Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
लसुख
श्री सिद्ध-हेमशब्दानुशासनल...घु... वृ.. त्तिः
तृतियो विभागः
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमः श्रीजिनशासनाय श्रीसिद्धहेम-शब्दानुशासनस्य
लघुवृत्तिः
[षट्सहस्रीत्यपराभिधा] . (तृतीयो विभागः) [षष्ठ-सप्तमाध्यायौ ]
-: प्रकाशक :- श्री सुधारा खाता जैन पेढी महेसाणा र नि. सं. २५०७॥ परिवर्धित वि. सं. २०३० प्रतयः १००० ॥ संस्करणं । सिद्धहेम सं.८४४
व्याकरणं हि भाषाशुद्धिप्रयोजकं, गुरुनिश्रया व्याकरणपरिज्ञानेन
द्वितीयमहाव्रतसंशुद्धिः
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
dieo
॥ पुस्तक-प्राप्तिस्थानम्सुधारा खाता जैन पेढी आझाद चोक
महेसाणा ३८४००१
-
-
-
-
-
-
-
-
व्याकरणाध्येतणां सेवायाम्1. प्रतिदिनं मूलपाठ-घोषणं तत्परावर्तनं च नियमशः । ० सूत्राधारेणानुवृत्तिगमनपूर्व संगतार्थ-योजना । • प्रयोगानां सूत्रप्रयोगपूर्वकं साधनिकाः। • टीका-वृत्ति-अवचूरि गुर्जरानुवाद-पुस्तकान् विषवत् परित्यज्य गुरुनिश्रयोहापोहबलेन सूत्रार्थव्याख्या
संगतिप्रयत्नः। ० ज्ञानाचारमर्यादा-परिरक्षणम् । ० व्याकरणाध्ययन-व्याजेन सामाचारीभङ्गो न हि करणीय इति शास्त्राज्ञापालनम् ।
---
-
-
-
-
- One
- AnmugamManda
-
मुद्रककान्तिलाल डाह्याभाई पटेल मंगल मुद्रणालय रतनपोळ
अहमदाबाद
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેપ્રકાશક તરફથી
णमो वोयरागाणं । શ્રી દેવ-ગુરુકૃપાએ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘના કરકમલેમાં આગમાભ્યાસના પાયારૂપ શબ્દજ્ઞાનના પ્રધાન–સાધનરૂપ શ્રી સિદ્ધહેમલgવૃત્તિ-વ્યાકરણના વિશિષ્ટ અધ્યયન એગ્ય બાલગ્ય શૈલિવાળા પ્રકાશનને આ ત્રીજો ભાગ રજુ કરતાં ખૂબ હર્ષ અનુભવીએ છીએ.
અમારી જાણકારી પ્રમાણે વર્તમાન શ્રમણ સંસ્થામાં પાછલા ૫૦/૬૦ વર્ષોમાં શ્રી સિદ્ધાન્તચંદ્રિકા અને સિદ્ધાંત-કૌમુદીના વધુ પ્રચાર છતાં પાછલાં ૩૦/૪૦ વર્ષોમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મ. શ્રીની પ્રૌઢ પ્રતિભાથી અત્યંત સુલભ–શૈલિથી વ્યુત્પત્તિજ્ઞાન કરાવનાર શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણના પઠન-પાઠનને પ્રચાર વધુ થવા પામ્યું છે, તે એક આનંદની વાત છે.
આના અધ્યયનના પ્રચારને અનુલક્ષી પૂ. આચાર્ય ભગવંતે, પૂ. મુનિ ભગવંતે અને કેટલીક પ્રકાશક સંસ્થાઓએ શ્રસિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ની સર્વસુલભ અધ્યયને પગી લઘુવૃત્તિનાં પુસ્તકે વિવિધ રીતે જુદા કદમાં પ્રકાશિત પણ ક્ય.
પણ આજથી દશ વર્ષ પૂર્વે સંપાદક પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્મસાગરજી મ.ના શિષ્ય પૂ.પં શ્રી અભયસાગરજી મ.સા.ને પિતાના નવદીક્ષિત ૬–૭ બાલમુનિઓને લઘુવૃત્તિ ભણાવવા માટે ગ્યા પુસ્તકની ખામી ખૂબ અગવડ રૂપ બની.
પ્રયત્ન કરતાં અમુક પુસ્તકો ભણવા-ભણાવવા મળ્યાં, પણ અલપમતિવાળા કાળાનુસારી પ્રજ્ઞાના અવસર્ષણ સાથે ગ્રાહકશક્તિ-બેધશક્તિની વિષમતાવાળા મુનિઓને ગોખણ–વિદ્યારૂપ ગણાતા વ્યાકરણને દેખવા માટે પદચ્છેદ આદિની સુવ્યવસ્થાની ખામીથી અનુભવવી પડતી મુશ્કેલીઓના કારણે વ્યવસ્થિત મુદ્રણ પદ્ધતિવાળા લઘુવૃત્તિ જેવા પુસ્તકની જરૂરીયાત જણાતી.
તેથી નાના કદની, જેથી વિહારમાં ઉપાડવાની સુલભતા હે, ગોખવા કે અર્થ સમજવામાં સુગમતા રહે તે રીતની સંપાદન–પદ્ધતિએ લઘુવૃત્તિ છપાવવાનું વિ. સં. ૨૦૨૫ માં વિચાર્યું, પરિણામે તે પ્રકાશનનું કામ સંપૂર્ણપણે કરવાની ભાવના અમદાવાદના હોઠ શ્રી મનુભાઈ જેસંગભાઈ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેરદલાલે (હાઈટ હાઉસ સામે ત્રણબત્તી પ્રીતમનગરને ઢાળ) વ્યક્ત કરેલ.
તે મુજબ તેમણે પિતાના પિતાજીના નામથી ચાલતા ટ્રસ્ટ મારફત પ્રથમ–ભાગનું પ્રકાશન પણ કર્યું. ટચ ના જતિ મુજબ આકસ્મિક રીતે તેઓના કાલધર્મ થવાથી બીજા ભાગનું પ્રકાશન રાજકોટ જૈન શ્રી સંઘ તરસ્થી થયું, હવે આ ત્રીજા ભાગના પ્રકાશનને લાભ પૂ. મહારાજ શ્રીની સૂચનાથી અમોને મળે છે.
આ ત્રીજા ભાગમાં આઠમે અધ્યાય પણ લેવા ભાવના હતી. પણ લાંબા ગાળાથી ચાલતા ત્રીજા ભાગના ફર્મા બગડી ન જાય તેથી તુર્ત પ્રકાશન કરી દેવાની દષ્ટિએ આઠમા અધ્યાયને બાકી રાખી સંસ્કૃત-ભાષાના વ્યવસ્થિતજ્ઞાન માટે ઉપયોગી આ પ્રકાશનને શ્રી સંઘની સેવામાં સાદર રજી કરેલ છે.
આ પ્રકાશનમાં પ્રકાશન અંગેની સઘળી જવાબદારી ઉમંગથી ઉઠાવનાર શ્રી બાબુલાલ કેશવલાલ શાહ (૧૧ નગરશેઠ માર્કેટ, રતન પિળ અમદાવાદ) તથા મુફરીડિંગ વગેરે શુદ્ધ સ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવાબદારી ઉઠાવવામાં તત્પર પં. શ્રી. રતિલાલ ચી, દશી (અધ્યાપક શ્રી. હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન પાઠશાળા, અમદાવાદ) લુદરાવાળા તેમજ વ્યવસ્થિત રીતે મુદ્રણ કાર્ય કરી આપનાર મંગલમુદ્રણાલયના અધિપતિ શ્રી કાંતિભાઈ તથા પ્રેસના કર્માચારીઓન ધર્મપ્રેમની સાદર નેંધ લઈએ છીએ.
બનતા પ્રયત્ન અશુદ્ધિઓ રહેવા ન પામે તેની કાળજી રાખવા છતાં છદ્મસ્થતાવશ દષ્ટિદેષથી અશુદ્ધિઓ રહી હોય તે તે બદલ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ સમક્ષ ક્ષમા માંગી આ પ્રકાશનનો લાભ ચતુવિધા શ્રી સંઘ ઉઠાવી અમારા આ પુણ્યકાર્યો કર્યાના સંતેષને વધારવા પ્રયત્નશીલ બને એ મંગલ કામના.
શ્રી સુધારા ખાતાની જન પેઢી. આઝાદક મહેસાણા વૈ સુ. ૧૪ ૧૭-૫-૮૧
નિવેદક જેન શ્રી સંઘ સુધારા ખાતાની પેઢી
મહેસાણા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्पादकीयम् ॥ श्री वर्धमानस्वामिने नमः॥ परमोच्चकोटिक-सुविशुद्धात्मावस्थासम्पादनायोद्यतचेतस्कानां हितकामिनां मुमुक्षणां जीवनपथि दिव्योद्योतप्रभां विस्तारयत्सु आगमेषु समुपवर्णितं सामाचारीबद्ध-सुसंयमि. जीवनं सजीवतां सुसंयमिनामात्महितसाधनाये सज्ज्ञानिनिश्रया तत्त्वदृष्टिपरिकर्मणमावश्यकम् ।
तत्परिकर्मणश्च मोहनीयक्षयोपशमसहकृतज्ञानावरणीयविलयेन भवति, विना मोहक्षयोपशमञ्च ज्ञानावरणविलयः तत्त्वदृष्टि नाविर्भावयेदतः मोहनीयक्षयोपशमाय सर्वथा प्रगुणीभवितव्यं सुसाधुभिरावश्यकमेव ।
तदर्थं च स्वच्छन्दवादनिरोधः समावश्यकः । मनोनिग्रहमन्तरेण च स्वाच्छन्द्यं न प्रतिरुध्येत ।
अतो मनोनिग्रहसम्पादनाय नितरां स्वाध्याय-प्रवृत्तिरावश्यिकी, मनोनिग्रहार्थं स्वाध्यायश्च मोहस्य विशिष्टक्षयक्षयोपशमवतां करुणापूर्णादन्तरात्मतः समुद्भूतसाह जिक-वाणीप्रवाहाविर्भूतप्रन्थराशेरावश्यकः ।
एतावता ग्रन्थराशेरान्तरहार्दसमधिगतिपूर्व स्वाध्यायपञ्चकं चरितार्थयितुं भाषाज्ञानं विशदं परिपूर्णमत्यावश्यकम्।
तच्च व्याकरण-न्यायाख्य-चक्रद्वयपरिकरितेऽध्ययनरथे समुपवेशमन्तरा न सुचारु भावि ।
एतस्मिश्चाध्ययनरथे रथवाहक (सारथि) प्रागुण्यं वना ज्ञानेप्सवः समुपविष्टा अपि न हि सम्यग्ज्ञान
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवनं प्राप्नुवन्ति, प्रत्युत मोहसंस्कारगहने मायाजाल - परिकरिते भववने समटन्ति नितराम् ।
अतो रथस्य गतिः कस्यां दिशि करणीयैतद्विनिर्णेतुं रथवाहकस्य समीक्षणं सम्यक् कार्यम् ।
वर्त्तमाने नेहसि रथवाहकपदे अशुभसंस्कारप्रगुणितमनसः बहुलतया नियुक्तिर्दृश्यते, तेन च पाण्डित्यं नैपुण्यं समधिगत्य लोकसंज्ञाविवशीभूताः जनपंक्तेः समाराधनाय जीवनयापनकरणे साफल्यमभिमन्यमानाः संयमं तन्मर्यादां च विप्रकीर्णा जायमानामपि समुपेक्षन्ते ।
अतो रथवाहकस्पदे ज्ञानि-गुरु- चरणानामाज्ञां निश्रां संस्थाप्याऽध्ययनरथस्य गतिशीलतायां प्रयतनीयम् । एतादृशस्याध्ययनोपयोगिनो रथस्य गतिशीलतायां हेतुभूतं चक्रद्वयस्य सर्वाङ्गसम्पूर्णत्वमावश्यकम् ।
तच्च व्याकरण- न्यायसंज्ञ चक्रद्वयं विद्वन्मतल्लजै: प्रज्ञप्तमस्ति ।
तत्रापि न्यायशास्त्रावगाहने बुद्धिप्राचुर्यस्योपयोगित्वेऽपि शब्दज्ञान - व्युत्पत्तिप्रभृतिद्वारा व्याकरणज्ञानं परमावश्यकम् ।
अतः न्यायशास्त्राध्वना दर्शनाटवीं संचिचरिषुभिरपि सुज्ञवर्यैः व्याकरणशास्त्राध्ययनाय बद्धकक्षेर्भवितव्यम् ।
व्याकरणशास्त्रेषु च श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनसंज्ञमेतद्धि व्याकरणं सुलभशैल्याऽष्टाध्यायी प्रक्रियाक्रमयथाशक्य-समन्वयात्मक-सदूह्यसूत्ररचनाशैली - अर्थाधिकारशैली -प्रयोगसुलभतादिहेतुव्रातेन मूर्धन्यभावं बिभर्त्ति ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
एतस्य च पठन-पाठनादिसमुद्योगः पाश्चात्यशताब्दीतः समुज्जम्भमाणः सुतरां प्रतिभाति ।
अध्ययनोपयोगिनो ह्यस्य शब्दानुशासनस्य बहुविध. पुस्तकेषु सत्स्वपि प्राथमिकमेव व्याकरणं घोषयतां बालाभ्यासिनां घोषणसौकर्याय पदच्छेदादिविशिष्टमुद्रणशैलियुक्तं हि पुस्तकं प्राय इदानी न समुपलभ्यते ।
तादृशेन पुस्तकेन विना नवाभ्यासका बाला हिं पिपठिषवः सन्तोऽपि अध्ययनायोद्विजमाना दरीदृश्यन्ते । ___ अनेन च शुभाशयेनैतस्य व्यवस्थितं सुन्दरं विशिष्टशैलिसनाथं मुद्रणमावश्यकमभिमत्य विभागत्रयेणास्य मुद्रणं समारब्धमासीत् ।
__ तृतीयश्चायं विभागो बयां विघ्नपरम्परायां सत्यामपि देव-गुरु-प्रसत्तिवशतः समुन्मुद्रित उपदीक्रियते व्याकरणाध्ययन-स्पृहावतां विद्वज्जनानां करकुशेशययोः ।
छाास्थ्यप्रयुक्त-सीसकाक्षरसंयोगजन्य-दृष्टिदोषजा. दिक्षतीनां हेतोः चतुर्विधश्रीसंघसमक्षं मिथ्यादुष्कृतदानपूर्व विरम्यते ॥ इति शम् ॥ जैन मरचंट वी. नि. सं. २५०७ सम्पादकः सोसायटी वि. सं. २०३७ पू. उपा. श्री धर्मअहमदाबाद-७ मार्ग. कृष्ण २ गुरौ सागरजी विनेयाणुः
अभयसागरः
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथ किञ्चित्लास्ताविकम् ॥
अयि गीर्वाणवाणीसमाराधनासादितवाग्वैदुष्या विप. श्चितोऽन्ते वसन्तश्च !
