Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho zrutajJAna" graMtha jIrNodhdhAra 23 nyAya graMtha anekAnta jayapatAkA bhAga-1 dravya sahAyaka : dIkSA dAnezvarI AcArya bhagavaMta zrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA.nAM AjJAvarti tapasvinI pa.pU.sA.zrI puSpalatAzrIjI ma.sA. nA ziSyA pravartinI gurUmAtA pa.pU.sA.zrI puNyarekhAzrIjI ma.sA.nAM suziSyA pa.pU.sA.zrI hemarekhAzrIjI ma.sA. Adi ThANAnI preraNAthI arham phleTa sAbaramatImAM thayela cAturmAsanI bahenonI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA, vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2065 I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES. Published under the Authority of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda. GENERAL EDITOR: B. BHATTACHARYYA, M. A., Ph. D., Rajaratna. No. LXXXVIII anekAntajayapatAkA vRttidvayavibhUSitA / . TH: re: 1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANEKANTAJAYAPATAKA BY HARIBHADRA SURI With his own commentary and Municandra Suri's supercommentary Volume I CRITICALLY EDITED With an introduction BY H. R. KAPADIA, M. A., LECTURER IN ARDEAMAGADHI, M. T. B. COLLEGE, SURAT, SOMETIME POST-GRADUATE LECTURER AT THE BHANDARKAR ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, POONA. BARODA ORIENTAL INSTITUTE 1940
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Printed by Ramchandra Yesu Shedge, at the Nirnaya Sagar Pross, 26-28, Kolbhat Street, Bombay. Published by Benoytosh Bhattacharyya, Director, Oriental Institute on behalf of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda, at the Oriental Institute, Baroda. Price Rs. 10-0-0.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE It was on the 9th January 1935 that I received an invitation from the Government of Baroda, through its Oriental Institute to edit this work Anekantajayapataka along with the author's own commentary and Municandra Suri's supercommentary, I immediately accepted this invitation with great pleasure. It eventually led to this work being entrusted for printing to the Nirnaya Sagar Press which commenced it in June 1936. The printing has taken a pretty long time. This is due to several causes, the chief of them being the intricate and irksome nature of the work inasmuch as it was neccessary to present on one and the same page the corresponding portion of the text along with the pertinent ones from the two commentaries duly accompanied by their foot-notes. As regards the other causes, I may, by way of a passing reference, mention my shifting from Bombay and settling here in Surat, my indifferent health and the want of sufficient time owing to the college-work etc. Seeing that at this rate, the work will require at least a year more to complete it, I requested the Director of the Oriental Institute to issue it in two Volumes. I take this opportunity of thanking him for having complied with my request. It has been my desire from the very beginning I undertook this monumental work to furnish it with a critical intro. duction and therein to mainly deal with the following topics: () A comprehensive history of anekantavadu which is the key-note of the present work. (u) The survey of Anekantajayapataka and its commentaries. (ii) The life and works of Haribhadra Suri and those of Municandra Suri, too. Accordingly, I have done spade-work in this direction and I have utilized it here to the extent I could and the rest I have reserved for Volume II. I may add that at the end of Volume II, I wish to give notes and also an alphabetical index of quotations with their sources as far as they canbe traced, mei.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE With these words about the plan of this work I shall now say a few words about the various materials utilized in preparing this edition. Out of them, two are printed ones, and they are here designated as ga and gha. The ist is solely a text published by the late Sheth Mansukhbhai Bhagubhai of Ahmedabad, whereas the 2nd, by the Yas'ovijaya Jaina Granthamala, Bhavanagar. The latter contains the text of the Ist 3 chapters along with a small portion of the 4th, accompanied by the corresponding commentary of the author. As regards the remaining materials, it may be mentioned that they are manuscripts and are here noted as ka, kha, ra and ca. Ka is a press.copy prepared by Mr. Motilal Ladhaji (now a Jaina Sadhu). It comprises pp. 1--533 wherein are given the text, its commentary and its supercommentary. It has been used by me as a basis for preparing my edition. The MS. designated as kha deals with only the supercommentary. It belongs to the Mohanlalji sain Central Library, Bombay and was procured for me by Babusaheb Bhagwanlal Pannalal, a multi-millionaire of Bombay, for which I thank him. It is an undated MS. containing 35 folios having 16 lines on each page with about 50 letters in each line. It is written in a fairly legible and big hand-writing. Its borders are ruled in 3 lines and its edges in 1, in red ink. Yellow pigment is profusely used. Though it is thus revised by some. body, it is not only not free from errors but even in several places, lines are missing. Nevertheless, it has been helpful to me in the preparation of my edition as the supercommentary in ka required many an emendation. But my difficulty in this connection got mostly removed only when I got the MS. ca from Mr. Kumvarji Anandji of Bhavnagar. It has been utilized throughout. The MS. (101" X 5%") designatad as ra is written on country paper as is the case with the MSS. kha and ca. It is written in Jaina Nagari characters as usual. It consists of 175 folios with 17 lines on each page having about 45 letters in each line. Folio 1a is blank and so is the case with fol. 175 and fol. 175deg. This M$. seems to have been read and corrected 1 So far as I know, none of these is available to the public,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE VII by some one; for, yellow and white pigments have been used. It begins with "C oll1 HTS N". It deals with Hari. bhadra Suri's commentary on Anekantajayapataka. It, too, was procured for me by Mr. Kumyarji Anandaji of Bhavanagar. The M$. ca (101" x 5") contains 77 folios with ii lines, each having about 37 letters. All the folios except the ist are numbered in both the margins. Folios 1" and 77% are blank. This MS. has only the supercommentary. As regards the correctness of this MS., it is not much in spite of yellow pigment having been used. Anyhow it has been found useful by me. It is written in a very big and quite legible hand-writing. In the end it now remains for me to express my indebtedness to Vijayapremna Suri, a disciple of the late Vijayadana Suri for his having gone through the duplicate copy of the pagination-proofs of the textual matter. I am grateful to all those persons who procured MSS. for me. My special acknowledgements are due to Dr. B. Bhattacharyya, M. A., Ph. D., Rajaratna, the Director of the Oriental Institute for the excellent service he has rendered to the cause of the Jaina literature by including the present work in the Gaekwad's Oriental Series. SANKDI SHERI, GOPIPURA, Surat. 25-7-40 Hiralal R. Kapadia.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION "jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NighaDai / tassa bhuvaNekaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // " At the very outset, it may be mentioned that this is by no means an exhaustive introduction; but it is after all a concise one dealing with such items as can be conveniently presented in this Volume when the press-copy of the 2nd Volume remains to be set up in types. Outlines of Anekantavada Meaning -Tlie word anckuntavada (P.1 anecantaviya) can be split up into four parts viz. (lit, ekce, anta and vila. These respectively wean: not, one, a side or an end, and a statement or an exposition. Thus anekanitatucla stands for a many-sided exposition. Thereby it is implied that it is a statement made after taking into account all the possible angles of vision regarding any object or idea. In short, it is an opposite of ekintavcida, a one-sided exposition irrespective of other view-points. This is probably the reason why it is also designated as syalvada (P. siyavaya). Synonyms--Anekantavida has various synonyms such as syadvuda, samhcraradeo, sarvavastuscobalavidat and the like." 1 'P' stands for Puiya (Sk. Prukrta ). 2 Cf. the following line occurring in Maladharin lemacandra Suri's commentary (p. 266) on Anuogadura : "uktA mUlanayAH, eSAM cottarottaramedaprabhedA...sabaizca sunaumIlitaiH syAdvAda ityalaM" 3 See p. 25, 1. 30. 4 See p. 26, 1. 10 and p. 46, 1. 13. 5 By the like, I may suggest cikuloruda (p. 13, 1. 17), todaladvada (p. 32, 1, 30), sarkirnavada (p. 13, I. 27 ) and vibhajjavaya (Sk, vibhajyavada ) mentioned in Suyagada (I, 14, 22).
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION Out of them syadvada is widely known. For the last decade or so, I find that some scholars draw a line of demarkation between anekantavada and syadvada. But I do not think that they are justified in doing so; for, (i) no Jaina author of olden days, so far as I know, has done so, and (ii) on the contrary we find several Jaina authors looking upon them as synonyms.' Nevertheless, I shall be glad if these scholars will be pleased to substantiate their statement and thus give me a chance of reviewing the situation in Volume II. I may however add that according to the samabhirudha naya, it is possible to make a distinction but that applies to synonyms of one and all the words. Definitions-Syadvada is defined by Samantabhadra in his Aptamimamsa as under: "syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidheH / saptabhanInayApekSo heyAdeyavizeSakRt // 104 // " Mallisena Suri in his Syadvidamanjari (p. 13) says: "syAdityavyayamanekAntadyotakram / tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH / nityAnityAyanekadharmazabalaikavasvabhyupagama iti yAvat / Gunaratna Suri wbile commenting upon the 1st verse of Saddars'anasamuccaya observes on p. 1': __ "syAt-kathaJcit sarvadarzanasammatasadbhUtavastvaMzAnAM mithaH sApekSatayA vadanaM syAdvAdaH / sadasannityAnityasAmAnyavizeSAbhilAgyAnabhilApyobhayAtmA'nekAnta ityarthaH / " We may conclude this topic of definitions by noting the following verse from Vadin Deva Suri's Syudvadaratnakara (p. 2): "pratyakSadvayadIptanetrayugalastarkasphuratkesaraH __ zAbdavyAttakarAlavatrakuharaH saddhetugujAravaH / prakrIDan nayakAnane smRtinakhazreNIzikhAbhISaNaH sajJAvAladhivandhuro vijayate 'syAdvAda'paJcAnanaH // 5 // " Sphere--The sphere of anekantavada is unlimited. For, not .. 1 Our author, too, has done the same. See p. 19, 1. 20; p. 31, I. 233; snd p. 35,1. 16. This is a commentary on Anyayoyavyavacchedadvdtrindika (v.6). Cf. the following verse of Anyayoyavyavacchedadvutrinsika:-- 3
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION only an epistemological discussion but even & metaphysioal question and an ethical one, too, come within its domain. Origin-We can trace the origin of anekantavada at least as far back as the compilation of some of the canonical texts of the Jainas. But this is not the place to dilate upon this topio. Consequently I reserve it along with the following for Vol. II: (i) Misunderstandings about anekantavada. (ii) Their refutations, (iii) Ethical and practical aspects of this anekantavada. (iv) Its evaluation, All the same, I may in the meanwhile mention some of the sources which deal with one or more aspects of anekantavada : (A) Gujarati (1) Tattvakhyana (Uttarardha pp. 112-185) by Upadhyaya Mangalavijaya. (2) Anekantavadani maryada by Pandit Sukhlal Sanghavi. (3) Syadvadani sartbakata by Muni Caturavijaya. (4) Syadvada etale by Muni Punyavijaya. (5) Jainetara drstie Jaina (pp. 7-9, 31-33, 35 and 36 of prastavana and pp. 107 and 110) by the late Muni Amaravijaya. (B) Hindi (1) Hi aura bhi para vicara by Muni (now Suri) Labdhivijaya. (2) Darsana aura anekantavada by Pandit Hamsaraj Sarma. (3) Pandit Kailasacandra's prastavana (pp. 61-64) to Nyayakumudacandrodaya (Part I). (4) Pandit Sukhlal Sanghavi's prastavana (pp. 13-14 and 18-28 ) to Pramanamimamsa. (5) Pandit Sukhlal's prakkathana (p. 12) and Mahendrakumar Sastri's praslavana (pp. 88-91) to Akalankatraya. "AdIpamAlyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatimedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi svadAzAdviSatAM prlaapaaH||5||"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION (C) Samskrta (1) Tattvasangraha (XX; v. 1709-1785) by Santaraksita. (2) Sarkaracarya's Bhasya on Brahmasutra (II, 2, 33). (3) Vitaragastotra (VIII) by Kalikalasarvajna Hemacandra Suri. :. (4) Gunaratna Suri's com. (pp. 91a-103a) on Saddarsanasamuccaya. (5) Rajasekhara Suri's Syadvadakalika. (D) English (1) Outlines of Jainism (pp. 116-117) by J. L. Jaini. (2) An Epitome of Jainism (pp. 103-117 and 136-171) by Nahar and Ghosh. (3) Prof. A. Chakravartinayanar's introduction (pp. LXXVILXXXV) to Pancastikaya. (4) Indian philosophy (vol. I, pp. 302-304) by S. Radha. krishnan. (5) A History of Indian Philosophy (vol. I, pp. 179-181) by S. Dasgupta (6) The Jaina Philosophy (pp. 23-24 and 238-240) by V. R. Gandhi. Vide the 2nd edition of A. D. 1924. (7) Outlines of Indian Philosophy (pp. 163-166 and 173) by M. Hiriyanna. (8) Dr. S. K. Belvalkar's Notes (pp. 182-184) on the Brahmasutra of Badarayana. (9) Dr. B. Bhattacharyya's Foreword (pp. CXL-CXLI) to Tattvasangraha. (10) Prof. A. N. Upadhye's introduction (pp. LXXXIII-XCI) to Pravacanasara. (11) Ganganatha Jha's English translation of Tattvasangraha (vol. I, pp. 835-860). I may state in passing that I, too, have cursorily treated syadvada in my English introduction (pp. 29-30) to Nyayakusumanjali and in my notes (pp. 192-214) on this very work, and in my Gujarati notes (pp. 112-115) on Stuticaturvimsatika. With these words about anekantavada, I shall now deal with the present work itself.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XIII II Survey of the text and its Commentaries Title--The text is named as Anekantajayapatakaprakarana by Haribhadra Suri, the author himself, as can be seen from v. 10 (p. 2)'. It means a treatise which is a banner of victory of the many-sided (doctrine). Such a title seems to have been selected by this Haribhadra Siri, with a view to suggesting that this treatise refutes or enal*les its readers to refute the allegations of the Bauddhas and others made against anekintcwula and thereby establishes the victory of anckiintuvada over ckrintavada. The word prakarana whicli forms a part of the title usually means a chapter or a section of a work; but, so far as the title is concerned, it means a small treatise wherein one particular subject is predominently treated". Thus the word prakarana is applicable to works written in verse, too, and as a matter of fact, its Paiya equivalent pagarana is used for Siddhasena Divakara's Sanmaipagarang-a versified work. The word prakarana is used in this old sense by Vacaka Umasvati in his Bhasya (p. 933) on his own work Tattvarthadhigamasutra (1, 20).* It may be noted en passant that prakarana had in olden days another meaning viz. a section of a work, too. Language-The entire text is written in classical Sanskrta current in those days, and it follows the grammar of Panini and the like. The words used herein are what we ordinarily come across in the Sanskrta literature. The word a f occurring I "TXTRATER FATWaraha1976TT FUTURY 7519974ra y u ?!" 2 Cf. " Inser: FRITTETCATHOLrsetafa FTOTE"-p. 9, 11, 14-15 3 "tasya mahAviSayatvAt tAMstAnAnadhikRtya prakaraNasamAtyapekSamaGgopAGganAnAtvam" / 4 Cf. the following lines occurring in its commentary by Siddha sena Gani:___ "prakaraNaM yatra vivakSita AcAra ityAdirUpo'rtho niSThAM yAti tad bhaNyate tasya samAptiH tAmapekSate yat tat prakaraNaparisamAptyApekSam".
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ BIV INTRODUCTION in the commentary on p. 3, I. 17 however forms an exception. Somo of the Jaina writers who flourished after Haribhadra Suri have used it in their works. For instance, Malayagiri Suri has done so, in his commentary (p. 33') on Nandi, Sections--The text is divided into sections. The author calls them adhikaras as can be seen from his own commentary (pp. 96 and 134) on this text. Ncither in the text nor in its svopajna commentary, do we come across the names of one and all the adhikaras. In the last line of the commentary (p. 95) of the Ist aclhikira, it is named as 464599437oC. Similarly the 2nd is named there as fadata on p. 133, whereas on p. 213 of the commentary, as BahraETETT. The 3rd adhikara is named in the supercommentary (p. 316) as amenazare, and 4th ag Bff Care (p. 403). The last is there named as pitals. But this is however preceded by Cath . So, if this is counted separately, we have six sections and not five. Subject-The names of the sections are significant. So, therefrom wo learn that the text deals with the following topics : (1) The existence and non-existence of an object (of course, from different angles of vision ). (2) Its permanence and impermanence. (3) Its generality and speciality as well. (4) Its describability and non-describability. (5) An exposition of Yogacara and its refutation. (6) The doctrine of liberation. The governing principle underlying each of these topics is the emphasis laid on the examination and exposition of an object from all angles of vision, and thus anekantavada permeates the whole work and justifies the title of the text. Object-This work is written with a view to stop the dull 1 The pertinent line is as under: "FACETE 30 , 7to inafer". 2 "af775HRE" (p. 96) and the same phrase on p. 134,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION witted from being misled by the ekantavadins (v. 6) and to enlighten them (v. 9).* IV Basis-Neither Haribhadra Suri nor Municandra Suri has specifically mentioned the work or works used as a basis for the compilation of this text. It is however true that Haribhadra Suri, in the beginning (v. 8) refers to works of certain Suris who have therein refuted the ckantavada, and in its commentary (p. 9) he specifically mentions the name of Siddhasena Divakara. So it may be that the 3rd (the last) kanda of Sammaipagarana may have helped our author in compiling the present work. Style-The text opens with 10 verses in Arya, the 1st being a mangalacarana as usual, and it ends also with 10 verses* in Arya. The rest of the portion is in prose which interspersed with quotations in verse. The treatment is very lucid though it abounds in, so to say, syllogisms where very often we come across a chain of hetus instead of only one. The style is concise but clear, argumentative but dignified and simple but refined, and thus it reminds one of works like Sankarabhasya. In the 1st chapter the entire purvapaksa is given on pp. 11-35. This is split up into 5 sections, and each forms a subject-matter of a different chapter by itself except that the 1st chapter deals with the 1st section of the opponent's views with arguments advanced by them and also with the refutation of the same. The subsequent chapters are mostly occupied by refutations only; for, the purvapaksa pertaining to them is dealt with, in the very first chapter. 1 " tasmAnmamApi jAtA zaThoktibhirmohitAn jaDAn vIkSya | prakaraNakaraNasabhIhA pUrvanimittAt kRpAtazca // 6 // --P. I 2 " tat tu zaThoktivimUDhA na jaTAH saJjAnate yatastena / sandarzyate samAsasthUroktiza ThoktayapAkaraNaiH // 9 // -- p. 2 3 " tucchavaM punarAsAM pradarzitaM pUrvasUribhirvahudhA nyakSeNa sUkSmayuktibhiratigambhIraM svazAstreSu // 8 // - p. 2 The word viraha which occurs in several works of Haribhadra Suri is found in the last verse. Such being the case, it will be a matter of great pleasure, if this Anekantajayopataka gets prescribed especially for students taking up Samskrta in B. A. and M. A. examinations.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVI INTRODUCTION .' Extent-The text is neither too small nor too voluminous; for, it practically comes to 3500 slokas--the extent noted in Jaina Granthuvali (p. 71 ). With these words about the broad survey of the text, I shall now say a few words about its exegetical literature. Therein Haribhadra Suri's own conimentary occupies the foremost place. Strange to say, this commentary has practically in the beginning a few lines (p. 2, ll. 11-18) which agres almost ad verbatim with those occurring in Haribhadra Suri's own commentary on Sastravirtasamuccaya. Avayavartha follows samuduycirtha in places where there is a scope for both. In the commentary we have pratikas as usual; but, at times they are given as safe (p. 47), P A (p. 50 ), The RCA! (p. 54 ) etc. Quotations mostly introduced with the words "741 71747" in the text are usually explained after prefixing to them the words "gent 7 PIRATIEN TYFRIE." Vide pp. 15, 17, 19, 22 etc. Almost all the important words of the text are explained in the commentary, and a word like alle is mnany a time explained, over and over again whenever it occurs, as Terayu akia (pp. 46, 90 etc.) or as Thesie (pp. 11, 17, 20, 23 etc.) While explaining words, mostly they are reproduced in the commentary from the text. But, at times a word like fe is dropped, and only its synonym is given (vide p. 18). Sometimes, a particular discusion is reserved for future with the words Asiafirezh:' and the like. As regards cross-references, when what is once said is to be again alluded to, devices like Tiana (P. 89 ), 37117 (p. 223) etc. are adopted. The commentary is thus made as lucid as possible, and the dissolution of compounds, often indulged in, enhances its utility. Now a word about the supercommentary. Herein Municandra Suri does not deal with each and every word or phrase occurring in the commentary bat explains only those which i This method of exposition can be traced at least as far back as Dusarcyuliyanijjutti, as is borne out by its 25th verse. 2 See p. 38. 3 These usually belong to the commentary; for, there is only one ex. ception where the explanation given on p. 397 is associated with the wording of the text and not with that of the commentary.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XVII are knotty from his angle of vision. At times he admits his ignorance by saying that the required sampradaya (tradition) is wanting. Anyhow it helps us in understanding the text and its svopajna commentary. From the puspikas of the supercommentary, it appears that the suopajna commentary is styled as either Anekantajayapatakoddyotadipika or Anekantajayapatakoddyotadipikavrtii, and the supercommentary as its tippanaka. This finishes the treatment of the exegetical literature so far published. Over and above this, we have Bhavarthamatravedini also known as Anekantajayapatakavacarni which elucidates Anckantajayapataka. It is an anonymous work. There is one MS3. of it deposited at the Bhandarkar Oriental Research Institute. It contains 41 folios with 17 lines on each page having about 48 letters per line. Anekantavadapravesa3 is also useful in understanding Anekantajayapataka. It may be noted that this is not its commentary; but, even then, in a way it is so; for, it is like a boat to cross the mighty river of anekantavada flowing in full in Anekantajayapataka. It has many lines and phrases common with our text. In short, it is an epitome of our text and may have been compiled after this monumental work was prepared or this monumental work may be an extensive and exhaustive treatise developed from Anekantavadapravesa. Life and Works of Haribhadra Suri It may be mentioned that our author Haribhadra Suri is well-known for his erudition and impartial attitude, both in the Jaina and non-Jaina circles. So it is no wonder, if, in modern times, we find that several scholars oriental and occidental could not help referring to him in their works etc. In order that this statement may be fully realized I try to give as under, a list of works, papers, articles and other materials throwing light on his life etc.-- 1 See the ending portion. 2 This is described by me in my Descriptive Catalogue of Jaina Manuscripts (Des. Cat. of the Govt. Collections of MSS., Vol. XVIII, pt. 1, pp. 9-10). 3 This has been published along with an anonymous tippanaka in Samskrta by Hemacandracarya Sabha Patan, in A, D. 1919. 3
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVIII INTRODUCTION (A) Paiya (1) Kuvalayamala composed by Uddyotana (Daksinyacihna) Suri (Samvat 835). (2) Some Paiya verses. Two of them are given on p. xxix. (3) Kahavali by Bhadresvara Suri (c. 12th century of the Vikrama era). 1 (B) Samskrta (1) S'isyahita ( tika on Arassaya) by Haribhadra Suri, (2) Upadesapadatika by Municandra Suri (Samvat 1174). (3) Muni Yaksa's eulogy of Haribhadra Suri. (4) Abhayadeva Suri's commentary to Pancasaga (c. 12th century of the Vikrama era). (5) Sumati Gani's big commentary to Ganadharasardhasataka (Samvat 1295). (6) Prabhavakacaritra (9th prabandha, pp. 103-123) by Prabhacandra Suri (Samvat 1334). 2 1 One of these is quoted in several works e. g. (1) Viyarasarapayarana by Pradyumna Suri, (2) Gathasahasri by Samayasundara Gani, (3) Avacuri to Dusamakala-sirisamanasangha-thaya (vide Pattavali-samuccaya p. 18). Its substance is noted by Kulamandana Suri in his Vicaramrtasangraha, by Dharmasagara Upadhyaya in his Tapagacchapattavali and by Ravivardhana Gani in Pattavalisaroddhara. As stated in "feftegrada amafia:" (p. 5). there is another gatha to be found in old and worn out MSS. It is as under: "vIrAo vayaro vAsANa paNasae dasasaeNa haribhaddo / terasahiM badhpabhaTTI ahiM paNayAla 'valahi'khao // " At the end of the Gujarati version of Kalpasutra-sthaviravali (vide Pattavali-samuccaya p. 196) we have the following couplet : "paNapaNavArasahiM haribhado sUri Asi putraka / terasavIsa ahie ahae bappabhaTTapahU // 4 // Here the date is to be taken as Vira Samvat as can be seen from the following line of the first verse: "ravIrapure nayare siddhigayarasa vIranAharUsa" See its beginning (p. 1").
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XIX (7) Caturvimsatiprabandha (pp. 49-54) by Rajasekhara Suri (Samvat 1405). (8) Gurvavali (v. 40 and 68) of Munisundara Suri (died in Samyat 1503). (9) Patlavali of Paurnamikadigaccha (referred to by Jinavijaya in "The date of Haribhadrasuri" on p. 6). (10) "faretaker" by Pandit Hargovind Das (A.D. 1917). (11) Muni Kalyanavijaya's introduction (pp. 1-34) to Vol. II of Dhammasangahani (A. D. 1918). (12) "The date of Haribhadrasuri (ERITAT Hauta:)" by Muni Jinavijaya (A. D. 1919). (13) Muni Pratapavijaya's' introduction to Uvaesapaya (Samyat 1981). (14) Anandasagara Suri's introductions to several works of Haribhadra Suri. (15) Muni Catura vijaya's introduction to Stotrasandoha. (C) Gujarati (1) The late Mansukhlal Kiratchand Mehta's article "Elegiaal wara EATHER" in Jaina dharma prakasa (Samyat 1965, No. 5). (2) Introduction (pp. 4-51) to Jaina Darsana by Pandit Bechardas Dosi (A. D. 1922-23). (3) Muni Kalyanavijaya's introduction (pp. 50-54 ) to Prabhavakacaritra (A. D. 1931). (4) Mr. M. D. Desai's a maat sia " (ch. VI, pp. 153-170) (A. D. 1933). (5) Mr. M. G. Kapadia's "sitfeart" (pp. 359-384) published by Sri Jaina dharmaprasa raka Sabha in A. D. 1939. (D) Hindi (1) Jinavijaya's article in Jaina Sahitya Samsodhaka (Vol. I, No. 1, pp. 38-58) published in Vira Samvat 2446, I He is a pupil of Vijayamokana Suri. 2 see p. XI. He is a pupil of the late Daksinaviharin Amaravijaya, it pupil of tho lato Vijayananda Suri (Atinaramaji ),
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ XX INTRODUCTION (2) Pandit Kailasacandra's prastavana (p. 78) to Vol. I of Nyayakumudacandrodaya (A. D. 1938). (3) Pandit Sukhlal's prakkathana (p. 10) to Akalankatraya (A. D. 1939). (4) Pandit Sukhlal's paricaya (pp. 47-54) to Tattvarthasutra (Samvat 1996). (E) English (1) A Fourth Report of Operations in Search of Sanskrit MSS. in the Bombay Circle, April 1886 to March 1892 by Prof. P. Peterson. (2) An article in Indian Antiquary by J. Klatt. (2) Dignaga's Nyayapravesa and Haribhadra's commentary on it by N. Mironow ('A. D. 1911?) (4) Introduction to Upamitibhavaprapancakatha' by (5) A History of Indian Logic (pp. 152, 154, 160 fn. 6, 206 fo. 4 and 208 fn.) by Mahamahopadhyaya Satis Chandra Vidyabhusana (A. D. 1921). H. Jacobi. (6) Introduction (pp. 1-XVIII) to Samaruiccakaha3 by H. Jacobi (A. D. 1926). (7) A History of Indian Literature (Vol. II, pp. 465n., 470n., 479f., 485, 488, 489n., 507, 511, 512n., 519f., 522f., 526f., 528n., 532, 535f., 561, 574, 579, 583, 584n., 589 and 594n.) by Dr. Maurice Winternitz (A. D. 1933). (F) German (1) Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (Vol. XL, p. 94). 1 See Jaina s'asana (the special issue for Divali, Vira Samvat 2438, p. 133). 2 Published in the Bibliotheca Indica ( Asiatic Society of Bengal). 3 Hercin the late Dr. Prof. Hermann Jacobi has given a summary of the life of Haribhadra Suri based upon Prabhavakacaritra and Caturvinisatiprabandha. The Gujarati translation of this introduction has been published in Jaina Sahitya Samsodhaka (Vol. III, No. 3, pp. 282-294).
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXI INTRODUCTION (2) Geschichte der Indischen Litteratur (Vol. II) by Dr. M. Winternitz. (G) Italian (1-4) Journal of the Italian Asiatic society (Vols. 18 to 21). Life of Haribhadra Suri-From the concluding portion of S'isyahita' we can say for certain that Haribhadra Suri was Svetambara, that he belonged to Vidyadhara kula, the then head of its being Jinabhata, that his diksaguru was Jinadatta Suri, and that he looked upon Yakini Mahattara as his dharmajanani (god-mother). According to Kahavali he was a resident of Brahmapuri belonging to Pirvagui district or so.3 His father's name was Sankara Bhatta, while that of his mother, Ganga. From Prabhavakacaritra (p. 105) we learn that Haribhadra* was very learned; so he had made up his mind to be a disciple of one whose words he might fail to understand. Once it so happened that he heard Yakini Mahattara reciting the verse commencing with cakkidugam. He could not guess its meaning. So he asked her to explain it to him. Thereupon she took him to Jinadatta Suri who fully explained to him the verse. When Haribhadra informed him about his pratija, he advised him to be 1 Sec D. C. J. M. (Vol. XVII, pt. III, p. 430). 2 It is true that in Haribhadra's commentary to Pannavana it is stated by him that he is a pupil of Jinabhata. But this should not be construed to mean that Jinabhata was his diksa-guru. For, in the colophon (v. 3) of Samaraiccakaha, it is clearly mentioned by our author himself that he is a part (avayava) of Jinadatta Acarya. 3 According to other sources, he belonged to Citrakuta. 4 This is the name of a Bauddha scholar, too. He has composed Abhisamayalankaravaloka. See "Predignaga Buddhist text on Logic from Chinese Sources" (G. O. S. Vol. XLIX, introduction XVII n and xxv n) and His. of Ind. Lit. (Vol. II, p. 354n.). 5 The complete verse occurs in Avassayanijjutti as under: "cakidugaM haripaNagaM paNa cakkINa kesavo cakkI kesa cakkI kesava du cakkI kelI a cakkI ya // 421 / / "
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXII INTRODUCTION a dharmaputra of Yakini. Then Haribhadra asked Jinadatta Suri questions about the characteristics of dharma and the fruit derived by leading a religious life. The latter answered: "Bhavaviraha is the fruit attained by those who lead religious life without desiring for any thing." On hearing this Haribhadra said: "I would like to attain this bhavaviraha". Jinadatta replied: "If it is so, you shall have to embrace the Jaina order which preaches complete cessation of sinful activities". Haribhadra agreed to do so and became a disciple of Jinadatta Suri, According to Kahavali Haribhadra had two all-round pupils, Jinabhadra and Virabhadra by name. In his days the Bauddhas were very powerful in Citrakuta. They were jealous of him owing to his praiseworthy crudition; so, on getting a chance they managed to kill his two disciples. When this sad news reached Haribhadra he became extremely sorry and decided to bring an end of his life by practising anasana. But, as he was a pravacana-prabhavaka, he was persuaded to give up this idea. He eventually composed a number of standard works and looked upon them as his pupils. From the colophon (v. 12) of Kuvalayamala it appears that our Haribhadra Suri taught logic to Uddyotana Suri. Date of Haribhadra Suri-Out of the available works of Haribhadra Suri there not even one wherein we find the date of its composition or that of any other event connected with his life. There are some Paiya verses' which mention his date of death as 1055 of Vira era (Samvat 585). But this date does not seem to tally with what one can infer from internal and external evidences like names of works and authors mentioned by our author and references pertaining to him in other works. To be explicit, I may begin with Viyarasarapayarana. There Pradyumna Suri says:-- 1 One of these versos which is quoted in Vicaras'reni by Merutunga is not traced out as yet as belonging to any particular work composed before Samvat 1361. So this does not help us in determining the upper limit. We can only presume that tradition Haribhadra died in some one or according to Samvat 585.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XXIII "paMcasae paNasIe vikamabhUvAu jhatti atthmio| haribhaddasarisUro dhammarao deu mukkhapahaM // 532 // paNapaJcadasasaehiM harisUrI Asi tattha'puvakavI / terasarisasaehiM ahiehi vi bappahaTTipaha // 533 // " From v. 532 it follows that Haribbadra died in Samvat 585, and from the next that he was alive in Vira Samvat 1055 (Samyat 585). It seems that in some Mss., we have fourcing instead of quring. But the reading this is however accepted by Kulamandana Suri in his Vicarumrtasargraha and by Dharmasagara Upadhyaya in his Tapagacchapatturali. Moreover, in one of the palm-leaf MSS. of Laguksetrasamusavrtti we find the following verses, which, too, seem to support it: "laghukSetrasamAsasya vRttireSA samAsataH / racitA'budhabodhArtha zrIharibhadrasUribhiH // paJcAzItika(580 varSe vikramato vrajati zuklapaJcamyAm / (+)24 34917 geeth #(?)#29 II" Gunaratna Suri, in his colophon (v. 15) of Kriyaratna. samuccaya, refers to Manadeva as the friend of Haribhadra. Munisundara Suri has expressed the same opinion in his Gurvavali (v. 40). The pattavalis of the Ancala and Paurnamika gacchas, too, say the same thing. So these statements support the view that Haribhadra flourished in the sixth century of the Vikrama era. In Haribhadra's commentary (p. 106 ) to Nandi we find that he says that the Pirvas'rutce has not totally perished but the Pari. karmas etc. are entirely extinct. According to Viahapannatti (xx, 8; sutra 678) the extinction of the Puvvas was to take place after one millennium from Lord Mahavira's nirvana. So, if we accept this date, it means that during the life-time of Haribhadra, the knowlege of the remaining one Puvva got perished. Two or three arguments have been advanced by Anandasagara Suri in this connection. His Sanskrit introduction to Sustravurtasainuccaya published with svopajic vitti in A.. D. 1929 may be consulted. Furthermore, he has pointed out in his Samskrta introduction (pp. 1-2) to Pancanatthuga that Haribhadra has flourished when
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXIV INTRODUCTION at least one Puvua was known to some one or ones. He corroborates this statement by referring to the verses 1018-1020 and 1110 of Pancavatthuga and their commentary by Haribhadra wherein he deals with the permission to explain the ways of examining dharma, and to explain Tharaparinna extracted from Ditthivaya. Over and above these arguments, somo one construes the phrase "aat gyselanggaraca Triaatteet" used by Abhayadeva Suri in his commentary (p. 1") to Pascasaga to imply that in the time of Haribhadra some one knew one Puurce or so. If this view can be accepted, Haribhadra may be said to have flourished in the 7th century A. D. But there are reasons to doubt this date as will be seen from tlie following discussion : Out of the names of various works and authors we come across in different works of Haribhadra Suri, the following are here selected, as they can help us in fixing his date :Author Date? Work 1 Dharmakirti 600-650 A, D. Vartika, Nyayabindu and Hetubindu 2 Dharmapala 635 A. D. 3 Bhartrhari 600-650 A. D. Vakyapadiya 4 Kumarila 620-680 A. 1). Mimamsaslokavartika 5 Subhagupta 640-700 A. D. 6 Santaraksita 705-762 onwards Tattvasangraha If these dates are reliable, we may infer that Haribhadra has not flourished in the 7th century A. D. The late Prof Jacobi once held the view that the laksana of pratyaksapramana mentioned in Saddars'anasamuccaya has been borrowed by Haribhadra from Nyayabindu of Dharmakirti. This is a debatable point. But the inference drawn by Prof. Jacobi to the effect that IIaribhadra has flourished after Dharmakirti is quite valid when we see that he has mentioned Dharmakirti and his work Vertika in Anekuntajayapatakoddyotaclipika (vide p. 229). 1 The dates are here mentioned as givon in the l'oreword (pp. xov-XCVI) to Tattvasangraha. 2 He is referred to on pp, 366 and 387.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XXV Now let us see how far we can settle the lower limit of his date. In this connection Kuvalayamala throws some light. Its author Uddyotana Suri has praised Haribhadra in this work of his composed in Samvat 835. So, Haribhadra cannot have flourished later than Samvat 835. Before we proceed further, there is one point which remains to be noted. It is that Prabhacandra Suri writes in his Prabhavakacaritra (Siddharsiprabandha, v. 89) that Daksinyacihna Suri, author of Kuvalayamala was a brother-disciple of Siddha Ksi. But, how is this possible when we see that Kuvalayamala was completed a day earlier than Saka 700 i. e. in Samvat 835, whereas Upamitibhavaprapancakatha of Siddha Rsi in Samvat: 962? Kuvalayamala should be thoroughly examined before we can discard its date of composition. There is another side of approaching this problem. We find Siddha Ksi mentioning Haribhadra Suri as his dharmabodhakaro guruh in the colophons of Upamitibhavaprapancakatha. This verse, if taken literally, will suggest that Haribhadra was guru of Siddha' Rsi, and consequently our author flourished in the 10th century and not in the sixth of Vikrama era. Before we proceed further, it may be pointed out from 1 That this is Vikrama Samvat is based upon the verification of the day of the week, the constellation, the month etc. mentioned in the colophon. This is the 1st of May, 906 A. D. 3 "AcAryaharibhadro me dharmabodhakaro guruH| prastAye bhAvato hanta sa evAye niveditaH // 15 // " 4 It seems that this view has been accepted by Rajasokhara Suri in Prabandhakosci, by Munisundara Suri in Upadesaratnakara, by Ratnas'ekhara Suri in Arthadapika and by an incognito in a Paiya pattavali of the Padivala gaccha. 5 His diksaguru was Garga Rsi. This fact is stated in Upamitibhavc prapaicakatha (colophon, v. 7). 6 Prof. H. Jacobi, too, once held this view and substantiatod it by quoting internal evidences. See his introduction to Upamiti. bhavaprapaicakatha (p. 8).
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXVI ISTRODUOTION Upamitibhavaprapancakatha itself that Siddha Rsi neither saw nor came into contact with Haribhadra; otherwise, why should he use the phrase 'anagata' in the following verse of the colophon of this same work? "anAgataM parijJAya caityvndnsNshryaa| madathaiva kRtA yena vRttilalitavistarA // 17 // " Moreover, the following verse occurring in Municandra Suri's paijika to Lalitavistari seems to support this view. "yAM buddhvA kila siddhasAdhurakhilavyAkhyAtacUDAmaNiH sambuddhaH sugatapraNItasamayAbhyAsAcalacetanaH / yatkartuH khakRtau punargurutayA cakre namasyAmasau ___ ko hyenAM vivRNotu nAma vivRti smRtyai tathA'pyAtmanaH // " Consequently the phrase 'dharmabodhakaro guruh' appears to have been used to imply that Haribhadra was indirectly a guru' of Siddha Rsi, inasmuch as his work, most probably Lalitavistara, could give him the correct idea about dharma, This leads us to infer that there is a gap of at least one century or so between Siddha Ksi and his predecessor Haribhadra Suri. Under these circumstances, I am tempted to believe that the statement in Prabhavalacaritra is not reliable, and there may be a slip there, especially in view of the fact that this work is partly based upon guruparamparc, etc. Taking the date of the composition of Kuvalayamila as valid and noticing in its colophon the indebtedness of its author Uddyotana to Haribhadra regarding the study of logic etc., I am inclined to endorse the view of Jinavijaya and that of Prof. Jacobi that Haribhadra's life-period is about Samvat 757 to 827.3 1 As a parallel example, it may be montioned that Manikyasekhara Suri in his l'indaniryuktidipiku speaks of Malayagiri Suri as liis yuru though he is not actually so, Sce D. C. J.J. (Vol. XVII, pt. III, p. 488). The date of Santaraksita is practically Samvat 761 to 818 onwards. So a quostion may be raised as to the possibility of Santaraksita's work or works being accessible to Haribhadra. The answer can be given as follows: It is true that in ancient times India had not the modern means for rapid circulation such as a press, a nows-paper, railway otc
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION SKhUSI If this date is accepted, it will not come in conflict with the view held by some that Haribhadra Suri has reproduced in his commentary on Nandi certain lines from Jinadasa Gani Mahattara's Nandicunni which the latter completed in Saka Samyat 5983 (i, e. Vikrama Samvat 733). While concluding this topic, I may note that Pandit Kailas'acandra observes in his Hindi prastavana (p. 78 ) of Nyayakunudacandrodaya (Vol. I) that Haribhadra Suri has been influenced by Akalanka; for, pp. 2028 and 122% of Anekantajayapataki bear the stamp of Rajavartika (p. 39), and Astasati (expounded in Astasahasri, p. 119) respectively. He adds that the expression "31FMETIMITAR aated 97:" occurring in Anekantajayapatika (p. 253 ) specifically refers to the nyaya of Akalanka. This is not the place to discuss or dispute this view. So I shall simply say that Pandit Sukhlal has observed as under in his prakkathana (p. 10) of Akalarikatraya:"haribhadra kI kRtiyoM meM abhItaka aisA koi ullekha nahIM pAyA gayA jo nirvivAdarUpase haribhadra ke dvArA akalaMka kI kRtiyoM ke avagAhana kA sUcaka ho|" With these words abont the date of Haribhadra Suri, I shall now take up the question of our author being a polygraph. This can be inferred from the following points : So the work of an ordinary Pandit was not likely to reach the hands of scholars in distant parts of the country. But it should not be forgotten that it was more or lcss & practice that whenever any one attained extra-ordinary scholarship, he used to go from one place to another for polemic discussions with his rivals, and that several copies of his master-piece were prepared and sent to various libraries and competent scholars throughout the length and breadth of the country. Consequently there is no wonder, if a work of Santaraksita reached his contemporary Haribhadra Suri. 1 For instance see Nanclicunni (p. 8) and Haribhadra's com. (pp. 17-18) on the 33rd verse of the Theravali occurring in Nandi. 2 See D. C. J. M. (Vol. XVII, pt. II, p. 299 ). 3-5 These pages refer to the edition published by Yas'ovijays * Jaina Granthamala. So those can be equated with pp. 224, 140 and 275 of this edition of mine,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXVIII INTRODUCTION (i) Several writers mention in their works that Haribhadra is an author of 1400 works. For instance, Abhayadeva Suri says so in his commentary (p. 3010) on Paricasages (XIX, v. 44 ), Municandra Suri in his commentary (434") on Uvaisapaya, and Vadin Deva Suri in his Syaivadaratnakara (p. 86). (ii) Rajasekhara Suri in his Prabandhakos'a (p. 52) informs us that Haribhadra. composed 1440 works. (ii) Ratnasekhara Suri in his Arthadipike (p. 201"1) says that Haribhadra is an author of 1444 prcikaranas (works), and 60 docs Vijayalaksmi Suri in his Upadesaprasada (stambha III, vyakhyana 30). (iv) We come across 87 works of which the authorship is attributed to Haribhadra Suri. Our author has written works both in Samsketa and Paiya. Moreover, just as he has written original works, so he has furnished us with learned commentaries on canonical texts etc. In order that these remarks may be realised, I give here a tentativo list of the works of which the authorship is somehow attributed to him :(1) anuyogadvArasUtravikRti (16) jambuddIvasaGgahaNI anekAntajayapatAkA (17) jambUdIpaprajJaptiTIkA (3) anekAntajayapatAkodyotadIpikA (18) jIvAjIvAbhigamasUtralaghuvRtti (4) anekAntapraghaTTa (19) jJAnapaJcakavivaraNa (5) anekAntavAdapraveza (20) tattvataraGgiNI (6) arhacchrIcUDAmaNi (21) tattvArthasUtralaghuvRtti (7) aSTakaprakaraNa tribhaGgIsAra (8) AvazyakasUtrabRhadvatti (23) daMsaNamuddhi AvazyakasUtralaghuvRtti (24) darisaNasattarI (sAvagadhammapagaraNa) (10) upadezaprakaraNa dazavakAlikavRhadvRtti (11) uvaesapayapagaraNa dinazuddhi (12) oghaniyuktivRtti (27) devakendranarakendra prakaraNa (13) kathAkoza (28) dvijavadanacapeTA (14) kSetrasamAsavRtti (29) dhammasaGgahaNI (15) cetyavandanabhASya (30) dharmabindu 1 On this page, the number 1444 is not given%3; but in 'haribhadrasUricaritram' (p. 19) it is so mentioned.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XXIX (31) dharmalAbhasiddhi (59) laghukSetrasamAsa (32) dharmasAra (60) laghukSetrasamAsavRtti (33) dhUrtAkhyAna (61) lalitavistarA dhyAnazatakavRtti (62) lokatattvanirNaya nandIsUtraTIkA (63) lokabindu (36) nANAyattaka vIrathaya nAnAcitraprakaraNa vIsavIsI nyAyapravezakTIkA (66) vedabAhyatAnirAkaraNa nyAyavinizcaya (67) vyavahArakalpa nyAyAvatAravRtti (68) zAstravArtAsamuccaya (41) paJcaniyaNThI (69) zAstravArtAsamuccayaTIkA (70) zrAvakadharmatantra (42) paJcaliGgI zrAvakaprajJapti pazvatthuga zrAvakaprajJaptiTIkA paJcasUtravyAkhyApaccasthAnaka (73) zrAvakaprajJaptisUtravRtti (45) paJcAsaga (74) SaDdarzanasamuccaya (46) paralokasiddhi SoDazaka (47) piNDaniyuktivivRti saMsAradAvAnalastuti (48) prajJApanAsUtrapradezavyAkhyA (77) saMskRtAtmAnuzAsana (49) pratiSTAkalpa (78) saGkitapaJcasi (?) (50) bRhanmithyAtvamathana (79) saGgrahaNIvRtti (51) boTikapratiSedha (80) samarAicacariya (52) yatidinakRtya (81) sampaJcAsittarI (?) (53) yazodharacarita (82) sambodhaprakaraNa (54) yogadRSTisamuccaya (83) sambodhasittarI (55) yogabindu (84) sarvajJasiddhi (56) yogaviMzati (85) sarvajJasiddhiTIkA (55) lagnakuNDalikA (86) sAsayajiNakittaNa (58) lagnazuddhi (87) syAdvAdakucodyaparihAra. The examination of this list and the survey of the works included in it cannot be taken up here; for, they are to be dealt with in Volume II. Life and Works of Municandra Suri There are very few details available about the life of Municandra Suri. The two hymns viz. Municandacariyathui* and Guruvirahavilavas composed by Vadin Deva Suri throw some 1 This is published in Sri-Prakria-vijnana-pathamala (p. 29). 2-3 These are given in Prakaranasamuccaya (pp. 44-49) published by Rsabhadevaji Kesarimalji Samstha, Rutlam,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXX light on it. He was born in Darbhanagari.' He was a disciple of Yasobhadra Suris, and in a way that of Vinayacandra Upa* dhyaya of the Brhad gaccha. He gave diksa, siksa and the acaryapadavi to his brother-disciple Ananda Suri.* Further, he had another brother-disciple in Candraprabha Suri who propounded paurnika mata in Samvat 1159. He was made an Acarya by Nemicandra Suri who has written a commentary on Uttarajjhayana at the suggestion of this Municandra Suri. Moreover, our tippanakakara is a guru of Ajitadeva Suri and Vadin Deva Suri, the celebrated author of Pramananayatattvalokalankara and its commentary Syadvadaratnakara. He died in Samvat 1178. Works of Municandra Suri (1) aGgulasittarI (2) anuzAsanAGkuzakulaka (3) anekAntajayapatAko dyotadIpikAvRtti TippaNaka (4) Avazyaka (pAkSika) saptatikA 5) upadezapaJcAzikA 6) upadezapadaTIkA upadezAmRtaprakaraNa INTRODUCTION 8) karmaprakRti diSpaNaka kAlazataka (10) gAthAkoza ( 11 ) jIvopadezapaJcAzikA ( 12 ) tIrthamAlAstava (13) devendrana ra kendraprakaraNaTIkA (14) dharmabinduTIkA ( 15 - 16 ) dharmopadezakulaka (17) praznAvalI (18) prAbhAtika jina stuti (19) mokSopadezapaJcAzikA ( 20 ) yogabinduTIkA (21) ratnatrayakulaka' (22) rasAula (23) lalitavistarA paJjikA ( 24 ) vanaspatisaptatikA (25) viSayanindAkulaka (26) zokaharopadezakulaka (27) samyaktvotpAdavidhi ( 28 ) sAmAnyaguNopadezakulaka (29) sArdhazataka cUrNi (30 - 32) hitopadezakulaka" I See the following verse of Guruvirahavilava :" sA 'dabbha'nayarI nayara seharattaM sayA samubvahau / jIe tuha purisasehara ! jammadiNamahAmaho jAo / / 28 / / " 22 " jasabhaho so sUrI jasaM ca bhadaM ca nimmala patto / cintAmaNi bva jegaM uvaladdho nAha! taM sIso // 29 // " 3 " siriviNayacandaajjhAvayarasa pAyA jayantu 'vinjhassa / jesu tuha Asi lIlA gayakalahasseva bhaddassa // 30 // " 4 " ANandasUripamuhA jayantu tuha bandhavA jayappayaDA / je tuma dikkhaviyA sikkhaviyA sUriNo ya kayA // 31 // " 5-10 These are published in Prakaranasamuccaya. 11 Almost all these works except Prasnavali are mentioned in the prastavana (p. 7) of Uvaesapaya.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION XXXI From this tentative list, it will be seen that Municandra Suri, too, has written works in Samskrita and Phiya, some of which are texts and the rest commentaries. A detailed exposition of these works is reserved for Volume II. This finishes the introduction. So I may now end it with a verse somewhat saturated with anekantartidu. It runs as under: "devaM devAdhidevaM paramapadagataM sRSTinetAramIzaM avyaktaM vyaktimantaM guNinamatigugaM bIjinaM cAgyabIjam / vizvAdhyaM vizvamUrti samaviSamasamaM kAraNaM kAraNAnAM taM nilaM dhyAnagamyaM praNamata RSabhaM divyarUpakharUpam // " - Adinathamaluprabhavakaslavand Sankdi Sheri, Gopipura, ) SURAT. 1st August 1940. Hiralal R. Kapadia,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE INTRODUCTION THE TEXT AND ITS TWO COMMENTARIES CHAPTER I ( prathamo'dhikAraH ) II ( dvitIyo'dhikAraH ) III (tRtIyo'dhikAraH ) IV (agatsfan: ) 17 97 CONTENTS 11 PAGES 5-7 9-31 I-504 1-95 96-133 134-316 317-504
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pvn zrIyAkinImahattarAdharmasUnu zrIharibhadrasUrizekharasUtritam anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam / svopajJayA 'vyAkhyayA zrImunicandrasUripraNItena TippaNakarUpeNa vivaraNena ca samalaGkRtam / prathamo'dhikAraH / (mUlam ) namaH sadgurubhyaH / jayati vinirjitarAgaH sarvajJastridazanAthakRtapUjaH / sadbhUtavastuvAdI zivagatinAtho mahAvIraH // 1 // ya ihAnindyo mArgoM vizeSataH pUrvagurubhirAcaritaH / tatra pravartitavyaM puMsA nyAyaH satAmeSaH // 2 // yadyapi na tathAbhUtA zaktiH prAkkarmadoSatastadapi / zaktyanurUpamupAyo na yatastatprAptaye'pyanyaH // 3 // satyapi guNavatyeva tu sa cAnyabhAve'pi paNDitairgaditaH / yatraiva yasya zaktiH sAtmyaM ca vizeSatasteSAm // 4 // sa tamArAdhayitumalaM yasmAdArAdhya cainamApnoti / zaktyantaraM chupAyAntarasAdhakamuttamaM niyamAt // 5 // tasmAn mamApi jAtA zaThoktibhirmohitAn jaDAna vIkSya / 20 prakaraNakaraNasamIhA pUrvanimittAt kRpAtazca // 6 // jinavacanazravaNAnnaH zaktirapi na nAsti tatra tasyaiva / sodhahetubhAvAt tucchatvAd vA zaThoktInAm // 7 // 1 zrImunicandrasUribhistveSA vRttirUpeNollikhitA / prekSyatAM paJcamaM pRsstthm| sarvajJAya' iti ga-pAThaH / 3 AryAcchandonibaddhaM padyamidam, ataH paraM nava 'yatastat prApyate'pyanyaH' iti ka-pAThaH / 5 2 'OM namaH pazcAmyapi tathaiva / ta 15
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam prathamaH (mUlam) tucchatvaM punarAsAM pradarzitaM pUrvasUribhirbahudhA / nyakSeNa sUkSmayuktibhiratigambhIraM khazAstreSu // 8 // tat tu zaThoktivimUDhA na jaDAH saJjAnate yatastena / sandazyate samAsasthUroktizaThoktyapAkaraNaiH // 9 // prArabhyate tata idaM samyaganekAntajayapatAkAkhyam / prakaraNamuktaguNayutaM jaDAvabodhAya dharmaphalam // 10 // (khopazA vyAkhyA) OM nmo'hte| svaparopakRtaye anekAntajayapatAkAkhyaprakaraNasya vyAkhyA prastUyate / iha cAdAvevAcAryaH ziSTasamayaparipAlanAya vighnavinAyakopazAntaye prayojanAdipratipAdanArthaM cemamAryAsamUhamAha-jayati vinirjitarAga ityAdi / tatra ziSTAnAmayaM samayo yaduta ziSTAH kvacidiSTe vastuni pravartamAnAH santa 15 iSTadevatAnamaskArapUrvakaM pravartante / ayamapyAcAryoM nahi na ziSTa iti, atastatsamayapratipAlanAya tathA zreyAMsi bahuvighnAni bhavantIti, uktaM ca "zreyAMsi bahuvinAni bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti "vinaaykaaH||"6 iti / 20 idaM ca prakaraNaM samyagjJAnahetutvAt zreyobhUtaM vartate, ato mA bhUdu vighna iti 'vighnavinAyakopazAntaye' tathA prekSApUrvakAriNaH prayojanAdizanye na pravartanta iti 'prayojanAdipratipAdanArtha' ceti // atra kazcidAha-prakaraNakAro hi prekSApUrvakArI, sa kimarthaM prakaraNAdau tadasambaddhamiSTadevatAstavamAha ? / na ca vighnavinAyakopazAntikaraNena prakaraNaniSpattya25NatayA tatsambaddhaH, stavavighnayovirodhAsiddheH; tadbhAve'pi kacid vighnabhAvAt, tadabhAve'pi cAbhAvAditi / . ....................... ... 1 zrIsiddhasenadivAkaraprabhRtibhirityarthaH / etadartha samIkSyatAM navamaM pRSTham / 2 vighnAnAM vighneSu vA vinAyakaH-mukhyo vinavinAyakaH-mahAvighnastasyopazAntaye-nAzAyetyarthaH / vighnAn vinetuM zIlamasyeti vighnavinAyakastasyopazAntyai-tuSTaya ityapyarthaH syAt / 3 dazakAtmakam / 4 'jayati vinirjitarAga ityAdi' iti pATho gha-pustake nAsti / 5 atra 'vinAyaka' zabdasya vighna ityarthaH, na tu mukhyo gaNapatirvA / 6 anuSTup /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ( svo0 vyA0 ) prayojanAdipratipAdanamapyanarthakameva tata eva samyakprayojanAdyanavagateH / karaNArthaparijJAnapurassarameva tat kathamanyato bhavati ? atastatpratipAdane'pi tadAzaGkA'nivRttireveti // adhikAra: ] " etaccAsAram, prakaraNakAro yata eva prekSApUrvakArI, ata eva tanniSpattyarthaM prakaraNAdau tadaGgarUpamiSTadevatAstavamAha / sambhavatyatra vighnaH prAgupAttAzubhakarmodayalakSaNaH / sa ceSTadevatAstavakaraNataH prazasta bhAvopapatterupazAmyatIti tanniSpattyaGgameva / evaM ca jalAnalavat stavavibhayorvirodha eva / na cehApyatiprabalo'gniH svalpena jalenopazAmyati / na cAlpaH svayamapi nopazAmyati / na cAnayorna virodha iti / evaM 10 ca 'tadbhAve'pi kacid vibhabhAvAt tadabhAve'pi cAbhAvAditi' vacanamAtrametat / prayojanAdipratipAdanamapi sArthakameva, tata eva sAmAnyena samyakprayojanAdyavagatestathAvyavahAradarzanAt / tadavagatau hi tadvizeSaparijJAnArthaM prakaraNe pravRtteH, tatastajjJAnabhAvAt / evaM ca ' prakaraNArthaparijJAnapurassara' mapyetad vizeSeNa sAmAnyenAnyato bhavatIti na doSaH / ato na 'tatpratipAdane'pi tadAzaGkA'nivRttireva', 15 sAmAnyena nivRttervizeSAzaGkAnivRtterapyupAyAbhidhAnAt sadupAyetarayorvizeSasiddheH, anyathA sakalavyavahAroccheda ityalaM casUryA (1), dimAtrapradarzanArthatvAdArambhasyeti // 3 iha cAyayA''ryayA iSTadevatAstavamAha / tadanyAbhistu saprasaGgaM prayojanAdItyAryAsamUhasamudAyArthaH // adhunA'vayavArtha ucyate tatra jayati vinirjitarAga iti / atra jayatIti 20 kriyA bhUtapUrvagatyA tathopacArata uktA tatprakarSaphalA pracyutyapekSayA vA / anekArthatvAd vA dhAtUnAM jayatIti kimuktaM bhavati ? sarvAn guNairatizete / 'vinirjitaH ' vividham- anekaiH prakAraiH pratipakSabhAvanAdibhirnirAdhikyena apunarjeyatayA jitaH - vikSipto rAgo'bhiSvaGgalakSaNo yena sa vinirjitarAgaH / dveSopalakSaNametat / ayameva 'viziSyate - sarvajJa iti / sarva-sUkSmavyavahitaviprakRSTaM vastu jAnAtIti 25 sarvajJaH / ayameva "viziSyate - tridazanAthakRtapUja iti / tridazanAdhAH 1' prakaraNArthajJAna0' iti ka- pAThaH / 2 dvitIye pRSThe 25 tamAyAM 26 tamAyAM ca payAM proktam / 3 'sadupAyairvizeSa0' iti gha-pAThaH / 4 asyArtho na jJAyate, kadAcit 'carcayA' iti syAt / 5 'sarvaguNai 0' iti Ga-pAThaH / 6-7 'vizeSyate' ityubhayatra ka - Ga-pAThaH /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( kho0 vyA0 ) indrAH zakrAdayastaiH kRtA pUjA - azokAdyaSTamahAprAtihAryAdilakSaNA yasya sa tridazanAthakRtapUjaH / ayameva viziSyate - sadbhUtavastuvAdIti / sadbhUtaM yathA'va5 sthitaM vastu vadituM zIlaM yasya sa sadbhUtavastuvAdI / ayameva viziSyate-zivagatinAtha iti / zivagateH - mokSagaternAthaH - tadvazIkaraNAt svAmI zivagatinAthaH / ko'yamevambhUta ityAha- mahAvIra iti / 'zUra vIra vikrAntau' iti kaSAyAdizatrujayAnmahAvikrAnto mahAvIraH / "Ira gatipreraNayoH' ityasya vA 'vipUrvasya / vizeSeNa riyati - karma gamayati yAti veha zivamiti vIraH / mahAMzcAsau vIrazca mahAvIra ityeSa 10 stavaH / ayaM ca yathAbhUtAnyAsAdhAraNaguNotkIrttanarUpatvAd bhAvastavaH / tathAhiguNA mUlAtizayAzcatvAraH, tad yathA - apAyApagamAtizayaH, jJAnAtizayaH, pUjAtizayaH, vAgatizayazca / tatra 'vinirjitarAga' ityanenApAyApagamAtizayamAh / uktaM ca" vItarAgA jinAH sarve mohanIyanivRttitaH / tadbhedA hi yataH proktAH sarve rAgAdayo malAH // 15 iti / tathA 'sarvajJa' ityanena ca jJAnAtizayam / yathoktam 20 Do "saMbhinnaM pAsaMto logamalogaM ca savvao savrvva / taM natthi jaM na pAsai bhUaM bhavvaM bhavissaM ca ||"" tathA 'tridazanAthakRtapUja' ityanena pUjAtizayam / uktaM ca"azokavRkSaH surapuSpavRSTi divyo dhvanizvAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm ||"" 1 prekSyatAmasyaiva pRSTasyAntimo bhAgaH / 2 - 3 'vizeSyate' ityubhayatra Da-pAThaH / 4 pANinIye dhAtupAThe 1902 tamaH 1903 tamazca dhAtuH / 5 'Ira gatau kampane ca' iti pANinIye dhAtupAThe 1018 tamo dhAtuH / 6 'vipUrvasya' iti pATho na vidyate gha-pustake / 7 'sarvarAgA0' iti Ga-pAThaH / 8 anuSTup / 9 AryAyAM nibaddhasyAsya padyasya chAyA yathA 10 upajAtiH / [ prathamaH sambhinnaM pazyan lokamalokaM ca sarvataH sarvam / tannAsti yanna pazyati bhUtaM bhavyaM bhaviSyaca //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (kho0 vyA0) 'sadbhUtavastuvAdI tyanena punarvAgatizayamAha / yathoktam "poggalarUvo saddo 'tahatthavattA tahApayaIe u / ___ saccAicittadhammA teNiha vavahArasiddhi tti // " 'zivagatinAtha' iti tu siddhatvakhyApanametat / mahAvIra iti ca nAma bhgvtH| (vivaraNam) zrIvItarAgAya nmH| zeSamatimatizayAnA yasyA'nekAntajayapatAkeha / hartumazakyA kenApi vAdinA naumi taM vIram // 1 // katipayaviSamapadagataM vakSye'nekAntajayapatAkAyAH / vRttevivaraNamahamalpabuddhibuddhyai samAsena ! // 2 // nanu zabdArthayostAdAtmyatadutpattisambandhavirahAd vAcyavAcakabhAva eva nAsti / tataH kathaM sadbhUtavastuvAditvalakSaNazcaturtho'tizayo ghaTate ityAzayoktam "poggalarUvo saho tahatthavattA ta~hApayaIe u| saccAicittadhammA teNiha vavahArasiddhi ti // asvArtha:-pudgalarUpo rUparasagandhasparzasvabhAvabhASAvargaNApudgaladravyopAdAnakAraNatvena mUrtaprakRtiH, na tu pareSAmiva "zabdo'mbaraguNaH" iti vacanAdAkAzadharmatvenAmUrtaH zabdaH pratItarUpa eva / tatheti vizeSaNasamuccaye / arthavaktA-arthavAcakaH, jIvAditatvasaptakapratipattinimittamityarthaH / kuta ityAha-tathAprakRtestu / turevkaaraarthH| tatazca tathA-20 tatprakArArthavacanasvabhAvA yA prakRtiH-svarUpaM tasyA eva, arthvcnsvaabhaavyaadevetyrthH| nanu "vastu vAcAmagocara" iti vacanAd bauddhaparikalpanAyA iva vastuvAcakakhabhAvazUnya iti / tathA satyAdicitradharmAbhAvapradhAnatvAnirdezasya satyAdayaH satyA-'satyasatyAmRSA-'satyAmRSalakSaNabhASAbhedarUpAzcitrA:-nAnAprakArAstathAvidhavaktRvyApAra 1 'tahA'tthaH' iti gha-pAThaH / 2 'tahA paIe' iti ka-pAThaH / 3 AryAcchandasi racitasyAsya padyasya chAyA---- pudgalarUpo zabdastathA'rthavaktA tathAprakRtestu / satyAdicitradhamo teneha vyavahArasiddhiriti / 4 'matamati0' iti kha-pAThaH / 5-6 AryA / 7 tahAppaie' iti ca-pAThaH / 8 chAyArtha dRzyatAM tRtIyaM TippaNakam / 9 'kArArtha matazca' iti kha-pAThaH / 10 'kalpanAd' iti ka-pAThaH / 11 'boddhapari0' iti kh-paatthH| 12 nirdazasatyA0' iti kh-paatthH|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (kho0 vyA0) yathoktam-"ammApiusaMtie vaddhamANe"R "devehiM se 'nAme kae 'samaNe bhagavaM mahAvIre' ti"| 5 Aha-eteSAmatizayAnAmitthamupanyAse kiM prayojanamiti ? ucyate-evameva bhAvaH / tathAhi-nAvinirjitarAgaH sarvajJo bhavati, na cAsarvajJasya tridazanAthAstathApUjAM kurvanti, na ca tadabhAve bhagavAn dharmamAcaSTe iti / prakArAntareNa vacanasAphalyaM nayaparikalpanAvyudAsazca sarvajJasiddhiMTIkAto vijJeya iti // itthamiSTadevatAstavamabhidhAya prayojanAdyanidhitsayA prasaGgamAha-ya ihetyAdi / 10 yaH kazcit iha-loke anindyaH-anindanIyo mArga:-panthAstapaHsvAdhyAyAdilakSaNaH vizeSataH-vizeSeNa pUrvagurubhiH-cirantanavRddhaH AcaritaH-AsevitaH tatra mArge pravartitavyaM-pravRttiH kAryA puMsA-puruSeNa nyAyaH sadvyavasthArUpaH satAM-satpuruSANAmeSaH-evambhUta iti / (vivaraNam) 15 parAdhInatayA dharmAH-svabhAvA yasya sa tthaa| tataH kimityAha-tena-uktalakSaNena zabdeneha-saMvyavahArAhajane vyavahArasiddhiH pratiniyatArthapratyAyanapUrvikA idaM kuru idamAnayetyAdirUpeti / tato yatastathAprakRtereva zabdo'rthavaktA satyAdicitradharmA ca tataH kathaM bhagavati vItarAgatvAdiguNagrAmabhAji sadbhutavastuvAditvAtizayo na "ghaTate ? (11) "devehiM se nAme kae samaNe bhagavaM mahAvIre ti"21 asyArthaH-devaiH 20zakAdibhiH 'se' tasya mAtApitRbhyAM vyavasthApitavarddhamAnAbhidhAnasya bhagavataH kimityAha-nAma-saJjJA kRtaM-vihitam / kenollekhenetyAha-zramaNo'kasmAdeva tathA. vidhabahulokasammatyA gRhasthaparyAye'pi labdhazramaNAbhidhAno bhagavAn rUpaizvaryAdisamagra 1 kalpasUtre 108tame sUtre (SaSThe kSaNe, dazame sUtre) / 2 chAyA-mAtApitRsatkaM vardhamAnaH / 3 nimnalikhitapatipurassaraH pATho'yam "sahasaMmuiyAe samaNe ayale bhayabheravANaM parIsahovasammANa khaMtikhame paDimANa pAlage dhImaM arairahasahe davie vIriasaMpanne" [ sahasammuditayA zramaNa: acalo bhayabhairavayoH parISahopasargANAM kSAntikSamaH pratimAnAM pAlako dhImAnaratiratisaho dravyaM vIryasampakSaH] 4 'nAmaM kayaM'iti gha-pAThaH / 5 chAyA--devaistasya nAma kRtaM 'zramaNo bhagavAn mahAvIra' iti / 6 "vizeSaNasAphalyaM' iti u-pAThaH / 7 'TIkAto'vaseya' iti gh-paatthH| 8 'ityambhUta' iti -paatthH| 9 'zabdArthavakA' iti ca-pAThaH / 10 'ghaTata iti chH|' iti kha-pAThaH / 11 patisUcako'yamakaH / 12 chAyArthe mUlasthAnArtha ca prekSyatAM paJcamaM prathamaM ca TippaNakam /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (svo0 vyA0) tathAvidhazaktyamAve kathamityAha-yadyapItyAdi / yadyapi na tathAbhUtApUrvaguruzaktitulyA zaktiH sAmarthyarUpA / kuta ityAha-prAkarmadoSata:janmAntarakRtakarmadoSAt / tadapi-evamapi zattayanurUpaM-zaktyucitaM tatra 5 pravartitavyam / kimityata Aha-upAyaH heturna yataH yasmAt tatprAsaye'pitathAbhUtazaktiprAptyarthamapi anyastatra tatpravartanAditi // satyapItyAdi / satyapyasminnupAye dAnazIlAdau kimityata Aha-guNavatyeva tu pravartitavyam , AkSepata upeyasAdhake ityarthaH / sa ca guNavAnevopAyaH / anyabhAve'pi-sAmAnyenopAyAntarabhAve'pi paNDitaiH-upAyajJaiH gaditaH-uktaH / ka 10 ityAha-yatraiva-upAye zIlasvAdhyAyAdau yasya-kartuH zaktiH sAmarthyalakSaNA sAtmyaM ca sukhibhAvasAdhanalakSaNam / yathoktam "pAnAhArAdayo yasya viruddhAH prakRterapi / sukhitvAyAvakalpante tat 'sAtmya'miti gadyate // vizeSataH-vizeSeNa teSAm-upAyAnAM dAna-zIla-tapaH-svAdhyAyalakSaNAnAM 5 madhye tatra pravartitavyamiti // ........ . (vivaraNam) guNagrAmayukto'sau / kimityAha-mahAvIra:-prANaparyantapradAyidivyAdhupasargavargasaMsarge'pi manAgapyakSobhan mahAvIranAmA bhavatviti // (7) tatra tatpravartanAditi / tatra-anindyapUrvapuruSAcarite mArge tatpravartanAt-20 zakyanurUpaceSTanAt // (12) sAtmyaM ca sukhibhAvasAdhanalakSaNamiti / samAnaH-sadRza ucitatvena AtmA yasya sa sAtmA tasya bhAvaH sAtmyam / cakAraH smuccye| 'sukhibhAvasAdhanalakSaNaM' sukhibhAvasya sukhitvasAdhanaM nimittaM tadeva lakSaNaM yasya tat tathA / idamuktaM bhavati-kartumiSTena AsevitumiSTena vastunA yadAtmano yogyatvena samAnatA sampannA 25 bhavati tadA tat 'sAtmya'mucyate / tasmiMzca sati prakRtiviruddhasnAnapAnAhAravihArAdikriyAkalApopanipAte'pi sati jantoH sukhitvamevotpadyata iti // 1 'sAdhanam' iti gha-pAThaH / 2 'yAvatkarUpante' iti ka-pAThaH / 3 anuSTup / '' ityadhika kh-c-paatthH| 5 'nAtanzaktyanu0' iti kha-pAThaH / 6 'kartumiSTaM ma' iti sa-pAThaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (svI vyAka) kimityetat ? evamityAha-sa tamityAdi / saH-evambhUtaH pumAn tam-upAyaM dAnAdikamArAdhayituM-niSThAM netum alaM-paryAptaye yasmAd bhavati, ArAdhya 5cainam-upAyaM Amoti-prApnoti / kimityAha-zattayantaraM tato'nyacchomanataram / sAtmyAntaropalakSaNametat / sAtmyAntaraM ca kiMviziSTamityAha-upAyAntarasAdhakaM-zIlAdhupAyAntaraniSpAdakamuttama pradhAna niyamAt-niyamena, etadeva samyagupAyasya upeyAvyabhicArAt / yasmAdevaM tasmAdityAdi / tasmAt kAraNAt mamApi jAteti prakaraNakAravacanametat / prakaraNakaraNasamIhA, prakaraNakaraNa10 buddhiriti yogH| kuta ityAha-zaThoktibhirmohitAn jaDAna vIkSya pUrvanimittAt kRpAtazceti / ihAnekAntAtmake vastutattve ekAntavyAjamohanAcchaThAHekAntavAdinaH / taduktibhiH-ekAntapratipAdikAbhirmohitAn-anekAntAtmakAt tatvAt pracyAvitAn jaDAn-mandamatIn vIkSya-dRSTvA pUrvanimittAt-anindhamArga pravartanAdeH / prakaraNakaraNaM hyanindyo mArgaH pUrvagurubhizca kukkAcAryAdibhirasmadvaMzajai15 rAcarita iti 1 hetvantaramAha-kRpAtazca-karuNAtazca / kRpAyatanameva hi zaThoktibhirmohitA jaDAH kAruNikasya, tathAsvabhAvatvAditi // na zaktyabhAve kRpAmAtreNeSTasiddhirityAzaGkayAha-jinavacanetyAdi / jinavacanasya zravaNAt kAraNAt / na:-asmAkamiti granthakAra Aha / zaktirapi na nAsti / "dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH" iti kRtvA'styeva / tatreti 20 prakaraNakaraNe tasyaiva-jinavacanasya sadbodhahetubhAvAt kAraNAt / uktaM ca "jinavacanAt saddhodho niyamAJcintAmaNeH sukhaM yadvat / . 'vidhyAptAdanubandhi tadvaditi nidarzanaM hyetat // " hetvantaramAha-tucchatvAt-asAratvAd vA kAraNAt / zaThoktInAm__ adhikRtaprakaraNanirAkAryANAmiti // 25. anena viSayAlpatayA saukaryamAha-tucchatvaM punarityAdi / tucchatvaM punaHasAratvaM punarAsAM-zaThoktInAM ni(? pradarzitaM pUrvasUribhiH-pUrvAcAyaH (vivaraNam) (22) tadvaditi nidarzanaM hyetaditi / tadvat-cintAmaNiducyate ityetannidarzanaM-dRSTAntamAtram , na punaH sarvasAdharmyamasti jinavacanacintAmaNisAdhyayorarthayora30 tyantabhedAt // 1 vidhyAtpAdaH' iti ka-pAThaH / 2 AryA / 3 'karaNAt' iti gha-pAThaH / 4 'vad yadyucyate' itica-pAThaH /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ( kho0 vyA0 ) siddhasenadivAkarAdibhirbahudhA anekathA nyakSeNa-vistareNa sUkSmayuktibhiH- nipuNopapattibhiH atigambhIraM ni ( ? pra ) darzitamiti kriyAvizeSaNam, tadutthAnAsambhavaparatayetyarthaH / khazAstreSu -samma ( nma ? ) tyAdiSu || adhikAraH ] yadyevaM kimanenetyAha- tat tu zaThoktItyAdi / tat punastucchatvamAsAM zaThoktivimUDhAH santo na jaDAH prANinaH saJjAnate - avagacchanti yataHyasmAt tena kAraNena sandarzyate- tatpratipattyAnuguNyena samyag darzyate / kathamityAha - samAsasyUro kizaThokkya pAkaraNaiH / samAsena sthUroktibhiH zaTho pAkaraNAnIti vigrahastairapi // evaM prayojanAdiprasaGgamabhidhAyAha - prArabhyate ityAdi / prArabhyate - prakramyate / tataH- tasmAt kAraNAt / idamityanenAntastattvaniSpannaM buddhau vyavasthitaM prakaraNa - mAha / samyagiti / jaDapratipattyAnuguNyena anekAntajayapatAkAkhyaM AkhyA - saJjJA anekAntajayapatAkAsaJjJakam / prakaraNamiti / prakriyante'rthAH svasthAnasthApanAmivyaktyA'sminniti 'prakaraNam' / kiMviziSTamityAha-uktaguNayutaM samAsa - 15 sthUroktizaThoktatya pAkaraNarUpam / kimarthamityAha - jaDAvabodhAya - mandamatyavabodhArtham / etadeva vizinaSTi - dharmaphalam / dharmaH phalaM - prayojanamasyeti dharmaphalam / tadatra tAvadanekAntajayapatAkA'bhidhAnena zaThoktayapAkaraNamanantaraprayojanaM kartuH, paramparAprayojanaM tu dharmaH uktavadanindyamArgapravRtteH viSaye kRpAsAphalyakara - free | abhidheyamapyetadeva / tathA'bhidhIyamAnaM karmarUpApannamiti sAdhyasAdhanalakSaNazca 20 " ( vivaraNam ) (5) tadutthAnAsambhavaparatayeti / tAsAM zeThokImAmutthAnasya - utpatterasambhavaparatayA- aghaTamAnatApradhAnatayA / ayamatra bhAvaH - pUrvasUribhiH syAdvAdayuktyA tathA zaThoktayo nirAkRtAH, yathA nirbIjatAM yAtAH punarutthAtuM na pravarttante || (14-15) svasthAnasthApanA'bhivyaktayeti / svabhAvata eva hi padArthAH sva- 15 sthAne - nijasvabhAvarUpe svahetubhireva' vyavasthApitA vartante / anena ca dhanthena svasthAne sthApanAyA abhivyakti: - prakAzanameva kriyate tathAvidhamohApasaraNeneti // (20) abhidheyamapyetadeveti / zaThokyapAkaraNam // 1 'satokImA 0' iti kha- pAThaH / dhikaH ka-pAThaH / 10 anekAnta0 2 2 ' zatayA' iti ka-pAThaH / 3 'rUpe svahetubhireva' itya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) iha ca nAnupanyastAnAM zaThoktInAmapAkaraNAnIti tA evopanyasyante / tatra zaThAH sadasannityAnityAdyanekarUpaM vastu pratiniyatAdi5 saMvedanAnubhavenAnyathA tadanupapatteranubhavanto'pi vastusthityA'nAdikarmasAmarthyadoSato bhavasamudranairguNyamiva na pratipadyante, apAya __ (so0 vyA0) sambandhaH / zrotRRNAM tvanantaraprayojanaM prakaraNArthaparijJAnameva, paramparAprayojanaM dharma eva * iti / evaM ca nArabdhavyamevedaM prakaraNaM prayojanAdirahitatvAt unmattakaviruta10 vadityevamAdi nirAkRtameSa // sAmpratamadhikRtaprayojanAnuvAdenaiva vivakSitamupakramate iha cetyAdinA / iha ca-prakrame nAnupanyastAnAm Adau zaToktInAmapAkaraNAnIti kRtvA tA eva upnysynte-shtthoktyH| tatra zaThAH praaguktlkssnnaaH| sadasannityAnityAdyanekarUpam / 'Adi'zabdAt sAmAnya-vizeSAdiparigrahaH / vastu cetanA15 cetanam / ghaTajJAnAdi 'anubhavanto'pi na pratipadyanta' iti yogaH / kathamityAhapratiniyatAdisaMvedanAnubhavena / pratiniyataM-tadanyAbhavanasvabhAvam , 'Adi'zabdAdanuvRtti-vyAvRtti-svabhAvAdiparigrahaH, saMvedanaM-vijJAnam / pratiniyatAdi ca tat saMvedanaM ceti samAsaH / tasyAnubhavastena hetunA / anyathA-vastunaH sadasadAdi rUpatAM vihAya tadanupapatteH-pratiniyatAdisaMvedanAnubhavAnupapatteH kAraNAt / 20 anubhavanto'pi vastusthityA-jJAnajJeyApekSayA ubhayathA vastusthitimAzritya kuto na pratipadyanta ityAha-anAdikarmasAmarthyadoSataH / anAdiyogAdanAdi, anAdi ca tat karma ca anAdikarma, karma jJAnAvaraNIyAdi, tasya sAmarthyamAtmano bhrAntipariNAmAdyApAdanalakSaNaM tato doSaH, Atmano bhrAntipariNAmAdiriti vigrahaH, tataH / anenezvarAdivyavacchedamAha, tasya vItarAgatvAdinA doSahetutvAyogAt / kimiva 25 na pratipadyanta ityAha-bhavasamudranairguNyamiva / bhavantyasmin karmavazavartinaH prANina iti 'bhavaH'-saMsAraH, samudra ivAnAkpAratvAd bhavasamudraH, tasya nairguNyaMnirguNatvam , janmAnityAdibhAveneti bhAvaH / tadvat-bhavasamudranairguNyamiva na pratipadyante, satpratipattyA tadvikAreSvevAsthayA pravRttariti / na kevalaM yathoktaM vastu 1 'kramyate' iti Ga-pAThaH / 2 'vastusthityA jJAnajJeyApekSayA ubhayathA vastusthitimAzritya' iti samadhikaH pAThaH k-prtii| 3 tadvikAreSvevAvasthayA' iti ka-pAThaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlas) hesvasadabhinivezAdhmAtamAnasAH pratyavatiSThante ca, kathamekameva ghaTAdirUpaM vastu saccAsaca bhavati ? / tathAhi-sattvamasatvaparihAreNa vyavasthitam , asattvaM sattvaparihAreNa ; anyathA tayoravizeSaH 5 syAt / tatazca tad yadi sat kathamasat ? athAsat kathaM saditi ? ekatra sadasattvayorvirodhAt / tathA coktam "yasmAt sattvamasatvaM ca viruddhaM hi mitho dvayam / vastvekaM sadasadrUpaM tasmAt khalu na yujyate // (kho0 vyA0) na pratipayante, kiJca apAyetyAdi / apAyahetuzcAsau narakAdinayanena asadabhinivezazvAlIkanirbandharUpatayeti samAsaH / tena AdhmAtam-ApUritaM mAnasaMcittaM yeSAM te tathAvidhAH / kimityAha-pratyavatiSThante ca-pratyavasthAnaM ca kurvanti / kathamityAdi / kathamiti kSepe / ekameva tathopalambhAt , ghaTAdirUpaM vastu / 'Adi'zabdAd vijJAnAdiparigrahaH / sacAsaca bhavati dvirUpam ? naivetya- 15 bhiprAyaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupadarzane / sattvaM prasiddhaM tad asattvaparihAreNa-asattvAnApattyA vyavasthitam , asattvam api pratItaM satvaparihAreNa, vyavasthitamiti vartate / itthaM caitadaGgIkartavyam / anyathAevamanaGgIkaraNe tayoH-sattvAsattvayoH avizeSaH syAt-abhedaH syAt / na caitadevam / tatazcetyAdi / tatazca-evaM sati tat-vastu yadi sat kathamasat ? 20 athAsat kathaM saditi ? / kiM naivamityAha-ekatra vastuni sadasattvayorvirodhAt / parasparaparihArasthitilakSaNo'yaM virodha iti / na caitat svamanISikayA ucyata ityAha-tathA coktaM pUrvasUribhiH / yasmAdityAdi / yasmAt sattvamasattvaM ca viruddhaM hi 'hi'zabda evakArArtho'vadhAraNe, viruddhameva, mitha:-parasparaM dvayam etad vastvekaMsadasadrUpaM ghaTAdi tasmAt khalu na yujyate / khalvityeva- 25 kaaraartho'vdhaarnne| sa ca bhinnakramaH, na yujyate evetyarthaH // 1 'Adi'zabdAjjJAnAdi jJeyam / / 2 amekAntavAdapravezaTippane proktaM ca--- "arthakriyAsamartha ca sadanyadasaducyate / samAvezo na caikatra tayoH prokto virodhataH // " 3 abheda ityarthaH / 4 anuSTup / 5 'dhmAtaM' iti U -pAThaH / 6 'kathamityAha' iti k-gh-paatthH| 7 'sathAhItyupapradarzane' iti ng-paatthH| 8 'eva' iti ka-pAThaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam - [prathamA (mUlam) kiJca sadasadrUpaM vastvabhyupagacchatA sattvamasatvaM ca vastudharmatayA abhyupagataM bhavati / tatazcAtrApi vaktavyam-dharmadharmiNoH kiM tAvad 5bhedaH, AhokhidabhedaH, Ahokhid bhedAbheda iti ? / tatra yadi tAvad bhedastataH sadasattvayorbhinnatvAt kathamekaM sadasadrUpamiti ? / adhAbhedastataHsadasatvayorekatvam , ekasmAdadharmiNo'bhinnatvAt tatvarUpavat, ato'pi kathamekaM sdsdruupmiti| dharmiNo vA'bhedaH sadasatvayorabhinnatvAt tatsvAtmavaditthamapi kathamekamubhayarUpam ? / " atha bhedAbhedaH / atrApi yenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena ___ (svo0 vyA0) doSAntaramAha kizcetyAdinA / kiJcAyamaparo doSaH-sadasadrUpaM vastvabhyupagacchatA pareNa sattvamasattvaM ca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavati / tataH kimityAha-tatazcAtrApi vaktavyaM pareNa-dharmadharmiNoH kiM tAvad bhedaH, 15 AhokhidabhedaH, Ahokhid bhedAbheda iti vikalpAH / kizcAta ityAha tatra yadi tAvad bhedo dharmadharmiNoH, tataH sadasattvayorbhinnatvAt, dharmiNaH sakAzAt , tritayametat kathamekaM sdsdruupmiti?|| athAbheda: sadasattvayodharmiNaH, tataH sadasattvayorekatvam , ekasmAd dharmiNaH abhinnatvAt tatsvarUpavat-dharmisvarUpavat / ato'pi katha2. mekaM sadasadrUpamiti? ekameva tadityabhiprAyaH / dharmiNo vA'bhedaH sada sattvayorabhinnatvAt tatsvAtmavat-dharmasvAtmavat / itthamapi kathamekamubhayarUpam ? vyAtmakatvAt tasyetyarthaH / atha bhedAbhedaH dharmadharmiNoH / atrApi-bhedAbhede yenAkAreNa bhedastena (vivaraNam) 25 (21) dharmasvAtmavaditi / yathAhi-dharmayoH-sattvAsattvayoH svAtmA parasparaM bhevAn , anyathA dvayAyogAt , evaM tAbhyAmabhinno ghaTAdidharmI bhedavAna na syAt / anyathA kathaM tAbhyAmabhinnatvaM tasya? / evaM ca dharmiNAvapi dvau prAmutaH, na cedaM dRSTamiSTaM vaa|| 1 vA bhedaH' iti ga-pAThaH / 2 'Ahozcid' iti ka-pAThaH / 3 'kharUpavad dharmisvarUpavadato'pi' ityadhikaH ka-pAThaH / 4 abhedo hi dvidhA bhavati-(a) sattvAsattvadharmoM dharmiNA sahAbhinnau vidyete, (A) dharmI sattvAsattvadharmAbhyAM sahAbhinno bhavati / 5 'vAn syAt' iti ka-pAThaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) cAbhedastenAbheda eva; tadevamapi naikamubhayarUpam / atha yenaivAkAreNa bhedastenaivAbhedaH, 'yenaiva cAbhedastenaiva bheda iti / etadapyacAru, virodhAt / tathAhi-yadi yenAkAreNa bhedaH kathaM tenaivAbhedaH? athA- 5 bhedaH kathaM bheda iti ? / atha yenApyAkAreNa bhedastenApi bhedazvAmedazca, yenApi cAbhedastenApyabhedo bhedazca / atrApi yenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena cAbhedastenAbheda eveti tadevAvartate // (stro0 vyA0) bheda eva, yena cAbhedastenAbheda eva / tadevamapi-bhedAbhedAGgIkaraNe'pi .. naikamubhayarUpam, tattvataH pUrvoktadoSAnatikramAt / atha yenaivAkAreNa bhedaH tenaivAbhedaH, dharmadharmiNoriti prakramaH, yenaiva cAbhedastenaiva bheda iti| etadapyacAru--azobhanam / kuta ityaah-virodhaat| tathAhi-yadi yenAkAreNa bhedaH kathaM tenaivAbhedaH ? athAbhedaH kathaM bheda iti ? abhinnanimittattvAditi grbhH| atha yenApyAkAreNa bhedastenApi bhedazcAbhedazcetyubhayam , yenApi 15 cAbhedastenApyabhedazca bhedazcetyubhayameva / etadAzakyAha-anApItyAdi / atrApi-AkulavAde yenAkAreNa bhedastena bheda eva, pravRttinimittabhedAt , yena cAbhedastenAbheda eva, a~bhinnanimittatvAt , iti-evaM tadevAvartate pUrvoktamiti cakrakamanavasthA vA // (vivaraNam) (11) tattvataH "pUrvoktadoSAnatikramAditi / tattvataH-paramArthavRttyA pUrvoktadoSANAM kevalabhedAbhedapakSadvayabhAvinAmanatikramAt-anulAcanAt / idamuktaM bhavatikevalabheTpakSe abhedapakSe ca ye prAgeva nirUpitA doSAste ubhayapakSAbhyupagame sutarAM prApnuvanti / yaduktam--- "pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na saH?" iti // (17) AkulavAde iti / sadasattvayoH parasparaM saGkIrNavAde // (19) cakrakamanavasthA veti / iha abhayadevAdigranthAntareSu padatrayasya punaH punarAvRttau 'cakrakaM' nAma doSo vivakSito dRzyate, yathA mImAMsakaH prAha-svata eva sarvajJAnAni pramANAni, na punaH saMvAdajJAnApekSayA, tanna cakrakadoSaprasaGgAt / "tathAhi-30 , 'yena cAmeda.' iti k-paatthH| 2 'yenaivAkAreNa' iti dha-pAThaH / 3 bhinna.' iti U-pAThaH / 4 'pUrvadoSA0' iti ka-pAThaH / 5 'tadAhi na yAvad vijJAnasya ca yathA.' iti kh-paatthH|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam .. ...[prathamaH (mUlam) kiJca bhedAbhedamabhyupagacchatA avazyamevedamaGgIkartavyam, iha dharmadharmiNordharmadharmitayA bhedaH svabhAvataH punrbhedH| khabhAvato5'pi hi tayorbhede'GgIkriyamANe parasparataH pravibhaktarUpaM padArthadvayamevAGgIkRtaM syAt, na punarekaM dvirUpamiti / tadatrApi nirUpyate-na hi anAsAditakhabhAvabhedayordharmadharmiNordharmardharmitayA'pi bhedo yujyte| tathAhi-yadi yo dharmasya svabhAvaH sa eva dharmiNo'pi ; evaM satyaso dharmI dharma eva syAt, tatsvabhAvatvAd dharmakharUpavat / dharmoM vA (svo0 vyA0) kizcetyAdi / kiJca bhedAbhedamabhyupagacchatA pareNa avazyamevedamaGgIkarttavyam , iha-pakSe dharmadharmiNormadharmitayA bhedaH niyatasvarUpatayA, svabhAvataH punarabhedaH, vastutvenetyarthaH / kimityetat? evamityAha-svabhAvato'pi hi tayoH-dharmadharmiNo de'GgIkriyamANe parasparataH pravibhaktarUpaM padArthadvaya15 meva dharmarmirUpamaGgIkRtaM syAt, na punarekaM vastu dviruupmiti| yadi nAmaivaM tataH kimityAzaGkayAha-tadatrApi nirUpyate-na hi-naiva anAsAditakhabhAvabhedayodharmadharmiNordharmadharmitayA'pi niyatasvarUpatayA bhedo yujyate / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-yadi yo dharmasya svabhAvaH vastutvalakSaNaH sa eva dharmiNo'pi, nAnyaH / evaM satyasau dharmI dharma eva syAt, tat2. svabhAvatvAt-dharmarvebhAvatvAt / dharmasvarUpavaditi dRssttaantH|dhrmoN vA dharmi (vivaraNam) na yAvad vijJAnasya yathAvasthitArthapericchedalakSaNo vizeSaH siddhyati, na tAvat tatpUrvikA pravRttiH saMvAdArthinAm , yAvacca na pravRttirna tAvadarthakriyAsaMvAdaH, yAvanna saMvAdo na tAvad vijJAnasya yathAvasthitArthaparicchedakatvasiddhiriti cakrakaprasaGgaH"6 25 iti / anavasthA tu punaH punaH padadvayAvartanarUpA prasiddhaiva / iha tu anavasthA-cakrakayonImakRta eva vizeSo labhyate, na punararthakRtaH kazcid yad vakSyati sAmAnyavizeSavAde 'cakrakamanavasthAnivRtte'riti / atra hi cakrake sAdhye anavasthAnativRttilakSaNo heturupanyastaH / ato jJAyate anavasthaiva cakravat punaH punarbhamaNAt cakrakamityucyata iti // __ 1 'dharmaniyatarUpatayA bhedaH dharmikhabhAvataH' iti ka-pAThaH / 2 'taddharmasvarUpavat' iti ka-pAThaH / 3 'dharmasvabhAvAt' iti pATho gha-pustake nAsti / 4 'svabhAvAt' iti k-paatthH| 5 'paricchedatvasiddhiriti sibhyati' iti kha-ca-pAThaH / 6 prekSyatAM sammatiprakaraNasya vRttiH (pR. 5) /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 15 (mUlam) dharmikhabhAvAvyatiricyamAnamUrtirdharmimAtrameva syAditi / tatazcaivaM dharmadharmiNI svabhAvabhedAnAsAdanenApratilabdhabhedI kathaM bhedanimittaM bhavata iti? / na ca khabhAvato'pi tayorbhedAbhedakalpanA yuktA, 5 pUrvoktadoSAnativRtteH / tathA coktam "bhedo vA syAdabhedo vA dvayaM vA dhrmdhrminnoH| bhede naikamanekaM syAdabhede'pi na yujyate // dvayapakSo'pi cAyukto viklpaanuppttitH| tenAnekAntavAdo'yamajJaiH smupklpitH||" kiJca 'saMvinniSTA vissyvyvsthityH| na ca sadasadrUpaM vastu saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAt / tathAhi-nAkSaje vijJAne (kho0 vyA0) svarUpAvyatiricyamAnamUrtiH san dharmimAtrameva syAt, tatsvarUpavat iti| tatazcaivaM dharmadharmiNau dvAvapi svabhAvabhedAnAsAdanena hetunA aprati-15 labdhabhedI santau kathaM bhedanimittaM bhavata iti / svabhAvAbhedAnnaiva bhavata ityarthaH / na cetyAdi / na ca svabhAvato'pi sakAzAt tayoH-dharmadharmiNo dAbhedakalpanA yuktaa| kuta ityaah-puurvoktdossaantivRtteH| pUrvoktadoSAzca atrApi 'yenAkAreNa bhedastena bheda eve tyAdayaH / tathA coktamiti jJApakamAha bhedo vetyAdinA / bhedo vA syAdabhedo vA dvayaM vA bhedAbhedalakSaNaM dharmadharmiNoH / 20 kicAto bhede naikaM vastu anekaM syAt , anekatvAdeva, abhede'pi na yujyate ekamanekam , ekatvAdeva / dvayapakSo'pi cAyukto bhedAbhedapakSaH / kuta ityAhavikalpAnupapattitaH / iyaM coktavad yojanIyA / tenAnekAntavAdo'yamajJaiH prANibhiH samupakalpita iti // __ihaivAbhyuccayamAha kizcetyAdinA / kiJcAyamaparo doSaH / saMviniSThAH-saMvedana-25 paryavasAnA viSayavyavasthitayaH-viSayamaryAdAH / yadi nAmaivaM tataH kimityAhana ca sadasadrUpaM vastu saMvedyate / kuta ityAha-ubhayarUpasya saMvedanasthAbhAvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi nAkSaje vijJAne, 1-2 anuSTup / 3 jJAnAyattA ityarthaH / 4 'saMvedanAbhAvAt' iti ga-pAThaH / 5 'nAkSajavijJAne' iti k-paatthH| 6 'kharUpavyati' iti gh-paatthH| 7 prekSyatAM dvAdazaM pRSTham /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) sadasattve pratibhAsete, asattvasyArUpatvAt , rUpatve cAsattvavirodhAt, tathA'nubhavAbhAvAca / na ca kAryadvAreNApi sadasadrUpaM vastu 5 pratipattuM zakyate, yato nobhayarUpaM kAryamupalabhyate / na ca tat kAryakaraNe pravartamAna kenacidAkAreNa karoti kenacinna karoti, ekasya karaNAkaraNavirodhAt, sarvAtmanA ca karaNe tadbhAvarUpameva syAt / tathAhi-nAmAvaH kasyacit kAraNaM bhavitumarhati, abhAvatvavirodhAt, tatkAraNatve ca vizvamadaridraM syAt / tata eva kaTaka-kuNDalA "zutpatteH / na ca tasmAnnirupAkhyatayA'viziSTAt kasyacideva (kho0 vyA0) indriyajJAne ityarthaH, sadasattve pratibhAsete / kuta ityAha-asattvasyArUpatvAt / arasAdhupalakSaNametat / rUpatve cAsatvavirodhAt, tathA'nubhavA bhAvAca nAkSajajJAnena tucchAnubhavaH / evaM pratyakSeNomayarUpasyAgrahaNamabhi15 dhAya anumAnenAbhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca kAryadvAreNApi sadasadrUpaM vastu pratipattuM zakyate / kAryamatra samAnajAtIyamabhipretam / tathA cAha-yato nobhayarUpaM kAryamupalabhyate / na ca tat-vastu kAryakaraNe pravartamAnaM sat kenacidAkAreNa karoti kenacinna karoti kAryam / kuta ityAhaekasya karaNAkaraNavirodhAt / sarvAtmanA ca karaNe kAryasya tadbhAva20 rUpameva syAd vastu / tathAhi-nAbhAvaH kasyacid vastunaH kAraNaM bhavitu marhati / kuta ityAha-abhAvatvavirodhAt sakalazaktivikalastuccho'yamiti / tatkAraNatve ca-abhAvakAraNatve ca vizvaM-jagat adaridraM syAt / tata eva abhAvAt , kaTaka-kuNDalAdyutpatteH / na ca tasmAt-amAvAt (vivaraNam) 25 - (16) kAryamatra samAnajAtIyamabhipretamiti / iha mRdAdirUpaM kAraNaM jainaiH sadasaidUpamabhyupagatam , tacca na kAryadvAreNAvaboDhuM zakyate, yataH sarvamapi kAryamatra loke samAnajAtIyaM kAraNena saha sadRzaM sat kAraNakhabhAvaM gamayituM samartham , na ca kArya ghaTAdisambandhi sadasadrUpaM vedyate, vedyamAnarUpatvenaiva tasya pratyakSata evopalabhbhAditi // 1 'bhAvAt' iti u-paatthH| 2 'sadbhUyamabhyu' iti sva-pAThaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] syopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) bhAvaH, na sarvasyeti vaktuM yujyate, hetvabhAvAt, ataH zraddhA. gamyamevedaM sadasadrUpaM vastviti / tathA coktam-- "na ca pratyakSasaMvedyaM kAryato'pi na gmyte| zraddhAgamyaM yadi paraM vastvekamubhayAtmakam // 12. ... etena nityAnityamapi pratyuktamavagantavyam, virodhAdeva / tathAhi-"apracyutAnutpannasthiraikakhabhAvaM nityamAkhyAyate, prakRtyaikakSaNasthitidharmaka cAnityamiti" / tatazca tad yadi nityaM kathamanityam ? (svo vyA0) nirupAkhyatayA aviziSTAt kasyacideva bhAvo mRdAderiva ghaTAdeH, na sarvasyeti vaktuM yujyate / kuta ityAha-hetvabhAvAt, mRdAderiva ghaTAdau pratiniyatazaktyabhAveneti / ataH zraddhAgamyamevedaM sadasadrUpaM vastviti nigamanam / tathA coktamiti jJApakamAha na cetyAdinA / na ca pratyakSasaMvedyam ubhayAtmakaM vastu kAryato'pi na gamyate uktavadetat / zraddhAgamyaM 5 yadi paraM pramANAviSayatvena vastvekamubhayAtmakam , sadasadAtmakamityarthaH / / - atidezena dUSaNAntaramAha etenetyAdinA / etena-anantaroditena sadasadrUpatAnirAkaraNena nityAnityamapi vastu pratyuktaM-nirAkRtam avagantavyam / kuta ityAha-virodhAdeva / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / 'tathAhItyupadarzane / apracyutaH anivRttisvabhAvatayA anutpannaH sadAbhAvena sthira evaMrUpatayA 20 ekaH khabhAvo yasya tat tathAvidhaM nityamAkhyAyate / 'athavaivaM vizeSaNasAphalyam-ekasvabhAvaM nityamAkhyAyata ityukte kSaNasthitikhabhAvamapyekakhabhAvaM bhavati / tadvyavacchedArtha 'sthira grahaNam / sthiraikasvabhAvamapi muktavastu kaizcinnityamiSyata iti tadvyavacchedArtham 'anutpanna grahaNam / anutpannasthiraikakhabhAvamapi svapracyutisamayaM yAvat kaizcinnityamiSyata iti tadvyavacchedArtham 'apracyutagrahaNa'miti / 25 prakRtyetyAdi / prakRtyA svabhAvena, ekakSaNasthitidharmakaM cAnityamiti anitya (vivaraNam) (25) kaizcinnityamiSyata iti / kaizcit-naiyAyikairnityaM-zAzvatamabhyupagamyate / naiyAyikA hi ghaTAdikAryANAM prAgabhAvamanutpannasthiraikabhAvatayA ghaTAdikAryotpattisamayaM yAvannityamabhyupagacchanto'pi tadutpattau pracyavamAnaM manyanta iti // 30 ___ 1 atra pUrvapakSasya prathamAMzaH sampUrNaH / 2 anuSTup / 3 'hetubhAvAt' iti ng-paatthH| 4 tathAhItyupapradarzane' iti u-pAThaH / 5'atha cevaM' iti -pAThaH / 6 'bhAvatayA ghaTAdi0' iti k-paatthH| anekAnta03
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam prathamaH (mUlam) anityaM cet kathaM nityamiti? / syAdArekA-na hi kUTasthAnityatayA nityaM dravyamabhyupagamyate'smAbhiH, pariNAmAnityatA'bhyupagamAt, 5 kintu pUrvottarakSaNapravibhAgena pravandhavRttyA / na yasya paryAyANAmivocchedaH, tadrUpeNa 'tthaaprtiiteH| paryAyA eva hi paryAyarUpeNa nirudhyante, na tu dravyamiti nitymbhyupgmyte| iyamapyayuktA yasmA (kho0 vyA0) mAkhyAyate / tatazca tat-vastu yadi nityaM kathamanityam ? anityaM cet .. kathaM nityamiti? virodhAt / syAdAreketyAdi / syAdArekA-syAdAzaGkA / na hi naiva kUTasthanityatayA-ekarUpatayA nityaM dravyamabhyupagamyate'smAbhiH / kuta ityAha-pariNAmAnityatA'bhyupagamAt kAraNAt / kintu evaM nityamabhyupagamyate ityAha-pUrvottarakSaNapravibhAgena / ayaM pUrvaH, ayamuttaraH, ayamanayoH pravibhAgo'tyantabhedarUpa ityevambhUtena prabandhavRttyA hetubhUtayA / na yasya15 dravyasya paryAyANAmivocchedaH pUrvottarakSaNapravibhAgena / kuta ityAha-ta peNa-dravyarUpeNa tathA'pratIte:-ucchedenApratIteH prabandhavRttyA; athavA tadrUpeNadravyarUpeNa tathApratIteH-anucchedena pratIteH / evaM ca paryAyA eka yasmAt (vivaraNam) (12) pariNAmAnityatA'bhyupagamAditi / 20 "pariNAmo yarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH prinnaamstdvidaamissttH||" iti uktalakSaNena pariNAmena, na tu niranvayakSaNakSayitayA nityatA tasyA anabhyupagamAt / tatazca na kUTasthanityatAyA avakAzaH // (14) prabandhavRttyA hetubhUtayeti ! prakRSTo'nyabandhebhyo vilakSaNaH pUrvAvasthApari25 tyAgena uttarAvasthArUpatayA pariNamanena yo bandhaH-sambandhaH sa 'prabandha' ityucyate / tena vRttiH-vartanaM svabhAvalAbho yaH padArthAnAM tayA hetubhUtayA nityatvamabhyupagamyate / idamapyuktaM bhavati-pUrvottarayoH kSaNayoH kAlasamayalakSaNayo raka-manuSyatvayoriva parasparaM yaH pravibhAgo'tyantabhedarUpastenopalakSitA yA prabandhavRttiH sarvakSaNeSu ekadravyAnuvRttilakSaNA tayA nityatvamAsthIyate jainaiH, pratikSaNaM paryAyeSu vartamAneSvapi yA dravyAnuvRtti30 strikAlakoTisparzinI sA nityateti paramArthaH // 1 tathApratIteH' ityapi cAru, vyaakhyaantrshkytvaat| 2 AryAcchandonibaddhamidaM padya sthAnA(sU. 537 )TIkAyAM (377 tame patre) avataraNarUpeNa zrIabhayadevasUriNollikhitam / 3 'kSiyatayA yA nityatA' iti kha-pAThaH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) deSA'pyatra nityatA na sambhavati, paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH / tathAhi na paryAyavyatiriktaM dravyamasti tathA'nubhavAbhAvAt, vyatiriktabhAve vA anekarUpaika vastuvAdahAniprasaGgaH / tathA coktam"paryAyAbhedato'nityaM dravyaM syAt tatsvarUpavat / syAdvAdavinivRttizca nAnAtve samprasajyate // 3 vyatiriktAvyatiriktapakSastu virodhAghAtatvAzyAyavahi bhUtatvAvanuddhoSya eveti // 19 ( kho0 vyA0 ) tattatkSaNasthitisvabhAvatayA paryAyarUpeNa nirudhyante - vinazyanti, na tu dravyaM tattatsvabhAvatayA tannirodhabIjam iti evaM nityamabhyupagamyate / anityatAnuviddhaM tadAdhArabhUtamityarthaH / etadAzaGkayAha - iyamadhyayuktA - ArekA yasmAdeSA'pi - anantaroditA atra - dravye nityatA na sambhavati / kuta ityAha-paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH svataH paratazca / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi 15 na paryAyavyatiriktaM dravyamasti tathA'nubhavAbhAvAt / na hi piNDazivakAdivyatiriktaM mRdravyamanubhUyate / vyatiriktabhAve vA paryAyegyo dravyasya, anekarUpamekaM vastu iti vAdahAniprasaGgaH, dvayorapyekaikatvAditi / tathA coktamiti jJApakamAha-paryAyetyAdi / paryAyAbhedataH - kAraNAt anityaM dravyaM syAt tatsvarUpavat-paryAyasvAtmavat / syAdvAdavinivRttizva-anekAnta- 20 hAnizca nAnAtve samprasajyate dravya-paryAyayoH / vyatiriktAvyatiriktapakSastu anayorvirodhAghAtatvAd hetornyAyabahirbhUtatvAdanudroSya eveti // 10 ( vivaraNam ) (11) tattatkSaNasthitisvabhAvatayeti / tasmiMstasmin kSaNe sthitiH - avasthAnaM svabhAvo yeSAM te tathA teSAM bhAvastattA tayA // 25 (12) tattatsvabhAvatayeti / saH - avinazvaraH svabhAvo yasya tat tatsvabhAvaM tasya bhAvastathA tasya- dravyasya tatsvabhAvatA tayeti // (15) svataH paratazceti / ghaDhe hi mArdo'yaM ghaTa iti svataH paryAyaH navo'yaM ityAdizca paraM kAlamapekSyeti // 1 'cAneka0' iti ka-pAThaH / 2 'vastuhAni0' iti ka- pAThaH / 3 anuSTup / 4 atra pUrvapakSasya dvitIyAMzaH sampUrNaH / 5 'bhAvastatrAsya' iti ka- pAThaH, 'bhAvastattA tathA tasya' iti tu kha- pAThaH / 6 'tatbhAvatA' iti ka- pAThaH / 7 'mAtoM hi ghaTa' iti kha- pAThaH / 8 'na cAyaM iti' ca-pAThaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam / .. [prathamaH (mUlam) etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyam / tathAhiekAdidharmakaM sAmAnyam , anekAdidharmakA 'vizeSAH / tatazca tad 5 yadi sAmAnyarUpaM kathaM vizeSarUpam ? vizeSarUpaM cet kathaM sAmAnyarUpam ? iti virodhAt // kiJca sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgaH / tathAhi-viSa-modaka-kSIra-karkAdivyatyabhinnamanAnAkhabhAvamekaM sAmAnyaM vrtte| tatazca na viSaM viSa10 meva, modakAdyabhinnasAmAnyAvyatirekAt / nApi modako modaka eva, viSAbhinnasAmAnyAbhedAt / kiM tarhi ? ubhayamapyubhayarUpam / (svo0 vyA0) . atidezenaiva doSAntaramAha etenetyAdinA / etena-nityAnityanirAkaraNena sAmAnyavizeSarUpamapi vastu pratikSiptamavagantavyam / etadeva yojayati 15 tathAhItyAdinA / tathAhi ekAdidharmakaM sAmAnyam , "ekaM nityaM niravayavamakriyaM sarvagataM ca sAmAnyam" iti vacanAt / anekAdidharmakA vizeSA aneke anityA ityAdi / tatazca tat-vastu yadi sAmAnyarUpaM kathaM vizeSarUpam ? vizeSarUpaM cet kathaM sAmAnyarUpam ? / iti-evaM virodhAt pratikSiptamavagantavyamiti // 20 ihaivAbhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH kimityAha-sakalalokaprasiddho yaH saMvyavahAraniyamaH taducchedaprasaGgaH / tadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupadarzane / viSa-modakakSIra-karkAdivyaktibhyaH / karkaH-azvavizeSaH / 'Adi'zabdAd gajAdivyaktigrahaH, abhinnam avyatiriktam anAnAkhabhAvam-acitrasvabhAvam ekaM sAmAnya 25 vrtte| yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatazca na viSaM viSameva ekAntataH, modakA dyabhinnasAmAnyAvyatirekAt kAraNAd viSasya / nApi modako modaka eva niyatarUpeNa, viSAbhinnasAmAnyAbhedAtmodakasya / kiMtarhi ? ubhayamapi 1 vizeSAH, tathA nityaM sAmAnyaM anityA vizeSAstathA niravayavaM sAmAnya sAvayavavizeSAH, tathA niSkriyaM sAmAnyaM sakriyAvizeSAH tathA sarvagataM sAmAnyaM asarvagatA' ityadhikaH ka-pATho ga-gha-pustakayo sti, vyAkhyAyAmapi sa na vartate / 2 'bhinnaM nAnA0' iti g-paatthH| 3 'dharmavizeSAstvaneke' iti Ga-pAThaH / 4 'ityAdayaH tatazca' iti ng-paatthH| 5 'paryAyetyAdi paryAyabhedataH' ityadhiko U-pAThaH / 6 'tathAhItyupapradarzane' iti gha-pAThaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) tatazca viSArthI viSe pravarteta modake ca, evaM modakArthyapi modake pravarteta viSe ca / lokazca viSArthI viSa eva pravartate, na modake, modakArthyapi modaka eva, na viSe, ityamya niyamasyocchedaH syAt / 5 tathA viSe bhakSite modako'pi bhakSitaH syAt, modake ca bhakSite viSamapi bhakSitaM syAt, tathA ca pratItivirodhaH / evaM kSIra-kAdiSvapi yojyam / syAdetad viSAdiSu vizeSarUpatA'pyastyeva, sA tadarthino niyamena pravRttejim, tadbhakSaNe ca nAnyabhakSaNaM syAditi / etadapyayuktam, viklpaanupptteH| vizeSarUpatA hi sAmAnyAd 10 vyatiriktA vA syAdavyatiriktA vaa| avyatiriktatve tatsvarUpavanna tasyAstatvam / vyatiriktatve ca tadarthipravRttiviSayatvAt tasyA eva (svo0 vyA0) viSamodakalakSaNam ubhayarUpaM-zavalam , itaretarAbhinnasAmAnyAbhedena vissmodkruupmityrthH| tatazca viSArthI janaH viSe pravarteta modake ca, tattvata ubhayostulya-15 tvAt / evaM modakArthyapi modake pravarteta viSe ca / bhAvanA pUrvavat / na caitadevamityAha-lokazca viSArthI viSa eva pravartate niyamena, na modake |modkaa Wpi modaka eva pravartate, na viSe / iti-evamasya niyamasya pravRttigocarasya ucchedaH syAt, nimittAbhAvAt / tathA viSe bhakSite modako'pi bhakSitaH syAt / modake ca bhakSite viSamapi bhakSitaM syAt / tathA ca 20 pratItivirodhaH, itthaM loke'prtiiteH| evamityAdi / evaM kSIra-karkAdiSvapi yojyaM na kSIraM kSIramevetyAdinA / syAdetadityAdi / athaivaM manyase-viSAdiSu vizeSarUpatA'pyastyeva, sA-vizeSarUpatA tadarthana:-viSAdyarthino niyamena pravRtterviSAdigocarAyA bIjam , tadbhakSaNe ca-viSAdibhakSaNe ca nAnyabhakSaNaM syAt-na modakAdibhakSaNaM syAt iti| etadapyayuktam / kuta ityAha-vikalpA- 25 nupptteH| etAmeva darzayannAha-vizeSarUpatA hi viSAdisambandhinI sAmA-' nyAd yathoditAd vyatiriktA vA syAdanyatiriktA vA / kiJcAta ityAhaavyatiriktatve sAmAnyAt tatvarUpavat-sAmAnyasvarUpavat na tasyAHviSAdivizeSarUpatAyAH tattvaM-vizeSarUpatvam , sAmAnyAvyatirekAdityarthaH / vyati__ 1 'pravartate' iti k-paatthH| 2 'pravRttirviSA.' iti i-paatthH| 3 'na' iti pATho gha-pustake naasti| 4 'enAmeva' iti Ga-pAThaH /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) vstutaa| vyatiriktAvyatirikteti cet , nanvevaM virodha iti syjytaamubhyruupvstuvaadaabhimaanH| tathA coktam "pravRttiniyamo na syAd viSAdiSu tadarthinaH / modakAdyapRthagbhUtasAmAnyAbhedavRttiSu // bhede cobhayarUpaikavastuvAdo na yujyate / bhedAbhedavikalpastu virodhenaiva bAdhitaH // vizeSarUpaM yat teSu tatpravRtterniyAmakam / sAdhvetat kintu vastutvaM tasyaivetthaM prasajyate // " (svo0 vyA0) riktatve ca viSAdivizeSarUpatAyAH sAmAnyAt, tasyA eva-vizeSarUpatAyAHvastutA iti yogH|kut ityAha-tadarthapravRttiviSayatvAt , tasyA evArthakriyA, kaaritvaaditybhipraayH| vyatiriktAvyatirikteti cet sAmAnyAd vizeSarUpateti 15 prakramaH / etadAzaGkayAha-nanvevamityAdi / nanvevaM-vyatiriktAvyatiriktAGgIkaraNe virodha iti kRtvA tyajyatAmubhayarUpavastuvAdAbhimAnaH, asAratvAdasyetyabhiprAyaH / tathA coktamiti jJApakamAha pravRttItyAdinA / pravRttiniyamaH tadanyavyavacchedena tatraiva na syAd viSAdiSu padArtheSu / kasyetyAha-tadarthina:viSArthinaH / kiMviziSTeSu viSAdiSu? / atrAha-modakAdyapRthagbhUtasAmAnyA2. bhedavRttiSu modakAdyapRthagbhUtaM yat sAmAnyaM tadabhedena ye vartanta ityarthaH / bhede cetyAdi / bhede ca sAmAnyAdamISAmiSyamANe kimityAha-ubhayarUpaikavastuvAdo na yujyate-ubhayarUpamekaM vastvityevambhUto vAdo na ghaTate, dvayasyApi pratyekamekaikatvAditi bhAvaH / bhedAbhedavikalpastu prakramAt sAmAnya-vizeSayovirodhenaiva bAdhito yadi bhedaH kathamabheda ityAdinA / vizeSetyAdi / 25 vizeSarUpaM yat teSu-viSAdiSu tatpravRttarniyAmakaM tadviSayAyAH / sAdhvetat-anantaroditaM kintu vastutvaM-paramArthasattvaM tasyaiva-viSAdivizeSarUpasya ittham-evaM prasajyata iti // (vivaraNam) (18) tatraiva na syAd viSAdiSviti / tatraiva-teSveva viSAdiSviti / / 1-3 anuSTup / 4 'nanvevamityAdi' iti pATho gha-pustake nAsti /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ - madhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 23 (mUlam ) tathA pareNApyuktam"sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRteH|| 'codito dadhi khAdeti kimuSTaM nAbhidhAvati ? // "2 5 tathAhi-uSTro'pi syAd dadhi, nApi sa evoSTro yenAnyo'pi syAduSTaH, tathA dadhyapi syAduSTaH, nApi tadeva dadhi yenAnyadapi syAd dadhi / tadevamanayorekasyApi kasyacit tadrUpAbhAvasyAbhAvAt, (svo0 vyA0) tathA pareNApyuktam / etadeveti darzayati sarvasyetyAdinA / sarvasya-vastuna 10 ubhayarUpatve-sAmAnyavizeSarUpatve / ubhayagrahaNamanekatvopalakSaNam / asmin sati kimityaah-tdvishessniraakRteH| tadvizeSasya uSTra uSTra eva, na dadhi; dadhi dadhyeva, noSTraH, iti-evaMlakSaNasya nirAkRteH--itararUpAvezena nirAkaraNAt / codito dadhi khAdeti / dadhi khAdetyevaM coditaH puruSaH kimuSTaM nAbhidhAvati khAditum , tasya kathaJcid dadhno'pyabhedAt 1 / yadvA sAmAnyenaiva kimuSTra 15 nAbhidhAvati, khAdanakriyAyA api kathaJcidabhidhAvanakriyA'vyatirekAditi ? / tathAhItyAdi vivaraNam / 'tathAhItyupadarzane / uSTro'pi syAd dadhikenacit prakAreNa dadhi, na tadabhAvAnuviddha ityarthaH / nApi sa evoSTra eva-uSTrasvarUpaniyata ekAntena yenAnyo'pi-dadhyAdikaH syAduSTaH-bhaveduSTaH, ubhayarUpatayA / athavA syAduSTra ityabhyupagamayuktiH / tathA dadhyapi syAduSTra: kenacit 20 prakAreNoSTraH, na tadabhAvAnuSaktamiti bhAvaH / nApi tadeva dadhi eva-davivabhAvaniyataM sarvathA yenAnyadapi-uSTrAdikaM syAd ddhi| etena sarvasyobhayarUpatvaM vyAkhyAtaM tadvizeSanirAkRterityetat tadevamanayorityAdinA vyAcaSTe / ubhayathA hi dadhyuSTrayoH (vivaraNam) (11) anekatvopalakSaNamiti / sattva-prameyatva-mUrtatvAdinA paryAyaparyAlocanena 25 vastuno yadanekatvam-anekasvabhAvatvaM tatsUcakamiti // __(19) syAduSTra ityabhyupagamayuktiriti / syAt-kathaJcit syAcchabdasyAnekAntArthatvAt uSTraH, na punaH sarvai rUpaiH ityevaMrUpo yo'bhyupagamaH-pakSaparigrahaH syAdvAdinaH sa eva yuktiH / idamuktaM bhavati-syAduSTaH-bhaveduSTra ityekaM vyAkhyAnam ; dvitIyaM tu syAt uSTra:-kathazciduSTra ityAcAryAbhyupagamenaiveti / / 1 noditaH' iti k-paatthH| 2 anuSTup / 3 'tadhAhItyupapradarzane' iti gha-pAThaH / 4 'na' isadhiko gh-s-paatthH| 5 'kRtarityatadevamanayoH' iti u-paatthH| 6 'vastuto' iti ka-pAThaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntaMjayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) svarUpasya vAtadbhAvinaH svaniyatasyAbhAvAt na kazcid vizeSa iti / tatazca dadhi khAdeti codita uSTramapi khAdet / "athAstyatizayaH kazcid yena bhedena vartate / sa eva dadhi so'nyatra nAstItyanubhayaM param // athAnayoH kazcidatizayo'sti yenAyaM tathA coditaH kSIravikAra eva pravartate, nAnyatra / evaM tarhi sa evAtizayo'rthakriyArthipravRttiviSayo dadhi / tatphalavizeSopAdAna bhAvalakSitasvabhAvaM hi 10 vastu dadhIti / sa ca tAdRzaH khabhAvo'nyatra nAsti, pravRttyabhAvAdarthinaH, tasmAnno bhayarUpamityekAntavAdaH // 24 [ prathamaH ( svo0 vyA0 ) vizeSaH syAt - dadhirUpAbhAvo vA uSTro bhavet, uSTrakharUpaM vA dadhyasambhavyuSTravarUpa eva niyataM syAt / evaM dadhyapi vAcyam / Adyasya tAvadasambhavastadityAdinA 15 kathyate / tadevamanayoH - dadhyuSTrayorna kazcid vizeSa iti sambandhaH / ekasyApIti danaH uSTrasya vA kasyacit / tadrUpAbhAvasyeti uSTrarUpAbhAvasya dadhirUpAbhAvasya vA abhAvAt / dvitIyasyApi prakArasyAbhAvamAha svarUpasyetyAdinA / svarUpasya vA - uSTrakharUpasya atadbhAvinaH- dadhyabhAvinaH, uSTrAbhAvino vA dadhisvarUpasya, svaniyatasya - uSTrabhAvaniyatasya dadhibhAvaniyatasya vA abhAvAnna kazcid 20 vizeSaH, saGkIrNatayA dadhyuSTrayoH / tataH kimityAha - tatazca dadhi khAdeti codite sati uSTramapi khAdet / khAdeti 'cAbhidhAvanopalakSaNametat / athetyAdi / atha asti dadhyuSTrayoH atizayaH kazcid yena - atizayena dadhi khAdeti coditaH puruSo bhedena vartate, uSTraparihAreNa dani / sa eva atizayaH, dadhi; sosnyatra - uSTre, nAstItyanubhayaM vibhaktarUpasvarUpaM sarvaM vastu tadeva ca paraM25 paramArthaH / e(?ane)katvaM tu kalpitam / dabho vA paramuSTrAdikamanubhayarUpamiti vyAkhyeyam / adhAnayoH kazcidatizayo'sti / anayoriti dadhyuSTrayoryenAyaM puruSastathA codita iti-dadhikhAdeti coditaH kSIravikAra eva-dani pravartate, nAnyatra uSTre / evaM tarhi sa evAtizayo dadhIti sambandhaH / kimbhUta ityAha- artha - kriyArthipravRttiviSayaH / dadhisAdhyA yA arthakriyA tayA yo'rthI - puruSastasya 30 pravRttiviSayaH / kiM kAraNam ? tatphaletyAdi / danaiva sAdhyatvAt tatphalavizeSaH / sa cAsau phalavizeSazceti vigrahaH / tasya upAdAna bhAvaH - hetubhAvastena lakSitaH 1 anuSTup / 2 atra pUrvapakSasya tRtIyAMzaH sampUrNaH / 3 'vAbhidhAnopa0' iti Ga-pAThaH / 4 'kazcid yenAtizayaiH' ityadhikaH ka - pAThaH / 5 'vibhaktasvarUpaM ' iti ka-pAThaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH pazavyAlyA municandrAvavivaraNayutam (mUlam) kiJca sarvavastuzabalavAdinaH kacidanyAsaMsRSTAkArabuddhyasiddheH tathAvAcakAbhAvAt saMhAravAdAnupapattiH, tatsiddhau vA tata eva tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiveti / tathA coktam"sarvAtmatve ca bhAvAnAM bhinnA sthAtAM na dhii-dhvnii| (svo0 vyA0) svabhAvo yasya vastunaH tadeva dadhIti kRtvA / sa ca tAdRza ityanantarokto dadhisvabhAvaH / anyatretyuSTre nAsti / kasmAdityAha-pravRttyabhAvAdarthinaH / dadhyarthina uSTre, tasmAnnobhayarUpaM vastu ityekaantvaadH| ayaM ca parodito. granthaH arthADhukto'pyupanyastaH, sAmpratakAlIyagranthakArazailyA spaSTataraM vA tathA'bhidhAya punaH parAbhyupagamapradarzanArthamiti // __ adhikRta evAbhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJcAyamaparo doSaH sarvavastuzabalavAdinaH anekAntavAdinaH / kacit-vastuni uSTrAdau anyAsaMsRSTAkArabuddhyasiddheH-dadhyAyasaMsRSTAkArabuddhyasiddheH shbltyaa| tathA anyAsaMsRSTAkAratvena 35 vAcakAbhAvAt , pravRttinimittAbhAvena zabdApravRtteH / kimityAha-saMhAravAdAnupapattiH / saMhAravAdaH syAduSTro dadhItyAdikaH / tatsiddhau vA kvacit'anyAsaMsRSTAkArabuddhyAdisiddhau vA tata eva-kvacit anyAsaMsRSTAkArabujhyAdisiddhereva tatvabhAvabhedAt tasya-vastuna uSTrAdeH svabhAvabhedAt / tamantareNa anyaasNsRssttaakaarbuddhyaadysiddheH| tadekarUMpataiva tasya-uSTrAdevastuna ekarUpataiva 20 iti na saMhAravAdo vAstavaH / tathA coktamiti parAbhyupagamaM darzayati sarvAtmatve (vivaraNa) (11) arthAdukto'pIti / viSamodakadRSTAntenaiva bhaNita ityarthaH // (11-12) spaSTataraM vA tathA'bhidhAya punaH parAbhyupagamapradarzanArthamiti / spaSTataraM-sphuTataraM yas parAbhyupagamasya pradarzanaM-prakAzanaM tadartham / kathaM yatpradarzana- 25 mityAha-tathA-yathA prathamavArAyAm abhidhAya-uktvA puna:-dvitIyasya velAyAm / 'vA'zabdaH pakSAntarasUcanArthaH / idamuktaM bhavati-yadekadokto pranthaH prakArAntareNa punarapi dayate sa tasyaiva sphuTatarAvabodhArthamiti / / (17) saMhAravAdaH syAduSTo dadhItyAdika iti / saMharaNam anekeSAM viprakIrNAnAm ekatra mIlanaM saMhAraH, tatpradhAno vAdaH, syAdvAda ityarthaH // 1 'anyA. tata eva' iti pATho gha-pustake nAsti / 2 'tata e(va) kvacit' iti Ga-pAThaH / 3'tatkhabhASAmedAt' iti hu-pAThaH / 4 'rUpatayaiva' iti ka-pAThaH / 5 'puraH parA.' iti kapAThaH / 6 'prakAzanaM' ityAderArabhya 'pranthaH'paryantaH pATho na vidyate kha-pratau ca-pratI c| .. anekAnta. 4
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH bhedasaMhAravAdasya tadabhAvAdasambhavaH // 1 so'yamanekAntavAdI kacidapyekamAkAraM pratiniyatamapazyan 5 vibhAgAbhAvAd bhAvAnAM kathamasaMsRSTAnyAkAravatyA buddhyA'dhibuddhyetArthAnabhilaped vA ? / tato bhedAgrahaNAt tatsaMhAravAdo na syAt, syAduSTro dadhi syAnneti / atha punarasaMsRSTAvAkArau pratipadya saMharet , ekarUpasaMsargiNyA buddheH kacit pratiniyamAt tatpratibhAsabhedakRta eva tayo rUpayoH svabhAvabhedo'pi syAt, ekAneka (svo0 vyA0) cetyAdinA / sarvAtmatve ca bhAvAnAm-uSTrAdInAM bhinnau syAtAM na dhI-dhvanI-jJAnaM zabdazca niyatAau~ na syAtAm , bhedasaMhAravAdasya tadekIkaraNalakSaNasya tadabhAvAt-bhinnadhIdhvanyabhAvAt , asambhavo bhedena gRhItayoH zrutayorvA ekatvanopasaMhAro bhavati, syAduSTo dadhItyAdi, nAnyathA // 15 tadetat so'yamityAdinA vyAcaSTe-so'yamanekAntavAdI-sarvavastuzabalavAdI kacidapi-uSTra dani vA ekamAkAraM pratiniyatam-itararUpavyavacchinnamapazyan / adarzane nimittamAha-vibhAgAbhAvAd bhAvAnAM zabalarUpatayA itaretararUpApatteH / kimityAha-kathamityAdi / kathaM-kena prakAreNa / asaMsRSTAnyAkAravatyeti / asaMsRSTo'nyAkAro yasminnarthe sa tathoktaH, sa yasyA buddharasti sA asaMsRSTAnyAkAra20 vatI, vibhaktArthagrAhiNIti yAvat tayA, buddhyA evambhUtayA adhibuddhyetArthAnsamyag jAnIyAt abhilaped vA dhvaninA / tato bhedAgrahaNAt-evaM vizeSAnupalabdheH kAraNAt tatsaMhAravAdaH-bhedasaMhAravAdo na syAt / kimbhUta ityAhasyAduSTo dadhi syAnneti / atha punarasaMsRSTau-asaGkIrNI AkArau dadhyuSTrayoH pratipadya saMharet syAduSTaH syAd dadhIti / tataH kimityAha-ekarUpasaMsargi25 NyAH-uSTrarUpeNaiva dadhirUpeNaiva vA sambandhavatyA buddheH kacit-uSTra danni vA pratiniyamAt-kAraNAt tatpratibhAsabhedakRta eva-buddhipratibhAsabheda (vivaraNam) (12-13) tadekIkaraNalakSaNasyeti / teSAM-dadhyAyuSTrAdibhedAnAM yadekIkaraNaM tallakSaNasya // 1 anuSTup / 2 'niyatArthe na' iti ka-pAThaH / 3 'asaMsRSTAnyAkAravayeti' iti pATho nAsti c-prtau| 4 'kArArthavatI' iti gh-paatthH| 5 'adhimucyetArthAnna samyag' iti ca-pAThaH / 6 'ekapratipadya saMharet syAduSTaH syAd dadhatIti tataH kimityAha' ityadhikazca-pAThaH / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'adhikAraH ] svopajJa vyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) vyavasthiteH pratibhAsaviSayatvAt / tathA ca naikastadubhayarUpaH syAditi mithyAvAda eSaH // 27 evamabhilApyAnabhilApyamapi virodhabAdhitatvAdevAnuddhoSyam / 5 tathAhi -abhilapyate yat tadabhilApyam, etadvilakSaNaM cAnabhilApyamiti / tatazca yadi tadabhilApyaM na tarhyanabhilApyam, anabhilApyaM cenna tarhyabhilApyamiti, ekasyAnekaviruddha dharmAnugamAbhAvAt // ' kiJca virodhidharmAdhyAsitakharUpatvAd vastuno'nekAntavAdino muktyabhAvaprasaGgaH / tathAhi - etadAtmA'GganA- bhavana- maNi- kanaka-dhana- 10 ( kho0 0 vyA0 ) kRta eva, tayo rUpayo : - dadhyuSTra sambandhinoH / kimityAha - svabhAvabhedo'pi syAt / kuta ityAha- ekAnekavyavasthiteH idamekamidamanekamityevambhUtAyAH prtibhaasvissytvaat| ekapratibhAsAlambanamekam, aneka pratibhAsAlambanaM cAnekam, bhinnapratibhAsaviSayau ca dadhyuSTrau / tathA ca sati naika uSTrodadhi vA 15 tadubhayarUpaH syAt, tadubhayaM dadhyuSTrobhayaM rUpamasyeti vigrahaH / iti - evamanena prakAreNa mithyAvAda eSaH syAdvAda iti / atrApi sAmAnyenArthamabhidhAya paragranthopanyAsaH viditaprayojana eva // evamityAdi / evamabhilApyAnabhilApyamapi vastviti prakramaH / virodhabAdhitatvAdeva kAraNAd anuddhoSyam - anuccAraNIyam / etadevAha 20 tathAhItyAdinA / taithAhItyupadarzane / abhilapyate vyaktamucyate yad vastu tadabhilApyam, etadvilakSaNaM cAnabhilApyamiti' / tataH kimityAha - tatazcetyAdi / evaM ca sati yadi tadabhilApyaM na tarhi anabhilApyam, anabhilApyaM cenna tarhi abhilApyamiti / ekasya vastunaH anekaviruddhadharmAnugamAbhAvAditi // kiJcetyAdi / kizvAyamaparo doSaH - virodhidharmAdhyAsitakharUpatvAd vastunaH sarvasyaiva anekAntavAdino vAdinaH muktatyabhAvaprasaGgaH / kathamityetadabhidhAtumAha-- tathAhItyAdi / tathAhi etat - adhyakSaM samadhigantavyam, AtmA-'GganA-bhavana- maNi- kanaka- dhana-dhAnyAdikaM vastu anAtmakaM 1 iti pUrvapakSasya tRtIyAMzo'tra sampUrNaH na tu 24 tame pRSThe / 2 iti pUrvapakSasya caturthAMzaH smpuurnnH| 3 'tathAhItyupapradarzane ' iti gha-ca- pAThaH / 4 'ta (e) tadvi (la) kSaNaM iti Ga-pAThaH / 5 'bhAvaH / ityadhikaH ka - pAThaH / 6 'tathAhItyAdinA' iti gha-pAThaH / samadhigamyam' iti ku-pAThaH / 7 25
