAnApekSayA svabhAvAntarasya pratilambhaH / tatra svarasataH hetupratyayAnAM pUrvopanipAtakSaNAnAM nivRttau tebhya eva viziSTakSaNotpAdAdvizeSotpattiriti kAryotpAdAnuguNaviziSTasya kSaNasyotpattikrameNa yAvadatyantAti zayavato'ntyakAraNakalApAt kAryotpattiH / 10 sahakAriNaH samutpannavizeSAt kAraNAt kAryotpattau tasyaiva vizeSasya utpattirna yuktA / aviziSTAd vizeSotpattau kAryasyApi syAt / tatazca parasparato vizeSotpAdAnapekSiNa eva sahakAriNaH kArya kurin / tenAkSaNikAnAmapi sahakArisApekSANAM kAraNatA syAt, apekSaNIyebhyaH svabhAvAtizayotpattizca na syAt / . atha sahakAriNA kAryotpAdAnuguNavizeSajananAya kRtavizeSa eva upatiSTheta / evaM 15 satyanavasthA syAt / na ca sahakAriNaH parasparaM kAryotpAdAnuguNavizeSotpAdane nityaM yogyAvasthAH, yena nityAnuSakta eSAM vizeSaH syAt / tadupAyApAyayoH kAryasyotpattyanutpatidarzanAt / tasmAnna sahakAribhyaH kAryotpAdanAnuguNo vizeSa [T 364 b] utpadyate / nAsmAkaM punaH punarabhidhAnapi kazcidudvego bhavati yadyevaM lokasya nyAyapratItirbhavati / 20 hanta tarhi ucyatAm / na vizeSotpAdanAt sahakAriNAM sahakAritvaM paramArthataH saMbhavati / / yataH tadabhAvAt vizeSe kartavye sahakAritAviraMhaH syAt / ___ atha kathaM ekArthakriyApi bhaveta ? yadi punaH parasparato vizeSarahitAnAmapi sA syAt , pRthagapi sA bhavet / tathA ca, tasmAdvizeSAdbhavanazIlaM kAryamapi kevalAt syAditi cet / atroktamuttaram pratikSaNamaparAparaiH pratyayaiH yathA bhAvasantAne vizeSasyo25 saktiH / yogyadezatAdyavasthAbhedAH kAryakaraNazIlAH sarvadA na bhavantIti kathameSA 1. pR. 134 paM0 19 / 2. comp pR0 134 paM0 4 / 3. pu. 132 paM." Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrti kRtaM [pra.135-14 pRthagapi tathAvidhavizeSArambhaH syAt / kAryadvaividhyaM ca sahakAribhyaH saJjanitavizeSa akSepakaraNazIlendriyavijJAnavacca paramparayA utpattidharmakam, anyacca / aGkurAdivat kAryakAraNayoH svabhAvabhedAt / iti sarvamuktam / tatra sahakAribhyaH santAnopakArApekSasya kAryasyotpAdAnuguNaH yad AdyavizeSaH sa teSAM saMparkakRta vizeSajanmA na bhavati / tataH ye vizeSAH jAyante te tajjanmAnaH, [T. 365a] tatprakRtitvAd iti nAnavasthA / tathA yadyakSaNikopi avilambita kAryakartRdharmA tadA pRthagbhAvasya saMbhavAt kevalopi tathA syAt / atatsvabhAvastu tadApi akAraka eva / 3 tasmAdakSaNikebhyaH kAraNebhya ekArthakriyayA na kazcit sahakAritvanizcayaH / nApi santatyA upakAreNeti na tasya kazcit sahakArIti kevalo'pi kuryAt / prAyastu saMghAtasthAyI 10 bhAvasaMtAnaH sahakAripratyayairupajanitavizeSaH svakAryaM kurvan dRSTo bIjAdivat / tat sthirahetuvAdinaH hetoH pratyayAntarApekSa kArakasya vyaktaM svabhAvAntarasyotpattiH / kArakasvabhAvasya prAgapi sattve'kriyA na yujyate / 1 tasmAd yo yadAtmA sa svasattAmAtreNa tAdRzeo bhavati na bhUtvA tadbhAve parAbhisaMskAramapekSate iti svabhAvato'sthitidharmaNo bhAvasya na kiJcinnAzakAraNaiH [T. 365b ] | 15 sthitidharmaNo'pi bhAvasya svabhAvAnyathAtvasya kenacit kartumazakyatvAt na nAzakAraNaiH kiJcit / tadanyathAtvapratipattaiau sa tatsvabhAva eva na syAditi pUrva eva vikalpaH 1 syAt / tatra ca prAgevoktaM dUSaNam 1 parasmAdanyathAbhAvaH so'paraH svabhAvaH kathaM tasya syAt ? svabhAvabhedo hi bastubhedalakSaNam / tathA ca yaH sthitidharmA jAtaH na tasyAnyathAbhAvaH syAt / 20 etena tAmrAdInAmagnyAdeH kaThinatvAdInAM dravatvAdisvabhAvAntarotpattiH pratyuktA / tatrApi pUrvakasya svarasanirovitvAdvinAze tata evopAdAnakAraNAdanyAdisahakArikAraNopAdAnapratyayopajAtavizeSAdapara eva dravAdisvabhAva utpannaH / sa svayaM sthitidharmaiva svahetubhirjanitaH, vinAzahetorasaMbhave 'vasthAmAt / tasya parasmAdvinAzo bhavati iti / na ca vinAzo nAmAparaH svabhAvaH / bhAvacyutireva vinAzaH T: 1 1. utpAdA0 0 76 | tulanA - nyAyamaM0 pU0 113 2, pR0 140 paM0 20. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pR. 141-158] hetubinduprakaraNam / nedaM vikalpadvayamatikAmati-kiM nityo bhAva utAnityaH / prAG nityo bhUtvA .. pazcAdanityo bhavatIti ca bruvANo nityAnityasvabhAvabhedam bhAvadvayamAha / nityasvabhAvasya nAzaM buvANaH sarvadaiva nAzaM prAha / anyathA sarvadaivAnAzamiti vinAzaheturasamartha eva / .. na prAg nityo bhUtvA pazcAdanityaH syAd , [T. 366a] eka svabhAvatvAt / sa 5 tarhi bhAvaH vinAzamanAvizan kathaM naSTo nAma ? nityasvabhAva-vinAzayoraparaspararUpatvAt / yata evaM yadi avazyaMbhAvI vinAza iSyate tadA tena vinAzasvabhAvena bhavitavyam tathApi vinAzahetuH vyartha ityuktam / tasmAd vinAzaM pratyanapekSo bhAvaH tadbhAvaniyataH / tato yaH san sa vinAzI / nazvaratAyAH nivRttau sattvanivRttiriti anvayavyatirekasiddhiH / 10 svabhAvato nazvaratvepi kazcid atatsvabhAvopi syAt / na hi sarvaH sarvasya svabhAva iti na tannibandhanAnvayavyatirekasiddhiriti cet / na / akSaNikatve'vastutvaprasaMgAt / 1zaktirhi bhAvalakSaNam / sarvazaktivirahaH punarabhAvalakSaNam / na caivAkSaNikasya kvacit kadAcit zaktirasti, kramayogapadyAbhyAM kAryakriyAzaktivirahAt / itthaM ca yat sat tat kSaNikameveti vyAptisiddhiH / [3. kAryahetunirUpaNam / ] arthAntare gamye kArya hetuH, avyabhicArAt / 2kAryakAraNabhAvena gamakatve sarvathA gamyagamakabhAvaH syAt, sarvathA janyajanakabhAvAt / na sarvathA [ T. 366b ] janyajanakabhAvaH / tadabhAve bhavataH tadutpattiniyamAbhAvAt / tasmAt kArya svabhAvairyAvadbhira vinAbhAvi kAraNe teSAM sa hetuH / tatkAryatvaniyamAt / taireva ca dhamairye tairvinA na 20 bhavanti / aMzena janyajanakabhAvaprasaMga iti cet / n| tajjanyavizeSagrahaNe - bhimatatvAt / aviziSTa sAmAnyavivakSAyAM vyabhicAra iti gamakatvaM neSyate / kasyacit kadAcit kutazcidbhAve'pi sarvastAdRzastathAvidhajanmeti kutaH , tathA ca nAnvayavyatireko iti cet / na / atadbhAvinamtasya sakRdapi tato'bhAvAta / parasparApekSayA janyajanakasvabhAvalakSaNe kAryakAraNe / tatra yadi dhUmo'gnyAdisAmagyA anyato'pi bhavet 25 tadA tasya tajjanyasvabhAvo na bhavatIti sakRdapi tato na bhavet / arthAntaravat / / nApi sAmagrI taM janayeta, atajjananasvabhAvatvAt / sAmayantaravat / na ca dhamasya . 1. utsavA0 pR. 5, 9. 2. karNa0 pR. 26-28 / / 3. nyAyavi. vi. bhAga 1, pR.154 / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtikRtaM tadatajjanyaH svabhAvo yuktaH / ekasvabhAvatvAt / dhUmAdhamajananasvabhAvAt bhavato dhamAdhUmasvabhAvaH syAt / kAryasvabhAvAnAM kAraNasvabhAvakRtatvAt / [ T. 367 a ] akAraNApekSaNe ca ahetukatvaprasaGgAt / / .. __tasmAda yo dhUmajananaH sa agnyAdisAmagrIvizeSo bhavatIti agnyAdisAmagrIvizeSeNa yaH janitaH sa eva dhUmo bhavatIti kAryakAraNayorevaM svabhAvasya niyamAt tadvijAtIyA- 5 dutpatirna bhavati / tat yAdRzaM kArya kAraNAd dRSTamekadA tat tanna vyabhicarati / tena siddhe kAryakAraNabhAve kAryasya kAraNena vyAptiH siddhA bhavati / nanu vijAtIyAdapi