विदिततरमेवैतदस्ति सर्वेषां धीधनानां यत्किल शब्द. ज्ञानमन्तरा कस्मिंश्चिदपि शास्त्रे कृतश्रमोऽपि कुण्ठितबुद्धि. रेवेति । शब्दज्ञानच व्याकरणाधीनं शक्तिज्ञानेऽपि व्याकरणमपेक्ष्यतेतरामित्यप्यनवद्यमेव विन्मतम् । तदुक्तमभिः युक्तैः__ "शक्तिमहं व्याकरणोपमान
कोशाप्तवाक्याद् व्यवहारतश्च । वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदिन्त
सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥१॥" एतेषु सर्वेषु च व्याकरणमेव मुख्यतममिति प्रायो निर्विवादम् यतो न्यायसूत्रकृता गौतमेनापि स्पष्टमुक्तं मुक्तकण्ठेन
“पदव्युत्पादनार्थ व्याकरणं प्रवृत्तम् ॥"
श्रीमता भाष्यकृताच व्याकरणप्रयोजनविवेचनप्रकरणे " रक्षोहागमलध्वसन्देहाः प्रयोजनम्' इत्युक्तम् । तत्र 'रक्षार्थ वेदानामध्येयं व्याकरणम्......ऊहः खल्वपिन सबै लिन च सर्वाभिविभक्तिभिर्वेदे मन्त्रा निगदितास्ते चावश्यं पुरुषेण यज्ञगतेन यथायथं विपरिणमयितव्याः ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
तान्नावैयाकरणः शक्नोति यथायथं विपरिणमयितुम्, तस्मादध्येयं व्याकरणम्......।" इत्यादि ॥
૧૧
" इदमक्षरच्छन्दो वर्णशः समनुक्रान्तम्, यथाssचार्या ऊचुबृहस्पतिरिन्द्रायेन्द्रो भरद्वाजाय भरद्वाज ऋषिभ्य ऋषयो ब्राह्मणेभ्यः । तं खल्विममक्षरसमाम्नायमित्याचक्षते । न भुक्त्वा न नक्तं प्रब्रूयात् ब्रह्मशशिम्” इति नन्दिकेश्वर कृतायां काशिकायामुक्तम् । "वेदानां वेदः” इति छन्दोगश्रुतिरप्येतत्परैवेति । अत एवोक्तं हरिणा" आसन्नं ब्रह्मणस्तस्य तपसामुत्तमं तपः । प्रथमं छन्दसामङ्गमाहुर्व्याकरणं बुधाः ॥ १ ॥ ” ( वाक्यपदीये १११ ॥ ) छन्दः पादौ तु वेदस्य, हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते; ज्योतिषामयनं चक्षु-निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते ॥ १ ॥ शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम् ; तस्मात्साङ्गमधीत्यैव ब्रह्मलोके महीयते ॥ २ ॥ इति पाणिनीयशिक्षायाम् ।
>
"
"
तदेतत्सर्वमवधार्य्यं कलिकालसर्व्वज्ञाऽऽचार्य्यश्रीहे - मचन्द्रेण “ विद्भिक्तानामसाधुत्व निर्मुक्तानां शब्दानां प्रयुक्तेः सम्यग्ज्ञानलक्षणा सिद्धिर्भवति । तद्वारेण च निःश्रेयसम्परम् । तथाहि
......
" व्याकरणात् पदसिद्धि:, पदसिद्धेरर्थनिर्णयो भवति । अर्थात् तत्त्वज्ञानं तत्वज्ञानात् परं श्रेयः ॥ १ ॥ "
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति हैमबृहन्न्यासे (१।१।२) स्पष्टं व्याकरणमहत्त्व मुद्घोषितम् । अत एव समेऽपि शास्त्रकृतो व्याकरणस्योपादेयत्वं स्पष्टमुररीकुर्वन्ति । तत्र,
"ऐन्द्रं चान्द्रं काशकृत्स्नं कौमार शाकटायनम् । सारस्वतं चाऽऽपिशलं शाकलं पाणिनीयकम् ॥१॥"
इति व्याकरणानि सङ्घययाष्टौ । तेषु च कतमस्य प्रक्रियागौरवावहत्वात्कतमस्याप्राप्यत्वाहजुमतीनां कृते पर. मकारुणिकेनाचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिणा विद्याविपिनमृगेन्द्रेण नव्यं व्याकरण प्रणीय जनताया महानुपकारः कृत इति धन्योऽयं सूरीन्द्रो धन्या चास्य प्रतिभा । अयं हेमचन्द्राचार्यः स्वजनुषा के देशमलचकार, कदा चा प्रादुर्भूतः कदा चैतद्व्याकरणं प्रणीतवानिति विमर्श विमर्शयितव्ये तस्य महानुभावस्यैतिां नूनमाकलनीयमिति किञ्चित्तद्वि. षयेऽपि विविच्यते
वि. सं. ११४५कार्त्तिकशुक्लपूर्णायां धन्धुकानगरे श्रीहेमचन्द्राचार्य्यस्य जन्म । वि. सं. ११५३ माघशुक्ल १४ दीक्षा । वि. सं. ११६६ वैशाखशुक्ल ३ आचार्यपदप्राप्तिः । वि. सं. १२२९ लोकान्तरप्राप्तिश्च । अयं गुर्जरदेशीय इति स्पष्टमैतिह्यादवगम्यते ॥
आसीद् वै. द्वादशशताब्द्यां चौलुक्यवंशीयः सिद्धराजजयसिंहनामा भूपतिः। स च मालवेन्द्र-यशोवर्माणं विजित्य पाटणाभिधं स्वनगरं प्रत्यागच्छन्ननेकैर्विद्वद्वर्यशोवर्णनेन वर्णितः । तत्र चायं जैनाचार्यों हेमचन्द्रस्तेषां
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरोगण्यो बभूव । स सुधीहेमचन्द्रो राज्ञे "भूमि कामगवि......” इत्याद्यनेकानवद्यपद्यकदम्बैराशीराशिं प्रायच्छत् । श्रुतनव्यभव्यकाव्यकलापो भूजानिर्नितरां चमस्कृतो विद्वत्कल्पपादपोऽतितरां तस्मिन्नाचार्य भक्तिमकार्षीत् तत्कालादारभ्य सूरीशमामन्त्रयामास च ।
अथैकदोज्जयिनीभाण्डागारत आगतेषु ग्रन्थेषु धाराधीशेन श्रीभोजेन भूभा रचितं "सरस्वतीकण्ठाभरण"नामक ग्रन्थमेकं राजाऽद्राक्षीत् । तदर्शनसमुपजातसमुत्कण्ठो विद्वद्यशोभिलाषुको भूपो नव्यव्याकरणं निर्मापयितुं काममचीकमत । तत्समये गुर्जरे कातंत्रकलापयोः प्रचुरः प्रचार आसीत् , परं ताभ्यां सुकुमारमतीनां छात्राणां नाजायत समीचीना व्युत्पत्तिः। पाणिनीय-शाकटायनादीनाश्च प्रक्रियागौरवावहत्वाक्लिष्टत्वाच्च नातीव चेतोमोदावहत्वमभूत् । तेन सर्वाङ्गपूर्ण सुललितं नव्यं सुश्रवं व्याकरणं राज्ञा धीधनैराचकाङ्क्ष । इत्थं भोजकीतिविजित्वरी कीर्ति नूनव्याकरणनिर्मितिंच्च कामयमानं क्षमापालं गुजरेन्द्रं कारणद्वयं प्रेरयामास ।। ___ अथैकदा राजा स्वेच्छां गुर्जरविदुषो विज्ञापया. मास । ते चैतत्कार्यनिर्वाहदक्षं श्रीमदाचाय्यहेमचन्द्रमेव निर्मत्सरमसूचयन् । ततो मेदिनीनायको भक्तिप्रहेण विज्ञापनेन श्रीमदाचार्यहेमचन्द्रं नव्यसुश्रवव्याकरणनिर्माणं प्रार्थितवान् । तेनापि महानुभावेनाजन्मरचितसाहित्यप्रन्थेन सूरिशेखरेण राज्ञाभ्यर्थन सानन्दमुररीचन्के । तेन
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजा तुतोष । अथ राजादेशात्प्रधानपुरुषः काश्मीरादिदेशाद् व्याकरणप्रन्था आनीय सूरयेऽदायिषत । विद्वद्मल्लजो हेमचन्द्राचार्योऽपि स्वीययाऽप्रतिमया प्रतिभया सर्वाङ्गपूर्ण सुश्रवं सरलं नूत्नं व्याकरणं व्यरचयत् । तद्ग्रन्थस्य च सिद्धराजकारितत्वाद् श्रीहेमचन्द्रकृतत्वाच्च " सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् " इति नामकरणं जातम् ॥
इदं हैमं व्याकरणं महर्षिपाणिनिप्रणीतव्याकरणक्रमा नुसार मेवाष्टाध्याय्या सञ्जातम् । प्रत्यध्यायं चत्वारः पादाः । एवं द्वात्रिंशत्पादाः । तेषु च ४६८५ सूत्राणि उणादिसूत्राणि च १००६ सन्ति । सम्पूर्ण सूत्रसङ्ख्या तु ५६९१ । तथापि वासप्तमाध्यायं संस्कृतभाषाव्याकरणम्, अष्टमाध्याये तु प्राकृत - शौरसेनी - मागधी- पैशाचीचूलिका पैशाची - अपभ्रंशेति षण्णां भाषाणां साधुत्वं प्रकटीचकार । संस्कृतभाषाव्याकरणसूत्राणि - ३५६६, प्राकृतादिभाषाव्याकरणसूत्राणि च १११९ वर्त्तन्ते । प्रत्यध्यायं सूत्रसङ्ख्या निम्नोद्धृता
""
૧૪૪
प्रथमाध्याय-सूत्राणि २९४ | पञ्चमाध्याय सूत्राणि ४९८ द्वितीयाध्याय ४६० षष्ठाध्याय
६९२
―――
""
५२१ सप्तमाध्याय
तृतीयाध्याय चतुर्थाध्याय ४८१ | अष्टमाध्याय
,
"
,,
६७३
, १११९
एतेषु च षष्ठ- सप्तमा - Sष्टमाध्याया महत्तराः सन्ति । तत्कारणन्तु तत्र तद्धित - प्राकृतादिषड्भाषाव्या.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