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH dhAnyAdikamanAtmakamanityamazuci duHkhamiti kathaJcid vijJAya bhAvatastathaiva bhAvayato vastutastatrAbhiSvaGgAspadAbhAvAd bhAvanAprakarSe5 vizeSato vairAgyamupajAyate, tato muktiH| tathAhi-AtmAtmIyadarzanameva mohaH, tatpUrvaka eva AtmAtmIyasleho rAgaH, tatpUrSikaivAnurAgaviSayoparodhini pratihatidveSa iti kRtvA / yadA tu tadAtmA-'GgagnAdikaM sAtmakAdyapi tadA yathoktabhAvanAbhAvAd bhAve'pi mithyArUpatvAd vairAgyAbhAvaH, tadabhAvAca muttyabhAva iti / 10 syAdetat kimanenetthamasambhavinA mugdhavismayakareNa bhAvanAvAdena? kRtlakarmakSayAnmokSaH, sa ca kAyasantApalakSaNena tapasA (stro0 vyA0) paraparikalpitAtmazUnyam anityamazuci duHkhaM svarUpato hetutazca iti-evaM kadhacit-tatsvabhAvatayA hetuparamparAto viziSTakSaNotpAdena vijJAya zrutamayyA 15prajJayA bhAvataH-paramArthena tathaiva bhAvayata:-abhyasyato vastutaH-paramArthena tamra-vastuni abhiSvaGgAspadAbhAvAt anAtmakatvAdinA / kimityAhabhAvanAprakarSavizeSataH-abhyAsaprakarSavizeSataH, abhyAsaprakarSavizeSAdityarthaH, vairAgyamupajAyate / tataH-vairAgyAt muktiH, nAnyathA / tathAhItyAdi / tathAhi AtmAtmIyadarzanameva mohaH, viparyayarUpatvAt / tatpUrvaka eSa2.AtmAtmIyadarzanapUrvaka eva A(?tmA)tmIyaleho rAgaH tatpUrvikaiva-A(tmA)tmIyekhahapUrvikaiva, anurAgaviSayoparodhini vastuni pratihatiSa iti kRtvA sarvamupapadyate // vipakSe doSamAha-yadA tu tadAtmA-'GganAdikaM vastu sAtmakAyapizabalarUpatayA sAtmakaM nityaM zuci sukhamityapi tadA kimityAha-savA yathokta25 bhAvanAbhAvAt-vastvanyathAtvena, bhAve'pi mithyArUpatvAd bhAvanAyAH / ata eva hetovairAgyAbhAva upAyAbhAvena tadabhAvAJca-vairAgyAbhAvAca mutyabhAvaH, tatpUrvakatvAt mukteriti // 'syAdetadityAdi / syAdetat kimanena anantaroditena itthamasambhavinAevamAtmAghamAvenAsambhavinA mugdhavismayakaraNa-anAlocakavismayakaraNazIlena 3. bhAvanAvAdena anupAya eSa mokSasya / kuta ityAha-kRtlakarmakSayAnmokSaH kRtvam-azeSaM karma-jJAnAvaraNIyAdi kSayaH-AtyantikaH sambandhAbhAvaH asmAnmokSa iti / sa ca-kRtvakarmakSayaH kAyasantApalakSaNena tapasA-SaSThASTamAdilakSaNena 1 pUrvakaiba' iti ca-pAThaH / 2 'khAdetadityAdi' iti pATho na vidyate s-prtau||
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopanavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) prAgupAttakarmanirjaraNataH, anAgatasya cAkaraNeneti / etadapyasat, kAyasantApasya karmaphalatvAt , nArakAdikAyasantApavat tattvatastapastvAyogAt / na khecchApratipattyA tapastvam, khecchApratipattimad-5 rAjyasukhAderapi tapastvaprasaGgAt , abhyupagame ca pratItyAdivirodhaH / tathAvidharAjyAdisukhabhoge pramAdato'paravandha iti cet sa kAyasantApe nanvArtadhyAnAdapi tulyH|| citrazaktikaM ca karma, tucchabhogamahAbhogakAyasantApavyAdhyArogyAdicitraphaladarzanAt tanna kAyasantApamAtrAt, citrazakti... (svo0 vyA0) prAgupAttakarmanirjaraNataH-pUrvopAttakarmanirjaraNAt kAraNAt anAgatasya ca karmaNo'karaNena, bhavatIti zeSaH / etadAzajhyAha-etadapyasat-azobhanam / kuta ityAha-kAyasantApasya-paSThASTamAdeH karmaphalatvAt-audayikabhAvarUpatvAt / tataH kimityAha-nArakAdikAyasantApavaditi dRSTAntaH / tattvataH- paramArthena tapastvAyogAt / AzaGkAzeSaparihArArthamAha-netyAdi / na khecchApratipattyA nArakAdyapohena tapastvaM kAyasantApasya khecchApratipattimadrAjyasukhAderapi / 'Adi'zabdAd bhogasukhagrahaH, tapastvaprasaGgAt / khecchApratipattiauMdayikabhAvatve'pi tapastve nimittamiti kRtvA / abhyupagame ca khecchApratipattimadrAjyasukhAderapi tapastvasya kimityaah-prtiityaadivirodhH| na hira khecchApratipattimadrAjyasukhAdi tapa iti pratItiH / 'Adi'zabdAnna caivamabhyupagama ityabhyupagamavirodhazca / ihaivAtapastve nimittamAha tathAvidhetyAdinA / tathAvidharAjyAdimukhabhoge-khecchApratipattimadrAjyAdisukhabhoge sati pramAdata:pramAdAt kAraNAt aparabandhaH-anyakarmabandhaH / ato nedaM tapa iti hRdayam / iti cet etadAzajhyAha-sa ityAdi / saH-aparabandhaH kAyasantApe tapasi 25 sati pramAdata iva nanvArtadhyAnAdapi tulyaH-samAna eva, ato nAyamapi tapa ityabhiprAyaH // __ abhyuccayamAha citrazaktikaM cetyAdinA / citrazaktikaM ca-nAnAzaktikaM ca karma-vedanIyAdi / kuta ityAha-tucchabhogamahAbhogakAyasantApavyAdhyArogyAdicitraphaladarzanAt / na hyacitrAt kAraNAt citrakAryotpAdaH30 . 1 'na tyAta.' iti k-paatthH| 2 'zabdena bhogaH' iti -paatthH| 3 'tapastvaM syAt' iti c-paatthH|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) kasyAsya kSaya upapadyate, atiprasaGgAt, AhnAdAdapi ttkssyaaptteH| duHkhyeva caivaM tapasvI syAt / na caitadupapannam, abhyupagamAdi.' 5 virodhAt, atapakhinazcaivaM yoginaH syuH, kAyasantApAbhAvAt / na caitadapi nyAyyam, abhyupagamAdivirodhAdeva // atha na kAyasantApastapa iti, api tvanyadeva / hantavamapi na tadekarUpaM citrazaktikasya karmaNaH kSayAyAlam, anyatamazaktito'bhAvAt sarvazaktivirodhAsiddheH // (kho0 vyA0) yata evam / tannetyAdi / tasmAnna kAyasantApamAtrAt sakAzAt citrazaktikasyAsya-karmaNaH kSaya uppdyte| kuta ityAha-atiprasaGgAt / enamevAha-AhlAdAdapi sakAzAt santApAdivat tatkSayApatteH-karmakSayApatteH, vijAtIyatvAvizeSAdityarthaH / duHkhyeva caivaM tapasvI syAt, 5 kAyasantApalakSaNe tapasi sati / astviti etadAzaGkayAha-na caitadupapannaM yaduta duHkhyeva tapasvIti / kuta ityAha-abhyupagamAdivirodhAt / 'Adi'zabdAt lokayuktivirodhagrahaH / atapakhinazcaivaM-yathodite tapasi sati yoginaH syuHprAtarddhayo bhaveyuH / kuta ityAha-kAyasantApAbhAvAt yogabalena / na caitadapi yoginAmatapasvitvaM nyAyyam / kuta ityAha-abhyupagamAdivirodhAdeva 20 iti / 'Adi'zabdaH pUrvavat // __ pakSAntarAzaGkApohAyAha-athetyAdi / atha na kAyasantApastapa iti, api tvanyadeva-kSAyopazamikaM bhAvAntaramiti / etadAzaGkayAha-hantetyAdi / hantaivamapi anyat tapa iti pekSe na tat-anyat ekarUpaM sat , tapaH citrazaktikasya karmaNaH-citraphaladarzanAnumitasya vedanIyAdeH kSayAyAlaM25 kSayArtha paryAptam / kuta ityAha-anyatamazaktito'bhAvAt anyatamasmin ekazaktike karmaNi, kSayamadhikRtyeti prakramaH, zaktirasyetyanyatamazakti, tapa iti gamyate, tasmAdanyatamazaktitastapasa ekarUpatayA kAraNena abhAvAt / adhikRtakarmaNaH kSayasya kathamabhAva ityaah-srvshktivirodhaasiddheH| sarvazaktibhiH citrakarmagatAbhiH saha virodhAsiddheH anyatamazaktitastapasaH / ekazaktikaM Teka30 zaktikasyaiva virodhItyabhiprAyaH // 1 'duHkhIva' iti ka-pAThaH / 2 'pakSo na' iti ka-pAThaH / 3 'rUpatAyA karaNena' iti U-pAThaH / 4 'karmakSayasya' iti gha-pAThaH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 31 (mUlam) atha tapaH karmazaktisaGkarakSayakArItyekarUpAdapi tataH kssyH| nanu caivamapi kathaJcit sukhenaivAlpe'pi karmaNi kSINe tadazeSakSayApattiH, tatsAGkAnyathAnupapatteH, tadbhAvenaiva tatkSayAGgIkaraNAt, 5 tadakSaye sAGkAdyasiddhiriti tapaHkarmakSayavAdo'pyabudhajanamanohara evetypkrnnyitvyH|| na cAsmin satyapi mokSasauvihityam, anekaantopdrvaanivRtteH| tathAhi-mukto'pi na mukta eva, anekAntavAdahAneH,api tvamukto'pi, (kho0 vyA0) . AzaGkAntarApohAyAha-atha tapa ityAdi / atha tapaH karmazaktInAM saGkareNa kSayakaraNazIlamiti kRtvA ekarUpAdapi tataH-tapasaH kSayaH, citrazaktikasya karmaNa iti / etadAzaGkayAha-nanvityAdi / nanu caivamapi-anantaroditanyAyayoge kathaJcit-kenacit prakAreNaikaromotpATAdinA sukhenaivAlpe'pi karmaNi kSINe sati tadazeSakSayApattiH tasya-karmaNo'zeSasya kSayApattiH / kuta ityAha-5 tatsAGkAnyathAnupapatteH-karmazaktisAkaryAnyathAnupapatteH, tadbhAvenaiva tatkSayAGgIkaraNAt-karmazaktisAkaryabhAvenaiva karmakSayAGgIkaraNAt / tadakSaye tasya-karmaNaH azeSasyAkSaye sAGkaryAdyasiddhiH / 'Adi' zabdAt vivakSitakarmakSayagrahaH / iti-evaM tapaHkarmakSayavAdo'pi pUrvoditaH avudhajanamanohara eveti kRtvA / kimityaah-apkrnnyitvyH|| ___ ihaivAbhyuccayamabhidhAtumAha-na cAsminnityAdi / na cAsmin-tapaHkarmakSayavAde satyapi mokSasauvihityaM-mokSasya suvihitamAvaH / kuta ityAha-anekAntopadravAnivRtteH anekAntaH-syAdvAdaH sa evopadravaH, taditararUpApAdanena tadanivRtteriti / etadeva spaSTayati tathAhItyAdinA / tathAhi mukto'pi na mukta eva ekAntena / kuta ityAha-anekAntavAdahAneH, api tvamukto'pi, anekAntAGgI-25 (vivaraNam) (16) karmazaktisAkAnyathAnupapatteriti / ayamatra bhAvaH-karmazaktInAM sAGkarya-parasparAnuviddharUpatA tadaiva siddhyati yadaikasyAM karmazaktI kSIyamANAyAM sadabhinnasvabhAvatvena anyA api kSIyanta iti // (16-17) tadbhAvenaiva tatkSayAGgIkaraNAdIti / tadbhAvenaiva sAryalakSaNena 30 tatkSayAGgIkaraNAt-karmazaktipralayAbhyupagamAt / / 1 'sukhenaivAlpe karmaNi' iti gha-pAThaH /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [pramamA iti nedamapuSkalamupAdeyaphalaprakarSaH, tadanyasAdhAraNatvAt, itthaM sApavAdasya saMsAriSvapi bhAvAt / tathAhi-na vaH saMsAyapi sarvathA 5saMsAryeva, ekAntavAdApatteH, api tvasaMsAryapIti nedamakRlaM heyAnarthotkarSa iti yatkizcidetat // kizca anekAntavAdino mAnamapi na mAnameva, syAnmAnamiti tattvanIteH, itthaM tadAbhAsamapi / tatazcaivaM tadatadAtmake pramANaprameyarUpe sarvasminnavAsmin vastutattve virodhabhAji asya tadatadvAdino niSkalaGkamatisamutprekSitasanyAyAnusArataH sarvameva pramANAdi (svo0 vyA0) karaNAt / iti evaM nedaM-muktatvam apuSkalam-asampUrNa sarvathA muktatAbhAvena, upAdeyaphalaprakarSaH / upAdeyaM ca tat phalaM ceti vigrahaH, tasya prakarSaHparyanto na / kuta ityAha-tadanyasAdhAraNatvAt / tasmAt-muktAdanyo'muktaH 15 tatsAdhAraNatvAt adhikRtamuktatvasya / kathametadevamityAha-ittham-evamuktavadamuktatvayogena sApavAdasya-apuSkalasya, muktatvasyeti prakramaH / saMsAriSvapi prANiSu bhAvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi na vA-na yuSmAkaM saMsAryapi prANI sarvathA saMsAryeva, asaMsArivyavacchedena / kuta ityAha-ekAntavAdApatteH kAraNAt, api tvasaMsAryapi, syAdvAdanIteH / 20 iti-evaM nedaM-saMsAritvam akRtlam-asampUrNam ekAntena saMsAritvAbhAvena heyAnarthotkarSaH / heyazvAsau anarthazceti vigrahaH, tadutkarSaH-niSThA na / itievaM yatkizcidetat-asAramadhikRtamanekAntadarzanamiti // kizcetyAdi / kiJcAyamaparo doSaH-anekAntavAdino vAdinaH mAnamapi-pratyakSAdi na mAnameva ekAntena, api tvamAnamapi / kuta ityAha25 syAnmAnamiti tattvanIte:-kathaJcinmAnamiti nyAyAt / itthamityAdi / evaM tadAbhAsamapi-mAnAbhAsamapi na tadeva, syAt tadAbhAsamiti tattvanIteH / tatazcetyAdi / tatazcaivam-uktena nyAyena tadatadAtmake tacAtaca tadataMdI te AtmA yasya tat tathA tasmin pramANaprameyarUpe sarvasminnevAsminanantarodite vastutattve virodhabhAji virodhaM bhajate tacchIlaM yat tathA tasmin / 30 asya tadatadvAdinaH anekAntavAdinaH nissklngkmtismutprekssitsnyaayaanusaartH| niSkalaGkamatayaH-bauddhAH taiH samutprekSito yaH sanyAyaH-uktalakSaNaH 1 'paryantena' iti Ga-pAThaH / 2 'evaM mukta0' iti U-pAThaH / 3 niSTAnaM' iti ka-pAThaH / 4 'bhAsamapi tattva.' iti ka-pAThaH / 5 'tadityAtmA' iti ka-pAThaH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) pratiniyataM na ghaTata ityalamatrAtinibandhena // tathA coktam"yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH lehaH / lehAt sukheSu tRSyati tRSNAdoSAMstiraskurute // ' guNadazI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre // Atmani sati parasajJA khaparavibhAgAt parigraha-dveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante // karmakSayAddhi mokSaH sa ca tapasastaca kaaysntaapH| (kho0 vyA0) tadanusAreNa sarvameva prmaannaadi| 'Adi'zabdAt prameyagrahaH / pratiniyatamitararUpAnanuSaktaM na ghaTata iti kRtvA alamatrAtinirbandhena nirarthakena, asthAnAbhiniveza eSa iti // tathA coktamanyairapi / etadevetyAha- yaH pshytiityaadi| yaH pazyati AtmAnam anAdimohAt tatra-Atmani asya-AtmadarzinaH ahamiti-evaM zAzvataH lehaH viSayanityatayA / tataH kimityAha-lehAt hetoH sukheSu tRSyatiabhiSvaGgaM karoti / evamapi kimityAha-tRSNAdoSAMstiraskurute-sthagayati / tathA guNadarzI san paritRSyan mohAt mameti-evaM vipralabdhaH tat-20 sAdhanAni-guNasAdhanAni upAdatte-gRhNAtyazrAntaH / yenaitadevaM tenAtmAbhinivezo yAvat prANinastAvat sa saMsAre prANI / tathA''tmani sati parasajJA bhavati, khaparavibhAgAt parigraha-dveSau bhavataH / anayoH sampratibaddhAH-parigraha-dveSayoH sarve doSAH prajAyante rAgAdayaH / ___ karmakSayAddhi mokSaH, na bhAvanAtaH / sa ca tapasaH karmakSayaH, tacca (vivaraNam ) (19) tRSNAdoSAMstiraskuruta iti / 'tRSNAyAM-lobhalakSaNAyAM ye doSA arthopArjanAdiklezalakSaNAstAn tiraskurute-apahRte, na pazyatItyarthaH / tathAvidhaMgauri(rI)gAnAkSiptahariNa iva maraNamiti // 1 'tatra so'hamiti' iti ka-pratI pAThAntaram / 2-4 AryA / 5 'kSayAdvimokSaH' iti ga-pAThaH / 6 "nirarthakena' iti pATho nAsti k-c-prtyoH| 7 'sa' iti pATho nAsti gh-pustke| 8 'kSayAdvimokSaH' iti ka-pAThaH / 9 'tRSNAyA lobhalakSaNAyA ye' iti ca-pAThaH / 10 'gorigAnA.' iti c-paatthH| anekAnta. 5
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ prathamaH (mUlam) karmaphalatvAnnArakaduHkhamiva kathaM tapastat syAt 1 // na khecchApratipattyA viziSTasukhabhAvatulyavRttitvAt / iSTau pratItikopastadanyavandho dvaye'pi smH|| citraM ca karma kAryAt saklezAdeva ttkssyo'yuktH| duHkhyeva tapakhIti ca tadabhAvo yoginAM caiva // anyadapi caikarUpaM tacitrakSayanibandhanaM na syAt / tacchaktisaGkarakSayakArItyapi vacanamAtraM tu // 'aklezAt stoke'pi kSINe sarvakSayaprasaGgo yat / sAGkAdeyAyAt tadbhedo hyanyathA niyamAt // " (stro0 vyA) kAyasantApaH, tapa iti pUrvapakSaH / karmaphalatvAt kAraNAt / nArakaduHkhamiveti dRSTAntaH / kathaM tapastat syAt kAyasantAparUpamityuttaram / / 15 na khecchApratipattyA tat tpH| kuta ityAha-viziSTasukhabhAvatulya vRttitvAt, khecchApratipattimadrAjyasukhAderapi tapastvaprasaGgAdityarthaH / iSTau pratItikopaH adhikRtarAjyasukhAdestapastve / tadanyabandhaH pramAdArtadhyAnAbhyAM dvaye'pi-prastutarAjyasukhe prastutatapasi ca samaH-tulyaH / / citraM ca karma kAryAt-tucchabhogAdiphaladarzanAt , ataH saGklezAdeva 20 ekarUpAt tatkSayo'yuktaH, citrakarmakSayaH aghaTamAnaka iti / duHkhyeva tapa svIti ca ayuktaM tadabhAva:-tapakhitvAbhAvo yoginAM caiva ayuktaH / __ anyadapi ca yuktaM ekarUpaM tat-tapaH / tataH kimityAha-citrakarmakSayanibandhanaM na syAt / citraM ca karma, tacchaktisaGkarakSayakAri-karma zaktisaGkarakSayakAri tapaH / ityapi vacanamAtram eva / 25 kuta ityAha-aklezAt ekaromotpATanena stoke'pi karmaNi kSINe sati sarvakSayaprasaGgo yat-yasmAt / kuta ityAha-sAtAdeAyAt / 'Adi'zabdAt stokkrmkssyH| tdbhedH-krmshktibhedH| karmazaktibhedo khanyathAsarvakSayamantareNa niyamAt ata ityapi vacanamAtrameveti sthitam / (vivaraNam) 30 (27) 'Adi'zabdAt stokakarmakSaya iti / ayamatra bhAvaH-yadi stoke'pi 1-2 AryA / 3 'yoginA' iti ga-pAThaH / 4-5 AryA / 6 'kicca' ityadhikaH ka-pAThaH / 7 AryA / 8 'tulyarUpatvAt' iti ka-gha-pAThaH / 9 'rAjye sukhe' iti -pAThaH / 10 'nibandhanaM na syAt' ityadhiko ruu-paatthH|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) mukto na mukta eva hi saMsAryapi sarvathA na saMsArI / mAnamapi mAnameva hi hetvAbhAso'pyasAveva // evaM sapratipakSe sarvasminneva vastutattve'smin / sthAdvAdinaH sunItyA na yujyate sarvameveha // 2 ityAdi // tadevamete mandamatayo dustarkopahatAstIrthyAH svayaM naSTAH parAnapi nAzayanti mandamatIn , ataH pratividhIyate / (kho0 vyA0) tathA mukto na mukta eva hi-ekAntena, saMsAryapi sarvathA na saMsArI, ekAntavAdApatteH / mAnamapi mAnameva hi na, syAdvAdaprAmANyAt / hetvAbhAso'pi pramANAbhAsopalakSaNametat / asAveva-hetvAbhAsa eva na, tata eva hatoriti / __ evamityAdi / evam-uktena prakAreNa sapratipakSe sarvasminneva pramANAdirUpe 15 vastutattve'smin lokasiddhe syAdvAdina:-anekAntavAdinaH sunItyA uktavat na yujyate sarvameveha dRSTam / ityAdi / eSa pUrvapakSaH // enamupanyasyAtra dUSaNamabhidhAtumAha-tadevamityAdi / tacchabdaH 'prastutArthapradarzakaH / evaM-yathoktaM ete-zAkyAdaya evaM vAditayA loke siddhA mandamatayo viziSTakSayopazamAbhAvena dustarkopahatA:-ekAntaviSayatarkapIDitAH tIrthyAH-20 zAkyAdaya eva na svayaM naSTA eva, sanyAyAjJAnAditi gamyate, parAnapi nAzayanti na sAmAnyenetyAha-mandamatIna-jaDabuddhIn yata evam / ataH pratividhIyate-sarvatraivAna pratikriyata ityarthaH / / (vivaraNam) karmaNi kSIyamANe sarvAsAM karmazaktInAM kSayo neSyate, tadA kathaM tAsAM sAkaya 25 khavAcaiva pratipannaM bhavataH saGgacchate ? 'tad yathA-sAGkaryeNa zrIyamANAsu karmazaktiSu stokasyApi karmaNaH kSayo na prApnoti, sarvakarmazaktyanuviddhasvabhAvatvAt tasyAH / tata idamAyAtam-stoke'pi karmaNi kSIyamANe sarvAH karmazaktayaH kSIyante, sarvAsu ca kSIyamANAsu stokamiti // 1-2 AryA / 3 iti pUrvapakSasya paJcamAMzaH smpuurnnH| 4 'loke siddheH' iti -paatthH| 5 'evamupa.' iti Ga-pAThaH / 6 'prastutArthopadarzakaH' iti ng-paatthH| 'lokasiddhAH' iti k-paatthH| 8 'tathA' iti kh-paatthH| 9 'tasya' ca-pAThaH /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) tatra yat tAvaduktam- 'kathamekameva ghaTAdirUpaM vastu saccAsazva bhavati' tadetadAgopAlAGganAdiprasiddhamanAzaGkanIyameva yatastat 5 svadravyakSetrakAla bhAvarUpeNa sad vartate, paradravyakSetrakAla bhAvarUpeNa vAsat; tatazca saccAsacca bhavati, anyathA tadabhAvaprasaGgAt / tathAhi-yadi tad yathA svadravyakSetrakAla bhAvarUpeNa sat, evaM paradravyAdirUpeNApi syAt, tatazca tad ghaTavastveva na syAt, paradravyAdirUpeNApi sattvAt tadanyasvAtmavat / tathA yadi yathA paradravyakSetrakAla10 bhAvarUpeNAsat, evaM svadravyAdirUpeNApi syAt itthamapi tad ghaTavastveva na syAt, svadravyAdirUpeNApyasattvAt kharaviSANavat / ityevaM tadabhAvaprasaGgAt sadasadrUpaM tadaGgIkartavyamiti / tathA ca tad ( kho0 vyA0 ) 36 [ prathamaH tatretyAdi / tatra yat tAvaduktamAdau kathamekameva ghaTAdirUpaM vastu 15 saccAsacca bhavatIti pUrvapakSe / tadetadityAdi / tadetat- ghaTAdirUpaM vastu saccAsacceti AgopAlAGganAdiprasiddhaM - tathopalambhanArthakriyAbhyAM pratiSThitam, anAzaGkanIyameva / yatastat-ghaTAdirUpaM vastu svadravya kSetra kAlabhAvarUpeNa sad vartate, paradravyakSetrakAla bhAvarUpeNa ca - paTAdirUpeNa asat / tatazca saccAsacca bhavati, tad vastu zabalam / anyathA - evamanaGgIkaraNe tadabhAvaprasaGgAt20 tasya - ghaTAdirUpasya vastuno'bhAvaprasaGgAt / enameva bhAvayati tathAhI tyAdinA / tathAhi yadi tat-ghaTAdirUpaM vastu yathA vadravyakSetra kAlabhAvarUpeNa sat, evaM paradravyAdirUpeNApi syAt / 'Adi' zabdAt parakSetrakAlabhAvarUpaparigrahaH / tatazca - evaM ca sati tad ghaTavastveva na syAt / kuta ityAha-paradravyAdirUpeNApi sattvAt / tadanyasvAtmavat, paTAdikhAtmavadityarthaH / 25 tathA yadi yathA paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNAsat tad ghaTAdirUpaM vastu, evaM svadravyAdirUpeNApi syAt / 'Adi' zabdAt svakSetrakAlabhAvaparigrahaH / itthamapi - evamapi tad ghaTavastveva na syAt, svadravyAdirUpeNApi asatvAt / kiMvadityAha - kharaviSANavat / kharaviSANaM hi pararUpeNa svarUpeNa cAsat, tucchamiti bhAvanIyam / ityevam uktanyAyena tadabhAvaprasaGgAt 20 tasya - ghaTAdirUpasya vastuno'bhAvaprasaGgAt sadasadrUpaM tadaGgIkartavyamiti / eta 1 ekAdaze pRSThe / 2 prekSyatAmekAdazaM pRSTam / 3 'prasiddhamanA0' iti ka- pAThaH 1 4 'paTAdigatena, asat' iti gha-pAThaH / 5 ' tatazcaivaM sati' iti gha- pAThaH /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhikAraH] khopazavyAkhyA micandrIyavivaraNayutam (mUlam) dravyataH pArthivatvena sat, nAbAditvena; tathA kSetrata ihatyatvena, na 'pATaliputrakAditvena; tathA kAlato ghaTakAlatvena, na mRtpiNDAdikAlasvena; tathA bhAvataH zyAmatvena, na raktatvAdineti; anyathA 5 itararUpApatyA tatsvarUpahAniprasaGga iti // dravyAdyAtmakatvaM ca ghaTasya, tairvinA'bhAvAt / tathAhi-na mRdAdidravyamAtrameva tathAvidhakSetrAnanuviddham Rte tatkAlabhAvitAM kRSNAdibhAvazUnyaM ghaTaH, tathA'nupalambhAt, tattadanyatamamAtratve taditaravaikalyena tatsvarUpAnupapatteH, viviktAnAmasambhavAt , sambhave'pi 10 tanmAtratvena tadvyatvAdibuddhihetutvato ghadabuddhyabhAvaprasaGgaH / (kho0 vyA0) deva vizeSeNAha-tathA cetyAdi / tathA ca tat-ghaTAdirUpaM vastu dravyataH-dravyamAzritya pArthivatvena sat-tathApariNatapRthivIvikAratvena sat , nAbAditvena / tathA kSetrata:-kSetramAzritya ihatyatvena, ihabhava ihatyaH tadbhAvena, na 'pATali- 15 putrakA'ditvena / tathA kAlata:-kAlamAzritya ghaTakAlatvena-tathAtasthitisvabhAvatvalakSaNena, na mRtpiNDakapAlakAlatvena / tathA bhAvataH-bhAvamAzritya zyAmatvena-zyAmatvabhAvena, na raktatvAdinA sat iti / itthaM caitadaGgIkartavyam / anyathA-evamanaGgIkaraNe itararUpApattyA-abAdirUpeNApi sattvena tasya-ghaTAdirUpasya vastunaH svarUpahAniprasaGgaH, pArthivatvAdhabhAvAditi // 20 dravyAdyAtmakatvaM ca yathoditaM ghaTasya-adhikRtavastunaH / kathamityAha-- tairvinA'bhAvAt / taiH-dravya-kSetra-kAla-bhAvairvinA'bhAvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi na mRdAdidravyamAtrameva ekAntaikakhabhAvam , tathAvidhakSetrAnanuviddhaM-taidAdhAratvapariNatakSetrAnAdheyasvabhAvam , Rte tatkAlabhAvitAM-vinA svasthitikAlabhAvitAM kRSNAdibhAvazUnyaM-kRSNorkhAdibhAva- 25 zUnyaM ghttH.| kuta ityaah-tthaa'nuplmbhaat| tathA-tena prakAreNa tathAvidhakSetrAdyanuvedhAdirahitamRdAdidravyamAvalakSaNenAnupalambhAt / atraiva kAraNamabhidhAtumAha-tattadanyatametyAdi / tassa-ghaTasya teSAM-pArthivadravyatvAdInAmanyatamamAtratve-pArthivadravyamAnatve sati taditaravaikalyena-ihatyatvAdyabhAvena tatkharUpAnupapatteH-adhikRtapArthivadravyatvasvarUpAnupapatteH / 'ghaTabuddhyabhAvaprasaGgaH' 30 1 'nanu baddhaM tathAdhAra0' iti ka-pAThaH / 2 'tathAdhAra0' iti gha-pAThaH / 3 'lakSaNemAnupakSaNenAnupalambhAt' iti ka-pAlo bhrAntimUlako bhAti / 4 'svarUpatvAnupapatteH' iti gha-pAThaH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) na ca pArthivadravyatvAdibuddhireva ghaTabuddhiH, tathA'pratIteH, iti nirlotthyissyaamH|| syAdetat, khadravyAdisattvameva paradravyAdyasatvam / tathA ca ghaTavastunaH pArthivadravyasatvameva, abAdidravyAsattvam ; ihakSetrasatva (stro0 vyA) iti yogaH / anupapattizca viviktAnAmasambhavAt / pArthivadravyatvAdInAmiti prakramaH / saMmbhave'pItyAdi / sambhave'pyadhikRtapArthivadravyatvAdInAM tanmAtra10 tvena-pArthivadravyAdimAtratvena hetunA, tadravyatvAdibuddhihetutvataH-pArthivadravyatvAdibuddhihetutvataH, teSAM ghaTabuddhyabhAvaprasaGgaH / nAnyAlambanA'nyA buddhiH sAdhvI bhavitumarhatIti bhAvanIyam / na cetyAdi / niSNAtavyapadezo'yam / dravyataH pArthivatvena sadityatra sattvam , pArthivadravyatvamiti kRtvA / na ca pArthiva dravyatvabuddhireva-pArthivadravyabhAvabuddhireva ghaTabuddhiH / kuta ityAha-tathA'15 pratIte:-pArthivadravyabhAvabuddherghaTabuddhitvenApratIteH / etat nirloThayiSyAmaH upariSTAd vijJAnavAdanirAkRtau avayavicintAdhikAre prAyo vipratipattinirAkaraNena sunirloThanAditi / / syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase svadravyAdisattvameva / 'Adi'zabdAt svakSetrakAlabhAvaparigrahaH / paradravyAdyasattvam / atrApi 'Adi'zabdena 20 parakSetrakAlabhAvaparigrahaH / na khadravyAdisattvAdarthAntarabhUtametadityarthaH / etadeva (vivaraNam) (12) nissnnaatvypdesho'ymiti| niSNAtasya-zikSitasya zabdArthatAtparyavedino vAdina ityarthaH / vyapadezaH-bhASaNam / ayaM pArthivadravyatvAdibuddhireva ghaTabuddhiri yevaMrUpaH / atra hetumAha-dravyataH pArthivatvena sadityatra sattvaM pArthivadravyatvamiti 25 kRtveti / idamadamparya yat pUrva tathA ca tadrvyataH pArthivatvena sadityatra vAkye pArthivatvena karaNabhUtena saditi sattvarUpaM ghaTAdi vastUktaM tadeveha pArthive saddravyatvazabdenocyate / evaM ca kiM siddham ? pUrva dravyataH pArthivatvena sadityuktvA sAmpratamasminnevArthe pArthivadravyatvazabdena bhASyamANe vacanavisaMvAdAdasAGgatyaM manyate jaDabuddhiH / niSNAtabuddhistu sUtrakAro'rthadRSTipradhAnatvAd dvayorapi vAkyayoH 30 zabdabhede'pi ekamevArtha pratipanna iti vRttikRtA hRdi nivezyoktam-"niSNAtavyapadezo'ya"mityAdIni // 1 'sambhavetyAdi' iti k-paatthH| 2 'apyevaM' iti ka-pAThaH / 3 'tyAdIti' iti ca-pAThaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) meva, 'pATaliputrA'yasattvam ; ghaTakAlasattvameva, mRtpiNDakAlAdyasattvam ; zyAmatvasattvameva, raktatvAdyasattvam ; iti yathoktadoSAnupapattireva / etadapyasAram, itthamapi kalpanAyAM tdvstutvprsnggaat| 5 tathAhi-yadi pArthivadravyasattvameva abAdidravyAsatvam, evaM (svo0 vyA0) bhAvayati-tathA cetyAdi / tathA ca ghaTavastunaH adhikRtasya pArthivadravyasattvameva abAdidvyAsattvamityAdi yAvat zyAmatvasattvameva raktatvAdhasattvamiti yathoktadoSAnupapattireva yathoktadoSaH-adhikRta-10 vastvabhAvaprasaGgalakSaNaH, tasyAnupapattireva, adhikRtasattvasmaivetarAsattvena tadbhAvanivRttirityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-etadapyasAram / kuta ityAha-itthamapItyAdi / evamapi kalpanAyAM kriyamANAyAM tadavastutvaprasaGgAt tasya-adhikRtasya vastunaH-ghaTAdirUpasya avastutvaprasaGgAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi yadi pArthivadravyasattvameva abAdidravyAsatvaM sattvamevAsattvamityubhayama-15 pyAzritya anyathaivamabhidhAnaM na yujyata ityabhipretAM paravivakSAmanAdRtya tAvadevamAha (vivaraNam) (11-12) adhikRtasattvasyaivetarAsattvena tadbhAvanivRttiriti / adhikRtasattvasyaiva-pArthivadravyasattvAdilakSaNasya 'itarAsattvena' itareSAm-abAdInAM tanAsattvenaavidyamAnatayA kimityAha---tadbhAvanivRttiH-abAdirUpanivRttiH / idamuktaM bhavati-na 20 hi kizcit pArthivadrvyasattvAdivyatiricyamAnamUrtirabAdyasattvaM pArthivadravyasattve samasti, kintu pArthivadravyasattvameva abAdyasattvamiti zabdAntareNocyata iti / / / (15-16) sattvamevAsattvamityubhayamapyAzrityAnyathaivamabhidhAnaM na yujyate ityabhipretAM paravivakSAmanAhatya tAvadevamAheti / pArthivadravyasattvamevAbAdidravyAsattvamityanena vAkyena sattvamevaMrUpo yaH paramatAnuvAdaH kriyate sUtrakAreNa sa 25 ubhayamapi sattvamasatvaM ca vAstavamAzrityAtraiva vipakSe bAdhakamAha-anyathA vAstavadvayAnAzrayaNe evaM sattvamevAsattvamanenolekhenAbhidhAnaM-bhASaNaM parasya na yujyate iti-asmAt kAraNAt abhipretAM sammatAM paravivakSAM paramArthataH sattvAd vyatiriktaM na kizcida 1 'bhAvayannAha tathA' iti gh-paatthH| 2 'kRtasyaiva' iti kha-pAThaH / 3 'dravyatvAdivyati' iti pha-pAThaH / 4 'kisti (?) ityadhikaH kh-paatthH| 5 'sattvameva rUpo' iti ca-pAThaH / 6 'paramAnAnuvAdaH' iti k-paatthH| 7 'yAdhakamityAha' iti ka-pAThaH / 8 abhipretA samatA paravivakSAyAM paramArthataH tatvAd vyati0' iti kha-pAThaH /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) tarhi yathA tat pArthivadravyatvena sat, evamavAdidravyatvenApi sthAt, tatsattvAvyatiriktatvAt taditarAsattvasya / yathA cAbAdidravyatvenAsat tathA pArthivadravyatvenApi syAt, tadasattvAvyatiriktatvAt tatsattvasya; evaM kSetrAdiSvapi vAcyam / tatazca tditrruupaapttyaadinaa'vstutvprsnggH| Aha-kathaM pArthivadravyasatvAdyavyatiriktatve'pyabAdyasattvasya pArthivadravyasattvAderabAdyAtmakatvam ? (ko0 vyA0) 10 evaM tarhi yathA tat pArthivadravyatvena sat ghaTAdirUpaM vastu, eva mavAdidravyatvenApi syAt sadeva / kuta ityAha-tatsattvAvyatiriktasvAta-pArthivadravyasattvAvyatiriktatvAt , I(?tadi)tarAsattvasya-abAdidravyAsattvasya / 'yathA cAvAdidvyatvenAsat tathA pArthivadravyatvenApi syAt sadeva / kuta ityAha-tadasattvAvyatiriktatvAt-abAdidravyAsattvAvyatirikta35 tvAt tatsattvasya-pArthivadravyasattvasya / evaM kSetrAdiSvapi vAcyam ihatyatva pATaliputrakA ditvAdyapekSayA / yadi ihatyatvasattvameva 'pATaliputrakA ditvAsattvam , evaM sati yathA tadihatyatvena sat , evaM pATaliputrakA'ditvenApi syAt , tatsattvAvyatiriktatvAditarAsattvasya / yathA vA 'pATaliputrakA'ditvenAsat tathA ihatyatvenApi syAt , tadasattvAvyatiriktatvAt tatsattvasya / evaM ghaTakAlamRt20 piNDAdikAlatvaM ca / tathA zyAmatvasattvaM raktatvAdhasattvaM cAGgIkRtya bhAvanA kAryA / tatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati taditararUpApattyAdinA tasya-pArthivadravyAdisattvasya itararUpApattyAdinA--abAdidravyatvAdirUpApattyAdinA / (vivaraNam) sattvaM vacanabhede'pi samastItyevaMlakSaNam anAdRtya--parihatya, tAvaditi prakramArthaH / 25 evaM vakSyamANaM dUSaNamAha-IdamihAkUtaM vAstavayoreva sattvAsattvayoH sattvamevA sattvamiti zabdArthavidaH parasya vaktuM yuktam , na punaranyathA nirarthakasya kasyacicchabdasya loke prayogAbhAvAt ityabhiprAyamaGgIkRtya uktalakSaNaparavivakSAnAdaraNena vakSyamANaM dUSaNaM prastUyata iti // 1 tadattvasya' iti ka-pAThaH / 2 'yathA vA'vAdi0' iti gh-paatthH| 3 'itvarAsattvasya' iti ka-pAThaH / 4 'yathA vA'bAdi' iti gha-pAThaH / 5 'ihAkRtaM' iti ka-pAThaH / 6 'parasya ca yuktam' iti k-paatthH|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) ucyate-tasya sattvAvyatiriktatayA tdruuptaaptteH|n bAdhasattvam , (stro0 vyA0) 'Adi'zabdAt tadabhAvaparigrahaH / kimityAha-avastutvaprasaGgaH, abhAvApattiriti 5 nigamanam / AhetyAdi / Aha-kathaM pArthivadravyasattvAdyavyatiriktatve'pi kasyetyAha-abAdyasattvasya pArthivadravyasattvAdeH avadhibhUtasya, abAdyAtmakatvaM suthvapyabAdyasattvAtmakatvaM bhavatu tadasattvAvyatiriktatayeti bhAvaH / evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-ucyate tasyetyAdi / tasya-abAdyasattvasya sattvAvyatiriktatayA-pArthivadravyasattvAvyatiriktatvena tadrUpatApatteH-abAdirUpatA- 10 patteH / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na hi-yasmAd abAdyasattvam (vivaraNam) (5) 'Adi'zabdAt tadabhAvaparigraha iti / abAdyasattvasya vAstavasya sataH pArthivadravyAdisattvena sahakarUpatAyAmabhyupagamyamAnAyAM parasya dvau doSau prasajyete / tad yathA-yad yato'bhinnaM tat tadeva, yathA pArthivadravyAdisattvasyaiva svarUpam / 15 tatazcAbAdyasattvasya pArthivadravyAdisattvatayA pariNAmAt sarvathA bhAva eva / evaM cAvAdisattvasya tatpratipanthinA'bAdyasattvena pratiskhalanAt pArthivadravyAdisattve sarvAtmanA saGkameNa pArthivadravyasattvAkAnte kSetre sattA syAt / evaM ca pArthivAdidravyasya abAdisvabhAvatApannA abAdidravyasya vA paarthivaadiruptaa| na cedRzaM vastu samastIti balAdubhayorapi abhAva evetyeko doSaH / yadvA abAdhasattvena pArthivadravyasattvasya sarvAtmanA pArthivadravyAdisaiMttayA svarUpatAyA abhAvAt pArthivAdidravyasattvasyAbhAva eva syAt / iti dvitIyo doSa iti / (7) pArthivadravyasattvAderavadhibhUtasyeti / abAdyasattvaM hi pArthivadravyasattvamavadhimapekSya vyavahriyate dIrghatvamiva hrakhatvamiti // (8) tadasattvAvyatiriktatayeti / tasya-abAderasattvaM tadasattvam , tasmAdavya-25 tiriktatayA pArthivadravyasattvasya abAdyasattvAvyatireke hi pArthivadravyasattvasya sutarAmabAdisattvApattiH / abAdisattvasya pratipanthibhAvasvabhAvatvAt pArthivadravyasattvasyeti / / 1 'bhAva ityabhiprAyamaGgIkRtya uktalakSaNaparavivakSAnAdareNa parigraha.' iti sva-ca-pATho bhrAntimUlako bhAti / 2 'sarvathA bhAva eva' iti pATho nAsti c-prtau| 3 'rUpatAM' iti ca-pAThaH / 4 'sattvatayA rUpatAyA' iti c-paatthH| 5 'pArthivasattvasya' iti kh-c-paatthH| anekAnta. 6
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam . [prathama: (mUlam) abAdisattvarUpatApattimantareNa asattAM jahAti, tattattvAnivRtteH, tattvatastadavyatiriktatvAbhAvAt / tatsattvarUpatApattireva 5 tattattvanivRttiriti cet, na, yuttayanupapatteH, pArthivadravyasatvAderapi taditarAsattvasvabhAvatvAt, tathApratIteH / na ca taditarAsattvanivRttI tadabhAvenAsyetthaMsvabhAvatvaM yuktam / na hyasati cetanAtve'NuzcetanAkhabhAvo nAma / etena pArthivadravyasattvAdeH sattvavizeSatvAt tadavyatiriktatve'pyabAdyasattvasya pArthivadravyasattvAditvamevetyetadapi 10 pratyuktamiti sUkSmadhiyA bhAvanIyam // (stro0 vyA0) abAdisattvarUpatApattimantareNa-vinA'sattAM jahAti-parityajati / kuta ityAha-tattattvAnivRtteH asattAyAstattvamasattvameva tadanivRtteH, tatvataHparamArthataH tadavyatiriktatvAbhAvAt-pArthivadravyasattvAdyavyatiriktatvAbhAvAt, 15 tadasattvAparityAgeneti bhAvanIyam / tatsattvetyAdi / tatsattvarUpatApattireva-pArthivadravyatvAdisattvarUpatApattireva tattattvanivRttiH-abAyasattvatattvanivRttiH, tadavyatiriktaM hi tadeva tad bhavati / iti-evaM cenmanyase, etadAzaGyAha-netyAdi / na-naitadevam , yuktyanupapatteH / enAmevAha-pArthivadravya sattvAderapi / 'Adi'zabdAdihatyatvakSetrasattvAdiparigrahaH / taditarAsattvasva20 bhAvatvAt , abaadhsttvsvbhaavtvaadityrthH| kuta etdevmityaah-tthaaprtiiteH| tathA-tena prakAreNa-abAdhasattvasvabhAvatvena pratIteH, pArthivadravyasattvAderiti prakramaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-na cetyAdi / na ca taditarAsattvanivRttau satyAM tadabhAveneti abAdhasattvAbhAvena hetunA asya-pArthivadravyasatvAdeH itthaM khabhAvatvam-abAdhasattvasvabhAvatvaM yuktam / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / 25na hi-naiva asati-avidyamAne cetanAtve-cetanAbhAve'NuH-paramANuH cetanAsvabhAvazcetanAdharmA nAmeti / anena naikAntAvidyamAnaM vizeSaNaM bhavitumarhatItsetadevAha; tatazcAbAdyasattvena tatra bhavitavyamiti bhAvaH / etenetyAdi / etena-anantaroditena vastunA pArthivadravyasattvAdeH prastutasya sattvavizeSatvAt kAraNAt tadavyatiriktatve'pi-pArthivadravyasattvAdyavyatiriktatve'pi abAdya30 satvasya / kimityAha-pArthivadravyasattvAditvameva / sattvavizeSAvyatirekeNa tadbhAvApatterityabhiprAyaH / ityetadapi-kukkAcAryAdicoditaM pratyuktaM-nirAkRtam 1 tadatirikta0' iti gha-pAThaH / 2 'abAdyasattva.' iti ka-pAThaH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJa vyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) athocyate na hi naH kizcidabAdyasattvaM nirupAkhyaM nAmAsti yadapekSayAsyatirikta vikalpopanyAsenAvastutvApattyA''tmano nyAyAbhijJatA khyApyate, api tu pArthivadravyasattvameva viziSTamekasvabhAva- 5 43. ( svo0 vyA0 ) iti sUkSmadhiyA bhAvanIyam / sattvavizeSAvyatireko'pi nAdhikRtAsattvasya svarUpAparityAgena / na cAbAdhasattvamabAdisattvarUpatApattimantareNa arsettAM jahAtIti darzitametat / ato'bAdyeva tadavyatiriktamityabAdyAtmakaM tat, abAdinivRttau tu : tadasattvaM tadavyatiriktamiti pUrvokto doSa ityalaM prasaGgena, akSaragamanikAmAtratvAt 10 prArambhasya // athetyAdi / atha ucyeta pareNa na hi naH - asmAkaM kiJcidadyAdyasatvaM nirupAkhyaM tucchaM nAmAsti yadapekSayA - yadAzrayaNena avyatiriktavikalpopanyAsena avastutvA patyA - avastu tvaprasaGgenAdhikRtastunaH : Atmano nyAyAbhijJatA sUkSmoktikatvaM khyApyate bhavatA / api tu kiM 15 tarhi ? pArthivadravya sattvameva prastutaM viziSTaM trailokyavyAvRttam ekasvabhAvaM ( vivaraNam ) (8) asattAM jahAtIti / abAdhasattvasya hi pArthivadravyasattvena sahaikarUpatApattau niyamAdabhAva eva, anyathA ekasvabhAvatAyA asiddheH / tato'bAdyasatvasyAsattAlakSaNe kharUpaparityAge sati balAt pArthivadravyasattvAdabhinnaM hi: - yasmAt / tadeva 20 pArthivadravyasattvameva tadubAdyasattvaM bhavati, na punaranyaH kazcidasavAMstatrAvaziSyata iti / (9-10) avAdinivRttau tu tadasattvaM tadavyatiriktamiti pUrvoko doSa iti / yadyabAdisattvanivRttiH pArthivadravye'bhyupagamyate tadA tadasattvam - abAdyasatraM tadavyatiriktaM-pArthivadravyasattvAdavyatiriktamityaGgIkRtaM syAt ityasmAddhetoH pUrvokto 25 doSaH / sa ca yadi pArthivadravyasattvamevAbAdidravyAsatvam / evaM tarhi yathA tat pArthivadravyatvena sadevamabAdidravyatvenApi syAt tatsattAvyatiriktatvAt sadasazva - syetyAdinA prathena pUrva pratipAdita iti // 1 'vyatireka vikalpo0' iti ka-pAThaH / 2 'tmanopAyAbhijJatA' iti ka - pAThaH / 3 'tyAgena. cAbAya 0' iti ka-pAThaH / 4 'sattvaM' iti ka-pAThaH / 5 prekSyatAM 42tamaM pRSTham / 6 'sattvasya sattA0' iti kha- pAThaH / 7 ' svarUpe'pari0' iti ca pAThaH / :
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) mavAdyasakvamucyate; tatazca yathoktadoSAbhAvAd vyartho vikalpopanyAsaparizramaH / evaM zeSeSvapi bhAvanIyamiti / aho dAruNo mohaH, 5 khavAcA'pi pratipAdayannanekAntaM na pratipadyate / tathA ca-pArthivadravyasattvameva viziSTamabAdyasattvamiti vakti, na ca sadasadrUpaM vastu pratipadyata ityapUrvo vibhramaH / na hi khaparasattAbhAvAbhAvobhayarUpatAM vihAya vastuno viziSTataiva sambhavati // na ca tad yenaiva khabhAvena pArthivadravyatvena sad vartate, tenaivASA"divyatvenAsat, abhinnanimittatve satyekatra sdsttvyorvirodhaat| tathAhi-tenaiva svabhAvena saccAsaceti viruddhametat // (kho0 vyA0) sadekarUpatayA abAdhasatvamucyate, na tu tadanyat taditi / tatazca-evaM ca sati yathoktadoSAbhAvAt adhikRtasya vastuno'vastutvaprasaGgo nAma yathokto 15 doSastadabhAvAddhetovyartho vikalpopanyAsaparizramaH anntrkRtH| evaM zeSeSvapi-ihatyatvasattva pATaliputrakA'ditvAsattvAdiSu bhAvanIyamiti / evaM pUrvapakSamAzaGyAha-aho dAruNo moha ityAdi / aho vismaye / dAruNo moha AdimadhyAvasAnaraudro yena khavAcA'pi pratipAdayannanekAntaM pArthivadravyasattvameva viziSTamityabhidhAnena na pratipadyate-nAvagacchati / etadeva bhAva20 yati tathA cetyAdinA / tathA ca pArthivadravyasattvameva viziSTam abAdha sattvakhabhAvatayA abAdyasattvamiti-evaM vakti, na ca sadasadrUpaM vastu matipadyata ityapUrvo vibhramaH-prAntivizeSaH, ubhayanimittabhAve'pi ubhayApratipatterityarthaH / kathametadevamityAha-na hItyAdi / na yasmAt khaparasattAbhAvA bhAvobhayarUpatAM vihAya vastunaH sarvasyaiva viziSTataiva sambhavati, 25 vizeSaNamantareNa vaiziSTayAyogAditi bhAvaH // na cetyAdi / na ca tat-adhikRtaM vastu yenaiva khabhAvena-AtmasattArUpeNa pArthivadravyatvena sat tenaivAvAdidravyatvenAsat / yenaiva sat tenaivAsanna mavatItyarthaH / kuta ityAha-abhinnanimittatve satyekatra sadasattvayorvirodhAt / na hi yadeva sattvasya nimittaM tadevAsattvasya bhavitumarhati / etadevAha tathA (vivaraNam) (13) na tu tadanyat taditi / na punaH tasmAt-sattvAdanyat-bhinnaM tadanyat vat asattvam // 1'ihatyasattva.' iti k-paatthH|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (khANa adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) kiJca sarvathaikakhabhAvatve tadevAbAdyasattvamucyata ityetadapyayuktam, bhinnapravRttinimittAnupapatteH, ekAntaikakhabhAvatAyAM hi tatra khasattvAsattvavad abaadysttvaantraabhaavaat| na ca bhinnapravRtti-5 nimittamantareNa zabdAntarapravRttiyAMgyA, atiprasaGgAt , indra-zakrapurandarAdizabdAnAmapi indana-zakana-pUAraNAdibhinnapravRttinimittatvAt / dravye'paryAyazabdavad bhinnapravRttinimittavyatirekeNApi (kho0 vyA0) hItyAdinA / tathAhi tenaiva svabhAvena saccAsacceti viruddhametat / na sarvathai 10 dvayarUpamiti bhAvanIyam // kizvetyAdi / kiJcAyamaparo doSaH-sarvathaikasvabhAvatve vastunaH tadevapArthivadravyasattvameva abAdyasaravamucyata ityetadapi-evaM bhaNanam ayuktam / kuta ityAha-bhinnapravRttinimittAnupapatteH / na hi sadasacchabdayoH pravartamAnayorekatra bhinnaM pravRttinimittamastItyarthaH / na caitadasiddhamityAha-ekAntetyAdi / 15 ekAntakasvabhAvatAyAM hi svasattvarUpAyAM satyAM tatra-vastuni khasatvAsatyavAditi dRSTAntaH, abAdyasattvAntarAbhAvAt / yathA tatra svasattvAsatvaM na, evamavAdyasattvAntaramapIti kutastacchabdapravRttiriti cintanIyam / na cetyAdi / na ca bhinnaM-kathaJcidarthAntarabhUtaM pravRttinimittamantareNa-vinA zabdAntarapravRttiH -abAdyasattvamityevaMrUpA nyAyayA / kuta ityAha-atiprasaGgAt-20 svasattvAsattvalakSaNazabdAntarapravRttyApatteH / Apattizca nimittAbhAvAvizeSAditi / ihaivendrAdizabdApekSayA laukikamArganiSedhAyAha-indra-zakretyAdi / indra-zakapurandarAdizabdAnAmapi loke paryAyazabdatayA rUDhAnAm indana-zakana-pUdAraNAdibhinnapravRttinimittatvAt / tathAhi-indanAdindraH, zakanAcchakaH, pUrdAraNAt purandaraH / 'Adi'zabdAd vajrapANyAdiparigrahaH, vajraM pANAvasyeti kRtvA / 25 evaM bhinnapravRttinimittA evaite zabdA iti / atrAha-dravya ityAdi / dravye-mRdAdau aparyAyazabdavat aparyAyo dravyam , dravyamaparyAya ityevam / bhinnapravRtti (vivaraNam ) (22) laukikamArganiSedhAyAheti / laukikamArgo yathAsthitazabdArthAnabhijJamugdhajanavyavahArarUpa iti // 1 'svasattAsattva.' iti g-paatthH| 2 'dravye paryAya.' iti ka-pAThaH / 3 'bhinnapravRtti.' iti k-paatthH|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) zabdAntarapravRtteradoSa iti cet, na, bhinnapravRttinimittavyatirekAsiddheH dravyasyAnekazaktisamanvitatvAt , zaktizaktimatozca bhedA5 bhedasaMvitteH, abhyantarIkRtaparyAya eva zAbdanyAyAt prAdhAnyato dravye drvyshbdprvRtteH| tathAhi-dravati-gacchati tAMstAn paryAyAna (kho0 cyA0) nimittavyatirekeNApi dravyasyaivAparyAyatvena zabdAntarapravRtteH-dravye'paryAyazabdapravRtteH adoSaH-tadevAbAdyasattvamucyata ityatra ya ukto bhinnapravRttinimittAnupapa10 tyAkhyo doSaH so'yamadoSaH / iti-evaM cet manyase, etadAzaGkayAha-'netyAdi / nanaitadevam / kuta ityAha-bhinnapravRttinimittavyatirekAsiddheH / vyatireko ybhaavH| etamevAha-dravyasyAnekazaktisamanvitatvAt , bhinnaM pravRttinimittamiti yogH| bhede'pyanekazaktisamanvitatvamiSyata eva kaizcidityAzaGkayAha-zakti zaktimatozca-dvayorapi parasparaM bhedAbhedasaMvitteH-bhedAbhedasaMvedanAt / evaM sati 15 abhyantarIkRtaparyAya eva ekAnekarUpatayA zabale naikAntaikarUpe dravye, dravyazabda pravRttiriti yogH| kathaM tattvataH zabale tathA'zabalazabdapravRttirityAha-zAbdanyAyAt praadhaanytH| iha pradhAnaguNabhAvenaivAnekaikarUpe vastuni yat sAkSAt zabdenAbhidhIyate tat pradhAnam , itarad guNabhUtamiti zAbdo nyaayH| asmAcchAbdanyAyAt prAdhAnyataH prAdhAnyena dravye zabdAntarapravRttinimittagarbha eva na 20 kevale dravyazabdapravRttaH, zabdAntaranimittAntarAkSepeNetyarthaH / etadbhAvanAyaiva Aha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / dravati-gacchati tAMstAna (vivaraNam) -- (13) bhede'pyanekazaktisamanvitatvamiSyata eva kaizciditi / naiyAyikaiH / teSAM hi mate anyad ghaTAdidravyam , anyA zaktiriti // 25 (17) iha pradhAnaguNabhAvenaivAnekaikarUpe vastunIti / iha-jainamate pradhAnaguNabhAvenaiva pradhAnabhAvena guNabhAvena ca niyamAt anekaikarUpe-anekarUpe ekarUpe ca vastuni yadA hi dharma(mi)pradhAno nirdezastadA prAdhAnyenaikarUpaM vastuzabdena pratipAdyate, guNabhAvena cAnekarUpatA / yadA punardharmapradhAno nirdezastadA'nekarUpatA pradhAnabhAvena, guNabhAvena caikarUpateti // 1 'netyAdi naitadevaM' iti ka-pAThaH / 2 'tyAha' iti gha-pAThaH / 3 'kAnta ekarUpe' iti k-paatthH| 4 'pravRttiH, zabdA.' iti k-gh-paatthH| 5 'etadbhAvanayavAha' iti gh-paatthH| 6 'bhede'pyanya evaM kaizciditi kaizciditi' iti c-paatthH| 7 'prAdhAnye'nekarUpaM' iti ca-pAThaH /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) kSarati 'ceti 'dravyam, tadvanna paryeti dravyAtmanetyaparyAyastaditi bhinnaM pravRttinimittam // abAyasattvasvabhAvameva pArthivadravyasattvamiti cet, ISTastarhi tadanuvedhaH / pArthivadravya sattvamavAdyasattvasvabhAvamavAdyasattvadharmakam, na tu svasattvamAtramiti samAzritaH tarhi madIyo'bhyupagamaH // 47 5. ( stro0 vyA0 ) paryAyAn tadbhAvapariNAmena, kSarati-muJcati ceti dravyam / idamasyAnvarthataH pravRttinimittam, anvaya ityarthaH / tataH kimityAha - tadvat-evameva yathA gacchati 10 kSarati ca tathA na paryeti-na samantAnnivartate dravyAtmanA ityaparyAyastatdravyamitarasyApyanvarthataH pravRttinimittaM paryAyAbhAva iti bhAvaH / na cAnvayamAtrameva paryAyAbhAvaH, paryAyAbhAvamAtraM vA'nvayaH, paryAyAbhAve'nvayAbhAvaprasaGgAt, anvayabhAvAvyatiriktatayA paryAyAbhAvasyetyuktavad bhAvanIyam / iti evaM bhinnaM pravRttinimittam, dravye'paryAyazabdasyeti prakramaH // 15 punarapi prastutamevAdhikRtyAha - abAdItyAdi / abAdyasattvasvabhAvameva pArthivadravyasattvamiti cet, evaM kilaikarUpateti parAbhiprAyaH / enamanAtyaivameva vastutattvamiti cetasyAdhAya siddhAntavAthAha - iSTa ityAdi / iSTastarhi - abhyupagata evaivaM tadanuvedhaH - prakramAt pArthivadravyasattvasya avAdyasattvAnuvedhaH / etadbhAvanAyAha- pArthivetyAdi / pArthivadravya satvamavAdya sattvasvabhAvamiti 20 . ko'rthaH ityAha- abAdyasattvadharmakam, na tu svasattvamAtram / iti evaM samAzritastarhi madIyo'bhyupagamaH, abAdyasattvasya pArthivadravya sattvadharmatvena 'tadanekasvabhAvatvAditi // 9 'veti' iti gha- pAThaH / 2 'iSTaM tarhi' iti ka pAThaH / 3 'veti' iti gha-pAThaH / 4 dravyametadasyAdhya0' iti gha-pAThaH / 5 ' cAnvayaH' iti ka-pAThaH / 6 'cet tasyAdhAya' iti ka-pAThaH / 7 'etadbhAvanayA''ha' iti gha-pAThaH / 8 'pArthive dravyatva0' iti ka- pAThaH / 9 'tatrAneka0' iti ka- pAThaH / ( vivaraNam ) (13-14) anvayabhAvAvyatiriktatayA paryAyAbhAvasyeti / yadi hyanvayamAtra - 25 meva paryAyAbhAva: paryAyAbhAvamAtraM cAnvayaH syAt tadA jIvAderdravyasyAnvaya svabhAvasya kacid devAdau paryAye samutpanne paramatenAnvayabhAvAvyatirekiNaH paryAyAbhAvasya vyAvRttatvAt dravyasyApi sarvathoparamaH prasajyeta, kathamanyathA parAbhimataM tayoraikyaM syAditi vikalparUpo'yamityAdau vAkye vakSyatIti rUpaM padaM vAkyAntaM yojanIyamiti //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) vo bhAvaH svabhAva iti pArthivadravyasyaivAtmIyA sattA abAcasattvam, na dharmAntaramityekakhabhAvataiveti cet, na, tataH sadasat5 pratyayAsiddheyanimittAbhAvAt, asya cAnubhavAsiddhatvAt / tadeva taditaraviviktatAviziSTaM sat sadasatpratyayanimittamiti cet, na, vicArAkSamatvAt, taditaraviviktatAyAstadavyatirekeNa vastutastanmAtratvAt / tatazca sarvathA'bhinnanimittatve sadasatpratyayAnupapattiH, (kho0 vyA0) 10 atrAha-kho bhAva ityAdi / kho bhAvaH svabhAva iti anvarthayogAt , pArthivadravyasyaivAtmIyA sattA abAdyasattvaM vartate, na dharmAntaramitievam ekakhabhAvataiva pArthivadravyasattvasya / iti cet etadAzaGyAha-netyAdi / na-naitadevaM tataH-pArthivadravyAt saMdekAntakasvabhAvAt , sadasatpratyayAsiddheH saccAsaca sadasatI tayoH pratyayau tadasiddheH / kathamityAha-dvayanimittAbhAvAt, 15 dvayoH-sadasatpratyayayonimittAbhAvAt, pArthivadravye saMdekAntakasvabhAvatayaiveti prkrmH| naivAto yathoditaM pratyayadvayamityAzaGkApohAyAha-asya cAnubhavasiddhatvAt / asya ca-sadasatpratyayadvayasyAnubhavasiddhatvAt , pArthivadravye hi tadrUpatayA sadanubhavaH, abAdirUpatayA cAsadanubhavaH pratisattvaM prtisstthitH| 'vikalparUpo'yamayugapacca' ityAdau tu svayameva vakSyatItyupariSTAnnirvikalpakavicAre // 20 atrAha-tadevetyAdi / tadeva-prakramAt pArthivadravyaM pArthivadravyasattvaM vA, tadi. taraviviktatAviziSTaM taditare-abAdayaH abAdisattvaM vA tadviviktatAviziSTaMtadrahitatAviziSTaM sad bhavati / kimityAha-sadasatpratyayanimittaM tattvata ekarUpamevetyabhiprAyaH / iti-evaM cet manyase, etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-vicArAkSamatvAt / kathamityAha-taditaretyAdi / taditara25 viviktatAyAH-uktalakSaNAyAHtadavyatirekeNa-pArthivadravyasattvAvyatirekeNa hetunA vastutaH-paramArthataH tanmAtratvAt-pArthivadravyasattvamAtratvAt / tataH kimityAhatatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati sarvathA-sarvaiH prakAraiH abhinnanimittatve sati pArthivadravyasattvasyaikAntena ekarUpatayA sadasatpratyayAnupapattiH, ubhaya 1 'sarvathA bhinna' iti gha-pAThazcintanIyaH / 2 'svabhAva' iti ng-paatthH| 3 'vAtmIyasattA' iti ng-paatthH| 4 'sadaikAnta.' iti k-paatthH| 5 'sadaikAnta0' iti k-paatthH| 6 'vA'sadanu0' iti k-ng-paatthH| 7 'bhavatu' iti ka-pAThaH, 'bhavat' iti tu ng-paatthH|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) anyathA hetubhedena phalabhedAbhyupagamavirodhaH / tat tadubhayajananaikakhabhAvamiti cet, na, ubhyorubhyruuptaaptteH| asaGkIrNobhayajananaikakhabhAvamiti cet, na, yuktyanupapatteH, asaGkIrNobhayabhAve 5 balAt tatvabhAvabhedaprasaGgAt / tathAhi "yataH khabhAvato jAtamekaM nAnyat tato bhavet / - kRtsnaM pratItya taM bhUtibhAvatvAt tatkharUpavat // ' (svo0 vyA0) nimittAbhAvAditi hRdayam / itthaM caitadaGgIkartavyam / anyathA-evamanabhyupagame 20 hetubhedena phlbhedaabhyupgmvirodhH| atraiva hetubhedamantareNApi phalabhedopapatteH, bhinnau hi sadasatpratyayau, evaM ca "ayameva bhedo bhedaheturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca" iti vacanamAtram / tat tadityAdi / tat-pArthivadravyasattvaM tadubhayajananaikasvabhAvaM-sadasatpratyayobhayajananaikasvabhAvam / iti-evaM cet manyase, etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-ubhayoH -sadasat-15 pratyayayoH ubhayarUpatApatteH-sadasadrapatayobhayarUpatApatteH, ubhayajananaikakhabhAvAd hetoIyorapi bhAvAdityarthaH / atrAha-asaGkIrNetyAdi / asaGkIrNaM ca tat ubhayaM ca-sadasatpratyayobhayaM tajanana ekaH khabhAvo yasya tat tathA / tatpArthivadravyasattvamiti vartate, tatazca yathoktadoSAbhAvaH / iti-evaM cet manyase, etadAzakyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-yuktyanupapatteH / kathamityAha-20 asaGkIrNetyAdi / asaGkIrNo bhayabhAve-vibhinnasadasatpratyayobhayabhAve / pArthivadravyasattvAderiti prakramaH / kimityAha-balAt-sAmarthyena tatsvabhAvabhedaprasaGgAt tasya-pArthivadravyasattvasya svabhAvabhedApatteH / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupadarzane / yataH svabhAvataH kAraNagatAt jAtamekaM-satpratyayAdi kArya : nAnyat-asatpratyayAdi tataH-svabhAvAd bhavet / kimityata Aha-kRtlaM- 25 sampUrNa pratItya-Azritya taM-khabhAvaM bhUtibhAvatvAt-utpattisvabhAvatvAt (vivaraNam) - (12-13) viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti / viruddhadharmAdhyAso bhedaH, kAraNabhedastu bhedaheturiti // - 1 'ubhayorubhayarUpatApatteH'sthAne 'yuktyanupapatteH' iti ka-pATho vicaarnniiyH| 2 anuSTam / 3 tathAhItyupapradarzane' iti gh-paatthH| 4 'bhedezceti' iti ka-pAThaH / . anekAnta0 .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) anyazcaivaMvidhaM ceti yadi syAt kiM virudhyate ? | tatsvabhAvasya kArtsnyena hetutvaM prathamaM prati // kArtsnyena tasya hetutve tatra vIryopayogataH / kuto'nyabhAvo bhAve vA sarvatadvIryato bhavaH ? // [ prathamaH ( svo0 vyA0 ) ekasya kAryasya tasvarUpavat - adhikRtaikakAryasvarUpavat na hi tadanyat; satpratyayo'satpratyayastadabhinnahetujazceti citram | na 10 Aha- anyacetyAdi / anyacca - kAryAntaraM ca, evaMvidhaM ceti kRtkhaM pratItya taM bhUtibhAvaM ceti yadi syAt yadi bhavet kiM virudhyate / atrottaramAhatatsvabhAvasya-kAraNagatasya kArtsnyena - sarvAtmanA hetutvaM pratItyotpAdApekSayA prathamaM prati-AyaM kArya prati virudhyate, tatraiva sarvAtmanA'syopayogAditi / etadevAha - kArtsnyenetyAdi / kAtsUryena - sarvAtmanA tasya-kAraNagatasya sva15 bhAvasya hetutve - ekaM kAryaM prati kAraNatve tatra - kArye vIryopayogataH pratItya samutpAdena kuto'nyabhAvaH ? - kutaH svabhAvAt kAryAntarotpAdaH ? bhAve vA'nyasya kAryAntarasya tata eva svabhAvAt sarvatadvIryataH - sarvasmAt tatsAmarthyAd bhavaH - utpAdaH kuto'nyasya tasya 'veti ? | (vivaraNam ) 20 (8) atha 'yataH svabhAvato jAta' mityAdivRttau adhikRtaikakAryasvarUpavaditi / yathAhi -satpratyayalakSaNaM kAryaM kRtsnaM svarUpamAzrityotpadyate, na punaH svarUpasyAMzamAzrityeti / evaM kAraNasvarUpamapi kRtsnaM vyApriyamANamAzritya || (8) na hi tadanyaditi / na - naiva hi [ : ] - yasmAt tat - ekatra vyAvRtaM kAraNaM kAryAntare vyApriyamANaM anyat -bhinnam, kintu "tadeva, niraMzaikasvalpabhAvatAbhyupagamAt / 25 evaM sati kiM siddhamityAha - ( 9 ) na satpratyayo'satpratyayastadabhinnahetujazceti citramiti / mahadAzcaryametad vartate, satpratyayavilakSaNo'satpratyayaH / atha ca tasmAt "pratyayahetorabhinnena hetunA janyata iti // (12) 'anyacce 'tyAdikArikAvyAkhyAyAM pratItyotpAdApekSayeti / kAraNasvarUpaM pratItya - Azrityaiva kAryasyotpAdo bauddhamate, na punaH kAraNasvarUpaM kiJcidanuvartate 30 kAryam / ataH pratItyotpAdApekSayA "hetutvamityuktam // 1 anuSTup / 2 'to'bhavaH' iti gha-pAThaH / 3 anuSTup / 4 'etatsvabhAvasya' iti ka- pAThaH / 5 'svabhAvahetutve' iti Ga-pAThaH / 6 'svabhAve' iti Ga-pAThaH / 7 'eva bhAvAt' iti ku-pAThaH / 8 'ceti' iti gha- pAThaH / 9 'khalpamasyAMza 0' iti ka-pAThaH / 10 'vyAvRttaM' iti ka-pAThaH | 11 'tasya vA nairaMzeka0' iti ka-pAThaH / 12 ' pratyayena hetunA janayata' iti ka-pAThaH / 13 ' heturvaktavyaH' iti ka- pAThaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) sarvatadvIryatadbhAve setikAjanyatRptivat / tata eva na sA'nyasya taddezAdanyathA tu sA // kAyenaivAsya tatkartR vIrya tasyaiva kintu na / yuktastatosnyabhAvo'pi setikAjJAMtato na hi // ( svo0 vyA0 ) 3 atraiva nidarzanamAha sarvetyAdinA / sarvasmAt tadvIryAt kAraNamatAt svabhAvasAmarthyAt tadbhAve - vivakSitakAryabhAve / kimityAha - setikAjanyatRptivat iti nidarzanam / tata eva setikAtaH na sA - tRptiH anyasya, kAtsnrtsnyena 10 tasyAstatropayogAt / atheSyata ityAha- tadezAt - setikAdezAt, anyathA tu sA - tRptirAdyasyetarasya ca / yadyanyasyApi syAt ekAntenaikarUpAyA na kAryena dvayorupayoga iti bhAvanA / avadhAraNadvAreNAdhikRtadoSaparijihIrSayA''ha - 'kAtryenetyAdi / kAryena eva-nAkAraruryena asya - adhikRtakAraNagata svabhAvasya tatkartR - vivakSita kAryakartR 15 vIrya - sAmarthyaM tasyaiva - vivakSitakAryasya kintu na kartR, kiM tarhyanyasyApi 1 tatra tu tadakartR na bhavati, ayogavyavacchedamAtram, na punaranyayogavyavacchedaH / ( vivaraNam ) (8) 'sarvatadvIryatadbhAve' ityAdikArikAyAmayaM dRSTAntadAntikArthaH / yathAhisetikAyAM sAmastyena ekasya bhokkuru (1 pa ) bhujyamAnAyAM nAnyasyApi sRptihetutopapadyate / 20 evaM ghaTAdikAraNagatavIryasyaikatra satpratyayAdau kArye sAmastyenopayoge sati na tataH kAryAntarotpAdaH sambhavatIti // (12) yadyanyasyApi syAditi / yadi hi setikAyAH sakAzAdanyasmApi bhoktustRptirabhyupagamyate tadA setikAdezAdeva mAnakadvayAderabhyupagantavyA na punastasyA eva samastAyA iti // 51 25 (17) kAryenaivAsyetikArikAvRttau tatra tu tadakartR na bhavatIti / tatra - tasmin punaH prathamakArye ta (tU) - dvitIyAdikAryakAraNaM akartR na bhavati / evaM ca kiM siddhamityAha - (17) ayogyavyavacchedamAtraM sarvatra kAryakAraNacintAyAM bauddhamate- AyAmamate ayogyavyavacchedamAtram ayogasya dvitIya kAryakartRtvAsambaddhasya vyavacchedamAtram, na punaranyayogavyavacchedaH / ekasyaiva kAryasya kArakamityevaMrUpa AMdriyate / 20 1 anuSTup / 2 'jJAnato' iti gha-pATho'zuddhaH / 3 anuSTup / 4 'kAnekarUpAyAH na kArtsnyena dvayorupetyAdikAtsyainaiva' iti Ga-pAThaH / 5 ' tadbhAva ityAdi 0' iti ka-pAThaH ' 6 'nAnyasyApi' iti ka-pAThaH, ca-pAThastu 'yadyanyasyApIti' / 7 'kAryeNa dvitIyAdikArya kartRkAraNaM iti khaca pAThaH / * ' AyAmamate' iti pATho nAsti ca pratau / 9 'Aste' iti ka- pAThaH 1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam... [prathamaH (mUlam ) nAvadhAraNasAmAda vastu tAdAtmyamujjhati / uktAvadhAraNe'pyekatRptaye yuktasetikA // .. (svo0 dhyA0) . yuktastato'nyabhAvo'pi anyayogAvyavacchedAt tata eva / etadAzajhyAhasetikAjJAtataH-setikodAharaNAt na hi-naiva yuktastato'nyabhAva eva / - etadbhAvanAyaivAha-nAvadhAraNetyAdi / nAvadhAraNasAmarthyAt zAbdanyAyAnu gaMtAd vastu tAdAtmyamujjhati-tadAtmatvaM parityajati / kuta ityAha-uktAvadhA10 raNe'pi sati ekatRsaye hi-ekatRzyarthameva uktasetikA / tathAhi-atrApyevamavadhAraNaM kartuM zakyata eva-kAtsyenaiva setikaikatRptijananasvabhAvA, ekatRptijananasvabhAvaivetyetat tu na / na caivamapi sA kAryenaikatRtiM vidhAya anyasyApi vidhatte, na sA tattvata ubhayatRptijananaikasvabhAveti ko'trApavAdahetuH? / tasyA eva ttsvbhaavtaa| kathamidaM jJAyate / tathAvidhakAryadvayAbhAvena, tadekAntaikarUpatAyAmayamevAyuktaH / . (vivaraNam) evaM ca yat siddhaM tadAha-(6) yuktastato'nyabhAvo'pi anyayogAvyavacchedAt tata eveti / yuktaH-ghadamAnakastataH-evaM sati anyasya--dvitIyakAryasya bhAvaH, apizabdAt prathamasya ca; tata eva prathamakAryopayuktahetoreva / kuta ityAha--anyayogAvyavacchedAt-anyayogAvyAvartanAt / / 20. (12-13) nAvadhAraNetyAdikArikAvivaraNe na sA tattvata ubhayatRptijananaikasvabhAveti ko'trApavAdaheturiti ? / AcArya Aha-na sA setikA tattvataHparamArthavRttyA ubhayasya-bhoktadvayasya tRptijanana ekaH svabhAvo yasyAH sA tathA iti / ko'tra setikAyA apavAdahetuH, apavAdasyotsargapratiSedharUpasyaikasmAdapi kAraNAt , anekakAryotpattilakSaNe utsarge sarvatrAbhyupagamyamAne sati hetuH-kAraNamiti aacaaryH| 25 parastasyA eva ttsvbhaavtaa| AcAryaH kathamidaM jJAyata iti sugamameva / atha paraH tathAvidhakAryadvayAbhAveneti kAryAnumeyA hi kAraNasvabhAvAH, tataH kAryadvayAnupalambhena nizcIyete, yaduta aikakartRjananasvabhAvaiva setiketi AcAryaH // (14) tadekAnta(1)rUpatAyAmayamevAyukta iti / yadi hi sA setikA ekAntena ekasvabhAvA'bhyupagamyate tato na kAryadvayAbhAvo yujyate, ekasvabhAvAdapi ghaTAdeH 30 sadasatpratyayadvayAbhyupagamAt // 1 anuSTup / 2 'gamAt' iti ka-pAThaH / 3 'evAtatva.' iti gha-pAThaH 1 4 'jAyate' iti - paatthH| 5 'kakharUpa0' iti k-paatthH| 6 'syAvartanAt' iti ka-pAThaH / 7 'apavAda utsarga' iti ca-pAThaH / 8 'tatsvabhAvAt' iti ka-pAThaH / 9. "ekatRptijanana ' iti ca-pAThaH /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNAyutam nAkAraNaM yataH kArya nAnyakAraNakAraNam / anyathA na vyavasthA syAt kArya-kAraNayoH kvacit // tatazca kAryanAnAtvaM sarvathA kAraNaikatAm / bAdhate'nekatAyAM ca sthitAnekasvabhAvatA // etenaikasvabhAvo'pi tatsvabhAvatvataH praiH| (stro0 vyA0) bhAve vA'sya prastutahetusvabhAvAdapi tadabhAvo'stu, ekarUpatvAvizeSAdityalaM prasaGgena / -- evaM nAkAraNamityAdi / nAkAraNaM yataH yasmAt kAryaM sadAbhAvAdiprasaGgAt 10 anyakAraNakAraNaM na ekAntena, ata eva hetoH, evaM caitadaGgIkartavyam / ityAhaanyathA-evamanabhyupagame na vyavasthA sthAt niyamavatI kArya-kAraNayoH kacid idamasya kAraNamidamasya kAryamityevam , tadabhAve'pi tattvatastadutpattariti / . tatazcetyAdi / tatazca kAryanAnAtvaM-kAryabhedalakSaNaM sarvathA kAraNaikatAMtathAvidhaikasvabhAvarUpatAm / kimityAha-bAdhate-nirAkaroti anekatAyAM ca 15 kAraNasya sthitAnekasvabhAvatA, tatsvabhAvabhedataH kAryabhedopapatteH / / . etenetyAdi / etena-anantaroditena ekakhabhAvo'pi bhAvaH tatvabhAvatvataH (vivaraNam) (9) bhAve vA'sya prastutahetusvabhAvAdapi tadabhAvo'stviti / yadi hi setikAyAH sakAzAdasya kAryadvayAbhAvasya bhAvo bhavatA'bhyupagamyate, tadA prastuta-20 hetusvabhAvAdapi ghaTAdikAraNarUpAt tadabhAvaH-sadasatpratyayalakSaNakAryadvayAbhAvo'stu / kuta ityAha-(9) ekarUpatvAvizeSAditi ekarUpA setikA ghaTAdizca, ataH ko'nayorvizeSo 'yena ghaTAt kAryadvayaM setikAtastu ekamevAbhyupagamyate iti ? // (10) 'nAkAraNamityAdikArikAvivaraNe anyakAraNakAraNaM naikAnteneti / anyasya-ghaTAderyat kAraNaM-sUtrapiNDAdi tadanyakAraNaM "tato'nyakAraNakAraNaM yasya 25 ghaTAdetat tathA na-naiva ekAntena-niyamena / kuta ityAha-ata eva hetoriti ata . eva pUrvoktAt sadAbhAvAdiprasaGgAddhetoH / tathAhi-yathA kAraNavikalaM satkAryaM nityaM vidyamAnamavidyamAnaM vA syAt , evamanyakAraNamapi kArya sadAbhAgabhAga vA prApnoti, anyakAraNAnAM sadA jagati vidyamAnatvAditi / / / (13) tadabhAve tattvatastadupapatteriti / vivakSitanijakAraNabhAve paramArthavRttyA 30 vivakSitaghaTAdikAryotpatteH / / .. 1-2 anuSTup / 3 evAhetoH' iti ka-pAThaH / 4 'yo' ityadhikaH ka-pAThaH / 5 'anyat kAraNaM' iti ka-pAThaH / 6 'sadAbhAgabhAvag vA' iti ca-pAThaH / 7 'kAryotpattiH' iti k-paatthH|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapavAkAkhyaM prakaraNam [prathama (mUlam) ya iSTo'mekaphalakRd bhAvaH so'pi niraakRtH|| eko khanekajananakhabhAvastadvicitratAm / Rte na yujyate yasmAduktadoSaprasaGgataH // tathAdarzanato'pyasya tatvabhAvatvakalpanA / ata eva sthiratvAdi siddhisaGgAdasaGgatA // yuktyA na yujyate sthairya kayA vaikkhbhaavtH| nAnAkAryasamutpAdaH khAtmanA cintyatAmidam // (svo0 vyA0) kAraNAt paraiH-bauddhaiH ya iSTaH-abhyupagataH anekaphalakRt-anekakAryakaraNazIlo bhAvaH so'pi nirAkRtaH / etadeva prakaTayati eko hItyAdinA / eko yasmAt anekajananakhabhAvaH tadvicitratA-svabhAvavicitratAm Rte-vinA na yujyate, yasmAt ukta15 dossprsnggtH| atraivopacayamAha tathetyAdinA / tathAdarzanato'pi anekavijJAnajanakatvena asya-bhAvasya tatsvabhAvatvakalpanA-anekakAryakaraNaikasvabhAvatvakalpanA / kimityAha-ata eva-tathAdarzanAt sthiratvAdisiddhisaGgAt kAraNAt na saGgateti / 20 Aha-yuttayetyAdi / yuktyA-krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhamAvalakSaNayA na yujyate sthairya bhAvAnAm / atrottaram-kayA vA yuktyA? ekakhabhAvato bhAvAt nAnAkAryasamutpAdo yujyate khAtmanA cintyatAmidam / na sarvathA tatsvabhAvabhedamantareNa tathA'nekavijJAnajanakatvamapi, digAdibhedena tathApratItyayogAditi / (vivaraNam ) 25 (16) 'tathetyAdikArikAvRttau tathAdarzanato'pi anekavijJAnajanakatveneti / ekasyApi stambhAdeH padArthasya pUrvapazcimAdidigvartinAmanekeSAM pramANAmekasminneva kAle pUrvo'yaM pazcimo'yamityAdyullekhenAnekeSu vijJAnalakSaNeSu kAryeSu jAyamAneSu sAkSAdeva dRzyate "hetubhAvaH / na ca dRSTe'nupapattiruddhAhaNIyA iti tathAdarzanAdeva kiM nopapadyate ekasmAdapyanekakAryotpattiriti praabhipraayH|| 1-3 anuSTup / 4 'caikA.' iti k-paatthH| 5 anuSTup / 6 'saGgatA' iti gha-pAThaH, 'saMmatA' iti tu Ga-pAThaH 1 7 'hetumAnaH' iti k-paatthH| 8 'na hi dRSTe'nupapalaM nAma iti hinyAyakharUpam' iti ka-TippaNakam /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 55 yathA'nekakhabhAvaM tat sarveSAM sarvadarzinAm / karotyanekaM vijJAnamidamitthaM kathaM na te ? // kharUpameva sarveSAM sarvajJAnAM tathAvidham / vijJAnaM na tu tat tena tattvataH kriyate ytH||' atItAderasattvena na syAd grahaNamanyathA / tasyApi jJAnakartRtve'tItatvAdivirodhataH // 13 naca pArthivadravyasatvapratyaya evAbAdyasattvapratyayA, tthaa'prtiite| asato'nupAkhyatvena pratyayahetutvAnupapattiriti cet, na, sadanuvedhena . (kho0 vyA0) Aha-yathetyAdi / yathA'nekakhabhAvaM tat kAlyenaivaikatropayogamadhikRtya sarveSAM sarvadarzinAM vItarAgANAM karotyanekaM vijJAnaM yAvantaste, anyathA tadasarvadarzitvaprasaGgAt / idam-adhikRtaM 'vastvekasvabhAvameva itthaM kathaM ma tetava karotyanekaM vijJAnaM kAlyopayogAvizeSAditi ? / ___ anottrm-svruupmityaadi| svarUpam eva sAMsiddhikaM sarveSAM sarvajJAnAM vItarAgANAM tathAvidhaM-tatkAlyagrahaNaprakAraM vijJAnaM na punaH tat tenavastunA tattvataH-paramArthataH kriyate yataH, ato nedamitthaM mameti yojnaa| __itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-atItAderityAdi / atItAderbhAvasya asatvena hetunA na syAda grahaNam , anyathA-evamanabhyupagame na hyasat jJAnakartR / tathA 20 cAha-tasyApi-atItAdeH jJAnakartRtve'bhyupagamyamAne'tItatvAdivirodhataH kAraNAt svarUpameva sarveSAmityAdikriyAyogaH, ataH sadasatpratyayabhedAdanekarUpaM vastu iti sthitam // na cetyAdi / na ca pArthivadravyasatvapratyaya eva sarvathaikarUpatayA niraMzaH abAdyasattvapratyayastathA-tadekarUpatayA apratIteH, kintu pratyayAntaramayam / 25 atrAha-asata ityAdi / asato'nupAkhyatvena hetunA pratyayahetutvAnupapattiH, ataH kathamabAyasattvapratyayaH / iti-evaM cet manyase, etadAzaGyAha (vivaraNam) (12) 'yathA'nekasvabhAva'mityAdikArikAvyAkhyAne kAryenaikatropayogamadhikRtyeti / tathAhi-jIvalakSaNamajIvalakSaNaM vA vastu anantasvabhAvam ekatra-RSa-30 bhAdivijJAne kArUna savyApAramabhUt , anyathA keSAJcit svabhAvavizeSANAmanava1-3 anuSTup / 4 'vastveva sva.' iti ng-paatthH| 5 'kAtsnye nopa0' iti gha-pAThaH /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam / [prathama (mUlam ) sarvathA'nupAkhyatvAsiddhaH, asatpratyayAvirodhAca / asadananuviddhasya ca satastanmAtratvAd vizeSAnupapatteritaretarAnuvedha iti kuta eka5. khabhAvatvasiddhiH? / syAdetat tatrAbAdidravyAsattvasya parikalpitatvAt yathoktadoSAbhAva iti / so'yaM 'gaDapraveze'kSitArakAvinigama'nyAyaH / tathAhi-tatrAbAdidravyAsattvasya parikalpitatvAt (kho0 vyA0) netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sadanuvedhena-pArthivadravyasattvAnuvedhena hetunA 30 sarvathA-sarvaiH prakAraiH anupAkhyatvAsiddheH abAdyasattvasya / upapattyantaramAha'asatpratyayAvirodhAca / asata iti prakramaH / sata ivAsato'satpratyayabhAva iti bhAvaH / sadanuvedhenetyAdimaulaM hetuM samarthayannAha-asadityAdi / asadananuviddhasya casataH-pArthivadravyasattvAdeH tanmAtratvAt-sanmAtratvAt , vizeSAnupapatteH kAraNAt itaretarAnuvedhaH sadasatoH iti-evaM kuta ekakhabhAtvasiddhiH? | 15 naivetyarthaH / syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase / tatra-pArthivadravyasattve abAdidravyAsattvasya parikalpitatvAt kAraNAt / kimityAha-yathoktadoSAbhAva iti-ubhayarUpatvAbhAvaH, paramArthatastadasattvAditi / etadAzaGkayAhaso'yamityAdi / so'yaM 'gaDapraveze'kSitArakAvinirgama'nyAyaH / prastutadoSaparihAreNAdhikataradoSAntarApattirityarthaH / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi 20 tatra-pArthivadravyasattve'bAdidravyAsattvasya parikalpitatvAt paramArthataH (vivaraNam) gamaprasaGgAt / evaM mahAvIravijJAne'pi tat sarvAtmanaiva vyApRtam / tatazca yathA'nekakhabhAvena vastunA sarvAtmanA ekavijJAnajananavyApRtenApi satA vijJAnAntaramapi janyate, tathA asmanmate'pi ekasvabhAvenaiva stambhAdinA yadyanekaM vijJAnaM janayiSyate 25 tadA kiM nAma bhavataH kSuNNaM syAditi parasyAzayaH / sata ivAsato'satpratyayabhAva :. iti / yathAhi-sataH sakAzAt satpratyayastathA'sato'satpratyayo bhavati, anurUpakAraNa prabhavatvAt sarvakAryANAmiti / / . (18) 'gaDupraveze'kSitArakAvinirgama'nyAya iti / kasyacidakSisamIpe tathAvidhavAdhAvidhAyakaM gaDUtpannam / tatazca kenacid bhiSajA tathAvidhauSadhaprayogeNa tathA 30 upacaritaM. yathA'kSimadhye tat praviveza / praviSTe ca tatrAkSiNi tatkSaNAdeva tadutpA___TiMtA kanInikA akSitAri(?ra)kA bahirnirjagAmeti prstutdRssttaantaarthH|| . 1 'asatpratyayAsiddhe (1) virodhAca' iti -paatthH| 2 'asatA'pi ekasvabhAvenaiva stambhAdinA yayanaka" iti kha-pATaH / 3 'kSuNaM' iti c-paatthH| 4 'satsakAzAt' iti ka-pAThaH / 5 'tArikAvi0' iti ca-pAThaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) svasattvAsattvavadasattvAt tadrUpeNApyastitvaprasaGgaH, aniSTaM caitaditi / syAdetat pArthibadravya sattvavyatiriktamabAdyasattvaM parikalpitam, pArthivadravyasattvameva punarabAdhasattvasvabhAvamiSyata eveti, ato-5 saparAdha iti / aho durantaH svadarzanAnurAgaH, pratyuktamapi nAvadhArayati, yato na ca tad yenaiva svabhAvena pArthivadravyatvena sat tenaivAvAdidravyatvenAsat ityAdi tadevAvartata ityalaM khadarzanAnurAgAkRSTacetasA saha prasaGgeneti // 57 aparastvAha- sadasadrUpaM vastvityantrAsatpakSe prasajyapratiSedho vA " syAt, paryudAso vA / kizcAtaH / ubhayathA'pi doSaH / tathA hi-yadi sanna bhavatItyasat, sannivRttimAtraM nirupAkhyamasat / tatazca tasya ( svo0 vyA0 ) svasattvAsattvavadasa svAt / kimityAha tadrUpeNApi - abAdidravyasattvarUpeNApi astitvaprasaGgaH pArthivadravyasattvasya / aniSTaM caitaditi / tathAhi na tatra sva- 15 sattvAsattvamiti svasattvam, evamabAdyasattvAbhAve syAt tatsattvam, anyathA tadabhAvAbhAva iti bhAvanA | syAdetadityAdi / syAdetat - athaivaM manyase pArthivadravya vyatiriktaM dharmAntaram abAyasattvaM parikalpitam pArthivadravyasattvameva punaH ekarUpam, adhAdyasattvasvabhAvaM vastusthityA iSyata eveti, ataH -'asmAt kAraNAt anaparAdha iti-nAsti kazcid doSaH / etadAzaGkayAha - 20 aho durantaH svadarzanAnurAgaH / kathamityAha - pratyuktamapi nAvadhArayati etatsAmarthyAt etadevAha yata ityAdinA / yato na ca tad yenaiva svabhAvena pArthivadravyatvena sat tenaivAvAdidravyatvenAsat ityAdi tadevAvartate pUrvoktaM cakrakam ityalaM svadarzanAnurAgAkRSTacetasA saha prasaGgena naiva prajJApanAviSayaH // " 25 aparastvAha- sadasadrUpaM bastvityantrAsatpakSe prasajyapratiSedho vA syAt sanna bhavatItyasat, paryudAso vA sato'nyadasaditi / kiJcAta ityAhaubhayathA'pi doSaH / kathamityAha - tathAhItyAdi / tathAhi yadi sanna bhavati ityasat / kimuktaM bhavati ? / sannivRttimAtraM nirupAkhyamasat prasajyaprati 1 'tasmAt' iti Ga-pAThaH / 2 etatsAmarthyAdubhayathA'pi etadevAha' iti Ga-pAThaH / 3 'tadevAha ya (ta) ityAdinA' iti Ga-pAThaH / anekAnta * 8
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) pramANagocarAtItatvAd vastudharmatvAnupapattiH, abhyupagame bA vastuna eva nirupAkhyatvaprasaGgaH / tathAhi-na nirupAkhyakhabhAvaM 5 sopAkhyaM bhavitumarhati // atha sato'nyadasat sadantaramevAsaditi / evamapi tasya sadAtmakatvAdeva sdsdruuptvaanuppttiH| tathAhi-nasat sadantarAtmakamiti sacetaso vaktuM yujyata iti / etadapyayuktam , bhagavadahenmatAparijJAnAt / bhagavadarhanmataM hi vastveva sadasadrUpatayobhayAtmakam, na 10 satvAnanuviddhamasatvaM nAma tatra yadapekSayaitadubhayarUpamiti / uktaM ca vodimukhyena-"svaparasatvavyudAsopAdAnApAdhaM hi vastuno vastusvam / " ato yadyapi sanna bhavatItyasat, tathApi paradravyAdirUpeNa (kho0 vyA0) SedharUpam / tataH kimityAha-tatazca tasya-asataH pramANagocarAtItatvAt 15 kAraNAd vstudhrmtvaanuppttiH| abhyupagame vA'sato vastudharmatvasya / kimityAha-vastuna eva nirupAkhyatvaprasaGgaH / tathAhi-na nirupAkhyakhabhAvaM-na tucchadharmakaM sopAkhyaM bhavitumarhati-atucchaM bhavitumarhati // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-athetyAdi / atha sato'nyadasat sadantaramevAsat paryudAsarUpam iti / evamapi tasya-asataH sadAtmakatvAdeva 20 kAraNAt sadasadrUpatvAnupapattiH vastunaH / tathAhItyAdi / tathAhi na sat sadantarAtmakamiti-evaM sacetaso vaktuM yujyate, prApnoti caitat asmin pakSe asato'pi sadantaratvAditi / atrAha-etadapyayuktam / kuta ityAha-bhagavadahanmatAparijJAnAt / kathamaparijJAnamityAha-bhagavadarhanmataM hi-yasmAda vastveva-AtmaghaTAdi sadasadrUpatayobhayAtmakaM vartate, na 25 sattvAnanuviddhamasattvaM nAma tatra-vastuni yadapekSayaitadubhayarUpaM vastu iti / uktaM ca vAdimukhyena-mallavAdinA 'samma(nma)tau-khaparetyAdi / svaparasattvayoryathAyogaM ye vyudAsopAdAne 'tAbhyAmApAdyate vyavahAraviSayatayeti evambhUtameva vastuno vastutvam / ato yadyapi sanna bhavatItyasat prasajyapratiSedharUpam , tathApi paradravyAdirUpeNa 1 sadrUpAnupa0' iti ka-pAThaH / 2 shriimllvaadisuurinnaa| 3 'nirupAkhyaprasanaH' iti Ga-pAThaH / 4 snmtiprkrnnttiikaayaamityrthH| 5 'ye' iti pATho nAsti ng-prtau| 6 'tAbhyAmapodyate' iti -pAvaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAlyAmunicandrIyavivaraNayutam sataH pratiSedhAt tasya ca tatrAsattvAt tatsvarUpasattvAnuvedhAt na nirupAkhyameva tat iti prasajyapratiSedhapakSoditadoSAbhAvaH // . paryudAsapratiSedhapakSadoSastvatra vyatikare'nabhyupagamAdeva na naH 5 kSatimAvahati / etaduktaM bhavati-vastveva tat sadasadAtmakam , na tatra kharUpasattvapRthagbhUtaM pararUpAsattvam, na ca pararUpAsattvAsampRktaM kharUpasattvam / na cAnayorekatvameva, avigAnataH samyagubhayopa (svo0 vyA0) sataH pratiSedhAt tasya ca-paradravyAdirUpeNa sataH tatra-vivakSitasatve. asattvAt tatsvarUpasattvAnuvedhAt tatsvarUpasya tatpratiSedhAyAtAsattvarUpasya sattvAnuvedhAt-vivakSitasattvAnuvedhAt kAraNAt na nirupAkhyameva-tucchameva tat-asattvam / iti evaM prasajyapratiSedhapakSoditadoSAbhAvaH // paryudAsapratiSedhapakSadoSastvatra vyatikare ubhayarUpavastucintA'dhikAre anabhyupagamAdeva kAraNAt na na:-nAsmAkaM "ksstimaavhti| bhAvArthamAha--- 15 etaduktaM bhavati-vastveva tat sadasadAtmakaM-zabalam , na tatra-vastuni kharUpasattvapRthagbhUtam anyadeva pararUpAsattvam , na ca pararUpAsattvAsampRktaM svarUpasattvaM kevalam / na cAnayoH-kharUpasattva-pararUpAsattvayoH ekatvameva sarvathA, avigAnata:-avigAnena samyak-tadbhAvabhAvitvanItitaH vivaraNa) (10) paradravyAdirUpeNa sataH tatra-vivakSitasattve asattvAditi / iha sarve'pi bhAvAH svarUpamAtraniyatAH na pararUpeNa svasattvamapekSante / tataH paradravyAdirUpeNa pratItalakSaNena sataH-ghaTAdervastunaH pratiSedhAdasadityanena dhvaninA tasya ca parasyapaTAdeH paradravyAdirUpeNa sataH-vidyamAnasya tatra-vivakSitasattve-ghaTAdau asttvaat'avidymaantvaat| evaM ca yadyapi parasparApekSayA ghaTapaTAdayaH padArthAstuccharUpAH 25 saMvRttAstathApi tucchatAyAH svasattAnuvedhAt prasajyapratiSedhe'pi nAtyantaM tuccharUpateti // (19) tadbhAvabhAvitvanItita iti / tadbhAve-sattvAsattvabhAve bhavatItyevaMzIlA tadbhAvabhAvinI tasyA bhAvastattvaM tadeva nItistataH sarvalokAvigAnena hyubhayopalabdhiH / sattvAsattvasadbhAvabhAvinyevopalabhyate, na tu tadabhAve / ataH kathaM sattvamAtraniyataivAsau syAditi ? // - 1 kSiti0' iti ka-pAThaH / so'pi nyAyyaH, yataH kiM kSaye' ityasya ktau ruupm| 2 'rUpeNAsataH' iti -pAThaH / 3 "vivakSitatve' iti ku-pAThaH / 4 'tatpratiSedhA yato sattva.' iti GapAThaH / 5 kSitimA.' iti k-paatthH| 6 "vijJAnena' iti ka-pAThaH / 20
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) lbdheH| na ca nAnAtvameva, tavyavasthAyogAt tthaa'nuplbdheH| ityanyonyAnuviddhaM bhedAbhedavRtti tatva bhAvaM viziSTamubhayameva tat, 5 anyathA vastUnAM vaishissttyaanuppttiriti| etena "abAdeniyatadeza kharUpavyatirekeNa sarvatrAsattvAt tasya ca pArthivadravyasattvenAnuvedhA. bhyupagamAt tadvyApterghaTasya prAyo vibhutvaprasaGgaH" ityetadapi kuzAgrIyabuddhiparicoditaM parihatamavagantavyam , 'vastveva tat sadasadAsmakam' ityAdergranthasyAnyathA bhAvArthAyogAt // ___ (kho0 byA0) ubhayopalabdheH uktavat sadasatpratyayabhAvAditi / na ca nAnAtvameva ekAntenaanayoriti, tavyavasthAyogAt tayoH-svarUpasattva-pararUpAsattvayoH vyavasthAyogAt tathA'nupalabdheH-nAnAtvenAdarzanAt / iti-evam anyonyAnuviddhaM mecakamaNivarNakalpanayA bhedAbhedatti ekAntabhedAbhedavRtti ekAntabhedAdya15 pohena tatvabhAva-bhedAbhedavRttisvabhAvaM viziSTam-itthameva niyataM tathAsvabhAvatayA ubhayameva-svarUpasattvapararUpAsattvobhayameva tat-vastu / anyathA-ekamanabhyupagame vastUnAM-ghaTAdInAM vaiziSTyAnupapattiriti / etena-uktavat ubhayarUpatvavyavasthApanena abAdeniyatadezastrarUpavyatirekeNa sarvatrA sttvaat| tathAhi-yatraivAbAdayastatraiva te, anyatra tu tadabhAvaH / tasya ca-abAdha20 sattvasya pArthivadravyasattvenAnuvedhAbhyupagamAt kAraNAt / kuta ityAhatavyApteH-pArthivadravyasattvavyApteH / kimityAha--ghaTasya prAyaH-bAhulyena abAdeniyatadezasvarUpaM vihAya vibhutvaprasaGgaH-sarvagatatvApattiH, yathoditapArthivadravyasattvAtmakatvAd ghaTasyeti bhAvaH iti etadapi cocaM kuzAgrIyabuddhi paricoditaM-sUkSmabuddhiparicoditaM parihRtamavagantavyam / kuta ityAha25 vastveva tat sadasadAtmakamityAdergranthasya-anantaroditasya anyathAprakArAntareNa bhAvArthAyogAditi bhAvanIyametat // (vivaraNam) (26) bhAvArthAyogAditi / yathAhi-pArthivadravyasattvaM svarUpaniyatatayA nAnyatra vRttimavalambate tadA kathaM tadanyatrApi vidyamAnamavAyasansvabhAvaM sampadyate iti / 1 'anena' iti k-paatthH| 2 samIkSyatAM 59tama pRSTham / 3 'ubhayorupalabdheH' iti ka-pAThaH / 4 'vRtti ekAntabhedAdyapohena' iti gha-pAThaH / 5 'yadA hi' iti kha-ca-pAThaH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) athavA vizvajagadantargatAnAM sakalavastusattvAnAmeva tadasatvAnuvedhaH, anyathA khavarUpavat teSu ttsttvaapttiH| na ca vastvantareNApyanuvedha iSyata iti na vibhutvaprasaGgaH / na ca tadasattvenAnanu- 5 vedhastasya, tadanyAnAtmakenAnuvedhAt / na cetthaM tatsadezatApattiH, tadanyeSAmeva tatvatastadAtmakatvAt, na cAta eva tatsadrUpataiva, (svo0 vyA0) parihArAntaramAha athavetyAdinA / athavA vizvajagadantargatAnAM sakalavastusattvAnAmeva / kimityAha-tadasatvAnuvedha:-abAdhasattvAnuvedhaH / itthaM 10 caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame, khakharUpavaditi dRSTAntaH, abAdInAmAtmIya iva svarUpe tadasatvAnanuvedhAt kAraNAt teSusakalavastusattveSu tatsattvApattiH-abAdisattvApattiH / na caivam , ityatastadasattvAnuvedhasteSAmiti sthitam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na cetyAdi / na ca vastvantareNApi saha anuvedha iSyate, pArthivadravyasattvasyeti prakramaH / iti-15 evaM na vibhutvaprasaGgaH, ghaTasyeti vartate / na cetyAdi / na ca tadasattvenaabAdhasattvena ananuvedhastasya-pArthivadravyasattvasya / kuta ityAha-tadanyAnAtmakena-aparAsaMsRSTena anuvedhAd asattvena / na cetyAdi / na ca ittham-evaM tatsadezatApatti:-abAdhasattvasadezatApattiH / kuta ityAha-tadanyeSAmeva vastusattvAnAM tattvataH-paramArthena tadAtmakatvAt-abAdhasattvAtmakatvAt / na 20 punarabAdyasattvaM kevalaM nAma yasya sadezatApattirityarthaH / na cetyAdi / na ca ata eva kAraNAt tatsadrUpataiva tadanyeSAM-vastusattvAnAM sadpataiva / kuta ityAha (vivaraNam) kathamabAdhasattvAkSipta pArthivadravyasattvasya vibhutvaM prasajyate, niyatarUpayA pArthivadravyasattvAkoDitasya abAdyasattvasya anyatra vRtterabhAvAt ? / etAvatA'bhiprAyeNa prathamaH 25 parihAraH // athavetyAdi granthoktaM tu parihArAntaram / abAdhasattvasyaiva prati pRthivyAdisattvamanyAnyarUpeNa vartanAnna tadAkSiptaM kasyacid ghaTAdervibhutvamApadyate ityapekSayati // (18) aparAsaMsRSTenAnuvedhAditi / avAdyasattvenAparaiH-paTAdibhirasaMsRSTena ghaTasyAnuvedhAt / evaM hi ghaTAtmakamabAdhasattvaM na paTAdau, yacca paTAdau tanna ghaTe / 30 kathamabAdyasattvasya sAmAnyena vyApitve'pi ghaTasya vyApitvaM prasajyate, abAdhasattvavizeSAkoDitatvAd ghaTAdisattvasyeti // - 1 'tattvano(to)'tadA0' iti g-paatthH| 2 'nAnuvenA(?)vedhAditi' iti kha-pAThaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ). asadbuddhyA'vagamAt / na cAtadanuvedhataH tathA tadasattvapratItihetutA, anyagatanijAsattvena vyabhicArAt / tathAhi nAnyagataM 5 tadasatvaM tatrAsavapratItikAraNam, tenAnanuvedhAt ityevamanyadapi kucodyamanayA dizA parihartavyamiti // tatazcaivaM na sarvathA satvamasatvaparihAreNa vyavasthitam, ma cAsattvaM satvaparihAreNa / na cAnayoravizeSa eva, bhinnanimittatvAt / tathAhi - svadravyAdirUpeNa sat paradravyAdirUpeNa cAsadityuktam / ( svo0 vyA0 ) asadabuddhyA prakramAdavAdyasattvaviSayayA avagamAt paricchedAt na tatsvabhAvAnAM tayA tathA'vagamaH, zuklAnAmiva nIlatayeti bhAvanIyam / na cetyAdi / na ca atadanuvedhataH - abAdyasattvAnanuvedhataH tathA - itaretararUpApattyA tadasattvapratItihetutA teSAm - anyavastusattvAnAm avAdya sattvapratItikAraNateti bhAvaH / kuta 15 ityAha-anyagata nijAsattvena tathA tadananuvedhataH kAraNAd vyabhicArAt / etadbhAvanAyaivAha - tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / nAnyagataM - pRthivyAdigataM tadasattvam-abAdyasattvaM tatra - abAdau asattvapratItikAraNam / kuta ityAha- tenAnanuvedhAt tena - avAdyasattvenAnanuvedhAddhetoH, ato'bAdyasattvenAnanuvedho'nyavastusattvAnAm, anyathA tvabAdisattvavat tadasattvapratItyabhAva iti bhAvanA / 20 ityevamanyadapi kucodyam anekAnte anayA dizA parihartavyamiti / tatazcetyAdi / tatazca evam uktena prakAreNa na sarvathA sattvamasattvaparihAreNa vyavasthitam, na cAsattvaM sattvaparihAreNa, vyavasthitamiti vartate / na cAnayoH - sattvAsattvayoH avizeSa eva abheda eva / kuta ityAha-bhinnanimittatvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi svadravyAdi(vivaraNam ) 25 (13) itaretararUpApacyeti / sattvAsattvayorekavastusvabhAvatayA itaretararUpA pattiH prAgatra pratipAditA tayA'nanuvedhe anuvedhAbhAve iti yojanA kAryA, savAsattvayoH parasparamanuvedhAbhAve ityarthaH / anubhave ca saidbodhAdyanekarUpatAyAmiva ko virodha iti ? | anubhave ca svayameva saMvedyamAnatAyAM punaH saMdbodhAdyanekarUpatAyAmiva 30 sadAdirUpatAyAM - bodhAdirUpatAyAM ca ko virodha: ? / na kazcidityarthaH / tatra sadAdirUpatA sattva-nIlatva- raktatvAdirUpatayA ghaTAderarthasya bodhAdirUpatA ca bodha-harSaviSAda- dainyAdirUpA jJAnagatA || 10 62 5 3 [ prathamaH 1 tathA na sadasattva0' iti ka-pAThaH / 2 prekSyatAM 36tamaM pRSTha 40 tamaM ca / 4-5 'sa dvedhAdyaneka0' ityubhayatra ka - pAThaH / pRSTham / 3 samIkSyata 39 tamaM 6 'vedhAdi0' iti ka-pAThaH /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) tatazca tad yata eva sat, ata evAsat, paradravyAdirUpAsattve sati khadravyAdirUpeNa sattvAt / yata eva cAsat, ata eva sat, khadravyAdirUpasattve sati paradravyAdirUpeNAsatvAt / ata eva caikatra 5 sadasattvayorvirodho'pi na sambhavati, bhinnanimittatvAt, khadravya. paradravyAdInAM sadasaddhetutvAt , anubhavasiddhatvAca / tathAhi-svapararUpAnuvRttavyAvRttarUpameva tad vastvanubhUyate // syAdAzaGkA-svarUpAcyAvRttireva pararUpatryAvRttiriti / eSA'pi (kho0 vyA0 ) rUpeNa sat paradravyAdirUpeNa cAsadityuktamiti nimittabhedaH / tatazcetyAdi / tatazca tat-vastu yata evaM sat, ata evAsat / kuta ityAhaparadravyAdirUpAsattve sati tadanAtmakatvena khadravyAdirUpeNa sattvAt / lathA yata eva cAsat, ata eva sat, taditi prakramaH / yuktimAha-khadravyAdirUpasattve sati bhAvAtmakatvena paradravyAdirUpeNAsattvAt / ata 15 evetyAdi / ata eva ca kAraNAt ekatra-vastuni sadasattvayorvirodho'pi na sambhavati, bhinnanimittatvAt kAraNAt svadravya-paradravyAdInAm / kimisAha-sadasaddhetutvAt, svadravyAdayaH sattvakalpanAyA nimittam , paradravyAdayazca asattvakalpanAyA iti / tathA anubhavasiddhatvAca ekatra sadasattvayorvirodho'pi na sambhavati / etadbhAvanAyAha-tathAhItyAdi / tathAhi svapararUpAbhyAM yathA- 20 saGkhyaM avyAvRttavyAvRttarUpameva tad vastvanubhUyate / anubhave ca sadbodhAdyanekarUpatAyAmiva ko virodhaH 1 // syAdAzaGketyAdi / syAdAzaGkA svarUpAcyAvRttireva ekarUpA pararUpavyAvRttiriti / Aha ca-- "sarve bhAvAH svabhAvena svkhbhaavvyvsthiteH| svabhAva-parabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH // tasmAd yato yato'rthAnAM vyaavRttistnivndhnaaH| jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // 3 ityAdi // (vivaraNam) (25) sarve bhAvAH svabhAvenetyAdi kArikAdvayam / athAsya vyAkhyA-sarve 1 'kalpanAnimittam' iti k-k-paatthH| 2-3 anuSTup /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) ayuktA, vihitottaratvAt / yasmAdevaM tasmAt samutsAritapakSapAtaiH nyAyavidbhiryuktiyuktatvAt sadasadrUpaM vastvaGgIkartavyamiti / (stro0 vyA.) eSA'pyayuktA AzaGkA / kuta ityAha-vihitottaratvAt, na svarUpasattvameva pararUpAsattvamityAdinA / anantaroditamapi zlokadvayaM sadasadrapavastuvyavasthApakameva, tattvato'nyarUpAbhAvamantareNa anyato'nyavyAvRttyasiddheH, khavyAvRttivad vyAvRttyantarAbhAve na prakalpanA bIjAbhAvAditi niloThitametadarthataH / yasmAdevaM 10 tasmAt samutsAritapakSapAtaiAyavidbhiryuktiyuktatvAt kAraNAt (vivaraNam) bhAvA:-bAhyAbhyantararUpAH padArthAH svabhAvena-nijasattAlakSaNena 'vyAvRttibhAginaH' ityuttareNa yogH| kuta ityAha-svasvabhAvavyavasthiteH svasmin svasmin bhAve sattvarUpe vyavasthiteH-vyavasthAnAt / kAbhyAM sakAzAd vyAvRttibhAgina ityAha-svabhAva-para15 bhAvAbhyAM svaH-svakIyo bhAvaH svabhAvo ghaTasya ghaTAntaralakSaNaH, paraH-parakIyo bhAvaH parabhAvo ghaTasyaiva paTAdiH, tAbhyAM vyAvRttibhAgina:-pArthakyabhAjaH / sarve hi bhAvAH sarvAsAdhAraNarUpabhAjo vartante / tataH sajAtIyAd vijAtIyAJca padArtharAzeH svasattvenaiva svarUpaniyatena svabhinnavyAvRttyaMzanirapekSeNa vyAvRttiM bhajanta iti / evaM sati kiM siddhamityAha-(pR. 63) tasmAt-svaparavyAvRttirUpAkhetoryato yataH-sajAtIyAd 20 vijAtIyAd vA'rthAt arthAnAM-ghaTAdInAM vyAvRttiH-bhinnarUpatA tannibandhanA:vyAvRttihetukA jAtibhedAH parasparaparikalpitasAmAnyalakSaNAH prakalpyante / kIdRzA ityAha-tadvizeSAvagAhina iti / tasya-svasya parivyAvRttibhAjaH skhalakSaNasya vizeSAH-'mAtava(tva?)-'pATaliputraka'tva-vAsantakatva-raktatvAdilakSaNAstAna vikalpa balAdyAn avagAhante avalambanta ityevaMzIlA ye te tathA / na hi niraMze vastuni 25 ata eva svarUpamAtraniyate kecid vizeSAH santi, paraM tattaddyAvRttivazena vikalpavijJAnasannidhApitA atattvadarzibhiH pramAtRbhirvyavadviyante, yathA-mArtta iti ko'rthaH / amaato na bhavati / 'pATaliputraka' iti ko'rthaH ? / a pATaliputra'ko na bhavati / ityAdi / 1prekSyato 39tamaM pRSThaM 40tamaM ca / 2 'vyAvRttisiddheH' iti u-paatthH| 3 'bIjabhAvAditi' iti Ga-pAThaH / 4 'rUpAH khabhAvena padArthAH nijaH' iti c-paatthH| 5 'yAcArthAt arthAnA' iti kha-ca-pAThaH / 6 'vartamAnapATaliputra.' iti k-paatthH| 7 'dhAnyAnavagAhante' iti kha-ca-pAThaH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNasutam (mUlam) Aha ca "yasmAt sattvamasattvaM ca na viruddhaM miyo dvayam / vastvekaM sadasadrUpaM nanu tat kiM na yujyate ? // 5 yadapyuktam-'sadasadrUpaM vastvabhyupagacchatA sattvamasattvaM ca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavati' ityetadiSyata eva / yat punaridamuktam - 'tatazcAtrApi vaktavyaM dharmadharmiNoH kiM tAvad bhedaH' ityAdi, anApi sarvathA bhedapakSodito'bhedapakSoditazca doSo'nabhyupagamatiraskRtatvAdeva na 'naH kSatimAvahati / bhedAbhedapakSastvabhyupagamyata eva / Aha-10 nanu 'atrApi yenAkAreNa bhedastena bheda eva' ityAdi dUSaNamuktam', uktamidam ; ayuktaM tUktam , bhedAbhedapakSe tadasambhavAt / asambhavazvAnyonyavyAptibhAvenAsya jAtyantarAtmakatvAt, kevalabhedAbhedA (svo0 vyA) sadasadrUpaM vastvaGgIkartavyamiti / Aha ca-yasmAt sattvamasattvaM ca / 15 kimityAha-na viruddhaM mitho dvayam, uktavaditi / vastvekaM sadasadrUpaM zabalatayA / nanu tat kiM na yujyte?| yujyata eva / evaM pUrvapakSazlokaparAvartanA // ___ bhUyo'pi pUrvapakSagranthamupanyasya tatparihAramAha yadapyuktamityAdinA / yadapyuktaM pUrvapakSagranthe -'sadasadrUpaM vastvabhyupagacchatA sattvamasattvaM ca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavati ityetadiSyata eva, na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti / 20 yat punaridamuktaM pUrvapakSagrantha eva-tatazcAtrApi vaktavyaM dharmadharmiNoHkiM tAvad bhedaH' ityAdi, atrApi-ukte sarvathA bhedapakSodito'bhedapakSoditazca doSaH / kimityAha-anabhyupagamatiraskRtatvAdeva kAraNAt na na:nAsmAkaM "kSatimAvahati, bhedAbhedapakSastu tRtIyaH abhyupagamyata eva / atrApi nAbhyupagamA evaM bAdhAyai bhavanti / AhetyAdi paraH / nanu atrApi-bhedA-25 bhedapakSe "yena AkAreNa bhedastena bheda evetyAdi dUSaNamuktaM pUrvapakSagrantha iti / atrAha-uktamidaM dUSaNam , ayuktaM tUktam / kuta ityAha-bhedAbhedapakSe asmadabhimate tadasambhavAt-uktadUSaNAsambhavAt / asambhavazca uktadUSaNasya anyonyavyAptibhAvena hetunA asya-bhedAbhedapakSasya jAtyantarAtmakatvAt 1 anuSTup / 2-3 ubhayatra dvAdaze pRsstthe| 4 'naH kSitimA0' iti ka-pAThaH / 5 dvAdaze pRSThe / 6 'Aha yasmAt' iti ng-paatthH| 7 prekSyatAmekAdazaM pRsstthm| 8-9 ubhayatra dvAdaze pRSThe / 1. 'kSitimAvahati' iti gh--paatthH| 11 'yena prakAreNa bhedo'sti meda evetyAdi' iti kpaattho'shuddhH| 12 dvAdaze pur| bhanekAnta. 9
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 10 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) nupapatteH / tatazca yenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena cAbhedastenAbheda evaM ' ityatyantaparityaktAnekAntavAdaviSayametat , abhedAnanu5 viddhasya kevalabhedasyAsiddheH, bhedAnanuviddhasya cAbhedasyeti // __ yaccoktam-'atha yenaivAkAreNa bhedastenaivAbhedaH' ityAdi, tadapi anekAntavAdAnAkarNanasUcakam / yato na hyekenaivAkAreNa bhedAbhedI ityanekAntanItiH, sarvathaikanimittatve bhedAbhedadvayAnupapatteH; kintu ekadharmiprativaddhatve'pi dharmANAM mitho bhedAd dharmadharmibhAvena bhedaH, (kho0 vyA0) kevalabhedAbhedAnupapatteH, na hyanyonyAnanuviddhAvetAviti jaina darzanam / tatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati 'yenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena ca abhedastenAbheda evaM' iti etat pUrvapakSavacanamiti yogH| kimityAha-atyantaparityaktAnekAntavAdaviSayaM na tocare Dhaukate'pIti / kuta ityAha-abhedA15 nanuviddhasya kevalabhedasyAsiddheH kAraNAt bhedAnanuviddhasya cAbhedasya iti asiddhereva / 'yenAkAreNa bhedastena bheda evaM' ityAdistvatra pravRttinimittazUnya eva zabda iti bhAvanIyam / / yaJcoktaM pUrvapakSagrantha eva-'atha yenaivAkAreNa bhedastenaivAbhedaH' ityAdi tadapi kimityAha-anekAntavAdAnAkarNanasUcakaM vartate / anAkarNanam20 azravaNam / kathamityAha-yata ityAdi / yato na TekenaivAkAreNa bhedAbhedI itynekaantniitiH| kuta ityAha-sarvathaikanimittatve bhedAbhedadvayAnupapatteH / pratItametat / kintu evamanekAntanItirityAha-ekadharmipratibaddhatve api dravyadezaniyatatayA dharmANAM-sattva-jJeyatvAdInAM mithA-parasparaM bhedAt kAraNAd dharmadharmibhAvena tathA'nubhavasiddhena bhedH| itthaM caitadaGgIkartavyamityAha (vivaraNam) (23) dravyadezaniyatatayeti / yatraiva pradeze dravyamavagADhaM ghaTAdi tatraiva taddharmAH zyAmatvAdayaH // (23-24) parasparaM bhedAt kAraNAditi / yadi hi ekAntena dharmiNaH sakAzAd dharmA abhedabhAjo bhaveyustadA kathamekasyaiva ghaTAdidharmiNaH pRthubudhrodaratva-vRttAyatagrIva30 kuNDalAkAroSThatva-mRnmayatva-raktatvAdayaH parasparaM vailakSaNyamAbibhrANA anekadharmA ghaTeran , ekadharmisvarUpAvyatiriktatvAt teSAm ? / ato jJAyate anyaH kazcid dharmI anye ca tato dharmA iti // . 1 prekSyaMtA dvAdazaM pRSThaM trayodazaM ca / 2 trayodaze pRSThe / 3 'dharmidharmabhAvena' iti ga-gha-pAThaH / 4 'bhayantaM pari0' iti dd-paatthH| 5 'sUtrapravRtti' iti -paatthH| 6 trayodaze pRSdai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) anyathA'nyatararUpApattyA tdbhaavaanuppttiH|prtiitibaadhitaa ceym| mitho bhede'pi cAzeSadharmANAM dharmiNA vyApterviziSTAnyonyAnuvedhato'bhedaH,anyathA tasyeti saGgAyogAt, taddharmidharma(?)svabhAvatva-5 saGgasyApi dharmebhyo'nyatve dharmiNo'sambhavAt / tatazca dharmANAm (svo0 vyA) anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame anyatararUpApattyA tadbhAvAnupapattiH-dharmadharmibhAvAnupapattiH / astu ko doSa ityAzaGkayAha-pratItibAdhitA ceyam-dharmadharmibhAvAnupapattiH kSayopazamAnurUpaM tathA tadubhayapratIteH / tathA mitha ityAdi / mitho bhede'pi ca-parasparabhede'pi ca azeSadharmANAM-sattva-jJeyatvAdInAM dharmiNA-dravyeNa vyApteH / kimityAha-viziSTAnyonyAnuvedhataH kAraNAt abhedaH, dharma-dharmiNoriti / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tasyeti saGgAyogAt , tasya dharmiNo dharmA iti smbndhaayogaat| tadityAdi / tayoH-dharma-dharmiNoH svabhAvatvasaGgasyApi 15 sa eva dharmI taddharmadharmisvabhAvaH, ta eva ca dharmAstaddharmidharmasvabhAvA iti evambhUtasya / kimityAha-dharmebhyo'nyatve sati, dharmiNaH sakAzAditi gamyate / kimityAhadharmiNo'sambhavAt / taddharmarmisvabhAvatvasyApi dharmatvAt tasya ca tato vyatiriktatvena dharmiNo niHkhabhAvatvAt / tasyeti snggaayogH| tatazcetyAdi / tatazca (vivaraNam) .. (16) sa eva dharmI taddharmadharmisvabhAvaH ta eva ca dharmAstaddharmidharmasvabhAvA iti / ayamatra bhAvaH-taiH-vivakSitaireva dharmairdharmavAn svabhAvaH-svarUpaM yasya ghaTAdeH sa tathA / tathA tena-pratiniyatena ghaTAdinA dharmiNA dharmarUpaH svabhAvo yeSAM te tthaa| parasparapratibaddhasvarUpo hi padArthAnAM dharmadharmibhAvaH, ato na yaiH kaizcid dharmedharmI bhavati, nApi yena tena dharmiNA dharmA iti vaizeSikAdyabhiprAyaH // __(19) dharmiNo niHsvabhAvatvAditi / evaM hi tasya-dharmiNaH svabhAva iti : . bhedalakSaNaSaSThInirdezAnyathAnupapattyA svabhAvatvasyApi dharmatvamApatitaM dharmANAM ca dharmiNo'bhyantarabhedAt svabhAvasyApi dharmiNaH sakAzAd vyatirekaprApteH tavyatireke ca dharmirUpasyAnyonyasyAbhAvAt / dharyeva na syAd yadAdhArA dharmA bhavatA prapaJcayante tatastasya dharmA iti sambandhAbhAva eva dviSThatvAt sambandhasya dharmadharmivyAvRtterapIti / 30 1 'bhAvatvaprasaGga.' iti gha-pAThaH / 2 'tasa tato' iti u-pAThaH / 3 'SaSThInirdezo'nyathA.' iti ca-pAThaH / 4 'tavyatirekaH prAptaH tad' iti c-paatthH| 5 'rUpasyAbhAvAt' iti kra.-pAThaH / .. .
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) abhyantarIkRta dharmakharUpatvAt dharmiNo'pi cAbhyantarIkRtadharmasvarUpatvAda bhedAbheda iti // 68 [ prathamaH pratItisacivanimittabhede sati virodhAt ityapi yaduktaM taduktimAtrameva / tathAhi - 'yadi penAkAreNa bhedaH kathaM tenaivAbhedaH ? athAbhedaH kathaM bheda iti ?" asya vacanasyoktavad vyapetaviSayatvAt prakArAntareNa bhedAbhedasiddheH / sarvathA bhedAbhedavAdinastu tadasatvApattilakSaNo virodho'parihArya eva / tathAhi ekAntata eva (kho0 vyA0 ) 10 evaM ca sati dharmANAmabhyantarIkRtadharmikharUpatvAt itaretaravyAtyA dharmiNo'pi cAbhyantarIkRtadharmasvarUpatvAt uktAdeva hetoH / kimityAhabhedAbheda iti; anyathA taittattvAyogaH // evaM ca pratItisaciva nimittabhede - pratItisahAyanimittabhede sati, dharma15 dharmiNorbhedAbhedaM pratIti prakramaH / kimityAha - virodhAdityapi yaduktaM pUrvapakSe - 'atha yenaivAkAreNa bhedastenaivA bhedaH' ityetadapyacAru, virodhAdityevam / kimityAha- taduktimAtrameva, nirarthakamityarthaH / tathAhItyAdi bhAvanA / tathAhIti pUrvavat / 'yadi yenAkAreNa bhedaH kathaM tenaivAbhedaH ?', dharma- dharmiNoriti vartate, 'athAbhedaH kathaM bheda iti ?' / nimittAbhedenetyarthaH / asya vacanasya - pUrvapakSa20 saGgatasya uktavad vyapetaviSayatvAt vyapetaviSayatvaM ca prakArAntareNa jAtyantarAtmakatvena bhedAbhedasiddheH / sarvathA bhedAbhedavAdinastu - ekAntavAdinaH / kimityAha - tadasatvApattilakSaNaH- dharmidharmAsattvApattilakSaNo virodhaH / kimityAha- aparihArya eva - apariharaNIya eva / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / 1 prekSyatAM trayodazaM pRSTham / 2 'bhUtadharma' iti gha-u-pAThaH / pAThaH / 4 ayodaze pRSThe / * ( vivaraNam ) 25 iha dvidhA vyAvRttiH - adharmivyAvRttirUpA adharmavyAvRttirUpA ca / tatrAyaM ghaTAdirartho dharmIti ko'rthaH ? / adharmI na bhavatyevamadharmitvavyAvRttimAtrameva dharmitvaM tathA nIlaH dharmaH / pItAdi vA dharma iti ko'rthaH ? / adharmo na bhavati, iti adharmavyAvRttimAtrameva dharmatvam, na punaH kaJcid dharmI dharmo vA vAstavaH samasti, niraMka rUpatvAt sarvabhAvAnAmiti // 3 'tatAyogaH' iti Ga
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) dharma-dharmiNorbhede dharmiNo niHsvabhAvatvApattiH, svabhAvasya dharmatvAt tasya ca tato'nyatvAditi / svo bhAvaH svabhAvastasyaivAtmIyA satteti zabdArthe na niHsvabhAvatvApattiriti cet, na, jJeyatvAdidharmA-5 nanuvedhe tadanavagateH, tathApi tatkalpane'tiprasaGga iti // ___dharmANAmapi tadabhAve nirAzrayatvAt kevalAnAM grahaNAnupapatteH taditarAnanuvedhAdabhAva eveti tadasattvApattiH / ekAntAbhede'pyanyatarAbhAvatastannAntarIyakatvAt tadvyatirekeNa tatvarUpAnupapatteH (stro0 vyA0) tthaahiityupprdrshne| ekAntata eva dharma-dharmiNode'bhyupagamyamAne sati kimiti Aha-dharmiNo niHsvbhaavtvaapttiH| kuta ityAha-khabhAvasya dharmatvAt / tataH kimityAha-tasya ca-svabhAvasya tataH-dharmiNaH anyatvAditi / kho bhAvaH khabhAvastasyaiva-dharmiNaH AtmIyA sattA iti-evaM zabdArthe sati na niHsvabhAvatvApattiH dharmiNaH / iti cet, etadAzaGkayAha-netyAdi / 5 na-naitadevam , jJeyatvAdidharmAnanuvedhe sati, 'Adi'zabdAt prameyatvAdiparigrahaH, tadanavagateH tasya-adhikRtadharmiNo'navagamAt / na hyajJeyasvabhAvaM sadapi jJAyata ityarthaH / tathApItyAdi / tathApi-anavagame'pi tatkalpane-dharmikalpane atiprasaGgaH, anyasya kasyacidanavagatasya kalpanApatteriti // dharmANAmapItyAdi / dharmANAmapi-jJeyatvAdInAM tadabhAve-dhabhAve nirA- 20 ayatvAt-nirAdhAratvAt tathA kevalAnAM grahaNAnupapatteH tathA'nanubhavena tathA taditarAnanuvedhAt-jJeyatvAdInAM sattvAdyananuvedhAdabhAva eva iti-evaM tadasatvApattiH-dharma-dharmiNorasattvApattiH / ekAntAbheda iti / tathA ekAntetyAdi / ekAntAbhede'pi tadasattvApattireveti vakSyamANakriyAyogaH / kuta ityAha---anyatarAbhAvataH / ekAntAmede hi dharmimAtraM vA syAd 25 dharmamAtraM 'vetyanyatarAmAvaH / tataH kimityAha-tannAntarIyakatvAt yadabhAvastannAntarIyakatvAt kAraNAt , dharmanAntarIyako dharmI, dharminAntarIyakazca dharma iti kRtvA / kimityAha-tavyatirekeNa-dharmAdyabhAvena tatvarUpAnupapatteH 1 'ekAnta eva' iti -pAThaH / 2 'dharmitvAt' iti -paatthH| 3 'dharmabhAve' iti -- paatthH| 4 'cetyanya.' iti ru-pAThaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) nirSIjakalpanA'sambhavAt , atiprasaGgAvyAhateH, anyatarabhAvasyaiva anyatarakalpanAbIjatvAyogAt, ekAntakasvabhAvatvahAneH, tathA5vidhaikakhabhAvatvasya nyAyaviruddhatvAt , zaktibhedamantareNa kAryabhedAsiddheH, taditaravyAvRtterapi tattvatastadavyatirekAt, tadbhede ca tadbhedopapatteH, abhidhAnabhedato dharmasiddhiprasaGgAdanyatarasyApyabhAva eveti tadasattvApattireva / etena 'atha yenApyAkAreNa bhedastenApi bheda (stro0 vyA0) [na] yadabhAvastatsvarUpAnupapatteH dhAdikharUpAyogAt , anyatarasyApyabhAva eveti sambandhaH / dharmAbhAve dharmiNo'pyabhAvaH, dharmyabhAve ca dharmasyApyabhAva eveti kRtvA tadasattvApattireva-dharma-dharmiNorasattvApattireva / kalpito dharmadharmibhAva ityAzaGkA'pohAyAha-nirbIjakalpanA'sambhavAt ekAntakasvabhAve vastuni pravRttinimittamantareNa dharmadharmikalpanA'sambhavAt / asambhavazva atiprasaGgA15 vyAhateH vAndhyeyakharaviSANakalpanAsambhavAt , ubhayatra kalpanAbIjAbhAvAvizeSAt / anyataretyAdi / anyatarabhAvasyaiva-dharmAdyanyatarabhAvasyaiva dharmAdhanyatarasattAyAM eva anyatarakalpanAbIjatvAyogAt-dharmAdyanyatarakalpanAkAraNatvAyogAt / ayogazca ekAntaikakhabhAvatvahIMneH / na hyekAntaikasvabhAvamanekakalpanAbIjam / tathAvidhetyAdi / tathAvidhaikasvabhAvatvasya-dharma20 dharmikalpanAbIjaikasvabhAvatvasya nyAyaviruddhatvAt-yuktiviruddhatvAt / nyAyaviruddhatvaM ca zaktibhedamantareNa kAryabhedAsiddheH ekazaktikAt tato dharmadharmikalpanAkAryabhedAnupapatteH / taditaretyAdi / taditaramyAvRtterapi-dharmadharmivyAvRtterapi tattvataH-paramArthataH tadavyatirekAt-ekasvabhAvavastvanyatirekAt tadbhede ca-vyAvRttibhede ca tadbhedopapatteH-vyAvRttavastubhedopapatteH / 25 evaM cAbhidhAnaM bhedataH-abhidhAnabhedena vyAvRttilakSaNena dharmasiddhiprasaGgAd vyAvRttInAmeva dharmatvena tathA vastUnAM bhedabhAvena / na caitadiSyata iti anyatarasyApyabhAva eveti / tadasattvApattireveti vyAkhyAtametat / etenetyAdi / etena-anantaroditena virodhaparihAreNa atha 'yenApyAkAreNa bhedaH , 'na yadabhAvastatvarUpAnupapatteH' iti pATho na vidyate gh-pustke| 2 dharmAdi.' iti ka-pAThaH / 3 'dharmAdyanyatarabhAvasyeva' iti pATho gha-pustake nAsti / 4 'sattAyA eva' iti gha-pAThaH, Ga-pAThastu 'sakhAyA eva' iti / 5 'karaNatvA0' iti k-paatthH| 6 'hAniH' iti Ga-pAThaH / 7 'vyAvRtterapi adharma.' iti k-paatthH| 8 'bhede'pi vyAvRtti.' iti ng-paatthH| 9 'vyAkhyAtameva tat' iti k-paatthH|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 01 adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) zvAbhedazca' ityAdyapi nirAkRtameva / anyonyavyAptito jAtyantarAtmakatvena bhedAbhedapakSe tadasambhavAt kevalAkArAnupapatteH, itarAnuviddhasya ca praznAnahetvAditi // __ yaccoktam-'kiJca bhedAbhedamabhyupagacchatA avazyamevedamaGgIkartavyam-iha dharmadharmiNodharmadharmitayA bhedaH, khabhAvataH punarabhedaH' ityAdi tadapi 'ekadharmipratibaddhatve'pi dharmANAM mitho bhedAd dharmadharmibhAvena bhedaH 'mitho bhede'pi cAzeSadharmANAM dharmiNA vyApteviziSTAnyonyAnuvedhato'bhedaH" ityAdinA pratyuktam , prakArAntareNa 10 bhedAbhedasiddheH / tathA coktam "nAbhedo bhedarahito bhedo vaa'bhedvrjitH|| - kevalo'sti yatastena kutastatra vikalpanam ? // (svo0 vyA) tenApi bhedazcAbhedazca' ityAdyapi pUrvapakSavacanaM nirAkRtameva / kuta ityAha-15 anyonyavyAptito jAtyantarAtmakatvena bhedAbhedapakSe tadasambhavAt tasya-atha yenApyAkAraNetyAdevikalpajAtasya asmbhvaat| upapattimAha-kevalA- , kArAnupapatteH anantaroditabhedAbhedapakSe itarAnuviddhasya ca-bhedAkArAnuviddhasya cAbhedAkArasya praznAnahatvAt kaivalyAbhAvena narasiMhe siMhapraznatulyatvAditi // . yaJcoktaM pUrvapakSagranthe -'kiJca bhedAbhedamabhyupagacchatA avazyameveda-20 maGgIkartavyamiha dharmadharmiNoH dharmadharmitayA bhedaH, svabhAvataH punarabhedaH' ityAdi, tadapi 'ekadharmiprativaddhatve'pi dharmANAM mitho bhedAda dharmarmibhAvena bhedaH 'mitho bhede'pi cAzeSadharmANAM dharmiNA vyApteviziSTAnyonyAnuvedhato'bhedaH' ityAdinA pUrvoktena pratyuktam / kathamityAha-prakArAntareNa-anyonyAnuvedhalakSaNena bhedAbhedasiddheH / tathA coktaM 25 vRddhaiH-nAbhedo dharmadharmiNorbhedarahitaH, bhedo vA tayoreva abhedavarjitaH kevalo'sti, yatastena-kAraNena kutastatra-bhede'bhede vA vikalpanam / .. 1 anekAntavAdapravezaTippanake dve padye, yathAhi "na naro nara eveti na siMhaH siMha eva vA / zabdavijJAnakAryANAM bhedAjAtyantaraM hi tat // na naraH siMharUpatvAt na siMho nararUpataH / sAmAnAdhikaraNyena narasiMhaH pratItitaH // " 2 caturdaze pRSThe / 3 samIkSyatAM 66tamaM pRsstthm| 4 prekSyatAM 67tama pRSTam / 5 vRddhairiti / 6 anuSTup / 7 esadartha prekSyA trayodazaM pRSTham / 8 'anantarodite bhedAbheda.' iti hu-paatthH| 9 caturdaze pRSThe / 1. prekSyatAM 66tamaM pRSThaM 67tamaM ca / 11 'medAbhedavikalpenaM' iti -paatthH|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) yenAkAreNa bhedaH kiM tenAsAveva kiM dvayam / asattvAt kevalasyeha satazca kthittvtH|| yatazca tat pramANena gamyate yubhayAtmakam / ato'pi jAtimAtraM tadanavasthAdidUSaNam // evaM yubhayadoSAdidoSA api na dUSaNam / samyag jAtyantaratvena bhedaabhedprsiddhitH|| (svo0 vyA0) .. kimbhUtamityAha-yenetyAdi / yena AkAreNa bhedaH kiM tenAsAveva-bheda eva? kiM dvayaM-bhedazcAbhedazca kim ? / ityevaM vikalpanamayuktamityAha-asattvAt kevalasyeha bhedasyAbhedasya vA satazca-itarAnuviddhatayA zabalasya kathitatvataH kAraNAditi / yatazcetyAdi / yatazca-yasmAca kAraNAt tat-vastu pramANena-pratyakSeNa 15 gamyata eva ubhayAtmaka-dharmidharmAtmakam , tathApratIteH / ato'pi kAraNAta jAtimAnaM tat / kimityAha---anavasthAdidUSaNam, sati tasmiMstadanavasthitatayA prmaannaaprvRtteH| __ evaM hItyAdi / evameva ubhayadoSAdidoSA api na dUSaNam / 'Adi' (vivaraNam) 20 (16-17) sati tasmiMstadanavasthitatayA pramANApravRtteriti / sati tasmin anavasthAdidUSaNe tadanavasthitatayA-vastuno'navasthitatayA pramANasyApravRtteH / yadi hi anavasthAdoSo vAstavaH kazcid vastuni syAt tadA'navasthitatvena tasya na 'niyatarUpamubhayAtmakavastugrAhakatayA pramANaM-pratyakSAdi tatra pravartate / pravartate ca tat, ato jJAyate ubhayAtmakameva vastviti // 25 (18) ubhayadoSAdidoSA apIti / ubhayadoSo nAma saMzayadoSaH kimamU dravyaparyAyau bhinnau 'utasvidabhinnau, ubhayorapyAkArayostatra pratibhAsanAt ? // 1 anuSTup / 2 asaduttaraM jAtiH, kevlmsduttrmityrthH| 3-4 anuSTup / 5 'doSo'pi' iti k-paatthshcintyH| 6 "niyamarUpa0' iti k-paatthH| 7 'pramANaM prati pratyakSAdi' iti kh-paatthH| 8 "kiMzcidarU(1)dravyaH' iti kha-pAThaH, ca-pAThastu "kiMzcidasUdravya' iti / 9 'kRtacidabhisau.' iti ka-pAThaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) tenAnekAntavAdo'yamajJaiH smupklpitH| na yujyate vaco vaktumiti nyAyAnusAriNaH // 1 aparassvAha-sadasadrUpaM vastvityatra kathaM dharmadharmibhAvaH? / kathaM 1 ca na syAt sadasattvayodharmatve tadvyatiriktasya vastuno'bhAvAd dharmyasiddheH, taddharmibhAve vA vastutvena tavyatiriktadhamAnupapatteriti ? // __ atrocyate-sadasattvayodharmatve tatsamAnapariNAmasya vastutvAbhidhAnasya dharmitvapratijJAnAt, tasya ca kathaJcit sadasattvAbhyAmanya- 10 (svo0 vyA0) zabdAd vaiyadhikaraNyaparigrahaH / kuto na dUSaNamityAha-samyagityAdi / samyaknyAyopapannatayA jAtyantaratvena hetunA bhedAbhedaprasiddhitaH kAraNAditi / yenaitadevaM tenetyAdi / tena-kAraNena anekAntavAdo'yamajJaiH samupakalpito na yujyate vaco vaktumiti-evaM nyAyAnusAriNa iti // aparastvAha-sadasadrUpaM vastvityatra-ubhayarUpe tattve kathaM dhrmdhrmibhaavH?| kathamiti kSepe / naivetyabhiprAyaH / siddhAntavAdyAha-kathaM ca na syAd dharmadharmibhAva iti ? / atrAha-sadasatvayorityAdi / sadasattvayordhamatve sati tadvyatiriktasya-sadasattvavyatiriktasya vastuno'bhAvAt aparasya, tadubhayamAtratayA tasyeti bhAvaH / dharmyasiddheH kAraNAnna dharmidharmabhAvaH / taddharmibhAve vA 20 tayoH-sadasattvayodharmitve vA vastutvena hetunA, tayoreva vstutvaaditybhipraayH| kimityAha-tavyatiriktadharmAnupapatteH-sadasadpavastudharmivyatiriktadharmAnupapattena dharmadharmibhAva iti, na sadasattvamAtre vastuni dharmiNyaparadharmabhAva ityarthaH // __ atrocyate-sadasattvayordharmatve sati / kimityAha tadityAdi / tatsamAnapariNAmasya tayoH-sadasattvayostulyapariNAmasya / kimbhUtasyetyAha-vastu-25 svAbhidhAnasya, etadabhidheyasyetyarthaH / kimityAha-dharmitvapratijJAnAt (vivaraNam) (12) vaiyadhikariNyaparigraha iti / vibhinnamadhikaraNamasyeti vyadhikaraNastadbhAvo vaiyadhikaraNyaM tasya prigrhH| sattvAsattvayohi parasparaviruddhatayA zItoSNasparzayoriva naikamadhikaraNamupapadyate / na hi yadeva zItasparzAdhikaraNaM tuSArAdi tadevoSNasparzasyApi 30 myavahriyate anubhUyate vA, lokena vyadhikaraNatvena vyavasthitatvAt tayoH / - 1 anuSTup / anekAnta. 10
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam .. [prathamaH (mUlam) tvAd dhrmdhrmibhaavH| tathAhi-kathaJcit sadasatvAbhyAmanya evaM tatsAdhAraMNAtmA vastutvapariNAmaH, tathA'nubhavasiddhatvAt, vastu 5 ityekarUpatayA pratIteH / na ceyaM tadubhayamAtranibandhanaiva, pratibhAsa bhedAt / evamapi tannibandhanatvAbhyupagame'tiprasaGgAt , rUpamAtrAdeva tadrasAdipratItisiddheH / na caitadatatrAnupAti, tulyAMzasya dravyatvAbhyupagamAt, asya ca tadbhAvopapatteriti // (stro0 vyA0) 10 kAraNAt tasya ca-vastusamAnapariNAmasya kathaJcit-pratibhAsabhedAdihetutayA sada sattvAbhyAM sakAzAt anytvaat| kimityAha-dharmadharmibhAvaH, tatsamAnapariNAmasya dharmitvAt tayozca dharmatvAdityarthaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / kathaJcit-kenacit prakAreNa sadasattvAbhyAM sakAzAt anya eva tatsAdhAraNAtmA-sadasattvasAdhAraNAtmA vastutvapariNAmo 15 dharmirUpaH / kuta ityAha-tathA'nubhavasiddhatvAt / tathA-taddezaniyatatayA tadatiriktAnubhavasiddhatvAt / etadevAha-vastviti-evam ekarUpatayA pratIte: kAraNAt / na ceyaM pratItiH tadubhayamAtranibandhanaiva-sadasattvobhayamAtrakAraNaivaikAntena / kuta ityAha-pratibhAsabhedAt / pratibhAsaH-AkAraH / evamapi-pratibhAsabhede'pi sati tanibandhanatvAbhyupagame, prakramAd vastviti 20 pratIteH, tadubhayamAtranibandhanatvAGgIkaraNe / kimityAha-atiprasaGgAt / enamevAha-rUpamAtrAdeva sakAzAt tadrasAdipratItisiddheH tasmin-adhikRtavastuni rasAdipratItisiddheH, anyata evAnyAkAravijJAnabhAvena / evaM ca rasAdyabhAvaprasaGgAt iti bhAvanIyam / na caitadityAdi / na caitat samAnapariNAmassa vastuno dharmitvapratijJAnam atantrAnupAti, tatravirodhItyarthaH / kuta ityAha25 tulyAMzasya dravyatvAbhyupagamAt, dravyArthaparyAyArthacintAyAM vRddhagrantheSu asya ca-tatsamAnapariNAmasya tadbhAvopapatteH-tulyAMzatvopapatteriti // (vivaraNam) - (15-16) taddezaniyatatayA tadatiriktAnubhavasiddhatvAt iti| taddezaniyata tayA-sattvAsattvadharmAkAntapradezapratibaddhatayA tadatiriktAnubhavena-kathaJcit sattvA30 sattvAtiriktAnubhavena siddhatvAt samAnapariNAmalakSaNasya dharmiNaH // 1 'paryAyArthacintAyA vRddhaH' iti ng-paatthH| 2 'tadavyatirikta0' iti ka-pAThaH / 3 'bhavane' iti ca-pAThaH /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) - taddharmibhAve'pi vastutvena cetntvaa-'cetntv-muurtttvaa'muurtttvjnyeytv-prmeytvaadidhrmsiddhrdhrmdhrmibhaavoppttirev| na ca sadasatI eva cetanatvAdi, tanmAtratattve sarvatra tadbhAvaprasaGgAt sAGkaryeNa cetana- 5 tvAdyabhAvaH / na ca viziSTa sadasatI eva tat, bhedakamantareNa viziSTatvAsiddheH, tanmAtratvAvizeSAt / iti kathaJcit tadatiriktacetanatvAdisiddhiH; anyathA tajjJAnAyogAt 'nirviSayatvAt / / (kho0 vyA0) pakSAntaramadhikRtya samAdhimAha taddharmibhAve'pItyAdinA / taddharmibhAve'pi-tayoH / sadasattvayodharmitve'pi vastutvena hetunA / kimityAha-cetanatvA-'cetanatvamUrttatvA-'mUrttatva-jJeyatva-prameyatvAdidharmasiddheH / vijJAnaghaTAdiSu dharmadharmibhAvopapattireva sadasattvayordhamitve cetanatvAdInAM dharmatvAditi / na cetyAdi / na ca sadasatI eva sattvamasattvaM cetyarthaH / kimityaah-cetntvaadi| cetanatvamacetanatvaM cetyAdi / kuta ityAha-tanmAtretyAdi / tanmAtratattve 15 tanmAtrasya-sadasanmAtrasya tattve-cetanAditattve sarvatra avizeSeNa tadbhAvaprasaGgAt-cetanatvAdibhAvaprasaGgAt / evaM ca sarvatra tadbhAve sAGkaryeNa hetunA cetanatvAdyamAva:-cetanatvAcetanatvAdyabhAvaH, mitho viruddhaanaamnyonyaatmtaabhaavaadityrthH| na cetyAdi / na ca viziSTe kenacid rUpeNa sadasatI eva tatcetanatvAdi / kuta ityAha-bhedakamantareNa vastvantaraM viziSTatvAsiddheH / 20 atraiva yuktimAha-tanmAtratvAvizeSAt-sadasanmAtratvAbhedAd bhAvanIyametat / iti-evaM kathaJcit kenacit prakAreNa tadbhedakatvalakSaNena tadatiriktacetana (vivaraNam) (12) jJeyatvaprameyatvAdidharmasiddheriti / atra jJeyatvaM sAmAnyopayogaH, prameyatvaM . tu vizeSapariccheda iti // (18-19) mitho viruddhAnAmanyonyAtmatAbhAvAditi / yadA hi parasparaviruddhA api cetanA~cetanAzca bhAvAH sadasanmAtraikarUpatayA dharmAntarasya bhedakAriNo'bhAvAdekarUpatAM pratipadyante, tadA na kiJciccetanamacetanaM vA niyatarUpatayA vastu vyavahArapathAvatAri syAditi // - 1 'nirviSayatvAt' iti pAThAntaraM samasUci ga--pratau / 2 'cetanamacetanaM cetyAdi' iti ka-pAThaH / 3'cetanAditve sarvatrA'vizeSeNa' iti gh-paatthH| 4 'vastvantaraviziSTa ' iti gh-paatthH| 5'dharmasiddhiriti' iti k-c-paatthH| 6 'sAmAnyatvopayogaH' iti ca-pAThaH / 7'cetanasvabhAvAH' iti ca-pATha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) shktibhedmntrennaikto'nekkaaryaasiddheriti| evamitaretarAnuviddhatulyetarAnekAntAtmakatve vastunaH pratipatranurodhatastathA tathA dharma5 dharmibhAvo na virudhyata iti|| ___ yadapyuktam-'saMviniSThA viSayavyavasthitayaH, na ca sadasadrUpaM vastu saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAt' ityAdi, tadapi asAmpratam, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAsiddheH, sadasadrUpasya vastuno vyavasthApitatvAt , saMvedanasyApi ca vastutvAt , tathAyuktisiddhezca / 30 tathAhi-saMvedanaM puro'vasthite ghaTAdau tadbhAvetarAbhAvAdhyavasAyarUpamevopajAyate, tadbhAvamAtrasyetarAbhAvAnanuviddhasyAbhAvApattitastada (stro0 vyA) tvAdisiddhiH-sadasadatiriktacetanatvAdisiddhiH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tajjJAnAyogAt-cetanatvAdijJAnA5 yogAt / ayogazca nirviSayatvAt sadasatostadabhAvena // __ atha sadasatI eva viSaya ityAzaGkayAha-zaktibhedamantareNaikataH-sadasadAdeH anekakAryAsiddheH-taicetanAyanekajJAnakAyasiddheH iti / upasaMharanAha-evamityAdi / evam-uktena prakAreNa itaretarAnuviddhAzca te tulyetarAnekAntAzceti vigrahaH / tadAtmakatve sati vastunaH pratipatranurodhato yo yathA pratipattA 20 tadanurodhena tathA tathA-uktavat tena tena prakAreNa dharmadharmibhAvo na vi rudhyate, ubhayanimittayogAt iti // __ yadapyuktaM pUrvapakSagranthe 'saMviniSTA viSayavyavasthitayaH, na ca sadasadrUpaM vastu saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAmAvAt' ityAdi tadapi asAmpratam-azobhanam / kuta ityAha-ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvA25siddheH kAraNAt / asiddhirapi sadasadrUpasya vastuno vyavasthApitatvAt, tathA saMvedanasyApi ca vastutvAt tathAyuktisiddhezca / enAmeva darzayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / saMvedana-vijJAnaM puro'vasthite ghaTAdau (vivaraNam) (11) abhAvApattitastadanuvedhe satIti sautraM padam / yadi hi ghaTAdisatvam 30 apaTAsatvenAnuviddhaM na syAt tadA kathaM ghaTaH sakalapramAvRmirviviktarUpatayA pari 1'kato naikakAryA.' iti k-paatthH| 2 rodhatastathA dharma' iti gha-pAThaH / 3 paJcadaze pRsstthe| 4 ata Arabhya 'vyavasthitatvAt' paryantaH pATho nAsti g-prtau| 5 'taJcetanasvAyaneka.' iti p-paatthH| 6 'pratipatteranu0' iti Ga-pAThaH / 7 paJcadaza pRche|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 77 (mUlam) nuvedhe 'vastusthityA svapratibhAsisaMvedanAjanakatve tdhnnaanupptteH| na ca sadasadrUpe vastuni sanmAtrapratibhAsyeva tattvatastatpratibhAsi, sampUrNArthApratibhAsanAt, narasiMhe siMhasaMvedanavat / na caitadubhaya- 5 pratibhAsi na saMvedyate, tadanyaviviktatAviziSTasyaiva saMvittestadanyaviviktatA cAbhAva iti sUkSmadhiyA bhAvanIyam // (kho0 vyA0) viSaye tadbhAvetarAbhAvAdhyavasAyarUpameva-ghaTabhAvA-'ghaTAbhAvaparicchedarUpameva upajAyate, tadbhAvamAtrasya-ghaTabhAvamAtrasya itarAbhAvAnanuviddhasya-10 aghaTAbhAvAnanuviddhasya / kimityAha-abhAvApattito vastusthityA'ghaTatvena tadanuvedhe-anyAsattvAnuvedhe sati vastusthityA-paramArthavRttyA svapratibhAsisaMvedanAjanakatve, ubhayarUpasaMvedanAjanakatve ityarthaH / kimityAha-tadhaNAnupapatteH tasya-ubhayarUpasya vastuno grahaNAnupapatteriti / yad yathArUpaM tat tathA gRhyamANaM kathaM gRhItaM nAmeti bhAvanIyam / na cetyAdi / na ca sadasadrUpe vastuni 15 ubhayAtmake sanmAnapratibhAsyeva, saMvedanamiti gamyate, tattvatastatpratibhAsi-sadasadrUpavastupratibhAsi / kuta ityAha-sampUrNArthApratibhAsanAtasattvApratibhAsanena / narasiMhe siMhasaMvedanavaditi nidarzanam / na siMhasaMvedanaM narasiMhapratibhAsi, evaM ca vastuno'grahaNameveti / na cetyAdi / na ca etatsaMvedanam ubhayapratibhAsi, prakramAt sadasadubhayapratibhAsAt sadasadubhayaprati- 20 bhAsanazIlam , na saMvedyate, kintu saMvedyate eva / yuktimAha-tadanyaviviktatAviziSTasyaiva-saMvedanAntaraviviktatAviziSTasyaiva saMvitteH kAraNAt , tadanyaviviktatA cAbhAvastadanyeSAM tatra iti sUkSmadhiyA bhAvanIyam, uktanItyaiva 'na hyasati cetanAtveSNuzcetanAsvabhAvo nAma' ityAdilakSaNayA // (vivaraNam) cchidyamAno ghaTate ? / ato niyamAt tatra aghaTAsattvAnuvedho'bhyupagantavyaH; anyathA vastuno'bhAvApattiH / ato'bhAvApattitaH sakAzAt tadanuvedhe-sattAnuvedhe sati svapratibhAse(? sI)tyAdi yojanIyam // * 1 ataH paraM 'sadasadrUpe paryantakaH pAThaH ka-prato nAsti / 2 sthityA ghaTatvena' iti ka-pAThaH / 3 'asampUNo.' iti k-paatthH| 4 'tadanyasaMviviktatA' iti k-paatthH| 5 'nItyaivaM na' iti uu-paatthH| 6 'cetanAtve'Nu' iti gh-paatthH| 7 prekSyatAM 42tamaM pRSTham / ...