kiJcidbhavad dRSTaM tadyathA gomayAdeH zAlakAdiH / na vijAtIyA-, dutpattiH / tathAvidhameva hi tAdRzAm Adinimittam-iti na kaarnnbhedH| prabandhenotpattau zarAd 10 bhavati / asti ca gomayetarajanmanoH svabhAvabhedaH rUpasyAbhede'pi / nahi AkAratulyataiva bhAvAnAM tattve nimittam / abhinnAkArANAmapi keSAcidanyato vizeSAjjAtibhedo dRzyate / anyathA hi vilakSaNAyA api sAmagyA avilakSaNakAryotpattau na kAraNabhedAbhedAbhyAM kAryabhedAbhedAvityahetuko vizvasya bhedAbhedau syAtAm / tathA hi na bhedAr3heda iti abhedAdapi nAbhedaH / tatryatiriktazca na kazcidbhAvakhabhAva ityahetukatvAdbhAvAnAM [ T. 367b ] 15 nityaM sattvamasattvaM vA syAt / apekSayA hi bhAvAH kAdAcitkAH bhavanti / vyavasthAvAMzca sAdhyeSu sAdhananiyogo na syAt / kAraNazaktipratiniyame hi kiJcideva kasyacideva.. sAdhanAya AdIyeta, nAparam, tasyaiva tatra zakteH, anyasya cAzakteH, tayostajjananetarasvabhAvatvena bhedAt / tajjananakhabhAvavilakSaNAdapi tasyotpattau na tajjananazaktipratiniyama iti yat kiJcit yataH kutazcit syAt / tajjananazaktisAmye tu tadeveti na kArya 20 dRSTaM kAraNaM vyabhicarati iti / [4. anupalabdhihetunirUpaNam / ] . upalabdhilakSaNaprAptasya anupalabdhiH abhAvasya abhAvavyavahArasya vA hetuH / atra upalabdheH upalabhamAnadharmatve tajjJAnamupalabdhiH / tasmAdanyA upalabdhiranupalabdhiH vivakSitopalabdheranyatvAt, abhakSyAsparzanIyavat paryudAsavRttyA / upalabhyamAna- 25 dharmave svaviSayavijJAnajananayogyatAlajhaNo viSayasvabhAvo bhavati / yogyatAyAH bhAvasvarUpatvAt / tasmAdanya upalambhajananayogya eva anupalabdhiH / pUrvavat / yatra yasminnu1 utpAdA0 pR. 4 2. pR. 172.50 4 / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 172-184] hetubinduprakaraNam / palabhyamAne niyamena [T. 358 a] yasyopalabdhiH sa tatsaMsRSTaH, ekajJAnasaMsargAt / 'tayoH sato karUpaniyatA pratipattirasambhavAt / tasmAd yogyatArUpaM parasparApekSameva anyatvamihAbhipretam , pratyAsatterAzrayaNAt / ... sa kevalaH tadapekSayA tadanyazceducyate tadA tajjJAnaM tatsvabhAvo vA jJAtRjJeyadharma5 lakSaNA'nupalabdhiH / sA abhAvam, abhAvavyavahAraM vA sAdhayati / / kathamanyabhAvastadabhAvo yena bhAvarUpAnupalabdhirabhAvamabhAvavyavahAraM vA sAdhayed iti cet / uktamatra yathA paryudAsavRttyA apekSAtaH tadvivikto'rthastajjJAnaM vA'bhAvo'nupalabdhizcIcyata iti / na pratiSedhamAtram , tasya sAdhanAsiddhera bhAvavyavahArAsidviprasaGgAt / tasyA saMsRSTarUpasya bhAvasiddhireva aparasyAbhAvasiddhiriti anyabhAvo'pi tadabhAva iti 10 vyapadizyate / anyabhAvalakSaNo'bhAvaH svayaM pramANasiddhaH san abhAvavyavahAraM sAdhayet , tasiddhisiddho veti na kazcidvizeSo yenAnupalabdhyA'bhAvavyavahArasiddhevirodhaH syAt / 3sa evaM anyabhAvastadviSayA copalabdhiramAvasya kiM na sAdhanamiSyate ? kiM punarabhAvasya siddhireva tadabhAvasiddhiH ? [T. 368 b] iti cet / apRthasiddhAnyabhAvAt , sambandhAbhAvAcca na liGgaliGgitA / 15 anyabhAvastAvanna sAdhanam-yatsiddhau yasya na siddhiH tat tasya liGgaM bhavati / dhUmAgnivaditi / anyabhAvasiddhathaiva tadabhAvaH prasidhyati, tasya tadanyAsaMsRSTarUpasya tattvavyavasthApakapramANata eva siddheH / .. sambandhAbhAvAcca / taliGgatve tatra sambandhaH kAzcat syAt / tacca tasya ekArthasamavAyaH yathA kRtakatvasyAnityatvena dhUmalakSaNe ekasminnarthe samavAyaH, adhArAdheyabhAvo 20 vA janyajanakabhAvo vA / naivaM kazcid bhAvAbhAvayoH sambandhaH yenAsyAnyabhAvaH sAdhanaM syAt / ... .. ...... . _asti viSayaviSayibhAvaH, zabdArthasambandhavaditi cet / zabdArthayoH tatpratipAdanAbhiprAye sati tatprayogAt- kAryakAraNalakSaNo'vinAmAvalakSaNo vA sambandhaH syAt / ayaM cAtra na sambhavati, yataH kathaM viSayaviSayibhAvaH syAt / siddha hi tadubhayoH sAdhya25 sAdhanabhAve tanmukhena viSayaviSayibhAvaH syAt / sa eva cAsati sambandhe na sidhyati / anyathetaretarAzrayamidaM syAt / 1.pR0 192. paM0 22 // 2. pR0 178.50 13. 