करणाभिधानि महान्ति प्रकरणानि सन्ति । तत्र प्रतिव्याकरणं बहुवक्तव्यं बहुविषयतया भवति । सूत्र-गणपाठ युतवृत्ति-धातुपाठोणादि-लिङ्गानुशासनेत्यभिधानि व्याकरणस्य पञ्चाप्यङ्गानि महाप्रतिभेनाचार्यहेमचन्द्रेणैकाकिनैव समुङ्कितानि । एषां सूत्राणां निर्मितिस्तादृशी कृता, यया भूयो वार्तिकादीनामपेक्षोपेक्षिता भवति । एतेषां सूत्राणां टीका “बृहन्न्यास" नाम्नी स्वयं ग्रन्थकृता १२५००० सपादलक्षश्लोकप्रमाणा कृतेति सिद्धराजप्रबन्ध प्रबन्धचिन्तामणिकारेण स्पष्टं व्याभाणि । देशभाषाजनन्या अपभ्रंशभाषाया विशदं व्याकरणं " देशीनाममाला" चेति द्वयं श्रीहेमचन्द्राचार्य एवं कृतवानिति साम्प्रतिका विपश्चितो निश्चिन्वन्ति ॥
यथा हि महर्षिपाणिनिना लौकिकशब्दानुशासनानन्तरं वैदिकशब्दानुशासनं प्रान्ते व्यरचि, तथा कलिकालसर्वज्ञेनाऽपि अष्टमाध्याये जैनागमव्युत्पत्तये संक्षेपादा. र्यभाषा यथाप्रयोगं निरमायि । एवं च संस्कृतद्वयाश्रयकाव्यं प्राकृतद्वथाश्रयकाव्यञ्चेति व्याकरणकाव्यद्वयमप्य. नेन विदुषा कुमारपालचरितनामकं व्यरचि । तत्र पूर्वपुरुषादारभ्य कुमारपालपर्यन्तं चौलुक्यवंशभूपानां विस्तरत ऐतिह्यं वर्णितम् ॥
वि. सं. ११९३ वर्षात्पूर्वे गुर्जरनरेशस्य मालव. विजयोपलक्षनगरप्रवेशोऽभूत् । तदनन्तरं श्रीहेमचन्द्राचा
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
र्खेण व्याकरणमिदं नूतनं निरमायीति सम्भाव्यते । श्रीमन्यासे च स्वोपज्ञाऽलङ्कारचूडामणेः (काव्यानुशासनस्य ) उल्लेखोऽस्ति, तेन हैमन्यासात्पूर्वे हैमालङ्कारचूडामणिनिर्मितिरिति निश्चितमेव । अलङ्कारचूडामणिवृत्तिस्तु श्री. मचन्द्राचाय्र्येण व्याकरणरचनानन्तरं रचितेति -
66
शब्दानुशासनेऽस्माभिः साध्व्या वाचो विवेचिता । तासामिदानीं काव्यत्वं यथावदनुशिष्यते ॥ १ ॥” ( हेमकाव्यानुशासनम् १ |२| )
निवेदकः
श्री जगदानन्दझा शास्त्री
व्याकरणसाहित्याचार्यः विद्याभूषणं ज्योतिरत्नं काव्यतीर्थः (स्वर्णपदकभूषितः ) वेदान्तशास्त्री
( उद्धृतमेतत् श्रीदक्षज्योतप्रकाशन ट्रस्ट प्रकाशितश्रीलघुवृत्ति- पुस्तकतः साभार मिति
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वर्धमानस्वामिने नमः ॥ षष्ठाध्यायस्यप्रथमः पादः ॥ ( अथ तद्धितप्रकरणम्)
तद्धितोऽणादिः । ६ । १ । १ । वक्ष्यमाणोऽणादिः
तद्धितः स्यात् । औपगवः ॥ १॥
पौत्रादि वृद्धम् । ६ । १ । २ । परम-प्रकृतेर्यत् पौत्रादि अपत्यं,
तद् वृद्धं स्यात् ।
गार्ग्यः, पुत्रस्तु - गार्गिः ॥ २ ॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
२]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वंश्य - ज्यायो भ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राद्यस्त्री
। १ । ३
युवा | ६
वंश्यः पित्राऽऽदिः स्वस्य हेतुः ।
वंश्ये,
ज्येष्ठभ्रातरि च जीवति
प्रवौत्रादि अपत्यं स्त्रीबर्ज
युक्ा स्यात् । गार्ग्यायणः ॥३॥
स- पिण्डे वयः - स्थानाधिके जीवत् वा
। ६ । १ । ४
समानः पिण्डः सप्तमः पुरुषो यस्य, तस्मिन् वयःस्थानाभ्यामधिके जीवति प्रपौत्राद्यत्री जीवद्
युवा वा स्वात् ।
गार्ग्यायणः - गार्ग्यो वा ॥ ४ ॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३
स्वोणा-लघुवृत्तिः ] युव - वृद्धं कुत्साऽर्चे वा । ६ । १ । ५ ।
युवा वृद्धं चापत्यं यथासङ्ख्यं कुत्साऽर्चयोर्विषये
युवा वा स्यात् ।
गार्ग्यः, -गायणो वा जाल्मः । वृद्धं अर्चितम् गार्ग्यायणः - गाग्र्यो वा ॥५॥
संज्ञा दुर्वा | ६ | १ | ६ । ।
हठात् संज्ञा
दुर्वा स्यात् ॥ देवदचीया: - देवदचाः ||६||
त्यदादिः । ६ । १ । ७ ।
भसौ
दुः स्यात् ।
त्यदीयम्, तदीयम् ॥ ७॥ वृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः । ६ । १३८ |
यस्य
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासन स्वराणां आदिः स्वरो वृद्धिः , स: दुः स्यात् ।
आम्रगुप्तायनिः ॥८॥ एदोद् देश एवेयादौ। ६ । १ । ९ । देशार्यस्यैव यस्य स्वराणां
आदिः एत् ओत् च
ईयादौ विधेये दुः स्यात् ।
सैपुरिका सैपुरिकी।
स्कौनगरिका, स्कौनगरिकी ॥९॥ प्राग्देशे। ६ । १।१०। प्रारदेशार्थस्य
स्वरेषु मादिः एत् ओत् च
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
सः ईयादौ कार्ये दुः स्यात् ।
एणीपचनीयः, गोनर्दीयः ॥१०॥ बाऽऽद्यात् । ६ । १।११। चा-इति, आधात् इति, च
द्वयं
अधिकृतं स्यात् , तेन तद्धितप्रसङ्गे पक्षे वाक्य - समासौ ___ अपि,
सूत्रादौ च निर्दिष्टात् प्रत्ययः ॥११॥ गोत्रोत्तरपदाद् गोत्रादिवा-जिह्वाकात्य
हरितकात्यात् । ६।१।१२। गोवं अपत्यं, जिहाकात्यहरितकात्यवर्जाद् गोत्रप्रत्ययान्तोत्तरपदाद् गोत्रप्रत्ययान्तादिव
तद्धितः स्यात् ।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
६]
[ हैम-शब्दानुशासनस्
यथा चारायणीयाः तथा कम्बलचारायणीयाः । अजित्यादीति किम् ? यथेह ईय:) कातीयाः,
न तथा
जैहाकाता:- हारितकाताः ॥१२॥
प्राग् जितादण् । ६ । १ । १३ । प्राग् जितोक्ते:
पादत्रयं याक् येऽर्थाः
तेषु.
अण
वा स्यात् ।
औपगवः, - माजिष्ठम् ॥१३॥
धनादेः पत्युः | ६ | १ | १४ । धनादेः परो यः पतिः,
तदन्तात्
प्राजितीयेऽर्थे अण् स्यात् । धानपतः, आश्वपतः ॥ १४ ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
पोप लघुक्ति भनिदमि अणपवादे च दित्य-दित्या-दित्ययम-पत्युत्तरपदात् ञ्यः । ६।१।१५। एभ्यः प्रागजितीयेऽर्थे
इदंवर्ने अपत्याधणे
योऽणोऽपवादः, तद्विषये च ज्य: स्यात् । दैत्यः, आदित्यः, आदित्यः याम्यः बार्हस्पत्यः।
अनिदमीति किम् ? आदित्यस्येदं-आदितीयं मण्डलम् ॥१५॥ बहिषः टीकण च । ६ ६ १ १ १६ । बहिषः प्राग्जितीयेऽर्थे
टीकण व्यश्च
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
स्यात् ।
बाहीकः, बाह्यः ॥१६॥ कल्यग्नेरेयण् । ६ । १ । १७॥ माभ्यां प्रागजितीयेऽर्थे अनिदमि अणपवादे च एयण् स्यात् ।
काछेयम् , आग्नेयम् ॥१५॥ पृथिव्या आऽ । ६ । १ । १८ । पृथिव्याः प्राग्जितीयेऽथे . अनिदमि अणपवादे च बाऽऔ स्याताम् ।
पार्थिवा, पार्थिवी ॥१८॥ उत्सादेरञ् । ६ । १ । १९ ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] अस्मात् प्राजितीयेऽथे अनिदमि अणपबादे च अब् स्यात् ।
औत्सः, औदपानम् ॥१९॥ बष्कयादसमासे । ६ । १ । २० । अ-समासवृत्ते बष्कयात्
प्रारजितीयेऽर्थे
अनिदमि अणपवादे च अञ् स्यात् । बाष्कयः। अ-समास इति किम् ?
सौबष्कयिः॥२०॥ देवाद् यञ् च ।६।१। २१ । देवात् प्रोग्जितीयेऽर्थे ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०]
[ हैम-शब्दानुशासनस्क
अनिदमि अणपवादे च यत्र - अनौं स्वाताम् । दैव्यम्, दैवम् ||२१||
अः स्थाम्नः । ६ । १ । २२ ।
स्थाम्मः
प्राग्जितीयेऽर्थे
अः स्यात् । अश्वत्थामः ॥ २२ ॥
लोम्नोऽपत्येषु | ६ | १ | २३
कोम्नः
प्राग्जितीयेऽर्थे बहुपत्याऽर्थे
अः स्यात् । उडुलोमाः । बहुवचनं किम् ? जौडुलोमिः ॥२३॥ द्विगोरनपत्ये य-स्वराऽऽदेर्लुवदिः
। ६ । १ । २४ ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ- लघुवृतिः ]
अपत्यादन्यस्मिन् प्राजितीयेऽर्थे भूतस्य द्विगोः परस्य यादेः स्वरादेश्व प्रत्ययस्य
लुप् स्यात् न तु द्विः ।
द्विरयः, पञ्चकपालः। अनपत्य इति किम् ? द्वैमातुरः । अ-द्विरिति किम् ?