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam - [prathamaH (mUlam ) - tadevAsahAyaM tadanyaviviktamiti cet, ko vA kimAha ? / kintu tadevAsahAyatvaM sahAyAbhAvaM bhedakamantareNa sasahAyasyeva na yujyata 5 iti brUmaH / asahAyaM ca ghaTo'yaM na paTAdIti kSayopazamAnurUpama parityaktAnyonyagarbha saMvedanamAvidvadaGganAdipratItamityaviSayo'yaM vivAdasya / na caitadanarthajam, tadbhAvabhAvitvopalabdheH, tadanyasya tu sadAbhAsatvAt , tasyApi ca kadAcit tathAvidhAnubhavanibandhanatvena animittatvAyogAditi // (svo0 vyA0) tadevetyAdi / tadeva-adhikRtasaMvedanam asahAyam-anyarahitaM tadanyaviviktaM-saMvedanAntaraviviktam / iti cet, etadAzakyAha-ko vA kimAha ? / itthamevaitadityarthaH / kintvityAdi / kintu tadevAsahAyatvam-anyarahitatvaM sahAyAbhAvaM mukhyaM bhedakamantareNa-vinA sasahAyasyeva-aparasya na yujyate 35 iti brUmaH, na tu kiJcidanyat / prakRtayojanAmAha-asahAyaM cetyAdi / asahAya ca-tadanyaviviktaM ca / kathamityAha-ghaTo'yaM na paTAdIti-evaM kSayopazamAnurUpaM tadanantadharmakatve'pi niyamapravRttyA, aparityaktAnyonyagarbham , itaretarAnuvedhAt , saMvedanamiti vizeSyam / AvidvadaGgAnAdipratItam , sakalalokAsiddhamityarthaH / iti-evaM pratItatvAdeva aviSayo'yaM vivAdasya, ato yAdRza20 midaM tAdRzo'rtho'pIti bhAvaH / na caitadityAdi / na caitat-antaroditaM saMvedanam anarthajam avastunimittam / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvopalabdheH-arthabhAve bhAvitvopalabdherasya pariNAmyarthagrahaNasvabhAvatayA na viruddhaiveyamiti bhAvanIyam / kvacidetadarthAbhAve'pi bhavati 'vikalpajamityAzaGkAnirAsArthamAha-tadanyasyetyAdi / .. tadanyasya tu-anarthajasyAdhikRtasaMvedanatulyasya tu tadAbhAsatvAt-saMvedanAbhAsa25 (vivaraNam) ... (17) tadanantadharmakatve'pi niyamapravRttyeti / yadi hi viSayavastumAtrAdhI nameva saMvedanaM pravateta tadA'nantadharmaNo viSayasya bhAvAt helayaiva sakaladharmAvagamaH sakalapramAtRRNAM prasajyeta / na caivaM dRshyte| ato niyatenaiva rUpeNa yad vijJAnaM vijRmbhate tajjJAyate / nUnaM kazcidanyo niyamaheturasti, sa ca jJAnAvaraNAdikarma30 kSayopazama eveti // 1 'prasiddham' iti k-paatthH| 2. 'aviSayo vivAdasya' iti ng-paatthH| 3 'na vastu0' iti 3-paatthH| 4 'vikalpakamityA.' iti Ga-pAThaH / 5'mAtrAdhInaM saMvedanaM' iti k-paatthH| 6 'pravartate' iti k-paatthH| 'yadi jJAnaM' iti ka-pAThaH /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) : atrAha-astyetadubhayavidhaM saMvedanam / nAsyApahRtirAsthIyate, kintvetadapAstakalpanAnubandhena saMvedanenaikakhabhAve evAvabuddhe yodhye tadanubhavasAmarthyasamutthApitaM vikalpadvayam, na punarbhAvAbhAvAtmaka-5 vastuprabhavam, iti na sUkSmadhiya AsthAmanorathaM pUrayati, yato'bhAvasya kRtyakriyAsu uparatavyApAratayA'bhAvatvam / yadyasAvapi kArya (kho0 vyA0) tvAt , tathAvidhanirvikalpakavaditi hRdayam , tasyApi ca-tadAbhAsasya kadAcit vA'mutra vA tathAvidhAnubhavanibandhanatvena-tattadadhyAropAnubhavanibandhanatvena 10 hetunA / kimityAha-animittatvAyogAt kAraNAt / na caitadanarthajamiti yogH|| ___ atrAha-astyetadubhayavidham-ubhayaprakAraM saMvedanam / nAsyApahutirAsthIyate'smAbhiH, kintvetat-ubhayavidhaM saMvedanam apAstakalpanAnubandhena-nirastakalpanAsambandhena, nirviklpkenetyrthH| 'saMvedanena-vijJAnena ekakhabhAva eva-na nAnAsvabhAva avayuddha-avagate bodhye vastuni bhUyaH 15 tadanubhavasAmarthyasamutthApitaM-yathoditAnubhavavIryajanitaM vikalpadvayaM ghaTaH ayaM na paTAdItyetadiha vartate, na punarbhAvAbhAvAtmakavastuprabhavam, nirviSayatvAt vikalpAnAm iti-evaM na sUkSmadhiyaH-nipuNamateH AsthAmanorathaM pUrayati etad vikalpadvayam / atraiva yuktimAha-yata ityAdinA / yato-yasmAt abhAvasya kRtyakriyAsu-arthakriyAsu uparatavyApAratayA kAraNena a-20 bhAvatvam , nAnyathA / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-yadyasAvapi-abhAvaH kArya- . (vivaraNam) - (10) tadadhyAropAnubhavanibandhanatveneti / zazizaGkhapItabhAvamarumarIcikAdvicandrAdiSu yo'dhyAropaH asatyapi tathAbhUte viSayavastuni tthaakaaraavbhaaslkssnnH| sa cAsAvanubhavazca sa nibandhanaM yasya sa tathA, tadbhAvastattvaM tena / idamuktaM bhavati-25 yo'yaM sAmprataM marumarIcikAdau vitathArthaH pratibhAsaH prathate sa nUnaM tathAvidhadoSAdiha loke paraloke vA tathAvidhAvabhAsasya prAk sattAyAM satyAM na punaranyathA, ataH prAkpravRttamarumarIcikApratibhAsapUrvaka eva sAmprato marumarIcikA dipratibhAsaH anAditvAt saMsArasya // 1'cAmutra' iti k-paatthH| 2 'nAnuvedhena' iti ka-gha pAThaH / 3 'saMvedhena' iti Ga-pAThaH / 4 'svasaMvedane' iti u-paatthH| 5 'sAmarthyasamutthApitaM yathoditAnubhavavIrya' iti u-pAThaH / 6 'samAropAnubhava.' iti kh-paatthH| 7 zazizveta.' iti ca-pAThaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam prathamaH (mUlam) kriyAsu kakSAM banIyAt ko bhAvAdabhAvasya bhavatA vizeSo darzitaH syAt ? / ato vyuparate'kSavyApAre'rthaparicchedAnubhavasaMskAraprasUto 5 nAstitAvikalpaH svAtatryaM pariharatIti / anocyate-'tadanubhavasAmarthyasamutthApitaM vikalpadvayam" ityanavacameva, kintu na tavayanimittakhabhAvatAmantareNAsmAd dvayaprasUtiH, hetvabhede'pi phala bhedAbhyupagame'bhyupagamavirodhAt / upAdAnahetvabhede sati sa virodhH| na ca tatsAmaryamupAdAnamasya, ahetukaM tadyetat 30 sautrAntikapakSe tadaparasyAbhAvAt, tasyaiva vAsanAditvAt / (kho0 vyA0 ) kriyAsu-arthakriyAsu kakSA bannIyAt-yatnaM kuryAt kastarhi bhAvAt sakAzAt abhAvasya-tucchasya bhavatA-bhAvAbhAvAtmakavastuvAdinA vizeSo darzitaH syAt / na kazcidityarthaH / ataH asmAt kAraNAt vyuparate'kSavyApAre 15 taduttarakAlam arthaparicchedAnubhavasaMskAraprasUtaH, nirvikalpakasAmodbhUta ityarthaH / nAstitAvikalpaH-na paTAdItyAdirUpaH khAtatryaM pariharatIti / abhAvAkSasambandhAbhAvena bhAvamAtravastvanubhavaparatatra ityabhiprAyaH / eSa pUrvapakSa iti // anocyate samAdhiH-tadanubhavasAmarthyasamutthApitaM vikalpadvayamityanavadyameva-apApameva, kintu idamavadyaM na tadvayanimittakhabhAvatA20 mantareNa / neti pratiSedhe / tacca tad dvayaM ca tavayam-adhikRtavikalpadvayam , tasya nimittasvabhAvatA-kAraNasvabhAvatA taddyanimittasvabhAvatA, tAmantareNa-vinA / asmAt-arthaparicchedAnubhavasaMskArAd dvayaprasUtiH, dvayamiti vikalpadvayam / kuto na prasUtirityAha-hetvabhede'pi sati phala bhedAbhyupagame kriyamANe'bhyupagamavirodhAt, "ayameva hi bhedo bhedaheturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAsaH 25 kAraNabhedazca" ityabhyupagamAt / upAdAnahetvabhede sati sa virodha:-abhyupa gmvirodhH| na ca tatsAmarthyam-arthaparicchedAnubhavasaMskAralakSaNam , upAdAnamasya-adhikRtavikalpadyasya, ato'yaM na doSa ityabhiprAyaH / etadAzajhyAha-ahetukaM taryetat-vikalpadvayam / kuta ityAha-sautrAntikapakSepAhyArthavAdimate tadaparasya-yathoditasAmarthyAtiriktasya abhAvAt kAraNAt / 30 vAsanAdi taditsAzakApohAyAha-tasyaiva vAsanAditvAt, na adhikRta prekSyatAM 79tama pRsstthm| 2 'iti' iti pATho na vidyate gha-pustake / 3 prekSyatA 49tama pRSTham /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) na ca tattvatastannItAvupAdAnetarahetvorbhedasiddhiH, hetulakSaNAvizepAt, viziSTalakSaNAyogAcca // na cAsAdhAraNAdihetutayA tatsiddhiH, AdyasyAsambhavAt , ekasyai-5 vAnekakAryakRttvAt sarvavuddhaiHi , anyathA tadatattvaprasaGgaH / svabhAvabhedamantareNa cAdhikRtasAmarthyasyApi tadubhayanimittatvAnupapatte tadekatvApattiH / tathAhi-yena svabhAvena tadekasya nimittaM tenaivApara (svo0 vyA0) sAmarthyAtiriktamanyad vAsanAdi, anabhyupagamAt ; yogAcArapakSe tvAlayamadhikRtya 10 upariSTAd vakSyAmaH / na cetyAdi / na ca tattvatastannIto sAmAnyenaiva upAdAnetarahetvoH nAmamAtrakalpitayorbhedasiddhiH / kuta ityAha-hetulakSaNAvizeSAt sAmAnyena viziSTalakSaNAyogAcca dvayorapi // na cetyAdi / na ca asAdhAraNAdihetutayA asAdhAraNa upAdAnahetuH sAdhAraNastvitara ityevambhUtayA tatsiddhiH--upAdAnetarahetvorbhedasiddhiH / kuta 15 ityAha-Adyasya-asAdhAraNasya hetoH asambhavAt / kathamasambhava ityAhaekasyaivetyAdi / ekasyaiva-vastuno'nekakAryakRttvAt-'anekakAryakaraNazIlatvAt / etadevAha-sarvabuddhaH-sarvajJaihapterekasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaanyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tadatattvaprasaGgaH teSAM-buddhAnAmabuddhatvaprasaGgaH, tadekAparijJAne tatsarvajJatvAbhAvAdityarthaH / prakRtamevAdhikRtyAha-svabhAva-20 tyAdi / svabhAvabhedamantareNa cAdhikRtasAmarthyasyApi upanyastavikalpadvayanimittasya tadubhayanimittatvAnupapatteH taca tat ubhayaM ca tadubhayaMprakrAntavikalpobhayaM tatkAraNatvAnupapatteH kAraNAt / kimityAha-tadekatvApattiH tasya-prakrAntavikalpobhayasyaikatvApattiH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / (vivaraNam) (18) sarvajJapteirekasyeti / yadA sarve'pi buddhAH sarvAtmanA sarvamapi vastu atItAnAgatavartamAnabhedabhinnaM pazyanti tadA na kiJcid viSayavastu kasyacid buddhajJAnasyAsAdhAraNarUpeNAlambanabhAvaM pratipadyate; ato vivakSitabuddhajJAnasya ya upAdAnahetuH kalpyate, so'pi na tatra sAdhAraNabhAvena vyAvRttaH, vivakSitabuddhavyatiriktabuddhajJAnAnAM tasvAlambanatvAditi // 1 'upariSThAt' iti gh-paatthH| 2 'asAdhAraNopA0' iti k-paatthH| 3 'nAnekakAryakAritvaM sAdhAraNatvaM' iti TippaNakaM Ga-pratau / 4 'tarakAraNAnupapatteH' iti ng-prtii| anekAnta. 11
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam . [ prathamaH (mUlam) syeti tadvattaditarasyApi tattvam, 'tattattvAnyathA'yogAt, tadubhayanimittatvaikabhAvatve citratayA tadbhedasiddheH, iti bhAvAbhAvAtmaka5 vastuprabhavameva tadvikalpadvayam , pAramparyeNa tnnimitttvaat| ato'tyantasUkSmadhiyaH kiM nAsthAmanorathaM pUrayatIti vAcyam ? // yadapi coktam-'yato'bhAvasya kRtyakriyAsu uparatavyApAratayA'bhAvatvam' ityetadapi na no bAdhAyai, pararUpeNArthakriyA'karaNAt tadrUpasya ca tatrAbhAvAt / tatazca 'yadyasAvapi kAryakriyAsu kakSA (stro0 vyA0) tathAhItyupapradarzane / yena svabhAvena tat-adhikRtasAmarthyam , ekasya nimittam , prakramAt vikalpasya, tenaiva-svabhAvena aparasya-vikalpasya iti-evaM tadvatekavikalpavat taditarasyApi-aparavikalpasyApi tattvam-ekavikalpatvam / kuta ityAha-tattattvAnyathA'yogAt, tasya-adhikRtasAmarthya svabhAvasya tattvaM yenaiva 15 tenaivetyanena prakAreNaikatvaM tattattvaM tadanyathA'yogAt, na hi tadevAkurvatastattattvamiti bhAvanIyam / tadubhayanimittatvaikavabhAvatve'syAdoSa iti vibhramavyapohAyAha-tadubhayetyAdi / tadubhayanimittatvam-adhikRtavikalpobhayanimittatvameva eko bhAvaHkhabhAvo yasyAdhikRtasAmarthyasya tattadubhayanimittatvaikabhAvaM tadbhAvastasmin sati citratayA kAraNena, na hyanekagarbhamekamacitraM naametyrthH| tadbhedasiddheH-prakramA20 dadhikRtasAmarthyasya svabhAvabhedasiddheH iti-evamuktanItyA bhAvAbhAvAtmakavastuprabhavameva tat-adhikRtavikalpadvayam / kuta ityAha-pAramparyeNa tannimittatvAt-tadudbhavAnnirvikalpakAdutpatteriti / na hi zuklavastuprabhavAdavikalpAcchuklapItavikalpadvayaprabhava ityAlocanIyam / ata ityAdi / ataH-asmAt kAraNAt atyantasUkSmadhiyaH-itthamAlocakasya kiM nAsthAmanorathaM pUraya25 tIti vAcyam ? / pUrayatyevetyarthaH // yadapi coktaM pUrvapakSe-'yato'bhAvasya kRtyakriyAsu uparatavyApAratayA'bhAvatvam' iti etadapi na nA-nAsmAkaM thaadhaayai| kuta ityAhapararUpeNArthakriyA'karaNAt tadrUpasya ca-pararUpasya ca tatra-vastuni 1 'tattattvAnyathAyogAt' iti ka-pAThaH / 2 'tvaikasvabhAvatve' iti g-paattho'naadrnniiyH| 3 79tame pRSThe / 4 'tadekavikalpavat' iti k-paatthH| 5 'tadanyathAyogAt' iti gha-pAThaH / 6 'khabhAvatvasyAdoSa' iti ka-pAThaH, 'khatve syAdadoSa' iti tu u-paatthH| 7 'kalpakatvotpattariti' iti u-paatthH| 8 79tame pRSTe /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 83 (mUlam) banIyAt ko bhAvAdabhAvasya bhavatA vizeSo darzitaH syAt' ityetadapyatrAnavakAzameva, tathAkAryakriyA'karaNAditi / ato vyuparate'pyakSavyApAre'rthaparicchedAnubhavasaMskAraprasUto nAstitAvikalpaH 5 tatprasUtatvAdeva kathaM vAtavyaM pariharati iti cintanIyam , anyathAbhUte'rthe tathAparicchedAnubhavasaMskArAnupapatteH atathAbhUtAca tato na nAstitAvikalpaprasUtiriti bhAvanIyam / etena yadi "pratyakSaM pramANaM padArthamAtrAkheva labdhapratiSThaM tAsAmevAvagamo yuktaH, tatra vyApArasambhavAt, avyApAre'pi paricchede rUpapravRtte'pi rasAvasAya: 10 azakyaparihAraHsampadyeta" iti yaducyate pairaistadapi pratikSiptamiti, (svo0 vyA0) abhAvAt / tatazca yadyasAvapi kAryakriyAsu kakSAM badhnIyAt ko bhAvAdabhAvasya bhavatA vizeSo darzitaH syAt, ityetadapi atra-uditapakSe anavakAzameva / kuta ityAha-tathA-tena pararUpabhAvaprakAreNa kAryakriyA'-15 krnnaaditi| ato vyuparate'pyakSavyApAre paranItyA'pi arthaparicchedAnubhavasaMskAraprasUto nAstitAvikalpaH tatprasUtatvAdeva-arthaparicchedAnubhavasaMskAraprasUtatvAdeva kathaM svAtanyaM pariharati, bhAvamAtravastvanubhavapAratacyAsiddheH iti cintanIyam / etadeva bhAvayati-anyathAbhUte'rthebhAvamAtre tathA-ubhayavikalpajanakatvena paricchedAnubhavasaMskArAnupapatteH 20 kAraNAt , atathAbhUtAca / tataH-tathAparicchedAnubhavasaMskArAt na nAstitAvikalpaprasUtiH, na hi zuklaparicchedAnubhavasaMskArAt pItavikalpaprasUtiH iti bhAvanIyam / etenetyAdi / etena-anantaroditena nyAyena yadi pratyakSaM pramANaM padArthamAtrAkheva-skhalakSaNarUpAsu labdhapratiSThaM vartate, tataH tAsAmeva-padArthamAtrANAm avagamo yuktaH / kuta ityAha-tatretyAdi / tatra-tAsu 25 padArthamAtrAsu vyApArasambhavAt pratyakSasya / avyApAre'pi na vidyate cyApAro yasmin , prakramAt pratyakSasya, tadavyApAraM-viSayAntaramabhAvAdi tasminnapi tadviSaye'pi paricchede'bhyupagamyamAne, sAmarthyAt pratyakSasyaiva / kimityAha-rUpapravRtte'pi paricchedakatvena pratyakSe rasAvasAya:-rasaparicchedaH / kimityAhaazakyaparihAraH sampayeta, avyApAre'pi viSaye tatparicchedasiddherityabhi-30 1 prekSyatAM 79tamaM pRSThaM 80 tamaM c| 2 'samApadyateti' iti g-paatthH| 3 syAdvAdabhaGgAdau divAkarAdibhiH iti vyaakhyyaa'vgmyte| 4 samIkSyatA 79tamaM pRSThaM 80tamaM ca / 5 'prasUtatvAdeva ca kathaM' iti Ga-pAThaH / 6 'bhavApAra0' iti c-paatthH| 7 'pratyakSarasA.' iti ka-pAThaH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) padArthamAtrANAmevoktavad bhAvAbhAvAtmakatvAt, anyathA tanmAtratAnupapatteH, itaretarAbhAvAtmakatve tattadbhAvasiddheH // tatazca 'pratyakSaM pramANaM padArthamAtrAkheva labdhapratiSThaM tAsAmevAvagamo yuktaH, tatra vyApArasambhavAt" ityatrAvisaMvAda eva, kintu yathA'vasthitAnAmavagame kathamekarUpatA'vagamasyeti cintanIyam / abhAve vyApArAbhAvAditi cet, na bhAvAnuviddhatvena tasya vyApArAbhAvAsiddheH, yathA'vasthitArthaprakAzanasvabhAvatvAt, tAsAM ca 10 tathA'vasthitatvAt, anyathA tadbrahaNAyogAt / evaM ca 'avyApArespi paricchede rUpapravRtte'pi rasAvasAyo'zakyaparihAraH sampadyeta 5 84 [ prathamaH ( svo0 vyA0 ) prAyaH / iti etad yaducyate paraiH - syAdvAdabhaGgAdau divAkarAdibhiH tadapi pratikSisaM - nirAkRtameva iti / kuta ityAha-padArthamAtrANAmevoktavad 15 bhAvAbhAvAtmakatvAt kAraNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathA tanmAtratvAnupapatteH - padArthamAtra tAnupapatteH / kathamityAha - itaretyAdi / itaretarAbhAvAtmakatve sati tattadbhAvasiddheH - padArthamAtrANAM padArthamAtrabhAva - siddheH, anyathA tatsAGkaryamanivAraNIyamityarthaH // tatazcetyAdi / tatazca evaM ca sati 'pratyakSaM pramANaM padArthamAtrAkheva 20 labdhapratiSThaM tAsAmevAvagamo yuktaH, tatra vyApArasambhavAt' 'ityantrAvisaMvAda eva vastusthityA''vayoH, kintu yathA'vasthitAnAM - padArthamAtrANAm avagame kathamekarUpatA'vagamasya ubhayarUpatvAt tAsAmiti cintanIyam etat / parAbhiprAyamAha-abhAve vyApArAbhAvAditi cet, ekarUpatAvagamasya iti etadAzaGkayAha - netyAdi / na-naitadevam / bhAvAnuvidvatvena hetunA tasya25 abhAvasya vyApArAbhAvAsiddheH tatrAvagamasyeti / asiddhimevAha-yathA'vasthi tArthaprakAzanasvabhAvatvAt, avagamasyeti prakramaH, tAsAM ca - padArthamAtrANAM tathA - ubhayarUpatayA avasthitatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathAubhayarUpatAnabhyupagame tadbrahaNAyogAt padArthamAtrANAM grahaNAyogAt, bhAvamAtratayeti bhAvaH / evaM ca sati 'avyApAre'pi paricchede rUpapravRtte'pi 1 prekSyatAM 83 pRSTham / 2 samIkSyatAM 83tamaM pRSTham / 3 'tasya bhAvasya' iti Ga-pAThaH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] syopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 85 (mUlam ) iti' etaduktimAtram , abhimataviSaye vyApArasya darzitatvAt / na caivamanabhimate rasAdAvasau, tasya tatprakAzanasvabhAvatvAsiddheH, iti na tatra rasAvasAyApattireva, kuto'syAzakyaparihArateti ? / 5. ato bhAvamAtrasyaivAbhAvatvAnupapatteH, lokAnubhavayuktivirodhAt, anyavivekaviziSTatAyAzca parapakSe'yogAt , tucchatvena tasya tena sambandhAnupapatteH, tAdAtmyatadutpattyabhAvAt , vivekasya vastutAzakteH, apratibaddhasya ca vizeSaNatvAyogAt, atiprasaGgAt ubhayarUpameva taditi pratipattavyam ; anyathA tadanupapatteriti // . . (kho0 vyA0) rasAvasAyo'zakyaparihAraH sampayeta' ityetat-pUrvapakSodita uktimAtraM -nirarthakam / kuta ityAha-abhimataviSaye-abhAvAkhye vyApArasya-avagamasambandhino darzitatvAt / na caivamityAdi / na caivamabhAvavat anabhimate rasAdau viSaye asau-avagamavyApAraH / kuta ityAha-tasyetyAdi / tasya, prakramAd 15 rUpAvagamasya,tatprakAzanakhabhAvatvAsiddhaH-rasaprakAzanasvabhAvatvAsiddheH itievaM na tatra rasAvasAyApattireva atatsvabhAvatayA / kuto'sya-rasAvasAyasya azakyaparihArateti ? / naivetyarthaH / ata ityAdi / ataH sthitametadubhayarUpameva, taditi pratipattavyamiti yogH| hetUnAha-bhAvamAtrasyaiva-abhAvAviziSTasya abhaavtvaanupptteH| anupapattizca lokAnubhavayuktivirodhAt, 20 bhAvasya hyabhAvatve lokAdivirodhaH prakaTaH / anyavivekaviziSTo bhAvo'bhAva iti mohApohAyAha-anyavivekaviziSTatAyAzca bhAvagatAyAH parapakSe'yogAt / ayoge kAraNamAha-tucchatvena tasya-anyavivekAbhAvasya tena-bhAvena saha sambandhAnupapatteH / anupapattizca tAdAtmyatadutpattyabhAvAt , bhAvavivekayoriti / ihaiva yuktimAha-vivekasya vastutAzakteH pratibandhAsiddhyaiva / 25 apratibaddha evAyaM vizeSaNaM bhaviSyatItyAzaGkAnirAsArthamAha-apratibaddhasya ca-". anyavivekasya vizeSaNatvAyogAt bhAvaM prati / ayogazca atiprasaGgAtyasya kasyacid vishessnntvaaptteH| ata ubhayarUpameva bhAvAbhAvarUpatayA tatvastu iti evaM pratipattavyam, anyathA-evamanabhyupagame tadanupapatteHvastvanupapatteH iti // 1 prekSyatAM 83tama pRSTham / 2'tatprakAzasvabhAva.' iti gha-pAThaH / 3 'tasya tatra sambandhA.' iti g-paatthH| 4 samIkSyatAM 83tamaM pRssttm| 5 'dravyayoreva saMyogaH' iti TippaNakaM Ga-pratau / 6 'bandhasiddhayaiva' iti Ga-pAThaH /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) Aha-evamapyastinAstItivikalpo svasvarUpaniyatau na yujyete, tattvataH zabalavastubalotpatteriti / ucyate-ko vA kimAha ? kintu 5 nemau svasvarUpaniyatAveva, kSayopazamabhedAt, pradhAnopasarjanabhAvata itaretarAkSepeNa pravRtteriti / uktaM ca--- "ayamastIti yo hyeSa bhAve bhavati nishcyH| naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAhate // nAstItyapi ca saMvittirna vastvanugamaM vinA / jJAnaM na jAyate kizcidupaSTambhanavarjitam // " iti| etena yogapadyamapi pratyuktam , kSayopazamavaicitryAditi // (svo0 vyA0) AhetyAdi / Aha-evamapyastinAstItivikalpau yathoditau khasvarUpaniyatI pratyekarUpatayA na yujyate / kuta ityAha-tattvataH-paramArthena zabala15 vastubalotpatteH-sadasadrapavastusAmotpatterdvayorapi iti| ucyate'tra samAdhiH ko vA kimAha-itthamevaitat , kintu nemau-astinAstItivikalpau svasvarUpaniyatAveva ekAntataH pratyekarUpatayA / kuta ityAha-kSayopazamabhedAtdravyAdinimittAt pradhAnopasarjanabhAvata itaretarAkSepeNa-astitvAdyapekSayA pravRtteH tayoriti / uktaM ca anyairapi-ayamastIti-evaM yo hyeSa bhAve20 sattArUpe bhavati nizcayaH taduttho naiSa bhavati vastvantarAbhAvasaMvityanugamAdRte, tattadabhAvasaMvitpUrvaka ityarthaH / / nAstItyapi ca saMvittina vastvanugamaM vinA tucchA-asadAzrayaiva, evaM jJAnaM na jAyate kizcidupaSTambhanavarjitaM, nirAlambanamiti / etenetyAdi / etena-tattvataH kSayopazamabhedanibandhanagarbheNAnantaroditaparihAreNa yogapadyamapi (vivaraNam) (21) tattadabhAvasaMvitpUrvaka iti / tasya-vastvantarasya ghaTApekSayA paTAdestasmin "ghaTe yakAbhAvasaMvit tatpUrvaka iti / (24) yogapadyamapIti / ekavastvAtmakatayA sattvAsattvayoH sagnihitayoH satoH sadasadvikalpayoryogapadyaM prApnotIti parasyAzayaH // 1 anuSTup / 2 'nAstItyapi na saMvitti0' iti gha-pAThaH / 3 anuSTup / 4 "vinA atucchA' iti u-pAThaH / 5 'evaM vijJAnaM na' iti gh-paatthH| 'hAreNa Ayoga. iti Da-pAThaH / 7'ghaTekAbhAva.' iti ka-pAThaH / 8 'yaugyapatha(yaM) prApnotIti' iti ca-pAThaH /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopatravyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam yacoktam-'na ca kAryadvAreNApi sadasadrUpaM vastu pratipattuM zakyate, yato nobhayarUpaM kAryamupalabhyate' ityAdi, etadapyanavakAzam , vastusthityobhayarUpasyopalambhastha sAdhitatvAt / na ca tat kAryakaraNe 5 pravartamAnaM kenacidAkAreNa karoti, kenacinna karoti, ekasya karaNAkaraNavirodhAt" ityAdyapyasAram ,virodhaasiddhH| tathAhi-paryAyAtmanA (svo0 vyA0) anantaroditavikalpayoH, 'api'zabdAdekatvamapi nimittAbhedadvArA''yAtaM pratyuktaMnirAkRtam / kuta ityAha-kSayopazamavaicitryAt / sa hyanekadharmAtmake vastuni. kasyacit kazcid yastathA prAthamyAdibhedena taddheturiti // __ yaccoktamityAdi / yaccoktaM mUlapUrvapakSe 'na ca tat kAryadvAreNApi sadasadrUpaM vastu pratipattuM zakyate, yato nobhayarUpaM kAryamupalabhyate ityAdi, etadapyanavakAzam / kuta ityAha-vastusthityobhayarUpasyopalambhasya sAdhitatvAt , anantarameva / 'na ca tat kAryakaraNe pravartamAnaM 5 kenacidAkAreNa karoti, kenacinna karoti, ekasya karaNAkaraNavirodhAt' ityAdyapi mUlapUrvapakSoktameva asAram / kuta ityAha-virodhAsiddheH / (vivaraNam) (9) ekatvamapi nimittAbhedadvArA''yAtamiti / ekatvam--ekarUpatA sattvAsatvavikalpayoH / kIdRzamityAha-nimittAbhedadvArA''yAtaM nimittasya sadasadrUpa-20 vastuno yo'bhedaH-anAnAtvaM sa eva dvAram-upAyastenAyAtam-ApannaM yo hi yena saha sarvathA'bhinnanimittaH sa tena saha aikyamAnoti, yathA sadasadvikalpayoranyatarasya svarUpamabhinnanimicau ca ghaTAyekavastyAzritau sadasadvikalpAviti svabhAvahetuprayoga iti parAkUtam // . (11) yastathA prAthamyAdibhedena taddheturiti / vicitro hi jJAnAvaraNAdikSayo-25 pazamaH prANinAm , tatastadvazAt kasyApi prathamatayA sattvAMzamasattvAMzaM vA viSayatayA samavalambamAno niyataikarUpavikalpahetuH sampadyate iti yaugpdydossprihaarH| ekatvaparihArastu nimittAbhedasya sadasattvayoH kathazcid bhinnatvenAsiddhatvAditi svayameva boddhavyaM naimittikena rUpeNa // . 1 SoDaze pRSThe / 2 prekSyatAM SoDazaM pRSTam / 3 SoDaze pRSThe / 4 samIkSyatAM SoDazaM pRSTham / 5 'parAkRtam' iti ka-pAThaH / 6 'sattvAMze' tyAderArabhya 'ghaTAdirUpatayA paryantakaH pATho na vartate ca-prato /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathama (mUlam) karoti, dravyAtmanA na karotIti kuta ekasya karaNAkaraNavirodha iti / athavA khakAryakartRtvena karoti, kAryAntarAkartRtvena na karoti, 5. ataH kenacidAkAreNa karoti, kenacinna karotIti ko'tra virodhaH? // na ca khakAryakartRtvameva kAryAntarAkartRtvam / yadi syAd , yathA khakArya karoti, evaM kAryAntaramapi kuryAt, kartRtvAnanyatvAdakartRtvasya, viparyayo vA, tatazcAkAraNatvamiti / syAdetat kiM hi nAma kAryAntarAkartRtvamanyad yadAzrityAnanyatvayuktyanusAreNAkAraNatvaM 1. pratipAdyate,kintu svakAryakartRtvamevaikakhabhAvaM kaaryaantraakrtRtvmiti| (kho0 vyA0). enAmeva darzayati tathAhItyAdinA / tathAhi paryAyAtmanA karoti naimittikena rUpeNa tathApariNateH, dravyAtmanA na karoti mRdAdirUpeNa tathA'pariNateH iti kuta ekasya karaNAkaraNavirodha iti? / naiva / etat tAvat kAryamadhi15 kRtyoktam / adhunA kAraNamadhikRtyAha-athavA khakAryakartRtvena karoti, kAryAntarAkartRtvena na karoti, ataH kenacidAkAreNa karoti, kenacinna karotIti ko'tra virodhaH / na kazcidityarthaH // na ca svakAryakartRtvameva ekarUpaM kAryAntarAkartRtvam / kathamityAhayadi syAt-etadekameva, tataH kimityAha-yathA khakAryaM karoti tat , evaM 20 kAryAntaramapi kuryAt / kasmAdityAha-kartRtvAnanyatvAt akartRtvasya nAnyathA'nanyatvamiti bhAvitametat / viparyayo vA-yathA kAryAntaraM na karoti, evaM svakAryamapi na kuryAt akartRtvAnanyatvAt kartRtvasyeti bhAvaH / tatazca evamanena prakAreNa akAraNatvamiti kurvataH kAraNatvayogAt / syAdetat / kiM hi nAma kAryAntarAkartRtvamanyat svakAryakartRtvAt yadAzrityAna25 nyatvayuktyanusAreNa uktalakSaNena akAraNatvaM pratipAdyate'dhikRtakAraNasya, naiva kizcidanyat, kintu khakAryakartRtvamevaikakhabhAvaM kAryAntarA (vivaraNam ) . (13) tathApariNateriti / nimittAJcakracIvarAdeH sakAzAd bhavatIti naimittikaM tena rUpeNa kAraNena tathA-ghaTAdirUpatayA pariNatemadAdeH kAraNasya mRttikA hi kArya 30 janayantI naimittikena ghaTAdinA rUpeNa nivartayati; na tu mRdAdirUpeNApi, tasya triSva vicalitarUpatvAditi / / 1'khakArye' iti ka-pAThaH / 2 'tadAzrityA.' iti U~-pAThaH / 3 'pratipadyate' iti -pAThaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopaDavyAlyAmunicandrIyavivaraNavutam (mUlam) hanta tarhi yenaiva khabhAvena karoti tenaiva na krotiityetdaapnnm| evaM cAbhinnanimittatve satyekatra kartRtvAkartRtvayorvirodha iti / tathAhitenaiva khabhAvena karoti, na karoti ceti vyAhatametat , ekasvabhAva- 5 syaikatraivopayogAt / kAryAntarAkartRtvaM tatra parikalpitamiti cet, etadapyamanoharam / kutaH kAryAntarAkartRtvasya tatra parikalpitatvAd vastuto'sattvAt tadbhAvApattyA kAryAntarabhAvaprasaGgAt // athAzaGkA-khakAryakartRtvavyatirikta kAryAntarAkartRtvaM parikalpitaM khakAryakartRtvameva punaH kAryAntarAkartRtvasvabhAvamabhyupagamyata 10 iti / eSA'pyayuktA, dattottaratvAt / tathAhi-yenaiva svabhAvena karoti tenaiva na karotItyetadApannamityAdi tadevAvartate / anenaiva (svo0 vyA0) kartRtvamiti-evaM ca tadekamevetyabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-hanta tarhi yenaiva khabhAvena karoti tenaiva na karotItyetadApannam arthataH / evaM cAbhinnanimittatve satyekatra kartRtvAkartRtvayorvirodha iti / etadbhAvanAyaivAhatathAhi tenaiva khabhAvena karoti, na karoti ceti vyAhatametat / kuta ityAha-ekakhabhAvasyaikatraivopayogAt, anyathA sarvathaikatvAyogaH / kAryAntarAkartRtvaM tatra-kAraNe parikalpitamiti cet, etadapyamanoharam / kuta ityAha-kAryAntarAkartRtvasya tatra-kAraNe parikalpitatvAt 20 kAraNAt , ata eva vastuto'sattvAt-avidyamAnatvAt kAryAntarAkartRtvasya tadbhAvApattyA kaaryaantrkrtRtvmaavaapttyaa| kimityAha-kAryAntarabhAvaprasaGgAt na hi tadbhAvamantareNa tadamAva iti bhAvanA // - athAzaGkA parasya-khakAryakartRtvavyatiriktaM kAryAntarAkartRtvaM parikalpitaM svakAryakartRtvameva punaH kAryAntarAkartRtvasvabhAvamabhyupa-25 gamyata iti / etadAzaGkayAha-eSA'pyayuktA AzaGkA / kuta ityaah-dttottrtvaat| etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi yenaiva svabhAvena karoti tenaiva na karotItyetadApannamityAdi pUrvoktaM tadevAvartate / anenaiva (vivaraNam) (23) na hi tadbhAvamantareNa tadabhAva iti / na-naiva hi[:]-yasmAt taddhAvaM-30 kAryAntaramAvamantareNa-vinA tadabhAvaH kaaryaantraakrtRtvaabhaavH| 1 prekSyatAM prathamA pngkiH| 2'eva ca vastu.' iti -pAThaH / anekAnta. 12
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam ) 'sarvAtmanA ca karaNe tadbhAvarUpameva syAt" ityAdi pratikSiptam, abhAvasya vastudharmatvAt, kathaJcidavyatirekAt, kAryAntarAkAraNa5 tvAditi, tasmAd vyavasthitametat sadasadrUpaM vastu tathA coktam "yasmAt pratyakSasaMvedyaM kaaryto'pyvgmyte| tasmAdavazyameSTavyaM vastvekamubhayAtmakam / / iti // aparastvAha-nanu ca vastunaH kharUpeNa sattvaM pararUpeNa cAsattva10mityetadiSyata eveti siddhasAdhyatA / etadapyayuktam , svamatavi rodhaat| tathAhi-evamicchatA vastuna eva satvamasattvaM ca dharmAvityeSTavyam, vaktavyaM ca dharmadharmiNoranyatvamananyatvamanyAnanyatvaM ceti / kishcaatH| yadyanyatvamavastutvAdiprasaGgaH / katham ? / iha ca vastu dharma (svo0 vyA0) 15 uktanyAyena 'sarvAtmanA ca karaNe tadbhAvarUpameva syAt" iti etat pratikSiptam , abhAvasya vastudharmatvAt / 'na hyasati cetanAtve'NuzcetanAsvabhAvo nAma" ityanena prakAreNa,ata eva kathaJcidavyatirekA bhAvAdabhAvasya kaaryaantraakaarnntvaaditi| yasmAdevaM tat tasmAd vyavasthitametat sadasadrUpaM vstu| tathA coktamiti jJApakamAha-yasmAt pratyakSasaMvedyam uktavat kAryato20 'pyavagamyate uktanIteH, tasmAdavazyameSTavyaM nyAyavidA vastvekamubhayAtmakaM-sadasadrapamiti // anyastvAha vaizeSikaH-nanu ca vastunaH-ghaTAdeH svarUpeNa sattvaM pararUpeNa cAsatvamityetadiSyata eva iti evaM siddhasAdhyatA, ubhayAtmakamiti / etadAzaGyAha-etadapyayuktam, khamatavirodhAt / enamevAha tathAhItyA25 dinA / tathAhItyupapradarzane / evamicchatA yathoditaM vastuna eva sattvama sattvaM ca dharmAvityeSTavyaM pareNa / vaktavyaM ca dharmadharmiNoranyatvamananyatvamanyAnanyatvaM ceti vikalpAH / kishcaatH?| yadyanyatvaM dharmadharmiNoH avastutvAdiprasaGgaH tayoreva / 'Adi'zabdAd dharmadharmiprAptiparigrahaH / kathami (vivaraNam) 30 (28) dharmadharmiprAptiparigraha iti ! dharmANAM dharmirUpeNa prAptiH dhrmdhrmipraaptiH|| 1 prekSyatA SoDazaM pRSTham / 2 santulyatAM saptadazapRSThagataM pdym| 3 anuSTup / 4 prekSyatA SoDazaM pRSTham / 5 samIkSyatAM 42tama pRSTham / ... 6 'khasvavirodhAt' iti k-paatthH|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) vyatiriktaM tacca kharUpeNa sat pararUpeNa cAsadityabhyupagamAd dharmANAM ca paratvAt tadrUpeNAsattvAdavastutvaprasaGgaH // na ca tanna prakrAntadharmavyatiriktamapi svarUpeNa sat pararUpeNa 5 cAsat, atyantAbhAvaprasaGgAdityuktadoSApattireva / nApattiH, tasya yathoditatvAnupapatteH / atha kIdRk taditi kathanIyam / avyapadezAhamiti cet, na, svavacana virodhAt, adhikRtavyapadezena vyapadezAt; anyathA'vyapadezArhamiti zabdApravRtteH / sacchandAdivyapadezArha na bhavatIti cet, kimatra kSuNNamiti vAcyam, yato na tat sannApya - 10 saditi cet, sadasat tarhi niyamataH / etadapi naiva tatvata iti cet, 91 ( svo0 vyA0 ) tyAha- iha ca vastu dharmavyatiriktaM taca svarUpeNa sat pararUpeNa ca asadityabhyupagamAt kAraNAt tathA dharmANAM ca paratvAt tadrUpeNasadAdinA dharmarUpeNa asattvAt hetoH avastutvaprasaGgaH // atraiva bhAvanAM kurvannAha-na cetyAdi / na ca tat vastu na prakrAntadharmavyatiriktamapi - mauladharmavyatiriktamapi svarUpeNa sat pararUpeNa cAsat / na ca na kasmAt ? / atyantAbhAvaprasaGgAt / yadi naivaMrUpam, kharaviSANaM tarhi taditi bhAvanA / iti - evaM uktadoSApattireva svarUpeNApyasattvAt, avastutvAdityabhiprAyaH / atrAha - nApattiH anantaroditA / kuta ityAha- tasya mUladharma - 20 vyatiriktasya vastuno yathoditatvAnupapatteH / kharUpeNa sat pararUpeNa cAsaditi' yathoditaM tadanupapatteH, mUladharmavyatiriktaM vastu naiveSyata ityarthaH / atrottaram - atha kIhaka tat vastu iti etat kathanIyam / avyapadezArhamiti cet, atrottaram - na, khavacana virodhAt / enamevAha- adhikRta vyapadezenaavyapadezArhamityanena vyapadezAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathA'- 25 vyapadezArhamiti evaM zabdApravRtteH / sacchandAdivyapadezArha na bhavati iti cet, atrottaram -kimatra 'kSuNNaM yat sacchabdAdivyapadezArhaM na bhavatyetad vAcyam, yato na tat vastu sannApyasaditi cet, 'kSuNNam / etadAzaGkayAha - sadasat tarhi niyamato yad vastu na ca sannApyasat taditthambhUtameva / etadapi naiva tattvata iti cet, yaduta sadasaditi / etadAzaGkayAha - 30 1 'kSaNamiti' iti ka- pAThaH, 'kSUNamiti' tu gha - pAThaH / 2 prekSyatAM caturthA paGkiH paJcamA ca / 3 'naivemidhyata' iti Ga-pATho'zuddhaH / 4-5 ubhayatra 'kSaNa' iti gha Ga - pAThaH / 15
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamA (mUlam) kiM tadanyadato'tiriktam / tathAvidhabuddhigrAhyamiti cet, tatrApi buddhiriti nyAyAtItametat / tathAhi-tanna sannAsanna sadasad buddhi5 gocarazcetyadbhutametat / khakAryasattvAbhyupagame ca vyarthA'parayoga kalpanA, niyatarUpatAditayA ca khapararUpasattvAsasvadoSo'nivAritaprasara eveti yatkiJcidetat // (svo0 vyA0) kiM tadanyat vastu ato'tiriktaM sadasataH ? / tathAvidhabuddhigrAthamiti "cet, tathAvidhA-avyapadezyA / etadAzakyAha-tatrApi-trikoTIzUnye buddhiriti nyAyAtItametat / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi tat-vastu na sannAsanna sadasat trikoTIzUnyaM buddhigocarazcetyadbhutametat, karmazaktyabhAve viSayatvAyogAdityarthaH / khakAryasattvApekSayA sadeva tadityAzaGkAnirAsArthamAha khakAryasattvAbhyupagame ca vastuno vyarthA'parayogakalpanA-sadantarayoga15 kalpanA niyatarUpAditayA ca kAraNena vastudharmANAM khapararUpasattvAsatyadoSo'nivAritaprasara eva, dharmAnyatve vastunastadrapreNAsattvAt, iti evaM yatkiJcidetat paroditam // (vivaraNam) (12) karmazaktyabhAva iti / karmaNaH-jJAnAdikriyAviSayasya vastunaH sAmarthya 20 tasyAbhAve // (15) niyatarUpAditayA ca kAraNena vastudharmANAmiti / vastudharmANAMvastusvarUpANAm / ayamatrAbhiprAyaH-satvAsattvAbhyAM bhinnamapi svakAryasattvaM dharmikhazarIralakSaNamabhyupagamyamAnaM niyamAt-niyamenaikena kenacidrUpeNAsti / tatazca (15) svapararUpasattvAsattvadoSo'nivAritaprasara eva / atraiva hetumAha-(16) dharmAnyatve 25vastunastadrapeNAsattvAditi / dharmAnyatve sattvAsattvalakSaNadharmavibhinnatve sati vastunaH svakAryasattvalakSaNasya tadrUpeNa vibhinnadharmasvabhAvalakSaNenAsattvAt-avidyamAnatvAt / evaM ca dharmikhabhAvatvaM dharmAsattvabhAvamApanna miti // iti zrImunicandrasariviracite anekAntajayapatAkodyotadIpikA TippaNake sadasadadhikAraH samAptaH // 1'tadanyadanyato'ti0' iti u-paatthH| 2 'yato'ti.' iti gha-pAThaH / 3 'avyapadezA' iti ka-pAThaH / 4 'dharmavazarIra.' iti k-paatthH| 5 'sattvAditi dharmAnyatve sattvalakSaNe dharmavibhinnatve sati' iti ka-pAThaH / 6 'khakAyakhavalakSaNatadrUpeNa iti c-paatthH| 7'dharmakhabhAva.' iti c-paatthH| 8 'Tippanake' iti ca-pAThaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) evaM dharmANAmapi vastuvyatiriktatvAt kharUpeNa sattvaM pararUpeNa cAsattvamiti dharmAntaraprAptiH / tatrApyayameva nyAya ityaniSTA / sthAdetat na dharmANAM dharmAntaramiSyate, api tu ta eva svarUpeNa 5 santi, pararUpeNa ca na santIti na tadvilakSaNe sadasattve iti / etadapyasamIcInam , vastunyapi samAnatvAt / aGgIkaraNe ca dharmAbhAvaprasaGgenAbhyupagamavirodhAt, tadbhAve'pi tasyeti smbndhaanupptteH| samavAyabhAvAt kathamanupapattiriti cet, na, tasyAsiddhatvAt padArthAntaratvena samavAyikalpatvAt , anyasamavAyavyatirekeNa tat-10 smbndhaanupptteH| abhyupagame ca tatrApyayameva vRttAnta itynvsthaa|khsmvaayismbndhksvbhaavyaanggiikrnne ca tatastasya vyati (svo0 vyA0) evaM dharmANAmapi-prastutAnAM vastuvyatiriktatvAt kAraNAt kharUpeNa sattvamiti pararUpeNa cAsattvamiti kRtvA dhrmaantrpraaptiH| tatrApi-15 dharmAntare ayameva nyAya ityaniSTA / syAdetat na dharmANAM dharmAntaramiSyate, apituta eva-dharmAHsvarUpeNa santi,pararUpeNa ca nasanti / itievaM na tadvilakSaNe sadasattve, ato na dharmANAM dharmAntaraprAptirityabhiprAya iti / etadapyasamIcInam-azobhanam / kuta ityAha-vastunyapi samAnatvAt / tathAhi-tadeva svarUpeNa sat pararUpeNa cAsadityapi vaktuM zakyata eva / 20 aGgIkaraNe ca asya pakSasya dharmAbhAvaprasaGgena hetunA abhyupgmvirodhaat| tadbhAve'pi vyatiriktadharmabhAve'pi tasyeti sambandhAnupapatteH tasya-vastunaH ete dharmA iti sambandhAsiddheH, vastvantareNa bhedAvizeSAdityarthaH / samavAyabhAvAt kAraNAt kathamanupapattiH tasyeti sambandhasya / iti cet, etadAzaya Aha-na, tsyaasiddhtvaat| tasyeti samavAyasya / asiddhatvaM ca padArthAntaratvena 25 samavAyikalpatvAt prastutasamavAyasya / tataH kimityAha-andhasamavAyavyatirekeNa tatsambandhAnupapatteH tasya-mUlasamavAyasya samavAyibhiH sambandhAnupapatteH / abhyupagame ca anyasamavAyasya tatrApyayameva vRttAntaH-anyasamavAyApattilakSaNa ityanavasthA / sa hi khasambandhakasvabhAvaH samavAyisambandhakakhabhAvazcetyato na doSa iti parAbhiprAyaM cetasi nidhAyAha-khasamavAyItyAdi / 30 khazca samavAyAtmA, samavAyinau ca dharmadharmiNau, svasamavAyinaH teSAM sambandhaka 1 'rUpeNAsattva' iti g-paatthH| 2 'dvayIM aGgI.' iti k-paatthH| 3 'vA'sattva.' iti u-paatthH| 4 'vA'sadityapi' iti k-paatthH| 5 'zakyata ityAha aGgI.' iti ka-pAThaH / 6 'dharmAbhAve'pi' iti gh-paatthH|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [prathamaH (mUlam) rikttrviklpdossaashnirnivaaritprsrH| sa ihapratyayagamya iti cet, na, tasyehasamavAyiSu samavAya iti vybhicaaroplbdheH| 5 pratiniyatadharmidharmakhabhAvastatsambandha iti cet, na, tatsvabhAvasyApi dharmatvAd dharmAdyAtmabhUtatvAnupapattito vAmAtratvAt, AtmabhUtatve ca bhedAbhyupagamavirodhaH // (stro0 vyA0) ca tat svabhAvadvayaM ceti vigrahaH, tasya aGgIkaraNe ca-abhyupagame ca / kimityAha30 tataH-samavAyAt tasya-vasamavAyisambandhakasvabhAvadvayasya vyatiriktataravikalpadoSAza nirnivaaritprsrH| tathAhi-yadi tat tataH svabhAvadvayasamavAyAt vyatiriktaM tasyeti kaH sambandhaH? / athAvyatiriktamekatvamassAdhikRtasvabhAvadvayasya ekasmAt samavAyAdavyatiriktatvAt , tatsvarUpavat, anekatvaM vA samavAyasyAdhikRtasvabhAvadvayAdavyatiriktatvAt tatsvarUpavadeveti / sa iha15 pratyayagamya iti cet saH-samavAyaH, ihapratyayagamyo vartate, yathoktam "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandhaH ihapratya yahetuH samavAyaH, bhavati cAyamihetyavigAnena pratyaya iha tantuSu paTa ityAdau na cAyamanimittaH, sadAbhAvAdiprasaGgAt, na ca samavAyinimittaH, atatparicchedakatvAt , ato yannimitto'yaM sa samavAyaH" iti| etadAzaGyAha-na tasyetyAdi / na-naitadevaM tasya-ihapratyayasya iha20 samavAyiSu samavAya iti-evaM vybhicaaroplbdheH| tathA ca bhavatyatrApIhapratyayaH, na ca tadaparasamavAyanibandhanaH, tasyAbhAvAt vivakSitasamavAyasya cAtra samavAyikalpatvAt samavAyibuddhyaiva grahaNAt tasyaiva pratyayAntaranimittatve'tiprasaGga iti bhAvanIyametat / pratiniyatetyAdi / pratiniyatadharmidharmakhabhAvaH sa eva dharmI taddharmI taddharmadharmisvabhAvaH, ta eva ca dharmAstaddharmidharmasvabhAvA ityevambhUtaH 25 tatsambandhaH-dharmadharmiNoH sambandhaH / iti cet, etadAzaGkayAha-netyAdi / nanaitadevam / tatsvabhAvasthApi-anantaroditadharmidharmasvabhAvasyApi / kimityAhadharmatvAt kAraNAt dharmAdyAtmabhUtatvAnupapattitaH "anye dharmA dharmiNaH" ityabhyupagamena vAmAtratvAt / 'Adi'zabdAd dharmiparigrahaH / AtmabhUtatve ca adhikRtakhabhAvasya, dharmAderiti prakramaH / kimityAha-bhedAbhyupagamavirodhaH 30 dharmadharmiNorbheda iti yo'bhyupagamastadvirodhaH, dharmANAM ca dharmAntaraprAptirityasyopalakSaNametat , evamapyabhyupagamavirodhAditi // 1 'tat tato vyatiriktaM tasyeti' iti gha-pAThaH, 'tat tato (taH) svabhAvadvayasamavAyAt tat tato vyatiriktaM' iti tu Ga-pAThaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam __ (mUlam) athAnanyatvaM tayoH, tadvyavasthA'yogaH anyonyaatmktvenetrniraakrnnaat| anirAkaraNe'pi sadasattvayorekatvena tad yathA kharUpeNa sat, evaM pararUpeNApi syAdityAdyuktam / asambhavinau ca nirAdhArau 5 dharmAviti yatkiJcidetat // __ athAnyAnanyasvam, ato'nekAntavAdAbhyupagamAdekAntavAdinaH khamatavirodha ityalaM prasaGgena // iti prthmo'dhikaarH| (kho0 vyA0) athetyAdi / atha ananyatvaM tayoH-dharmadharmiNoH / atraah-tvyvsthaasyogH-dhrmidhrmvyvsthaa'yogH| kathamityAha-anyonyAtmakatvena hetunA itaranirAkaraNAt-dvitIyanirAkaraNAt / tathAhi-yadi dharmiNo'vyatiriktA dharmAstato dharmamAtraM te, tadavyatiriktatvAt , tatsvarUpavaditi na santyeva dharmA itItaranirAkaraNam / evaM dharmiNo'pi vAcyam-dharmAvyatirekAditi dharmadharmivyavasthA'yogaH / anirA-15 karaNe'pi itarasya / kimityAha-sadasattvayorekatvena ekadharmyavyatirekadvArAyAtena hetunaa| kimityAha-tat-vastu yathA svarUpeNa sadevaM pararUpeNApi syAt , sadasattvayorekatvAdityarthaH / ityAdyuktaM prAk dharmAvyatirekAd dharmiNa evAsattvaM bhaviSyatItyapyAzaGkayAha-asambhavinau ca nirAdhArau dhau sadasallakSaNau na sta eva iti yatkiJcidetat // athAnyAnanyatvaM dharmadharmiNoH, ato'nekAntavAdAbhyupagamAt kAraNAt ekAntavAdinaH khamatavirodha ityalaM prasaGgena // samAptaH 'sadasadrUpavastuvaktavyatA''dhikAraH // 1'ato naikAnta0' iti k-paatthH| 2 'prathamaH paricchedaH' iti ka-gha-pAThaH / 3 'samAptaH ||ch // sada.' iti -paatthH|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dvitiiyo'dhikaarH| (mUlam ) yacoktam-etena nityAnityamapi pratyuktamavagantavyam , virodhAdeva' ityAdi, tadapi na samyak , pramANatastathA'vagamAt / tathAhi5 adhyakSeNa nityAnityameva tadavagamyate; anyathA tadavagamAbhAvapra saGgAt / tathA ca yadi tadapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM sarvathA nityamabhyupagamyate, evaM tarhi tad vijJAnajananakhabhAvaM vA syAt, ajananavabhAvaM vA / 'yadyAdyaH pakSaH, evaM sati sarvatra sarvadA sarveSAM tadvijJAnaprasaGgaH, tasyaikakhabhAvatvAt / na caitadevaM kacit kadAcit 10 kasyacideva tadvijJAnabhAvAt // ... na ca sarvathaikakhabhAvasya dezAdikRto vizeSa iti kalpanA (kho0 vyA0) adhikArAntaramadhikRtyAha-yaccoktamityAdi / yacoktaM' pUrvapakSagranthe 'etena nityAnityamapi pratikSiptamavagantavyam, virodhAdeva' ityAdi tadapi 15 na samyak / kuta ityAha-pramANatastathA'vagamAt / tatheti nityAnityapra kAreNAvagamAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi adhyakSeNa nityA1. nityameva tat-vastu avagamyate; anyathA-evamanabhyupagame tadavagamAbhAva prasaGgAt / etadbhAvanAyAha-tathA cetyAdi / tathA ca yadi tat-vastu 'apracyutAnutpannasthiraikakhabhAvam' iti pUrvavat / anena prakAreNa sarvathA nitya20 mabhyupagamyate, evaM tarhi tat-vastu vijJAnajananakhabhAvaM vA syAt, ajananakhabhAvaM vaa| kiJcAtaH ? / yadyAdyA pakSA-vijJAnajananasvabhAvamityayam , evaM sati sarvatra kSetre sarvadA kAle sarveSAM pramANAM tadvijJAnaprasaGga:-adhikRtavastuvijJAnaprAptiH / kuta itsAha-tasyaikasvabhAvatvAt , kSetrAdibhirvizeSAnAdhAnAdityarthaH / na caitadevaM-yathoktam / kuta ityAha-cit kSetre 25 kadAcit kAle kasyacideva pramAtuH tadvijJAna bhAvAt tasmin-vastuni vijJAnabhAvAt // prakRtameva samarthayate na cetyaadinaa| na ca sarvathaikakhabhAvasya vastuno dezA1 'aham atha dvitIyaH paricchedaH' iti gh-paatthH| 2 saptadaze pRSThe / 3 santulyatAM yaduktaM saptadaze pRSThe / 4 'yadyAdyapakSaH' iti ka-pAThaH / 5 saptadaze pRsstthe| 6 prekSyatAM saptadazaM pRSTham / 7 'kanideva kSetre' iti U-pAThaH / 8 'na cetyAdinA' iti pATho cha-prato naasti| . .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) yujyate, tadbhAve'nityatvaprasaGgAt / sahakAriNamapekSya janayatIti cet, na, ekAntanityasyApekSA'yogAt / tathAhi - sahakAriNA tasya kazcid vizeSaH kriyate na veti vaacym| yadi kriyate sa kimarthA - 5 ntara bhUto'narthAntarabhUto veti / yadyarthAntara bhUtastasya kimAyAtam ? | sa tasya vizeSakAraka iti cet, ne, anavasthAprasaGgAt / tathAhi -sa vizeSastato bhinna bhinno veti tadevAvartata ityanavasthA // athAnarthAntarabhUtaH sa vidyamAno'vidyamAno vA / yadi vidya mAnaH kathaM kriyate ? karaNe vA'navasthAprasaGgaH / sakRt karaNespi vidya - 10 mAnatvAvizeSeNa bhUyo bhUyaH karaNamityanavasthA || 97 ( stro0 vyA0 ) dikRto vizeSa iti - evambhUtA kalpanA yujyate / kuta ityAha tadbhAve- dezAdikRtavizeSabhAve'nityatvaprasaGgAt / na hi prAksvasvabhAvanivRttimantareNa vastuno vizeSaH / sahakAriNamapekSya AlokAdikaM janayatIti ced vastuvijJAnamiti / 15 atrAha - na, ekAntanityasya vastunaH apekSA'yogAt, ekarUpatayeti bhAvaH / etadbhAvanAyaivAha- tathAhItyAdi / tathAhi sahakAriNA tasya vastunaH kazcid vizeSaH kriyate na veti vaacym| ubhayathA'pi doSamAha - yadi kriyate sa kimarthAntarabhUto'narthAntarabhUta iti / atrApyubhayathA'pi "doSamAhayadyarthAntarabhUtastasya kimAyAtaM vastunaH ? / tattadavasthamevetyarthaH / saH - vizeSo - 20 'rthAntarabhUtaH tasya vastuno vizeSakArakaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, anavasthAprasaGgAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhi sa vizeSa:-mUlavizeSakRtaH tataH vastuno bhinno'bhinno vA (iti) tadevAvartate iti - evamanena prakAreNa anavasthA cakrakAnivRtteriti // athAnarthAntarabhUtaH sahakAriNA kriyate vizeSo vastunaH / atrApi vikalpa - 25 yugalamAha-sa vidyamAno'vidyamAno vA / ihApi doSamAha-yadi vidyamAnaH kathaM kriyate ? karaNe vA'navasthAprasaGgaH / kathamityAha - sakRt - ekavAraM karaNespi vidyamAnatvAvizeSeNa hetunA bhUyo bhUyaH punaH punaH karaNami tyanavasthA || 1 'bhUta iti' iti ka-pAThaH / 2 'nAnAvasthA0' iti ka pAThaH / 3 'bhinno vA tade0 ' iti ka- pAThaH / 4 ' evambhUtakalpanA' iti ka- pAThaH / 5 'doSa ityAha' iti ka - pAThaH / 6 santulyatAM yaduktaM vivaraNe caturdaze pRSThe 27 tamAyAM paktadhAm / 7 'vA kriyate ihApi ' iti Ga-pAThaH / 8 'cAnaca0' iti ka-pAThaH / anekAnta0 13
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam ) athAvidyamAnaH, vyAhatametat-sato'narthAntarabhUto'vidyamAnazca iti / karaNe vA'nityatvApattiriti / tathAhi-tasmin kriyamANe 5 padArtha eva kRtaH syAt, tadavyatiriktatvAt tasya / / atha mA bhUdayaM doSaH, na kriyata ityAzrIyate / na tarhi sa tasya sahakArI, akiJcitkaratvAt / akizcitkaratve'pi shkaaritve'tiprsnggH| tathAhi-yadi kaJcana vizeSamakurvannapi sa tasya sahakAryabhyupagamyate, sarvabhAvAnAmeva tatsahakAritvaprasaGgA, tavizeSAkaraNena * avizeSAditi vyoM sahakArikalpanA // athocyate-evambhUta eva tasya vastunaH svabhAvo yena vizeSAkArakamapi pratiniyatameva sahakAriNamapekSya kArya janayatIti / (kho0 vyA0) athAvidyamAnaH kriyate / atrAha-vyAhatametat sataH-vidyamAnasa 15 vastuno'narthAntarabhUto'vidyamAnazca, vidyamAnAvyatirikto hi vidyamAna eva iti kRtvA / karaNe vA avyatiriktasya avidyamAnasya anityatvApattiH, vastuna iti prkrmH| etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi tasminavyatirikte'vidyamAne vizeSa kriyamANe padArtha eva kRtaH syAt, tadavyatiriktatvAt tasya-vizeSasya // 20 atha mA bhUdayaM doSaH-anantaroditaH, na kriyata ityAzrIyate sahakAriNA kazcid vizeSaH / atrAha-na tarhi sa tasya-vastunaH sahakArI / kuta ityAha-akizcitkaratvAt kAraNAt / evamabhyupagame doSamAha-akizcitkaratve'pi sati sahakAritve'bhyupagamyamAne / kimityAha-atiprasaGgaH / enamupadarzayannAha-tathAhItyAdi / tathAhi yadi kaJcana vizeSam akurvannapi saH-padArtha 25 AlokAdiH tasya-vastunaH sahakAryabhyupagamyate, tataH kimityAha-sarva bhAvAnAmeva tatsahakAritvaprasaGgaH / kuta ityAha-tadvizeSAkaraNena avizeSAt tasya-vastuno vizeSAkaraNenAvizeSAt sarvabhAvAnAm, iti evaM vyoM sahakArikalpanA / / / __athetyAdi / atha ucyate pareNa-evambhUta eva tasya vastunaH khamAva:___ 30 dharmoM yena vizeSAkArakamapi pratiniyatameva sahakAriNamapekSya 1 evAsya vastunaH' iti lu-pAThaH /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam ) etadapi manorathamAtram, vikalpAnupapatteH / taddhi yadA'bhISTasahakArisannidhau kAryaM janayati tadA'syAnantarodita sahakAryapekSAlakSaNaH svabhAvo nivartate na veti vAcyam / yadi nivartate'nityatvaprasaGgaH, 5 svabhAvanivRttau svabhAvino'pi tadavyatirekeNa tadvadeva nivRtteH / 99 atha na nivartate, kAryAjananaprasaGgaH, tatsvabhAvAnivRtteH, pUrvavat / tathAhi - ya eva tasya kAryAjananakAle khabhAvaH, jananakAlespi sa eva; iti kathaM janayati kathaM vA na pUrvamapIti cintyam // tena saha jananasvabhAvatvAt tadbhAve janayati, tadabhAvAca na pUrva - 10 mapIti cet, na, avicAritaramaNIyatvAt / tena saha tajjananasvabhAvatvasyApi nityatve sati sadA tajjananaprasaGgAt, anyathAsdhi ( kho0 vyA0 ) AlokAdi kAryaM janayati vijJAnAdikamiti / etadAzaGkayAha-etadapi manorathamAtram | kuta ityAha-vikalpAnupapatteH / enAmevAha taddhItyAdinA / tat- 15 vastu yasmAd yadA'bhISTasahakArisannidhau kArya janayati vijJAnAdi, tadA'sya - vastuno'nantaroditasahakAryapekSAlakSaNaH - akiJcitkarasahakArya - pekSAlakSaNaH svabhAvaH-dharmo nivartate na veti vaacym| ubhayathA'pi doSamAhayadi nivartate'dhikRtakhabhAvastataH kimityAha- anityatvaprasaGgaH / kuta ityAhasvabhAva nivRttau satyAM svabhAvino'pi dharmiNaH tadavyatirekeNa - svabhAvA- 20 bhedena hetunA tadvadeva - svabhAvavadeva nivRtteH kAraNAt // - atha na nivartate sa svabhAvaH / atrAha - kAryAjananaprasaGgaH / kathamityAhatatsvabhAvAnivRtteH - akiJcitkarasahakAryapekSAlakSaNasvabhAvAnivRtteH / pUrvavaditi dRSTAntaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi ya eva tasya - vastunaH kAryAjananakAle khabhAvo jananakAle'pi sa eva sarvadA svasvabhAvA - 25 nivRtteH / iti - evaM kathaM janayati kAryaM tadA kathaM vA na pUrvamapi janayati svabhAvAbhedAditi bhAva iti - evaM cintyam || Aha- tena - sahakAriNA saha jananasvabhAvatvAt kAraNAt tadbhAve -sahakAribhAve janayati tadA tadabhAvAcca -sahakAryabhAvAcca na pUrvamapi janayati / iti vet, etadAzaGkayAha-na, avicAritaramaNIyatvAt / etadeva darzayati tene - 30 tyAdinA / tena - sahakAriNA saha tajjananasvabhAvatvasyApi - kAryajananasvabhAva1 'bhAvasyApi kArya 0' iti Ga-pAThaH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam) kRtakhabhAvasya nitytvaanupptteH| tathAhi-yadi sadA tena saha tajanana khabhAvaM kiM na janayati? ajanayad vA kathaM sadA tatvabhAva5 miti / tatazca yadA tad bhavati tadA tena saha tajjananakhabhAvam , na tu sadetyavazyamaGgIkartavyam; anyathA sadA tasyApi bhAvApattiH, sadA tena saha tajananavabhAvatvAditi / evaM ca svabhAvabhede kathamekAntanityateti cintyam // syAdetat na tatra khabhAvabhedaH, AkAlamapi tasya tathaikakhabhAva10 tvAt / tathAhi-AkAlamavicalitakhabhAvamevedamitthaMvidhaM yena tata eva tattatsahakArisannidhAveva tadaiva tadaiva tasyaiva tasyaivAvasthA (svo0 vyA0) tvasyApi nityatve sati sadA tajjananaprasaGgAt-kAryajananaprasaGgAt / vipakSe bAdhAmAha anyathetyAdinA / anyathA-evamanabhyupagame'dhikRtakhabhAvasya-tena 15 saha tajananasvabhAvasya nityatvAnupapatteH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi yadi sadA tena-sahakAriNA saha tajjananakhabhAvaM-kAryajananasvabhAvam , vastviti prakramaH, kiMna janayati kAryam ? / ajanayada vA kathaM sadA tatvabhAvaM-tena saha tjnnsvbhaavmiti?| naiva / tatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati yadA tad bhavati kArya tadA tena-sahakAriNA saha tajananasvabhAvaM20 kAryajananakhabhAvaM vastu, na tu sadetyavazyamaGgIkartavyaM pareNa; anyathA-evamanabhyupagame sadA tasyApi bhAvAttiH sahakAriNaH / kuta ityAha-sadA tenasahakAriNA saha tajjananakhabhAvatvAt-vivakSitakAryajananasvabhAvatvAd vastuna iti / evaM ca svabhAvabhede sati vastunaH kathamekAntanityateti-etat cintyam , naivetyarthaH // 25 syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase na tatra-vastuni svbhaavbhedH| kuta ityAha-AkAlamapi, yAvadapi kAlastAvadityarthaH, tasya-vastunaH tathAcitrasahakAriyogAnekakAryasAdhakatvena ekakhabhAvatvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi AkAlaM yAvadapi kAlaH avicalitakhabhAva meva-apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvameva idaM-vastu itthaMvidham-evamprakAraM yena 30 tata eva vastunaH tattatsahakArisannidhAveva sati tadaiva tadaiva-viziSTe kAle 1 'yad bhavati' iti ga-pAThaH / 2 'bhAve bhedaH' iti g-paatthH| 3 'manu sade.' iti ng-paatthH| 4 'pattaH saha.' iti gha-pAThaH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) saMvedanAderbhAvaH / tathA ca sati tadanivRttAvapi na pUrvavat tadabhAvaH, tasya sahakAriNastadaiva bhAvAt / na ca pUrvamapi bhaavH,tsyaivaabhaavaat| na ca tadudaye'pi tannivRttiH, tathAsvabhAvatvAt / na ca punastasyaiva 5 karaNam, tthaakhbhaavtvaadev| kimetadevam ? / acintyo'paryanuyogAha: khabhAva iti / / aho durantaH khdrshnaanuraagH| evamapi mitho viruddhaM bhASayati (skho0 vyA0) tasyaiva tasyaiva-viziSTasya kAryasya avasthAsaMvedanAdeH-khArUpikasya nimitta-10 bhAvajanyasya ca bhAva ityutpAdaH / tathA ca sati kimityAha-tadanivRttAvapi-anantaroditakhabhAvAnivRttAvapi na pUrvavat tadabhAvA-kAryAbhAvaH / kuta ityAha-tasya sahakAriNo viziSTasya tadaiva bhAvAt kAraNAt / na ca pUrvamapi bhAvaH, prakramAt kAryasya, tasyaiva-sahakAriNo'bhAvAt, pUrvamasya cAnavasthAnAt tena na kAdAcitkatvavirodhaH / na ca tadudaye'pi-adhikRtakAryotpAde'pi 15 tnnivRttiH-anntroditsvbhaavnivRttiH| kuta ityAha-tathAsvabhAvatvAt, tathA-tena prakAreNa kAlabhavanalakSaNena AtmasattAyAH sthitarityarthaH / na ca puna: tasyaiva-kRtakAryasya karaNaM tathAsvabhAvatvAdeva evaMvidha evAsAviti / kimetat-anantaroditam evaM svatatrarAjakrIDAprakhyam ? / etadAzaGkayAha-acintyaHacintanIyo yogijJAnavat aparyanuyogArhaHna paryanuyogamarhatyamyAderauSNyAdivat 20 khabhAva iti kimatra kurmaH ? // etadAzayAha-aho durantaH khadarzanAnurAga iti pUrvavat / evamapi (vivaraNam) atha 'nityAnityAdhikAre kiJcillikhyate-(10-11) svArUpikasya nimittabhAvajanyasya ceti / khArUpikasya-svarUpamAnabhAvasya navapurANatvAdenimittabhAvena 25 janyate yad ghaTAdi tanimittabhAvajanyaM tasya / ghaTAdigocarasaMvedanasyaiva navapurANatvAdikAdyavasthA ghaTasya svAbhAvikva eva / yacca svagocaraM saMvedanaM tatra nimittabhAvenaiva ghaTo vyApriyate, na ca svayaM tadrUpatayA "pariNAmeneti // .1 'kAriNastadaivAbhAvAbhAvAt' iti ga-pAThaH / 2 'ityutpAdeH' iti Ga-pAThaH / 3 'pUrva asya vA'va.' iti u-pAThaH / 4 'kAryotpAte'pi tannivRttiH' iti Ga-pAThaH / 5 'prakAreNAkAla.' iti ka-pAThaH / 6 sthitirityarthaH' iti ka-pAThaH / 7 'tatra punastasyaiva' iti Ga-pAThaH / 8 'prekSyatA 57tama pRSTham / 9 'bhAve janyate' iti k-paatthH| 10 'pariNAmateti' iti c-paatthH|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ansskaassnnaanggaa sngks [dvitIya (mUlam) sadudaye'pi tanibandhanasya sato na tasya nivRttiH, avikalatathAtve cana punastasyaiva karaNamiti vyAhatam / yadyanivRttiH kathamakaraNam ? 5 akaraNaM cet , kthmnivRttiH| yadaiva tat kRtaM na ca bhUyaH kariSyati tadeva tadaiva tattaskaraNakhabhAvo jarayeva yauvanaM tadakaraNasvabhAvenApanItA, anyathA tadbhAvena balAt ttphlprsnggH| na hyagniranapagate bahanakhabhAve na dahati, svabhAvApagame ca 'niyatamanityatA / tathApi ekadAbadahane tadadahanAd dAsyAntaradahanAcAdoSa iti cet, na, (svo0 vyA0) yathoktaM mitha:-parasparaM viruddhaM bhASayati-asaGgatamullApayati / kathametad viruddhamityAha-tadudaye'pItyAdi / tadudaye'pi tasmAt-svabhAvAt utpAde'pi, vivakSitakAryasyeti prakramaH, tannibandhanasya-vivakSitakAryanibandhanasya sataH-bhavataH na tasya-khabhAvasya nivRttiH / avikalatathAtve ca tatsvabhAvassa, na punaH 15 tasyaiva-vivakSitakAryasya karaNamiti vyAhatam, tattAdavasthye tadakaraNavirodhAt / tathA cAha-yadyanivRttirityAdi / yadyanivRttirvivakSitakAryakaraNakhamAvassa kathamakaraNaM vivakSitakAryasya ? akaraNaM ced vivakSitakAryasya kathamanivRttiH vivakSitakAryakaraNakhabhAvasya ? / etadbhAvanAyaivAha-yadaivetyAdi / yadaiva tat kRtaMvivakSitakArya na ca bhUyaH-punaH kariSyati tadeva tadaiva / kimityAha-tattat20 karaNakhabhAva iti / tasya-vastunastatkaraNasvabhAvaH-vivakSitakAryakaraNAtmabhAvaH / jarayeva yauvanamiti dRssttaantH| tadakaraNakhabhAvena-vivakSitakAryAkaraNAtmamAvalakSaNena apanIta:-tiraskRtaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tadbhAvena-tattatkaraNasvabhAvabhAvena balAt-sAmarthyAt tatphalaprasaGga:-vivakSitakAryaprasaGgaH / amumevArtha sthUroktyA nidarzanAntareNAha 25 na hItyAdinA / na hi agniranapagate dahanasvabhAve naizcayike na dahati, kintu dahatyeva, naizcayikasya dahanasvabhAvasyaivamAtmakatvAt / svabhAvApagame ca vivakSitakAryodaye satyabhyupagamyamAne niyatamanityatA'dhikRtavastunaH, atAdavasthyasyaivAnityatvAditi / nidarzanamadhikRtyAha-tathApItyAdi / tathApi-evamapi ekadAhyadahane satyagneH tadadahanAdU dagdhatvenaiva dAhyAntaradahanAcca tadadagdhatvena adoSo 1 'yadeva' iti ka-pAThaH / 2 'tatkaraNa.' iti ga-pAThaH / 3 'nityamanityatA' iti k-paatthH| 4 'parasparaviruddhaM' iti gha-pAThaH / 5 'tadaiva tadaiva' iti k-paatthH| 6 'game vivakSita.' iti i-pAThaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 103 (mUlam ) sarvathA svbhaavbhedmntrennoktaanupptteH| na ca yenaiva khabhAvenaikaM dAhyaM dahati tenaiva dAhyAntaram , tasya tathAtadaniyatatve dAdyAntaravat tadA tadadahanaprasaGgAt / niyatatve ca taddahanAdahanayoranyatra 5 tadasiddheH sthitaH kathaJcit khabhAvabhedaH, iti AkAlamapi tasya (spo0 vyA) na hyagniranapagate dahanakhabhAve na dahatItyAdi / iti-evaM cenmanyase, etadAzakkayAhanetyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sarvathA-ekAntena svabhAvabhedamantareNa, tadekasvabhAvatva evetyarthaH / uktAnupapatteH ekadAhyadahane tadadahanaM dAhyAntaradahanaM. cetyuktam , na caitad dvayamekasvabhAvatvAdupapadyate, tadadahanavad dAhyAntaradahanAyogAd viparyayo vA hetvabhedAditi sUkSmadhiyA bhAvanIyam // ___ doSAntaramAha na ghetyAdinA / na ca yenaiva svabhAvenaikaM dAhyaM dahati, agniriti prakramaH, tenaiva dAhyAntaram-anyat / kuta ityAha-tasya-svabhAvasya tathAtena dahanAdahanaprakAreNa tadaniyatatve tayoH-dAhyayoraniyatatve dahanAdahanaM prati / 15 kimityAha-dAhyAntaravat-yanna dahati tadvat , tadA-tasmin kAle tadadahanaprasaGgAt, yad dahati tedadahanaprasaGgAt / prasaGgazca tadaniyatatvAvizeSeNa ubhayadahanakhamAvo'pyasau tad dahanAdahanaM pratyaniyata ityekaM na dahati tadetadaniyatatvaM yadapi dahati tatrApyaviziSTameveti tadadahanaprasaGgaH spaSTaH / niyatatve ca tasya vastusvabhAvasthAbhyupagamyamAne kvetyAha-taddahanAdahanayoH tayoH-dAhyayorye dahanA- 20 dahane tayoryad dahati tad dahatyeva, yacca na dahati tanna dahatyevetyevambhUte / kimityAha-anyatra-pratiyogini yat tadA na dahati tatra, tadasiddheHdahanAsiddheH, na caitadevamiti sthitaH kathaJcit khabhAvabhedaH, iti-evam AkAla (vivaraNam) (23) na caitadevamiti-na punaretadevaM yaduta dahanasyAsiddhireva / yadi hi 15 nityasvarUpatayA ekasvabhAvaH, tadA yAvattvena kAlAntarayogenApi dAhyamasti tadekadAhyadahanakAle sarva dakheta, na ca tadasti, ato balAdasya "dagdhuMzakyatRNakASThApi pratItya dahanAdahanasvabhAvateti // 1 tadasiddhiriti' iti k-paatthH| 2 prekSyatAM 102tama pRSTham / 3 'bhAva evetyarthaH' iti ngpaatthH| 4 'tathAnena dahanA.' iti -pAThaH / . 5 'tadahana ' iti gh-paattho'shuddhH| 6 'tasyA khabhAva.' iti -paatthH| 7 'tadasiddhirdahanAsiddhirna' iti ng-paatthH| 8 'ekatvabhAvakhabhAtra eka tadA' iti kh-paatthH| yAvat tena' iti ca-pAThaH / 10 'dagdhuM zakyaH ' iti kha-va-pAThaH /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam ) tathaikasvabhAvatvamanekakAryabhAvAderna sanyAyasaGgatamiti sUkSmadhiyA bhAvanIyamiti / evaM tAvadekAntanityapakSe vijJAnAdikAryAyogAt 5 tadavagamAbhAva iti // __ athApi prakRtyaikakSaNasthitidharmakamekAntAnityamabhyupagamyate / evamapi vijJAnAdikAryAyogAt tadavagamAbhAva eva, tadabhAvabhAvino vijJAnasya tatkAryatvAnizcayAt / na ca sarvathaikakSaNasthitidharmaNaH sattaiva yuktA, dvitIyAdikSaNAsthityabhAve sati tatkSaNa10 sthitidharmakatvAyogena tadanyatvAdivikalpAnupapatteH / syAdetat (kho0 vyA0). mapi-yAvadapi kAlastAvadapi tasya-vastunaH tathaikasvabhAvatvam-apracyutAnutpannasthiraikarUpatayA anekakAryabhAvAdeH kAraNAt / 'Adi'zabdAt tattatkRtau tattadavasthAbhAvagrahaH / na sannyAyasaGgatamiti-evaM sUkSmadhiyA bhAvanIyam, 15 tadekakaraNAkaraNayoH svabhAvabhedenAntarIyakatvAditi / evaM tAvadekAntanityapakSe kimityAha-vijJAnAdikAryAyogAt kAraNAt , 'Adi'zabdAdavasthAparigrahaH, tadavagamAbhAva iti-ekAntanityAvagamAbhAva iti // dvitIyapakSamadhikRtyAha-athApItyAdi / athApi prakRtyaikakSaNasthitidharmakamekAntAnityamabhyupagamyate vastu / evamapi vijJAnAdikAryAyogAt 20 kAraNAt tadavagamAbhAva eva-ekAntAnityAvagamAbhAva eva / kuta ityAhatadabhAvabhAvinaH-vastvabhAvabhAvinaH / vijJAnasya tatkAryatvAnizcayAt, arthAtyantaparokSatayeti bhaavH| na cetyAdi / na ca sarvathA-ekAntena kSaNasthitidharmaNaH-vastunaH sattaiva yuktA / kuta ityAha-dvitIyAdItyAdi / dvitIyAdi kSaNAsthityabhAve sati tatkSaNasthitidharmakatvAyogena tasyaiva vastunaH 25 kSaNasthitidharmakatvAyogena hetunA tadanyatvAdivikalpAnupapatteH, tayoH . (vivaraNam) (13-14) tattatkRtau tattadavasthAbhAvagraha iti / tasya tasya sthAsa-koza-kuzUlAdeH kAryasya kRtau karaNe tasyAstasyAstattatkAryakaraNAnukUlAyA avasthAyAH kumbhakArAdeH kAryakartuH sambandhinyA bhAvagrahaH sttaanggiikaarH| kumbhakAro hi anyAvasthAto'pariNato 30 ghadaM kurute'vasthAntaragatazca zarAvodaJcanAdIni kAryANi, vyApArabhedasyopalambhAt / / 1 prekSyatAM saptadazaM pRSTham / 2 'stanna kAryaH' iti k-paatthH| 3 'kSaNasthitya.' iti kpaatthH| 4 'tatkRto' iti ka-pAThaH / 5 'bhAvabhedanAntarIya.' iti gha-pAThaH /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) dvitIyAdikSaNAsthitau prathamakSaNasthiterabhAvAd bhAve vA tadanupapatteH pratiyogyabhAvAt tadanyatvAdivikalpAnupapattiH / tathAhi-dvitIyakSaNe tadeva na bhavatIti / uktaM ca__ "na tatra kizcid bhavati na bhavatyeva kevalam" iti / / (kho0 vyA0) prathamakSaNasthiti-dvitIyAdikSaNAsthityoranyatvAdivikalpairaghaTamAnatvAt kSaNasthitidharmasattAyAH / tathAhi-tayoH prathamakSaNasthiti-dvitIyAdikSaNAsthityoH anyatvamananyatvamanyAnanyatvamavAcyatvaM vA syAt / anyatvekSaNAntarasthiteriva prastutAsthityavirodhAt 10 kSaNasthititvAbhAvaH / ananyatve prathamakSaNe'pyasthitiH, dvitIyAdiSvapi vA sthitiH, anyathA'nanyatvAyogAt , tayorakye hyananyatvamiti bhAvanIyam / anyAnanyatve virodhaH, sahAnavasthAnAt / avAcyatve vavacanavirodhaH, avAcyatvenaiva vAcyatvAt / syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase dvitIyAdikSaNAsthitau satyAM prathamakSaNasthiterabhAvAt kAraNAd bhAve vA prathamakSaNasthiteH tadanupa- 15 patteH-dvitIyAdikSaNAsthityanupapatteH tasyAsAvasthitiriti kRtvA / kimityAhapratiyogyabhAvAt pakSadvaye'pi tadanyatvAdivikalpAnupapattiH tyoHprthmkssnnsthiti-dvitiiyaadikssnnaasthityornytvaadiviklpaaghttmaantaa| etadbhAvanAyaiva Aha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / dvitIyakSaNe tadeva na bhavati yat prathamakSaNe'bhUditi / uktaM ca dharmakIrtinA- . "na tatra kizcid bhavati na bhavatyeva kevalam " iti vaartike|| (vivaraNam ) (10-11) kSaNAntarasthiteriva prastutAsthityavirodhAt kSaNasthititvAbhAva iti / yathAhi-kSaNikasya ghaTAdeH svakAle paTAdikSaNena saha vastvantaratvAnna virodhaH, evaM dvitIyakSaNabhAvinyA asthityA'pi saha prathamakSaNasthitene virodhaH 25 saGgacchate, anyatvAvizeSAt , tatazca skhalanAbhAvAt / dvitIye'pi kSaNe prathamakSaNabhAk sattvaM sthitimadupapadyata iti // (16) tasyAsAvasthitiriti kRsveti / tasya-prathamakSaNabhAvinaH padArthasya sambandhinI asau-dvitIyakSaNabhAvinI asthi tiriti // kSaNasthitau' iti k-paatthH| 2 'dharmakIrtikRte vaartike| 3-4 anuSTup / 5 'kAle dhAdiH' iti kh-paatthH| 6 'kRtvA tasya' iti ka-pAThaH / bhanekAnta.14
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) [ dvitIyaH nanvevamapi bhavanAdUrdhvamabhavanAt tatkAdAcitkatvatastadutpatteH, ata eva nAzAd bhavanonmajjanaprasaGgaH / sthAdetat na bhavatIti bhavana5 kriyApratiSedhamAtramahetukamadaH, tat kathamasya kAdAcitkatvAdi ? / ucyate-bhavanakAdAcitkatayA tatpUrvakatvena taddhetutvopapatteH, anyathA bhavane'pyutpacyAdyabhAvaH, tasyApi abhavana kriyApratiSedhamAtratvAta ( svo0 vyA0 ) - etadAzavAha - nanvevamapItyAdi / nanvevamapi tadeva na bhavatItyasminnapi 1. pakSe bhavanAdUrdhvamabhavanAt kAraNAt tatkAdAcitkatvataH tasya - abhavanasya kAdAcitkatvena hetunA tadutpatteH abhavanotpatteH kAraNAt / ata eva - utpattereva hetoH kimityAha - nAzAt abhavanasya bhavanonmajjanaprasaGgaH, tadabhavananAzAnyathA'nupapatteriti bhAvanIyam // syAdetadityAdi / athaivaM manyase na bhavatIti bhavanakriyApratiSedha15 mAtramahetukamadaH - - etat tat kathamasya - abhavanasya kAdAcitkatvAdi, hetubhAvAdhInatvAt kAdAcitkatvasya ? | 'Adi' zabdAt tannAzabhavanonmajjanagrahaH // 2 ucyate'tra samAdhiH - bhavanakAdAcitkatayA kAraNena tatpUrvakatvenabhavanapUrvakatvena hetunA taddhetutvopapatteH - bhavanahetutvopapatteH, abhavanasya yadbhavanAnantaraM tat sa eva tasya heturiti / anyathetyAdi / anyathA - evamanabhyupagame bhavane20 'pyutpattyAdyabhAvaH - utpattinAzAbhAvaH / kuta ityAha- tasyApi - bhavanasya abhavana kriyApratiSedhamAtratvAt kAraNAt / kAsbhavanasya kriyetyAzaGkya ( vivaraNam ) (13) tadabhavananAzAnyadhA'nupapatteriti / tasya - prAdhyakSaNavartino bhavanasya yadabhavanaM dvitIyakSaNena tasya yo'sau nAzastRtIyakSaNe tasya anyathA - vinaSTabhAvena 25 unmajjanamajjanamantareNAnupapatteH - aghaTanAt // (18-19) yadbhavanAnantaraM tat sa eva tasya heturiti / yasya - ghaTAdeH sambandhino bhavanAdanantaraM tat abhavanaM sa eva - ghaTAdirbha vanarUpastasya - abhavana (sya) hetuH paMktI bhavanasya hetu:, anvayAbhAvena tasyAnantaryamAtranibandhanatvAd bhavanmate kArya - kAraNabhAvasya || 1 'pattiriti' iti ka-pAThaH / 2 'lakSaNastasya ' iti ka- pAThaH / 3 'bhAvonmananamantareNAnu0' iti ca pAThaH / 4 'yasya ghaTAdirbhavanarUpa svasya' iti ca - pAThaH / 5 'pattau bhavanasya ' iti ka-pAThaH / 6 ' kAraNAbhAvaspa' iti kha- pAThaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) ubhayatra tadatiriktakriyA'bhAvAt, satkhabhAvAdijanyAjanyakatvena hetvayogato'hetutvApattezca / / na cAyaM bhavanakriyApratiSedho jyAyAn , vikalpAnupapatteH / sa 5 / hi bhavanakhabhAvasyAbhavanakhabhAvasya vA kriyeta / na tAvad bhavanakhabhAvasya, azakyatvAt; anyathA bhavanakhabhAvatvavirodhAt / abhavanasvabhAvabhavanakriyApratiSedhetu prayAsavaiyarthya bhavanApattiti, (stro0 vyA0) Aha-ubhayatra-bhavane'bhavane ca tadatiriktakriyA'bhAvAt-bhavanAbhavanAti-10 riktakriyA'bhAvAt / abhavanasya nAzatvena hetvayoga ityetadapi samAnamityabhidhAtumAha-satvabhAvAdijanyAjanakatvena kAraNena hetvayogataH kAraNAt ahetukatvApattezca bhavanasya, utpattyAdyabhAva iti kriyAyogaH / tathAhi-bhavanaM 'janyotpAdastasyApi heturna yujyate eveti sa hi satsvabhAvajanyajanakaH, asatsvabhAvajanyajanakaH, ubhayasvabhAvajanyajanakaH, anubhayasvabhAvajanyajanako vA bhavet / 15 sarvathA'pi dossH| yadi satsvabhAvaM janyam , kathaM tajanakaH? / athAsatsvabhAvameva tat tathApi kathaM tajjanakaH ? / ubhayasvabhAvatve virodhH| anubhayasvabhAvatve avastutA ityutpAdahetvabhAva iti bhAvanIyam / / doSAntaramAha-na cAyamityAdi / na cAyaM bhavanakriyApratiSedho jyAyAnzobhanaH / kuta ityAha-vikalpAnupapatteH kAraNAt / enAmevAha sa hItyA-20 dinaa| sa yasmAd bhavanakriyApratiSedho bhavanakhabhAvasya sato'bhavanakhabhAvasya vA kriyeta / kizcAtaH1 / ubhayathA'pi doSa ityAha-na tAvad bhavanavabhAvasya bhvnkriyaaprtissedhH| kuta ityAha azakyatvAt , bhavanakhabhAvasya tattvaM niSeddhumazakyamiti / ata evAha-anyathA bhavanasvabhAvatvavirodhAt, na takriyAniSedha iti / abhavanakhabhAvabhavanakriyApratiSedhe tu abhyupagamyamAne 25 prayAsavaiyarthyam , yato nAbhavanasvabhAvaM bhavanamiti / tathA bhavanApattirvati (vivaraNam ) (26) nAbhavanasvabhAvaM bhavanamiti / bhavanamiti hi zabdaH sattvamAha, abhavana miti tu tadviparyayam, tato na-naivAbhavanaM svabhAvaM-tuccharUpaM bhavanaM sattvaM bhavati, kintvabhavanasvabhAvamabhavanameva bhavati / evaM caikAntatucchAbhavanasya pratiSedhe 30 kevalatuSakhaNDanavat prayAsavaiyarthyameva, svayameva tatra pratiSedhasya siddhatvAt // . 1 'kalopapattezca' iti ga-pAThaH / 2 'janyetyAdaH' iti ka-pAThaH / 3 "pratiSedhAbhavana.' iti kpaatthH| 4 'nAbhAvanakhabhAvaM bhavana miti' iti kh-paatthH| 5 'knnddnvt'c-paatthH|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH evaM ca 'tadeva na bhavati' iti vAGmAtrametat, zabdArthAnupapattezca / tathAhi-tadeva' iti bhavanakhabhAvaM parAmRzya 'na bhavati' ityabhidadhataH 5 shbdaarthvirodhH| yadA na bhavati na tadA bhavanakhabhAvamiti cet, abhavanakhabhAvaM tarhi na bhavatIti tadeveti na zobhana upanyAsaH / tat kSaNabhavanasvabhAvamiti cet, kathaM dvitIyakSaNe na bhavati? / ekakSaNabhavanakhabhAvamiti cet, na hyasAvapi naikaH / tadekakSaNabhavanasvabhAvamiti cet, nAsau tadatirekeNa kazcit iti (svo0 vyA) abhavanasvabhAvabhavanakriyApratiSedhe balAd bhvnaapttiH| evaM ca tadeva na bhavatIti vAGmAtrametat , uktavat , abhavanAyogAt ; tathA zabdArthAnupapattezca tadeva na bhavatItyatra / enAmeva darzayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / tadeveti bhavanakhabhAvaM parAmRzya vastu na bhavatItyabhidadhataH sataH zabdArtha15 virodhaH prakaTa eva / yadAna bhavati tat , na tadA bhavanasvabhAvaM sanna bhavati / iti-evaM cenmanyase, etadAzaGkayAha-abhavanasvabhAvaM tarhi na bhavatItievaM tadeveti na zobhana upanyAsaH, tadevetyanena bhavanakhabhAvasthAbhidhAnAt / tat-bhavanaM kSaNabhavanakhabhAvam / iti cet, etadAzaGyAha-kathaM dvitIyaH kSaNe na bhavati? tasyApi kSaNatvAdityabhiprAyaH / ekakSaNasthitisvabhAvamiti 20 cet, etadAzayAha-na vasAvapi naikaH / kiM tarhi ? / eka ev| tadekakSaNabhavanakhabhAvaM tasminnevaikasmin kSaNe bhavanaM svabhAvo yasya tat tathA / iti-evaM cenmanyase, etadAzaGkayAha-nAsau-kSaNaH tadatirekeNa-bhavanAtirekeNa kazcit, tadakSaNikatvaprasaGgAt / tadaiva tadaparakSaNAbhAvAt , anavasthApatteriti bhAvanIyam / iti (vivaraNam) 25 (23) tadakSaNikatvaprasaGgAditi / yena kSaNena-kAlena samayalakSaNena ghaTAdirarthaH kSaNikatayA vyavahriyate tasya kSaNasya akSaNikatvaprasaGgAt / kuta ityAha-(23) tadaiva tadaparakSaNAbhAvAditi / tadaiva-vivakSitaprathamakSaNakAle tasmAd aparasya kSaNasyAbhAvAt yena tadeva kSaNikaH kriyate / atha tasyApyaparaH kSaNo'bhyupagamyate, tarhi tasyApyapareNa kSaNena bhAvyaM tasyApi cAnyenetyanavasthAlatA nabhomaNDalamAlinI 30 sarpati / ata evAha-(23) anavasthApattariti / vyAkhyAtArthameva // 1 'tasya kSaNika0' iti ka-pAThaH, 'tasmAt kSaNAptyA kSaNika.' iti tu kh-paatthH| 2 'kSaNikaH kiyate / tadevAparakSaNasyAbhAvAt / atha tasyApyaparaH' iti ca-pAThaH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) nibandhanAbhAvato yatkiJcidetat // evaM ca tadatiriktotpattyabhAvAdaviziSTabhavanAnantaramabhavanamiti prAptam / tathA ca sati kSaNikatve'pyanizcayaH, tatkAdAcitkatayA tu 5 tadutpattyAdyaparihRtameva / na nazvaramabhavanam ,tucchatvAditi cet, bhavane'pyatucchatayA samAnametat / na samAnam , tasya abhvnvirodhaat| abhavanasya bhavane ko virodhH?| nIrUpasya sarUpatApattiriti cet . sarUpasya kathaM nIrUpatApattiriti vAcyam / khahetostatvabhAvatvAt (kho vyA0) nibandhanAbhAvataH kAraNAd yatkiJcidetad yaduta tadekakSaNabhavanakhabhAvamiti // evaM cetyAdi / evaM ca-uktanItyA tadatiriktotpattyabhAvAt-bhavanAtiriktotpattyabhAvAt aviziSTabhavanAnantaramabhavanamiti prAptaM nyAyataH / tathA ca sati kimityAha-kSaNikatve'pyanizcayaH, aviziSTabhavanamAtrasiddhaH tatkAdAcitkatayA tu-abhavanakAdAcitkatayA tu tadanantarabhAvena tadutpattyAdi 15 abhavanotpattinAzottaronmajjanAkhyam aparihRtameva, uktanItitAdavasthyAditi // parAbhiprAyamAha-netyAdi / na nazvaramabhavanaM bhavanAntaramapi bhavatu / kuta ityAha-tucchatvAt-niHsvabhAvatvAt / iti cet, etadAzaGkayAha-bhavane'pyatucchatayA satsvabhAvatvena samAnametat-anazvaratvam / na samAnam , tasyabhavanasya abhavanavirodhAt kAraNAt / etadAzaGkayAha-abhavanasya bhavane 20 ko virodhaH ? / nIrUpasya abhavanasya sarUpatApattivirodhaH / iti cet, etadAzaGyAha-sarUpasya bhavanasya kathaM nIrUpatApattiriti-etad vAcyam , samAnametadityabhiprAyaH / na samAnamityAvedayati svahetorityAdinA / khahetoH sakAzAt tatvabhAvabhAvAt-kSaNAdUcaM nIrUpatAkhabhAvotpAdAt / (vivaraNam ) (4.5) tadatiriktotpattyabhAvAdaviziSTabhavanAnantaramabhavanamiti prAptamiti / tadatiriktAyAH-padArthAtiriktAyA utpatterabhAvAt , padArtha evotpattirityarthaH / kimityAha-(a)viziSTabhavanAnantaraM kSaNikamiti prAptamiti vizeSaNavikalasattvamAtrAnantaraM abhavanamiti prAptam // (14) kSaNikatve'pyanizcaya iti / aviziSTabhavanamAnasiddheH kSaNikamidamiti 30 prAguktayuktareva nizcetumazakyatayetyarthaH // 1 'bhavat / kuta' iti gha-Ga-pAThaH / 2 'kSaNikamiti vizeSaNa' iti ca-pAThaH / 3 vikalamAtrAnantare' iti ca-pAThaH /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIya: (mUlam) iti cet, abhavanasyaivasvabhAvabhavane'pi ko dossH?| hetvabhAvaniHkhabhAvate iti cet, na, tadbhavanasyaiva taddhetutvAt , tadbhAvabhAvi5 tvAt, bhAvAbhavanasyAbhAvabhavanAt, tucchatayA tadbhAvasiddheH, anyathA tannAzAyogAt iti // na ca tanniAkhabhAvameva,tucchajJeyakhabhAvatvAt , anyathA tajjJAnAnupapatteH 'tadeva na bhavati" ityajJAtoktaprasaGgAt , tajjJAnenAbhavanAjJAnAt, kAlabhedena tadatattvAditi / tasyaiva kSaNAdUrdhvamabhavanakha10 bhAvatvAt pratyakSeNa tathAgrahaNAt yathArtha tatpravRtterabhavanajJAnAduktadoSAbhAva iti cet, na, vihitottaratvAt , 'kAlabhedena tadatattvAt, (kho0 vyA) iti cet, etadAzayAha-abhavanasyaivaMkhabhAvabhavane-kSaNAdUrdhvaM kharUpatA khabhAvotpAde ko doSaH? / na kazcidityarthaH / hetvabhAvaniHsvabhAvate doSaH / 15 iti cet, etadAzayAha-netyAdi / (na-) naitadevaM yaduktaM bhavatA / kuta ityAhatadbhavanasyaiva yadbhavanametat tasyaivetyarthaH / kimityAha-taddhetutvAt-abhavanahetutvAt / kuta etadevamityAzaGkayAha-tadbhAvabhAvitvAt-bhavanabhAvabhAvitvAt abhavanasya / kastucchasya bhAva ityAzaGkApohAyAha-bhAvAbhavanasya-tucchasya abhAvabhavanAt, etadeva hyabhAvabhavanaM yad bhAvAbhavanamiti / evaM ca tucchattayA 20 nIrUpatayA tadbhAvasiddheHabhavanabhAvasiddheH, abhavanaM ca bhAvazceti viruddham / bhAva eva nAza iti tu kathaM na viruddham ? / tatkSaNasthitidharmakatvena abhavanamapi kAdAcitkatayeti / ata evAha-anyathA tannAzAyogAditi-bhavananAzAyogAditi // __ abhyuccayamAha na cetyAdinA / na ca tanniHsvabhAvameva abhavanam / kuta ityAha-tucchajJeyakhabhAvatvAt , anyathA tajjJAnAnupapatteH-abhavanajJAnA25 nupapatteH / tataH kimityAha-'tadeva na bhavati' ityjnyaatoktprsnggaat| prasaGgazca tajjJAnena-bhavanajJAnena abhavanAjJAnAt, ajJAnaM ca kAlabhedena bhavanAbhavanayostadatattvAt-bhavanasyaivAbhavanatvAditi // parAbhiprAyamAha-tasyaivetyAdi / tasyaiva-bhavanasya vastunaH kSaNAdUrdhvamabhavanakhabhAvatvAt kAraNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-pratyakSeNa tathAgrahaNAt30 kSaNAdUrdhvamabhavanasvabhAvatayA grahaNAt / kimetadevamityAha-yathArtha tatpravRttaHpratyakSapravRtteH / kimityAha-abhavanajJAnAt kAraNAt uktadoSAbhAva:1 prekSyatAM 108tama pRSTham / 2 'yadabhavana 0' iti gh-paatthH| 3 'yogAd bhavana0' iti Ga-pAThaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) anyathA tadanupapatteH, bhAvinazcendriyeNAgrahaNAt, atiprasaGgAt, nIrUpatvAca / na cAnena kvacid bhavanavadabhavanagrahaH, tathAnizcayAbhAvAt / na ca niraMzAnubhavabhAve'pi vibhramAt tadabhAvaH, bhavana- 5 nishcysthaapybhaavaaptteH| na ca tannibandhanAnubhave na vibhramaH, tasyaiva tattvAt / na caikasya kacid vibhramaH kacinneti, ekatvavirodhAt / na cAnte'bhavananizcayAt tadgatiH, tatrApi tdyogaat| na ca kapAla (svo0 vyA0) tajjJAnenAbhavanAjJAnAdityAdidoSAbhAvaH / iti cet, etadAzaGkayAha-netyAdi / na- 10 naitadevam / kuta ityAha-vihitottaratvAt / tadeva smArayati kaalbhedenetyaadinaa| kAlabhedena bhavanAbhavanayoH tadatattvAt-bhavanasyaivAbhavanatvAt / anyathA-evamanabhyupagame tadanupapatteH-abhavanAnupapatteH / tatkAlabhAvibhavanAbhinnamabhavanaM ca bhavanameveti tadanupapattiH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-bhAvinazca-abhavanasya indriyeNAgrahaNAt / grahaNe doSamAha-atiprasaGgAt tadvadanyasyApi grahaNena / 15 doSAntaramAha-nIrUpatvAca / abhavanasya nIrUpatvaM nIrUpasattvAdyupalakSaNamiti / / ___ abhyuccayamabhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca anena-pratyakSeNa kacit-ekatra sarvatra vA kvacidapi bhavanavad-yathA bhavane tathA abhavane grahaH / kuto netyAhatathAnizcayAbhAvAt-bhavana iva nizcayAbhAvAt / abhavane AzaGkAntarApohAyAhana cetyAdi / na ca niraMzAnubhavabhAve'pi sati vibhramAt hetoH tadabhAva:- 20 abhvnnishcyaabhaavH| kuta ityAha-bhavana nizcayasyApi tannibandhanasya abhAvApatteH kAraNAt / AzaGkAntarApohAyAha-na cetyAdi / na ca tannibandhanAnubhave-bhavananizcayanibandhanAnubhave na vibhramaH / kuta ityAha-tasyaiva-abhavananizcayanibandhanAnubhavasyaiva tttvaat-bhvnnishcynibndhntvaat| na caikasya sato'nubhavasya kacid vibhramaH kacinneti-etat / kuta ityAha-ekatvavirodhAt / 25 niraMzamevaikam , na tasya kaciditi vibhaagH|n cetyAdi / na ca ante-santAnavinAze (vivaraNam) (13-14) tatkAlabhAvibhavanAbhinnamabhavanaM ca bhavanameveti / ayamabhiprAya:vivakSitakAlabhAvinA bhavanena saha yadyabhinnamabhyupagamyate abhavanaM tadA tadbhavanameva bhavatIti / / ___ (21) bhavananizcayasyApi tannibandhanasyeti / niraMzAnubhavanibandhanasya // 1 prekSyatAM 110tamaM pRSTham / 2 bhinnabhavana' iti ka-pAThaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) bhavananizcaya eva ghaTAbhAvanizcayaH, tadabhavanasya nirupAkhyatvAt / na ca taddvAreNa tena tasya pratibandhAsiddheH / na ca tadabhavanadharmaka5 meva kapAlabhavanam, anabhyupagamAt / iti tacchrutve'pi nazvaratvAdisiddhiH / utpAdAdimattve bhavanAbhavanayorabheda iti cet, na, tucchetaratvavizeSAt, nivRttibhedAd grahaNanAnAtvAt / iti kuto'sya kSaNasthitidharmakatvameva, kSaNAntare'pi sthityApatteH ? | ityalaM vistareNa / tadevamihApi vijJAnAdikAryAyoga iti sthitam // nityAnityaM punaH kathaJcidavasthitatvAt, anekasvabhAvatvAt, 10 1.12 [ dvitIyaH ( svo0 vyA0 ) abhavananizcayAt kAraNAt tadgatiH - abhavanagatiH / kuta ityAha- tatrApItyAdi / tatrApi - ante tadayogAt abhavananizcayAyogAt / na cetyAdi / na ca kapAlabhavananizcaya eva, kapAlagrahaNaM bhasmAdyupalakSaNam, ghaTAbhavananizcayaH, 15 ghaTAbhavanaM kASThAbhavanAdi sUcakam / kuto netyAha - tadabhavanasya - ghaTAdyabhavanasya nirupAkhyatvAt - tucchatvAt / na ca taddvAreNa - kapAlabhavanadvAreNa, ghaTAbhavananizcaya iti vartate / kuto netyAha - tenetyAdi / tena - kapAlabhavanena saha tasya - ghaTAbhavanasya / kimityAha-pratibandhAsiddheH, tAdAtmyAdyanabhyupagamAt / na ca tadabhavanadharmakameva ghaTAbhavanadharmakameva kapAlabhavanam / kuta ityAha-ana20 bhyupagamAt / iti - evaM tattucchatve'pi - abhavanatucchatkhe'pi sati nazvaratvAdisiddhiH - utpattinAzottaronmajjanasiddhiH // parAbhiprAyamAha-utpAdAdimattve sati bhavanAbhavanayorabhedaH tulyadharmatayA / iti cet, etadAzaGkayAha - netyAdi / na- naitadevam / kuta iti hetUnAha - tucchetaratva vizeSAdU bhavanAbhavanayoH / tathAhi tucchamabhavanam, atucchaM bhavanamiti 25 vizeSaH / tathA nivRttibhedAd bhavanasya hyabhavanaM nivRttirbhavanaM tvabhavanasya / tathA grahaNanAnAtvAt / ekamatucchatayA gRhyate, anyat tucchatayA, ityevamutpAdAdisAmye'pi bhavanAbhavanayoH rUparasAdevi bhedaH / sarvopasaMhAramAha- iti- evamuktanIteH kuto'sya vastunaH kSaNasthitidharmakatvameva ? | abhavane kAraNamAha-kSaNAntare'pi asthitivyatirekAdinA sthityApatteH / ityalaM vistareNa / tadeva - 30 mihApi - kSaNasthitidharmake vastuni vijJAnAdikAryAMyoga iti sthitam // svapakSamadhikRtya Aha - nityAnityaM punaH vastu kathaJcidavasthitatvAt,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) nibandhanopapattejanayati vijJAnAdikamityavagamyate / nityAnityatvaM ca vastuno dravyaparyAyobhayarUpatvAt , anuvRttavyAvRttAkArasaMvedanagrAhyatvAt pratyakSasiddhameveti / tathAhi-mRtpiNDa-zivaka-sthAsaka-5 ghaTakapAlAdiSva vizeSeNa sarvatrAnuvRtto mRdanvayaHsaMvedyate, pratibhedaM ca paryAyavyAvRttiH / tathA ca na yathApratibhAsaM mRtpiNDAdisaMvedanaM tathApratibhAsameva zivakAdiSu, AkArabhedAnubhavAt / na ca yathApratibhAsabhedaM tadvijAtIyeSu udaka-dahana-pavanAdiSu tathApratibhAsa(kho0 vyA0) 10 tattathAbhavanena tathA'nekakhabhAvatvAt , nimittopAdAnahetusvabhAvabhedena nibandhanopapatteH tattatsvabhAvabhAvena janayati vijJAnAdikaM kAryam / 'Adi'zabdAt khopAdAnakAryagrahaH / iti evam avagamyate-jJAyate / evaM jJAnopAya uktaH // adhunA nityAnityatvamAha-nityAnityatvaM ca vastuno dravyaparyAyo- . bhayarUpatvAt kAraNAt / dravyaparyAyobhayarUpatvaM ca anuvRttavyAvRttAkAra-15 sNvedngraahytvaat| kimityAha-pratyakSasiddhameveti / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupadarzane / mRtpiNDa-zivaka-sthAsaka-ghaTakapAlAdiSu bhedeSu avizeSeNa-sAmAnyena sarvatrAnuvRtto mRdanvayaH saMvedyate, tathA'nubhavAt / pratibhedaM ca bhedaM bhedaM prati ca mRtpiNDAdiparyAyavyAvRttiH, saMvedyate iti vartate / etadbhAvanAyaivAha-tathA cetyAdi / tathA ca na yathAprati-20 bhAsaM-na yathA''kAraM mRtpiNDAdisaMvedanaM tathApratibhAsameva zivakAdiSu, saMvedanamiti vartate / kuto netyAha-AkArabhedAnubhavAt kAraNAt / na ca yathApratibhAsabhedaM tadvijAtIyeSu-mRtpiNDAdivijAtIyeSu / keSvityAha (vivaraNam) (11) tattathAbhavaneneti / tasya-prAcyakSaNavartino mRdAdekhathAbhavanena-ghaTAdi-25 rUpatayA pariNatyA // .. (13) svopAdAnakAryagraha iti / sva:-AtmA mRdAdeH sambandhI upAdAnaM yasya tat tathA tacca tat kArya gha ghaTAdilakSaNaM tasya grahaH // 1 vijJAnAdikamapyevamava0' iti k-paatthH| 2 'tathAhItyupapradarzane' iti k-gh-paatthH| anekAnta. 15
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyA (mUlam) bhevameva zivakAdiSu, mRdanvayAnubhavAt / na cAsya svasaMvedyasyApi saMvedanasyApahavaH kartuM yujyate, pratItivirodhAt / na ca nirAkAra5 meva saMvedanam , arthAntarasyeva tato vivakSitArthAparicchedAt / na sarthAkArAnubhavavyatirekeNAparo'rthapariccheda iti, atiprasaGgAt, sarvasya sarvArthaparicchettRtvApattazca // pradIpavat pratiniyatArthaprakAzakasvabhAvatvAt tasyAyamadoSa iti cet, na, taddharmAtikamAt, tadavaguNThitapadArthasyApareNApratIte, 10 tathA'nubhavAbhAvAt, tasyApi ca jJAnatvena uktdossaantivRtteH|| (kho0 vyA0) udaka-dahana-padhanAdiSu bhedeSu tathApratibhAsabhedameva zivakAdiSu / kuta ilAha-mRdanvayAnubhavAt kAraNAt / na cAsya khasaMvedyasyApi 'saMvedanasyApahavaH-apalApaH kartuM yujyate, pratItivirodhAt / na ghetyAdi / 15 na ca nirAkArameva ekAntena svasaMvedanam / kuta ityAha-arthAntarasyeva aviSayAbhimatasya tataH-saMvedanAt / kimityAha-vivakSitArthAparicchedAt / etadbhAvanAyAha-na hItyAdi / na yasmAt arthAkArAnubhavavyatirekeNApara:anyo'rthapariccheda iti, atiprasaGgAt / atiprasaGgazca tadAkAratA'bhAve tadva daparaparicchedena // 20 doSAntaramAha-sarvasya, saMvedanasyeti prakramaH, sarvArthaparicchettRtvApattezca, paricchedyavadaparicchedyAkArazUnyatvAvizeSAditi hRdayam // ___ parAbhiprAyamAha pradIpavadityAdinA / pradIpavaditi dRSTAntaH / pratiniyatArthaprakAzakakhabhAvatvAt kAraNAt tasya-saMvedanasya ayam-anantarodito doSaH adossH| iti cet, etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta 25 ityAha-taddhAMtikramAt-prakAzakadharmAtikamAt saMvedanasya / atikramazca tava. vaguNThitapadArthasya saMvedane saMvedanaprabhopacArAt saMvedanAvaguNThitapadArthasya apareNa-tadarthAntarabhUtena kenacit apratIteH kAraNAt / apratItizca tathA'nubhavAbhAvAt, tasyApi ca aparasya jJAnatvena hetunA uktadoSAnativRtteHtaddharmAtikamAnativRtteH / pradIpastu svabhA'vaguNThitaM tadapareNa saMvedanena pratyAyayatItyevaM 30 prakAzaka iti taddharmAtikramaH // 1 'saMvedasyApa0' iti Ga-pAThaH / 2 'saMvedate saMvedana0' iti ka-pAThaH / 3 'khaprabhA'vaguNThita' iti k-paatthH|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) prakAzakaM grAhakameveti cet, atadAkAraM kathaM tadUgrAhakamiti vAcyam / kimatrocyate ? / tasyArthAkAratA'nupapatteH, arthAt tasya vyatirikteta ravikalpAyogena tatrAsambhavAt / vyatiriktatve, nAsau arthasya, saGgAnupapatteH / avyatiriktatve tu na saMvedane, arthAtmakatvAt, arthatulyAkAratAyA apyamUrttasyoparaJjakayogAbhAvena abhAvAditi / yatkiJcidetat, abhiprAyAparijJAnAt, saMvedanArthagrahaNa pariNAmasyArthAkAratA'bhyupagamAt, tathA cokta( svo0 vyA0 ) 50 parAbhiprAyamAha - prakAzakaM grAhakameveti cet, nidarzanamAtraM tu pradIpaH / etadAzaGkayAha-atadAkAramiti, prakramAdanarthAkAramarthAkArazUnyam, kathaM tadgrAhakam - arthagrAhakamiti vAcyametat / Aha-kimatrocyate / tasyeti prakramAt saMvedanasya arthAkAratA'nupapatteH / anupapattizva arthAt sakAzAt tasya- AkArasya vyatiriktetaravikalpAyogena hetunA tatra - saMvedane a- 15 sambhavAt kAraNAt / etadeva bhAvayati vyatiriktatva ityAdinA / vyatiriktatve'rthAkArasyAbhyupagamyamAne nAsau arthasya AkAraH / kuta ityAha-saGgAnupapatteH tasyeti sambandhAbhAvAt / avyatiriktatve tu na saMvedane'rthAkAraH / kuta ityAhaarthAtmakatvAt artha evAsAviti / arthatulyAkAratA'rthAkAratetyapyasadityAvedayan Aha arthetyAdinA / arthatulyAkAratAyA api / kimityAha- amUrttasya saMve - 20 danasya uparaJjakayogAbhAvena, chAyA'NvAdisambandhAbhAvenetyarthaH / abhAvAt kAraNAt arthAkAratAnupapattiH iti kriyA / etadAzaGkayAha-yatkiJcidetatanantaroditam / kuta ityAha- abhiprAyAparijJAnAt / etadevAha saMvedanetyAdinA / saMvedanasya arthagrahaNapariNAmastathA'nubhavasiddhau bahirmukhAvabhAsaH saMvedanArthagrahaNapariNAmaH, tasya arthAkAratA'bhyupagamAt / tathA ca evaM ca 25 adhikAraH ] 115 ( vivaraNam ) (21) uparaJjakayogAbhAveneti / uparaJjakena padArthena saha yogasya - sambandhasya abhAvena // (21) chAyANvAdisambandhAbhAveneti / yadi hi dRzyavastunaH chAyA'NubhiH, 'Adi' zabdAdadRzyapadArthena ca jJAnasya saMyogo bhavet, tadA yujyetApyarthatulyAkAratA 30 jJAnasya, na caivamamUrttatvena jJAnasya, 'mUrtaviSayAyAstadAkAratAyA abhAvAditi // 1 'mUrtiviSayAyA 0' iti ka-pAThaH /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam) doSAnupapatteH, tasyaiva tathArUpatvAditi / uktaM ca vAdimukhyena "na viSayagrahaNapariNAmAite'paraH saMvedane viSayapratibhAso yujyate, 5 yusayayogAt" iti // na cedaM saMvedanaM bhrAntamiti zakyate vaktum , dezakAlanarAvasthA:bhedena pravRtteH / tathAhi-dezAntare kAlAntare narAntare'vasthAntare ca mRtpiNDAdiSu yathoktalakSaNameva saMvedanaM pravartate / na cArthaprabhavamavisaMvAdi saMvedanaM vihAya jAtivikalpebhyaH padArthavyavasthA yujyate, (svo0 vyA0) uktdossaanupptteH| anupapattizca tasyaiva-saMvedanasya tathArUpatvAt-arthagrahNapariNAmarUpatvAt / na caitat svamanISikayocyata iti jJApakamAha-uktaM ca vAdimukhyena-zrImallavAdinA samma(?nma)tau / kimityAha-na viSaya grahaNapariNAmAdRte'paraH-anyaH saMvedane viSayapratibhAsaH tatprati15 bimbaadiruupH| yuktyayogAditi / yuktyayogazca lezato darzita eva / vizeSatastu sarvajJasiddhi TIkAto'vaseyaH / / na cedamityAdi / na cedaM saMvedanam-adhikRtamanvayavyatirekavad bhrAntamiti zakyate vaktum / kuta ityAha-dezakAlanarAvasthA'bhedena pravRtteH kAraNAt / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / dezAntare 20 kAlAntare narAntare'vasthAntare ca mRtpiNDAdiSu yathoktalakSaNameva saMvedanaM pravartate, na tu gaganAvanati-mAyodaka-sthANupuruSa-zaGkhAdipItAdisaMvedanavad dezAntarAdAvanyathArUpamiti / na cArthaprabhavaM tadbhAvabhAvitayA avisaMvAdi bAdhA'bhAvena saMvedanaM vihAya-parityajya jAtivikalpebhyaH-vyatiriktAvyati (vivaraNam) 25 (21-22) na tu gaganAvanatimAyodakasthANupuruSazaGkhAdipItAdisaMvedana vad dezAntarAdAvanyathArUpamiti / tatra 'gaganAvanateH pratibhAso dUradezavazena, mAyodakasya marIcikAdau grISmAdiprataptakAlayazena, sthANau puruSapratibhAsastu tathAvidhAsannihitapradezavartipuruSarvazena vidyamAnasyApi "dezabhedasyAvivakSaNAt, zaGkhAdau pItAdisaMvedanasya tu kAcakAmalAgrupahatalocanatvAvasthAvazena, anavasthAyA eva 30 prAdhAnyena vivakSaNAt / / 1 'dRte paraH' iti k-paatthH| 2 'bAdhAbhAvena' iti k-ng-paatthH| 3 'gamanAvatu gamanAvanati0' iti kha-pAThaH, 'gamanAvanati.' iti tu c-paatthH| 4 'gamanAvanateH' iti capAThaH / / 5 bhAsastu na tathA0' iti ca-pAThaH / .. 6 'vacane vidyamAna.' iti ka-pAThaH / 7 'dezamedavivakSaNAt' iti c-paatthH| 8 'avasthA eva' iti k-paatthH|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) pratItivAdhitatvena teSAmanAdeyatvAt / na caikAntanityeSu yathoktasaMvedanasambhavaH, vyAvRttAkAranibandhanasya paryAyabhedasyAbhAvAt, anyathaikAntanityatvAnupapatteH / tathA coktam____ "bhAveSvekAntanityeSu nAnvayavyatirekavat / / saMvedanaM bhaved dharmabhedAbhAvAdiha sphuTam // " ityAdi / tathaikAntanazvareSvapi nAdhikRtasaMvedanabhAvo yujyate, anuvRttAkAranivandhanasya dravyAnvayasyAbhAvAt // na ca niranvayanazvaravAdinastatastatsadRzAnyaprabhavaH sambhavati, sarvathA hetunivRttAvahetukatvaprasaGgAt, anyathA'nvayasiddheriti / uktaM ca (kho0 vyA0) riktAdilakSaNebhyaH padArthavyavasthA yujyte| kuta ityAha-pratItivAdhitatvena hetunA teSAM-jAtivikalpAnAm , anaadeytvaat| na cetyAdi / na ca ekAnta-15 nityeSu padArtheSu yathoktasaMvedanasambhavaH, yathoktamanvayavyatirekavat / kuto na sambhava ityAha-vyAvRttAkAranivandhanasya paryAyabhedasyAbhAvAt ekAntanityeSu, anyathA-paryAyabhede sati ekAntanityatvAnupapatteH / tathA coktamiti jJApakamAha-bhAveSvekAntanityeSu-apracyutAnutpannasthiraikasvabhAveSu nAnvayavyatirekavat saMvedanaM bhavet / kuta ityAha-dharmabhedAbhAvAt-20 paryAyabhedAbhAvAt / iha sphuTamityAdi / tathaikAntanazvareSvapi, bhAveSviti prakramaH, nAdhikRtasaMvedanabhAvo yujyate, adhikRtamanvayavyatirekavat / kuto na yujyate ityAha-anuvRttAkAranibandhanasya dravyAnvayasyAbhAvAt // na cetyAdi / na ca niranvayanazvaravAdinastataH-niranvayanazvarAd vastunaH tatsadRzasya anyasya prabhavaH-utpAdaH sambhavati / kuto na sambhavatItyAha-25 sarvathA hetunivRttau satyAm ahetukatvaprasaGgAt, tatsaddazasyAbhAvAt tadbhAva iti kRtvA / anyathA-tata eva tadbhAvAt anvysiddheriti| uktaM ceti jJApakamAha (vivaraNam) (26-27) tatsadRzasyAbhAvAt tadbhAva iti kRtveti / tasya-ghaTAderjanyasya yaH sadRzaH-mRtpiNDAdistasya sambandhino'bhAvAt sakAzAt , tamAzrityetyarthaH / tadbhAvaH30 1 anaasstt|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIya: (mUlam ) "sarvathA kAraNocchedAdU bhavet kAryamahetukam / tacchattayavayavAdhArakhabhAvAnAmananvayAt // 5 ityAdi / na cAsya saMvedanasya bAdhakaH pratyayo'sti, kadAcidapyanu palabdheH / na ca yogipratyayo bAdhaka iti yujyate vaktum, pramANAbhAvAt / uktaM ca "nityaM yogI vijAnAti kSaNikaM neti kA pramA? / dezanAyA vineyAnuguNyenApi pravRttitaH // " . " ityAdi / tasmAdanvayAvinAbhUto vyatirekaH, vyatirekAvinAbhUtazcAna nvaya iti vastukhabhAvaH / tathA coktam (stro0 vyA0) sarvathA kAraNocchedAt tanniranvayabhavanena bhavet kAryamahetukam abhAvAd bhaavbhuuteH| tacchakteH-kAraNazakteravayavAH tacchaktyavayavAH-zaktizaktimatorabhedAt 15 kAraNAvayavA eva, tacchattayavayavAzca te AdhArakhabhAvAzceti, prakramAt kAryasveti vigrahaH, teSAm ananvayAt , ucchedena ityAdi / na cAsya saMvedanasya anvayavyatirekavato bAdhakaHpratyayo'sti / kuta ityAha-kadAcidapyanupalabdheH, jAtivikalpabhAvanAkAle'pi / na cetyAdi / na ca yogipratyayo'pAstAzeSaprapaJco bAdhakaH, asya pratyayasyeti prakramaH, iti yujyate vaktum / kuto na yujyata ityAha20 pramANAbhAvAt, yogipratyayAgrahaNAdityarthaH / uktaM ceti jJApakamAha-nityaM yogI vijAnAti kSaNikaM neti kA prmaa?| na kiJcit pramANam, tajjJAnAgrahaNAditi / dezanA pramANaM bhaviSyatIti etadapohAyAha-dezanAyA vineyAnuguNyenApi pravRttitaH bhUtAtmano dvaitAdvaitadezanAva brAhmaNasya mRtajAyA'mRtadezanAva cetyAdi / yasmAdevaM tasmAdityAdi / tasmAt anvayAvinAbhUto vyatirekA, 25 tadgarbhatvAt, vyatirekAvinAbhUtazcAnvayaH, tadgarbhatvAdeva, iti vastukhabhAva:vastuna AtmIyA sattA / tathA coktamiti jJApakamAha-nAnvayetyAdi / nAnvayaH (vivaraNam) tasya-ghaTAderbhAva:--utpAda iti kRtvA ahetuktvprsnggH| na hi ghaTotpattikAle mRtpiNDalakSaNaM trailokye'pi kacidasti tadvinAze eva tadutpattyabhyupagamAt , ityahetukameva 30 tat / ato niranvayanazvarAd vastunastatsadRzAnyotpAdo na sambhavatyeveti khitam // 1-2 anuSTup / 3 'vastunasta(tsa)dRzotpAdo na' iti ca-pAThaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutama (mUlam ) "nAnvayastad vibhedatvAnna bhedo'nvayavRttitaH / mRdbhedadvyasaMsargavRtti jAtyantaraM hi tat // " tasmAt tad yata eva nityam, ata evAnityam, dravyAtmanA nitya- 5 tvAt, tasya cAbhyantarIkRtaparyAyatvAt; yata eva cAnityam, ata eva nityam, paryAyAtmanA'nityatvAt, tasya cAbhyantarIkRtadravyatvAt, ubhayarUpasya cAnubhavasiddhatvAt, ekAntabhinnasya cobhayasya abhAvAt, tathA'nupalabdheH / uktaM ca adhikAra: ] " dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / 5 ka kavA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA ? // " ityAdi // 119 ( svo0 vyA0 ) tat prakramAd ghaTavastu / kuta ityAha - (vi) bhedatvAt UrdhvAdirUpeNAvadhAraNapratiSedhazvAyamanvaya eva neti / evaM nai bheda iti na bheda eva / kuta ityAha- anvayavRttitaH - 15 sRpeNa vRtteH / kiM tarhi ? | mRdbhedayasaMsargavRtti anvayabhedasambandhena vartate / jAtyantaram eva tat - vastvityAdi // pUrvapakSagranthayojanAmAha-yasmAdevaM tasmAdityAdi / tasmAt tat-vastu yata eva nityam - anuvRttAkArapratyayagrAhyam, ata evAnityaM - vyAvRttAkArapratyayagrAhyam / upapattimAha- dravyAtmanA nityatvAt kAraNAt, tasya ca - dravyAtmanaH abhya- 20 ntarIkRtaparyAyatvAt, anyathA dravaNAnupapattiriti bhAvanA / yata eva ca anityamata eva nityamiti pUrvavat / upapattizca paryAyAtmanA anityatvAt kAraNAt, tasya ca paryAyAtmanaH abhyantarIkRtadravyatvAt, anyathA paryayaNAyoga iti hRdayam / ubhayarUpasya ca dravyaparyAyobhayApekSayA anubhavasiddhatvAt anuvRttavyAvRttAkArasaMvedanabhAvena / ekAntabhinnasya cobhayasya - 25 dravyaparyAyalakSaNasya kimityAha-abhAvAt / abhAvazca tathA'nupalabdheH - tathetI 1 'santulyatAmidaM padyaM tattvArthAdhigamasUtrasya (a. 5, sU. 29) zrIsiddha senagaNikRtAyA mAmyAnusAriNITIkAyAH 377 tamapRSTagatena ninAvatAritena padyena saha 10 "nAnvayo medarUpatvAnna medo'nvayarUpataH / mRdbhedadvaya saMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH // " 2 anuSTup / 3 idaM padyamuddhRtamavataraNarUpeNa zrIsiddhasena gaNibhiH tattvArthAdhigamasUtrasya (a. 5, sU. 29) bhASyAnusAriNyAM svakIyAyAM TIkAyAM (pR. 378 ) / 4 anuSTup / 5 'na naitaditi na meda eva' iti pAThaH / 6 'paryAyeNAyoga' iti ka-pAThaH /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam ) sthAdetat paryAyanivRttau dravyanivRttirbhavati, kiM vA neti / kizcAtaH? / yadi bhavati, anityameva tat, nivRttimattvAt, paryAya5 svAtmavat / atha na bhavati, hanta tarhi dravya-paryAyayorbhedaprasaGgaH / tathAhi-paryAyebhyo'nyad dravyam, tannivRttAvapi tasyAnivRttaH, kramelakAdiva karka iti / etadapyayuktam, kathaJcinnivRttibhAvAt , tattanivRtteH, smbndhviijbhaavaat| anubhvsiddhshcaaym| tathAhi-dravyaparyAyobhayarUpaM vastu, itaretaravinirmuktasyobhayasyAgrahaNAt, yuktya0 nupapattezca / anupapattizco_dyAkArarahitasya mRdravyasthAsambhavAt , UrdhvAdyAkArasyApi mRdravyarahitasya / na hi mukulitAdyAkArazUnyaM (kho0 vyA0) taretaraviviktatayA'darzanAt / uktaM ceti jJApakamAha-dravyaM paryAyaviyutam ekAntena tathA paryAyA dravyavarjitA ekAntenaiva ka-deze kadA-kAle kena5pramAtrA kiMrUpA itaretaravikalpena nIrUpatApatterityarthaH, dRSTA:-upalabdhA mAnena kena vA-pratyakSAdinA ityAdi / .. syAdetat-athaivaM manyase paryAyanivRttau satyAM dravyanivRttirbhavati kiM vA neti ? / kishcaatH?| yadi bhavati, anityameva tat-dravyam nivRtti- mattvAt kAraNAt, paryAyasvAtmavaditi dRssttaantH| atha na bhavati, hanta tarhi 20 drvypryaayyorbhedprsnggH| etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi paryA yebhyaH sakAzAt anyad dravyam , tannivRttAvapi-paryAyanivRttAvapi tasyAnivRtteH-dravyasyAnivRtteH kAraNAt / kramelakAt-uSTrAdiva karkaH-azvavizeSa iti nidarzanamiti / etadAzaGkayAha-etadapyayuktam / kuta ityAha-kathaJcitkenacit prakAreNa tannimittatvalakSaNena nivRttibhAvAt / kuta ityAha-tat 25 tannivRtteH tasya-dravyasya paryAyanivRtteH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-sambandhabIjabhAvAt tasya nivRtta iti tatra sambandhabIjabhAvaH / anubhavasiddhazcAyamkathaJcinnivRttibhAvaH / etadeva darzayati tathAhItyAdinA / tthaahiityupprdrshne| dravyaparyAyobhayarUpaM vastu, itaretaravinirmuktasyobhayasyAgrahaNAdityuktaprAyam / tathA yuktyanupapattezca anupapattizcorvAdhAkArarahitasya mRd30 dravyasyAsambhavAt / na mUrtamanAkAramityanumAnametat / UrdhvAdyAkArasyApi mRgavyarahitasya, asambhavAditi vartate / na hItyAdi nidarzanam / na hi
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 121 (mUlam) viyatkusumadravyamasti / na caadrvyaastnmukulitaadyH| ityanyonyA. nuviddhobhyruupvstusiddhiH|| / ata eva ghaTaparyAyanivRttau kapAlakAle'pi tadbuddhyA mRdanubhUyate, 5 mRnnivRttau cordhvaadipryaayvnnaanubhuuyet| mRdanivRttAvapyU dinivattita eva tadbhedasiddhiriti cet, na, UrdhvAdermudaH sarvathA bhedAsiddheH, tatvarUpAnanuviddhasyAnupalambhAt / kSIrodakAdibhirvyabhicAra iti cet, na, teSAM pUrva pazcAca bhedenApi siddheH, bhinnopAdAnatvena ca tannivRttAvapi pRthaga mRdastadvikArApattezca / kapAlAdyAkAra eva tadvi-10 kAra iti cet , na, tasyApi mRdaH sarvathA bhedAsiddheH / ata eva (stro0 vyA0) mukulitAdhamukulitAdyAkArazUnyaM viyatkusumadravyamasti, sarvAvisaMvAdAt / na cAdravyAstanmukulitAdayaH-viyatkusumamukulitAdayaH / itievam anyonyaanuviddhobhyruupvstusiddhiH|| yata evam ata eva ghaTaparyAyanivRttau satyAM kapAlakAle'pi tabuddhyAkapAlabuddhyA mRdanubhUyate / mRnnivRttau ca satyAm UvAdiparyAyavannAnubhUyetAna hi mRnnivRttaavuu/dipryaayo'nubhuuyte| mRdanivRttAvapi satyAm UrdhvAdinivRttita eva kAraNAt tadbhedasiddhiH-mRda UrdhvAde dasiddhiH / iti cet, etadAzaphyAha-na, aAdeH paryAyasya mRdaH sakAzAt sarvathA bhedAsiddheH / 20 asiddhizca tatsvarUpAnanuviddhasya-mRtsvarUpAnanuviddhasya anupalambhAt UrdhvAdiparyAyasya // ___ parAbhiprAyamAha-kSIrodakAdibhiH, 'Adi'zabdAnmajitAdau guDadadhyAdigrahaH, vyabhicAraH, teSAmapItaretarasvarUpAnanuvedhenAnupalambhe'pi bhedAt / iti cet, etadAzakyAha-netyAdi / na-naitadevam , teSAM-kSIrodakAdInAM pUrva sambandhAt pazcAca 25 haMsAdivibhAgakaraNena bhedenApi siddheH kAraNAt / na caivamiha bhedenApi siddhiH| doSAntaramAha bhinnetyAdinA / bhinnopAdAnatvena ca, mRdubhaMkArayoriti prakramaH, tannivRttAvapi-UrkhAkAranivRttAvapi satyAM pRthaga mRdaH sakAzAt , tadvikArApattezca-UrdhvAdivikArApattezca kASThabhasmavaditi / kapAlAdyAkAra eva tadvikAraH-UrdhvAdyAkAravikAraH kaasstthbhsmklpH| iti cet, etadAzayAha-30 1 'mRttadvikArA.' iti k-paatthH| 1 'mRnnivRttA.' iti ka-pAThaH / 3 'teSAmapItarakharUpA.' iti -paatthH| 4 'karaNenApi siddheH' iti ka-pAThaH / anekAnta. 16
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam) kathaJcidUrvAdinivRttiH, tadAtmabhUtakapAlAdyAkArAnivRtte, mRdo'pi ca nivRttiH, tathAvidhorkhAdyapRthagbhavanAtmasvabhAvanivRtteH / iti 5 sarvatraiva tadbhedAbhedanAntarIyakaH zabalavastuvyavasthAkArI sakalapramAtrabhrAntasaMvedananibandhanaH kathaJcinnivRttibhAvaH suyuktiyukta iti tyattavA parodita iti mAtsarya tattvavyavasthAheturityAzritya mahAguNaM bhAvyatAmeSa iti // na cAsau kapAlamRd ghaTamRdaH sarvathA'nyaiva, tadatyantabhede tasyA 10 amRttvaprasaGgAt, yathodakaM na mRt, tato'tyantabhedAt, evamasAvapi sthAt , tsyaavishessaaditi| syAdetat atatsvabhAvebhyo vyAvRttatvAt (kho0 vyA0) na, tasyApi-kapAlAdyAkArasya mRdaH sakAzAt sarvathA bhedaasiddheH| ata eva kathaJcidUrvAdinivRttiH, na sarvathA / kuta ityAha-tadAtmabhUto(?)hya5 dyAtmabhUtakapAlAdyAkArAnivRtteH / mRdo'pi ca nivRttiH, kathaJciditi vartate, tathAvidhorkhAdyapRthagbhavanAtmasvabhAvanivRtteH, tadanivRttau tu tada(?t)pRthagbhavanAyoga iti bhaavnaa| iti-evaM sarvatraiva-paTAdidIrghatvAdau tadbhedAbhedanAntarIyakaH-dravyaparyAyabhedAbhedanAntarIyakaH, kathaJcinnivRttibhAva iti sambandhaH / ayameva viziSyate-zabalavastuvyavasthAkArI-dravyaparyAyazabalavastuvyavasthA20 krnnshiilH| punarapi viziSyate sakaletyAdinA / sakalapramAtRNAm abhrAntaM yat saMvedanaM tannivandhanaH-tatkAraNabhUtaH tadvyavasthApito veti kathaJcinnivRttibhAvaH anantaranidarzitasvarUpaH, anubhavaviruddhakuyuktyapohena suyuktiyuktaH, iti-asmAddhetoH tyattavA parodita iti-evaM nibandhanaM mAtsarya tathA tattvavyavasthAhetuH sarvAparikalpitasiddheriti-evaM nibandhanamAzritya mahAguNam / 25 kimityAha-bhAvyatAmeSa:-kathaJcinnivRttibhAva iti / / __ ArekAntaranirAsAyAha-na cetyAdi / na ca asau kapAlamRd ghaTamRdaH sakAzAt sarvathA'nyaiva-arthAntarabhUtaiva / kuta ityAha-tadatyantabhede-ghaTamRdo'tyantabhede'bhyupagamyamAne tasyAH kapAlamRdaH amRttvaprasaGgAt / kathamityAha yathodakaM na mRt tataH-ghaTamRdaH atyantabhedAt, evamasAvapi-kapAlamRt 30 sthAdamRdeva / kuta ityAha-tasya-atyantabhedasya ghaTamRdA saha avizeSAditi // parAbhiprAyamAha syAdetadityAdinA / syAdetat atatvabhAvebhyaH-amRt1 'syAdetat khabhAvebhyo' iti gha-pAThaH / 2-3 vizeSyate' iti Ga-pAThaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam 123 (mUlam) kapAlapadArthasya mRtsvabhAvatA, nodakasya, tebhyo vyAvRttyabhAvAt / ityapyasamIkSitAbhidhAnam , vastuno'sajAtIyetaravyAvRttAnyAvRttobhayakhabhAvApatteH / tathAhi-amRtsvabhAvebhya evodakAdibhyo 5 vyaavRtti(?tt)svbhaavH| evaM sati kapAlapadArthaH syAt, na tu mRtpiNDazivaka-ghaTAdibhyo mRtvabhAvebhyo'pi, tavyAvRttau amRtkhabhAvatvaprasaGgAt / yathaivAmRtkhabhAvebhyo vyAvRttaH san mRtsvabhAvo bhavati, evaM mRtvabhAvebhyo'pi vyAvRtto'mRtkhabhAvaH syAt , nyAyAnugatametat, anyathA'mRtsvabhAvavyAvRttAvapi mRtsvbhaavtvaanupptteH|| 10 (svo0 vyA0) svabhAvebhya udakAdibhyo vyAvRttatvAt kAraNAt kapAlapadArthasya--adhikRtasya mRtkhabhAvatA, nodakasya mRtsvabhAvatA / kuta ityAha-tebhyaH-amRtsvabhAvebhya udakAdibhya eva vyAvRtyabhAvAt / na khudakamamRtsvabhAvebhyo vyAvRttam , amRttvAdeva / iti-etadapi asamIkSitAbhidhAnaM vartate / kuta ityAha-vastunaH-kapAla-15 mRdAdeH asajAtIyetarebhyo vyAvRttAvyAvRttatayA ubhykhbhaavaaptteH| etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / amRtsvabhAvebhya evodakAdibhyaH, "Adi'zabdAd dahanAdigrahaH, vyAvRttakhabhAvaH-bhinnakhabhAvaH / evaM sati-atatsvabhAvavyAvRttyabhyupagame sati kapAlapadArthaH syAt, na tu mRtpiNDa-zivaka-ghaTAdibhyo mRtsvabhAvebhyo'pi vyAvRttakha 20 bhAvaH / kuta ityAha-tavyAvRttau-yathoditamRtsvabhAvavyAvRttau satyAm amRtsvabhAvatvaprasaGgAt, kapAlapadArthasyeti prakramaH / etadbhAvanAyaivAhayathaivetyAdi / yathaiva amRtsvabhAvebhyo vyAvRttaH san kapAlapadArthaH mRtvabhAvo bhavati, evaM mRtkhabhAvebhyo'pi vyAvRttaH san amRtsvabhAva: syAt-bhavet , nyAyAnugatametat, nyAyazca yo yatsvabhAvebhyo byAvartate nAsau 25 tatsvabhAvo bhavatItyayam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-- evamanabhyupagame / kimityAha-amRtsvabhAvavyAvRttAvapi satyAm, prakramAt kapAlapadArthasya, mRtsvabhAvatvAnupapatteH / yo yatsvabhAvenyo vyAvartate na sa tatsvabhAva eva bhavatIti kRtvA nyAyAnugatametaditi // - 1 'ghaTAdibhyo'mRtkha.' iti k-paatthH|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam) sthAdetat vastutaH sajAtIyetaravyAvRttasvarUpatvAt pratiniyatakakhabhAvatvAt sarvabhAvAnAM yathoktadoSAbhAvaH / tathA ca yathaivAsI 5 kapAlabhAva udakAdibhyo vyAvRttaH san mRtvabhAvaH, evaM ghaTAdi. bhyo'pi, tasyaikakhabhAvatvAt tenaiva rUpeNa vyAvRttatvAditi / etadapyayuktam , anubhavaviruddhatvAt / tathAhi-yadi sa yenaiva khabhAvenAmRtsvabhAvebhyo vyAvRttastenaiva mRtsvabhAvebhyo'pi, hanta tarhi yathaivAmRtsvabhAvabhAvaikAntavibhinnAvabhAsahetuH, tathAnyAvRttaH, evaM 10 mRtsvabhAvApekSayApi syAt, tadatyantavilakSaNabuddhijananasvabhAvavyAvRttyanyathA'nupapatteH / na ca bhavati, mRtsvabhAvasya tatrAnu (kho0 vyA0) parAbhiprAyamAha syAdetadityAdinA / syAdetad vastutaH-paramArthataH sajAtIyetaravyAvRttasvarUpatvAt kAraNAt pratiniyataikakhabhAvatvAt sarva15 bhAvAnAM-kapAlAdInAm / kimityAha-yathoktadoSAbhAvA-amRtsvabhAvavyAvR. ttAvapi mRtsvabhAvatvAnupapattyavasAnadoSAbhAvaH / etadbhAvanAyaivAha-tathA cetyAdi / tathA ca yathaivAsau kapAlabhAva udakAdibhyo vyAvRttaH san mRtsvabhAvaH, evaM ghaTAdibhyo'pi vyAvRtto mRtsvabhAva eva / kuta ityAha-tasyaika khabhAvatvAt tenaiva-ekasvabhAvena rUpeNa vyAvRttatvAditi / etadAzakyAha20 etdpyyuktm| kuta ityAha-anubhavaviruddhatvAt kAraNAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupadarzane / yadi saH kapAlapadArthoM yenaiva svabhAvena amRtsvabhAvebhyo vyAvRtta udakAdibhyaH tenaiva mRtvamAvebhyo'pimRtpiNDAdibhyaH / etadAzaGkayAha-hanta tIti / 'hanta'zabdo vivAde / tIkSamAyAm / yathaiva-yenaiva prakAreNa amRtkhabhAvebhyo bhAvebhya udakAdibhya ekAnta25 vibhinnAvabhAsaheturasau / kuta ityAha-tathA-tena prakAreNa vyAvaya'mAnAtyantavilakSaNabuddhijananasvabhAvalakSaNena vyAvRtteH kAraNAt , evaM mRtvabhAvApekSayApi syAt tadekAntavibhinnAvabhAsahetureva / kuta ityAha-tadatyanta. vilakSaNabuddhijananakhabhAvavyAvRttyanyathA'nupapatteH, vyAvaya'mAnAtyanta 1'bhAvAnAmayathokta0' iti ka-pAThaH / 2 'tathAhItyupapradarzane' iti ka-gha-pAThaH / 3 'bhAvebhyo mRtpiDA0' iti ng-paatthH| 4 'vyAvartamAnA'tyanta.' iti ka-pAThaH / 5 'vyAvarttamAnAtyanta iti ruu-paatthH|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) bhUyamAnatvAt / pratiniyataikakhabhAvAnubhavanivandhanAbhyupagame ca paryAyataH samAnapariNAma evAbhyupagata iti ne kAcinno bAdheti / ato na cAsau kapAlamRd ghaTamRdaH sarvadhA'nyaiva, tadatyantabhede tasyA 5 amRttvaprasaGgAditi sthitam // tattanmRttvenAnvayaHsAdhayitumiSTA, etacca mRtvamadhikRtaghaTamRdo'tyantabhinnAyAmapi ghaTAntarakapAlamRdi vidyata eveti vyabhicAri (svo0 vyA0) vilakSaNabuddhijananasvabhAvena vyAvRtteranyathA'nupapatteriti / na ca bhavati tadekAnta-10 vibhinnAvabhAsahetuH / kuta ityAha-mRtkhabhAvasya tatra-kapAlapadArthe'nubhUyamAnatvAt kAraNAt // atha jvarAdizamanauSadhinidarzanena pratiniyataM mRtpiNDAdiSu tathaikasvabhAvAnubhavanibandhanaM kiJcidiSyata ityetadAzaGkayAha-pratiniyatetyAdi / pratiniyataM ca tat ekakhabhAvAnubhavanivandhanaM ca-tulyasvabhAvAnubhavakAraNaM ceti vigrahaH,tasya abhyupa-15 gamastasmin sati paryAyataH-paryAyeNa samAnapariNAma evAbhyupagataH pratiniyatazabdena, iti-evaM na kAcit na:-asmAkaM bAdheti / ato na nAsau kapAlamRd ghaTamRdaH sarvathA'nyaiva, tadatyantabhede tasyA amRttvaprasaGgAditi sthitaM nigamanametat pUrvavat // parAbhiprAyamAha tattanmRttvenetyAdinA / tasyAH-vivakSitakapAlamRdaH tanmRttvam-20 adhikRtaghaTamRttvaM tattanmRttvaM tena, tasyA eva tathAbhAvenetyarthaH / anvayaH sAdhayitumiSTo jainasya / mRttvamatra sAdhanam , tanmRttvaM tu sAdhyam / etacca mRttvamadhikRtaghaTamRdaH sakAzAt atyantabhinnAyAmapi / kasyAmityAha-ghaTAntarakapAlamRdi bhinnasantAnavartinyAM vidyata eveti kRtvA vyabhicAri-anaikAntikaM (vivaraNam) (22) mRttvamatra sAdhanam , tanmRttvaM tu sAdhyamiti / atra hi pareNa svamati. mohAnmRttvena hetunA kilAcAryeNa kapAleSu vivakSitaghaTamRttvaM sAdhayitumArabdhamAsta ityutprekSitam // , 'na kadAcino' iti ka-pAThaH / 2 tadabhyantaramede' iti k-paatthH| 3 'khamitimohA.' iti ka-pAThaH / 4 'ghaTe mRttvaM' iti ka-pAThaH /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 . anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH . (mUlam ) tat kathaM na bAdheti? / atrocyate-adhikRtaghaTamRda eva khakapAla mRtvAt ekavastusantAnatvAt sataH sarvathA'sattvAnApatteH, tadutpa5 ttyAdidoSaprasaGgAt / iti naivAsau kapAlamRd ghaTamRdaH sarvathA'nyaiva, tasyA eva tathAbhAvAt , anyathA'bIjatvena kapAlAnupapatte, asata eva sattA'yogAdatiprasaGgAditi / na caivaM ghaTAntarakapAlamRdadhikRtaghaTamRdAtmikA, atatpUrvikatvAt sadantarasya sadantaratvavirodhAt, (kho0 vyA0) 10 tanmRttve'tanmRttve ca bhAvAt prameyatvavadanityatvasiddhau / yasmAdevaM tat-tasmAt kathaM na . bAdhA yenocyate 'ne kAcinno bAdheti?' / etadAzaGkayAha-atretyAdi / atra ucyte| kimityAha-adhikRtaghaTamRda eva khakapAlamRttvAt , bAdhA'bhAva iti vkssymaannkriyaayogH| 'kha'grahaNaM ghaTAntarakapAlamRvyavacchedArtham / svakapAlamRttvaM ca ekvstusntaantvaat| eka evAsau vastusantAno bhAvAvyavacchedena / ekavastusantAnatvaM 15 ca sataH sarvathA'sattvAnApatteH / na hi sadasad bhavati / kuta ityAha tadutpattyAdidoSaprasaGgAt, asadutpattitannAzasadantaronmajanaprasaGgAdityarthaH / iti-evaM naivAsau kapAlamRd vivakSitA ghaTamRdo vivakSitAyA eva sarvathA'nyaiva, anyA tu bhavatyU/dyapRthagbhavanAtmasvabhAvanivRttyA, kintvanyaiva na / kuta ityAha-tasyA eva-vivakSitaghaTamRdaH tathAbhAvAt-vivakSitakapAlamRttvena bhAvAt / 20 [bhAvazca] anyathA-anyena prakAreNa tasyA eva tathA'bhavanalakSaNena avIjatvena hetunA kapAlAnupapatteH-vivakSitakapAlAnupapatteH / anupapattizca asata eva - sattA'yogAt / ayogazca atiprasaGgAt tatpratiniyatazaktyabhAvena tadvat tadantarApatteriti hRdayam / na caivamityAdi / na caivaM ghaTAntarakapAlamRt avivakSitA adhikRtaghaTamRdAtmikA-vivakSitaghaTamRdAtmikA / kuta ityAha-atat25 pUrvikatvAt / sA-adhikRtaghaTamRt pUrvA yasyAH-vivakSitakapAlamRdaH sA tatpUrvikA, na tatpUrvikA atatpUrvikA, tadbhAvastasmAt / ihaiva yuktimAha sadantarasyetyA, dinA / sadantarasya-adhikRtaghaTamRdAdeH sadantaratvavirodhAt-ghaTAntarakapAla (vivaraNam) (22-23) tatpratiniyatazatyabhAvena tadvat tadantarApatteriti / tasya30 asataH pratiniyatAyAH-vivakSitaikakAryajanikAyAH zakterabhAvena hetunA tadvat-vivakSitakAryavat tadantarApatteH-kAryAntarabhavanaprasaGgAt // 1 'bhAvaprameyatvaH' iti u-pAThaH / 2 prekSyatAM 125tama pRSTham / 3 'bAdhAbhAva iti' iti gh-paatthH| 4 dRzyatAM 128 tamaM pRSTham / 5 'caivamityAdinA / ma' iti ka-pAThaH /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) 127 tadbhAvena itarocchedApatteH, tadvaditarasyAtadupAdAnatvaprasaGgAt, ( svo0 vyA0 ) mRttvAdivirodhAt / enamevAha - tadbhAvena - sadantarasya sadantaratvabhAvena adhikRtaghaTa- 5 mRdAdeH, ghaTAntarakapAlamRdAdibhAvenetyarthaH / kimityAha- itarocchedApatteH - ghaTAntarakapAlamRdAdyucchedApatteH, adhikRtaghaTamRdAdau tatpravezAdityarthaH / tataH kimityAhatadvaditarasyeti / atra tadvaditi ghaTAntarakapAlamRdAdyucchedApattivaditarasya - sadantarasvAdhikRtaghaTamRdAdinibandhanasya vivakSitakapAlamRdAderucchedApattiH / kuta ityAhaatadupAdAnatvaprasaGgAt, tat - adhikRtaghaTamRdvastu upAdAnaM yasya sadantarasya - 10 vivakSita kapAlamRlakSaNasya tat tadupAdAnaM tadbhAvastadupAdAnatvaM taisya naJA pratiSedhaH, na tadupAdAnatvamatadupAdAnatvam, tatprasaGgAt, tasyAnyatra praviSTatvAdityarthaH / yadi ( vivaraNam ) (7) 'adhikRtaghaTamRdAdau tatpravezAdityarthaH' ityAdikasya (12) ' tasyAnyatra praviSTatvAdityarthaH' iti paryantasyAyamabhiprAyaH - iha bauddhaH prAha - yathA 'pATaliputraka' - 15 ghaTasya sambandhinI kapAlamRt na ' mAthura 'ghaTena saha kaicanAnvayamAvahati evaM 'pATaliputraka' ghaTenApi kapAlamRdaH tasyAprayogaH / yA yA kapAlamRt sA sA na tatsambandhinI, kapAlamRttvAt yathA 'mAthura' ghaTakapAlamRt kapAlamRzceyamato na tatsambandhinIti vyApakatvAnupalabdhiH // atra sUriH prAhaH - na hyasmAbhiH kapAlamRttvamAtramRnmayanibandhanamabhyupagamyate, kintu 'pATaliputraka' ghaTavarNagandharasAdidharmAnvayena 20 tatpUrvakatvam, taca 'mAthura' ghaTakapAlamRdi nAsti / ato na tayA 'pATaliputrIya' ghaTakapAleSvanvayavyabhicAra udbhAvanIyaH / evaM ca 'pATaliputra' ghaTAt svakapAlamRdeva janma labhate, 'naM tu 'mAthura' ghaTakapAlamRt (yadi ) syAt tadA 'mAthura' ghaTakapAlamRdo 'mAthura'ghaTAjanyatvena 'mAthura' ghaTakapAlamRditi jJAnAbhidhAnAyogena cAbhAvavyavahArayogyaiva sA syAt / evaM ca paramArthacintAyAM 'mAthura' ghaTakapAlamRdaH 'pATaliputraka' ghaTa-25 kapAlamRdi praveza ApannaH pArthakyAnupalaimbhaprasaGgavazeneti / evaM ca 'pATaliputraka' 3 'kAJcanAnva 1 'kRtamRdAdeH' iti Ga-pAThaH / 2 ' tasyAnayA pratiSedhaH' iti ka- pAThaH yamAvahati' iti ca-pAThaH / 4 'tasyAH prayogaH' iti ka-pAThaH / 5 ' tasya sambandhinI' iti ca- pAThaH / 6 'kapAlamRce0' iti ka - pAThaH / 7 'vyApakatvAnupakatvAnupalabdhiH' iti kha- pAThaH / 8 ' mAtrAya nibandhana 0' iti ka- pAThaH, 'mAtramanmayanibandhana0 ' iti tu kha- pAThaH / 9 dharmA ca yenAtat0' iti ka-pAThaH / 10 ' na mAthura 0' iti ka-pAThaH / 11 'yogyeva sA iti ca - pAThaH / 12 'lammena prasaGgo vazena' iti ka - pAThaH / 13 evaM pATali0' iti ca pAThaH /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam) ahetukatvApatteH, yuttayanubhavavirodhAt / mRtsamAnapariNAmA tu bhavati, tathApratIteH / na caitAvadanvayalakSaNam , api tvanekakhabhAve 5 vastuni tattanmRtvam, etacca tadrUpazaktipariNAmAdisaGgataM tattathA bhAvAdhyavasAyaheturavigAnapratIyamAnaM viziSTameva, iti nAtyanta. bhinnAyAM mRdi vartata iti baadhaa'bhaavH|| evamanvayavyatirekavad vastusiddhau yadapi paraizcodyate-"tathApitatra (kho0 vyA0) 10 nAmaivaM tataH kimityAha-ahetukatvApatteH, itarasya prAGgidarzitasvarUpasya, evaM yuktyanubhavavirodhAt kAraNAt, na ghaTAntarakapAlamRdadhikRtaghaTamRdAtmiketi yojanIyam , kintu mRtsamAnetyAdi / mRtsamAnarpariNAmA tu bhavati ghaTAntarakapAlamRt / kuta ityAha-tathApratIteH tathA-mRtsamAnapariNAmatayA pratIteH- paricche dAt / adhikRtaghaTakapAlamRdapya(1pI)yamevAstviti tadvadanvayAbhAva iti / etadAza15 jhyAha-na caitAvadityAdi / na caitAvat-samAnapariNAmamAtram anvayalakSaNam, apitu anekakhabhAve vastuni-ghaTamRdAdau tattanmRttvamiti pUrvavat / etaccatattanmRttvaM tadrUpazaktipariNAmAdisaGgatam-adhikRtaghaTamRdpazaktipariNAmAdinA saGgataM-yuktiyuktam / 'Adi zabdAt tadgandhAdigrahaH / etadeva viziSyate-tat tathAbhAvAdhyavasAya~hetuH tasyAH-adhikRtaghaTamRdastathAbhAvaH-vivakSitakapAla20 mRdbhAvastattathAbhAvastasminnadhyavasAyastattathAbhAvAdhyavasAyastathA tatsvarUpagrAhako bodhavizeSastasya hetuH-kAraNaM tattanmRttvam , tathA ca so'yaM ghaTa iti tatkapAleSu bhavatyadhyavasAyaH / evamavigAnapratIyamAnaM viziSTameva tattanmRttvamiti nAtyantabhinnAyAM mRdi, prakramAd ghaTAntarakapAlamRdi, vartata iti-evaM baadhaa'bhaavH| tatazca sAdhUktaM 'na kAcinno bAdheti // 25 atidezena dUSaNAntaraM pariharannAha-evamityAdi / evam-uktanItyA anvayavyatirekavad vastusiddhau satyAM yadapi paraizvodyate kuzAgrIyabuddhibhiH tathApi (vivaraNam) ghaTasthApi paramArthato 'mAthura ghaTakapAleSu vyApArAt svakapAlAnAM pRthaga janmaprasaGgena teSAM teSu pravezAduccheda eva syAt / na caitad dRSTamiSTaM vA kasyaciditi / / 1 'danvayanimittaM' iti ka-pAThaH / 2 'itarasya sadantarasya prAg' iti k-paatthH| 3 prekSyatAM 126tamaM pRSTham / 4 'pariNAmAnubhavati' iti k-ng-paatthH| 5 'mevAsti tadvada.' iti ka-pAThaH / 6 'pariNAmAdinA gataM' iti ka-pAThaH / 7 'hetustayA adhiH' iti ng-paatthH| 8 125 tame pRSThe /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 129 (mUlam ) kiJcinnivartata evAparaM tiSThatyeveti tadbhedApattyA'nekAntavAdahAnAdi", tadapi parihRtameva, kevalobhayAsiddheH, vastuna eva zabalarUpatvAt nivartamAnasya kathaJcidanivartamAnAvyatiriktakhabhAvatvAt , tattadanu-5 bhavasiddhestadetadityavagamAt, na tadavedino'kSayopazamAt, anivartamAnasyApi kathaJcinnivartamAnAvyatiriktakhabhAvatvAt, svabhAvasya cAparyanuyogAt, nyAyayuktatvAt , anyathA vastvanupapatteriti // (svo0 vyA0) tatra-nityAnitye vastuni kizcinnivartata eva, anyathaikAntanityatvApatteH, 10 aparaM tiSThatyeva, anyathaikAntAnityatApatteH / iti-evaM tayoH-nivartamAnatiSThato dApattyA kAraNena anekAntavAdahAnAdi-anekAntavAdahAnaM nivartamAnasyaikAntAnityatayA tiSThatazca nityatayA, 'Adi'zabdAt tadekAntaMdoSazvoktanItyeti, tadapi parihRtameva / kuta ityAha-kevalobhayAsiddheH kevalayorubhayayoH-nivartamAna-tiSThatoH asiddheH kAraNAt parihRtam / etadeva bhAvayati vastuna 15 ityAdinA / vastuna eva zabalarUpatvAt , uktanIteH / evaM ca nivartamAnasya kathaJcit kenacit prakAreNa tatsambandhabIjanibandhanena anivartamAnAvyatiriktakhabhAvatvAt / etat svabhAvatvaM ca tattadanubhavasiddheH tasminnanivartamAne tadanubhavasiddheH-nivartamAnAnubhavasiddheH / siddhizca tadetadityavagamAt kapAleSu ghaTakapAlAnIti paricchedAt / nAyaM 'nAlikera'dvIpavAsinaH prathamadarzana ityAzaGkA- 20 pohAyAha-na tadavedino'kSayopazamAt, kapAleSu na ghaTakapAlAnIti pricchedH| kasya ? / tdvedinH-ghttaavedinH| kasmAdityAha-akSayopazamAt-kSayopazamAbhAvAt / dhUmAgnijanyatvavaditi bhAvanIyam / / lezataH prAsaGgikamabhidhAya prakRtamevAha-anivartamAnasyApi kathaJciditi pUrvavat nivartamAnasvabhAvAvyatiriktasvabhAvatvAt tattadanubhavasiddherityAdi 25 yathAyoga yojanIyam / kimayamevambhUtakhabhAva ityetatparijihIrSayA''ha-svabhAvasya cAparyanuyogAt-paryanuyogAbhAvAt / abhAvazca nyAyayuktatvAt / anubhavasahAyatvena vipakSe bAdhAmAha-anyathA vastvanupapatteH / tadbhedAbhedamantareNa nivartamAna-tiSThatoragrahaNenAbhAvaprasaGgAdityuktaprAyam / tatazcaitaduktaM bhavati (vivaraNam) (28-29) tabhedAbhedamantareNa nivartamAna-tiSThatoragrahaNenAbhAvaprasaGgAditi / tayoH-dravya-paryAyayorbhedAbhedamantareNa-vinA kimityAha-nivartamAna-tiSThatoH . . 1 'doSAzcoktaH' iti k-paatthH| 2 'rubhayonivarta0' iti gha-pAThaH / 3 'vat anivarta.' iti k-paatthH| anekAnta. 17
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyaH (mUlam ) naceha kizcinna nivartate, ekAntAnivRttau tadvilakSaNavuddhyabhAvataH kapAlapratipattyasiddhervizeSAbhAvAt tasyApracyutAnutpannasthiraikakha5 bhAvatvAt / na covAMdyAkAra eva kapAlAdyAkAraH, pratItyAdibhedataH tadbhedasiddheH, na cAsantAvimau, tthaaprtiptteH| na ca dvicandrAdipratipattivad bhrAnteyam, avigAnatastadbhAvAt / na ca citre ninonnata (svo0 vyA0) anekAntAtmake tasmin vastutattve ekAntavikalpAnavasara eva, yathA mecake ekAnta10 kRSNAdivikalpasya / evaM ca na tatra kiJcidekAntena nivartate, nApi tiSThati / kiM tarhi ? / vastveva tat tathA bhavatIti siddhametat / evaMvidhe cAsmin ekAntavikalpanaM sattvAdinA'gyauSNyAdipratiSedhakalpamiti bhAvitasyAdvAdamArgeNApakarNayitavyam / iti alaM vistareNa // na cetyAdi / na ca iha-vastuni kizcinna nivartate, api tu nivartate'pi 15 kiJcit / kuta ityAha-ekAntetyAdi / ekAntAnivRttau satyAM tattattvena tadvilakSaNabuddhyabhAvataH, prakramAd ghaTavilakSaNabuddhyabhAvataH kAraNAt / kimityAhakapAlapratipattyasiddheH / asiddhizca vizeSAbhAvAt / vizeSAbhAvazca tasya, prakramAd ghaTavastunaH, aprcyutaanutpnnsthiraikkhbhaavtvaat| na cetyaadi| na ca UrdhvAdyAkAra eva-ekAntena kapAlAdyAkAraH prtiityaadibhedtH| 'Adi'20 zabdAt kAryabhedagrahaH / tdbhedsiddheH-uurdhvaadyaakaar-kpaalaadyaakaaryorbhedsiddheH| na cAsantAvimau-UrdhvAdhAkAra-kapAlAdyAkArau tathApratipatteH-astitvena pratipatteH / na ca dvicandrAdipratipattivad bhrAnteyam-aAyAkArakapAlAdyAkArapratipattiH / kuta ityAha-avigAnataH-avigAnena tadbhAvAt-adhikRtapratipatti (vivaraNam) 25 aMzena prahaNena hetunA abhAvaprasaGgAt / ayamatrAbhisandhiH -bhedAbheda eva sati drvypryaayyonivrtmaan-tisstthtorNshyohnnmuppdyte| ekAntato bhede tu kathamasyedaM nivartate iti vyapadezaH / abhede tvavicalitarUpatvAt kathaM nivRttigrahaNam ? / aMta ekAntabhede'bhede ca sati vastuno'bhAva eva syAditi / / (15) tattattveneti / tasya-ghaTAdervastuno'vicalitarUpatvena tattva-ghaTAditva30 meva tena // 'na ceha na kiJcinna' iti ka-pAThaH / 2 'vastuni na kiJcinna' iti k-paatthH| 3 ekAntAbhede' iti k-paatthH| 4 'atha' iti kha-ca-pAThaH /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam pratipasyA vyabhicAraH, tatra samasparzajJAnabAdhakopalabdheH / na caivamasthAstatsiddhiH, tathA'nubhavAbhAvAt / na ca doSakSaye tadbhAve tattulyatA, tabhAve pramANAbhAvAt / na ca yogijJAnaM pramANamatra, tata 5 eva hetoH / na ca tathAvidhastadupadeza eva pramANam , tasyApyAkArazUnyatve tadasambhavAt / na cAsatyapRSThA bhrAntipratipattiH, kvacidadarzanAt, antarupaplavasamudbhavAyA api tadraSTustadadhyAropeNa (svo0 vyA0) bhAvAt / na ca citre ninonnatapratipattyA avigAnabhAvotpannayA vyabhi-10 caarH-anaikaantiktaa| kuta ityAha-tatra-citranimnonnatapratipattau samasparzajJAnabAdhakopalabdheH / na caivamasyA:-UrdhvAdibhedapratipatteH ttsiddhiHabhedjnyaanbaadhksiddhiH| kuta ityAha-tathA'nubhavAbhAvAt / tathA-tena prakAreNa abhedajJAnabAdhakamAvalakSaNenAnubhavAbhAvAt / na ca doSaHye satyAtmana eva tadbhAve-abhedajJAnabAdhakabhAve tattulyatA-citraninonnatapratipattitulyatA / kuta 35 ityAha-tadbhAve-abhedajJAnabAdhakabhAve pramANAbhAvAt , doSakSaye evambhUtaM jJAnaM bhaviSyati nAnyAdRzamityatra na pramANam / na ca yogijJAnaM pramANamatra-tadbhAve / kuta ityAha-tata eva hetoH, pramANabhAvAdevetyarthaH / na cetyAdi / na ca tathAvidhaH-bhedAbhAvapratipAdakaH "asanto bhedAH sadAbhAvAt" ityAdiH tadupadeza eva-yogyupadeza eva pramANam atra / kuta ityAha-tasyApi-yogina AkAra-20 zUnyatve sati tadasambhavAt-upadezAsambhavAt / kiM hi anAkAra upadizati ? // doSAntaramAha na cetyAdinA / na ca asatyapRSThA-asatyapUrvA bhrAntipratipattiH / kuta ityAha- kacidadarzanAt asatyapRSThAyA bhrAnteH, antarupaplavasamudbhavAyA api cinmAtropalabdhAdirUpAyAH tadraSTuH-satyamAtrA(tra)draSTuH tada (vivaraNam) (19) asanto bhedAH sadAbhAvAditi / yadi hi kapAlAdayo'vasthAbhedA vastusanto bhaveyustadA sarvadA'pyamISAM bhAvaH syAt / na ca sarvadA'pyeteSAM bhAvaH / atariSvapi kAleSu vidyamAnatayA pratIyamAnaM mRnmAtrameva vastu saditi // iti zrImunicandrasUriviracite anekAntajayapatAkodyota dIpikATippaNake nityaanityvstvdhikaarH|| 1 'pramANAntarasyApyAkAra.' iti k-paatthH| 2 'na cAsatyapISTA bhrAnti.' iti u-pAThaH / 3 'prakAreNa bheda.' iti gh-paatthH| 4 'kSaye tadbhAve tattulyatAnavadoSakSaye satyAmana evaM' iti uu-paatthH| 5 sadA'bhAvAt iti k-paatthH| 6 'api viyanmAtropa.' iti ng-paatthH| 25
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [dvitIyA (mUlam) pravRtteH / na cAjanmAnupalabdhapItabhAvakAmalizaGkhapItapratipattyA vyabhicAraH, tadbhAvajanmAntaropalabdhibalena tatpravRtteH, anyathA'ti5prasaGgAt / iti anupacaritAkArasiddhayA paryAyasiddhiriti / etena 'syAdArekA-na hi kUTasthanityatayA' ityAdi yadAzaGkayoktaM 'paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH' ityAdi, tadapi pratikSisamevAvagantavyam, kathaJcid vyatirekasiddheriti / tathAhi "anyonyavyAptibhAvena dravya-paryAyayoH katham / bhedAbhedo viruddhaH syAt tdbhaavaanuppttitH?||" nAnyonyavyAptirekAntabhede'bhede ca yujyate / atisaGgAdekyAca, zabdArthAnupapattitaH // (kho vyA0) dhyAropeNa-satyamAtrAdhyAropaNa kezAdyapekSayA pravRtteH kAraNAt / na cetyAdi / na 15 ca AjanmAnupalabdhapItabhAvazcAsau kAmalI ca 'nAlikera'dvIpavAsiprakhyastasya zaGkhapItapratipattiH tayA vyabhicArona ca / kuta ityAha-tadbhAvazca-pItabhAvazca janmAntaropalabdhizca saMsArAnAditayA tadbhAvajanmAntaropalabdhI etayorbalaMsAmarthyaM tena, tatpravRtteH-anantaroditapItapratipattipravRtteH / anyathA-evamanabhyupagame / kimityAha-atiprasaGgAt , pnycvrnnaatiriktvrnnaantrprtipttiprsnggaadityrthH| 20 iti-evam anupacaritAkArasiddhayA hetubhUtayA paryAyasiddhiH, AkArasyaiva paryAyatvAt iti // etenetyAdi / etena-anantaroditena 'syAdArekA-na hi kUTasthanityatayA ityAdi yadAzaGkayoktaM pUrvapakSagranthe 'paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH' ityAdi tadapi sarva pratikSiptamevAvagantavyam / kuta ityAha-kathazcid 25 vyatirekasiddheH paryAyebhyo dravyasya iti / etadevopadarzayati tathAhItyAdinA / . tathAhIti pUrvavat / anyonyavyAptibhAvena hetunA / kyorityaah-drvypryaayyoH| kimanayorityAha-kathaM bhedAbhedo viruddhaH syAt ? / naiva / kuta ityAha-tadbhAvAnupapattitaH-anyonyavyAptibhAvAnupapatteH // tathAhi nAnyonyavyAptirekAntabhede'bhede ca yujyte| kuta ityAha-ati30 prasaGgAt ekAntabhede 'himavad-vindhya yoranyonyavyAptiprasaGgAt , aikyAca ekAntAbhede'NorapyAtmanaiva anyonyavyAptiprasaGgAt tathA zabdArthAnupapattitaH kaarnnaat|| 1 'iti' iti pATho dha-pustake naasti| 2 prekSyatAM 18 tamaM pRSTham / 3 19 tame pRSThe / 4 anuSTup / 5 'prasaGgAccaikyAnca' iti k-paatthH| 6 anuSTup / 7 'bhUtayo (1) paryAya.' iti uu-paatthH| 8 19tame pRSThe / /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) anyonyamiti yadbhedaM vyAsivAha viparyayam / bhedAbhede dvayostasmAdanyonyavyAptisambhavaH // evaM zabalarUpe'smin vyAvRttyanugamAvapi / syAdvAdanItitaH siddhau tathA'nubhavasusthitau // " itthaM pramANasiddhe'smin virodhodbhAvanaM nRNAm / vyasanaM dhIjaDatvaM vA prakAzayati kevalam // ityalaM vistareNa || nityAnityavastvadhikAraH samAptaH // ( svo0 vyA0 ) anupapattizcAnyonyamiti yadbhedaM vyAptizcAha - viparyayam abhedam yasmAdevaM bhedAbhede dvayostasmAdanyonyavyAptisambhavaH // 1-2 anuSTup / ityadhiko gha-pAThaH / 133 evaM jAtyantarAtmakabhedAbhedavikalpasiddhyA zabalarUpe'smin vastuni vyAvRttyanugamAvapi syAdvAdanItitaH siddhau / tathA - taccitrabhAvatayA'nubhavasu- 15 sthitI - vyAvRttyanugamAnubhava susthitAviti nidarzitametat // ittham - evaM pramANasiddhe'smin bhedAbhede virodhodbhAvanaM nRNAm kiM karotItyAha - vyasanaM dhIjaDatvaM vA prakAzayati kevalam na kiJcidanyat / ityalaM vistareNa iti pUrvapakSopanyastasya samastasyaiva nirAkRtatvAt // 5 iti nityAnityavastvadhikAraH samAptaH // 3 'nRNAm' iti ka - pAThaH / 6 'nRNAm' iti ka- pAThaH / 10 4 anuSTup / 5 ' iti dvitIyaH paricchedaH' 20
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtiiyo'dhikaarH| yacoktam-'etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyam' ityAdi tadapyayuktam , sAmAnyavizeSarUpasya vstuno'nubhvsiddhtvaat|tthaahi-ghttaadissu ghaTo ghaTa iti sAmAnyAkArA buddhirutpa5 dyate, mArtikastAno rAjata iti vizeSAkArA ca, paTAdirvA na bhavatIti / na cArthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva nizcIyate, sarvasattvAnAM sarvajJatvaprasaGgAt, sarvArthAnAmeva sadbhAvasyAvizeSAt / kiM tarhi ? / arthajJAnasadbhAvAt / jJAnaM ca sAmAnyavizeSAkAramevopajAyata iti, ato'nubhavasiddhatvAt sAmAnyavizeSarUpaM vastviti // 10 na caitad vijJAnaM bhrAntamiti yujyate, ghaTAdisannidhAvavikalatadanyakAraNAnAM sarveSAmevAvizeSeNopajAyamAnatvAt / bhrAntametat , (svo0 vyA0) adhikArAntaramadhikRtyAha yacoktamityAdinA / yaccoktaM' pUrvapakSagranthe-etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyamityAdi, tdpyyuktm| 15 kuta ityAha-sAmAnyavizeSarUpasya vastuno'nubhavasiddhatvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi ghaTAdiSu padArtheSu ghaTo ghaTa iti-evaM sAmAnyAkArA buddhirutpadyate tathA mArtikaH-mRdAdinivRtto mArtikaH, tAmrastAmravikArastAmraH, rajatavikAro rAjataH, iti vizeSAkArA ca buddhirutpadyate paTAdirvA na bhavatIti-evam / iyaM ca vastutattvavyavasthAnibandhanamityadhikRtyAha20 na cetyAdi / na ca arthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva kAraNAt nishciiyte| kuta ityAha-sarvasattvAnAM sarvajJatvaprasaGgAt / prasaGgazca sarvArthAnAmeva bhavanodaravartinAM sadbhAvasthAvizeSAt / kiM tarhi ? / arthajJAnasadbhAvAd arthasadbhAvo nizcIyate / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-jJAnaM ca sAmAnyavizeSAkAramevopajAyata iti nidarzitam / ato'nubhavasiddhatvAt kAraNAt 25 sAmAnyavizeSarUpaM vastviti // __na cetyAdi / na ca etad vijJAnam-anantaroditaMbhrAntamiti yujyte| kuta ityAha-ghaTAdisannidhau sati avikalatadanyakAraNAnAm , sampUrNAlokAdikAraNAnAmityarthaH / sarveSAmeva, pramAtRNAmiti sAmarthyagamyam , avizeSeNa1-2 20tame pRSThe / 3 'tAmravikArastAnaH' iti U-pAThaH / 4 'bandhanamadhiH' iti ka-pAThaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 135 vikalpakatvAditi cet, abhrAntaM tarhi kIgiti vAcyam / nirvikalpakamiti cet, na, tasyApi nirvikalpakatvena bhraanttaaptteH| arthasAmarthyajanyatvAdanApattiriti cet, na, asya vikalpake'pi tulyatvAt / kacid vyabhicAradarzanAdatulyatvamiti cet, na, tasya nirvikalpakepi bhAvAt / na tannaH pramANaM tadAbhAsatvAditi cet, vikalpake'pi tulyaH prihaarH| arthadharmAtiriktazabdabhAvato'syArthasAmarthyajanyatvAnupapattiriti cet, na, bodhaniyatArthatAdibhi (svo0 vyA0) sAmAnyena bhikSUpAsakAdInAmapi upajAyamAnatvAt kAraNAt / bhrAntametatadhikRtajJAnam / kuta ityAha-vikalpakatvAt / iti cet, etadAzaGkayAhaabhrAntaM tarhi kIgiti etad vAcyam / nirvikalpakamiti cet abhrAntam , etadAzaGkayAha-na, tasyApi-nirvikalpakasya nirvikalpakatvena hetunA bhrAntatApatteH, kharUpameva bhrAntinibandhanam , etacAsyApi vidyata evetyabhi- 15 praayH| athesAmayajanyatvAd nirvikalpakasya anApattiH / iti cet. bhrAntatAyA iti prakramaH, etadAzayAha-na, asya- arthasAmarthyajanyatvasya vikalpakepi tulyatvAt / etadapyarthasAmarthyajanyamevetyarthaH / kacit-chAtramanorAjyavikalpAdau vyabhicAradarzanAt kAraNAt atulyam (?) / iti cet, na hyasAvarthasAmarthyajanya iti / etadAzakyAha-na, tasya kacid vyabhicArasya nirvi- 20 kalpake'pi bhAvAt / na hi tadapi sarvamarthasAmarthyajanyam / na tat-arthasAmarthyAjanyaM naH-asmAkaM pramANam / kuta ityAha-tadAbhAsatvAt-pramANAbhAsatvAt / iti cet, etadAzaGkayAha-vikalpake'pi tulyaH parihAraH arthasAmayojanyaM vikalpakamapi na naH pramANam , tadAbhAsatvAdeveti / arthadharmAtiriktazcAsau zabdazceti vigrahaH, tadabhAvataH kAraNAt asya-vikalpakasya athe-25 sAmarthyajanyatvAnupapattiH-asambhava eva / iti cet, uktaM ca dharmakIrtinA "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAseran" (vivaraNam ) atha 'sAmAnyavizeSAdhikAre kiJciccaya'te / (27) na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno veti / na-naiva hiH-yasmAdarthe kuNDavat AdhArabhUte zabdA 30 AdheyarUpatayA badarakalpA vidyante nApi tadAtmAnaH tatsvarUpA ghaTAtmasvarUpavat // 1 asya savikalpake' iti k-paatthH| 2 'kodagiti vAcyam' iti ka-pAThaH / 3 'abhrAntamityetadA0' iti ku-pAThaH / 4 'janyaM tadanarthasAmathyo.' iti ng-paatthH| 5 'janaM naH' iti ka-pAThaH / 6 'tasmin pratibhAsamAne pratibhAseran' iti ka-pAThaH / 7 'Adheyavad badara0' iti ka-pAThaH /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 anekAnvajayapatAkAkhyaM prakaraNam [mRtIyaH (mUlam) vyabhicArAt / na te, arthAdanyato bhAvAditi cet, zabdo'pi tadyogyadravyebhya iti samAnaH smaadhiH|| (svo0 vyA0) iti / etadAzayAha-na, bodhaniyatArthatAdibhiH, 'Adi'zabdAt 'kuzalatAdiparigrahaH, vyabhicArAt arthasAmarthyajanyatvAnupapatteriti / na 'te-bodhAdayo'rthAdanyataH-samanantarAderbhAvAt / iti cet, etadAzaGyAha-zabdo'pi tadyogyadravyebhyaH-zabdaprAyogyadravyebhyo'nyebhya eva iti-evaM samAna:-tulyaH 10 samAdhiH -parihAraH / anena ca "ayamarthAsaMsparzI saMvedanadharmaH, artheSu tanniyojanAt" ityapi pratyuktam , anabhyupagamAditi // (vivaraNam) (6-7) bodhaniyatArthAdibhirAdizabdAt kuzalatAdiparigraha iti / yadi hyarthadharmAtiriktazabdasadbhAvAt savikalpakajJAnamapramANam, evaM tarhi bodharUpatAyA 15 jJAnasvarUpabhUtAyAH tathAniyatArthatAyAH-pratiniyataviSayarUpatAyAH kuzalatArUpatAyA akuzalarUpatAyAzca zuddhAzuddhavAsanArUpatAyA jJAnagatAyA eva sarvathA'rtheSvavidyamAnAyA nirvikalpikajJAne'pi bhavadabhigamenAllibdhAtmalAbhe sadbhAvAt kathaM pramANatA tasya syAditi // (8) samanantarAderbhAvAditi / samanantarAJcopAdAnarUpAt prAcyabodhakSaNa20 lakSaNAt sakAzAd bodharUpatAyA bhAvaH ! 'Adi' zabdAccakSurAderindriyAnniyatArthatAyA prAgvAsanAtazca kuzalAkuzalatAyA iti // (10) ayamarthAsaMspazI saMvedanadharmo'rtheSu tanniyojanAditi / ayaM vikalpaH saMvedanadharma:-jJAnaprakRtirAMsaMsparzI arthamanAlambyetyatra vartate / kuta ityAha-artheSu ghaTAdiSu sarvathA zabdasvabhAvarahiteSu tasya-zabdasya niyojanAt-adhyAropaNAt // 25 (11) ityapi pratyuktamanabhyupagamAditi / na hi jainairitthamabhyupagamyate yadutArthe dRSTiH pazcAt tadvAcako dhvanistatrAropyate, kintu tathAvidhakSayopazamavazAt zabdArUSitameva tajjJAnaM savikalpaM pravartate, na tu devadattakaTanyAyena zabdA artheSvadhyAropyante, pradIpavat , teSAM vicchinnasvabhAvAnAmevArthavAcakakhabhAvatvAditi // 1 'kuzalAdipari0' iti ng-paatthH| 2 'tena bodhA.' iti Ga-pAThaH / 3 'yadi hyadharmAti.' iti c-paatthH| 4 'yathA niyatA.' iti k-paatthH| 5 'rUpAyA jJAna.' iti ka-pAThaH / 6 'jJAnatAyA eva' iti kha-pAThaH / 7 'dhammo jJAna.' iti ca-pAThaH / 8 'lambyotpanno vartate' iti kha-ca-pATaH / 9 'bhAvavaditi' iti kha-pAThaH /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajanyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 137 (mUlam) na caitadabhyupagamamAtram , tAvat saGghAtajasyaiva tathA'rthagrahaNavabhAvatvAt , avigAnatastathA'nubhavasiddheH, evameva vyavahAradarzanAditi / tathAhi-etadindriyadvArAnusAryeva vijJAnamAviSTAbhilApam / 'ahirahiH' iti yojakaM darzakaM ca dhArAvAhi tathA vyavahArabIjaM pratiprANyanubhavasiddhameva / 'na cehAnyadeva darzanam , anya eva ca vikalpaH, (kho0 vyA0) na cetyAdi / na ca etat-'zabdo'pi tadyogyadravyebhyaH' iti yaduktametat abhyupagamamAtram , api tu soppttikmitybhipraayH| kuta ityAha-tAvadityAdi / tAvat 10 saGghAtajasyaiva-rUpAlokamanaskAracakSuHzabdasaGghAtajasyaiva, vikalpajJAnasyeti prakramaH, tathA-tena 'nizcitaprakAreNa arthagrahaNakhabhAvatvAt / etaccaivamarthagrahaNasvabhAvatvam avigAnataH-avigAnena tathA-tena prakAreNa anubhavasiddheH / anubhavasiddhizca evameva vyvhaardrshnaaditi| etadeva nidarzanenAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / etat-vakSyamANam indriyadvArAnusAryeva, tadvyApArAbhAve- 15 'bhAvAt / vijJAnam / kiMviziSTamityAha-AviSTAbhilApaM-praviSTazabdam , zabdasammizramityarthaH / kiMviziSTamityAha--ahirahiH-sarpaH sarpa iti-evaM yojakaM zabdasya, darzakaM ca arthaspendriyavyApAreNa dhArAvAhi tathA santAnapravRttam / etadeva viziSyate vyavahArabIjamiti / tatastathAvidhavyavahArasiddheH pratiprANyanubhavasiddhameva-prANinaM prANinaM prati tattadraSTrapekSayA pratiprANi pratigrAma- 20 bhikSAlAbhavat , anubhavasiddhameva neha kasyacid vigAnamiti / na cehetyAdi / na ceha-prastute jJAne anyadeva darzanaM nirvikalpakam anya eva ca vikalpo (vivaraNam) (20-21) pratigrAmabhikSAlAbhavaditi / pratizabdenAvyayIbhAvasamAsaH / nidarzanametat / (22, pR. 138,10) anyadeva darzanaM nirvikalpakamanya eva vikalpo nizcayAtmaka iti / paro hi ahirahiriti vikalpakAle ekakaM tAvadahigrAhakaM nirvikalpaka cAkSuSaM pratyakSamicchati anyaM ca zabdollekhabhAvaM vikalpamiti / etatpratiSedhAyovAca' sUriH-'ne cehAnyadeva darzanam' ityAdi / 1 'na cedAnyadeva' iti k-paatthH| 2 eva vikalpaH' iti ka-pAThaH / 3 136tame pRSThe / 4 'nizcayaprakAreNa' iti ng-paatthH| 5 'nirvikalpaM anya' iti u-paatthH| 6 'samAsanidarzana' iti ca-pAThaH / 7 'ekaikaM' iti c-paatthH| 8 nirvikalpakalpakaM cAkSuSaM iti ca-pAThaH, 'nirvi. kalpakalpacAkSuSaM' iti tu kha-pAThaH / 9 asminneva pRSThe / 10 "nirvahAnyadeva' iti ka-pAThaH / 25 anekAnta0 18
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam tRtIyaH vikalpenAdarzanAt , darzanena cAvikalpanAt,tayorasahavRtterupAdAnAdibhAvAt / ityekamevedamiti // 5 syAdetat savikalpAvikalpayorvijJAnayoH khabhAvabhede'pi pratibhAsabhedena yugapadavRttervimUDhaH pratipattA tamapazyannakyaM vyavasthati, na tu tathA tat, anyatrAnayoryogapadye'pi bhedadarzanAt, atItAdyarthagatavikalpenApi indriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH / na ca sa (stro0 vyA0) 60 nizcayAtmakaH / kuta ityAha-vikalpenAdarzanAt / kAntAdivikalpe tathA 'nubhavasiddhametat , darzanena cAvikalpanAt anabhipretabhUtRNAdidarzane etadapi siddhameva / tathA tayoH-darzanavikalpayoH asahavRtteH, yugapadavRtterityarthaH / kuta ityAha-upAdAnAdibhAvAt, avagrahAdikrameNopAdAnopAdeyabhAvAdityarthaH / iti-evam ekamevedam-adhikRtaM vijJAnamiti // 15 parAbhiprAyamAha syAdetadityAdinA / syAdetat-athaivaM manyase savikalpAvikalpayorvijJAnayoH sAmAnyena khabhAvabhede'pi sati pratibhAsabhedena hetunA yugapadavRtteH kAraNAt vimUDhaH pratipattA puruSaH tamapazyan svabhAvabhedaM aikyaM vyavasyati tayoH savikalpAvikalpayoH, na tu tathA tat-na punastadaikyameva / kuta ityAha-anyatra jAtibhede anayoH-savikalpAvikalpayoH 20 yogapadye'pi sati bhedadarzanAt / etadevAha-atItAdyarthagatavikalpenApi pramAtrA indriyajJAnataH-indriyajJAnena rUpAdigrahaNasiddheH / kasyetyAhaanyasyAzrutatvAt tasyaiva pramAtuH / na cetyAdi / na ca sa vikalpa: (vivaraNam) (10-11) kAntAdivikalpe tathA'nubhavasiddhametaditi / na hi kAmukAdevi25 rahAdipIDitasya kAntAparokSatAyAM dRDhAvezena kAntAM vikalpayato'pi sAkSAt tadarzanamupalabhyate / evamatrApi jJAne vikalpAtmakatAyAM kevalAyAM na sAkSAdahedarzanamupapadyata iti // (11) darzanena cAvikalpanAditi / pathi gacchato hi puruSasyAvagraharUpadarzanasadbhAve'pi anabhimatatRNAdiSu na teMdviSayopAtto vikalpaH pravartate, ato vikalpa30 mAtra-darzanamAtrAbhyAmanyadeva kiJcidahirahirityAdyullekhavat jJAnamiti bhAvaH // 1 'ityata ekameveda0' iti k-paatthH| 2 'sati nidarzanAt' iti k-paatthH| 3 'kalpe tathA tathA0' iti c-paatthH| 4 'grahadarzana0' iti k-paatthH| 5'tadviSayo yato vikalpaH vardate' iti c-paatthH| 6 'bhAvam' iti ka-pAThaH /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) vikalpo rUpAyeva gRhNAtIti zakyaM kalpayitum , tasyAtItAdyarthAbhidhAyakatvatyAgato vartamAnArthayojanena pravRttiprAptaH / nApi vartamAnArthAbhidhAnasaMsargI tadA'paro vikalpaH samasti, dvayorvika-5 lpayoH samamapravRtteH, avigAnena tathA'nubhavAbhAvAt / ato'tra pratyutpannaviSayagrahaNakAle dRzyamAnArthanAmA'grahaH spaSTa eva, tannAmagrahaNasambhUtA ca kalpanA tannAmagrahAbhAve kalpanA'bhAvaH / iti siddhamavikalpakamindriyajJAnam , ato'nya eva ca viklpH| iti na kvacidanayoraikyam, nyAyAnupapatteH, bhinnajAtIyatvAditi / itazcaitade-10 vam , anyathA svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam // (svo0 vyA0) atItAyarthagato rUpAyeva gRhNAti, vArtamAnikamiti prakramaH, iti-evaM zakyaM kalpayitum / kuto na zakyamityAha-tasyetyAdi / tasya-atItAdyarthagata- 35 vikalpasya atItAdyabhidhAyakatvatyAgata:-atItAdivAcakazabdAdityAgataH / vartamAnArthayojaneneti / vartamAno'rthaH-abhidheyo yasya, abhidhAyakasyeti prakramaH, sa vartamAnArthastadyojanena / pravRttiprAptaH kAraNAt / nApItyAdinA / nApi vartamAnArthAbhidhAnena saMsRjyate lacchIlazceti vigrahaH tadA-tasminneva kAle'paro vikalpaH samasti-vidyate / kuta ityAha-yorvikalpayoH samaM-yugapat 20 apravRtteH kAraNAt / apravRttizca avigAnena-avipratipattyA tathA-tena samakAlabhAvena anubhavAbhAvAt / ata ityAdi / ataH sthitametat-pratyutpannaviSayagrahaNakAle dRzyamAnArthanAmA'grahaH spaSTa eva / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tannAmagrahaNena sambhUtA tannAmagrahaNasambhUtA evambhUtA ca kalpanA / tataH kimityAha-tannAmagrahAbhAve kalpanA'bhAva / iti kRtvA 25 siddhamavikalpakabhindriyajJAnam , ataH-indriyajJAnAt anya eva ca vikalpaH / iti-evaM na kacit-sajAtIyAdau anayoH-darzana-vikalpayoH aikyam-ekabhAvo nyAyAnupapatteH, iyaM coktaiva / sarvagarbha tvAha-bhinnajAtIyasvAt sAmAnyenaiva darzana-vikalpayoH iti / itazcaitadevam , aGgIkartavyamiti zeSaH / anyathA-evamanabhyupagame svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthI 30 1 tato'nya' iti k-paatthH| 2 'zaktumityAha' iti hu-paatthH| 3 'yojanenetyAdi varta' iti k-paatthH| 4 'grahaNAbhAve vikalpanA' iti ka-pAThaH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) astvevamapi ko doSa iti cet, nivRttedAnImindriyajJAnavArtA, abhidhAnavizeSasmRterayogAt / sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde 5 tataH smRtiH syAt, agnidhUmavat / na cAyamazabdamarthaM pazyati, apazyan na zabdavizeSamanusmarati, ananusmaran na yojayati, ayojayan na pratyeti, ityAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / abhipatannevArthaH (svo0 vyA0) vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam / vyavasIyante-pratIyanta ityarthaH / kIdRzA 20 ityAha-svAbhidhAnetyAdi / svAbhidhAnameva vizeSaNam , vyavacchedakatvAt tasminnapekSA yeSAmarthAnAmiti vigrhH|| __ astu-bhavatvetat , evamapi ko dossH| iti cet ,etadAzaGkyAha-nivRttetyAdi / nivRttA idAnImindriyavijJAnavArtA / kasmAnnivRttetyAha-abhidhAna vizeSetyAdi / abhidhAnavizeSo yo'rthastadAnIM grAhyastasya yo vAcakaH-zabdastatra 15 smRtistasyAH smRterayogAt / kathamayoga ityAha-sati hyarthadarzana ityAdi / yasmAd vyavahArakAle satyabhidheyArthadarzane tadabhidhAyinyabhidhAne smaraNaM bhavati / tatrApi na sarvasya zabdaspetyAha-arthasannidhau saGketakAle dRSTe zabda iti tata ityarthadarzanAt smRtiH syAt, nAnyathA / nidarzanamAha-agnidhUmavat / yathA agni-dhUmayoH sambandhajJasyAgnidarzane dhUme smRtirbhavati, dhUmadarzane cAgnau smRtiH, tadvadatrA20 pyavaseyam / syAnmatam-arthaM tarhi dRSTvA zabdaM smariSyatItyAha-na cAyamityAdi / na khalvayaM-savikalpakapratyakSavAdI zabdarahitamarthaM pazyati, 'svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyante" iti niyamAt / tataH ko doSa ityAha-apazyan na zabda vizeSamanusmarati, niyameneti zeSaH, yasmAdarthadarzanaM zabdavizeSasmRterhetuH sA ca tena vyAptA kAraNaM vivartamAnaM kArya nivartayati / bhavatu nAma25 evam / tataH ko doSa ityAha-ananusmaran na yojyti| atrApi zabdavizeSAnusmaraNaM smRtiyojanAyAH kAraNam , tadabhAvAt kAryAbhAvaH / atrApi ko doSaH? / iti cet, Aha-ayojayan na pratyeti / yojanaM hyarthapratIteH kAraNamityatrApi kAraNAnupalabdhireva iti tasmAdAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / na ceSyate, tasmAnnendriyajJAne zabdakalpanA sambhavatIti / athApi syAnnArthadarzanAt smRtiH / kiM 30 tarhi ? / yogyadezAvasthitAdevArthAt smRtirityAha-abhipatannevetyAdi / abhi 1 'apazyazca na' iti g-paatthH| 2 'cet tadAzayAha' iti ng-paatthH| 3 'vizeSa ityAdi iti ka-gha-ca-pAThaH / 4 prekSyatAM 139 tamaM pRSTham / 5 'apazyaMzca na' iti ka-pAThaH / 6 kAraNaM' iti k-paatthH|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 141 (mUlam ) prayodhayatyAntaraM saMskAram , tena smRtiH, nArthadarzanAditi cet, na, tatsambandhasyAkhAbhAvikatvAt samayAdarzane'bhAvAt , puruSecchAtaH arthAnAM svabhAvAparAvRttena samayakAlotpattiH, khabhAvasya parAvRttau 5 ca tasya tAdAtmyAt, anyasyAsamayadarzino'pi syAt / na hi prati (kho0 vyA0) patan-abhimukhIbhavan / ko'sAvityAha-artha:-rUpAdiko viSayaH / kiM karoti? / prabodhayati-kAryanirvartanaM prtynukuulyti| ke 'prabodhayati ? / AntaraM saMskArazabdasmRtivAsanAkhyaM tena-arthAbhipAtamAtreNa sA smRtiH / tena vA kAraNena 10 smRtiH, nArthadarzanAt / iti cet, tathA ca nAndhyaM jagataH, vikalpakatvaM cendriyajJAnasyopapannamiti manyate / arthAbhipAtasya smRtijanakatvaM nirAkurvannAha-na, tatsambandhasyetyAdi / yadetaduktam-'abhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAram' iti tanna / kuta ityAha-tatsambandhasya tayoH-zabdArthayoH sambandhastatsambandhastasya asvAbhAvikatvAt, pauruSeyatvAdityarthaH / kathamavaseyamityAha-samayAdarzane 15 saGketasyAgrahaNe sati abhAvAt , smRtisaMskAraprabodhasya, arthapratIteveti vAkyazeSaH / etaduktaM bhavati-yayoH svAbhAvikaH sambandho na tayoH samayaM prati kAcidapekSA, yathA cakSU-rUpayoH, viparyayastvatra iti nAkRtimattvaM sambandhasyeti / tatraitat syAt samayAduttarakAlaM svAbhAvikaH zabdArthasambandhaH, na pUrvam , ataH kRtasamayasyAbhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAramityAha-puruSecchAtaH sakAzAt arthAnAM svabhAvA-20 parAvRtteH-pUrvasvabhAvaparityAgena viziSTasvabhAvAntarAnutpatteH kAraNAt na samayakAlotpattiH, na samayakAle svAbhAvikatvena zabdArthasambandhasya prAdurbhAva ityarthaH / doSAntarAbhidhitsayA'bhyupagamyApi svabhAvAntaraparAvRttimAha-khabhAvasya parAvRttI ca satyAM anyasyAsamayadarzino'pi syAt smRtisaMskAraprabodhaH, arthapratItiveti zeSaH / na kevalaM samayadarzina ityapi zabdArthaH / kasmAdityAha-tasya 25 tAdAtmyAt / se smRtisaMskAraprabodhako'rthapratItihetuko vA AtmA-svabhAvo'sveti tadAtmA, tadAtmano bhAvastAdAtmyaM brAhmaNAderAkRtigaNatvAt dhyaJ / athocyatesamayadarzinaM prati svabhAvaH, na punaradRSTasamayaM prati, ityata Aha-naM hItyAdi / 1 'prayojayati' iti k-paatthH| 2 140 tame pRSThe 141 tame c| 3 "bhAvikazabdA0' iti k-paatthH| 4 'samyagdarzina' iti ka-pAThaH / 5 'na smRti0' iti ka-pAThaH / 6 'punadRSTaH' iti ng-paattho'shuddhH||
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam ) puruSamarthAnAmAtmabhedaH, nairAtmyaprasaGgAt, AtmasthiterabhAvAt, tasmAdayamazabdasaMyojanamevArtha pazyati, darzanAditi // 5 kizca vikalpAtmakatve'sya nizcayAtmakamidamityanekapramANavAdahAniH, tenaiva vastuno nizcayAt, nityatvAdau bhraantynupptteH|| . (svo0 vyA0) na hi puruSaM puruSaM prati arthAnAmAtmabheda:-svabhAvabhedo bhavati / kuta ityAha-nairAtmyaprasaGgAt / ayamabhiprAyaH-puruSecchAnAmAnantyAt tadanuvartinazca 30 yadyarthAH syustadA teSAM naiHskhAbhAvyameva syAt, ekasya anekasvabhAvAbhAvAt / syAnmatam-bhavatu sAmAyikasvabhAvasyAbhAvaH, anyo'pi tadvyatirikto vastusatvabhAvo'syAstyeva, ato nairAtmyaprasaGgo na bhaviSyatItyAha-AtmasthiterabhAvAditi / upalabdhilakSaNaprAptasya tadvyatirekeNAnyasya svabhAvasyAnupalambhAdityabhi prAyaH / athavA nanvevaM sati bahutarasvabhAvasiddhirevaH tat kimucyate nairAtmyaprasaGgA15 diti ? / Aha-AtmasthiterabhAvAt / puruSANAM svAbhiprAyavazenaikatra viruddhasyApi khabhAvasyAbhyupagamasambhavAt , na caikasya viruddhAnekasvabhAvo yukta iti manyate / tadevaM smRtyasambhavena nirvikalpatA pratipAdyopasaMharannAha-tasmAdityAdi / yasmAdevamanantaroktena prakAreNa zabdavizeSasmRtirna sambhavati, tasmAdayaM-pratipattA azabdasaMyojanamevArthaM pazyati / avidyamAnaM zabdasaMyojanaM yasyArthasyeti vigrahaH / kuta 20 ityAha-darzanAt / ayamasyArthaH-yasmAdayaM pratipattA'rthamupalabhate tasmAdazabdasaMyojanamevArtha pazyati iti nizcIyate // kizcetyAdi / kiJcAyamaparo doSaH-vikalpAtmakatve'sya-pratyakSasya nizcayAtmakamidamiti-evaM vikalpAtmakatvena hetunA / yadi nAmaivaM tataH kimityAha anekprmaannvaadhaaniH-prtykssaa-'numaanaa-''gmprmaannvaadhaaniH| kuta ityAha25 tenaiva-nizcayAtmanA pratyakSeNa vastuno nizcayAt kAraNAt / yathoktanizcaye'pi kimityAha-nityatvAdI dharme bhrAntyanupapatteH iti // (vivaraNam ) . (13) upalabdhilakSaNaprAptasya tadvyatirekeNAnyasya svabhAvasyAnupala mbhAditi / viziSTavastvantareNa na kazcid dharmabhUtaH svabhAva upalabdhilakSaNaprApta 30 upalabdhyapekSayA pravartate / [svAmIti ca dhvanirasya vasyApekSyeti bhAvaH // ] 1 arthAnAM svabhAvamedaH / Atmabhedo bhavati' iti u-pAThaH / 2 'upalakSitalakSaNa.' iti kapAThaH / 3 'bahuzaH khabhAva.' iti ng-paatthH| 4 'tasmAdeva' iti k-paatthH| 5 kimayaM pATha upapalaH 144 tame pRSThe 145 tame vA? /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam anekadharmake vastunyanyataradharmanizcayAt tadanyanizcayAya pramANAntarasAphalyamiti cet, na, ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAt, pramANAntarasya nizcitameva viSayIkurvataH 5 smRtirUpAnatikramAt, ekadharmadvAreNApi tadvato nizcayAtmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakArakazaktayabhinnAtmano nizcayAt / na hyanya evAnyopakArako nAma, tato yadevAsyaikopakArakatvena nizcayanaM tadeva tadanyopakArakatvenApi / na cAsatyupakAryopakArakabhAve tavyavasthA'tiprasaGgato yuktA / / (kho0 cyA0) parAbhiprAyamAha-anekadharmake vastuni nityatvAdidharmApekSayA anyataradharmanizcayAd yathoditapratyakSeNa tadanyanizcayAya-dharmAntaranizcayArthaM pramANAntarasAphalyam-anumAnAdisAphalyam / iti cet, etadAzaGkayAha-naketyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-ekadharmaviziSTasyApi, vastuna iti prakramaH | 15 nizcaye sati kimityAha-sarve ca te dharmAzca sarvadharmAH, te'sya vastuno vidyanta iti sarvadharmavat tadbhAvaH sarvadharmavattA tayA nizcayAt / evaM ca pramANetyAdi / pramANAntarasya-anumAnAdenizcitameva, 'dharmAntaram' iti prakramaH / viSayIkurvataH sataH smRtirUpAnatikramAt / anekapramANavAdahAniriti vartate, 'ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAt' iti yaduktaM 20 tadupadarzayannAha-ekadharmetyAdi / ekadharmadvAreNApi tadvataH-dharmavato vastuno nizcayAtmanA pratyakSeNa savikalpakena viSayIkaraNe sati / kimityAhasakalAzca te dharmAzca teSAmupakArikAzca tAH zaktayazceti vigrahaH, tAbhyo'bhinnazvAsAvAtmA ceti samAsastasya nizcayAt kAraNAt , sarvadharmavattayA nizcayaH / etatsamarthanAryavAha-na hItyAdi / na yasmAdanya eva, dharmI vastvAtmA 25 iti prakramaH / anyopakArako nAma-dharmAntaropakArako nAma / kiM tarhi ? / sa. eva, dharmiNa ekatvAditi hRdayam / tato yadevAsya-vastuno dharmiNa ekopakArakatvena anyataradharmApekSayA nizcayanaM tadeva anyopakArakatvena-dharmAntaropakArakatvenApi nizcayanam , anyathA tadekatvahAniriti garbhaH / na cAsatyupakAryopakArakabhAve tavyavasthA-vastuno dharmadharmivyavasthA atiprasaGgataH30 kAraNAd yuktaa| atiprasaGgazca tadvad dharmAntarAdyapekSayA'pi dhAdibhAvaprasaGgaH, nimittAbhAvAvizeSAditi // 1 'dvAreNa tadvato' iti k-paatthH| 2 'yathocitapratyakSeNa' iti gh-paatthH| 3 'kurvataH smRtiH' iti a-paatthH| 4 assineva pRSThe / 5 'darzanAyAha' iti ka-pAThaH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.44 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) * na copakArikAH zaktayastato bhedamanubhavanti, asatyupakAresyemAH zaktayaH iti sambandhAyogAt, AdhArAdheyabhAvasyApi tanni5 bandhanatvAt, anyathA kalpanAmAtraM syAt / tathA ca zaktInAmana vasthA, tataH khAtmaivAsyAzeSadharmopakArikAH zaktayaH, tasya sarvadharmopakArakatvena nizcaye tadupakAryA api dharmA nizcitA eva, tannizvayanAntarIyakatvAdupakArakanizcayasya / na hi ye yadapekSasthitayaste tadanizcaye tathA nizcIyante svasvAmitvavaditi / evamapi savikalpaka10 pratyakSAnupapattiriti // (svo vyA0) na cetyAdi / na ca upakArikAH zaktaya upakArakasambandhinyastataH-upakArakAd dharmiNo bhedamanubhavanti / kuta ityAha-asatyupakAre upakArakasambandhini / asya-upakArakasya dharmiNa imAH zaktaya iti-evaM sambandhA15 yogAt / ayogazca nimittAbhAvena ! AdhArAdheyabhAvaH sambandho bhaviSyatItyAzaGkApohAyAha-AdhArAdheyabhAvasyApi kuNDabadarAyudAharaNAdisiddhasya tannibandhanatvAt-upakAranibandhanatvAt / tathAhi-paMtanadharmANAM badarANAmapatanasvabhAvAdhAnenopakArakaM kuNDaM badarANAmiti bhAvanIyam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathe sAdi / anyathA-evamanabhyupagame kalpanAmAnaM syAdAdhArAdheyabhAvaH / na caita20 devmityupkaarsiddhiH| tathA cetyAdi / tathA caivaM copakArasiddhau satyAM zaktInAmanavasthA-yakAbhiH zaktibhiH zaktInAmupakaroti tA api tato bhinnA iti tatrApyayameva vRttAnta iti anavasthA tataH-tasmAt svAtmaivAsya-upakAra kasya dharmiNaH / azeSadharmopakArikAH zaktaya iti / yatazcaivamataH tasya.. upakArakasya dharmiNaH sarvadharmopakArakatvena nizcaye sati / kimityAha-tadu25 pakAryA api-vivakSitopakArakopakAryA api dharmA nizcitA eva / kuta ityAha-tanizcayanAntarIyakatvAt-upakAryadharmanizcayanAntarIyakatvAt / upakArakanizcayasya tadapekSamasyopakArakatvamityarthaH / etatspaSTanAyaivAha-na hiityaadi| na yasmAd ye bhAvA yadapekSasthitayaH prakRtyA te-bhAvAstadanizcaye-apekSA'nizvaye tathA nizcIyante-tadapekSakatvena * nizcIyante nahi / nidarzanamAha30 svasvAmitvavat / svaM ca svAmI ca svasvAminau, tadbhAvaH svasvAmitvam , tadvat 1 'dharmanizcitA' iti ka-pAThaH / 2 'patanadharmaNAM' iti dha-pAThaH / 3 'vasthAyikAbhiH' iti k-paatthH| 4 'apekSyA'nizcaye' iti ka-pAThaH / U-pratau tu paatthaabhaavH|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikArA] svopazavyAkhyAbhuniSandrIyavivaraNayutam atrocyate-yaduktam-'savikalpAvikalpayorvijJAnayoH svabhAvabhede'pi pratibhAsabhedena yugapatteH ' ityAdi, tadayuktam , ekaviSayayoH savikalpAvikalpayoryugapadavRttyasiddhaH, tadavikalpapUrvaka- 5 tvAt tadvikalpasya, anyathA'syAhetukatvApattiH, tathA ca sadA sadasattvaprasaGgaH / so'pi tatpUrvaka eveti cet, kathamanayoyugapadavRttiH / prabandhApekSayeti cet, kathamAdyAvikalpAdubhayajanma? / tattatsvabhAvatvAditi cet, kathaM kAraNabhedo bhedahetuH? / yadi na, tataH ko doSa iti cet, prdhaanaadiinaamnissedhprsnggH| te tathAbhAvajanakA iti. (stro0 vyA) 'khamasya, asya svAmI' itItaretarapratipattinAntarIyakI svskhaamiprtipttiH| upasaMharannAha -evamapi anekapramANavAdahAnito'pi savikalpakapratyakSAnupapattiriti // etadAzayAha-atrocyate-yaduktama-savikalpAvikalpayorvijJAnayoH svabhAvabhede'pi pratibhAsabhedena yugapadavRtteH' ityAdi pUrvapakSe tada-15 yuktam / kuta ityAha-ekaviSayayoH savikalpAvikalpayoH / kimityAhayugapavRttyasiddheH / asiddhizca tadavikalpapUrvakatvAt-vivakSitakaviSayAvikalpapUrvakatvAt tadvikalpasya-sAmAnyena vivakSitaikaviSayavikalpasya,anyathAatatpUrvakatve'sya-vikalpasya ahetukatvApattiH, tadaparahetvayogAt / tathA ca sadA-sarvakAlaM sadasatvaprasaGgo'dhikRtavikalpasya, 20 ___ "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" iti vacanAt / so'pi adhikRtavikalpaH tatpUrvaka eva-vivakSitaikaviSayAvikalpapUrvaka eva / iti cet, etadAzaGyAha-kathamanayoH-avikalpavikalpayoH / yugpvRttiH| prbndhaapekssyaa| iti cet yugapavRttiH, etadAzaGyAhakathamityAdi / kathaM-kena prakAreNa AdyaM ca tat avikalpaM ceti vigrahaH tasmAt 25 ubhayajanma-savikalpAvikalpajanma / tattadityAdi / tasya-AdyAvikalpasya tatsvabhAvatvAt-savikalpAvikalpajananakhabhAvatvAdumayajanma / iti cet , etadAzakyAha-kathaM kAraNabhedo bhedahetuH / kAryANAmiti zeSaH / naiva, tadabhAve'pi tadbhedasiddherityabhiprAyaH / yadi na kAraNabhedo bhedahetuH tataH ko doSaH / iti cet, etadAzayAha-pradhAnAdInAm, 'Adi'zabdAt paramapuruSagrahaH / 30 1138tame pRSThe / 2 'savikalpakAkalpa0' iti k-paatthH| 3 'tatvabhAva.' iti k-paatthH| 4138tame pRsstthe| 5 'kalpayo na.' iti gh-paatthH|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAntajayapatAkAzyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) cet, tataH ko doSa iti vAcyam / naikasmAdanekajanma iti cet, kathaM na? tattatsvabhAvatvena, saGkrAntyA tadayukteriti cet, tadabhAve 5 tdyuktiritydbhutm| tato'sadbhAvAdanadbhutamiti cet, tattathAbhAvato'bhavadasad bhavatItyadbhutameveti paribhAvyatAmetat // na cAnayoH svabhAvabheda eva, tattvata ekaviSayatvAt, vikalpasthApi pAramparyeNa tadvastvAlambanatvAt tadutvajJAnopAdAnatvAt, tatsvabhAvAnukArAtirekeNa tadupAdAnatvAyogAt / na ca tadatIta (svo0 vyA) aniSedhaprasaGgo dossH| te-pradhAnAdayaH tathAbhAvajanakAstathAbhAvena-tattathAbhavanalakSaNena janakA mahadAdeH / iti cet, etadAzaGyAha-tataH ko doSa iti vAcyam / naikasmAdanekajanma tattadbhAvena doSaH / iti cet, etadAzayAha-kathaM na ekasmAdanekajanma? / tattatvabhAvatvena tasya-pradhAnAdeH 15 tatsvabhAvatvena, tathAbhAvato'nekajanmasvabhAvatvenetyarthaH / saGkrAntyA hetubhUtayA tattadbhAvena tayukteH-tattatsvabhAvatvAyukta ksmaadnekjnm| iti cet, etadAzajhyAha-tadabhAva-saGkrAntyabhAve tadekAntanivRttyA tadyuktiH-tattatsvabhAvatvayuktiH iti adbhutam-Azcaryametat / tataH kAraNAt asadbhAvAt-asato bhAvena ana dbhutam-anAzcaryam / iti cet, etadAzaGkayAha-tattathAbhAvataH tasya-kAraNasya 20 tathAbhAvena-kAryabhAvena abhavat ekasmAdanekam asad bhavati tucchAtucchapratipattyA ityadbhutameveti paribhAvyatAmetat / na hyasat sad bhavati, atiprasaGgAdityabhiprAyaH / / - na cetyAdi / na ca anayoH, prakramAt savikalpAvikalpayoH prastutajJAnayoH, khabhAvabheda eva ekAntena / kuta ityAha-tattvataH-paramArthena ekvissytvaat| 25 kathametadevamityAha-vikalpasyApi pAramparyeNa tadvastvAlambanatvAt / etaca paradarzane vikalpasya gRhItagrAhitvAbhyupagamena, svadarzane tvavagrahAvAyabhAvena iti sAmAnyenaiva tadvastvAlambanatvamAha / tadutthajJAnopAdAnatvAt-vivakSitaviSayosthAvikalpajJAnopAdAnatvAd vikalpasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatsvabhAve (vivaraNam) 30 (11-12) tattathAbhavanalakSaNeneti / tasyaiva-pradhAnAdestathAbhavanaM-mahadAdirUpatayA pariNamanaM tadeva lakSaNaM yasya tathAbhAvasya sa tathA tena // 1 'bhave janakA0' iti Ga-pAThaH / 2 'meda ekAntena' iti sa-pAThaH / 3 'tvavAhApAyabhAvena' iti pr-paarH|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopAvyAsthAmunicandrIyavivaraNayutam 147 (mUlam) mityanAlambanam , avikalpasyAlambanatvAt / na ca tadbhAvakAle tadbhAvaH, tadasadudayAbhyupagamAt |n caivamapi na tadatItatA, tadA tadasattvena tdupptteH| na ca tadAkAratAdinA bhedaH, dvayorapi tadAkAratA- 5 'siddheH, tasya pratibhAvaniyamAt, bodhAmUrtatvarUpatayA tattulyAkAratA'yogAt, khAkArasya tu vikalpe'pi bhAvAt , tasyApi tannizcayAtmakatvena tdnugunntvaat| iti vyavahArataH svbhaavbhedaabhaavH| (kho0 vyA0) tyAdi / tatsvabhAvAnukArAtirekeNa-tadutthajJAnasvabhAvAnukArAtirekeNa, vikalpasyeti / prakramaH, tadupAdAnatvAyogAt-tadutthajJAnopAdAnatvAyogAd vikalpasya / na hi amRtsvabhAvamudakaM mRdupAdAnam , api tu ghaTa eva, tatsvabhAvAnukArAditi bhAvanIyam // doSAntaraparijihIrSayA''ha-na cetyAdi / na ca tat-viSayavastu atItamiti kRtvA kSaNikatvena anAlambanam , prakramAd vikalpasya, kintvAlambanameva / kuta ityAha-avikalpasyAlambanatvAt, atItatve'pItyabhiprAyaH / na ca tadbhAva-5 kAle avikalpabhAvakAle tadbhAvaH-viSayavastubhAvaH / kuta ityAha-tadasadudayA. bhyupagamAt tasmin-viSayavastuni asatyudayAbhyupagamAt, prakramAdavikalpasya / na caivamapi tadasadudaye'pi na tadatItatA-na viSayavastvatItatA / kuta ityAha-- tadA-vikalpodayakAle tadasattvena-viSayavastvasattvena tadupapatteH-atItatvopapatteH / na ca tadAkAratAdinA-viSayavastvAkAratAdinA, 'Adi'zabdAdAnanta- 20 yAdigrahaH, bhedaH, savikalpAvikalpayoriti prakramaH / kuta ityAha-dvayorapi anayoH tadAkAratA'siddheH-viSayavastvAkAratA'siddheH / tasya-AkArasya pratibhAvaniyamAt-bhAvaM bhAvaM prati niyamAt / na hyanyabhAvAkAro'nyamAve bhavati, tadekavaprasaGgAdityarthaH / tattulyAkArataiva tadAkAratetyapyasadityAvedayannAha-boghetyAdi / bodhA'mUrtatvarUpeNa hetunA'vikalpajJAnasya tattulyAkAratA'yogAt-25 viSayavastutulyAkAratA'yogAt / svAkAra eva tadAkAratetyapyayuktamityAhakhAkArasya tu vikalpe'pi bhAvAt / na hyavikalpa eva khAkAraH, api tu vikalpe'pi / tadanuguNatvaM tadAkAratetyapi samAnamityAvedayannAha-tasyApItyAdi / tasyApi-vikalpasya tannizcayAtmakatvena-viSayavastunizcayAtmakatvena tadanu 1 tadA'vikalpodaya.' iti k-paatthH| 2 'kAratAsideH' iti k-paatthH| 3 'guNasva. tadA0' iti gh-paatthH|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 anekAntajayapatAkAsyaM prakaraNam [tRtIyaH yacoktam-'vimUDhaH pratipattA tamapazyannaikyaM vyavasyati, na tu tathA tat' ityetadapyayuktam , anAlocitAbhidhAnatvAt, vicArA5 kSamatvAt / tathAhi-kaH punaratra pratipattA yasya tatvabhAvabhedAdarzanAd vimoha aikyavyavasAyo vA? / na tAvadeka ubhayadraSTA, anabhyupagamAt / na ca savikalpAvikalpe vijJAne eva, tayorvimohAsiddheH, svasaMvedanarUpatvena vavabhAvadarzanAt / itthamapi vimohe tadanucchedApattiH, upaayaabhaavaat| na cAnayoraikyavyavasAyaH, mitho 10 bhedAbhyupagamAt svaviSayaniyatatvena tathApratibhAsAnupapatteH, evamapi tadabhyupagame'tiprasaGgAt // (svo0 vyA0) guNatvAt-bodhApekSayA viSayavastvanuguNatvAt iti evaM vyavahArataH svabhAvabhedAbhAvaH / nizcayatastu prativyaktyayaM vidyata eveti // 5 yacoktaM pUrvapakSagranthe-'vimUDhaH pratipattA tamapazyannaikyaM vyavasthati, na tu tathA tat' ityetadapyayuktam / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnatvAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca vicArAkSamatvAt / vicArAkSamatvamupadarzayannAha-tathAhItyAdi / tathAhi kaH punaratra pratipattA bhavato'bhipreto yasya tatvabhAvabhedAdarzanAda hetoH vimoha aikyavyavasAyo vA ? | 20 na tAvadeka AtmA, ubhayoH-savikalpAvikalpayordraSTA / kuta ityAha-anabhyupagamAt evaMvidhaikasya / na ca savikalpAvikalpe jJAne eva pratipattRNI / kuta ityAha-tayoH-savikalpAvikalpajJAnayorvimohAsiddheH / asiddhizca svasaMvedanarUpatvena hetunA / tAbhyAM svakhabhAvadarzanAditi / itthamapi svasvamAvadarzane'pi sati vimohe tdnucchedaapttiH-mohaanucchedaapttiH| kuta ityAha25 upAyAbhAvAt / na hi svasaMvedanarUpe kadAcidanyathA bhavata ityupAyAbhAvaH / na cetyAdi / na ca anayo:-savikalpAvikalpayorvijJAnayoH aikyvyvsaayH| kuta (vivaraNam) (15) nizcayatastu prativyaktyayaM vidyata eveti / nizcayanayAbhiprAyeNa hi cAnupAdipratyakSANAmapi anyAnyAlambanatvena bhedo vidyata eveti na vyaktibhedena 30 prAmANyAprAmANyalakSaNo bhedo nirvikalpAvikalpayorjJAnayorvyavahartumucitaH // .5 138 tame pRSThe / 2 'vyakti sa vidyata' iti -pAThaH / 3 138 tame pRSThe / 4 'vyakAryA viyata' iti sa-pAThaH / ca-pAThastu 'vakAyAM vidyata' iti / . - - -- - - --
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopAnyAlyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) sthAdetat aikyavyavasAyastadaparo vikalpa eva, vyavasAyasya paricchedAtmakatvAt / sa kiMviSaya iti vAcyam / tadubhayaviSaya iti cet, kathamatatpratibhAsI tadviSayaH? / tatpratibhAsitve vA kathamaikyaM 5 vyavasyati? / na cAtyantabhinnayostathAvyavasAye nimittam / bhrAnta evAyamiti cet, tadanyaivaMvidhabhAve kathaM netarayorbhedavyavasAyaH / vyavasAya eveti cet, na, tathAyuktyanubhavAbhAvena vAmAtratvAt / (svo0 vyA0) ityAha-mithaH-parasparaM bhedAbhyupagamAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-va-10 viSayaniyatatvena hetunA tathApratibhAsAnupapatteH-aikyapratibhAsAnupapatteH pratibhAsazca vyavasAya iti / evamapi tathApratibhAsAnupapattAvapi tadabhyupagameaikyavyavasAyAbhyupagame'tiprasaGgAt-zazaviSANAdivyavasAyApatteH // syAdetadityAdi / syAdetat aikyavyavasAyo'dhikRtastAbhyAM-savikalpAvikalpavijJAnAbhyAmapara:--anyo vikalpa eva / kuta ityAha-vyavasAyasya pari- 15 cchedAtmakatvAt / etadAzaGkayAha-sa kiviSayo vikalpa iti vAcyam / tdubhyvissyH-sviklpaaviklpvijnyaanobhyvissyH| iti cet, etadAzaGkayAhakathamatatpratibhAsI-savikalpAvikalpavijJAnApratibhAsI san tadviSayaH-savikalpAvikalpajJAnaviSayaH? / tatpratibhAsitve vA-savikalpAvikalpavijJAnapratimAsitve vA sati kathamaikyaM vyavasyati-paricchinatti / tadbhadavyavasAyarUpatvAdi- 20 tyarthaH / na cetyAdi / na ca atyantabhinnayorjAtibhedena, savikalpAvikalpavijJAnayoriti prakramaH, tathAvyavasAye-aikyena vyavasAye nimittaM nIlapItayoriva / bhrAnta evAyam-aparo vikalpaH / iti cet, etadAzabyAha-tadanyetyAdi / tasmAt-prAntAdanyaH-amrAnta evaMvidha ubhayaviSayastasya bhAve sati kathaM na itarayoH-savikalpAvikalpavijJAnayorbhedavyavasAyaH tadanyena ? / na hyasmin 25 satyarUpe'satyasya prAntateti hRdayam / vyavasAya eveti cet, anyenetarayoriti / etadadazalyAha-netyAdi |n-naitdevm , tathAyuktyanubhavAbhAvena hetunA vAG (vivaraNam) (10-11) svaviSayaniyatatvena hetuneti| nirvikalpajJAnasya hi saugatAbhyupagamena parasparavini ThitakSaNakSayi paramANulakSaNavalakSaNAni gocaraH / savikalpakajJAnasya 30 tu buddhau pariplavamAnamUrtisAmAnyaM viSayaH // 1 'mAdhukyanaH' iti k-paatthH| 2'lakSaNAmigocaraH' iti ca-pAThaH /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH etena 'anyatrAnayoryogapadye'pi bhedadarzanAt' 'ityAdi pratyuktam , tatvatastulyayogakSematvAt // kizca anayobhinnaviSayatvena tathApi janmAyuktam , anyadarzanasya anyavikalpAnimittatvAt , nimittatve cAtiprasaGgAt , nIladarzanAt (kho0 vyA0) maatrtvaat-arthshuunytvaaddhikRtvcsH| yuktyabhAvazceha khalakSaNasAmAnyalakSaNayorakatrApratibhAsanAt, anubhavasya cAsaGkIrNobhayagrAhiNo bhAvAditi / 10 etenetyAdi / etena-anantaroditena dUSaNajAtena 'anyatrAnayoyogapadye'pi bhedadarzanAt' ityAdi pUrvapakSoktaM pratyuktaM-nirAkRtam / kuta ityAha-tattvataHparamArthataH tulyayogakSematvAditi // kizvetyAdinA'myuccayamAha-kiJca anayoH-savikalpAvikalpajJAnayorudAhRtayoH bhinnaviSayatvena hetunA jAtibhedataH tathApi, prakramAt krameNApi, yathaikajAtI15 yayostathApi janmAyuktam-aghaTamAnakam / kuta ityAha-anyadarzanasyarUpAdidarzanasya anyavikalpAnimittatvAt-atItAdyarthagatavikalpAnimittatvAt (vivaraNam) (8-9) svalakSaNasAmAnyalakSaNayorekatrApratibhAsanAditi / na hi yatraiva skhalakSaNaM pratibhAsate tatraiva sAmAnyam , virodhAt / na cApratibhAsamAnayormeMda20 vyavasAyaH, atiprasaGgAt // (12) tulyayogakSematvAditi / tulyarUpatvAd dUSaNasya / tathAhi-kathamekasmAdavikalpakSaNAdatItArthapratibaddho vikalpo vartamAnArthagocaraM ca nirvikalpakamiti yogapadyena dvayaM prAdurbhavati ? kAraNabhedapUrvakatvAt kAryabhedasya / / (14-15) yathaikajAtIyayoriti / ayamatrAbhiprAyaH-yathA nIlaskhalakSaNakSaNAva25 lokanAnantaraM tadviSayo vikalpaH pravartate sajAtIyatvAt , evaM kathaM nIlaskhalakSaNAva lokanasamayAnantaramatItArthapratibaddho bhinnajAtIyo vikalpaH syAt ? / na tu yadeva nirvikalpakagocaratatraiva vikalpo nAnyatreti prasaGgAt // prekSyatAM 138 tamaM pRSTam / 2 'vA'ti0' iti v-paatthH| 3 'bhavasya vA sakIrNo' iti k-paatthH| 4 138tame pRSThe / 5 'tathA''ha katha.' iti k-paatthH| 6 'kalpakalakSaNA.' iti k-paatthH| . 'jAtIyayorvikalpaH iti k-paatthH| 8 'nanu yadeva' iti ca-pAThaH / .