3. pR0 100. paM. 17. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakrIniza , AvabhAvAccAbhAvasidrauH asamudAyazcaH sAdhyaH syAtaH / tathA ca tadanyabhAvAsaH ghaTAbhAvaH - [T. 3691a] iti ghaTasya sarvatraH sarvadA cAbhAvaH prasajyeta / ghaTAbhAvena viziSTaH pradezAdidharmI sAdhyate na tu kevalA / tamo nAsamudAyasya, sAdhyatAH / na ca lizAlininorasambandhadoSaH prasajyate, anyabhAvasya, pradezAvinA, sambadhAna ityayukta manyate cet / na / pradezAdezeSa: atyanyavakSAt / yanaiva hi pradezAdau yatnAsti itiH sa 5 eva tenAsaMsRSTo'tyabhAvaH / tadarzanAdevAsya ' ghaTo nAsti' iti vikalpo bhavati / iti / kathaM tasyaiva liGgaliGgibhAvaH / . na cAtra sAmAnyavizeSabhAvakalpanA saMbhavati yena sAmAnya heturbhavet-, tadvizeSapratipattareva tadabhAvasya pratIteH / tasyAnyatrAnvayasyAbhAvAt , pratijJArthaMkadezatvAcca na hetutaa.|| na ca yatra pradezamAtraM tatra ghaTAbhAvaH / tAdRze kevale pradeze sarvatrAbhAva iti cet / nanu 10. tasyaiva kaivalyaM ghaTavirahaH / sa ca tatpratipattau. eka siddhaH iti kasya talliGgam ? ankayasyAnugamanamapi nirarthakram / tasmAdanyabhAvo na saadhnmbhaavsy| ..asti virodhaH sambandha itiH cet [T. 369b] / ... kena kasya virodhonyabhAvena pratiyoginaH' kiM nu nai pratiyogI pramAtumiSTo yena limaliGginovirodhaH sambandhaH syAt / 13 abhAvastu pratiyogino ghaTasya bhAvenAviruddhaH, sahAvasthAnAt / tat liGgaliGginoH kathaM virodhaH / tasmAt sambandhAbhAvaH / atrApi na sAmAnyasAdhyatvam / tasya kaivalyamevAparasya vaikalyamiti tadanyamAva eva tadabhAvaH / tatazca tatpati. pratireva ca tadapratipattiH / anyathA tasya avyavacchedeM tatsariccheda eva na syAt / tasadrUpayoravivekAt / ya eSa vyavahAraH kasyacit kvaciddeze darzanAt prApti- 20 parihArArthaH sa na syAt / na hi ayaM analaM pazyanapi analameva pazyati iti kathaM sahilA taka na pravartetA: anupalAbhenaH salillabhAvaH pratimadyato ken / koSAmanumAlambho nAmaH / yadi salimepala bhAbhAvaH tadakSa kAmamA [[..sia] kasyacit pratipaktiH, prasidhatiheturnAH tasmAphiH kathaM pratipattiA 1 tasya tato vA'nyasyaH kasyavipiH apratipatau aphi yadyabhAkA pratIyo tabA: svApAdyavasthAsvayi kikA pratIyata ? ityetaca vivArita: 257 prmaannvinishcye| wwar 1. aSTazatI (aSThasahasrI) pR. 114 2. pR0 196508. . 3. pR0 176 50 16 / / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.1 hatuvinduprakaraNam / tasmAdayam 'amalaM 'maznapi 'apaloDyaM na solilam ' ipti mAdhyayamati isi na tiSThet nApi pratiSTheta / tatazca dustaraM vyasanaM pratipattuH syAt / / sata evaikasya kevalasya darzanAdanyAbhASagatizcet / kathamekaM darzanamanyAmA prtyaayvtiH| tasyaiva kevalasya darzanAd iti cet / idameghAsmAbhiH prAgabhihitaM kasmAt savAtra 5 paruSabhidhAbhAti ? / 'tasmAt tIrAdarzineSa zaninA duI gatvApi pratyAgacchatA kimanayA'vidyamAna pratiSThAnavAdizaH pratipaztyA prayojanam ? . - yakaparicchedAdeva anyavyavacchedaH sidhyati sadA sarvasyAdhizeSeNa satrAbhakisiddhirbhavet / na su sulyayomyAvasthasyaiva / upalabdhilakSaNamAptasya anupalabdhirabhAvasA nIti ca vizeSagaM na kanyam , amupalabdhilakSaNa prAptAnAmapi tatra vyavacchedAt . .. 