________________
आचार्यधर्मकीर्तिकृतं
. २४१-२४ साध्यसिद्धेः व्यर्थो हेतुः । असुपलम्मे बाधायाः असंभवात् । उपसम्भस्य निवृत्तावपि बाधाया अनिवृत्तौ तदक्स्थं हेतोरसामर्थ्यम् इति अप्रयोगः ।
सस्मात् स्वसाध्यभावाभावाभ्यामन्यथापि धर्मिणि न किञ्चित् भावयति न विभावयति इति तदुपक्षेपो न समर्थ इति बाधाक्निाभावयोर्विरोधः । तन्नाबाधा रूपान्तरम् ।
- तन्नाम तस्माद् विशेषणान्तरं लक्षणकारैरुपादानमर्हति यत्र यस्य भावेऽपि अपस्स्याभावः स्थात् । सबथा प्रक्षधर्मत्वे 'सत्यपि सपक्षे भावो नास्ति । न चैतद् अबाधाया अविनाभावे सति सम्भवति । सत्यविनाभावे अबाधायाः संभवात् इति न हेतो, विरुद्धस्य च साध्यविपर्ययाविमाभाविनी विक्ये बांधा संभवति । इति न तदभावो पृथगमयोः लक्षणातरत्वेम वाच्यः । तस्मात् हेतोः प्रयोगे प्रतिज्ञादोषाणां संभवो नास्ति । नापि केला प्रतिक्षेत्र प्रयुज्यते । सतश्च न प्रतिज्ञादोषा वाच्याः ।
10 एतेन एकसंख्याविवक्षापि प्रत्युक्ता । [ T. 373 b]
कथम् ? एको हि हेतुः स्वसाध्यभाव एव भवेदिति तत्राव्यभिचारी । तत्रैव तस्मादन्यापि कथं हेतुर्भवति ? एकस्य यत् साध्यं तद्बाधकस्य धर्मस्य भाव एव भावादिति बाधया समानम् । ...अमि च । किं यो वस्तुतोऽसंभवत्प्रतिहेतुः स सम्यग्ज्ञानस्य विपर्ययहेतुरिष्टः आहो- 15 स्विद् अप्रदर्शितप्रतिहेतुः ? किश्चातः ? ... यधसंभवत्प्रतिहेतुः सम्यम्ज्ञानस्य हेतुरिष्यते तदा अशक्यनिश्चयत्वादलक्षणमेतत् ॥ न हि अनिश्चितात्मनः तल्लामत्वं यथा सन्दिग्धस्य पक्षधर्मत्वस्य । नानि सन्दिग्धलक्षणो हेतुर्भषेदिति हेत्वमायो वा स्यात् । .. ... तुल्ये लक्षणे हि दृष्टः प्रतियोगिनः संभवोऽदृष्टप्रतियोगिषु शंकामुत्पादयति विशेषा- 20 भावात । सति वा विशवे स विशेषो हेतोर्लक्षणम् । यतस्तद्विशेषात हेतुरेकान्तेन स्वसाध्य निश्चाययतीति अतल्लक्षणो न हेतुः स्यात् । तथा च हेतौ प्रतिहेत्वसम्भवे व्यर्था एकसंख्याविवक्षेति। अतः स्वलक्षणयुक्तयोर्हेत्वोरेकत्रधर्मिणि विरोधेनोपनियाले ससि विरुद्धाव्यभिचारीति लक्षणं हीयेत ।
न च तद्विशेषस्य स्वरूपं निर्दिष्टम् , यद्रूपं प्रतीत्य प्रतियोगिनः सम्भवासंभवावुत्पश्यामः 1 25 तस्मान्नास्त्येव विशेष इति सर्वत्र शङ्कया भवितव्यम् । दृष्टप्रतिहेतोरपि [T. 374a ] न कश्चिद्विशेषो लक्ष्यते । न च संभवत्प्रतिहेतनामपि सर्वदा तत्प्रतिहेतोः उपलब्धिः ।
१. पृ० २१८५०४
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
___www.jainelibrary.org