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikaarH| vopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 151 api pItAdiSikalpApatteH tadabhAvaprasaGgAt , nizcayabalAddhi tadbhAvasiddhiH, sa cedanyadarzanAdapyanyaviSayaH, aprAmANikA'nyasatteti vizvasya niilmaatrtaapttiH| bhinnadarzanaviSayAH pItAdaya iti cet, 5 na, teSAmanizcayAtmakatvena tathAtA'nadhigateH / na ca tannizcayAt tadadhigatiyuktA, tasyAnyato'pi bhAvena ttprtibndhaasiddheH|s pAramparyeNa taddarzanasAmodbhUta eva, sadA'taddarzino'bhAvAditi cet, na, itthaM sarvatrAnAzvAsenAsamaJjasatvApatteH, sannihitArthadarzanabalotpannanizcayAdapi pAramparyeNArthAntaradarzanazaktijatvArekAtaH pravRttyA-10 (svo0 vyA0) nimittatve cAtiprasaGgAt / enamevAha-nIladarzanAdapi sakAzAt pItAdivikalpApatteH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadabhAvaprasaGgAt-pItAdhabhAvaprasaGgAt / etadeva spaSTayati nizcayetyAdinA / nizcayabalAdU yasmAt tadbhAvasiddhiH-pItAdibhAvasiddhiH / sa cet nizcayaH, anyadarzanAdapyanyaviSayo 15 bhavati / aprAmANikA'nyasattA iha tAvat prakramAdanyat pItAdi / tatazcAprAmANikA pItAdisattA iti kRtvA vizvasya-sarvasya nIlamAtratApattiH yAvat kiJcit sat tat sarva nIlamiti / pItAdinizcayastu nIladarzanAdeveti nyAyopapatteH bhinnadarzanaviSayAH-pItAdidarzanaviSayAH piitaadyH| iti cet, etadAzajhyAha-netyAdi / na-naitadevam / teSAM-darzanAnAmanizcayAtmakatvena hetunA 20 tathAtA'nadhigate-pItAdirUpatayA bhinntaa'ndhigteH| na cetyAdi / na ca tannizcayAt-pItAdinizcayAt tadadhigatiH-darzanAnAM tathAbhinnatAdhigatiH yuktA / kuta ityAha-tasya-sAmAnyena nizcayasya anyato'pi-darzanAntarAdapi bhAvena hetunA tatpratibandhAsiddheH-pItAdidarzanabhedena saha pItAdinizcayasya prtibndhaasiddheH| saH-pItAdinizcayaH pAramparyeNa tadarzanasAmodbhUta eva-25 pItAdidarzanasAmodbhUta eva / kuta ityAha-sadA'taddarzina:-pItAdyadarzinaH abhAvAt / iti cet, etadAzaGyAha-netyAdi / na-naitadevam / ittham-evaM sarvatrAnAzvAsena hetunaa| kimityaah-asmnyjstvaaptteH| enAmevAhasannihitArthadarzanabalotpannanizcayAdapi sakAzAt pAramparyeArthAntaradarzanazaktijatvArekAtaH-AzaGkAtaH kAraNAt prvRttyaadyyogaat| 'Adi'-30 zabdAt prAptiparigrahaH // 1 'mAtratvApattiH' iti g-paatthH| 2 vA'tiprasaGgAt' iti gh-paatthH| 3 pItyAdinizcayAt' iti -paatthH|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) dhayogAt / samAnaviSayayoH punaranayorbhAvastathA bhavannapi na no bAdhAyai, akrameNApravRtteH / evaMca 'atItAdyarthagatavikalpenApIndriya5jJAnato rUpAdigrahaNasiddheH' ityAdi, yAvad 'bhinnajAtIyatvAt ityetad vyudastamavaseyam, akramapravRttAvatItAdivikalparUpAdigrahaNayorasya sAphalyopapatteH, anyathA vAGmAtratvAt // Aha-yadyatra kramaH kathaM na saMlakSyata iti ? / ucyate-utpalapatrazatavyatibhedavat kAlasaukSayAt,chadmasthamamAturanAbhogabahulatvAt, 10 adRSTapratibandhAt, vastuno'nekadharmatvAt, yathAkSayopazamamava (kho0 vyA0) evaM tAvad bhinnaviSayayoH savikalpAvikalpajJAnayoyauMgapadyamasambhavyeva nidarya sAmpratamimAha-samAnetyAdi / samAnaviSayayoH punaranayoH-savikalpAvikalpajJAnayobhAvaH / tathA-hetuphalabhAvena bhavannapi ahirahirityAdauna nobAdhAyai15 nAsmAkaM bAdhArtham / kuta ityAha-akrametyAdi / akrameNa apravRtteH / avagrahakalpAdavikalpAdavAyakalpasavikalpabhAvena krameNa pravRtterityarthaH / evaM cetyAdi / evaM sati atItAdyarthagatavikalpenApi pramAtrA indriyajJAnato rUpAdigrahaNasiddheH ityAdi pUrvapakSoktaM yAvad "bhinnajAtIyatvAt' ityetad vyudastam-apAkRtamavaseyam / kuta ityAha-akramapravRttau satyAmatItAdi20vikalparUpAdigrahaNayorasya-pUrvapakSoktassa sAphalyopapatteH / anyathAakramapravRttimantareNa vAyAtratvAt iti / / Aha-yadyatra-savikalpAvikalpajJAnadvaye kramaH kathaM na saMlakSyata iti / ucyate-utpalapatrazatavyatibhedavat kAlasaukSmyAt na saMlakSyata iti / kimetadevamityAha-chadmasthapramAturanAbhogabahulatvAt / anAbhogabahulatvaM ca 25 aSTakarmapratibandhAt, tathA vastuna:-prameyasya anekadharmakatvAt tathA vibhramAdinibandhanatvena yathAkSayopazamaM yasya yathAkSayopazamastathA'vabodha (vivaraNam) (25-26) tathA vikramAdinibandhanatveneti / vibhrmH-vipryaasH| 'Adi'zabdAt sandeho'nadhyavasAyazca parigRhyate tato vibhramAdInAM nivandhanaM-kAraNaM tasya 30 bhAvaH-tattvaM tena / ayamabhiprAyaH-anekadharmakaM vastu tatastadezAdhapekSayA kasyacit kaithaJcid vibhramAdinibandhanaM sampadyate // 1 prekSyetAM 138 tamaM 139 tamaM ca pRSThe / 2 'evaM cetyAdi' ityabhiko u-pAThaH / 3 138tame pRSThe 139 tame c| 4 'kAlasUkSmatvAna' iti k-paatthH| 5 'gRhyatAM tato' iti kpaatthH| 6 'kathaM vibhramA0' iti ca-pAThaH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAlyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) bodhapravRttaH, tasya ca tattaddhetubhedato vaicitryAditi // __ Aha-yadi kAlasaukSamyAdatra kramAlakSaNamevaM tarhi 'sara' ityevamAdikayorvarNayoruccAraNe nitarAM kAlasaumyamityakramagrahaNaM syAt / 5 tathA ca kramAlakSaNAtibhedo na bhavet , yathA saro rasa iti / itazca na bhaved yugapad gocarIbhUtaviSayendriyavato'vicchedena sarvopalabdhau kramapakSe'pyakramasyaiva darzanAt / sa hi vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati, tadaiva tataH zabdaM zRNoti, nIlotpalAdi gandhaM jighrati, karpUrAde rasamAkhAdayati, AsanAdisparza spRzati, cintayati ca kiJcit, 10 iti tattvato'syAnavarataM sarvaparicchittiH / evaM yAvadatrApyayugapat (svo0 vyA0) pravRttaH, tasya ca-kSayopazamasya tattaddhetubhedato dravyAdibhedena vaicitryAt kramo na saMlakSyata iti // Aha-yadi kAlasaumyAdatra-adhikRte savikalpAvikalpajJAnadvaye kramA- 15 lakSaNam , evaM tarhi 'saraH' ityevamAdikayorvarNayoH, 'Adi'zabdAd rasAdigrahaH, uccAraNe nitarAM kAlasaukSamyam , avyavadhAnenoccAraNAt ityakramagrahaNaM saravarNayoH syAt / tathA cetyAdi / tathA ca sati kramAlakSaNAt kAraNAt zrutibhedaH-zravarNabhedo na bhaved yathA saro rasa iti dvivarNaviSayaH / itazca na bhavet zrutibhedaH / kuta ityAha-yugapadityAdi / yugapat-ekadaiva 20 gocarIbhUtaviSayANi ca tAni indriyANi ceti vigrahaH, tAnyasya vidyanta iti tadvAn tasya avicchedena-prabandhavRttyA sarveSAm , prakramAd viSayANAmupalabdhiH sarvopalabdhiH asyAM sarvopalabdhau satyAm / kimityAha-kramapekSe'pi vijJAnaviSaye'kramasyaiva drshnaat| etadevAkamadarzanamAha sa hItyAdinA / sa hi-yugapagocarIbhUtaviSayendriyavAn vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati / tadaiva tataH-vaMzAdi-25 vAdayituH sakAzAt zabdaM zRNoti, tathA nIlotpalAdi gandhaM jighrati, tathA karpUrAde rasamAkhAdayati; evamAsanAdisparza spRzati, cintayati ca kizcinmanasA / iti-evaM tattvato'sya-yugapagocarIbhUtaviSayendriyavataH pramAtuH / kimityAha-anavarataM sarvaparicchittiH, anavaratasarvaparicchittireva, 1'medo bhavet , yathA' iti gh-paatthH| 2 'pakSe'pi jJAta.' iti a-paatthH|..... anekAnta. 20
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) pakSepi samAzrIyamANe paJcabhirvijJAnairvyavadhAne'pi kramabhAvi sat teSAmekaikaM vijJAnamavicchinnamiva pratibhAti, tathA'nubhUteH // 5 yadaitadevaM tadA kathamainyavijJAnAvRttau varNayorna sakRchutiriti / avicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanaM na bhavati, na ca bhavati, tathApratIteH / iti yatra kramastana kAlasaumye'pyupalabhyata eva / na ca pratIti vihAya padArthatattvavyavasthApanopAyaH, iti yathApratyayaM yugapad vijJAnapravRttiAyavidA'GgIkartavyA, anyathoktavat 10 nyAyocchedaprasaGgAditi // (kho0 vyA) yugapadevendriyaviSayasambandhasiddheH / evaM tattve vyavasthite sati yAvadatrApiyugapadanubhave'pi tAttvike ayugapatpakSe'pi samAzrIyamANe kimityAha paJcabhirvijJAnairvyavadhAne'pi satyadhikRtanyAyena kramabhAvi sat-bhavat 15 teSAM-paNNAM vijJAnAnAmekaikaM vijJAnaM-zabdAdigocarAdi avicchinnamivayugapadiva pratibhAti / kuta ityAha-tathA'nubhUte:-avicchedanAnubhUteH // prakRtayojanAyAha-yadetyAdi / yadA etadevam-anantaroditaM tadA kathamanyavijJAnAvRttI apAntarAle varNayoH-sarAdirUpayone sakRchrutiH-na yugapacchravaNamiti ? / etadevAha-avicchinnam-ekadaiva ekaghanIbhUtazcAsau Ayata20 varNazceti vigrahaH / tadAkAraM darzanaM na bhavati / 'ssAdetad bhavatyevetyAzaGkAnirAsAyAha-na ca bhavati / kuta ityaah-tthaa'prtiiteH| iti-evaM yatra kramastatra kAlasaumye'pyupalabhyata eva yathA'dhikRtavarNayoH / na ca pratIti vihAya-parityajya padArthatattvavyavasthApanopAyaH, iti-evaM yathApratyayaM yathA'nubhavaM yugapad vijJAnapravRttiH SaDapekSayA prastutadvayApekSayA vA nyAya25 vidA pramAtrA'GgIkartavyA, anyathA-evamanabhyupagame uktavat-yathoktaM tathA nyAyocchedaprasaGgAt-pratItibAdhena nyAyAnupapattestasyApi pratItibIjavAdityabhiprAya iti // 1 'bhAvI san' iti ka-pAThaH / 2 'anyadapi vijJAnA.' iti ka-pAThaH / 3 'tattvavyava.' iti gh-paatthH| 4 'prakRtayojanAmAha' iti gh-paatthH| 5 'syAdetanna bhavatyeve0' iti k-paatthH| 6 "nirAsArthamAha na bhavati' iti -pAThaH / ....
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 155 (mUlam) atrocyate-yatkiJcidetat , varNayoH sAvayatvenoktadoSAnupapatteH, sarAdayo hi varNAH sAvayavatvenAnekakSaNalabdhavRttayaH, tathopalabdhitaH tattatsvabhAvatvAt, anyathA tadanupapatteH / na kSaNikajJAnagrAhyAH,5 tasya paramANuvyatikrAntimAtratvenAtyantasUkSmatvAt , tadanubhavasya tattvenaivArvAgdarzinA'nupalakSaNAt tathA'pratIteH / iti pUrvavarNajJAnenottaravarNajJAnasya mizraNAbhAvAt , ubhayoH pradIrghasthUropayogarUpatvAt , tathA''lambanajAtibhedAt, tattatsvAbhAvyAt, tathAkSayo (svo0 vyA0) anocyate-yatkiJcidetat, asAramityarthaH / kuta ityAha-varNayoHsarAdilakSaNayoH sAvayavatvena hetunA uktadoSAnupapatteH / etadeva prakaTayati sarAdayo hItyAdinA / sarAdayo hi varNAH sAvayavatvena jAtibhedataH anekakSaNalabdhavRttayo vartante / kuta ityAha-tathopalabdhitA-anekakSaNavRttitvenopalabdheH / upalabdhizca tattatvabhAvatvAt tayoH-upalabdhavarNayoH tatsva-15 bhAvatvAt-anekakSaNavRttinopalabdhisvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaanyathA tadanupapatteH / evamanabhyupagame varNopalabdhyayogAdityarthaH / yata evam , ato na kssnnikjnyaangraayaaH| kuta ityAha-tasya-kSaNasya paramANumAtravyatikrAntimAtratvena-paramANuvyatikrAntikAla ekaH kSaNo mata iti nyAyena atyntsuukssmtvaat| tadanubhavasya-kSaNAnubhavasya tattvenaiva-kSaNAnubhavatvenaiva arvAg-20 darzinA pramAtrA'nupalakSaNAt / anupalakSaNaM ca tathA-tattvenaiva aprtiiteH| iti-evaM pUrvavarNajJAnena-sakArAdijJAnena uttaravarNajJAnasya-rephAdijJAnasya mizraNAbhAvAt kAraNAt / kathaM sakArAdAvivAvicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanam , bhavediti yogaH / mizraNAbhAvazca ubhayorjJAnayoH sakArAdigocarayoH pradIrghasthUropayogarUpatvAt tathA''lambanajAtibhedAt bhinnajAtIyau 25 sakAra-rephAviti kRtvA tathA tattatvAbhAvyAt tayoH-varNopayogayostatsvAbhA (vivaraNam) (19) paramANuvyatikrAntikAla iti / yAvatA kAlena paramANunA paramANuratikanyate sa paramANuvyatikrAntikAlaH // 1 'sarAdaya ityAdinA' iti gha-pAThaH / 2 'vRttitvenopalabdhiH ' iti k-paatthH| 3 'ubhayamA jJAnayoH' iti k-paatthH| 4 'vyaviko( ? )dhAntikAlaH' itik-paatthH| . . A
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaHH (mUlam) pazamayogAt , dRDhAnubhavasiddheH, avigAnena tathAvedanAt, koTi saGgasyAprayojakatvAt, tadvIryatiraskaraNAt, itthamapi tadApAdane 5 atiprasaGgAt nIlapItajJAnayorapi tadbhAvena kacinmizraNaprasaGgAt / iti kathaM sakArAdAvivAvicchinnamekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanaM bhavet ? / sakArAdau tu kAlAdibhede'pi prabhUtataradharmapratyAsatterbhavati, tathA'nubhavAditi / etenAlAtacakrAdidarzanaM pratyuktam , pratyavayavaM (kho dhyA0) 10 vyAt-amizraNasvAbhAvyAt / etacca tathAkSayopazamayogAt-tena mizraNAbhAva jJAnarjanakavatprakAreNa kSayopazamayogAt / etadyogazca dRDhAnubhavasiddheH / iyamapi avigAnena tathAvedanAt-dRDhAnubhavarUpeNa vedanAt / koTisaGgasya varNajJAnasambandhinaH aprayojakatvAt / prabhUtatarAsaGgena tadvIryatiraskaraNAt tayoH-varNa-jJAnayorvIya-pradIrghasthUropayogalakSaNaM sAmarthyaM tena tiraskaraNAt koTi15 saGgasya / itthamapi-evamapi koTisaGgasya tadvIryatiraskaraNe'pi tadApAdane, prakramAt mizraNApAdane, atiprasaGgAt / enamevAha-nIlapItajJAnayorapi tadbhAvenakoTisaGgabhAvena kacit-citrapaTyAdau mishrnnprsnggaat| na caitadevamiti-evam kathaM sakArAdAviva sajAtIyavyaktirUpe avicchinnam-ekadaiva ekaghanI bhUtAyatavarNAkAraM darzanaM bhavet ? / naiva bhavati, nimittAbhAvAt / sakArAdau 20 tu sajAtIye tathaikAvayavitvena kAlAdibhede'pi, 'Adi'zabdAdAdigrahaH, prabhUtataradharmapratyAsatteH tathaikArambhakatvena bhavati ekaghanIbhUtAyatavarNAkAraM darzanam / kuta ityAha-tathA'nubhavAt-ekaghanIbhUtAyatavarNAkAradarzanatvenAnubhavAditi / etena-anantaroditena alAtacakradarzanaM pratyuktam / kathamityAha (vivaraNam ) 25 (20) ajAdigraha iti| svaravyaJjanavisargabhedagrahaH / tathAhi-sakAra-rephayoH kharAkArau vyaJjanavisargau ca pratItarUpAveva / / - (23) alAtacakradarzanaM pratyuktamiti / pareNa hi yathA''zu bhramaNavazAdalAte cakrabhrAntiH sarvajanapratItyA sampadyate, evaM saro rasa ityAdi varNeSvapyAzUccAraNavazAdekavarNAkArA bhrAntiH kiM notpadyate iti dUSaNaM zAstrAntare prasaJjitamAste / 30 tazca dUSaNameva, vaidhAditi // 1 'janakatvaprakAreNa' iti Ga-pAThaH / 2 'sambandhinaH, prayojaka0' iti gha-pAThaH / 3 'citra. padhAdau' iti ka-DA-pAThaH / 4 'jAtigrahaH' iti gh-paatthH| 5 'kAradarzanam' iti gha-pAThaH / 6'kharokAro vyavana' iti c-paatthH| 7 "visargau vipratIta.' iti ka-pAThaH /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajhavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam . (mUlam) pradIrghasthUropayogAdiviparyayAt, anyathA tatrApi tathAdarzanAnupapatteH // nacaivaM sarvakramopalambhanibandhanaM savikalpAvikalpayoH,avikalpe 5 kSaNikatvena jAtyAdibhede'pIhAdestaditaravaikalyAditi / yA ca yugapadocarIbhUtaviSayendriyavato'vicchedena sarvopalabdhirutA, sAs. siddhA, dravyendriyaviSayayoge'pyAgdarzinaH pratibandhakasAmayena tAvatAM vijJAnAnAM ekadA'nudayAt , tathA'nanubhUteH, pratItyabhAvAt , yuktyanupapatteH, upAdAnAyogAt, ekopAdAnato'nekAsiddheH, 10 (svo0 vyA0) pratyavayavam-avayavamakyavaM prati alAtacakrasambandhinaM pradIrghasthUropayogAdiviparyayAt-apradIrghasUkSmopayogabhAvAt / evaM ca tatra bhavati tanmizraNamityarthaH / anyathA-evamanabhyupagame tatrApi-alAtacakre tathAdarzanAnupapatteH, pratyavayavaM pradIrghasthUropayogabhAvena tanmizraNAbhAveneti bhAvaH // prakRtayojanAyAha-na caivaM yathA'dhikRtavarNayoH sarva-niravazeSa sAvayavatvAdi kramopalambhanibandhanam / kayorityAha-savikalpAvikalpayoH prstutvijnyaanyoH| kuta ityAha-avikalpe kSaNikatvena avagrahasya kssnniktvaat| jAtyAdibhede'pIhAdeH savikalpatvena, 'Adi'zabdAt pratibhAsagrahaH, taditaravaikalyAt-pradIrghasthUropayogarUpavaikalyAditi / yA cetyAdi / yA ca yugapad-20 gocarIbhUtaviSayendriyavataH pramAtuH avicchedena sarvopalabdhiruktA pUrvapakSagranthe sA'siddhA / kuta ityAha-dravyendriyaviSayayoge'pi-nivRttyupakaraNarasAdisambandhe'pi arvAgdarzinaH pramAtuH pratibandhakasAmarthena hetunAkarmasAmarthyena tAvatAM vijJAnAnAM SaNNAm ekadA-ekasmin kAle anudayAtanutpAdAt / anudayazca tathA'nanubhUte:-ekadA bhAvenAnanubhUteH / ananubhU-25 tizca pratItyabhAvAt / pratItyabhAvazca yuktynupptteH| yuktyanupapattizca upAdAnAyogAt / upAdAnAyogazca ekopAdAnato'nekAsiddheH svataH paratazca / (vivaraNamA (27) svataH paratazceti / svasAmarthyAt sahakArisAmarthyAcca // 1 153tame pRche| 2 'sUkSmApayogaH' iti k-3-paatthH| 3 'tanmizraNa ityarthaH' iti ru-pAThaH / 4 'vaikalpAt' iti hu-pAThaH / 5 'vaikalpAditi' iti uu-paatthH| 6 153tame pRSThe /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) bhinnopAdAnatve tadatyantabhedenAnusandhAnAyogAt,asya cAnubhavasi ddhtvaat| evaM ca 'kramapakSe'pyakramasyaiva darzanAdityayuktam , tathA'nanu5 bhavAt, ekadaikajJAnasaMvedanAt, kaalsaukssmyvibhrmtstthaa'prtiiteH|| - kizca kuto'yamamISAmatyantabhede yugapat sarvAnubhava ityavagamaH? na tebhya eva, pratyarthaniyatatvAt, itaretarAnavagamAt , avagame varUpahAniprasaGgAt , jJAnAntarAlambanatvApatteH, tasyApi cAyogAt, yuga (svo0 vyA0) 10 bhinnopAdAnatve teSAM-gheNNAmapi atyantabhedena santAnAntaravat anusa. ndhAnAyogAt mayA rUpaM dRSTaM zabdaH zruta ityanusandhAnAyogAt / asya caanusandhAnasya anubhavasiddhRtvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-evaM ca kramapakSe'pyakramasyaiva darzanAdityayuktaM pUrvapakSoktan / kuta ityAha-tathAI nanubhavAt-akramadarzanenAnanubhavAt / ananubhavazca ekadaikajJAnasaMvedanAt 15 iti kalpanAntarabAdhikA yuktiH| ata evAha-kAlasaumyavibhramataH kAraNAt , tathA'pratIteH-ekadaikajJAnasaMvedanatvenApratItaH, vibhramAd yugptprvRtterityrthH|| dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kizcAyamaparo doSaH-kuto'yamamISAMghaNNAM vijJAnAnAm atyantabhede sati yugapat sarvAnubhava iti-evambhUto'vagamaH-paricchedaH / na tebhya eva-SaDbhyo vijJAnebhyaH / kuta ityAha-pratyartha20 niyatatvAt teSAm / tathAhi rUpAdiviSayatvena niyatAni tAni / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-itaretarAnavagamAt / na rUpajJAne rasAdijJAnamavagamyate, nApi taistat itItaretarAnavagamaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha--avagame svarUpahAniprasaGgAt / yadaiva rUpajJAnaM rasAdijJAnAnyavaiti tadaiva tadAlambanatvAt tadAkAratayA rUpajJAnatAM parityajyAnyathA tadavagamaH, evaM rasAdijJAneSvapi yojanIyamityavagame 25 svarUpahAniprasaGgaH / etdevaah-jnyaanaantraalmbntvaaptteH| na hyetadAlambanaM tadavagamayatIti bhaavH| yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tasyApi cAyogAttasyApi ca-jJAnAntarAlambanatvasyAyogAt / ayogazca yugapadbhAvAt / rUparasAdijJAnAnAM yugapadbhAve doSamAha-pratibandhavirahAt-tAdAtmyatadutpattyayogAt // (vivaraNam) 30 (15) iti kalpanAntarabAdhikA yuktiriti / kalpanAntarasya zAstrAntare buddhasya 'dIrghazaSkulIbhakSaNe SaDjJAnotpAdaprajJApanAlakSaNasya bAdhikA-nirAkaraNakAriNI // . 1 prekSyatAM 153tamaM pRSTam / 2 SaNNAmatyanta.' iti gh-paatthH| 3 prezyatAM 153 tama pRSTam / 4 'parityajati, anyathA' iti k-k-paatthH| 5 'yogena' iti gh-k-paatthH| 6 'dIrghasya zakulI' iti ka-pAThaH /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 159 (mUlam) padbhAvAt , pratibandhavirahAt, itaretarAlambanatvAnupapatteH, yuktibhirayogAt, svabhAvabhedaprasaGgAt, tathA ca tadayogAditi / na ca anyataH, ekasya tadAlambanatvAbhAvAt , 'teSAM bhinnajAtIyatvAt / 5 ata evaikAkaraNAdatadutpannAt tatparicchityasiddheH, tadAkAratvAyogAt, yoge'pi mecakarUpatApatteH, tatsArUpyAbhAvAt teSAmasa (svo0 vyA0) doSAntaramAha-itaretarAlambanatvAnupapatteH-rUpajJAnasya rasAntarAlambanatvAnupapatteH / rasAdijJAnasya ca rUpajJAnAntarAlambanatvAnupapatteH / anupapattizca 10 yuktibhirayogAt / yuktyayogazca svabhAvabhedaprasaGgAt / rUpajJAnaM hi rasAdijJAnAntarAlambanamAlambyaM ca / na caitadubhayaM svabhAvAbhede iti svabhAvabhedaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tathA ca tdyogaaditi| svabhAvabhede ca rUpAdivijJAnAyogAt tatastadvyatiriktataravikalpadvAreNa, iti na tebhya evAmISAM yugapat sarvAnubhava ityavagama ityetat sthitam / anyato bhaviSyatItyAzaGkApanodAyAha-na 15 cAnyata ityAdi / na cAnyato'mISAM yugapat sarvAnubhava ityavagamaH / kuta ityAhaekasyetyAdi / ekasya-anyasya tdaalmbntvaabhaavaat-adhikRtssddvijnyaanaalmbntvaabhaavaat| abhAvazca teSAM bhinnajAtIyatvAt SaNNAM vijJAnAnAm / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-ata evaikAkaraNAt / na hi bhinnajAtIyA rUpAdaya ekaM pRthagjanajJAnaM kurvanti / na caitadutpannaM tatparicchedakamityetadAha-atadutpannAdi-20 tyAdi / tebhyaH-SaDbhyo vijJAnebhya utpannaM tadutpannam, na tadutpannamatadutpannaM tasmAt , ekasmAditi prakramaH / tatparicchityasiddheH-SaDjJAnaparicchityasiddheH / asiddhizca tadAkAratvAyogAt-ghaDjJAnakAratvAyogAt / upacayamAha-yoge'pi kathaJcit tadAkAratvasya mecakarUpatApatteH adhikRtagrAhakajJAnasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatsArUpyAbhAvAt / taiH-jJeyajJAnaiH SaDbhiH sArUpyAbhAvAt 25 (vivaraNam) (11-12) rUpajJAnaM hi rasAdijJAnAntarAlambanamAlambyaM ceti / rasAdIni jJAnAntarANyAlambante viSayatayA yat tad rasAdijJAnAntarAlambanam , AlambyaM ca rUpAdijJAnameva rasAdijJAnAnAm // 1 'tathA' iti ka-pAThaH / 2 'rasya(1)rasAdijJAnAnta rA0' iti ng-paatthH| 3 prekSyatAM 158tama pRSTham / 4 'na cAtadutpannaH' iti Ga-pAThaH / 5 SaDjJAnakAratvAyogAt' iti pATho nAstri gh-pustke|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) GkIrNatvAt, evamapyavagame'tiprasaGgAt / tata eva sarvArthAvagamApatteH, tathA'nubhavAbhAvAMcetyanavagatAbhidhAnametad yaduta 'yugapat sarvAnu5 bhavaH" iti / citrajJAnavat parAmarzavikalpAt tadavagama iti vet, na asyApyayogAt / tathA'nubhavasiddhatvAt kathamayoga iti cet svakRtAntaprakopAt / kathamatra tatprakopa iti cet yathoktaM prArka / parAmarza vikalpo'nya eveti cet, na tatastadavagama iti yatkiJcidetat / kramAnubhavo'pi kathaM gamyata iti cet, anvayinyAtmani ( svo0 vyA0 ) FOMM rUpasya grAhakajJAnasya / abhAvazca teSAmasaGkIrNatvAt jJeyajJAnAnAm / na ca sArUpyAbhAve tadavagamo nyAyya ityetadAha - evamapItyAdi / evamapi sArUpyAbhAve'pi jJAna - jJeyayoH avagame'bhyupagamyamAne'tiprasaGgAt / atiprasaGgazca eva - sArUpyarahitAjjJAnAt sarvArthAvagamApatteH sArUpyAbhAvA15 vizeSAdityarthaH / na 'ceyamityAha - tathA'nubhavAbhAvAca - tata eva sarvArthAvagamAnubhavAbhAvAcca / iti - eva manavagatAbhidhAnametat pUrvapakSavacanaM yadata yugapat sarvAnubhava uktavat tadyaugapadyAjJAnAditi / citrajJAnavadityAdi / citrajJAnavaditi nidarzanam / yathA citrajJAne sAmarthyAccitrAvagamaH tathA parAmarza - vikalpAt SaDjJAnagatAt tadavagamaH, prakramAdamISAM yugapat sarvAnubhavAvagamaH / 20 iti cet, etadAzaGkayAha-na, asyApyayogAt citrajJAnasya / tathetyAdi / tathA - citrajJAnatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt kathamayogaH ? / iti vet citrajJAnasya, etadAzaGkayAha-khetyAdi / svakRtAntaprakopAt - svasiddhAntavirodhAdayogaH / kathamatra - tathA'nubhavasiddhau tatprakopaH - svakRtAntaprakopaH 1 / iti cet, etadAzaGkayAha-yathoktaM prAk pUrvaM ekasyAne kAlambanatvAbhAvAdityA25 dinA / parAmarza vikalpo'nantaraprastutaH anya eva tathAvidhAnubhava nimitto na SaDjJAnagataH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tataH- parAmarzavikalpAdanyasmAt tadavagamaH prakramAdamISAM yugapat sarvAnubhavAvagamaH / iti evaM yatkiJcidetat - anantaroditam, sarvamevAsAramityarthaH / kramAnubhavo'pi rUpAdijJAnagata iti prakramaH, kathaM gamyata iti cet, tat kramagrAhyanyad vijJAnAntaraM na vidyata " 30 160 [ tRtIyaH 1 'bhAvAt; ityanava0' iti gha-pAThaH / 2 prekSyatAM 158 pRSTham / 3 'prakopaH' iti kapATha: 1 4159 pRSThe / 5 ' tata eva sarvArthAvagamAnubhavAcca, ityevaM' iti dha-pAThaH / atastatra pAThaluptateti bhAti / 6 'ceyamitthamityAha' iti Ga-pAThaH / 7 159 tame pRSThe / 8 : 'tat, parAmarza * iti gha-pAThaH / 9 'kathaM manyata iti' iti pAThaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 161 (mUlam ) sukhenaiva, tasyaiva tathAbhAvAt , citrakhabhAvatvAt , bodhAnvayopapatteH, tadAvaraNavigamAt, kramAnubhavAvirodhAt, tthaamnovRttH| iti na yugapat sarvathA savikalpAvikalpajJAnabhAvaH // paramAptavacanaviruddhazvAyam, "asthAnametat yad dve citte yugapadutpadyeyAtAm" iti vacanaprAmANyAt / anyArthametaditi cet, ko'syArtha iti vAcyam / bhinnajAtIye neti cet, na, adhikRtajJAnayorapi tttvaat| bhinnAlambane neti cet, na, tayorapi tvanmate bhaavaat| kathaM punarbhAva iti cet , rasAdigatacittasyApi rUpadarzanA- 10 (svo0 vyA0) evetyabhiprAyaH / etadAzayAha-anvayinyAtmani sukhenaiva gamyate / etadevAhatasyaiva-prakramAd rUMpAdivijJAnAnubhaviturAtmanaH, tathAbhAvAt-rasAdijJAnarUpeNa bhAvAt / tattathAbhA~vazva, citrasabhAvatvAt , anuvRttivyAvRttisvabhAvatvAdityarthaH / etacca bodhAnvayopapatteH, na vyAvRttimantareNAnvaya ityupapattiH / yuktyantaramAha- 15 tadAvaraNavigamAt-kramAnubhavajJAnAvaraNavigamAt / na cAyamasiddha ityAhakramAnubhavAvirodhAt, kaarnnsaaklyenetyrthH| avirodhazca tathAmanovRtteHyugapajjJAnAnupattitvena manovRtteH kAraNAt / prakrAntopasaMhAramAha iti na yugapadityAdinA / iti-evaM na yugapat sarvathA savikalpAvikalpajJAnabhAvaH // . upacayamAha-paramAptavacanaviruddhazcAyaM paramAptaH-bhagavAn buddhastadvacana- 20 viruddhazvAyam-yugapat savikalpAvikalpajJAnabhAvaH / etadevAha asthAnamityAdinA / asthAnamiti etad na nyAyasthAnaM yad dve citte-Tre jJAne yugapad-ekadA utpadyeyAtAmiti-evaM vacanaprAmANyAt kAraNAt , paramAptavacanaviruddha iti / anyArthametat paramAptavacanam / iti cet, etadAzaGkayAha-ko'sya-paramAptavacanasya artha iti vAcyam / bhinnajAtIye na dve citte yugapadutpadyeyAtAm / 25 iti cet, etadAzajhyAha-na, adhikRtajJAnayorapi-savikalpAvikalpayoH tattvAd bhinnajAtIyatvAt / bhinnAlambane na dve citte yugapadutpadyeyAtAm / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tayorapi-bhinnAlambanayorapi tvanmate-tvatpakSe bhaavaat| kathaM punarbhAvo bhinnAlambanayormatpakSe ? / iti cet, etadAzaGyAha 1 'sukhenaivaM' iti ng-paatthH| 2 'rUpAdijJAnAnu0' iti u-paatthH| 3 'bhAvAJca citrasvabhAvAt anu0' iti k-paatthH| 4 'savikalpAkalpajJAnabhAvaH' iti ka-pAThaH / 5 'vRddhastadvacana' iti gh-paatthH| anekAnta. 21
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) bhyupagamAditi / na cAvikalpake neti, paJcAnAM prarUpaNAt / na cAta eva na dve, chalamAtratvAt / na ce haiva nyAyyo bharaH, asthAnaprayAsatvAt / 5 na ca nAsthAnaprayAsaH, dvayorupalakSaNatvAt, anyathA yatra pazca na tatra dve ityatikauzalamAptasya, tryAdInAmapi pratiSedhApatteH // syAdetadalamanena vArajAlena savikalpe notpadyete iti vcnaarthaat| na, atra pramANAbhAvAt, tadvivakSAyA atyakSatvAt, bAdhakavacanAbhAvAt, bhAve'pi tadarthanizcayAyogAt, vineyAnuguNyato'nyathA'pi ( svo0 vyA0 ) 10 162 [ tRtIyaH rasAdigatacittasyApi pramAtuH rUpadarzanAbhyupagamAt / abhyupagamaH ca 'atItAdyarthagatavikalpenApi rUpAdigrahaNasiddheH" iti vacanAt / na cAvikalpake neti dve citte yugapadutpadyeyAtAmiti / kuta ityAha- paJcAnAM prarUpaNAt ' sa hi vaMzAdivAdayitU rUpaM pazyati' ityAdinA granthena~ / na cAta eva15 paJcaprarUpaNAdeva na dve / kuta ityAha- chalamAtratvAt, yatra paJca tatra dve api bhavata iti kRtvA / na ceheva, prakramAcchalAdau, nyAyyo bharaH tathAvidhAsthArUpaH / kuta ityAha- asthAnaprayAsatvAt / na ca nAsthAnaprayAsa eSaH, kintvasthAnaprayAsa eva / kuta ityAha- dvayorupalakSaNatvAt paJcAdInAm / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha- anyathA - upalakSaNatvAnabhyupagame yatra pazca na 20 tatra dve ityatikauzalamAptasya ityupahAsavacanam / ata evAha-vyAdInAmapi pratiSedhApatteH kAraNAt // syAdetadalamanena vAgjAlena - anantaroditena, savikalpe notpadyete dve citte yugapaditi vacanArthAt kAraNAt, alamanena / etadAzaGkayAha-na, atravacanArthe, pramANAbhAvAt / abhAvazca tadvivakSAyAH - AptavivakSAyA atyakSa25 tvAt / atItyAkSam - indriyaM vartata ityatyakSA tadbhAvastasmAt, parokSatvAdityarthaH / atyakSA'pi vacanAntarAvaseyA bhaviSyatItyAha-bAdhakavacanAbhAvAt / avikalpayaugapadyAbhidhAyi bAdhakaM vacanam, atra na ca tadastIti garbhaH / upacayamAha bhAve'pItyAdinA / bhAve'pi bAdhakavacanasya " paJca bAhyavijJAnAni bhikSavaH ! yugapadutpadyante" ityAdeH / kimityAha- tadarthanizcayAyogAt avikalpajJAnAnAM yugapad 30 bhAvastadarthastannizcayAyogAt / ayogazca vineyAnuguNyataH -ziSyAnuguNyena, 1 'gamAt / na' iti ga-pAThaH / 2 prekSyatAM 138tamaM pRSTham / 3 153 tamapRSThagatena / 4 'etadevAha' iti ka-pAThaH /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) tadvacanapravRtteH / sA'bhiprAyikyeveti cet, kastasyAbhiprAya iti ka etad veda ? | yo yuktivAdhito na sa sa iti cet, kaH punarasau bhavato'bhipretaH ? / vikalpadvayAyugapadbhAva iti cet, kA khalvanyathA yukti- 5 bAdheti kathanIyam / tathA'nubhava eveti cet, so'vilpakadvaye'pi tulya evetyuktamaM / na ca vikalpayorasadaMzAnuvedhatazcittataiva yuktA // adhikAraH ] 163 na ca tatsvasaMvido vastutvenAyamanaparAdhaH tattadvyatiriktataravikalpadoSApatteH, anyathA tadayogAditi yatkiJcidetat // ( svo0 vyA0 ) anyathA'pi zrautaM zabdArthaM vihAyApi tadvacanapravRtteH -- AptavacanapravRtteH brAhmaNamRtajAyA'mRtavacanavat / setyAdi / sA tadvacanapravRttiH abhiprAdhikyeva abhiprAyeNa nirvRttA AbhiprAyikI, abhiprAyastathArthadarzanam / iti cet, etadAzaGkayAha - kastasya - Aptasya abhiprAyaH ? | arthayAthAtmyamadhikRtya kimavikalpayaugapadyameva uta vikalpayaugapadyamiti / ka etad veda- etajjAnAti 1 / na 15 hyasau pRthagjanaprajJAviSaya ityarthaH / ya ityAdi / yo'bhiprAyo yuktibAdhitaHyuktivirahitaH na sa sa iti - nAsau tadabhiprAyaH, arthayAthAtmyamadhikRtyeti prakramaH / iti cet, etadAzaGkayAha - kaH punarasau-abhiprAyo bhavato'bhipretaH ? | vikalpetyAdi / vikalpadvayAyugapadbhAvo'bhiprAyaH 'asthAnametat' ityAdi sUtre' | iti cet, etadAzaGkayAha - kA khalvanyathA vikalpadvayayugapadbhAve yuktibAdheti 20 etat kathanIyam / tathA vikalpadvayayaugapadyena anubhava eva yuktibAdhA / iti cet, etadAzaGkayAha-so'vikalpadvaye'pi yaugapadyenAnanubhavastulya evetyuktaM prAk 'kiJca kuto'yamamISAmatyantabhede yugapat sarvAnubhava ityavagamaH' ityAdinA sUtreNa / upacayamAha na cetyAdinA / na ca vikalpayoH asadaMzAnuvedhasaH kAraNAt avidyamAnapratibhAsitvAbhyupagamena cittataiva yuktA, yadasatpratibhAsi 25 tadasadeveti bhAvanIyam // parAbhiprAyamAha na cetyAdinA / na ca tatsvasaMvidaH - vikalpasya svasaMvido vastutvena hetunA ayam - asadazAnuvedhatazcittatA'yogalakSaNaH anaparAdha:adoSo naM ca / kuta ityAha-tattadvyatiriktetara bikalpadoSApatteH-tasyAH 1 'tathA'nanubhavata eveti' iti ka- pAThaH / 2 prekSyatAM 158tamaM pRSTam / 3 ' tataH khase vido' iti ka- paatthH| 4 'vacanAt' iti ka- pAThaH / 5 prekSyatAM 161tamaM pRSTham / 6 samIkSyatAM 158tamaM pRSTam / 7'na vA iti ka-pAThaH / 8 asadaMzetyAderAbhya doSApatteH iti paryantako'dhikaH pAThaH ka-pratI / 10
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) ataH sAmAnyenaivobhayacittapratiSedhopapatteH, AptavacanaprAmANyAt , tathA'nubhavabhAvataH siddhamindriyadvArAnusAryeva vijJAnamA. 5 viSTAbhilApam 'ahirahiH' ityevamAdi // na cedaM nendriyanimittam , tadbhAvabhASitvAnuvidhAnAt, andhAderanutpatteH / indriyAdavikalpajanma, tata iMdamiti, tadanutpattiriti cet, na, AdyavidyutsampAtAdau tadbhAve'pi tadabhAvAt / (svo0 vyA0) 10 svasaMvidastadvyatiriktataravikalpadoSApatteH-asadaMzavyatiriktAvyatiriktavikalpadoSaprasaGgAt / sA hi svasaMvidasadaMzAd vikalpAnuvedhakAd vyatiriktA vA syAdavyatiriktA vA / vyatiriktatve tasyeti snggaayogH| avyatiriktatve tasyApi vastutA, svasaMvido vA avastutetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame tadayogAt-tatsvasaMvido' yogAt / tathAhi-yadi sA tato na vyatiriktA nApyavyatiriktA na vikalpa eveti, 15 kutastatvasaMvidityAlocanIyam / iti-evaM yatkiJcit-asArametat yaduta 'tatsvasaMvido vastutvenAyamanaparAdhaH" iti // apAntarAlapUrvapakSamadhikRtyopasaMhAramAha ata ityAdinA / ataH-asmAt kAraNAt sAmAnyenaivobhayacittapratiSedhopapatteH, prakramAdadhikRtasUtre 'asthAnametat" ityAdau savikalpAvikalpobhayacittapratiSedhopapatteH / kimityAha-AptavacanaprAmA20 NyAt kAraNAt , tathA'nubhavabhAvataH-ekacittarUpatvenAnubhavabhAvataH siddhaMpratiSThitam / kimityAha-indriyadvArAnusAryeva vijJAnam IhAdikrameNa AviSTAbhilApam ahirahiH'ityevamAdi / 'Adi'zabdAt tadanyaivaMvidhaparigrahastadapi siddhamityarthaH / / ihaivopacayamabhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca idaMnendriyanimittam / kiM tarhi ? 25 indriyanimittameva / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAt-indriyabhAva bhAvitvAnukaraNAt / tdevaah-andhaadernutptteH| 'Adi'zabdAdavyApatendriyagrahaH / indriyAdityAdi / indriyAt sakAzAt avikalpajanma-avikalpotpAdaH tata:-avikalpAt idaM-vijJAnamAviSTAbhilApam iti-evaM tadanutpattiH andhAdevivakSitavijJAnAnutpattiH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, Adyavidyut30 sampAtAdau,'Adi'zabdAt tadanyAdadbhutadarzanagrahaH,tadbhAve'pi-indriyAdavikalpa 1 samIkSyatAM 137tama pRSTam / 2 'idamiti tatastadanu0' iti k-paatthH| 3 sayogAyogaH' iti ka-pAThaH / 4 prekSyatAM 163tamaM pRSTam / 5 samIkSyatAM 161tama pRSTham / 6 'vyAvRttendriya.' itika-pATha 1
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ( mUlam ) sa mAnasAbhAvato'bhAvo nAkSavyApArAbhAvata ityato'doSa iti cet, na atra kiJcidubhayasiddhaM pramANamiti yatkiJcidetat / tathAvidhavikalpAnupapattireva pramANamiti cet, na, asyA eva 5 vivAdagocarApannatvAt / ata eva etannirNIterayamadoSa iti cet, na, cakSurvyApArAbhAve'pyasyAH samAnatvAditi // fear idamapi mAnasaM tadviSayamAtra grAhakatvena na tadbhinnazakti adhikAra: ] ( svo0 vyA0 ) janmabhAve'pi tadabhAvAt - AviSTAbhilApa vijJAnAbhAvAt / sa mAnasA bhAvataH 10 - svaviSayAnantaraviSaya sahakArIndriyajJAnajanitamAnasAbhAvena abhAva:, AviSTAbhilApavijJAnAbhAvaH / nAkSavyApArAbhAvataH - nendriyavyApArAbhAvena ityataH - asmAt kAraNAt adoSaH, 'AdyavidyutsampAtAdau tadbhAve'pi tadabhAvAt" ityayamanaparAdhaH / iti cet, etadAzaGkayAha - nAtra 'sa mAnasAbhAvataH' ityAdau kiJcidubhayasiddhaM vAdiprativAdipratiSThitaM pramANam akSavyApArApohena mAnasa- 15 nibandhanatvavyavasthApakam / iti evaM yatkiJcidetat asAramityarthaH / tathAvidhetyAdi / tathAvidhavikalpAnutpattireva - AviSTAbhilApavijJAnAnutpattirevetyarthaH / pramANamakSavyApArAbhAvena mAnasanibandhanatvavyavasthApakatvam / iti cet, etadAzavAhana, asyA eva tathAvidhavikalpAnutpattereva vivAdagocarApannatvAt vipratipattiviSayatvAditi yo'rthaH / ata evetyAdi / ata eva - 20 tathAvidhavikalpAnutpattereva sakAzAt, etannirNIte:- 'sa mAnasAmAvato'bhAvo nAkSavyApArAbhAvataH' ityetannizcayAt kAraNAt ayam - anantaroditaH na, 'asyA eva vivAda gocarApannatvAt' iti adoSaH - anaparAdhaH / iti cet etadAzaGkayAha - na, cakSurvyApArAbhAve'pyasyAH - ata eva tannirNIteH samAnatvAttulyatvAditi / tathAhi ata eva tathAvidhavikalpAnupapattereva sakAzAt, etannirNIteH 25 so'kSavyApArAbhAvato'bhAvo na mAnasAbhAvataH ityetannizcayAt kAraNAt ityapi vaktuM zakyatvAt tulyatvamiti bhAvanIyam || 3 1 prekSyatAM 164tamaM pRSTham / 165 " abhyuccayamAha kizcetyAdinA / kiJca idamapi mAnasaM svaviSayAnantaretyAdi - lakSaNavat tadviSayamAtra grAhakatvena prakramAdakSajJAna viSayamAtra grAhakatvena 3 2 'bhAvato bhAvo' iti ka- pAThaH / 3 'yata eva' iti ka- pAThaH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) kamiti, kizcAnena / niraMzaikasvabhAvatvAca vastuno'nubhavo'pi na paTIyAnapaTIyAMzca yujyate, atyantAsata utpAdena sarvathA hetva5nanvayato'bhyAsavAsane ca; anyathA'sampUrNavastugrahaNamapi syAt, tathA ca na niraMzaikakhabhAvamevaitat / na cAnyathA apaTIyastvAdi, anubhavasya tanmAtragrahaNatvAt, tadatiriktarUpAntarAbhAvAt, (svo0 vyA0) hetunA, skhalakSaNamAtragrAhakatvenetyarthaH, na tadbhinnazaktika-nAkSajJAnabhinnazaktika10 miti / kizcAnena-parikalpitena tathAvidhavikalpotpattau samAnametadakSajJAneneti bhaavH|| pakSAntaraparijihIrSayA''ha-niraMzaikakhabhAvatvAca kAraNAd vastuno'nubhavo'pi, prakramAt tadanubhavaH, na paTIyAnapaTIyAMzca yujyate, niraMzaikasvabhAvatvAd vastunastathAvidhaikakhabhAvasyaivAsya bhAvAt / tadetadbhedo'pi na tathAvidha15 vikalpotpattyanutpattinimittamiti prakRtayojanA / tathA atyantAsata utpAdena hetunA anubhavasya sarvathA hetvananvayataH kAraNAt tattathAbhAvAbhAvena abhyAsavAsane ca, "anubhavasya na yujyate' iti vartate, paunaHpunyakaraNamabhyAsaH, pUrvAnubhUtaM saMskArAnuvedhazca vAsanA, naite atyantAsata utpAde bhavata iti bhAvanIyam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame asampUrNavastugrahaNa20 mapi syAt anubhavApaTIyastvAdibhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tathA ca na niraMzaikakhabhAvamevaitat-vastu, kintu sAMzAnekasvabhAvamiti / na cAnyathA-uktaM prakAraM vihAya apaTIyastvAdi, 'Adi'zabdAt paTIyastvagrahaH, anubhavasya adhikRtasya / kuta ityAha-tanmAtragrahaNatvAt-vastumAtragrahaNasvarUpatvAt , anubhavasya tadatiriktarUpAntarAbhAvAt-tanmAtragrahaNatattvAti (vivaraNam) (13) tadanubhava iti / tasya-skhalakSaNasyAnubhavaH, paro hi tIvraH skhalakSaNAnubhavo vikalpajJAnahetuH, na punaritara iti pratipadyate // (14-15) tadeta do'pi na tathAvidhavikalpotpattyanutpattinimittamiti / tat-tasmAt kAraNAt etadbhedo'pi-anubhavabhedo'pi na-naiva tathAvidhasya-vidyudA30 dyadhyavasAyarUpasya vikalpasya ye utpattyanutpattI tayonimittaM-kAraNaM paTuranubhavo vikalpanimittaM 'apaTuzva na nimittamiti na bhavatItyarthaH // 1 'apaTuH khananimitta.' iti ca-pAThaH / 25
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 167 anyenopakArAdyayogAditi / evamabhyAsavAsanopagamAnnAtyantAsata evotpAdaH, satyasmiMstayorvAnAtratvAt, tadAtvAtirekeNa AkAlaM tadabhAvAt, pUrvasmAdatyantabhinnatvAt, tathApi tadabhyAsAdAvati- 5 prasaGgAditIndriyajamevaitat // __ etacAnekadharmake vastuni jJAnAvaraNAcchAditasya pramAtustathAvidhakSayopazamabhAvata ubhayostathAkhabhAvatvenAvagrahe hAvAyadhAraNArUpaM pravartata iti / anekadharmakatvaM ca vastunojnekavijJAnajanakatvAt, yogyayogibhirbhedenopalabdheH, anyathA tadabhedaprasaGgAt, dvayorapi 0 (kho0 vyA0) riktarUpAntarAbhAvAt / abhAvazca anyena-vastuvyatiriktena upkaaraadyyogaat| tatazca vastugrahaNabhedakRtamevApaTIyastvAd yasyeti sAMzAnekasvabhAvametaditi sthitam / evamabhyAsavAsanopagamAt kAraNAt kimityAha-nAtyantAsata eva utpAdaH / kuta ityAha-satyasmin-atyantAsata utpAde tayoH-abhyAsa- 15 vAsanayojhiAtratvAt / vAGmAtratvamevAha-tadAtvAtirekeNa-tadAbhAvAtirekeNa AkAlaM yAvadapi kAlastAvadapi tadabhAvAd-atyantAsata utpadyamAnasyAbhAvAt / abhAvazca pUrvasmAdatyantabhinnatvAt atyantAsata utpadyamAnasya / tathApi-evamapi tadabhyAsAdau tasya-anubhavasyAbhyAsavAsanAbhAve'tiprasaGgAt -anubhavAntarasyApyabhyAsAdizUnyasya tadbhAvaprasaGgAt / itIndriyajamevaitat- 20 'vijJAnamAviSTAbhilApamahirahirityevamAdi' 'ityadhikAropasaMhAraH / / etaccetyAdi / etacca-adhikRtajJAnam anekadharmake vastuni-ghaTarUpAdau jJAnAvaraNAcchAditasya pramAtuH-jIvasya tathAvidhakSayopazamabhAvataHdravyAdinimittacitrakSayopazamabhAvAt, ubhayoH-pramAtR-viSayayoH tathAkhabhAvatvena-citragrAhyagrAhakasvabhAvatvena hetunA avagrahehAvAyadhAraNArUpaM pravartata 25 iti grahaNakavAkyasamudAyArthaH / avayavArtha tu khayamevAha granthakAraH anekadharmakatvaM ca vastuna ityAdinA granthena / anekadharmakatvaM ca vastunaH-ghaTarUpAdeH / kuta ityAha-anekavijJAnajanakatvAt anekeSAM-vijJAnajanakamanekavijJAnajanaka tadbhAvastasmAt / ekenaiva svabhAvenaivaM bhaviSyatItyAha-yogyayogibhiH pramAtRbhiH bhedenopalabdheH sampUrNAsampurNadharmasAkSAtkAraNatvena drshnaadityrthH| anyathA-eva-30 1'tabheda0' iti ka-pAThaH / 2 prekSyatA 164tamaM pRSTham / 3 'ubhayayoH' iti a-pAThaH / 4 'sAkSAtkaraNena' iti gh-paatthH|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [sRtIyaH (mUlam) 'tattannimittatvAt , tdbhaavbhaavitvaanuvidhaanaat| marAvalpabhAve maha darzanamanimittamiti cet, na, alpasyaiva tannimittatvAt , tada5 bhAve'bhAvAd viprakarSAdyupaplavAt tattatsvabhAvatvAt, anyathA tdnupptteH| tatastato'nyatvAcca, khabhAvabhedena vyAvRtteH, anyathA (svo0 vyA0) manabhyupagame tadabhedaprasaGgAt-yogyayoginorabhedaprasaGgAt / prasaGgazca dvayorapiyogyayoginoH tattannimittatvAt tasyAH-upalabdheH tannimittatvAt-adhikRtavastu10 nimittatvAt / tannimittatvaM ca tadbhAvabhAvitvAnuvidhAnAt-adhikRtavastubhAvabhAvitvAnukaraNAt / atatrametadagdizAmityetadevAha marAvityAdinA / marau viSaye alpabhAve alpasya-chagaNAdeH sattAyAM mahadarzanaM mahataH-vatsAderiva darzanam animittam , alpasyApratibhAsanena nimittatvAyogAt / iti cet , etadAzaGkayAhana, alpasyaiva-chagaNAdeH tannimittatvAt-mahaddarzananimittatvAt / tannimittatvaM 15 ca tadabhAve'bhAvAt-alpAbhAve'bhAvAd mahaddarzanasya / kathamidamatatpratibhAsI. tyAha-viprakarSAdyupaplavAt / viprakarSaH-dezaviprakarSaH / 'Adi'zabdAt tathAvidhajJAnAvaraNakSayopazamaparigrahaH, tAbhyAmupaplavAd bhrAnteH / upaplavazva tattatvabhAvatvAt tasya-viprakarSAdeH tatsvabhAvatvAt-upaplavajananasvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tdnupptteH| anyathA--evamanabhyupamage tadanupapatteH20 upaplavAnupapatteH, na hyasAvanyanimitto'nimitto veti bhAvanIyam / mUlasAdhya eva hetvantaramAha-tatastato'nyatvAca / tatastataH sajAtIyetarAdevicitrAd vastunaH anyatvAcca kAraNAdanekadharmakaM vastviti / yadi nAmaivaM tataH kimityAhakhabhAvabhedena vyAvRtteH tatastataH / kimityetadevamityAha--anyathA-evamana (vivaraNam ) 25 (11) atantrametadagdizAmiti / atantram-anAyattametat-vastubhAvabhAvisvAnukaraNamarvAgrazAM pramAtRNAM sambandhinaH, jJAnasyeti gamyate // (12) vatsAderiva darzanamiti / 'marubhUmau hi alpo'pi chagaNako bhUmisvAbhAvyAdeva vatsaka iti pratibhAsate dUrAt tam / 1 'tattannimittatvAta' iti g-paatthH| 2'tataH kimi0' iti ka-pAThaH /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 169 (bhUlam) tadekatvaprasaGgAt , tadanyatvahetutvenAvizeSAt, anyatvasya cA. kalpitatvAt, kalpitatve tttvtstdbhaavaaptteH|| khahetuta eva tat tadanyebhyo'nyatvaikakhabhAvaM bhavatIti cet, na,5 paTAnyatvakasvabhAvAnyatve paTavat kaTAdInAM tadbhAvApatteH, tathAkhabhAvAdanyakhabhAvatvAt , acitrasyAnekAnyatvaikatvAyoge tacinnatayA (svo0 vyA0) bhyupagame svabhAvabhedamantareNa tatastato vyAvRttyabhyupagama ityarthaH, tadekatvaprasaGgAt-vyAvartyamAnaikatvaprasaGgAt / prasaGgazca tadanyatvahetutvenAvizeSAt 10 tasya-vastuno vyAvRttimataH anyatvahetutvenAvizeSAd vyAvaya'mAnAnAm / taddhi tebhyo. 'nyat , tadanyatvasya ca ta eva hetavaH, yadeva caikamapekSya tadanyatvaM tadevAparamapi, na caitat tadabhedamantaraNeti hRdayam / kimanena kalpitenetyAzaGkAnirAsAyAha-anyatvasya cAkalpitatvAt tasya vyAvRttimato vyAvartyamAnebhyaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-kalpitatve tadanyatvasya tebhyaH tattvataH-paramArthataH tadabhAvA-15 patteH tasya-vyAvRttimato'bhAvApatteH, vyAvartyamAnA'nanyatvena // __ parAbhiprAyamAha-vahetuta eva tat-vastu prastutaM tadanyebhyo vyAvaya'mAnebhyaanyatvakasvabhAvam anyatvamevaikaH svabhAvo yasya tat tathA bhvti| iti cet, etadAzaGkayAha-netyAdi / ne-naitadevam / kuta ityAha-paTAnyatvakasvabhAvAnyatve paTAnyatvamevaikaH svabhAvo yasya vastunaH-adhikRtasya tat paTAnyatvaikasvabhAvaM tasmAdaH 20 nyatvaM paTAnyatvakasvabhAvAnyatvaM tasmin paTAnyakatvakasvabhAvAnyatve sati paTava diti nidarzanam , kaTa-zakaTAdInAM bhAvAnAM tadbhAvApatteH-paTabhAvApatteH / Apattizca tathAkhabhAvAt-paTAnyatvaikasvabhAvAt adhikRtavastunaH; anyakhabhAvatvAt (vivaraNam) (11-12) taddhi tebhyo'nyat , tadanyatvasya ca ta eva hetava iti / tat- 25 agha(pa)TAdi vastu hi[:]-yasmAt tebhyaH-vyAvartamAnebhyaH paTAdibhyo'nyat-bhinnaM vartate / yadi nAmaivaM tataH kimiti cet ucyate-anyatvasya ca ta eva-ghaMTAdayo hetavaH, na tu ghaTapratibaddhA api svabhAvAH / / 1evaitattadA'nyebhyo'nyaH' iti ka-pAThaH / 2 'tadanyatvaM ca' isi k-paatthH| 3 'yadaiva' iti ka-pAThaH / 4 'mato bhAvA.' iti k-paatthH| 5 'na' iti pATho nAsti gha-pustake / 6 'paTAdayo' iti k-paatthH| 7 'nanu ghaTa.' iti ka-pAThaH / - anekAnta0 22
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) ekAntaikatvAbhAvAt, pAramparyeNAnekajanyajanakatvAca, anyathA tadbhAvAsiddheH, paramparAhetuto'pi bhAvAt, tathAvidhatadbhAvabhAvi5 tvopapatteH, puSkalasya cAnantareNApyayogAt tadA tdbhaavaabhaavaaditi| anantarajanyatvameva paramparAjanyatvamiti cet, na, paramparA (kho0 vyA0) kaTAdInAM pttbhaavaapttiH| paTakaTAdisamudAyAnyatvaikasvabhAvaM kathaM paTAnyatvaikakhabhAvamucyate ityucyte-acitrsyaanekaanytvaiktvaayogaat| tathA cAha-acitrasyetyAdi / 10 acitrasya-vivakSitavastuna ekakhabhAvasya anekAnyatvaikatvAyoge anekebhyaH paTAdibhyaH anyatvamanekAnyatvaM tasyaikatvamanekAnyatvaikatvaM tasyAyoge, uktavat tadekatvaprasaGgena tasmin sati tacitratayA-vivakSitavastvekakhabhAvasya citratayA / kimityAha-ekAntaikatvAbhAvAt vivakSitavastunaH, ekasvabhAvasyeti prakramaH / hetvantaramAha-pAramparyeNAnekajanyajanakatvAca anekadharmakatvaM vastuna iti / 15 pAramparyeNa-ekAdivyavadhAnApekSayA, janyazca janakazca janyajanakaH, anekeSAM janyajanakaH anekajanyajanakastadbhAvastasmAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame tadbhAvAsiddheH-adhikRtavastubhAvAsiddheH / asiddhizca paramparAhetuto'pi sakAzAd bhAvAt adhikRtavastunaH / na hi pitAmahAdyabhAve'pi pautrAdibhAva iti bhAvanIyam / ihaiva yuktimAha-tathAvidhatadbhAvabhAvitvopa2. patteH tathAvidham-ekAdivyavadhAnavaca tat tadbhAvabhAvitvaM ca-paramparAkAraNabhAvabhAvitvaM caitadevopapattistataH / etadapyaGgIkartavyamityAha-puSkalasya ca tadbhAvabhAvitasya anantareNApi kAraNena saha ayogAt / ayogazca tadA-kAraNAdikAle tadbhAvAbhAvAt-kAryAdibhAvAbhAvAt , anyathA janyajanakatvAbhAvaH savyetaragoviSANavaditi / anantarajanyatvameva kAryasya paramparAjanyatvam / (vivaraNam) (8) kaTAdInAM paTabhAvApattiriti / tathAhi-paTaH paTAnyatvakasvabhAvAt stambhAdeH parArthAta sakAzAt anyatve sati paTaH sampanna evaM kaTAdirapi paTaH (?) prApnoti, tasyApi paTAnyatvakasvabhAvAt stambhAdeH sakAzAt vyAvRttatvAt / na caitad dRSTamiSTaM vA / ataH sAmarthyAdabhyupagantavyamidam / yAvatpramANebhyaH padArthebhyaH 30 paTo vyAvartate, tAvantastasya vyAvartakA svabhAvabhedA iti / 1 'tayorvivakSita' iti ka-pAThaH / 2 'pitAdhabhAve' iti ng-paatthH| 3 'tvApatteH' iti 25 gh-paatthH|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyA municandrIya vivaraNayutam (mUlam ) 171 janakAnAmanantarajanakatvAyogAt, tatsvabhAvAdibhedAt tadbhedena ca tattajanakatve na tadeva tat // evaM janakatvespi yojanIyamiti taccitrasvabhAvatA / sukhaduHkhA- 5 dihetutvAcca svabhAvabhedena sukhAdijanakatvAt teSAM cAhrAdAdirUpatvena jJAnAdanyatvAt, tatkharUpeNa bAhyAvedanAt, jJAnabhAve'pi kacit tadabhAvAt tathA'nubhavasiddhatvAt / ajJAnatve kathamamISAmanubhava iti cet, sattvAdivat kathaJcijjJAnAbhedAt, tadu ( kho0 vyA0 ) iti cet, etadAzaGkayAha - na, paramparAjanakAnAM hetUnAm anantarajanakatvAyogAt / ayogatha svabhAvAdibhedAt / svabhAvabhedaH pratItaH / 'Adi' zabdAt kAlabhedaparigrahaH / tadbhedena ca - svabhAvAdibhedena ca tattajanakatve teSAm - anantaraparamparAhetUnAM tajjanakatve, prakramAd vivakSitakAryajanakatve / kimityAha - na tadeva tat nAnantarajanyatvameva paramparAjanyatvamiti nigamanam // 15 evamityAdi / evam uktanItyA janakatve'pi yojanIyam / pAramparyeNAnekajanakatvAdadhikRtavastunaH, anyathA tadbhAvAsiddheH tato'nekabhAvAsiddheH, paramparAhetuto'pi bhAvAdanekeSAm / evaM zeSamapi svadhiyA yojanIyam / iti evaM taccitrasvabhAvatA tasya vastunazcitrasvabhAvatA, anekadharmakatvamityarthaH / - 10 hetvantaramAha - sukhaduHkhAdihetutvAcca, anekadharmakaM vastu / kathametadevami - 20 tyAha-svabhAvabhedena sukhAdijanakatvAd vastunaH / 'Adi' zabdAd duHkhamohajJAnAdigrahaH / na te tatkRtajJAnato'nye ityAzaGkApohAyAha teSAM va sukhAdInAm AhlAdAdirUpatvena hetunA, AhlAdarUpaM sukham paritAparUpaM duHkham, asaMvatsvabhAvo moha iti kRtvA / kimityAha - jJAnAdanyatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha -- tatsvarUpeNa - AhrAdAdilakSaNena jJAnenaiva bAhyAvedanAt / 25 itazcaitadevaM jJAnabhAve'pi kvacit-viraktAdau tadabhAvAt - AhlAdAdyabhAvAt / abhAvazca tathAsnubhavasiddhatvAt, AhlAdAdyabhAvenApi bhAvavedanAdityarthaH / ajJAnatve sati kathamamISAM sukhAdInAm anubhavaH ? / iti cet, etadAzaGkayAha-sattvAdivaditi nidarzanam / 'Adi' zabdAjjJeyatvAdigrahaH / kathaJcijjJAnAbhedAt / tathAhi na sattvameva jJAnam, sattvamAtratve jJAnasya sarvatra 30 ; 1 ' tadugratvena' iti ka- pAThaH / 2 sarvatrAyameva pAThaH / 3 'deva kimityAha' iti ka-pAThaH / 4 ' zabdAt prameyatvAdi0' iti Ga-pAThaH /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) dagratvena tathA tajjJAnaraJjanAt, ubhayostatvabhAvatvAt, yugapat pravRttyavirodhAt, sukhAdijJAne tathA'nubhavasiddhatvAt , tattadvacana5 siddhezca "AvirbhAvatirobhAvadharmakaM vastu na kRtArthe prakRtipravRttiH tadvirAgAt tavRttisaGkhyAca" iti vacanaprAmANyAca // tathA "anityatA sarvasaMskRtAnAM duHkhatA, sarvasAzravANAM zUnyAnA (svo0 vyA0) jJAnaprasaGgaH / atha ca jJAnena tadAtmIyamanubhUyata iti / yuktyantaramAha-tadudagra10 tvena-sukhAdhudagratvena tathA-ekalolIbhAvena tajjJAnaraJjanAt-sukhAdijJAnaraJjanAt / etaccaivamitthamityAha-ubhayoH-sukhAdijJAnayoH tatsvabhAvatvAtrakhyaraJjakasvabhAvatvAt / ata eva yugapat pravRttyAvirodhAt, sukhAdInAM jJAnasya ceti prakramaH / avirodhazca sukhAdijJAne tathA-kathaJcid minnasukhAdivedakatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt , amISAM anubhava iti yogaH / hetvantaramAha15 tattadvacanasiddhezca hetoH, anekadharmakaM vastu / tasmiMstasmin sAGkhyAdivacane yathA siddhaM tat tathA'bhidhAtumAha-AvirbhAvetyAdi / AvirbhAvaH-prakaTabhAvaH, tirobhAvastvaprakaTabhAvaH, etaddharmakaM vastu pradhAnAkhyamityanekadharmakatA / tathA na kRtArthe puMsi prakRtipravRttirmahadAdibhAvena tadvirAgAta-puruSavirAgAt tadvRttisaGkhyAca-prakRtivRttisaGkhyAca, tatazcAvirakte pravRttirvirakte vRttisaGkSayazca, 20 puruSo'pi viraktazcAviraktazcetyanekadharmakatA iti vacanaprAmANyAt / / tathA'nityatA-nazvaratA sarvasaMskRtAnAM-sarvakRtakAnAM duHkhatA-bAdhAyuktatA duHkhapariNAma-duHkhasaMskAra-duHkhApekSayA yathAsambhavaM sarvasAzravANAM-- (vivaraNam) (9) atha ca jJAnena tadAtmIyamanubhUyata iti / ayamatrAbhiprAyaH-yathA 25 jJAnena kathaJcid bhinnamapi svasattvamanubhUyate, evaM sukhAdayo'pi dharmavyatiriktA api jJAnena vedyanta iti // (22) duHkhapariNAmaduHkhasaMskAraduHkhApekSayeti / yat karma ihalokaparalokayoduHkhaphalaM tad duHkhaM yathA dhIvarAdInAM,pariNAmaduHkhaM yat tathAvidhAnAcAravatAM samprati sukharUpatayA vedyamAnamapi pariNatau narakAdiphalaM yathA tathAvidhabhoginAM, saMskAraduHkhA30 pekSayeti yad bAhyasukhakAraNasampattAvapi zokaviSAdAntaroplavavazenAsvAsthyamiti // 1 tat tadvRtti' iti g-paatthH| 2 'sarvathAstravANAM' iti u-paatthH| 3 'jJAne na ca tadA.' iti k-paatthH| 4 'bhUya iti' iti ka-pAThaH / 5 'bhAginAM saMskAraduHkhaM yad bAhyaM sukha.' iti c-paatthH| 6 'yat karma ihaparalokayorduHkhaphalam' iti k-paatthH|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 173 (mUlam) tmakate sarvadharmANAmavikAriNI tathAtA" iti vacanaprAmANyAca ityanekadharmakaM vastu // iha ca jJAnAvaraNAdyAcchAditaH chadmasthaH pramAtA, bodhavizeSa- 5 darzanAt / tasyAhetukatve'pyaprayogAt (2), sadAbhAvAdiprasaGgAt, bodhamAtrasyAhetutvAt, bhedakAbhAve viziSTatvAbhAvAt, nyAyato'tiprasaGgAt , tadbhAve ca tasyaivAvaraNatvAt, iti tathAvidhanayanapaTalA (stro0 vyA0) sarvarAgAdiklezavatAM zUnyAnAtmakate-tattvatastuccharUpe sarvadharmANAM-vyAvRtti-10 dvAraparikalpitAnAmanityaduHkhAdidharmato'nekadharmakatA / tathA avikAriNI-upAdAnanimittakRtavikArazUnyA tathAtA-buddhatA tathAbhAvarUpA prAgvikArabhAvenAnekadharmatA iti vacanaprAmANyAceti-evamanekadharmakaM vastu / ete ca sarva eva vastuno'nekavijJAnAdyupAdhibhedabhinnAH svabhAvahetubhedA iti gamakAH / tathAhianekavijJAnajanakatvaM tatsvabhAvaH / sa ca kathaJcit tadbhinnatayA'nekadharmakatayA vyAptaH, 15 anyathA tatastato'nyatvAdyabhAvaH / evaM zeSeSvapi hetuSu bhAvanIyamiti // iha cetyAdi / iha ca-anekadharmake vastuni jagati vA / kimityAha-jJAnAvaraNAdyAcchAditaH-tatpudgalapratibaddhasAmarthyaH, chadmasthaHpramAtA-prANI / kuta etadevamityAha-bodhavizeSadarzanAt-bodhabhedopalabdheH iha vastuni tasyabodhavizeSasya, ahetukatve sati ayogAt, ayogazca sadAbhAvAdi-20 prasaGgAt / 'Adi'zabdAdabhAvagrahaH / bodhamAtrasyAhetutvAda bodhavizeSa prati bhedakAbhAve-tadanyavastvabhAve viziSTatvAbhAvAt bodhamAtrasya nyAyataH, atiprasaGgAt sarvabodhaviziSTatvApattyA / tadbhAve ca-bhedakabhAve ca tasyaiva (vivaraNam) (10-11) vyAvRttidvAraparikalpitAnAmiti / ye hi ghaTAdAvajran tattadartha-25 vyAvRttivazena mUrtatva-prameyatva-sattvAdayo dharmAste zUnyA vandhyAsutavat svbhaavrhitaaH| ata evAnAtmAnaH kSaNAntareSvananvayinaH / atrApi zabdadvayocAraNAnyathA'nupapatterabhidheyabhedena svabhAvadvayaM dharmANAM siddhamiti // . (12) tathAbhAvarUpeti / nirmalajJAnasantAnarUpA // 1'bhedato.' iti k-paatthH| 2 'tadbhinnayA' iti gh-paatthH| 3 'dharmatayA' iti ka-pAThaH / 4 tadartha.' iti ka-pAThaH / 5 'kSaNAntareSvatattvayinaH' iti c-paatthH| 6 "zabde dvayocA. raNe'nyathA.' iti ka-pAThaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) dikalpaM tajjJAnavizeSakAri viruddhaceSTAdinimittaM tato'nyat taditi tattvavAdaH / kSayopazama bhAvazcAsya kAlapariNatyA viziSTA5 nuSThAnatazca tattatsvabhAvatayA nayanapaTalA dihAsarUpaH pratiprANyeva yathocitaM tathAvidha citrAvabodha liGgAvaseyaH / tasmiMzca sati tatsAmarthyata eva viSayasya tajjJeyatvapariNatibhAvAt, viSayiNo'pi ( svo0 vyA0 ) - bhedakasya AvaraNatvAditi evaM tathAvidhanayanapaTalAdikalpaM tathAvidhaM10 svacchaM naikAntato bodhavighAtakAri nayanapaTalaM pratItam / 'Adi' zabdAcchrotrAdimalagrahaH / etatkalpam - etattulyaM tajjJAnavizeSakAri tasya - chadmasthapramAturbodhavizeSakaraNazIlaM kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti jJAnAvaraNavyApAra ukto veditavyaH / viruddhaceSTAdinimittamityanena tvAdizabdAt kSisacAritramohanIyAdivyApAra iti / tataH chamasthapramAtuH tadbodhAdervA anyat arthAntarabhUtaM tat - jJAnAvaraNA15 dikarma iti tattvavAdaH / kSayopazamabhAvazcAsya karmaNaH kAlapariNatyA mandAnubhAvasya viziSTAnuSThAnatazca tIvravipAkasya, athavA kAlapariNatyA viziSTAnuSThAnatazceti samuccayapakSaH / tattatsvabhAvatayA tasya karmaNaH tatsvabhAvatayA - kAlapariNatyA dikSayopazamakhabhAvatayetyarthaH, nayanapaTalAdihAsarUpaH kSayopazamabhAvastadekAntAnivRtteritthaM nidarzanamiti bhAvanIyam pratiprANyeva prANinaM 20 prANinaM prati pratiprANyeva yathocitamiti kriyAvizeSaNam, yasya ya ucitaH tathAvidhacitrAvabodhaliGgAvaseyaH, tathAvidhaH - uccAvacAdibhedena citrAvabodhastattadviSayabhedata etaliGgAvaseyaH kSayopazamabhAvaH / tasmiMzca sati kSayopazamabhAve tatsAmarthyata eva - kSayopazamabhAvasAmarthyata eva avagrahAdirUpamindriyajJAnamupajAyate iti yogaH / kathamityAha - viSayasya - ghaTarUpAdestajjJeyatvapariNati25 bhAvAt vivakSitendriyajJAnajJeyatvapariNatibhAvAd viSayiNo'pi - adhikRtendriya( vivaraNam ) 1 (12) kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti / kSayopazamo hi veditAnAM jJAnAvaraNakarmapudgalAnAmabhAvena zeSANAM tu keSAJcid viSkambhitodayatvenAnyeSAM cApanItAvArakasvabhAvatvenocyate / ataH kSayopazamApattau jJAnAvaraNakarmapudgalAnAM bhAvA30 bhAvau iti paryAlocyoktaM kSayopazamato bhAvAbhAvAbhyAmiti // 174 [ tRtIyaH 1 ''nyaditi' iti ka- pAThaH / 2 'bhAvasya' iti ka-pAThaH / 3 'AvarakatvA0' iti Ga-pAThaH / 4 'svasthaM naikAntato' iti gha- pAThaH / 5 'ceSTAdinimittyanena' iti ka-pAThaH / 6 'liGgo'vaseyaH ' iti ka - pAThaH / 7 'tasmin sati' iti ka-pAThaH / 8 'ito yogaH' iti pAThaH / 9 ' apanIyAcAraka0' iti ca pAThaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 175 (mUlam) tajjJAtRtvapariNatyupapatteH, ubhayostathAsvabhAvatvAt , anyathA tadanupapatteH, atiprasaGgAt, nayanapaTalAdihAsa iva sthUrAvabodhAdi, tadAnurUpyata AvidvadaGganAdisiddhaM tathAvidhavastumA vAvagrahehA-5 cAyadhAraNArUpaM matijJAnasajJitamindriyajJAnamupajAyate "tadindriyAnindriyanimittam" iti vacanAt // tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / (kho0 vyA0) jJAnasya tajjJAtRtvapariNatyupapatteH-prastutaviSayajJAtRtvapariNatyupapatteH / upa-10 pattizca ubhayoH-viSaya-jJAnayoH tathAsvabhAvatvAt-tajjJeyatvatajjJAtRtvabhavanakhabhAvatvAt, anyathA-tattatsvabhAvatvamantareNa tadanupapatteH-viSaya-viSayiNoH tajjJeyatvatajjJAtRtvapariNatyanupapatteH / anupapattizca atiprasaGgAt tattatsvabhAvatAmantareNa tajjJeyatva-tajjJAtRtvabhAve tadvat tadantarApattyatiprasaGga iti bhAvanIyam / nayanapaTalAdihAsa iva iti nidarzanam / sthUrAvabodhAdi, 'Adi'-15 zabdAt tathAvidhaceSTAgrahaH / tadAnurUpyataH, prakramAt kSayopazamabhAvAnurUpyeNa, AvidvadaGganAdisiddhamavipratipattyA tathAvidhavastugrAhyeva-tajjJeyatvapariNatavastugrAhyeva, na tvaviSayaM sadAbhAvAdiprasaGgena, avagrahAvAyadhAraNArUpaM paristhUrajAtibhedena matijJAnasajJitaM svatatre indriyajJAnamupajAyate savikalpameva / indriyajJAnatA cAsya "tadindriyAnindriyanimittam" iti 20 vacanAt tat-matijJAnaM indriyAnindriyanimittam , anindriyaM-manaH, etannimittamiti savikalpakametat // __ avagrahasvarUpAbhidhitsayA''ha-tatrAvyaktamityAdi / tatreti pUrvavat , avyaktam-asphuTam , AlocanAvadhAraNamiti yogaH / tadeva viziSyate yathAsvamiti / yathA''tmIyam indriyaiH-sparzanAdibhirviSayANAM-sparzAdInAM yathA''tmIyaM 25 yo yasya viSaya ityarthaH, AlocanAvadhAraNamiti AG maryAdAyAM locanaMdarzanam / etaduktaM bhavati-maryAdayA sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmAdikalpanArahitasya darzanam-AlocanaM tadevAvadhAraNamAlocanAvadhAraNam / etat avagraho'bhidhIyate / avagrahaNamavagraha ityanvarthayogAditi // 1-2 tasvArthAdhigamasUtre (a0 1, sU0 14) /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH avagRhIte viSayArthaikadezAccheSAnugamanena nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAvyavasAyApanodo'vAyaH dhAraNA pratipattiH,yathAkhaM matyavasthAnamava5 dhAraNaM ca / na caikatvAdavabodhasyeha cAturvidhyAbhAvaH, sarvathaikatvA (svo0 vyA0) evamavagrahaM kathayitvA IhAsvarUpaM kathayannAha-avagRhIta ityAdi / avagRhIta ityanena kramaM darzayati / avagRhIte sAmAnye IhA pravartate / tAmAha-viSayAthaiketyAdi / viSayaH-sparzAdiH, sa evAryamANatvAdartho viSayArthastasyaikadezaH sAmAnyama10 nirdezyAdirUpaM tasmAd viSayArthaikadezAt paricchinnAdanantaraM sparzamAtragrahe tasya sarpamRNAlasparzasAdhAt zeSAnugamanena sadbhUtAsadbhUtoSNatvAdivizeSatyAgopAdAnAbhimukhyarUpeNa, na saMzaye iva sarvAtmaparikuNThacittabhAvato'nanugamena / kimityAha-nizcayavizeSajijJAsA ceSTeti / nizcIyate'sAviti nizcayaH mRNAlasparzAdiH, sa eva vizeSyate'nyasmAditi vizeSaH, tasya jJAtumicchA jijJAsA tayA 15 ceSTA-bodhaH svatattvAtmavyApArarUpA IhA ucyate // ___evamIhAmabhidhAyAvAyamabhidhAtumAha-avagRhIta ityAdi / anenApi kramamAcaSTe / avagRhIte viSaye-sparzasAmAnyAdau tataH samyagasamyagiti mRNAlasparza ityevamAdAnAbhimukhyaM samyak , tatra tadbhAvAnuguNyAt , na ahisparza ityevaM parityAgAbhimukhyamasamyak , tatra tadbhAvavaiguNyAt / iti-evamIhAyAM pravRttAyAM satyAM 20 tataH kimityAha-guNadoSavicAraNAvyavasAyApanodo'vAya iti / iha mRNAle'sAdhAraNo dharmo guNaH, tatrAsambhavI tu doSaH, tayorvicAraNA-mArgaNA tayA vyavasAyaH-vimalatarabodhaH sa evAphnodaH mRNAlasparza eveti nizcayAdapanudati tatrehAmiti kRtvA avAya ityayamevaMvidho'panodo'vAya iti / avaitItyavAyaH, nizca yena paricchinattItyarthaH // 25 evamavAyamabhidhAyAdhunA dhAraNAmabhidhitsayA''ha-dhAraNetyAdi / dhAraNeti lakSyaM pratipattiH-upayogApracyutiH / yathAsvamiti yathAviSayaM yo yaH sparzAdiviSayaH mRNAlasparzAnubhavasyAnAza ityarthaH / tathA matyavasthAnamityupayogAntare'pi (vivaraNam ) 30 (18) tatra tadbhAvAnuguNyAditi / tatra-vijJAne tadbhAvasya-mRNAlasparzasadbhAvalakSaNasyAnuguNatvAt / / 1 'gRhItaviSayA.' iti ga-pAThaH / 2 'tvAd bodhaH' iti gha-pAThaH / 3 'sadbhUtoplatvAdi.' iti ka-pAThaH / 4 'vicAraNAdhyavasAyA0' iti Ga-pAThaH / 5 'mRNAle sAdhAraNe dharmo' iti Ga-pAThaH /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam siddheH, krameNa bhAvAt sampUrNabhavane'niyamAt / dRzyata evehAdyabhAve'pi kacidavagrahamAtram , tathA niravAyehA / anirdhAraNazcAvAyaH, tathA tadanubhavasiddheH / ata evaikatvamapi, kathazcidekAdhi- 5 karaNatvAt , tatraiva pravRtteH, tadvedyadharmANAmitaretarAnuvedhAt / tathA ca yadidaM tadA dRSTamapi nopalakSitam, ISallakSitamapi na samyam jJAtam , tadidAnImavadhAritam , ityasti vyavahAraH / na cAyaM bhrAntaH, (svo0 vyA0) zaktirUpAyA mateH kvacidavasthAnam , tathA'vadhAraNaM ceti kAlAntarAnubhUtaviSaya-10 gocaraM smRtijJAnamiti bhAvaH / evametenAvicyuti-vAsanA-smaraNarUpA trividhA dhAraNetyuktaM bhavati // na cetyAdi / na ca ekatvAdavabodhasya avabodhasAmAnyApekSayA iha-matijJAne indriyapratyakSe cAturvidhyAbhAvo'vagrahAdirbhedena / kuta ityAha-sarvathaikatvAsiddheH avabodhasya / asiddhizca krameNa bhAvAt avagrahAdInAm , tathA 15 sampUrNabhavane'vagrahAdArabhya dhAraNAntabhavane aniyamAt kAraNAt / adhikRtopadarzanAyAha-dRzyata ityAdi / dRzyata eva loke IhAdyabhAve'pi / 'Adi'zabdAdavAyAdigrahaH / kacit-devadattAdau avagrahamAtram , tathA niravAyehA dRzyate kvacit , nirdhAraNazcAvAyo dRzyate kvacit , tathA tadanubhavasiddheHkevalatvenAvagrahAdInAmanubhavasiddheH kAraNAt , na cAturvidhyAbhAvaH / ata eva 20 tathAtadanubhavasiddhereva ekatvamapi avagrahAdInAm / yuktimAha-kathaJcidekAdhikaraNatvAt tattaddharmagrahaNena / ata evAha-tatraiva pravRtteH-avagrahAdigRhIta eva IhAdipravRtteH, kathaJciditi vartate / etatspaSTanAyaivAha-tadvedyadharmANAm-avagrahAdivedyasvabhAvAnAm itaretarAnuvedhAt-anyonyAnuvedhAt / aitadeva bhAvayati tathA cetyAdinA / tathA ca yadidaM tadA-tasmin kAle dRSTamapi sadi-25 tyanenAvagraeNhavyApAramAha / nopalakSitaM-na sAmIpyena taditaradharmAlocanayA lakSitam , anenehAvyApAraniSedhamAha / tathA ISallakSitamapi IhayA, na samyagajJAtamavAyarUpeNa tadidAnIM yanna samyag jJAtaM tat sAmpratam , avadhAritaMsamyag vijJAya cetasi sthApitamityasti vyavahAraH tadvadyadharmANAmitaretarAnuvedha 1 sampUrNe bhavane' iti ka-pAThaH / 2 mAtraH tathA' iti GA-pAThaH / 3 'etadeva kathayati' iti u-paatthH| 4 'grahApAyamAha' iti ka-pAThaH / anekAnta. 23
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam ) avigAnena prvRtteH| ata idamekAnekamanvayavyatirekavadU dIrghamapi kAlasaukSmyAt tathA'vabhAsata iti // 5 Aha-evamapi tattaddharmAvagrahaNAdeH srvessaamvgrhaaditvprsnggH| na, sthUretaradharmAlambanAvaraNabhedataH kramabhavanena tathAprarUpaNAt, tattvatastvayamadoSa eva / evaM cAvagrahAdibhAve tattaddharmabodhAt (skho0 vyA0) vyavasthApakaH / na cAyaM-vyavahAro bhrAntaH / kuta ityAha avigAnena pravRtteH 10 kAraNAt / prakRtayojanayA nigamanamAha ata ityAdinA / ataH-asmAt kAraNAt idaM-matijJAnasajJitamindriyajJAnam , ekAnekamavagrahAdisamudAyAtmakatvena anvayavyatirekavadanuvRttivyAvRttikhabhAvaM dIrghamapyavagrahAdikramamAvitvena kAlasaumyAt hetoH, tathA'vabhAsate, prakramAd yugapadiva avabhAsate, na tu yugapadevetyarthaH // 15 Aha-evamapi avagrahAdibhAve tattaddharmAvagrahaNAdeH 'Adi' zabdAt tattaddharmAsamarthaparyAlocanAdigrahaH / sarveSAm-avagrahAdInAM matibhedAnAmavagrahAdisvaprasaGgaH anvarthayogena / 'Adi'zabdAdIhAdigrahaH / etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sthUretaradharmAlambanAvaraNabhedataH kAraNAt / sthUretarAzca te dharmAzca sthUretaradharmAH, itare-sUkSmAH, ta evAlambanaM etaccAvaraNaM ceti 20 vigrahastayorbhedastasmAt kramabhavanena tathAprarUpaNAt-avagrahAditvena prarUpa NAt / tathAhi-sthUradharmAlambano'vagrahaH, sUkSmadharmAlambanA IhAdayaH, evamanyadavagrahAvaraNam , anyaccehAdeH / iha cAvaraNagrahaNaM kSayopazamopalakSaNamavaseyam / itthamupanyAsastu bhinnameva tadbodhAvArakamiti nidarzanArtham , kramabhavanaM tu prasAdhitamevetastathAprarUpaNaM nyAyyameveti bhAvanIyam / tatvatastvayaM sarveSAmavagrahAditvaprasaGgaH 25 adoSa eva, anvarthayogataH, tathAghaTanAditi / evaM ca-uktanItyA avagrahA. dibhAve, sanyAyata eva siddhaM savikalpakaM pratyakSamiti yorgaH / kuta ityAha-tat (vivaraNam ) __ (22-23) itthamupanyAsastu bhinnameva tadbodhAvArakamiti nidarzanArtha miti / itthamupanyAsastu kSayopazamabhedabhaNanaM parityajyAvaraNabhedabhaNanalakSaNaH / 30 punaH kimarthamityAha-bhinnameva-pRthageva tadbodhAvArakam-avagrahAdimatijJAnabhedAvArakaM jJAnAvaraNakarma ityetasyArthasya nidarzanamiti // 1 'svabhAvaM padArthamapyava0' iti k-paatthH| 2 prekSyatAM 179 tamaM pRSTham /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 179 (mUlam ) keSAJcit tathAsvabhAvatvenAkSarAnugatabodhabodhyatvAt , teSu anyathA nIlAdAviva pItAditvena bodhApravRtteH, kSayopazamasAmayato'kSaraprAyogyadravyagrahaNAvirodhAt, tathAvidhAnubhavasyAnyathA'nupapatteH,5 khasaMvedyatvena pratikSepAyogAt sannyAyata eva siddhaM savikalpaka pratyakSamiti // etena yat pareNAbhyadhAyi 'itazcaitadevaM, anyathA khAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam / astvevamapi ko doSa iti cet etadAzaya 'nivRttedAnImindriyajJAnavArtA 10 abhidhAnavizeSasmRterayogAt" ityAdi, tadapi parihRtamevAvaganta (kho0 vyA0) taddharmabodhAt-vastusadAdidharmabodhAt / tathA keSAzcid dharmANAM tathAkhabhAvatvena hetunA akSarAnugatabodhabodhyatvAt IhAdigocarANAM viziSTamano'nugatatvopalakSaNametat / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-teSu-akSarAnugatabodhabodhyeSu 15 dharmeSu anyathA nIlAdAviva vastuni pItAditvena rUpeNa bodhApravRtteH kAraNAt / kutastatrAkSaraprAyogyadravyagrahaNamityAzaGkAnirAsAyAha-kSayopazametyAdi / kSayopazamasAmarthyataH kAraNAt akSaraprAyogyadravyagrahaNAvirodhAt / sa hi kSayopazama eva tAdRzo yo bhASAdravyANi grAhayatItyarthaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tathAvidhAnubhavasya-akSarAnugatabodharUpasya anyathA- 20 akSaraprAyogyadravyagrahaNamantareNa anupapatteH kAraNAt / asya ca vasaMvedyatvena hetunA pratikSepAyogAt / kimityAha-sanyAyata eva uktanItyA siddhaM savikalpakaM pratyakSamiti // / etena-anantaroditena nyAyena yat pareNa-pUrvapakSavAdinA abhyadhAyi-abhihitaM puurvpkssgrnthe'| yadabhyadhAyi tadAha-itazcaitadevam , anyathA khAbhidhAna-25 vizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti prAptam , astvevamapi ko doSaH iti cet, etadAzaGkhya nivRttedAnImindriyajJAnavArtA abhidhAnavizeSasmRterayogAdityAdi vyAkhyAtamevaitaditi na vyAkhyAyate / (vivaraNam) (16) bodhApravRtteriti / ye hyakSarAnugatabodhabodhyA dharmAsteSu svabhAvAdeva 30 nirvikalpajJAnalakSaNo bodho na pravartata eveti // prekSyatAM 139tama pRSTha 140tamaM ca / 2 IkSyatAM 140 tamaM pRSTham / 3 139tame pRSThe 14*tame c|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) vyam, abhidhAnavizeSayojanA'siddhervAcyatadvodhayoreva tatvabhAvasvAt / nahi sarvatraiva smRtyapekSo vAcye vAcakaprayogaH, tathA'nanu5 bhavAt, antarjalpAkArabodhopalabdheH, prayoge uccAryamANasya zabdAntaratvAt , tasyApi tadvalenaiva pravRttaH, tdsmpRktbodhvtaa'nuccaarnnaat| praSTrA vyabhicAra iti cet, na, tasyApi praznAbhilApasampRktabodhavattvAt, anyathA praznAbhAvAt, vastunazcAnekakhabhAvatvena tasyApyabhidheyatvAt, sarvavastUnAmeva prAyastathA tathA sarvazabda (stro0 vyA0) tadapi parihRtamavagantavyam / kathamityAha-abhidhAnavizeSayojanAssiddheH kAraNAt / asiddhizca vAcyatadbodhayoreva-arthatajjJAnayoreva tatvabhAvatvAt prakramAt , smRtyanapekSAbhidhAnavizeSapravartanasvabhAvatvAt / amumevArtha spaSTayanAha-na hItyAdi / na yasmAt sarvatraiva, vAcya iti yogaH, smRtyapekSo vAcaka15 prayogaH / kuto netyAha-tathA-smRtyapekSaprayogarUpatvena ananubhavAt kAraNAt / kathamananubhava ityAha-antarjalpAkArabodhopalabdheH / iha prakrame tattvato'syaiva smRtitvAdityarthaH / tathA cAha-prayoge bhASAviSaye uccAryamANasya zabdasya zabdAntaratvAt / antarjalpAkArabodhazabdamadhikRtya tasyApi-prayoge uccAryamANasya zabdAntarasya tahalenaiva-antarjalpAkArabodhazabdasAmathyenaiva prvRtteH| 20 kuta etadevamityAha-tadasampRktabodhavatA-zabdAsampRktabodhavatA, avikalpabodhavatetyarthaH, bhANakeneti prakramaH / kimityAha-anuccAraNAt kAraNAt praSTrA-puruSeNa vyabhicAraH, sa hi tadasampRktabodhavAn tat pRcchan samuccArayati, anyathA praznAyogaH taidajJAnAdeva / iti cet, etadAzakyAha-na, tasyApi-praSTuH prshnaabhilaapsmpRktbodhvttvaat| itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupa25 game'vikalpabodhavataH praznAbhAvAt / tasmAt kiJcijAnan kiJcidajAnAnastatraiva pRcchatIti bhAvanIyam / vastunazca-vAcyasya anekasvabhAvatvena hetunA / tasyApi-praznazabdasya abhidheyatvAt kaarnnaat| abhidheyatvaM ca sarvavastUnAmeva (vivaraNam) (27) praznazabdatyAbhidheyatvAditi / prabhazabdasyApi kimidamityA[ha destadvastu 30 kathaJcid vAcyamityarthaH // , 'smRtyapekSyo vAcye' iti k-paatthH| 2 'tajjJAnAdeva' iti k-paatthH| 3 'draSTuH praznA0' iti k-paatthH| 4 'mitityAnudestad vastu' iti kha-pAThaH, 'mittyAnudestadvastu' iti tu ca-pAThaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 181 (mUlam ) vAcyakhabhAvatvAt , tattadravyAdyapekSakSayopazamabhedatastatastatastatra tatrAvilambitAdipratItibhAvAt , avigAnena tathA vyavahArasiddheH, asya cAnyathA'yogAt, nimittaanupptteH|| evaM ca sarvazabdAnAmapi prAyo yathoktaM srvvstuvaacktvmiti| kSayopazamAnurUpA ca chadmasthAnAM pratItiH / iti na samaM sarvathA vA (kho0 vyA0) prAya: bAhulyenAnabhilApyadharmAn vihAya tathA tathA-citrasamayAdiyogena sarvazabdavAcyasvabhAvatvAt / etadeva lezataH prakaTayati tattadityAdinA / taca 10 tat tadravyaM ca tattadravyam-udakAdi, 'Adi'zabdAt kSetrakAlAdigrahaH, tattaddravyAdyapekSata iti tattadravyAdyapekSaH, tattadravyAdyapekSazcAsau kSayopazamabhedazca bhedaH-vizeSa iti vigrahastasmAt / tatastataH, prakramAcchabdAt nIrodakAdeH, tatra tatra-udakAdau vastuni avilambitAdipratItibhAvAt avilambitAavyavahitA, yathA nIrazabdAd dAkSiNAtyasyodakArthe tatpratItiH, vilambitA tu tasyaiva 15 anyadezamAgatasya, anyathAsamayagrahe udakazabdAt tatreti iyamAdizabdena gRhyate / anyA ca citrA satyetarAdirUpeti pratItibhAvazca avigAnena tathA avilambitAditvena vyavahArasiddheH kAraNAt asya ca-vyavahArasya anyathA sarvavastUnAmeva prAyastathA sarvazabdavAcyasvabhAvatAmantareNa ayogAt / ayogazca nimittaanupptteH| tathAhi-kimatrAnyannimittaM tattatsvabhAvatAmantareNa? animittasya 20 ca sadAbhAvAdidoSa iti bhAvanIyam // evaM ca sarvazabdAnAmapi-nIrodakAdInAM yathoktaM prAyastathA tathA sarvavastuvAcakasvabhAvatvena iha prAyograhaNAt mRSAbhASAvargaNotthavandhyazabdavyavacchedaH / evaM yathoktaM sarvavastuvAcakatvaM sarvazabdAnAmapi / kSayopazamAnurUpA ca chamasthAnAM vizeSaNAnyathA'nupapattyA pramAtRRNAM prtiitiH| iti kRtvA na samaM- 25 na yugapat sarvathA vA-sarvairvA prakArairavilambitAdibhiH tadavasAyaH, prakramAdvAcya (bivaraNam ) (23) mRSAbhASAvargaNotthavandhyazabdavyavaccheda iti / prakRtIzvarAdayo hi zabdAH prakRtyaiva mRSAbhASAvargaNotthA vivakSitArthazUnyatayA vandhyasvabhAvA iti // (26) na yugapat sarvathA veti / ayamabhiprAyaH-sannihite'pi viSaye na 30 1 tathA citra' iti gh-paatthH| 2 prAyastathA sarva0' iti gha-pAThaH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam ) tdvsaayH| na banekapradIpAvabhAsite'pIndranIlAdI mandalocanAdInAM sarvAkAraM samo vA tadbodhaH, tathA'nanubhavAt, nimitta5 bhedaat| na cAsau na tannimittaH, tadbhAve bhAvAt , tadabhAve cAbhAvAditi / dIpamaNDalAdidarzanAd vyabhicAra iti cet, na, tasya (svo0 vyA0) vastusvabhAvAvasAyaH / amumevArtha dRSTAntadvAreNopadarzayannAha-na hItyAdi / na yasmAt anekapradIpAvabhAsite'pIndranIlAdau-ratnavizeSe mandalocanAdInAM pramA10 tRNAm , 'Adi'zabdAdamandalocanAdigrahaH / sarvAkAraM tattatpradIpAvabhAsApekSayA samo vA-tulyo vA tadvodhA-indranIlAdibodhaH / kuto netyAha-tathA'nanubhavAt-sarvAkArasamatvenAnanubhavAt / ananubhavazca nimittabhedAt, pradIpAvabhAsitendranIlAdijJeyadharmabhedAdityarthaH / na cAsau-asarvAkAro'samazcitrastarodho na tannimittaH-nendranIlAdinimittaH / kuta ityAha-tadbhAve-prastutendranIlAdi15 bhAve bhAvAt , tadabhAve cAbhAvAditi / na tadbhAvabhAvitvamAnaM niyamena tannimisatve nimittamityAha-dIpamaNDalAdidarzanAt 'Adi'zabdAd guJjAdigrahaH / vyabhicArastadbhAvabhAvitvasya niyamanimittatve'pi / uktaM ca-- "mayUracandrakAkAraM nIlalohitasannibham / sampazyanti pradIpAdermaNDalaM mandacakSuSaH // " (vivaraNam) sarvapramAtRNAM yogapadyenaiva jJAnamutpadyate, kintu kasyacit kiyatA'pi kAlavyavadhAnena kAlasya ca vyavadhAnenApi pravartamAnaM kasyacid vilambitaM vastvadhyavasAyakAraNaM kasyApya vilambitamiti // (9) anekapradIpAvabhAsite'pIti / yadA eka evendranIlAdiryugapadeva bahubhiH 27 pradIpaiH prakAzyate tadA kazcit pramAtA kathAzcid dharma paricchinatti, na tu sarva eva pramAtAraH sarvAtmanA taM paricchidanti, nApi yugapadevAsau tairjJAyate, kiM tarhi ? kAlabhedenApi // (16) 'Adi'zabdAd guJjAdigraha iti / kAcAdidoSopahatalocanA hi pramAtAro dIpakalikAM guJjAsamUhamayI miva kecidavalokayanti // 1 'bhAve vA'bhAvA.' iti ka-pAThaH / 2 'iti' iti pATho ga-prato nAsti / 3 'hItyAdinA / na' iti gh-paatthH| 4 tattatpratIpAvabhAsA.' iti gh-paatthH| 5 'eva candranIlA.' iti k-paatthH|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam ) tannimittatve'pi bhrAntatvAt, AntaradoSa vaiguNyenotpatteH tadvikalenAdarzanAt, indranIlAdidharmANAM tu tadanyavedinA'pi vedanAt, sUkSmadharmadraSTA'pi sthUrANAM grahaNAt, tathApratIteH / na caivaM dIpAdi - 5 draSTrA tad gRhyate iti doSavijRmbhitametat // 'doSAda saddarzana siddheH sarvadharmadarzanameva doSajamastviti cet, adoSajaM tarhi kITaka ? | nirvikalpena niraMzavastugrahaNam, na, tatrApyuktavat tadAzaGkA'nivRtteH, ekasthAnekakhabhAvatvavirodhAt, tasyA( kho0 vyA0 ) ityAdi / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tasya maNDalAdidarzanasya tannimittatve api- pradIpa nimittatve'pi bhrAntatvAt kAraNAt / bhrAntatvaM ca AntaradoSAtnayanarogAd vaiguNyamAntaradoSavaiguNyaM tena pradhAnahetunA utpatteH / etaccaivameveti TreDayannAha - tadvika lena - AntaradoSavikalena draSTeti sAmarthyAt adarzanAt dIpe satyapi dIpamaNDalAderityAntaradoSavaiguNyasya pradhAnatA / mA bhUdindranIlAdAvapyevamiti 15 vyatirekamAha - indranIlAdidharmANAM tu anekadIpAvabhAsitAnAM tadanyavedinA api - dharmAntaravedinA'pi pramAtrA vedanAt / etadevAha - sUkSmadharmadraSTrA'pi pramAtrA sthUrANAM grahaNAt / grahaNaM ca tathApratIteH / satsaMsthAnAdidharmagrahaNasaGgataiva tatkAntyAdipratItiriti bhAvanIyam / na caivaM dIpAdidraSTA-puruSeNa avizeSata eva tat - dIpamaNDalAdi gRhyate / iti doSavijRmbhitametat-dIpa- 20 maNDalAdidarzanamiti // 183 1 'draSTrA hi sthUrANAM' iti ga-pAThaH / 2 ' dRDhayannAha' iti ka-pAThaH / adarzanAd' iti ka-pAThaH / 4 'sAmarthyaM adarzanAt' iti Ga-pAThaH / 6 'dharmadraSTrA'pi' iti ka-pAThaH / doSAdityAdi / doSAt sakAzAt asaddarzana siddheH kAraNAt sarvadharmadarzanameva, sattvAdidarzanamityarthaH, doSajamastu / iti cet, etadAzaGkayAhaadoSajaM tarhi kIdRga darzanaM yadapekSAyaitad doSajamityarthaH / nirvikalpena jJAnena niraMzavastugrahaNam adoSajaM darzanamityabhiprAyaH / etadAzaktyAha-na, 25 tatrApi yathodite darzane uktavat yathoktaM doSAdasadarzanasiddherityAdi, tadAzaGkA'nivRtteH- doSajAzaGkA'nivRtteH / ekasya - vastuno'nekasvabhAvatva( vivaraNam ) (17-18) sUkSmadharmadraSTrA'pi pramAtrA sthUrANAM grahaNAditi / ye hi saMsthAnAdayaH paristhUrA dharmA mandAlocanapramAtRgamyAste kAntyA disUkSmadharmadRSTyA'pi vizada - 30 locanabalena pramAtrA paricchidyanta iti // 10 3 'dRSTveti sAmarthyo, 5] asminneva pRSThe /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam ) nyAyyatvAt tannivRttiriti cet, kiM tadekamekasvabhAvam ? / kimatrocyate ? vastukhalakSaNameva, na tasya sthUrAkArapratibhAsino - 5 sattvAt, aNUnAM cApratibhAsanAt, samUhasyAdravyasattvAt teSAmeva tattve tadanupalambhAt, samudAyadRzyasvabhAvatve'nekasvabhAvatvaprasaGgAt, pratyekamadRzyasvabhAvatvAt, tattadvede tadanaNutvaprasaGgAt samudAyadRzyasvabhAvatayA, anyathA yogibhirapyadarzanAt, tathApi ( kho0 vyA0 ) - virodhAt kAraNAt tasyAnyAyyatvAdanekasvabhAvatvasya tannivRttiH - nirvikalpena niraMzavastugrahaNe doSajAzaGkAnivRttistadbhAvasambhavAt / iti cet, etadAzaGkayAha kiM tadekamekasvabhAvaM niraMzaM yadbhAvasambhavena taddarzanamadoSajaM syAditi ? / kimatrocyate ? vastukhalakSaNameva aikamekaikasvabhAvam / etadAzakyAha-na, tasya-svalakSaNasya sthUrAkAreNa - UrdhvAdilakSaNena pratibhAsate tacchIlaM 15 ceti vigrahaH tasya ghaTAderityarthaH, asattvAt kAraNAt saJcayAtmakatvena aNUnAM cApratibhAsanAdityAdeH, bAhyAlambanavAdinai kAne kasvabhAvametadaGgIkartavyamiti yogaH / tathA'NUnAM cApratibhAsanAditi siddhameva / na hyaNavaH pRthagjanavijJAne pratibhAsante, tatsamUhaH pratibhAsata ityetannirAsAyAha- samUhasya, prakramAdaNusamUhasya, adravyasattvAt- aparamArthasattvAt / tadvyatirikto'dravyasaMsta eva tu santa iti 20 etaddvyapohAyAha- teSAmeva aNUnAM tave- samUhatve tadvat - aNuvat anupalambhAt / tathAhi--aNava eva samUhaste cAdRzyA iti / samudAyahazyasvabhAvA iti samUhe upalabhyanta ityapyasadityAha -samudAyadRzya svabhAvatve, prakramAdaNUnAm / kimityAha - anekasvabhAvatvaprasaGgAt / prasaGgazca pratyekamadRzyasvabhAvatvAt / aNUnAM tebhya eva samuditebhyo bheda ityatrApi doSamAha - tattadbhede tebhyaH25 pratyekamadRzyasvabhAvebhyastadbhede -samudAyadRzya svabhAvANubhede'bhyupagamyamAne tadanaNutvaprasaGgAt, teSAM samudAyadRzyasvabhAvAnAmanaNutvaprasaGgAt / prasaGgazca samudAyadRzyasvabhAvatayA kAraNena, anyathA pratyekatvenAdRzyasvarbhAvatayA yogibhirapyadarzanAt / tatazca samudAyadRzyasvabhAvA apara evaite bhAvA nANava iti ( vivaraNam ) - (11) tadbhAvasambhavAditi / tadbhAvasya - niraMzavastusattvasya sambhavAt // 10 30 184 1 'tasya' iti pATho na vidyate ga pratau / 2 'bhAvatvenaika0' iti gha-pAThaH / 3 'mekakhabhAvam' iti gha- pAThaH / 4 'lambanatvAdinaikA0' iti ka-pAThaH / 5 prekSyatAM 185 ta pRSTham / 6 ' ityevaM nirAsAyAha' iti Ga-pAThaH / 7 'aparaparamArtha 0' iti Ga-pAThaH / 8 'bhAvata yogi0' iti kapATha: / 9 bhAvAnAM aNava' iti ka-pAThaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) tadaNutvakalpane 'tiprasaGgAt, anyANUnAM samudAyAdarzane'pi tadbhAvaprasaGgAt, taistadbhedadarzane cAnekasvabhAvatApatteH teSAmevAyogibhiranyathAdarzanAt, anyathA anyataravijJAnasya aviSayatvaprasaGgAt, 5 dRSTeSTavirodhAt bhinnasaMsthAnabuddhyasiddheH, tattvataH aNusamudAyAvizeSatastadayogAt, asyAzvAnubhavasiddhatvAt, pratikSepAyogAt sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt, vizeSahetvabhAvAt tattvavyavasthA'nupa 185 ( svo0 vyA0 ) bhAvArtha: / Aha ca tathApi - yogibhirapyadarzane'pi tadaNutvakalpane - samudAya - 10 dRzyasvabhAvAnAmaNutvakalpane / kimityAha - atiprasaGgAt / prasaGgazca anyANUnAM pratyekamadRzyasvabhAvAnAM samudAyAdarzane'pi sati tadbhAvaprasaGgAt - samudAya - bhAvaprasaGgAt / tairityAdi / taiH, yogibhiriti prakramaH, tadbhedadarzane ca teSAM - samudAyahazyasvabhAvAnAmeva bhedadarzane ca- pratyekadarzane cAbhyupagamyamAne'nekasvabhAvatApatteH teSAm / Apattizca teSAmeva yogibhedadarzanagocarANAmayogi- 15 bhiranyathAdarzanAt, samudAyatvena darzanAdityarthaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaanyathA - evamanabhyupagame'nyatara vijJAnasya - yogivijJAnasya yogivijJAnasya vA aviSayatvaprasaGgAt tadAlambanasvaibhAvAbhAvena / na cAyaM nyAyyaH prasaGga ityAha- dRSTeSTavirodhAt / ayogijJAnAviSayatve dRSTavirodhaH, yogijJAnAviSayatve cAbhyupagamavirodha iti bhAvaH / doSAntaramAha - bhinnasaMsthAnabuddhyasiddheH, aNusamudAyAvizeSeNa ghaTazarAvAdibuddhyasiddherityarthaH / amumevArthaM spaSTayannAha - tasvataH - paramArthena aNusamudAyAvizeSataH kAraNAt tadayogAt -bhinnasaMsthAnAyogena tadbuddhyayogAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha- asyAzca bhinnasaMsthAnabuddheH anubhavasiddhatvAt, ata eva pratikSepAyogAt / ayogazca sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt, anubhavapratikSepe sati / na cAsAvanubhavamAtraviSaya 25 20 ( vivaraNam ) (25) na cAsAvanubhavamAtraviSaya iti / na ca -- - naivAsau pratikSepo'nubhavamAtraviSayaH, anubhavamAtraM - pratibhAsamAnArthavikalaM jJAnaM viSayaH - gocaro yasya tat (?) tathA // 1 'darzanena pratyeka0' iti ka pAThaH / 2 'svabhAvAbhAvAbhAvena' iti ka - pAThaH / 3 ' mAtraprati 0' iti kha- pAThaH / anekAnta0 24
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) 5 patteH / iti bAhyAlambanavAdinaikAne kasvabhAvameva tadaGgIkartavyam / tatrApyanupazrutapramAtra vigAnasaMvedyAH khabhAvA vastusantastadanye puna'naiti, tathAlokAnubhavasiddheH, anyathA tadvAdhayA sarvamevAsamaJjasam anibandhanatvAt / ityayuktaikAntataH zuSkatarkAnusAriNI sUkSmekSikA, anayA hi bhavadadhyakSalakSaNamapyasambhAvyeveti vakSyAmaH // 186 10 [ tRtIyaH ato'nekasvabhAve vastuni kSayopazamAnurUpapratipattAyuktavadantajalpAkAra bodhasiddheH, abhidhAnavizeSasmRtyayogo'bAdhaka eva / ( kho0 vyA0 ) ityAha - vizeSahetvabhAvAt anubhavasyANusamudAyamAtrAlambanatvena / sarvatrAnAzvAse ca tattvavyavasthAnupapatteH visaMvAdibodhAzaGkayA / iti evaM bAhyAlambanavAdinA sarveNa ekAnekasvabhAvameva tat-AlambanamaGgIkartavyamityAha tatrApi - evambhUta Alambane'nupalutapramAtra vigAnasaMvedyAH kha15 bhAvA: - dharmA vastusantaH - paramArthasantaH indranIlAdau sthUrAdidharmavat tadanye punarna upatapramAtRvigAnasaMvedyA dIpamaNDalAdivaditi / kuta etadevamityAha - tathAlokAnubhavasiddheH kAraNAt / anyathA - evamanabhyupagame tadvAdhayAlokAnubhavabAdhayA sarvamevAsamaJjasam / kuta ityAha- anibandhanatvAtniyAmakAbhAvAt / iti-evamayuktaikAntataH zuSkatarkAnusAriNI-jAti20 vAdapradhAnA sUkSmekSikA / kimityayuktetyAha-anayA yasmAcchuSkatakInusAriNyA sUkSmekSikayA bhavadadhyakSalakSaNamapi bhavato'dhyakSalakSaNaM "pratyakSaM kalpanApoDham " ityAdyapi asambhAvyeveti vakSyAmaH // evaM prAsaGgikamabhidhAya prakRtamupakramate ata ityAdinA / ato'nekasvabhAve vastuni uktanItyA vyavasthite kSayopazamAnurUpapratipattau satyAM uktavat25 yathoktaM tathA antarjalpAkArabodhasiddheH kAraNAt abhidhAnavizeSa (vivaraNam ) (11) anubhavasyANusamudAyamAtrAlambanatveneti / sarve'pi hi bauddhamate'nubhavA aNusamudAyamAtrAlambanAH, anyasyApi viSayasyAbhAvAt / ataH kiMkRto vizeSo yenaike'nubhavamAtratvena pratikSipyante, anye tu neti ? //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 187 yadapi kacid vAcyopalabdhau tadvAcakavizeSAsmaraNaM tadapyanekavAcakavAcyatve'sya tathAvidhAvaraNabhAvAd vikalpabodhavata eva, abhilApAdyasaMsRSTabodhenAnanusmaraNAt tathApratIteriti / evaM ca 5 'sati yarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataH smRtiH syAt , agnidhUma (kho0 vyA0) smRtyayogo'vAdhaka eva, smRterevAntarjalpAkArabodharUpatayA'pravRttiprasaGgAditi hRdayam // ___ doSAntaraparijihIrSayA''ha-yadapi kacid vAcyopalabdhau satyAM tat-10 vAcakavizeSAsmaraNaM kimidamityAdi sAmAnyavAcakapravRttAveva tadapyanekavAcakavAcyatve'sya-vastunaH tathAvidhAvaraNabhAvAt-vAcakavizeSasmaraNAvaraNabhAvAd vikalpabodhavata eva, asmRtipUrvakazabdasampRktabodhavata evetyarthaH / kuta ityAha-abhilApAdyasaMsRSTaMbodhena, 'Adi'zabdAd viziSTamanaHparigrahaH, ananusmaraNAt kAraNAt / ananusmaraNaM ca tthaaprtiiteH| na hyavagrahamAtrAt 15 smRtiH| evaM ca kRtvA 'sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataHsmRtiH (vivaraNam ) (8) smRterevAntarjalpAkArabodharUpatayA'pravRttiprasaGgAditi / yadi hi prAgupalabdha eva dhvaniH smaryamANaH san arthAbhidhAnAya prayujyate tadA smRtireva na yujyate, antarjalpAkArAnuviddhAyA eva tasyAH kimetadityullekhena svata eva prathamataH 20 pravRttau, pazcAd devadattAdizabdaprayogeNa vaktA vAhyamarthamabhidadhyAt , ataH svata eva vyavahArAheSu jJAneSu sAmAnyena sAbhijalpatayA pravRtteSu satsu pazcAd vizeSazabdasmaraNamapi tadabhimataM yujyeteti // (14) abhilApAdyasaMsRSTabodheneti / yadi hi abhilApena kimidamityAdirUpeNa svabhAvata eva saMsRSTo bodha IhAdirUpo na prathamata utpadyate tadA na ca kathaJca- 25 nApi vizeSavAcakasmRtirujjRmbhate / yatra ca sAmAnyAbhilApapravRttAvapi kasyacit kacidarthe na vaizeSikI vAcakasmRtirutpadyate sA'dyApi dRDhatarAvArakakarmakSayopazamAbhAvena, ataH siddhamidaM sAmAnyato vAcyopalabdhau kimidamityAdivAcakapravRttipUrvakameva vizeSavAcakasmaraNamiti // 1 'bodhena arthAdizabdAd' iti ka-pAThaH / 2'lApe pravRttA.' iti k-paatthH| 3 'vizeSavAcaka.' iti k-paatthH| 4 'sadyo'pi' iti k-paatthH|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam ) vat' iti naikAntasundaram , tadarthasyAbhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanAt, tathAkhabhAvatvAt, zabdAntarAsmRtau coktavadadoSAt / evaM ca 'na 5 cAyamazabdamarthaM pazyati iti vicAraNIyam / yadi zabdAnAskandita miti tadasiddham , kevalasyaiva darzanAt / athAvikalpajJAnena, tataH siddhasAdhyatA, zabdArthasya tenAdarzanAt / evaM ca 'apazyaMzca na (svo0 vyA0) syAt agnidhUmavat' iti pUrvapakSoditaM naikAntasundaram / kuta ityAha10 tadarthasya-zabdArthasya abhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanAt / adarzanaM ca tathA khabhAvatvAt-abhilApAsaMsRSTabodhenAdarzanasvabhAvatvAt / zabdAntarAsmRtau cavAcakavizeSAsmRtau ca uktavat-yethoktaM 'tathAvidhAvaraNabhAvAt' ityAdi, tthaa'dossaat| evaM ca kRtvA 'na cAyamazabdamartha pazyatIti etat pUrvapakSoditaM vicAraNIyam / kimuktaM bhavati azabdamiti ? / yadi zabdAnAskandita15 miti tadasiddham / kuta ityAha-kevalasyaiva tacchabdAnAskanditasya darzanAt / athAvikalpajJAnena azabdamarthaM pazyati / etadAzaGkayAha-tataH siddha (vivaraNam) (12) vAcakavizeSAsmRtau ca uktavaditi / vAcakavizeSAsmaraNaM tathAvidhAvaraNasadbhAvAd bhavatIti arthH|| 20 (16) athAvikalpajJAnena azabdamartha pazyatIti / yatra ghaTAdAvathai vizeSarUpe ghaTazabdapravRttirbhaviSyatIti tamarthamazabdaM ghaTa ghaTa ityabhidhAne yojanAvikalaM santaM na pazyati-na sAkSAtkaroti nirvikalpakena // (16, pR. 189) tataH siddhasAdhyateti / yadi hyasmAbhiretadabhyupagamyate yaduta nirvikalpakajJAnena sAkSAskriyate ghaTastadanuviziSTaM nAma yojyate, tadAnIM syAdetat paroktaM 25 dUSaNaM yaduta 'na cAyamazabdamarthaM pazyati apazyaMzca na zabdavizeSamanusmarati' ityAdi', 1-2 prekSyatAM 140tama pRSTham / 3 140 tame pRSThe / 4 'vizeSasmRtI' iti u-pAThaH / 5187 tame pRsstthe| 6 140 tame pRSThe / 'tathAvidhAvadhAraNa.' iti k-paatthH| 8 'vikalajJAnena' iti kha-pAThaH / 9 'dhAnayojanA.' iti c-paatthH| 10 'siddhaye teti' iti ka-pAThaH / 11 'tadA na syAdetat' iti k-paatthH| 12 prekSyatAM 140tama pRSTham /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyA municandrIya vivaraNayutam (mUlam ) 3 zabdavizeSamanusmarati" ityetadapi vicArAspadameva / yadi yenaiva saMsRSTavijJAnaH tameva nAnusmaratIti siddhasAdhyatA, tasya tadA tenaiva vedyamAnatvAt / atha tatpratibaddhaM zabdAntaramiti, tadasiddham, tasya 5 sati kSayopazame taddarzanAt smaraNopapatteH / evam 'ananusmaran na ( svo0 cyA0 ) sAdhyatA / kuta ityAha-zabdArthasya tena - avikalpajJAnena adarzanAt / tatazca vikalpajJAnena sazabdamarthaM pazyatIti bhavati / ayameva ca zabdArtha iti bhAvaH / evaM ca 'apazyaMzca na zabdavizeSamanusmarati' ityetadapi pUrvapakSopanyastaM 10 vicArAspadameva / kimuktaM bhavati 1 / na zabdavizeSamanusmarati / yadi yenaivazabdavizeSeNa "saMsRSTavijJAnaH pramAtA tameva-zabdavizeSaM nAnusmaratIti- evaM siddhasAdhyatA / kuta ityAha- tasya - zabdavizeSasya tadA tenaiva-jJAnena vedyamAnatvAt tadbodhAvinirbhAgena / atha tatpratibaddhaM, prakramAd dRzyavastupratibaddham, zabdAntaraM na zabdavizeSamanusmarati iti / etadadhikRtyAha - tadasiddhaM 15 tasya - zabdAntarasya sati kSayopazame tajjJAnAvaraNakarmaNaH taddarzanAt - nyAyaprApitazabdArthadarzanAt smaraNopapatteH - smaraNasambhavAt / evam 'ananusmaran na adhikAra: ] 189 ( vivaraNam ) kintu nirvikalpajJAnena svarUpanAmAdikalpanArahitam, ata evAbhidhAnasambandhAyogyaM sAmAnyamAtraM gRhyate, tatra ca zabdayojanA nAstyeva yat tu kimidamityAdyullekha najJAnaM 20 tat tathAvidhakSayopazamasAmarthyAt prathamata eva sazabdamujihIte, na tu vibhinnamarthamAlokya prathamataH pazcAt tannAma yojayati / yacca ghaTa ityAdivizeSAbhidhAnayojanaM tat tathAvidhasaGketavazasamupajAtakSayopazamavazAditi, ato nirvikalpajJAnena azabdamarthaM ghaTAdikaM na pazyatIti yadyucyate pareNa tadA siddhasAdhyataiveti sthitam // . (8) zabdArthasya tenAvikalpajJAnena adarzanAditi / zabdasaMyojanAyogya sya 25 arthasya - ghaMTAdestenA vikalpajJAnenAnavalokanAdityarthaH // (9) ayameva ca zabdArtha iti bhAva iti / na cAyamazabdamarthaM pazyatIti vAkyasya paropanyastasyAyamevArtho yaduta vikalpajJAnena sazabdamarthaM pazyatIti // 1140 vijJAna:' iti gha- pAThaH / 7 ' sasabdasajjahIne (?) nanu' pRSTham / 2 ' tadasiddheH tasya' iti ga-pAThaH / 3 140tame pRSThe / 4 'saMspRSTa5 'nirbhAgana' iti Ga-pAThaH / 6 'jJAnasvarUpa 0' iti ca - pAThaH / 8 ' nanu vibhinna0' iti ka-pAThaH / 9 iti kha- pAThaH / 'yaca ghaTa ityAdi vizeSAbhidhAna (1) yojayati' ityadhikaH ka - pAThaH / 10 'ghaTAdistenA0' iti ca pAThaH //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 [ tRtIyaH anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam) yojayati" ityapyayuktam , tadvijJAnasaMsRSTasya tathAyojanAt , itarasya api tatsambhavAvirodhAt / evam 'ayojayan na pratyeti ityapya5sAmpratameva, zabdAntaramadhikRtyAyojayato'pi pratIteH, tadvyatiri tena tUktavad yoga eva 'ityAyAtamAndhyamazeSasya jagataH" ityuktimAtram, vivakSitAbhidheyArthazUnyatvAt , uktavat tadayogAditi // . yat punaretadAzaGkitam 'abhipatannevArthaH prabodhayatyAntaraM saMskAra tena smRtinArthadarzanAt" iti, etadarthataH sAdhveva, kSayopazamasya 10 dravyAdinimittatvAbhyupagamAt, tadanusAreNa tatpravRttisambhavAt / yat punaridamuktam-'na, tatsambandhasyAsvAbhAvikatvAt" iti, etada (svo0 cyA0) yojayati' ityapi pUrvapakSoktamayuktam / kuta ityAha-tadvijJAnasaMsRSTasya, zabdasyeti prakramaH, tathA-vAcakatvena yojanAt, itarasyApi-tatprativaddhazabdA. 15 ntarasya tatsambhavAvirodhAt-yojanAsambhavAvirodhAt / evam 'ayojayan na pratyeti' ityapi puurvpkssvco'saamprtmev-ashobhnmev| kuta ityAha-zabdAntaramadhikRtya tatpratibaddham ayojayato'pi pratIteH, prakramAd vastunaH, iti tavyatiriktena tu, prakramAt vijJAnasaMsRSTena, uktavat-yathoktaM tathA yoga eva iti-evamAyAtamAndhyamazeSasya jagata ityuktimAtraM-vacanamAtram / 20 kuta ityAha-vivakSitAbhidheyArthazUnyatvAt, zUnyatvaM ca uktavat-yathoktaM tathA tadayogAd-vivakSitArthAyogAditi // ___ yat punarityAdi / yat punaretadAzaGkitaM pareNa / kimityAha-'abhipatanevArthaH prabodhayatyevAntaraM saMskAraM tena smRtirnArthadarzanAt' iti / etadarthataH-arthamadhikRtya sAdhveva-zobhanameva / kathamityAha-kSayopazamasya 25 tattadvijJAnanibandhanasya / kimityaah-tttdrvyaadinimitttvaabhyupgmaat| yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadanusAreNa-arthAbhipatanAnusAreNa tatpravRttisambhavAt-kSayopazamapravRttisambhavAditi / yat punaridamuktaM pUrvapakSagrantha eva-'na, tatsambandhasyAsvAbhAvikatvAt' iti,etadasAdhu-azobhanam / kuta ityAha 1-3 IkSyatA 140tama pRSTham / 4 prekSyatAM 140 tamaM pRSThaM 141tamaM c| 5 samIkSyatA 141tamaM pRSTham / 6 140 tame pRsstthe| 7 prekSyatAM 140tama pRSTham / 8 'prabodhayatyAntaraM' iti gha-- paatthH| 9kSayopazamasyetyArabhya 'kimityAha'paryantakaH pATho nAsti gha-pustake / 'kSayopazamatatta. dvijJAna0' iti Ga-pAThaH / 10 141tame pRSThe /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 191 (mUlam) sAdhu, uktavadakhAbhAvikatvAsiddheH, vakSyamANatvAcApohAdhikAre, ataH 'samayAdarzane'bhAvAt' ityayuktam , tasya kSayopazamavyaJjakatvAt, tadbhAve tu tadabhAve'pi bhAvAt, kacit tathopalabdheH,5 anyathA sadA tadapekSA syAt / evaM ca 'puruSecchAtorthAnAM svabhAvAparAvRttarityAdi yAvadazabdasaMyojanamevArthaM pazyati darzanAt ityetanirviSayameva, atra hyanekasvabhAvatApattyA vastuno nairAtmyamiti paraM dUSaNam / etaccaikAnekakha bhAvatayA'sya tattvato'dUSaNameva, anyathA tadasattvaprasaGgAdityuktaprAyam / ato virodhizabdavAcyatve'pi tat-10 tatsvabhAvatayA tathopalabdherna kazcid dossH|| (stro0 vyA0) uktavat-yathoktaM prAk 'sarvavastUnAmeva prAyastathA tathA sarvazabdavAcyasvabhAvatvAt' ityAdinA tathA'svAbhAvikatvAsiddhestatsambandhasya vakSyamANatvAcApohAdhikAre tadasAdhviti / ataHsamayAdarzane'bhAvAditi yaduktaM tat ayuktam / 15 kuta ityAha-tasya-samayasya kSayopazamavyaJjakatvAt tadbhAve tu-kSayopazamabhAve tu tadabhAve'pi-samayAbhAve'pi bhAvAt , zabdavizeSasmRteriti prakramaH / zabdavizeSasmRtigrahaNaM cAtra pratipattyupalakSaNaM veditavyam / bhAvazca kacit-viziSTakSayopazamavati pramAtari tathopalabdheH-samayAbhAve'pi zabdavizeSasmRtyupalabdheH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-kSayopazamabhAve'pi samayA- 20 pekSAbhyupagame sadA-sarvakAlaM tadapekSA syAt-samayApekSA syAt / tatazca sadA saGketakaraNAnyA vyavahArAbhAvaH / evaM ca puruSecchAto'rthAnAM svabhAvAparAvRttarityAdi pUrvapakSavacanaM yAvadazabdasaMyojanamevArtha pazyati darzanAdityetannirviSayameva / kuta ityAha-atretyAdi / atra yasmAt-anekakhabhAvatA. pattyA vastuno nairAtmyamiti paraM dUSaNamuktam / etaca dUSaNamekAneka- 25 svabhAvatayA asya-vastunaH tattvato'dUSaNameva, anyathA-evamanabhyupagame tadasattvaprasaGgAt-vastuno'sattvaprasaGgAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam, ato virodhizabdavAcyatve'pi sati, vastuna iti prakramaH, tattatvabhAvatayA kAraNena tathopalabdheH-virodhizabdavAcyatvenopalabdhernityAnityAdizabdapravRttitayA na kazcid doSa iti prastutAdhikAranigamanam // 30 1 IzyatAM 141tama pRSTam / 2 samavalokyatAM 141tama pRSTha 142 tamaM ca / 3 180 tame pRSThe 181tame ca / 4 'bA'tra' iti gh-paatthH| 5 'bhAve'pi samabhAve'pi samayApekSAH' iti -pAThaH /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) / syAdetadanalazabdo hyanale tadabhidhAnasvabhAvatayA yamabhidheya pariNAmamAzritya pravartate sa jale nAsti, jalAnalayorabhedaprasaGgAt / 5. pravartate ca samayAjale'nalazabdA, tathApratIteriti kathamanayovAstavo yoga iti ? / ucyate-zabdasyAnekakhabhAvatvAt / na banalazabdasyAnalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnakhabhAva evaikaH svabhAvaH, api tu tathAvilambitAditvena jalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnakhabhAvo'pi, tathAtatpratIteH, taduvaicitryeNa doSA10 bhAvAt , kSayopazamavaicitryatastathApravRtteH, anyathA'hetukatvena tadabhAvaprasaGgAditi / etena tathA'nubhavasiddhena zabdArthakSayopazamakha (kho0 vyA0) syAdetaditi / syAdetat , analazabdo hyanale'bhidheye tadabhidhAnakhabhAvatayA-analAbhidhAnakhabhAvatvena yamabhidheyapariNAmamAzritya pravartate, 15 vAstavaM sa jale nAsti pariNAmaH / kuta ityAha-jalAnalayorabhedaprasaGgAt, tadekAbhidheyapariNAmabhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-pravartate ca samayAt -saGketena jale'nalazabdaH / kuta ityAha-tathApratIteH-samayadvAreNa pravRttipratIteH / iti-evaM kathamanayoH, prakramAd vastuvAcakayostivo yogaHtAttvikA sambandha iti / etadAzaGkayAha-uMcyate'tra parihAraH, zabdasyAnekakha20 bhAvatvAt / zabdagrahaNaM vastUpalakSaNam, ubhayoranekasvabhAvatvAdanayorvAstavo yoga iti / amumevArthaM prakaTayannAha-na hyanaletyAdi / na yasmAt analazabdasthAnalagatAbhidheyapariNAmApekSI, analagatamabhidheyapariNAmamapekSate, tacchIlazca iti vigrahaH, tadabhidhAnakhabhAva eva-analAbhidhAnasvabhAva eva ekaH khabhAvaH, api tu tathAvilambitAditvena-samayApekSitatsmRtipUrvakatvena 25 jalagatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnakhabhAvo'pi / kuta ityAha tathAtatpratIteH-tathA-vilambitAditvena jalapratIteriti / taduvaicitryeNa, prakramAdanalazabdasvabhAvavaicitryeNa, doSAbhAvAt-pUrvoktadoSanivRtterityarthaH / kSayopazamavaicitryataH kAraNAt tathApravRtteH-jale'nalazabdasamayapravRtteH / anyathAevamanabhyupagame'hetukatvena tadabhAvaprasaGgAt-tathApravRttyabhAvaprasaGgAditi / 30 etena-anantaroditena tathA'nubhavasiddhenoktanItyA samayAjale'pyanalazabdAt 1 'pratIteH anyathA' iti k-paatthH| 2 'ucyate tatra parihAraH' iti gha-pAThaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) bhAvavaicitryeNaitadapi pratyuktaM yaduktam- " zabdendriyArthayorbheda eva avyApRtendriyasyAnyavAGmAtreNaivendriyArthAvibhAvanAt indriyAdeva ca zabdArthApratIteH" ityAdi / na khalvavyApRtendriyo'pi tat- 5 kSayopazamayukto'nyavAGmAtreNa na vibhAvayatyevendriyArtham, tadvarNamAnacihnAdinizciteH, tadanyatulyajAtIyamadhye'pi bhedena pravarta( stro0 vyA0 ) pratItibhAvataH saMvedanasiddhena zabdArthakSayopazamAnAM svabhAvavaicitryeNa / kimityAha - etadapi pratyuktaM yaduktaM paraiH / kiM tadityAha - zabdendriyArthayoH, 10 zabdazcendriyaM ca zabdendriye, tayorarthI - viSayau tayorbheda eva / kuta ityAha-avyApratendriyasya puMsaH anyavAGmAtreNaiva anyasmAd vAGmAtraM tenaiva indriyA vibhAvanAt - indriyArthAdarzanAd vibhAvanaM - darzanam / tathAhi pratItametat na zabdAdeva pazyatIti tathA indriyAdeva ca sakAzAt zabdArthApratIteH / na hi panasaM pazyannapyakRtasamayo vAhvIkaH panasamityavaiti ityAdi / 'Adi' zabdAt "anyadevendriyagrAhyamanyaH zabdasya gocaraH / 15 zabdAt pratyeti bhinnAkSo nanu pratyakSamIkSate // ityAdyetat samAnaM gRhyate ityetadapi pratyuktam / yathA pratyuktaM tathA mandamatihitAya manAgupadarzayannAha na khalvityAdinA / na khalu - naiva 'avyApRtendriyo'pi pumAn / kiMviziSTa ityAha- tatkSayopazamayuktaH, prakramAdindriyajJAnAvaraNakSayo - 20 pazamayuktaH, anyavAGmAtreNa hetunA na vibhAvayatyeva - na pazyatyeva matyAbhogena indriyArtham, "dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH" iti kRtvA, kintu vibhAvayati eva / kuta ityAha- tadvarNamAnacihnAdinizciteH, tasya - indriyArthasya varNaH - kRSNAdiH, mAnaM-pramANaM mahadalpAdi, cihna - khaNDAdi, 'Adi' zabdAt masRNatvAdigrahaH, etannizciteH / tathAhi - kRSNaM mahAntaM khaNDaM masRNamapUrvamapavarakAd ghaTamAnayetyukte 25 (vivaraNam ) 602 (15) akRtasamayo vAhrIka iti / vAhlIkadezodravo hi pumAn sarvathA tadviSaye paeNnasAbhAvAdasaJjJatapUrva tacchabdasaGketaH kathaJcid dakSiNasyAM dizi samAyAtaH panasaM pazyannapi na tatra zabdaM niyoktumutsahate || 1 'darzanAdibhAvanaM' iti ka-pAThaH / 2 anuSTup / 3 'avyAvRtendriyo'pi' iti ka- pAThaH / 4 'bhAvayati avamatyA bhAgenendriyArtham' iti ka-pAThaH / 5 'vASNIka iti' iti ka- pAThaH / 6 'vASNIkadezo 0' iti ka- pAThaH / 7 'panazAbhAvA0' iti ca pAThaH / 8' sAtapUrva iti kha-ca- pAThaH / anekAnta0 25
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH nAt, kacit tatprAptestathA nivedanAt, tathA'spaSTaM tu tat sAkSAtkAreNAkSavyApAravaikalyAt, na tvatadviSayatvena / evamindriyAdapi 5kacit tathAvidhakSayopazamabhAve saGketamantareNApi bhavati zabdArthavibhAvanam , tathA'ntarjalpAkArAdibodhasiddheH, lokAnubhavaprAmANyAditi // - syAdetat, itthamanekakhabhAvatve vastuno naikasyaivAnekapramAtRbhirava saayH| tathAhi-yadi ya eva tatvabhAva ekAvasAyasya nimittaM sa 10 evAparAvasAyasya, tatastayoraikyam, sarvathaikanimittatvAt , itaretarakhAtmavat tadabhede'pi tadavasAyabhede, tadekasvabhAvatApattiH, (svo0 vyA0) tajjJAnAvaraNakSayopazamayuktaH pumAnadhyakSamiva matyA tathaiva pratipadyate / kathametadevamityAha-tadanyatulyajAtIyamadhye'pi tadAnayanAya taM prati bhedena pravartanAt / 5 na hyasau tathAbhogazUnyaH pravartata iti bhAvanIyam / tathA kacit-pratibandhAbhAve tatmAse, prakramAt tasyAnyavAGmAtroktasya prApteH, tathAnivedanAt tathA anyavAGmAtrabodhitatvena nivedanAt naiva na vibhAvayatIndriyArthamiti / tathA'spaSTaM tu tat-vibhAvanaM sAkSAtkAreNAkSavyApAravaikalyAt, na tvatadviSayatvena na punarindriyArthAviSayatvena praNidhAnavyApAreNa tatrendriyavyApArAditi / evami20ndriyAdapi sakAzAt kacit-na sarvatra tathAvidhakSayopazamabhAve-saGketAnapekSazabdArthavibhAvanaphalakSayopazamabhAve saGketamantareNApi kimityAha-bhavati zabdArthavibhAvanam / kuta ityAha-tathA'ntarjalpAkArAdibodhasiddheH kimidamityAlocayatastadidaM pUrvoktaliGgavat panasamiti bodhasiddherityarthaH / siddhizca lokAnubhavaprAmANyAditi // 25 syAdetat, ittham-uktanItyA'nekasvabhAvatve vastunA indriyArthAde - ksyaivaanekmmaatRbhirvsaayH| etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhiyadi ya eva tatsvabhAvaH-vastusvabhAvaH, ekAvasAyasyeti ekasya, pramAturiti prakramaH, avasAya ekAvasAyastasya nimittaM sa evAparAvasAyasya-pramAtranta rAvasAyasya tatastayoH-avasAyayorakyam / kuta ityAha-sarvathaikanimitta30tvAt, adhikRtavastusvabhAvaikatvena / itaretarasvAtmavAditi nidarzanam / etacca "yataH svabhAvato jAtamekam" ityAdinA tvayA'pyuktameva / tadabhede'pi-tatsva1 'coditatvena' iti ka-pAThaH / 2 'napekSaM zabdArtha.' iti Ga-pAThaH / 3 49tame pRsstthe|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayuttam 195 (mUlam) tadanyakAryANAmapi, tattathAtayAvirodhAditi / atrocyate-ekAntavAdina evAyaM doSaH, nAnekAntavAdinaH, tasya tyacitramevaikam, na cAnekakAryajananaikasvabhAvatAM vihAya tato'nekaM bhavati, aneka- 5 kAryajanane ca nAcitramekatvam, tadbhAve'pi kAtsyenaikena tadrahAt tadaparAvasAyagrahaNaprasaGgaH, tasya tajjananakhatattvasyAnyathAgrahaNAyogAt, tatsAvadhikatvAt na niravadhikaM grahaNaM tad grahaNamiti (svo0 vyA0) bhAvAbhede'pi tadavasAyabhede-ekAparapramAtravasAyabhede tadekakhabhAvatApattiH 10 tasya-vastuna ekakhabhAvatApattiH / kuta ityAha-tadanyakAryANAmapi tasmAtvivakSitakhabhAvAdanye tadanye, svabhAvA iti prakramaH, teSAM kAryANi-sadAdivijJAnAdIni tatkAryANi teSAmapi tattathAtayA tasya-vastunastathAtA-ekajAtIyavijJAnApekSayA ekasvabhAvA anekakAryajananaikakhabhAvatA tayA sAmAnyenApyekasvabhAvApekSayA sadAdhanekavijJAnAdikAryajananaikasvabhAvatayA'virodhAt tadekasvabhAvatApattiriti / 15 etadAzakyAha-atrocyate-ekAntavAdina evAyam-anantaroditaH "tatastayorekya'mityAdilakSaNo doSaH, nAnekAntavAdinaH / kuta etadityAha-tasyetyAdi / tasya-ekAntavAdino yasmAdacitramevaikam ekAntaikarUpam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na cAnekakAryajananaikakhabhAvatAM vihAya tataH-ekasmAt , iha prakrame, adhikRtaikakhabhAvAt , anekaM bhavati ekAparavijJAnAdi / yadi 20 nAmaivaM tataH kimityAha-anekakAryajanane ca nAcitramekatvam , anekagabhaiMkatvasya sarvathaikatvavirodhAt / / doSAntaramAha tadbhAve'pItyAdinA / tadbhAve'pi-acitraikakhabhAve'pi kAsyana-sAmastyena ekena pramAtrA tahAt-adhikRtasvabhAvagrahAt tadaparAvasAyagrahaNaprasaGgA, tasmAt-ekasmAt pramAturapare, prakramAt pramAtAra eva, tadapare teSAmava- 25 sAyAH--jJAnAni teSAM grahaNam-avagamastatprasaGga iti smaasH| kuta ityAha-tasyetyAdi / tasya-adhikRtasvabhAvasya / kiviziSTasyetyAha-tajananavatattvasya-aparAvasAyajananasvabhAvatvasya, anyathA tadaparAvasAyagrahaNamantareNa grahaNAyogAt / ayogazca tatsAvadhikatvAt tat-aparAvasAyajananakhamAvo hyasAviti tatsAvadhikaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na niravadhikaM grahaNaM tat-aparAvasAya-30 jananasvabhAvavikalaM grahaNaM tadrahaNam , tadaparAvasAyajananasvabhAvagrahaNamiti bhAvanIyametat / / 1 draSTavyaM 194 tame pRSThe / 2 'vA' iti gha-pAThaH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) bhASanIyam // malasAmarthyAt tadagrahaNam , tadagrahaNameva sarvathaikatvAt, anyathA'sya grahaNAgrahaNaprasaGgaH, tathA ca satyasmanmatAnu5vAda eva, gRhyamANAgRhyamANayorekatvavirodhAt / iti taccitratayaiva kathaJcit tadrahaNAdekasyApyanekapramAtRbhiravasAyaH, nAnyathA, uktadoSAnativRttarityalaM prasaGgena // yaccoktama-'kizca vikalpAtmakatve'sya nizcayAtmakamidamityanekapramANavAdahAniH, tenaiva vastuno nizcayAt , nityatvAdI bhrAntyanu10 pptteH| anekadharmake vastuni anyataradharmanizcayAt tadanyanizcayAya pramANAntarasAphalyamiti cet' ityAzaya 'na, ekadharmaviziSTasyApi nizcaye sarvadharmavattayA nizcayAt, pramANAntarasya nizcitameva viSayIkurvataH smRtirUpAnatikramAt, ekadharmadvAreNApi tadvato nizcayA. tmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakArakazaktyabhinnAtmano 5nizcayAt' ityAdi, tdpyyuktm| chadmasthajJAnasyetthamapravRtteH, jJeya (svo0 vyA0) parAbhiprAyamAha-malasAmarthyAd hetoH tadagrahaNaM-aparAvasAyAkhyAvadhyagrahaNam / etadAzaGkayAha-tadagrahaNameva tasya-adhikRtasvabhAvasyAgrahaNameva / kuta ityAha-sarvathaikatvAt , eka eva hyasau tadaparAvasAyajananasvabhAva iti, tadagrahaNe'20 grahaNamiti garbhaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame tadavadhigrahaNAnabhyupagame'sya-svabhAvasya grahaNAgrahaNaprasaGgaH, sAmAnyena grahaNAdavadhimattayA'grahaNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tathA ca sati-evaM ca sati asmanmatAnuvAda eva taccitratAvidhAnena, ata evAha-gRhyamANAgRhyamANayoH dharmayorekatvavirodhAt / iti-evaM tacitratayaiva-svabhAvacitratayaiva katha25zcit-kenacit prakAreNa tadgrahaNAt-adhikRtasvabhAvagrahaNAt ekasyApi vastunaH sAmAnyena anekapramAtRbhiravasAyaH, nAnyathA / kuta ityAhauktadoSAnativRtteH-'tatastayorakya'mityAdhuMktadoSAnativRtterityalaM prasaGgeneti // yacoktaM pUrvapakSe-'kiJca vikalpAtmakatve'syetyAdi yAvadekadharmadvAre.. NApi tadvato nizcayAtmanA pratyakSeNa viSayIkaraNe sakaladharmopakAra30 kazattayabhinnAtmano nizcayAt' ityAdi, tadapyayuktam / kuta ityAha 1 'nAnyathA, ityuktadoSA.' iti gh-paatthH| 2 142 tame pRSThe 143 tame c| 3 draSTavyaM 194 tame pRsstthe| 4 142 tame pRSThe 143 tame ca /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 197 (mUlam) tajjJAna-kSayopazamAnAM tathAkhabhAvatvAdityuktaprAyam , kevalinAM tu tathAnizcayaH pramANAntarAbhAvazceti na kazcid doSaH / Aha-evamapi anekakhabhAvatayA tatastathAniyatAt kathamanantAnAM kevalinAM tada- 5 vikalAtmagrAhakajJAnabhAvaH, ekatra kAtyopayogitvena tattajananakhabhAvatvAt , aparasyApi tadbhAvApattehetvavizeSAditi, na, hetva (svo0 vyA0) chadmasthajJAnasyetthamapravRtteH kAraNAt / apravRttizca jJeya-tajjJAna-kSayopazamAnAM trayANAmapi tathAvabhAvatvAt-citratayA asarvadharmavattayA nizcaya- 10 nibandhanasvabhAvatvAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam / kevalinAM tu-kSINasakalAvaraNAnAM tathAnizcayaH-sakaladharmavattayA nizcayaH / pramANAntarAbhAvazca-kevalinAmanumAnAdyabhAvazca iti na kazcid dossH| Aha-evamapi-kevalinAM tu tathAnizvaye'pi sati anekasvabhAvatayA tataH-vastunaH tathAniyatAt-samagrAnekakhabhAvatayA niyatAt, ekakhabhAvatvavikalpAdityarthaH, kathamanantAnAM pramA- 15 tRNAM kevalinAM-vRSabhAdInAM tedavikalAtmagrAhakajJAnabhAvaH, tasyaanekasvabhAvatayA tathAniyatasya vastunaH avikalo ya AtmA tadrAhakajJAnotpAdaH tataH katham ? naivetyarthaH / kathaM netyAha-ekatretyAdi / ekatra-RSabhAdijJAne kAyopayogitvena hetunA tattajananasvabhAvatvAt-adhikRtavastuna RSabhAdijJAnajananasvabhAvatvAt , nAnyathA tatastathA tadutpAda iti bhAvanIyam / 20 yadi nAmaivaM tataH kimityAha-aparasyApi-varddhamAnAdijJAnasya tadbhAvApatteH-RSabhAdijJAnApatteH / kathamityAha-hetvavizeSAditi / RSabhAdijJAnajananasvabhAvaM hyadhikRtaM vastu taddhetustatastasyApi tadvat tadbhAvApattiH, ato na tato'nantAnAM tadavikalAtmagrAhakajJAnabhAva iti / uktaM ca-"yataH svabhAvato (vivaraNam ) (23) tatastasyApi tadvat tadbhAvApattiriti / tataH kRtsnaikavastujanyatvAt hetostasyApi barddhamAnAdijJAnasya tadvat-vRSabhAdijJAnavat / kimityAha-tadbhAvApattiH-RSabhAdijJAnatvApattiH / 1 svAdityuktaM, kevalinA' iti k-paatthH| 2 'kAlaye'pi yogitve'pi tattajanana.' iti kapAThaH / 3 'nizcayaM' ityadhikaH ka-pAThaH / 4 'kevalinAmRSabhAdInAM' iti ka-pAThaH / 5 'tadavikalA- . smakagrAhaka0' iti gha-pAThaH / 6 49 tame pRSTe / 7 kRtsaika.' iti k-paatthH| 8 'tadvadRSabhAdi0' iti c-paatthH|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH - (mUlam) vizeSAsiddheH, jJAnino'nyatvAt adhikRtavastunazca vicitratvAt, tattajjJAnyapekSayA tatra tatra tadA tadA'vikalAtmagrAhakajJAnA5bhivyaJjakatvenaikatra kAyopayogitvAditi / na caivamaparasthApi tabhAvApattiH, adhikRtavastunastathAtvavirodhAditi sUkSmadhiyA bhAvanIyam / ekAntakasvabhAvavastuvAdinastveSa doSo'nivArata (svo0 vyA0) . jAtam" ityAdi, asarvajJatA vA sarveSAmanyonyamadhikRtavastuno'nutpattitastadana3. dhigamAditi parAbhiprAyaH / etadAzayAha-netyAdi, na-naitadevaM yadabhyadhyAyi pareNa / kuta ityAha-hetvavizeSAsiddheH / kathamasiddhirityAha-jJAnino'nyatvAtvarddhamAnAdeH / dvayamiha jJAnahetuH-jIvo'dhikRtavastu ca / na caitadapyekarUpameva ityAha-adhikRtavastunazca anekakhabhAvatayA tathAniyatasya vicitratvAt / tataH kimityAha-tattajjJAnyapekSayA-RSabha-varddhamAnAdijJAnyapekSayA tatra 15tatra-'siddhArtha'vana-'RjupAlikA'tIrAdau kSetre tadA tadA-suSamaduHSamAduHSamasuSamAntAdau kAle avikalAtmagrAhakajJAnAbhivyaJjakAtmakatvena evambhUtenAtmanA ekatra-RSabhAdijJAne kAtyopayogitvAt-sAmastyenopayogitvAditi / na cetyAdi / na ca evam-uktena prakAreNa-aparasyApivarddhamAnAdijJAnasya tdbhaavaapttiaa-RssbhaadijnyaantvaapttiH| kuta ityAha20 adhikRtavastuno'nekasvabhAvatayA tathAniyatasyoktavad vicitrasya tathAtvavi rodhAt-tattajjJAnyapekSayetyAditvavirodhAt / tathAhi-'RjupAlikA'tIrAdau duHSamasuSamAnte ca varddhamAnAdijJAnyapekSayA avikalAtmagrAhakajJAnAbhivyaJjakAtmakatvenaiva ekatra RSabhAdijJAne'sya kAryopayoga iti varddhamAnAdijJAnAbhAve tathAtvavirodhaH / evamanyApekSayA'pyatisUkSmadhiyA bhAvanIyam etat , atigahana (vivaraNam) (9) asarvajJatA vA sarveSAmanyonyamiti / anyonyaM-parasparaM sarveSAM-varddhamAnAdInAmasarvajJatA vA syAt / kuta ityAha-(9-10) adhikRtavastuno'nutpattitastadanadhigamAditi / adhikRtavastuna ekatra sarvajJajJAne labdhavyApArAt sakAzAdanutpattitaH kAraNAt sarvajJajJAnAnAM tadanadhigamAt-sarvairadhikRtavastuno'paricchedAt / / 30 (21-24) 'RjupAlika'tIrAdau duHSamasuSamAnte ca varddhamAnAdijJAnya 1 'mAnAdInAMmasarvajJatA vA syAt' iti kh-paatthH| 2 'sarvajJatvAt' kuta iti ka-pAThaH / 3 'jJAnApekSayA' iti ca-pAThaH /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ___ 199 (mUlam) prasara eva, tabhedanivandhanA'dhikRtavastuvaicitryAnupapatteriti // kiJca nirvikalpakenApi pratyakSeNaikasvabhAve vastuni paricchinne kathaM nAnekapramANavAdahAniriti cintyam / pratyakSasyAnizcayarUpatvAt / cintitmevaitt|| (svo0 vyA0) tvAditi / ekAntetyAdi / ekAntakasvabhAvavastuvAdinastu-bauddhAdeH eSa doSa:-anantAnAM tadavikalAtmagrAhakajJAnAbhAvalakSaNaH anivAritaprasara eva / kathamityAha-tadbhedanibandhanA-anantajJAnabhedanibandhanA, adhikRtavastuvaici-10 tryAnupapatteH / uktavadadhikRtavastuvaicitryamevAtra kAraNamiti // __dUSaNAntaramAha kizcetyAdinA / kiJca nirvikalpakenApi pratyakSeNa bhavadabhimatena ekakhabhAve-ekAntaikakhabhAve vastuni bhavadabhimate paricchinne sati kathaM nAnekapramANavAdahAniriti cintyam / prameyAntarAbhAvena pramANAntarAbhAvAt hAnirevetyarthaH // (vivaraNam ) pekSayetyAdestathAtvavirodha itiparyantasyaivamakSarayojanA-'RjupAlikA'tIrAdau kSetre duHSamasuSamAnte ca kAle varddhamAnAdijJAnyapekSayA avikalAtmaprAhakajJAnAbhivyaakAtmakatvenaivopalakSitasya saMto'sya vastuna ekatra-RSabhAdijJAne upayogo vartata iti kRtvA varddhamAnAdijJAnasya RSabhAdijJAnarUpatayA bhAve tathAtvavirodhastattva-20 jJAnyapekSayA tatra tatra tadA tdaa'viklaatmgraahkjnyaanetyaadivaakyoktaarthvirodhH| ayamatra bhAvaH-yadi yadetad yugAdidevajJAnaM tadeva varddhamAnajJAnaM syAt tadA RSabhajJAne eSyatkAle kSetre bhede ca vastu mahAvIrajJAnajanakatayA na pratibhAseta, mahAvIrajJAnasya RSabhajJAnabhinnakhabhAvasyA bhAvAt , pratibhAsate ca tat tathA / ataH kathaJcid bheda eva nAbhisiddhArthapArthivanandanajJAnayoH / na caivamanyo- 35 nyamasarvajJatA sarvasyobhAbhyAmapi jJAnAt, paramanyajIvadravyarUpeNa satA RSabheNa jJAtaM vastu anyajIvadravyasvabhAvena ca mahAvIreNa, evamanyakSetragatena nAbhisUnunA anyakSetrAzritena caramatIrthapatinA, evaM kAle'pi, evaM nAbhisUnutvAdiparyAyaparyApannena satA RSabheNa vastu vyajJAyi siddhArthasUnutvAdiparyAyopagatena ca mahAvIreNeti // (14-15) prameyAntarAbhAvena pramANAntarAbhAvAt hAnirevetyartha iti / 1 'khato'sya' iti k-paatthH| 2 bhanyo na sarvajJatA' iti ka-pAThaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) Aha ca nyAyavAdI-"na pratyakSaM kasyacinizcAyakaM tad yamapi gRhNAti taM na nizcayena", kiM tarhi ? tatpratibhAsena / taca yatrAMze 5 pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute, yatra tu bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra pramANAntaraM vyApriyate, samAropavyavacchedArthamiti bhrAntivyudAsAya pramANAntarapravRttiH iti // anocyate yaduktam-"na pratyakSaM kasyacinnizcAyakam" ityatra 10 ko'yaM nizcayo naam?| svAlambanAdhyavasAya eveti cet, nAyaM tadA. (svo0 vyA0) parAbhiprAyamAha-pratyakSasya-nirvikalpakasya anizcayarUpatvAt kAraNAt cintitamevaitat // yaduktaM bhavatA na caitadapUrvamityupadarzayannAha-Aha ca nyAyavAdI-dharma5 kIrtivArtike / 'kimAha ityAha-na pratyakSaM kasyacit-padArthasya 'nizcAyakaM tad yamapi padArthaM gRhNAti, taM na nizcayena-evametadityevaMrUpeNa, kiM tarhi ? tatpratibhAsena Adarzavat gRhyamANAkAreNa tacca-evambhUtaM pratyakSaM yatrAMze-vastugate pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti nIlAdau tatraiva aMze prAmANyamAtmasAtkurute nIlAdau / yatra tu aMze'nityAdau bhrAntikAraNasadbhAvAt 20 kAraNAt azaktaM pAzcAtyaM nizcayaM janayitum , tatrAMze pramANAntaraM vyApri yate anumAnam / kimarthamityAha-samAropavyavacchedArthaM-parikalpitasamAropavyavacchedArtham iti-evaM bhrAntibyudAsAya-samAropavyudAsAya pramANAntarapravRttiH -anumaanprvRttiH|| iti-evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-anrocyate-yaduktamityAdi / yaduktamAdau "na 25 pratyakSaM kasyacinizcAyakam" ityatra vyatikare ko'yaM nizcayo nAma ? | svAlambanAdhyavasAyaH-svaviSayapariccheda eva / iti cet, etadAzaGkyAha (vivaraNam) nirvikalpakena hi pratyakSeNa niraMzaikasvabhAvaM vastu vyavacchinnam / ato nAstyevAdhika prameyaM yatrAnumAna pravartiSyate // 1 "kimityAha' iti k-paatthH| 2 'nizcAyaka tathamapi' iti ng-paatthH| 3 pratyakSamiti / 4 'tattvaivambhUtaM' iti k-paatthH| 5 asminneva pRSThe /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 201 (mUlam) kArotpattivyatirekeNa / astvevaM tataH ko doSa iti cet, nAsau na pratyakSe'pi kathamanizvAyakaM tat ? vastumAtrapratibhAsanAditi cet, avastupratibhAsI tarhi nishcyH| na, tatraiva dRDhaH pratyaya iti cet, 5 kathaM tadAkArazUnyastatreti ? / kiJca kiM punarasya dAya kiM nirvikalpakasamanantaratvaM kiM vA vAsanAjanma utAdhyavasitatadbhAvatA, Ahovid dhvaniyogaH? na tAvanirvikalpakasamanantaratvam, tadaparanirvikalpakena vyabhicArAt , nirviklpksmnntraanirviklpkotptteH| nApi vAsanAjanma, nirvikalpakasyApi tata utpatteH, tattatsama-10 (svo0 vyA0) nAyaM-yathoditAdhyavasAyaH tadAkArotpattivyatirekeNa-svAlambanAkArotpattivyatirekeNa / astvevaM-bhavatu svAlambanAkArotpattireva nizcayaH tataH ko dossH| iti cet, etadAzaGkayAha-nAsau-svAlambanAkArotpattiH na pratyakSe'pi / kiM tarhi ? astyeva / ataH kathamanizvAyakaM tat-pratyakSam ? bhavadabhipretanizcayalakSaNo-15 papattenizcAyakamevetyarthaH / vastumAtrapratibhAsanAt anizcAyakaM tat / iti cet, etadAzaGkayAha-avastupratibhAsI tarhi nizcayaH tato'nizcaya iti garbhaH / na avastupratibhAsI, kintu tatraiva-vastuni dRDhaH pratyayaH-nizcayaH / iti cet, etadAzaGkayAha-kathaM tadAkArazUnyaH vastvAkArazUnyastanmAtrapratibhAsanena tatreti-vastunIti ? / abhyuccayamAha kizvetyAdinA / 'kiM punarasya-pratyayasya 20 dAya kiM nirvikalpakasamanantaratvam ? / nirvikalpakaM samanantaro yasyeti vigrahastadbhAvo nirvikalpakasamanantaratvaM tat / kiM vA vAsanAjanma? vAsanAto janma tat, utAdhyavasitatadbhAvatA? adhyavasitaH paricchinnaH tadbhAvaH-vastubhAvo yeneti vigrahaH, tadbhAvo'dhyavasitatadbhAvatA / Ahosvid dhvaniyogaHzabdasambandhaH pratyayadAyamiti ? / evaM vikalpacatuSTayamupanyasyAha-na tAvanni- 25 vikalpakasamanantaratvaM pratyayadAyam / kuta ityAha-tadaparanirvikalpakena vyabhicArAt, tasmAt-adhikRtapratyayAdaparaM ca tannirvikalpakaM ca tenAnaikAntikatvAt / etatprakaTanAyaivAha-nirvikalpakasamanantarAt sakAzAt prabandhena nirviklpkotptteH| nApi vAsanAjanma pratyayadAyam / kuta ityAha-nirvikalpakasyApi 30 1 'kiJca punarasya' iti k-paatthH| 2 'Ahozvit dhvaniH' iti u-pAThaH / anekAnta0 26
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajaya patAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) nantarAvyatirekAt / nApyadhyavasitatadbhAvatA, atavAbhena tatparikachedAyogAt, tatvatastadanupapatteH / nApi dhvaniyogaH, tattAdAtmyA5 dyayogatastadasiddheH, tadyuktasyApi tadAkArotpattipradhAnatvAditi / na ca saiva kevalA'nizcayaH, svAlambanaparicchedAt / na ca na so'pi, tasvataH tatsvabhAvatayA tatastadbodhopapatteH / na ca mUkakalpatvAt ( svo0 vyA0 ) tataH - vAsanAta utpatteH kAraNAt / utpattizca tattatsamanantarAvyatirekAt 10 tasyAH- vAsanAyAstatsamanantarAvyatirekAt- nirvikalpa kasamanantarAvyatirekAt / samanantarAccAvikalpakajanmeti bhAvanA | 202 [ tRtIyaH nApyadhyavasitatadbhAvatA pratyayadArvyam / kuta ityAha- atadAbhenaavastvAkAreNa jJAnena tatparicchedAyogAt vastuparicchedAyogAt / ayogazca tattvataH - paramArthataH tadanupapatteH -adhyavasitatadbhAvatAnupapatteH / nAtadAbhaM tat15 pariccheda kam, na cAto nAdhyavasitatadbhAvateti bhAvanIyam / nApi dhvaniyogaH pratyayadArvyam / kuta ityAha-tattAdAtmyAdyayogataH tasya - pratyayasya tena dhvaninA tAdAtmAdyayogataH tAdAtmyam - ekatvam, 'Adi'zabdAt tadutpattigrahaH, tadasiddheH - dhvaniyogAsiddheH / tathA tadyuktasyApi - dhvaniyuktasyApi pratyayasyeti prakramaH, tadAkArotpattipradhAnatvAt viSayAkAro20 tpattipradhAnatvAditi / na cetyAdi / na ca saiva - tadAkArotpattiH kevalA - dhvaniyogarahitA anizcayaH - aparicchedaH / kuta ityAha-svAlambanaparicchedAtsvaviSayaparicchedAt, kevalayA'pi / na ca na so'pi svAlambanaparicchedastatvataHparamArthena / kuta ityAha-tatsvabhAvatayA - svAlambanaparicchedasvabhAvatayA, tataHsvAlambanAt tadbodhopapatteH - vivakSitAlambanabodhopapatteH, anyathA taduttarakSaNavat 25 tato bhAve'pyabodharUpataiveti hRdayam / na cetyAdi / na ca mUkakalpatvAt, (vivaraNam ) (10) nirvikalpaka samanantarAvyatirekAditi / na hi bauddhamate jJAnakSaNabhinnA kAcid vAsanA'sti | ( 19-20 ) viSayAkArotpattipradhAnatvAditi / anubhUyate hi dhvaniyukto bodhaH 30 savikalpaka jJAnalakSaNo ghaTAdyAkAraH / na cAbAdhite'nubhave kazcid virodhaH // (24-25) anyathA taduttarakSaNavat tato bhAve'pyabodharUpataiveti hRdaya1 'cA'to'nyAdhyavasita0' iti ka - pAThaH / 2 'svAvalambana0' iti kR-pAThaH / 3 'dhvanito bodhaH' iti kha- pAThaH / -
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) neti, bodhasyAnizcayatvavirodhAt / na cAspaSTatayA neti, tasyA | spaSTatA'bhyupagamAditi // yacoktam- 'taca yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti, 5 tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute' etadapyayuktam, tasya niraMzatvAbhyupagamAt; anyathA parasiddhAntApattiH / vyAvRttayo'MzA iti cet, na tAsAM paramArthatastadavyatiriktatvena tanmAtrarUpatvAt, tasyaiva trailokyavyAvRtyekasvabhAvatvAditi / kathaM ca nizcayasya vikalpAtmakatvAt tattvato nirviSayatvAt tadviSayatA yuktA yenocyate - 10 'yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti' iti / sa tato bhavatIti ( kho0 vyA0 ) kevalAyAstadAkArotpatteriti prakramaH, neti na nizcayarUpatA / kuta ityAha-bodhasyAnizcayatvavirodhAt / bodho nizvayo'vagama iti tulyArthAH / na cetyAdi / na ca aspaSTatayA kAraNena neti na nizcayarUpatA, kevalAyAstadAkArotpatte- 15 riti prakramaH / kuta ityAha-tasyAH - tadAkArotpatteH spaSTatA'bhyupagamAditi // yaccoktaM pUrvapakSagrantha' eva - 'tacca yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti, tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute', etadapyayuktam / kuta ityAha--tasya, prakramAt prameyavastunaH niraMzatvAbhyupagamAt, anyathAevamanabhyupagame parasiddhAntA pattiH tatsAMzatApattyA ityarthaH / vyAvRttayaH 10 aMzA iti cet, tathAhi trailokyavyAvRttaM taditi, etadAzaGkayAha - na, tAsAM - vyAvRttInAM paramArthatastadavyatiriktatvena - vastvavyatiriktatvena hetunA tanmAtrarUpatvAt vastumAtrarUpatvAt / etadeva spaSTayannAha - tasyaiva - vastunastrailokyavyAvRttirevaikaH svabhAvo yasya tat tatheti vigrahaH, tadbhAvastasmAditi / doSAntaramAha kathaM vetyAdinA / kathaM ca nizcayasya vikalpAtmakatvAt 25 kAraNAt tatvataH - paramArthena nirviSayatvAt tadviSayatA - vastuviSayatA yuktA yenocyate- 'yatrAMze pAzcAtyaM nizcayaM janayituM zaknoti' iti nahyetadatadviSayatve cAru / sa tata ityAdi / saH - nizcayastataH - vastuno bhavatIti kRtvA ( vivaraNam ) adhikAraH ] 203 miti / anyathA-yadi tatastadbodhopapattirnAbhyupagamyate tatastaduttarakSaNavad - bAhyA- 30 lambanapadArthAgretanakSaNavat tataH - AlambanAd bhAve vijJAnasyAbodharUpataiva syAt // 1 'tatspaSTa0' iti ka - pAThaH / 2200 tame pRSThe / 3 'ca' ityadhiko ga-pAThaH / 4-6 100 tame puSThe /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyA (mUlam) tannizcaya iti cet, na, atiprasaGgAt, nIlAdi pazyataH kacid bhinnajAtIyavikalpAbhyupagamAt, tasya ca tato bhAvAt, anyathA 5ahetukatvApatteH / saMvAdako nizcaya iti cet, na, aprApyadezagatajalAdinizcayena vyabhicArAt / na ca saMvAdanazaktireva saMvAdanamityaduSTam , zaktarapratyakSatvAt , kAryamantareNa tadbhAvAnavagateH / na ca tato'nanyA zaktiriti tadavagatAveva tadavagatiH, tadAbhAsato'pravRttiprasaGgAt, tcchttyvgmaaptteH| na ca tadAbhAsatvato na tacchattaya10 vagamaH, tenApyAtmavedanAt tasyAzca tadananyatvAt / na ca samyam nizcayazakterevAvagatiriti yuktam, tattvato vacanamAtratvAt / tathA (kho0 vyA0) tannizcayaH-vastunizcayaH / iti cet, etadAzaGyAha-na, atiprasaGgAt / enamevAha-nIlAdi pazyataH prabandhena kacit-arthAntarAvagame bhinnajAtIya15 vikalpAbhyupagamAt-smArtapItAdivikalpAbhyupagamAt , tasya ca-vikalpasya tataH-nIlAdidarzanAd bhAvAt, anyathA-evamanabhyupagame'hetukatvApatteH tasyAtiprasaGga iti // nizcayamevAdhikRtya prakArAntaramAha-saMvAdako nizcayaH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, aprApyadezagatajalAdinizcayena vyabhicArAt / sa hi 20 nizcayo'saMvAdakazca / na ca saMvAdanazaktireva saMvAdanamityaduSTam , kintu duSTameva / kuta ityAha-zaktarapratyakSatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAhakAryamantareNa saMvAdanAdirUpaM tadbhAvAnavagateH-zaktibhAvAnavagateH / na cetyAdi / na ca tataH-nizcayAt ananyA zaktiriti kRtvA tadavagatAvevanizcayAvagatAveva tadavagatiH-zaktyavagatiH / kuta ityAha-tadAbhAsata:25 nizcayAbhAsataH / kimityAha-apravRttiprasaGgAt / prasaGgazca tcchttyvgmaaptteH-tdaabhaasshktyvgmaaptteH| na cetyAdi / na ca tadAbhAsatvataH kAraNAt , na tacchaktyavagamaH-na tadAbhAsazaktyavagamaH, kintvavagama eva / kuta ityAhatenApi tadAbhAsena AtmavedanAt kAraNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAhatasyAzca-tadAbhAsazakteH tadananyatvAt-tadAbhAsAnanyatvAt / na cetyAdi / 30 na ca samyag nizcayazakterevAvagatiriti yuktam / kuta ityAha 1 'cet, prApya0' iti g-paatthH| 2 'saMvAdazca' iti ng-paatthH| 3 'antareNeti zeSaH' iti gha-pustake TippaNakam /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) pratItyabhAvAditi / evaM ca 'tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute" iti adhikAra: ] 205 vacanamAtram // itazca vacanamAtram' - 'yatra tu bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra 5 pramANAntaraM vyApriyate' ityAdyupanyAsAt / tathA hi-yadi tat kacidazataM pAzcAtyaM nizcayaM janayitumevaM tarhyazaktameva, sarvathaikatvAt ekasya caikasvabhAvatvena zaktatvAzaktatvavirodhAt kathaJcidavirodhe'pyabhyupagamavirodhAt, bhinnAMzaviSayanizcaya bhAvAbhAvayostu na tasya kiJciditi kathaM kacit prAmANyamAtmasAtkuruta iti ? / naivaM " ( kho0 vyA0 ) } tattvato vacanamAtratvAt / vacanamAtratvaM ca tathA samyag nizcayazaktyava - gamarUpeNa pratItyabhAvAditi / evaM ca yathoktanItyA 'tatraiva prAmANyamAtmasAtkurute' 'iti vacanamAtram, nirarthakamityarthaH // itazca vacanamAtram - "yatra tu bhrAntikAraNasadbhAvAdazaktaM tatra 15 pramANAntaraM vyApriyate' ityAdyupanyAsAt pUrvapakSagrantha eva / ihaiva bhAvArthamAha tathAhItyAdinA / tathAhi yadi tat prakramAd avikalpam, kacidazakaM pAzcAtyaM nizcayaM janayitum, evaM tarhyazaktameva ekAntena / kuta ityAha- sarvathaikatvAt kAraNAt / ekasya ca vastuna ekasvabhAvatvena hetunA zaktatvAzaktatvavirodhAt / tathAhi ekamekasvabhAvaM yadi zaktaM zakta- 20 meva, athAzaktamazaktameveti bhAvanIyam / kathaJcidavirodhe'pi nimittabhedena zaktatvAzaktatvasya abhyupagama virodhAdanekAntavAdApattyA / atha bhinnA asyAMzA iti / etadUvyapohAyAha- bhinnAMzetyAdi / bhinnau ca tau pratyakSAditi prakramaH, aMzau ca bhinnAMzau, tau viSayau yayostau bhinnAMzaviSayau, bhinnAMzaviSayoM ca tau nizcayau ceti vigrahaH, tayorbhAvAbhAvau tayoH punarna tasya - pratyakSasya kiJci- 2 diti evaM kathaM kacit prAmANyamAtmasAtkuruta iti / / naivamityAdi / ( vivaraNam ) (21) kathaJcidavirodhe'pi nimittabhedeneti / anekAntavAdino hi jainasya bhate jJAnaM jJAtuM zakyAzakyajJeyApekSayA zaktatvAzaktatvalakSaNadharmadvayopetaM pravartata iti nimittabhedaH sphuTa eva // 1-4 draSTavyaM 200 tamaM pRSTham / 5 'bhAvanArthamAha' iti gha- pAThaH / 6 'zaktayA zakyajJeyApekSayA' iti ka-pAThaH / 30