प्राग् वतः स्त्री-पुंसात् नञ्- स्नञ्
वतो अर्थेषु अनिदमि अणपवादे च
आभ्यां
[१४
यथासङ्ख्यं
पाञ्चकपालम् ||२४|
। ६ । १ । २५ ।
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य नब्-स्नञ् च स्यात् । स्त्रैणः, पौंस्नः।
प्राग्-वत इति किम् ?
। स्त्रीवत् ॥२५॥ त्वे वा । ६ । १ । २६॥ स्त्री-पुंसाभ्यां त्वे विषये
यथासङ्ख्यं ... नवौं वा स्याताम् ।
णम्-स्त्रीत्वम् ।
पोस्नम्-पुंस्त्वम् ॥२६॥ गोः स्वरे यः। ६।१।२७ ।
-
:
.:
.
गो
स्वरादितद्धितप्राप्तौ यः स्यात् । गव्यम्। स्वर इति किम् ?
गोमयम् ॥२७॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा लघुत्तिः] डसोऽपत्ये । ६ । १ । २८ । षष्ठयन्तात् अपत्येऽर्थे यथाविहितं अणादयः स्युः।
औपगवः, दैत्यः ॥२८॥ आद्यात् । ६ । १। २९ । अपत्ये यस्तद्धितः
परमप्रकृतेरेव स्यात् । उपगोर-पत्यमौपगवः, तस्याप्यौपगकिः
औपगवेरप्यौपगवः ॥२९॥ वृद्धाद् यूनि । ६ । १ । ३० । यूनि अपत्ये यः प्रत्ययः, सः :
आचाद् इदाद् ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-सन्यायालय यो वृद्धप्रत्ययः तदन्तात् स्यात् ।
गार्ग्यस्यापत्यं युवा गाायणः ॥३०॥ अत इञ्। ६ । १।३१॥ अदन्तात् षष्ठ्यन्तात् अपत्ये इञ् स्यात् ।
दाक्षिः ॥३१॥ बाहादिभ्यो गोत्रे । ६ । १ । ३२ । स्वाऽपत्य-सन्तानस्य स्व-व्यपदेश-हेतुः य आधपुरुषः तद-पत्यं गोत्रम् । 'एभ्यः पाठ्यन्तेभ्यो गोत्रेऽर्थे
इञ् स्थात् । बाहवि पाहविः ॥३२॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोषव-पुत्तिः] वर्मणो-चक्रात् । ६ । १ । ३३ । चक्रवर्णात् परो यः वर्मा तदन्तात् अपत्येऽथे इज् स्यात् । - ऐन्द्रवमिः।
अ-चक्रात इति किम् ।
चाक्रवर्मणः ॥२३॥ अजादिभ्यो धेनोः । ६।१ । ३४ ।
एभ्यः
परो यो धेनुः बदन्ता अपत्यार्थे इञ् स्यात् ।
आजधेनविः, बाष्कधेनकिः ॥३४॥ ब्राह्मणादा। ६ । १ । ३५। ..
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हम-शब्दानुशासनस्य
ब्रासनाद् धेनुः तदन्तात् अपत्येऽथे
इब् वा स्यात् ।
___ ब्राह्मणधेनविः-ब्राह्मणधेनवः ॥३५॥ भूयस्-सम्भूयोऽम्भोऽमितौजसः स्लुक्च
. ।६।१ । ३६ ।
अपत्ये इब् स्यात्, सो लुक् च । भौयिः, साम्भूयिः।
आम्भिः, आमितौजिः॥३६॥ शालङक्यौदि-पाडि-चावलि
।६।१।३७।
A
- अपत्ये ..
इसन्ताः
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्खोपक्ष-लावृत्तिः]
[१५ निपात्यन्ते । शालङ्किः, औदिः,
षाडिः वाइवलिः॥३७॥ व्यास-वरुट-सुधातृ-निषाद-बिम्ब-चण्डालाद्
अन्त्यस्य चाऽक । ६ । १ । ३८। एभ्यः
अपत्ये
इञ् स्यात्, तद्योगे च एषां अन्तस्य
अक् । वयासकिः, वारुटकिः,
सौधातकिः, नैषादकिः _बैम्बकिः, चाण्डालकिः ॥३८॥ पुनर्भू-पुत्र-दुहितृ-ननान्दुरनन्तरेऽञ् .
। ६ । १ । ३९॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ एभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः अनन्तरे अपत्ये अञ् स्यात् । पौनर्भवः, पौत्रः,
दौहित्रः, नानान्द्रः ॥ ३९ ॥ परस्त्रियाः परशुश्चा-सावयें । ६।१।४।। परस्त्रियाः अनन्तरे अपत्ये
अब् स्यात् तधोगे
अस्य परशुश्च, न चेदसौ पुंसा सजातीया।
पारशवः। असावर्ण्य इति किम् ?
पारस्त्रैणेयः ॥४॥ विदादेवृद्धे । ६। १ । ४१ । एभ्यः हदे अपत्ये
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] ___[१९
अञ् स्यात् ।
वैदः, और्वः ॥४१॥ गर्गादेर्यञ् ।६। १ ।१२। एभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः वृद्धेऽपत्ये यञ् स्यात् । गाग्यः।
वात्स्यः ॥४२॥ मधु-बभ्रोब्राह्मण-कौशिके । ६।१।४३। आभ्यां यथासङ्ख्यं ब्राह्मणे कौशिके च वृद्ध-अपत्ये यञ् स्यात् । माधव्यो ब्राह्मणः,
बाभ्रव्यः कौशिकः ॥४३॥ कपि-बोधाद् आङ्गिरसे । ६ । १ । ४४ ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२० ]
आभ्याम् आङ्गिरसे
वृद्धेऽपत्ये
यञ् स्यात् ।
काप्यः, बौध्यः, आङ्गिरसः ॥४४॥
वतण्डात् । ६ । १ । ४५ ।
अस्माद् आङ्गिरसे वृद्धे
यञ् एव
स्यात् ।
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वातण्ड्य आङ्गिरसः || ४५ ॥
स्त्रियां लुप् | ६ | १ | ४६ ॥
बतण्डात् आङ्गिरसे वृद्धे
स्त्रियां
ययः
लुप् स्यात्
वतण्डी, आङ्गिरसी ॥ ४६ ॥
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
कुञ्जादेञयिन्यः | ६ | १ । ४७ । कुठजादेः षष्ठ्यन्ताद् वृद्धे
आयन्यः स्यात् ।
कौब्जायन्यः, ब्राघ्नायन्यः ॥ ४७ ॥
स्त्रोबहुष्वायनञ् । ६ । १ । ४८ ।
कुजादेः षष्ठ्यन्ताद् बहुत्वविशिष्टे वृद्धे स्त्रियां वा अ - बहुत्वेsपिं
आयनञ् स्यात् ।
[ २१
कौजायनी, कौब्जायनाः || ४८ ||
अश्वादेः । ६ । १ । ४९ ।
अश्वादेः वृद्धे
आयनञ् स्यात् 1
शप - भरद्वाजाद् आत्रेये । ६ । १ । ५० ।
आश्वायनः, शाङ्खायनः ।। ४९ ॥ ।
आभ्यां
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
२२]
आये
आयनञ् स्यात् ।
शापायन:-भारद्वाजायन:-आत्रेयः ॥५०॥ भर्गात् गर्ने । ६ । १ । ५१ । भर्गात् गर्ने वृद्ध आयनञ् स्यात् ।
भार्गायणः-गतः ॥ ५१॥ आत्रेयाद् भारद्वाजे । ६ । १ । ५२ । अस्माद् भारद्वाजे यूनि आयनञ् स्यात् ।
आगेयायणो भारद्वाजः ॥५२ ॥ नडादिभ्य आयनण् । ६ । १ । ५३ । एभ्यः
आयनण् स्यात् । नाडायनः, चारायणः ॥ ५३॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ [२३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] यत्रि-अः।६। १ । ५४।
यौ यञ्-इौ तदन्ताद् यूनि आयनण स्यात् ।
गाायणः, दाक्षायणः ॥५४॥ हरितादेरञः। ६।१ । ५५। वृद्ध योऽञ् तदन्तात् हरितादेः यूनि आयनण् स्यात् ।
हारितायनः, कैन्दासायनः॥५५॥ क्रोष्ट्र-शलको क् च । ६ । १ । ५६ । आभ्यां
वृद्ध
स्यात् आयनण
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य __ लुक् चाऽन्तादेशः।
क्रौष्टायनः, शालङ्कायनः ॥ ५६ ।। दर्भ-कृष्णाऽग्निशर्म-रण--शरदत्-शुनका आग्रायण-ब्राह्मण-वार्षगण्य वाशिष्ठ
भार्गव-वात्स्ये । ६ । १ । ५७ ।
यथासङ्ख्यं एषु वृद्धषु
आयनण स्यात् दार्भायणः-आग्रायणश्चेत्, काति-माला, आग्निशर्मायणः-वार्षगण्यः, राणायन:-वाशिष्ठः, शारद्वतायन:-भार्गवः,
शौनकायनः-वात्स्यः ॥ १७ ॥ जीवन्त-पर्वताद् वा । ६ । १ । ५८ । आभ्यां
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
आयनण वा स्यात् । जैवन्तायन:-जैवन्तिः ।
पार्वतायनः-पार्वतिः ॥ ५८॥ दोणाद् वा । ६ । १ । ५९ । द्रोणात् अपत्यमाने आयना वा स्यात्
द्रौणायनः-द्रौणिः ॥ ५९॥ शिवादेरण् । ६ । १।६०। शिवादेः
अपत्ये
अण् स्यात् ।
शैवः, प्रौष्ठः ॥ ६०॥ हषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः। ६ । १।६१। ऋष्यादिवाचिभ्यः
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अपत्ये
अण् स्यात् । वाशिष्ठः, वासुदेवः,
श्वाफल्कः, नाकुलः ॥ ६१॥ कन्या-त्रिवेण्याः कनीन-त्रिवणं च
। ६ । १ । ६२। आभ्यां अपत्ये अण स्याद्, यथासङ्ख्यं कनीनत्रिवणौ च आदेशौ।
कानीनः, त्रैवणः ॥ ६२॥ शुङ्गाभ्यां भारद्वाजे। ६ । १।६३ । शुङ्ग-शुङ्गाभ्यां पुंस्त्रीशब्दाभ्यां भारद्वाजे अपत्ये अण् स्यात् । शौङ्गो भारद्वाजः ॥ ६३ ॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [२७
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] विकर्ण-च्छगलाद् वात्स्याऽऽत्रेये
।६।१ । ६४ । आभ्यां यथासङ्ख्यं वात्स्ये आगेये च
अपत्ये
अण् स्यात् । वैकों-वात्स्यः, छागल-आगेयः॥६॥ णश्च विश्रवसो विश्लुक् च वा । ६ १६५। विश्रवसः
अपत्ये
अण् स्यात्, तद्योगे च णः, णयोगे च विशो लुक च वा।
वैश्रवणः-रावणः॥ ६५ ॥ सङ्ख्या -सं-भद्रात् मातुर्मातुर च
।६।१।६६।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८ ]
संख्याऽर्थात् सम्भद्राभ्यां च
परः यः माता,
अ - दुसंज्ञात्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
तदन्ताद् - अपत्ये अण् स्यात्,
मातुश्च मातुर् । द्वैमातुरः, सांमातुरः, भाद्रमातुरः ॥ ६६ ॥ अ- दोर्नदी - मानुषीनाम्नः । ६ । १ । ६७ ।
नदीनाम्नः मानुषीनाम्नश्च
अपत्ये अण् स्यात् ।
यामुनः - प्रणेता,
दैवदत्तः ।
अदोः इति किम् ?