10 ekAtmaparicchedAt tasya tadanyAtmavyavacchedo bhavati tadAtmaniyatapratimAsajJAnAt na hi tadAtmA tadanyasya AtmA bhavati / anyAtmA'vyakcchede 'pravRttinivRttyoramAvaprasaGgo [1. 370b] taM ca dezakAlasthamAvAsyAniyalaMsadAtmamopalabhamAmA buddhiH samAtvapracyutimasya vyavacchimati / evaM hi anyadezatAdeH pRthakaraNe sati sadevAdiniyataH paricchinno bhavati, tathAntvaM catoSa bhavati mAnyasyesi anyathAbhUtAttathAbhUtaM vyavasikanda15 tyeva sala paricchimati / eSam ekapramANadhRtiH sarvabhAvAm dvairAzye vyavasthApayati / tasyAnvayavyatirekabuddhijanakatvenaiva sAphasyAt / sidvayatirikAzeSavyavacchedena vyApti sAdhanAdeva prakArAntarasyAbhAvaH sidhyati / tasya tadanyatayA vyAptvabhAve tena tadarthAvyavacchedAt punarapi bhAvasyAparicchedaprasaGgAt / .tasmAt kvacit pramANaM pravRttaM tat paricchinatti; tadanyad vyavacchinatti, nRtIyaprakA20 rAbhAvaM va sUcamati iti ekapramANavyApAra eSaH / tathAhi kvacit pramANaM pravRttaM tadeva tadanyasmAt vyavacchinatti, tasyaiva paricchedAt / tadanyadeva ca tasmAt vyavacchi, natti, tadanyasyA'paricchedAt / atastad eva pramANe prakArAntarAbhAvaM sAdhayati / tasmin dRSTatadanyatvena sarvasyaiva vyavasthApanAta, atadanyasyaiva ca tattvena vyavasthApanAt / . etena kramAkramAdayo'nyonyavyavacchedarUpA [ T. 371 a ] api vyAkhyAtAH / 25 tadevam ekasyopalambhAt tasya sahanyAtmano vyavacchedaH / na taddezakAlayoH sarvasyAnyasya bhAvastha vyavacchedaH / tasmAdatadAtmA ca syAt sadezakAlazca, rasarUpAdivat / 1. Comp. nyAyama0 ( Viz. ) pR. 29 / sanmati0 pR. 285' / 2. utsadA0 pR0 37 / / 3. nyAyamaMjarI [ Viz ] pR. 29 / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtikRtaM . [pR. 200-206 tasmAd yathoktAdevAnupalambhAt kvacit kadAcit kasyacidabhAvasiAddhaH / anyabhAvaviSayasyopalabdhirapi tadabhAvasya sAdhikeSTaiva na tu liGgatvena / tatrApi abhAvasya pRthaksAdhyatve sambandhAbhAvasya tulyatvAt / liGgAvirbhAvakAla eva tadabhAvasiddhezca / na hi anyasya bhAvaM 'pratipadya tatpratipattestadabhAvenAnvayavyatireko prasAdhya tadabhAvaM pratipadyate / kintarhi ? tadanyaM pratipadyamAna eva tadabhAvaM pratipadyate / darzanA- 5, nantaram / idamasti ', ' idaM tu nAstIti.' vyavasthApanAt / taca tasya libhavati yasyAnvayi vyatireka ca, dRSTAntAsiddheH / na hi evaM zakyaM darzayituM / yatra anyabhAvo- ' palabdhiH tatra tadabhAvaH ' iti / tadekopalabdheH kvacidapi abhAvAt / sAmAnyena pradarzane dRSTAnte'pi pramANAntaraM nAstIti / tasmAt naiva kutazcilliGgAt tadabhAvasiddhiriti / so'nyabhAvaH pratyakSalakSaNenAnupalambhena siddhaH san mUDhapratipattau abhAvavyavahAraM sAdhayeda 10 iti [ T. 371 b ] sucarcitameva / . seyamanupalabdhistridhA / siddhe. kAryakAraNabhAve siddhAbhAvasya kAraNasyAnupalabdhiH, vyApyavyApakabhAvasiddhau siddhAbhAvasya vyApakasyAnupalabdhiH, svabhAvAnupalabdhizca / tatra kAraNavyApakayorapi abhAvavyavahAraH tadanyabhAvasiddhayaiva sidhyati / kAraNavyApakAbhAvaH tathAsiddhaH san kAryavyApyayorabhAvam abhAvavyavahAraM vA sAdhayati / 15 svabhAvAnupalabdhau tu abhAvavyavahAra eva sAdhyate / yadi kAraNavyApako