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIya: (mUlam) samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH, nyAyataH samAropasyaivAyogAt, sajAtIyetaraviviktaikasvabhAvasya vastuna indriya5 jJAne pratibhAsanAt rUpAdinizcayajJAnavat tannibandhananizcaya jJAnAnAM tamantareNaiva pravRttisambhavAt / tathAhi-yada rUpAdidarzanAnantaramaliGgaM nizcayajJAnaM bhavati, tat kathamasati samArope bhavat tadvyavacchedaviSayam ? // sthAdetat, asamAropaviSaye bhAvAt tadvyavacchedaviSayam, 0 yatra hyasya samAropo bhavati yathA sthiraH sAtmaka iti vA, na tatra nizcayo bhavati, tadviveka eva ca anyApoha iti, tadapi tanmAtrA (kho0 vyA0) naivam-uktena prakAreNa samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH / kuta ityAha-nyAyata:-nyAyena samAropasyaivAyogAt / ayogazca sajAtI15 yetaraviviktaikakhabhAvasya vastuna indriyajJAne pratibhAsanAt kAraNAt / rUpAdinizcayajJAnavaditi nidarzanam / tannibandhananizcayajJAnAnAmadhikRtavastunibandhananizcayajJAnAnAM tamantareNa-samAropamantareNa eva pravRttisambhavAt kAraNAt / na samAropavyavacchedArthamapi pramANAntarapravRttiH, anityatvAdinizcayAnAmapi samAropavyavacchedamantareNaiva bhAvaprasaGgAdityarthaH / adhikRtArthabhAvanAya 20 evAi-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / yad rUpAdidarzanAnantaramavyavadhAnena aliGgaM-liGgarahitaM nizcayajJAnaM bhavati, prakramAd rUpAdiviSayameva tat kathamasati samArope-arUpAdiviSaye bhavat-utpadyamAnaM tadvyavacchedaviSayaM-samAropavyavacchedaviSayam ? 'naiva samAropAbhAvena tadvyavacchedAyogAditi // __ syAdetat , asamAropaviSaye bhAvAt tavyavacchedaviSayamiti 25 samAropasya viSayaH samAropaviSayaH, na samAropaviSayaH asamAropaviSayaH, tasmin , samAropazUnya ityarthaH, bhAvAt-utpatteH kAraNAdadhikRtanizcayajJAnasya tadvyavacchedaviSayamiti / etadbhAvanAyaivAha-yatra-padArthe 'hi'zabdo'vadhAraNe'sya-puruSasya samAropo bhavati, yathA sthiraH sAtmaka iti vA'yaM padArthaH, na tatra nizcayo bhavati anityatvAdinizcayaH, tadyAthAtmyaviSayaH tadviveka eva ca 1 'samantareNaiva' iti ka-pAThaH / 2 zatrantaM padamidam / 3 'naivAsamAropA0' iti ka-pAThaH / 4 'cArya padArthaH' iti k-paatthH| 5 'viSayastadyAthAtmya viSayastadviveka' iti k-paatthH|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 207 (mUlam) pohagocarameva, na vastukhabhAvanizcayAtmakamiti / etadapi yatkizcit, vAmAtratvAt / / yat tAvaduktam-'asamAropaviSaye bhAvAt' ityatra samAropA-5 bhAve'sya vRttiruktA, ayaM ca samAropAbhAvo yadi prasajyapratiSedharUpaH, na kacidasya vRttistasya tucchatvAt, tattvata itthamevedamiti cet, kathamatucchapratibhAsaM rUpAdinizcayajJAnam ? / tucchapratibhAsameva taditi cet, anubhavavirodhaH, rUpAdipratibhAsasya vedyamAnatvAt , anyathA tadanAkAratvena vedanA'yogAditi // (svo0 vyA0) samAropaviveka eva ca anyApohaH tadvyavacchedaH / iti evaM tadapi adhikRtanizcayajJAnaM tanmAtrApohagocarameva samAropApohamAtragocaramityarthaH / na vastukhabhAvanizcayAtmakaM-na valakSaNanizcAyakamiti yo'rthaH / evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-etadapi yatkiJcit-asAram / kuta ityAha-vADUmAtratvAt-15 vAcyArthazUnyatvAt // ___ etadeva darzayati yat tAvaduktamityAdinA / tatra yat tAvaduktaM pUrvapakSagranthe - 'asamAropaviSaye bhAvAt' ityatra-pranthe samAropAbhAve'sya-nizcayasya vRttiruktA, etadaidamparyam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-ayaM ca samAropAbhAvo yadi prasajyapratiSedharUpa:-samAropAbhavanamAtralakSaNaH, tataH kimityAha-20 na kacidasya-nizcayasya vRttiH / kuta ityAha-tasya-sajyapratiSedharUpasya samAropAbhAvasya tucchatvAt-asattvAdityarthaH / tattvata ityAdi / tattvataHparamArthena itthamevedaM na kvacidasya vRttiH / iti cet, etadAzaGkayAha-kathamatucchapratibhAsaM rUpAdi vastvAkAraM rUpAdinizcayajJAnam ? | tucchetyAdi / tucchapratibhAsameva tat-rUpAdinizcayajJAnam / iti cet, etadAzavAha- 25 anubhvvirodhH| evaM kathamityAha-rUpAdipratibhAsasya rUpAdinizcayajJAne vedyamAnatvAt , anyathA-evamanabhyupagame tasya-rUpAdinizcayajJAnasya anAkAratvena hetunA / kimityAha-vedanA'yogAt / tat hi anAkAraM kasa vedanamiti bhAvanIyam // 1 206 tame pRsstthe| 2 'bhAvasya' iti g-paatthH| 3 'prasajyaprati.' iti gh-paatthH| 4 'rUpastato na' iti g-paatthH| 5 'virodhAd rUpAdi.' iti k-paatthH| 6 'nizvAyakara iti i-paatthH| 7 206 tame pRSThe / 8 'prasajjayaprati0' iti gh-paatthH|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) atha paryudAsarUpaH kathaM na vastusvabhAvanizcayAtmakaM tat ? tatraiva pravRtteH na tat tadeti cet, kathamasamAropaviSaye'sya bhAvaH ? / 5 ayamasyaivAtmA na tvanya iti cet, svAtmana eva, taditaravikalasya tatvakalpanAyAmatiprasaGgaH, khalakSaNajJAnasyApi tattvena tadbhAvApatteriti // rathi - 'yatra yasya samAropo bhavati yathA sthiraH sAtmaka iti vA, na tatra nizcayo bhavati' etadapyayuktam, paramArthena tasyAsthirA10 nAtmakasyaiva grahaNAt, tatra rUpAdAviva samAropapravRttyayogAt / syAdetat nahi tathA gRhIto'pi bhAvastathaiva pratyabhijJAyate kacida ( svo0 vyA0 ) evaM praisajyapakSe doSamabhidhAya pakSAntare doSamabhidhAtumAha- atha paryudAsarUpaH prastutaH samAropAbhAvaH / etadAzaGkayAha - kathaM na vastusvabhAvanizcayAtmakaM 15 tat - rUpAdinizcayajJAnam ? tatraiva - rUpAdAveva pravRtteH na tat-rUpAdi tadArUpAdinizcayajJAnakAle / iti cet, etadAzaGkayAha- kathamasamAropaviSayesamAropAbhAve paryudAsAtmake asya rUpAdinizcayajJAnasya bhAvaH ? / ayamityAdi / ayam-asamAropaviSayaH asyaiva-adhikRtanizcayajJAnasya AtmA, na tvanyaH - vyatiriktaH / iti cet, etadAzaGkayAha - svAtmana eva - jJAnasambandhinaH 20 taditaravikalasya - viSayavikalasya tasvakalpanAyAM viSayatvakalpanAyAmuktanItyA / kimityAha- atiprasaGgaH / kathamityAha-skhalakSaNajJAnasyApi tatvenataditaravikalatvena hetunA tadbhAvApatteH - asamAropaviSayAbhAvApatteH, nizcayajJAnatvApatteH iti arthaH // 206 1 206 tame pRSThe / [ tRtIya yacoktamadhikRta pUrvapakSagranthe - 'yatra hyasya samAropo bhavati yathA 25 sthiraH sAtmaka iti vA, na tatra nizcayo bhavati' etadapyayuktam / kathamityAha - paramArthena - vastusthityA tasya - padArthasya asthirAnAtmakasyaiva grahaNAt, nAnyat tasya rUpamiti kRtvA / tataH kimityAha - tatra -- asthiratvAdau rUpAdAviva samAropapravRttyayogAt / nahi rUpe rUpatayA gRhIte samAropaH / syAdetadityAdi / sthAdetat nahi tathA-svarUpeNa gRhIto'pi bhAvaH30 padArthaH tathaiva pratyabhijJAyate - nizcayajJAnena gamyate / kathamityAha - kacid 4 206 tame pRSThe / 9 - 2 ' prasajyapakSe' iti gha- pAThaH / 3 ' tadA nizvayajJAna 0' iti gha-pAThaH / 5 ' yathA svarUpeNa' iti ka- pAThaH /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 209 (mUlam) bhede vyavadhAnasambhavAt , yathA zukteH zuktitve, yatra tu prati. pattubhrAntinimittaM nAsti tatraiva asya darzanAvizeSe'pi smAoM nizcayo bhavati, smaaropnishcyyorbaadhybaadhkbhaavaaditi| etadapya- 5 sat , niraMze tathAgRhIte kacid vyavadhAnaM kacinnetyapanyAyatvAt, bhedAbhAvena tattvata ekanizcayajJAnaprasaGgAt / na khalu rUpe eva tadekakhabhAvanivandhanAni bhUyAMsi nizcayajJAnAni // (kho0 vyA0) bhede-bhAvavizeSe vyavadhAnasambhavAt, pratyabhijJAnasya samAropeNeti bhAvaH / 10 nidarzanamAha-yathA zukteH-zIprakadravyasya zuktitve vyavadhAnasambhavaH pratyabhijJAnaM prati rajatasamAropeNa yatra tu bhAvabhede padArthe pratipattuH-puruSasya bhrAntinimittaM sAdRzyaM nAsti, tatraiva bhAvabhede'sya-puruSasya darzanAvizeSe'piubhayatra yat tattvaM tad dRzyata iti darzanAvizeSastasminnapi sati smArto nizcayo bhavatIti gRhItagrAhI / kimetadevamityAha-samAropa-nizcayayorbAdhyabAdhaka- 15 bhAvAt / samAropo bAdhyaH, nizcayo bAdhaka iti / evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-etadapi-anantaroditam , asat-azobhanam / kuta ityAha-niraMza ityAdi / niraMze vastuni tathA-niraMzatayA gRhIte kacid vyavadhAnaM kacinnetyapanyAyatvAt etadapyasat , apanyAyatvaM ca bhedAbhAvena hetunA niraMzatvena tattvataH-paramArthena ekanizcayajJAnaprasaGgAt nibandhanakatvena / etadbhAvanAyaivAha-na khalvi-20 tyAdi / na khalu-naiva rUpe evAlambane tadekakhabhAva nibandhanAni tadrUpamevaikaH svabhAvo nibandhanaM yeSAM tAni tathA bhUyAMsi-prabhUtAni, prakramAjAtibhedamadhikRtya nizcayajJAnAni-rUparasAdilakSaNAni, kiM tarhi prabhUtAnyapi vyaktibhedApekSayA rUpajJAnAnyeva ? evaM bhedAbhAvena tattvata ekanizcayajJAnaprasaGgaH // (vivaraNam) (20) nibandhanaikatveneti / rUpAdinizcayajJAnasya hi niraMzaikakhabhAvaM vastuparamparayA nibandhanamabhyupagamyate bhavadbhiH, tato nibandhanasyaikatvAt pratiniyataikAkAro vikalpaH prApnoti, na tu bahava iti // (23-24) kiM tarhi prabhUtAnyapi vyaktibhedApekSayA rUpajJAnAnyeveti / rUpaM hi samakamanekapramAtRvyaktibhirupalabhyamAnaM sarveSAM rUpajJAnameva janayati, na tu 30 rasAdibhinnajAtIyajJAnamiti // 1 evaM' iti pATho gha-pustake nAsti / 2 'nimisanaka0' iti kha-ca-pAThaH / anekAnta. 27
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) kiJcAsau bhAvaH pratyabhijJAnajanane vyavadhAnasambhavasvabhAvo vA syAnna vA, ubhayathA'pi kvacid bhede vyavadhAnasambhavAdityayuktam, 5 yathAkramaM sarvatraiva tatsambhavAsambhavApatteH, anyathaikasvabhAvatvavirodhAt / atannibandhanatve ca nizcayAnAM na tebhyastattattvavyavasthetyaphalA tatkalpanA / evaM ca 'yathA zukteH zuktiMtve' 'ityanudAharaNameva bhavannItyA tadayogAt zuktikAyA adhyakSajJAnena nIlAdivat tattvenaiva grahaNAt // 210 10 [ tRtIyaH ( kho0 vyA0 ) dUSaNAntaramAha - kiJcAsau bhAvaH padArthaH khapratyabhijJAnajanane - khanizcayajJAnajanane vyavadhAnasambhavasvabhAvo vA syAnna veti dvayI gatiH / ubhayathAspi - pakSadvaye'pi kacida bhede vyavadhAnasambhavAdityayuktam / kuta ityAha-yathAkramaM yathAsaGkhyaM sarvatraiva - kacidityetadvyudAsena sarvatraiva vastuni 15 tatsambhavAsambhavApatteH, tasya - vyavadhAnasya sambhavazcAsambhavazca tatsambhavAsambhavau, tayorApattiH tataH / etaduktaM bhavati-yedyasau bhAvaH svapratyabhijJAnajanane vyavadhAnasambhavasvabhAvastatastat sambhavatyeva sarvatra vyavadhAnam, na cenna sambhavatyeveti hRdayam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathaikakhabhAvatvavirodhAt / ekasvabhAvo hi svapratyabhijJAnajanane vyavadhAnasambhavaikasvabhAvastadasambhavaikasvabhAvo vA, 20 anyathA taccitrasvabhAvataiveti bhAvanIyam / atannibandhanatve ca - vivakSitabhAvAnibandhanatve ca nizcayAnAm / kimityAha-na tebhyaH- nizcayebhyaH tattattvavyavasthA- vivakSitabhAvatadbhAvavyavasthA iti evaM aphalA - niSprayojanA tatkalpanA, prakramAd vyavadhAnasambhavakalpanA / evaM ca sati 'yathA zukteH zuktitve' " ityanudAharaNameva / kathamityAha - bhavannItyA- tvaddarzanAnusAreNa tadayogAt, 25 prakramAd vyavadhAnasambhavAyogAt / ayogazca zuktikAyA apyakSajJAnena - indriyajJAnena, nIlAdivaditi nidarzanam, tattvenaiva - zuktikAtvenaiva grahaNAt // (vivaraNam ) (22) vivakSitabhAvatadbhAvavyavastheti / vivakSitabhAvasya tadbhAvena-pratiniyataikasvarUpa lakSaNena vyavasthA - maryAdA na syAt // 1 'dilyapyayuktam' iti ga-gha-pAThaH / 2 'zuktitvaM ityanu0' iti ka-dha-pAThaH / 109 tamaM pRSTham / 4 'yadasau bhAvaH' iti Ga-pAThaH / 5 'jJAnaM janane' iti ka-pAThaH / 3 draSTavyaM 6 'zuktitvaM ityanu0' iti ka- pAThaH / 7 'draSTavyaM 209 tamaM Ga-pAThaH / 9 ' svarUpalabhyamAnaM sarveSAM rUpajJAnameva janayati' pRSTham / 8 'adhyakSajJAnena' iti iti kha-ca- pAThaH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) itthamevedamiti cet, kathaM vyavadhAnasambhavaH / tatastanizcayAnutpatteriti cet, saiva tAvat kimiti cintyam / nizcayAntarotpAdAditi cet, kathamanubhavAntarAnnizcayAntarotpAdaH / tattatvabhAva- 5 tvAditi cet, anubhavAntaravanna tasya tattvam, tattve vA tatastadutpAde vyavahAraniyamocchedaH / evaM hi nIlAnubhavajanyo'pi tanizcayaH 'pItAdyanubhavasya tatvabhAvatayA tajjanyo'pi sambhAvyata eva, evamanyatrApIti na nyAyavidastato vyavahAre niyamataH pravRttiryuktA, sarvanAzaGkAnivRtteriti / na anivRttiH sarvatra bIjAbhAvAd vaidha-10 (kho0 vyA) itthamevedamiti cet tattvenaiva grahaNamityarthaH / etadAzayAha-kathaM vyavadhAnasambhavaH ? / nahi tasya vyavadhAnajanakatvamityarthaH / tataH-zuktikAjJAnAt indriyajAt tanizcayAnutpatteH-zuktikAnizcayAnutpatteH vyavadhAnasambhavaH / iti cet, etadAzaGkayAha-saiva tAvat nizcayAnutpattiH kiM-kena kAraNena iti 15 cintyam / nizcayAntarotpAdAt-rajatanizcayotpAdAt iti cet, tannizcayAnutpattiH / etadAzaGkyAha-kathamanubhavAntarAt-zuktikA'nubhavarUpAt nizcayAntarotpAdaH-rajatanizcayotpAdaH1 tasya-zuktikA'nubhavasya tatsvabhAvatvAtrajatanizcayotpAdanasvabhAvatvAt / iti cet, etadAzaGkayAha-anubhavAntaravat rajatAnubhavavadityarthaH / na tasya-zuktikA'nubhavasya tattvaM-zuktikA'nubhavatattvaM tattve 20 vA-zuktikA'nubhavatattve vA tata:-zuktikA'nubhavAt tadutpAde-nizcayAntarotpAde / kimityaah-vyvhaarniymocchedH| enameva bhAvayannAha-evaM hiityaadi| evaM yasmAnnIlAnubhavajanyo'pi tannizcayaH-nIlanizcayaH pItAdyanubhavasya tatsvabhAvatayA nIlanizcayajananasvabhAvatayA tajanyo'pi-pItAdyanubhavajanyaHapi sambhAvyata eva, vijAtIyazuktikA'nubhavAd vijAtIyarajatanizcayopapatteH, 25 evamanyatrApi-raktAdinizcaye iti-evaM na nyAyavidaH-puruSasya tataHnizcayAd vyavahAre prastute niyamataH-niyamena pravRttiyuktA / kuto na yuktetyAha-sarvatra vikalpa utthApakaM prati AzaGkA'nivRtteH kAraNAt, na anivRttiH, AzaGkAyA iti prakramaH / kuta ityAha-savetra bIjAbhAvAt 1 'pItAnubhavasya' iti ga-pAThaH / 2 'tayA janyo'pi' iti ga-pAThaH / 3 'sambhAvyataiva eva.' iti g-paatthH| 4 'na, anivRtteH' iti g-paatthH| 5 'indriyajJAnAt tanizcayA.' iti ka-pAThaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam ) ryeNa sAdhAsiddheH sAdharmyAca samAropa iti // yadyevaM sthiretarAdInAM kiM sAdhayaM ka vA teSAM grahaNaM yena 5 asthirAdiSu tatsamAropaH? sadRzAparAparotpattivipralambhAdayamiti cet, kimidaM sajAtIyetaraviviktaikakhabhAvAnAM bhAvAnAM sAdRzyam ? kathaM vA sadapyetat tadekagrAhiNA jJAnena gamyate? / teSAmeva tatvabhAvatayA tathAgrahaNeneti cet, AkAlaM tadekagrahaNe kuto'yaM nabhasa AptavAdaH ? anekabhinnakAlabhAvagrahaNe caikenApati kSaNikatA / 10 tathAvidhabhAvAnubhavasAmarthyajanizcayAt tadavagamyata iti cet, (kho0 vyA0) AzaGkAbIjAbhAvAt , kintu nivRttireva / prastutamevAha-vaidhahNa hetunA sAdhAsiddheH sarvatra / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-sAdhAca samAropa iti / asti ca zuktikA-rajatayostadityabhiprAyaH // 15 etadAzayAha-yadyevaM sthiretarAdInAM-nityAnityAdInAM kiM sAdharmyam ? lakSaNabhedAnna kiJcidityarthaH / ka vA teSAM grahaNam ? nityAnAmabhAvena tadayogAt yenAsthirAdiSu bhAveSu, 'Adi'zabdAdanAtmAdigrahaH tatsamAropa:nityAtmAdisamAropaH ? sadRzAparAparotpattivipralambhAt kAraNAt aym'nityaatmaadismaaropH| iti cet,etadAzaGkayAha-kimidaM sajAtIyetaraviviktai20 kakhabhAvAnAM bhAvAnAmatyantavilakSaNAnAmityarthaH, sAdRzyam na kiJcit / kathaM vA sadapyetat-sAdRzyaM tadekagrAhiNA teSAM-bhAvAnAmekagrahaNazIlaM tadekagrAhi tena jJAnena gamyate, tadenakagrahaNanAntarIyakatvAt tadavagamasya ? / 'na gamyata ityarthaH / teSAmevetyAdi / teSAmeva bhAvAnAM tatvabhAvatayA-sadRzasvabhAvatayA tathAgrahaNena-sadRzagrahaNena iti ced gamyate / etadAzayAha25 AkAlaM yAvadapi kAlastAvadapi, sarvakAlamityarthaH, ekagrahaNe sati kuto'yaM 'teSAmeva tatsvabhAvatayetyAdilakSaNaH nabhasaH-AkAzAt AptavAdaH? anekabhinnakAlabhAvagrahaNe caikena, prakramAt jJAnena / kimityAha-apaitikSaNikatA bhAvAnAmiti / tathAvidhetyAdi / tathAvidhabhAvAnubhavasAmarthyajanizcayAt, 1 'sAmarthyam' ivi k-paatthH| 2 'tayasamAropaH' iti k-paatthH| 3 'ityAtmAdi0' iti gh-paatthH| 4 'nAvagamyata' iti ng-paatthH| 5 'sAmarthyajanitanizcayAt' iti ka-pAThaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 213 na yuktamasyemAmakramAgatAmavagamazriyaM pratipattuM tatpUrvakSaNAnAM ca nyAyatastabIjAbhAva uktH| tathA'nubhavasiddhatvAt sarvaM bhadrakamiti cet, na khalpanubhava ityeva tattvavyavasthAhetuH, nyAyabAdhita- 5 sya tadanupapatteH, asya coktavanyAyabAdhitatvAt, kSaNikatvena (stro0 vyA0) santAnapravRttyA antyakSaNabhAvAnubhavavIryotpannanizcayAditi bhAvaH, tat-sAdRzyamavagamyate / iti cet, etadAzaGkayAha-na yuktamasya-nizcayasya imAmakramAgatAmanvayAbhAvena avagamazriyaM aMdIghArthatayA visadRzabodharUpAM pratipattuM0 yadAha kazcit "asatsaGgAd dainyAt prakhalacaritairvA bahuvidhai. rasadbhUtairbhUtiryadi bhavati bhUterabhavani sahiSNoH sadbuddheH parahitaratasyonnatimataH parA bhUSA puMsaH svavidhivihitaM valkalamapi // " svavidhizca kSaNikasya parato nirapekSiteti bhAvanIyam / tatpUrvakSaNAnAM cavivakSitakSaNabhAvAnubhavapUrvakSaNAnAM ca nyAyata:-nyAyena niranvayanazvaratayA tadbIjAbhAvaH-vivakSitakSaNabIjAbhAva uktaHprAga 'nityAnityavastunirUpaNA''dhikAre 'ekAnta' ityAdinA granthena / tathetyAdi / tathA'nubhavasiddhatvAt-sadRzatvena anubhavasiddhatvAt kAraNAt sarvam-asmaduktaM bhadrakam / iti cet, etadA-20 zakyAha-na khalu-naiva anubhava ityeva etAvatA'zena tttvvyvsthaahetuH| kathaM netyAha-nyAyavAdhitasya anumavasya tadanupapatteH-tattvavyavasthAhetutvAnupapatteH 'nItyA dvicandrAnubhavAdau tathA'bhyupagamAditi / yadi nAmaivaM tataH kimityAha (vivaraNam) (7) santAnapravRttyA antyakSaNabhAvAnubhavavIryotpannanizcayAditi bhAva 25 iti / santAne pravRtto yo'sAvantyakSaNastasya yo'sau bhAvaH-svarUpaM tasya yo'sAvanubhavastadvIryeNotpanno yo'sau nizcayastasmAt / ayamatra bhAvaH-yadA ghaTAdermudrAdisahakArisamparkAt kapAlAdivilakSaNakAryotpattirbhavati tadA pramAtA tavalokya pAzcAtyakSaNAnAM sAdRzyaM nizcinotIti // 1 'vIryAdutpannaH' iti ng-paatthH| 2 'padArthatayA visadRza.' iti gha-pAThaH Ga-pAThastu 'pradIrgha- . tayA visadRza.' iti / 3 'yathA''ha kazcit' iti k-paatthH| 4 'abhavanaM bhUyAt' ityarthaH / 5 'ratasyAnnatimataH' iti u-pAThaH / 6 shikhrinnii| 797 tame pRSThe / / 8 'nityAdicandrA iti ka-pAThaH /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam . [tRtIyA tathA'sambhavAcca / etena 'yatra tu pratipatturdhAntinimittaM nAsti tatraivAsya darzanAvizeSe'pi pAzcAtyo nizcayo bhavati samAropa-nizcaya5 yorbAdhyabAdhakabhAvAt' iti yaduktaM tadapi pratyuktameva, sarvathaikaskha. bhAvatve vastuno darzane cetthamabhidhAnAyogAt, ekatra bhrAntinimittasaMmbhave sarvatra tadApatteH, tattadekakhabhAvatvatattvAt, anyathA yatra bhrAntinimittaM na, yatra cAstyanayoH kathaJcid bheda iti balAt tadanekakhabhAvatA, zuktikAdAvapi tanniyamAbhAvAcca, 10 'atannibandhanatve ca nizcayAnAM na tebhyastattvavyavasthA' ityuktam // (svo0 vyA0) asya ca-prakrAntasadRzAnubhavasya uktavat-yathoktaM tathA nyAyabAdhitatvAt kSaNikatvena hetunA tathA pradIrghabodhAnubhavarUpeNa asambhavAca / tathAhinizcayAnubhavo'pi kSaNika eveti bhAvanA / etenetyAdi / etena-anantaroditena 15 vastujAtena 'yatra tu pratipattuontinimittaM nAsti, tatraivAsya darzanAvizeSe'pi pAzcAtyo nizcayo bhavati, samAropa-nizcayayorbAdhyabAdhakabhAvAt' iti yaduktaM tat kimityAha-tadapi pratyuktameva / kathamityAhasarvathaikakhabhAvatve vastuno bAhyasya darzane ca tasya itthaM yathoktaM tthaa'bhidhaanaayogaat| ayogazca ekatra-vastuni bhrAntinimittasambhave sati sarvatra 20 tadApatteH-bhrAntinimittasambhavApatteH / Apattizca tattadekasvabhAvatvatattvAt tasya-vastuno bhrAntinimittasambhavaikasvabhAvatvarUpatvAt / anyathetyAdi / anyathAevamanabhyupagame yatra-vastuni bhrAntinimittaM na ghaTapaTAdau, yatra cAsti zuktikA rajatAdau anayoH-vastunoH kathaJcit svabhAvabhedaH, vastvabhede'pi svasattAbheda iti-evaM balAt tadanekasvabhAvatA tasya-vastunaH sAmAnyena 25 anekasvabhAvatA / tadekAntaikasvabhAvatve tu naitadupapadyata iti / upapattyantaramAha-zuktikAdAvapi-zuktikA-rajatAdau api tanniyamAbhAvAca, prakramAd bhrAntinimittasambhavasvabhAvatvaniyamAbhAvAca, balAt tadanekasvabhAvateti vartate / tathAhi-na zuktikAdAvapi sarvasya samAropa eva kasyacid darzanAnantaraM zuktikAnizcayaH, aparasya tadA tatraiva samAropa iti naitadekAntaikasvabhAvatve 30 vastuna iti bhAvanIyam / atadityAdi / tat-vastu nibandhanaM-kAraNaM yeSAM te tanni. 1209 tame pRSThe / 2 'sambhave'pi sarvatra' iti k-paatthH| 3 'padArthabodhA.' iti gha-pAThaH / 4 209 tame pRsstthe| 5 'bhAvatve naita.' iti -paatthH| 6 210 tame pRsstthe| .
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] svopanavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 215 (mUlam) -- evaM ca yatra svata eva nizcayaH sa pratyakSA, yatra tu na so'numeya iti sanyAyaprAptiH, anyathA'samaJjasatvAt / na caivaM savikalpakapratyakSavAdino'pyanekakhabhAvatvAd vastunaH kSayopazamavaicitryeNa 5 tathA nizcayapravRttI kazcida doSaH, nirupacaritatanibandhanabhAvAt / dRzyate ca kathaJcidekatraivaikAnekapramAtrapekSaH zabda-liGgA-'dhyakSaH prtiitibhedH| tathAhi-atra nikuJja vahnirastIti zabdatastathAvidhadezamAtrAvacchinnamagnisAmAnyaM pratIyate, dhUmadarzanAt tu viziSTadezApacchinnastadvizeSaH, adhyakSatastu viziSTataro jvAlAdirityAgopAlA-10 jhanAprasiddhatvAdatyAjya eSa iti / evaM ca sannyAyasiddhe pramANAnAM (kho0 vyA0) bandhanAH, na tannibandhanA atannibandhanAstadbhAvastasminnatannibandhanatve cAvastunibandhanatva ityarthaH / keSAmityAha-nizcayAnAM na tebhya:-nizcayebhyastattattva- vyavasthA-vastutattvavyasthA ityuktaM prAk // evaM ca yatra-aMze vastujJAnasambandhini nIlAdau khata eva nizcayaH samAropavyavacchedamantareNa sa pratyakSozaH, yatra tu nAnityatvAdau so'numeya iti sanyAyaprAptiH / kuta ityAha-anyathA'samaJjasatvAdityetacca nidarzitamasakRt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na caivaM savikalpakapratyakSavAdino'pi vAdino'nekakhabhAvatvAd vastunaH kSayopazamavaicitryeNa hetunA tathA-20 nizcayapravRttI anantaroditakrameNa kazcid doSaH / kathaM na doSa ityAha-nirupacaritatanibandhanabhAvAt, vAstavapravRttinibandhanabhAvAdityarthaH / amumevArthamupdarzayati dRzyate cetyAdinA / dRzyate ca kathaJcidekatraiva-vastuni ekAnekapramAtrapekSaH zabda-liGgA-'dhyakSaH-AgamA-'numAna-pratyakSaiH prtiitibhedH| . tathAhi-atra nikuLe vahnirastIti zabdataH-zabdAt tathAvidhadeza-25 mAtrAvacchinnaM sat agnisAmAnyaM pratIyate, dhUmadarzanAt tu viziSTadezAvacchinnastadvizeSaH-agnivizeSaH pUrvasAmAnyApekSayA adhyakSatastu-pratyakSeNa punarviziSTataro jvAlAdiH pratIyata ityAgopAlAGganAprasiddhatvAt kAraNAdatyAjya eSaH-pratItibheda iti| evaM ca sanyAyasiddhe sati pramANAnAM 1'vA'vastu 0' iti k-paatthH| 2 210tame pRsstthe| 3 ca tadekatraiva' iti k-paatthH|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam tRtIyaH (mUlam) vastuviSayatve yaduktaM 'purastAt 'nahyanya evAnyopakArako nAma ityAdi, tadayuktameva, paramArthato nirviSayatvAt / na ca vastvapi tade.5 kamanekadharmopakArakazaktimadiSyate jainaiH, ekAnekakhabhAvatvAbhyupagamAt pRthagbhUtadharmyasiddheriti kRtamatra prasaGgena // yacoktam-'samAropa-nizcayayorvAdhyabAdhakabhAvAt iti etadapyayuktam , paranItyA samAropa-nizcayayorbhedAsiddheH samAropasyApi nizcayatvAt , tadabhAvabhAvitvasya cobhayatrAvizeSAt / paurvAparyasya 10 cAniyAmakatvAt kacit tasyApi tulyatvAt, anityAdiprati (kho0 vyA0) pratyakSAdInAM vastuviSayatve yaduktaM purastAt-pUrvapakSagranthe 'nayanya evAnyopakArako nAma' ityAdi tat kimityAha-tadayuktameva / paramArthato nirviSayatvAt tasyoktasya / na cetyAdi / na ca vastvapi tadekaM sat aneka15 dharmopakArakazaktimadiSyate, vaizeSikairiva jainaiH| kuta ityAha-ekAneka khabhAvatvAbhyupagamAt kAraNAt pRthagbhUtadharmyasiddhardharmadharmisvabhAvatvAd vastuna iti kRtamatra prasaGgena // yaJcoktamadhikRtapUrvapakSe-'samAropa-nizcayayorvAdhyabAdhakabhAvAt ityetadapyayuktam / kathamityAha-paranItyA samAropa-nizcayayorbhedA20 siddheH| asiddhizca samAropasyApi zuktikAdau rajatAdirUpasya nizcayatvAt / .. tathAhi--zuktikAyAM rajatanizcaya eva samAropa; tadabhAvabhAvitvasya ca zuktikAdyabhAvabhAvitvasya 'ca'zabdAt tadanubhavopAdAnatvasya ca ubhayatra-samArope - nizcaye ca avizeSAt / napatrAnyat samAropasyApyupAdAnam , api tvadhikRtAnubhava ' eva paurvAparyasya ca-pUrva samAropaH pazcAnnizcaya ityevambhAvasya ca aniyAmaka25 tvAd bhedaM prati tathA kacit tasyApi-paurvAparyasya tulyatvAt / etadevAha (vivaraNam ) (22) zuktikAdyabhAvabhAvitvasya ceti / vinaSTe hi zuktikAkSaNe na tadgocaraH samAropo nizcayo bhavatIti / / - (22) tadanubhavopAdAnatvasya ceti / zuktikAgocaranirvikalpakAnubhavAnantaraM 30 nizcayaH samAropo vA jAyata iti // .. 1143tame pRSThe / 2209tame pRSThe / 3 'vA niyAmaka0' iti g-paatthH| 4 143tame pRSThe / 5209tame pRSThe / 6 vA'niyAmaka.' iti -paatthH| 'kSaNe nAgocaraH' iti k-paatthH|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 adhikAraH] khopanavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) pattAvapi punarnityAdinizcayopalabdhaH, vastuna eva pAramparyeNa tadbhAvAt, tadanyatarAparanimittatve taditaratra tanimittatvAnAzvAsAt, vizeSahetvabhAvAt, anityasyApi arthakriyA'yogAditi nirlotthyissyaamH|| kiJca samAropavyavacchedabhAvAvizeSAdanumAnavikalpavat kathaM rUpAdivikalpo na pramANam / samudbhUtasamAropavyavacchedenAbhAvAt iti cet, na, kacit tathApi bhAvadarzanenAvirodhAt, zuktikA (kho0 vyA0) anityAdipratipattAvapi satyAM tathAgatavacanAdeH punarnityAdinizcayopalabdheH kapilAdivacanAdevastuna eva sakAzAt tasyAH-nityAdinizcayopalabdheH pAramparyeNa bhAvAt-tadAzrayatvAd vacanapravRtteH / yadvA vacanamantareNApi khata eva kvacidevambhAvAt / tathAhi-vastunyanityatvavikalpo'pi bhavati, nityatvavikalpo'pi bhavatIti laukikametat / evaM ca sati tadanyatarApara-15 nimittatve tayoH-samAropa-nizcayayoranyatarasya-samAropasya aparanimittatve'bhyupagamyamAne taditaratra api nizcaye tannimittatvAnAzvAsAt-adhikRtavastunimittatvAnAzvAsAt / iha tAvadanityAdiprattipattirvastunimitteti bhavato matam , ihApi anAzvAsaH, tattulyayogakSemAyA nityAdinizcayopalabdhaH atannimittatvAbhyupagamAditi bhAvaH / anAzvAsazca vizeSahetvabhAvAd dvayorapi tathA taddarzanA-20 nantarabhAvitvena nityasya sattA eva asambhavinI, krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAyogAditi / vizeSahetunirAcikIrSayA''ha-anityasyApi niranvayakSaNasthitidharmiNaH arthakriyA'yogAditi-etat nirloThayiSyAmaH purastAt, ata etadapi ayuktamiti sthitam // abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca samAropavyavacchedabhAvAvizeSAt 25 kAraNAt anumAnavikalpavaditi dRSTAntaH / kathaM rUpAdivikalpona pramANaM pramANalakSaNayoge'pi ? / etadAzayAha-samudbhUtasamAropavyacchedenAbhAvAt (vivaraNam ) (16) aparanimittatve iti / vAsanAprabodhanimittatve avastunimittatve ityarthaH / / 1tabhAvatvAt' iti ga-pAThaH / anekAnta028
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIya: (mUlam) zakalAdau rajatAdisamAropavyavacchedena tadbhAvAt / na ca na so'pi rUpAdivikalpaH, tanmAtrahetutvAt / na ca tattvata ekasyApi taditara5 nAzanena pravRttiH, nAzasya nirhetukatvAbhyupagamAt, tadabhAva eva tadbhAvopapatteH / liGgaliGgisambandhasmaraNAdinApravRtteriti cet, ko'yaM guNe bhavato doSAbhinivezaH vastusamAropAbhAve'syopayogAt? / na ca nAsau rUpAdivikalpasthApi, tadabhAve tatpravRttyanupapatteriti naanyorvishessH| sa khalu gRhItagrAhyeva, pratyakSapratibhAsinaH (kho0 vyA0) iti cet, nahyayamanumAnavikalpavat samudbhUtasamAropavyavacchedena bhavati / etadAzaGkayAha-netyAdi / na, kacid vastuni tathApi-samudbhUtasamAropavyavacchedenApi bhAvadarzanena-utpAdadarzanena hetunA rUpAdivikalpasya avirodhAt pramANatvasya / etadevAha-zuktikAzakalAdau vastuni rajatAdisamAropavyavacchedena 15 tAvAt-zuktikAdivikalpabhAvAt / na cetyAdi / na ca na so'pi zuktikAvikalpo rUpAdivikalpaH, kintu rUpAdivikalpa eva / kuta ityAha-- tanmAtrahetutvAt-rUpAdimAnahetutvAt / na ca tattvataH-paramArthena ekasyApi anumAnavikalpasya rUpAdivikalpasya vA taditaranAzanena-samudbhUtasamAropanAzanena aJjasA pravRttiH / kuto na ityAha-nAzasya nirhetukatvAbhyupagamAt tathA 20 tadabhAva eva-samAropAbhAve eva tdbhaavopptteH-anumaanaadiviklpbhaavopptteH| ihaiva parihArAntaramupanyasyannAha-liGgaliGgisambandhasmaraNAdinA prakAreNa apravRtteH kAraNAt iti cet, rUpAdivikalpo na pramANamiti prakramaH / etadAzakyAha-ko'yaM guNe bhavato dossaabhiniveshH| nanu liGgaliGgisambandhasmaraNAdipravRttimantareNa tadbhavanaM guNaH / prastutasamarthanAyAha-vastusamAropAbhAve 25 asya-anumAnavikalpasya upayogAt / na ca nAsau rUpAdivikalpasthApi vastusamAropAbhAve upayogaH, kintu astyeva / kuta ityAha-tadabhAvevastusamAropAbhAvopayogAbhAve samAropabhAvena tatpravRttyanupapatteH-rUpAdivikalpapravRttyanupapatteH / asti ca pravRttiriti nAnayoH-anumAnavikalpa-rUpAdivi klpyorvishessH| ataH kathamanumAnavikalpavad rUpAdivikalpo na pramANamityA30 khyeyametat / prastutamAcikhyAsurAha-sa khalvityAdi / sa khalu, prakramAd rUpAdi 1'pramANaM tvasya etadevAha' iti k-paatthH| 2 'zuktikArarUpo vikalpo' iti ka-pAThaH /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 219 (mUlam ) arthasya parAmarzAt, na hi anumAnavikalpo'pi naivamiti paribhAvyatAmetat // na hi pratyakSaM bhAgazaH utpadyate, niraMzatvAt / satyaM notpadyata 5 iti / anumAnavikalpaparAmarzAlambanamapi tatra gRhItameva kevalaM gRhIte'pi yeSvAkAreSu na tadanantarameva nizcayotpattirbhUyasA vyAptidarzanAt tu bhavati, tadviSaya evAnadhigatArthAdhigantRtvAt / pramANamanumAnavikalpo netara iti yatkiJcidetat, anAlocitAbhidhAna (svo0 vyA0) vikalpaH / kimityAha-gRhItagrAhyeva / kuta ityAha-pratyakSapratibhAsinaH arthasya-rUpAdeH parAmarzAt kAraNAt / sa hi tameva spRzati nAdhikaM paricchinatti, ato na pramANamiti / etadAzayAha-na hItyAdi / na hi anumAnavikalpo'pi naivam , kiM tarhi ? evameva gRhItagrAhyeva ityAdIni paribhAvyatAmetat / svabhAvahetau sujJAnameva kRtakasyaivAnityatvAt kAryahetAvapi vahnijanyasvabhAvo 15 dhUmaH tattvena pratyakSeNa pratibhAsate, anyathA tatpratibhAsAbhAva iti bhAvanIyam // tathA cAha-na hi pratyakSaM bhAgazaH-bhAgena utpadyate / kuta ityAha-tasya niraMzatvAt / khelakSaNametaditi niraMzaM satyaM notpadyate bhAgazaH pratyakSamitiasmAdanumAnavikalpaparAmarzAlambanamapi tatra-vastuni gRhItameva, prakramAt pratyakSeNa kevalaM gRhIte'pi sati yeSvAkAreSu-anityatvAdiSu na tada-20 nantarameva-na darzanAnantarameva nizcayotpattirbhUyasA-bAhulyena vyAptidarzanAt tu-avinAbhAvadarzanena punarbhavati tadviSaya eva-anityatvAdiviSaya eva anadhigatArthAdhigantRtvAt kAraNAt pramANamanumAnavikalpo netara:-rUpAdivikalpa iti / etadAzaGkayAha-yatkiJcidetat-anantaroditam , (vivaraNam) (16) anyathA tatpratibhAsAbhAva iti / dhUmasya hyagnijanyatvaM svarUpaM tacca na pratibhAsate dhUmajJAne, evaM tarhi tadbhUmajJAnameva na syAt , tatsvarUpApratibhAsanAt / ato'vazyamevAbhyupagantavyamidaM yaduta vahnijanyasvabhAvo dhUmaH pratibhAsate / ataH paramArthato vahnirapi tatra pratibhAsata ityAyAtam / evaM ca dhUmagrAhiNaiva pratyakSeNa gRhIte dhUmadhvaje tatsAdhanAya pravartamAnamanumAnaM gRhItagrAhyeva syAditi // 1 'na tu tada.' iti g-gh-paatthH| 2'nAdhikaM paricchinnaM paricchinatti' iti ka-pAThaH / 3 'ityAdi pari0' iti gha-pAThaH, Ga-pAThastu 'ityAdIti pari0' iti / 4 'sulakSaNa' iti gh-paatthH| 25
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [sRtIyaH (mUlam) tvAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca prAdhe AkArAbhAvAt sarvathaikakhabhAvatvAbhyupagamAt, parikalpitAnAmasattvAt tattvena, tatsattve niyamato'tiprasaGgAt, tathA yuktito vyAsyasiddheH, tAvasya kathaJcid bhedanimittatvAt, anyathA tdyogaat| na hyabhedavata evAnityatvasya svAtmanA vyAptiH, na ca bhinnayoreva 'himavad'-'vindhya'yoH tathA'nadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAt , vasturUpasyAdhyakSata evAdhigamAt, svAdhigamasya cetaratrApi bhAvAt, tadanyasya cetaratrApya. 10 bhAvAditi / evaM pravartakatvAdyayasya samAnamitareNa, tatrApi rUpA (kho0 vyA0) asAramityarthaH / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnatvAt kAraNAt / anAlocitAbhidhAnatvaM ca grAhya-vastuni AkArAbhAvAt / abhAvazca sarvathA ekAntena ekasvabhAvatvAbhyupagamAda vastuna iti parikalpitAste iti / 15etadapohAyAha-parikalpitAnAm-AkArANAmasattvAt tattvena tatsattveparikalpitAkArasattve niyamata:-niyamena atiprasaGgAt parikalpanayA virodhyAkArabhAvena tathA yuktitaH-nyAyataH vyAptyasiddheH kAraNAt / asiddhizca tadbhAvasya-vyAptibhAvasya kathaJcid bhedanimittatvAt , vyApya-vyApakayoriti prakramaH / kimityetadevamityAha-anyathA-evamanabhyupagame vyApya-vyApakayorekA20ntAbhedAdAvityarthaH, tadayogAt-vyAptibhAvAyogAt / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na yasmAdabhedavata eva, ekAntaikasyaivetyarthaH, anityatvasya svAtmanAanityatvenaiva vyAptiH, anityatvasyAnityatvena vyAptiriti vyavahArAyogAt / na ca bhinnayoreva-ekAntena 'himavad'-'vindhya'yoH svAtmanA vyAptiriti bhAvanIyam / tathA'nadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAdanumAnavikalpasya, abhAvazca vastu25 rUpasyAdhyakSata eva-pratyakSeNaivetyarthaH, adhigamAt tatazcAtmAnamevAdhigacchatyanumAnavikalpa iti parAbhyupagamaH / enamevAdhikRtyAha-vAdhigamasya cetaratrApirUpAdivikalpe bhAvAt, tadanyasya ca anadhigatasya itaratrApi-anumAnavikalpe'pi abhAvAditi anAlocitAbhidhAnatvamiti / evaM pravartakatvAdyapyasya, prakramAdanumAnavikalpasya samAnamitareNa-rUpAdivikalpena / kuta ityAha-tatra 'tattvena' ityadhikaH k-paatthH| 2 siddheH atadbhAvasya' iti gh-paatthH| 3 'khAtmanA vyAptiH' iti pATho gha-pustake na vidyte|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 221 (mUlam) dinizcayAdeva pravRtteH / vyavahAre pramANamevAyamiti cet, ka tarhi apramANamiti? / rUpAdAveveti cet, kuto'yaM tatrAkAraNo dveSaH ? / prAgeva tadadhigamAditi cet, samAno'yaM tvannItyA'nityatvAdau,5 tathApi na tadvat tadarzanamiti cet, na tarhi prAk tadvat tadadhigamo'nyathA rUpAdi nizcayavat syAt tadaivAyaM, nimittAvizeSAt, tadadhigamasyaiva tattvatastannimittatvAd bAdhakAnupapattaravizeSeNa bhAvAt ekAntaikatvAt , anyathA tdnupptteH|| kiJcAyamadhikRtAdhigamaH, kiM khagRhItanizcayajananavabhAvaH, uta 10 samAropajananakhabhAvaH, AhokhidubhayajananavabhAvaH, utAho anubhayajananavabhAva iti? / yadi svagRhItanizcayajananavabhAvaH, nirava (svo0 vyA0) api-rUpAdivikalpe sati rUpAdinizcayAdeva pravRtteH iti vyavahAre-pravRttyAdirUpe pramANamevAyaM-rUpAdivikalpaH / iti cet, etadAzakyAha-ka taya- 15 prmaannmiti| rUpAdAveveti cedapramANaM kuto'yaM tatra rUpAdau-akAraNo dveSaH / prAgeva avikalpena tadadhigamAt-rUpAdyadhigamAt / iti cet, etadAzaGyAha-samAno'yam-adhigamastvannItyAnityatvAdI anumeye tathApievamapi na tadvat-rUpAdivat tadarzanaM-nityatvAdidarzanam / iti cet, etadAzaGkayAha-na tarhi prAgavikalpena tadvat-rUpAdivat tadadhigamaH-anityatvAdya-20 dhigamaH, anyathA yadi syAt tato rUpAdinizcayavat syAt tadaivAyamnityatvAdinizcayaH / kuta ityAha-nimittAvizeSAt / abizeSazca tadadhigamasyaiva-avikalpena rUpAdyadhigamasyaiva tattvataH-paramArthena tanimittatvAtanityatvAdinizcayanimittatvAt bAdhakAnupapatteH rUpAdinizcayAnumAnena / tathA cAha-avizeSeNa bhAvAt-rUpAyadhigamavadanityatvAdyadhigamatvena bhAvAt / 25 bhAvazca ekAntaikatvAt adhikRtAdhigamasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaanyathA tadanupapatteH-ekAntaikatvAnupapatteravikRtAnubhavasya rUpAdinizcayavat sthAt tadaivAyamiti sthitam // dUSaNAntaramabhidhAtumAha-kizcetyAdi / kiJca ayamadhikRtAdhigamaH avikalparUpaH kiM svagRhItanizcayajananakhabhAvaH, uta samAropajananakha-30 1 patteH vizeSeNa' iti ga-gha-pAThaH /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam .. [tRtIyaH (mUlam) kAzaH samAropaH, na cAsAvanyanimitto'nimitto vA / atha samAropajananasvabhAvaH kuto'smAnnizcayajanma, atatvabhAve'tiprasaGgAt ? 5 ubhayajananakhabhAvatve virodhaH, nyAyAvirodhe'pyabhyupagamabAdhA / anubhayajananavabhAvatve tadubhayAbhAvaH, tathA ca prtiitivirodhH| iti ekAntena ca nirvikalpakapratyakSavAdino na nyAyato rUpAdinizcayA-'numAnanizcayayorbheda iti sUkSmadhiyA bhAvanIyam // kathaM tAnumAna vikalpo nAnantaram ? sannyAyato'kSajJAnena tadviSayAnadhigateH / vastunaH anekadharmatvAt kSayopazamavaicitryAt (kho0 vyA0) bhAvaH, AhokhidubhayajananakhabhAvaH, utAho anubhayajananakhabhAva iti ? / kizcAtaH ? sarvathA'pi doSa iti / Aha ca-yadi svagRhItanizcaya jananakhabhAvaH, tataH kimityAha-niravakAzaH samAropaH, tannimittAdhi15 gamasya svagRhItanizcayajananasvabhAvatvAt / na cAsau-samAropo'nyanimitto'. nimitto vA / kiM tarhi ? / adhikRtAdhigamanimitta eva, tadA'nyasyAbhAvAt / atha smaaropjnnsvbhaavo'dhikRtaadhigmH,kuto'smaannishcyjnm?| kathaM ca na syAdityAha-atatvabhAvAdadhikRtAdhigamAt samAropajananavabhAvatvena bhAve nizcayajanmano'tiprasaGgAt tadvannizcayAntarabhAvena / 20 ubhayajananakhabhAvatve-khagRhItanizcayasamAropobhayajananavabhAvatve virodhaH / nyAyAvirodhe'pi tattathAcitrasvabhAvatayA abhyupagamabAdhA, anekAntavAdApatteH / __ anubhayajananasvabhAvatve'dhikRtAdhigamasya kimityAha-tadubhayAbhAvaHnizcayasamAropobhayAbhAvo'stvityArekA'pohAyAha-tathA ca-evaM ca sati pratIti25 virodhaH, tadubhayasya tathAvedanAt / iti-evamuktanItyA ekAntena nirvikalpakapratyakSavAdinaH vAdino na nyAyata:-uktanItyA rUpAdinizcayA-'numAnanizcayayorbheda iti-etat sUkSmadhiyA bhAvanIyam // Aha-yadyevaM kathaM tarkhanumAnavikalpo nAnantaram ?, darzanasyeti prakramaH / 1 'bhAvanizcayaH' iti gha-pAThaH /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 223 (mUlam) ityuktaprAyam, ato na nirvikalpakameva pratyakSam / / lakSaNAyogAca "pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam" iti lakSaNam , na caitannyAyyam, paranItyA'nekadoSApatteH, kalpanA'poDhatvasyAvyApaka- 5 tvAt, kalpanAyAmapi khasaMvidaH pratyakSatvAbhyupagamAt, tasyAzca tadavyatiriktatvAt vyatiriktatve'dhikRtavizeSaNAyogAt tattvato vyvcchedyaanupptteH| avastutvAt kalpanAyAH khaMsaMvidA tattvetaravikalpAbhyAM doSApAdAnamayuktamiti cet, na, tadavastutvena vikalpadhiyo'bhAvaprasaGgAt khasaMvinmAtrasyaiva bhAvAt asatyA upa-10 (stro0 vyA0) etadAzaGkayAha-sanyAyataH-tattvanItyA akSajJAnena avikalpena tadviSayAnadhigateH-anumAnavikalpaviSayAnadhigateH, kathaM kasyacidadhigatiH kasyacinnetyetadapi yuktimaditi ? / etadAzaGkayAha-vastuno'nekadharmatvAt / etadapi yugapadeva prAyaza ityAha-kSayopazamavaicitryAditi-etaduktaprAyaM-prAyeNoktam , ato 15 na nirvikalpakameva pratyakSamiti nigamanam // ___ tathA lakSaNAyogAca na nirvikalpakameva pratyakSamiti / lakSaNAyogamAha-"pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam" iti lakSaNaM parakIyam / na caitanyAyyam / kuta ityAha-paranItyA anekadoSApatteH asya lakSaNasya / Apattizca kalpanAspoDhatvasya lakSaNavenopanyastasya avyApakatvAt / avyApakatvaM ca kalpanA-20 yAmapi svasaMvidaH pareNa pratyakSatvAbhyupagamAt / kalpanA'pi svasaMvittAdhiSThAnArthe vikalpanAditi / tasyAzca-kalpanAyAstadavyatiriktatvAt-khasaMvidavyatiriktatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-vyatiriktatve kalpanAyAH svasaMvido'bhyupagamyamAne / kimityAha-adhikRtavizeSaNAyogAt / ayogazca tattvataH-paramArthena vyavacchedyAnupapatteH sarvasyA eva svasaMvidaH kalpanA'poDha-25 tvAt / atrAha-avastutvAt kalpanAyAH svasaMvidA saha tattvetaravikalpAbhyAm, tattvAnyatvavikalpAbhyAmityarthaH, dossaapaadnmnntroditmyuktm| iti cet, etadAzaGkayAha-na-naitadevaM tadavastutvena tasyAH-kalpanAyA avastu 1 'khasaMvidyAtatvetara.' iti ga-pAThaH / 2 'vastutattvena' iti ga-gha-pAThaH / 3 'khasaMvittA. viSTAnArthe' iti ka-Ga-pAThaH / 4 'tasyAca kalpanAyAH' iti ka-pAThaH /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyA (mUlam) rAgAyogAt kliSTatA'siddheriti // kiJca ekAntavAdinaH sarvathA kalpanA'poDhatve kalpanA'poDha5 kalpanAto'pyapoDhatvAt, kalpanA'poDhatvalakSaNAyogaH / pratyakSasAmAnya lakSaNaviSaya iti cet, na, tasya tato vyatiriktataravikalpAyogAt, vyatiriktatve na tadadhyakSalakSaNam , avyatiriktatve tUktavallakSaNAyogaH / nirUpaNAnusmaraNavikalpAbhyAmavikalpakaM sva. bhAvavikalpena tu savikalpakamiti cet, na, virodhAt, anyathA (kho0 vyA0) tvena hetunA / kimityAha-vikalpadhiyaH-kalpanAbuddheH abhAvaprasaGgAt / prasaGgazca svasaMvinmAtrasyaiva bhAvAt / sarvatra "iyameva kalpanoparaktA vikalpadhIH" ityapyasadityAvedayannAha-asatyAH kalpanAyA avastutvena / kimityAhauparAgAyogAt svasaMvideva kliSTA vikalpadhIrityapyayuktimat / ityAha-kliSTa15 tA'siddheriti svasaMvidAtratvena, ataH sthitametanna caitanyAyyamiti // dUSaNAntaramAha kinetyAdinA / kiJca ekAntavAdinaH vAdina ekAntena kalpanA'poDhametat , tatazca sarvathA kalpAnA'poDhatve sati / kimityAha-kalpanA'poDhakalpanAto'pyapoDhatvAt kAraNAt kalpanA'poDhatvalakSaNAyogaH tatra tadyogyatA'bhAvAditi / pratyakSasAmAnyam-apratyakSavyAvRttirUpaM lakSaNa20 viSaya iti cet, tatra tadyogyateti bhAvaH / etadAzaGgyAha-na, tasya-pratyakSasAmAnyasya tataH-pratyakSAt / kimityAha-vyatiriktataravikalpAbhyAmayogAt / Aha ca-vyatiriktatve pratyakSAt tatsAmAnyasya na tadadhyakSalakSaNam , tadvyatiriktatatsAmAnyalakSaNatvAt , avyatiriktatve tu pratyakSAt tatsAmAnyasya uktavat-yathoktaM tathA / kimityAha-lakSaNAyogaH, tatra tayogyatA'bhAvAditi / 25 atrAha-nirUpaNAnusmaraNavikalpAbhyAmevambhUtametaditi tadAtve AyatyAM caitadgocarAbhyAmavikalpakametat , svabhAvavikalpena tu-kalpanA'poDhavabhAva (vivaraNam) (17-18) kalpanA'poDhakalpanAto'pyapoDhatvAditi / pratyakSaM kalpanA'poDhamevaMvidhA api zabdollekhavatI tatra kalpanA na pravartata ityarthaH // 30 (25-26) tadAtve AyatyAM caitadgocarAbhyAmiti / nirUpaNaM tadAtve, anusmaraNaM tvAgAmini kAle //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ___ 225 __ (mUlam) anekAntApatte khAbhyupagamaparityAgAditi // evamabhrAntatvavizeSaNamapyasaGgatameva, paranItito vyavacchedyAyogAt / indudvayAdijJAnaM vyavacchedyamiti cet, na, tasyAbhrAntatvAt, 5 etaca lakSaNopapatteH tasyApi tatprakAzakasvabhAvatvatastAdRphalajananasvabhAvahetujatvatazca bhrAntatA'siddheH, anyathA tadayogAt, tasya cAnubhavasiddhatvAt, na ca bahistadviSayAnupalabdhyA tatsiddhiH, tadhaNasvabhAvadhiyA tadviSayAnupalabdhyasiddheH, anyathA'nupalabdhau (svo0 vyA0) lakSaNena savikalpakameva / iti cet, etadAzaGkayAha-na virodhAt / avikalpakaM savikalpaM ceti virodhaH / anyathA-nimittabhedato virodhamantareNa / kimityAha-anekAntavAdApatteH / tataH kimityAha-vAbhyupagamaparityAgAt na iti yogaH // ___ evaM-yathA kalpanA'poDhatvavizeSaNaM tathA abhrAntatvavizeSaNamapyasaGgata-15 meva / kuta itsAha-paranItito vyavacchedyAyogAt / indudvayAdijJAnam 'Adi'zabdAd viyatkezajJAnAdigrahaH, vyavacchedyam / iti cet, etadAzayAhana, tasya-indudvayAdijJAnasya abhrAntatvAt / etacca-abhrAntatvaM tallakSaNo. papatteH-abhrAntalakSaNopapatteH / upapattizca tasyApi-indudvayAdijJAnasya tatprakAzakakhabhAvatvataH-indudvayAdiprakAzakasvabhAvatvena tAhaphalajanana-20 khabhAvahetujatvatazva-indudvayAdijJAnajananakhabhAvahetUtpannatvena cAsya bhrAntatA'siddheH, anyathA-evamanabhyupagame tadayogAt-indudvayAdijJAnAyogAt tasya ca-indudvayAdijJAnasya anubhavasiddhatvAt / na ca bahiH-viyadAdau tadviSayAnupalabdhyA-indudvayAdijJAnaviSayAnupalabdhyA kAraNena tatsiddhiHbhrAntatAsiddhiH / kuta ityAha-tahaNakhabhAvadhiyA-bahistadviSayagrahaNasvabhAva-25 dhiyA, indudvayAdigrahaNasvabhAvabuddhyetyarthaH, tdvissyaanuplbdhysiddheH-indudvyaadijnyaanvissyaanuplbdhysiddheH| tadgrahaNasvabhAvA hi tad gRhNAtyeva, anyathA tatkhabhAvatA'yogaH / anyetyAdi / anyathA-atadgrahaNasvabhAvayA, dhiyeti prakramaH, anupalabdhiH bahistadviSayasyeti prakrama evetyanyathA'nupalabdhistasyAm / kimi 1 'prakAzakakhabhAvahetujatvajazca' iti g-gh-paatthH| 2 'vipakSasajJAnAdi0' iti k-paatthH| 3 'bhAvatvena indu0' iti gh-paatthH| 4 'tattatva.' iti k-paatthH| anekAnta. 29
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam . [tRtIyaH . (mUlam ) tadabhAvAsiddharatiprasaGgAt / na cAtaimirikasyApi tatpratyayaprasaGgA, tasya timiratadanyahetujanyasvabhAvatvAt , ataimirikANAM ca tada5bhAvAt tathA lokaprasiddheH / na ca bAdhAto'sya bhrAntatA, bAdhA'siddhebhinnakAlaviSayapratyayena tadabhyupagame'tiprasaGgAt, kacidabhrAntasthApi asAdau tadanyato bAdhopalabdhezca / na cAnarthakriyAkaraNataH aprApyadezagatajalAdijJAnena vyabhicArAt, saMvinmAtrArthakriyA (kho0 vyA0) 10 tyAha-tadabhAvAsiddheH-bahistadviSayAbhAvAsiddheH, indudvayAdyabhAvAsiddherityarthaH / kuta ityAha-atiprasaGgAt paTAdigrahaNasvabhAvayA dhiyA ghaTo na gRhyata iti tasyApyabhAvaprasaGgAdityarthaH / na cetyAdi / na ca ataimirikasyApi, prakramAt pramAtuH, tatpratyayaprasaGgA-indudvayAdipratyayaprasaGgaH, tadastIti kRtvA / kuta ityAha-tasyetyAdi / tasya-indudvayAdipratyayasya timirasahAyatadanyahetujanya15 svabhAvatvAt / timirasahAyacakSurAdijanyasvabhAvo hi indudvayAdipratyayaH / . yadi nAmaivaM tataH kimityAha-ataimirikANAM ca pramAtRNAM tadabhAvAttimirAbhAvAt / tatazca kAraNavaikalyAt kAryAbhAva iti sthitam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tathA lokaprasiddheH, ataimirikANAM timirAbhAvena nendudvayAdipratyaya iti lokaprasiddheH / na cetyAdi / na ca bAdhAtaH kAraNAt asya 20 indudvayAdijJAnasyeti prekramaH bhrAntatA / kuta ityAha-bAdhAsiddheH tasyaiva timirApagame ekendvAdijJAnabhAvato bAdhA ityArekAnirAsAyAha-bhinnetyAdi / bhinnau kAla-viSayau yasya sa bhinnakAlaviSayaH, evambhUtazcAsau pratyayazceti vigrahaH, tena, tadabhyupagame-bAdhA'bhyupagame / kimityAha-atiprasaGgAt, sarva evambhUtaH tadanyasya bAdhaka ityatiprasaGgaH / 25 doSAntaramAha kacidityAdinA / kvacit-mandamandaprakAzAdau abhrAntasyApi, prakramAt jJAnasya, asAdau asarpAdiviSayasya tadanyataH, bhrAntAjjJAnAditi prakrama eva / kimityAha-bAdhopalabdhezca tathA rajjucalanAdeH sarpajJAne na tadasarpajJAnasyeti nAlaukikametadato bhAvanIyamiti / doSAntaramabhidhAtumAha-na cetyAdi / na ca anarthakriyAkaraNato'sya 30 prAntateti vartate / kuta ityAha-aprApyadezagatajalAdijJAnena vyabhicArAt 1 'vaikalyAt tatkAryA0' iti ka-pAThaH / 2 'prakramaH / tataH kuta' iti ka-pAThaH / 3 'prakramAta sarvajJasya asadiau ' iti ka-pAThaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 adhikAraH] svopajJavyAlyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) vidhAne cAsyetaratrApi tadbhAvAt tathApratIteH, na ca lokapratItitaH, abhyupagamavicArAt tena ca tadaprApteH tasya cehAdhikRtatvAdityalamanayA lokAgamAnubhavaviruddhayA atisUkSmekSikayA uktavat sarvatrA- 5 smnyjstaaptteH| yastu lokAdisApekSaH tasyaitadbhedasyAvidvadaGganAdilokapratiSThitatvAt avigAnatastathApratItestavyavasthAkArisadAgamabhAvAt uktadoSAbhAva iti // kizca nirvikalpakaM pratyakSamityatra na pramANam , tenaiva tadanadhigateH, arthaviSayatvAt , tasya ca tato'nyatvAt / tathAhi-na tanni- 10 (kho0 vyA0) iti bhAvitArthametat / saMvinmAtrArthakriyAvidhAne cAsya-anantaroditajJAnasya / kimityAha-itaratrApi, prakramAdindudvayAdijJAne'pi, tadbhAvAtsaMvinmAtrArthakriyAvidhAnabhAvAt / bhAvazca tathApratIteH / na cetyAdi / na ca lokapratItito'sya, prAntateti prakramaH / kuta ityAha-abhyupagamavicArAt / 35 yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tena ca-abhyupagamena tadaprApte-uktavad bhrAntatA'prApteH tasya ca abhyupagamasya iha-prakrame'dhikRtatvAt , tatazca tato yat siddhyati tat tattvam, ato'nyadatattvamityalamanayA-evambhUtayA lokAgamAnubhavaviruddhayA'tisUkSmekSikayA / kimityata Aha-uktavat-yathoktaM tathA sarvatrAsamaJjasatApatteH, ato jAtiriyamiti pratipattavyA sarvatra tattvena / yastu 20 lokAdisApekSa:-lokAgamAnubhavasApekSo vAdIti gamyate tasya uktadoSAbhAva iti sambandhaH / kathamityAha-etadbhedasya, prakramAd bhrAntetarajJAnabhedasya, AvidvadaGgAnAdilokapratiSThitatvAt kAraNAt / etat pratiSThitatvaM ca avigAnataH tathA-bhrAntetaratvena pratIteH tathA tavyavasthAkArisadAgamabhAvAt, adhikRtaitadvedavyavasthAkArisarvajJapraNItAgamabhAvAdityarthaH / uktadoSAbhAvaH jAti-25 yuktibhidhAntetarajJAnayoH samatvApAdanamukto doSaH tadabhAvaH, upanyastahetvanyathA'nupapatteriti / / dUSaNAntarAbhidhitsayA''ha-kiJcetyAdi / kiJca nirvikalpakaM pratyakSamityatra arthe na prmaannm| kuta ityAha-tenaiva-pratyakSeNa tadanadhigateH tasya-nirvikalpakassAnadhigateH / anadhigatizca arthaviSayatvAt pratyakSasya tasya ca-arthasya 30 tataH-pratyakSAdanyatvAt / prastutaidampayaMmAha tathAhItyAdinA / tathAhi-na 1 'tasyaiva tadbhedasya' iti gha-pAThaH1 2 'pattiriti' iti ya-pAThaH /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) rvikalpakatvameva tadarthaH, na cAnartho viSayaH, na cAviSaye'dhigatiriti na tatrAsya pramANatA, atiprasaGgAt / ubhayaM viSaya iti cet, 5na, ubhayostallakSaNAyogAt svanirvikalpakatvasya tadakAraNatvAt akAraNasya cAviSayatvAt, anyathA'bhyupagamavirodhAt / etena svasaMviditatvaM pratyAkhyAtam // anena viSayAvedanaprasaGgAt sarvathaikasvabhAvatvAd nirviSayatApatteH, na ca khasaMvedanameva viSayavedanam, tayoH kAlAdibhedAt tad10 vedanasyaikatvAbhAvAt taccitratAprasaGgAditi ekakhabhAvatvavastu( svo0 vyA0 ) tanirvikalpakatvameva-adhikRtapratyakSa nirvikalpakatvameva tadarthaH - pratyakSArthaH, na cAnartho viSayaH, 228 [ tRtIyaH "rUpAlokamanaskAra cakSurbhyaH sampravartate / pa vijJAnaM maNisUryA zugozakRdbhya ivAnalaH // "" iti vacanAt / na cAviSaye'dhigatirapanyAyAditi evaM na tatra - nirvi kalpakatve'sya - pratyakSasya pramANatA / kuta ityAha-atiprasaGgAt viSayalakSaNAyogena pramANatA'bhyupagame sarvatra pramANatApattirityatiprasaGgaH / ubhayaM - svanirvikalpakatvArthobhayaM viSayaH pratyakSasya / iti cet, etadAzaGkayAha - na, ubhayoH - svani20 rvikalpakatvArthayoH tallakSaNAyogAt viSayalakSaNAyogAt / ayogazca svanivikalpakatvasya tadakAraNatvAt-pratyakSAkAraNatvAt, akAraNasya ca aviSayatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathA'bhyupagamavirodhAt / virodhazca "nAkaraNaM viSayaH" iti vacanaprAmANyAt, tadevaM nobhayaM viSaya iti / etenetyAdi / etena - anantaroditena svasaMviditatvaM pratyAkhyAtam, pratyakSasyeti 25 prakramaH // ihaivopacayamAha - anena - svasaMviditena pratyakSeNa / kimityAha - viSayAvedanaprasaGgAt / prasaGgazca sarvathaikasvabhAvatvAt asya / evamapi ko doSa ityAhanirviSayatApatteH svasaMviditatvena / na cetyAdi / na ca svasaMvedanameva viSayavedanam / kuta ityAha- tayoH - sva viSayayoH kAlAdibhedAt / 'Adi'30 zabdAt svarUpagrahaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - tadvedanasya tayoH - sva- viSayayoH vedanaM tadvedanaM tasya / kimityAha - ekatvAbhAvAt ubhayavedanena, ata eva 1 'dityevamekakha 0' iti ka- pAThaH / 2 'gosakRdbhya' iti ka-pAThaH / 3 anuSTup /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 229 vAdino'nyAvedanaprasaGga eva / evaM ca sati khanirvikalpakatvavedanAt tatsAmarthyataH tatpRSThabhAvI vikalpaH svatastadviSaya eva syAd rUpAdivikalpavat, na ca bhavati, tathApratIte, na ca tamantareNa tat-5 tathAtAvyavasthitiH, atiprasaGgAditi / etena yadAha nyAyavAdI "pratyakSaM kalpanApoDaM pratyakSeNaiva sidhyati / 'pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAma sNshryH|| (kho0 vyA) tacitratAprasaGgAt iti evamekakhabhAvavastuvAdinaH vAdinaH / kimiti 30 Aha-anyAvedanaprasaGga eva, khavyatiriktaviSayAvedanaprasaGga evetyarthaH / evaM ca sati svanirvikalpakatvavedanAt kAraNAt tatsAmarthyataH-svanirvikalpakatvavedanasAmadhyana hetunA tatpRSTabhAvI vikalpaH, prakramAt sAmAnyena pratyakSapRSThabhAvI vikalpaH, svataH-Atmanaiva samAropavyavacchedamantareNa tadviSaya eva syAt-svanirvikalpakatvavedanaviSaya eva bhavet / rUpAdi vikalpavaditi 15 nidarzanam / na ca bhavati khata eva, tathA'pratIteH kAraNAt / na ca tamantareNa 'vikalpaM tattathAtAvyavasthitiH tasya-pratyakSasya tathAtAvyavasthitiH-svanirvikalpakatvavedanabhAvavyavasthitiH, svasaMviditatvavyavasthitirityarthaH / kathaM netyAhaatiprasaGgAt, viSayAntaraviSayavedanAbhAvaprasaGgAditi / etena-anantaroditena yadAha-nyAyavAdI-dharmakIrtirvArtike pratyakSamityAdi / tadapAkRtamavaseya-30 miti yogaH / pratyakSaM prastutaM kalpanA'poDhamityetat pratyakSeNaiva sidhyati / kathamityAha-pratyAtmavedyo yasmAt sarveSAM pramAtRNAM vikalpo nAma saMzrayaH (vivaraNam ) (15) rUpAdivikalpavaditi / yathA hi rUpagocaranirvikalpajJAnAnantaraM samAropavyavacchedamantareNaiva vikalpo rUpagocaro bhavati, evaM nirvikalpajJAnAta 25 svanirvikalpakatvavedanAgocarAdanantaraM jAyamAno vikalpastadgatAmeva nirvikalpakatve vedanAM gocarayediti // (19) viSayAntaraviSayavedanAbhAvaprasaGgAditi / viSayAntaraviSayavedanAyA bhAvasya prasaGgAt / yadi hi vikalpamantareNApi svasaMviditatvaM jJAyate, evaM tarhi ghaTe paricchinne paTavikalpAbhAve'pi paTaH kimiti na jJAyate ? / / (22) vikalpo nAma saMzraya iti / vikalpa eva sarvapramAtRbhina mAnuviddho vedyate, na tu pratyakSamityarthaH // 1'pratyAtmavadyaH' iti g-paattho'shuddhH| 2 'saMzayaH' iti ka-pAThaH / 3 anuSTup / 4 'antareNeti zeSeH' iti TippaNakaM gh-pustke| 5 'saMzayaH' iti k-paatthH|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // punarvikalpayan kiJcidAsInme kalpanezI | iti vetti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // " ityAdi tadapAkRtamavaseyam uktavat pratyakSeNaivAsiddheH, tadekasvabhAvatvavirodhAditi // : 230 30 J [ tRtIyaH na cAnumAnamatra pramANam, asya svalakSaNatvAt anumAnasya ca 10 sAmAnyalakSaNAlambanatvAt / na cedaM pairapakSe cAru, gamakaliGgAsambhavAt svabhAvakAryAsiddheH svabhAvasya tAdAtmyena tattvAt tadvat ( stro0 vyA0 ) zabdAnuviddha ityarthaH // tathA saMhRtya sarvatazcintAM vikalparUpAM stimitena antarAtmanA prasannanirvyApAreNa sthito'pi san cakSuSA rUpamIkSate pazyati 15 yayA buddhyA sA'kSajA matiH // IkSitvA punarvikalpayat kiJcit pazcAt AsInme kalpanA IdRzI - evambhUtA iti vetti, na pUrvoktAvasthAyAM cakSuSA rUpekSaNalakSaNAyAmindriyAd gatau // ityAdi yadAha nyAyavAdI tadapAkRtam - apAstamavaseyam / kathamityAha-uktavat yathoktaM tathA pratyakSeNaiva asiddheH pratyakSeNaiva sidhyatIti asyAsiddheH / asiddhizva tadekasvabhAvatva20 virodhAt tasya - pratyakSasya ekasvabhAvatvavirodhAt svaviSayaparicchedakatveneti bhAvi tArthametaditi // na cetyAdi / na ca anumAnamatra, prakramAt nirvikalpakatve, pratyakSasya pramANam / kuta ityAha- asya - pratyakSasya svalakSaNatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha- anumAnasya ca sAmAnyalakSaNAlambanatvAt tat kathamanyA25lambanamanyatra pramANaM bhavati ? / dUSaNAntaramAha-na cedamityAdi / na cedam - anumAnaM parapakSe- ekAntaikakhabhAvavAdipakSe cAru - zobhanaM gamakaliGgAsambhavAt / asambhavazca svabhAvakAryAsiddheH svabhAvazca kAryaM ca svabhAvakArye, liGge iti prakramaH, tayorasiddheH / ( vivaraNam ) / (14) sthito'pi sanniti / sarvatazcintAsaMharaNena kRtAvasthAno'pi kiM punaH sarvataH pravRtticintA kaH pramAtA ityapi zabdArthaH // 1 anuSTup / 2 'pare pakSe' iti ga-dha-pAThaH
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam sadagrahaNAt, tagRhe sAdhyapratipatteH, tadapratipattau tadhaNAyogAt ekAntaikatvAt, tathAgrahe mohAbhAvAt, bhAve vA nivRttyanupapatteH upaayaabhaavaaditi| anena ziMzapAdipratipattau vRkSApratipattiH pratyu-5 ktA, tulyayogakSematvAt ; anyathA kathaJcit tdbhedaaptteH| vyAvRttibhedo'bhyupagamyata eveti cet, na tarhi tadekakhabhAvatA / so'pAramArthika iti cet, kimarthamasyopanyAsaH ? / vyavahArArthamiti cet, kIdRzo'satA vyvhaarH| paramArthato bhrAnta iti cet, na tattvataH sAdhyasAdhanabhAva iti / etena "sarva evAyamanumAnAnumeyavyava-10 hAro buddhyArUDhena dharmadharminyAyena" ityetadapi pratyuktam , asya (kho0 vyA) asiddhizca svabhAvasya sattvAdeH tAdAtmyena-sAdhyAtmyena hetunA tattvAtsAdhyatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadvat-sAdhyavat tadagrahaNAt-svabhAvAgrahaNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tagahe-svabhAvagrahe sAdhyapratipatteH, 35 nAnyathedamityAha-tadapratipattau-sAdhyApratipattau tahaNAyogAt-svabhAvagrahaNAyogAt / ayogazca-ekAntaikatvAt , prakramAt sAdhya hetvoH / mohavyAvRttyarthamapyasya pravRttirayuktetyAha-tathAgrahe-ekatvena grahe mohAbhAvAt, bhAve vAtathAgrahe'pi mohasya / kimityaah-nivRttynupptteH| anupapattizca upaayaabhaavaat| tatsvarUpagrahe'pi tanmohasya nivRttau ka upAya iti?anena-anantaroditena 20 ziMzapAdipratipattau satyAM vRkSApratipattiH prtyuktaa|kut ityAha-tulyayogakSematvAt, ziMzapAtvasyaiva vRkSatvAdityarthaH / anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame kathaJcit tadbhedApatteH ziMzapAtva-vRkSatvayormedApatteAvRttibhedaH abhyupagamyata eva, ziMzapAtva-vRkSatvayoH zAstrAdhikRtAnityatvakRtakatvayorvA / iti cet, etadAzaGkayAha-na tarhi tadekasvabhAvatA-ziMzapAdarekakhabhAvatA / 25H sA-vyAvRttibhedaH apAramArthikaH / iti cet, etadAzayAha-kimarthamasyaapAramArthikasya upanyAsaH? / vyavahArArtham / iti cet, etadAzaGkayAhakIdRzo'satA vyvhaarH| paramArthato bhrAnta iti cedU vyvhaarH| etadAzakkyAha-na tattvataH-paramArthena sAdhyasAdhanabhAvo bhrAntavyavahAraviSayatvAditi etenetyAdi / etena-anantaroditena "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro 30 buddhyArUDhena dharmadharminyAyena" ityetadapi bhavatoktaM pratyuktam / kuta 1 'sato' iti g-paatthH|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [sRtIyaH (mUlam ) tAvadarthApratibaddhatvAt tasya ekatvenAtathAbhUtatvAnIlAnIlapItabuddhyAkAratulyatvAt parapratipAdanopAyatvAnupapatteratiprasaGgAditi 'na khbhaavhetostdvgtiH|| evaM na kAryahetorapi, tannirvikalpakatvakAryatvena kasyacidasiddheH, sadaikenaikavedanAt, tatkAryatvasya ca tadavadhikatvAt tadagrahaNe tathA'grahaNAt, anyathA nyAyAyogAt tattatvabhAvatvataH, tathAgrahaNe'tiprasaGgAt, anyataradarzanAdanyatarAvagamApatteH, tathA (kho0 vyA0) ityAha-asya tAvad-buddhyA''rUDhasya dharmadharmibhAvasya arthAprativaddhatvAtvastvapratibaddhatvAt / apratibaddhatvaM ca tasya-arthasya ekatvena-ekasvabhAvatvena hetunA atathAbhUtatvAt-dharmadharmitayA abhUtatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-nIlAt sakAzAt nIlapItabuddhyAkAratulyatvAt buddhyArUDhadharmadharmi5bhAvasya tato'bhAvAdityarthaH / tatazca parapratipAdanopAyatvAnupapatteH tadasadrUpatayA nAsata upAyatvam / ityAha-atiprasaGgAt asata upAyatve sarvasiddhyApattyA'tiprasaGgaH, iti-evamuktanIterasiddhene svabhAvahetoH sakAzAt tadavagatiH, prakramAt pratyakSanirvikalpakatvAvagatiH // evamityAdi / evaM na kAryahetorapi sakAzAt , tadavagatiriti prakramaH / 20 kuto netyAha-tanirvikalpakatvakAryatvena-pratyakSanirvikalpakatvakAryatvena kasyacit-padArthasya asiddheH kAraNAt / asiddhizca sadA-sarvakAlaM ekenajJAneneti sarvasAmarthyam ekavedanAt-ekAnubhavAt / yadyevaM tataH kimityAhatatkAryatvasya ca, prakramAt pratyakSanirvikalpakatvakAryatvasya ca / kimityAha-tada vadhikatvAt-adhikRtapratyakSAvadhikatvAt / evamapi kimityAha-tadagrahaNe25 vivakSitAvadhyagrahaNe sati / kimityAha-tathA-tadavadhikatvena agrahaNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame nyAyAyogAt / ayogazca tattatvabhAvatvataH tasya-vivakSitakAraNakAryatvasya tatsvabhAvatvataH-tadavadhikakhabhAvatvataH tajjanyatvena / tathA-tadavadhikatvena grahaNe sati kimityAha atiprasaGgAt / tataH kimityAha-anyataradarzanAd hetu-phlyoH| kimityAha30 anyatarAvagamApatteH hetu-phalayoreva / Apattizca tathA-itaretarAvadhikatvena 1 'evaM kAryahetorapi' iti g-paatthH| 2 'sarva' iti pATho na vidyate gh-pustke| 3 vivakSitasya kAraNa.' iti ka-pAThaH /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) viziSTasya grahaNAt, abhyupagame'nubhavavirodhAt avinAbhAvagrahaNamantareNa tadayogAt, loke tathopalabdheH tasya ca parapakSe'bhAvAt, jJAnAnAM pratiniyatArthatvAt tattathA'bhAvato'nusandhAnAyogAt 5 tathAvidhavikalpasyApyasiddheH, tasyApi kSaNikatvAt, tathA tattannicayAnupapatterityatrApi buddhyArUDhadharmadharminyAyato'pyadhikRtavyava 233 ( kho0 vyA0 ) viziSTasya tatsvabhAvatayA grahaNAt / astvevamityadhikRtyAha - abhyupagame'dhikRtagrahaNasya anubhavavirodhAt / virodhazca avinAbhAvagrahaNamubhayagata manta- 10 reNa tadayogAt-tathAviziSTasya grahaNAyogAt / ayogazca loke tathopalabdheH - avinAbhAvagrahaNamantareNa sambandhinaH sambandhyantaraviziSTatayA grahaNopalabdheH / avinAbhAvagrahaNAdetadevaM bhaviSyatItyAha tasya ca - avinAbhAvagrahaNasya parapakSesbhAvAt / abhAvazca jJAnAnAM pratiniyatArthatvAt kSaNikatvena yathoktam"ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM tathA // "" , ityAdi / tattathetyAdi / tasya hetujJAnasya tathA - phalajJAnatvena abhAvataH kAraNAt / kimityAha-anusandhAnAyogAt 'ata idam' ityanusandhAnaM tathAvidhavikalpasyApi tatpRSThabhAvino'siddheH / asiddhizca tasyApi - vikalpasyApi kSaNikatvAt svasaMvinniSThitatvena, 'tatazca tathetaretarAvadhyanusandhAnatvena tattannizca- 20 yAnupapatteH prakramAt tasya kasyacit tannizcayaH - tannirvikalpakatvakAryatvanizcayaH tattannizvayaH tasyAnupapattistataH na kAryahetorapi tadavagatiriti kriyAyogaH / atrApikAryahetAvapi buddhyArUDha dharmadharminyAyato'pi adhikRtavyavahArAbhAvaH( vivaraNam ) (15-16) ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM yathA // iti / ayamatra bhAvaH - :- kSaNikatvAbhyupagame bauddhasya na kadAcit kacit kazcidapyartha ekasantAnavartibhyAM dvAbhyAM jJAnAbhyAM jJAtuM zakyaH kramabhAvitvAt ubhayoH / tathA vartta (rtha) lakSaNa kramabhAvitAvekena jJAnakSaNena na boddhuM pAyeMte, kSaNikatvAdeveti // (21) tasya kasyaciditi / pramAtuH // 15 3 'dvijAnAti' iti kha- pAThaH / 4 anuSTup / 5 'bhAvitvobhayoH' iti kapAThaH / 6 'dvAvapakSaNI' iti kha- pAThaH, 'dvAvasa (?) kSaNI' iti tu ca - pAThaH / 1 anuSTup / 2 ' tatazvetare0' iti ka-pAThaH / anekAnta0 30 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam hRtIyaH (mUlam ) hArAbhAvaH, uktavaNyAyatastadayogAt yoge'pyabhilaSitArthAsiddhireva, arthasyArthagamakatvAbhyupagamAt tattathAtAyAM ca nizcayAbhA5 vAt, tasya tadviSayatvAnabhyupagamAt, pAramparyatastattadbhAve pramANAbhAvAt paranItitastadasiddheriti / etena dhUmAdagyanumAnaM niSiddham , samAnayuktitvAditi / yasya punaranvayavyatirekavadekAnekakhabhAvaM nizcayAtmakameva pratyakSaM tasyoktadoSAbhAvaH, sarvatrAnupacarita (kho0 vyA0) 10 anumAnAnumeyavyavahArAbhAvaH / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM tathA nyAyata:nyAyena tadayogAt-adhikRtavyavahArAyogAt / yoge'pi buddhyArUDhadharmadharminyAyena adhikRtavyavahArasya abhilaSitArthAsidbhireva / kuta ityAhaarthasyArthagamakatvAbhyupagamAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tattathAtAyAM ca arthAdarthagamakatAyAM ca nizcayAbhAvAt / abhAvazca tasya-arthasya 15 tadviSayatvAnabhyupagamAt-vikalpaviSayatvAnabhyupagamAt pAramparyataH-pAramparyeNa tattadbhAve tasya-vikalpasya tasmAt-arthAd bhAve / kimityaah-prmaannaabhaavaat| abhAvazca paranItita:-paranItyA tadasiddhe:-pramANAsiddheH khalakSaNAt skhalakSaNajJAnaM tato vikalpa iti, na hyevaM skhalakSaNasAmAnyalakSaNAlambanaM paranItyA pramANamastIti bhAvanIyam / evamabhilaSitArthAsiddhireva iti / etenetyAdi / etena30 anantaroditena dhUmAdatyanumAnaM niSiddham / kuta ityAha-samAnayuktitvAd dhUmAdamyanumAnasya / na cAyaM sarvasyaiva vAdino doSa ityAha-yasya punarityAdi / yasya punarvAdinaH anvayavyatirekavat nityAnityamityarthaH, ata eva ekAnekakhabhAvaM nizcayAtmakameva pratyakSamidamitthamiti tasyoktadoSAbhAvaH nirvikalpakaM (vivaraNam) 25 (13) arthasyArthagamakatvAbhyupagamAditi / arthasya-dhUmAderagnyAdyarthagamakatvA bhyupagamAt / / - (18-19) na hyevaM svalakSaNasAmAnyalakSaNAlambanaM paranItyA pramANamasti iti bhAvanIyamiti / svalakSaNaM-skhalakSaNajJAnaM tato'pi sAmAnyollekhI vikalpa iti, evaM svalakSaNasAmAnyagocaramekaM pramANaM kSaNikatvena bauddhamate nAstItyarthaH / 20 drAgadarzanAt-zIghradarzanAt prathamAkSasannipAtabhAvino nirviklpaadityrthH|| : 1 'dRsiddhiriti' iti ga-pAThaH / 2 'anena' iti g-paatthH| 3 'pAtato'pi sAmAnyollekhI vikalpa ityaM(? tye)vaM khalakSaNasAmAnyamekaM ne (1) iti sva-ca-pAThaH /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) nibandhanabhAvAt , pratItisacivatacitravabhAvatayA tadavirodhAdityalaM prasaGgena // __ astu vA nirvikalpakamapi pratyakSam, tatrAsAdhAraNameva vastu5 pratibhAsata ityetadayuktam, nyAyAnubhavavirodhAt / tatpratibhAsoM hi nizcayabalena vyavasthApyate, anyathA tadayogAt , bhAvatastenaiva tadanadhigateH tathA'nubhavAbhAvAt, evamapi tatkalpane'tiprasaGgApatteH niyAmakAbhAvAditi / na ca drAgdarzanAt tannizcayaH, api tu a (svo0 vyA0) pratyakSamityatra na pramANaM, tenaiva tadanadhigateH arthaviSayatvAdityevamAdaya uktA doSAstadabhAvaH / kathamityAha-sarvatra-savikalpatvAdau nirUpye / kimityAha-anupacaritaniSandhanabhAvAt , tAttvikanibandhanabhAvAdityarthaH / ata evAha-pratItItyAdi / tasya-pratyakSasya citrasvabhAvatA-svaviSayagrahaNarUpA vicchinnArthagrahaNavabhAvasaMvedanavedanena tacitrasvabhAvatA pratItisacivA cAsau tathApratIteH tacitra-15 svabhAvatA ceti vigrahaH tayA pratItisacivatacitrasvabhAvatayA kAraNena tadavirodhAt, prakramAduktadUSaNavipakSataH, savikalpakatvAdau tenaiva tedanadhigatyAdyavirodhAt / avirodhazca pUrvapakSagranthAnusArataH pratipakSopanyAsena khatatranItyA svayameva bhAvanIya ityalaM prasaGgena // ihaivopacayamAha astu vA ityAdinA / astu vA-bhavatu vA nirvikalpakamapi 20 pratyakSaMtatra-nirvikalpake pratyakSe asAdhAraNameva-sajAtIyetaraviviktameva vasturUpAdi ghaTAdi pratibhAsata ityetadayuktam-aghaTamAnakam / kuta ityAhanyAyAnubhava virodhAt nyAyapradhAno'nubhavo nyAyAnubhavastena virodhAt , athavA nyAyaH-yuktiH, anubhavaH-pratyakSaM tAbhyAM virodhAt / enamevAha tatpratibhAso hItyAdinA / tatpratibhAso hi pratyakSAkAro yasmAt nizcayabalena vyavasthApyate, 25 anyathA-nizcayabalamantareNa tdyogaad-vyvsthaajyogaat| ayogazca bhAvata:paramArthena tenaiva-nirvikalpakapratyakSeNa tadanadhigateH-pratyakSAkArasyAnadhigateH / anadhigatizca tathA-khAkAragrahaNatayA anubhavAbhAvAt / evamapi-anubhavAbhAve'pi tatkalpane-tenaiva tadadhigatikalpane'tiprasaGgApatteH, pratibhAsAntara 1'pratyakSamastu tatra' iti ka-pAThaH / 2 'uktadoSAH tadabhAvaH / ' iti k-paatthH| 3 'nirupacitanibandhana' iti k-a-paatthH| 4 'saMvedanenAvedanena' iti k-paatthH| 5 'tadaviNalyA. iti -paatthH| 6 'dayukta-na ghaThamAnakam' iti k-paatthH|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyA (mUlam) sadAdimAtrasya, ataH prathamAkSasannipAte tadeva pratibhAsata ityetad yuktam , sitetarAdiSvapi kSiprAdidarzane tAvanmAtranizcayAt / na ca 5tatra tavagrahaNameva, tathA'nubhavavirodhAt / na cAnyathAgrahaNe'nyathAnizcayotpAdA, pramANAbhAvAt / na ca sannapyayaM nyAyyA, asmastvaaptteH| na ca vaibhramika evAyam, tdbhaavbhaavitvoplbdheH| avagrahAdapyayamayukta iti cet, satyam , adoSastu tanmAtrAnabhyu (svo0 vyA0) 10 kalpanayeti bhAvaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-niyAmakAbhAvAditi, ataH sthitametadayuktamiti / na cetyAdi / na ca drAradarzanAt-zIghradarzanAt tannizcayaH, prakramAdasAdhAraNavastunizcayaH, apitu sadAdimAtrasya nizcayaH, ata:-asmAt kAraNAt prathamAkSasannipAte'vagrahaNakAle tadeva sAmAnyaM pratibhAsata ityetad yuktam / upapattyantaramAha-sitetarAdiSvapi kSiprAdidarzane, 'Adi'35 zabdAnmandadarzanagrahaH, tAvanmAtranizcayAt-sadAdimAtranizcayAt / na ca tatrakSiprAdidarzane tadagrahaNameva-sadAdimAtrAgrahaNameva / kuta ityAha-tathA-sadAdimAtranizcayatvena anubhavavirodhAt / na cAnyathAgrahaNe, sitetarAditvena grahaNa ityarthaH, anyathA-sadAdimAtratvena nizcayotpAdaH / kuta ityAha-pramANA. bhAvAt / na ca sannapyayamanyathAgrahaNe'nyathAnizcayotpAdaH nyAyyaH / kuta 20 ityAha-asamaJjasatvApatteH sitetarAdivyavasthA'bhAvena / na ca vaibhramika evAyam, prakramAd drAgdarzanena nizcayaH sadAdimAtrasya / kuta ityaah-tdbhaavbhaavitvoplbdheH-sdaadimaatrbhaavbhaavitvoplbdheH| avagrahAdapi-anirdezyasadAdimAnagocarAdayaM-sadAdinizcayaH, na zabdArUSitatvena ayuktaH iti cet, (vivaraNam) 25 (13-14) sitetarAdiSvapi kSiprAdidarzane AdizabdAnmandadarzanagraha iti / ye hi sitapItAdayo bhAvA atiparicitAsteSvatizIghradarzane sattvamAtraM pratIyate, mandadarzane'pi dhyAmalAdilocanapramAtRsatke sattvamAnameva cakAsti, tathaivAnubhUyamAnatvAt // - (16-17) sadAdimAtranizcayatvenAnubhavavirodhAditi / yadi hi kSiprA. 30 didarzane sattvamAtrapratItirna syAt tadA pazcAt satvamAtrollekhI vikalpo na syAt / anubhUyate ca nizcayo mayA kimapi dRSTamAsIdityullekhena, tasmAt kSiprAdidarzane'pi sattvamAtramavabuddhyate, prathamata iti sthitam // 1 'iti yuktam' iti g-paatthH| 2 'yadi' iti ca-pAThaH /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 237 (mUlam) pagamAt / evamapi dRSTabAdheti cet , na, antarAlAvAyata eva tadbhAvAt / kathametadavagamyata iti cet, avagrahabodhasyAlpatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimiti cet, nAsau viziSTAdhyavasAyabIjam, 5 yastu bhavati so'vAntarAvAyarUpaH, avAyabahutvAt / evaM sadvyA. banekakhaMbhAvaM vastuni taditaradharmAlocanena samAnadharmavyavacchedataH tabodhapUrvakatvAt , taditarabodhasya tathA'nubhavatastattathAsvabhAvatvA (svo0 vyA0) etadAzajhyAha-satyamevametat , adoSastvatra tanmAtrAt-avagrahamAtrAdanirdezya-10 sadAdimAtragocarAt anabhyupagamAt sadAdimAtranizcayasya / evamapi dRSTapAtheti cet tadanantarameva bhAvAdadhikRtanizcayasyetyabhiprAyaH / etadAzayAha-na, antarAlAvAyata eva jJeyatvAdyapekSayA sadasadIhottarakAlabhAvinaH sakAzAt sadbhAvAt-sadAdimAtranizcayabhAvAt , zabdArUSitabodhAnantarabhAvI evAyaM nizcaya ityarthaH / kathametat-anantaroditamavagamyate ? / iti cet, etadAzajhyAha-ava- 15 grahabodhasya, prakramAnnaizcayikAvagrahasambandhinaH / kimityAha-alpatvAdanavabodhavyAvRttimAtrarUpatvena / yadi nAmaivaM tataH kim ? / iti cet, etadAzajhyAhanAsau-alpabodharUpaH san viziSTAdhyavasAyabIjam , na hyaNumAtrAd chyaNukAdibhAvaH, yastu bhavati viziSTAdhyavasAyabIjaM so'vAntarAvAyarUpa:-zabdArUSitabodhasvalakSaNaH / kuta aitadevamityAha-avAyabahutvAt kAlakSayopazamAdi-20 bhedena, ataH prathamAkSasannipAte tadeva pratibhAsata iti yuktamiti sthitam / evamuktanItyA sadvyAdhanekasvabhAve vastuni indriyadvAreNaiva tathA'rthavizeSapratipattiriti yogaH / kathamityAha-savyAdyanekakhabhAvaM vastu prAyazo nidarzitameva, tathA nidarzayiSyAmaH, tatazca sadravyAdhanekasvabhAve vastuni sati / kimityAhataditaradharmAlocanena te'nvayinaH, itare vyatirekiNaH, te ca itare ca taditare, 25 taditare ca te dharmAzca teSAmAlocanaM-svarUpanirIkSaNamiti vigrahaH, tena samAnadharmavyavacchevataH-jJeyatvAdivyavacchedena / vyavacchedazca tadbodhapUrvakatvAtsamAnadharmabodhapUrvakatvAt / taditarabodhasya-sattvAdivizeSadharmabodhasya / etaccAsya tathA'nubhavataH-itthaM kramAnubhavena tathAkhabhAvatvAvagamAd vastunaH / itthaM 1 'khabhAve vastuni taditara.' iti ka-pAThaH / 2 'eva geyatvAdya.' iti gha-pAThaH / 3 'mAtrA. yaNukA.' iti ka-pAThaH / 4 'bodhalakSaNaH' iti' u-pAThaH / 5 'etadityAha' iti ka-pAThaH / 6 'geyasvAdi.' iti gh-paatthH| 7 'sattvAdidharmabodhasya' iti ka-pAThaH /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam) J vagamAt prathamameva vizeSAgrahaNAt indriyadvAreNaiva tathA'rthavizeSapratipatiH sakalalokasiddhatvAt, anyathA tadanupapatteH drAga* darzane kacidabhAvAt zIghrAvagamasyApi dIrghatvAt kAlasaukSmyAditi / vastunosnekasvabhAvatvAt sarveSAM sadA bhAvAt, anyathA tadanupapatteH citrAstaraNavadekadaiva kiM nArthavizeSapratipattiryenaitadevamiti grahItuH kSayopazamAbhAvAdityuktaprAyam // evamahAdeH kathacidana dhigatArthAdhigantRtvAt, ( svo0 vyA0 ) ekAdhikaraNa caitadaGgIkartavyamityAha - prathamameva AdAveva vizeSAgrahaNAt sarvatra / kimityAha- indriyadvAreNaiva tathA - samAnadharmagrahaNapurassarA arthavizeSapratipattiH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-sakalalo kasiddhatvAt kAraNAt, anyathA - uktaprakAravyatirekeNa tadanupapatteH - arthavizeSapratipattyanupapatteH / anupapattizca drAga15 darzane kacit - vidyutsampAtAdau abhAvAdarthavizeSapratipatteH / anyatra bhaviSyatItyArekAnirAsAyAha - zIghrAvagamasyApi lokadRSTyA, dIrghatvAt tattvadarzanena, dIrghatvaM ceM kAlasaukSmyAditIndriyadvAreNaiva tathA'rthavizeSapratipattiriti kriyA / Aha-vastuno'nekasvabhAvatvAdu bhavannItyA sarveSAM svabhAvAnAM sadA bhAvAt tvannItyaiva, anyathA tasya vastunaH tadanupapatteH - anekasvabhAvatvAnupapatteH / 20 kimityAha - citrAstaraNavaditi nidarzanam, ekadeva - ekasminneva kAle kiM nArthavizeSapratipattiH sannidhAnAvizeSe'pIti garbhaH, yenaitat - anantaroditaM evaM taditaradharmAlocanAditvena iti / etadAzaGkyAha- grahItuH kSayopazamAbhAvAdetadevamityuktaprAyaM prAyeNoktaM prAk / / evamityAdi / evam uktanItyA IhAde: - mativizeSajAtasya, nyAyata eva 25 vyavasthitaM prAmANyamiti yogaH / hetUnAha- kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtvAt avagrahabodhApekSayA, tathA ekAdhikaraNatvAt tadvastutattvApekSayA, tathA bodha( vivaraNam ) (16) zIghrAvagamasyApi lokadRSTyeti / lokavyavahAreNa hi cakSurnimIlanAnantaraM ghaTa ityAdi yajjJAnamutpadyate tacchIghrAvagama ityucyate / nizcayatastu tatrApi 30 prathamaM sattvamAtramevAvacchidyata ityarthaH // 10 238 [ tRtIyaH 1 'tvAt prathamameva vizeSAgrahaNAt sarveSAM ' iti ka- pAThaH / 2 'ryena tadeva0' iti ga-ghapAThaH / 3 ' tadasvadarzanena' iti ka-pAThaH / 4 'ca' iti pATho nAsti - pratau / 5 tadarthavizeSa0' iti Ga - pAThaH 1.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 adhikArA] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) tvAt , bodhavRddhyupapatteH, AlocitAdhigamAt, tatsthairyasiddheH, tathA'nubhavabhAvAt, pratikSepAyogAt, bAdhakAnupapatteH nyAyata eva vyavasthitaM prAmANyam // * tathA sadvyAcanekakhabhAvatA ca vstunstthaa'nubhvsiddhtvaaditi| kiM hi sattvAdanyad dravyatvAdIti cet, pratItametad yat tasmin gRhIte'pi kathaJcinna gRhyata iti / naivaMvidhaM kizcidavagacchAma iti cet, kiM na bhavati bhavataH kacid ghaTAdau sanmAtragrahe'nyAgrahaH / kiM tad yad bhUyo gRhyate iti cet, nanu bAlAdisiddhaM tadanuviddha-10 meva viziSTaM mRdrUpAdi / na tat tatsattvato'nyadeveti cet, satyame tat, kintu tanmAtramapi na bhavatIti tathA pratIteH nizcayAnubhavena (svo0 vyA0) vRddhyupapatteH arthAnubhavabhAvena, tathA''locitAdhigamAd dRSTaparicchedena, tathA tatsthairyasiddheH bodhAvasthAnena, tathA'nubhavabhAvAdavicyutirUpadhAraNayA, 5 tathA pratikSepAyogAdadhikRtAnubhavasya ayogazca bAdhakAnupapatteH kathaJcid grahaNamapi yathAyogaM yojanIyam / evaM nyAyata eva vyavasthitaM prAmANyam, IhAderiti prakramaH / / tathA sadvyAcanekakhabhAvatA ca vastuno nyAyata eva vyavasthitA / kathamityAha-tathA'nubhavasiddhatvAt-avagrahAdiprakAreNAnubhavasiddhatvAditi / 20 kiM hi sattvAdanyat-arthAntarabhUtaM dravyatvAdi / iti cet, etadAzayAhapratItametad yat tasmin-sattve gRhIte'pi sati kathaJcinna gRkhata iti naivaMvidhaM kiJcid yat tasmin gRhIte'pi kathaJcinna gRhyata iti tdvgcchaamH| iti cet, etadAzaGkayAha-kiM na bhavati bhavataH kacid ghaTAdau vastuni sanmAtragrahe sati anyAgrahaH-vastvantarAgrahaH ? kiM tat-vastu yad bhUyaH- 25 punaH sanmAtragrahottarakAlaM gRhyate / iti cet, etadAzakyAha-nanvityakSamAyAM . bAlAdisiddhaM tadanuviddhameva-sanmAtrAnuviddhameva viziSTaM mRdUpAdi / na tat-mRdrapAdi tatsattvataH sanmAtrasattvAdanyadeva / iti cet, etadAzakyAhasatyametat-anyadeva na, kintu tanmAtramapi-sanmAtramapi na bhavati / kuta isyAha-tathA-sanmAtratvena apratIteH / apratItizca nizcayAnubhavena ava-30 1'tathA' iti pATho ga-pratau na vidyte| 2 'meva na' iti ka-pAThaH / 3 'tathA tathAss. mocitA.' iti k-paatthH| 4 'ayogakhabAdhakAH' iti -pAThaH /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [sRtIyaH (mUlam) avigAnata evaikatra sanmRdrUpAkAravedanAt, sanmAtrAdevaitadanupapatteratiprasaGgAt, rUpamAtrAd rUparasAdinizcayApatteH / na ca 5 sattvAkArayorapyabheda eva, anekadoSaprasaGgAt / tathAhi ghaTasatvaM tAvadekaM tasya mRdrUpAdyAtmakatve ekatvahAniH tadanabhyupagame pratItibAdhA / tathaikatve'pi kasyAsAvAkAra iti vAcyam / na rUpasattvasya, tvagindriyeNApi grahaNAt, tasya ca rUpAviSayatvAt tathA'pratIte, (svo0 vyA0) 10 grahottarakAlaM avigAnataH-avigAnenaiva ekatra vastuni / kimityAha-sanmRd rUpAkAravedanAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-sanmAtrAdeva ekasvabhAvAt etadanupapatteH-sanmRdrapAkAravedanAnupatteH / anupapattizcAtiprasaGgAt / atiprasaGgazca rUpamAtrAt sakAzAd rUparasAdinizcayApatteH, sanmAtrAdiva vijAtIyanizcayanyAyena // 75 ihaiva doSAntaramadhikRtyAha-na cetyAdi / na ca satvAkArayorapIhAdhikRtayorabheda eva-ekAntena / kuta ityaah-anekdossprsnggaat| enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhi-"ghaTasattvaM tAvadekaM niraMzaM khalakSaNam" ityavicAritaramaNIyena bhavadabhyupagamena tasya mRdrUpAdyAtmakatve sakalalokAnubhavasiddhe'bhyupagamyamAne ekatvahAniH mRdAdizAbalyena, tadanabhyupagame-mRdrapAdyAtmakatvAnabhyu20 pagame pratItivAdhA-mRdpAdipratIteH / tathaikatve'pi, sattvAkArayoriti prakramaH, kasyAsAvAkAro rUpAdisattvApekSayA iti vAcyam / kizcAtaH ? sarvathA'pi doSa ityAha-na rUpasattvasya asaavaakaarH| kuta ityAha-tvagindriyeNApi grahaNAt kAraNAt / yadyevaM tataH kimityAha-tasya ca-tvagindriyasya rUpAvi. SayatvAt / aviSayatvaM ca tathA-tvagindriyasya rUpaviSayatvena apratIteH tat (vivaraNam ) (10-11) sanmRdrUpAkAravedanAditi / sattvaM-sattvamAnaM mRdUpAkArazca vizeSarUpastayorvedanAt // (20) sattvAkArayoritIti / satvaM cAkArazca-mRdrUpAdirUpastayoH // (21) rUpAdisattvApekSayeti / kiM rUpasattvasya sparzasattvasyobhayasattvasya vA 30 sambandhI ghaTalakSaNa AkAra ityarthaH / / 1 'bAdhAtU tathaika0' iti ga-pAThaH / 2 'tasya tu rUpAH' iti ka-pAThaH / 25
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 241 (mUlam) tatsattvasya ca tatvAt na sparzasatvasya, cakSuSA'pyupalabdheH sparzAt tatsattvabhedaprasaGgAt rUpe'pyanugamopapatteH, anyathA'nubhavavirodhAt / na cobhayasattvasya, tadekatvAyogAt indriyasaGkaraprasaGgAt, 5 lokavirodhApatterasamaJjasatvAditi / na ca tayorAkArayorbheda eva, tathApratItyabhAvAt tatvata ubhayAyogAt tatsattvaikatvakSatestathA cAbhyupagamavirodhAditi // na caitebhyo'nya eva ghaTA, agrahaNaprasaGgAt arUpAdyAtmakatvAt, (svo0 vyA) satvasya ca-rUpasattvasya ca tattvAt-rUpatvAt / evaM na sparzasattvasya asAvAkAra iti gamyate / kuta ityAha-cakSuSA'pyupalabdheH kAraNAt / tataH kimityAhasparzAt sakAzAt tatsattvabhedaprasaGgAt-sparzasattvabhedaprasaGgAt / prasaGgazva rUpe'pyanugamopapatteH / itthaM caitadityAha-anyathA-evamanabhyupagame anubhavavirodhAt / cakSuSA tadupalabdhirityanubhavaH / na comayasattvasya-rUpa-sparza-15 sattvasya, asAvAkAra iti prakramaH / kuta ityAha-tadekatvAyogAt tasya-AkArasaikatvAyogAt , ubhayAvyatirekeNa yoge'pi indriyasaGkaraprasaGgAd' viSayasAGkaryeNa, saGkare ca lokavirodhApatteH evamasamaJjasatvAditi / na cetyAdi / na ca tayorAkArayoH-cakSustvaggrAhyayorbheda eva-ekAntena / kuta ityAha-tathAbhedagarbhatayA pratItyabhAvAt sparzanAdapi 'so'yaM yo dRSTaH' ityavagamAt / tathA 20 tattvata ubhayAyogAt vadabhyupagamena / tathA cAha-tatsattvaikatvakSateH, ghaTasattvaikatvakSaterityarthaH / tathA ca-evaM ca abhyupagamavirodhAd vastuno'nekasvabhAvatvApattyA 'na ca tayorAkArayorbheda eva' iti sthitam / evaM bauddhamatavaktavyatAmadhikRtyaitaduktam / / adhunA vaizeSikamatamurarIkRtyAha-na caitebhya ityAdi / na caitebhyaH-sanmRdpA- 25 kArebhyaH anya eva ghaTa ekAntena / kuta ityAha-agrahaNaprasaGgAd ghaTasya / (vivaraNam) (14) rUpe'pyanugamopapatteriti / yadi hi sa dRzyamAna AkAraH sparzasambandhitayA'bhyupagatazcakSurindriyagrAhyaH syAt , tadA tasya rUpe'pi anugamasya tadrUpatApattiH-lakSaNasyopapattiH-ghaTanA syAt / tataH sparzAta sakAzAt sattvasya bhedaH syAt , 30 rUpakhabhAvatvAt sparzasattvasyetyarthaH / na caitad dRSTamiSTaM vA // 1 'tadabhyupa.' iti gha-pAThaH / 2 'caivamevAbhyupa0' iti k-paatthH| anekAnta031
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 .. anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) tattavRttAvapi tattadrUpatA'nApatteH, itthamapi tadrahaNe indriyANAM khadharmAtikramAt / kathamatikrama iti cet, cakSurAderarUpAdigraha5 NAt / evamapi ko doSa iti cet, nanu rasAdigrahaNApattiH, pratIti (kho0 vyA0) prasaGgazca arUpAdyAtmakatvAt / etacca sanmRdrapAkArebhyo'nyatvAbhyupagamena; upanyAsazcaivam-cakSurgrahaNAnuguNyena / tattavRttAvapItyAdi / teSAM-sanmRdrapAkArANAM tasmin-ghaTe vRttAvapi sAmAnya-dravya-guNAnAM yathAsambhavaM tadvRttyabhyupagamena dravyavRttI 10 kAraNadravyeSu sa eva vartate iti kRtvA / kimityAha-tattadrUpatA'nApatteH tasya-ghaTasya tadrUpatA'nApatteH-sanmRdrapAkArarUpatA'nupapatteH / itthamapItyAdi / itthamapi-evamapi tattadrUpatA'nApattAvapi tadgrahaNe-ghaTagrahaNe'bhyupagamyamAne / kimityAha-indriyANAM khadharmAtikramaH-svamaryAdAparityAgaH / kathamatikramaH ? / iti cet, etadAzajhyAha-cakSurAdeH 'Adi zabdAt tvagindriyagrahaH, arUpAdigrahaNAt, 15 ghaTAdigrahaNAdityarthaH / evamapi ko doSa iti cet, dvividhaM hi dravyaM dArzanaM spArzanaM ca, rUpAdipratItestagAmitvena tadavasAnatvAdityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha (vivaraNam) (7-8) upanyAsazcaivam-cakSurgrahaNAnuguNyeneti / arUpAdyAtmakatvAdityatra asparzAdyAtmakatvAdityAdyupanyAsaM parihRtya yaditthamupanyAsaM karoti, taccakSurgrahaNAnu20 guNyenetyarthaH / / (9) sAmAnya-dravya-guNAnAM yathAsambhavaM tadvRttyabhyupagameneti / sattvaM sAmAnyaM, ghaTarUpA mRd dravyam , rUpAkArastu guNaH / tata eteSAM trayANAM yathAsambhavaMyathAyoga tasmin-ghaTe vRtteH-vartanasyAbhyupagamena-abhyupagamAd vaizeSikeNa yathA sambhavamiti / asyAyamabhiprAyaH-yadA ghaTe sattA-guNayovRttizcintyate, tadA sattA-guNau 25 tatra vartete; yadA tu dravyasya vRttistatra cintyate, tadA ghaTalakSaNamavayavidravyaM svArambhakeSu avayaveSu vartate / ata evAha-(9-10) dravyavRttau kAraNadravyeSu sa eva vartata iti kRtveti / dravyasya vRttau cinyamAnAyAM kAraNadravyeSu-paramANulakSaNeSu sa eva-ghaTa eva vartata iti kRtvA yathAsambhavaM tdvRttybhyupgmH|| ... (15-16) dArzanaM spArzanaM ceti| darzanAbhyAM-locanAbhyAM gRhyate yat tad dArzanaM, 30 sparzanena gRhyata iti spArzanam / upalakSaNatvAditarendriyagrAhyamapi / tataH kimityAha(16) rUpAdipratItestagAmitvena tadavasAnatvAditi / rUpAdipratIte:-rUparasAdyavabodhalakSaNAyAstadgAmitvena-ghaTagAmitvena, ghaTapratibaddhatvenetyarthaH / tadavasAnatvAt
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 243 (mUlam) bAdhiteyamiti cet, sadatiriktatagRhe kA prtiitiH| na tebhya ekatvabuddhiriti cet, tataH kimiti vaacym| asti ceyamiti cet, na khalvasyAM vigAnam , ya etannimittaH sa sa tebhyo'nya iti cet, 5 sngkhyaayaastdbhaavprsnggH| na sA tadanAzriteti cet, evamapi tattvato'nyaiva / yadi nAmaivaM tataH kimiti cet, tnnimittaikbuddhiH| sA tadvizeSaNabhUteti cet, kathametad vinizcIyata iti ? / eko'yamiti vyavasAyAditi cet, nAsau sadAdibhinnapratibhAsIti, tathA'nanu(svo0 vyA0) . nanu rasAdigrahaNApattiH rasAderapi ghaTavadarUpAditvAt , sarvendriyaM caivaM dravyaM prApnoti, rasAdipratIterapi tadgAmitvena tadavasAnatvAditi bhAvanIyam / pratItibAdhiteyaM-rasAdigrahaNApattiH / iti cet, etadAzayAha-tadatiriktatanahe, prakramAd rUpAdivyatiriktaghaTagrahe kA pratItiH ? nanu kimanayA ? na tebhyaH-rUpAdibhyaH ekatvabuddhiH,anekatvAdamISAm / iti cet, etadAzayAha- 15 tataH kimiti vaacym| kimapi atra asti ca iym-ektvbuddhiH| iti cet, etadAzaGkayAha-na khalu asyAm-ekatvabuddhau vigAnaM yaH kazcidetannimittam , etasyAH-ekatvabuddherAlambanaM sa sa iti sa ghaTaH tebhyH-ruupaadibhyo'nyH| iti cet, etadAzaGkayAha-saGkhyAyAH-ekasaGkhyAyA ekatvabuddhinimittatvena tdbhaavprsnggH-ghttbhaavprsnggH| na sA-saGkhyA tadanAzritA-ghaTAnAzritA / iti 20 cet, etadAzaGkayAha-evamapi tadAzritatve'pi tatvataH-paramArthena anyaiva / sanmRdUpAkArebhya iti / yadi nAmaivaM tataH kim ? / iti cet, etadAzaGkayAhatannimittA-sadAdibhinnasaGkhyAnimittA ektvbuddhiH| sA-saGkhyA tadvizeSaNabhUtA-prastutaikAvayavivizeSaNabhUtA / iti cet, etadAzaGkayAha-kathametad vinizcIyate yaduta sA tadvizeSaNabhUteti ? / eko'yamiti vyavasAyAditi 25 cedU vinizcIyata iti / etadAzaGkayAha-nAsau-vyavasAyaH sadAdibhinnapratibhAsIti / kuta ityAha-tathA-sadAdibhinnapratibhAsitvena ananubhavAt / (vivaraNam) ghaTagrahaNAvasAnatvAt / ayamabhiprAyaH-rUpaM cakSuSA gRhyate sparzazca sparzanena / etau 'ca dvAvapi ghaTapratibaddhau / atastayoJjanamAnayorghaTo jJAyate eva, ghaTajJAnAvasAnatvAd 30 rUpAdibodhasya // 1 'bhasti iyamiti' iti gh-paatthH| 2 'sArvendriyaM' iti gha-pAThaH /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) bhavAt; evamapi tatkalpane'tiprasaGgAt tadantarApattenirAkaraNAyogAt ananubhavAvizeSAditi tadekatvapariNAmanivandhana evAyam / 5 teSAmevaikAnekAtmakatvAd bhedAbhedabhAvAt tathAkhabhAvatvAt virodhAnupapatteH, pratItisiddhatvAt bAdhAbhAvAditi / sadravyAdyanekasvabhAve vastuni vastumAnagrAdhevAvagrahakalpamavikalpakamaGgIkartavyam, anyathoktadoSAnativRttiH / evambhUte cAsminnAvayoravivAda eva, evNvidhaavgrhsyaasmaabhirpybhyupgttvaat| na cAtra kazcid doSaH, 10 api tu zuktikAdAvapi kacid rajatAdinizcayasya nyAyata evApazyA guNaH, tasya yavagrahottarakAlamIhApravRttasya tathAvidhasamAna (kho0 vyA) evamapi-tathA'nanubhave'pi tatkalpane-sadAdibhinnAvayavikalpane'tiprasaGgAt / atiprasaGgazca tadantarApatte:-tatraivAvayavyantarApatteH / Apattizca nirAkaraNA15 yogAt tadantarasya / ayogazca ananubhavAvizeSAd dvayorapIti, iti-evaM tadekatva pariNAmanivandhana evAyam , prakramAt sanmRdravyAkArakatvapariNAmanibandhana evAyam , eko'yamiti vyavasAyaH / teSAmeva-sadAdInAmekAnekAsmakatvAt / etacca bhedAbhedabhAvAt / ayaM ca tathAsvabhAvatvAt / tathAsvabhAvatve ca virodhAnupapatteH / anupapattizca pratItisiddhatvAt / nahi 20 pratItireva siddhau nimittamityAzaGkA'pohAyAha-bAdhAbhAvAditi 'tadekatvapariNAmanibandhana evAyaM' ityevaM sahavyAdhanekakhabhAve vastuni / kimityAha-vastumAtragrAhyeva avagrahakalpamavikalpakamaGgIkartavyam / kimityAha-anyathoktadoSAnativRttiH, uktadoSAH "nyAyAnubhavavirodhAt' ityevamAdayastadanivRttiH / evambhUte cAsmin-avikalpake kimityAha-AvayoH-tava mama ca 25 avivAda eva / kuta ityAha-evaMvidhAvagrahasya avikalpakasya asmAbhirabhyupagatatvAt / na cAtra-abhyupagame kazcid doSaH, api tu zuktikAdAvapi 'Adi'zabdAnmarIcikAgrahaH, kacid rajatAdinizcayasya 'Adi'zabdAt jalanizcayagrahaH nyAyata evApattyA gunnH| nyAyata evApattimAha tsyetyaadinaa| tasya hi-zuktikAdau rajatAdinizcayasya avagrahottarakAlamIhApravRttasya 30 sataH / kassetyAha-tathAvidhasamAnadharmopalabdhureva-zuktikAdi-rajatAdisamAna 1 'kartavyamityanyathokta' iti ga-pAThaH / 2 prekSyatA 235 tamaM pRSTham /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 245 (mUlam ) dharmopalabdhurevAsatkSayopazamabhAvato bhAvAt, anyathoktavat tada. yogAditi // yaccocyate-"gRhItagrAhitvAd vikalpo'pramANam" ityetadapyayu: 5 ktam , svamatavirodhAt, nirvikalpakajJAnena khalakSaNasya gRhItatvAd vikalpasya tadrAhitatvAnupapatteH ttprtibhaasshuunytvaat| evamapi tattathAtA'bhyupagame'tiprasaGgAt, nIlavikalpasya pItagrAhitvApatteH pAramparyeNa tattajanakatvAvizeSAt upalabdhapIta-nIladraSTurapi tadbhAvAditi // na ca gRhItagrAhi jJAnamapramANameva, ekatra nIlAdAvanekapramAtaH jJAnAnAM pramANatvAbhyupagamAt teSAM cAnyonyaM gRhItagrAhitvAt, anyathA tadrahaNAnupapatteH, tathA'gRhItagrAhijJAnAsambhavAt sarva (svo vyA0) dharmopalabdhureva pramAturnAnyasya asatkSayopazamabhAvataH-asatkSayopazamabhAvena 15 bhAvAt, anyathA-evamanabhyupagame uktavat-yathoktam-'zuktikAyA adhyakSajJAnena nIlAdivat tattvenaiva grahaNAt' ityAdi, tathA'yogAditi // yacocyate paraiH-"gRhItagrAhitvAd vikalpo'pramANam" ityetadapyayuktam / kathamityAha-khamatavirodhAt / virodhazca nirvikalpakajJAnena skhalakSaNasya gRhItatvAd vikalpasya tadgrAhitvAnupapatteH-skhalakSaNagrAhi-20 tvAnupapatteH / anupapattizca tatpratibhAsazUnyatvAt, khalakSaNAkArazUnyatvAdityarthaH / evamapi-tatpratibhAsazUnyatve'pi sati tattathAtA'bhyupagame--vikalpasya tadgrAhitvAbhyupagame atiprasaGgAt / atiprasaGgazca nIlavikalpasya pItagrAhitvApatteH / nAsau pAramparyeNApi tajanya ityAzaGkA'pohAyAha-pAramparyeNa tattajanakatvAvizeSAt tasya-pItasya nIlavikalpajanakatvAvizeSAt / etadbhAva-25 nAyaivAha-upalabdhapIta-nIladraSTurapi-pramAtuH tadbhAvAt-nIlavikalpabhAvAt : tadapyayuktamiti sthitam // dUSaNAntaramAha na cetyAdinA / na ca gRhItagrAhi jJAnamapramANamevaekAntena bhavataH / kuta ityAha-ekatra nIlAdAvanekapramAtRjJAnAnAM pramANasvAbhyupagamAt pareNApi teSAM ca-adhikRtajJAnAnAM anyonya-parasparaM gRhIta 30 grAhitvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tahaNAnupapatteH-adhikRtanIlAdigrahaNAnupapatteH / tathetyAdi / tthaa'gRhiitgraahijnyaanaasmbhvaat| 1 'landherevA.' iti k-paatthH| 2 210tame pRSThe /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) vastUnAM sarvabuddhaiH sadA grahaNAt teSAM sarvajJatvAt, anyathA tattavAyogAt, ekasantAnApekSayA ca gRhItagrAhijJAnAsambhava eva, 5 sarveSAM sarvadA'gRhItagrahaNAditi // 246 3 [ tRtIyaH svAdetanna tatvato gRhItagrAhitvenAsyAprAmANyam api tvavi - Sayatveneti / kathamayamaviSaya iti vAcyam / yadanena vedyate na tadastIti cet, ka tannAstIti / kiM tatraivocyate utAho bahiriti ? | yadi tatraiva kathaM vedyate, vedyamAnaM vA kathaM na tatreti cintyam / atha 1. bahiH, avikalpake'pi samAnaH prasaGgaH tenApi vedyamAnasya bahira( svo0 vyA0 ) 5 asambhavazca sarvavastunAM - nIlAdInAM sarvavuddhaiH sadA grahaNAt / grahaNaM ca teSAM - buddhAnAM sarvajJatvAditi, anyathA tattattvAyogAt teSAM sarvajJatvAyogAt / eka santAnetyAdi / ekasantAnApekSayA ca gRhItagrAhijJAnAsambhava 15 eva tasyArthasya ca kSaNikatvAt sarveSAM - jJAnAnAM sarvadA sarvakAlam agRhItagrahaNAd dvayorapi kSaNikatveneti yadvA tadabhAve bhAvAdabhidhAnamAtraM grahaNamityagRhItagrahaNamiti // syAdetanna tattvato gRhItagrAhitvena hetunA asya - vikalpasya aprAmAtyam, api tvaviSayatveneti / etadAzaGkayAha- kathamayaM - vikalpo'viSaya 10 iti vAcyam / yadanena vedyate vikalpena na tadastItyaviSayaH / iti cet, etadAzaGkayAha- ka tannAsti yadanena vedyate ? kiM tatraiva vikalpe uta bahiriti ? | yadi tatraiva - vikalpe eva nAsti, kathaM tena vedyate, vedyamAnaM vA kathaM na tatra vikalpa iti cintyam | dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha - atha bahiryadanena vedyate na tadastIti / etadA25 zaGkayAha- avikalpake'pi samAnaH prasaGgaH aviSayatvaprasaGgaH / kathamityAha( vivaraNam ) (16-17) tadabhAve bhAvAdabhidhAnamAtraM grahaNamityagRhItagrahaNamitIti / tasya viSayasyAbhAve - vinAze bhAvAt-utpAdAt jJAnasya kimityAha-abhidhAnamAtramabhidhAnameva / kevalaM kimityAha - grahaNamiti / etat svayameva vRttikRd vyAcaSTe - agRhI30 tagrahaNamiti / ayamabhiprAyaH - yadA jJeyavastuno vinAze jJAnamutpadyate, tadA jJAnakAle vastvabhAvAdeva gRhItaprAhitvAsambhavena vacanamAtramevaitad yadutAgRhItagrahaNamiti // 1 'samA'vagRhIta' iti ka-pAThaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 247 (mUlam) bhAvAt svarUpasyaiva vedanAt / tadvahiHsthatulyarUpamityadoSa iti cet, keyaM tattulyarUpateti vAcyam / kiM tatsAdhAraNarUpabhAvaH utAho tattadrahaNasvabhAvateti? / na tAvat sAdhAraNarUpabhAvaH, cetanAcetana- 5 tvena tadvailakSaNyasiddheH, sAmAnyavedanena tadaprAmANyaprasaGgAca / tattadgrahaNasvabhAvatAtadaGgIkaraNe ca vikalpajJAne'pi tulyaH parihAraH, tasyApi tadgrahaNasvabhAvatA'bhyupagamAt / tathAvidhanAyAbhAvAdasya kutastadrahaNakhabhAvateti cet, na, tathAvidhagrAhyAbhAve (svo0 vyA0) tenApi-avikalpakena vedyamAnasya bahirabhAvAt / abhAvazca svarUpasyaiva vedanAt / tadityAdi / tat-avikalpakaM vedyamAnabahiHsthatulyarUpaM, viSayatulyarUpamityasmAdadoSaH / iti cet, etadAzaGkayAha-keyaM tattulyarUpatAbahiHsthatulyarUpateti vAcyam / kiM tatsAdhAraNarUpabhAvA-bahiHsthasAmAnyarUpabhAvo'vikalpakasya uta tadgrahaNakhabhAvatA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA 15 iti / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSaH / tathA cAha-na tAvat sAdhAraNarUpabhAvaH tattulyarUpatA / kuta ityAha-cetanAcetanatvena hetunA / tadvailakSaNyasiddheH tayoH-avikalpaka-bahiHsthayo_lakSaNyasiddheH / doSAntaramAha-sAmAnyavedanena hetunA sAdhAraNarUpabhAvataH tadaprAmANyaprasaGgAca-avikalpakasyAprAmANyaprasaGgAca na tatsAdhAraNarUpabhAvastattulyarUpateti / 20 tattadgrahaNasvabhAvatAtadaGgIkaraNe ca tasya-avikalpakasya tadgrahaNasvabhAva. tA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA tasyAstadaGgIkaraNaM-tattulyarUpatA'GgIkaraNamiti vigrahaH, tasmin / kimityAha-vikalpajJAne'pi tulyaH parihAraH tattadahiHsthatulyarUpamityayam / kuta ityAha-tasyApi-vikalpajJAnasya tadgrahaNasvabhAvatA'bhyupagamAt-bahiHsthagrahaNakhabhAvatA'bhyupagamAt / tathAvidhetyAdi / tathAvidha-25 grAhyAbhAvAt-vikalpajJAnagrAhyAbhAvAt asya-vikalpajJAnasya kutastadgrahaNakhabhAvatA-bahiHsthagrahaNasvabhAvatA? / iti cet, etadAzaGkayAha-na,tathAvidhagrAhyAbhAve-vikalpajJAnagrAhyAbhAve pramANAbhAvAt / abhAvazca pratyakSasya (vivaraNam) (23-24) tattadvahiHsthatulyarUpamiti / tat-vikalpajJAnaM tena-bahiHsthena 30 padArthena tulyarUpaM-tadAkAramiti / / 1 'kharUpasya vedanAt' iti ka-pAThaH / 2 tAvat tatsAdhAraNa' iti ka-pAThaH / 3 'prasaGgatvena tat' iti k-paatthH|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyA ' (mUlam) pramANAbhAvAt, pratyakSasya khalakSaNaviSayatvena tatrApravRtteH, anumAnasyApyanupalabdhilakSaNaprAptArthaviSayatvAt , tasya ca tadabhAvAbhyu5pagamAt / na hi sAdhAraNaM rUpamupalabdhilakSaNaprAptamiSyate bhavadbhiH, tadavastutvapratijJAnAt aniidRshaanuplbdheshvaabhaavnishcaayktvaanupptteH| etena tadvAdhakapramANapravRttiH pratyuktA, uktavat pratyakSAdeH tadbAdhakatvAyogAt / yuktyA tadayogo bAdhaka iti cet, na, vikalpAnupapatteH / yuktirhi pramANamapramANaM vA syAt / pramANaM cet, na, pratyakSAderanyadityatra 'cokto doSaH / apramANatve tu tadbAdhakatvAnupapattiH, atiprasaGgAt // (svo0 vyA0) tAvat khalakSaNaviSayatvena hetunA tatra-tathAvidhagrAhyAbhAve amavRtta anumAnasyApi-anupalabdhirUpasya uplbdhilkssnnpraaptaarthvissytvaat| 15 tataH kimityAha-tasya-tathAvidhagrAhyasya tadabhAvAbhyupagamAt-upalabdhilakSaNa prAptArthaviSayatvAbhAvAbhyupagamAt / etadbhAvanAyaivAha-na hi sAdhAraNaM rUpaM vikalpagrAhyam upalabdhilakSaNaprAptamiSyate bhavadbhiH / kuta ityAhatadavastutvapratijJAnAt tasya-sAdhAraNarUpasyAvastutvapratijJAnAt anIzA nupalabdhezca-anupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhezca / kimityAha-abhAvanizcAyaka20 tvAnupapattestathA'bhyupagamAt / etenetyAdi / etena-anantaroditena tathAvidhagrAhyAbhAve pramANAbhAvena / kimityAha-tabAdhakapramANapravRttiH pratyuktAtasmin-tathAvidhagrAhye bAdhakapramANavRttinirAkRtA / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM tathA pratyakSAdeH-pratyakSAnumAnadvayasya tadvAdhakatvAyogAt-tathAvidhagrAhyabAdhakatvAyogAt , yuktyA tadayogaH-tathAvidhagrAhyAyogaH, sAdhAraNarUpAyoga 25 ityarthaH bAdhakaH / iti cet , etadAzajhyAha-na, vikalpAnupapatteH / anupapattizca-yuktirhi pramANamapramANaM vA syAt / 'kizcAta ityubhayathA'pi doSa ityAha-pramANaM cet, na pratyakSAderanyadityatra cokto doSaH-'pratyakSasya skhalakSaNaviSayatvena tatrApravRtte'rityAdiH / apramANatve tu yukteH kimityAha tadvAdhakatvAnupapattiH-tathAvidhagrAhyabAdhakatvAnupapattiH / kuta iti Aha30 atiprasaGgAt khalakSaNasyApi yuktibAdhitatvopapatteH aviSaye'pIyaM pravartata iti bhAvanA / evaM vikalpajJAnasyApi kasyacit prAmANyamaGgIkartavyamityaidamparyam // 1 'cokadoSaH' iti k-paatthH| 2 'kizcAtaH 1 ubhaya.' iti gha-pAThaH /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam) akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmotthaM vacanamapi tAgeveti susthitA ttttvniitiH| na hi bhrAntamAtmano bhrAntatAmavaiti, dvicandrajJAnAdAvAtmani bhrAntatA'dhigamavyapohena candradvayA- 5 dyadhigatidarzanAt, tatsthAmopajAtavacaso'pi svabhrAntatAbhidhAnaparityAgena candradvayAbhidhAnAditi sakalameva zAstrajJAnAbhidhAnaM bhrAntimAtramiti kathaM tatastattvanizcaya iti cintyam / tathAhi-asya nityAtmAdivikalpavat kRtakatvAdi liGgadvArAyAtA anityA'nAtmAdivikalpA api bhrAntA eveti kathaM tebhyastanizcitiH ? / nizcitI 10 vA kathaM na nityAdAvapi, tadvikalpAnAmapi tato bhAvAt // syAdetat skhalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva (svo0 vyA) itthamanamyupagame doSamAha-akhiletyAdi / akhila vikalpajJAnabhrAntatAvAMdinazca-vAdinaH / kimityAha-tatsAmotthaM-niHzeSavikalpajJAnabhrAntatA- 15 sAmotthaM vacanamapi tAgeva-bhrAntameva iti-evaM susthitA tattattvanItiH tAbhyAM bhrAntavikalpajJAna-vacanAbhyAM tattvanItirityupahasati, na susthitetyrthH| kathamityAha-na hItyAdi / na yasmAd bhrAntaM, jJAnamiti prakramaH, Atmano bhraanttaamvaiti| kuta ityAha-dvicandrajJAnAdau 'Adi'zabdAnmAyAjalajJAnagrahaH AtmanikharUpe bhrAntatA'dhigamavyapohena candradvayAdyadhigatidarzanAt 'Adi'-20 zabdAnmAyAjalagrahaH, tatsthAmopajAtavacaso'pi-bhrAntajJAnasAmopajAtavacanasyApi svabhrAntatAbhidhAnaparityAgena candrayAdyabhidhAnAditi-- evaM sakalameva zAstrajJAnAbhidhAnaM bhrAntimAtramiti kRtvA kathaM tataHzAstrajJAnAbhidhAnAt tattvanizcaya iti cintyam / naiva tattvanizcaya iti / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhi-asya-akhilavikalpajJAnabhrAntatAvA- 25 dinaH nityAtmAdivikalpavaditi nidarzanam , kRtakatvAdiliGgadvArAyAtA anityA-'nAtmAdivikalpA api bhrAntA eva-nAmrAntA iti-evaM kathaM tebhyaH-prAntavikalpebhyastanizciti:-anityA-'nAtmAdinizcitiH 1 / nizcitau vA tebhyaH-anityA-'nAtmAdeH kathaM na nityAdAvapi nizcitiH? / kuta ityAhatadrikalpAnAmapi-nityAtmAdivikalpAnAmapi tataH-vastuno bhAvAt // 30 syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase skhalakSaNadarzanena AhitA 1 'vAdinazca kimityAha' iti gha-pAThaH / anekAnta032
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 anekAntajayapatAkAsyaM prakaraNam . [ tRtIyaH vikalpAH, tathApi keSAzcideva tatpratibaddhajanmanAM vikalpAnAmatatpratibhAsitve'pi vastunyavisaMvAdaH, maNiprabhAyAmiva maNibhrAnteH, 5 nAnyeSAm , tadbhedaprasave satyapi yathAdRSTavizeSAnusmaraNaM parityajya kizcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAd dIpaprabhAyAmiva maNibuddheriti saMvAdibhya eva tanizcitiH, naasNvaadibhyH|| etadapyasat, avicAritaramaNIyatvAt / tatra yat tAvaduktam (svo0 vyA0) 10 yA vAsanA tayA kRtaM viplavarUpaM yeSAM te tathAvidhAH sarva eva vikalpAH sAmAnyena, tathApi-evamapi vyavasthite sati keSAzcideva-anityA-'nAtmAdirUpANAM tatpratibaddhajanmanAM-vastupratibaddhajanmanAM vikalpAnAmatatpratibhAsitve'pi, vastvapratibhAsitve'pItyarthaH / kimityaah-vstunyvisNvaadH| nidarzanamAha-maNiprabhAyAmiva viSayabhUtAyAM maNibhrAnteH kuJcikAdivivaropa35 lambhena, nAnyeSAM-nityAtmAdivikalpAnAm , tabhedaprasave satyapi, vastubhedA dutpAde satyapItyarthaH, yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kathamityAhakiJcitsAmAnyagrahaNena sadRzAparahetunA vizeSAntarasamAropAt hetoH, nAnyeSAmiti vartate / nidarzanamAha-dIpaprabhAyAmiva viSaya_tAyAM maNibuddheH kuJcikAdivivaropala~mbheneva iti-evaM saMvAdibhya eva vikalpebhyastanizcitiH20 abhipretatattvanizcitiH, nAsaMvAdibhyaH // evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-etadapyasat-azobhanam / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt kAraNAt / etadevAha ttretyaadinaa| tatra yat tAvaduktamAdau (vivaraNam) - (17) kiJcitsAmAnyagrahaNena sadRzAparahetunA vizeSAntarasamAropAt 25 hetoriti / kizcitsAmAnyasya--kizcitsAdRzyasya grahaNam-adhyavasAyastena / kIdRzena sAmAnyagrahaNenetyAha-sadRzAparahetunA, sadRza:-pAzcAtyakAraNakSaNasamAnAkAro yo'paraH kAryakSaNaH sa heturyasya kincitsAmAnyagrahaNasya tat tathA tena / kimityAha-vizeSAntarasamAropAt vizeSAntarasya-skhalakSaNeSvavidyamAnasya samAnAkArarUpasya samAropaHadhyAropastasmAddheto:-kAraNAt // 1249tame pRSThe 250 tame ca! 2 'sadRzAparAparahetunA' iti gh-paatthH| 3 'rUpAyAM' iti ng-paatthH| 4 'lambhenaiva' iti k-ng-paatthH| 5 'tyAdi / tatra' iti ka-pAThaH / 6 249tame pRSThe 250 tame ca /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayuttam (mUlam) 'khalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH' iti, atra kimidaM khalakSaNadarzanaM nAma ? kA vA tadAhitA vAsanA yatkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpA iti?| vastvanubhavaH skhalakSaNa- 5 darzanam, tadAhitavAsanA tu tathAvidhavikalpajananazaktiH / yadi evaM kathaM niraMzavastuviSayAnniraMzAnubhavAt tathAvidhavikalpajananazaktInAM prabhUtAnAM sambhavaH?, kathaM vaikasyA evAnekavikalpajanma? / samutpadyante ca khalakSaNadarzanAnantaraM nityAnityAdivikalpAH, krameNaikasya, akrameNa cAnekapramAtRRNAm / na caite zaktibhedaikAneka-10 janakatve vinA / na ca bhUyasAmapi niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAM . tattvatastattve vizeSaH, rUpAdiskhalakSaNAnAmiva / tanna teSAmivaikasya (stro0 vyA0) 'skhalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH' ityetat, atra kimidaM khalakSaNadarzanaM nAma? kA vA tadAhitA-va-5 lakSaNadarzanAhitA vAsanA yatkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpA iti?| atrAha-vastvanubhavaH zuddhaH skhalakSaNadarzanam , tadAhitavAsanA tu tathAvidhavikalpajananazaktiH , tathAvidhasya saMvAdino'saMvAdinazca / etadAzaGkayAhayadyevaM kathaM niraMzavastuviSayAnniraMzAnubhavAt tathAvidhavikalpajananazaktInAM prabhUtAnAM sambhavaH sAmAnyena ? kathaM vaikasyA eva zakteH 20 anekviklpjnm?| ko vA kimAha ? / na caitadevam , ityAzaGkAnirAsAyAhasamutpadyante ca skhalakSaNadarzanAnantaraM nityAnityAdi vikalpAH krameNaikasya pramAtuH sAGkhyAdebauddhAdimatapratipattyA, akrameNa cAnekapramAtRNAMsAyabauddhAdInAm / na caite-nityaanityaadiviklpaaH| zaktibhedazca ekAnekajanakatvaM ceti vigrahaH, te caite, ete vinA kramAkramapakSadvaye'pIti / etadevAha-na 25 cetyAdi / na ca bhUyasAmapi kramapakSe / keSAmityAha-niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAm , tulyaskhalakSaNAnubhavAnAmityarthaH / kimityAha-tattvataH-paramArthena tattve-tadbhAve, rUpAdiskhalakSaNAnubhavatve ityarthaH, vizeSaH-bhedaH / kiM tarhi ? sarva evaite rUpAdikhalakSaNAnubhavA eveti / ihaiva nidarzanamAha-rUpAdikhalakSaNA ... 1 'kathaM caikasyA' iti ka-pAThaH / 2 'tathAvidhAH saMvAdino.' iti ka-pAThaH / 3 'caikassA eva' iti k-paatthH|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH bahUnAM vA'nantaraM pAramparyeNa vA tathAvidhaphalabhedo'mISAM nyAyya iti bhaavymett| kA ceyaM tathAvidhavikalpajananazaktiH? kiM taduttaraM 5 mAnasam, utAnyaiva kAcit ? / yadi mAnasam , kathaM skhalakSaNAdasvalakSaNajanma? / asvalakSaNaM ca vikalpaH, asadAkArarUpatvAt / na khasaMvittistatrAkhalakSaNam , api tu bahirmukhAvabhAsa eveti cet, na khalu sA tato'nyeti kathaM nAvalakSaNam / asannasau, sA tu satI, svasaMviditatvAdeveti cet, kathamasau tanmAtratattvA vikalpa iti (kho0 vyA0) nAmiva, ekasya pramAtuH iti prakramaH, tathAvidhAnubhavanibandhanAnAmiti / tathAhikrameNApi rUpAdiskhalakSaNAni svAkAramanubhavaM kurvANAni na rUpAdiskhalakSaNatvena vizeSyanta iti // prakRtayojanAmAha-tat-tasmAt na teSAmiva-rUpAdiskhalakSaNAnAmiva, ekasya 5 pramAturiti prakramaH, bahUnAM vA-pramAtRNAm anantaraM bahUnAM pAramparyeNa vaikasya tathAvidhaphalabhedaH-bhinnajAtIya vijJAnAdikAryabhedo'mISAM-niraMzavastuviSayaniraMzAnubhavAnAM nyAyya iti bhAvyametat-bhAvanIyametat / etaduktaM bhavati-yathA teSAM rUpAdiskhalakSaNAnAM na rasAdiphalabhedo nyAyyaH, evamanityAnA makavastvanubhavAnAmapi na nityAtmAdivikalpajananazaktyAkhyaH phalabhedo nyAyyaH / 20 ihaivAbhyuccayamAha kA ceyamityAdinA / kA ceyaM tathAvidhavikalpajanana zaktirbhavato'bhipretA? kiM taduttaraM, prakramAdavikalpapratyakSottaraM, mAnasaM 'svaviSayAnantare tyAdilakSaNaM utAnyaiva kAcidAlayagatA? / ubhayathA'pi doSamAhayadi mAnasam, kathaM skhalakSaNAdU mAnasAt askhalakSaNajanma-vikalpotpAdaH? / vikalpAskhalakSaNatvamAha-akhalakSaNaM ca vikalpo bhavannItyA / kuta 25 ityAha-asadAkArarUpatvAt / asadAkAraH-vikalpabuddhipratibhAso'svalakSaNatvAbhyupagamAt sa eva rUpaM yasya sa tathA tadbhAvastasmAt / na khasaMvittistatravikalpe'skhalakSaNam ,apitu bahirmukhAvabhAsa eva askhalakSaNam / iti cet, etadAzayAha-na khala sA-svasaMvittiH tataH-bahirmukhAvabhAsAdanyeti-evaM kathaM nAkhalakSaNam ? askhalakSaNameva / asannasau-bahirmukhAvabhAsaH, sA tu30 svasaMvittiH satI-vidyamAnA, svasaMviditatvAdeva kAraNAt / iti cet, etadA 1 'cAnantara' iti ka-pAThaH / 2 'bhAvyatAmetat' iti ka-pAThaH / 3 'caikasya' iti k-paatthH|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 253 cintyam / asadAkArAnuvedhAditi cet, kathamasatA'nuvedho nAma ? / sa nirviSayatvAdasan , na tu tathApratibhAsaneneti cet, na svasaMvittistathApratibhAsanAdanyetyaskhalakSaNatvameva // . tasya vibhramarUpatvAt tadanyA-'nanyatvakalpanaivAyukteti cet, ko'yaM vibhrama iti kathanIyam / anirUpyakharUpastattvato'sadrUpa iti cet, kathamayaM svasaMvittibhedaka iti vAcyam / na tattvata iti cet, ucchinno vikalpaH / astviti cet, prtiityaadibaadhaa| cetanA (svo0 vyA0) 10 zalyAha-kathamasau-svasaMvittistanmAtratattvA-svasavittimAtratadbhAvA vikalpa iti cintyam / na tatra skhalakSaNAtirikto'za iti kRtvA / asadAkArAnuvedhAdasau vikalpaH / iti cet, etadAzajhyAha-kathamasatA AkAreNa anuvedho nAma svasaMvidaH 1 naivetyarthaH / saH-AkAraH nirviSayatvAt kAraNAt asantucchaH, na tu tathApratibhAsanena-na punarbahirmukhAvabhAsapratibhAsanenAsan / iti 5 cet, etadAzaGkayAha-na khasaMvittiradhikRtA tathApratibhAsanAt-bahirmukhAvabhAsapratibhAsanAdanyA arthAntarabhUtA iti kRtvA askhalakSaNatvameva svsNvidH|| tasya-bahirmukhAvabhAsapratibhAsasya vibhramarUpatvAt kAraNAt tadanyAnanyasvakalpanaiva tayA-svasaMvittyA'nyAnanyatvakalpanaiva ayuktaa| iti cet, etadAzaGkayAha-ko'yaM vibhramo yadrUpatvAdanyAnanyatvakalpanA'yoga iti kathanIyam / 20 anirUpyaM kharUpaM yasya vaitathyena sa tathA tattvataH-paramArthato'sadrUpaH / iti cet, etadAzajhyAha-kathamayaM-vimramo'sadrUpaH san svasaMvittibhedaka iti- etad vAcyam / na tattvata iti cet, svasaMvittibhedakaH / etadAzakyAhaucchinno vikalpaH aviziSTasvasaMvittimAtrabhAvena / astviti cet vikalpAbhAvaH / etadAzaGkayAha-pratItyAdivAdhA, 'Adi'zabdAd bhAvetarabhedabAdhAgrahaH / 25 (vivaraNam) (11) svasaMvittimAtratadbhAvA iti / svasaMvittimAtrameva tadbhAva:-tattvabhAvaH . svarUpaM yasyA iti // __ (25) bhAvetarabhedabAdhAgraha iti / idamatrAstIdaM tu nAsti ityevaMrUpo yo bhAvetarAbhyAM-bhAvAbhAvAbhyAM bhedAbhedavyavahAro vikalpAtmakastasya bAdhA-bAdhanaM 30 tasyA grahaH / idamuktaM bhavati-pravRtte'pi nirvikalpajJAne imatrAstIdaM tu nAstIti vyavahAro vikalpenaiva vartate, tadapalApe tu kathamayaM syAditi // 1 'utsano vikalpaH' iti gha-pAThaH / 2 'utsano' iti gha-pAThaH, Da-pAThastu 'ucchanno' iti / 3 'tatra bhAvaH' iti ca-pAThaH /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) eva tathAbhUtA vikalpa iti cet, kimbhUteti cintyam / asadAkAreti cet, askhalakSaNameveyam , asdaakaartvaat| na khasaMvitti5statrAskhalakSaNam, api tu bahirmukhAvabhAsa eveti cet, na khalu sA tato'nyA' iti samAnaM pUrveNeti yadi mAnasaM kathaM skhalakSaNAdakhalakSaNajanma sAdhIya iti ? / kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAda bhinnavikalpasambhavaH ? / na hi nIlAdimAtrAt kacid rasAdi bhAvaH, tathA'darzanAt / na cAtra kizcid bhedakam , anabhyupagamAt, 10 abhyupagame'pi tato'tizayAsiddheriti nivedyissyaamH|| athAnyaiva kAcit / kAsAviti vAcyam / anAdimadAlayagatazakteH svalakSaNadarzanasahakAribhAvato vizeSakaraNam / tathAhi-sA (kho0 vyA0) cetanaiva tathAbhUtA viziSTA vikalpaH / iti cet, etadAzakyAha-kimbhUtA 15 tathAbhUtA iti cintyam / asadAkArA asannAkAro yasyAH sA tathA / iti cet, etadAzayAha-akhalakSaNameveyaM-cetanA, asdaakaartvaat| na khasaMvittistatra-cetanAyAM akhalakSaNam , api tu bahirmukhAvabhAsa eva askhalakSaNam / iti cet, etadAzayAha-na khalu-naiva sA-cetanA svasaMvittiH tataH-bahirmukhAvabhausAdanyeti samAnaM pUrveNa-'kathaM nAskhalakSaNa mityAdinoktena / 20 iti evaM yadi mAnasaM kathaM khalakSaNAdavalakSaNajanma sAdhIyaH-zobhanataram ? naivetyarthaH / kathaM vetyAdi / kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAda mAnasAda bhinnavikalpasambhavo vikalpakatvena ? / kathaM ca na syAdityAha-na hi nIlAdimAtrAd vastuno'nyarahitAt kacid rsaadibhaavH| 'Adi'zabdAda gandhAdigrahaH / kathaM na rasAdibhAva ityAha-tathA'darzanAt / na cAtra-mAnasAd 25 vikalpajanmani kiJcid bhedakamasti / kuta ityAha-anabhyupagamAt / abhyupagame'pi sati bhedakasya vAsanAdeH tataH-bhedakAt atizayAsiddheriti nivedayiSyAma Urdhvam / gato mAnasapakSaH // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-athAnyaiva kAcit tathAvidhavikalpajananazaktiH / etadurarIkRtyAha-kAsAviti vAcyam / anAdimatI cAsau Alayagata : 1 prekSyatA 252tama pRSTham / 2 'bhAsAdanye'misamAna' iti k-paatthH| 3 prekSyatAM 252tamaM pRSTam / 4'manabhyupa0' iti k-paatthH|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) tadanubhavaM prApyAkSepeNa tathAvidhavikalpajananavabhAvopajAyate iti khalakSaNadarzanAhitetyucyate, ata eva na bhinnavikalpasambhavAbhAvaH, tathAvidhazaktisahakAritvena tadanubhavasya tadavirodhAditi / 5 etadapi yatkiJcit, tasya tatsahakAritvAsiddheH tatastasyA upakArAbhAvAt, anupakAryopakArakayozca sahakAritvAyogAt / dvividho hi vA sahakArArthaH parasparAtizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH, pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyA (svo0 vyA0) zaktizceti vigrahaH, tasyAH, svalakSaNadarzanasahakAribhAvataH, pravRttivijJAnasahakAribhAvata ityarthaH, vizeSakaraNam-atizayakaraNaM sA / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-sA-anAdimadAlayagatazaktiH tadanubhavaM prApyakhalakSaNadarzanamAsAdya akSepeNa-avyavadhAnena tathAvidhavikalpajananavabhAvA -anityAdivikalpajananasvabhAvA upajAyata iti kRtvA skhalakSaNadarzanA-5 hitetyucyate, ata eva kAraNAt na bhinnavikalpasambhavAbhAvaH / kiM tarhi ? sambhava eva / kuta ityAha-tathAvidhazaktisahakAritvena hetunA tadanubhavasya-skhalakSaNAnubhavasya, pravRttivijJAnasyetyarthaH, tadavirodhAditi, prakramAd bhinnavikalpasambhavAvirodhAt, zaktirasyopAdAnamityabhiprAya iti / etadAzakyAha-etadapi yatkiJcit / kathamityAha-tasya-skhalakSaNAnubhavasya tat-20 shkaaritvaasiddheH-prstutshktishkaaritvaasiddheH| asiddhizca tataH-adhikRtAnubhavAt tasyAH-zakteH, kimityAha-upakArAbhAvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anupakAryopakArakayozca bhAvayoH sahakAritvAyogAt / enamevAhadvividho hi vA-yuSmAkaM shkaaraarthH| dvaividhyamAha-parasparAtizayAdhAnena kSaNaparamparayA santAne-prabandhe viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH, vivakSita-25 (vivaraNam ) (11-12) pravRttivijJAnasahakAribhAvata iti / pravRttivijJAnasya-ghaTAdipadArthagocarapravRttikAraphanirvikalpajJAnalakSaNasya yaH sahakAribhAvo'nAdimadAlayagatazaktiM pratItya tasmAt / / . (24) dvividho hi vA-yuSmAkaM sahakArArtha iti / prathamo'GkurotpAdakakSiti-30 bIjAdInAm , dvitIyastu vijJAnajanakarUpAdInAm / / 1 'prApyotkSepeNa' iti ga-pAThaH / 2 'pUrvapUrvakhaheto.' iti ka-pAThaH /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) lakSaNazca / na cAnayoreko'pi sambhavati, kSaNikatvena parasparAti zayAdhAnAyogAt / atizaya upakAra ityanAntaram / na cAsA5vanyato'nyasya, vikalpAyogAt / / tadanubhavo hi tacchakteranutpannAyA utpannAyA niruddhAyA eva vopakuryAt / na tAvadanutpannAyAH, tasyA evAsattvAt, asatazcopakArAkaraNAt / nApyutpannAyA, tasyA anAdheyAtizayatvAt, kssnnaaduurdhvmnvsthiteH| dvAbhyAmapyekIbhUya tadanyakaraNamevAtizayAdhAnaM 10 tadeva copakAra iti cet, na, upAdAnakAraNavizeSAdhAnamantareNa tataH kaaryvishessaasiddheH| na caikakAlabhAvinA'nyato bhavantyA anyata (svo0 vyA0) kAryayogyatAkArItyarthaH, tathA pUrvasvahetoreva upAdAnAdeH samagrotpanaikakAryakriyAlakSaNazca samagrotpannAnAmekakAryakriyA'ntyAnAM vivakSitakAryotpattiH saiva 5 lakSaNaM yasya sahakArArthasya sa tatheti samAsaH / na cetyAdi / na ca anayo:-sahakArArthayoreko'pi smbhvti| kuta ityAha-kSaNikatvena hetunA prspraatishyaadhaanaayogaat| etadeva bhAvayati atizaya upakAra ityanarthAntaram / na cAsau-atizayaH anyataH sakAzAdanyasya / kathaM netyaah-viklpaayogaat|| - enamevAha tadanubhavo hItyAdinA / tadanubhavaH-adhikRtasvalakSaNAnubhavaH 20 yasmAt tacchakteH--anAdimadAlayagatazakteH anutpannAyA utpannAyA niru ddhAyA eva vopakuryAditi sambhavino vikalpAH / na tAvadanutpannAyA upakaroti tadanubhavaH / kuta ityAha-tasyA eva zakterasatvAt / na cAsAvanutpannA asti / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-asatazca sAmAnyena upakArAkaraNAt // nApyutpannAyA upakaroti tadanubhavaH / kuta ityAha-tasyAH-utpannAyA 25 niSpannatvena anAdheyAtizayatvAt / etaca kSaNAdUrvamanavasthiteH kAraNAt / dvAbhyAmapi-zaktyanubhavAbhyAmekIbhUya tadanyakaraNameva-viziSTazaktikaraNameva-atizayAdhAnaM tadeva cAnyakaraNaM upkaarH| iti cet, etadAzaGyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta iti yuktimAha-upAdAnakAraNavizeSAghAnamantareNa-iha tAvadadhikRtazaktivizeSAdhAnaM vinA tataH-vivakSitAnubhavAt 30 kAryavizeSAsiddheH, prastutavikalpakAryabhedAsiddherityarthaH / na ca ekakAla 1 'tattacchakteH' iti ka-pAThaH / 2 'yasmAcchakteranAdi0' iti gha-pAThaH / 3 'nAsAva.' iti k-paatthH|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 255 eva bhavatA tasyA atizayAdhAnam , tanivandhanasya ttkRtvishessaasiddheH| tadabhyupagame ca tatrApyayameva vRttaantH| evaM nibandhanaparamparAyAmapi vAcyamityatrANaM nibandhanaparamparA // __ khahetuparamparAta eva sA zaktistathAkhabhAvotpannA yA'nupakAriNamapi tadanubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kArya janayati, ato na doSa iti cet, na, anupakAriNo'pekSA'yogAt, tadabhyupagame'tiprasaGgAt , tattathAvidhasvabhAvAdhAyakahetorapyasthAnapakSapAtitvApatteH, khabhAvAparyanuyogasya ca pramANopapannasvabhAvaviSayatvAt / khapari-10 (svo0 vyA0) bhAvinA-zaktyA sahAnubhavena anyato bhavantyAH zaktaH anyata eva svahetoH bhavatAunubhavena tasyAH-zakteratizayAdhAnam ,nyAyyamiti zeSaH / kuta ityAhatannibandhanasya-adhikRtazaktyupAdAnasya tatkRtavizeSAsiddheH-vivakSitAnubhavakRtavizeSAsiddheH / tadabhyupagame ca-sAmAnyena tannibandhanasya tatkRtavizeSA-15 bhyupagame ca tatrApi-tannibandhane'yameva-anantarodito 'na, upAdAnakAraNavizeSAdhAnamantareNa tataH kAryavizeSAsiddheH' ityaadivRttaantH| evam-uktanItyA nibandhanaparamparAyAmapi vAcyamiti-evamatrANaM nibandhanaparamparA anAdAvapi saMsAre ekasyApi nibandhanasyoktanItyA vizeSAdhAnAyogAditi bhAvanIyam / / khahetvityAdi / svahetuparamparAta eva sA zakti:-adhikRtA tathA- 20 khabhAvotpannA yA anupakAriNamapi tadanubhavam-adhikRtaskhalakSaNAnubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kAryaM janayati adhikRtavikalpAkhyam , ato na doSa iti ceddhikRtH| etadAzaGkayAha-na, anupakAriNaH tadanubhavasya / kimityaah-apekssaa'yogaat|tdbhyupgme-anupkaarinno'pekssaa'bhyupgme'tiprsnggaat , tadvad vizvApekSApatteH / tattathAvidhetyAdi / tasyAH-zaktestathAvidhava- 25 bhAvAdhAyakaH anupakAriNamapi tadanubhavaM sahakAriNamapekSya viziSTaM kAryaM janayati ityevaMvidhasvabhAvAdhAyakazvAsau hetuzceti samAsaH, tasya api / kimityAha-asthAnapakSapAtitvApatteH neti kriyAyogaH / uktaM ca "asthAnapakSapAtazca hetoranupakAriNi / apekSAyAM niyuGkte yat kAryamanyAvizeSataH // ityAdi / svabhAvAparyanuyogasya ca 'na svabhAvaH paryanuyogamarhati' ityasya / prekSyatA 256tama pRSTham / 2 'saMsAre kasyApi' iti gh-paatthH| 3 'apekSA yAnti yukte' iti ka-pAThaH / 4 anuSTup / anekAnta033
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH kalpanAgarbhavAjhAvoditakhabhAvaviSayatve tu tattvavyavasthAnupapattiH, atathAvidhasvabhAvAnAmapi tathAvidhasvabhAvatvAbhidhAnAvirodhAt / 5evaM ca sahetukanAzApattiH, 'svahetuparamparAtastathAsvabhAva evAsAcutpanno bhAvo yo'kizcitkaramapi nAzahetumapekSya nazyati' ityapi vaktuM zakyatvAt, khabhAvaparyanuyogAsiddheH, acintyazaktitvAt, anyathA tvatpakSe'pi tulyatvAditi // nApi niruddhAyAH, tasyA evAsattvAt asatazcopakArAkaraNAt / 10 naM ca prakArAntareNopakArakaraNaM sambhavati / evaM tAvadAdyapakSe sahakArArthAbhAva iti // (svo0 vyA0) kimityAha-pramANopapannasvabhAvaviSayatvAt, pratItisacivasvabhAvaviSayatvAdityarthaH / svaparikalpanAgarbhazcAsau vAGmAvoditasvabhAvazceti samAsaH / sa eva viSayo 19 yasya svabhAvAparyanuyogasya sa svaparikalpanAgarbhavAGmAtroditakhabhAvaviSayaH tasya bhAvastasmin / punarasyAbhyupagamyamAne kimityaah-ttvvyvsthaanuppttiH| kuta ityAha-atathAvidhasvabhAvAnAmapi bhAvAnAM tathAvidhakhabhAvatvAbhidhAnAvirodhAt / tataH kimityAha-evaM ca sahetukanAzApattiH / kathamityAha-svahetuparamparAtaH sakAzAt / tathAsvabhAva evAsA20 vutpanno bhAvA-padArthoM yo'kizcitkaramapi nAzahetumapekSya nazyatItyapi vaktuM zakyatvAt tathAkhabhAvaparyanuyogAsiddheH uktanItyA / asiddhizca acintyazaktitvAt svabhAvasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tvatpakSe'pi-khahetuparamparAta eva sA zaktistathAsvabhAvotpannA' ityasminnapi tulyasvAt paryanuyogasya / iti sarvatra 'na, anupakAriNo'pekSAyogAt' ityato yathAyogaM 25 'na' iti kriyA yojanIyA // nApi niruddhAyAH, zakterupakaroti tadanubhavaH iti prakramaH / kuta ityAha-tasyA eva-niruddhAyAH zakteH asattvAt , asatazva-tucchasya ca upakArAkaraNAt / na cetyAdi / na ca prakArAntareNa-uktaprakAratrayAtiriktena upakArakaraNaM sambhavati, vastutastasyaivAbhAvAt / evaM tAvadAdyapakSe upa30 nyAsakramaprAdhAnyAt parasparAtizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH' ityasmin sahakArArthIbhAva iti // 1 'na vaHprakArA0' iti g-paatthH| 2-3 samIkSyatAM 257tama pRSTham / 4 prekSyatAM 255tama pRSTham /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) etena 'pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakArya kriyAlakSaNo''pi sahakArArthoM niSiddhaH, tattvataH prathamasahakArArthAvizeSAt, 'khahetuparamparAta eva sA zaktistathAkhabhAvotpannA' ityAdinA tu sutarAmabhedAt, 5 pratyekaM tattathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvetaravikalpadoSApattezca (svo0 vyA0) ___ etenetyAdi / etena-anantaroditena pUrvasvahetoreva samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNo'pi sahakArArthaH prAGgidarzitakharUpo niSiddhaH / kuta ityAhatattvataH-paramArthena prathamasahakArArthAvizeSAt / asya sahakArArthasya 'parasparA- 10 tizayAdhAnena santAne viziSTakSaNotpAdanalakSaNaH' prathamaH, tadayamapi 'pUrvasvahetoreva samagrotpannekakAryakriyAlakSaNaH' sadA santAnApekSayA evambhUta eva, tasya tasya kAryasya viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAditi bhAvanIyam / 'svahetuparamparAta eva sA zaktistathAkhabhAvotpannA' ityAdinA tu anantaroditagranthena sutarAmabhedAt , dvayorapi sahakArArthayoH phalAbhedAditi garbhaH // doSAntaramAha pratyekamityAdinA / pratyekam-ekamekaM prati teSAM samagrotpannAnAM tathAvidhaM-viziSTaM yad vivakSitaM vijJAnAdi kArya tajananasamarthakhabhAvazca itarazca-atajananasamarthasvabhAvazceti "vikalpo AbhyAM doSAstadApattezca kAraNAd 'dvitIyo'pi sahakArArtho niSiddhaH' iti kriyA / etaduktaM bhavati-'pUrvasvahetova samagrotpannaikakAryakriyAlakSaNo' dvitIyaH sahakArArthaH / tatra ca ye samagrA 20 (vivaraNam) (12) sadA santAnApekSayA evambhUta eveti / evaMvidhA hi rUpAdayaH kSaNAH pAzcAtyapAzcAtyatamairupAdAnasahakArArthakSaNairjanitA yena te viziSTajJAnotpAdakAn kSaNAn paryante janayantIti / etadevAha-(12-13) tasya tasya kAryasya viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAditi / tasya tasya-pAzcAtyapAzcAtyatarAdeH kAryasya rUpAdikSaNalakSaNasya kimi- 25 tyAha-viziSTakSaNotpAdanalakSaNatvAt-agretanAtanapratiniyatakSaNajananasvabhAvatvAt agretanAgretanapratiniyatakSaNairhi svajanakakSaNApekSayA kAryarUpaiH sadbhiratanAgretanakSaNA viziSTA eva janyante vaiziSTyaM ca sahakArisavyapekSameva, ato vizeSAbhAva evaM dvayorapi sahakArArthayoH, ubhayatrApi sahakArikRtavizeSasya vidyamAnatvAt / / 1 prezyatAM 255tama pRSThaM 256tamaM ca / 2 IzyatA 257tamaM pRSTham / 3 dRzyatAM 255tama pRSTham / 4 'mahAsantAnA0' iti ng-paatthH| 5'kSaNotpAdajalakSaNa.' iti gh-paatthH| 6 avalokyatA 257 tamaM pRSTam / 7 'vikalpAbhyAM doSA.' iti gh-paatthH| 8 'tatra ye' iti gha-pAThaH / 9 'mahAsantAnA' iti ca-pAThaH / 1. 'sahakArikSaNaiH' iti kh-paatthH| 11 'bhAvatvAt pAzcAtyapAzcAtyakSaNairhi vajanaka.' iti kh-paatthH| 12 'kSaNAraziSTA' iti k-paatthH| 13 'ubhayatrApi sahakArArthayoH ubhayatrApi sahakAri' iti kha-pAThaH /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIya (mUlam) 'prathamapakSe kimanyonyApekSayA, ekata eva tatsiddheH / dvitIyapakSe cApekSAyAmapi tadasiddheH, pratyekamatatvabhAvatvAt // 5. teSAmata eva pratyekatvAbhAvAt apratyekatvata eva tatsvabhAvasvAdadoSa iti cet, na, anekataH sarvathaikabhavanAsiddheH, tadbhinnakhabhAvatvAt, anyathA'nekatvAyogAt / evaM cetaretarakhabhAvavaikalyena ttraanupyogaat| tatsvabhAvavikalastadrUpo na syAnnAtatkArya iti (svo0 vyA0) 10 utpannAste pratyeka tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvAH syuH, na vA tathAvidhakAryajanana samarthasvabhAvA iti dvayI gatiH / tatra prathamapakSe-pratyekaM te tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvA ityasmin kimanyonyApekSayA? ekata eva tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvAt samagrAt tatsiddheH-tathAvidhakAryasaMsiddheH; anyathA tattatsvabhAvatvAnupapattiriti hRdayam / dvitIyapakSe ca-pratyekaM te na tathAvidhakAryajananasamarthasva15 bhAvA ityasmin / kimityAha-apekSAyAmapi satyAM tadasiddheH-vivakSitakAryAsiddheH / asiddhizca pratyekamatatsvabhAvatvAt samagrANAm / nahi pratyekaM tailAjananakhabhAvAHsikatA'NavaH parasparApekSayA'pi tailaM janayanti,tadatatsvabhAvatvavirodhAditi // teSAmityAdi / teSAM-samagrotpannAnAM samagrANAm / kimityAha-ata eva hetoH-pratyekatvAbhAvAt kAraNAt apratyekatvata eva, apratyekatvenaiva samagra20 tayetyarthaH, tatvabhAvatvAt-tathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvatvAt adoSaH iti cet anantaravikalpayugalakopanItaH / etadAzaGkayAha-na, aneketyAdinA / na-naitadevam / kuta ityAha-anekatA-anekebhyaH samagrebhyaH sarvathaikabhavanAsiddheH, niraMzabhavanAsiddherityarthaH / asiddhizca tadbhinnasvabhAvatvAt teSAm anekeSAM bhinnasvabhAvatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamana25 bhyupagame abhinnakhabhAvatvAdanekatvAyogAt / evaM cetyAdi / evaM ca anekatve sati itaretarasvabhAvavaikalyena-na ya evaikasya svabhAvaH sa evAparasya, tadabhedaprasaGgAditi itaretarasvabhAvavaikalyaM tena, tatra-sarvathaikabhavane'nupayogAt nAnaikataH sarvathaikabhavanamiti / tatsvabhAvavikala: tasya-vivakSitasya kasyacit tathAvidhakAryajananasamarthasya samagrasya svabhAvastatsvabhAvaH tena vikalaH-rahito'paraH samagra 30 eva tatsvabhAvavikalaH saH, tadrUpaH-adhikRtasamagrAntararUpo na syAt-na bhavet tavaikalyena, nAtatkAryaH-na samagrAntarAkAryaH, kintu tatkArya eva, samagrAntaravat , 1 'samagretararUpo' iti k-paatthH|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) 261 cet, na, tatsvabhAvavikalasya tatkAryatvavirodhAt, tajjananaikasvabhAvAdeva tatastadutpatteH, anyatastadabhAvAt, tasyApi tattve'nyatvAbhAva iti nirUpyatAM samyak; anyathA kAryaikatvAnupapattiH, samagra- 5 syaiva tasyotpatteH, anekajanyatve ca tadayogAt, sarveSAM tajjanakatvAt, ekabhAvino'parabhAvAsiddheH, tadvaiyarthyaprasaGgAt, samagrajanakatvayekasyApi janakatvAt, anyathA samagrajanakatvavirodhAt, bhedazastadbhAvApatteH, anyatajjanakatve ca kutastatsvabhAvavaikalyamiti ( svo0 vyA0 ) 10 tasyApi tajjananasvabhAvatvAt / iti cet, etadAzaGkayAha - netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha- tatsvabhAvavikalasya - vivakSitaMsamagratathAvidhakAryajananasamarthasvabhAvavikalasya, samagrAntarasyeti prakramaH / kimityAha tatkAryatvavirodhAt samagrAntarakAryatvavirodhAt / virodhazca tajjananaikakhabhAvAdeva - tathAvidhakAryajananaikasvabhAvAdeva tataH prathamasamagrAt / tadutpatteH- tathAvidhakAryotpatteranyataH - samagrAntarAt 15 tadabhAvAt - anyotpannakAryAbhAvAt tata evotpannaM taditi kimanyasmAdutpAdena ? so'pi jananasvabhAva ityevaM tajjanayatItyAzaGkAnirAsAyAha - tasyApi - anyasya samagrAntarasya tattve-tajananaikasvabhAvatve / kimityAha- anyatvAbhAvaH tatsvabhAvasya tattvAditi nirUpyatAM samyak ; anyathA - evamanabhyupagame kimityAha - kAryaikatvAnupapattiH / kuta ityAha- samagrasyaiva - akhaNDasyaiva tasya- kAryasya utpa- 10 tteH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha- anekajanyatve ca sati kAryasya tadayogAtsamagrotpatyayogAt / ayogazca sarveSAM samagrANAM tajjanakatvAt-vivakSitaikakAryajanakatvAt / kimevaM na samagrotpattirityAha-ekabhAvina iti ekasmAd bhavituM zIlamasyetyekabhAvi kAryaM gRhyate tasya kimityAha - aparasmAd bhAvo'parabhAvaH, bhavanaM bhAva utpAdastadasiddheH / asiddhizca tadvaiyarthyaprasaGgAt - aparavaiyarthyaprasaGgAt / naiko 25 janakaH samagrA eva janakA ityasagrahavyapohAyAha- samagrajanakatve'pi sati / kimityAha-ekasyApi janakatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame samagra janakatvavirodhAt naikAdyabhAve sAmagyamiti bhAvanIyam / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-bhedazaH-bhedaiH tadbhAvApatteH - kAryabhAvApatteH naM tatraiko'pyajanako na cAMzajanaka iti kRtvA / athAnyo'pi tadeva janayati yadekena 20 1 'asamaprA0' iti Ga-pAThaH / d