चान्द्रभागेयः ॥ ६७ ॥
पीला - साल्वा - मण्डूकाद वा । ६ । १ । ६८)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा लधुवृत्तिः]
[२९ एभ्यः अपत्ये अण वा स्यात् । पैल:-पैलेयः। साल्व-साल्वेयः।
माण्डूक:-माण्डूकिः ॥६॥ दितेश्चैयण् वा । ६ । १ । ६९ । दितेः मण्डूकात् च अपत्ये एयण वा स्यात् । दैतेया-दैत्यः।
माण्डूकेगा-माण्डूकिः ॥६९॥ याप्-त्यूङः ।६।१।७०। डन्यन्ताद्
आवन्तात्
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३० ]
त्यन्ताद्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
ऊङन्तात् च अपत्ये
एयण्
स्यात् । सौपर्णेयः, वैनतेयः, यौवतेयः, कामण्डलेयः ॥७०॥
द्विस्वराद् अ- नद्याः | ६ । १ । ७१ ।
द्विस्वराद्
ङी-आप्-ति-ऊङन्ताद् अ-नद्यर्थात् अपत्ये
एयण् स्यात् । दात्तेयः । अ - नद्याः इति किम् ? सैत्रः ॥ ७१ ॥
इतोऽनिञः । ६ । १ । ७२ ।
इश्वर्जेदन्ताद् द्विस्वरात्
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] अपत्ये एयण स्यात् । नाभेयः । अनित्रः इति किम् ? दाक्षायणः।
द्विस्वरादित्येव ? मारीचः ॥७२॥ शुभ्राऽऽदिभ्यः । ६ । १ । ७३ । एभ्यः अपत्ये एयण स्यात् ।
शौभ्रेयः, वैष्टपुरेयः ॥ ७३ ॥ श्याम-लक्षणाद वाशिष्ठे। ६।१।७४ । आभ्यां
वाशिष्ठे
अपत्ये एयण स्यात् ।
श्यामेयः, लाक्षणेयः, वाशिष्ठः ॥७॥ विकर्ण-कुषीतकात् काश्यपे
।६। १। ७५। आभ्यां
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
-
काश्यपे
अपत्ये एयण स्यात् ।
वैकर्णेयः, कौषीतकेयः-काश्यपः॥७५॥ भ्रुवो भ्रुव च । ६ । १ । ७६ ।
अपत्ये
एयण् स्यात्, भ्रुवश्च भ्रव् ।
भौवेयः ॥ ७६ ॥ कल्याण्यादेरिन् चाऽन्तस्य । ६।१ । ७७ एभ्यः
अपत्ये
एयण स्यात,
अन्तस्य च इन् ।
काल्याणिनेयः, सौभामिनेयः ॥७७॥ कुलटाया वा।६।१ । ७८। । अस्मात्
अपत्ये
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-उपवृत्तिः] एयण् स्यात्, तद्योगे च अन्तस्य इन् वा।
कौलटिनेयः कौलटेयः ॥७॥ चटकात् णैरः, स्त्रियांतुलुप् । ६।१।७९। अस्मात् अपत्ये गैरः स्यात् , स्त्रयर्थस्य च गैरस्य लुप् ।
चाटकैरः, चटकाः ॥७९॥ क्षुद्राभ्य एरण् वा । ६।१।८०। .. अङ्गहीनाः अनियतपुंस्का वा स्त्रियः
क्षुद्राः। क्षुद्रार्येभ्यः स्त्रीभ्यः
वा स्यात् ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४]
अपत्ये
दासेयः ॥८०॥
गोधाया दुष्टे णारश्च । ६ । १ । ८१ ।
गोधायाः दुष्टे
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
कारः काणेयः । दासेरः,
अपत्ये
णार एरण च
स्यात् ।
गौधारः गौधेरो - गोधायां अहिजातः ॥८१॥
जण्ट- पण्टात् । ६ । १ । ८२ ।
आभ्यां
णारः स्यात् । जाण्टारः, पाण्टारः ॥ ८२॥
चतुष्पाद्भय एयञ् । ६ । १ । ८३ । चतुष्पाद्वाचिभ्यः
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३५”
खोप-लघुवृत्तिः] अपत्ये एयञ् स्यात् ।
कामण्डलेयः ॥८३॥ गृष्ट्यादेः। ६ । १। ८४।
अपत्ये एयञ् स्यात् ।
गाष्टेयः, हाप्यः ॥४॥ वाडवेयो वृषे। ६ । १। ८५। बडवायाः वृषेऽर्थे एयञ्-एयण वा निपात्यते।
वाडवेयः ॥८५॥ रेवत्यादेरिकण । ६ । १ । ८६ ।
अपल्ये
इकण स्यात् । रेवतिका, अपाEिRRHE
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६]
[ हैम-शब्दानुशासनस
वृद्धस्त्रियाः क्षेपे णश्च । ६ । १ । ८७ ।
वृद्धप्रत्ययान्तात्
स्त्रियां अपत्ये
ण - इकणौ स्यातां क्षेपे गये ।
गाय अपत्यं युवा
गार्ग:- गार्गिको वा जाल्मः ॥८७॥
भ्रातुर्व्यः | ६ | १ | ८८
भ्रातुः
अपत्ये
व्यः स्यात् । भ्रातृव्यः ॥ ८८ ॥
ईयः स्वसुश्च । ६ । १ । ८९ ॥
भ्रातुः स्वनुश्वः अपत्ये
ईयः स्यात् ।
भ्रात्रीयः, स्वस्त्रीयः ॥ ८९॥ - पित्रादेर्डेस ईशौ । ६।१।९०१
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थोपन-लघुवृत्तिः] मातृपितृशब्दो आदी यस्य स्वस्त्रन्तस्य
तस्मात्
अपत्ये
डेयण्-ईयणौ स्याताम् ।
मातृष्वसेयः, मातृष्वतीयः।
पैतृष्वसेयः, पैतृष्वतीयःः ॥९॥ पशुराद् यः। ६ । १। ९१ । अस्मात्
अपत्ये __ यः स्यात् ।
श्वशुर्यः ॥११॥ जातौ राज्ञः। ६ । १ । ९२ ।
अपत्ये
जातो
गम्यायां
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८]
क्षत्रात् अपत्ये
क्षत्रादियः । ६ । १ । ९३ ।
जातौ
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
यः स्यात् ।
राजन्यः - क्षत्रिया जातिश्चेत् ॥ ९२॥
अपत्ये
इयः स्यात् । क्षत्रियः - जातिश्चेत् ॥ ९३ ॥
मनोर्याणौ षश्चान्तः । ६ । १ । ९४ ।
मनोः
याणौ स्याताम्, तद्योगे षश्चान्तः, जातौ गम्यायाम् ।
अपत्ये - अणि
मनुष्याः - मानुषाः ॥ ९४ ॥
माणवः कुत्सायाम् । ६ । १ । ९५ ।
मनोः
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] कुत्सायां नो णः स्यात् ।
मनोरपत्यं-मूढं-माणवः ॥१५॥ कुलाद् ईनः। ६।१। ९६ ।। कुलान्तात् केवलकुलात् च अपत्ये ईनः स्यात् ।
बहुकुलीनः, कुलीनः ॥१६॥ यैयकनावसमासे वा । ६ । १ । ९७। कुलान्तात् कुलात् च अपत्ये यः-एयक
वा स्यात् , न चेदसौ समासे। कुल्यः-कौलेयकः-कुलीनः।
बहुकुल्यः-बाहुकुलेयकः-बहुकुलीनः । असमासे इति किम् ?
आढयकुलीनः ॥१७॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
दुष्कुलाद् एयण वा । ६ । १ । ९८ । आमान् अपत्ये . एयण वा स्यात्
दौष्कुलेयः-दुष्कुलीनः ॥९८॥ महाकुलाद् वाओनत्रौ । ६।१ । ९९। अस्मान अपत्ये অ ন ৰ
वा स्याताम् । माहाकुल:-माहाकुलीन:-महाकुलीनः॥१९॥ कुर्वादेयः। ६ । १ । १००। एभ्यः अफये व्य: स्यात् । .
शाच्या 110000
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
सम्राजः क्षत्रिये । ६ ) १ ) १०१ )
अस्मात् क्षत्रिये
अपत्ये
व्यः स्यात् । साम्राज्य : - क्षत्रियः ॥ १०१ ॥
सेनान्त - कारु - लक्ष्मणाद् इञ् च । ६ । १ । १०२ ।
सेनान्तात् कारु—अर्थात् लक्ष्मणात् च अपत्ये
[४१
इञ् व्यश्व
स्यात् ।
हारिषेणिः - हारिषेण्यः, तान्तुवायिः - तान्तुवाय्यः, लाक्ष्मणिः - लाक्ष्मण्यः ॥ १०२ ॥ सुयाम्नः सौवीरेष्वाथमिश् । ६ । १ । १०३ ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२ ]
सुयान्नः
सौवीरेषु यः अर्थः तद्वृत्तेः अपत्ये
आयनिञ् स्यात् । सौयामायनिः ॥१०३॥
पाण्टाहृति - मिमतात् णश्च । ६ । १ । १०४|
आभ्यां सौवीरेषु योऽर्थः तद्वृत्तिभ्यां अपत्ये
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अण् आयनिव् च स्यात् । पाण्टाहृतः पाण्टाहृतायनिः - सौवीरगोत्रः । एवं मैमतः - मैमतायनिः वा ॥ १०४ ॥ भागवित्ति - तार्णविन्दवाऽऽकशापेयात् निन्दायामिक वा । ६ । १ । १०५ ।
एभ्यः
सौवीरेषु यो वृद्धः
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] तवृत्तिभ्यो यूनि इकण
वा स्यात् , निन्दायां गम्यायाम् । भागवित्तिकः-भागवित्तायनो वा जाल्मः । तार्णविन्दविकः-तार्णविन्दविश्वा ।
आकशापेयिकः-आकशापेयिः वा ।।१०५॥ सौयामायनि-यामुन्दायनि-चायणेरी
यश्च वा। ६ । १ । १०६ ।
सौवीरवृद्धवृत्तिभ्यः
यूनि ईय-इकणौ वा स्याताम्,
निन्दायाम् । सौयामायनीयः-सौयामायनिकःसौयामायनिः वा, निन्द्यो युवा ।
एवं
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
we.]
[हैम-शब्दानुशासनस्य यामुन्दायनीयः-यामुन्दायनिकः-यामुन्दायनिर्वा । वार्ष्यायणीयः-बाायणिकः-वार्ष्यायणिर्वा ॥१०६॥ तिकादेरायनिञ् । ६ । १ । १०७ । एभ्यः
अपत्ये
आयनिञ् स्यात् ।
'तेकायनिः, कैतवायनिः ॥१०॥ दगु-कोशल-कार-च्छाग-वृषाद् यादिः
।६ । १ । १०८॥ एभ्यः
अपत्ये
यादिः आयनिन्
स्यात् । दागव्यायनिः, कौशल्यायनिः, कार्माायणिः, छाग्यायनिः, वार्ष्यायणिः ॥१०॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपालति] द्विस्वराहणः। ६ । १ । १०९ । द्विस्वरादणन्तात् अपत्ये आयनिञ् स्यात् ।
कार्त्तायणिः ॥१०९॥ अवृद्धाद् दोनवा । ६ । १ । ११० । वृद्धार्थाद् दोः अपत्ये आयनिन्
वा स्यात् ।
आम्रगुप्तायनिः-आम्रगुप्तिः ॥११०॥ पुत्रान्तात् । ६ । १ । १११ । पुत्रान्ताद् दोः अपत्ये आयनि वा स्यात
. ..... गार्गीपुत्रायणिः-गार्गीपुत्रिः ॥११॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
कश्वान्तो ऽन्त्यस्वरात् । ६ । १ । ११२ ।
एभ्यः
पुत्रान्तात् च दो: अपत्ये आयनिञ्
वा स्यात्, तद्योगे कश्चान्तः
अन्त्यस्वरात् ।
चार्मिकायणिः - चार्मिणः ।
वार्मिकायणिः - वार्मिणः । गारेट कायनिः- गारेटिः ।
कार्केट यकायनिः- कार्कट्यायनः ।
काककायनिः - काकिः ।
लाङ्ककायनिः - लाङ्केयः । वाकिनकायनिः - वाकिनिः ।
गार्गीपुत्रकायणिः - गार्गी पुत्रिः ॥ ११२ ॥
अ- दोरायनिः प्रायः । ६ । १ । ११३ ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
अपल्ये
आयनिः स्यात्,
प्रायः । ग्लुचुकायनि:-ग्लौचुकिः। प्रायः किम् ?