tadanyabhAvasiddhyA anupalabdhyA siddhAsadvayavahArau anyasya abhAvam abhAvavyavahAraM ca sAdhayataH / sA ca tayorupalabdhilakSaNaprAptAvevAsadvayavahArasya sAvikA iti kathaM tayoH kAraNavyApakAnupalabdhyoH parokSe'rthe prayogaH ? naiva prayogaH pramANatayA, liGgasyAnizcayAt / kevalaM kAraNavyApakayorhi siddhasaMbandhayoryayabhAvaH 20 parasyApi avazyaM niyamenAbhAvaH iti etasya darzanArthamete kvacit prayujyate iti / eSa eva pakSadharmo'nvayavyatirekavAn iti tadaMzena vyAptaH vilakSaNa eva trividha eva heturgamakaH, svasAdhyadharmAvyabhicArAt / SaDlakSaNo heturi[T. 372 a]tyapare / trINi caitAni abAdhitaviSayatvaM vivakSitaika. . saMkhyatvaM jJAtatvaM ca / tatra abAdhita viSayatvaM tAvata pRthA lakSaNaM na bhavati, bAdhA'- 25 vinAbhAvayorvirodhAt / avinAbhAvo hi satyeva sAdhyadharme bhAvo hetoH| sa hetustalakSaNaH . dharmiNi syAt / atra ca sAdhyadharmaH kathaM na bhavet ? 1. Comp. nyAyamaM0 pR0 110, 113. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 206-211] hetubinduprkrnnm| .. . pratyakSAnumAne hi sAdhyadharmaM bAdhamAne taM. dharmiNaH niSkAsayataH, tasmiMzca satyeva heturbhavan taM tatraivAvasthApayatIti paraM bata bhAvAnAm asvAsthyam / . .. ____ anyatra sAdhyadharmeNAvinAbhAvI hetuH na punaH sAdhyadharmiNyeveti cet / ' tat kimayaM tapasvI zaNDhamudrAhya putraM mRgayate ? yasya dharmiNi asatyapi sAdhyadharme bhAvaH, 5 tamupadarya kathaM sa dharmI sAdhyadharmavAniti ucyate / - ata eva pramANAbhyAmabAdhitadharmA dharmI iti / syAdetat yadi tAbhyAmeva sAdhyadharmiNi hetorviSayaH na bAdhyate tadA tasya gamakatvam / . . . . 2tat kimidAnI hetoH sAmarthyam ? 3abAdhayaiva sAdhyasiddheH vyartho hetuH / bAdhAyAmapi sAdhyAbhAvasya tena sAdhanAt kutaH sAdhanasya sAmarthyam / sAdhyAbhAvasya bAdhaka10 pramANavRttau [T. 372 b] aniyame bAdhakapramANasyAbhAvaH, sAdhyAbhAvasya ca saMbhavaH syAditi na sAmarthyamabAdhAyAH / __na bAdhAyA abhAvo'bAdhA / kiM tarhi ? bAdhAyA anupalabdhiH / sA ca puruSasya kvacit 'bAdhAyA saMbhave'pi syAt iti sa hetuprayogasya viSayaH / kiM nu vai hetuH bAdhopalabdheH bibheti na punarbAdhAyA yena bAdhAmanAdRtya tadanupalabdhau prayoktavya iSTaH / 15 sa tarhi paramArthena-'bAdhA kimasti nAsti-' ityanapekSya bAdhAyA anupalabdhau prayoktavyaH ? kimarthaM prayujyate ! sAdhyasidhyartham / sa kiM kvacit satyAmapi bAdhAyAM sAdhyaM sAdhayet yenAsyA abhAvanizcayaM prati yatno na kriyate hetuzca prayujyate / evaM ca sati abAdhitaviSa yatvaM hetulakSaNaM na bhavati / bAdhAyAmapi satyAmasya sAmarthyAt / tathA ca saMzayitasya - pravRttirna yujyte| yathA ca bAdhAyA anupalabdhau tAmabhyupagamya prayujyate tathA tadupalabdhAvapi 20 prayujyatAm , vizeSAbhAvAt / .. na bAdhAyAM satyAM hetoH sAmarthyam iti / yadyevam anirNitabAdhA'saMbhavo hetuH, mA bhUt bAdhAyAH saMbhavapakSe prayuktasyApi asAmarthyamiti na prayogamarhati / - bAdhAnupalambhe sati [ T. 373 a ] sAmarthya cenmanyase / kimupalambho bAdhAM vyApnoti yato tannivRttau bAdhAyA nivRttiH syAt yato hetoH bAdhAyAH sambhavakRtama25 sAmarthya na sambhavet ? atha tannivRttau bAdhA nivartate / tathApi bAdhAnupalambhAdeva 1. tulanA nyAya ma0 pR0 111, 609 / tAtparya0 pR. 2960 22 2. nyAyavi.vi. pR0 bhAga 2,179 3. pR. 209. paM0 1 / 4. tulanA nyAyamaM0 pR0 111 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadharmakIrtikRtaM . 241-24 sAdhyasiddheH vyartho hetuH / asupalamme bAdhAyAH asaMbhavAt / upasambhasya nivRttAvapi bAdhAyA anivRttau tadaksthaM hetorasAmarthyam iti aprayogaH / sasmAt svasAdhyabhAvAbhAvAbhyAmanyathApi dharmiNi na kiJcit bhAvayati na vibhAvayati iti tadupakSepo na samartha iti bAdhAkniAbhAvayorvirodhaH / tannAbAdhA rUpAntaram / - tannAma tasmAd vizeSaNAntaraM lakSaNakArairupAdAnamarhati yatra yasya bhAve'pi apassyAbhAvaH sthAt / sabathA prakSadharmatve 'satyapi sapakSe bhAvo nAsti / na caitad abAdhAyA avinAbhAve sati sambhavati / satyavinAbhAve abAdhAyAH saMbhavAt iti na heto, viruddhasya ca sAdhyaviparyayAvimAbhAvinI vikye bAMdhA saMbhavati / iti na tadabhAvo pRthagamayoH lakSaNAtaratvema vAcyaH / tasmAt hetoH prayoge pratijJAdoSANAM saMbhavo nAsti / nApi kelA pratikSetra prayujyate / satazca na pratijJAdoSA vAcyAH / 10 etena ekasaMkhyAvivakSApi pratyuktA / [ T. 373 b] katham ? eko hi hetuH svasAdhyabhAva eva bhavediti tatrAvyabhicArI / tatraiva tasmAdanyApi kathaM heturbhavati ? ekasya yat sAdhyaM tadbAdhakasya dharmasya bhAva eva bhAvAditi bAdhayA samAnam / ...ami ca / kiM yo vastuto'saMbhavatpratihetuH sa samyagjJAnasya viparyayaheturiSTaH Aho- 15 svid apradarzitapratihetuH ? kizcAtaH ? ... yadhasaMbhavatpratihetuH samyamjJAnasya heturiSyate tadA azakyanizcayatvAdalakSaNametat // na hi anizcitAtmanaH tallAmatvaM yathA sandigdhasya pakSadharmatvasya / nAni sandigdhalakSaNo heturbhaSediti hetvamAyo vA syAt / .. ... tulye lakSaNe hi dRSTaH pratiyoginaH saMbhavo'dRSTapratiyogiSu zaMkAmutpAdayati vizeSA- 20 bhAvAta / sati vA vizave sa vizeSo hetorlakSaNam / yatastadvizeSAta heturekAntena svasAdhya nizcAyayatIti atallakSaNo na hetuH syAt / tathA ca hetau pratihetvasambhave vyarthA eksNkhyaavivksseti| ataH svalakSaNayuktayorhetvorekatradharmiNi virodhenopaniyAle sasi viruddhAvyabhicArIti lakSaNaM hIyeta / na ca tadvizeSasya svarUpaM nirdiSTam , yadrUpaM pratItya pratiyoginaH sambhavAsaMbhavAvutpazyAmaH 1 25 tasmAnnAstyeva vizeSa iti sarvatra zaGkayA bhavitavyam / dRSTapratihetorapi [T. 374a ] na kazcidvizeSo lakSyate / na ca saMbhavatpratihetanAmapi sarvadA tatpratihetoH upalabdhiH / 1. pR0 218504 ___ Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FR0-123]. hetuviAprakaraNam / atizayavatI tu prajJA pratihetatpekSiNI dRSTAH / tenAnizcayaH pratiyoginaH saMbhavAsaMbhavayoriti vastuto'sambhavatpratihetusvalakSaNasyAnizcitatvAt na kazcit hetuH syAt / . ___ athApradarzitapratihetuH, yathAha " yadA tarhi zabdatvaM nityaM abhyupamA cchati tAdAyaH hetureka syAt yacatraH anityatvahetuM kRtakatvAdi 5. kakSina darzayA". iti / idamidAnI, sumahaLyasanamAyAtam-gurubhirabhihitatvAdaprakAzyam , nyAyamamupAlayadvirasaMvaraNIyamiti kaSTataraM vyasanaM kathaM nirvoDhuM zakyataH ? 1 tApadayaM hetuH vastUni svasAdhyaprakRtIniH kRtvA tatpramANakAn puruSAna abhyudayaniHzreyaptAbhyAM ca yojayitvA punazca pratibhAvatA puruSeNa hetvantaranidarzanena, unkrIlitasAdhanasAmarthyaH tAni vastUni tAMzca puruSAn tadbhAvasampadaH svasAdhyaprakRti10. tvasampado'bhyudayaniHzreyasasampadazca pracyAvya bhraSTarAjya iva rAjA tapovanaM gacchatIti kimatra vayaM brUmaH / - puruSapratibhAkRtaM hi yadi sAdhanatvaM sthAt tadA na kizcit sAdhamamasAdharma kA / sa ca heturyadi svabhAvatastaddharmabhAvI [T: 374 b] tadA' kathamanyathA kriyetH| vastusvabhAkA