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam / [tRtIyaH (mUlam) yatkiJcidetat // hetubhedAt phalabheda iti caapnyaayH| tathA ca satyayameva khalu bhedo 5 bhedaheturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazcetyuktimAtram , bhAvArthazUnyatvAt , sAmagnyayogAt samagrebhyastadbhedAbhedAsiddheH, tattvataH samagramAtratvAt / tadupAdAnAdibhedena tadbheda iti (svo0 vyA0) janitamityatrAha-anyatajanakatve ca-anyasyApi samagrasya tajanakatve-samagrAntara10 janyajanakatve cAbhyupagamyamAne / kimityAha-kutastatsvabhAvavaikalyaM-samagrAntarasvabhAvavaikalyam ? naiva, tajanyajanakatvAnyathAnupapatteH / uktaM ca "utpadyate yadekasmAdanazaM nAnyato'pi tat / samagrabhAve sAmagyA naikaM kArya sunItitaH // " iti yatkiJcidetat-'tatsvabhAvavikalastadrapo na syAnnAtatkAryaH' iti // 5 doSAntaramAha-hetubhedAt sakAzAt phalabheda iti cApanyAyaH, tathA naikaikabhAvena / tathA ca sati ayameva khalu bhedo bhedaheturvA bhAvAnAM yaduta viruddhadharmAdhyAso bhedaH kAraNabhedazca-bhedaheturityuktimAtram / kuta ityAha-bhAvArthazUnyatvAt / bhAvArthazUnyatvaM ca sAmarajyayogAt / ayogazca samagrebhyaH sakAzAt tadbhedAbhedAsiddheH tasyAH-sAmagyA bhedA20 bhedAbhyAmasiddheH tattvataH-paramArthataH-samagramAtratvAt sAmagyA iti / tadupAdAnAdibhedena teSAM-samagrANAmupAdAnanimittabhedena tadbhedaH-sAmagrIbhedaH / (vivaraNam) . (12-13) utpadyate yadekasmAdanaMzaM nAnyato'pi tat / . samagrabhAve sAmanyA, naikaM kArya sunItitaH // 25 iti / utpadyate yat-jJAnAdi kAryamekaramAt-samaprAt / kIdRzabhityAha-anaMzaMniraMza na-naivAnyato'pi-dvitIyAt samagrAt tat / tataH kiM siddhamityAha-samagrasyaparipUrNasya kAryasyaikasmAdapi samaprAd bhAve sati sAmagnyAH sakAzAnna-naivaikaM kArya yAvantaH samagrA janakAstAvanti jJAnAdikAryANi prApnuvantItyarthaH / sunItitaH, yataH svabhAvato jAtamekaM nAnyat tato bhavedityAdi zobhananyAyAt / / 1'samagrAntarajanakatve' iti gha-pAThaH / 2 anuSTup / 3 prekSyatAM 260tama pRSTham / 4 'tathAnekaika.' iti gha-pAThaH / 5 'masiddhiH tattvataH' iti k-paatthH| 6 'tandvedaH tatsAmagrI0' iti ka-pAThaH /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) cet, na, tatsvabhAvabhedamantareNaM tadasiddheH, tabhede cAnekakhabhAvatA'parAdhaH,anyathobhayostulyatApatteH, tatkAryayorapi tulyatA, sAmastyenobhayajananakhabhAvAdubhayAdubhayaprasUteH, tattathAtvakalpanA- 5 yAstadvaicitryApAdanenAyogAditi prapazcitametadanyatra, neha prtnyte| iti paramate sahakArArthAsiddherazobhanastadupanyAsa iti paricintyatAmetat // (kho0 vyA0) tathAhi-rUpAlokAdisAmagyAmekatra rUpamupAdAnamAlokAdayo nimittam , aparatrA- 10 lokAdaya upAdAnaM rUpaM nimittamiti sAmagrIbhedaH / iti cet, etadAzaGkayAhanetyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-tatvabhAvabhedamantareNa teSAM-samagrANAM svabhAvabhedamantareNa tadasiddheH-sAmagrIbhedAsiddheH / uktaM ca "rUpaM yena svabhAvena rUpopAdAnakAraNam / nimittakAraNaM jJAne tat tenAnyena vA bhavet // yadi tenaiva vijJAnaM bodharUpaM na yujyate / athAnyena balAd rUpaM dvikhabhAvaM prasajyate // 5 iti / tadbhede ca-svabhAvabhede ca samagrANAm anekasvabhAvatA'parAdhaH mahAnayamekAntakasvabhAvavAdinaH / anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagame ubhayosamagrayoriti sAmag-yupalakSaNam / kimityAha-tulyatApatteH kAraNAt tat-20 kAryayorapi-rUpAlokAdirUpayostulyatA / kuta ityAha-sAmastyenobhayajananakhabhAvAt ubhayAt-ekasvabhAvAt samagrobhayAdubhayaprasUte-ubhayabhAvAt / tattathAtvetyAdi / tasya-adhikRtasvabhAvadvayasya tathAtvakalpanAyA:bhinnajAtIyobhayajananaikasvabhAvatvakalpanAyAH tadvaicitryApAdanena adhikRtasvabhAvadvayavaicitryApAdanena hetunA ayogAt / tathAhi--"nAcitrAt svabhAvadvayAcitra-25 dvayabhAvaH, bhavannapi dvayabhAvo'citrAdekakhabhAvatayA tulya eva syAt" iti prapaJcitametadanyatra-anekAntasiddhau, neha pratanyate / iti-e~vaM ca paramate sahakArAsiddheH kAraNAt azobhanastadupanyAsaH-sahakAryupanyAsa iti paricintyatAmetat // 1 'gaitadasiddhe0' iti g-paatthH| 2 'vA'neka0' iti ga-pAThaH / 3 'tena' ityadhikaH kpaatthH| 4-5 anuSTup / 6 'bhAvo'bhavannapi' iti k-paatthH| 7 'evaM para.' iti gha-pAThaH / 8 'iti-evaM cinyaH ' iti k-paattH|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) bhinnavikalpasambhavAbhAvo'pi nyAyatastadavastha eca, tadanubhava. sthAnekazaktisahakAritva virodhAt, ekasvabhAvatvAt tasya cAni5 tyAdyanyatamavikalpazaktisahakAritvatattvAt, anyathA tadekakhabhAvatvAsiddheH, ekAntakasvabhAvatve ca kathamasya nityAdi vikalpazaktisahakAribhAva iti cintyam / na hi nIlavijJAnajanmasahakArikhabhAvaM nIlaM kadAcid rasAdivijJAnajanmasahakAritAM pratipadyate, tattatvavirodhAditi // * anena anekazaktisahakAryakasvabhAvatvakalpanA pratyuktA, anekagarbhasya tasyaikatvAyogAt ,atiprasaGgAt ,nibandhanavyavasthA'bhAvAt, vizvasyaikanivandhanatApatteH / iti khalakSaNadarzanAhitavAsanAkRta (svo0 vyA0) bhinnavikalpasambhavAbhAvo'pi nimittAntarAbhAvena pUrvokto nyAyataH 5tadavastha eva / kuta ityAha-tadanubhavasya-prastutakhalakSaNAnubhavasya aneka shktishkaaritvvirodhaat| virodhazca ekakhabhAvatvAt / tasya ca-ekasya svabhAvasya anityAdyanyatamavikalpazaktisahakAritvatattvAt sahakAritvasvabhAvatvAt , anyathA-evamanabhyupagame tadekakhabhAvatvAsiddheH, tasya anubhavasyaikakhabhAvatvAsiddheH, citrazaktisahakAribhAvena / ekAntaikakhabhAvatve 20 ca kathamasya-anubhavasya nityAdivikalpazaktisahakAribhAva iti cintyam / naiva anityAdivikalpazaktiM vihAya sahakAribhAva ityarthaH / amumevArtha nidarzanenAha na hItyAdinA / na yasmAnnIlavijJAnajanmasahakArikhabhAvaM nIlaM kadAcid rasAdivijJAnajanmasahakAritA pratipadyate / kiM na pratipadyata ityAha-tattattvavirodhAt tasya-nIlasya nIlavijJAnajanmasahakArisva25 bhAvatvaM tattvaM tadvirodhAditi // anenAnekazaktisahakAryekasvabhAvatvakalpanA prtyuktaa| kathamityAhaanekagarbhasya tasya adhikRtasvabhAvasya ekatvAyogAt / anekagarbhazcAnekazaktisahakAryekasvabhAva iti paribhAvanIyam , yoge'pyatiprasaGgAt sarvasya srvshkaariklpnyaa| tatazca nibandhanavyavasthA'bhAvAt 'nedamasya kAraNam' iti / vya30 vasthAbhAve ca vizvasyaikanibandhanatApatteH 'anekakAryakaraNaikasvabhAvatvAdekasya' 1 'bhAvatvAd vA tasya' iti ka-pAThaH / 2 nibandhanApatteH' iti k-paatthH| 3 draSTavyaM 249tamaM pRSThaM 250tamaM ca / 4 'pUrvoktanyAyata0' iti ka-pAThaH /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 265 (mUlam) viplavarUpA sarva eva vikalpAH ' iti vacanamAtrameva // tatpratibaddhajanmatvAsiddhezca / tathAhi-kasteSAM vastunA pratibandha iti vAcyam / na tAdAtmyam, taddezAdibhedAt anabhyupagamAca / na 5 tadutpattiH, tadasarUpatvAt tdnntraabhaavaac| pAramparyeNa tattadu. tpattiriti cet, na, vihitottaratvAt , tattadbhAve'pi tannimittatvAvizeSAt, nityAdivikalpebhyo'pi tanizcitisiddheH, vastunastathAtvaprasaGgAt, anekAntApatteriti / na ca na nityAdivikalpAnAmapi (svo0 vyA0) ityapi vaktuM zakyatvAt / ityanantaroditA kalpanA pratyukteti kriyAyogaH / itievaM khalakSaNadarzanAhitavAsanAkRtaviplavarUpAH sarva eva vikalpAH' iti vacanamAtrameva, abhipretArthazUnyatvAditi garbhaH // ___ihaivopapattyantaramAha-tatpratibaddhajanmatvAsiddhezca-vastupratibaddhajanmatvAsiddhezva, vikalpAnAmiti prakramaH / tthaahiityupprdrshne| kasteSAm-adhikRta- 15 vikalpAnAM vastunA saha pratibandha iti vAcyam / na tAdAtmyaM pratibandhaH, taddezAdibhedAt-vastudezAdibhedAt / 'Adi'zabdAt kAla-svabhAvAdigrahaH / anabhyupagamAcca / na hi pareNApi vastu-vikalpayostAdAtmyamabhyupagamyate / na tadutpattiH pratibandhaH, vikalpAnAM vastunA / kuta ityAha tadasarUpatvAtvastvasarUpatvAd vikalpAnAm / upapattyantaramAha-tadanantarAbhAvAcca-vastvana- 20 ntarAbhAvAca kAraNAditi / pAramparyeNa-skhalakSaNajJAnavyavadhAnena tattadutpattiH tasmAt-vastuno vikalpotpattiH / iti cet,etadAzaGkayAha-na,vihitottaratvAt paradarzane nimittAntarAbhAvena vihitottarametat kathaM vA nirvikalpakatvenAbhinnAd bhinnavikalpasambhavaH' ityAdinA granthena / itazcaitanna-tattadbhAve'pi-vastuno vikalpabhAve'pi tannimittatvAvizeSAt-vastunimittatvAvizeSAt nityAdivikalpe- 25 .. bhyo'pi sakAzAt tanizcitisiddheH-vastunizcitisiddheH kAraNAt / kimityAha-vastunastathAtvaprasaGgAt-nityatvAdiprasaGgAt anekAntApatteriti, na naitadevamiti kriyA / na cetyAdi / na ca na nityAdivikalpAnAmapi 1 'taddeza medAt' iti ga-pAThaH / 2 prekSyatAM 249tama pRSThaM 250 tamaM c| 3 'dhAnajena' iti gha-pAThaH / 4 draSTavyaM 254tama pRSTham / 5 'ityAdipranthena' iti uu-paatthH| anekAnta. 34
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) tatpratibandhaH, teSAmapi tadbhedaprasavAbhyupagamAt , 'nAnyeSAm , tadbhedaprasave satyapi' ityAdhupanyAsAt / tadbhedaprasavazvArthabhedAdutpAdaH / 5se cAnityAdivikalpAnAmivAmISAM tata iti tat kathaM na tebhyastanizcitiH // nanUktama-'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kiJcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAt' iti uktamidam , ayuktaM tUktam , itaratrApyuktanyAyatulyatvAt , 'anityAdivikalpAnAmapi nityAdi10 rUpayathAdRSTavizeSanizcayaparityAgenAvasthAbhedagrahaNato vizeSAntarasamAropeNa pravRtteH' ityapi vaktuM zakyatvAt / nityasya bhedAbheda (stro0 vyA0) tatprativandhaH-vastupratibandhaH, kintu pratibandha eva / kuta ityAha-teSAmapinityAdivikalpAnAM tadbhedaprasavAbhyupagamAt-vastubhedaprasavAbhyupagamAt / abhyu15 pagamazca 'nAnyeSAM tadbhedaprasave satyapi ityAdyupanyAsAt prAk / tadbhedaprasavazva kaH ? / ucyate-arthabhedAdutpAdaH, svalakSaNAdityarthaH / sa cetyAdi / sa ca anityAdivikalpAnAmivAmISAM-nityAdivikalpAnAM tata itivastunaH tat-tasmAt kathaM na tebhyaH-nityAdivikalpebhyaH tanizcitiH-vastunizcitiriti ? // 20 Aha-nanUktamatra prAk-'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya kiJcit sAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAt' na tebhyastanizcitiriti / etadAzaGkayAha-uktamidam , ayuktaM tUktam / kathamityAha-itaratrApi, prakramAd vastvanityatvAdau, uktanyAyatulyatvAt yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajyetyAdiH ukto nyAyaH, asya tulyatvAt / tulyatvamevAha anityAdivikalpAnAmapI25 tyaadinaa| tatra 'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya' ityAdi bhaGgyantareNa adhikRtapakSavipakSe yojayati-anityAdivikalpAnAmapIti / na kevalaM nityAdivikalpAnAm , nityAdirUpayathAdRSTavizeSanizcayaparityAgena nityAdirUpasya yathAdRSTavizeSo nityAdirUpa eva tannizcayaparityAgena / parityAgazca avasthAbhedagrahaNata: avasthAbhedagrahaNAt kAraNAd vizeSAntarasamAropeNa-abhedasa mAropeNa pravRtteH 30 anityAdivikalpAnAmapi / ityapi-evamapi vaktuM zakyatvAt, nAtra jihvA 1 draSTavyaM 250tama pRSTham / 2 'sa cedanityA.' iti g-paatthH| 3 250tame pRSThe / 4 250 tame pRsstthe| 5 'sa cedityAdi vikalpAnA.' iti Ga-pAThaH / 6 250 tame pRSThe /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] syopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 267 vikalpadvAreNAvasthAbheda evAyukta iti cet, na, tatastadubhedAbhedavikalpApravRtteH, avasthAnAmutprekSitatvAt tathAtattvAnAmapi samacitraninonnatasamAropavat tathAsamAropahetutvAvirodhA, Antara- 5 doSasAmot tasya cAsaddarzanavAsanArUpatvAt , nityapramAturapi tatvabhAvatvato'nityasyAbhedavAsanAvat tathAvAsanopapatteH / iti itaratrApyuktanyAyatulyatvamiti // kizca 'yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajya' ityatra 'tathAdRSTo nAnyathA' ityatra na pramANam / pratyakSamevAna pramANamiti cet, na tat 10 (svo0 vyA0) ntare ddonggrH| nityasyetyAdi / nityasya vastuno bhedAbhedavikalpadvAreNa, etanmukhenetyarthaH, avasthAbheda evAyuktaH-aghaTamAnakaH / tathAhi-tAstato bhedena vA syurabhedena vA / 'bhede asya tA iti kA sambandhaH ? / abhede'vasthAtaivAsau avasthA vA iti nityasyAvasthAbhedAbhAvaH / iti cet, etadAzayAha-netyAdi / 15 na-naitadevaM tataH-nityAd vastunaH tadbhedAbhedavikalpApravRtteH tAsAmavasthAnAM bhedAbhedavikalpApravRtteH / apravRttizca avasthAnAmutprekSitatvAt , avastutvAdityarthaH, tathAtattvAnAmapi-utprekSitatadbhAvAnAmapi, avasthAnAmiti prakramaH / samacitraninonnatasamAropavaditi nidarzanam / samacitre ninonnatasamAropa iti vigrahaH, tadvat / tathAsamAropaH-bhedasamAropastaddhetutvA-20 virodhaH tathAtattvAnAmapyavasthAnAmiti / kuta ityAha-AntaradoSasAmarthyAt kAraNAt tasya ca-AntaradoSasya asaddarzanavAsanArUpatvAt asaddarzanavAsanA-anityAdidarzanavAsanA tadrUpatvAt , nityapramAturapi tatvabhAvatvataHasaddarzanavAsanAsvabhAvatvena anityasya pramAturabhedavAsanAvaditi nidarzanam , 'tatsvabhAvatvataH' iti yojyate, tathAvAsanopapatteH-bhedaprakAreNa vAsanopapatteH 25 iti-evamitaratrApi vastvanityatvAdau uktanyAyatulyatvamiti nigamananidarzanametat // ihaiva dUSaNAntaramAha kizcetyAdinA / kiJca yathAdRSTavizeSAnusaraNaM parityajyetyatra tathAdRSTo'nityAdirUpatvena nAnyathA-na nityAdirUpatvena ityatra 1 'bhede bhedasya tAH' iti ka-pAThaH; Ga-pAThastu 'bhede tasya tA' iti / 2 'abhedenAvasthAnavAsau' iti k-paatthH| 3 'vastunityasvAdau' iti Ga-pAThaH / 4 tannityAdi' iti k-paatthH|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) kasyacinizcAyakam , tathyamapi gRhNAti na tannizcayena / kiM tarhi ? tatpratibhAsena / sa caivambhUta eva, nAnyatheti Rte atIndriyArtha5 darzitAmatizayazraddhA vA na vinishcyopaayH| na tadeva, sampramugdhamUkakalpatvAt / nAnumAnam , tathAvidhaliGgAsiddheH, na cAnyat, anabhyupagamAt, anityatAdirUpasyaiva vastuni vidyamAnatvAt / sa evambhUto nAnyatheti cet, kutastatrAsyaiva vidyamAnatAsiddhiriti vAcyam / tattathApratyakSapratibhAsAdeveti cet, so'yamitaretarAzraya10 doSo'nivAritaprasaraH / kathaM vA tattatpratibhAsatve tannIlatvAdivat (svo0 vyA0) na pramANaM-nAsmin viSaye pratyakSaM pravartate, nApyanumAnamityarthaH / pratyakSamevAtra-tathAdRSTa iti viSaye pramANam / iti cet, etadAzakyAha-na tadityAdi / na tat-pratyakSaM kasyacid vastuno nizcAyaka tathyamapi arthavizeSaM gRhNAti ne 5 tannizcayena-evametadityevaMrUpeNa / kiM tarhi ? tatpratibhAsena-tadAkAraNa, grAhyAkAraNetyarthaH / sa cetyAdi / sa ca-pratibhAsa evambhUta eva-anityAdirUpa eva, nAnyatheti na nityAdirUpa iti-evaM Rte-vinA atIndriyArthadarzitAM atizayazraddhAM vA vicAranirapekSAM na vinishcyopaayH| na tadeva-pratyakSaM vinizcayopAyaH / kuta ityAha-sampramugdhamUkakalpatvAt tasya / sampramugdho hi 20 mUkaH svapratibhAsamapi na vinizcinotIti laukikametat , ato'tra na pratyakSameva pramANamiti / anumAnaM tarhi bhaviSyatItyAzaGkAnirAsAyAha-nAnumAnam, atra pramANamiti prakramaH / kuta ityAha-tathAvidhaliGgAsiddheH-sa evambhUta evetyAdyarthAvinAbhUtaliGgAsiddheH / na cAnyat, atra mAnamiti prakramaH / kuta ityAha anabhyupagamAt anyasya mAnasya / anityatvAdirUpasyaiva vastuni rUpAdau 25 vidyamAnatvAt kAraNAt / saH-tatpratibhAsa evambhUtaH-anityAdirUpa eva, nAnyatheti na nityAdirUpaH / iti cet, etadAzaGkayAha-kutastatra-vastuni asyaiva-anityatvAdirUpasyaiva vidyamAnatAsidviriti-etad vAcyam / tattathetyAdi / tasmin-vastuni tathA-anityAdirUpatayA pratyakSapratibhAsaHpratyakSAkArastattathApratyakSapratibhAsaH tasmAdeveti cet , tatrAsyaiva vidyamAnatA30 siddhiriti / etdaashyaah-so'ymitretraashrydosso'nivaaritprsrH| tathAhi-anityatvAdirUpatA vastunaH pratyakSapratibhAsabalena so'pi tathA vastuno'1'tanna nizcayena' iti k-paatthH| 2 vA na vini0' iti dha-pAThaH / 3 'sa pratibhAsa' iti gha-pAThaH /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) tadanizcayaH / kiJcitsAmAnyagrahaNena vizeSAntarasamAropAditi cet, kimatyantabhedinAM sAmAnyam ? / sadRzAparAparotpattiriti cet, pratiniyataikagrAhijJAnatattvavAde kuto'sthAH svalvavagamaH ? // 5 na hi kathaJcidekasyAnekagrAhiNo vijJAnasyAbhAve kenacit sadRzaH ayamiti bhavati, atiprasaGgAt , rUpagrahaNasyApi rsgrhnnsdRshtaaptteH| evaM ca vyvsthaanuppttiH| na rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnam , ato'yamadoSa iti cet, na na bhavati, kacit tathAbhAvopapatte, (kho0 vyA0) nitytvaadiruuptyetiitretraashrydossH| kathaM vetyAdi / kathaM vA tasya-pratyakSasya tatpratibhAsatve, prakramAdanityatvAdyAkAratve, tannIlatvAdivat tasya-vastuno nIlatvAdivaditi nidarzanaM vyatirekeNa, tadanizcaya:-anityatvAdharthAnizcayaH / kizcitsAmAnyagrahaNena, aparasadAdigrahaNenetyarthaH, vizeSAntarasamAropAt-sarvasadAdisamAropAditi cet tadanityatvAdyanizcayaH / etadAzakyAha--15 kimatyantabhedinAM sAmAnyam ? / vastUnAmiti prakramaH / sadRzAparAparotpattiriti cet, prastutasAmAnyam / etadAzaGkayAha-pratiniyataikagrAhijJAnatattvavAde kSaNikatvena kuto'syAH-sadRzAparApasetpatteH khalvavagamaH ? / naivetyarthaH / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na hi kathaJcidekasyAnekagrAhiNo vijJAnasyAbhAve anvayina ityarthaH, kenacit sadRzo'yaM, prakramAd bhAva 20 iti bhavati / kiM na bhavatItyAha-atiprasaGgAt / enamevAha-rUpagrahaNasyApi rasagrahaNasadRzatApatteH tena tadagrahaNAvizeSAditi bhAvaH / evaM caatiprasaGge sati vyavasthAnupapattiH / na rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnaM yathA rUpajJAnopAdAnameva, ato'yam-atiprasaGgadoSo'doSaH / iti cet, etadAzaGkayAha-na na bhavati rUpajJAnaM rasajJAnopAdAnam , kintu bhavatyapi kacit sAmA- 25 nyena tathAbhAvopapatteH-rUpajJAnasya rasajJAnopAdAnabhAvopapatteH / etadevAha (vivaraNam ) (14) aparasadAdigrahaNeneti / aparasya-skhalakSaNavyatiriktasya sadAde:sattvAdeH sAmAnyasya grahaNaM-vikalpanaM tena // (15) sarvasadAdisamAropAditi / sarvaM sat ityAdinollekhena samAropo'vidya-30 mAnasya sattvAdeH sAmAnyasya vikalpena yojanA tasmAt / / 1 'kathaM caikasyA' iti ka-pAThaH / 2 'sarvatra sadAdi.' iti u-paatthH| 3 'rUpAdigrahaNa.' iti k-hu-paatthH| 4 'kiJcit' iti ka-pAThaH /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam ) rUpajJAnasamanantarabhAvino rasajJAnasya tadanupAdAnatve anupAdAnatvaprasaGgAt / kiM vA tattathAbhAvAbhAve'tyantAsata eva bhavataH asyopAdAnacintayA? tattathAbhAve cAnivArito'nvayaH / etena sadA sattvopalambhaH pratyuktaH, tattvatastasyApi sAdRzyanibandhanatvAt tasya coktavad grahaNAyogAt, AntaratadvikalpabIjasyApramANatvAt , tathApi tatkalpanAyAzcetaratrApi tulytvaadityuktpraaym|| evaM pradIpaprabhodAharaNaM sarvatragatvAdanudAharaNameva / na ca dIpa (kho0 vyA0 ) rUpajJAnasamanantarabhAvino rasajJAnasya tadanupAdAnatve-rUpajJAnAnupAdAnatve anupAdAnatvaprasaGgAt / na tadaparaM jJAnamupAdAnam , na ca na bhavati rUpajJAnAnantaraM rasajJAnamiti bhAvanIyam / kiM vA tattathAbhAvAbhAve tasya-- rUpajJAnasya tathA-rasajJAnatayA bhAvAbhAve anvayAnabhyupagamena atyantAsata eva 15 bhavato'sya-rasajJAnasya-upAdAnacintayA paramArthataH sarvatrAsata sad bhavatIti kRtvA ? tattathAbhAve ca tasya-rUpajJAnasya tathAbhAve ca-rasajJAnabhAve cAbhyupagamyamAne sati / kimityAha-anivArito'nvayaH, balAdApadyata ityarthaH / etenesAdi / etena-anantaroditena sadA sattvopalambhaH prtyuktH| kathamityAhatattvataH-paramArthataH tasyApi-sadAsattvopalambhasya sAdRzyanivandhanatvAt / 20 yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tasya ca-sAdRzyasya uktavat-yathoktaM-'patiniyataikagrAhijJAnatattvavAde' ityAdi, tathA grahaNAyogAt, AntaratadvikalpabIjasya-asaddarzanavAsanAkhyanityatvAdivikalpabIjasya apramANatvAt naitad grAhaka pramANamasti, tathApi-pramANAbhAve'pi tatkalpanAyAzca-AntaratadvikalpabIjakalpanAyAzca, itaratrApi, prakramAdanityatvAdau, tulyatvAdityuktaprAyaM25prAyeNoktam 'AntaradoSasAmAt' ityAdinA granthena / pUrvapakSAntaramadhikRtyAha-evamityAdi / evam-uktanItyA pradIpaprabhodAharaNaM pairapraNItaM sarvatragatvAt kAraNAt vipakSe'pyupanayakaraNena kimityAha-anu (vivaraNam ) (27) vipakSe'pyupanayakaraNeneti / etadapi vaktuM zakyata eva-yathA pradIpasya 30 prabhAyAM maNijJAnaM bhrAntam , evaM nityasvabhAve vastuni ye amI anityAdayo vikalpAste bhrAntA eveti // 1 'bhAve vA'nivArito' iti g-paatthH| 2 'tadA paraM' iti k-u-paatthH| 3 draSTavyaM 269tama pRSTham / 4267tame pRsstthe| 5 'parapratItaM' iti Ga-pAThaH /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 271 (mUlas) prabhAyA maNyarthena pratibandhaH, asti ca maNiprabhAyAH, na caivamanityetarAdivikalpAnAM keSAzcideva vastunA prativandho nAnyeSAmiti vaiSamyamapi dArzantikena / ayonizomanaskArapUrvakatvAnnityAdi- 5 vikalpAnAM na vaiSamyamiti cet, na, asyApi tulyatvAt, anityAdi vikalpAnAmapyevambhUtabhAvasya vaktuM zakyatvAt, ubhayatra tanniyAmakatvAnupapatternibandhAvizeSAditi, ataH sthitametat'akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmotthaM vacanamapi tAhageva' iti duHsthitA tattvanItiH // (kho0 vyA0) dAharaNameva / abhyuccayamAha na cetyAdinA / na ca dIpaprabhAyA maNyarthena saha pratibandho'sti, asti ca maNiprabhAyA ityubhayasiddhametat / na caivamanityetarAdivikalpAnAm-anitya-nityAdivikalpAnAm , keSAzcidevaanityAdivikalpAnAmeva vastunA pratibandho nAnyeSAM-nityAdivikalpAnAm / 15 kiM tarhi ? avizeSeNa, 'nAnyeSAM tadbhedaprasave satyapi' ityAdivacanAt iti-evaM vaiSamyamapi dArzantikena / ayonizomanaskArapUrvakatvAt nityAdivikalpAnAM sarvathA vastuzUnyatvAdityarthaH, na vaiSamyamiti cet daarttaantiken| etadAzaGkayAha-na, asyApi tulytvaat| etadevAha-anityAdivikalpAnAmapi parAbhimatAnAM evambhUtabhAvasya-ayonizomanaskArapUrvakatvabhAvasya vaktuM 20 zakyatvAt / tathAhi-anityAdivikalpA evAyonizomanaskArapUrvakA vastvasaMsparzinaH sato'sattvAnApattyA asatazca sadbhAvavirodhena vastuna evaivambhUtasyAsambhavAditi bAdhakapramANavRttiH, ataH sthitametat-'anityAdivikalpAnAmevambhUtabhAvasya vaktuM zakyatvAt' iti / u~bhayatretyAdi / ubhayatra-nityAdivikalpapakSe'nityAdivikalpapakSe ca tanniyAmakatvAnupapattestasya--ayonizomanaskArapUrvakatvasya niyAmakatvAnupa- 25 patteH / anupapattizca nibandhanAvizeSAt nibandhanAvizeSazca sarveSAM tadbhedaprasavatvena iti / ataH sthitametat-akhilavikalpajJAnabhrAntatAvAdinazca tatsAmotthaM-vikalpasAmotthaM vacanamapi tAdRgeva-bhrAntameva itievaM du:sthitA tattvanItiH // 1 'zakyamAnatvAt' iti g-paatthH| 2 draSTavyaM 249tama pRSTham / 3 draSTavyaM 250tamaM pRSTam / 4 'iti' ityadhiko ka-pATaH /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) bhrAntijJAnavanto'pi kAmaliprabhRtayaH zaGkhAdI saMsthAnAditattvanizcayanibandhanaM dRzyanta eveti cet, na, teSAM tatrAbhrAntatvAt , 5anyathA pItavarNAdivat tttttvnishcynibndhnaabhaavH| vikalpajJAnamapi khasaMvittAvanAntameveti cet, ka tarhi bhrAntamiti vaacym| kalpanAyAmiti cet, na, tasyAstadavyatirekAt ; anyathA vikalpajJAnAyogAt khasaMvitterbhedakAsiddhebarbodhamAnAd bodhamAtrabhAvAt tadatiriktadoSAnabhyupagamAt , abhyupagame ca tadvastutvena tadyogaja. 10 vikArakalpanAyA vastutvApatteriti // (svo0 vyA0) bhrAntItyAdi / bhrAntijJAnavanto'pi kAmaliprabhRtayaH-pramAtaraH zaGkhAdau -prameye saMsthAnAditattvanizcayanibandhalaM dRzyanta eveti cet tatazca tad bhrAntaM ca jJAnaM tatvanizcayanibandhanaM caivamanityAdivikalpA api bhaviSyanti 15 ityAha-netyAdi / na teSAM-kAmaliprabhRtInAM tatra-zaGkhAdisaMsthAnAditattvanizcayanibandhanAbhAvaH, abhrAntatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA pItavarNAdivat-yathA pItavarNAdau tathA tattatvanizcaya nivandhanAbhAvaH-zaGkhAdisaMsthAnAditattvanizcayanibandhanAbhAvaH sarvathA bhrAntatvAditi bhAvanA / vikalpajJAna mapi svasaMvittau kimityAha-abhrAntameveti cet tatazca kiloktadoSA20 nupapattiH iti / etadAzaGkayAha-ka tarhi bhrAntamiti vAcyam / kalpanAyAmiti ced bhrAntam atrAha-na, tasyA:-kalpanAyAH tadavyatirekAt-svasaMvittyavyatirekAt / itthaM caitadityAha-anyathA vyatireke sati svasaMvitteH kalpanAyA vikalpajJAnAyogAt / ayogazca khasaMvitteH-cidrapAyA bhedakAsiddhe-aJjakAsiddheH / asiddhizca bodhamAtrAt sakAzAt kAraNagatAd bodha25mAtrabhAvAt / tatkAyeM tadeva doSasampRktaM vikalpajJAnamityetannirAsAyAha-tadatiriktadoSAnabhyupagamAt-bodhamAtrAtiriktadoSAnabhyupagamAt / abhyupagame ca tadatiriktadoSANAM tadvastutvena-doSavastutvena hetunA tadyogajavikArakalpanAyAH-doSayogajavikArakalpanAyA vastutvApatteH, 'na teSAM tatrAbhrAntatvAt' ityato neti kriyAyoga iti // 1 'patteH Aha' iti k-paatthH| 2 'ityAzajhyAha' iti gh-paatthH| 3 'doSAvastu' iti gh-paatthH| 4 draSTavyA'syaiva pRSThasya caturthI ptiH|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopalavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 273 (mUlam) Aha-astu doSajaM vastutvamasyAH, zaGkhapItAdipratibhAsatulyaM tu tat, saMsthAnAditattvanizcayakalpA tu svasaMvittiriti / yadi nAmaivaM tataH kimiti vAcyam / vikalpajJAnasyApyabhrAntatA / evamapi kA 5 bhavata iSTasiddhiH ? / nanu ttstttvniitibhaavH| anizcayAtmi'kAyAH kathamasau ? hanta kalpanAnuvedhAt / sa khalu nityatvAdikalpanayA'pi / iti vipakSasAdhAraNatvAnneSTasiddhyarthamevetyayukta eva / na ca niraMzavastuvAdino yathoktakalpanaiva sambhavati, tadekakhabhAvatvena kalpanAbIjAyogAt, khabhAvabhedamantareNa hetvabhedataH phala-10 bhedaasiddheH|| bhavato'pi kathamekaM bhrAntAbhrAntamiti cet citravabhAvatvena tadhAsvAvirodhAt, tatvata ekatvAsiddheH, doSasAmopayogAt, (kho0 vyA0) Aha-astu doSajaM vastutvamasyA:-kalpanAyAH / zaGkhapItAdiprati-15 bhAsatulyaM tu tat-vastutvam , saMsthAnAditatvanizcayakalpA tu khasaMvittiriti / etadAzayAha-yadi nAmaivaM tataH kimiti vAcyam / vikalpajJAnasyApyabhrAntatA / etadAzaGkayAha-evamapi kA bhavata iSTasiddhiH / nanu tataH-abhrAntAyAH svasaMvitteH tattvanItibhAva itISTasiddhiH / etadAzaGyAha-anizcayAtmikAyAH khasaMvitteH kathamasau-tattvanItibhAvaH ? / hanta 20 kalpanAnuvedhAt / etadAzajhyAha-sa khalu-kalpanAnuvedho nityatvAdikalpanayA'pi saha iti vipakSasAdhAraNatvAt kAraNAt neSTasiddhyarthameveti kRtvA ayukta eva iti na kiJcidanena / abhyucayamAha-na ca niraMzavastuvAdinaH parasya yathoktakalpanaiva sambhavati / kuta ityAha-tadekakhabhAvatvena-niraMzavastuna ekasvabhAvatvena hetunA kalpanAbIjAyogAt / ayogazca 25 khabhAvabhedamantareNa, prakramAdavikalpajJAnavastunaH, hetvabhedataH kAraNAt phalabhedAsiddheH / phalabhedazcAvikalpajJAnAt kalpaneti bhAvanIyam // bhavato'pi kathamekaM, prakramAt kAmalizaGkhapItajJAnaM, bhrAntAbhrAntam / / iti cet, etadAzaGkayAha-citravabhAvatvena adhikRtajJAnasya tathAtvAviro 1 tadaikasva0' iti gh-paatthH| 2 'zaGkha pItA.' iti Ga-pAThaH / anekAnta * 35
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) avigAnatastathA tatpratIterityato nirvikalpakavad vikalpakamapi akSavyApArAnusAri yathAvasthitavastuviSayamavigAnataH spaSTatulya5 vinizcayaM satkSayopazamajanma bAMdhavijJAnarahitamavagamAdiphalama bhrAntameSTavyam, anyathoktavat tattattvanizcayAbhAva iti vikalpakatve'pi na bhrAntamadhikRtavijJAnamiti, ataH sAmAnyavizeSarUpavastusiddhiriti // yacoktam-'eka sAmAnyamaneke vizeSAH' ityAdi tadapyayuktam , tathA'nabhyupagamAt / na hi yathoktakhabhAvaM sAmAnyamabhyupagamyate asmAbhiH, yuktirahitatvAt / tathAhi-tadekAdikhabhAvaM sAmAnyama (kho0 vyA0) dhAt-bhrAntAmrAntatvAvirodhAt , tattvataH-paramArthena ekatvAsiddheH ekaanektvaadityrthH| hetubhedamAha-doSasAmopayogAt kAmalasya sAmarthyAddhi tat tathA, 15 tadabhAve'bhAvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-avigAnata:-avigAnena loke tathA-'doSajatvena tatpratIteH-zaGkhapItajJAnapratIteriti nirloThyAnuSaGgikam , prakRtamAha-ato nirvikalpakavaditi nidarzanam / vikalpakamapyabhrAntameSTavyamiti yogaH / kiviziSTamityAha-akSavyApArAnusAri-akSavyApArAnusaraNazIlaM yathAvasthitavastuviSayaM-sAmAnyavizeSarUpavastugocaraM avigAnataH-avigA20 nena spaSTatulyavinizcayaM pramAnantaramadhikRtya, satkSayopazamajanma-viziSTa kSayopazamotpAdaM bAdhavijJAnarahitaM tathA'nubhavadAyena, avagamAdiphalaM paricchitti-pravRtti-prAptiphalamarthamadhikRtya abhrAntameSTavyam ,anyathA tadaniSTau uktavat-yathoktaM tathA tattattvanizcayAbhAvaH yathA'vasthitavastutattvanizcayAbhAvaH pratyakSasyAnizcAyakatvAt , vikalpAnAM ca mitho viruddhAnAmapi pravRtteriti / iti25 evaM vikalpakatve'pi sati na bhrAntamadhikRtavijJAnaM-sAmAnyavizeSAvasAya rUpamiti, ataH asmAd vijJAnAt sAmAnyavizeSarUpavastusiddhiriti / / __ yaccoktam-'eka sAmAnyamaneke vizeSAH' ityAdi mUlapUrvapakSe tadapyayuktam / kuta ityAha-tathA'nabhyupagamAt / enamevAha na hItyAdinA / na hi yathoktakhabhAvamekAdidharmakaM sAmAnyamabhyupagamyate'smAbhiH / kuta 30 ityAha-yuktirahitatvAt / etadevAha-tathAhi-tadekAdikhabhAvaM sAmAnya 1 'bAdhAvijJAna' iti g-paatthH| 2 'bheSajatvena' iti a-pAThaH / 3 'bAdhAvijJAna.' iti k-paatthH| 4 kutra iti vicAraNIyam , yato na dRzyate'yaM pAThaH pUrvagateSu pRSTheSu /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 adhikAra:] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) nekeSu digdeza-samaya-svabhAvabhinneSu vizeSeSu sarvAtmanA vA vartate dezena vaa|n tAvat sarvAtmanA, sAmAnyAnantyaprasaGgAt, vizeSANAmanantatvAt , ekavizeSavyatirekeNa vA'nyeSAM sAmAnyazUnyatApatteH5 Anantye caikatvavirodhAt / nApi dezena, sadezatvaprasaGgAt / na ca gaganavad vyApitvAd vartata iti brUma ityakalaGkanyAyAnusAri cetoharaM vacaH, avicAritaramaNIyatvAt, kALa-dezavyatirekeNa vRttyadarzanAt / ubhayavyatirekeNa nabhaso vRttiriti cet, na, asidvatvAt, nabhasaH sapradezatvAbhyupagamAt, niSpradezatve cAnekadoSa- 10 prasaGgAt / tathAhi-yena dezena "vindhye na saha saMyuktaM nabho 'himavan''mandarA'dibhirapi kiM tenaiva Ahokhidanyeneti ? / yadi tenaiva (kho0 vyA0) ekaM nityaM niravayavaM niSkriyaM ca anekeSu digdeza-samaya-svabhAvabhinneSu vizeSeSu-ghaTAdiSu sarvAtmanA vA vartate dezena vAna tAvat sarvAtmanA 15 vartate / kuta ityAha-sAmAnyAnantyaprasaGgAt / prasaGgazca vizeSANAmanantasvAt / doSAntaramAha-ekavizeSavyatirekeNa vA anyeSAM-vizeSANAM kimityAha-sAmAnyazUnyatApatteH, ekatraiva sAmAnyavRtteriti / Ananye ca sAmAnyAnAmekatvavirodhAt na tAvat sarvAtmaneti / nApi dezena vartate, sAmAnyaM vizeSeSviti prakramaH, sadezatvaprasaGgAt sAmAnyasya / na ca gaganavat iti 20 dRSTAntaH, vyApitvAt kAraNAd vartata iti brUma ityakalaGkanyAyAnusAri cetoharaM vacaH / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt / etadevAhakALa-dezavyatirekeNa vRttyadarzanAt loke / ubhayavyatirekeNakAyaMdezobhayavyatirekeNa nabhasa:-AkAzasya vRttiriti ced bhAveSvAdheyAdivena / etadAzajhyAha-na, asiddhatvAt , adhikRtanabhovRtteH / asiddhizca nabhasaH 25 sapradezatvAbhyupagamAt jainaiH| yadA ca sapradezaM nabhastadA deza-kAlAbhyAM niyogato'sya vRttiH, ubhayanimittabhAvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-niSpradezatve ca nabhaso'nekadoSaprasaGgAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / yena dezena 'vindhye'na saha-parvatena saMyuktaM nabho 'himavan''mandarAdibhirapi-parvataiH kiM tena eva-dezena Ahokhidanyeneti? 130 1 'vartetAMzena vA' iti g-paatthH| 2 'ityakalpaM kanyAyAnusAri ' iti ga-pAThaH /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam ) 'vindhya'-'himavadA'dInAmekatrAvasthAnaprasaGgA, niSpadezaikAkAzasaM. yogaanythaanupptteH| athAnyena, AyAtaM tarhi sadezatvamAkAzasya // 5 syAdetadadezatvAd viyato yathoktavikalpAsambhavaH, tatraikasminneva teSAmavasthitatvAt / idamapyayuktam , vastutaH puurvoktdossaantivRtteH| na ca sarvavyApino 'vindhyA'daya iti, yena 'tasminneva teSAmavasthita. tvAt' iti saphalaM bhavedityato yatra 'vindhya bhAvo yatra cAbhAva ityanayona bhobhAgayorananyatvamanyatvaM veti vaacym| kizcAtaH / yadyana0 nyatvaM kimu sarvathA Ahokhit kathaJcit ? / yadi sarvathA hanta tarhi yatra 'vindhya bhAvastanApyabhAvaH syAt, tadabhAvavanabhobhAgAvyatiriktatvAt tadabhAvavannabhobhAgasya viparyayo vaa| atha kathaJcidane. (kho0 vyA0) kiJcAtaH? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi tenaiva tato 'vindhya'-'himavadA'dInAM 15 parvatAnAmekatra deze'vasthAnaprasaGgaH / kuta ityAha-niSpradezaM ca tadekAkAzaM ca tena saMyogastadanyathA'nupapatteriti / athAnyena etadAzaGkayAha-AyAtaM tarhi saMdezatvamAkAzasya, tathA'bhyupagamAt // syAdetat adezatvAd viyataH-AkAzasya yathoktavikalpAsambhavaH, tatra-viyatyekasminneva niSpradeze tessaaN-'vindhyaa'diinaamvsthittvaat| etadA20 zajhyAha-idamapyayuktam, vastuta:-paramArthataH pUrvoktadoSAnativRtteH-- 'vindhya'-'himavadA'dInAmekatrAvasthAnAdiprasaGgaH pUrvokto doSastadanativRtteH / enameva prakArAntareNa samarthayannAha-na ca sarvavyApino "vindhyA 'daya iti yena 'tasmin-ekasminneva teSAmavasthitatvAt' iti saphalaM bhavet , ato yatreti deze "vindhyabhAvo yatra cAbhAva ityanayornabhobhAgayo:-AkAzadezayoH 25 kimityAha-ananyatvamanyatvaM veti vAcyam / kizcAtaH ? yadyananyatvaM kiM sarvathA Ahokhit kathaJcit ? / yadi sarvathA ananyatvaM hanta tarhi yatra 'vindhyabhAvastatrApyabhAvaH syAt / kuta ityAha-tadabhAvavanabhobhAgAvyatiriktatvAt-'vindhyA bhAvavannabhobhAgAvyatiriktatvAt / tadubhAvavanabhobhAgasya-vindhya bhAvavannabhobhAgasya, viparyayo vA, yatrAbhAvastatrApi 30 bhAvaprApteH / atha kathaJcidananyatvam / etadAzaGkayAha-anekAntavAdAbhyupa 1 'sapradeza.' iti ka-gha-pAThaH /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 277 (mUlam) kAntavAdAbhyupagamAt svkRtaantprkopH| athAnyatvaM kiM sarvathA uta kathaJcit ? / yadi sarvathA, anyatarasyAna bhobhAgatvaprasaGgaH, sarvathA bhedaanythaa'nupptteH| atha kathaJcit, svadarzanaparityAgadoSa iti| 5 syAdetad bhAgAnabhyupagamAd vyomno yathoktadoSAnupapattiriti / abhyupagamamAtrabhakto devAnAMpriyaH sukhaidhito nopapattiprAptAnapi bhAgAnavagacchatIti, nanu viziSTabhAvabhAvAbhAvagamyA eva bhAgA ityavagame nivezyatAM cittamityalaM prasaGgena / etena nityavyApinirdezasAmAnyavRttirapi pratyuktA / (kho0 vyA0) gamAt svakRtAntaprakopaH,svasiddhAntavirodha ityrthH| dvitIya vikalpamadhikRtyAhaathAnyatvamadhikRtanabhobhAgayoH kiM sarvathA'nyatvamuta kathaJcit ? / yadi sarvathA-ekAntenAnyatvaM tataH kimityAha-anyatarasya yatra 'vindhya bhAvo yatra cAbhAva ityanayorekasya kimityAha-anabhobhAgatvaprasaGgaH / kuta ityAha-15 sarvathA bhedAnyathA'nupapatteH sarvadharmavailakSaNye hi sarvathA bhedastasmiMzca satyekasya bhAvarUpatA aparasya sA'pi netyetadeva bhavatIti bhAvanA / atha kathazcidanyatvamadhikRtanabhobhAgayorityatrAha-khadarzanaparityAgadoSaH, ekAntadarzanaM hi parasya khadarzanaM tatparityAgadoSa iti / syAdetad bhAgAnabhyupagamAd vyomna:AkAzasya yathoktadoSAnupapattiriti / etadadhikRtyAha-abhyupagamamAtra-20 bhakto devAnAMpriyaH, mUrkha ityarthaH, sukhaidhitaH-zAstragrahaNaparizramatyAgena sukhavardhitaH nopapattiprAptAnapi 'vindhya bhAvabhAvAbhAvAbhyAM bhAgAnavagacchatIti / etadbhAvanAyaivAha-nanu viziSTabhAvabhAvAbhAvagamyA eva bhAgA viziSTabhAvo'nyavyAvRttatayA 'vindhya bhAva eva, tadbhAvAbhAvagamyA eva bhAgA vyomnaH / na hi nirbhAge paramANau kAryasya vyaNukAdeH kacid bhAvaH 25 kvacinna iti svadarzanasthityA'pi avagame nivezyatAM cittamityalaM prasaGgena / etenetyAdi / etena-ekasAmAnyavRttinirAkaraNena nityavyApinirdezasAmAnyavRttirapi pratyuktA vizeSeSu, nityassaikasvabhAvatayA kAlabhinnAsu vyaktiSu vRttyayogaH, vyApinaH sarvagatatvena nirdezasya dezAbhAveneti bhAvanIyam // 1 'grahaNaparigrahaNaparizrama.' iti ka-pAThaH /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [.tRtIyA (mUlam) Aha-anubhavasiddhatvAt sAmAnyasya na yujyate sahRdayatArkikasya tatpratikSepeNAtmAnamAyAsayitum , AyAsasya niSphala5tvAt / tathAhi-yadi sanAtanaM vastusad vyApyekamanavayavaM sAmAnyavastu na syAt, na tadA dezakAlakhabhAvabhedabhinneSu ghaTa-zarAvoSTriko-daJcanAdiSu bahuSu vizeSeSu sarvatra mRnmRdityabhinnau vuddhizabdo syAtAm / na khalu hima-tuSAra-karako-dakA-'GgAra-murmura-jvAlA-'nala jhaJjhA-maNDaliko-skalikA-pavana-khadiro-dumbara-badarikAdiSvatya10ntabhinneSu bahuSu vizeSeSvekAkArA vuddhirbhavati, nApyekAkAraH zabdaH pravateta iti, ato'sya yathoktAbhinnabuddhi-zabdadvayapravRttinivandhanasya vastusataH sAmAnyasya sattvamAzrayitavyamiti / / (kho0 vyA0) Aha paraH-anubhavasiddhatvAt sAmAnyasya vizeSeSu tulyabuddhibhAvena 15na yujyate sahRdayatArkikasya-bhAvAzUnyasya tatpratikSepeNa-sAmAnyapratikSepeNa AtmAnamAyAsayitum / kuto na yujyata ityAha-AyAsasya niSphalatvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / yadi sanAtanaM-nityaM vastusat-aparikalpitaM vyApi-vizeSavyApanazIlamekaM svarUpeNa anavayavam-avayavarahitaM sAmAnyavastu na syAt / tataH kiM syAdityAha20 na tadA deza-kAla-svabhAvabhedabhinneSu / keSvityAha-ghaTa-zarAvo-STriko dazcanAdiSu / udaJcanaH-loTTakaH / 'Adi'zabdAdaliJjarAdigrahaH / bahuSu vizeSeSu sarvatra mRnmRditi-evaM abhinnau-tulyau, ekarUpAvityarthaH / kAvi- tyAha-buddhi-zabdau syAtAm / kimiti na syAtAmityAha-na khalvityAdi / naiva hima-tuSAra-karako-dakAni cetyanena jalabhedAnAha / aGgAra-murmura25 jvAlA-'nalAzcetyanena tvagnibhedAn , jhaJjhA-maNDaliko-kalikA-pavanAzca ityanena vAyubhedAn , khadiro-dumbara-badarikAdayazcetyanena ca vanaspatibhedAnAha / 'Adi'zabdaH pratyekaM dhArAdisaGgrahArthaH / eteSu atyantabhinneSu jAtibhedApekSayA bahuSu vizeSeSu-bhedeSu ekAkArA buddhirbhavati, tathA'nanubhavAt / nApyekAkAraH zabdaH pravartata iti mRnmRdityAdi zabdavat, ato'sya sAmA30 nyasyeti yogaH, yathoktaM ca-tanmRnmRdityAdirUpatayA abhinnaM ca tad buddhizabdadvayaM ceti vigrahastasya pravRttinivandhanaM-pravRttikAraNaM tasya vastusata:1 'samAnataM vastu' iti g-paatthshcintyH| 2 'sAmAnya vastu' iti ka-pAThaH /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 279 (mUlam) __ atrocyate-na khalvasmAbhiryathoktabuddhi-zabdadvayapravRttinivandhanaM nissidhyte| kiM tarhi ? ekAdidharmayuktaM paraparikalpitaM saamaanymiti| tacca yathA vizeSavRttyayogena na ghaTAM prAJcati tathA lezato 5 nidarzitameva, prapaJcatastvanyatra vRttyayogasaGkhyAdivyabhicAra-tadvatpratyayaprasaGgAdinA yuktikalApena nirAkRtamiti neha pryaasH|| __ Aha-kiM punaryathoktabuddhi-zabdadvayapravRttinivandhanamiti ? ucyate-anekadharmAtmakAnAM vastUnAM tathAvidhaH samAnapariNAma iti / na cAtra sAmAnyavRttiparIkSopanyastavikalpayugalaprabhavadoSasambhavaH, 10 (svo0 vyA0) pAramArthikasya sAmAnyasya sattvamAzrayitavyamiti // etadAzaGkayAha-atrocyate-na khalvasmAbhiH-jainairyathoktabuddhi-zabdadvayapravRttinibandhanaM niSidhyate / kiM tarhi ? ekAdidharmakaM paraparikalpitaM sAmAnyamiti sAmAnyaM niSidhyate / tacca-ekAdidharmakaM sAmAnyaM yathA 15 vizeSavRttyayogena hetunA na ghaTAM prAJcati-na ghaTanaM gacchati, tathA lezato nidarzitameva, prapaJcatastvanyatra-syAdvAdakucodyaparihArAdau vRttyayogazca saGkhyAdivyabhicArazca tadvatpratyayaprasaGgAdizceti samAsaH tena / kenetyAha-yuktikalApena-upapattisaGghAtena nirAkRtamiti kRtvA neha prayAsaH-neha prayatnavizeSaH / tatra vRttyayogo darzita eva 'yadekabuddhyekazabdapravRtti-20 nimittaM tat sAmAnyam' ityabhyupagame saGkhyAdimiLabhicAraH-ekasaGkhyA'pi bhavatyekabuddhye kazabdapravRttinimittam / 'Adi'zabdAt tatsamavAyazca, na cAsau sAmAnyamiti vyabhicAraH / tathAbhAve'pi sAmAnyasya vizeSeSu tadvat pratyayaprasaGgaH 'ekasAmAnyavanto vizeSAH' iti pratyayaH prApnoti, na 'samAnAH' iti / 'Adi'zabdAd / vizeSavinAze tatra tatkevalagrahaNaprasaGga iti saGkepagarbhArthaH / ityalaM prasaGgena // 25 Aha-kiM punaryathoktabuddhi-zabdadvayapravRttinibandhanamiti? ucyateanekadharmAtmakAnAM sattva-jJeyatvAdyapekSayA vastUnAM-ghaTa-zarAvo-STriko-daJcanAdInAM tathAvidhaH-mRnmRdityabhinnabuddhizabdadvayapravartakaH samAnapariNAma iti / . 1 prApnotIti tathA' iti ga-pAThaH / 2 syaadvaadkucodyprihaaraadau| 3 'prAyaprasaGgA.' iti k-paatthshcintniiyH|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) samAnapariNAmasya tadvilakSaNatvAt, tulyajJAnaparicchedyavasturUpasya samAnapariNAmatvAt, asyaiva ca saamaanybhaavopptteH| 5samAnAnAM bhAvaH sAmAnya miti yat tatsamAnastathA bhUyata ityanvarthayogAt, arthAntarabhUtabhAvasya ca tadvyatirekeNApi tatsamAnatve'nupayogAt, anyathA samAnAnAmityabhidhAnAbhAvAdayuktaiva tatkalpanA / samAnatvaM ca bhedAvinAbhAvyeva, tadabhAve sarvathaikatvataH samAnatvAnupapatteriti tathAvidhaH samAnapariNAma eva samAna10 buddhi-zabdadvayapravRttinimittam // (kho0 vyA0) na cAtra-samAnapariNAme sAmAnyavRttiparIkSAyAmupanyastaM ca tad vikalpayugalakaM ca, 'tathAhi-tadekAdisvabhAvaM sAmAnyamanekeSu digdezasamayasvabhAvabhinneSu vizeSeSu sarvAtmanA vA varteta dezena vA' ityetat tatprabhavAzca te doSAzca sAmA15 nyAnantyAdayaH teSAM sambhavo na ca / kuta ityAha-samAnapariNAmasya tadvi lakSaNatvAt-ekAdidharmakasAmAnyavilakSaNatvAt / vailakSaNyamevAha tulyetyAdinA / tulyajJAnaparicchedyaM ca tad vasturUpaM ceti vigrahastasya samAnapariNAmatvAt / asyaiva-samAnapariNAmasya saamaanybhaavopptteH| upapattizca samAnAnAM bhAvaH sAmAnyamiti yat tat samAnastathA bhUyata iti 20 kartari SaSThI iti-evamanvarthayogAt / nAyaM parapakSa ityAha-arthAntarabhUtabhAvasya ca sambandhapakSe samAnAnAM sambandhinaH tadvyatirekeNApi-bhAvavyatirekeNa api tadarthAntaratvena tatsamAnatve teSAM-samAnAnAM samAnatve, prakRtyaiveti bhAvaH / kimityAha-anupayogAt adhikRtabhAvasya, tamantareNaiva te samAnA iti kRtvA / anyathA-evamanabhyupagame tamantareNa tadasamAnatve prakRtyA samAnAnAmityabhi25 dhAnAbhAvAdayuktaiva tatkalpanA-adhikRtabhAvakalpanA samAnAnAM bhAva iti etatsambandhinAmasamAnAnAmiti kRtvA / upacayamAha-samAnatvaM ca-tulyatvaM ca bhedAvinAbhAvyeva ayamanena samAna iti nIteH / tadabhAve-bhedAbhAve sarvathaikatvataH kAraNAt / kimityAha-samAnatvAnupapatteH / iti-evaM tathAvidhA-mRnmRdityabhinnabuddhi-zabdadvayapravartakaH samAnapariNAma eva samAna30 buddhi-zabdadvayapravRttinimittamiti sthitam / / 1jJAnAbhAvA.' iti k-paatthH| 2 'samAnAkArAnupa0' iti k-paatthH| 3 draSTavyaM 274tama pRSThaM 275tamaM ca / 4 'jJAnAbhArAt' iti ka-pAThaH /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 281 (mUlam) - Aha-yathA'samAnA apIndriyAdayastathAkhabhAvatvAd rUpajJAnAcekakAryakAriNastathaite'pi bhAvAstathAvidhasamAnapariNAmavikalA api tathAvidhabuddhyAdihetavaH kiM neSyante ? / ucyate-asamAnebhyaH 5 samAnavuddhyAdyasiddheH, tannibandhanakhabhAvavaikalyAt / tathAhi-na cakSurAdiSu samAnabuddhyAdibhAvaH, tathA'pratIteH, rUpajJAnAdyekakAryakAritvaM cAtrAnarthakameva, siddhasAdhanatvAt / ko hi nAma tathA asamAnebhyo'pi tathaikaM kArya necchati ? tathAvidhasamAnapariNAmavikalAstu samAnabuddhi-zabdadvayapravRttihetavo na bhavanti, na tathAvidhaikakAryA ityabhidadhati vidvaaNsH| tatazcAnena na kiJcidupadrUyate, asamAnebhyaH smaanbukh'yaadysiddheH|| (svo0 vyA0) Aha-yathA asamAnA apIndriyAdayaH-indriya-manaskArA-''lokarUpAdayo jAtibhedena tathAsvabhAvatvAt-rUpAdijJAnajananasvabhAvatvAt kAraNAt 15 rUpajJAnAdi, 'Adi'zabdAt svasantatAvindriyAdikAryagrahaH / etadekakAryakAriNaH tathaite'pi bhAvA:-ghaTa-zarAvo-STriko-daJcanAdayaH tathAvidhasamAnapariNAmavikalA api, tAttvikasamAnapariNAmarahitA apItyarthaH, tathA. vidhabuddhayAdihetavaH-samAnabuddhi-zabdadvayahetavaH kiM neSyante ? / etadAzaGkayAha-ucyate-asamAnebhyo jAtibhedena samAnabuddhyAyasiddheH-20 samAnabuddhi-zabdadvayAnupapatteH / asiddhizca tannibandhanasvabhAvavaikalyAt-. samAnabujhyAdinibandhanasvabhAvavaikalyAt / etadevAha-tathAhi-na cakSurAdiSu viSayeSu samAnabuddhyAdibhAvo 'viSayatvena / kuta ityAha-tathA'pratIteHcakSurAdiSu viSayatvena samAnabuddhyAcapratIteH / nIlAdiSviva samAneSviti vyati-25 rekeNa bhAvanA / rUpajJAnAdyekakAryakAritvaM cAtra-vyatikare anarthakameva / kuta ityAha-siddhasAdhanatvAt / etadevAha-ko hi nAmavAdI tathA asamAnebhyo'pi viziSTa samAnapariNAmApekSayA tathaikaM kAryasAmagrIjanakatvenaikaM kArya necchati? tathAvidhasamAnapariNAmavikalAH punazcakSurAdayaH samAnabuddhi-zabdadvayapravRttihetavo na bhavanti, na tathAvidhaikakAryAH, tathAvidhaikakAryA bhavantyevetyarthaH, ityabhidadhati vidvAMsaH-30 1 'yasiddhiriti' iti ga-pAThaH / 2 'viSayitvena' iti Ga-pAThaH / 3 'tathAvidhaikakAryA bhavantye.' iti gh-paatthH| anekAnta0 36
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyA (mUlam) - nAsiddhiA, pradhAnezvarAdikAryatvasamAnapariNAmavikalebhyo'pi bhAvebhyaH 'pradhAnAdikAryAH pradhAnAdikAryAH' iti keSAzcit samAna5buddhayAdisiddheH, na, tasyAH saGketasammohahetutvAt , AvidvadaGganAdInAmavizeSeNa samAnapariNAmavAveSvivAkSadarzanata eva tadapravRtteH / tathA'kSadarzanamapi na tatrArthayAthAtmyatA, api tu janmAntaravAsanAta iti cet, tatrApi kiM nimittamiti vAcyam / janmAntaravAsanaiveti cedanavasthA, anAditvAt tadvAsanAyA ayamapya"doSa iti cet, na, anAditathA'kSadarzanAdarthayAthAtmyasiddheH anyathA'tiprasaGgAt rUpAdyakSadarzanasyApi tatrArthayAthAtmyata etat' (svo0 vyA0) jainAH / tatazcAnena anantaroditena na kishcidupdruuyte| kuta ityAha-asamAnebhyazcakSurAdibhyaH samAnabuddhyAdyasiddhaH, tatsiddhau ca no bAdheti bhAvanA // 15 Aha-mAsiddhiH, asamAnebhyaH samAnabuddhyAderiti prakramaH / kuta ityAha-pradhAnezvarAdikAryatvasamAnapariNAmavikalebhyo'pi bhavaddarzananItyA, bhAvebhyaHmahadAdibhyaH 'pradhAnAdikAryAH pradhAnAdikAryAH' iti-evaM keSAzcitsAGkhyAdInAM samAnabuddhyAdisiddheH / etadAzakyAha-netyAdi / na-naitadevam , tasyAH-samAnabuddhyAdisiddheH saGketasammohahetutvAt-asacchAstrasaGketasammoha20 nibandhanatvAt / kathametadevamityAha-AvidvadaGganAdInAM-pramAtRRNAmavizeSeNa sAmAnyena samAnapariNAmavAveSviva-ghaTa-zarAvo-STriko daJcanAdiSu akSadarzanata eva tadapravRtteH-pradhAnAdikAryAH pradhAnAdikAryA iti samAnabuddhyAyapravRtteH, akSadarzanatazcAvizeSeNa ghaTAdiSu samAnabuddhyAdisiddhiH / AhatathA'kSadarzanamapi samAnatayA na tatra-ghaTAdau arthayAthAtmyataH-artha25 yathAtmabhAvena, api tu janmAntaravAsanAtaH / iti cet, etadAzayAhatatrApi-janmAntare kiM nimittamiti vAcyam / janmAntaravAsanaiveti cennimittametadAzayAha-anavasthA, tatrApyuktadoSAnativRtteH / anAditvAt tadvAsanAyA:-tathA'kSadarzanavAsanAyA ayamapi anavasthAlakSaNo'doSaH / iti cet, etadAzayAha-netyAdi / na-naitadevam / anAdi ca tat tathA'kSadarzanaM ca, 30 prakramAt samAnatayA'kSadarzanaM ceti vigrahastasmAdanAditathA'kSadarzanAt / kimityAha-arthayAthAtmyasiddheH anAditathAbhAvena / itthaM caitadaGgIkartavyami
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 283 iti nizcayAbhAvAt , uktavadUvAsanAkalpanopapatterityalaM prasaGgena // buddhyAkAra evAyamiti cet, ko'sya heturiti vAcyam / tadekakAryakAriNAmatatkAribheda iti cet, na, indriyAdibhirvyabhi- 5 cArAt / na rUpajJAnAdyekakAryamiha gRhyate, api tu samAnajAtIyakSaNotpAdaH, teSAmatatkAribhedo'tra vivakSita iti cet, na, sarveSAmevAsau vidyate rUpajJAnAdibhAve'pIndriyAdisamAnajAtIyakSaNotpatteriti taireva vyabhicArAt // (svo0 vyA0) tyAha-anyathA'tiprasaGgAt-evamanabhyupagame'tiprasaGgAt / enamevAha-rUpAyakSadarzanasyApi rUpAderaurdarzanaM rUpAdyakSadarzanaM tasyApi arthayAthAtmyata:arthayAthAtmyAdetaditi nizcayAbhAvAt / abhAvazca uktavat-yathoktaM tathA vAsanAkalpanopapatteH 'rUpAdyakSadarzanamapi na tatrArthayAthAtmyataH, api tu janmAntaravAsanAtaH' ityAderapi vaktuM zakyatvAt , ityalaM prasaGgena // 15 vuddhyAkAra evAyaM-samAnAkAro ghaTAdigataH / iti cet, etadAzayAhako'sya heturiti vAcyam / tadekakAryakAriNAmiha prakrame mRduddhyAkhyaikakAryakAriNAM ghaTa-zarAvo-STriko-daJcanAdInAm atatkAribhedaH atatkAribhyaHhima-tuSAra-karakAdibhyo bhedo'tatkAribheda iti cet asya hetuH etadAzaGkyAhanetyAdi / na-naitadevam , indriyAdibhirvyabhicArAt, indriya-manaskArA-''-20 lokAdayastadekakAryakAriNo'tatkAribhinnAH, na ca yathoktabuddhyAkArahetavaH / Ahana rUpajJAnAdi, 'Adi'zabdAd rasajJAnAdigrahaH, ekakAryamiha gRhyate yena tadekakAryakAritvamindriyAdInAM bhavati, api tu samAnajAtIyakSaNotpAdaH ekaM kAryamiha gRhyate, teSAM-samAnajAtIyaikakAryANAM atatkAribhyaH-samAnajAtIyaikakAryAkAribhyo bhedo'tra-prakrame vivkssitH| iti cet , etadAzaGyAha-25 netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-sarveSAmeva indriyAdInAmasau-samAnajAtIyakSaNotpAdo vidyte| kathamityAha-rUpajJAnAdibhAve'pi sati indriyAdisamAnajAtIyakSaNotpatteH kAraNAt taiH-indriyaadibhirvybhicaarH| na hIndriyAdInAmapi samAnajAtIyakSaNotpAdo'tatkAribhedazca na vidyate, tathApi na te samAnabuddhyAkArahetava iti taireva vybhicaarH||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 . anekAnvajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) . tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAmatatkAribheda iha gRhyata iti cet, na, tasya tebhyo bhedAbhedavikalpAnupapatteH, bhede teSAmiti 5sambandhAbhAvaH, tAdAtmyAdyasiddheH, bhedamAtratvAt vastutvApattezca, abhede ta eva te / iti kathamasamAnAstaddhetavo nAma ? / na hi rasAdibhyaH samAno rUpabuddhayAkAraH, tathA'nanubhavAd vyavasthAnupapattezca / nAnya eva tattadbhedaH, api tu ta eva tatkhabhAvA iti, atasta eva taddhetavaH, nAnye, atatvabhAvatvAditi cet, teSAmevAsI khabhAva (kho0 vyA0) .. tulyetyAdi / tulyaM ca tat samAnajAtIyakArya ceti vigrahaH, tadutpAdayituM zIlAstulyasamAnajAtIyakAryotpAdinaH teSAM atatkAribheda iha-adhikAre gRhyte| iti cet, etadAzayAha-na, tasya-atatkAribhedasya tebhyaH-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyo bhedAbhedavikalpAnupapatteH / enAmevAha bheda 15 ityAdinA / bhede tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyaH atatkAribhedasyAbhyupagamyamAne teSAM-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAM bheda iti-evaM smbndhaabhaavH| kuta ityAha-tAdAtmyAdyasiddheH-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinAmatatkAribhedasya ca tAdAtmyAdhasiddheH / 'Adi'zabdAt tadutpattiparigrahaH / asiddhizca bhedamAtratvAt kAraNAt tAdAtmyAsiddhiH vastutvApattezca bhedasya tadutpattyasiddhiH // 20 dvitIyavikalpamadhikRtyAha-abhede tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyaH atatkAribhedasyAbhyupagamyamAne / kimityAha-ta eva te-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdina eva te kevalAH, na tadatiriktaM kiJcit / iti-evaM kathamasamAnAH prakRtyA taddhetavaH-samAnabuddhyAkArahetavo nAma? / etadeva prakaTayati na hItyAdinA / na hi rasAdibhyaH-prakRtyA asamAnebhyaH samAno ruupbuddhyaakaarH| kuto na hItyAha25 tathA'nanubhavAt-samAnarUpabuddhyAkAratayA'nanubhavAd rasAdInAm / etatkalpAzca tulyasamAnajAtIyakAryotpAdina indriyAdaya iSyanta ityarthaH / doSAntaramAha-vyavasthAnupapattezca / ananubhave'pi samAnabuddhyAkAraparikalpane rasAdibhedAbhAvaprasaGgAditi bhaavH| Aha-nAnya eva tattadbheda:-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdibhyo'tatkAribhedaH, api tu ta eva-tulyasamAnajAtIyakAryotpAdinaH tatvabhAvAH, 30 prakramAdadhikRtabuddhyAkArajananasvabhAvA iti| ataH kAraNAt ta eva-viziSTAstulya 1'netyAdinA' iti gha-pAThaH /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam _____285 (mUlam ) iti kutaH 1 / khahetubhya utpatteH, na anyeSAmapi tatmasaGgAt teSAmapi svahetubhya evotpatteH / na tathAvidhebhyasteSAM yathAvidhebhya eSAmiti cet, kimidaM tathAvidhatvam ? tulykaarykRjnktvm| nedaM tat- 5 tulysaamrthymntrenn| tadaGgIkaraNe cAGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, atulyasAmarthyebhyastulyasamAnajAtIyakAryAnutpatteH, indriyAdiSu (kho0 vyA0) samAnajAtIyakAryotpAdino ghaTa-zarAvo-STriko-daJcanAdaya ityrthH| taddhetavA, prakramAdadhikRtabuddhyAkArahetavaH, naanye-indriyaadyH| kuta ityAha-atatvabhAvatvAt, . saH-adhikRtabuddhyAkArahetuH svabhAvo yeSAM te tatsvabhAvAH, na tatsvabhAvA atatsvabhAvAH, tadbhAvastasmAditi cet, indriyAdInAmetadAzaGkayAha-teSAmeva-ghaTAdInAmasau khabhAvaH, prakramAdadhikRtabuddhyAkArajananasvabhAva iti-etat kutaH / atrAha-vahetubhyaH sakAzAdutpatteH viziSTebhya iti parAkUtam / etadanAdRtya sAmAnyameva gRhItvA''ha-netyAdi / na-naitadevam anyeSAmapi-indriyAdInAM 5 tatprasaGgAt-adhikRtabuddhyAkArajananasvabhAvatvaprasaGgAt / prasaGgazca teSAmapianyeSAmindriyAdInAm / kimityAha-vahetubhya evotptteH| na hi te'pyanyahetukA ahetukA vA iti bhAvanIyam / na tathAvidhebhyasteSAmityanyeSAmindriyAdInAM yathAvidhebhya eSAm-adhikRtabuddhyAkArahetUnAM ghaTAdInAm / iti cet, etadAzayAha-kimidaM tathAvidhatvaM taddhetUnAmiti ? / atrAha-tulyakArya-20 kRjanakatvaM tulyakAryakaraNazIlAstulyakAryakRtaH, iha prakrame tAvad ghaTAdayasteSAM janakAstaddhetava iti prakramaH, tadbhAvastulyakAryakRjanakatvaM tathAvidhatvamiti / etadAzakyAha-nedaM-tulyakAryakRjanakatvaM tattulyasAmarthyamantareNa teSAM-taddhetUnAM tulyasAmarthya vinA / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadaGgIkaraNe ca-tattulyasAmAGgIkaraNe ca aGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, tulyasAmarthyasyaiva 25 samAnapariNAmatvAt / etadeva vipakSabodhAbhidhAnenAbhidhAtumAha-kathamaGgIkRta eva madIyo'bhyupagamaH, atulyasAmaryebhyaH-indriyAdibhyaH tulysmaanjaatiiykaaryaanutptteH| na rUpAdijJAnaikakAryakAribhyo'pi indriyAdibhyaH svasantatI tulyAni samAnajAtIyakAryANyutpadyante, yaduta sarvANIndriyANyeva manaskArA vetyAdIti bhAvanA / Aha ca-indriyAdiSu atulyasAmartheSu tadadarzanAt-30 1 'jAtIyAni kAryA.' iti k-paatthH|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyA (mUlam) tadadarzanAt / tadatulyasAmarthyanivandhanametat, ato'nyat tattulyasAmarthyakAraNamiti sanyAyaH / tulyasAmarthyameva ca no bhAvAnAM 5 samAnapariNAma iti paribhAvyatAmetat // ___ aviSaya evAyaM buddhyAkAro'nAdivAsanAdoSAdupaplava iti cet, keyaM vAsanA nAma ? / kiM bodhamAnaM utAnyadeva kizcit ? / yadi bodhamAtramanuttarajJAne'pi tathAvidhAkArApattiH tasyApi bodhamAtrabhAvAt / aniSTaM caitat, tatra tadanabhyupagamAt / athAnyadeva 1. (kho0 vyA0) tulyasamAnajAtIyakAryAdarzanAditi bhAvitametat / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tadatulyasAmarthyanivandhanaM teSAm-indriyAdInAmatulyasAmarthyanibandhanam , etattulyasamAnajAtIyakAryAdarzanam / ato'nyat , prakramAt tulyasamAnajAtIyakAryadarzanaM gRhyate / etaceha mRdUpamAtratayA'dhikRtaghaTa-zarAvo-STriko daJcanAdi15 viSayamevAvagantavyam , tattulyasAmarthyakAraNamiti ghaTAdInAM tulyasAmarthya kAraNamatulyasAmarthyebhyo himAdibhya eva mRdrUpatA'yogAditi sannyAyaH, anvayavyatirekabalapratiSThitatvAt tattulyasAmarthyasya / evamapi kAJceSTasiddhirityAhatulyasAmarthyameva ca na:-asmAkaM bhAvAnAM-ghaTAdInAM samAnapariNAma iti paribhAvyatAmetat / etaduktaM bhavati-yeSAmeva bhAvAnAM piNDAdInAM tulyaM 20 sAmarthya ta eva ghaTAdIn mRdrapamAtratayA tulyAn samAnajAtIyAn kurvanti, nAnye himAdayaH, ghaTAdiSveva ca mRnmRditi samAnAkArA buddhirutpadyate, na himAdiSu, atastAttvikasamAnapariNAmanibandhaneyamiti sUkSmadhiyA''locanIyam // Aha-aviSaya eva-anAlambana eva ayaM-prakrAnto sanmRditi samAno buddhyaakaarH| kutaH kimAtmako vA'yamityAha-anAdivAsanAdoSAt ayaM upaplava: 25 svarUpeNa / iti cet, etadAzaGkayAha-keyaM vAsanA naam?| kiMbodhamAtraM-nirvi zeSaNameva utAnyadeva kizcit-bodhAd bhinnaM vastu ? / ubhayathA'pi doSamAhayadi bodhamAtraM-nirvizeSaNameva vAsanA, tataH kimityAha-anuttarajJAne'pibhagavataH sambandhini tathAvidhAkArApattiH, prakramAnmRnmRditi samAnabuddhyAkArApattiH / kuta ityAha-tasyApi-anuttarajJAnasya bodhamAtrabhAvAt,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam ) kiJcit tadevAsya viSaya iti, kathamaviSayo nAma ? / avastveva taditi cet, kathaM tataH sa AkAra iti vAcyam / ahetuka evAyamiti cet, sadA tadbhAvAdiprasaGgaH / viziSTaM bodharUpaM vAsanA 5 na bodhamAtramiti cet, kiMkRtamasya vaiziSTyamiti vAcyam / anAdihetu paramparAkRtamiti cet, na tatrApi tanmAtrAvizeSAt / sa adhikAra: ] ( svo0 vyA0 ) etadeva vAsaneti bodhAdabodhavannAnyAkArAnuttarajJAnajanmeti / aniSTaM caitat / kuta ityAha-tatra - anuttarajJAne tadanabhyupagamAt - tathAvidhAkArAnabhyupagamAt // 10 dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha - athAnyadeva kiJcid vastu vAsaneti / etadAzAha - tadeva - anyat kiJcid vAsanAkhyaM asya - adhikRtabuddhyAkArasya viSaya iti - evaM kathamaviSayo nAma ayaM buddhyAkAraH ? / avastveva taditi cet, anyat kiJcid vAsanAkhyam / etadAzaGkayAha- kathaM tataH:-vastunaH sa AkAra:adhikRtabuddhyAkAra iti vAcyam / ahetuka evAyaM buddhyAkAraH / iti cet, 15 etadAzaGkayAha-sadA tadbhAvAdiprasaGgaH nityaM sattvamasattvaM veti nIteH / viziSTaM bodharUpaM vAsanA, na ca bodhamAtramaviziSTamiti cet, tatazca kila yathoktadoSAbhAva iti / etadAzaGkayAha- kiMkRtamasya-bodharUpasya vaiziSTyamiti vAcyam / anAdihetu paramparAkRtam / iti cet etadAzaGkayAha-na tatrApi - anAdihetuparamparAyAM tanmAtrA vizeSAt - bodharUpamAtrAvizeSAt / saH - buddhyAkAraH 20 ( vivaraNam ) 287 ( 9 ) etadeva vAsaneti bodhAdabodhavannAnyAkArAnuttarajJAnajanmeti / etadeva - nirvizeSaNaM bodhamAtrameva vAsanA vartate, na tvanyat kiJcit iti - asmAt kAraNAt bodhAt-bodhakSaNAt sakAzAt abodhavat - abodhasyeva na-naibAnyAkArasya--- samAnAkAra vilakSaNAkArasyAnuttaravijJAnasya janma yuktam / ayamabhiprAyaH - bodhamAtra - 25 meva vAsanA, na tvanyat kizcid vastu satkarmAdi bauddharaGgIkriyate / tato bodhAt samAnAkAraM jJAnamutpadyata ityAyAtam / evaM ca yathA bodhAdabodho na jAyate, tathA'nyAkArAnuttaravijJAnajanmApi na syAt / sugatajJAnamapi tathAvidhasamAnAkArollekhavazAdityarthaH, tatrApi bodhamAtrasyopAdAnabhUtasyAvizeSAt // 1 ' tato'vastunaH' iti Ga-pAThaH / 2 'ceti' iti ka pAThaH /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ' [tRtIyaH (mUlam ) samudrovid yatastadeva taditi cet, na, tasyApi vAyvAdinA vinA tata evAbhAvAt / anAgamo vAyvAdikalpa iti cet, na, tada5 bhAve'pi kacit tadbhAvopapatteH / khavikSobhodbhavasamudrormitulyaH sa iti cet , sa eva tadA kuta iti vAcyam ? / tasyaiva tatvabhAvatvAditi cet, na, tadavizeSeNa sadA samudrormiprasaGgAt / tasya tatkSaNavizeSatvAdaprasaGga iti cet, na, tasya tanmAtratvena vishesstvaasiddheH| UrmijananavabhAvatvaM vizeSa iti cet, na svabhAvaH svabhAva0vato'nya iti tanmAtratvameva / tanmAtratve'pi tadbhedavad bheda eveti (svo0 vyA0) samudromivaditi nidarzanaM yata:-bodharUpAt tadeva-bodharUpaM taMditi cetvaiziSTayam / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tasyApi-samudromAravAdinA vikSobhakAraNena vinA tata eva-samudramAtrAdabhAvAt , tatazca dRSTAnta-dArTIntikayovaiSa5 myamityarthaH / anAgamaH tIrthikasambandhI vAyvAdikalpa iti cet, tato na vaissmymitybhipraayH| etadAzaGkayAha-na, tadabhAve'pi-anAgamAbhAve'pi kacitbAlavikalpAdau tadbhAvopapatteH, prakramAdadhikRtabuddhyAkAropapatteH / khetyAdi / svavikSobhAdudbhavo yasya samudromaH sa tathA svavikSobhodbhavazvAsau samudrormizceti samAsaH tena tulyaH sa iti cet-prastutabuddhyAkAraH, etadAzaGkayAha-sa eva-svavi20 kSobhodbhavaH samudromistadA tasminneva kAle kuta iti vAcyam / tasyaivetyAdi / tasyaiva-samudrasya tatvabhAvatvAt-tadormijananasvabhAvatvAt iti cet sa eva taideti / etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevam , tadavizeSeNa-samudrAvizeSaNa hetunA sadA samudrormiprasaGgAt , tanmAtranibandhano yu(hyU ?)mirviziSTaM ca bhedakAbhAvena parasya tanmAtratvamiti bhAvanA / tasyetyAdi / tasya-svavikSobhodbhavasamudromihetoH 25 samudrasya tatkSaNavizeSatvAt-samudrakSaNavizeSatvAt aprasaGga iti cet / sadormiprasaGgo'nantaroditaH, sa eva kSaNastatsvabhAvaH, nAnye tatkSaNA ityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-na, tasya-samudrakSaNasya tanmAtratvena-samudrakSaNamAtratvena hetunA vizeSatvAsiddheH / UrmijananasvabhAvatvaM vizeSa iti cet, tathAhi-na sarve tatsvabhAvAH sarvebhya UrmibhAvApatteH, na ceyaM tathA'darzanAditi 30 bhAveneti / etadAzaGkayAha-na svabhAva ityAdi / na svabhAvaH svabhAvavataH 1 nahi svabhAvaH' iti ga-pAThaH / 2 'tad vaiziSTya0' iti gh-paatthH| 3 'tadetadAzAha' iti k-paatth| 4 'hyumiraviziSTaM' iti ka-Ga-pAThaH !
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam 289 (mUlam) cet, na, tAdRzasyAsyAprayojakatvAt, tattadbhAve'tiprasaGgAt, tatkhabhAvAnAmapi keSAJcit tathAbhedAda nityatayA phlbhedaaptteH|| na nityatA keSAzcidapi / kiM neti vAcyam / na taddhetuH tathA- 5 (stro0 vyA0) sakAzAdanya iti kRtvA tanmAtratvameva-samudrakSaNamAtratvameva, tatazca 'UrmijananasvabhAvatvaM vizeSaH' iti vacanamAtrameva / tanmAtratve'pi-samudrakSaNamAtratve'pi taGgedavat-samudrakSaNabhedavad bheda eva iti cet, vizeSa evormijananasvabhAvasya kSaNasyeti / etadAzakyAha-na, tAdRzasya-tulyasvarUpabhedamAtrahetoH asya-kSaNa-10 bhedasya aprayojakatvAt svabhAvabhedenormijananaM prati / etadevAha-tattadbhAve tasyabhedamAtrasya tadbhAva-svabhAvabhedenormijananaM prati prayojakatvAdityarthaH / kimityAhaatiprasaGgAt / enamevAha-tatsvabhAvAnAmapi keSAzcit-padArthAnAM tathAbhedAt-tulyasvarUpabhedamAnahetutayA bhedAt nityatayA-nityasvabhAvatvena phalabhedApatteH-samudrormivadanityabhAvavilakSaNaphalabhedApatterityatisUkSmadhiyA bhAvanIyam // 15 atrAha-na nityatA keSAJcidapi-bhAvAnAm / etadAzaGkayAha-kiM na iti vAcyam / na taddhetuH-nityabhAvahetuH tathAbhUtAt-nityabhAvajananasvabhAvajananakhabhAvAditi yo'rthaH hetoH-kaarnnaat| tasyeva, prakramAdUrmijananasvabhAvasamudrakSaNasyeva (vivaraNam) (14) tulyasvarUpabhedamAnahetutayA bhedAditi / tulyaM-parasparasAdhAraNaM taca 20 tatsvarUpeNa bhedamAtraM ca taddhetu:-kAraNaM nityapadArthajananaM prati prayojanaM yeSAM te tathA teSAM bhAvastattA tayA kRtvA bhedAt-vizeSAt , yathAhi-aviziSTAt samudrakSaNAt svarUpamAtreNa pAzcAtyasamudrakSaNebhyo bhinnAt sakAzAd viziSTa UrmikSaNa utpadyate / evaM svarUpamAtreNAnyebhyaH padArthebhyo bhinnAt kuto'pi vastukSaNAnnityasya kAryasyotpattiH . syAt , ubhayatrApi viziSTahetorabhAvAt , svarUpabhedamAtrasya ca samAnatvAt / / 25 (17-18) nityabhAvajananabhAvajananasvabhAvAditi yo'rtha iti / nityabhAvajananaH nityapadArthaniSpAdako yo'sau bhAvaH-padArthastajananasvabhAvo yasya sa tathA tasmAt / UrmijananasvabhAvasya samudrakSaNasya heturasti / evaM na nityabhAvaheturnityabhAvajananasvabhAvAddhetorutpannaH samastIti bhAvArthaH / / 1 'satkhabhAvA.' iti k-paatthH| 2 'tasyAbheda.' iti u-paatthH| 3 'satsvabhAvA.' iti k-uu-paatthH| 4 'pratiyojakaM yeSAM' iti k-paatthH| anekAnta037
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) bhUtAddhetostasyeva yaditi cet, na, mokSahetoH kaizcit tathAvidhatvA bhyupagamAt, ahetorapi tathAbhAvakalpanA'virodhAt asyApyartha.5kriyopapatteH tatkaraNasvabhAvatvAt anityatvAdeH sarvataH sarvArthakriyAbhAvenehAprayojakatvAt / tatkaraNakhabhAvatvasya ca prayojaka (stro0 vyA0) yaditi cet UrmijananavabhAvo hi samudrakSaNaH UrmijananasvabhAvasamudrakSaNajananasvabhAvAt samudrakSaNAdutpanna iti vidyate, asya tathAbhUto hetuH, naivaM nityabhAvajanana1. svabhAvajananasvabhAvo heturasti, tnnitytvvirodhaaditybhipraayH| etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevaM mokSahetoH-viziSTajJAnAdeH kaizcit-naiyAyikAdibhiH tathAvidhatvAbhyupagamAt-nityabhAvajananasvabhAvatvAbhyupagamAt , tathA'hetorapi-avidyamAnahetorapyanAdyavAdeH, kimityAha-tathAbhAvakalpanA'virodhAt tathAbhAvaHnityabhAvastatkalpanA'virodhAt / tathAhi-ahetureva kazcit satsvabhAvaH sannitya 15 iti kimatra kSuNNam ? / nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodha ityAzaGkA'pohAya Aha-asyApi adhikRtanityasya arthakriyopapatteH / upapattizca tatkaraNasvabhAvatvAt-arthakriyAkaraNasvabhAvatvAt / ayaM cAtra pradhAna iti vipakSe baadhaamaah-anitytvaadeH| iha-arthakriyAyAmaprayojakatvAt iti yogaH / aprayojakatvaM ca sarvataH sarvArthakriyAbhAvena / na hyanitya ityeva sarvo bhAvaH 20 sarvAmarthakriyAM karoti, nitya ityeva vA, tathA adarzanAt , ato yo yadarthakriyA: karaNasvabhAvaH sa tAM karotIti tatkaraNasvabhAvatvamevAtra prayojakamiti / ata evAha-tatkaraNasvabhAvatvasya ca-arthakriyAkaraNasvabhAvatvasya ca prayojaka (vivaraNam) (8) yaditi cediti / atra yacchabdo yasmAdarthe / 25. (9-10) naivaM nityabhAvajananasvabhAvajananasvabhAvo heturasti / tannityatva.. virodhAditi / na-naivaM UrmijananasvabhAvabhAvavat nityabhAvajananabhAvajananasvabhAvaH nityapadArthajanakapadArthajananasvarUpo hetuH-janako'sti / kuta ityAha-tannityatvavirodhAt / tasya janyatayA'bhimatasya padArthasya hi nityatvavirodhAt / yo hi janyate sa kathaM nityo bhavitumarhatIti / / 1 'yaditi tammi .' iti k-paatthH| 2 'tasya' iti k-paatthH| 3 'sa khabhAvaH' iti gh-paatthH| 4 'kSuNam' iti gha-pAThaH / 5 'yadadhikriyA.' iti gha-pAThaH / 6 'nityabhAvajananakhabhAvo' iti ca-pAThaH, ka-pAThastu 'nityabhAvagAnabhAvajananabhAvajananakhabhAvaH' iti / 7 tanni. satva.' iti c-paatthH|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 291 (mUlam ) tvAt tadvaicitryeNa paroditadoSAsiddheH kramayogapadyArthakriyAkaraNasvabhAvatvAt tasya ca paryanuyogAyogAt, anyathA samAnatvAditi samudrormikalpazcAdhikRto buddhyaakaarH| sa yadaivaM na yujyate vasaMveda. 5 nasiddhazca pratipramAtu, ato yathoktanivandhana eveti yuktamabhyupagantum , anyathA taducchedApatteriti tathAvidhaH samAnapariNAma eva, samAnabuddhi-zabdadvayapravRttinimittam // yadyevaM kathaM kacit tadvyatirekeNApyasya pravRttiH / nanu cAsyetyayuktam, vastunibandhanasya tavyatirekeNa kadAcidapyapravRtteH, tathA-10 (svo0 vyA0) tvAt, 'iha' iti vartate / tathAhi-yato'rthakriyAkaraNasvabhAvaH ato'rthakriyAM karoti, kimatrAnityatvAdinA ? satyaSyasmin sarvataH sarvArthakriyA'siddheriti / tathA tadvaicitryeNa-svabhAvavaicitryeNa paroditadoSAsiddheH-krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAviroSa iti parodito doSastadasiddheH / asiddhizca krama-yogapadyArtha-15 kriyAkaraNakhabhAvatvAt / tatazca kramasAdhyAM krameNa karoti yogapadyasAdhyAM yogapadyena iti na kazcid doSaH, tathAsvabhAvatvAt / tasya ca svabhAvasya paryanuyogAyogAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA samAnatvAt UrmijananasvabhAvatvaparikalpitakhabhAvasyApi paryanuyogaprApteH, iti-evaM samudromaH apyabhAvApatteH / samudrormikalpazcAdhikRto buddhyAkAra:-samAnabuddhyAkAraH, 20 sa yaMdaivam-uktanItyA na yujyate svasaMvedanasiddhazca pratipramAtapramAtAraM pramAtAraM prati, ataH asmAt kAraNAd yathoktanibandhana evatathAvidhasamAnapariNAmanibandhana eva iti yuktamabhyupagantum , anyathAevamanabhyupagame taducchedApatteH-samAnabujhyAkArocchedApatteH / iti-evaM tathAvidha: vAstavaH samAnapariNAma eva samAnabuddhi-zabdadvayapravRttini-25 mittamiti nigamanam // - yayevamityAdi / yadyevaM kathaM kacit-pradhAnezvarAdikAryatvAdau tavyatirekeNApi-pradhAnezvarAdikAryatvavyatirekeNApi asyeti prakramAt samAnabuddhizabdadvayasya, pravRttirbhavatIti yathoktaM prAgiti / etadAzakyAha-nanvityAdi / nanu cAsyetyayuktam / kathamityAha-vastunivandhanasya-samAnabuddhi-zabdadvayasya 30 'bhAvasya parikalpita.' iti k-paatthH| 2 'pattiH' iti u-paatthH| 3 'yadevamukkA' iti gh-s-paatthH|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) tadarzanasya ca tadAbhAsaviSayatvenAvirodhAt , anyathA pratyakSasthApi aviSayatvApattiH / iti samAnapariNAma eva sAmAnyam // ___ yatazcaivamato na ya evAsAvekasmin vizeSe sa eva vishessaantre| kiM tarhi ? samAnaH / iti kutaH sAmAnyavRttivicAroditabhedadvayasamutthAparAdhAvakAza iti ? / na caivaM sati parasparavilakSaNatvAd vizeSANAM samAnabuddhi-zabdadvayapravRttyabhAvaH, satyapi vailakSaNye samAnapariNAmasAmaya'taH pravRtteH, asamAnapariNAmanivandhanA ca *vishessbuddhirih| iti ythoditbuddhi-shbddvyprvRttiH| tathA coktam (svo0 vyA0) tanyatirekeNa-vastuvyatirekeNa kadAcidapyapravRttaH ghaTa-zarAvAdiSviva himA. jhArAdiSvadarzanAditi bhAvanA / tathAtaddarzanasya ca-saGketavipralambhadvAreNa samAnabuddhizabdadvayadarzanasya ca pradhAnezvarAdikAryatvAdau tadAbhAsaviSayatvena15 samAnabuddhizabdadvayAbhAsaviSayatvena avirodhAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha anyathA-evamanabhyupagame pratyakSasyApi nirvikalpakasya kimityAha-aviSayatvApattiH avigAnena tathA'nubhavAderadhikRtabuddhyAkAra'pi bhAvAt tasya ca nirviSayatvAt , na caitadevam / iti-evaM samAnapariNAma eva sAmAnyamiti mahAnigamanam // 20 yatazcetyAdi / yatazca evamato na ya evAsau-samAnapariNAmaH ekasmin vizeSe-ghaTAdau sa eva vizeSAntare-zarAvAdau / kiM tarhi ? samAnaH / iti-evaM kutaH sAmAnyavRttivicAroditaM ca tad bhedadvayaM ca-dezakArvyarUpaM vikalpadvayamiti vigrahaH, tatsamutthAzca te'parAdhAca-sadezatvapra saGgAdayaH teSAmavakAzaH kutaH ? naiva, samAnapariNAmasya tadvilakSaNatvAditi / 25 na caivamityAdi / na caivaM sati parasparavilakSaNatvAd vizeSANAMghaTa-zarAvAdInAM samAnavuddhi-zabdadvayapravRttyabhAvo himA-'GgArAdInAmiva / kuta ityAha-satyapi lakSaNye samAnapariNAmasAmarthyataH pravRtteH kAraNAt samAnabuddhi-zabdadvayaseti / vyatirekamAha-asamAnapariNAmanibandhanA ca vizeSabuddhiriha, prakrame ghaTa-zarAvAdibuddhivat / iti evaM 30 yathoditabuddhi-zabdadvayapravRttiH, samAnabuddhi-zabdadvayapravRttirityarthaH / tathA 1 'pravRttiH tatsamAna.' iti ka-pAThaH /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 293 (mUlam ) "vastuna eva samAnaH pariNAmo yaH sa eva sAmAnyam / asamAnastu vizeSo vastvekamanekarUpaM tu // " tatazca tad yata eva sAmAnyarUpam , ata eva vizeSarUpam , 5 samAnapariNAmasyAsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, yata eva ca vizeSarUpamata eva sAmAnyarUpam , asamAnapariNAmasthApi samAnapariNAmAvinAbhAvAditi / na cAnayorvirodhaH, anyonyavyAtivyatirekeNobhayorasatvApatteH, ubhayorapi svasaMvedanasiddhatvAt, saMvedanasyobhayarUpatvAt , ubhayarUpatAyAzca vyavasthApitatvAt // 10 __ yaccoktam-'sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgaH' ityAdi tadapi jinamatA (kho0 vyA0) coktamityadhikRtArthaprasAdhakaM jJApakamAha-vastuna eva-ghaTAdeH samAnaH pariNAmo yaH-mRdAdiH sa eva sAmAnyam , asamAnastu vizeSa:-ava- 15 svAdiH / vastvekamanekarUpaM tu-sAmAnyavizeSobhayarUpamapi tdnektvto'nekruupmityrthH|| / tatazcetyAdinA mUlapUrvapakSagranthaM pariharati-tatazca tat-vastu ghaTAdi yata eva sAmAnyarUpaM mRdAyAtmakatayA ata eva kAraNAd vizeSarUpamUrkhAdirUpApekSayA / kuta ityAha-samAnapariNAmasya prastutasya, asamAnapariNAmA-20 vinAbhUtatvAt, vizeSapariNAmAvinAbhUtatvAdityarthaH / yata eva ca kAraNAd vizeSarUpamUrkhAdyapekSayA ata eva sAmAnyarUpaM mRdAdyAtmakatayA / bhAvanAmAha--asamAnapariNAmasyApi-UrdhvAdirUpasya samAnapariNAmAvinAbhAvAtU-mRdAdipariNAmAvinAbhAvAditi / na cAnayoH-samAnAsamAnapariNAmayorvirodhaH / kuta ityAha-anyonyavyAsivyatirekeNa vinA 25 ubhayoH-samAnAsamAnapariNAmayorasattvApatteH, ApattiH prAk pradarzitaiva, tathA ubhayorapi khasaMvedanasiddhatvAt tathA'nubhavabhAvena / ata evAha-saMvedanasyobhayarUpatvAt sAmAnyavizeSobhayapikSayA, ubhayarUpatAyAzca saMvedanasya vyavasthApitatvAda'dhaH, 'na cAnayovirodhaH' iti kriyAyogaH // yaJcoktaM pUrvapakSagranthe-sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastuna:-30 ghaTAdeH sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGga ityAdi, tadapi 1 AryA / 2 viMzatitame pRSThe / 3 'vinA' iti pATho nAsti gh-pustke| 'deva' iti hupaatthH| 5 viMzatitame pRsstthe|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam ) nabhijJatAsUcakameva kevalam , na punariSTArthaprasAdhakamiti / na hi 'madhuraka-laDDukAdivizeSAnantaraM sarvathaikasvabhAvamekamanavayavaM sAmAnyam' ityabhidadhati jainAH, ataH kimucyate-'na viSaM viSameva, modakAdhabhinnasAmAnyAvyatirekAt' ityAdi / kiM tarhi ? samAnapariNAmaH / sa ca bhedAvinAbhUtatvAt na ya eva viSAdabhinnaH sa eva modakAdibhyo'pi, sarvathA tadekatve samAnatvAyogAt // - syAdetat samAnapariNAmasyApi prativizeSamanyatvAdasamAnapari10NAmavat tAvAnupapattiriti / etadapyayuktam, satyapyanyatve samAnAsamAnapariNAmayorbhinnasvabhAvatvAt / tathAhi-samAnadhiSaNA-dhvaninibandhanasvabhAvaH samAnapariNAmastathA viziSTabuddhyabhi (svo0 vyA0) kimityAha-jinamatAnabhijJatAsUcakameva kevalam , na punariSTArthaprasA15 dhakaM vastvanupapattiriSTo'rtha iti na tatprasAdhakam / kathamityAha-na hItyAdi / na yasmAnmadhuraka-laDDakAdivizeSAnarthAntaramabhinnaM sarvathaikakhabhAvamekamanavaya sAmAnyamityabhidadhati jainA:-bhaNantyAhatAH / ataH kimucyate'nabhyupagatopAlambhaprAyaM yaduta 'na viSaM viSameva, modakAdyabhinnasAmAnyAvyatirekAt' ityAdi / kiM tarhi ? / samAnapariNAmaH sAmAnyami20 tyabhidadhati jainA iti / sa ca-samAnapariNAmaH kimityAha-bhedAvinAbhUtatvAt kAraNAnna ya eva viSAdabhinnaH sa eva modakAdibhyo'pi / kathaM netyAha-sarvathA tadekatve-samAnapariNAmaikatve samAnatvAyogAt / na hyekaM samAnamiti bhAvanA // syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase samAnapariNAmasyApi25 mRdAdyAtmakasya prativizeSa-vizeSa vizeSa prati ghaTa-zarAvAdilakSaNam , anyatvAt kAraNAt , asamAna pariNAmavaditi nidarzanaM tadbhAvAnupapatti:samAnapariNAmabhAvAnupapattiriti / etadAzaGkayAha-etadapyayuktam / kathamityAhasatyapyanyatve samAnapariNAmasya prativizeSa samAnAsamAnapariNAmayoH uktalakSaNayobhinnakhabhAvatvAt / bhinnasvabhAvatvamevAha tathAhItyAdinA / tathA30 hItyupapradarzane / samAnadhiSaNA-dhvaninibandhanasvabhAvaH-tulyabuddhi-zabdahetukhabhAvaH samAnapariNAmo yataH khalu ghaTa-zarAvAdiSu mRnmRdityavizeSeNa bhavato
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam ) dhAnajananasvabhAvastvitaraH / iti yathoktasaMvedanAbhidhAnasaMvedyAbhidheyA eva ca viSAdaya iti pratItametat, anyathA yathoktasaMvedanAdyabhAvaprasaGgAt / ato yadyapi dvayamapyubhayarUpaM tathApi 5 viSArthI viSa eva pravartate, tadvizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinA bhUtatvAt, na tu modake, tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAt tadvizeSapariNAmasyeti, ataH prayAsa mAtra phalA pravRttiniyamocchedacodaneti // 295 etena 'viSe bhakSite modako'pi bhakSitaH syAt' ityAdyapi prati 10 kSitamavagantavyam, tulyayogakSematvAditi / yacApareNApyuktam"sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH" ityAdi tadapi kUTanaTanRtta( svo0 vyA0 ) dhiSaNA- dhvanI tathA viziSTabuddhyabhidhAnajanana svabhAvastvitaro'samAnapariNAmaH, yataH khalu ghaTAdiSveva ghaTaH zarAvamityAdivizeSeNa bhavato buddhyabhidhAne / 14 iti - evamadhikRtodAharaNApekSayA bhAvArthamabhidhAya pUrvapakSopanyasta bhedApekSayA prakrAntanigamanAyAha-yathoktasaMvedanetyAdi / yathokte ca te saMvedanA -'bhidhAne ca tayoH saMvedhAbhidheyA iti vigrahaH, evambhUtA eva ca viSAdayaH / tathAhi - sat saditi viSAdayaH saMvedyante abhidhIyante ca tathA viSamodaka iti - evaM ceti pratItametat, anyathA - yathoktasaMvedanAbhidhAnasaMvedyAbhidheyatvAbhAve yathokta- 20 saMvedanAdyabhAvaprasaGgAt / 'Adi' zabdAda yathoktAbhidhAnagrahaH / ato yadyapi dvayamapi viSaM modakazceti ubhayarUpaM - sAmAnyavizeSarUpaM tathApi vidyArthI pramAtA viSa evaM pravartate / kuta ityAha- tadvizeSapariNAmasya eva - viSavizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinA bhUtatvAt viSasamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt na tu modakena punarmodake / kuta ityAha- tat - 25 samAna pariNAmAvinA bhAvAbhAvAt - modakasamAna pariNAmAMvinAbhAvAbhAvAt tadvizeSa pariNAmasyeti - viSavizeSa pariNAmasyeti / ataH uktanyAyAt prayAsamAtraphalA pravRttiniyamocchedacodanA pUrvapakSasambandhinI iti // , etenetyAdi / etena - anantaroditena granthena 'viSe bhakSite modakospi bhakSitaH syAt' ityAdyapi pUrvapakSoktaM pratikSiptamavagantavyam, tulya - 30 yogakSematvAditi / yaccApareNApyuktam- "sarvasyobhayarUpatve tadvi 1 23tame pRSThe / 2 'vinA bhAvAt' iti Ga-pAThaH / 3 ' anutanyAyAt' iti ka-pAThaH / draSTayaM 21 tamaM pRSTam / 5 23 me pRSThe /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ tRtIyaH (mUlam) miva avibhAvitAnuSThAnam, na viduSAM manoharamityapakarNayitavyam , vastutaH pradattottaratvAt, sAmAnyavizeSarUpasya vastunaH samyavya5vasthApitatvAt , anyatra ca prapaJcena nirAkRtatvAt / tathA coktam "samAnetarabuddhizca prtivstuupjaayte|| satruSTaH saddadhItyAdirUpA tanizcayAtmikA // 1 // nauSTrayAdi sattvabhinnaM cet nanu tat kena ceSyate ? / abhede na vigAnaM ced dhiyAM tat kiMkRtaM nanu ? // 2 // bhede tu tadasattvaM cet kaH kimAhAtra vastuni / kathaM tadbhAva iSTazced bhedAbhedavikalpataH // 3 // (kho0 vyA0) zeSanirAkRteH" ityAdi, tadapi kUTanaTanRttamiveti nidarzanam , avibhAvitAnuSThAnaM darzanabhAvArthaparijJAnazUnyatvena na viduSAM manoharamiti kRtvA'pa5 karNayitavyam-na zrotavyam / kuta ityAha-vastutaH pradattottaratvAt , tathA sAmAnyavizeSarUpasya vastunaH samyag vyavasthApitatvAt, anyatrasyAdvAdakucodyaparihArAdau prapazcena nirAkRtatvAt aparasyoktasya / tathA coktamiti jJApakamAha-samAnetarabuddhizca-samAna vizeSabuddhizca prativastuvastu vastu prati prativastu upjaayte| kiMviziSTetyAha-santuSTaH saddadhItyAdi20 rUpA tannizcayAtmikA-uSTrAdinizcayAtmikA / 1 / nauSTyAdi sattvabhinnaM cet auSTrayamuSTratvam , 'Adi'zabdAd dravyatvAdigrahaH, sattvaM bhinnaM cet , tatazca sanmAtramevaita~dityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-nanu tat kena ceSyate nauSTrayAdi sattvabhinnamiti ? / abhede na vigAnaM cedauSTrayAdi-sattvayoH sanmAtramevaitadevamiti bhAvaH / etadAzaGkayAha-dhiyAM-buddhInAM tat-vigAnaM kiMkRtam ? nanu asti 25 caitadAsAmuSTra-dravya-sabuddhInAM mitho vailakSaNyena / 2 / bheda ityAdi / bhede punarauSTrayAdi-sattvayoH tadasattvaM cedauSTrayAdyasattvaM sattvAdanyatvena / etadAzaGkayAhakaH kimAha atra vastuni ? / bhede sati tadasattvameva bhavatItyarthaH / kathaM (vivaraNam) (20) tannizcayAtmiketi / sAmAnyavizeSanizcayakhabhAvA tannityAdikA sAmAnya30 nizcayarUpA; uSTra ityAdikA tu vizeSanizcayasvarUpA ityarthaH / / 1 sthAdvAdakucodyaparihArAdau / 2-4 anuSTup / 5 'samAnabuddhi vizeSazca' ivi ng-paatthH| 6 'auSTrAmuSTra' iti k-paatthH| 7 diti bhAvaH / etadA0' iti -pAThaH /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmuni candrIya vivaraNayuttam (mUlam ) anyonyavyAptitazcAyaM sasvoSTatvAdidharmayoH / siddha ekAntabhedAdityAgAjjAtyantarAtmakaH // 4 // nasattvaM kiJcidauSTyAdidharmAntaravivarjitam / tad vA sattvavinirmuktaM kevalaM gamyate kvacit // 5 // ' tato'sat tat tathA nyAyAdekaM cobhayasiddhitaH / anyatrAto virodhastadabhAvApattilakSaNaH // 6 // evaM cobhayarUpatve tadvizeSanirAkRtiH / asiddhA nAnyato'bhinnaM yadanyatrApi vartate // 7 // pravRttiniyamo'pyevaM dadhi khAdeti yujyate / coditasyeha dayeva yadvizeSeNa codanA // 8 // ato'styatizayastatra yena bhedena vartate / sa dayevetyado neti savyatvAnuvedhataH // 9 // ( kho0 vyA0 ) tadbhAvaH - auSTryAdisattAlakSaNaH iSTazcet etadAzaGkayAha-bhedAbhedavikalpataH bhedAbhedAtmako vikalpaH, vikalpaH - bhedastataH sattvAt kathaJcid bhedeneti yo'rthaH / 3 / anyonyavyAptitazca kAraNAdayaM bhedAbhedavikalpaH sattvoSTratvAdidharmayoH siddhaH - pratiSThita ekAntabhedAdityAgAt sarvathA bhedAbhedatyAgAt jAtyantarAtmaka iti / 4 / etadbhAvanAyaivAha-na sattvamityAdi / na 20 sattvaM kiJcidauSTrryAdidharmAntaravivarjitaM tat-auSTyAdi vA savavinimuktaM kevalaM gamyate kacit / 5 / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - tato'sat tat sattvAdi tathA - itaretarabhedena nyAyAt-nyAyena kevalAnavagamanAt, ekaM ca asat tat ubhayasiddhitaH - sattvauSTyAdyubhayopalabdheH anyatra - ekAntabhedAdau ato virodhastadabhAvApattilakSaNaH tayoH sattvoSTatvAdyayorabhAvApattiH saiva 25 lakSaNaM yasya sa tathA / 6 / evaM cetyAdi / evaM ca-uktanItyA ubhayarUpatve satyuSTrAdeH kimityAha tadvizeSanirAkRtiH - uSTratvAdivizeSanirAkRtiH asiddhA / kathamityAha - nAnyataH - danaH abhinnaM sattvaM yat - yasmAdanyatrApi - uSTrAdau vartate / kiM tarhi ? AtmIyameva / 7 / tatazca pravRttiniyamo'pyevaM dadhi khAda iti evaM yujyate coditasyeha dabhyeva / kuta ityAzaGkayAha-yadvizeSeNa codanA 20 dadhi khAdetyevam, na punaruSTraM dhAveti / 8 / ata ityAdi / ato'styatizayaH adhikAraH ] 297 1-6 anuSTup / 7 'sattvauSTrayAdi0' iti gha-pAThaH // 8 'dibhedAntaravivarjitaM ' iti ka-pAThaH / 9 'ekaM vA'sat' iti U-pAThaH / 10 'sattvauSTra0' iti dha-pAThaH / anekAnta0 38 10 15
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH tataH so'sti na cAnyatra na cApyanubhayaM param / evaM tattvavyavasthAyAmavayaM nAsti kiJcana // 10 // sarvathA kSaNikatve ca prtiityotpaadvaadinH| sarvasya sarvakAryatvaprAptyA'bhedo bhavedapi // 11 // kSIroSTrAnantaraM bhUtenyAyAd ddhyussttryorytH| dvayakAryatvayogena niyamAt tulyarUpatA // 12 // na cet tattatsvabhAvatvAt na tat tAbhyAM pRthaDUmatam / tacAviziSTaM sarveSAmasatAmiti bhAvyatAm // 13 // (kho0 vyA0) vizeSapariNAmaH tatra-dani yena kAraNena bhedena vartate, tathA coditaH puruSaH / na caivamapi pareSTasiddhirityAha-sa dadhyevetsado na etannaikAntena ! kuta ityAha sadravyatvAnuvedhataH kAraNAt kevalasya dadhiparyAyasyAbhAvAdityarthaH / 9 / tata 15 ityAdi / tataH so'styatizayo dani, na cAnyatra-uSTre'sau, tanniyatatvAt / na cApyanubhayaM paraM tattvam , uktavat samAnAsamAnobhayapariNAmarUpatvena / evaM tattvavyavasthAyAM satyAM avayaM-pApaM nAsti kiJcana / 10 / parapakSe tvayaM doSa evetyAha-sarvathetyAdi / sarvathA kSaNikatve ca, niranvayakSaNikatva ityarthaH, pratItyotpAdavAdinaH parasya, sarvasya-dadhyAdervastuna iti prakramaH, sarvakArya20 tvaprAptyA-uSTrAdikAryatvaprAptyA hetubhUtayA abhedo dUSaNametad bhavedapi / 11 / etadevAha-kSIroSTrAnantaraM bhUteH-utpattenyoyAjagati sadA tadbhAvena dadhyuSTayoH, yato dvayorapIha prakrame, dvayakAryatvayogena hetunA niyamAt, tulyarUpatA, paranItyA dvayorapi tavayAdutpatterityarthaH / 12 / na cedityAdi / na cet tulyarUpatA tattatsvabhAvatvAt-tayordadhyuSTrajananasvabhAvatvAt / etadAzaGkayAha-na 25 tat-tatsvabhAvatvaM tAbhyAM dadhyuSTrAbhyAM pRthaGmataM-arthAntarabhUtamiSTam / kiM tarhi ? dadhyuSTrAveva dvAvapi tatsvabhAvatvam / taca-tatsvabhAvatvaM ca tettattvarUpameva aviziSTa-tulyaM sarveSAmasatAM-khara-viSANAdInAmiti bhAvyatAmetat / tatazca tayordadhyuSTrajananasvabhAvatvAdityetadevAsat, kintu tayorasajananasvabhAvatvA (vivaraNam) 30 (15) tanniyatatvAditi / tasmin-dani niyatastasya bhAvaH-tattvaM tasmAt / / 1-4 anuSTup / 5 'pravartate' iti gha-DA-pAThaH / 6 etadekAntena' iti gha-pAThaH / 7 'kSaNika ityarthaH' iti gh-paatthH| 8 'dvaye kAryaH' iti u-pAThaH / 9 'tatsvarUpameva' iti ghapAThaH / 10 'nAmapi bhAvyatA0' iti k-paatthH| 11 'dadhani yatastanniyatastasya' iti ca-pAThaH /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 299 (mUlam) viziSTatatvabhAvatvakalpanA ca na yujyte| viziSTopAdhyabhAvena bhAve cAsyAnvayo dhruvH|| 14 // abhinndeshruupaadibhaave'pyesso'nivaaritH| na caikAntika evAyaM dhUmAdAvanyathekSaNAt // 15 // evaM sanyAyataH siddha ubhaye'pyubhayodbhave / codane'nyatarasyeha pravRttau niyamaH kutaH ? // 16 // ubhayostulyarUpatvAd niraMzatvAca sarvathA / vizeSAsambhavAd dhvAntamavadhUya vicintyatAm // 17 // 10 evaM sarvatra saMyojyaH pravRttyaniyamo budhaiH| prakrAntArthAnusAreNa lezatastu nidarzitaH // 18 // "6 ityAdi / (svo0 vyA0) diti nyAyyamiti / 13 / tathA cAha-viziSTetyAdi / viziSTatatvabhAva-15 tvakalpanA ca-dadhyuSTrajananasvabhAvatvakalpanA ca na yujyte| kena hetunesAha-viziSTopAdhyabhAvena, tadA sarvathA dadhyAyabhAvenetyarthaH / bhAve cAsyaviziSTasyopAdheH kimityAha-anvayo dhruvaH bhAvikAryArthAzUnyatayA, tasyaiva tathopAdhitvayogAditi / 14 / abhinnetyAdi / abhinnadezarUpAdibhAve'pi dadhyAdeH eSaH-anvayo'nivAritaH parasya / na caikAntika evAyam-abhinna-20 dezarUpAdibhAvaH / kuta ityaah-dhuumaadaavnythekssnnaat-bhinndeshruupaadibhaavkssnnaat| 15 / evamityAdi / evaM sanyAyataH siddhe sati ubhaye'pi-dadhyuSTrobhaye ubhayodbhave-dadhyuSTrobhayodbhave, ubhayamubhayajananakhabhAvamiti tulyAt svabhAvadvayAt upajAyamAnamubhayamapyetat tulyameva bhavatIti / evaM codane'nyatarasyeha dadhi khA~detyevaM pravRttI niyamaH kutaH? ubhayostadubhayasvabhAvajanyatvena tulyatvA- 25 diti / 16 / ata evAha-ubhayorityAdi / ubhayoH-dadhyuSTrayostulyarUpatvAt tadubhayajanakatvena niraMzatvAca sarvathA ekasvabhAvatvena, evaM vizeSAsambhavAt kAryadadhyuSTrayoriti sAmarthyam, dhvAntamavadhUya vicintyatA pravRttiniyamaH kuta ityetat / 17 / evamityAdi / evam-uktanItyA sarvatraviSa-modakAdau saMyojyaH pravRttyaniyamo budhaiH-paNDitaiH prakrAntArthAnusAreNa 30 dadhyuSTrayoH pareNopanyastatvAt lezatastu nidarzitaH pravRttyaniyama ityAdi / / 1-2 anuSTup / 3 'dvitaye' iti ga-pAThaH / 4-6 anuSTup / 7 'khAda pravRttau' iti gha-pAThaH /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) yaccoktam-'sarvavastuzabalavAdinaH kacidanyAsaMsRSTAkArabuddhyasiddheH tathAvAcakAbhAvAt saMhAravAdAnupapattiH, tatsiddhau vA tata 5eva tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiva' ityetadapyayuktam, sarvavastu zabalabhAve'pi tathAkSayopazemavatpramAturguNapradhAnabhAvena kacidanyAsaMsRSTAkArAyA buddheH siddheH, sannikRSTa-viprakRSTayoH pramAnoruSTra eva, saduSTAdibuddhibhedadarzanAd viprakRSTo hi tatra pramAtA tathA pratipattivIryato'pradhAnaguNabhUtamapi bhAvena guNabhUtoSTratvAdivi50 zeSaM paTupratItyapekSApAditapradhAnabhAvaM sanmAtramavaiti, yathA viziSTavastrAdau raktAdi, sannikRSTastvanyathApratipattibalena uktarUpamapi tattvatastathAgrahaNaguNopanatamukhyabhAvamupasarjanIkRtasattA (svo0 vyA0) yaccoktaM mUlapUrvapakSe-'sarvavastuzabalavAdinaH' ityAdi yAvat 'tatsiddhau 75 vA tata eva tatvabhAvabhedAttadekarUpataiva' iti etat prAga vyAkhyAtameveti na vyAkhyAyate / atra tu dUSaNamabhidhAtumAha-etadapyayuktam / kathamityAha-sarvavastuzavalabhAve'pi sati tathAkSayopazamavatmamAtuH, citrakSayopazamavata ityarthaH, guNapradhAnabhAvena-vakSyamANodAharaNagatena kacit-vastuni anyAsaM sRSTAkArAyA iva buddheH siddheH-upalabdheH / ihaiva bhAvArthamAha-sanikRSTaviprakR20 STayoH pramAtroruSTra eva vastuni, saduSTAdibuddhibhedadarzanAt / kathametadevamityAha-viprakRSTo hi tatra-uSTre pramAtA tathApratipattivIryataH-sAmAnyapratipattisAmayena apradhAnaguNabhUtamapi bhAvena-paramArthena 'sanmAtramavaiti' iti yogH| kiMviziSTamityAha-guNabhUtoSTatvAdivizeSaM guNabhUtaH-apradhAnabhUta uSTratvAdivizeSo yasmistat tathA / etadeva 'vizeSyate paTupratItyapekSayA25nizcayapratItyapekSayA ApAditaH pradhAnabhavo yasya tat tathA / evambhUtaM sanmAtramavaiti / nidarzanamAha-yathA viziSTavastrAdau paTAdirUpe raktAdi raktaM kimapIti / sannikRSTaH punaH pramAtA anyathApratipattibalena-tathApratipattivIryApekSayA, vizeSapratipattisAmarthyenetyarthaH, uktarUpamapi tattvataH apradhAnaguNabhUtamapi paramArthena 'uSTratvAdi' iti yogaH, 'avaiti' iti kriyAnuvRttiH / 30 etadeva vizeSyate-tathAgrahaNaguNena-vizeSagrahaNopakAreNa upanato mukhya 125tame pRSThe / 2 'zamavataH pramAtu.' iti ka-pAThaH 3 3 25 tame pRsstthe| 4 'zamavataH pramAtu.' iti ka-pAThaH / 5 apradhAnamata eva guNabhUtamityarthaH / 6 viziSyate yaduta pratItya0' iti k-paatthH|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) samAnarUpamuSTutvAdi raktAdAviva viziSTaM vastrAdIti / tathAkSayopazamavattvaM ca pramAtuH prabhAkharasya prakRtyA bodhahAsavRddhyupalabdheH AgantukakarmamalabhAvena dravyAdyavAtito'viruddhameva / na caitada buddhi- 5 dvayamapi na tannimittam, tadbhAvabhAvitvAvizeSAt / evamapyekasyAH anyathAkalpane'tiprasaGgateti tathAvAcakasyApi bhAvAt kathaJcit pravRttinimittabhedAt tathAsaMhAravAdopapattiH / zeSaM cAna( svo0 vyA0 ) bhAvo yasya tat tathA / etadeva vizeSyate - upasarjanIkRtaM sattAsamAna 10 rUpaM yasmiMstat tathA uSTratvAdyavaiti / raktAdAviva viziSTaM vastrAdIti nidarzanam, 'paTosyam' iti / tathAkSayopazamavattvaM ca citrakSayopazamavattvaM ca pramAtuH, 'aviruddhameva' iti yogaH / prabhAsvarasya prakRtyA - svabhAvena bodhahAsavRddhyupalabdheH kAraNAt kimityAha - AgantukakarmamalabhAvena hetunA dravyAyavAsitaH - dravya-kSetra kAla-bhava - bhAvAvApteH, aviruddhameva 'tathA 15 kSayopazamavattvam' iti kriyA nidarzitaiva / na caitadityAdi / na caitad buddhidvayamapi saduSTrAdipratibhAsam, na tannimittaM - noSTranimittam / kiM tarhi ? uSTranimittameva / kuta ityAha--tadbhAvabhAvitvAvizeSAt / tathAhi yathA sadbuddhiH uSTrabhAvabhAvinI, evamuSTrabuddhirapi / evamapyekasyAH, prakramAt samuddheH, anyathAkalpane-atannimittatvakalpane'tiprasaGgaH, uSTrabuddherapyatannimittatvaprasaGgAt / nAvi - 20 kalpabuddherabhede vikalpabhedo nyAyya iti / tatazca sthitametat evaM 'sarvavastuzabalabhAve'pi tathAkSayopazamavatpramAturguNapradhAnabhAvena kvacidanyAsaMsRSTAkArAyA iva buddheH "siddheH" iti / tathAvAcakasyApi bhAvAt tathA tena prakAreNa kvacidanyAsaMsRSTAkArasyeva vAcakasyApi zabdasyApi bhAvAt / bhAvazca kathaJcit pravRttinimittabhedAt guNapradhAnabhAvena, 'viprakRSTo hi tatra pramAtA tathApratipattivIrya- 25 to'pradhAnaguNabhUtamapi bhAvena guNabhUtoSTratvAdivizeSaM paTupratItyapekSApAditapradhAna( vivaraNam ) adhikAraH ] 301. (20-21) nAvikalpabuddherabhede vikalpabhedo nyAyya iti / na-naivAvikalpa buddheH abhede sati vikalpabhedo nyAyyaH- ghaTamAnakaH sanuSTra iti bhedenotpannAd vikalpayugalAdanumimImahe yaduta nirvikalpabuddhAvapi tadvastu dvisvabhAvaM pratibhAsitamiti // 30 1 'prasaGga iti' iti ga-pAThaH / 2 'zeSaM tvanabhyupa0' iti ga-pAThaH / 3 'yadA' iti ka- pAThaH / 4 'kasya ; prakramAt ' iti gha- pAThaH / 5 'siddhiriti' iti ka - pAThaH / 6 prekSyatAM 300 tasaM pRSTham }
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) bhyupagamAdeva na naH kSatimAvahati, kevalagrahaNapurassarasaMhAravAdAsiddheH, narasiMha- mecakavad vastuno jAtyantarAtmakatvAbhyupa5 gamAt ekasvabhAvatve tu kAryadvayAyogena dhIdhvanyabhAva eva, hetvabhede phalabhedAsiddheH // 302 [ tRtIyaH etena 'sarvAtmakatve ca bhAvAnAm' ityAdyapi pratyuktam, tulyayogakSematvAt, nirUpitavastuna eva tasya jJApakatvenAbhidhAnAt / evaM cAkrameNApyanekadharmake vastuni puraH sthite'pya sampUrNajJAna doSaH, 10 ( kho0 vyA0 ) bhAvaM sanmAtramavaiti' ityuktamityAdi / tatazcAsti kathaJcit pravRttinimittabhedo vAcakasyeti bhAvanIyam / tathAsaMhAravAdopapattiH tathA pradhAnaguNabhAvena saMhAravAdopapattiH 'satruSTraH sad dadhi' iti / zeSamityAdi / zeSaM tu pUrvapakSoktam'tatsiddhau vA tata eva ca tatsvabhAvabhedAt tadekarUpataiva' ityAdi, anabhyupaga15 mAdeva kAraNAt na naH kSatimAvahati - nAsmAkaM pIDAM prApayati / etadevAha - kevalagrahaNapurassarasaMhAravAdAsiddheH / asiddhizca narasiMha- mecakavat iti nidarzanam, vastunaH dadhyAdeH jAtyantaratvAbhyupagamAt / parasya tvayaM doSa eveti nidarzanAyAha - ekasvabhAvatve tu vastuno'bhyupagamyamAne kAryadvayAyogena hetunA, kimityAha-dhI- dhvanyabhAva eva - dvayorvI dhvanyorabhAva eva / kuta 20 ityAha- hetvabhede phalabhedAsiddheH kAraNAt / tatazcAjJAnAnabhidhAnena saMhAravAdAdicintA'nupapattiriti bhAvanIyametat // etena - anantaroditena vastunA 'sarvAtmakatve ca bhAvAnAm' ityAdyapi pUrvapakSoktaM pratyuktam / kuta ityAha- tulyayogakSematvAt anantaroditena / ata eva Aha-nirUpitavastuna eva tasya - 'sarvAtmakatve ca bhAvAnAm' ityAdeH 25 jJApakatvenAbhidhAnAt pUrvapakSe / evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA akrameNApi - yugapadapi anekadharmake vastuni puraH sthite'pi sati asampUrNajJAnadoSaH, ( vivaraNam ) (20-21) tatazcAjJAnAnabhidhAnena saMhAravAdAdicintA'nupapattiriti / pareNa hi me " jJAtameva satruSTra ityAdidhIdhvaninimittamataH kathamajAnAnaH san 30 saMhAravAdAdicintAM kuryAt ? || 1300 tame pRSThe / 225 tame pRSThe / 3 draSTavyaM 25tamaM pRSTham / 4 'jJAnameva' iti ca-pAThaH / 5 'pattireveti' iti ca-pAThaH /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 303 (mUlam) kramajJAnadoSazca pratyuktaH, tathAvidhAvaraNadoSatastadupapatteH / na hyarthasannidhirityavAyoginAM sarvAkArameva tadavagamaH, tasthAnekadharmatvAt, avagamasya ca kAraNAntarApekSatvAt / artho hi yathAdharmAbhyAsa- 5 mavagamaM janayati, yathA'GganArthaH sannidhAnAvizeSe'pi parivrATprabhRtInAM kuNapAdyavagamaM pratyAsattito vA, yathA janakAdhyApakaH sutasya janakAvagama, prakaraNApekSo vA yathA vaidyAdiH, tatkathAyAM prastutAyAM taddarzinAM tatrAnekadharmasambhave'pi vaidyAdyavagamamiti / na caikasthAnekatvavirodhena tatrAnekadharmatvAsambhavaH, ekatvAnabhyupagamAt, 10 (svo0 vyA ) sampUrNe tadayogAt, kramajJAnadoSazca akrame tadayogAdeva pratyuktaH / kathamityAha-tathAvidhetyAdi / tathAvidhAvaraNadoSataH asampUrNakramajJAnahetucitrakSayopazamanibandhanAvaraNadoSeNa tdbhaavopptteH-asmpuurnnkrmjnyaanbhaavopptteH| etatsamarthanAyAha na hItyAdinA / na hi arthasannidhiriti-evaM kRtvA ayoginAM-pramA- 15 tRNAM sarvAkArameva-dharmakAlayena tadavagamaH-arthAvagamaH / kuta ityAha-tasyaarthasya anekadharmatvAt / avagamasya ca prakramAt tatsambandhinaH kAraNA. ntarApekSatvAt tattaddharmAbhyAsAdi kAraNAntaramiti / ata evAha-artho yasmAd yathAdharmAbhyAsamavagamaM janayati, yasya yathA dharmAbhyAso yathAdharmAbhyAsam / nidarzanamAha-yathA'GganArtha:-rUyarthaH sannidhAnAvizeSe'pi sati pari-20 brAprabhRtInAM, parivAra-kAmuka-zunAmityarthaH, kuNapAdyavagamaM kuNapa-kAminIbhakSyAvagamaM pratyAsattito vA artho hyavagamaM janayati / nidarzanamAha-yathA janakAdhyApakaH sutasya janakAvagamaM nAdhyApyAntarasyevopAdhyAyAvagamam , yatastamAyAntaM dRSTvA eka evamAha-'tAta Agacchati', aparaH punaH 'upAdhyAya Agacchati' iti / prakaraNApekSo vA yathA vaidyAdiH, 'Adi'zabdAd dAtRtvAdidharma-25 grahaH, tatkathAyAM prastutAyAM, vaidyAdikathAyAmityarthaH, taddarzinAM-vaidyAdidarzinAM pramAtRRNAM tatra-vaidyAdau anekadharmasambhave'pi dAtRtvAdidharmApekSayA vaidyAdyavagamamiti / tad yathA-'vaidya Agacchati', 'dAtA''gacchati' iti / na caikasya vastuno'nekatvavirodhena tatra-vastuni anekadharmatvAsambhavaH / kuta ityAhaekatvAnabhyupagamAt tasya ekAnekaM tadabhyupagamyata ityAha-ekAneke 30 1 tattathAvidhA.' iti g-paatthH| 2 'ya eva bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajIvasaMyogayogyatAdilakSaNaH' ityadhikaH ka-pAThaH /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) ekAneke ca virodhAsiddheH, itaretarAnuvedhAt , jAtyantarAtmakatvopa patteH, tathAsaMvedanAdityuktaprAyam // 5 na ca sarvathA sadRzAnubhavanimittAH kuNapAdivikalpA iti atatkAraNAtatkAryavyAvRttAnAM sadRzatvAbhyupagamAt , tadanubhavAnAM ca atatkAryavyAvRttyasiddheH, bhinnajAtIyavikalpanibandhanatvAt (kho0 vyA0) | ca jAtyantarAtmake vastuni virodhAsiddheH anekatvasya / asiddhizca itaretarAnu10 vedhAt, ekatvAnekatvayoriti / adhikRtAnuvedhazca jaatyntraatmktvopptteH| etacca tathAsaMvedanAt-jAtyantarAtmakatayA ekatvAnekatvasaMvedanAdityuktamAyaMprAyeNoktam // na cetyAdi / na ca sarvathA sadRzAnubhavanimittAH skhalakSaNAnubhavamadhikRtya kuNapAdivikalpA iti / kuta ityAha-atatkAraNAtatkAryebhyo 15 vyAvRttA iti vigrahasteSAM sadRzatvAbhyupagamAt anubhavAnAM ghaTAnubhavAnAmiva tadanubhavAnAM ca-kugapAdivikalpAnubhavAnAM ca atatkAryavyAvRsyasiddheH / asiddhizca bhinnajAtIyavikalpanibandhanatvAt tadanubhavAnAM (vivaraNam ) (13) sadRzAnubhavanimittA iti / ekAkArA ekaskhalakSaNAnubhavAH paribATa20 kAmuka-zunAM pramadAtanavo'bhUvan paraM vikalpA nAnA prakArA jAyanta iti pareSAmabhiprAyaH // (14-15) atatkAraNAtatkAryebhyo vyAvRttA iti / dvividhaM hi bauddhamate sadRzatvanibandhanam-'atatkAraNavyAvRttiratatkAryavyAvRttizca / yathA sarva eva ghaTAnubhavA atatkAraNacyAvRttAH sa ghaTaH kAraNaM yeSAM te tatkAraNaghaTAnubhAvAH, 25 na tatkAraNA atatkAraNA:-paTAdyanubhavAstebhyo vyAvRttatvAd ghaTAnubhavAnAM te tathA ta evAtetkAryavyAvRttAH / tadghaTavikalpalakSaNaM kArya yeSAM ghaTAnubhavAnAM te tatkAryAH, na tatkAryAH atatkAryAH-paTAdyanubhavAstebhyo vyAvRttatvAd ghaTAnubhAvAnAm / eteSu tu kAmukAdyanubhaveSu atatkAraNavyAvRttirasti sarveSAmevaikAlambanatvAt , na tvatatkAryavyAvRttibhinnavikalpalakSaNakAryajanakatvAt teSAmiti / / 1 'adhikRtopapattizca' iti ka-pAThaH / 2 'lakSaNAsu pari0' iti ka-pAThaH / 3 'pramadAtaH nAvabhUvan' iti ca-pAThaH / 4 'atatkAraNapravRtti0' iti c-paatthH| 5 'tatkAryavRttAH' iti c-paatthH|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 305 (mUlam) kuNapa-kAminyAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAbhyupagamAt tadanabhyupagame'tiprasaGgaH, rUpa-rasAdivikalpAnAmapyabhinnajAtIyatvApatte, tathA ca tadanubhavAnAM sahazateti ruuprsaadibhedaabhaavH|bhinnendriyaa-5 nubhavanibandhanatvAt tadvikalpAnAmayamadoSa iti cet, evamapi sitetarAdibhedAbhAvaprasaGgA, tadvikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiddheH, sarveSAmeva teSAM cAkSuSatvAditi // na ca bhinna vikalpopAdAnavAsanAsahakAribhAvatastadanubhavasyA (kho0 vyA0) kathametadevamityAha-kuNapa-kAminyAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAbhyupagamAt / tadanabhyupagame-kuNapAdivikalpAnAM bhinnajAtIyatvAnabhyupagame'tiprasaGgaH / kthmityaah-ruuprsaadiviklpaanaampybhinnjaatiiytvaaptteH| tataH kimityAha-tathA cetyAdi / tathA ca tadanubhavAnAM-rUparasAdyanubhavAnAM sadRzateti kRtvA / kimityAha-rUparasAdibhedAbhAvaH, rUpamAtra rasAdimAnaM 15 vA jagat syAdityarthaH / bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAt-cakSUrasanAdIndriyAnubhavanibandhanatvAt tadvikalpAnAM-rUparasAdivikalpAnAm ayaM-rUparasAdibhedAbhAvalakSaNo doSo'doSa iti cet, bhinnendriyAnubhavajatvena bhinnajAtIyA eva rUparasAdivikalpAH, tannibandhanAzcAnubhavAH, taddhetavo rUpAdayazceti na rUparasAdibhedAbhAva ityarthaH / etadAzaGkayAha-evamapItyAdi / evamapi-bhinnendriyAnubhavani-20 bandhanatvena tadvikalpAnAmuktadoSAdoSatve'pi sitetraadibhedaabhaavprsngg:shuklkRssnnaadibhedaabhaavprsnggH| kuta ityAha-tadvikalpAnAM-sitatarAdivikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiddheH / asiddhizca sarveSAmeva teSAMtadvikalpAnAM cAkSuSatvAditi // ihaiva prastAva iti lezato yogAcAra'matamadhikRtyAha-na cetyAdi / na ca 25 bhinna vikalpopAdAnavAsanAsahakAribhAvataH kAraNAt tadanubhavasya (vivaraNam) (25-26) na ca bhinna vikalpopAdAnavAsanAsahakAribhAvataH kAraNAt tadanubhavasyati / ayamatrAmiprAya:-yo'yaM bAhyagrAhyAkAravikalo nirvikalpo bodhaH sitAdirUpaH, sa bhinnavikalpopAdAnabhUtAnAM nAnAprakAravAsanAnAM sahakAritvaM sama.30 valamnya prabhUtavikalpaheturbhavatIti // 1 'kuNapAnAmityAdivikalpAnAM' iti uu-paatthH| 2 'mukkadoSatve'pi' iti ka-ha-pAThaH / anekAnta039
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) yamadoSaH, sarvathaikakhabhAvatve tasyAnekasahakAritvAnupapatteH tadanyatamasahakAryekakhabhAvatvenAnyatra tAvavirodhAdityuktaprAyameva / 5tataH kathaJcidU bhinnadharmaviSayA eva kuNapAdyavagamA iti / tathAhi bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNa eva strIzarIradharmaH kuNapAvagamasya nimittam, tathAvidhecchAkAmAdimajIvasaMyogayogyatAlakSaNastu (kho0 vyA0) sitAunubhavasya ayaM-tadvikalpAnAM bhinnendriyAnubhavanibandhanatvAsiGkhyA site0 tarAdibhedAbhAvaprasaGgalakSaNo dosso'dossH| kuta ityAha-sarvathaikakhabhAvatve sati tasya-tadanubhavasya, kimityAha-anekasahakAritvAnupapatteH anekeSAM-bhinnavikalpopAdAnavAsanAdInAM sahakAritvAnupapatteH / anupapattizca tadanyatamasahakAryakasvabhAvatvena-sitAdivikalpopAdAnAnyatamavAsanAsahakAryekakhabhAvatvena hetunA anyatra-vAsanAntare tadbhAvavirodhAt-sahakAribhAvavirodhAt , sitA5 dhanubhavasya hyanekasahakAritve sati AntarasitAdibhAvenAdhikRtadoSo na doSa iti bhavati, na caitadevam , ityuktaprAyameva / tata ityAdi / tataH-tasmAt kathacid bhinnadharmaviSayA eva kuNapAdivikalpA iti sthitametat / etadeva vizeSeNAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / bhAvI cAsau jIvaviyogazceti vigrahaH, tasya yogyatA bhAvijIvaviyogayogyatA saiva lakSaNaM yasya sa 20 tathA, sa evambhUtaH strIzarIradharmaH kuNapAvagamasya nimittam / tathA tathAvidhAH-atattvapravartakAH, tathAvidhAzca te icchAkAmAdayazceti samAsaH 'Adi'zabdAt (vivaraNam) (14-15) sitAdyanubhavasya hyanekasahakAritve sati AntarasitAdibhAvenAdhikRtadoSo na doSa iti bhavatIti / atraivamakSarayojanA adhikRtadoSo na doSa 25 iti na bhavati / kasmin satItyAha-anekasahakAritve / kasyetyAha-sitAunubhavasyanirvikalpasitAdibodhalakSaNasya / kenahyanekasahakAritvamityAha-AntarasitAdibhAve. neti / ayamatra paramArthaH-AntarasitAdivAsanAvizeSANAmanekeSAM sahakAritve sati adhikRtAnubhavasyAdhikRtadoSa ekasmAdanekasahakAritvakAryajananalakSaNo'doSo bhavati / na caitad yujyate, AntarANAM sitAdInAmanekeSAmabhAvAt , jJAnamAtrasyaikarUpasyAbhyu30 pagamAt, anubhavasya caikarUpasyAnekavAsanAsahakAritvasthAbhAvAt , anyathaikatvA yogAditi // 1 'gamanimittaM' iti g-paatthH| 2 'gamanimittaM' iti ka-pAThaH /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 307 (mUlam) kAminyavagamasya, kSudrajantuparibhogakSudapanodayogyatAlakSaNa eva tu bhkssyaavgmsyeti| na ca ya eva bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajIvasaMyogayogyatAdi-5 lakSaNA, phalabhedAt, tathAvidhaviyogaramaNayogAdInAM taithopalabdheH, lokAnubhavasiddhatvAt, anyathA bhedavyavasthA'yogAditi / evaM janakatvA-'dhyApakatva-vaidyatva-dAtRtvAdInAmapi kathavid bhedaH avaseyaH, phalabhedAnyathAnupapatteH, tasya cAdhyakSasiddhatvAt , janakatvasyaivAdhyApakatve tasyApi tattvAt pitrAderapi putratvAdiprasaGgA, 30 (stro0 vyA0) madana-kAmagrahaH, te'sya vidyanta iti tathAvidhecchAkAmAdimAn, evambhUtazvAsau jIvazceti, tena saMyogayogyatA saMyogaH--sambhogastasya yogyatA, saiva lakSaNaM yasya sa tathoktaH / 'tu'zabdaH 'punaH'zabdArthaH / evaMlakSaNaH punaH strIzarIradharmaH kAminyavagamasya nimittamiti / tathA kSudrajantoH -zva-zRgAlAdeH 15 paribhogena-bhakSaNena kSudapanoda:-bubhukSApanayanaM tasya yogyatA, saiva lakSaNaM yasya sa tathA / evambhUtaH punaH strIzarIradharmaH, bhakSyAvagamasyeti bhakSyAvagamanimittam / na cetyAdi / na ca ya eva bhAvijIvaviyogayogyatAlakSaNaH strIzarIradharmaH sa eva tathAvidhecchAkAmAdimajIvasaMyogayogyatAdilakSaNaH strIzarIradharma iti vrtte| 'Adi'zabdAt kSudrajantuparibhogakSuda-20 panodayogyatAlakSaNadharmagrahaH / kuto na cetyAha-phala bhedAt / phalabhedazca tathAvidhaviyogazca ramaNayogAdayazceti samAsaH teSAM tthoplbdheH-bhedenoplbdhH| tatra tathAvidhaviyogaH-bhAvijIvaviyogaH, ramaNayogaH-'saMyogaH, 'Adi'zabdAt kSudrajantuparibhogakSudapanodaparigrahaH / ete ca bhedenoplbhynte| kathamityAha-lokAnubhavasiddhatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA bhedavyavasthA'- 25 yogAditi / evaM janakatvA-'dhyApakatva-vaidyatva-dAtRtvAdInAmapi dharmANAM kathaJcid bhedo'vaseyaH / kthmityaah-phlbhedaanythaanupptteH| tasya ca-phalabhedasya nyA -'dhyApyAdeH adhyakSasiddhatvAt / vipakSe bAdhAmAhajanakatvasyaiva adhyApakatve'bhyupagamyamAne , tasyApi-adhyApakatvasyApi 1 'viyoge ramaNayogA' iti ka-pAThaH / 2 'ramaNIyogA.' iti ga-pAThaH / 3 tathAvidhopalandheH' iti k-paatthH| 4 'paribhogaH' iti k-paatthH|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) putrasyApi kvacidhyApakatvasiddheriti / - itazcaitadevaM dAnahiMsAdiviraticetanAyAH svasaMvedyatve'pyabhyudayA5disAdhanazattyavagamAnupapatteH / na ca tacchakterapi avikalpakenAvagamaH, tathAnizcayAbhAvAt / avagame'pi phalasyAnantaryAbhAvAt atatphalasAdhAda 'viparyayastasyAvinizcaya iti cet, na, avicAritaramaNIyatvAt, atatphalasAdhanyA tattvataH sAdhosiddheH, tasyAH pAramparyeNApi atatsAdhakatvAt, itarasyAstu tathAsAdhaka (svo0 vyA0) tattvAt-janakatvAt / kimityAha-pitrAderapi, 'Adi'zabdAt pitAmahagrahaH, putratvAdiprasaGgaH 'Adi'zabdAt pautratvagrahaH / kutaH prasaGga ityAha-putrasyApi 'apizabdAt pautrasyApi kacidadhyApakatvasiddheriti "adhyApayata putrakAH!" ityAdi zrutiprAmANyAditi // 15 abhyuccayamAha-itazcaitadevaM 'na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadava gamaH' ityetadittham / upapattimAha-dAna-hiMsAdiviraticetanAyA iti / dAnaM ca hiMsAdiviratizca dAnahiMsAdiviratI, tatpradhAnA cetanA dAnahiMsAdiviraticetanA, tasyAstathAvidhadharmarUpAyA ityarthaH / khasaMvedyatve'pi sati abhyudayAdisAdhanaM cAsau zaktizceti vigrahaH, svargAdirabhyudayaH, 'Adi'zabdAnniHzreyasagrahaH, 20 tasyAH, avagamAnupapattiH-paricchedAnupapattiH,abhyudayAdisAdhanazattyavagamA nupapattistataH / na cetyAdi / na ca tacchaterapi-abhyudayAdisAdhanazakterapi aviklpkenaavgmH| kuMta ityAha-tathA-abhyudayAdisAdhanazaktitvena nizcayAbhAvAt / parAbhiprAyamAha-avagame'pi tacchakteravikalpakena phalasya abhyudayAderAnantaryAbhAvAt-anantarabhAvAbhAvAt , atatphalayA zaktyA sAdharmya25 matatphalasAdharmya tasmAt , "viparyayastasya-pramAturavinizcaya iti cet tathA'bhyudayAdisAdhanazaktitvena / etadAzayAha-na, avicAritaramaNIyatvAt / kathametadevamityAha-atatphalasAdhanyA zaktyA tattvataH sAdhosiddheH / asiddhizca tasyAH-atatphalasAdhanyAH zakteH pAramparyeNApi; kimityAha-atatsAdhakatvAt, na tatsAdhakatvamatatsAdhakatvaM tasmAt , vivakSitaphalAsAdhakatvAt - 1 'viparyastasyAH' iti gh-paatthH| 2 'stasyA nizcaya' iti g-paatthH| 3 'tasyAvagamA0' iti k-dh-paatthH| 4 'kuto'ta ityAha' iti ka-pAThaH / Ga-pAThastu 'kuto netyAha' iti / 5 viparyastasya' iti gha-pAThaH / -pAThastu 'viparyastapramAtuH' iti /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajanyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 309 (mUlam) svAt, anyathA pAramparyeNApi tatastadasiddheH, itthambhUtayorapi tayoH sAdhAbhyupagame'panyAyaH / iti sarvAtmanA tadgrahe tathaiva nizcayApattiH, tamantareNApi tattathAtA'bhyupagame'tiprasaGgAt // 5 syAdetat sarvAtmanA tadgrahe'pi na tathaiva nizcayo bhavati, kAraNAntarAMpekSitvAt, buddhipATavAdenizcayabhedadarzanAt, tIkSNabuddhInAM yoginAMrUpadarzanamAtreNa tadanyAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddhaH, na, vAGmAtratvAt, tIkSNabuddhInAmityatra buddhestaikSaNyAyogAt, sarvathaikakhabhAvavastuvAdinastatprabhavatvena sarvabuddhInAmeva tatpariccheda-.. (kho0 vyA0) ityarthaH / itarasyAstu-tatphalasAdhanyAH tathAsAdhakatvAt-pAramparyeNa sAdhakatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame pAramparyeNApi tataH-zakteH tadasiddheH-pAramparyeNApi vivakSitaphalAsiddheH, itthambhUtayorapi tayoH-zaktyoH saadhaabhyupgme'pnyaayH-atiprsnggH| iti-evaM sarvA-15 tmanA tahe-abhyudayAdisAdhanatvena dAna-hiMsAdiviraticetanAgrahe kimityAhatathaiva nizcayApattiH-abhyudayAdisAdhanatvenaiva nizcayApattiH tamantareNApitathA nizcayaM vinA'pi tattathAtA'bhyupagame-dAna-hiMsAdiviraticetanAyA abhyudayAdisAdhanatvAbhyupagame'tiprasaGgAt / nIlanizcayAjanakasya pItAnubhavasya nIlAnubhavatvaprApteH atiprasaGga iti bhAvanA // 20 / syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase sarvAtmanA tagRhe'pi-abhyudayAdisAdhanatvena dAna-hiMsAdiviraticetanAgrahe'pi sati kimityAha-na tathaiva-abhyudayAdisAdhanatvenaiva nizcayo bhavati / kuta ityAha-kAraNAntarApekSitvAt nizcayasya / etadevAha-buddhipATavAdenizcayabhedadarzanAt / etadbhAvanAyAhatIkSNavuddhInAM yoginAM, sUkSmabuddhInAmityarthaH, rUpadarzanamAtreNa tada- 25 nyAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddheH-pRthagjanAsambhavikSaNikatvAdinizcayasiddheH / 'Adi'zabdAt paramparAkAraNatvAdinizcayagrahaH / etadAzaGkayAha-na, vAGmAtratvAt / etadevAha-tIkSNabuddhInAmityatra-adhikAre buddhestaikssnnyaayogaat| ayogazca sarvathaikakhabhAvavastuvAdino vAdinaH tatprabhavatvena-ekakhabhAvavastuprabhavatvena hetunA sarvabuddhInAmeva tatparicchedakatvAvizeSAt-30 1'rApekSitatvAtU' iti g-paatthH|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) katvAvizeSAt, tadanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca tIkSNaikA nAparA tathetyanivandhano bhedH| tanyUnAdhikatve ca na sarvaiH sarvAtmanA tadgraha 5 iti yatkiJcidetat // .. 'tattadvAsanA'bhyAsAdapi tanizcayabhedaH' ityapyayuktam , tadanubhavAnAmaviziSTatvAt , sarvathA niraMzavastvAlambanatvAt / evaM cAnekaguNasambhavepi kacit puruSe yathA'bhyAsaM guNanizcaya iti yAcitaka maNDanametat, puruSasyaikakhabhAvatAbhyupagamadaurgatyenAnekaguNasambhava30 vibhUtivaikalyAt / tadekasvabhAvatAyAM ca na bhinnakhabhAvAstadanubhavAH, iti kathaM dAtRtva-vaidyatvAdinizcayabhedaH ? tadanubhavani (svo0 vyA0) vastuparicchedakatvAvizeSAt / vastu ceha bAhyAbhyantararUpaM parigRhyate / tadanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca-vastvanyUnAdhikabodhabhAve'pi ca sarvabuddhInAm , tIkSNai15 kA nAparA, tathA tIkSNA, iti anivandhano bhedo buddhInAm / tannyUnAdhikatve ca-vastunyUnAdhikabodhabhAve cAbhyupagamyamAne sati na sarvaiH-pRthagjanaiH pramAtRbhiH sarvAtmanA-kRtsvadharmAditayA tadahA-vastugrahaH, kintu yogibhiH, iti-evaM yatkiJcidetat-anantaroditamiti // / tattadvAsanA'bhyAsAt teSAM-putrA-'dhyApyA-''turA-'rthinAM janakA-'dhyApaka20 vaidya-dAtRvAsanAbhyAsAt tannizcayabhedaH-janakAdinizcayabheda ityapyayuktam / kuta ityAha-tadanubhavAnAM-prastutaputrAdyanubhavAnAm aviziSTatvAt-tulyatvAdetaccaivam / sarvathA niraMzavastvAlambanatvAt-puruSasyaikakhabhAvatayA niraMza khena / evaM cetyAdi / evaM ca anekaguNasambhave'pi kvacit puruSe janakatvAdyapekSayA yathA'bhyAsaM yasya yasminnabhyAso yathA'bhyAsaM guNanizcaya:-janaka25 tvAdinizcaya iti yAcitakamaNDanametat / kuta ityAha-puruSasyaikasvabhAvatA'bhyupagamadaurgatyena-dAridyeNa anekaguNasambhavavibhUtivaikalyAditi prakaTam / tadekasvabhAvatAyAM ca-puruSasyaikasvabhAvatAyAM ca satyAM na bhinnakhabhAvAstadanubhavA:-pazcAnupUrvyArthyA-''turA-'dhyApya-sutAnubhavA iti-evaM kathaM dAtRtva-vaidyatvAdinizcayabhedaH? / kathaM ca na syAdityAha-tadanubhava 1 'tanyUnAdhika ' iti ga-pAThaH / 2 'game daurgatye.' iti ka-pAThaH /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 311 (mUlam) bandhanatvAnnizcayAnAm , tadvibhinnakhabhAvatAyAM ca kathaM vastuna ekakhabhAvataiveti cintyam / / khopAdAnabhedAdanubhavabhedaH, na vastubhedAditi cet, na, sarvathA 5 ekakhabhAvatve vastuno'nekAnubhavasahakAritvAnupapatteH, anyataravijJAnajanmasahakAryekakhabhAvatvenAsya tadaparavijJAnajanmasahakAryekasvabhAvatvavirodhAt / anekavijJAnajanmasahakAryakasvabhAvametaditi cet, na, itthambhUtasyaikatvAyogAt, sarvathaikasmAdanekajanmavyAhateH ekAntaikasyAnekatrAnupayogAt, tadanyataravat taditarasyApi nimi-10 (kho0 vyA0) nibandhanatvAt-ekasvabhAvapuruSAnubhavanibandhanatvAt nizcayAnAM tadvibhinnakhabhAvatAyAM ca-prakrAntapuruSavibhinnakhabhAktAyAM ca kathaM vastuna ekakhabhAvataiveti cintyam / naivetyarthaH // ___ parAbhiprAyamAha-khopAdAnabhedAt kAraNAt anubhavabheda iha prakrame putrA-15 dyanubhavabhedo janakAdinizcayAnubhavanibandhanaH, na vastubhedAditi cet, vastunaH puruSasyAnekAnubhavasahakAryakakhabhAvatvAditi / etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevaM sarvathaikakhabhAvatve vastunaH-puruSAdeH / kimityAha-anekAnubhavasahakAritvAnupapatteH / anupapattizca-anyataravijJAnajanmasahakAryekakhabhAvatvena hetunA asya-vastunaH tadaparavijJAnajanmasahakAryekavabhAvatvavi- 20 rodhAt / aneketyAdi / anekAni ca tAni putrAdyapekSayA vijJAnAni ca teSAM janma tasmin sahakAryakasvabhAvo yasya tat tathA, etat-adhikRtapuruSavastu / iti cet, etadAzaGkayAha-na, itthambhUtasya, anekajanmasahakAriNa ityarthaH, ekatvAyogAt / kathamayoga ityAha-sarvathaikasmAt sahakAritayA'pi anekjnmvyaahteH| vyAhatizca ekAntaikasya vastunaH svabhAvasya vA / 25 anekatrAnupayogAt / anupayogazca tadanyataravat-tatsahakArikhabhAvaputrAdivijJAnavadityarthaH / taditarasyApi-adhyApyAdivijJAnasyApi nimittAbhedena (vivaraNam) (23) anekajanmasahakAriNa iti / anekeSAM janmani sahakArIti vigrahaH / 1'sahakArikhabhAva.' iti ga-pAThaH /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) ttAbhedena tattvApatteH, anyathA kArUyenaikatropayogAyogAditi / na ca nAstyeva tatrAdhikRtazaktiH, AyatyAM phalabhAvAt, vyavahitA5 nAmapi hetoH phalAnAmutpattidarzanAt , mUSikA'larkaviSavikAravat // __ Aha-mUSikAviSAdI AyatyAM tatphaladarzanAd yuktaM tacchattya (svo0 vyA0) putrAdijJAnasahakAritvena hetunA tattvApatteH-tatsahakArisvabhAvaputrAdivijJAnatvApatteH / itthaM caitadaGgIkartavyabhU, anyathA-anyatrApyadhyApyAdivijJAnasahakAritvA10 bhyupagame kAryenaikatra-putrAdivijJAne upayogAyogAditi bhAvanIyametat / na cetyAdi / na ca nAstyeva tatra-dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM adhikRtazakti:-abhyudayAdisAdhanazaktiH / kiM tarhi ? astyeva / kuta ityAha-AyatyAmAgAmini kAle phalabhAvAt-abhyudayAdiphalabhAvAt / etatsamarthanAyAha-vyavahitAnAmapi phalAnAM kSaNaprabandhena hetoH sakAzAd utpattidarzanAt, 15 mUSikA'larkaviSavikAravat, mUSikA'larkaviSaM hyAyatyAM vikAraM darzayati iti laukikametat // __ Aha paraH-mUSikAviSAdI AyatyAM-prAvRDAdau tatphaladarzanAt (vivaraNam) (9) putrAdijJAnasahakAritveneti / putrAdijJAnasya sahakArI putrAdijJAnasaha2.kArI adhikRtapuruSalakSaNaH padArthaH, sa eva sahakArI yasyAdhyApyAdijJAnasya tat tathA tasya bhAvaH-tattvaM tena // (9-10) tatsahakArisvabhAvaputrAdivijJAnatvApatteriti / saH-vivakSitapuruSalakSaNaH sahakArI yasyAsau tatsahakArI sa svabhAva:-svarUpaM yasya tat tathA taca tatputrAdivijJAnaM ca tasya bhAvaH-tattvaM tasyAptiH-prAptistasyAH / ayamatrAzaya:25 yenaiva svabhAvena janakaH putrajJAne sahakAribhAvaM samAsAditavAn tenaivAdhyApyavijJAne'pi, ato dvayorapi jJAnayorekatvApattiranivAritaprasarA, ekasvabhAvAt sahakAriNa utpatteriti / / (16) mUSikA'larkaviSavikAravaditi / atra mUSikA pratItA / arlakastu rogAghrAsazca // 1opayogAt , tena ca' iti ka-pAThaH / 2 'utpatteriva' iti kha-ca-pAThaH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) numAnam, dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM tu iSTavargAdiphalasyAtyantamanupalambhAdayuktamiti / na, anupalambhe'pi sambhavAt, iSTaphalabhAve'pi virodhAbhAvAt / kimanena? / sAdhakamatra pramANaM 5 nAstIti cet, bAdhakepi samAnaHprasaGgaH / ata eva saMzayo'stviti cet, na, bhavatpakSe tadayogAt / kathamayoga iti cet, tatkAyaahaNato yAthAtmyanizcayApatteH / AvaraNadoSAdanizcaya iti cet, kiM tatastasyAH kSuNNamiti vAcyam / aspaSTagrAhyateti cet, na, yogino'pi tathAgrahaNApatteH / na tasyAvaraNamiti cet , kiM tena ? 10 anyata evaM graahybhedsiddheH| ayogina eva saH,na yogina iti cet, na, tadekakhabhAvatvavirodhAt / grAhakabhedAdavirodha iti cet, na, __ (kho0 vyA0) mUSikAviSAdiphaladarzanAd yuktaM tacchattyanumAnaM-mUSikA'larkaviSazaktyanumAnam , dAna-hiMsAdiviraticetanAyAM tu prastutAyAM iSTasvargAdiphalasya 15 atyantamanupalambhAt kAraNAt ayuktamiti / etadAzajhyAha-na, anupalambhe'pi sati sambhavAt iSTaphalasya / sambhavazva iSTaphala bhAve-khargAdibhAve virodhAbhAvAt / kimanena-virodhAbhAvena ? / sAdhakamatra-svargAdau pramANaM nAsti / iti cet, etadAzajhyAha-bAdhake'pi samAnaH prasaGgaH, tadapi nAstyevetyarthaH / ata eva kAraNAt saMzayo'stu / iti cet, etadAzayAha-na, 20 bhavatpakSe-bhavadabhyupagame tadayogAt-saMzayAyogAt / kathamayogaH / iti cet, etadAzaGkayAha-tatkAya'grahaNataH-dAna-hiMsAdiviraticetanAkArUyaMgrahaNena yaathaatmynishcyaaptteH| AvaraNadoSAdanizcaya iti cet, etadAzaGkayAha-kiM tataH-AvaraNAt tasyA:-dAna-hiMsAdiviraticetanAyAH kSuNNamiti vAcyam / aspaSTagrAhyateti cet, na, yogino'pi tathA-aspaSTa- 25 grAhyatayA grhnnaaptteH| na tasya-yoginaH AvaraNam / iti cet, etadAzakyAha-kiM tena-AvaraNena ? anyata eva-anyasambandhina AvaraNAt grAhyabhedasiddheH tatastasyAspaSTagrAhyatopagamAt / ayogina eva saH-grAhyabhedaH, na yoginH| iti cet, etadadhikRtyAha-na, tadekakhabhAvatvavirodhAt-na 1'kAlA grahaNa' iti k-paatthH| 2'kSaNamiti' iti gh-paatthH| 3 'AyatyAmanu' iti gh-paatthH| 4 'kSuNamiti' iti gha-u-pAThaH / anekAnta, 40