दाक्षिः ॥११३॥ राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्येदिरञ्
।६।१।११४। राष्ट्रक्षत्रियाभ्यां स-रूपाभ्यां यथासङ्ख्यं राजाऽपत्ययोः अञ् स्यात् ,
स च द्रिः । विदेहाः राजानः-अपत्यानि वा। सरूपादिति किम् ?
सौराष्ट्रको राजा ॥११॥ गान्धारि-सालोवाभ्याम् । ६।१।११५॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य आभ्यां राष्ट्र-क्षत्रियार्थाभ्यां स-रूपाभ्यां यथासङ्ख्यं राजा-पत्ये च
दिः अञ् स्यात् । गान्धारयः-साल्वेयाः-राजानोऽपत्यानि वा ॥११५॥ पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमस-दिस्वरादण्
।६। १ । ११६ ।
एभ्यः
द्विस्वरेभ्यश्च राष्ट्रक्षत्रियार्थेभ्यः स-रूपेभ्यः यथासङ्ख्यं राजा-उपत्ये च
दिः अण् स्यात् । पुरो अपत्यं पौरवः,
मानधो राजाऽपत्यं वा,
एवं
सौरमसः,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
हैमी यष्टिः ,
राजतः ॥४५॥ अ-भक्ष्याऽऽच्छादने वा मयट् । ६।२।४६॥ षष्ठयन्ताद् भक्ष्या-ऽऽच्छादनवर्ने यथायोगं विकारेऽवयवे च मयड् वा स्यात् ।
भस्ममयम् भास्मनम् । अभक्ष्याच्छादन इति किम् ? मौद्गः सूपः,
कासः पटः, ॥४६॥ शर-दर्भ-कूदीतृण-सोम-बल्वजात् ।६।२।४७/ एभ्यः अभक्ष्या-ऽऽच्छादने विकारेऽवयवे च ।
नित्यं मयट् स्यात् । शरमयम् , दर्भमयम् , कूदीमयम् , तृणमयम् , सोममयम् , क्ल्वममयम् ॥४७॥
.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशालमस्व एकस्वरात् । ६।२१४८॥ अस्माद् भक्ष्याच्छादनखर्जे विकारेऽवयवे च
नित्यं मयट् स्यात् । वाङ्मयम् ॥४८॥ दोस्पाणिनः।६।२। ४९ । अ-प्राण्याद् दोः . अ-भक्ष्याच्छादने विकारेऽधयवे च मयट् स्यात् । आम्रमयम् । अ-प्राणिन इंति किम् ?
चापम् , बापमयम् ।।४९॥ गोः पुरीषे । ६।२।५०। गोः पुरीषेऽर्थे
मयट् स्यात् । ...मोमवम् ।
पयस्तु गव्यम् ॥५०॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] व्रीहेः पुरोडाशे । ६ । २ । ५१ ।
व्रीहेः
पुरोडाशे विकारे
नित्यं मयट् स्यात् । व्रीहिमयः पुरोडाशः । पुरोडाश इति किम् ? वैह ओदनः,
वह भस्म ॥ ५१ ॥
तिल-यवाद् अ-नाम्नि | ६ १२ । ५२ ।
आभ्यां
विकारेऽवयवे च अ-नाम्नि
मयट् स्यात् ।
तिलमयम्, यवमयम् । अ - नाम्नीति किम् ?
तैलम्, यावः ॥ ५२ ॥
[ ८३
पिष्टात् | ६ | २ | ५३ |
पिष्ठाद्
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य विकारे अ-नाम्नि मयट् स्यात् ।
पिष्टमयम् ॥५३॥ नाम्नि कः।६।२।५४। पिष्टाद् विकारे
नाम्नि .. का स्यात् ।
पिष्टिका ॥५४॥ ह्योगोदोहाद् ईनञ् हियगुश्चास्य
।६।२ । ५५। अस्माद् विकारे नाम्नि इनञ् स्यात् , तयोगै च प्रकृतेः
हियङ्गः। हैयाचीनं नवनीतं घृतं वा ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८५
।
स्वोपन-लघुचिः ]
नाम्नीत्येव ? ह्योगोदोहं तक्रम् ॥५५॥ अपो यञ् वा।६।२। ५६ । अपो विकारे यञ् वा स्यात् ।
आप्यम् , अम्मयम् ॥५६॥ लुप् बहुलं पुष्पमूले । ६।२ । ५७। विकारे अवयवार्थस्य पुष्पे मूले चाथै . प्रत्ययस्य बहुलं लुप् स्यात् । मल्लिका पुष्पम् ,
विदारी मूलम् । बहुलमिति किम् ?
वारणं पुष्पम् , ऐरण्डं मूलम् ॥५७॥ फले । ६।२।५८॥ विकारेऽवयवे चार्थे प्रत्ययस्य लुप् स्यात् ।
आमलकम् ॥५८॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६]
[हैम-शब्दानुशासनस्वा प्लक्षाऽऽदेरण । ६।२ । ५९। एभ्यो विकारेऽवयवे वा फले अण् स्यात् । ..
पाक्षम् , आश्वत्थम् ॥५९॥ जम्ब्वा का।६।२।६० । जम्ब्वा विकारेऽवयवे का फले अणू वा स्यात् ।
जाम्बवम् जम्बु जम्बूः ॥६०॥ नदिरद्रुवय-गोमय-फलात् ।६।२।६१। द्रुवय-गोमयौ फलाथै च मुख्वा अन्यस्माद् विकारावयवयोः
द्विः प्रत्ययो न स्यात् , कापोतस्य विकारोऽवयवो वेति मयट् न स्यात् । अ-द्रुवयेत्यादीति किम् ? : द्रौवयं खण्डम् ,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
स्कोपा-लघुवृत्तिः]
गौमयं भस्म,
___ कापित्थो रसः ॥ ६१ ॥ पितृ-मातुर्व्य-डुलं भ्रातरि । ६।२।१२। आभ्यां भ्रातरि अर्थे
यथासङ्ख्यं व्य-डुलौ स्याताम् ।
- पितृव्यः, मातुलः ॥६२॥ पित्रो महट् । ६।२।६३।। पितृ-मातृभ्यां माता-पित्रोः डामहट् स्यात् । पितामहः, पितामही
मातामहः, मातामही ॥३॥ अवेर्दुग्धे सोढ-दूस-मरीसम् । ६।२।६।
अवे
दुग्धेऽथ
एते स्युः। अविसोढम् , अविदसम्, अनिमरीसम् ॥६४॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
राष्ट्रेऽनङ्गाऽऽदिभ्यः। ६।२।६५। अङ्गादिवर्जात् पठयन्ताद् राष्ट्रेऽर्थे अण् स्यात् ।
वम् । अनादिवर्जन किम् ? . __ अङ्गानां वङ्गानां वा राष्ट्रमिति वाक्यमेव ॥६५॥ राजन्याऽऽदिभ्योऽकञ् । ६ । २।६६ । एभ्यो राष्ट्र अकञ् स्यात् ।
राजन्यकम् , दैवयातवकम् ॥६६॥ वसातेर्वा । ६।२।६७। यस्माद् राष्ट्र अकञ् वा स्यात् । वासातकम् वासातं राष्ट्रम् ॥६७॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] भौरिक्यैषुकार्यादेविध-भक्तम् ।६।२।६८ भौरिक्यादेः राष्ट्र विधः, ऐषुकार्यादेश्च
भक्तः स्यात् । भौरिकिविधम् भौलिकिविधम् ।
ऐषुकारिभक्तम् , सारस्यायनभक्तम् ॥६८॥ निवासाऽदूरभवे इति देशे नाम्नि
।६।२।६९। षष्ठयन्तात् निवासाऽभवयोः यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ,
तदन्तं चेद् रूढम् देशनाम
- शैवम्, वैदिशं पुरम् ॥६९॥ तदत्रास्ति । ६।२।७०। तदिति प्रथमान्ताद्, अति सप्तम्यर्थे यथाविहितं
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
९० ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
प्रत्ययः स्यात्, प्रथमान्तं वेदस्तीति प्रत्ययान्तं चेद् देशनाम । औदुम्बरं पुरम् ॥७०॥ तेन निर्वृत्ते च । ६ । २ । ७१ ।
तेनेति तृतीयान्तात् निवृतेऽर्थे
यथाविहितं
प्रत्ययः स्यात्, देशनास्ति ।
कौशाम्बी ॥७१॥
नद्यां मतुः | ६ । २ । ७२ । निवासाद्यर्थचतुष्के यथायोगं
मतुः स्यात् नद्यां वेशनाम्नि । उदुम्बरावती ॥७२॥
मध्वादेः । ६ । २ । ७३ ।
एभ्यः
चातुरर्थिको
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुक्तिः
देशनाम्नि मतुः स्यात् ।
मधुमान् , विसान ॥७३॥ नड-कुमुद-वेतस-महिषात् डित् । ६।२१७१। एभ्यो डित् मतुश्चातुरथिको देशनाम्नि स्यात् ।। नड्वान, मुद्दान्
वेतस्वान् , महिष्मान् ॥७॥ नड-शादाद् वलः।६।२।७५ । आभ्यां चातुरथिको डिद् वलो देशनाम्नि स्यात् ।
नवलम् , शावलम् ॥७५।। शिखायाः। ६ । २ । ७६ । अस्मात् चातुरथिको
देशनाम्नि
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य वल: स्यात् ।
शिखावलं पुरम् ॥७६॥ शिरीषादिक-कणौ । ६ । २ ।। ७७ । अस्माद् देशनाम्नि चातुरथिको इक-कणौ स्याताम्
शिरीषिक: शैरीषकः ॥७७॥ शर्कराया इकण्-ईयाऽण् च । ६।२।७८॥ अस्मात् चातुरथिकाद देशनाम्नि इकण्-ईय-अण, चकारात् इक-कण इत्येते स्युः। शार्करिकः, शर्करीयः, शार्करः,
शरिकः, शार्करकः ॥७॥ रोऽश्माऽऽदेः। ६ । २ । ७९ । चातुरथिको देशनाम्नि रः स्यात् ।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
अश्मरः, यूपरः ॥७९॥ प्रेक्षाऽऽदेरिन् । ६।२।८०।
चातुरथिको
देशनाम्नि इन् स्यात् ।
प्रेक्षी, फलकी ॥८॥ तृणाऽऽदेः सलू । ६ । २ । ८१ । चातुरथिको
देशनाम्नि
सल् स्यात् ।
तृणसा, नदसा ॥८१॥ काशाऽऽदेरिलः । ६।२ । ८२॥ अस्मात् चातुरथिको देशनाम्नि .