nyathAbhAvasyAbhAvAt / ubhayozca ekatrabhAve virUddhobhayasvabhAva ekaH syAt / atadharma15 bhAvI ca kathamanyadApi sAdhanaM ksycit| tasmAt svabhAvataH svasvasAdhyAvinAbhAvinoryathoktalakSaNayoH kAryasvabhAvahetvoH pratihetorasaMbhavAdalakSaNamekasaMkhyAvivakSA, vyavacchedyAbhAvAt / jJAnaM punaH na liGgasyAtmarUpamiti kathaM liGgalakSaNaM bhaviSyati / ... virUpAd hetoranumeyo'rthoH jhatavya iti cintAyAM: pratipAtaravisaMvAdakAliGga20 svarUpamabhidhIyate yasya darzanAd ayaM sAdhanam ' iti vyavasthApya tasyeSTArthasAnidhAna saMpratyayAt pravRttimavalambate / etasmiMzca yadasyAtmarUpaM tallakSaNam na tu yataH pararUpAH / / - pratipattijanmani upayujyate. jJAmamityenaM. liGgalakSaNatve. prameyapuruSAdInAmapi tallakSaNatvaM bhavetaH / na hi teSvapi asatpu liGgini jJAnaM bhavati iti / nizcitagrahaNaM tarhi na kartavyam / na / tasyAnyArthatvAt / sapakSavipakSayoH darzanA25 darzanamAtrato gamakaM hetumicchatAM naiva samartho heturbhavati stordrshnaadrshnyorgmktvdrshnaat| tato bhAvAbhAkyoreva gamako heturiti jJApanArtha nizcitagrahaNam / tena pararUpaM liGgasya lakSaNaM na bhavati, [T. 375 a] tena liGgasya rUpavizeSAnabhidhAnAt / tau hi bhAvAbhAvau tadbhAvasAdhakapramANavRttyA boddhavyau, upAyAntarAbhAvAt / . 1. nyAyAvi. vi. bhAga 2, pR. 180 - - Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 AcAryadharmakIrtikRtaM . [pR. 223-229 yadyapi bhAvAbhAvavacanamAtreNa tayoH sAdhanapramANavRttizakSipyate anyathA tayoreva sattA'prasiddhaH, jJAnasattAnibandhatvAt jJeyasattAvyavasthAyAH / sarvatra jJeyasattAvyavasthaiva tatsAdhanaM pramANamAkarSati; parArthatvAcca zAstrapraNayanasya trirUpaM liGgaM saMvAdakamarthasyeti tadrUpamapratipattRRNAM tataH pravRtirna bhavati, ajJAtasya jJApakasya pravartakatvAbhAvAd iti paropalakSaNatvAdeva pravartake jJAnaM siddham ; tathApi tau eva viziSTau bhAvAbhAvau kecid 5 darzanAdarzanamAtreNa vyavasthApayanti iti teSAM niSedhArtho'yaM nizcitazabdaH prayuktaH / satorapi bhAvAbhAvayoranvayavyatirekayoH saMzayAt / tasmAt pratibaMdhaprasAdhakapramANavRttyaiva bhAvAbhAvau sidhyataH iti vipratipattinirAsArthamasmAbhinizcitagrahaNaM kRtam / yato'pi trairUpyavacanamAtreNa tatsAdhanapramANAkSepataH tenaivAvagatatvAt na jJAnaM pRthagataH rUpAntaraM bhavati / upanayArthavat [ T. 375b ] pakSadharmatvAt / 10 1anvayavyatirekayorapi hanta na pRthaktvam / ekasya prayogAdubhayagaterita cet / na / hetoH sapakSAsapakSayoH bhAvAbhAvau na parasparamAkSipataH / ekaM vAkyamubhayaM gamayatIti ucyate naiko'rthaH svabhAvo dvitIyasyeti / nanu * tatraiva bhAve ' tadarthatayA -- tadabhAve'bhAvo' gamyate; ' atadbhAve'vazyamabhAve ' ca ' tadbhAve bhAvaH ' iti parasparAntarbhAvaH / vacanametat sAmarthyAdubhayamAkSipati / ekasyApi niyamakhyApakasya dvitIyAkSepanAntarIyakatvAt / 15 na ca tAvatA ubhayorekasvabhAvatA / pRthagabhidhAnaM tu prayoganiyamArtham / na punaH kevalau bhAvAbhAvau parasparamAkSipataH / niyamavantau ca na kevalau, niyamasya ubhayarUpatvAt / .. tasmAd yadA'nvayavyatireko bhAvAbhAvAvabhipretau tadA tau bhinnarUpAveva / naivaM jJAnam, paropalakSaNazAstrAgRhItajJAnAt trailakSaNAdavyatirekAditi na lakSaNAntaram / tasmAnna hetuH SaDlakSaNaH / 20 / samAptaM hetubindu nAma prakaraNam AcAryadharmakIrtikRtam / . 1. pR. 226 paM. 76 / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only