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) ekakhabhAvAyAH tadbhede'pi grahaNabhedAsiddheH / na hi nIlasaMvedanamanyathA vanIlatvamadhigacchati, anyathA ca tad yogIti, anekasva. 5 bhAvatApatteH / ata ekakhabhAvasya vastunaH sarveSAM tulyaM grahaNamagrahaNaM ceti snnyaayrnnstmbhH|| na ca tatra pAramparyeNa tattatkAryasAdhanazaktinizcayaH, tathA:pratIteH, asti ca tatkAyaMgrahIturthoginaH, itarathA yogya-'yoginostatra vizeSAbhAvaprasaGgAt, tathA ca dRSTeSTavirodhaH / iti na hyartha10 sannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagama iti kRtaM prasaGgena / (kho0 vyA0) tasyAH-dAna-hiMsAdiviraticetanAyA ekakhabhAvatvavirodhAt / grAhakabhedAt kAraNAt avirodhaH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, ekakhabhAvAyA:-dAnahiMsAdiviraticetanAyAH tadbhede'pi-grAhakabhede'pi grhnnbhedaasiddhH| etadeva 15 nidarzanAntareNa bhaavynnaah-nhiityaadi| na hi nIlasaMvedanamanyathA vanIlatvamadhigacchati anIlatvAditvena, anyathA ca tat-nIlatvaM yogIti / kuto na hItyAha-anekakhabhAvatApatteH / sarvopasaMhAramAha-ata ekakhabhAvasya vastunaH-puruSadAnAdicetanAdeH sarveSAM-putrAdInAM tulyaM grahaNamagrahaNaM ceti snnyaayrnnstmbhH|| 20 na cetyAdi / na ca tatra-ekasvabhAve vastuni pAramparyeNa-prabandhavRttyA tattatkAryasAdhanazaktinizcayaH-tattatkAryamuttarottarakSaNarUpam , tasya sAdhanazaktayaH pAramparyeNa tattatkAryasAdhanazaktayaH, tAsu nizcayo naiva / kuta ityAha tthaa'prtiiteH| asti ca tatra pAramparyeNa tattatkAryasAdhanazaktinizcayaH / kasyetyAha-tatkAya'grahItuH tasya-ekasvabhAvatvAbhimatasya vastunaH puruSadAna25 hiMsAdiviraticetanAdeH kAyaM-sampUrNatvaM tasya grahItA-paricchettA tasya tatkAyaMgrahIturyoginaH, tathA'nAgatavyAkaraNaprAmANyAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaitarathA yogya'yoginostatra-vastuni vizeSAbhAvaprasaGgAt 'parijJAnaM prati' iti sAmarthya tathA ca dRssttessttvirodhH| iti evaM na hyarthasannidhirityevAyoginAM sarvAkArameva tadavagamaH-vastvavagama iti kRtaM prasaGgeneti mahA 1'bhAvApatteH' iti ka-pAThaH / 2 'tatkArya.' iti gha-pAThaH ! 3 statraiva vastuni iti k-paatthH|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 adhikAraH] svopanavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 315 (mUlam) tathA coktam "vastuno'nekarUpasya nendriyAt sarvathA gtiH| citrAvaraNayogena pramAtuH kintu dezataH // 1 // evaM ca viprakRSTasya sannikRSTasya caikdaa| uSTrAdau buddhibhedenaanekruuptvsNsthitiH||2|| apradhAnIkRtauSTyAdivizeSa prtipdyte| viprakRSTaH pumAn sattvaM vastrAdau raktatAdivat // 3 // sannikRSTo'pi cauSTyAdi tUrNaM sattvopasarjanam / raktAdAviva vastrAdi viziSTaM tiivrviirytH||4|| apradhAnaM ca yat proktamuSTratvAdyatra tat tthaa| pratipattAramAzritya ne tu tattvavyapekSayA // 5 // anyonyavyAptirUpeNa dvyostdbhaavsiddhitH| . (svo0 vyA0) nigamanam / tathA coktamityAdinA jJApakamAha-vastunaH-dadhyAderanekarUpasya sadravyAdidharmApekSayA nendriyAt-cakSurAdeH sarvathA gatiH sarvadharmAtmatvena paricchittiH / kuta ityAha-citrAvaraNayogena hetunA pramAtu:-puruSasya, kintu dezataH-dezenendriyAd gtiH|1| evaM cetyAdi / evaM ca sati viprakRSTasya-dUrasthasya pramAtuH sannikRSTasya ca-Asannasya ca ekadA-ekasmin kAle uSTrAdau 20 viSaye 'Adi'zabdAd dadhiparigrahaH, buddhibhedena sadauSTrayAdirUpeNa hetunA; kimityAha-anekarUpatvasaMsthitiH sadauSTrayAdidharmApekSayA / 2 / evamanekarUpe vastuni kimityAha "apradhAnIkRtauSTyAdivizeSa pratipadyate / viprakRSTaH pumAn sattvaM vastrAdau raktatAdivad // " iti nigadasiddhameva / 3 / sannikRSTo'pi cauSTyAdi tUrNa-zIghraM sattvopasarjanaM raktAdAviva vastrAdi viziSTaM paTAdivat tIbravIryataH pratipadyata iti / 4 / apradhAnaM ca yat proktamuSTatvAyatra-adhikAre tat tathA pratipattAramAzritya uktalakSaNam, na tu tattvavyapekSayA / 5 kimityata AhaanyonyavyAptirUpeNa hetunA dvayoH-sadauSTrayAyoH tadbhAvasiddhitaH-saduSTra-30 1-4 anuSTup / 5 'nanu' iti k-paatthH| 6 anuSTup / 7 'anyonyaM vyApti0' iti kpaatthH| 8 sadvyatvAdiH' iti gh-paatthH| 9 anuSTup /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [tRtIyaH (mUlam) amukhyaguNabhAvena tatvatastUbhayAtmakam // 6 // ekAntaikye tu bhAvAnAM kAryAbhedAdanizcitiH / naikasmAduttaro bhAvo jJAnaM ceti sunItitaH // 7 // hetvabhedAnna cAjJAte tadhvaniH sampravartate / evamekakhabhAvatve upapannau na dhIdhvanI // 8 // ityAdi kRtaM vistareNa // iti tRtiiyo'dhikaarH||3|| (kho0 vyA0) bhAvasiddheH, anyathA'yogAdityuktaprAyam / tatazca amukhyaguNabhAvena tattvataH tu ubhayAtmakaM tat / 6 / parapakSe doSamAha-ekAntaikye tu-ekAntaikakhabhAvatve punarbhAvAnAM-dadhyAdInAM kAryAbhedAt kaarnnaadnishcitiH| etadevAha naikasmAt-ekavabhAvAduttaro bhAvo jJAnaM ceti suniititH|7| sunItimeva 15 Aha-hetvabhedAt tadekasvabhAvatvena na cAjJAte tasmin tadhvaniH-dadhyAdi dhvaniH sampravartate, atiprasaGgAt 'jJAnaM ca tato'nyabhAvena na saGgatam' iti bhAvitameva / evamekasvabhAvatve vastuna upapannau na dhIdhvanI dvayanimittAbhAvena / 81 ityAdi / tatazca bhedasaMhAravAdacintA'bhAva eva paramate / kRtaM vistareNa // ityanekAntajayapatAkATIkAyAM tRtIyo'dhikAraH / / (vivaraNam) (16) jJAnaM ca tato'nyabhAvena na saGgatamiti / jJAnaM ca dadhItyAdyullekhavannirvikalpakaM tataH-dadhyAdeH sakAzAnna saGgatam / kenetyAha-anyabhAvena anyasyajJAnApekSayA bhinnasyAtanadhyAdikSaNasyaiva, tato dadhyAderbhAvena-utpAdena ekasvabhAvAd dadhilakSaNAd dadhilakSaNe samutpanne kathaM tatkSaNe samutpanne kathaM tata eva khaMgo25 carajJAnotpAdaH syAt / na hi yenaiva svabhAvenAsau agretanakSaNaM janayati tenaiva jJAnamityAdi carcanIyamiti // iti zrImunicandrasUriviracite'nekAntajayapatAkodyota dIpikATippaNake sAmAnyavizeSavAdAdhikAraH // 20 1-3 anuSTup / 4 'svabhAvAd bhAvAduttaro' iti u-paatthH| 5'iti' ityadhiko gh-paatthH| 6 'patAkAyAM TIkAyAM' iti ka-pAThaH / 7 'samAptaH' ityadhikaH ka-pAThaH / 8 kalpanA (?) tato' iti kh-paatthH| 9 'saGgate' iti ca-pAThaH / 10 'svagauravajJAno.' iti ca-pAThaH /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhikAraH tathA yathoktam-evamabhilApyAnabhilApyamapi virodhabAdhitatvAdevAnuddhoSyam' ityAdri, tadapyayuktam , virodhAsiddhaH abhilApyAnabhilApyasyaiva pramANasiddhatvAt, tathAvyavahAropalabdheH, 5 anyathA vyavahArocchedaprasaGgAt / tathAhi-yadi tadekAntenaivAnabhilApyamabhyupagamyate, kathaM tarhi tathAvidhazabdAt tathAvidhArthapratItyAdi ? dRzyate cAnalAdyAnayetyukte tatpratItipurassarA keSAzcit dhUmadhvajAdau pravRttiH tatsamAsAdanaM samAsAdite tathAnivedana miti kathaJcidabhilApyasiddhiH, anyathA tadanupapattiH, atiprasaGgAt // 10 (skho0 vyA0) sAmprataM caturtha Arabhyate / tatra cAdAvevedamAha-tathA yaccoktamityAdi / tathA yaccoktaM mUlapUrvapakSagranthe -evamabhilApyAnabhilApyamapi vastu virodha. bAdhitatvAdevAnuddhoSyamityAdi / tat kimityAha-tadapyayuktam / kuta iti Aha-virodhAsiddheH / asiddhizca abhilApyAnabhilApyasyaiva vastunaH 15 pramANasiddhatvAt / pramANasiddhatvaM ca tathAvyavahAropalabdhe:-abhilApyAnamilApyatayA arthakriyAsiddheH / anyathA-abhilApyAnabhilApyatAM vihAya vastuno vyavahArocchedaprasaGgAt / etatpradarzanAryavAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / yadi tat-vastu ekAntenaivAnabhilApyamityabhyupagamyate, kathaM tarhi tathAvidhazabdAt-sAMvyavahArikAdanalAdirUpAt tathAvidhArthapratItyAdi 20 tathAvidhaH-tadvAcyo'nalArthastatpratItyAdi katham ? / Adi zabdAt pravRtti-tatsamAsAdana-nivedanagrahaH / iMzyate cAnalAdyAnayetyukte sati tatpratItipurassarA-analapratItyanuyAyinI keSAJcit-pramAtRRNAM tathAvidhakSayopazamayuktAnAM dhUmadhvajAdau arthe pravRttistadviSayA / tathA tatsamAsAdanaM-dhUmadhvajasamAsAdanaM samAsAdite sati tathAnivedanam-'ayamasau yastvayokto'nalaH sa 25 AnItaH' ityAdi / iti-evaM kthnycidbhilaapysiddhiH| anyathA-evamanabhyupagame tadanupapattiH-tatpratItyAdhanupapattiH / kuta ityAha-atiprasaGgAt 1 atha caturthaH paricchedaH' iti gh-paatthH| 2 tathA ca yathokta0' iti ka-pAThaH / 3-4 27 'tame pRSThe / 5 'lApyamabhyupa0' iti ng-paatthH| 6 'pravRttivatsamA0' iti -pAThaH / 7 'dRzyate analA0' iti gha-pAThaH /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNama [caturthaH (mUlam) syAdetat anyApohAbhidhAyakAH zabdA iti tatastaM pratipadyate, tatazca dRzya vikalpyAvAvekIkRtya tabalAt pravartate, na tu zabdAdU 5vastveva pratipadyeti, tasya tato'navagateH, pratibandhAbhAvAt, tAdAtmya-tadutpattyanupapatteH, anekadoSaprasaGgAt, prtibndhmntrennaapynytojyaavgtaavpnyaayH| paramArthekatAnatve ca zabdAnAmanimittA tathA'bhAvAt , atItA-jAtayozcAsattvAt, na ca syAdanRtArthatA na syAt pravRttirartheSu citratatrAntaragateSu, parasparavirodhitvena sarveSAM (svo0 vyA0) udakAdivadanalasyApi tacchabdenAnabhilApyatvAt / etadavizeSatastatrApi pratItyAdyApatteratiprasaGgaH // ___ syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase-anyApohAbhidhAyakAH zabdA iti kRtvA tataH-zabdAt tam-anyApohamanyAbhAvaM pratipadyate / 15 tatazca dRzya vikalpyAvau~-svasAmAnyalakSaNarUpau ekIkRtya tabalAtekIkaraNasAmarthyAt pravartate, na tu zabdAMd vastveva pratipadya pravartata iti| kuta ityAha-tasya-vastunaH tataH--zabdAdanavagateH-aparicchedAt / anavagatizca pratibandhAbhAvAt vstu-shbdyoH| pratibandhAbhAvazca tAdAtmya-tadutpattyanupapatteH vastu-zabdayoreva / iyaM ca anekadoSaprasaGgAt / tathAhi-vastu-zabda20 yostAdAtmye kSurikA-'nalA-'calAdizabdoccAraNe vadanapATana-dAha-pUraNaprasaGgaH / tadutpattau tu-vastunaH zabdotpattau vAlIkasyApi prathamapanasadarzane tcchbdoccaarnnprsnggH| zabdAd vA vastUtpattau vizvAdaridratA, zabdAdeva kaTakAdibhAvAdityanekadoSaprasaGgaH / prativandhamantareNApi vastu-zabdayoranyataH-zabdAdanyAvagatau-vastvavagatau kimityAha-apanyAyaH, atiprasaGga ityarthaH / doSAntaramAha-paramArthakatAna-. 25 tve ca-paramArthaikaniSThatve ca zabdAnAmanimittA na syAt pravRttirartheSu / kiMviziSTeSvityAha-citratantrAntaragateSu pradhAnezvarAdiSu / kimityata Aha-parasparavirodhitvena hetunA sarveSAm arthAnAM tathA-jagaddhetutvena abhAvAt / tathAhi-yadi pradhAnaM jagaddhetuH, na tahIzvara ityAdi bhAvanIyam / tathA atItAsjAtayozvApi vastunoH asatvAt kAraNAt na syAt pravRttiriti / tathA naca 1 'pratipaya pravartate tasya' iti gh-paatthH| 2 'tathA ca na syAda0' iti ka-ku-pAThaH / 3 "vikalpAvoM' iti k-paatthH| 4 'khalakSaNasAmAnyarUpau' iti gh-paatthH| 5 'vANIkasyApi' iti ka-pAThaH / Ga-pAThastu 'vAlhIkasyApi' iti / 6 'prakaTAdibhAvA0' iti gh-paatthH| 7 tathA ca na syAda0' iti gh-paattH|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 319 (mUlam) vAcaH kasyAzcidapi, khavAcyaniSThatvAt , tavyatirekeNa tadapravRtteH, saGketavazAca zabdAt pratItistasya cApohamantareNAnyatra kartumazakyatvAt , vastUnAmAnantyAdu vyavahArAnupayogAditi tadvAcyataiva 5 iti / etadapyayuktam , bhAvArthazUnyatvena vAGmAtratvAt, anyApohAbhidhAyakatve'pi vastuni pravRttyanupapatteH, tasya tato vyatiriktAvyatiriktavikalpadoSaprasaGgAt / vyatiriktatve, sa ca vastu avastuvA, vastutve, aparanAmA sAmAnyavAdastathA ca tadvArAyAtA anivAritaprasarA doSAH / na ca tadabhidhAne'pi vastuni pravRttiH / na hi kazcid 10 daNDaM chinddhi ityukto daNDinaM chinattyanyatra zabdArthavyavahArAna (kho0 vyA0) sthAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi / kuta ityAha-svavAcyaniSThatvAda vAcaH pratibandhabhAvena tadvyatirekeNa-svavAcyavyatirekeNa tadpravRtteH-vAco'pravRtteriti / tathA saGketavazAca zabdAt pratItiH, loke tathAdarzanAt / tasya 15 ca-saGketasya apohamantareNAnyatra-vastuni kartumazakyatvAt , azakyatvaM ca vastUnAmAnantyAt prativastu samayAkaraNena vyavahArAnupayogAt saGketasya iti-evaM tadvAcyataiva-apohavAcyataiva iti / etadAzaGgyAha-etadapyayuktaM yadanantaramuktam / kuta ityAha-bhAvArthazUnyatvena hetunA vAmAtratvAt , tasya / vAGmAtratvaM cAnyApohAbhidhAyakatve'pi zabdasya, kimityAha-vastuni pravR-20 tynupptteH| anupapattizca tasya-apohasya tataH-vastunaH vyatiriktAvyatiriktavikalpAbhyAM yo 'doSastatprasaGgAt / enamevAha-vyatiriktatve vastunaH apohasya / kimityAha-sa:-anyApohaH vastu avastu vaa| kiJcAtaH? ubhayathA'pi doSa ityAha-vastutve'pohasya vyatiriktasya aparanAmA sAmAnyavAdastathA ca-evaM ca sati tadvArAyAtA:-sAmAnyadvArAyAtAH anivAritaprasarA 25 doSA vRttivikalpAdijanitAH / upacayamAha na cetyAdinA / na ca tadabhidhAne'pi-apohAbhidhAne'pi zabdena vastuni pravRttiH, tasya tato'nyatvAt / etadeva 'nidarzanenAha na hItyAdinA / na hi kazcit-mANavakaH daNDaM chinddhi ityukto vizeSeNa daNDinaM chinatti tadupalakSitam , anyatra zabdArtha 1 'bandhAbhAvena' iti :-pAThaH / 2 'vAcA'pravRtte. iti ng-paatthH| 3 'saGketAkaraNena' iti gha-pAThaH / 4 'doSastasya prasaGgAt' iti gh-paatthH| 5 'zUnyApohaH' iti gha-pAThaH / 6 nidarzayannAha' iti dha-pAThaH /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturtha (mUlam) bhijJAditi / avastutve tu tadabhidhAne na kizciduktaM syAt, kathamevamavastutvapratipattipurassarA tatpravRttiH / na ca tatpratipattAvarthato 5 vastupratipattiH, tucchatvena tasyaivApratipatteH, anyathA'vastutvavirodhAt, tasya tenApratibandhAt, sAmarthyAsiddhezca / avyatiriktatve vastuna evApohatvAt tadabhidhAyakatvaM zabdAnAmiti vyrthsttprtikssepaabhiniveshH|| Aha-na vyarthaH, bAhya skhalakSaNaM purodhAya vyAvRtti-vyAvRtti10 matostattvAbhidhAnAt / na ca tacchabdArthaH sAkSAt, api tu vikalpa (kho0 vyA0) vyavahArAnabhijJAt-ekAntajaDAditi / evamihopalakSaNamapohastadabhidhAne kathaM tadupalakSite vastuni pravRttirityarthaH // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-avastutve punarapohasya tadabhidhAne-avastvabhi15dhAne / kimityAha-na kiJciduktaM syAt-bhavet , kathamevamavastupratIti purassarA tatpravRttistasmin-vastuni pravRttiH / na ca tatpratipattI-apohapratipattau satyAM zabdena arthataH-arthApattyA tatpratibandhAnyathA'nupapattilakSaNayA vastupratipattiH svalakSaNapratipattiH / kuta itsAha-tucchatvena hetunA tasyaivaapohasya apratipatteH zabdena / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamana20 bhyupagame'vastutvavirodhAt prakramAdapohasya, tathA tasya-tucchasyApohasya tenavastunA saha apratibandhAt tAdAtmyAdyayogena, tathA sAmarthyAsiddhezva tasyaiva tucchasyApohasya / anena tadvyatiriktavikalpadoSo'vaseyaH / yadAha-avyatiriktatva ityAdi / avyatiriktatve 'tucchApohasya vastunaH abhyupagamyamAne' iti prakramaH / kimityAha-vastuna evApohatvAt kAraNAt tadabhidhAyakatvaM-vastvabhi25 dhAyakatvaM zabdAnAmiti-evaM vyarthaH-niSphalaH tatpratikSepAbhiniveza: zabdAnAM vastvabhidhAyakatvapratikSepAbhinivezaH // __ AhetyAdi / Aha paraH-na vyartho yathodito'bhinivezaH / kuta ityAha-bAhya khalakSaNaM purodhAya-agrataH kRtvA vyAvRtti-vyAvRttimatostattvAbhidhAnAt-ekatvAbhidhAnAd bhavatA / na ca tacchabdArtha:-bAhyaM skhalakSaNaM sAkSAt 1 'pratiSedhAbhinivezaH' iti k-paatthH| 2 'zabdena' iti pATho gha-pustake nAsti /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 321 pariniSThita AntaraH, tasmAcca dharmiNo vyAvRttayastattvAnyatvenAnirvacanIyA iti na, itthamapi tato vastuni pravRttyanupapatteH, tatpratipattyabhAvAt, evamapi pravRttAvatiprasaGgAt, AntarArtha eva : zabdasya caritArthatvAditi / dRzyavikalpyAthaikIkaraNAd vastuni pravRttiriti cet, na, tadekIkaraNAsiddheH, dRzya-vikalpyayoratyantabhinnatvAt, sAdhAyogAt , ekasyobhayAnubhaviturabhAvAt tadA dvayadarzanAdarzanavikalpAnupapatteH / AdyapakSe bhedenaivobhayapratipatteH kimekIkaraNena ? caramapakSe tu tadapratipatteH kathaM tenaivaikIkaraNam ?" (stro0 vyA0) avyavadhAnena, api tu vikalpapariniSThita AntaraH shbdaarthH| tasmAca dharmiNaH-AntarAd vikalpapariniSThitAt / kimityAha-vyAvRttayastattvAnyatvenAnirvacanIyA iti kRtvA na vyarthastatpratikSepAbhiniveza iti kriyA / etadAzaGkayAha-na, itthamapi tataH prakramAcchandAt / kimityAha-vastuni pravR. tyanupapatteH / anupapattizca tatpratipattyabhAvAt-vastupratipattyabhAvAt tataH zabdAditi / evamapi-tataH pratipattyabhAve'pi pravRttI abhyupagamyamAnAyAM kimityAha-atiprasaGgAt sarvatra pravRttyApattyA / Apattizca sarvatra pratipattyabhAvena / pratipattyabhAvazca AntarArtha eva zabdasya caritArthatvAditi bhAvanIyam / dRzyetyAdi / dRzyavikalpyAthaikIkaraNAt-sva-sAmAnyalakSaNaikIkaraNAt vastuni-20 bAhye skhalakSaNe pravRttiH / iti cet, etadAzajhyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAha-tayoH-dRzyavikalpyayoH ekiikrnnaasiddheH| asiddhizca dRzyavikalpyayoH-svasAmAnyalakSaNayoH atyntbhinntvaat| atyantabhinnatve sAdhAyogAt, sAdharmyaM caikIkaraNanimittamityabhiprAyaH / tathA ekasyetyAdi / ekasyakasyacidubhayAnubhavituH-sva-sAmAnyalakSaNAnubhavituH pramAturabhAvAt parapakSe / 25 tathA tadetyAdi / tadA-tasminnekIkaraNakAle dvayaM-dRzya-vikalpyAkhyaM tasya darzanAdarzane te eva vikalpo etAbhyAmanupapattiH-aghaTamAnatA ttstdekiikrnnaasiddhiH| etaduktaM bhavati-dRzya-vikalpyAthaikIkaraNakAle tavyadarzanamadarzanaM vA syAt / tatra AdyapakSe-drayadarzanapakSe kimityAha-bhedenaiva-asaGkIrNatvenaiva ubhayapratipatteH, prakramAt dRzya-vikalpyapratipatteH, kimekIkaraNena prayojanAbhAvAt ? na 30 kiJcidityarthaH / caramapakSe tu-dvayAdarzanapakSe tu kimityAha-tadapratipatte:1'tathA' ityadhikaH ka-pAThaH / 2 draSTavyaM 320 tamaM pRSTam / anekAnta. 41
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) , tadbhAve'pi dRzyasya 'vikalpyenaikIkRtatvAd vikalpamAtratApatteH, tadavagamAd vastunyapravRttireva / na vai svavibhinnadRzyasya vikalpyenAtma5 sAtkaraNamekIkaraNam api tvasyaivAdhyavasitatadbhAvatA / tathAhi - vikalpayameva dRzyamityadhyavasya pravartata iti / etadapyanAlocitamanoharam tasyaivAdhyavasitatadbhAvatA'siddheH, atadAbhena tadbhAvAdhyavasAyavirodhAt atiprasaGgAt, nIlAkArabodhena pItAdhyavasAyApatteH ityasamaJjasatvena vyavahArocchedaprasaGgAt // 3 kizca kaH khala vikalpayameva dRzyamityadhyavasyati ? / vikalpa eveti cet, na, tatra sAmAnyAvabhAsanAt, anyathA vikalpatvAyogAt / 10 322 [ caturtha: ( svI0 vyA0 ) sAdharmyadadhikRta dRzyApratipatteH kAraNAt kathaM tenaiva dRzyenaiva ekIkaraNam ? adarzanAvizeSe kimityanena eveti bhAvaH / abhyuccayamAha -tadbhAve'pItyAdinA / 15 tadbhAve'pi dRzya- vikalpyArthaikIkaraNabhAve'pi / kimityAha- dRzyasya -skhalakSaNasya vikalpyena - sAmAnyalakSaNena ekIkRtatvAt kAraNAt vikalpamAtratApatteH hetoH tadavagamAt - vikalpyAvagamAt kAraNAd vastuni - skhalakSaNe apravRttiH eva, tadanavagamAdityarthaH / parAkUtamAha na vai ityAdinA / na vai - naiva svavibhinnadRzyasya, vikalpyApekSayA vikalpyAtmano vibhinnadRzyasyetyarthaH / vikalpye20 nAtmasAtkaraNamekIkaraNamiha gRhyate, api tvasyaiva - vikalpyasya adhyavasitatadbhAvatA - vinizcitadRzya bhAvatA / etadbhAvanAyaivAha - tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / vikalpayameva dRzyamityadhyavasya - vinizcitya pravartata iti / etadAzaGkayAha-etadapi - anantaroditamanAlocitamanoharam / kuta ityAhatasyaiva - vikalpyasya adhyavasitatadbhAvatA'siddheH / asiddhizca atadAbhena25 atadAkAreNa vikalpyena tadbhAvAdhyavasAyavirodhAt dRzyabhAvAdhyavasAyavirodhAt / virodhazva atiprasaGgAt / atiprasaGgazca nIlAkArabodhena pItAdhyavasAyApatteH adhyavasitatadbhAvatayA / iti - evamasamaJjasatvena vyavahArocchedaprasaGgAt 'etadapyanAlocitamanoharam' iti // dUSaNAntaramAha kizcetyAdinA / kiJca kaH khalu - pramAtA vikalpyameva 30 dRzyamityadhyavasyati ? / vikalpa eveti cet, etadAzaGkayAha - na, taMtravikalpe sAmAnyAvabhAsanAt, anyathA - dRzyAdhyavasAye sati vikalpa 1 'vikalpo naikI 0' iti ga-pAThaH / 2 ' dRzyasyAkha 0' iti Ga-pAThaH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 323 323 (mUlam) anya iti cet, na, AtmavAdApatteH, tattathA'dhyavasAyanimittAbhAvAca / tathAvidhazabdAt tathAvidhavikalpajanmaivAdhyavasitatadbhAvateti cet, abhyupagataM tarhi zabdasyArthavAcakatvam / tathAhi-idamevAsya tadvAcakatvaM yat tathA tadAkAravikalpajanakatvam / taccediSyata eva tathAvidhAt tatastathAvidhavikalpotpattyabhyupagameneti / evaM ca tadeva asya niyAjamastu, kimanenAkAzakusumodgamasamAnena dRzyavikalpyAthaikIkaraNavyAjena ? // 'tatazca dRzyavikalpyAvAvekIkRtya tabalAt pravartate, na tu 0 zabdAd vastveva pratipadya tasya tato'navagateH' iti zabdagaDamAtrameva, vastuna eva zabdenAvagate, pratibandhabhAvAt / vAcya (svo0 vyA) svAyogAt / anya iti cet-vikalpAdanyo vikalpyameva dRzyamityadhyavasyati, etadAzaGkayAha--na, AtmavAdApatteH sa eva vikalpAdanyo bodha 15 AtmetyApadyate / dUSaNAntaramAha-tattathA'dhyavasAyanimittAbhAvAcca tasyavikalpyasya dRzyAdhyavasAyanimittAbhAvAca / tathAvidhetyAdi / tathAvidhazabdAtviziSTavikalpanivandhanAt / tathAvidhavikalpajanmaiva-viziSTavikalpotpAda eva adhyavasitatadbhavatA / iti cet, etadAzajhyAha-abhyupagataM tarhi zabdasya arthavAcakatvam / etadevAbhidhAtumAha tathAhItyAdinA / tathAhI-20 tyupapradarzane / idamevAsya-zabdasya tadvAcakatvam-arthavAcakatvaM yat tathAtannimittazabdArUSitArthapravRttyAdyaGgatvena tadAkAravikalpajanakatvam-arthAkAravikalpajanakatvam / taccedityAdi / taccet-arthAkAravikalpajanakatvaM yad iSyata eva bhavatA tathAvidhAt-viziSTAt tataH-zabdAt tathAvidhavikalpotpatyabhyupagamena-tannimittazabdArUSitArthapravRttyAdyaGgabhUtaviziSTavikalpotpattyamyupagamena 25 iti / evaM ca kRtvA tadeva-arthavAcakatvameva asya-zabdasyoktanItyA nirvyAjam-apetamAyAsthAnamastu-bhavatu, kimanenAkAzakusumodgamasamAnena ? niSphalenetyarthaH / dRzya-vikalpyAthaikIkaraNavyAjena-mAyAsthAnena // 'tatazca dRzyavikalpyAvAvekIkRtya tabalAt pravartate, na tu . zabdAd vastveva pratipadya tasya tato'navagateH' iti zabdagaDa-30 mAtrameva-pUrvapakSoditaM vacaH / kuta ityetadeva draDhayannAha-vastuna eva1-2 draSTavyaM 318tama pRSTham /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam - [caturthaH (mUlam ) vAcakalakSaNo hi zabdArthayoH prtibndhH| tathAhi-vAcyasvabhAvA arthA vAcakavabhAvAzca zabdA iti tajjJaptivAdaH / yadyevaM kathaM na 5 saGkettamantareNaiva tatastadavagatiH ? / ucyate-tathAvidhakSayopazamAbhAvAt / na hi rUpaprakAzanakhabhAvo'pi dIpo'sati cakSuSi tat prakAzayati, cakSuSkalpazca kssyopshmH| sa ca saGketa-tapazcaraNabhAvanAdijanyaH, tathopalabdheH, saGketAdibhyaH samupajAtakSayopazamAdibhAvAnAM laukikayatimunInAM zabdAdAca samyagvAcyavAcaka (svo0 vyA0) bAhyasya zabdenAvagateH kAraNAt / avagatizca pratibandhabhAvAt / vastuzabdayoH pratibandhamAha-vAcyavAcakalakSaNo hi zabdArthayoH pratibandhaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi vAcyakhabhAvA arthA:ghaTAdayo vAcakakhabhAvAzca zabdAH-ghaTAdizabdA iti tajjJaptivAdaH15 zabdArthajJaptivacanam / atatsvabhAvatve kathaM zabdAdarthapratItiH kathaM vA na ghaTAt paTa iti paribhAvanIyam / Aha-yadyevaM vAcyavAcakalakSaNaH zabdArthayoH pratibandhaH, kathaM na saGketamantareNaiva tataH-zabdAt tadavagatiH-arthAvagatiH / etadAzayAha-ucyate-tathAvidhakSayopazamAbhAvAt na saGketamantareNaiva tatastadavagatiH / etadeva bhAvayati-na hi rUpaprakAzanakhabhAvo'pi pradIpo'sati 20 cakSuSi andhasya tat-rUpaM prakAzayati, taddarzanAbhAvAt / na ca tasyApi prakAzitaM taditi nyAvyaM vacaH / darzananimittasvabhAvasya prakAzanatvAbhyupagamAdato'nekakhabhAva eva tasmiMzcakSuSmadAdInAM darzanAdarzane nAnyatheti paribhAvanIyamityalaM prasaGgena / prakRtaM prastumaH-cakSuSkalpazca kSayopazamaH / sa cetyAdi / sa cakSayopazamaH saGketa-tapazcaraNabhAvanAdijanyaH / kuta ityAha-tathopalabdheH25 saGketAdibhAve'rthAvagatyAH kAryataH kSayopazamopalabdheH / tathA cAha-saGketAdibhyaH, 'Adi'zabdAt tapazcaraNabhAvanAdigrahaH, samupajAtakSayopazamAdibhAvAnAm , Adi zabdAt kSAyikabhAvagrahaH, laukikayatimunInAM munayo vItarAgA eva (vivaraNam ) athAbhilApyAnabhilApyAdhikAre kiJcid vyAkhyAyate / (21-22) ato'30 nekasvabhAva eva tasmiMzcakSuSmadAdInAM darzanAdarzane iti / cakSuSmataH pratItya prakAzaH ekasvabhAvaH pradIpaH taditarAMzAprakAzarUpa iti anekavabhAvatA pradIpasya / 1 'bhAvAnAM no laukikA' iti g-paatthH| 2 'tadjJAtavAdaH' iti -pAThaH /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) bhAvAvagamAt / tathAhi-sarva eva sarvajJAH 'sumeraprabhRtIMstacchandavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprarUpaNAt / anyairevaM prarUpitA iti tathAmarUpaNamiti cet, teSAmeva tathAprarUpaNe ko hetuH ? / anya-5 prarUpaNeti cet, anApi samAnaH prsnggH| samAdhirapi samAna eveti cet, tatsambandhasiddhiH, sarvaireva tathA tajjJAnAbhidhAnAt / anAdau saMsAre kadAcit kaizcidanyathA sA kRteti cet, na atra (kho0 vyA0) zabdAdarthAcca sakAzAt kevalAdeva samyak-avaiparItyena vAcyavAcaka- 10 bhAvAvagamAt kAraNAt tathopalabdheriti 'siddham / tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / sarva eva sarvajJAH-bhagavanto buddhAH zAkyamunyAdayaH 'sumeruprabhRtIna padArthAn , prabhRtigrahaNAt 'jambUdvIpA'digrahaH, tacchandavAcyAneva-sumervAdizabdavAcyAneva pratipadyante / kuta ityAha-taireva-sumervAdizabdaiH / tathA-viziSTayaivAnupUrvyA 'sumeru'-'jambUdvIpA'dilakSaNayA prarUpaNAt, anyaiH-sarvajJaiH kAlA- 15 ntaravartibhiH 'vipazyAdibhirevaM-sumervAdizabdavAcyatayA prarUpitA iti kRtvA / tathA-viziSTayaivAnupUrvyA 'sumeru'-'jambUdvIpA'dilakSaNayA prarUpaNam / iti cet, etadAzaGyAha-teSAmeva-anyeSAM tathAprarUpaNe ko hetuH?| anyaprarUpaNeti cet , anye kalpAntaravartino gRhyante / etadAzaGkayAha-atrApi-anyaprarUpaNAyAM samAna: prasaGgaH / teSAmeva tathAnarUpaNe ko heturityayam / samAdhirapi-parihAraH 20 api samAna eveti cet , anyaprarUpaNAheturityayam / etadAzaGkayAha-tatsambandhasiddhiH tayoH-sumervAdipadArtha-sumervAdizabdayoH sambandhasiddhiH / kuta ityAhasarvaireva-kalpAntaravartibhirapi sarvajJaistathA-sumervAdizabdavAcyatvAdinA prakAreNa tajjJAnAbhidhAnAt-sumervAdijJAnAbhidhAnAt / anAdau saMsAre kAraNAbhAvAt kAryAbhAvena kadAcit kaizcit-sarvajJaiH anyathA sA-prarUpaNA bindukAdi-25 (vivaraNam) (24-25) kAraNAbhAvAt kAryAbhAveneti / saMsArAnAditve sAdhye'yaM hetustato'yamarthaH-saMsArasya sAditve sAdhye nAsti kizcit kAraNam , sarvavAdisammatatvAt saMsArAnAditAyAH / ataH saMsArasAditAkAraNasya kasyApyabhAvAt saMsArasAditAlakSaNasya kAryasyApyabhAvaH, tena kAraNAbhAvAt kAryAbhAvena 30 anAditvaM saMsArasyeti // 1 siddhaH' iti ku-paatthH| 2 'vipazcAdi.' iti ng-paatthH|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) pramANam, atIndriyatvAt / viparyaye'pi samAnametaditi cet, na, idAnIntanaprayogato'samAnatvasiddheH, anyathA dhUma-dhUmadhvajAdiSu 5 api samAnametat / tathA ca 'nairAtmyAdibhAvanAyA api sadA rAgAdiprahANanibandhanatvenAzvAsa iti yatkiJcidetat // 326 [ caturtha: evamapi saGketato vAcyAntaravAcakatvaM zabdasyAyuktamiti cet, na tetacitrazaktimattvena yogAt / tathA ca sarve zabdAH prAyaH ( kho0 vyA0 ) 10 zabdaprayogarUpA kRtA / iti cet, etadAzaGkayAha-na atra pramANamanyathA kRteti / kuta ityAha- atIndriyatvAt asya vastunaH / viparyaye'pi na kRtetyasmin samAnametannAtra pramANamityAdi yaduktam / iti cet, etadAzaGkayAhanetyAdi / na - naitadevamidAnIntanaprayogataH zAkyamuneH sumervAdau sumervAdizabdaprayogataH kAraNAt asamAnatvasiddheH adhikRta viparyaye'tatsvabhAvAt sakRdapi 15 tathA tadbhAvavirodha ityabhiprAyaH / etaduktaM bhavati-saGketadvAreNApi sumervAdau sumervAdizabdaprayogo nAtatsvabhAvatve tayorbhavati / tatsvabhAvatve ca siddha eva madIyosbhyupagamastadAnImapi tayostatsvabhAvatvAditi / vipakSe bAdhAmAha - anyathetyAdi / anyathA - evamanabhyupagame dhUma-dhUmadhvajAdiSvapi - hetuphalasvabhAveSu samAna - metadanAdau saMsAre vyabhicAracodanamiti paribhAvanIyam / evaM laukikAvinAbhAva20 niyamAniyamamabhidhAya lokottaramenamadhikRtyAha tathA cetyAdi / tathA ca evaM ca sati nairAtmyAdibhAvanAyA api sadA rAgAdiprahANanibandhanatve kimityAha-anAzvAsaH sumervAdizabdasyeva sumervAdinibandhanatve iti evaM yatkiJcit - asArametat-viparyaye'pi samAnametadityAdi // evamapItyAdi / evamapi sati saGketataH - saGketena vAcyAntaravAcakatvaM 25 zabdasya - ghaTAdeH paTAdivAcakatvamityarthaH, ayuktam - anyAyyam / iti cet, etadAzaGkayAha - netyAdi / na-naitadevaM tataH saGketataH citrazaktimattvena, ( vivaraNam ) (14-15) atatsvabhAvAt sakRdapi tathA sadbhAvavirodha iti / atatsvabhAvAt - pratiniyatapadArthavAcakatva lakSaNasvabhAvavikalAt sumervAdidhvaneH sakAzAt 30 sakRdapi - ekAmapi velAM tathA pratiniyatena dhvaninA yastasya sumervAderabhidheyasya svabhAvaH--vAcyatAlakSaNaM svarUpaM tasya virodhaH / bhAvitaM caitat svayameva vRttikRtA // 1 'naitarAtmyAdi 0 ' iti ka - pAThaJcintyaH / 2 ' tatastazcitrazakti0' iti ka-pAThaH /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 327 (mUlam) sarvArthavAcakazaktimantaH, sarve cArthAH sarvazabdavAcyazaktiyuktA iti vicitrakSayopazamAdisahakAriyogatastathA tathA pravartanta iti na kAcid baadhaa| etena 'na rUpaprakAzanasvabhAvo dIpo'rUpaM prakAzayati, 5 tadvadeva ghaTAdivAcakakhabhAvaH zabdaH prayogAdapi nAghaTaM prakAzayet ityapi pratyuktam , vicitrarUpaprakAzanasvabhAvadIpavadeva citravAcya. vAcakakhabhAvatvAt zabdasya, azeSAbhidhAne'pi tu sahakArikSayopazamabhedato'rthitAdibhedena pradIpAt prakAzye vAcye pratipattiH |n ca dIpaprakAzitA api sarve nimnonnatAdayaH sarvaireva pratIyante, cakSuH-10 sAmarthyAnurUpaM pratItibhedopalabdhaH / iti zabdArthayoAcyavAcakalakSaNapratibandhasiddhiH tAdAtmyAdivicAraviSayAstu doSA anabhyupagamAdeva na no bAdhAyai bhavanti // (svo0 vyA) zabdasyeti prakramaH, yogAd vAcyAntaravAcakatvasya / etadbhAvanAyAha-tathA 15 cetyAdi / tathA ca sarve zabdAH-ghaTAdayaH prAya:-bAhulyena khabhAvato vandhyazabdAn muktvA pradhAnAdIn sarvArthavAcakazaktimantaH, tathAphaladarzanAt ; sarve cArthA:-ghaTAdayaH sarvazabdavAcyazaktiyuktA uktAdeva hetoriti-evaM vicitrakSayopazamAdisahakAriyogataH, 'Adi'zabdAt tattatprayojana-dezakAlAdigrahaH / tathA tathA-tena tena prakAreNa pravartanta iti-evaM na kAcid 20 bAdhA saGketato vAcyAntaravAcakatve zabdasya / etena-anantaroditena na rUpaprakAzanakhabhAvo dIpaH arUpaM prakAzayati svabhAvarasAdi tadvadevaevameva ghaTAdivAcakasvabhAvaH zabdaH prayogAdapi-saGketena nAghaTaM prakAzayet-abhidadhyAdityAdyapi pratyuktam / kathamityAha-citrarUpaprakAzanavabhAvadIpavadeva sitetarAdyapekSayA citravAcya-vAcakakhabhAva-25 tvAt zabdasya, azeSAbhidhAne'pi tattvena punaH sahakArikSayopazamabhedataH arthitAdibhedena eva, pradIpAditi nidarzanaM prakAzye-sitAdau vAcye pratipattirghaTAdau / citrAstaraNe dIpAt samaM sitAdipratipatti vaM zabdAd vAcyeSvityetannirAsAyAha-na ca dIpaprakAzitA api sarve nimnonnatAdayaH sarvaireva pratIyante pramAtRbhiH / kuta ityAha-cakSu sAmarthyAnurUpaM pratIti-30 bhedoplbdheH| iti-evaM shbdaarthyorvaacyvaacklkssnnprtibndhsiddhiH| 1 'svavAcye vandhyaH ' iti ng-paatthH| 2 'prakAzayati rasAdi' iti gh-paatthH| 3 'vAcyeSvatannirAsA.' iti k-paatthH| 4 'sambandha0' iti gha-pAThaH /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) yaccoktaM-'paramArthaMkatAnatve ca zabdAnAmanimittA na syAt pravRttirartheSu citratatrAntaragateSu parasparavirodhitvena sarveSAM tathA'5 bhAvAt' ityetadapyayuktam , mRSAbhASAvargaNopAdAnazabdAnAM nimittabhedavaicitryeNa bahubhedAnAmanarthakatvAbhyupagamAt / te hi tadarthaprA. tyAdiprasava vikalA vandhyAbalA iva kevalaM tathAvidhasaMvedanasambhogamAtraphalA eva, svarUpAlocanAdibhyastu pramANAdivetarasya artha vcchbdebhystdvishessaavsaayH| tathAhi-dRzyanta eva kecid vimala10 matayaH zravaNamAtrAdevAnRtatvAdiyAthAtmyamavadhArayanto dhvaneH, (kho0 vyA0) tAdAtmyAdivicAraviSayAstu doSA:-kSurikAdizabdoccAraNe vadanapATanAdayaH anabhyupagamAdeva tAdAtmyAdeH / kimityAha-na no bAdhAyai bhavanti // yaccoktamityAdi / yaccoktaM pUrvapakSagranthe-paramArthakatAnatve ca zabdA35 nAmanimittA na syAt pravRttirartheSu citratatrAntaragateSu pradhAnAdiSu parasparavirodhitvena hetunA sarveSAM tathA'bhAvAt-kevalapradhAnAditvenAbhAvAt ityetadapyayuktaM pUrvapakSoktam / kuta ityAha-mRSAbhASAvargaNopAdAnazabdAnAM-pradhAnAdInAM nimittabhedavaicitryeNa-tadArambhakapudgalAdivaicitryeNa hetunA bahubhedAnAm / kimityAha-anarthakatvAbhyupagamAt etadapyayukta20 miti / te hItyAdi / te yasmAt pradhAnAdizabdAH tadarthaprAsyAdiprasavavikalAH pradhAnAdyarthaprAptyAyeva prasavastadvikalAH, 'Adi'zabdAdarthakriyAdigrahaH, vandhyAbalA iva nidarzanam , kevalaM tathAvidhasaMvedanameva-samAropato nirviSayasaMvedanameva sambhogamAtramiti vigrahastadeva phalaM yeSAM te tathAvidhA iti / na hi vandhyAyAH sambhoge'pyapatyamutpadyate, na cAsau na sambhogaH / evaM na tat saMvedana25 marthaprAtyAdimat, na ca na saMvedanamiti bhAvanIyam / kathamitarebhyasta dvizeSAvasAya ityAha-svarUpAlocanAdibhyaH punaH, 'Adi'zabdAt tadviSayapUrvAparavirodhAdigrahaH, pramANAdivetarasya-pramANAbhAsasya arthavacchandebhyaH-jIvAdivAcakebhyaH sakAzAt / kimityAha-'tadvizeSAvasAyaH' teSAM-mRSAbhASAvargaNopAdAnAnAmanarthakapradhAnAdizabdAnAM vizeSAvasAya iti / na caitadalaukikamityAha-tathA30 hItyAdi / tathAhIti pUrvavat / dRzyanta eva kecid vimalamatayaH-zrotAraH 1318 tame pRSThe / atra mudraNadoSAdaSTamanavamapatayoviparyayo jAto'sti sa saMzodhanIyaH / 2 'cetara.' iti k-paatthH| 3 318 tame pRsstthe| 4 'di cetara.' iti k-paatthH|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ khopajJavyAkhyAmuni candrIyavivaraNayutam (mUlam ) apohamAtrAbhidhAyakatve'pi caiSAM samAna evAyaM prasaGgaH, tathAvidhApohasyApi sarvatrAbhAvAt, apradhAnAdyapohasya kacidanupapatteH, sarvabhAvAnAmeva paramArthato'pradhAnAdirUpatvAt, buddhiparikalpita- 5 tadapohAbhyupagame ca tadanyato vizeSAt rUpAdi vijJAnAdyapohasyAtathAbhUtatvAt vastubalapravRtteH rUpAdInAM rasAdibhyo bhedAt tathAvidhatadbuddhInAmapi pAramparyeNa tannimittatvAbhyupagamAt, "vastu adhikAraH ] 329 3 ( kho0 vyA0 ) zravaNamAtrAdeva sakAzAdanRtatvAdiyAthAtmyamavadhArayanto dhvaneH 10 zabdasya / doSAntaramAha-apohAbhidhAyakatve'pi caiSAM zabdAnAmiti prakramaH / kimityAha - samAna evAyam - anantaroditaH prasaGgaH / kuta ityAha-tathAvidhApohasyApi -apohyApoDhAzrayasya sarvatrAbhAvAt / abhAvazca apradhAnAdyapohasya kacidapi - pradhAnAdau anupapatteH / kathamityAha - sarva bhAvAnAmeva tattvataH - paramArthato'pradhAnAdirUpatvAt / buddhiparikalpitatadapohA- 15 bhyupagame ca - pradhAnAdyapohAGgIkaraNe ca / kimityAha - tadanyataH -apohAd vizeSAt / vizeSamevAha rUpAdItyAdinA / rUpAdivijJAnAdyapohasya buddhiparikalpitasyApi arUpavijJAnaM na bhavatIti rUpavijJAnamityevambhUtasya atathAbhUtatvAt, pradhAnAdyapoharUpeNAbhUtatvAdityarthaH / kathamityAha - vastubalapravRtteH iyaM ca rUpAdInAM vastusatAM rasAdibhyo bhedAt tathAvidhatadbuddhInAmapi - 20 "vikalpikAnAM pAramparyeNa tannimittatvAbhyupagamAt-rUpAdinimittattvAbhyupa ( vivaraNam ) (13) apohyApoDhAzrayasyeti / apohyante - pRthak kriyante'pohyAH vaTAdyanyatarapadArthApekSayA paTAdayaH padArthAstebhyo'poDhaH - vilakSaNo ghaTAdiH padArthaH, sa AzrayaH paramparayA yasya ghaTAle khino'pohasya sa tathA tasya / ayamatrAzayaH - bauddhamate'pi 25 yo'yaM ghaTAdyapohaH sa paramparayA ghaTAdipadArthAzrayaH / yastu pradhAnAdyapohaH sa naivaMvidhaH, pradhAnAdInAmabhAvAt // (17) rUpAdivijJAnAdyapohasyeti / atra prathamenAdizabdena rasAdijJAnApohaparigrahaH, dvitIyena tu ghaTapaTAdijJeyapadArthapratibaddhA pohasyeti // 1 'syApi ca sarvatrA0' iti ka-pAThaH / 2 'rUpAdijJAnA0' iti gha-pAThaH / 3 ' paramArthataH - tattvata:' iti syAt, athavA mUlagranthe 'tattvataH pAThaH syAt / 4 ' vikalpakAnA' iti ka- pAThaH / anekAnta0 42 P
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 .. anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam ) bhedo vAsanAprakRtizca tasyA AzrayaH" ityAdivacanaprAmANyAt, pradhAnAdibuddhibhedasiddheriti // 05. na cAsAmapyadhikRtabheda evAzrayaHatatpratibhAsatvAt tadrUpAca tatastadatatpratibhAsatvAnupapatteH atiprasaGgAda rUpAdyanyatamabhedAdeva buddhInAM rasAdipratibhAsatvApatteH tadasattvaprasaGgAdityuktam / na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedatastata evAsAmatatpratibhAsatA, tasya tattvato niraMzatvAt, anekasahakAritvAbhAvAt yathA1. kathaJcidekasahakArikhabhAvatve tadanyasahakArikhabhAvatva virodhAt, (svo0 vyA) gamAt / enamevAha-vastubhedaH skhalakSaNarUpo vAsanAprakRtizca bodhanibandhanA tasyAH-rUpAdisAmAnyabuddherAzraya ityAdivacanaprAmANyAt / kimityAhapradhAnAdivuddhibhedasiddheH tasyA eva / 'Adi'zabdAdIzvarAdibuddhigrahaH / iti 15 'apohamAtrAbhidhAyakatve'pi caiSAM samAna evAyaM prasaGgaH" iti sarvatra kriyAyogaH // na cAsAmapi-pradhAnAdibuddhInAmadhikRtabheda eva rUpAdiskhalakSaNarUpa aashryH| kuta ityAha-atatpratibhAsatvAt-arUpAdipratibhAsatvAt pradhAnAdibuddhInAM tadrUpAca-rUpAdirUpAca tataH adhikRtabhedAt / kimityAha-tada tatpratibhAsatvAnupapatteH tAsAM-pradhAnAdibuddhInAmatatpratibhAsatvAnupapatteH, 20 arUpAdipratibhAsatvAnupapatterityarthaH / anupapattizca atiprasaGgAt / enamevAha rUpAdyanyatamabhedAdeva sakAzAd buddhInAM rasAdipratibhAsatvApatteH pradhAnAdipratibhAsavat / tataH kimityAha-tadasattvamasaGgAt-rasAdhasattvaprasaGgAt ityuktaM prAk / na cetyAdi / na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedata:-pradhAnAdi vAsanAprakRtyupAdAnabhedena tata eva-vastubhedAd rUpAderAsAM-pradhAnAdibuddhInA25matatpratibhAsatA-arUpAdipratibhAsatA / kuto na cetyAdi(?ha)tasya-vastubhedasya : tattvata:-paramArthataH niraMzatvAt-ekasvabhAvatvAt , anekasahakAritvA. bhAvAt / abhAvazca yathAkathaJcidekasahakArikha bhAvatve-rUpAdibuddhisahakArikhabhAvatve tadanyasahakArikhabhAvatvavirodhAt-'vidhAnAdibuddhisahakAri (vivaraNam) 30 (12) vAsanAprakRtizceti / vAsanAyAH sambandhI svabhAva ityarthaH // (14) tasyA eveti / rUpAdisAmAnyabuddheH / / 1 draSTavyaM 329tama pRSTham / 2 'pradhAnAdi0' iti kiM syAt / /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 331 (mUlam) khabhAvabhedAnupapatteH, tamantareNa phalabhedAyogAditi / kevalavAsanAprakRtinivandhanatve tu pradhAnAdibuddhInAmAgata eva madIyo'bhyupagamA, tadanyApohabuddhInAmatathAvidhatvAt, tathAvidhApohasthApi sarvatrA- 5 bhAva eveti yuktisiddheH| tadviSayazabdAnAM copAdAnabhedAt anyathA viSayabhedAbhAvAt tattatvabhAvatvena tadvAcakatvApatteriti sUkSmadhiyA bhAvanIyamityalaM prapaJcena // (kho0 vyA0) svabhAvatvavirodhAt / virodhazca svbhaavbhedaanupptteH| na ca yadeva rUpAdibuddhi-10 sahakArisvabhAvatvaM tadeva pradhAnAdibuddhisahakArisvabhAvatvamiti svabhAvabhedaH, tamanta- : reNa-svabhAvabhedaM vinA phalabhedAyogAt-rUpAdipradhAnAdibuddhiphalabhedAyogAt / na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedatastata evAsAmatatpratibhAsatA' iti sarvatra kriyaayogH| kevalavAsanAprakRtinibandhanatve punaH pradhAnAdibuddhInAM kimityAhaAgata eva mdiiyo'bhyupgmH| kathamityAha-tadanyetyAdi / tadanyApoha-15 buddhInAm-arUpAdyapohabuddhInAmatathAvidhatvAt apradhAnAdhapohabuddhisaMdRzyastathA-: vidhA na tathAvidhA atathAvidhAH tadbhAvastasmAt , apradhAnAdhapohabuddhivilakSaNatvAdityarthaH / tathAvidhApohasyApi-prakramAdapohyApoDhAzrayasya vastubalapravRttasya sarvatra-pradhAnAdau abhAva eveti yuktisiddheH| tadviSayazabdAnAM ca pradhAnAdirUpANAM kimityAha-upAdAnabhedAt, anyathA-upAdAnabhedamantareNa 20 viSayabhedAbhAvAt-apohyApoDhAzrayetarApohaviSayabhedAbhAvAt / enameva viSaya'bhedAbhAvamAha-tattatsvabhAvatvena teSAM-vivakSitApohAbhidhAyakopAdAnasvabhAvatvena hetunA tadvAcakatvApatteH-vivakSitApohavAcakatvApatteH, Agata eva madIyo'bhyupagama iti sarvatra kriyAyoga iti / etat sUkSmadhiyA bhAvanIyam-na hyabhinnAbhidhAyakopAdAnasvabhAvAnAM zabdAnAmapohyApoDhAzrayetarApohavAcakatvaM nyAyya- 25 mityalaM prasaGgena / nAbhinnopAdAnasvabhAvAH puruSA api kRtyetarabhAve tayoH pravartante, tatpravRttau ca tadbhinnopAdAnasvabhAvateti bhAvanA // (vivaraNam) (26-27) nAbhinnopAdAnasvabhAvAH puruSA api kRtyetarabhAve tayoHpravartante, tatpravRttau ca tadinnopAdAnasvabhAvateti / na-naivAbhinnopAdAnasvabhAvAH santaH 30 1 draSTavyaM 330 tamaM pRSTham / 2 'sadRzAstathA' iti k-paatthH| 3 'tadviSaye zabdAnAM' iti gha--pAThaH / 4 'bhedamAha' iti gh-paatthH|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) atItAjAtayozca sarvathA'sattvamasiddham, sataH sarvathA'sattA:yogAt , tadutpattyAdyApatteH, asatazca sattAvirodhAt atiprasaGgAt / 5 iti tattathAbhidhAne na kazcid doSaH / na ca na syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi, mRSAbhASAvargaNopAdAnAyAstathAtvAvirodhAt, tasyA (kho0 vyA0) doSAntaraparijihIrSayA''ha-atItetyAdi / atItAjAtayozca, prakramAd bhAvayoH sarvathA-sarvaiH prakAraiH asattvamasiddham / kuta ityAha-sataH sarvathA 10 asattA'yogAt / ayogazca tadutpattyAdyApatte:-asata utpattyAdyApatteH, 'utpattinAzetaronmajanaprasaGgAt' ityuktaM prAk / prakRtasamarthanAryavAha-asatazca sattAvirodhAt pratiniyatazaktyA'bhAvena atiprasaGgAt / asakRd bhAvitametat / iti-evaM tattathA'bhidhAne tayoH-atItAjAtayostathA-tena prakAreNAbhidhAne na kazcid dossH| dUSaNAntarameva pariharannAha-na ca na syAdanRtArthatA vAcaH 15 kasyAzcidapi, kintu syAdeva / kuta ityAha-mRSAbhASAvargaNopAdAnAyA asyAH tathAtvAvirodhAt-anRtArthatvAvirodhAt / tasyA hi-mRSAbhASAvargaNo (vivaraNam) puruSA api kRtyetarabhAve tayoH pravartante / AsatAM tAvadapohyApoDhAzrayeterApohavAcakA dhvanayo bhedena pravartanta ityapi zabdArthaH / kimityAha-tayoH kRtyetarayoH padA20 rthayoH pravartante, kecit kRtyeSu pravartante, keciJcAkRtyeSvityarthaH / kasmin satItyAha kRtyetarabhAve kRtyetarayorbhAvaH-sattA kRtyetarabhAvaH, keSAJcit kRtyatvaM keSAzcidakR. tyattramityarthaH / tasmin sati atha pravartante tarhi tatpravRttau ca-kRyetarayorbhedena pravRttau / punaH satyAM kimityAha-tadbhinnopAdAnasvabhAvatA teSAM--puruSANAM bhinnopAdAnasvabhAvAH svarUpaH-lAmo yeSAM puruSANAM te tathA taddhAvastatrAbhinnopAdAnajanyatA 25 ityarthaH / ayamasya vAkyasya paramArtha:-ye'mI tribhuvanodarAntarvartinaH puruSAsteSAM madhyAt kecid bhikSupAsakaprabhRtayaH kRtyeSu-devapUjanAdiSu pravartante / anye tu dhIvarAdayo matsyabandhanAdiSvakRyeSu / na caitadekopAdAnatAyAM teSAM yujyate yuktyabhAvAt , ato'bhyupagantavya eva teSAmupAdAne bhedaH, tathA ca teSAmupAdAne bhedaH, evaM dhvanInAmapyapohyApoDhAzrayetarApohavAcakAnAmiti // 1 dRzyatA 318tama pRSTham / 2 'tare'poha.' iti ca-pAThaH / 3 'rayomaidanapravRttau' iti ka-pAThaH /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) varthAbhAve'pi bhAvAt, parapakSe'pi tadvivakSAbhedopapatteH, anyathA tatsatyatvaprasaGgAt , vAcyAbhedAt , tadbhede ca samAnatApattariti / / / yaccoktam-'saGketavazAca zabdAt pratItistasya cApohamantareNA-5 nyatra kartumazakyatvAt' ityAdi tadapyasAram , apohe'pi saGketasya kartumazakyatvAt / trividho hi vo'poha:-ekastAvad vyAvRttaM khalakSaNameva, anyo'pohyate'sminniti kRtvA, yadadhikRtyAha- .. "khabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH". iti / ayaM ca zabdaliGgAzrayasya vyavahArasyAzrayatvena vyavasthA-. pyate, na tu zabdavAcyatayeti nAtra saGketaH, anyavyavacchedamAtraM (kho0 vyA0) pAdAnAyA vAcaH arthAbhAve'pi bhAvAt / evaM svapakSamadhikRtya doSAbhAvamabhidhAya parapakSe'pi tulyatAmAha-parapakSe'pi-bauddhamate tadvivakSAbhedopapatteH tasyAH-anRtavAcaH vivakSAbhedopapatteH / anyathA-vivakSAbhedamantareNa 15 tatsatyatvaprasaGgAt asyAH-anRtavAcaH satyatvaprasaGgAt / prasaGgazca bAcyAbhedAt upAdAnahetvabhedena, tadbhede ca-vAcyabhede ca samAnatApatteH 'mRSAbhASAvargaNopAdAnAyAstathAtvAvirodhAt" ityanena 'na ca na syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi" iti kriyA // __pUrvapakSAntaraparihArAyAha-yaJcoktamityAdi / yaccoktaM pUrvapakSe-saGketavazAca 20 zabdAt pratItistasya ca-saGketasya apohamantareNAnyatra-vastuni kartumazakyatvAdityAdi, tadapyasAram / kathamityAha-apohe'pi saGkettasya kartumazakyatvAt , tulyadoSatvAdityarthaH / etadevAha trividho hi vo'poha ityAdinA, trividho yuSmAkaM yasmAdapohaH / ekastAvad vyAvRttaM khlkssnnmev| kathamiha zabdArtha ityAha-anyaH-padArthaH apodyate-niSidhyate'sminniti 25 kRtvA yadadhikRtyAha nyAyavAdI-khabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAt kAraNAd vyAvRttibhAgino vyAvRttiM bhajante tacchIlAzca / ayaM ca-evambhUto'poho vyAvRttasvalakSaNarUpaH zabdaliGgAzrayasya vyavahArasya-pravRttyAdeH Azrayatvena vyavasthApyate paramparAmUlatayA; na tu-na punaH zabdavAcyatayeti kRtvA nAtra-apohe saGketaH, anyavyavacchedamAtraM-tucchaM dvitiiyH| ihApi 30 1319tame pRSThe / 2 'anyathA vyavaccheda0' iti gha-pAThaH / 3-4 draSTavyaM 332tama pRSTam / 5319tame pRsstthe| 6 'apohasaGketaH' iti gha--pAThaH /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 . anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ caturthaH (mUlam) dvitIyaH, anyApohanamanyApoha iti kRtvA yaH sarvatrAbhedena va: pUrvAcAyairvyavasthApyate, pratiSedhamAtrasya sarvatrAvizeSAt , atrApi 5na saGketo niHsvabhAvatvAt / Aha ca nyAyavAdI___"arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / yaniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kizcana // " iti / vikalpabuddhipratibhAsastu tRtIyaH, anyo'poyate'neneti kRtvA, ayaM ca zabdasya nibandhanatayA'bhyupagamyate, yadadhikRtyAha10 "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH12 iti / ayamapyupaplavatvAnnAstyeveti kathamatra saGketaH ? // bahirayaM nAsti vikalpabuddhipratibhAsastvastyeva, taMtra saGketa iti cet , ko'yaM vikalpabuddhipratibhAsaH? / ete vRkSAdaya iti tadekA (kho0 vyA0) 15 zabdArthamAha-anyApohanamanyApoha iti kRtvA yaH sarvatrAbhedena va: yuSmAkaM pUrvAcAryaiH-bhadantadinaprabhRtibhirvyavasthApyate "ayamapyaghaTo na bhavatyayamapyaghaTo na bhavati" ityAdinA / ata evAha-pratiSedhamAtrasya sarvatrAvizeSAt , atrApi-apohe na saGketo niHsvabhAvatvAdasya / Aha ca nyAyavAdI-dharmakIrtiH-arthAnAM-ghaTAdInAM yaca sAmAnyamanyavyA20 vRttilakSaNaM yaniSThAsta ime zabdAH-ghaTAdayaH tasya rUpaM na kizcaneti niHsvabhAvatvasiddhiH / vikalpabuddheH pratibhAso vikalpabuddhipratibhAsaH, vikalpabuddhipratibhAsastu sthUlAkAraH tRtIyo'pohaH / zabdArthamihAha-anyo'pohyate'ne. neti kRtvA / ayaM ca-apohaH zabdasya nibandhanatayA'bhyupagamyate paraiH yadadhikRtyAhAcAryaH-vikalpayonayA-vikalpakAraNAH zabdAH, vikalpAH 25 zabdayonaya iti / ayamapi-apoha upaplavatvAt kAraNAnAstyeva itievaM kathamatra saGketaH ? // bahirayaM nAsti arthe vikalpabuddhipratibhAsastu svarUpeNa astyeva / tatra saGketaH / iti cet, etadAzakyAha-ko'yaM vikalpabuddhipratibhAsaH / ete vRkSAdaya iti-evaM tadekAkArataiva-vikalpabuddhyekAkArataiva / iti cet, 1 anuSTup / 2 idaM bhadantadinasya vacanam / prekSyatAM 337tama pRSTham / 3 'tataH' iti k-paatthH| 4 'vA'pohaH' iti gha-pAThaH /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJa vyAkhyAmuni candrIyavivaraNayutam (mUlam ) kArataiveti cet, kimiyaM tatsvasaMvitterbhinnAbhinneti vAcyam / anirvacanIyeti cet, kathaM tatra saGketaH / tadbhedAbhedAbhyAmanirvacanIyA, nAnyatheti cet, kimidamanyathAtvaM nAma ? / saMvRttyA bhAva iti 5 cet, na tarhi paramArthenAyamiti na tatra saGketaH / avastunyevAyamiti cet, na vastupratIteH / bhrAntA khalviyamiti cet, na atra pramANam / itaratrApi samAnamiti cet, na tadanubhavaphalasiddheH / adhikAra : ] 335 ( svo0 vyA0 ) etadAzaGkayAha-kimiyam - adhikRtaikAkAratA tatsvasaMvitteH - adhikRta vikalpa - 10 buddhisvasaMviteH bhinnAbhinneti vAcyam / bhede bahistadbhAvo'bhede svalakSaNavAcyateti / ubhayaparihAreNAha anirvacanIyA / iti cet, etadAzaGkayAha- kathaM tatra anirvacanIyAyAM saGketaH / tadbhedAbhedAbhyAM tasyAH -- tatsvasaMvitterbhedAbhedAbhyAmanirvacanIyA tadekAkAratA, nAnyathA / iti cet, etadAzakkyAhakimidamanyathAtvaM nAma yadadhikRtyocyate nAnyatheti ? | saMvRtyA - aparamArthena 15 bhAva iti cet, anyathAtvaM etadAzaGkayAha-na tarhi paramArthenAyaM - bhAva iti / na tatra - sAMvRte bhAve saGketaH, avastutvAt tasyeti bhAvaH / avastunyevAyaMsaGketaH / iti cet, etadAzaGkayAha-na vastupratIteH, arthakriyAkAriNi adhyavasAyAdityarthaH / bhrAntA khalviyamiti cet vastupratItiH, etadAzaGkayAhanAtra - bhrAntatAyAM pramANamadhikRtapratIteH, itaratrApi tadabhrAntatAyAmapi samAna 20 metad yaduta nAtra pramANam / iti cet, etadAzAha - netyAdi / na-naitadevaM tadanubhavaphalasiddheH tasyAH - prakramAcchandanimittavastupratIteranubhavazcArthAdhyavasAyalakSaNaH, phalaM ca - tatpravRttyAdIti vigrahaH, tAbhyAM siddhistataH / dUSaNAntaramAha , ( vivaraNam ) ( 11-12) bhede bahistadbhAvo'bhede svalakSaNavAcyateti / yadi hokAkAratA 25 vikalpabuddhisaMbitteH sakAzAd bhinnA'bhyupagamyate tadA bhede sati bahistasyAHekAkAratAyA bhAvaH prApnoti / sAmAnyaM vastusad bahiH prApnotItyarthaH / athAbhedapakSaH kakSIkriyate tarhyabhede satyekAkAratAyA vikalpabuddheH svasaMvidA saha svalakSaNacAcyatA syAt, svasaMvido vAcyatvAt tasyAzca svalakSaNatvAt // 1 'buddhistu saMvitteH' iti gha-pAThaH / 2 iti cet, na vastu0' iti gha Ga-pAThaH / 3 'tattvavRttyAdi' iti gha- pAThaH / 4 'tasyAzca lakSaNa' ca-pAThaH /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam ) itazca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH, sthitAsthitavikalpAyogAt / na sthite, akSaNikatvaprasaGgAt , nAsthite, kartumazakyatvAt / 5 tathA gRhiitetrviklpaanupptteH| na gRhIte, santAnAntaravartino'sya grahItumazakyatvAt / nAgRhIte, atiprasaGgAt / tathA vyavahArasama samAlocanAyogAca / vyavahArasamarthatve tasyArthakriyAsamarthatvena vastutvAdu bAhye'nimitto dvessH| tadasamarthatve tu 'saGketavaiyarthyam / tadvAcyAvAcyakhabhAvatvacintAsiddhezca / tacchabdavAcyakhabhAvatve, 10 tasya zabdasyApi tadvAcakasvabhAvatvamiti vAstavasambandhasiddhiH, anyathA saGketAbhAvaH, atiprasaGgAt // (kho0 vyA0) itazcetyAdinA / itazca-asmAca kAraNAt na vikalpabuddhipratibhAse sngketH| kuta ityAha-sthitAsthitavikalpAyogAt / enamevAha-na sthite vikalpa5buddhipratibhAse saGketaH / kuta ityAha-akSaNikatvaprasaGgAt utpannasya sthitiriti kRtvA / naasthite| kuta ityAha-kartumazakyatvAt / tathAhi-asthito na kiJcit kathaM tatra saGketaH / upapattyantaramAha-tathA gRhItetaravikalpAnupapatteH na vikalpabuddhipratibhAse saGketa iti / etadevAha na gRhIte buddhivikalpapratibhAse saGketaH / kuta ityAha-santAnAntaravartino'sya-vikalpabuddhipratibhAsasya 20 grahItumazakyatvAt / nAgRhIte / kuta ityAha-atiprasaGgAt agRhItatvAvizeSeNa yatra kecit kasyacicchabdasya saGketApatteH / upapattyantaramAha-tathA vyavahArasamarthAsamAlocanAyogAca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH / Adhu vikalpamadhikRtyAha-vyavahArasamarthatve tasya-vikalpabuddhipratibhAsasya arthakriyAsamarthatvena hetunA vastutvAt kAraNAd bAdhe-vastuni animitto 25 dveSaH, svasaMvidanyatvena tasyaiva bAhyatvAdityarthaH / tadasamarthatve tu-vyavahArAsamarthatve punaH, prakramAd vikalpabuddhipratibhAsasya / kimityAha-saGketavaiyarthya vyavahArArthamasya karaNAditi / 'doSAntaramAha-tadvAcyAvAcyasvabhAvatvacintAsiddhezca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH / Adya vikalpamadhikRtyAha-tacchandavAcyakhabhAvatve tasya-vikalpabuddhipratibhAsasya zabdasyApi tadvAcakakha30 bhAvatvamiti kRtvA / kimityaah-vaastvsmbndhsiddhiH| anyathAtacchandavAcyasvabhAvatve tasya kimityAha-saGketAbhAvaH / kathamityAha-atiprasaGgAt / na hi ghaTaH paTAvAcyasvabhAvaH san paTena saGketyate ityatiprasaGga iti // . 1 'vaiyarthaM tadvAcyA0' iti ga-pAThaH / 2 'kacit saGketA0' iti gha-pAThaH / 3 'doSAntarAmevAha' iti k-paatthH|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 337 syAdetacchabdo hi vikalpajanmA vikalpahetuzca vrtte| yathoktam "vikalpayonayaH zandA vikalpAH zabdayonayaH" iti / tatazcAsau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAdutpadyate-tathA- 5 bhUtasyaiva zrotRvikalpasya janaka iti etAvatAzena tatra saGketa iti pratipAdyate, na punaH zRGgagrAhikayA kriyate / tathA ca 'taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAya evehAvitathazabdArthavyavahAra ranalpadhIdhanaiH pratipAditaH / yathoktam "rUpAntaraM vikalpe yadubhayoH prtibhaaste|| satyarthe tatra saGketa ekatvAdhyavasAyataH // 1 // yAdRzAda yaH samutpannaH sa bhavatyeva kAraNam / tAdRgvidhavikalpasya dhvaniH sngketsNsthitiH||2|| (ko0 vyA0) syAdetat-athaivaM manyase zabdo hi vikalpajanmA vikalpahetuzca 15 vartate, vikalpajanaka ityarthaH / yathoktaM bhadantadinnena-vikalpayonayaH zabdA vikalpA:-zabdavikalpAH zabdayonaya ityAdi / tatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati asau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAtaghaTAdyapohapratibhAsinaH sakAzAdutpadyate, tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janako bIjAGkuranItyA / etAvatA'zena tatra saGketa iti pratipAdyate, 20 na punaH zRGgagrAhikayA kriyate saGketaH / tathA cetyAdi / tathA ca 'taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAya eveha-adhikAre avitathazabdArthavyavahArajJaiH-pUrvAcAryairanalpadhIdhanaiH prtipaaditH| yathoktaM vArtikAnusAriNA zubhaguptena-rUpAntaraM-khalakSaNAdanyat vikalpe yat-sAmAnyalakSaNAkhyaM ubhayoH-vaktR-zrotroH pratibhAsate-sphuratIva satyarthe apohAzraye 25 tatra-rUpAntare saGketaH ekatvAdhyavasAyataH, arthana rUpAntarasyaikatvAdhyavasAyenetyarthaH / 1 / tathA yAzAdityAdi / yAdRzAd vikalpAd yaH samutpannaH jAtaH sa bhavatyeva kAraNaM-nimittaM zrotAramadhikRtya tAhAvidhavikalpasya dhvani:-zabdaH saGketasaMsthitiriyameva / 2 / kimetad bauddhaM 1 tathA coktaM' iti g-paatthH| 2 vaktra vikalpA.' iti k-paatthH| 3 'janma iti' iti k-paatthH| 4 anuSTup / 5 'tathA' ityadhikaH k-paatthH| 6 anuSTup / 7 'eta[radAzamAha (etA)vatAM'zena' iti ng-paatthH| 8'bauddhaH' iti uu-paatthH| anekAnta* 43
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthaH anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam) kimetaditi saGketya itaro'pyevamityadaH / na kalpayati yAvaddhi tAvanna samayodbhavaH // 3 // vaktuH zrotuzca tulyAbhe buddhI tenaikagocare / tatvena bahirartho'sti na kshcicchndgocrH||4|| khavuddhipratibhAsasya saMvittAvapi jaayte| bahirarthagrahe mAnastulyataimiravuddhivat // 5 // iti // etadapi yatkiJcit , avicAritaramaNIyatvAt, zabdasya 10 vikalpamAtrato janmAsiddheH, tadbhAve'pi mUkAdiSu tadadarzanAt, samagrakAraNasya ca kAryAvyabhicArAt, anyathA samagratvAnupapatte, nimittamAtratve cAsya tadvannimittAntarAvagamanimittatve na virodha (kho0 vyA0) rUpamadhikRtyAha-iti-evaM saGketyaH pumAn itaro'pi saGketaka evamityadaH15 evametat / na kalpayati yAvad yasmAt tAvanna samayodbhavaH-na saGketajanma / 3 / yata evaM vaktuH zrotuzca dvayorapi tulyAbhe-samAnAkAre buddhI tena kAraNena ekagocare 'apohyArthApekSayA / tattvena-paramArthena bahirartho'sti na kshcicchbdgocrH|4| kathaM bAhye abhimAna ityAha-khabuddhipratibhAsasya khabuddhyAkArasya api saMvittau jAyate, bahirarthagrahe mAnastulyataimirabuddhi20 vat / taimiriko hi taimirikasya candradvayaM pratipAdayati sa khabuddhipratibhAsamitaro'pi khabuddhipratibhAsameva pratipadyate bAhyasya candradvayasyAbhAvAditi bhAvanA iti // evaM pUrvapakSamadhikRtyAha-etadapi yatkizcit-asAram / kuta ityAhaavicAritaramaNIyatvAt / etadevAha-zabdasya vikalpamAtrataH sakAzAt janmAsiddheH / asiddhizca tadbhAve'pi-vikalpamAtrabhAve'pi mUkAdiSu25vaktRSu, 'Adi'zabdAdavakRvikalpavadhaH, tadadarzanAt-zabdAzruteH / nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantItyAzaGkayAha-samanakAraNasya ca kAryAvyabhicArAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame samagrasvAnupapatteH, nimittamAtratve cAsya-vikalpasya tadvaditi nidarzanaM 1-3 anuSTup / 4 'apotyArtho'pekSayA' iti ka-pAThaH / 5'taimirikabuddhi.' iti --pAThaH / 6 'bAhyacandra' iti dh-paatthH|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 339 ityastu viSaye'pi saGketaH, viSayavikalpavivakSAprayatnabhASAdravyAdivizeSebhyastajanmopapatteH / ghaTo'yamAnaya cainamityAdau tathAdarzanAt, itthambhUtasyAnyataravaikalye'pyabhAvAt, bhAvinazcetthambhUta-5 tvAnupapatteH, tena vyabhicArAyogAt, tAhazasya vikalpamAtrA. bhidhAyitve'pyadoSAt, pramANAbhAsavat tadAkAratve'pi viziSTakAryAsAdhanatvAt / iti yuktiyuktaM sacchandAdAvidvadaGgAnAdipratIta viSayapravRttyAdi // (svo0 vyA0) 10 vikalpavat, nimittAntarAvagamanimittatvena virodha iti kRtvaa| kimityAhaastu viSaye'pi saGketaH / kasmAdityAha-viSayavikalpavivakSAprayatnabhASAdravyAdivizeSebhyaH sakAzAt tajanmopapatteH-zabdotpatyupapatteH / upapattizcaiyamityAha-ghaTo'yamAnaya cainamityAdau tathAdarzanAt-viSaye saGketadarzanAt pratItipravRttyAderiti garbhaH / viSayamantareNApi DitthAdizabdAnAM janma 15 dRzyata ityArekApohAyAha-itthambhUtasya viziSTasya zabdasya ghaTo'yamityAderanyataravaikalye'pi-viSayAdhabhAve'pi abhAvAt, bhAvinazca anyataravaikalye itthambhUtatvAnupapatteH-viSayAdivizeSajanmatvAnupapatteH, tena-anyatavaikalyabhAvinA zabdena vyabhicArAyogAt / tAdRzasya-anyataravaikalyabhAvinaH kimityAhavikalpamAtrAbhidhAyitve'pyadoSAt / kathamadoSa ityAha-pramANA-20 bhAsabaditi nidarzanam / tadAkAratve'pi-zabdAkAratve'pi viziSTakAryAsAdhanatvAt vikalpamAtrAbhidhAyinaH zabdAntarasya pramANAbhAsamapi ca pramANAkArameveti bhAvanIyam / iti evaM yuktiyuktaM sacchabdAd viSayAdivizeSajanmana AvidvadaGganAdipratItaM viSayapravRttyAdi / 'Adi'zabdAt prAptyAdigrahaH // (vivaraNam) (11) nimittAntarAvagamanimittatve na virodha iti / tathAhi-ghaTAdeH zabdasya nimittamAtrabhUtavaktagatavikalpAvagamanimittatve na kazcid virodhaH / evameva nimittAntarANAM-zabdakAraNAnAM viSayAdInAmavagamasya-bodhasya nimittatve na kazcid virodhaH / evameva dhvanerna kazcid virodho vartate / ato yathA dhvaneH sakAzAd vikalpAvagamo bhavatyevaM viSayAvagamo'pItyarthaH // ... 1 'mAnayaiva caina.' iti g-gh-paatthH| 2 'taravaikalpe'pi' iti ka-Da-pAThaH / 3 'vaikalpe' iti k-a-paatthH| 4 'vaikalpabhAvitA' iti k-u-paatthH|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [patuH 'taimirakadvayadvicandrapratipAdana'nyAye tu nirviSayavijJAnaviSayatvAt sarvazabdAnAM tanmAtrAbhidhAnAt pratItyantarAbhAvAd bahi5rarthagrahebhimAnAnupapatteH tadekakhabhAvatvAbhyupagamAt svasaMve. danamAtrasvabhAvatvenAsyAntarmukhAvabhAsitvato bahirmukhAvabhAsitvavirodhAt / loke tu taimirakAdvaya]jJAnasyAnekakhabhAvatayA taimirikacandrAdihetusAmarthyatastathAtvAvirodhAt ekacandrasyApi tadviSayatvAt tadabhAve'bhAvAt tathApi tadahetutvakalpane'tiprasaGgAditi paramata eva 10 bahirarthagraMhe'bhimAnAnupapattiriti na yuktiyuktaM viSayapravRttyAdi / (tho0 vyA0) 'taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAye tu pUrvapakSopanyaste kimityAha-- 'na yuktiyuktaM viSayapravRttyAdi' iti mahAsambandhaH / kuta ityAha-nirviSayavijJAnaviSayatvAt kAraNAt sarvazabdAnAM-ghaTo'yamityAdInAM tanmAtrA15 bhidhAnAt-nirviSayavijJAnamAtrAbhidhAnAt pratItyantarAbhAvAt zabdAt / kimityAha-bahirarthagrahe'bhimAnAnupapatteH / etatsamarthanAryavAha-tadekarakhabhAvatvAbhyupagamAt tasya-zabdAbhidheyasya nirviSayavijJAnasya ekasvabhAvatvAbhyupagamAt pareNa / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-svasaMvedanamAtrasvabhAvatvena asya-nirviSayavijJAnasya antarmukhAvabhAsitvataH kAraNAd bahirmukhAva20 bhAsitvavirodhAt / na hi dRSTe'nupapannaM nAma bahirmukhAvabhAsamapi nirviSayameva loke jJAnamupalabhyata iti kRtvA / etadAzaGkApohAyAha-loke tvityAdi / loke punastaimirikajJAnasya, prakramAt dvicandrapratibhAsinaH, anekakhabhAvatayA kAraNena timiraika(?)candrAdihetusAmarthyataH kAraNAt , 'Adi'zabdAnmithyAjJAnAvaraNakSayopazamagrahaH / kimityAha-tathAtvAvirodhAt-bahirmukhAvabhAsitvA25 virodhAt / kathamityAha-ekacandrasyApi tadviSayatvAt-prakrAntataimirikajJAnaviSayatvAt , viSayatvaM ca tadabhAve'bhAvAt-ekacandrAbhAve'bhAvAt taimirikadvicandrajJAnasya, tathApi tadabhAvAbhAve'pi tadahetutvakalpane-ekacandramasaH ahetutvakalpane'dhikRtataimirikajJAnaM prati atiprasaGgAt ataimirikacandrajJAnasyApi tadviSayatvAyogAt iti-evaM paramata eva-ekAntaikakhabhAvavAdimata eva, na tu 30 loke / kimityAha-bahirarthagrahe'bhimAnAnupapattiriti kRtvA na yuktiyuktaM viSayapravRttyAdi / 'Adi'zabdAt prAtyAdigrahaH // 1 'hetukatva0 iti pAThaH kvacit' iti ka-pratau TippaNakam / 2 'grahAmimAnA0' iti g-paatthH| 'bahirmukhAvabhAsitvataH kAraNAt' ityadhikaH k-paatthH| 4 'nanu loke iti u-paatthH|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 341 (mUlam) na caikacandravadartho'pi kathazcidasya viSaya iSyate, abhyupagame cApa. cate balAt kathaJcicchandaviSayo'rtha iti yatkizcidetat / na 'cAsau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAdutpadyate, tathAbhUtasyaiva zrotRvi-5 kalpasya janakaH' iti etadapyAlocitAbhidhAnam , tajjanyajanakatAgrAhiNaH paramArthasatastathAvidhavijJAnasyAbhAvAt, kSaNikatvena ubhayorgrahaNAsiddheH, tadagrahe ca tathAnizcayAyogaH, tattatsvabhAvatayAM kSaNikenApi tatvabhAvAvagateH, anyathA tadagrahaNaprasaGgAnnizcaya iti cet, na, tatvabhAvAvagatyasiddheH, itaretaragrahaNamantareNa . tadayogAt, tasya ca kSaNikavAde'bhAvAt, tathApi tadabhyupagame (kho0 vyA0) na cetyAdi / na ca ekacandravaditi nidarzanaM vyatirekeNa, artho'pi kathacit-kenacit prakAreNa asya-adhikRtavikalpasya viSaya iSyate paraiH, abhyupagame ca arthasyAdhikRtavikalpaviSayatayA kimityAha-Apadyate balAt 15 kathaJcit kenacit prakAreNa / kimityAha-zabdaviSayo'rtha iti-evaM yatkizcidetat-asAram / na cAsau zabdaH prastutaH yathAbhUtAdeva-anantaroditAd vaktRvikalpAdutpadyate tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janaka ityetadapi-pUrvapakSavacanamAlocitAbhidhAnam / kuto na cetyAha-tajanyajanakatAgrAhiNaH tayoH-zabda-vikalpayorjanyajanakatAvAhiNaH paramArthasataH- 20 aparikalpitasya tathAvidhavijJAnasya-adhikRtanizcayahetorabhAvAt / abhAvazca kSaNikatvena hetunA ubhayoH-zabdavikalpayorgrahaNAsiddheH, saaklyenetybhipraayH| tadagrahe ca-sAkalyena zabdavikalpAgrahe ca tathA-tena prakAreNAsau zabdo yathAbhUtAdevetyAdinA nishcyaayogH| tattatvabhAvatayA tayoH-zabda-vikalpayoradhikRtajanyajanakasvabhAvatayA kAraNena kSaNikenApi vijJAnena tatvabhAvAvagateH-25 zabdavikalpasvabhAvAvagateH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-tattatsvabhAvAvagatimantareNa tadagrahaNaprasaGgAt-prastutazabdavikalpAgrahaNaprasaGgAt kAraNAt nizcaya iti cet, tathA nizcayaH / etadAzajhyAha-na, tatvabhAvAvagatyasiddheH-prastutazabdavikalpasvabhAvAvagatyasiddheH / asiddhizca itaretaragrahaNamanta 1 draSTanyaM 337tama pRsstthm| 2 'tattatsvabhAvA0' iti ka-pAThaH /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) dRSTeSTavirodhaH, dhUmAdimAtragrahaNAdeva tasya vayAdijanyakhabhAvatayA tthaivaavgteH| avinAbhAvagrahaNamantareNa 'nAlikera'dvIpavAsino'pi 5dhuumdhvjaadiprtipttyaaptteH| na ceyamevamiti na tatvabhAvAvagatiriti na tajjanyajanakatAgrAhi paramArthasat tathAvidhajJAnamasti / kizca tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janakaH' ityetadadhyayuktam , (kho0 vyA0) reNa saMvalitaM tadayogAt-tatsvabhAvAvagatyayogAt / tasya ca-itaretaragrahaNasya 0kSaNikavAde'bhAvAt / tathApi-aivamitaretaragrahaNamantareNApi tadabhyupagametatsvabhAvAvagatyabhyupagame / kimityAha-dRSTeSTavirodhaH / enamevopadarzayati dhUmAdItyAdinA / dhUmAdimAtragrahaNAdeva sakAzAt tasya-dhUmAdevayAdijanyakhabhAvatayA kAraNAt tathaiva-vahnayAdijanyasvabhAvatayaiva avagatehetoH / kimityAha-avinAbhAvagrahaNamantareNa 'nAlikera'dvIpavAsino'pi pra15 mAtuH dhUmadhvajAdipratipattyApatteH / dhUmadhvajaH-agniH / 'Adi'zabdAdubhayatra kAryakAraNAntaraparigrahaH / na cetyAdi / na ca iyaM-dhUmadhvajAdipratipattiH evaM-dhUmamAtragrahaNAdeva iti evaM na tatsvabhAvAvagatiriti kRtvA na tajjanyajanakatAgrAhi-na zabdavikalpajanyajanakatAgrAhi paramArthasat-avikalpakamadhikRtanizcayanibandhanaM jJAnamastIti nigamanam // 20 abhyuccayamAha kizcetyAdinA / kiJca tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janakaH zabda ityetadapyayuktam / kuta ityAha-kacidasambhavAt tathAbhUtasyaiva (vivaraNam) (16-17) ubhayatra kAryakAraNAntaraparigraha iti / ubhayatra-kevalakAraNagrahaNe kevalakAryagrahaNe ca sati kAryAntarasya-dhUmavyatiriktasyAmisambandhino dAhAdeH kAra25 NAntarasya ca-agnivyatiriktasya dhUmasambandhinaH kASThAdeH parigrahaH / ayamabhiprAya: kevalaM pAvakaM samAlokya tadutthadhUmAdisarvakAryAvagamaH pramAtuH prApnoti, tajanakasvabhAvatvAt tasya tathA dhUmAdikaM kAryaM dRSTvA tajjanakAnAM pAvakAdInAM sarveSAmapyavagamaH prasajyate, tajanyatvAt tasya / 1'mArthasatastathA0' iti g-paatthH| 2 draSTavyaM 337tama pRSThaM 341tamaM vaa| 3 'ekmevetaretara.' iti -paatthH| 4 'kAraNena' iti ng-paatthH| 5 kAryakaraNA.' iti uu-paatthH| 6 'prasajyate tAvajanya.' iti uu-paatthH|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 343 (mUlam) kacidasambhavAt , gambhIrazAstrazravaNAdau tathopalabdheH, anyathA tadanavagamAbhAvAt , abhyupagame ca pratItivirodhaH, kacit sambhave api tadavagamAsambhavAca, paracetaso'pratyakSatvAt tadAkAro'tadA-5 kAra iti sandehAt / vAtmani tatastadAkAravikalpotpattyA tattajananakhabhAvatvAvagatenai sandeha iti cet, na, kacidasambhavAdityuktam / na ca yAdRzAd yaH samutpannaH 'sa tAdRzasyaiva heturityasandehe nimittam, vyabhicArabhAvAd gomaya-golomAdiprabhavebhyaH zAlUka-dUrvAdibhyaH punstdnutptteH| tathAvidhasAmagryabhAvato na . tadutpattiriti cet, tatrApi na tadabhAva iti na pramANam / zrotRtadupalabdhireva pramANamiti cet, na, kacidasambhavAdityuktam / (kho0 vyA0) zrotRvikalpasya, asambhavazva gambhIrazAstrazravaNAdau gambhIrazAstramatigahanam / 'Adi'zabdAnnipuNAbhidhAnagrahaH / tathopalabdheH-vaktRvikalpasadRzazrotRvikalpA- 15 sambhavopalabdheH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame tadanavagamAbhAvAt tasya-zroturanavagamAbhAvo vaktRvikalpasadRzavikalpotpAde / abhyupagame ca anavagamAbhAvasya pratItivirodhaH, kvacidanavagamapratIteH / dUSaNAntaramAha-kacit sambhave'pi vaktRvikalpasadRzazrotRvikalpasya tadava. gamAsambhavAca / asambhavazva paracetasaH apratyakSatvAt / apratyakSatve 20 ca tadAkAro'tadAkAra iti sandehAt / svAtmani tataH-zabdAt tadAkAravikalpotpattyA karaNabhUtayA tattajananavabhAvatvAvagateH tasyazabdasyAdhikRtavikalpajananasvabhAvatvAvagateH kAraNAt na sandeha iti cet tajananasvabhAvo hi tadeva janayatIti kRtvA / etadAzaGkayAha-na, kacidasambhavAt ityuktamadhaH / na ca yAzAd vikalpAd yaH samutpannaH zabdaH sa 25 tAdRzasyaiva vikalpasya heturityasandehe nimittaM sAmAnyena / kuta ityAhavyabhicArabhAvAt / bhAvazca gomaya-golomAdiprabhavebhyaH zAlUkadUvAdibhyaH punastadanutpatteH-gomaya-golomAdhanutpatteH / tathAvidhasAmagyabhAvataH kAraNAt na tadutpattiH-gomayagolomAdhutpattiH / iti cet, etadAzaGkayAha-tatrApi-zabdavikalpacintAyAM na tadabhAva iti na-tathAvidha-30 sAmagryabhAva iti na pramANam / zrotustadupalabdhistathAvidhavikalpotpAdena zrotR1 'sa' iti pATho nAsti ga-pratau / 2 'kalpopAdena abhyu0' iti Ga-pAThaH / 3 asminneva pRSThe /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ caturthaH (mUlam) tailaprabhavadIpAca tailAnutpatteriti vyabhicAra eva / na ca gRhItaste vacanato'bhiprAya iti lokapratItistadasandehe nimittam , abhyupagama5 vicArAt / tena coktavat tadasiddharityatitucchametat / yaccoktam'vastUnAmAnantyAd vyavahArAnupayogAt' iti tadapi na doSakRt, tulyatvAt / tathAhi-na vikalpabuddhipratibhAso'nya eva vikalpebhyo'pitu vikalpA evAte ca bhUyAMsastattvato bodhamAnavizeSA iti, sarveSu vA dezakAlakhabhAvaviprakarSavatsu vikalpeSu vA~cakatvaniyogo 10 dhvanInAM paridRSTeSu vA / na tAvat sarveSu, AnantyAdanupalabdheH / iha ye nopalabhyante na teSu dhvanInAM samayavidhiH, yathA vinaSTAnutpanneSu, nopalabhyante ca dezakAlaviprakRSTA vikalpA iti na teSu saGkettA; (svo0 vyA0) tadupalabdhiH asAveva pramANaM nAtrApi tadabhAvaH / iti cet, etadAzaGyAha15 na, kacidasambhavAdityuktaM prAk / upacayAntaramAha-tailaprabhavadIpAca tailAnutpatteH kAraNAt iti-evaM vyabhicAra eva / na cetyAdi / na ca gRhItaste tava paramAha-vacanato'bhiprAya iti-evaM lokapratItistadasandehe-tadAkArAdivikalpAsandehe nimittam / kuta ityAha-abhyupagamavicArAt tena ca-abhyupagamena uktavat-yathoktaM tathA tadasiddheH-prastutAsandehA20 siddheriti-evamatitucchametat / yaccoktaM pUrvapakSagranthe eva / yaduktaM tadAha'vastUnAmAnantyAd vyavahArAnupayogAdityetat tadapi na doSakRt-na doSakaraNazIlam / kuta ityAha-tulyatvAt / yazcobhayordoSo na tatraikazvodyo bhavati / tulyatvamevAha-tathAhi-na vikalpabuddhipratibhAso'nya eva, vikalpebhyaH sakAzAdapi tu vikalpA eva / te ca-vikalpA bhUyAMsastattvato bodhamAtra25 vizeSA iti kRtvA sarveSu vA dezakAlasvabhAvaviprakarSavatsu vikalpeSu vAcakatvaniyogodhvanInAM paridRSTeSu vA katipayeSu / kiccAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-na tAvat sarveSu-dezAdiviprakarSavatsu vikalpeSu vAcakatvaniyogo dhvanInAm / kuta ityAha-AnantyAt kAraNAt anupalabdheH sarvavikalpAnAm / etadeva pramANenAha-iha ye nopalabhyante kecana bhAvA na teSu dhvanInAM samaya.1319tame pRsstthe| 2 'bhUyAMsastathAlato' iti g-paatthH| 3 'vAcakale niyogo' iti gapAThaH / 4 'saMyama vidhiH' iti g-paatthH| 5343tame pRsstthe| 6319tame pRsstthe| 'tamekazcodyo iti -paatthH|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ( mUlam ) nApi paridRSTeSu tatrApi doSAt / tathAhi - paridRSTavikalpasaGketavidhau saGketakA ya eva nopalabdho vikalpastatraiva tataH zabdAt pravRttirna bhavet / na hyanyatra kRtasamayAd dhvaneranyatra pravartanaM 5 yuktam, yathA kesarAdimatibhAve gozabdAt, tatazca niSprayojana eva saGketaH, tatsamayopalabdhasyAsaMsAramapi punaranupalambhAca // syAdetat na hi svasaMvidrUpeSu bodhamAtravizeSeSu saGketaH, api tu buddhiparikalpite rUpe taccAvastviti yathoktadoSAnupapattiH / etadapi yatkiJcit, vuddhiparikalpitasya rUpasyAvastutvenAsattvAt 10 nizcayAbhAvataH saGketAsiddheriti / Aha- buddhiparikalpitaM rUpaM parikalpitayaiva buddhyA nizcIyata iti nizcayAbhAvAdityasiddham, na, ( svo0 vyA0 ) vidhiH sAmAnyena / yathA vinaSTAnutpanneSviti nidarzanam / nopalabhyante ca dezakAlaviprakRSTA vikalpA iti pakSadharmopasaMhAraH / ato na teSu saGketa iti 15 dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha - nApi paridRSTeSu - vikalpeSu / ' vAcakatvaniyogo dhvanInAm' iti vartate / kuta ityAha- tatrApi - paridRSTavikalpeSu doSAda vAcakatvaniyoge dhvaneH / enamevAha tathA hItyAdinA / tathAhi - paridRSTavikalpasaGketavidhau iSyamANe saGketakAle ya eva nopalabdho vikalpastatraiva-vikalpe tataH zabdAt - saGketitAt pravRttirna bhavet / etadeva bhAvayannAha - na hyanyatra kRta - 20 samayAd dhvaneH-zabdAdanyatra pravartanaM yuktaM yathA kesarAdimatibhAvesiMhAdau gozabdAt, tataJca evaM ca sati niSprayojana eva saGketaH / upacayamAha-tatsamayopalabdhasya - saGketasamayopalabdhasya AsaMsAramapiyAvadapi saMsAraH tAvadapi punaranupalambhAca iti // syAdetat na hi svasaMvidrUpeSu bodhamAtravizeSeSu saGketaH, api tu 25 buddhiparikalpite rUpe saGketaH tacca - buddhiparikalpitaM rUpamavastviti kRtvA yathoktadoSAnupapattiH / etadAzaGkayAha-etadapi yatkiJcit - asAram / kuta ityAha- buddhiparikalpitasya rUpasyAvastutvena hetunA asattvAt kAraNAt nizvayAbhAvataH - nizcayAbhAvena saGketAsiddheriti / AhabuddhiparikalpitaM rUpaM parikalpitayaiva buddhyA nizcIyata iti kRtvA 30 nizvayAbhAvAdityasiddhaM yaduktaM prAk / etadAzaGkayAha-na-naitadevam / kuta 1 prekSyatAM 344tamaM pRSTham / anekAnta * 44 345
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH samyagnizcayAnabhidhAnAt, khakusumarUpaM vandhyAsutabuddhyA nizcIyata iti tattvato'bhidhAnAvizeSAt , anyathA balAt tadbhAvApattyA 5anayoH parikalpitatvAbhAva iti paricintyatAmetat / nizcaya upalambhaH saMvidityanAntaram / na ca saMvido'pyavastutvamanabhyupagamAt zUnyatApatteH svasaMviditarUpA ca buddhiH buddhikhabhAvaM ca tat, na cAdhikaM tatra kiciditi kathamavastutvaM naam?| evaM ca pUrvoktadoSAnativRttireva / Aha-yad rUpaM tad vuddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM 10 nAstItyavastutvam / tathAhi-tadavyatiriktamapi vyatiriktamivAsAdhAraNamapi sAdhAraNamiva anarthakriyAkAryapi tatkArIvAvabhAsate, tathA tannAstItyavastutvaM pratibhAsatayA tvastyeva / uktaM (kho0 vyA0) ityAha-samyagnizcayAnabhidhAnAt / anabhidhAnaM ca khakusumarUpaM 15vandhyAsutabuddhyA nizcIyata iti-evaM tattvato'bhidhAnAvizeSAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame balAt tadbhAvApatnyAbuddhiparikalpitarUpasya bhAvApattyA anayo:-buddhiparikalpitarUpazabdayoH parikalpitatvAbhAva iti paricintyatAmetat, vAstavasambandhasiddhirityarthaH / etatsamarthanAryavAha-nizcaya upalambhaH saMvidityanAntaram / na ca 20 saMvido'pyavastutvamanabhyupagamAt / anabhyupagamazca zUnyatApatteH sarvAbhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-vasaMviditarUpA ca buddhiH sAmAnyena buddhikhabhAvaM ca tat-buddhiparikalpitaM rUpaM na cAdhikaM tatra-buddhau kiJciditi-evaM kathamavastutvaM nAma? buddhiparikalpitasya rUpasya nAvastutvam / evaM ca pUrvoktadoSAnativRttireva 'na hyanyatra kRtasamayAd dhvaneH' ityAdidoSAnativRtti25 reva / Aha-yad rUpaM tat, sAmAnyamiti prakramaH, buddhau-adhikRtavikalpabuddhau pratibhAsate tathAbhUtaM nAstIti kRtvA avastutvaM tasya / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / tadavyatiriktamapi, buddheriti prakramaH, vyatiriktamiva-arthAntaramiva asAdhAraNamapi buddhivyatirekeNa sAdhAraNamivAnarthakriyAkAryapi askhalakSaNarUpatayA tatkArIvAvabhAsate, tathA-tena 30 prakAreNa tat-rUpaM nAstItyavastutvaM tathA pratibhAsatayA tu yathoktalakSaNayA 1 'mivamevAnarthaH' iti k-paatthH| 2 'tayA'syeva' iti g-paatthH| 3 dRzyatA 345tama pRsstthm| 4"bumavyati' iti u-paatthH| 5 'tatkArI cAva.' iti ka-pAThaH /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 adhikAraH ] khopananyAlyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) ca nyAyavAdinA "pararUpaM svarUpeNa yayA saMtriyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinH||1|| 5 / tayA saMvRttanAnAtvAH saMvRttyA bhedinaH khayam / abhedina ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit // 2 // tasyA abhiprAyavazAt sAmAnyaM sat prakIrtitam / tadasat paramArthena yathA saGkalpitaM tayA // 3 // " iti / tadapyayuktam, tattvato vihitottaratvAt taduktimAtrabhedAt / 30 tathAhi-'yad rUpaM tad buddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM nAstItyavastutvamuktam, tat kva nAsti ? kiM tad buddhAveva Ahokhid bahiH ? yadi tad buddhAveva, tatra pratibhAsate tatraiva nAstIti vyAhatametat / yadi (kho0 vyA0) astyeva / uktaM ca nyAyavAdinA-dharmakIrtinA-pararUpaM-vyAvRttasvalakSaNaM 15 svarUpeNa pratibhAsena yayAsaMtriyate-acchAdhate dhiyA-buddhyA ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH skhalakSaNAnyadhikRtyotpannayA tayAdhiyA saMvRttanAnAtvAH kiMviziSTayA saMvRttyA saMbriyate'nayA skhalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmAnaH amedina iva-saMsRSTA iva AbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit-vijAtIyavyAvRttyupalakSitena ghaTatvAdinA tasyAH- 20 buddherabhiprAyavazAt-ekAkArAdhyAropavazAt sAmAnyaM saditi prakIrtitaM buddhyAropita ekAkAraH sAmAnyamuktam / tadasat paramArthena-vastusthityA yathA saGkalpitam-AropitaM tayA-adhikRtabuddhyA / iti evaM pUrvapakSamAzaGkayAhaetadapi-anantaroditamapi ayuktam / kathamityAha-tattvataH-paramArthena vihitottaratvAt / tadanyadityAzaGkayAha-taduktimAtrabhedAt tasmAduktAduktimAtreNa 25 bhedAdasya / etadupadarzanAryavAha-tathAhItyAdi / tathAhi yad rUpaM tad buddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM nAstItyavastutvamuktam / taccAvastvityanena tat ka nAsti rUpam ? kiM tadU buddhAveva nAsti Ahokhid bahirnAstIti ? / kizcAtaH? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi tad buddhAveva nAsti taMtra-buddhau pratimAsate 1-3 anuSTup / 4 346tame pRSThe / 5 'tatra nAsti' iti k-paatthH| 6 tabuddhau' ivim-paatthH|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH nAsti kathaM pratibhAsate? pratibhAsate cet kathaM nAstIti ? / atha bahiH, yad buddhau pratibhAsate tat kathaM bahirbhavati, taddharmatvAt? / na 5caitAvatA'vastutvam, skhalakSaNabuddhyAkArasyApi avastutvaprasaGgAt tasyApi bahirasatvAt / sa bAhyabalopajAta iti cet, itaratrApi samAnametat / na tathAvidhaM bAhyamastIti cet, atathAvidhabhAve kiM pramANam / tadAkArajJAnotpattiriti cet, iyaM tathAvidhe'pi sdRshii| neyaM tataH, kvacit tadabhAve'pi bhAvAditi cet, nirvikalpa10 buddhAvapi tulyametat / na sA sAdhvI, tadAbhAsatvAditi cet, ita (kho0 vyA0) tatraiva nAstIti vyAhatametat / etadeva bhAvayati-yadi nAsti kathaM pratibhAsate? pratibhAsate cet kathaM nAstIti ? / dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-atha bahirnAsti yad buddhau pratibhAsate tat kathaM bahirbhavati tad5 dharmatvAt-adhikRtatadbuddhidharmatvAt / na caitAvatA kAraNena bahirnAstItyavastutvamasyeti / kuta ityAha-khalakSaNabuddhyAkArasyApi / kimityAha-avastutvaprasaGgAt / prasaGgazca tasyApi-skhalakSaNabuddhyAkArasya bahirasattvAd buddhidharmavena / saH-skhalakSaNabuddhyAkAraH bAhyabalopajAta iti cet, tatazca tattvataH tasyApi bahirasattvAdityasiddham / etadAzaGkayAha-itaratrApi-askhalakSaNAkAre 20 samAnametad yaduta sa bAhyabalopajAta iti / na tathAvidhaM-sAdhAraNAdidharmakaM bAhyamastIti cet, skhalakSaNAnAmasAdhAraNatvAdityetadAzayAha-atathAvidhabhAve asAdhAraNakhalakSaNabhAve kiM pramANam ? / tadAkArajJAnotpattiH-atathAvidhaskhalakSaNAkArajJAnotpattiriti cet pramANam , etadAzakyAha-iyaM tadAkArajJAnotpattiH tathAvidhe'pi-sAdhAraNAdidharmake askhalakSaNe'pItyarthaH, sahazI-sAdhA25 rnnaa,saadhaarnnaadyaakaarsyaapynubhvaadityrthH| neyaM-tathAvidhasAdhAraNAdyAkArajJAnotpattiH tataH-tathAvidhAt sAdhAraNAdirUpAd baahyvstunH| kuta ityAha-kacit-anyatra tadabhAve'pi tathAvidhasAdhAraNAdidharmakabAhyAbhAve'pi bhAvAt-tathAvidhasAdhAraNAdyAkArajJAnotpatteH ghaTAdyabhAve'pi tathAvidhavijJAnabhAvAt / etadAzaGyAha-nirvi kalpakabuddhAvapi, atathAvidhAsAdhAraNaskhalakSaNabuddhAvapItyarthaH / tulyametat30 anantaroditaM yaduta 'neyaM tataH' ityAdi / utpadyate ca dvicandrAdyabhAve nirviklpkbuddhiH| na sA tadabhAvabhAvinI nirvikalpakabuddhiH sAdhvI, tadAbhAsatvAt-sAdhvyA1 'sAdhAraNAdikarmaka' iti a-paatthH|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 adhikAraH] khopajanyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) ratrApi samAnaH smaadhiH| sA sAdhvI na sambhavatyeveti cet, sAdhAraNo'bhizApaH / khalakSaNadarzanAnugrahAdasAdhAraNa iti cet, na, taddarzanAnugrahasyApi bhaavaat| tadabhAvAdeva tadabhAva iti cet, 5 na, tasyAsiddhatvAt, tadAkArAdisaMvedanAt tannizcayAnupapatteH / na sAdhAraNAkAreNaiva saMvedanena sAdhAraNArthAbhAvanizcayaH, atiprasaGgAt, khalakSaNAkAreNApyanena tadabhAvanizcayApatteH / evamanyAkAreNApi yojanA kAryeti / evaM ca tadavyatiriktamiva' ityAdyanAlocitAbhidhAnamiti darzitameva tathApi lezato vizeSeNa dazyate / 10 (svo0 vyA0) mAsatvAt / iti cet, etadAzaGyAha-itaratrApi adhikRtavikalpabuddhau samAnaH samAdhiH-tulyaH prihaarH| tathAvidhavAhyAbhAvabhAvinI sA'pi tadAbhAsaiveti bhAvaH / sA-tathAvidhabuddhiH sAdhAraNAdidharmikA svalakSaNaviSayA sAdhvI aviSayatvena na sambhavatyeva / iti cet, etadAzakyAha-sAdhAraNobhizApaH atathA- 15 vidhabuddhirapyasAdhAraNAdidharmaskhalakSaNaviSayatvasammatA sAdhvI na sambhavatyeveti vaktuM zakyatvAt sAdhAraNo'bhizApa iti / khalakSaNadarzanAnugrahAt kAraNAt asaadhaarnnH| iti cet, etadAzaGkyAha-na-naitadevam , taddazenAnugrahasthApi-asvalakSaNadarzanAnugrahasthApi bhAvAt tadabhAvAdeva-bAhyAvalakSaNAbhAvAdeva tadabhAva iti ca-taddarzanAnugrahAbhAvaH / iti cet, etadAzaGkayAha-20 na, tasya tadabhAvasya asiddhatvAt / asiddhatvaM ca tadAkArAdisaMvedanAtasvalakSaNAkArAdisaMvedanAt / 'Adi zabdAt tadanyAkArAdigrahaH / tannizcayAnupapatteH-bAhyAskhalakSaNAbhAvanizcayAnupapatteH / etatprakaTAnAyaivAha-na sAdhAraNAkAreNaiva, asvalakSaNAkAraNetyarthaH, saMvedanena-vijJAnena sAdhAraNArthAbhAvanizcaya:-asvalakSaNArthAbhAvanizcayaH / kuto netyAha-atiprasaGgAt / enamevAha- 25 khalakSaNAkAreNApyanena-saMvedanena tadabhAvanizcayApatteH-svalakSaNAbhAvanizcayApatteH, evamanyAkAreNApi askhalakSaNacintAyAM skhalakSaNAkAreNa askhalakSaNa- . cintAyAM cAskhalakSaNAkAreNa yojanA kAryA / kimuktaM bhavati ? na svalakSaNAkAraNa saMvedanenAsvalakSaNArthAbhAvanizcayaH, atiprasaGgAditi tadbhAvanA kRtv| evaM ca sati tadavyatiriktamapi vyatiriktamivetyAdi paurvapakSaM vacaH anAlocitAbhidhAna-30 miti darzitameva tathApi lezataH-sajhepato vizeSeNa prativacanaM dryte|| 1'tadbhAvA0' iti g-paatthH| 2 'tadavyatiriktamapi vyatiriktamivetyAdi' iti pratibhAti / 3 samIkSyatA 346tama pRSTham / 4 ''tizayaH iti Ga-pAThaH / 5 'api' ityadhiko Ga-pAThaH / 6 'ced darzanA' iti hu-paatthH| 7 'avalokyatAM 346tama pRSTham /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ catuH (mUlam) tatra yaduktam-"pararUpam" ityAdyatra pararUpaM vyAvRttaM khalakSaNamasAdhAraNaM tat kathaM svarUpeNa svapratibhAsena saMbriyate pracchAdyate dhiyA 5ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH khalakSaNAnyadhikRtyotpannayAM tathotpannAyAstatpratibhAsitvena tatprakAzanAt / saMvaraNAsiddheH pAramparyotpatteH asyA atadAkArateti cet, na, nyAyAnupapatteH pAramparyeNApi kRSNAdibhyaH sitAdibuddhyasiddheH, tadanyataramAtrasattApattyA taditarAbhAvaprasaGgAt / na cApyeSaikArtha10 pratibhAsinyeva, tathA'nanubhavAt, tatsamAnatayA pratIteH, tadananuviddhakArthApratibhAsanAditi / evaM ca saMvaraNAnupapatteH tayA dhiyA (svo0 vyA0) tatra yaduktaM pUrvapakSe-"pararUpam" ityAdi atrApi pararUpaM vyAvRttaM khalakSaNamasAdhAraNaM vartate, tat kathaM svarUpeNa svapratibhAsena saMviyate 15 pracchAdyate dhiyA ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH khalakSaNAnyadhikRtyotpannayA ? / ayamatra piNDArthaH-paraM rUpaM kathaM kharUpeNa dhiyA pracchAdyate kathaM ca netyAha-tathotpannAyAH pAramparyeNa pararUpebhyaH tatpratibhAsitvena-pararUpAkAratvena khalakSaNAkAratvena tatprakAzanAtpararUpaprakAzanAddhetoH / kimityAha-saMvaraNAsiddheH pAramparyotpatteH kAraNAt 20 asthA:-adhikRtabuddheH atadAkArateti cet apararUpAkAratA, na skhalakSaNAkAratA ityarthaH / etadAzaGkayAha-na, nyAyAnupapatteH / ainamevAha-pAramparyeNApi kRSNAdibhyaH sakAzAt sitAdibuddhyasiddheH / asiddhizca tadanyataramAtrasattApattyA-kRSNAdyanyataramAtrasattApattyA hetubhUtayA taditarAbhAvaprasaGgAt-kRSNAdItarasitAdyabhAvaprasaGgAt / na cApyeSA-adhikRtA dhIH ekArtha25 pratibhAsinyeva / kuta ityAha-tathA-ekArthapratibhAsitvena ananubhavAt kAraNAt / ananubhavazca tatsamAnatayA pratIteH-bhedibhAvasamAnatayA pratIteH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tadananuvidvaikArthApratibhAsanAt-bhedibhAvAnanuviddhaikArthApratimAsanAt iti / evaM ca saMvaraNAnupapatteH kAraNAt kimityAhatayAdhiyA saMvRttanAnAtvA:-sthagitanAnAtvAH kiMviziSTayAsaMvRttyA 1347tame pRsstthe| 2 santulyatA yaduktaM vyAkhyAyAM 347tame pRsstthe| 3 tathA dhiyA' iti ka-pAThaH / 4 347tame pRsstthe| 5 etAmevAha' iti -pAThaH /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra: ] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ( mUlam ) saMvRttanAnAtvA :- sthagitanAnAtvAH kiMviziSTayA saMvRttyA saMviyate anayA svalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmanA'bhedina iva saMsRSTA ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacid vijAtIyavyAvRttyupala- 5 kSitena ghaTatvAdinA' iti nyAyato vacanamAtrameveti / tathA taisyA buddheH abhiprAyavazAdekAkArAdhyAropavazAt sAmAnyaM saditi prakIrtitaM buddhyAropita evAkAraH sAmAnyamuktaM tadasat paramArthena vastusthityA ter saGkalpitaM samAropitaM tayeti / etacca vacanamAtram, paramArthatastadasattvAsiddheH, buddhyArUDhasya vedyamAnatvAt, tatpratikSepe'ti- 10 prasaGgAt tanirviSayatvAsiddheH, pramANAbhAvAt, sarvathA'sataH pratibhAsanAyogAt, viyatkezAdibuddherapi sadAlambanatvAt tathAvidhatimirareNvAdibhAvata utpatteH andhatamase'bhAvAditi vakSyAmaH / ( svo0 vyA0 ) saMviyate'nayA svalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmanA 15 abhedina iva saMsRSTA ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacid vijAtIyavyAvRttyupalakSitena ghaTatvAdineti - etanyAyato vacanamAtrameva / tathA 'etacca vacanamAtram' iti yogaH / kimityAha tasyA buddherabhiprAyavazAt ekAkArAdhyAropavazAt sAmAnyaM saditi prakIrtitaM buddhyAropita evAkAraH sAmAnyamuktaM tadasat paramArthena vastusthityA yathA saGkalpi - 20 tamAropitaM tayeti / etaca vacanamAtram / kuta ityAha- paramArthataH- tattvena tadasatvAsiddheH- sAmAnyAsattvAsiddheH / asiddhizva buddhyArUDhasya vedyamAnasvAt tatpratikSepe- buddhyArUDhasAmAnyapratikSepe atiprasaGgAt - buddhyArUDasvalakSaNAkArasyApi pratikSepApatteH / sa viSayo'yaM sa tu nirviSaya ityAzaGkApohAyAha--tanniviSayatvAsiddheH / asiddhizca pramANAbhAvAt nirviSayaH 25 ayamiti nAtra pratyakSaM nAnumAnamiti paribhAvanIyam / sarvathA'sataH - padArthasya pratibhAsanAyogAt 'viyatkezAdibuddhyA vyabhicAra iti vibhramApohAyAha-viyatkezAdibuddherapi, 'Adi' zabdAd dvicandrAdibuddhigrahaH, sadAlambanatvAt / sadAlambanatvaM ca tathAvidhatimirareNvAdibhAvata utpatteH kAraNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha- andhatamase'bhAvAt viyatkezAdibuddheH 10 351 1 ita Arabhya 'ghaTatvAdinA' paryantakaH pATho vyAkhyAyAM 347 tame pRSThe dRzyate / 2 ataH paraM ' tathA ' sasAnakaH pATho vyAkhyAyAM 347 tame pRSThe vidyate / 3 'AropitaM ' iti pratibhAti / 4 'ivAsaMsRSTA' iti Ga-pAThaH / 5 'mAnamiti bhAva0' iti Ga-pAThaH / 6 'vipakSe kezAdi0' iti pAThaH /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ catuH (mUlam) evamapi tulya evAnantyadoSa iti cet, na, samAnapariNAmavadbhAveSu anyataravAcakatvaniyoge'pi dhvaneradoSAt, bhUyo'pi tatastAzi 5pravRttyavirodhAt evambhUtA etacchandavAcyA iti niyogasamaye niyogAditi / evaM vyavahArAnupayogAditi yatkiJcidetat, itthameva vyavahAropapatteH, anyathoktavadayogAt / Aha-vastuviSayatve zabdAnAM sAmAnAdhikaraNyAdivyavahArAbhAvaH, viklpaanupptteH| tathAhi-nIlotpalazabdayoH ekaM vA vastuvAcyaM syAt, anekaM vA / 10 AdyapakSe ekenaiva zabdena niraMzasya vastunaH sarvAtmanAbhidhAnAt, dvitIyasya zabdasyApravRttirabhidheyAbhAvAt, pravRttau vA paryAyateti nAnAphalatvam // (svo0 vyA0) iti vakSyAmaH Urddham / evamapi tulya evAnantyadoSa iti cet / 15 yazcobhayordoSo na tatraikazcoyo bhavatItyabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-na, samAnapari NAmavadbhAveSu-ghaTAdiSu anyatarasmin bhAve vAcakatvaniyoge'pi dhvaneH / kimityAha-adoSAt / kathamadoSa ityAha-bhUyo'pi tataH-ghaTAdizabdAt tAdRzi-samAnapariNAmavati bhAve pravRttyavirodhAt / avirodhazca evambhUtA * bhAvA etacchandavAcyAH -ghaTAdizabdavAcyA iti-evaM niyogasamaye-saGketa20 samaye niyogAditi / evaM vyavahArAnupayogAditi yatkiJcidetat-pUrvapakSavacanam / kuta ityAha-itthameva-tAzi niyoge vyavahAropapatteH, prakramAt zabdArthavyavahAropapatteH, anyathoktavadayogAd vyavahArasya / Aha paraH-vastuviSayatve zabdAnAmabhyupagamyamAne / kimityaah-saamaanaadhikrnnyaadivyvhaaraabhaavH| 'Adi'zabdAd vizeSaNavizeSyabhAvaparigrahaH / kathamabhAva itsAha25 viklpaanupptteH| enAmeva darzayannAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / nIlotpalazabdayorekaM vA vastuvAcyaM syAdane vA / kiJcAtaH? ubhayathA'pi doSaH / AyapakSe ekaM vastu vAcyamityasmin ekenaiva zabdena-nIlAdinA niraMzasya vastunaH sarvAtmanA'bhidhAnAt kAraNAd dvitIyasya zabdasya-utpalAdeH apravRttirabhidheyAbhAvAt, pravRttI vA tatraivAbhidheye 30 paryAyatA'nayoH iti evaM nAnAphalatvam / / 1'na tamekazyodyo' iti -pAThaH / /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 353 dvitIyapakSe tvekAdhAratAbhAvaH ghaTapaTAdizabdavat, nAnAviSayatvAt / atha mataM nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha, utpalazabdo'pyutpalatvajAtiviziSTaM tadeva dravyam , ato vizeSaNayo-5 bhedAt nAnAphalaH zabdo vizeSyAbhedAdekAdhAra iti, etadapyasat, yuttayayogAt / tathAhi-nIlaguNena viziSTaM dravyaM nIlazabdenAbhidhIyamAnaM sarvAtmanA'bhidhIyate, anaMzatvAt, ko'paro dravyasyotpalatvAdijAtiviziSTa AtmA'nabhihito'sti ya utpalazabdenAbhidhIyeta iti tathaiva paryAyatA syAt / atha vizeSaNabhedAd vize-10 pyasya dravyasya bhedastathApyekAdhAratA na syAditi vaiyadhikaraNyameva / evaM vizeSaNavizeSyabhAvAnupapattirapi vAcyA, anyApohapakSe tvayamadoSaH, ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt / etaduktaM bhavati-nIlazabdaprayogAd buddhi (svo0 vyA0) dvitIyapakSe punaH-anekaM vastuvAcyamityasminnekAdhAratAbhAvaH ghaTapaTAdizabdavannAnAviSayatvAdanayoriti / atha mataM nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha, utpalazabdo'pyutpalatvajAtiviziSTaM tadeva dravyamAha, ato vizeSaNayoH-guNa-jAtyo dAt kAraNAt nAnAphalaH zabdo vizeSyAbhedAt-dravyAbhedAdekAdhAra iti na kazcid doSaH / etadAzaGkayAha-20 etadapi asat-azobhanam / kuta ityAha-yuttayayogAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavannIlaguNena viziSTaM dravyaM nIlazabdenAbhidhIyamAnaM sarvAtmanA'bhidhIyate, anaMzatvAd dravyasya, tataH ko'paro dravyasyotpalatvajAtiviziSTa AtmA'nabhihitaH-anukto'sti ya utpalazabdenAbhidhIyeta iti-evaM tathaiva paryAyatA syAt / atha vizeSaNa- 25 bhedAt-guNajAtibhedAd vizeSyasya dravyasya bhedaH, tathApi evamapi ekAdhAratA na syAd dravyabhedabhAvAt iti-evaM vaiyadhikaraNyameva / evaM vizeSaNavizeSyabhAvAnupapattirapi vAcyA / vizeSastvanayoranyatra pradarzita eva / na cAnyApohapaMkSe'pyayaM doSaH [ / kuta] ityAha-anyApoha pakSe tvymdossH| kuta ityAha-ekasyaiva dharmiNo vyavacchedavayopagRhItasya-apohadvayopagRhItasya 30 vikalpabuddhau pratibhAsanAt / etadeva spaSTayannAha-etaduktaM bhavati 1 'buddheH' iti k-paatthH| 2 'tvAditi' iti uu-paatthH| 3 'dhIyate' iti ka-pAThaH / 4 'pakSe tvayamadoSaH kuta ityAha ekasyaiva' iti ng-paatthH| anekAnta. 45
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ caturthaH (mUlam) pratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsate, anutpalavyavacchedastu na nIlazabdenopAtto na pratikSiptaH, utpalazabdaprayogAdapi 5 anutpalavyAvRttarUpa evaM pratibhAti, anIlavyavacchedastUtpalazabdena nopAtto na tyaktaH, nIlamutpalamiti zabdadvayaMyoge tUbhayasamAropavyAvRttakarmipratibhAsinI vikalpabuddhirutpadyate, tato nAnAphalaH zabda ekAdhAro bhavatIti bhaved buddhyanurodhena sAmAnAdhikaraNyamiti / nanu buddhipratibhAsasandarzito dharmI vastuta eko'neka0 dharmA, vikalpanirmitasya dharmadharmibhAvasyAlIkatvAt, yatazca bhedAntarApratikSepeNotpalazabdo vartate, tato'pratikSiptabhedAntarApekSitvAd buddharbhavati vizeSaNavizeSyabhAvaH, utpalaM kiM nIlamiti, etadapyasat, vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato' (svo0 vyA0) 15 nIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsate / anutpalavyavacchedastu nIlazabdena nopAtto na pratikSiptaH, tathApratIteH / evamutpalazabdaprayogAdapyanutpalavyAvRttarUpa eva pratibhAti dharmI vikalpabuddhau, anIlavyavacchedastUtpalazabdena nopAtto na tyaktaH, tathApratIteH, nIlamutpalamiti-evaM zabdadvayaprayoge punarubhaya20 samAropavyAvRttakarmipratibhAsinI vikalpabuddhirutpadyate / tataH evaM nAnAphalaH zabdo nIlAdirUpa ekAdhAro bhavatIti kRtvA bhaved buddhyanurodhena uktapratibhAsayogAt sAmAnAdhikaraNyamiti / na cehApyaparavikalpasambhavo doSa ityAha-nanu vuddhipratibhAsasandarzito dharmI vastutaHparamArthena eko'nekadharmA / kuta ityAha-vikalpanirmitasya dharmadharmibhAvasya 25 alIkatvAt / yatazcetyAdi / yatazca bhedAntarApratikSepeNa-anIlavyavacchedApratikSepeNa utpalazabdo vartate, tato'pratikSiptabhedAntarApekSitvAt kAraNAd buddharbhavati vizeSaNavizeSyabhAvaH / kathamityAha-utpalaM kiM nIlamiti vyavacchedyaM vizeSyaM vyavacchedakaM vizeSaNamiti kRtvA / evaM pUrvapakSamAzaGkayAha-etadapyasat-azobhanam / kuta ityAha-vikalpa30 buddhipratibhAsasthAlambanAbhAvena hetunA paramArthato'sattvAt, anai 1 'yoge ubhaya0' iti ga-pAThaH / 2 'nurodhitvena sAmAnA0' iti g-paatthH| 3 'na tu' iti k-paatthH| 4 'dharmA' iti ng-paatthH| 5 'vyavacchedAnuprati0' iti hu-paatthH|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam sattvAt / yadyanekadharmakamekamAlambanaM bhavati, tatastadanusAreNa niyamavatI tathAvidhA buddhirupajAyate, tathA ca nAnAphalaH zabda ekAdhAra pravartata iti bhavati // ___sAmAnAdhikaraNyaM na ca tadastIti kathaM tadbhAvaH / na khalu mukhyastrIpuruSadvandvasambhavyapatyaM vandhyAsutaduhitayugalakAd bhavatIti kadAcidanabhiniviSTaH prekSAvAnabhidhatte tadbhAve ca buddhAviva tatrApyavirodha evAsya / buddhiH parikalpitA arthastvaparikalpita iti cet, kimatra kSuNNam ? sa tathAvidho nAstIti cet, buddhiH kimasti ? 10 parikalpitA'stIti cet, na tarhi pAramArthikI / kaH kimAheti cet kathaM tathAbhUtAyAM sAmAnAdhikaraNyAdi ? / tadapi tathA (svo0 vyA) kAntAbhAvAlambanaH pratibhAsa iti bhAvanIyam / ata evAha-yadyanekadharmakamekamAlambanaM bhavati, tatastadanusAreNa-adhikRtAlambanAnusAreNa niyamavatI 15 tathAvidhA-anIlavyAvRttyAdirUpA buddhirupjaayte| tathA ca-evaM ca sati nAnAphalaH zabda ekAdhAra pravartata iti-evaM bhavati // sAmAnAdhikaraNyaM na ca tadasti anekadharmakamekamiti-evaM ca kathaM tabhAvaH-sAmAnAdhikaraNyabhAvaH? / na khalu-naiva mukhyastrIpuruSadvandvAt sambhavituM zIlamasyeti vigrahaH / apatyAdi-dikkarikAdi vandhyAsutaduhita-20 yugalakAd bhavatIti-evaM kadAcidanabhiniviSTaH san prekSAvAnbuddhimAn abhidhatte abhinivezastvacintyaH tadbhAve ca buddhau-sAmAnAdhikaraNyabhAve ca buddhau iva iti nidarzanam / tatrApi arthe avirodha evAsya-sAmAnAdhikaraNyasya / nAvirodha ityAha-buddhiH parikalpitA vartate, arthastvaparikalpitaH / iti cet, etadAzaGkayAha-kimatra kSuNNam ? 25 sutarAM tatra bhavatu / sa tathAvidhaH-aparikalpito nAsti / iti cet, etadAzaGkayAha-buddhiH kimasti tathAvidheti ? / parikalpitA'stIti cet buddhiH / etadAzaGyAha-na tarhi pAramArthikIti / kaH kimAheti cet nAstyeva pAramArthikI / etadAzaGkayAha-kathaM tathAbhUtAyAM-apAramArthikyAM tattvato'satyAM sAmAnAdhikaraNyAdi ?| tadapi-sAmAnAdhikaraNyAdi tathA-30 1 'zabda evaikAdhAro' iti k-paatthH| 2 'khUNaM' iti ng-paatthH| 3 'cet nAstyeva pAramArthikI etadAzaGkayAha-kathaM tathAbhUtAyAM apAramArthiyAM tattvato'satyA' iti k-paatthH| 4 'apatyaM karakAdi(1) iti k-paatthH| 5 'kSaNam' iti ka-pAThaH /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH bhUtameveti cet, bAlakrIDanakaprAyaH shaastraarmbhH| tattvata itthame veti cet, nocitamabAlasya bAlaceSTitam / phalAterucitamiti cet, '5 kimasadvyavahArAt phalam ? / tattvapratipattiriti cet, sA'sad vyavahArAditi citram / etadyAthAtmyapratipattireveyamiti cet, kathaM vikalpAtmikAyAstattvam ? / kathaM ca na syAditi cet, asadAkArAnuvedhAt / khasaMvit tatra tattvamiti cet, na sA na vipakSe'pIti yatkiJcidetat / sA'nyAzI cet, kiMkRtamanyA30 dRzatvam ? / pratibhAsabhedakRtamiti cet, kathamasan bhedako nAma? / tatpratibhAsatayA sanneva iti cet, tcitrtaapttiH| na (kho0 vyA0) bhUtameva apAramArthikameva / iti cet, etadAzaGkayAha-bAlakrIDanakaprAyaH shaastraarmbhH| tattvata itthameveti cet bAlakrIDanakaprAya eva 15 zAstrArambhaH / etadAzajhyAha-nocitamabAlasya bAlaceSTitam, abAlazca bhavAniti / phalAteH kAraNAducitamiti abAlasyApi bAlaceSTitamiti / etadAzayAha-kimasadvyavahArAt phalaM kharaviSANakalpatvAt tasya ? / tattvapratipattiriti cet asadvyavahArAt phalam / etadAzayAha-sA-tattvapratipattiH asadvyavahArAditi citram-adbhutam / kthmsNstttvprtipttihetuH| etad20 yAthAtmyapratipattireva-asannayaM vyavahAra iti pratipattireva / iyN-tttvprtipttiH| iti cet, etadAzaGkayAha-kathaM vikalpAtmikAyA:-pratipatteH tattvaMyAthAtmyam ? / kathaM na syAditi cet tattvam / etadAzaGkyAha-asadAkArAnuvedhAt na syAt / khasaMvit tatra-pratipattAvasattvAkAreNAnuvedhe'pi tatvam / iti cet, etadAzakyAha-na sA-svasaMvit na vipakSe'pi-vastu sat sAmAnA25 dhikaraNyAdibuddhAvapi iti-evaM yatkiJcidetat / sA-vipakSasambandhinI svasaMvid anyAdRzI / iti cet, etadAzaGkayAha-kiMkRtamanyAdRzatvaM tasyAH ? / pratibhAsabhedakRtam-AkArabhedakRtam / iti cet, etadAzaGkayAha-kathamasan pratibhAso bhedako nAma ? / tatpratibhAsatayA-buddhipratibhAsatayA sanneva iti cet pratibhAsaH / etadAzaGkayAha-tacitratApattiH, tasyAH-buddhezcitratA 2 'ducitameveti' iti ka-pAThaH / 1'cet kathamasatabheda(?)asadA0' iti k-paatthH| 3 'kalpatvAdasya' iti u-paatthH|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam tattvata iti cet, sannityapArthaka upanyAsaH / tacitratAyAmapi ko doSa iti cet, na kazcidapi, na bAhyasyApi tadbhAvAvirodha ityevaM ca alamanena tatpratikSepAsadabhinivezena bAhya evedamastu tathAloka-5 pratIteH / tathA cAhuvRddhAH-"bhinnanimittaprayuktasya zabdasyaikasmin arthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / " na caitadarthazabalatAmantareNa ekasmin anekanimittAbhAvAt ekatvavirodhAt tatsvabhAvabhedamantareNa tatkalpanA'siddheH atiprasaGgAt tathA tacitraikakhabhAvatA'bhyupagame cAvipratipattirAvayoH, tadekAnekakhabhAvatvamantareNa tacitraikakhabhA-10 vtaa'yogaat| na caikAnekakhabhAvatve bhAvAnAM virodhaH, tathA (stro0 vyA0) pattiH, na tattvataH tacitratA / iti cet, etadAzajhyAha-sannityapArthaka upnyaasH| tatpratibhAsatayA sannevetyayam / tacitratAyAmapi-buddhicitratAyAmapi ko dossH| iti cet, etadAzaGkayAha-na kazcidapi tu (1na) bAhyasyApi- 15 nIlotpalAdeH tadbhAvAvirodhaH-citrabhAvAvirodha ityevaM ca kRtvA alamanena tatpratikSepAsadabhinivezena-bAhyapratikSepAsadabhinivezena / bAhya evedamastu sAmAnAdhikaraNyAdi / kuta ityaah-tthaalokprtiiteH| tathA cAhuH vRddhA:-zabdArthavyavahAravidaH pANinIyAH-bhinnanimittaprayuktasya zabdasya iti jAtAvekavacanam, anyathA zabdayoriti draSTavyam / ekasminnarthe vRttiH 20 sAmAnAdhikaraNyamiti nidarzanamabhihitameva nIlotpalamiti / na caitatsAmAnAdhikaraNyamarthazavalatAmantareNa eksmin-ashble'rthe'neknimittaabhaavaat| abhAvazca ekatvavirodhAt tatvabhAvabhedamantareNa-arthasvabhAvabhedamantareNa tatkalpanA'siddheH anekanimittakalpanA'siddheH / asiddhizva-atiprasaGgAt nimittAntarakalpanena / tathA tacitraikakhabhAvatA'bhyupagame ca tasya- 25 arthasya citrakasvabhAvatA'bhyupagame ca sati / kimityaah-aviprtipttiraavyoH| kuta ityAha-tadekAnekasvabhAvatvamantareNa tasya-arthasyaikAnekasvabhAvatvamantareNa tacitraikasvabhAvatA'yogAt tasya-arthasya citraikkhbhaavtaa'yogaat| na caikAnekakhabhAvatve bhAvAnAM virodhaH / kuta ityAha-tathApratIte:-ekAneka 1 vA viprati0' iti g-paatthH| 2 "ubhayathA hyAcAryeNa sUtrANi paThitAni / AkRti padArtha matvA 'jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' (pA. sU. 1.2-58) ityucyate; dravyaM padArtha matvA 'sarUpANamekazeSa ekavibhaktau' (pA. sU. 1-2-64) isakazeSa aarbhyte| pAtaM. ka. pR. 53" iti ka-pratau TippaNakam /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) pratIteH, sannIlamutpalamityAdisaMvedanAt / na ca yadeva sattvaM tadeva nIlatvAdi, tadgatAvapi kvacit tadanavagateH viprakRSTAdibhistathA" darzanAt / na caikakhabhAvAdeva tata eSa buddhibhedaH, atiprasaGgAt kAsAJcidahetukatvApatteH / na ca nirAlambanA evaitA iti, tadbhAvabhAvitvopapatteH, anyathA tadayogAt / na cAvikalpikaikA sAdhvI, etAstvasAdhya iti, vihitottaratvAt, tata eva tatprasUteH anantarakSaNa sukhAdisaMvedanAdijanakatvAd vA / na ca tad yenaiva khabhAvena 10 anantarakSaNaM janayati tenaiva sukhAdi, tadabhedApatteH sarvathA hesvabhedAt / na caikA janakatvataH sAmagrIjanakatvena tadbhedata eva tadbhedaH, ( kho0 vyA0 ) svabhAvatayA pratIteH / pratItizca sanIlamutpalamityAdisaMvedanAt / na ca yadeva savaM tadeva nIlatvAdi / kuta ityAha- tadgatAvapi sattvagatAvapi 15 kvacit-na sarvatra / kimityAha - tadanavagateH - nIlatvAdyanavagateH / etadevAhaviprakRSTAdibhiH pramAtRbhiriti gamyate / tathAdarzanAt sattvagatAvapi nIlatvAdyanavagatidarzanAt / 'Adi' zabdAnmandalocanaparigrahaH / na caikasvabhAvAdeva tataH- nIlotpalAdereSa buddhibhedaH sattvanIlatvAdilakSaNaH / kuta ityAhaatiprasaGgAt - buddhyantarasyApi tata eva bhAvaprasaGgAt / tathA kAsAJcida20 hetukatvApatteH buddhInAm na ca nirAlambanA evaitAH - sattvAdibuddhaya iti / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvopapatteH - adhikRtArtha bhAvabhAvitvopapatteH; anyathA tadabhAve tadayogAt sattvAdibuddhyayogAt / na cAvikalpikaikA sAdhvI vartate, etAstu sattvAdibuddhayaH asAdhya iti / kuta ityAha-vihitottaratvAt adhaH, tathA tata eva - adhikRtavastuno yadvA vikalpikAto buddheH tat25 prasRteH / hetvantaramAha- anantarakSaNasukhAdisaMvedanA dijanakatvAca ekAnekasvabhAvatve bhAvAnAmavirodha iti / anantarakSaNazca sukhAdisaMvedanAdi ca etajanakatvAd vastunaH / na ca tad yenaiva khabhAvena hetunA anantarakSaNaM janayati vastu tenaiva sukhAdi / kuta ityAha- tadabhedApatteH - anantarakSaNa sukhAyabhedApatteH / Apattizca sarvathA hetvabhedAt / na caikA janakatvataH kAra30 NAt sAmagrIjanakatvena hetunA tadbhedata eva- sAmagrIbhedata eva tadbheda: 1 'janakatvAt / na ca' iti ga-pAThaH / 358 [ caturthaH
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmuni candrIyavivaraNayutam ( mUlam ) sAmagryayogAt, samagrebhyastadbhedAbhedavikalpAsiddheH / na ca tatsiddhAvapi tadbhedaH samAlocyamAno ghaTate, ekasamagrANAmanyAjanakatvAt tatraiva sAmarthyAbhyupagamAt / na ca teSAmevopAdAna sahakAribhAvataH 5 tadbhedaH, abhidhAnamAtratvAt uktavad yuktyanupapatteH / na ca sarveSAM sarvajanana svabhAvasvato'naparAdhaH, tadekasvabhAvatvavirodhAt, avirodhe'pi tattulyatApatteriti tadekAnekasvabhAvatvasiddhiH / evaM ca loke tathAdarzanAt bahirmukhAvabhAsi saMvedanopapatteH bAdhA'sambhavAt tathAcitrasvabhAvatAtirekeNoktavad buddhAvapi tadayogAd ? ( svo0 vyA0 ) 10 adhikAra: ] 359 anantarakSaNasukhAdibhedaH / kuto netyAha- sAmagryayogAt / ayogazca samagrebhyaH sakAzAdAlokAdibhyaH tadbhedAbhedavikalpAsiddheH, tasyAH - sAmagryAH bhedAbhedavikalpAbhyAmasiddheH / prakaTametat / na ca tatsiddhAvapi sAmagrIsiddhAvapi tadbhedaH - sAmagrIbhedaH samAlocyamAno ghaTate / kathaM na ghaTata ityAha- 15 ekasamagrANAm--anantarakSaNasamagrANAmanyAjanakatvAt, sukhAdyajanakatvAdityarthaH / ajanakatvaM ca tatraiva - ekasmin sAmarthyAbhyupagamAt paraiH / na ca teSAmeva samagrANAmupAdAna sahakAribhAvataH kAraNAt tadbhedaH - sAmagrIbhedaH / kuta ityAha- abhidhAnamAtratvAdasya uktavad yuktyanupapatteH svabhAvabhedApattyA / na ca sarveSAM - samagrANAM sarvajananasvabhAvatvataH kAraNAt anapa - 20 rAdhaH - adoSaH anantaroditaH / kuta ityAha- tadekasvabhAvatvavirodhAt samagrANAmekasvabhAvatvavirodhAt avirodhe'pi tadekasvabhAvatve'pItyarthaH, tattulyatApatteH prakramAt teSAM-kAryANAM tulyatApatteH, ekataiva ekaikasya tAvadbhya ekasvabhAvebhyastaithopapatteriti bhAvanIyamiti evaM tadekAnekasvabhAvatvasiddhiH teSAM - bhAvAnAmekAnekasvabhAvatvasiddhiH / evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA bAhya evArtha 25 iti sAmarthyAt, kathaJcinna tu sarvathA, ekAntaikasyaikAnekAkAratAyogAt sAmAnAdhikaraNyasiddhiriti yogaH / kuta ityAha- loke tathAdarzanAd - bAhye nIlo - tpalAdau sAmAnAdhikaraNyadarzanAt / darzanaM ca bahirmukhAvabhAsisaMvedanopapatteH / tathAhi - nIlamutpalamiti bahirmukhAvabhAsaM saMvedanam / na cAsya bAdhetyAha-vAghA'sambhavAt tathAcitraskhabhAvatA'tirekeNa - ekAnekarUpacitrasvabhAva- 30 1 'bhedataH' iti Ga--pAThaH / 2 'stathotpatteriti' iti Ga-pAThaH /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH ( mUlam ) bAhya eva kathaJcit saamaanaadhikrnnysiddhiH| tatrApi tathAvidha zabdasya kathaJcid bhinnanimittatvopapattAvapyekArthavRttitvasyApyavi. 5rodhAt, tadekAnekakhabhAvatvena, ubhayasyApi nirupacaritatvAditi / tathAhi-nIlatvotpalatve vizeSapariNAmarUpe na sattvAdisamAnapariNAmAnanuviddhe, kacit tathA'nanubhavAt , tdnnuviddhyorsttvaaptteH| na ca sattvAdimAtratattve eva anyathA'pi vedanAt, tadanyatra tadananuviddhasyApi tasya bhAvAt / sattvAdimAtrameva tad viziSTa10 miti cet, na, sattvAdimAtratattve tadbhAva eva kathaJcit tadati (kho0 vyA0) tA'tirekeNa uktavat-yathoktaM tathA buddhAvapi vikalpikAyAM tadayogAtsAmAnAdhikaraNyAyogAt kAraNAt bAhya evaM kathaJcit sAmAnAdhikaraNyasiddhiH / tatrApItyAdi / tatrApi-bAhye tathAvidhazabdasya-bhinnanimitta15 prayuktasya nIlAdeH kathaJcit kenacit prakAreNa taddharmabhedavAcyatvena bhinnanimittatvopapattAvapi satyAM ekArthavRttitvasyApyavirodhAt kathaJcideva / kathametadevamityAha-tadekAnekasvabhAvatvena tasya-nIlotpalAdervastunaH ekAnekasvabhAvatvena hetunA itaretaravyAptyA tathA tadAdhArAdheyasvabhAvatvena ubhayasthApi, prakramAd bhinnanimittaikArthatAvRttitvobhayasya nirupacaritatvAditi / 20 etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / nIlatvotpalatve kiMviziSTe ityAha-vizeSapariNAmarUpe ete| kimityAha-na sattvAdisamAnapariNAmAnanuviddhe / kuta ityAha-kacit tathA-sattvAdyananuvedhena / kimitsAha-ananubhavAnnIlatvotpalatvayoH,tathA tadananuviddhayoH-sattvAyananuviddhayoH asattvApatteH, svato'tadrUpatvAditi bhaavnaa| na ca sattvAdimAtratattve eva 25 nIlatvotpalatve / kuta ityAha-anyathA'pi tadanuviddhanIlatvAdinA'pi vedanAdeH tayostathA tadanyatra-ghaTAdau tadananu viddhasyApi-nIlatvotpalatvAnanuviddhasyApi tsy-sttvaadebhaavaat| satvAdimAtrameva tat-nIlotpalaM viziSTam / iti cet, etadAzajhyAha-na, satvAdimAtratatve tadbhAva eva-sattvAdimAnabhAva eva 1 'siddheH' iti g-paatthH| 2 'rUmo na' iti k-paatthH| 3 'mAne tattve' iti ka-pAThaH / 4 'sato'drUpa' iti uu-paatthH| 5 'nIlotpalatve' iti Ga-pAThaH /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 361 (mUlam) riktavizeSaNAbhAve tadvaiziSTyAsiddheH / na hi khacchodakavindoH sarvathA samAnayorvyaktibhede'pi tathAjAtibhedo nAma, na codakamAtratattvavAdinastadatiriktadezAdyananuvedhe tattattvAvizeSAditaro'pi 5 nyaayyH| anAdRtya tu sUkSmekSikAmetaduktamiti na sattvAdimAtrameva tat, viziSTaM punarvizeSaNabhAva iti tdekaanekkhbhaavtvsiddhiH| tattathA'bhidhAne ca tathA vastuzabdasvAbhAvyAdanekAntanItyA vastutathAtvAnusAri susthitaM sAmAnAdhikaraNyam / nIlatvotpala(tva)vizeSapariNAmayoH kathaJcit sattvAdisamAnapariNAmAbhedAt , tasya 30 (kho0 vyA0) kathaJcit-kenacit prakAreNa tadatiriktavizeSaNAbhAve-sattvAdimAtrAtiriktanIlatvAdivizeSaNAbhAve tadvaiziSTayAsiddheH-nIlotpalasattvAdimAtrasya vaishissttyaasiddheH| etadbhAvanAyaivAha-na hi svacchodakavindoH sarvathA samAnayoH AkArAdinA vyaktibhede'pi sati tathA-udakAnudakatvena jAtibhedo nAma, 15 na codakamAtratattvavAdinaH-ekAntavAdinaH tadatiriktadezAdyananuvedheudakatritattvAtiriktadezAdhananuvedhe sati tattattvAvizeSAt-udakamAtratattvAvizeSAt itaro'pi-vyaktibhedo'pi nyaayyH| anAdRtya tu sUkSmekSikAmetaduktamiti-evaM na sattvAdimAtrameva tat-nIlotpalam , viziSTaM punaH sattvAdi vizeSaNabhAve, nIlotpalatvabhAva ityarthaH / iti-evaM tasya, prakramAt 20 nIlotpalAdeH, ekAnekasvabhAvatvasiddhiH iti nigamanam / tattathAbhi'dhAne ca tasya-nIlotpalAderekAnekasvabhAvasya tathA'bhidhAne ca-tattvAbhidhAne ca sati 'susthitaM sAmAnAdhikaraNyam' iti yogaH / kathamityAha tathA vastuzabdakhAbhAvyAd vAcyavAcakatvena anekAntanItyA sattvAdinIlatvAdibhedAbhedato vastutathAtvAnusAri-tadyAthAtmyabhaNanena susthitaM sAmAnAdhikaraNyam / 25 etadeva vishessennopdrshynnaah-niiltvotpltvvishessprinnaamyoH| kimityAha-kathazcit-kenacit prakAreNAnyonyAnuvedharUpAdhArAdheyalakSaNena sattvAdisamAnapariNAmAbhedAt tasya ca-adhikRtasamAnapariNAmAbhedasya yathokta 1 'bhAvova tadvaiziSTyA' iti ka-pAThazcintyaH / 2 'nu' iti k-paatthH| 3 'nIlotpalatvavizeSaH' iti ga-pAThaH / 4 'mAtratvAtirikta0' iti Ga-pAThaH / 5 'bhAva nIlo.' iti Ga-pAThaH / anekAnta0 46
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) ca tathA'bhidhAnAt iti / na ceha 'nIlotpalazabdayorekaM vA vastuvAcyaM syAdanekaM vA iti vikalpoktadoSasambhavaH, kevalobhayapakSaviviktasya 5jAtyantarAtmakasyaikAnekasya vAcyatvAt, tatra ca kevalobhayapakSagatadoSAnupapatteH atadAtmakatvAt , tathApi tattadApAdane'tiprasaGgA, yena kenacid duSTena vizvasya duSTatApatteriti yatkiJcidetat / 'nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha' ityAdi tu yaduktaM tadanabhyupagamAdeva na naH kSatimAvahati / na khalu jainaivaizeSikairiva dravya-guNa-jAtayo 10 bhinnA eveSyante / kiM tarhi ? kathaJcit / na ca niraMzameva dravyam , api tvekAnekasvabhAvam / tatra coktavad dossaabhaavH| tathAhinIlavizeSapariNAmAt kathazcidabhinnasattvAdisamAnapariNAmAbhi (svo0 vyA0) parikarasya tathA'bhidhAnAt-yAthAtmyenAbhidhAnAditi / na ceha-anantarodite 15 tattve nIlotpalazabdayorekaM vA vastuvAcyaM syAdanekaM vA iti vikalpoktadoSasambhavaH / kuta ityAha-kevalA-itaretaranirapekSau, kevalau ca tau ubhayapakSau ca, ekaM vA vastuvAcyaM syAdaneka vetyubhayapakSau AbhyAM viviktasya jAtyantarAtmakasyaikAnekasya vAcyatvAt, tatra ca-jAtyantare kevalobhaya pakSagatadoSAnupapatteH, 'yatkiJcidetat' iti yogH| anupapattizca atadAtmaka20tvAt-kevalobhayapakSAnAtmakatvAt jAtyantarasya, tathApi-evamapyatadAtmakatve'pi jAtyantarasya tattadApAdane tasya-jAtyantarasya tdaapaadne-kevlobhypkssdossaapaadne| kimityaah-atiprsnggH| kathamityAha-yena kenacid duSTena vizvasya-jagato duSTatApatteriti-evaM yatkiJcidetat-anantaroditam / tathA nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAhetyAdi tu yaduktaM pUrvapakSe tadanabhyupagamAdeva 25 kAraNAt na na:-nAsmAkaM kSatimAvahati-pIDAM prApayati / etadevAha-na khalu jainaivaizeSikairiva dravya-guNa-jAtayo bhinnA evessynte| kiM tarhi ? kathacid bhinnA iti / na ca niraMzameva dravyaM jainaivaizeSikairiveSyate; api tvekAnekakhabhAvam / tatra ca-evambhUte dravye uktavat-yathoktaM tthoktdossaabhaavH| tathAhi-nIlavizeSapariNAmAt sakAzAt kethazcidabhinnazvAsau sattvAdi 1 dRzyatA 352tama pRSTham / 2 353tame pRSThe / 3 'pakSoktadoSA.' iti Ga-pAThaH / 4 353tame pRsstthe| 5 'kathaJcid bhinnaH' iti u-paatthH||
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam ( mUlam ) dhAne'pi nIlazabdena tasyaiva kathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditvasya tenaivAnabhidhAnAt tattatsvabhAvatvAt, tadabhidhAnAya utpalazabdasyApi kathaJcit tatraiva pravRttiH, anyathA tadanabhi 5 dhAnAt / na caivamanayoH paryAyatA, kathaJcit pravRttinimittabhedAt, tadbhAve'pi tadabhyupagame'tiprasaGgAt / tathopAdhibhedAd vizeSya bhede'pi ca na vaiyadhikaraNyameva, sarvathA bhedAnabhyupagamAt, tattatsamAnapariNAmatvAt, tatsvabhAvatayA tathApratIteH, anyathA ( svo0 vyA0 ) samAnapariNAmazca tasya abhidhAne'pi sati nIlazabdena / kimityAhatasyaiva sattvAdisamAnapariNAmasya kathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditvasya tenaiva - nIlazabdena anabhidhAnAt kAraNAt / anabhidhAnaM ca tattatsvabhAvatvAt tayoH - kathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditva nIlazabdayoH tatsvabhAvatvAt - anabhidheyAnabhidhAnakhabhAvatvAt tadabhidhAnAya - adhikRtAbhedi - 15 tvAbhidhAnAya / kimityAha - utpalazabdasyApi kathaJcit - kenacit prakAreNa tatraiva - adhikRtasattvAdisamAnapariNAme pravRttiH, anyathA - evamanabhyupagame tadanabhidhAnAt - adhikRtAdibheditvA (1) nabhidhAnAt / na caivamanayoH, prakramAnnIlotpalazabdayoH paryAyatA / kuta ityAha- kathaJcit pravRttinimittabhedAt tadbhAve'pi kathaJcit pravRttinimittabhedabhAve'pi tadabhyupagame - paryAyatA'bhyupagame atiprasaGgAt-ghaTapaTAdizabdAnAmapi paryAyatApatteH / tathopAdhibhedAt nIlotpalavizeSaNabhedena vizeSya bhede'pi ca- sattvAdisamAna pariNAmabhede'pi ca kimityAha-na vaiyadhikaraNyameva nIlotpalAkhyajAtiguNayoH / kuta ityAha- sarvathA bhedAnabhyupagamAt sattvAdisamAnapariNAmasya / anabhyupagamazca tattatsamAnapariNAmatvAt tasya - sattvAdisamAnapariNAmasya tatsamAnapariNAmatvAt - nIlo - 25 tpalatvasamAna pariNAmatvAt tatsvabhAvatayA - nIlotpalatvasamAnapariNAmasvabhAvatayA tathApratIteH, nIlamutpalamiti dravyapratIteH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha( vivaraNam ) adhikAraH ] 363 (18) adhikRtatattvA ( ? ) nabhidhAnAditi / adhikRtaM yat tattvaM- nIlatvasyotpalatvena saha abheditvaM tasyAnabhidhAnAt // 1 'prasaGgaH' / ' tatho0' iti ka- pAThaH / 2 'kRtAditvA0' iti Ga-pAThaH / 3 'nIlotpalayorekAdhAratvasamAna0' iti Ga-pAThaH / 10 30
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) vastvabhAvaprasaGgAditi kathaJcit tadekAdhAratvamanavadyam // yacoktam'anyApohapakSe svayamadoSaH, ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopa5 gRhItasya vikalpabuddhI pratibhAsanAt' ityAdi tadapi yatkiJcit, 'vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato'sattvAt' ityAdinA vihitottaratvAt / tathAhi - adastatrai damparyam / yadi tathaikAnekasvabhAvAbhAvata eva citrA buddhiriSyate, tatastatrApi 'nIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsate, " 10 ityAdyucyamAnaM saviSayatvena ghaTate, tadbhAve ca teMdubuddhivadarthatathAbhAve'pyadoSa eva tacintratAbhAve tvanuttaravijJAna iva nibandhanAbhAvena tatkalpanA'bhAva eveti / evaM bAhya eva vizeSaNavizeSyabhAvopapattirapi bhAvanIyA / tathA hi-utpalaM kiM nIlamiti / atrAha( kho0 vyA0 ) 15 anyathA - evamanabhyupagame vastvabhAvaprasaGgAditi bhAvitamasakRditi evaM kathaJcit tadekAdhAratvaM- nIlotpalatvayorekAdhAratvamanavadyaM - nirdoSamuktavad yathoditadravyasiddheranyathA tadayogAditi || yacoktaM pUrvapakSe' - 'anyApohapakSe tvayamadoSa:, ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt' ityAdi, tadapi 20 yatkiJcit - asAram / kathamityAha - 'vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato'sattvAt' ityAdinA vihitottaratvAditi / ihaiva niSyandamAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / adaH - etat taMtra-ukte aidsprym| yadi tathA - pratibhAsarUpeNa ekAnekasvabhAvAbhAvata eva - paramArthata eva citrA buddhiriSyate, tataH tatrApi - buddhau nIlazabdaprayogAd buddhi25 pratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsata ityucyamAnaM saviSayatvena ghaTate, tadbhAve ca - citrabuddhibhAve ca tadbuddhivaditi nidarzanaM artha tathAbhAve'pi - arthacitratAyAmapi satyAm / kimityAha- adoSa eva / taccitratAbhAve tu buddhicitratAbhAve punaranuttaravijJAna iva tathAgate nibandhanAbhAvena hetunA tatkalpanA'bhAva eva - sAmAnAdhikaraNyakalpanA'bhAva eva 30 iti / evaM bAhya eva vastuni vizeSaNavizeSyabhAvopapattirapi yojanIyA, 364 [ caturthaH 1353 me pRSThe | 2 prekSyatAM 354tamaM pRSThaM 355tamaM ca / 3 samIkSyatAM 353tamaM pRSTha 354tamaM ca / 4 ' tadvadartha' iti ga-pAThaH / 5 'bhaNitamasa0' iti GaH pAThaH / 6353 tame pRSThe / 7 'tatrakti' (?) iti Ga-pAThaH / 8' prayogAd buddhiriSyate tataH tatrApi buddhau nIlazabdaprayogAd buddhi0' iti ka - pAThaH 9 ' ityapi - evamapyabhyu (?) mAnaM' iti Ga-pAThaH /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam ___365 (mUlam) utpalatvasya vizeSapariNAmatvAnnIlatvasyApi tattvAdeva kathaM vizeSaNavizeSyabhAva iti ? / ucyate-utpalatvasya kathaJcit sattvAdisamAnapariNAmApRthagbhAvAt tatsAmarthyataH kathaJcid vizeSyatvopa- 5 patteH tathA zabdasvabhAvatvAca akalpitazabdArthanItyA kathaJcit tadabhidhAnAdityalaM prasaGgena // evamekAntAbhilApyamanupapannameva, tadbhAve zabdArthayostAdAtmyApatteH / Aha-na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti, zabdArthayohiM tAdAtmyamiSyata eva, tata eva tatpratIteH, vRkSatvaziMzapAtvavat, 10 vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattirityanayostAMdAsmyam / evaM zabdapratipattinAntarIyakaiva arthapratipattirityanayorapIdaM (kho0 vyA0) citranivandhanatvAdasya / tathAhi-utpalaM kiM nIlamiti? / atrAha paraH-utpalatvasya vizeSa pariNAmatvAnnIlatvasyApi tattvAdeva-vizeSapariNAmatvAdeva 15 kathaM vizeSaNavizeSyabhAva iti ? / etadAzaGkayAha-ucyate / utpalatvasya kathaJcit-kenacit prakAreNa sattvAdisamAnapariNAmApRthagbhAvAt kAraNAt tatsAmarthyataH-sattvAdisamAnapariNAmasAmarthyataH kathaJcid vishessytvopptteH| tathA zabdasvabhAvatvAca kAraNAt / kimityAha-akalpitazabdArthanItyA-zabdayuktinItyA kathaJcit tadabhidhAnAt-sattvAdisamAnapariNAmAbhi-20 dhAnAd vizeSaNavizeSyabhAva ityalaM prasaGgena, dikpradarzanamAtraphalatvAt prArambhasya // evaM tAvadekAntAnabhilApyaM vastu na ghaTate ityabhidhIya ekAntAbhilApyatAmasya nirAkurvannAha-evaM-yathA'nabhilApyaM sAmAnyena tathA ekAntAbhilApyamapyanupapannameva / kuta ityAha-tadbhAve-ekAntAbhilApyabhAve / kimityaahshbdaarthyostaadaatmyaaptteH| Aha paraH-na hyabhyupagamA eva bAdhAyai 25 bhavanti / etadeva spaSTayati-zabdArthayoH yasmAt tAdAtmyamiSyata eva / kuta ityAha-tata eva-zabdAt sakAzAt tatpratIte:-arthapratIteH / nidarzanamAhavRkSatvaziMzapAtvavat / etadbhAvanAyaivAha-vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattiriti kRtvA anayoH-vRkSatva-ziMzapAtvayoH / kimityAha-tAdAtmyam / evaM zabdapratipattinAntarIyakaiva vikalpa-30 1 tAdAtmyamiSyate eva tatpratIteH bRkSatvameva' iti k-paatthH| 2 'dhAnAt sarvAbhidhAnAt sarvAdisamAnapari ' iti ng-paatthH| 3 'etadbhAvanAyAha' iti ka-pAThaH /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ caturthaH ( mUlam ) nyAyyam, zabdAnuviddhavAkhilo'rthAvabodha ityanubhavaH prANabhRtAm, tadabhAve bodhAnupapatteriti / Aha ca zabdArthatattvavit"vAgarUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // ' na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena jAyate // * 366 ityAdi / na cAlocanAjJAnamapi zabdAnanuviddham, tathA'nanubhave'pi " suptAdibodhavat tatsUkSmabhAvopapatteH, Urddha tatsthUrabhAvAt / na ( svo0 vyA0 ) jJAnena arthapratipattirityanayorapi-zabdArthayoridaM tAdAtmyaM nyAyyam / etatspaSTanAyaivAha - zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha iti - evamanubhavaH prANabhRtAM sarveSAmeva, tadabhAve - zabdAbhAve bodhAnupapatteriti / Ah 15ca zabdArthatatvavit-bhartRhariH- vArarUpatA cedutkrAmet-yAyAt ababodhasya / kiMviziSTA ? zAzvatI - nityA / kiM syAdityAha-na prakAzaH prakAzeta, na jJAnaM tiSThedityarthaH / na cAlocanAjJAnamapyanayA'nanuviddhamityAhasA hi pratyavamarzinI / na cAsatyA eva pratyavamarzAstathA na so'sti pratyaya:avabodho loke yaH zabdAnugamAhate - zabdAnugamaM vinA anuviddhamiva jJAnaM 20 sarva zabdena jAyata iti pratipattigocaratAM 'nIyate / tattvavastu tacchabdAtmakameva ityAdi anyadapi gRhyate / ihaivAzaGkAntarApohAyAha-na cAlocanAjJAnamapi - nirvikalpakatvAbhimataM zabdAnanuviddham, kintvanuviddhameva / tathA'nanubhave'pi STatayA'nanubhave'pi sati suptAdibodhavaditi nidarzanam, nAyamapi spaSTatayA anubhUyata iti siddhametat / tatsUkSmabhAvopapatteH25 zabda sUkSmabhAvopapatterupapattizca Urddha tatsthUra bhAvAt tasya zabdasya sthUrabhAvAt tasmAt suptAdibodhavaditi nidarzane'pi tatsthUrabhAvaH siddha eva / na cAsau( vivaraNam ) (23) suptAdibodhavaditi / suprasya sato yo bodho'nAtmarUpa: / 'Adi' zabdAdunmattAdibodhagrahaH / tataH suptAdibodhe yo bodho bodhapratibaddha eva vyApArastadvat / 30 yathAhi suprAdijJAneSu sUkSmo bodhaH, evamAlocanajJAne'pi sUkSmaH zabda iti // - - wadadi 1 'zcAkhilArtha' iti ka-pAThaH / 2-3 anuSTup / 4 'cAlocanajJAna 0' iti Ga-pAThaH / 5 'nayate' iti Ga-pAThaH / 6 ' ihaiva zaGkA0' iti Ga-pAThaH / 7 'bhAvAditi tasya' iti GapATha: / 8 'suptAdibodhAbodhavaditi' iti Ga-pAThaH /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) cAsAvahetukaH, sadA tdbhaavaadiprsnggaaditi| na caivamAlokAdhanuviddho'vabodha iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasya / na ca na tadabhAve'pi sparzanenArthagrahaH, tathApratIteH / na caivaM zabdAnanu- 5 viddhana bodhena tadbrahaH tata eva hetoriti zabdArthayostAdAtmyasiddhiH, nIlAderiva tajjJAne zabdapratibhAsanAt / kathaM tarhi kSurikA'nalA'calAdizabdocAraNe na vadanapATana-dAha-pUraNAdaya iti? ucyate-tabodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavat tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAm , bAhyArthapakSepi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAva-10 (kho0 vyA0) ubhayatra tatsthUrabhAvo'hetukA / kuta ityAha-sadA tadbhAvAdiprasaGgAt tayoH zabda-bodhayoH sthUrayorbhAvAdiprasaGgAditi / ihaivAkSepAntaraparihArAyAha-na caivamityAdi / na caivaM-yathA zabdena tathA AlokAdibhirapi / "Adi'zabdAdindriyAdigrahaH / anuviddhaH-vyApto'vabodha iti kRtvA tadaGgatve'pi-bodhA- 15 Ggatve'pyAlokAderthitAdAtmyamasya AlokAdereva, zabdasya tvarthatAdAtmyaM tadbodhAnuvedhAditi bhAvaH / ihaivopacayamAha-na cetyAdi / na ca na tadabhAve'piAlokAyabhAve'pi sparzanendriyeNa arthagrahaH, kintu tadraha eva / kuta ityAhatathApratIte:-AlokAdyabhAve'pi sparzanenArthagrahapratIteH / na caivaM-yathA lokAnanuviddhana tathA zabdAnanuviddhana kevalena bodhena tadvahaH-arthagrahaH / kuta 20 ityAha-tata eva hetoH, tthaaprtiiterityrthH| iti-evaM shbdaarthyostaadaatmysiddhiH| bhAvanAsarvasvamAha-nIlAdariva (taja)jJAne zabdapratibhAsanAt, tadAtmakatvAdityarthaH / kathaM tarhi zabdArthayoH tAdAtmye kSurikA-'nalA-'calAdizabdocAraNe, 'Adi'zabdAdudakAdigrahaH, na vadana-pATana-dAha-pUraNAdaya iti? / 'Adi'zabdAt kledanAdigrahaH / etadAzaya pUrvapakSavAdyavAha-ucyate- 25 tadbodhabhAve-kSurikAdibodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavaditi nidarzanam / tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAM na pATanAdaya iti vijJAnavAdimate parihAraH / bAhyArthapakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavAditi nidarzanam , 1'pi AlokAdi(?) nArthatAdAtmya.' iti k-paatthH| 2 'viddhene bodhina tadgrahaH' iti cintanIyaH ka-pAThaH / 3 'zabdasya prati0' iti k-paatthH| 4 'ubhayatra sthUra.' iti ngpaatthH| 5 'tvarthe tAdA.' iti u-paatthH| 6 'sparzanena indriyArtha.' iti k-paatthH| 7'tadAsmakatvamityarthaH' iti -pAThaH / 8 'bodhAbhAvAditi' iti k-paatthH|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam ) vat tadavasthAbhedahetutvameva pATanAdInAM sadbhAve na kazcidakSatavadanaH syAditi yathoktadoSAbhAvaH // 5 evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagat / kathaM tarhi paraM brahma zabdA. viSayo yadAha-"ataH paraM vAco nivartante" ityAdi ? / ucyatevAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvataH, na shbdruupaabhaaven| na khala zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH svasattAM jahAti, ato vAcya (kho0 vyA0) 10 yatnataH-yatnena kSurikAdermukhAvezaH AvezaH-pravezastasmiMstadabhAvaH-pATanAdyabhAva iti vigrahaH tadvat tadavasthAbhedahetutvameva-kSurikAdyavasthAbhedahetutvameva pATanAdInAM na kSurikAdimAnahetutvaM tadbhAve-tatsattAmAtranibandhanatve pATanAdeH na kazcidakSatavadanaH syAditi bhAvanIyam, iti-evaM yathoktadoSAbhAvaH zabdArthayostAdAtmye'pi tadvizeSanibandhanatvAt pATanAderiti garbhaH // 15 evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi tattvam / kathaM tarhi paraM brahma zabdAviSayo gIyate, yadAha bhASyakAraH-"ataH paraM vAco nivatante" ityAdi ? / praNavAdUrdhvaM vAnivRttiruktA, na brahmanivRttiH / etadAzakyAhaucyate-vAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvato vAco nivartante, na zabda rUpAbhAvena / etadbhAvanAyaivAha-na khalvityAdi / na khalu zabda indriyA20 dyabhAve zabda ityagRhyamANaH san svasattAM jahAti / kiM tarhi ? zabda (vivaraNam) (10) yatnataH-yatneneti / ayamantrAzayaH-yadA kazcit kuzalaH pumAn mantrAdinA stambhitasAmarthyA kSurikAM vidhAya mukhe prAvezayati, evameva mukhapArthapradezAt spRzan prakSipati, tadA tasya na bhavatyeva vadanavidAraNamiti / / 25 (13) na kazcidakSatavadanaH syAditi / yadi hi sattAmAtreNaiva kSurikA vadanacchedanaka: syAt tadA'vyApAritA'pi satI sakalaprANimukhapATanapaTTI bhavediti // (17) praNavAdUrva vAgnivRttiruktati / yadA hi yogI paramaM brahma dhyAtumArabhate, tadA krameNa taddhyAnamApUrayan tadgocaraM matrAdizabdaM saMharan tAvat saMharati yAvat OMkAramAtradhyAnAvastho jAtaH / tato'pi dRDhataraprayatnAt sarvavAyunirodha OMkAra30 mapi niruNaddhi / evaM ca yadi zabdabrahmaparivartamAnaM jagat tadA sarvazabdanirodhe brahmaNo'pi nirodhaH syAditi // 1'parivivartamAtra' iti k-paatthH| 2 'parabrahmaH' iti k-paatthH| 3 'bandhanatvena pATanAdeH' iti -paatthH|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayuttam 369 (mUlam) vAcakabhAvAtItamidameva paraM brahmeti na kazcid doSaH / atrIcyate'yatkiJcidetat , avicAritaramaNIyatvAt / tatra yat tAvaduktam-'na yabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti' tadasat , asadabhyupagamasya bAdhA- 5 yopalabdheH caurAdyabhyupagamasya vidvanmadhye bAdhAphalatvAt, na hi dRSTesnupapannaM nAma / syAdetadasadviSayo'sAviti yuktaM bAdhAphalatvamasya; na caivaM zabdArthayostAdAtmyAbhyupagama uktanItestanna bAdhAphalasva. masya, na, zabdArthayorhi tAdAtmyamiSyata eva ityasyaivAyogAt, shbdaarthaanupptteH| tathAhi-zabdArthayostAdAtmyamiti ko'rthaH / yadi tadAtmano vastAdAtmyam, evaM tarhi tau dvAvapISTAvevApRthagbhAvA (svo0 vyA0) evAsau tattvato yadi nAma na gRhyate ato vAcyavAcakabhAvAtItamidamevazabdabrahma paraM brahmeti-evaM na kazcid doSa iti pUrvapakSaH / etadAzaGkayAha mUla- , siddhAntavAdI-atrocyate-yatkiJcit-asArametat-anantaroditam / kuta 15 ityaah-avicaaritrmnniiytvaat| etadevopadarzayannAha-tatra yat tAvaduktamityAdi / kimuktamityAha-'na hyabhyupagamA evaM bAdhAyai bhavanti / tedasat-azobhanam / kuta ityAha-asadabhyupagamasya loke bAdhAyopalabdheH / etadeva bhAvayati-caurAdyabhyupagamasya vidvanmadhye-paNDitasAdhumadhye bAdhAphalatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-na hi dRSTe'nupapannaM nAma / 20 dRzyate ca vidvanmadhye caurAdyabhyupagamo bAdhAphalaH / syAdetadasadviSayo'sau-caurAghabhyupagama iti yuktaM bAdhAphalatvamasya / na caivaM zabdArthayostAdAtmyAbhyupagamaH asadviSayaH, uktanItehetoH, tat-tasmAt na bAdhAphalatvamasya / etadAzaGyAha-na-na / kiM tarhi ? astyeva bAdhAphalatvam / kuta ityAha-zabdArthayorhi tAdAtmyamiSyate eva ityasyaiva-uktanItivAkyasya ayogAt / 25 ayogazca zabdArthAnupapatteH / enAmevAha--tathAhi-zabdArthayostAdAtmya. miti ko'rthaH asya zabdasyeti ? / yadi tadAtmano:-zabdArthAtmanorbhAva:sattA tAdAtmyam, evaM tarhi tau dvAvapi-zabdArthoM iSTAveva-abhyupagatAveva 1 'yatkiJcidetaditi vicArita.' iti ka-pAThazcintyaH / 2 365tame pRsstthe| 3 "pane nAma iti ka-pAThaH / 4 'Sayo vAsAviti' iti g-paatthH| 5 'etadasat' iti u-pAThaH / 6 'phalam' iti hu-paatthH| 7 'evetyasau covoktaH' iti ka-pAThaH / . anekAnta047
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH bhidhAnAt nAnayoraikyameveti naivaM 'zabdabrahmaparivartamAnaM jagat" iti aidamparyavirodhaH, vijAtIyaparivartAyogAt indriyagamyeSu tathA5'darzanAt / na hi mRdambhorUpeNa viparivartate, tad vA tadrUpeNa, sakala lokasiddhametat, asyAnyathAtvAbhyupagame pratItibAdhA dravyavargaNAvijAtIyaparAvartasyApi dezAdibhedanibandhanatvAt niravayavaM ca zabdabrahma, sAvayavatve cAsyAparanAmA dharmAstikAyAdyabhyupagama eva (svo0 vyA0) " apRthagbhAvAbhidhAnAt kAraNAt nAnayoraikyamiti kRtvA naivaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi / tataH kimityaah-aidmpryvirodhH| kuta ityAha-vijAtIyaparivartAyogAt; zabdAdarthaparivarto vijAtIya ityayogaH / ayogazca indriyagamyeSu mRdAdiSu tathA'darzanAt / tadevAha-na hi mRdambho. rUpeNa viparivartate, tad vA-ambho mRdrUpeNa / sakalalokasiddhametat-nAtra 15 vigAnaM asya-anantaroditasya anyathAtvAbhyupagame sati pratItibAdhA / tathApratIteriti / dravyavargaNetyAdi / dravyavargaNAsu vijAtIyaparAvartaH audArikAdevaikriyAdirUpa iti vigrahaH tasyApi dezAdibhedanibandhanatvAt na tatraikasyaiva bhedakamantareNa parivartabhedaH niravayavaM ca zabdabrahma, tathA'bhyupagamAt sAvayavatve cAsya-brahmaNaH kimityAha-aparanAmA sajJAntaraviziSTo 20 dharmAstikAyAdyabhyupagama eva bhedyabhedakabhAvopapattyA vijAtIyaparAvartopapatteH, (vivaraNam) (20) dharmAstikAyAdyabhyupagama eveti / yadi hi sAvayavaM brahmAbhyupagamyate brahmavAdibhistadA'smadabhyupetameva paJcAstikAya[ja]mayaM jagadaGgIkRtaM bhavatItyarthaH // - (20) bhedyabhedakabhAvopapattyA vijAtIyaparAvartopapatteriti / tad yathA25 audArikAdivargaNApratibaddhAH pudgalA bhedkAzca jIvadharmAstikAyAdayaH teSAM bhAvastathA tasyopapattiH-ghaTanA tayA hetubhUtayA vijAtIyaparAvartasya-audArikAdivargaNAnAM vaikriyAdivargaNAtvena pariNatilakSaNasyopapatte:-ghaTanAt / ayamatra bhAvaH-yadA hi sAvayavaM brahmAbhyupagamyate brahmavAdibhistadA kecit tadavayavA bhedyAH kecizca bhedakA iti ghaTata eva vijAtIyaparAvartaH, paramevaM sati jainAbhyupagama eva samAzrito 30 bhavati, dharmAstikAyAdyavayavayuktatvAt tanmate trilokasyeti // 1 dRzyatAM 368tama pRSTham / 2 'madAbhArUpeNa vipari0' iti ka-pAThazcintyaH / 3 'parivartasyApi' iti ka-pAThaH / 4 'tathaiva pratIte.' iti -pAThaH / 5 'kAyaM jagada' iti ka-pAThaH /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) iti na kAcinno bAdhA // atha tadAtmano bhAvastAdAtmyamityatra vaktavyam-kasyAyamAtmA yadAtmano bhAva ityabhidhIyate? / yadi zabdasya, tadvyatirekeNa 5 arthAbhAvAt, sarvasya zabdamAtratvAt, zabdArthayostAdAtmyamiti na nyaaysnggtm| na hi devadatta-vandhyAsutayostAdAtmyamityabhidadhati vidvaaNsH| na ca tadupalabdhau tadbhedena tatpratItiH, cintA vA taGgedAdigocarA, asti ca zabdopalabdhau tadbhedenaitadubhayamarthe / na caitat tadbhedagocarameva, tdbhedsyaattprtibhaassNvednenaavednaat| na hi candana-.. zakalaM kuGkamamiti vedyate, vedyate ca zabdAdU bhinnapratibhAsitayA ruupaadighttaadiH| badhiro'pi vAhIkaH pazyati panasamiti suprtiitm| (svo0 vyA0) iti-evaM na kAcino bAdhA, asmadabhyupagamasyApyevaMrUpatvAt / evamekaM pakSamadhikRtya dUSaNamuktam // idAnI pakSAntaramadhikRtyAha-atha tadAtmano bhAvastAdAtmyamiti ekavacanaM samAzrIyate / atra vaktavyam-kasya-zabdAderayamAtmA yadAtmano bhAva ityabhidhIyate tAdAtmyamiti ? / yadi zabdasya AtmetyetadadhikRtyAhatavyatirekeNa-zabdAtmavyatirekeNa arthAbhAvAt-rUpAdighaTAdyabhAvAt / abhAvazca sarvasya zabdamAtratvAt, zabdArthayostAdAtmyamiti-evaM na 20 nyAyasaGgatamarthAbhAvena / amumevArthaM nidarzanenAha-na hi devadatta-vandhyAsutayoH sadasatoH tAdAtmyamityabhidadhati vidvaaNsH| na ca tadupalandhau-devadattopalabdhau taGgedena-devadattabhedena tatpratItiH-vandhyAsutapratItiH, cintA vA tadbhedAdigocarA-devadattavandhyAsutabhedAdigocarA / asti ca zabdopalabdhau satyAM tadbhedena-zabdabhedena etadubhayamarthe yaduta 25 tadbhedena pratItiH cintA vA tadbhedAdigocarA ! na caitat-ubhayaM tadbhedagocarameva-zabdabhedagocarameva / kuta ityAha-tadbhedasya-zabdabhedasya atatpratibhAsasaMvedanena-atadAkAravijJAnena avedanAt-ananubhavAt / etadeva bhAvayati-na hi candanazakalaM kuGkumamiti vedyate tadveditvAt , vedyate ca zabdA bhinnapratibhAsitayA kuDamakalpo rUpAdighaTAdirityarthaH / etadeva / / spaSTayati-badhiro'pi vAhIkaH pazyati panasamiti suprtiitm| kiJca / 1 'bhAsisaMvedane.' iti g-paatthH| 2 'marthi yaduta' iti -paatthH| . .