इलः स्यात् ।
___ काशिलम् , वाशिलम् ॥४३॥ अरीहणाऽऽदेरकण् । ६ । ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम शब्दानुशासनस्य चातुरथिको देशनाम्मि . अकण स्यात् ।
आरीहणकम् , खाण्डवकम् ॥३॥ सुपन्थ्यादेर्व्यः।६।२। ८४ । चातुरथिको .. . देशनास्नि व्यः स्यात् ।
सौपन्थ्यम् , सौवन्थ्यम् ॥८४॥ सुतङ्गमाऽऽदेरिञ् । ६।२। ८५ । चातुरथिको देशनाम्नि इबू स्यात् । सौतमिः,
मौनिवित्तिः ॥८५॥ . बलाऽऽदेयः। ६ । २। ८६ । चातुरर्यिको
श्यातन
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्पोपा लघुत्तिः]
बल्यम् , चुल्यम् ॥८६॥ अहरादिभ्योऽञ् । ६ । २ । ८७। चातुरथिको देशनाम्नि अब् स्यात् ।
आवम् , लौमम् ॥७॥ सख्यादेरेयण् । ६ । २। ८८। चातुरथिको देशनाम्नि एयण स्यात् ।।
साखेयः, साखिदत्तेयः ॥८॥.... पन्थ्यादेरायनण् । ६ । २ । ८९। चातुरर्थिको देशनान्नि आक्नए स्यात् । पान्थायन:,
पाक्षायणः ॥८९॥ कर्णाऽऽदेरायनिञ् । ६॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य चातुरथिको देशनाम्नि आयनिञ् स्यात् ।
कार्णायनिः, वाशिष्ठायनिः॥९०॥ उत्कराऽऽदेरीयः।६।२।९१ । चातुरथिको देशनाम्नि ईयः स्यात् ।
उत्करीयः सङ्करीयः ।।९१॥ नडाऽऽदेः कीयः। ६ । २ । ९२ । चातुरथिको देशनाम्नि कीयः स्यात् ।
नडकीयः, प्लक्षकीयः ॥१२॥ कृशाश्वाऽऽदेरीयण् । ६।९।९३ । चातुरथिको देशनाम्नि ईयण स्यात् ।।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोखा-लघुवृत्तिः]
॥ द्वितीयः पादः॥ रागात् टो रक्ते । ६।२।१। रज्यते येन-कुसुम्भादिना तदर्थात् तृतीयान्ताद् रक्तमित्यर्थे यथाविहितं प्रत्यय: स्यात् ।
कौमुम्भ वासः ॥१॥ लाक्षा-रोचनाद् इकण् । ६।२।२। आभ्यां टान्ताभ्यां रक्तमित्यर्थे इकप स्यात् ।
लाक्षिकम् , सैनिकम् ॥२॥ किल-कईमाद् वा । ६+२/३। भाभ्यां टान्ताभ्यां रक्तमित्यर्थे ।
इकण वा स्यात् ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६]
[हेम-शब्दानुशासनस्य जाकणिकम्-बाकम् ।
कामिकम् कामम् ॥३॥ नील-पीताद् अ-कम् । ६।२।४। आभ्यां टान्ताभ्यां रक्तमित्यर्थे यथासङ्ख्यं अ-कौ स्याताम् ।
नीलम् , पीतकम् ॥४॥ उदितगुरोर्भाद् युक्तेऽब्दे । ६ । २।५। उदितो बृहस्पतिर्यत्र नक्षत्रे तदर्थात् तृतीयान्ताद् युक्तेऽन्दे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
पौष वर्षम् ॥५॥ चन्द्रयुक्तात् काले, लुप् त्वप्रयुक्त
।६।२।६। पन्द्रेण युक्तं यन्नक्षगं सर्थात् टान्ताद्
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६७
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
युक्ते कालेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात्, अ-प्रयुक्ते तु कालार्थे लुप् स्यात् ।
पौषमहः, अद्य पुष्यः॥६॥ द्वन्द्वाद् ईयः।६।२।७। चन्द्रयुक्तं यन्नक्षत्रं तदर्थाद् द्वन्द्वात् टान्ताद् युक्ते कालेऽर्थे ईयः स्यात् ।
राधानुराधीयमहः ॥७॥ श्रवणाऽश्वत्थात् नाम्न्यः ।६।२।८। चन्द्रयुक्तार्थात् श्रवणअश्वत्थात् च टान्ताद् युक्ते कालेऽयें संज्ञायाम्: अः स्यात् ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासन
श्रवणा रात्रिः, .. अश्वत्था पौर्णमासी। नाम्नीति किम् ?
श्रावणमहः, आश्वत्थमहः ॥८॥ षष्ठयाः समूहे।६।२।९। षष्ठ्यन्तात्
समूहेऽर्थे
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः।
चापम् , स्त्रेणम् ॥९॥ भिक्षाऽऽदेः। ६।२।१०। एभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः समूहे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
भैषम् , गाभिणम् ॥१०॥ क्षुद्रकमालयात सेनामास्नि । ६ । २ । ११ ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] अस्मात् षष्ठयन्तात् समूहे अण स्यात् , सेनासंज्ञायाम्।
क्षौद्रकमालवी सेना ॥११॥ गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र-वृद्धाऽजोरभ्र-मनुष्य-राजराजन्य-राजपुत्रादकञ् । ६ । २।१२। गोत्रप्रत्ययान्ताद् उक्षादेश्च समूहेऽकञ् स्यात् । गागेकम् ,
औक्षकम् , वात्सकम् , औष्ट्रकम् , वार्द्धकम् , आजकम् , औरभ्रकम् , मानुष्यकम् , राजकम् , राजन्यकम् ,
राजपुत्रकम् ॥१२॥ केदारात् ण्यश्च । ६ ।२। १३ । त्केदारा
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
समूहे
ण्योऽकञ् च स्यात् ।
__ केदार्यम् केदारकम् ॥१३॥ कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण् । ६।२।१४। कवचि-हस्तिभ्यां अचित्तार्थात् केदारात् च
समूहे
इकण स्यात् । कावचिकम् , हास्तिकम,
आपूपिकम् , कैदारिकम् ॥१४॥ घेनोरनञः।६।२।१५। घेनोः अनपूर्वात् समूहे इकण् स्यात् । धेनुकम् । अ-नब इति किम् ?
आधैनवम् ॥१५॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ]
[ ७१
ब्राह्मण-माणव वाडवाद् यः । ६ । २ । १६ ।
एभ्यः
समूहे
यः स्यात् ।
ब्राह्मण्यम्, माणव्यम्, वाडव्यम् ॥१६॥
गणिकाया ण्यः | ६ | २ | १७ |
।
अस्मात् समूहे
ण्यः स्यात् ' गाणिक्यम् ॥१७॥ केशाद् वा । | ६ | २ | १८ |
केशात्
समूहे
व्यो
वा स्यात् ।
कैश्यम् - कैशिकम् ॥१८॥
वाऽश्वादीयः । ६ । २ । १९ ।
अश्वात्
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
9२]
[ हैम-शब्दानुशासनस्त्र
ईयो वा स्यात्
अश्वीयम्-आश्वम् ॥१९॥ पर्खा चण् । ६ ॥ २ ॥२०॥
पर्धाः
समूहे ड्वण स्यात् ।
पार्श्वम् ॥२०॥ ईनोऽहः क्रतौ । ६।२।२१। अहः समूहे क्रतौ ईनः स्यात् ।
अहीनः क्रतुः, आझमन्यत् ॥२१॥ पृष्ठाद् यः।६।२।२२॥ पृष्ठात् समूहे
ऋतौ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
[8 यः स्यात् ।
- पृष्ठ्यः क्रतुः ॥२२॥ चरणाद् धर्मवत् । ६ । २।२३। कठादेः धर्मे इव समूहे प्रत्ययाः स्युः। यथा कठानां धर्मः काठकं,
तथा समूहेऽपि ॥२३॥ गो-स्थ-वातात् त्रल-कटयल ऊलम्।
।६।।२।२४। एभ्यः समूहे यथासङ्ख्यम् एते स्युः।
गोत्रा, रथकटया, वातूलः ॥२४॥ पाशाऽऽदेश्च ल्यः। ६ । २।२५। अस्माद् गवादेश्च
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य समूहे
ल्यः स्यात् ।
पाश्या, तृण्या, गव्या, रथ्या, वात्या ॥२५॥ श्वादिभ्योऽ । ६ । २ । २६ । एभ्यः समूहे अञ् स्यात् ।
शौवम् , आहम् ॥२६॥ खलाऽऽदिभ्यो लिन् । ६ । २ । २७। एभ्यः समूहे लिन् स्यान् ।
खलिनी, ऊकिनी ॥२७॥ ग्राम-जन-बन्धु-गज-सहायात् तल
।६।२।२८॥ एभ्यः सम्हे
तलू स्यात् ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
ग्रामता, जनता, बन्धुता,
गजता, सहायता ॥२८॥ पुरुषात् कृत-हित-वध-विकारे चैयञ्
।६।२।२९।
समूहे च
पुरुषात्
एयञ् स्यात् । पौरुषेयो ग्रन्थः,
पौरुषेयं पथ्यम् , पौरुषेयो वधो-विकारो वा,
पौरुषेयः समूहः ॥२९॥ विकारे । ६।२।३०। षष्ठयन्ताद् विकारे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः।
आश्मनः, आश्मः ॥३०॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च । ६ । २ । ३१ ।
७६ ]
एभ्यः
षष्ठ्यन्तेभ्यो विकारेsara च यथाविहितं
प्रत्ययाः स्युः ।
कापोतं सक्थि- मांसं वा,
दौर्व काण्डं - भस्म वा, एवं बैल्वम् ॥३१॥
तालाद् धनुषि । ६ । २ । ३२ ।
ताळाद् धनुषि विकारे
अण् स्यात् । तालं धनुः । धनुषीति किम् ? तालमयं काण्डम् ॥३२॥
त्रपु-जतोः षोन्तश्च । ६ । २ । ३३ ।
आभ्यां
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
विकारे अच् स्यात् , पोऽन्तः ।
जापुषम् , जानुपम् ॥३॥ शम्या लः । ६।२।३४ । सम्या: विकारेऽवयवे च अण् स्यात् , योगे लोऽन्तः। शामीलं भस्म,
शामीली शाखा ॥३४॥ पयो-द्रोर्यः । ६ । २ । ३५। आभ्यां विकारे यः स्यात् । । -
पयस्यम्, द्रव्यम् ॥३५॥ उष्ट्रादकञ्। ६ । २०३६। उष्ट्राद् विकारेऽवयवे चा :
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८]
अकब् स्यात् ।
औष्ट्रकं मांसं - अङ्गं वा ॥२६॥
उमोर्णाद् वा । ६ । २ । ३७ ।
आभ्यां
विकारे अवयवे च
[ हैम-शब्दानुशासन
अकञ् वा स्यात् । औमकम् - औमम् ।
और्णकम् - और्णः कम्बलः ॥३७॥
एण्या एयञ् । ६ । २ । ३८ ।
एण्याः
विकारे ऽवयवे च
एयव् स्यात् ।
ऐणेयं मांसम् - अङ्ग वा ॥ ३८॥
कौशेयम् । ६ । २ । ३९ ।
कोशाद् विकारे
एयव् स्यात् ।
कौशेयं वयं सूत्रं वा ॥ ३९॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ लघुवृत्तिः ]
[७९
परशव्याद् यलुक् च | ६ | २ | ४० |
अस्माद् विकारे
अण् स्यात्, यस्य लुकू च ।
पारशवम् ॥४०॥
कंसीयाञ्ज्यः । ६ । २ । ४१ ।
अस्माद् विकारे
व्यः स्यात् , तद्योगे य· लुक् च । कांस्यम् ॥४१॥
हेमार्थात् माने । ६ । २ । ४२ ।
अस्मात् माने विकारे
अणू स्यात् । हाटको निष्कः ।
मान इति किम् ?