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caturthaH 372 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam) zabdAnugatabodhasiddhAvapi na bodhAbhinnadezo'rtha iti kutaH zabdAtheyoHtAdAtmyam / yaccoktam-tata eva tatpratItevRkSatvarzizapAtva5 vat' ityAdi tadapyayuktam , atrApi dharmabhedanibandhanatvAdasya / vRkSatva-ziMzapAtve hi viziSTau vastudhauM kathaJcid bhedAbhedavRttI; nAnyathA'nayostAdAtmyam / tathAhi-yadi vRkSatvameva ziMzapAtvamiti dhavAdyabhAvaprasaGgaH, tatra vRkSatvasya vidyamAnatvAt tasya ca ziMzapAtvAditi / atha viziSTaM vRkSatvametat , kimasya vizeSaNa10 miti cintyam / nanu ziMzapAtvameva, kathaJcidanyat, tarhi tat tataH, (kho0 vyA0) zabdAnugatabodhasiddhAvapi satyAM kimityAha-na bodhAbhinnaidezo'rthaH arthA(?)vAcya iti-asmAddhetoH kutaH zabdArthayostAdAtmyam ? naivetyarthaH / yaccoktam-'tata eva tatpratIteH vRkSatvaziMzapAtvavat' ityAdi pUrvapakSe 15 tadapyayuktam / kuta ityAha-atrApi-nidarzane dharmabhedanibandhanatvAdasyatAdAtmyasya / etadevAha-vRkSatva-ziMzapAtve hi-yasmAd viziSTau vastudharmoM vartete kathaJcid bhedAbhedavRttI itaretaravyAptyA, nAnyathA'nayoH-vRkSavaziMzapAtvayoH tAdAtmyam, anekadoSaprasaGgAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / yadi vRkSatvameva ziMzapAtvamiti-evaM tAdAtmya20 miSyate, tataH kimityAha-dhavAdyabhAvaprasaGgaH / kathamityAha-tatra-dhavAdau vRkSatvasya vidyamAnatvAt tasya ca-vRkSatvasya ziMzapAtvAditi / atha viziSTaM vRkSatvametat-ziMzapAtvamityetadAzaGkayAha-kimasya-vRkSatvasya vizeSaNamiti cintym| nanu ziMzapAtvameva vizeSaNam / etadAzaGkayAhakathaJcit-kenacit prakAreNa tadviSayatvopayoginA anyat tarhi tat-ziMzapAtvaM (vivaraNam) (24) tadviSayatvopayogineti / saH-viziSTaH khaTTAkaraNAdiviSayaH-pravRttigocaro yasya sa tathA tasya bhAvastadviSayatvam , tadviSayatvenopayujyata ityevaMzIlAH tadviSayatopayogI prakArastena / anyAdRzo hi vRkSatvasAmAnyasyopayogaH chAyAkAraNAni, anyAdRzazca ziMzapAtvAdeH khaTAkaraNAdiriti // 1365tame pRche / 2'tvavidyaH' iti ka-pAThaH / 3 'dezA'rthavAcya' iti Ga-pAThaH / 4 365tame pRsstthe| 5'tadviSayatvaM' ityadhikaH kh-paatthH| 6 'chAyAkaraNAdi anyA0' iti ka-pAThaH / 7 'sadAkAraNAdi.' iti kha-pAThaH / /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam anyathA puurvoktdossaantivRttiH| avRkSatvavyAvRttimAtranibandhanametadaziMzapAvyAvRttyA vizeSyata iti cet, astvetadevamapyasmadabhyupagamasiddhireva, aziMzapAvyAvRttirahitasyApi vRkSatvasya 5 dhavAdiSu bhAvAt, zabdAntaravAcyayorviziSTayodharmayoreva tAdAtmyamityasmadabhyupagamasiddhiH, parikalpitatvaM ca vyAvRttInAM prAga nirastameveti na punaH pratanyate / evaM ca 'vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattirityanayostAdAtmyam" ityetat sundarameva, kathaJcit tadupapatteH, anyathA'yogAdityuktaprAyam / evaM zabdaprati-30 (stro0 vyA0) tataH-vRkSatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame pUrvoktadoSAnativRttiH, dhavAdyabhAvaprasaGga ityarthaH / avRkSatvavyAvRttimAtranivandhanametat-vRkSatvaM aziMzapAvyAvRtyA-dhavAdivyAvRttyA vizeSyata iti cet / avRkSavyAvRttamapyevametadavRkSavyAvRttimAtraM na bhavatItyAdi dUSaNamanA-16 ityaitadAha-astvetadityAdi / astu-bhavatvetat , kintu evamapyasmadabhyupagamasiddhireva / kathamityAha-aziMzapAvyAvRttirahitasyApi vRkSatvasya / kimityAha-dhavAdiSu bhAvAt , evaM zabdAntaravAcyayorviziSTayordharmayoreva-vRkSatva-ziMzapAtvayoH taadaatmymitysmdbhyupgmsiddhiH| parikalpitatvaM ca vyAvRttInAM prAg nirastameva anekaza iti na punaH pratanyate / ihaiva dhavAdau ziMzapAtvarahitavRkSavabhAvazca parikalpanAt zatruriti bhAvanIyam / evaM ca vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattirityanayo:-vRkSatva-ziMzapAtvayoH tAdAtmyamityetat sundarameva / kuta ityAha-kathaJcit tadupapatteH tAdAtmyopapatteH anyathA'yogAdityuktaprAyaMprAyeNoktaM 'nAnyo'nyavyAptiH' ityAdinA / dAntikamadhikRtyAha-evaM zabdaprati-25 (vivaraNam) (15-16) avRkSavyAvRttamapyevametadavRkSavyAvRttimAnaM na bhavatItyAdi dUSaNamanAhatyeti / yadi hi vRkSatvaM avRkSavyAvRttimAtramevAbhyupagamyate tarhi vandhyAsutaprakhyaM vyAvRttimAnaM tucchameva tat prApnoti, na tu viziSTaM vastviti duussnnmnnggiikRtyetyrthH|| 1'prekSyatAM 365tamaM pRSTham / 2 'nAntarIyikA' iti k-paatthH| 3 'nAnyAnya0' iti jhpaatthH| 4 'avRkSatvaM avRkSavyAvRtti.' iti ca-pAThaH /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam ) pattinAntarIyakaivArthapratipattirityanayorapIdaM nyAyyamiti tvasundaram, arthasya bodhabhinnadezatopapatteH, tathA'nubhavasiddhatvAt 5 tadupalabdhAvapi tdrthprvRttisiddheH| bhrAntimAtrametanna tattvata iti cet kimatra pramANam ? / tayoreva tAdAtmyamiti cet, tadidamasiddhamasiddhena sAdhyate / yatkizcidetat / dezabhedena tadbheda eva pratIyata iti cet, na, tasyApi tadbhedatvena bhedakatvAyogAt / na hyaviziSTamambhastadanyasya bhedakaM bhavati, na ca kathazcid bhinnaM vizeSaNamanta"reNa, viziSTatA svarUpavaiziSTyasyApi anyato dezabhedAdinA vinA yogAditi sUkSmabuddhiviSaya eva / evaM ca 'zabdAnuviddhazcAkhilos. (stro0 vyA0) pattinAntarIyakaivArthapratipattirityanayoH zabdArthayorida-tAdAtmyaM nyA vyamiti tu-etat punarasundaram / kuta ityAha-arthasya-ghaTAdebodhabhinna15dezatopapatteH, tathA'nubhavasiddhatvAt-bodhAd minnadezatayA'rthasyAnubhavasiddhatvAt , 'vibhinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanAdityarthaH / ihaivopacayamAha-tadupalabdhAvapi-arthopalabdhAvapi satyAM tadartha-arthArthaM pravRttisiddhenaiSArthatadvodhAbhede ca bodhe ca zabda iti bhAvanIyam / bhrAntimAtrametadarthasya bodhabhinnadezatAdi, na tttvtH| iti cet, etadAzayAha-kimatra-bhrAntimAtrametadityetasmin 20 pramANam ? / tayoreva-zabdArthayoH tAdAtmyaM bodhazabdabhAvena / iti cet, etadAzajhyAha-tadidamasiddhaM bodhArthayostAdAtmyamasiddhena zabdArthatAdAmyena sAdhyata iti kRtvA yatkiJcidetat-asAram / dezabhedena tadbheda eva, prakramAcchandAtmakArthabheda eva prtiiyte| iti cet, etadAzaGkayAha-na, tasyApi dezabhedasyApi tadbhedatvena-zabdAtmakArthabhedatvena bhedktvaayogaat| etadeva 25 dRSTAntena bhAvayati / na hyaviziSTamambhaH kSArAdinA tadanyasya-ambhaso bhedakaM bhavati, ubhayostanmAtratvAt, na ca kathazcit kenacit prakAreNa tadvizeSaNopayogitvalakSaNena bhinnaM vizeSaNaM-dezAdikamantareNa-vinA / viziSTatA'mbhaso bhedakasya svarUpameva viziSTamiti pakSavyucchedAyAha-svarUpavaiziSTya sthApi, anyataH, anyasyAmbhasa iti prakramaH / dezabhedAdinA-bhedakena 3. vinA yogAditi sUkSmabuddhiviSaya eva vicArastadabhAve dvayorapyambhasorekakhApatteH / evaM ca sati zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha ityanubhavaH 1 'vicchinnArthaH' iti dd-paatthH| 2 'zabdA iti' Ga-pAThaH /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopanavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 375 (mUlam ) rthAvabodha ityanubhavaH sarvaprANabhRtAM tadabhAve bodhAnupapatteH' iti / devadattakAntetararUpacintAyAmanAMbhogavato bhojanamAtrakathanametat, satyapyasminniSTArthAsiddheH / tathAhi-yadi nAma bodhaH zabdAnuviddhaH5 tataH zabdArthayostAdAtmyamiti kaatroppttiH?| anyacca bodhazabdayorapi tAdAtmyaM vA syAt na vaa| kishcaatH| tAdAtmye zabdasthApi bodhamAtratApattiriti tanmAtravAdasiddhiH / bodhasya vA'cetanatvaM zabdAtmatvena, tathA cAnubhavavirodhA, cetanAcetanatve ca zabdAtmano nAmakaraNaM jagadvaicitryasya / etena yaduktam-'Aha ca. zabdArthavit-vAgarUpatA cedutkrAmet' ityAdikArikAdvayaM tadapi pratyuktam , tulyayogakSematvAditi / Aha ca vAdimukhyaH "bodhAtmatA cecchabdasya na syAdanyatra tcchrutiH| yad boddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // (kho0 vyA0) sarvaprANabhRtAM tadabhAve bodhAnupapatteriti, etaditi yogH| etat kimityAha-devadattakAntetararUpacintAyAM satyAM anAbhogavato bhojanamAtrakathanaM vartate, anupayogItyarthaH / tathA caah-stypysminnissttaarthaasiddheH| iSTaM hi zabdArthayostAdAtmyaM tanna zabdAnuviddhabodhamAtranimittam / etadevAha tathAhI. tyAdinA / tathAhItyupapradarzane / yadi nAma bodhaH zabdAnuviddhastataH zabdArtha-20 yostAdAtmyamiti kAtropapattiH ? na kAcidityarthaH / ihaivAbhyuccayamAha anyacetyAdinA / anyaca bodha-zabdayorapi tAdAtmyaM vA syAnna vA / kizcAta ityAha-tAdAtmye zabdasyApi bodhamAtratApattiriti kRtvA tanmAtravAdasiddhiH-bodhamAtravAsiddhiH / bodhasya vA'cetanatvaM zabdAtmatvena hetunA tathA cAnubhavavirodhaH pakSadvaye'pi / cetanAcetanatve ca abhyupagamyamAne kassetyAha-zabdAtmana:-zabdatattvasya kimityAha-nAmakaraNam / kasya jagadvaicitryasya yaduta zabda iti / etena yaduktaM pUrvapakSe'Aha ca zabdArthavit-vAgrUpatA cedutkrAmet' ityAdikArikAdvayaM prAka tadapi pratyuktam / kuta ityAha-tulyayogakSematvAdanantaroditena iti| Aha ca vAdimukhyA-samantabhadraH bodhAtmatA cet-yadi zabdasya tataH kimi... 1 samIkSyatAM 366tama pRSTham / 2 bhogavadbhojana.' iti k-paatthH| 3 366tame pRSThe / 4 'atra tu zabdArthatatvavit' iti -paatthH| 5 anussttup| 6 "siH ' iti ru-paatthH| 7366tame pRsstthe|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaikAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) na ca syAt pratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAt paracittavit // "" 5 ityAdi / yacoktam- 'naM cAlocanajJAnamapi na zabdAnanuviddhaM tathA'nanubhave'pi suptAdibodhavat tatsUkSmabhAvopapatteH, Urddha tatsthUrabhAvAt' ityAdi tadapi na no bAdhAyai, tattadanuvedhe'pyuktavat zabdArthayostAdAtmyAyogAt / na ca suptAdibodhaH sUkSmaH sanna'nyUnAtiriktatadbhAva Urddha sthUro bhavati, ekAntaikasya tadanyaprati" bandhakAbhAve'vasthA bhedAnupapatteH pratibandhakabhAve ca tatkRtazcaitanya 376 25 ( svo0 vyA0 ) tyAha-na syAdanyatra bodhustacchrutiH / upapattimAha-yad boddhAraM parityajya - vihAya na bodho'nyatra gacchati, tathA'nanubhavAt / na ca syAt pratyayo loke kazcit / kiMviziSTa ityAha- yaH zrotrA - prANinA na pratIyate / kena hetu15 netyAha-- zabdAbhedena zabda eva pratyaya iti kRtvA / satyevam - evaM sati sarvaH syAt zrotA paracittavit zabdasyaiva citratvAdityAdi / yaccoktaM pUrvapakSe-'na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnanuviddhaM tathA'nanubhave'pi suptAdibodhavat tatsUkSma bhAvopapatteH Urddha tatsthUrabhAvAt' ityAdi, tadapi kimi - > tyAha-na naH- nAsmAkaM bAdhAyai / kuta ityAha- tattadanuvedhe'pi tena - zabdena 20 tadanuvedhe'pi - yodhAnuvedhe'pi uktavat yathoktaM tathA zabdArthayoH tAdAtmyAyogAt, anyacetyAdinA nidarzitametat / dUSaNAntaramadhikRtyAha - na cetyAdi / na ca. suptAdibodhaH sUkSmaH sannanyUnAtiriktatadbhAvaH - tAvanmAtra eva Urddha sthUro bhavati / kuta ityAha- ekAntaikasya bodharUpatayA tadanyapratibandhakAbhAve karmaNo'bhAva ityarthaH kimityAha - avasthAbhedAnupapatteH pratibandhaka ( vivaraNam ) (24) karmaNo'bhAva ityartha iti / ayamabhiprAyaH - ekAntaikasvabhAvo bodho' * bhyupagamyate, karma ca tasya pratibandhakAri nAsti, ata eva kathaM tasya bhavatAM mate sUkSmAdyA avasthA ghaTAmadanti ? [1 1 anuSTup / 2 366tame pRSThe / 5 'karmaNo bhAva' iti ka-pAThaH / [ caturthaH pRSThe / 3 ' tathA locana0' iti ka- pAThaH / 4 366tame
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) kriyAniSedhastadabhAve ca tatkriyeti na sUkSmasya sthUrabhAvaH, upacayakartRdalAbhAvAditi / evaM ca sati " na cAsAvahetukaH, sadA tadbhAvAdi adhikAraH ] 377 ( svo0 vyA0 ) bhAve ca sati tatkRtaH - pratibandhakakRtaH caitanyakriyAniSedhastadabhAve 'ca- pratibandhakAbhAve ca tatkriyA caitanyakriyA iti evaM na sUkSmasya sthUrabhAvaH / kuta ityAha-upacayakartRdalAbhAvAditi / sUkSmANUnAM kaH sthUrabhAvaH ? tadvibhinnAdRSTAdisApekSa ityaduSTa eva / evaM ca sati 'na cAsAvahetukaH, ( vivaraNam ) 10 ( 6 ) caitanya kriyAniSedha iti / caitanyavyApArapratiSedhaH / ayamarthaH - karma cet caitanyapratiskhalanakAri samabhyupeyate, tarhi tacaitanyavyApArameva niruNaddhi, na tu caitanyam / yadA ca pratibandhakamapasarati, tadA caitanyakriyA pravartate, na tu sarvathA sUkSmaM sacaitanyaM sthUrIbhavatIti // (8) upacayakartRdalAbhAvAditi / AtmasvatattvabhUtasya hi 'caitanyasya nAsti 15 kiJcid dalamupacayakartR yena tatpravezAt sUkSmaM sat sthUraM bhavediti // ( 8-9 ) sUkSmANUnAM kaH sthUrabhAvaH ? tadvibhinnASTaSTAdisApekSa ityaduSTa eveti / brahmavAdI prAha - yadyupacayakartRlasadbhAve etat sthUratvamupajAyata ityaGgIkriyate tarhi sUkSmANUnAM - prathamataH sUkSmANUnAmaNUnAmaudArikavargaNAntargatAnAM kaHkiMlakSaNaH sthUrabhAvaH - audArikAdizarIratayA pariNAmaH AtmavyatiriktopacayakartR - 20 dalAbhAvena ? na kazcidityarthaH / atra vRttikRduttaramAha - tadvibhinnetyAdi / tebhyaHaNubhyo vibhinnA ye'dRSTAdayaH - adRSTa - puruSakAra - kAlaprabhRtayaH padArthAsteSAM sApekSaH, tatkRta ityarthaH / iti - asmAddhetoraduSTa eva sUkSmANUnAM sthUrabhAvaH / idamuktaM bhavati - syAdvAdino mate sUkSmAvasthAyAmapyaNavaH zaktirUpatayA sthUlAH; na hi tasya mate sarvathA'pyasadutpadyate / evaM ca paramANUnAM sthUlatvamapyAtmadharma iti siddhaM bhavati / 25 satazca paramANuvyatiriktAdRSTAdikAraNakalApa sApekSaM sad yadi sthUlatvamAvirbhavati tadA kiM dUSaNam ? | brahmavAdinastu ekasvarUpa eva bodho'dRSTAdayazca na sambhavantyeva, ataH kathaM sUkSmatva-sthUratvAdayo vicitrA 'bodhAvasthA yujyanta iti ? // - 1 prekSyatAM 366 tamaM pRSThaM 367tamaM ca / 2 'cetanasya' iti ka-pAThaH 3 'sUkSmANUnAM kaH sthUrabhAvaH tadvimicAdRSTAdisApekSa ityasUkSmANUnAmaudArikAdivargaNArntagatAnAM0' iti ka - pAThaH / 4 'vyatiriktApacaya 0' iti ka- pAThaH / 5 'bodhyasyAva0' iti ca - pAThaH / anekAnta0 48
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam), prasaGgAt' ityAyanAlocitAbhidhAnam, upAdAnahetostaddhikartuH asattvAt taditarasya ca tadbhedatvena prakRtAnupayogAt // 5. kizcAlocanAjJAnagataH sUkSmaH zabdaH kiM bodhAtmaka uta tadatiriktazabdAtmakaH ? / yadi bodhAtmakA, kathamucyate-'ne cAlocanAjJAnamapi na zabdAnanuviddham', tajjJAnamAtratvena zabdArthAnupapatteH, AtmanA''tmA'nuvedhAbhidhAnasyetthamayuktatvAt / / (kho0 vyA0) 10 sadA tadbhAvAdiprasaGgAt' ityapi 'pUrvapakSavacanamanAlocitAbhidhAnam / kuta ityAha-upAdAnahetorbodhasya tadRddhikartuH-bodhavRddhikarturasattvAt taditarasya ca--anupAdAnahetoH pratibandhakasya karmaNaH tadbhedatvena-upAdAnabhinnatayA / kimityAha-prakRtAnupayogAt-sthUratvAnupayogAditi // kizvetyAdinA'bhyuccayamAha-kiJca AlocanAjJAnagataH ko'sau sUkSmaH 15zabdo yaH siSAdhayiSitaH sa kiM bodhAtmaka uta tadatiriktazabdAtmaka:bodhAtiriktazabdAtmaka ityarthaH 1 / kiJcAtaH 1 / ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi bodhAtmako'sau tataH kimityAha-tataH kathamucyate-na cAlocanAjJAnamapi nazabdAnanuviddham ? kathamabhaNanamasyetyAha-tajjJAnamAtratvena prakramAt tasya zabdasya bodhAtmakatayA jJAnamAtratvena hetunA zabdArthAnupapatteH / anupapattizca 20 AtmanA''tmAnuvedhAbhidhAnasyetthaM-bhinnavAcakApekSayA ayuktatvAt saMda pyatanna cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamityeva yuktam / na caivaM maNane phalamasti, vivaadaabhaavaaditybhipraayH|| (vivaraNam) (21) sadapyetanna cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamityeva yuktamiti / 25 sadapi-vidyamAnamapi etanna cAlocanAjJAnamapi na zabdAnuviddhamityabhidhAnaM na cAlocanAjJAnamapi (na) bodhAnuviddhamityanenaivollekhena yuktaM bhaNitumiti / ayamatra paramArthaH-yadyAlocanAjJAnagataH sUkSmazabdo'bodhAtmaka eva, tadA na yuktamevaitada 1 draSTavyaM 366 tamaM pRSThaM 376tamaM c| 2 'mapi zabdAnuviddhaM' iti g-paatthH| 3 'tmAnaH bodhAbhidhAna' iti k-paatthH| 4 366-367tamapRSTagatam / 5 'zabdAnuviddham' iti k-paatthH| 6 tadapyetana' iti ng-paatthH| 7 'sUkSmaH zabdo' iti ka-pAThaH / 8'tadAna' iti pATho mAsti c-prto| /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] svopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 379 (mUlam) atha tadatiriktazabdAtmakA, kathaM tena tadanuvedhaH, arthenAsya tAdAtmyAbhyupagamAt, tatsUkSmabhAve tatsUkSmabhAvopapatteH / alaukikaM caitad yaduta sUkSmAvalAdyanuviddhamAlocanAjJAnamiti / 5 evaM ca "na caivamAlokAdyanuviddho'vabodha iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasya, na ca na tadabhAve'pi sparzanena arthagrahaH, tathApratIte, na caivaM zabdAnanuvidvena bodhena tadahastata eva hetoriti zabdArthayostAdAtmyasiddhiH, nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAt' ityAdyapyupanyAsamAtraphalameva, abhISTaphalavikalatvAt / atra hi 10 bodhArthayostAdAtmyapratiSedho bodhamAtreNa cArthAgrahaH, cAkSuSasya (kho0 vyA0) dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-atha tadatiriktazabdAtmaka AlocanAjJAnagataH sUkSmazabdaH / kimityAha-kathaM tena-zabdena tadanuvedhaH-AlocanAjJAnAnuvedhaH ? / kathaM ca na syAdityAha-arthena saha asya-zabdasya tAdAtmyAbhyupa-15 gamAt kAraNAt tatsUkSmabhAve-zabdasUkSmabhAve sati / kimityAha-tatsUkSmabhAvopapatteH-arthasUkSmabhAvopapatteH / evamapi ko doSa ityAha-alaukikaM caitad yaduta sUkSmAvalAdyanuviddhamAlocanAjJAnamiti / evaM cetyAdi / evaM ca sati na caivamAlokAdyanuviddho'vavodha iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasyetyAdi pUrvapakSavacanaM yAvat nIlAderiva jJAne zabdaprati-20 bhAsanAdityAdyapi kimityAha-upanyAsamAtraphalameva / kuta ityAhaabhISTaphalavikalatvAt / etadevopadarzayati atra hItyAdinA / atra yasmAd bodhaarthyostaadaatmyprtissedhH| tathA bodhamAtreNa caarthaagrhH| tathA (vivaraNam) bhidhAtuM yaduta na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnuviddhamiti, bodhavyatiriktazabdarUpasya 25 kasyacidapyabhAvena zabda ityabhidhAnapravRtterabhAvAt / atha kadAcidasadabhinivezagrahagRhItaiH sadbhiritthamapyabhidhIyate, tarkhevaM yuktaM yaduta na cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamiti / na caivaM bhaNane kizcit phalamupalabhAmahe, jJAnasya bodharUpatayA abhyupagamAditi // 1 'sUkSmazandasUkSmabhAve'rthasUkSmabhAvA.' iti ka-pATho'nAdaraNIyaH / 2 dRzyatAM 367tama pRSTham / 3 'sUkSmaH zabdaH' iti hu-pAThaH /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) cArthasya sparzanena graha ityaidamparyam / etaca sarvamapi sUkSmekSikayA nirUpyamANaM na bhavadiSTaidamparyAvirodhi / tathAhi-yadi zabdA5rthayostAdAtmyaM tadA''lokasyApyarthatvena zabdAtmakatvAt 'na caivamAlokAya viddho'vabodhaH' ityanirUpitAbhidhAnaM zabdasyaiva tattvAditi asadetad yaduta nArthatAdAtmyamasya, zabdatAdAtmyAdeva tatsiddheH iti bhAvanIyam / na ca bodhamAtreNArthAgrahaH, tanmAtrasyAvagraheNa grahaNAditi nilo Thitam / na ca cAkSuSArthasya sparzanena grahaH, indri10 yArthapratiniyamAnupapatteH andhAyabhAvaprasaGgAditi / tathA nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanenArthasya bodhAd bheda uktastatastadAtmakaH zabdaH kathaM bodhAbhinno bhavedityalamasadvAdanirUpaNAbhareNa // (svo0 vyA0) cAkSuSasya cArthasya sparzanena graha ityaidamparya vartate / etacca sarvamapi 15 sUkSmekSikayA nirUpyamANaM sat kimityAha-na bhavadiSTaidamparyAvirodhi, kintu virodhyaiva / yathA caitadevaM tathA nidarzyate tathAhItyAdinA / tathAhIti puurvvt| yadi zabdArthayostAdAtmyaM tadA''lokasyApyarthatvena hetunA zabdAtmakatvAt kAraNAt na caivamAlokAdyanuviddho'vabodha ityanirUpitAbhidhAnam / kuta ityAha-zabdasyaiva tattvAt-arthatvAt iti-evamasade20 tat-pUrvoktaM yaduta nArthatAdAtmyamasya-Alokasya / kathamasadityAha-zabdatAdAtmyAdeva-kAraNAt Alokasya tatsiddheH-arthatAdAtmyasiddheriti bhAvanIyam / etaduktaM bhavati-AlokasvArthatvAcchabdena tAdAtmyaM tasya cArtheneti AlokasyApyarthatAdAtmyApattiH / na cetyAdi / na ca bodhamAtreNArthAgrahaH, kintu graha eva tanmAtrasya arthamAtrasya avagraheNa-bodhamAtreNa grahaNAditi 25 nirloThitametat / na cetyAdi / na ca cAkSuSArthasya-rUpAdeH sparzanendriyeNa grahaH / kuta ityAha-indriyArthapratiniyamAnupapatteH anyArthasyAnyena grahaNAt / etadevAha-andhAdyabhAvaprasaGgAditi / ihaivopapattyantaramAha-tathA nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanena vacasA arthasya bodhAd bheda uktaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatastadAtmakaH-arthAtmakaH zabdaH 1 'syAtharavena' iti k-paatthH| 2 viddho'rthAvabodha' iti g-paatthH| 3 'iti bhAvanIyam' iti pATho na vidyate g-prtaa|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 381 (mUlam ) yaJcoktam-'kathaM tarhi kSurikA'nalAJcalAdizabdocAraNe na vadanapATana dAha-pUraNAdayaH' ityAzaGkaya 'tadbodhabhAve pAdanAdibodhAbhAvavat tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAm' ityAdi, tadapyayu-5 ktam, jainamatAparijJAnAt / na khalu bauddha vizeSayogAcAramatamiva vijJAnamAtraM tattvamiti jaina matam, api tu bAhyArthAbhyupagamarUpamapi, tatazcAnabhyupagatadoSAkhyAnamAtrametaditi / Aha-nanu 'bAthArthapakSe'pi yatnatAkSurikAdimukhAvezatadabhAvavattadavasthAbheda (kho0 vyA) kathaM bodhAbhinno bhavet ? naiva bhavati, ekassaikato bhedAbhedAyogAdityalamasavAda nirUpaNAbhareNa // ___ yacoktaM pUrvapaH-kathaM tarhi kSuriketyAdyAzaya tadbodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavat tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAmityAdi pUrvapakSa eva / tat kimityAha-tadapyayuktam / kuta ityAha-jainamatAparijJAnAt / 15 etadevAha na khalvityAdinA / naiva bauddha vizeSayogAcAramatamityatra sautrAntika-mAdhyamikabauddhavyavacchedena vijJAnavAdimataM gRhyate tadiva vijJAnamAtraM tattvamiti jainaM matam , api tu bAhyAbhyupagamarUpamapi jainaM matam / tatazca-evaM ca sati anabhyupagatadoSAkhyAnamAtrametat-paroditaM parihAravacanamiti / Aha-nanu tatra parihAravacane 'bAhyArtha- 20 pakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavat tadavasthAbheda (vivaraNam) (11) ekasyaikato bhedAbhedAyogAditi / ekasya zabdasya ekato bodhAt sakAzAt bhedAbhedayorayogAt / idamatraidamparyam-nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanena vacasA arthAtmakaH zabda iti pratijJAtaM bhavati / tatazca yathA'rtho jJAnAd 25 bhinnaH evaM zabdo'pi arthAdabhinnatvAdarthasvarUpavat ; tathA yataH zabdena saMzliSTamUrtijJAnamabhyupagamyate tato jJAnAdabhedaH prApnoti dhvaneH / iti kathamekameva jJAnamAzrityaikasyaiva dhvanerbhedAbhedau syAtAmiti ? // 1367tame pRSThe / 2 itaH paraM vadanapATanAderArabhya 'kimuktaM bhavati yenocaritena'(pR.385)paryantaH pATho na vidyate ka-prato / etatsthAne 'jhate (1) matra pRSTikAnumAnaM tyakamasti tena' ityulekho vartate / 3 'nevaM bhavalekaH' iti -paatthH| 4367tame pRsstthe| 5 'matamiva sautrA' iti -paatthH| 6 'jJAnaM bhavati' iti ka-pAThaH /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam caturthaH (mUlam ) hetutvameva pATanAdInAmiti yathoktadoSAbhAvaH' ityuktam / satyamukta mayuktaM tUktam , matpakSe tadavasthAbhedasyopapatteH tavyatiriktabhedaka5 bhAvAt / tthaahi-purussprytnaadystdbhedkaaH| zabdabrahmamAtratatva vAdinaH punarasya tadvyatiriktabhedakAbhAvena vaicitryAnupapatteH, niravayavaikasvabhAvatvAbhyupagamAt , tattatvabhAvatvakalpanA'siddheH, tatkhabhAvasya tadbrahmamAtratvAt , tasya ca tathAvicitratvAt , vicitratve ca jagadvaizvarUpasyaiva tannAmakaraNAt / na ca tadvyatiriktabhedakabhAva 10 iti tadavasthAbhedAnupapatteH, yatkiJcidetat, 'evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagat" iti pralApamAtram / yaccoktam-'kathaM tarhi paraM (svo0 vyA0) hetutvameva pATanAdInAmiti yathoktadoSAbhAvaH' ityuktaM prA / satyamuktamayuktaM tUktam / kuta etadityAha-matpakSe iti matpakSa eva 15 tadavasthAbhedasya-kSurikAdyavasthAbhedasya upapatteH / upapattizca tavyatiriktabhedakabhAvAt-kSurikAdivyatiriktabhedakabhAvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi puruSaprayatnAdayaH, 'Adi'zabdAdadRSTagrahaH tadbhedakA:-kSurikAdibhedakAH ityevaM nyAyyaH kSurikAdInAmavasthAbhedaH zabdabrahmamAtratattvavAdinaH punarasya-brahmaNaH "bhedakAbhAvena hetunA yatkiJcidetaditi sambandhaH / kathamiti 20 Aha-vaicitryAnupapatteH kAraNAd dvayamapi caitanniravayavaikasvabhAvatvAbhyupagamAt zabdabrahmaNaH tattatsvabhAvatvakalpanA'siddheH tasya-zabdabrahmaNaH tatsvabhAvatvakalpanA'siddheH-vaicitryasvabhAvatvakalpanA'siddheH / asiddhizca tatsvabhAvasya-zabdabrahmasvabhAvasya tadbrahmamAtratvAt-zabdabrahmamAtratvAt tasya ca zabdabrahmaNaH tathA-puruSaprayatnAdibhAvena vicitratvAt / vicitratve ca sati 25 kimityAha-jagadvaizvarUpasyaiva-dharmAstikAyAdirUpasya tannAmakaraNAt-zabdabrahmanAmakaraNAt / kimityAha-na tavyatiriktabhedakabhAva iti-na zabdabrahmavyatiriktabhedakabhAva iti kRtvA tadavasthAbhedAnupapatteH, prakramAt kSurikAdyavasthAbhedAnupapatteH / kimityAha-yatkizcidetat-parihAravacanamanantaroditamiti / evaM ca sati zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi pralApamAnaM pUrvapakSavaca30 nam / yaccoktam-'kathaM tarhi paraM brahma zabdAviSayo yadAha-ataH paraM 1367tame pRSThe 368tame c| 2 prekSyatAM 368tama pRSTam / 3 368tame pRsstthe| 4 367tame pRSThe 368tame c| 5'tadvyatiriktabhedakA.' iti vartitavyamiti bhAti / 6 dRzyatAM 368tama pRSTham / 7368tame pRSThe /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 383 brahma zabdAviSayo yadAha-ataH paraM vAco nivartante' ityAzaGkhya 'vAcyavAcakabhAvaprapazcAbhAvato na zabdarUpAbhAvena" ityAdi, tadapyayuktameva, vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitasya zabdarUpasyAnupapatteH, 5 khvcnvirodhaat| tathAhi-vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitaM ca zabdarUpaM ceti vyAhatametat / na hi sadrUparahitaM sattvaM nAma / anyacca "ataH paraM vAco nivartante" itIyamapi bAgeva / iyaM cet tatra pravartate, kathaM vAcyavAcakabhAvaprapazcAbhAvaH / na cet pravartate iti, kathamaparavAcAM nivRttiH ? / evaM ca 'na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda itya- 10 gRhyamANaH svasattAM jahAti, ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva paraM brahma 'ityapi vyudastam / tatazca kimucyate-na kazcid doSaH iti ? nanu doSa eva kevalaH / tathAhi-yadyapi zabda indriyAdyabhAve zabda iti na gRhyate tathApi nAsau svasattAM jahAti, tadyogyatopa (kho0 vyA0) vAco nivartante' iti AzaGkaya 'vAcyavAcakabhAvaprapazcAbhAvato na zabdarUpAbhAvena' ityAdi tadapyayuktameva / kuta ityAha-vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitasya zabdarUpasyAnupapatteH / anupapattizca svavacanavirodhAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / vAcyavAcakabhAvaH prapaJcarahitaM ca zabdarUpaM ceti vyAhatametat / na hi sadrUparahitaM sattvaM 20 nAmeti nidarzanam / anyacca "ataH paraM vAco nivartante" itIyamapievambhUtA vAgeva / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-iyaM cet vAk tatra-brahmaNi pravartate, kathaM vaacyvaackbhaavprpshcaabhaavH| tatra na cet pravartata iti iyaM vAgityetadAzayAha-kathamaparavAcAM nivRttiH ? tatra brahmaNi pratiSedhAbhAvAditi bhaavH| evaM ca 'na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH 25 khasattAM jahAti, ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva paraM brahma' ityapi pUrvapakSoditaM vyudastam / tatazca kimucyate-na kazcid doSa iti pUrvapakSa ev| nanu doSa eva kevalaH, uktniiteH| upacayamAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yadyapi zabda indriyAdyabhAve sati zabda iti-evaM na gRhyate tathApi nAsau-zabdaH svasattAM jahAti / kuta ityAha-tadyogyatopapatteH, 30 . 1 prekSyatAM 368tamaM pRSTam / 2 samIkSyatAM 364tama pRSThaM 3.69tamaM ca / .. 3 dRzyatA 369tamaM pRSTam / 4 'AzayAha vAcyaH' iti Ga-pAThaH / 5 368 tame pRSThe 369tame ca proktam /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH patteH, tadrahitasya ca khasattAyogAt / tathAhi-ya indriyeNa na gRhyate tadrahaNayogyatAvikalazca kathamasau zabdo nAmeti cintyam // 5 kizvetthakalpanAnivandha(na)bhUtA tatra zaktiH syAd vA na vaa| yadyastyevaM tarhi itthaGkalpanAgatazabdavAcyA'sAviti kathaM vAcyavAcakabhAvAtItArthasAdhanAyodAhiyate / atha nAsti, kathaM tacchUnye eva itthaGkalpanAzabdaH pravartate / pravRttau vA kathaM zabdArthayostAdAtmyaM vinA'rthenAsya pravRttirityalaM prasaGgena // 10 kiJca kaH punarayaM zabdo yasyArthena tAdAtmyamiSyate? kimatrocyate (kho0 vyA) prakramAdindriyagrahaNayogyatopapatte, tadrahitasya ca-indriyagrahaNayogyatArahitasya ca vasattAyogAt / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yaH-zabda indriyeNa na gRhyate svagrAhakeNa tadrahaNayogyatAvikalazca75 indriyagrahaNayogyatAvikalazca vartate kathamasau zabdo nAmeti cintyam, naiva zabda ityarthaH // dUSaNAntaramAha kizcetyAdinA / kiJca itthaGkalpanAnivandhanabhUtAna khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH khasattAM jahAtItyAdikalpanAnibandhanabhUtA / tatra-udAharaNazabde zaktiH sAmarthyalakSaNA syAd vA na veti 20 vikalpau / kinycaatH1| ubhayathA'pi doSa ityAha-yadyasti zaktirevaM tahatthiGkalpanAgatazabdavAcyA'sau-zaktiriti kRtvA kathaM vAcyavAcakabhAvAtItArthasAdhanAya parabrahmApekSayA udAhiyate-udAharaNatvenopanyasyate ? / adhikRtazabda iti prakramaH / atha nAstyadhikRtA zaktiH kathaM tacchnye evetthaGkalpanA, nibandhanazaktizUnya eva udAharaNazabda iti prakramaH, ittham evaM yathokta tathAkalpanA 25 zabdaH pravartate ? pravRttau vA satyAM kalpanAzabdasya kathaM tatra zabdArthayo. stAdAtmyam ? naiva kathamityAha-vinA'rthena-udAharaNazabde zaktyabhAvena asya kalpanAzabdasya pravRtterityalaM prasaGgana iti virAmodbhAsanametat / / dUSaNAntaramabhidhAtumAha-kiJcetyAdi / kiJca kaH punarayaM zabdo bhavato'bhipretaH yasyArthena saha tAdAtmyamiSyate? / atrAha-kimatrocyate 1 'paramabrahmA' iti u-paatthH| 2'tamAkalpanA.' iti k-paatthH| 3 iyaM paGkizcinyA / 4 'tatra kathaM iti ng-paatthH| 5 'virAgodAsanam' iti k-paatthH| 6 'mucyate' iti U-pAThaH /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 385 (mUlam ) ytaasaalaadimdrthprtipttiriti| Aha ca bhASyakAra:-"yenocaritena sAlA-lAGgala-kakuda-khura-viSANinAM sampratyayo bhavati sa zabdA, varNebhyastatsampratyayAnupapatteH" / ekAkAro hyayaM nAnekebhyo varNebhyo bhavitumarhati, anekebhyo'nekapratyayabhAvAt / ayaM ca sphoTarUpa eka eveti yukto'smAd yathoditasampratyayaH / Aha (kho0 vyA0) prasiddha eSa yataH sakAzAt sAslAdimadarthapratipattiH-gavAdipratipattiriti / Aha ca bhASyakAra:-pataJjali:-yenoccaritena sAlA-lAla-kakuda-11 khura-viSANinAM-gavAdInAM padArthAnAM sambandhI sampratyayo bhavatiaviparItabodho bhavati sa shbdH| kuta etadityAha-varNebhya ityAdi / varNebhyaHgakAraukAravisarjanIyAdibhyaH tatsampratyayAnupapatteH-gaurityAdizabdasampratyayAnupapatteH / anupapattimevAha-ekAkAro hyayaM-gaurityAdizabdasampratyayaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-nAnekebhyo varNebhyaH-gakArAdibhyo bhavitu-15 marhati / kuMta ityAha-anekebhya AlambanebhyaH / kimityAha-anekapratyayabhAvAt / anekapratyayagrAhyamevAnekatvam / yadi punarekapratyayagrAhyamapi syAdevaM tarkhekatvamapyanekapratyayagrAhyamiti vyavasthA'nupapattiH / tadevaM yato'yamekAkAraH sampratyayaH sa zabda ityanantaroditaidamparyam / evamekarUpaiH zabda iti sthite satyAha-ayaM cetyAdi / ayaM ca-zabdaH sphoTarUpaH--arthavikAzarUpa eka eveti kRtvA 20 yukto'smAt-sphoTarUpazabdAt pratyakSAdeva "arthApattigamyAt" iti ca kecit , (vivaraNam) (20) arthavikAzarUpa eka eMveti kRtveti / ayamatrAbhiprAyaH sphuTa ti-vyakto bhavatyasmAdartha iti sphoTa:-arthavikAza eva / ayaM ca triSvapi kAleSva vicalitarUpa eka eva / yathAhi-devadattazarIre prasvedabindavo nimajjanti unmajjanti ca; devadatta- 25 zarIraM tvekAkAraM sarvAsvavasthAsu / evaM sphoTe'pi sarvadA ekarUpe gakAraukArAdayo varNAH pravedakalpA eva, sa tu tebhyo vilakSaNAkAro'nya eveti / ayaM ca sphoTaH keSAzcinmate 'zrotRpratyakSagamyaH, anyeSAM tu mate'rthApattyavaseyaH / tathAhi-asti kazcit sphoTAkhyaH padArthaH, arthaprakAzAnyathAnupapatteriti // 1 'cAritena satA sAnA.' iti -paatthH| 2 'kuta ityAha' iti pATho nAsti ka-pratau / 3 'rUpazabda' iti k-paatthH| 4 'vyaktIbhavati' iti k-paatthH| 5 'rUpeNa gakArI.' iti kpaatthH| 6 'zrotrapratyakSa0' iti k-paatthH| anekAnta049
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturtha: (mUlam) kuto'yamutpadyate ? / nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata eva / Ahakimityato na sadA sarvatra sampratyayaH ? hantAbhivyaJjakAbhAvena / 5 abhivyaJjakAzcAsya dhvanayaH, te'pi puruSaprayatnasApekSA iti na sadA sampratyayaH / Aha-sa kimekadhvanivyaGgayo'nekadhvanivyaGgayo'pi? / kizcAtaH? / anekadhvanivyaGgayatve sadezatA-'nabhivyaktyAdi / (svo0 vyA0) yathoditasampratyayaH-sAstrA-lAphUla-kakuda-khura-viSANyarthasampratyaya iti / Aha 10 paraH kuto'yamutpadyate sphoTaH / atrottaram-nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata eva / Aha-kimityata:-nityAt sarvagatAt na sadA-sarvakAlaM sarvatra-deze sampratyayaH sAmarthyAdetadAlambana eva? / etadAzaGkayAha-hantAbhivyaJjakAbhAvena abhivyakto'yaM sampratyayahetuH / abhivyaJjakAzcAsyasphoTasya dhvanayaH-vAyavIyA vikArAH / te ca puruSaprayatnasApekSA dhvanaya 5 iti kRtvA na sadA sampratyayaH-etadAlambanaH / 'sadA'grahaNaM sarvatropalakSaNam / Aha-sa:-sphoTaH kimanekadhvanivyaGgaya utaikadhvanivyaGgayaH-utaikadhvanivyaGgayo'pi / kizcAtaH? / ubhayathA'pi doSa ityAha-anekadhvanivyaGgyatve'bhyupagamyamAne / kimityAha-sadezatA-'nabhivyattayAdi sadezatA ekaikena dhvaninA ekaikadezAbhivyakteH anabhivyaktizca ekenAnabhivyaktau tasyAnabhivyaJjakatvAt 20 tadvadanyeSAmapi dhvanitvAdanabhivyaJjakatvamiti kRtvA / 'Adi'zabdAt anekAbhivyaktiparigrahaH / tadekaikasyAbhivyaJjakatvAt tathA ca dharmibheda iti yatkiJcidetat // (vivaraNam) (20-21) anekAbhivyaktiparigraha iti / anekebhyo dhvanibhyo'bhivyakti. stasyAH prigrhH| dhvanayazca vAyuvizeSA atra gRhyante / tato yadA bahudhvanivyaGgyakhabhA25 vo'bhyupagamyate sphoTastadA ekena dhvaninA paripUrNa eva sphoTo'nyathA'bhivyajyate'nyena cAnyasvabhAvaH / evaM bahavaH sphoTA ekasminneva sphoTe prAptAH / atraiva hetumAha(21) tadekaikasyAbhivyaJjakatvAditi / teSAM-dhvanInAM madhyAdekaikasya dhvanerabhivyaJjakatvAt sarveSAM dhvanInAM sphoTAbhivyaJjakatvAt // (21) tathA ca dharmibheda itIti / tathA ca--anekadhvanivyaGgyatve punaH sphoTasya 30 dharmibhedaH sphottbhutvaapttilkssnnH| anekatvaM hi dhvanInAM bhinnasvabhAvatve sati 1 ayaM pAThazcintyaH, 393tame pRSThe'nyathAdarzanAt /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) ekadhvanivyaGgyatve tu zeSavaiyarthyam , ekAbhivyaktAdeva, ttsttsmprtyysiddheH| yatkiJcidetat , niravayavatvena sadezatA'yogAt / ekadhvanivyaGgyatve'pi ca sakRcchrutAnuvAkavadanekavyaktigrahaNopapatteH / / dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyaya iti / (svo0 vyA0) dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-ekadhvanivyaGgayatve tu sphoTasvAbhyupagamyamAne zeSavaiyarthyam / kuta ityAha-ekAbhivyaktAdeva, prakramAdeko dhvanireva gRhyate / tata iti sphoTAt tatsampratyayasiddheH-sAnA-lAla-kakuda-khura-viSANipratyaya-10 siddheH / evaM pUrvapakSamAzakya pUrvapakSe bAdhe cAha-yatkiJcidetat-anantaroditam , asAramityarthaH / kuta ityAha-niravayavatvena sphoTasya sadezatA'yogAt / ekadhvanivyaGgyatve'pi ca dvitIyapakSApekSayA sakRchutAnuvAkavaditi nidarzanam / kimityAha-anekavyaktigrahaNopapatteH, anekebhyo vyaktidhvanibhya iti prakramaH / anekavyaktistasyA grahaNamiti vigrahastadupapatteH / uktaM ca bhartR-15 hariNA-"yathA'nuvAkaH zloko vA" iti sarvatra sphoTAsampratyaye nimittamAha-dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti kRtvA na sarvatra-deze tatsampratyayaH, (vivaraNam) yujyate, anyathaikatvameva syAt / tato bhinnasvabhAvairdhvanibhiH pratyekamabhivyajyamAnaH sphoTo'pi bhinnasvabhAvaH syAt / tathA caikasminneva sphoTe bahavaH sphoTA iti sphuTaM 20 dharmibhedaH // (13-14) sakRt zrutAnuvAkavaditi nidarzanamiti / anuvAkaH-vaidikaM vAkyaM tato yathA "puruSa evedaM niM" ityAdi vedavAkyamekena dhvaninA abhivyaktamapi kAlAntare punaranyena dhvaninA'bhivyajyate / evaM sphoTo'pi ekadA ekena dhvaninA'bhivyakto'pi kAlAntare yadyanyairdhvanibhirabhivyajyate tadA kiM dUSaNaM syAt ? ataH paramArthato mUla- 25 dhvaninavAbhivyajyate sphoTa iti siddhaM bhavati / itare tu dhvanayo'bhivyaktasyaivA. bhivyaJjakA iti // (16) yathA'nuvAkaH zloko veti / anuvAko vyAkhyAta eva / zlokastu "zrayatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret // " ityAdiH / zloko'pyekadA ekadhvaninA'bhivyaktaH kAlAntare'nyairabhivyajyata evetyarthaH / / .. 1 'dhvaniH saMskRta' iti ng-paatthH| 2 'syAt tathA ca anekadhvanivyaGgatve punaH spho(?)mAnaH sphoTA (3) pi bhinnakhabhAvaH syAt tathA caika0' iti kh-c-paatthH| 3 'bhavi' iti ka-pAThaH /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) [ caturthaH atrocyate - sarvamidamayuktam, anAlocitAbhidhAnAt / tatra yat tAvaduktam- 'yataH sAsnAdimadarthapratipattirityAha ca bhASyakAra:5 yenoccaritena' ityAdi, atra kimidamuccAraNaM nAma ? / nanvabhivyaktiriti / kimuktaM bhavati yenoccaritena ? yenAbhivyakteneti / hantAlaukikaH zabdArthaH / kA ceyamabhivyaktirnAma ? indriyagrAhyakhabhAvatA / kiM neyamasya svatattvam ? na na, kintvAvRteti / kimasyAvaraNam ? zrotravidyA / kutastadapagamaH ? vaktRdhvaneH / kimatra mAnam ? sphoTopa10 labdhiH / kiM na sadeyam ? bhUyo'vidyAtaH / kuto'sau ? drAgeva tama iva dIpA bhAve dhvanyabhAvataH / kiM sphoTasyAvidyA bhAvAbhAvayorasti ( kho0 vyA0 ) tatsaMskArakasya niyatatvAditi abhiprAyaH / etena bhinnadezazrotRRNAmindriya saMskArAbhAva ukto veditavya iti pUrvapakSa: / atrottaramAha atrocyata ityAdinA / sarva15 midam - anantaroditamayuktam / kuta ityAha- anAlocitAbhidhAnAt / etadeva darzayati tatra yat tAvaduktamityAdinA / kimuktamityAha yataH sAsnAdimadarthapratipattirityAha ca bhASyakAraH - pataJjaliH yenocaritenetyAdi / a- bhASyakAravAkye kimidamuccAraNaM nAma ? / nainvabhivyaktiriti paraH / sa evAha kimuktaM bhavati yenoccariteneti ? asyArthamAha-yenA20 bhivyakteneti / etadAzaGkayAha - hantAlaukikaH zabdArtho yadutozcaraNamabhivyaktiriti / tathA kA veyamabhivyaktirnAma ? indriyagrAhyasvabhAvatA, prakramAt sphoTasya / etadAzaGkayAha- kiM neyam - indriyagrAhyasvabhAvatA asya - sphoTasya svatattvaM-rUpam ? / na-neti / kiM tarhi svatattvaM kintvAvRtA indriyagrAhyasvabhAvatA'sya iti / etadAzaGkayAha - kimasya - svatattvasya sata AvaraNam ? zrotravidyeti, 25 zroturajJAnamityarthaH / etadAzaGkayAha - kutaH - kasmAddhetostadapagamaH - AvaraNAkhyAvidyApagamaH ? vaktRdhvaneriti vaktuH sambandhinaH zabdAdityarthaH / etadAzaGkayAhakimatra mAnaM yaduta vaktRdhvanestadapagama iti ? sphoTopalabdhistathaikarUpapratibhAsamAnA / etadAzaGkayAha- kiM na sadeyaM sphoTopalabdhiH ? bhUyo'vidyAtaH kAraNAt na sadeyam / etadAzavAha - kuto'sau - avidyA? drAgeva tama iva dIpAbhAve 30 sati dhvanyabhAvato drAgevAsau / etadAzaGkayAha- kiM sphoTasyAvidyA bhAvA 1 385 tame pRSThe / 2 ' vyaktiH, indriyaH' iti ga-pAThaH / 3 'na tvabhi0' iti U-pAThaH
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] syopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) kazcit svabhAvabhedaH kiM vA na ? / yadyastyanityatA, khabhAvAntaropamardana svbhaavaantraaptteH| iSyate eveyamIdazIti cet, nityapratijJAvyAghAtA, pariNAmavAdApatteH / atha nAsti, sadA grahaNAdi-5 prsnggH,tdvaadytaayekkhbhaavtvaanythaa'nupptteH| avidyAbhAve grAhyataikasvabhAva evAyamityapyasat, sadA tadabhAvena tadrahaNaprasaGgAditi atisUkSmamativiSayametat // kiJca yenoccaritenetyatra varNAtmakena zabdenocaritena yathAkSayopazamamasau sampratyayo bhavati, tathA'nubhUteH, gakArAdidalagozabda-10 (stro0 vyA0) bhAvayoH avidyAyA bhAve'bhAve ca asti kazcit-svalpo'pi khabhAvabhedaH kiM vA n?| kiJcAtaH? / ubhayathA'pi doSa ityAha-yadyastyanityatA sphoTasya / kuta ityAha-khabhAvAntaropamardaina svabhAvAntarApatteH / iSyate eveyamanityatA IdRzI-pariNAmarUpA / iti cet, etadAzaGkayAha-nityapratijJA-15 vyAghAtaH, sphoTasyeti prakramaH / kuta ityAha-pariNAmavAdApatteH / atha nAsti svabhAvabhedaH avidyAbhAvAbhAvayoH / etadAzakyAha-sadA grahaNAdiprasaGgaH grahaNamagrahaNaM vA sphoTasya / kuta ityaah-tdraahytaayekkhbhaavtvaanythaa'nupptteH| tasya-sphoTasya grAhyatAdiH, 'Adi'zabdAdagrAhyatAdigrahaH, ekaH svabhAvo yasya sa tathA tadbhAvastagrAhyatAyekavabhAvatvaM tasyAnyathA'nupapattistata iti hetoH / 20 tathAhi-yavasAvavidyA bhAvAbhAvayogrAhyataikasvabhAvaH sadA grahaNam , athAgrAhyataikasvabhAvaH sadaivAgrahaNamiti bhAvanIyam / avidyAbhAve grAhyataikakhabhAva evAyaM-sphoTa ityapyasat-azobhanam / kuta ityAha-sadA tadabhAvenaavidyAbhAvena tattatsvabhAvatAkSiptena tadrahaNaprasaGgAt-sphoTagrahaNaprasaGgAditi atisUkSmamativiSayametat / tathAhi-nAvidyAbhAve grAhyataikasvabhAvatA'sya 25 sadA vidyAbhAve grahaNe vA satyupapadyata iti bhAvanIyam // abhyuccayamAha kiJca yenetyAdinA / kiJca yena uccaritenetyatra-vyatikare varNAtmakena zabdenocaritena satA yathAkSayopazama, yasya yathA kSayopazama iti asau sampratyayo bhavati anantaroditaH / kuta etdityaah-tthaa'nubhuute| 1'mardamena' iti k-paatthH| 2 'bhUtaiH gakArA0' iti k-paatthH|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam ) saMvedanAt tadvyatiriktasya cAparasyAkramavata ekasyAsaMvedanAt / tathAhi-gaurityatra gakAraukAravisarjanIyavarNapratibhAsyeva tatsampratyayaH, 5kathamayamucaritadhvaMsibhya etebhyaH tathA itaretarapratibaddhakhabhAvatayA Atmani bodhakaraNena ? / na ca kramabhAvinAM tathAbodhakaraNavirodhaH, tasyApi krameNaiva tathAbhavanAt, ajhaicaritavirAme'bhAvAt / dhvanezcaikatvAbhyupagamenArdocaritatvAsambhavaH, tadanekatve'pi sphoTekatvataH, a bhivyatyayoga iti bhaavniiymett| evaM ca 'varNebhyastatsampratya10 yAnupapatteH' ityayuktam , uktavadupapattiyogAt / naikAkAra evAyam / kiM tarhi ? ekAnekAkAraH, gakArAdivarNAtmakagozabdavedanAt tathA (svo0 vyA0) enAmevAha-gakArAdilagozabdasaMvedanAt mRddalaghaTavat tadvyatiriktasya ca-gakArAdivarNavyatiriktasya ca aparasya-sphoTAdeH akramavata ekasya / 15 kimityAha-asaMvedanAt kAraNAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / gaurityatra-zabde gakAraukAravisarjanIyavarNapratibhAsyeva tatsampratyaya:-zabdasampratyayaH / Aha-kathamayam-ekarUpa uccaritadhvaMsibhya etebhyo varNebhyaH? / etadAzaGkayAha-tathetyAdi / tathA paurvAparyabhAvena itare tarapratibaddhakhabhAvatayA kAraNena / Atmani-jIve bodhakaraNena hetunA 20 ayamuccaritadhvaMsibhya etebhya iti / na cetyAdi / na ca kramabhAvinAM-gakArAdInAM tathA-krameNaiva bodhkrnnvirodhH| kuta ityAha-tasyApi-bodhasya krameNaiva tathA-itaretarabodhapratibandhena bhavanAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAhaajhaicaritavirAme sati abhAvAdadhikRtabodhasya / dhvanezcaikatvAbhyupagamena paradarzane kimityAha-ajhaicaritatvAsambhavaH, tadanekatve'pi-dhvanyaneka25 tve'pi sphoTaikatvataH kAraNAt / kimityAha-ardhAbhivyattayayoga iti bhAvanIyametat / dRzyate cArddhAbhivyaktikAryamityabhiprAyaH / evaM ca kRtvA varNebhyastatsampratyayAnupapatterityayuktaM pUrvapakSavacanam / kuta ityAhauktavat-yathoktam / tathA kimityAha-upapattiyogAt varNebhyastatsampratyayasya / etatsamarthanAryavAha-naikAkAra evAyam-adhikRtapratyayaH / kiM tarhi ? ekA. 30 nekAkAraH / kuta etadevamityAha-gakArAdivarNAtmakagozabdavedanAt 1 'bhAvitAnA' iti ka-pAThaH / 2 dRzyatAM 385tama pRSTham / 3 prekSyatAM 385tama pRSTham / 4 'kuta ityA(?)deva mityAha' ivi. ng-paatthH|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) dIrghakAlenaiva tattadvarNajabodhAnvayAvirodhAdityataH kimucyate nAnekebhyo bhavitumarhati, tathA'nekAtmakasyAnyathAbhavanAyogAt // evaM ca "anekebhyo'nekapratyayabhAvAt' ityapi vacanamAtram, teSAM 5 tathApratibaddhasvabhAvatayaikAntato'nekatvAsiddheH / taditarAkSepakasvabhAvavanto hyamI ekAnekarUpAstathaiva ca pratibhAsanta iti na kazcid doSaH / yaccoktam-'ayaM ca sphoTarUpa eka eveti yukto'smAd yathoditasampratyayaH' ityetadapyacAru, ekasyAsaMvedanAdityuktaprAyam / yaccoktam-'Aha-kuto'yamutpadyate' ityetadAzaya 'nanvayaM nityaH sarva-10 gato notpadyata evaM' iti, etadapyayuktam ,nityasarvagatatve'sya pramANAbhAvAt , nityasya sarvathaikakhabhAvatvena pramANaparicchedyakhabhAvatve (svo0 vyA ) tathA-kramaNetaretarapratibandhatA dIrghakAlenaiva / kathamityAha-tattadvarNajayodhAnvayAvirodhAt-gakArAdivarNajabodhAnvayAvirodhAt ityataH kimucyate nAne-15 kebhyo varNebhyo bhavitumarhati adhikRtapratyayaH ? / nanvahatyeveti bhAvanIyam , tathA'nekAtmakasya varNadalatayA anyathA-niraMzaikabhavanena bhavanAyogAt / na hyekasmAdaneko bhavitumarhati ityekaparamANoriva ghaTapratyaya iti // .. evaM cAnekebhyo'nekapratyayabhAvAdityapi vacanamAnaM pUrvapakSavacanam / kuta ityAha-teSAM-varNAnAM tathA-kramabhAvitvena pratibaddhakhabhAvatayA kAraNena 20 ekAntataH-ekAntena anektvaasiddheH| tathAhi-taditarAkSepakasvabhAvavanto hyamI-gakArAdayastad yathA gakAra aukArAkSepakasvabhAva ityAdi / ata ekAnekarUpA amI tathaiva ca pratibhAsante ekAnekarUpatayeti na kazcidU doSaH / yacoktaM pUrvapakSagranthe-'ayaM ca sphoTarUpa eka eveti yuktaH asmAd yathoditasampratyayaH' ityedapyacAru / kuta ityAha-ekasyAsaM-25 vedanAdityuktaprAyaM-prAyeNoktam / yaccoktaM pUrvapakSa eva Aha-kuto'yamutpadyata iti, etadAzaGkayAha-nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata evetyetadapyayuktam / kuta ityAha-nityasarvagatatve'sya-sphoTasya pramANAbhAvAt / abhAvazca nityasya sphoTasya sarvethaikakhabhAvatvena hetunA pramANaparicchedya 1 samIkSyatAM 385tama pRSTham / 2 385tame pRSThe / 3 385tame pRSThe 386tame c| 4 'baghato dIrghaH' iti -paatthH| 5 'kRtyapratyayaH' iti u-pAThaH / 6 'bhAvatve'pi prati0' iti hu-pAThaH / 7 385tame pRsstthe| 8 386tame pRSThe /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [ caturthaH (mUlam ) sarvadA sarvaparicchedApatteH, anyathA nityatvAyogAt, kadAcit kenacid grahaNe tagrAhyakhabhAvatvavat tadanyagrAhyakhabhAvatvA5bhAvAd bhAve vA kadAcit kenacidU grahaNavat tadanyagrahaNApatteH, abhAve cAnyadA tadabhAvAt tattathAbhavanena pariNAmavAdApattireveti / etena yadapyAI-'kimityato na sadA sarvatra tatsampratyayaH' ityAzaGkayoktam-'hantAbhivyaJjakAbhAvena abhivyaJjakAzcAsya dhvanayaste ca puruSaprayatnasApekSA iti na sadA tatsampratyayaH' ityetada10 pyayuktam , abhivykterevoktvdsiddheH| dhvanayazca varNAtmakA eva, tavyatirekeNa ttsvruupaasiddheH| kalakale tanmAtragrahaNAt tat (kho0 vyA0) svabhAvatve sati sarvadA sarvaparicchedApatteH tathA tadekasvabhAvatvAditi hRdayam ; anyathA nitytvaayogaat| ayogazca kadAcit-kAle kenacit15 pramAtrA grahaNe sati tadgrAthavabhAvatvavaditi nidarzanam / tadanyagrAhya khabhAvatvAbhAvAt-anyadA anyena grAhyasvabhAvatvAbhAvAd bhAve vA adhikRtagrAhyasvabhAvasya kimityAha-kadAcit kenacidU grahaNavaditi nidarzanam / tadanyagrahaNApatteH-anyadA'nyagrahaNApatteH abhAve ca anyadA'nyena grahaNasya / kimityAha-anyadA tadabhAvAt-anyadA'nyena grAhyasvabhAvAbhAvAt tasyaiva tadA 20 kenacida grAhyasvabhAvasya sataH tathAbhavanena-anyadA'nyagrAhyasvabhAvabhavanena / kimityAha-pariNAmavAdApattirevetyatra cokto doSo nityapratijJAvyAghAtAdiH / etena yadapyAha-'kimityato na sadA sarvatra tatsampratyaya iti AzaGkayoktam-'hantAbhivyaJjakAbhAvena' ityAdi, tadapyayuktam / kuta ityAha-abhivyaktarevoktavat-yathoktaM tthaa'siddheH| tathA dhvanayazca 25 bhavatparikalpitA varNAtmakA eva / kuta ityAha-tavyatirekeNa-varNavyatirekeNa tatsvarUpAsiddheH-dhvanisvarUpAsiddheH, varNAzrayaM tadbrahaNamiti pratIteH / Ahakalakale tanmAtragrahaNAt kAraNAt tatsiddhiH-dhvanisiddhiH / vAstu (vivaraNam ) (27) kalakale tanmAtragrahaNAditi / kalakale hi dhvanimAtrameva pratIyate, 3. na tu varNA iti prsyaashyH| nanu sphoTastAvannitya ekarUpo bhinno vanibhyaH / 1'sadA sarva.' iti g-paatthH| 2386tame pRsstthe| 3 'sarvadA sarvatra' iti g-paatthH| 4 386tame pRSThe / 5 dRzyatAM 389tama pRSTham / 6 386tame pRsstthe| 7386tame pRSThe / "mbaniH saH' iti k-paatthH|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 adhikAraH] syopajJavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam) siddhiH| varNAstu sphoTapraskhedasaMsthAnIyA iti cet, na, avicAritaramaNIyatvAt / kalakalo hi tatsamudAyadharmaH, tdbhaavbhaavitvaat| tatsamAnapariNAmamAtrarUpo hyayam , ata eva zrotreNa 5 gRhyate, anyathA'zabdatvAt kathamasya zrotreNa graha iti cintyam / sphoTaprasvedasaMsthAnIyatve ca varNAnAM tadanityatApattiH, tadAtmabhUtapraskhedagalanAditi / etena "sa kimanekadhvanivyaGgaya utaikadhvanivyaGgayaH' ityAdyAzakya yaduktaM yatkiJcidetanniravayavatvena sadezatA'yogAt' ityAdi, tadapi vastutaH parihRtameva, parihRtena tulyayoga-10 (kho0 vyA0) sphoTaprakhedasaMsthAnIyA vartante / iti cet, etadAzaGkayAha-na, avicAritaramaNIyatvAt / etadbhAvanAyaivAha-kalakalo hi tatsamudAyadharma:varNasamudAyadharmaH / kuta ityAha-tabhAvabhAvitvAt-varNabhAvabhAvitvAt kalakalasya tatsamAnapariNAmamAtrarUpo hyayaM-kalakalaH / ata eva 15 kAraNAt zrotreNa gRhyate / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame azabdatvAt kAraNAt kathamasya-dhvaneH zrotreNa graha iti cintyam / tathA sphoTaprakhedasaMsthAnIyatve ca varNAnAmabhyupagamyamAne kimityAha-tadanityatApatti:-sphoTAnityatApattiH / kuta ityAha-tadAtmabhUtaprakhedagalanAt, sphoTAtmabhUtasya khedasya galanAditi / etena-ana-20 ntaroditena 'sa kimanekadhvanivyaGgya utaikadhvanivyaGgyaH' ityAdyAzaGkhya yaduktaM pUrvapakSe-'yatkiJcidetanniravayavatvena sadezatA'yogAt ityAdi, tadapi vastuta:-paramArthena parihRtameva / kuta ityAha-pari (vivaraNam) yadA ca varNebhyo'pi bhinno dhvanistadA varNAH kisvarUpA ityAzaGkaya para evAha- 25 (pR. 392, paM. 27; pR. 393, paM. 12) varNAstu sphoTaprasvedasaMsthAnIyA iti / vyAkhyAtaM caitadarthataH prAk // (20) svedasya galanAditi / yathAhi-devadattazarIrAd galatpraskhedavinduSu vikAraH kazcidavazyaM tasya syAt , vikArabhavane ca sphuTaivAnityateti // 1 'grahaNamiti' iti g-paatthH| 2 dRzyatAM 386tama pRSTham / 3 387tame pRsstthe| 4 'khedagalanAt' iti k-paatthH| 5 387tame pRSThe / 6 'yaduktaM' ityadhiko rU-pAThaH / anekAnta. 50
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) kSematvAt / navaraM 'dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyayaH' iti yaduktam, atrocyate-atha ko'yaM dhvaninendriya5 saMskAraH ? avidyApanayanam / kiM yathAvasthitaM sphoTaM na gRhNAti 1 hanta gRhNAtyeva / kathaM na tadvyApitvAdigrahaH ? saMskAramatiniyamAt, apaiti niravayavatvAdi asya kena hetunA ? na tasyAnyathA graha iti kRtvA, na hi zuklaH pIta iti gRhyate'bhrAntena tasmAd varNAtmaka eva zabdaH; citrasvabhAvatvAt tathA zrotradvAreNa chadmasthena 10 gRhyate, yoginA tu kAttryaineti kRtaM prasaGgena || , prakRtaM prastumaH / evaM vyavahArAnyathA'nupapatteH abhilApyAnabhi( svo0 vyA0 ) hRtena tulyayogakSematvAt / navaraM 'dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyayaH' iti yaduktaM pUrvapakSa eva, atra - avayave 15 ucyate - atha ko'yaM dhvaninA indriyasaMskAro nAma ? / para AhaavidyApanayanamindriyasaMskAraH / etadAzaGkayAha- kiM yathAvasthitaM sphoTa na gRhNAti saMskRtaM tadindriyam ? / para Aha- hanta gRhNAtyeva / kimatrocyata ityetadAzaGkayAha- kathaM na tadvyApitvAdigrahaH, tasya dhvanervyApitvanityatvagraha ityarthaH / para Aha-saMskArapratiniyamAdindriyasya na tadvyApitvAdigrahaH / etadA20 vAha- apaiti niravayavatvAdi asya - sphoTasya / 'Adi' zabdAda vyApitvAdigrahaH / para Aha-kena hetunA apaiti niravayavatvAdyasya ? / etadAzaGkayAha-na tasyaniravayavatvAdirUpasya anyathA graha iti kRtvA / kiM tarhi ? tathaiva grahaH / etadevodAharaNenAha-na hi zuklaH pIta iti gRhyate'bhrAntena pramAtrA, tasmAd varNAtmaka eva zabdaH, citrasvabhAvatvAt grahaNAgrahaNaM prati tathA25 tena prakAreNApratArakatvAdinA zrotradvAreNa na zeSendriyaiH chadmasthena - pramAnA gRhyata iti yoginA punarnirAvaraNajJAnena kAtruryena - bhASAvargaNopAdAnakAyayogagrahaNavAgyoganisargasatyAdirUpeNa gRhyata iti kRtaM prasaGgena // 394 [ caturtha: prakRtaM prastumaH / prakRtaM cAbhilApyAnabhilApyarUpaM vastu, ata evAha evaM vyavahArAnyathA'nupapatteH kAraNAt abhilApyAnabhilApyam, vastviti 1387 me pRSThe / 2 'zukraM pItaM' iti ka-pAThaH / 3 'yaH' ityadhikaH ka-pAThaH / 4 387tame pRSThe / 5 ' prakAreNa pratAraka0' iti Ga-pAThaH /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 395 (mUlam) lApyamiti sthitam / na cAtra virodhabAdhA, bhinnanimittatvAt / tathAhi-abhilApyadharmakalApanimittApekSayA tadabhilApyaM anabhilopyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhilApyamiti dharma-dharmiNozca katha- 5 zcid bheda iti pratipAditam / tatazca tad yata evAbhilApyam , ata evAnabhilApyam, abhilApyadharmakalApanimittApekSayAbhilApya (svo0 vyA0) prakramaH, sthitamiti / na cAtretyAdi / na cAtra-abhilApyAnabhilApye vastuni virodhavAdhA / kuta ityAha-bhinnanimittatvAt kAraNAt / etadevAha 10 tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / abhilApyadharmakalApanimittApekSayA tat-vastu abhilApyaM tathA'nabhilApyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhilApyamiti / iha cAbhilApyadharmA abhidheyapariNAmAH, ato'nye sambandhivazAt tathA'bhidhIyanta ityanamilApyAH / dharma-dharmiNozca kathaJcid bheda iti pratipAditaM prAk / tatazca tad yata evAbhilApyaM vastu ata.15 evAnabhilApyam / kathametadevamityAha-abhilApyadharmakalApanimittApekSayA abhilApyatvAt / tataH kimityAha-abhilApyadharmANAM ca (vivaraNam) (13-14) ato'nye sambandhivazAt tathA'bhidhIyanta ityanabhilApyA iti / ato'nye-abhilApyadharmebhyo vilakSaNAstathAvidhajJAnagamyA api ikSukSIrAdi-20 rasamAdhuryAntaravat anabhilApyA dharmAH / kuta ityAha-sambandhivazAt tathA'bhidhIyanta iti / sambandhina:-kathaJcidanamilApyadharmaiH saha tAdAtmyasambandhavato'bhilApyadharmAntarasya vazAt-pAratatryAt tathA gauNavRttyA'bhidhIyante-procyanta iti hetoH / tathA ca paThyate "ikSukSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathApi na tadAkhyAtuM sarasvatyA'pi zakyate // " iti / ayamatra paramArthaH-ghaTe hi ghaTatvAdayo dharmA abhilApyAH, mukhyavRttyaiva teSAM svazabdairabhidhIyamAnatvAt ; anabhilApyAstu tattatpadArthavyAvRttirUpAH, abhilApyadharmAntaHsthitAnAM teSAM pratIyamAnatvAt , mukhyavRttyA tadvAcakasya dhvnerbhaavaat|| 'lApye bharma.' iti k-paatthH| 2 'mulyAvatI ca teSAM' iti ka-pAThaH / /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam - [caturthaH (mUlam) tvAt , abhilApyadharmANAM cAnabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt, yata eva cAnabhilApyam , ata evAbhilApyam, anabhilApyadharmakalApa5 nimittApekSayA'nabhilApyatvAt, anabhilApyadharmANAM cAbhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi / etena "anyadevendriyagrAhyamanyacchandasya gocrH| zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // anyathA dAhasambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // ityAdi pratikSiptam, rUpAdyanekadharmaNo vastuno'nabhilApyadharmapradhAnasyendriyagrAhyatvAt , abhilApyadharmapradhAnasya ca zabdagocara (kho0 vyA0) sadAdyabhidheyapariNAmAnAmanabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt-tathAvidhasvasaMvedyAnAkhyeyadharmAvinAbhUtatvAd yata eva cAnabhilApyamata eva ca abhilApyam / kathametadevamityAha-anabhilApyadharmakalApanimittApekSayA anabhilApyatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anabhilApyadharmANAM 2.ca uditasvarUpANAm / kimityAha-abhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi / etena-antaroditena vastuno'milApyAnamilApyatvena anyadevetyAdi pratikSiptamiti yogH| anyadeva-skhalakSaNamindriyagrAhyamanyat-sAmAnyalakSaNaM zabdasya gocrH| kathametadevamityAha-zabdAt pratyeti bhinnAkSaH sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena, na tu pratyakSamIkSate vastu / tathA anyathA dAhasamba25ndhAt khalakSaNAnubhavena dAhaM dagdho'bhimanyate pumAn; anyathA dAha zabdena-sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena dAhArthaH sampratIyate / tathA vaktRvyApAraviSayo yo'rthaH sAmAnyalakSaNAkhyo buddhau prakAzate vikalpabuddhau prAmANyaM tatra zabdasya buddhiprakAzye nArthatattvanibandhanamityAdi pratikSiptaM-nirAkRtam / kathamiti manAgunmIlayati rUpAdyanekadharmaNo vastuna ityAdinA / 30 tantra rUpAdyanekadharmaNo vastunaH ghaTAdeH anabhilApyadharmapradhAnasyendriyagrAdha 1 minAkSe' iti ka-pAThaH / 204 anuSTup /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam 397 (mUlam) tvAt , tathApratIteH, indriyavyApAre'pi kathaJcidabhilApyadharmAvagamAd vAcakaprayogadarzanAt antarjalpAnubhavasiddheH zabdAdapi kacit kathaJcidanabhilApyadharmasaMvedanAt, tadraktatAdipratIte, tulya- 5 jAtIyamadhye kacit tatastadvizeSAvasAyAt / etaccAgopAlAGganAdipratItam / yA punarbhinnAkSakasya kacicchabdAdapratItireva sA tathAvidhatadanyasyeva kSayopazamavaikalyena / na khalvanandho'pi tathAvidha (svo0 vyA0) svAdabhilApyadharmapradhAnasya ca zabdagocarasthAt, pratikSiptamiti kriyA / 10 etadevetthamiti / kuta ityAha-tathApratIte:-anabhilApyadharmapradhAnAditayA pratIteH / enAmevAha-indriyavyApAre'pi-vidyutsampAtAdau kathaJcit-kenacit prakAreNa abhilApyadharmAvagamAt / avagamazca vAcakaprayogadarzanAt / taddarzanaM ca antarjalpAnubhavasiddheH tathA zabdAdapi kvacit kathaJcidanabhilApyadharmasaMvedanAt / saMvedanaM ca tadraktatAdipratIteH-ghaTAdivasturaktatAdi- 15 pratItaH / pratItizca tulyajAtIyamadhye sati kacit tataH-zabdAt pratIteH tadvizeSAvasAyAt-raktatAdivizeSAvasAyAt / etacAgopAlAganAdipratItaM vastu / yA punarbhinnAkSasya-andhasya kacit-apUrve zabdAdapratItirevendriyArthe sA tathAvidhatadanyasyeva-jaDamateH cakSuSmato'pi kSayopazamavaikalyena / etadeva bhAvayati na khalvityAdinA / na khalu anandho'pi tathA-20 (vivaraNam ) (14) antarjalpAnubhavasiddheriti / akasmAd vidhudupalambho'pi antarjalpaH pravartate vidyudiymityullekhenetyrthH| ata indriyajJAne'pi kathaJcidamilApyadharmapratItiriti siddhaM bhavati / / (15-16) ghaTAdivasturakatAdipratIteriti / ghaTamAnayetyukte'tinipuNaH kazcit 25 pramAtA tena zabdenAnabhihitAnapi ghaTagatAna pratiniyatAn raktAdidharmAn prastAvAdibhyaH pratipadyata ityarthaH / ato ghaTazabdAna mukhyavRttyA ghaTatve pratIyamAne guNabhAvenAnabhilApyA raktavAdayo'pi jJAyanta eveti siddham / anabhilApyatvaM cAtra raktatvAdInAM ghaTadhvanyapekSayA draSTavyam , na tu svarUpeNa raktavAdidhvanibhirabhilApyatvAt teSAm / ye ca svabhAvenaivAnabhilApyAstatra ghaTe te'pyabhilApyAbhilApyeSu dharmeSu 30 pratIyamAneSu pratIyanta evetyupalakSaNAkSiptam // 'punarbhinnAkSasya' iti ga-pAThaH /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) kSayopazamavikalo janaH kacid ratnAdau ziraHzUlazamanAdilakSaNaM viziSTaprabhAvaM zabdenocyamAnamapi pratipadyate, tathA'darzanAt / na 5cAsau na zabdArthaH, tadanyenAvagamAt, tathAvyavahArasiddheH, arthakriyopalambhAditi / syAdetad yadi tadabhilApyAnabhilApyadharmakamevaM tayabhilApyAnAM zabdenAbhidhIyamAnatvAt kimityakRtasaGketasya puro'vasthite'pi vAcye zabdAnna sampratyaya-pravRttI bhavata iti ? | atrocyate-tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt tasya ca saGketA. 10 dyabhivyaGgayatvAt / tathAhi-jJakhabhAvasyAtmAno mithyAtvAdijanitajJAnAvaraNAdikarmapaTalAcchAditakharUpasya saGketatapazcaraNa (svo0 vyA0) vidhakSayopazamavikalaH janaH-pramAtA kvacid ratnAdau vastuni ziraHzUla.. zamanAdilakSaNaM 'viziSTaprabhAvaM zandenocyamAnamapi ratnaparIkSAkuzalena 15 prtipdyte| na khalu-naiva / kuta ityAha-tathA'darzanAt / na cAsau-ziraHzUlazamanAdilakSaNo viziSTaprabhAvo na zabdArthaH, kintu zabdArtha evetyAha-etadanyenAvagamAt / avagamazca tthaavyvhaarsiddhH| siddhizca-arthakriyopalambhAditi / syAdetat-yadi tat-vastu abhilApyAnabhilApyadharmakaM, evaM tayabhilApyAnAm , dharmANAmiti prakramaH, zabdena abhidhIya20 mAnatvAt kAraNAt kimityakRtasaGketasya, zroturiti prakramaH / puro'vasthite'pi vAcye-panasAdau zabdAt sakAzAt na sampratyaya-pravRttI bhavata iti pUrvapakSaH / atrocyate-tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAta-akRtasaGketavAcyajJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt tasya ca-kSayopazamasya saGketAdyabhivyaGgayatvAt / etadeva prakaTayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / 25 jJavabhAvasthAtmanaH jIvasya mithyAtvAdijanitaM ca tat , 'Adi'zabdAdaviratyAdigrahaH, "mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH" iti vacanAt , jJAnAvaraNAdi karma ca, "Adi'zabdAd darzanAvaraNAdigrahaH, "jJAnadarzanAvaraNavedyamohAyurnAmagotrAntarAyA mUlabandhaH" iti vacanAt , etadeva paTalAnIva paTalAni tairAcchAditaM kharUpaM yasya sa tathA tasya / kimityAha-saGketa . 1 tatvabhAva.' iti k-paatthH| 2 'jaDaH pramAtA' iti Ga-pAThaH / 3 'viziSTaH prabhAvo.' iti uu-paatthH| 4 'jJAnAvaraNadarzana.' iti -paatthH|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH ] svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam 10 ( mUlam ) dAnapratipakSabhAvanAdibhistadAvaraNakarmakSayopazamakSayAvevApAdyete, aat vivakSitArthAkAraM saMvedanaM pravartata iti, anyathA tatpravRttyabhAvAt tatprathamatayaiva sarvatrAdRSTasaGketAnAmarbhakANAM saGketa- 5 sya kartumazakyatvAt / tathAhi na saGketakazabdAdapyasaGketitAt tadardhapratipattiH saGketavaiyarthyaprasaGgAt asaGketitAdapi tataH tatpratIteH tatsaGketakaraNe ca tatrApyayameva vRttAnta ityanavasthAprasaGgaH / kecidavasthAne cAsaGketitAdeva tatpratItau asmanmatA( svo0 vyA0 ) tapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAdibhiH 'Adi' zabdaH svabhedaprakhyApakaH ebhiH / kimityAha - tadAvaraNakSayopazamazca - jJAnAvaraNAdikSayopazamazca kSayazceti vigrahaH tau eva ApAdyete tataH kSayopazamAdeH vivakSitArthAkAraM saMvedanaM pravartata iti / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha - anyathA tatpravRttyabhAvAt vivakSitArthakArasaMvedanapravRttyabhAvAt / abhAvazca tatprathamatayaiva-tajanmApekSayA sarvatra 15 adRSTasaGketAnAmarbhakANAM - bAlAnAM saGketasya kartumazakyatvAt / tathA'zakyatvamevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / saGketakazabdAdapyasaGketitAt sakAzAt tadarthapratipattiH saGketazabdArthapratipattiH / kuto netyAhasaGketa vaiyarthyaprasaGgAt / prasaGgava asaGketitAdapi tataH saGketakazabdAt tatpratIteH saGketa kazabdArthapratIteH / tatsaGketakaraNe ca saGketaka - 20 zabdasaGketakaraNe ca tatrApi - aparasaGketazabde / kimityAha-ayameva vRttAnto yaduta tatsaGketakaraNameva iti - evamanavasthAprasaGgaH / kvacidityAdi / kvacitzabdAntare'vasthAne cAbhyupagamyamAne asaGketitAdeva tatpratItau abhyupagamya (vivaraNam ) 399 (6) na saGketazabdAdapItyAderayamabhiprAyaH - prathamataH kenApi zabdena kasmiM - 25 vidarthe saGkete kriyamANe svata eva kiyAnapi saGketakadhvaneH sambandhI arthaH pratIyate saGketArheNa pramAtrA / tathAhi - eSa padArtho ghaTa ityucyate / asmin saGketake vAkye eSa zabdasya - padArthazabdasya ca ucyate iti zabdasya ca svayamevArthaM cetyaso ghada ityatra tu vizeSataH saGketa iti, ato'bhyupagantavyametad yaduta saGketAbhAve'pi kiJcit kacit kuto'pi zabdAdavabuddhyate / yadi tu sarvatraiva saGketakasya vyapekSatA 30 syAt tadAnIM vyavahArapralaya eva syAt, sUktoktayukteriti // 1 'kvacit tadava 0' iti ka-pAThaH / 2 'sthAne cAsmanmatA0' iti ga-pAThaH savyapekSatA' iti ca - pAThaH / 3 'saGketaka
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam [caturthaH (mUlam) nuvAda eva, tataH zabdAt tadAvaraNakarmakSayopazamastato vivakSitArthAkAraM saMvedanametaca saGketakazabdAdapyaviruddhameveti / sarvasyai5vAsyaivaM tadAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH saGketaka(tva)miti cet, na, etadavizeSAsiddheH prabaletarAvaraNaviSayabhedena vizeSAt / syAdetadarbhako'pyasakRdityAdizabdaM saGketyArthasannidhau uccAryamANamAkarNya vyavahatUMzca tathA vyavahAre pravartamAnAn dRSTvA pratipadyate zabdArtham / tathAhi-na mAtrAdibhiH kasyacid ghaTAdAvapi saGketaH 10 kriyate, dRzyate ca tatpratipattiriti / atrocyate-dRzyate khalviyaM (kho0 vyA0) mAnAyAmityarthaH / kimityAha-asmanmatAnuvAda eva / kuta ityAha-tataH-asaketitAt zabdAt paryantavartinaH tadAvaraNa(karma)kSayopazama:-adhikRtazabdArthajJAnAvaraNakarmakSayopazamaH tata:-kSayopazamAd vivakSitAkAraM saMvedanam5 adhikRtazabdArthAkAraM saMvedanametaca-evaM bhavatsaGketakazabdAdapyaviruddhameva asmAdapyasaGketitAdeva bhavatu iti na kazcid doSaH / Aha-sarvasyaivAsya-zabdasya vyavahArakAlabhAvino'pi evaM-saGketakazabdavat tadAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH-vivakSitArthajJAnAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH kAraNAt saGketakatvam / iti cet, etadAzajhyAha-na, etadavizeSAsiddheH-tadA20 varaNakarmakSayopazamahetutvAvizeSAsiddheH / asiddhizca pravaletarAvaraNaviSayabhedena vizeSAt / tathAhi-prabalAvaraNakSayopazamakRt saGketakazabdaH aprabalAvaraNakSayopazamakAriNazca vyavahArakAlabhAvina iti bhAvanA / syAdetadityAdi / athaivaM manyase arbhako'pi-bAlo'pi asakRt-anekazaH ayamityAdizabdaM ayaM ghaTa ityAdirUpaM saGketyArthasannidhau uccAryamANaM, ghaTAdisannidhAvityarthaH, AkarNya tathA 25 vyavahartRzva-prANinastathA-tadAnayanAdau vyavahAre pravartamAnAn dRSTvA pratipadyate zabdArtham , ayamityAdinA zabdena puro'vasthitArthAdirUpam / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / na mAtrAdibhiH-prANivizeSaiH kasyacit-arbhakasya ghaTAdAvapi saGketaH kriyate / AstAmayamityAdizabdassAtiprasiddhassa dRzyate ca tatpratipattiH-ghaTAdipratipattiH kAlena iti| etadAzaGkayAha 1 'saGketasvamiti' iti ga-pAThaH / 2 'etadvizeSAH' iti k-paatthH| 3 'zabdasaGkelyA.' iti ga-pAThaH / 4 "kriyate' iti pATho na vidyate ga-pratau / 5 'kAraNataH' ityadhikaH ka-pAThaH /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJavyAkhyAmunicandrIya vivaraNayutam (mUlam) pratipattiH, kintu bhavatpakSe na yujyate asakRddarzana kAle'pyAdizabdAt pratipatyanupapatteH, asaGketitatvAdupapattau cAsmaduktanyAyena kathaJcida vAstava saNTaGkasiddhiH / anAditvAt saMsAra- 5 syAsakRcchratatvAt sarvazabdAnAmAdyazabdazravaNAsiddhiriti cet, sutarAM tatsiddhiH, anAdAvapi bhave tasya tadvAcakatvena zravaNAt tatastadardhapratItisiddheH, anyathA cAsiddherityanAdimAn vAcyavAcakabhAvaH / vAcakatvaM ca zabdasya vAcyaviSaya saMvedanajanakatva - meveti pratipAditaM purastAt / buddhiprakAzArthe ca zabdaprAmANyaM 10 svatantranItyA'tipANDityakhyApanaphalam / na hAsau svasaMvido adhikAra: ] 401 ( kho0 vyA0 ) atrocyate - dRzyate khalu iyaM - yathoditA pratipattiH, kintu bhavatpakSetvadabhyupagame na yujyate / kathaM na yujyata ityAha- asakRddarzanakAle'pi AdizabdAt-prathamazabdAt tajjanmApekSayA / kimityAha - pratipattyanupapatteH / anupa - 15 pattizca - asaGketitatvAdupapattau ca satyAM asmaduktanyAyena - 'tataH zabdAt tadAvaraNakarmakSayopazamaH' ityAdinA / kimityAha -kathaJcidU vAstavasaNTaGkasiddhiH - pAramArthikasambandhasiddhiH zabdArthayoriti bhAvanA tvadhaH kRtaiva / para AhaanAditvAt saMsArasya asakRcchratatvAt sarvazabdAnAM tatra tatra vyavahAre AdyazabdazravaNAsiddhiH / iti cet tatazcAdizabdAt pratipattyanupapattye- 20 rityacAru / etadAzaGkayAha-mutarAM tatsiddhiH, pramAd vAstavasaNTasiddhiH / kathamityAha- anAdAvapi bhave saMsAre tasya - vivakSitasyAyamityAdeH zabdasya tadvAcakatvena - puro'vasthitabhAvavAcakatvena zravaNAt tataH kAraNAt tadardhapratItisiddheH - vAcyArthapratItisiddheH / anyathA cAsiddheH iti - evamanAdimAn vAcyavAcakabhAvaH zabdArthayoriti / vAcakatvaM ca zabdasya / 25 kimityAha-vAcyaviSayasaMvedanajanakatvamevetyetadasakRt pratipAditaM purastAt / doSAntaramAha- buddhiprakAzArthe ca bhavadabhimate zabdaprAmANyaM svatananItyA - paramArtharUpayA'tipANDityaguNaprakhyApanaphalamityupahAsavacanam / 1 ' zabdAt tatprati0' iti ga-pAThaH / 2 'vAstava sambandhasiddheH' iti ka-pAThaH / 3 'sarvathA zabdAnA 0' iti ka- pAThazcintyaH / 4 'zravaNAttadartha0' iti ga-pAThaH / 5 ' vAcyaviSaye saMvedana0 ' iti ga-pAThaH / 6 dRzyatAM 400 tamaM pRSTam / 7 'pratyantare rabhAva e' ityadhiko Ga-pAThazcintyaH / 8 'saMhAravacanam' iti Ga-pAThaH / anekAnta0 51 {
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam ( mUlam ) vyatiriktAdivikalpaiH kazcidupapadyate svasaMvidviSayaprAmANyAbhyupagame ca jJAnakhalakSaNavAcakatvameva zabdAnAmityetadapi vastutaH 5 pratipAditameva, apohaviSayatve ca zabdAnAM tasya tattvato'sattvAt nirviSayatvenAnekadoSaprasaGgaH / tathAhi 10 4.2 15 "kSaNikAH sarvasaMskArA ityAsavacanaM vRthA / apohaviSayatve'sya yathArthatvaviyogataH // 1 // apoho yena saMskArA na ca kSaNika iSyate / iSTau vA tasya vastutvaM balAdeva prasajyate // 2 // ' namo buddhAya cetyAdistavaH sarvo nirarthakaH / tattattvAnabhidhAnena tathA ca vacanakSatiH // 3 // avastutvApratijJAnAt teSAmiSTau ca tattvataH / sarvastavAvizeSaH syAdayogAd vastvavastunoH // 4 // [ caturthaH ( svo0 vyA0 ) etadbhAvArthamAha-na sau - buddhiprakAzaH svasaMvidaH sakAzAt vyatiriktAdivikalpaiH - vyatiriktAvyatiriktobhaya vikalpaiH kazcidupapadyata iti bhAvitamasakRt / khasaMvidviSayaprAmANyAbhyupagame ca kimityAha - jJAnakha - lakSaNavAcakatvameva zabdAnAmityetadapi vastutaH - paramArthataH pratipAdi20 tameva purastAt, apohaviSayatve ca zabdAnAM tasya -apohasya tattvatossattvAnnirviSayatvena hetunA / kimityAha- anekadoSaprasaGgaH / enameva darzayati tathAhItyAdinA / kSaNikAH sarvasaMskArA ityAptavacanaM vRthAnirarthakameva apohaviSayatve'sya -Aptavacanasya yathArthatvaviyogataH kAraNAt // 1 // viyogazca apoho yat - yasmAnna saMskArAH - na svalakSaNAni na 25 ca kSaNika iSyate'poho'vastutvAt / iSTau vA kSaNikatvasyApohasya vastutvaMsaMskAratvaM balAdeva prasajyate // 2 // tathA namo buddhAya cetyAdiH stavaH sarvo nirarthakaH, arthazUnyatvAnniSphala ityarthaH / tattattvAnabhidhAnena tathA ca vacanakSatiH // 3 // kathamityAha - avastutvApratijJAnAt teSAM buddhAdInAM iSTau ca vacanakSateravastutvApratijJAnasyetyarthaH / tattvataH - paramArthataH sarva 1 anuSTup / 2 'yatra' ivi ka - pAThaH / 3-5 anuSTup /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAraH] khopazavyAkhyAmunicandrIyavivaraNayutam (mUlam ) zikSApadAbhidhAnaM ca bhaavaarthaanbhidhaantH| geyAditulyamevaM syAt tadvAcyatvAvizeSataH // 5 // na cAsattvAd vizeSo'sya ghaTate suuppttitH| avastutvAdasattvaM ca tasya vastutvamanyathA // 6 // jaghanyAzlIlavAdazca yo'pi rtntryaanugH| anarthAya na so'pyevaM hanta yuktyopapadyate // 7 // (kho0 vyA0) stavAvizeSaH syAt namo buddhAya namaH zivAyetyAdistavApekSayA / kuta ityAha- 10 ayogAdU vastvavastunoH asambandhAd buddhavastvapohAvastunoriti // 4 // tathA zikSApadAbhidhAnaM ca-hiMsAviratyAdyabhidhAnaM ca bhAvArthAnabhidhAnataHavastutvAbhidhAnena hetunA geyAditulyamevaM syAt-itthaM bhavet / kuta ityAhatadvAcyatvAvizeSata:-avastuvAcyatvAvizeSAt, avastunazca bhedAyogAditi bhAvaH // 5 // tathA cAhanna cAsattvAt kAraNAd vizeSa:-bhedo'sya-vastunaH 15 apohasya ghaTate sUpapattitaH-suyuktitaH, avastutvAddhetorasattvaM ca tasyaapohasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-vastutvamanyathA tasyApohasya // 6 // tathA jaghanyAzlIlavAdazca yakArAdibhiryo'pi ratnayAnuga:-buddhasaGghadharmaviSayaH anarthAya-pratyavAyAya na so'pi-vAda evamavastuviSaye zabdAnAM hanta yuttayopapadyate, ratnatrayAnugatvAsiddheH // 7 // tathA bhikSo ityAdizabdAca 20 (vivaraNam) (11) asambandhAd buddhavastvapohAvastunoriti / buddharUpaM vastu apoharUpaM cAvastu tayordvayorapyasambandhAt / ayamarthaH-namo buddhAyetyAdau stutivAkye yo'pohaH sa na buddhalakSaNena vastunA saha sambaddhaH, ato niSphala eva stavayAsaH zivAdistavebhyo vizeSAbhAvAd buddhastavasyeti // iti zrImunicandrasUriviracite 25 anekaantjyptaakaavRttittippnnke'bhilaapyaanbhilaapyaadhikaarH|| 1 anuSTup / 2 'vA'sattvAd' iti g-paatthH| 3-4 anuSTup / 5 'buddhaya(1)vasvaH ' iti Ga-pAThaH 1.... 'yakArAdiH yo'pi'... iti-a-pAThaH-1 - ... 'trayAnuyogabuddha' iti ka-pAThaH / 8 'prayAsaH apoharUpaM vA vastu tayobu(ca)ddhastavasyeti / iti zrI' iti kh-c-paatthH| . .
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 [ caturthaH anekAntajayapatAkAkhyaM prakaraNam (mUlam ) 'bhikSo!' ityAdizabdAca tatsaMvittirna yujyate / pravRttyAdyaGgabhUteti sarvamevAsamaJjasam // 8 // , ityAdi kRtaM vistareNa // (svo0 vyA0) AmantraNAdirUpAt tatsaMvittiH-bhikSusaMvittirna yujyate, svalakSaNatvena tadanamidhAnAt / kimbhUtetyAha-pravRttyAdyaGgabhUtA-pravRttinivRttikAraNabhUtA tatsaMvittiH iti-evaM sarvamevAsamaJjasam // 8 // ityAdi kRtaM vistareNa // HISH B 1 anuSTup / 2 'bhUtA to na saMviriti' iti ka-pAThazcintyaH /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gaekwad's Oriental Series CATALOGUE OF BOOKS 1940 ORIENTAL INSTITUTE, BARODA
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ SELECT OPINIONS Sylvain Levi : The Gaekwad's Series is standing at the head of the many collections now published in India. Asiatic Review, London: It is one of the best series issued in the East as regards the get up of the individual volumes as well as the able editorship of the series and separate works. Presidential Address, Patna Session of the Oriental Conference: Work of the same class is being done in Mysore, Travancore, Kashmir, Benares, and elsewhere, but the organisation at Baroda appears to lead. Indian Art and Letters, London: The scientific publications known as the " Oriental Series " of the Maharaja Gaekwar are known to and highly valued by scholars in all parts of the world. Journal of the Royal Asiatic Society, London: Thanks to enlightened patronage and vigorous management the "Gaekwad's Oriental Series" is going from strength to strength. Sir Jadunath Sarkar, Kt.: The valuable Indian histories included in the "Gaekwad's Ori. ental Series" will stand as an enduring monument to the enlightened liberality of the Ruler of Baroda and the wisdom of his advisers. The Times Literary Supplement, London: These studies are a valuable addition to Western learning and reflect great credit on the editor and His Highness.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES Critical editions of unprinted and original works of Oriental Literature, edited by competent scholars, and published at the Oriental Institute, Baroda I. BOOKS PUBLISHED. Rs. A. 1. Kavyamimamsa ( HHT): a work on poetics, by Rajasekhara (880-920 A.D.): edited by C. D. Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916. Reissued, 1924. Third edition revised and enlarged by Pandit K. S. Ramaswami Shastri of the Oriental Institute, Baroda, 1934, pp. 52+314 .. 2-0 This book has been set as a text-book by several Universities including Benares, Bombay, and Patna. 4. Pat 2. Naranarayanananda (arancia ): a poem on the Pauranic story of Arjuna and Krsna's rambles on Mount Girnar, by Vastupala, Minister of King Viradhavala of Dholka, composed between Samvat 1277 and 1287, i.e., A.D. 1221 and 1231 : edited by C. D. Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916, pp. 11 +92 +12. Out of print. 3. Tarkasangraha ( TF): & work on Philosophy (refutation of Vaisesika theory of atomic creation) by Anandajnana or Inandagiri, the famous commentator on Sankaracarya's Bhasyas, who flourished in the latter half of the 13th century: edited by T. M. Tripathi, 1917, pp. 36+112+13 .. .. Out of print. Parthaparakrama (Terra): a drama describing Arjuna's recovery of the cows of King Virata, by Prahladanadeva, the founder of Palanpur and the younger brother of the Paramara king of Chandravati (& state in Marwar), and a feudatory of the kings of Guzerat, who was a Yuvaraja in Samvat 1220 or A.D. 1164: edited by C.D. Dalal, 1917, pp. 8+29. Out of print. 5. Rastraudhavamsa ( tretca): an historical poem (Mahakavya) describing the history of the Bagulas of Mayuragiri, from Rastraudha, king of Kanauj and the originator of the dynasty, to Narayana Shah of Mayuragiri, by Rudra Kavi, composed in Saka 1518 or A.D. 1596: edited by Pandit Embar Krishna. macharya with Introduction by C. D. Dalal, 1917, pp. 24+128+4 .. Out of print.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 6. Linganusasana ( TRF) : on Grammar, by Vamana, who lived between the last quarter of the 8th century and the first quarter of the 9th century: edited by C. D. Dalal, 1918, pp. 9+24 Out of print. 7. Vasantavilasa (29fagie): an historical poem (Mahakavya) (lescribing the life of Vastupala and the history of Guzerat. by Balachaurusuri (from Modheraka or Modhera in Kadi Prant, Baroda State), contemporary of Vastupala, composed after his death for his son in Samvat 1296 (A.D. 1240): edited by C.D. Dalal, 1917, pp. 16+114+6 .. Out of print. 8. Rupakasatka ( UF): six dranias by Vatsaraja, minister of Paramardideva of Kalinjara, who lived between the 2nd half of the 12th and the 1st quarter of 13th century: edited by C. D. Dalal, 1918, pp. 12+ 191 Out of print. 9. Mohaparajaya (#16994): an allegorical drama de. scribing the overcoming of King Moha (Temptation), or the conversion of Kumarapala, the Chalukya King of Guzerat, to Jainism, by Yasahpala, an officer of King Ajayadeva, son of Kumarapala, who reigned from A.D. 1229 to 1232: edited by Yuni Chaturvijayaji with Introduction and Appendices by C. D. Dalal, 1918, pp. 32+135-+20 .. .. .. Out of print. 10. Harmiramadamardana ( TECH): a drama glorify. ing the two brothers, Vastapala and Tejalipala, and their King Viradhavala of Dholka, by Jayasimhasuri, pupil of Virasuri, and an Acarya of the teinple of Munisuvrata at Broach, composed between Samvat 1276 and 1286 or A.D. 1220 and 1239: edited by C. D. Dalal, 1920, pp. 15+98 2-0 11. Udayasundarikatha (vairiai): a romance (Campu, in prose and poetry} by Soddhala, a contemporary of and patronised by the three brothers, Chohittaraja, Nagarjuna, and Mummuoiraja, successive rulers of Konkan, composed between A.D. 1026 and 1050 : edited by C. D. Dalal and Pandit Embar Krishnamacharya, 1920, pp. 10-4-158 +-7 2-4 12. Mahavidyavidambana ( feafas ): a work on Nyaya Philosophy, by Bhatta Vadindra who lived about A.D. 1210 to 1274: edited by M. R. Telang, 1920, pp. 44-189+7 2-8 13. Pracinagurjarakavysangraha ( aita ): a collection of old Gujarati poems dating from 12th to 15th centuries A.D. : edited by C. D. Dalal, 1920, PP. 4400 . . . . 2-4 14. Kumarapalapratibodha (HTTggafat): a bio graphical work in Praksta, by Somaprabhacharya, composed in Samvat 1241 or A.D. 1195 : edited by Muni Jinavijayaji, 1920, pp. 72+478 7-8
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 1-4 Rs. A. 15. Gamakarika (20 ft ): a work on Philosophy (Pasupata School), by Bhasarvajna who lived in the Second half of the 10th century: edited by C. D. Dalal, 1921, pp. 10+57 .. 16. Sangitamakaranda ( TR): a work on Music, by Narada: edited by M. R. Telang, 1920 eived by I. E. Telang, 1920 Out of print. 17. Kavindracarya List (water ): list of Sanskrit works in the collection of Kavindracarya, a Benares Pandit (1656 A.D.): edited by R. Ananta. krishna Sastry, with a foreword by Dr. Ganganatha Jha, 1921, pp. 20+34 .. 0-12 18. Varahagrhyasutra (aITIEZTET): Vedic ritual (domestic) of the Yajurveda : edited by Dr. R. Shamasastry, 1920, pp. 5 + 24.. .. 0-10 19. Lekhapaddhati (a f ) : & collection of models of state and private documents, dating from 8th to 15th centuries A.D.: edited by C. D. Dalai and G. K. Shrigondekar, 1925, pp. 11 +130 .. 2-0 20. Bhavisayattakaha or Pancamikaha (Ha79*1): a romance in Apabhranisa language, by Dhanapala (circa 12th century): edited by C. D. Dalal and Dr, P. D. Gune, 1923, pp. 69+148+174 6-0 21. A Descriptive Catalogue of the Palm-leaf and im portant Paper MSS. in the Bhandars at Jessalmere ( arHTCTT14. 4eat), compiled by C. D. Dalal and edited by Pandit L. B. Gandhi, 1923, pp. 70+101 3-4 22. Parasuramakalpasutra (977 #** ): a work on Tantra, with commentary by Ramesvara: edited by A. Mahadeva Sastry, B.A., 1923, pp. 23+390. Out of print. 23. Nityotsava (faza): a supplement to the Parasurama kalpasutra by Umanandanatba : edited by A. Mahadeva Sastry, B.A., 1923. Second revised edition by Swami Trivikrama Tirtha, 1930, pp. 22+252 .. . 5-0 24. Tantrarahasya ( a ge): a work on the Prabhakara School of Purvamimamsa, by Ramanujacarya : edited by Dr. R. Shamasastry, 1923, pp. 15+84.. Out of print. 25, 32. Samarangana (#TIFT): a work on architecture, town-planning, and engineering, by king Bhoja of Dhara (11th century): edited by Mahamahopadhyava T. - Ganapati Shastri, Ph.D. Illustrated. 2 vols., 1924. 1925, vol. 1, pp. 39+290 (out of print) : vol. II, pp. 16+324 . 10-0 26, 41. Sadhanamala (ga ) : & Buddhist Tantric text of rituals, dated 1168 A.D., consisting of 312 small works, composed by distinguished writers : edited by Dr. B. Bhattacharyva. Illustrated. 2 vols.. 1925-1928, vol. I, pp. 23+342 ; vol. II, pp. 183+295 14 22. Parasuramah commentary 1923, pp. 23+390.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 27. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Central Library, Baroda (STETITE TEO): compiled by G. K. Sbrigondekar, M.A., and K. S. Ramaswami Shastri, with a Preface by B. Bhattackaryya, Ph.D., in 12 vols., vol. I (Veda, Vedalaksana, and Upanisads), vol. I, 1925, pp. 28+264 28, 84. Manasoljasa or Abhilasitarthacintamani (Araret H): an encyclopaedic work treating of one hundred different topics connected with the Royal household and the Royal court, by Somesvaradeva, a Chalukya king of the 12th century : edited by G. K. Shrigondekar, M.A., 3 vols., vol. I, 1925, pp. 18+116; vol. II, 1939, pp. 50-+304 .. .. .. 7-12 29. Nalavilasa ( faci): a drama by Ramachandrasuri, pupil of Hemachandrasuri, describing the Pauranika story of Nala and Damayanti : edited by G. K, Shrigondekar, M.A., and L. B. Gandhi, 1926, pp. 40+91 2-4 30, 31. Tattvasangraha (977): a Buddhist philo sophical work of the 8th century, by Santaraksita, & Professor at Nalandwith Panjika (commentary) by his disciple Kamalasila, also a Professor at Valanda: edited by Pandit Embar Krishnamacharya, with a Foreword by Dr. B. Bhattacharyya, 2 vols., 1926, vol. I, pp. 157+80+582 ; vol. II, pp. 4+353+102 .. 24-0 33, 34. Mirat-i-Ahmadi (f#cia-3- a): by Ali Mahara mad Khan, the last Moghul Dewan of Gujarat: edited in the original Persian by Syed Nawab Ali, M.A., Professor of Persian, Baroda College, 2 vols., illustrated, 1926-1928, vol. I, pp. 416, vol. II, pp. 632 19-8 35. Manayagrhyasutra (HICZ76): a work on Vedic ritual (domestic) of the Yajurveda with the Bhagya of Astavakra: edited with an introduction in Sanskrit by Pandit Ramakrishna Harshaji Sastri, with a Preface by Prof. B. C. Lele, 1926, pp. 40+264 .. 5-0 36. 68. Natyasastra (1941): of Bharata with the com. mentary of Abhinavagupta of Kashmir: edited by M. Ramakrishna Kavi, I.A., 4 vols., vol. I, illos. trated, pp. 27+ 397, 1926 (out of print); vol. II, pp. 23+25+464, 1934 .. 5-0 37. Apabhramsakavyatrayi: ( 9 2 01) consisting of three works, the Carcari, Upadesarasayana, and Kalasvarupakulaka, by Jinadatta Siri (12th century) with commentaries: edited with an elaborate introduc tion in Sanskrit by L. B. Gandhi, 1927, pp. 124+115.. 4-0 38. Nyayapravesa ( 7 ), Part I (Sanskrit Text): on Buddhist Logic of Dinnaga, with commentaries of Haribhadra Suri and Parsvadeva: edited by Principal A.B. Dhruva, M.A., LL.B., Pro-Vice-Chancellor, Hindu University, Benares, 1930, pp. 39+104 .. (ut of print.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 1-8 2-0 14-0 6-8 39. Nyayapravesa (190an), Part II (Tibetan Text): edited with introduction, notes, appendices, etc., by Pandit Vidhusekhara Bhattacharyya, Principal, Vidyabhavana. Visva bharati, 1927, pp. 27+67 .. 40. Advayavajrasangraha (5227957): consisting of twenty short works on Buddhist philosophy by Advayavajra, a Buddhist savant belonging to the Ilth century A.D., edited by Mahamahopadhyaya Dr. Haraprasad Sastri, M.A., C.I.E., Hon. D.Litt., 1927, pp. 3968 .. 42. 60. Kalpadrukosa (4943an ) : standard work on Sanskrit Lexicography, by Kesava : edited with an elaborate introduction by the late Pandit Ramavatara Sharma, Sahitvacharva, M.A., of Patna and index by Pandit Shrikant Sharma, 2 vols., 1928-1932, vol. I (text), pp. 61+485 ; vol. II (index), pp. 283, 43. Mirat-i-Ahmadi Supplement (fria-- aftfue): by Ali Muhammad Khan. Translated into English from the original Persian by Mr. C. N. Seddon, I.C.S. (retired), and Prof. Syed Nawab Ali, M.A. Illustrated. Corrected reissue, 1928, pp. 15-+222 44. Two Vajrayana Works (1277 ): comprising Prajnopavaviniscavasiddhi of Anangavajra and Jnanasiddhi of Indrabhuti-two important works belonging to the little known Tantra school of Buddhism (8th century A.D.): edited by Dr. B. Bhatta charyya, 1929, pp. 21+118 .. 45. Bhavaprakasana (475T): of Saradatanava, a comprehensive work on Dramaturgy and Rasa, belonging to A.D. 1175-1250; edited by His Holiness Yadugiri Yatiraja Swami, Melkot, and K. S. Ramaswami Sastri, Oriental Institute, Baroda, 1929, pp. 984410 46. Ranacarita (Tafta): of Abhinanda, Court poet of Haravarsa probably the same as Devapala of the Pala Dynasty of Bengal (cir. 9th century A.D.): edited by K. S. Ramaswami Sastri, 1929, pp. 29+467 .. 47. Nanjarajayasobhusana (1979EUU); by Nrginha kavi alias Abhinava Kalidasa, a work on Sanskrit Poetics and relates to the glorification of Naojaraja, son of Virabhupa of [vsore: edited by Pandit E. Krishnamacharya, 1930, pp. 17+270 .. 48. Natyadarpana (7122 ): on dramaturgy, by Ramgacandra Suri with his own commentary: edited by Pandit L. B. Gandhi and G. K. Shrigondekar, M.A., 2 vols., vol. I, 1929, pp. 23+228 .. 49. Pre-Dinnaga Buddhist Texts on Logic from Chinese Sources ( RTR): containing the English translation of Satasastre of Aryadeva, Tibetan text and 3-0 7-0 7-8 4-8
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. English translation of Vigraha-vyavartani of Nagarjuna and the re-translation into Sanskrit from Chinese of U payahrdaya and Tarkasastra: edited by Prof. Giuseppe Tucci, 1930, pp. 30+40+32+77 +89+91 .. 9-0 50. Mirat-i-Ahmadi Supplement (#717-7-9 of fue): Persian text giving an account of Guzerat, by Ali Muhammad Khan: edited by Syed Nawab Ali, M.A., Principal, Bahauddin College, Junagadh, 1930, pp. 254 6-0 51, 77. Trisastisalakapurusacaritra (feafen geeft): of Hemacandra, translated into English with copious notes by Dr. Helen M. Johnson of Osceola, Missouri, U.S.A., 4 vols., vol. I (Adiavaracaritra), pp. 19+530, illustrated, 1931; vol. II, pp. 22+ 396, 1937 . 26-0 52. Dandaviveka (zwfaaa): a comprehensive Penal Code of the ancient Hindus by Vardhamana of the 15th century A.D.: edited by Mahamahopadhyaya Kamala Krsna Smrtitirtha, 1931, pp. 34+380 .. 8-8 53. Tathagataguhyaka or Guhyasamaja ( a): the earliest and the most authoritative work of the Tantra School of the Buddhists (3rd century A.D.): edited by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1931, pp. 39+210.. 4.4 54. Jayakhyasamhita (orgt frai): an authoritative Panicaratra work of the 5th century A.D., highly respected by the South Indian Vaisnavas : edited by Pandit E. Krishnamacharya of Vadtal, with one illustration in nine colours and a Foreword by B. Bhattacharyva, Ph.D., 1931, pp. 78+47+454 .. 12-0 55. Kavyalankarasarasamgraha ( ICFITETCEZ): of Udbhata with the commentary, probably the same as Udbhataviveka of Rajanaka Tilaka (11th century A.D.): edited by K. S. Ramaswami Sastri, 1931, pp. 48+62 56. Parananda Sutra (artara): an ancient Tantric work of the Hindus in Sutra form giving details of many practices and rites of a new School of Tantra : edited by Swami Trivikrama Tirtha with a Foreword by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1931, pp. 30+106 .. 3-0 57, 69. Ahsan-ut-Tawarikh ( 19-va-qafter): history of the Safawi Period of Persian History, 15th and 16th centuries, by Hasani-Rumlu: edited by C. N. Seddon, I.C.S. (retired), Reader in Persian and Marathi, University of Oxford, 2 vols. (Persian text and translation in English), 1932-34, vol. I, pp. 36+-510; vol. II, pp. 15+301 . . 19-8 Padmananda Mahakavya ( TUR 14a); giving the life history of Reabhadeva, the first Tirthankara of the Jainas, by Amarachandra Kavi of the 13th century: edited by H. R. Kapadia, M.A., 1932, pp. 99+667 .. 14-0 . 2-0 Trivikns of a formacient
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 59. Sabdaratnasamanvaya (ala ): an interesting lexicon of the Nanartha class in Sanskrit compiled by the Maratha King Sahaji of Tanjore: edited by Pandit Vitthaia Sastri, Sanskrit Pathasala, Baroda, with & Foreword by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1932, pp. 31+605 11-0 1. Saktisangama Tantra ( ra): a voluminous compendium of the Hindu Tantra comprising four books on Kali, Tara, Sundari, and Chhinnamasta : edited by B. Bhattacharyya, M.A., Ph.D., 4 vols., vol. I, Kalikhanda, 1932, pp. 13+ 179 .. 2-8 62. Prajnaparamitas (TSITIEFHETT): commentaries on the Prajnaparamita, a Buddhist philosophical work: edited by Giuseppe Tucci, Member, Italian Academy, 2 vols., vol. I, 1932, pp. 55+589 .. . 12-0 63. Tarikh-i-Mubarakhshani (alfa--a& T): an authentic and contemporary account of the kings of the Saiyyid Dynasty of Delhi: translated into English from original Persian by Kamal Krishna Basu, M.A., Professor, T.N.J. College, Bhagalpur, with a Foreword by Sir Jadunath Sarkar, Kt., 1932, pp. 13+299 .. 64. Siddhantabindu (fearr.) : on Vedanta philosophy, by Madhusudana Sarasvati with commentary of Purusottama: edited by P. C. Divanji, M.A., LL.M., 1933, pp. 142+93 +306 . 11-0 65. Istasiddhi (refefs): on Vedanta philosophy, by Vimuktatma, disciple of Avvayatma. with the author's own commentary: edited by M. Hiriyanna, M.A., Retired Professor of Sanskrit, Maharaja's College, Mysore, 1933, pp. 36+697 .. 14-0 66. 70, 73. Shabara-Bhasya ( TUCHT): on the Mimarsa Sutras of Jaimini: Translated into English by Mahamahopadh yaya Dr. Ganganath Jha, M.A., D.Litt., etc., Vice-Chancellor, University of Allahabad, in 3 vols., 1933-1936, vol. I, pp. 15+705 ; vol. II, pp. 20+ 708 ; vol. III, pp. 28+1012 .. .. 48-0 67.' Sanskrit Texts from Bali ( 1991): comprising a large number of Hindu and Buddhist ritualistic, religious and other texts recovered from the islands of Java and Bali with comparisons: edited by Professor Sylvain Levi, 1933, pp. 35+ 112 3-8 71. Narayana Sataka (attua): a devotional poem of high literary merit by Vidyakara with the com. mentary of Pitambara: edited by Pandit Shrikant Sharma, 1935, pp. 16+91 2-0 72. Rajadharma-Kaustubha (H a ): an elaborate Smrti work on Rajadharma, Rajaniti and the requirements of kings, by Anantadeva : edited by the late Mahamahopadhyaya Kamala Krishna Smrtitirtha, 1935, pp. 30+506 .. 10-0
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 74. Portuguese Vocables in Asiatic Languages ( 5 TRN): translated into English from Portuguese by Prof. A. X. Soares, M.A., LL.B., Baroda College, Baroda, 1936, pp. 125+520.. 12-0 75. Nayakaratna (142): a commentary on the Nyayaratnamala of Parthasarathi Misra by Ramanuja of the Prabhakara School; edited by K. S. Ramaswami Sastri of the Oriental Institute, Baroda, 1937, pp. 69+ 346 .. .. 4-8 76. A Descriptive Catalogue of MSS, in the Jain Bhan dars at Pattan (AWBarito UE): edited from the notes of the late Mr. C. D. Dalal, M.A., by L. B. Gandhi, 2 vols., vol. I, 1937, pp. 72+498.. 8-0 78. Ganitatilaka (afuades): of Sripati with the com mentary of Simhatilaka, a non-Jain work on Arithmetic with & Jain commentary: edited by H. R. Kapadia, M.A., 1937, pp. 81 +116 ... 79. The Foreign Vocabulary of the Quran (* ): showing the extent of borrowed words in the sacred text : compiled by Professor Arthur Jeffery of the School of Oriental Studies, Cairo, 1938, pp. 15+311 .. 12-0 80, 83. Tattvasangraha (775): of santaraksita with the commentary of Kamalasila: translated into English by Mahamahopadhyaya Dr. Ganganath Jha, 2 vols., 1937-39; vol. I, pp. 8+739; vol. II, pp. 12+854 .. 37-0 81. Harsa-vilasa ( ie): of Hamsa Mitchu : forms an elaborate defence of the various mystic practices and worship: edited by Swami Trivikrama Tirtha and Mahamahopadhyaya Hathibhai Shastri, 1937, pr. 13+331 82. Suktimuktavali (amma): a well-known Sanskrit work on Anthology, of Jalhana, a contemporary of King Krana of the Northern Yadava Dynasty (A.D. 1247): edited by Pandit E. Krishnamacharya, Sanskrit Pathasala, Vadtal, 1938, pp. 66+463+85.. .. 11-0 85. Bphaspati Smrti (Erfarefa), being a reconstructed text of the now lost work of Bshaspati: cdited by Rao Bahadur K. V. Rangaswami Aiyangar, Director, Tirupati Oriental Institute, Tirupati, 1940. Shortly. 86. Parama-Sarbita (Trial): an authoritative work on the Pancharatra system : edited by Dewan Bahadur S. Krishnaswami Aiyangar, of Madras, 1940. Shortly. 87. Tattvopaplava ( d a ); a masterly criticism of the opinions of the prevailing Philosophical Schools by Jayarasi : edited by Pandit Sukhalalji of the Benares Hindu University with an introduction by Mr. R. C. Parikh of Ahmedabad, 1940. Shortly. P.IV TOOL . . * 5-8
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. A. 88. Anekantajayapataka ( 499 ): of Haribhadra Suri (c. 1120 A.D.) with his own commentary and Tippanaka by Munichandra, the Guru of Vadideva Suri: edited by H. R. Kapadia, M.A., in 2 vols., vol. I, 1940. Shortly. II. BOOKS IN THE PRESS. 1. Natyasastra (2297): edited by M. Ramakrishna Kavi, 4 vols., vol. III. 2. Alamkaramahodadhi (WFTHEH): a famous work on Sanskrit Poetics composed by Varendraprabha Suri at the request of Minister Vastupala in 1226 A.D. : edited by Lalchandra B. Gandhi of the Oriental Institute, Baroda. 3. Dvadasaranayacakra (Tekirage): an ancient polemical treatise giving a resume of the different philosophical systems with a refutation of the same from the Jain standpoint by Vallavadi Suri with a commentary by Simhasuri Gani: edited by Muni Caturvijayaji. 4. Krtyakalpataru (n ap): of Laksmidhara, minister of King Govindachandra of Kanauj: edited by Principal K. V. Rangaswami Aiyangar, Hindu Uni versity, Benares, vols. I-IV. 5. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Oriental Institute, Baroda (AGTEICHY vaat): compiled by K. S. Ramaswami Sastri, Srauta Pandit, Oriental Institute, Baroda, 12 vols., vol. II (Srauta, Dharma, and Grhya Sutras). Madhavanala -Kamakandala (FTWaTag IRR): a romance in old Western Rajasthani by Ganapati, a Kayastha from Amod: edited by M. R. Wajumdar, M.A., LL.B. 7. Anekantajayapataka ( 17579ai): of Haribhadra Suri (c. 1120 A.D.) with his own commentary and Tippanaka by Munichandra, the Guru of Vadideva Suri : edited by H. R. Kapadia, V.4., in 2 vols., vol. II. 8. Sekoddesatika (wateuaTT): a Buddhist ritualistic work of Yaropa describing the Abhiseka or the initiation of the disciple to the mystic fold: edited by Dr. Mario Carelli. 9. Samrat Siddhanta (euf GT): the well-known work on Astronomy of Jagannatha Panclit: critically edited with numerous cliagrams by Pandit Kedar Nath, Rajjyotisi, Jaipur. 10. Vimalaprabha (fur ): the famous commentary on the Kalacakra Tantra and the most important work of the Kalacakra School of the Buddhists: edited with comparisons of the Tibetan and Chinese versions by Giuseppe Tucci of the Italian Academy.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 Rs. A. 11. Aparafitaprccha ( TifaT&T): a voluminous work on architecture and fine-arts : edited by Mr. P. A. Mankad, L.C.E. 12. Saktisaogama Tantra (ae ): comprising four books on Kali, Tara, Sundari, and Chhinnamasta : edited by B. Bhattacharyya, Ph.D., 4 vols., vol. II. 13. Parasurama Kalpa Sutra (92 ): a work on Hindu Tantra, with commentary by Rameavara: second revised edition by Pandit Sakarlal Shastri. 14. Sastradipika (maaf ): a well-known Mimamsa work : translated into English by D. Venkataramaiah of Mysore. 15. An Alphabetical List of MSS. in the Oriental Insti tute, Baroda ( # ): compiled from the existing card catalogue by Mr. Raghavan Nambiyar Siromani, Catalogue Assistant. III. BOOKS UNDER PREPARATION. 1. Prajnaparamitas (91TFT): commentaries on the Prajnaparamita, a Buddhist philosophical work : edited by Prof. Giuseppe Tucci, 2 vols., vol. II. 2. Saktisangama Tantra (mer ): comprising four books on Kali, Tara, Sundari, and Chhinnamasta : edited by B. Bhattacharyya, Ph.D., 4 vols., vols. III-IV. Natyadarpana (T TT): introduction in Sanskrit giving an account of the antiquity and usefulness of the Indian drama, the different theories on Rasa, and an examination of the problems raised by the text, by L. B, Gandhi, 2 vols., vol. II. Gurjararasavali ( 1411): a collection of several old Gujarati Rasas: edited by Messrs. B. K. Thakore, M. D. Desai, and M. C. Modi. 5. Tarkabhasa (HHT): a work on Buddhist Logic, by Moksakara Gupta of the Jagaddala monastery: edited with & Sanskrit commentary by Pandit Embar Krishna. macharya of Vadtal. T 6. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Oriental Institute, Baroda (2515179614 GENT): compiled by the Library Staff, 12 vols., vol. III (Smrti MSS.). 7. Manasollasa (FTER ): or Abhilasitarthacintamani, edited by G. K. Shrigondekar, M.A., 3 vols., vol. III. 8. Nitikalpataru (fan): the famous Niti work of Ksemendra: edited by Sardar K. M. Panikkar, M.A., of Patiala.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 Rs. A. 9. Chhakkammuvaeso ( age): an Apabhramsa work of the Jains containing didactic religious teachings: edited by L. B. Gandhi, Jain Pandit. 10. Nispannayogambara Tantra (fama RITA): de scribing a large number of mandalas or magic circles and numerous deities: edited by B. Bhattacharyya. 11. Basatin-i-Salatin ( faz-y-feifza): a contem. porary account of the Sultans of Bijapur: translated into English by M. A. Kazi of the Baroda College and B. Bhattacharyya. 12. Madana Maharnava (#carta): a Smrti work principally dealing with the doctrine of Karmavipaka composed during the reign of Mandhata son of Madanapala: edited by Embar Krishnamacharya. 13. Trisastisalakapurusacaritra (fagfengia gauafa): of Hemacandra: translated into English by Dr. Helen Johnson, 4 vols., vols. III-IV. 14. Vivada Cintamani (faalgfrafo): of Vachagpati Misra : an authoritative Smrti work on the Hindu Law of Inheritance : translated into English by Mahamaho padhyaya Dr. Ganganath Jha. 15. Behaspatitattva (refaxa): a Saiva treatise belonging to an early stratum of the Agamic literature written in old Javanese with Sanskrit slokas interspersed in the text: edited by Dr. A. Zeiseniss of Leiden. 16. Anu Bhasya (EU ): a standard work of the Suddhadvaita School: translated into English by Prof. G. H. Bhatt, M.A., of the Baroda College. 17. Hetubindul afer): the famous work of Dharmakirti on Buddhist logic: edited from a single MS. discovered at Pattan, by Pandit Sukhalalji of the Benares Hindu University. 18. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Jain Bhan. dars at Pattan ( TAHTUBTITTEE T ): edited from the notes of the late Mr. C. D. Dalal, M.A., by L. B. Gandhi, 2 vols., vol. II. For furtber particulars please communicato with The DIRECTOR, Oriental Institute, Baroda.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . THE GAEKWAD'S STUDIES IN RELIGION AND ... PHILOSOPHY. Rs. A. The Comparative Study of Religions : Contents : I, the sources and nature of religious truth. II, supernatural beings, good and bad. III, the soul, its nature, origin, and destiny. IV, sin and suffering, salvation and redemption. V, religious practices. VI, the emo. tional attitude and religious ideals: by Alban G. Widgery, M.A., 1922 .. 15-0 Goods and Bads: being the substance of a series of talks and discussions with HH. the Maharaja Gaekwad of Baroda. Contents : introduction. 'I, physical values. II, intellectual values. III, aesthetic values. IV, moral value. V, religious value. VI, the good life, its unity and attainment): by Alban G. Widgery, M.A., 1920. (Library edition Rs. 5) 3-0 3. Immortality and other Essays : [Contents: I, philo. sophy and life. II, immortality. III, morality and religion. IV, Jesus and modern culture. V, the psychology of Christian motive. VI, free Catholicism and non-Christian Religions. VII, Nietzsche and Tolstoi on Morality and Religion. VIII, Sir Oliver Lodge on science and religion. IX, the value of con. fessions of faith. X, the idea of resurrection. XI, religion and beauty. XII, religion and history. XIII, principles of reform in religion]: by Alban G. Widgery, M.A., 1919. (Cloth Rs. 3) .. . .. 2-0 Confutation of Atheism : & translation of the Hadis-aHalila or the tradition of the Myrobalan Fruit: translated by Vali Mohammad Chhanganbhai Momin, 1918 .. 0-14 . Conduct of Royal Servants : being a collection of verses from the Viramitrodaya with their translations in English, Gujarati, and Marathi: by B. Bhattacharyya, M.A., Ph.D. 0-6