हाटकमयी यष्टिः ॥४२॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
20] द्रोर्वयः १६ । २ । ४३ ।
द्रो
माने विकारे
वयः स्यात् । द्रुवयं मानम् ||४३|| मानात क्रीतवत् । ६ । २ । ४४ ।
मानं सङ्ख्यादि । तदर्थाद् विकारे
[ हैम-शब्दानुशासनस्
एभ्यः
क्रीते इव
प्रत्ययाः स्युः । यथा शतेन क्रीतः - शत्यः, शतिको वा, तथा तद्विकारे ऽपि ॥ ४४ ॥
हेमाऽऽदिभ्योऽञ् । ६ । २ । ४५ ।
यथायोगं विकारे ऽक्य च
आज स्यात् ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
हैमी यष्टिः,
राजतः ॥४५॥ अ-भक्ष्याऽऽच्छादने वा मयट् । ६।२।४६) षष्ठयन्ताद् भक्ष्या-ऽऽच्छादनवले, यथायोगं विकारेऽवयवे च मयड् वा स्यात् । ।
भस्ममयम् भास्मनम् । अभक्ष्याच्छादन इति किम् ? मौद्गः सपः,
कार्पासः पटः, ॥४६॥ शरदर्भ-कूदीतृण-सोम-चल्वजात् ।६।२।४७) एभ्यः अभक्ष्या-ऽऽणदने विकारेऽवयवे च ।
नित्यं मयट् स्यात् । शरमयम् , दर्भमयम् , कूदीमयम् , __ तृणमयम् , सोममयम् , वल्वजमयम् ॥४७॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
[हैम-शब्दानुशासनस्य एकस्वरात् । ६।२।४८॥ अस्माद् भक्ष्याच्छादनमर्ने विकारेऽवयवे च
नित्यं मयट् स्यात् । वाङ्मयम् ॥४८॥ दोरप्राणिनः। ६।२।४९। अ-प्राण्याद् दोः अ-भक्ष्याच्छादने विकारेऽवयवे व मयट् स्यात् । आम्रमयम् । अ-प्राणिन इति किम् ?
चापम् , पापमयम् ॥४९॥ गोः पुरीषे । ६।२।५०। गोः पुरीषेऽर्थे मयट् स्यात् । गोषयः।
पयस्तु गव्यम् ॥५०॥
६
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोमा लघुवृत्तिः ]
श्रीहेः पुरोडाशे | ६ | २ | ५१ |
व्रीहेः
पुरोडाशे विकारे नित्यं मयट् स्यात् । व्रीहिमयः पुरोडाशः । पुरोडाश इति किम् ? वह ओदनः,
वह भस्म ॥५१॥
तिल-यवाद् अ-नाम्नि | ६ १२ | ५२ |
आभ्यां
विकारेsari अ-नाम्नि
मयट् स्यात् ।
तिलमयम्, यवमयम् । अ-नाम्नीति किम् ?
!
तैलम् यानः ॥५२॥
पिष्टात् | ६ | २ | ५३ | पिष्ठाद्
[ ८३
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४]
विकारे अ-नाम्नि
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
मयट् स्यात् । पिष्टमयम् ॥५३॥
नाम्नि कः । ६ । २ । ५४ ।
पिष्टाद् विकारे
नाम्नि
अस्माद् विकारे
कः स्यात् । पिष्टिका ||५४ ||
ह्योगोदोहाद् ईनञ् हियङ्गुश्चास्य
नाम्नि इनञ् स्यात्, तयोगे च प्रकृतेः हियङ्गः ।
हैयङ्गवीनं नवनीतं घृतं वा ।
। ६ । २ । ५५ ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
नाम्नीत्येव ? ह्योगोदोहं तक्रम् ॥५५॥ अपो यञ् वा । ६।२।५६ । अपो विकारे यञ् वा स्यात् ।
आप्यम् , अम्मयम् ॥५६॥ लुप् बहुलं पुष्पमूले । ६।२ । ५७।
विकारे
अवयवार्थस्य पुष्पे मूले चार्थे प्रत्ययस्य बहुलं लुप् स्यात् । मल्लिका पुष्पम् ,
विदारी मूलम् । बहुलमिति किम् ?
वारणं पुष्पम् , ऐरण्डं मूलम् ॥५॥ फले । ६।२।५८। विकारेऽवयवे चार्थे प्रत्ययस्य लुप् स्यात् ।।
आमलकम् ॥५८॥ ..
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशालनारक प्लक्षाऽऽदेरण । ६।२ । ५९। एभ्यो विकारेऽवयवे वा फले अण् स्यात् ।
प्लाक्षम् , आश्वत्थम् ॥५९॥ जम्ब्वा का।६।२।६०। जम्ब्वा विकारेऽवयवे का फले अण का स्यात् ।
जाम्बवम् जम्बु जम्बूः ॥६०॥ नदिर द्रुवय गोमय-फलात् ।६।२।६१ । द्रुवय-गोमयौ फळाथै च मुक्तवा अन्यस्माद् विकारावयवयोः
द्विः प्रत्ययो न स्यात् , कापोतस्य विकारोऽवयवो वेति मयट् न स्यात् । अ-द्रुवयेत्यादीति किम् ? द्रौवयं खण्डम् ,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
स्वोपा लघुवृत्तिः
गौमयं भस्म,
__कापित्थो रसः ॥६१ ॥ पितृ-मातुर्य-डुलं भ्रातरि । ६।३।१२। आभ्यां भ्रातरि अर्थे
यथासङ्ख्यं व्य-डुलौं स्याताम् ।
. पितृव्यः, मातुलः ॥१२॥ पित्रो महट् । ६।२।६३॥ पितृ-मातम्यां माता-पित्रोः डामहट् स्यात् ।
पितामहः, पितामही
____ मातामहः, मातामही ॥६॥ अवेर्दुग्धे सोढ-दूस-मरीसम्। ६।२१६४
.
.
अवे
दुग्धेऽर्थे
एते स्युः।।. अविसोढम् , अभिसम्, अविमरीसम् ॥६४॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
४] राष्ट्रेऽनङ्गाऽऽदिभ्यः। ६ । २ । ६५ । अङ्गादिवर्जात्
यन्ताद् राष्ट्रेऽर्थे अण् स्यात् ।
अङ्गादिवर्जन किम् ?
अङ्गानां वकानां वा राष्ट्रमिति वाक्यमेव ॥६५॥ राजन्याऽऽदिभ्योऽकञ् । ६ । २। ६६ । एभ्यो राष्ट्र अकञ् स्यात् ।
राजन्यकम् , दैवयातवकम् ॥६६॥ वसातेर्वा । ६।२।६७। भस्माद् राष्ट्र
अकञ् वा स्यात् । '. वासावकम् वासासं राष्ट्रम् ॥६॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] भौरिक्यैषुकार्यादेविध-भक्तम् ।६।२।६८। भौरिक्यादेः राष्ट्र विधः, ऐषुकार्यादेच
भक्तः स्यात् । भौरिकिविधम् भौलिकिविधम् । _ऐषुकारिभक्तम् , सारस्यायनभक्तम् ॥६८॥ निवासाऽदूरभवे इति देशे नाम्नि
।६।२।६९। षष्ठयन्तात् निवासाऽदूरभवयोः यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् , तदन्तं चेद् रूढम् देशनाम
शैवम्, वैदिशं पुरम् ॥६९॥ तदत्राऽस्ति ।६।२१७०। तदिति प्रथमान्ताद्, अत्रेति सप्तम्यर्थे यथाविहितं
२
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
1
[हैम-शब्दानुशासनस्व प्रत्ययः स्यात्, प्रथमान्तं चेदस्तीति, प्रत्ययान्तं चेद् देशनाम ।
औदुम्बरं पुरम् ।।७०॥ तेन निवृत्ते च । ६।२७१ । तेनेति तृतीयान्तात् निवृत्तेऽर्थे
यथाविहित .. प्रत्यय: स्यात्,
देशनाम्नि ।
कौशाम्बी ॥७॥ नद्यां मतुः। ६।२। ७२। निवासाद्यर्थचतुष्के यथायोग मतुः स्यात् , नधां देशनाम्नि ।
उदुम्बरावती ॥७२॥ मध्वादेः। ६ । २ । ७३।
चातुरथिको
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृति]
देशनाम्नि
मतुः स्यात् ।
___ मधुमान् , विसमान् ॥७३॥ नड-कुमुद-वेतस-महिषात् डित् । ६।२१७५॥ एभ्यो डित् मतुश्चातुरथिको देशनाम्नि स्यात् । नड्वान् , कुमुद्दान्
वेतस्वान् , महिष्मान् ॥७॥ नड-शादाद वलः।६।२।७५। आभ्यां चातुरर्थिको डिद वलो देशनाम्नि स्यात् ।
नड्वलम् , शावलम् ॥७५॥ शिखायाः। ६ । २ । ७६ । अस्मात्
चातुरथिको
देशनाम्नि
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य वल: स्यात् ।
शिखावलं पुरम् ॥७६॥ शिरीषादिक-कणौ । ६ । २ ।। ७७ । अस्माद् देशनाम्नि चातुरथिको इक-कणौ स्याताम्
शिरीपिकः शैरीषकः ॥७७॥ शर्कराया इकण-ईयाऽण् च । ६।२।७८) अस्मात् चातुरथिकाद् देशनाम्नि इकण्-ईय-अए, चकारात् इक कण इत्येते स्युः। शार्करिकः, शर्करीयः, शार्करः,
शर्करिकः, शार्करकः ॥७॥ रोऽश्माऽऽदेः। ६ । २ । ७९ । चातुरथिको देशनाम्नि र: स्यात् ।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९३
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
अश्मरः, यूषरः ॥७९॥ प्रेक्षाऽऽदेरिन । ६।२। ८० चातुरथिको देशनाम्नि इन् स्यात् ।
प्रेक्षी, फलकी ॥८॥ तृणाऽऽदेः सल् । ६ । २ । ८१ । चातुरथिको देशनाम्नि सल् स्यात् ।
तृणसा, नदसा ॥८१॥ काशाऽऽदेरिलः ।६।२ । ८२॥ अस्मात् चातुरथिको देशनाम्नि
इलः स्यात् ।
___ काशिलम् , वाशिकम् ॥२॥ अरीहणाऽऽदेरकण् । ६ ।२।०३।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हम-शब्दानुशासनस्य चातुरथिको देशनाम्नि अकण स्यात् ।
आरीहणकम् , खाण्डवकम् ॥३॥ सुपन्थ्यादेर्व्यः। ६ । २। ८४ । चातुरर्थिको देशनाम्नि व्यः स्यात् ।
सौपन्थ्यम् , सौवन्थ्यम् ॥८४॥ सुतङ्गमाऽऽदेरिन् । ६।२। ८५। चातुरथिको देशनाम्नि इब् स्यात् । सौतङ्गमिः,
मौनिवित्तिः ॥५॥ बलाऽऽदेयः। ६ । २। ८६ ।
चातुरथिको
• देशमाम्नि
का स्यात् ।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्पोका पुरत्तिः]
बल्यम् , चुल्यम् ॥८६॥ अहरादिभ्योऽञ् । ६ । २ । ८७। चातुरथिको देशनाम्नि अञ् स्यात् ।
आहम् , लौमम् ॥८॥ सख्यादेरेयण् । ६ । २ । ८८1 चातुरथिको देशनाम्नि
एयण स्यात् । ___ साखेयः, साखिदत्तेयः ॥८॥ पन्थ्यादेरायनण् । ६ । २।८९। चातुरर्थिको देशनान्नि आपना स्यात् । पान्थायनः,
पाक्षायणः ॥८९॥ कर्णाऽऽदेरायनिञ् । ६।। २ । ९ ।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य चातुरथिको देशनाम्नि आयनि स्यात् ।
कार्णायनिः, वाशिष्ठायनिः॥९०॥ उत्कराऽऽदेरीयः।६।२।९१ । चातुरर्थिको देशनाम्नि
ईयः स्यात् ।
___ उत्करीयः सङ्करीयः ।।९१॥ नडाऽऽदेः कीयः। ६ । २ । ९२ ।
चातुरथिको
देशनाम्नि कीयः स्यात् ।
नडकीयः, प्लक्षकीयः ॥१२॥ कृशाश्वाऽऽदेरीयण् । ६ । २। ९३ । चातुरथिको देशनाम्नि ईयण् स्यात् ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
काश्विीयः,
___ आरिष्टीयः ॥ ९३॥ ऋश्यादेः कः। ६ । २ । ९४ । चातुरथिको देशनाम्नि कः स्यात् ।
ऋश्यकः, न्यग्रोधकः ॥९॥ वाराहाऽऽदेः कण् । ६।२।९५। चातुरथिको देशनाम्नि कण् स्यात् । वाराहकम् ,
पालाशकम् ॥ ९५॥ कुमुदाऽऽदेरिकः । ६ । २।९६। चातुरथिको देशनाम्नि इकः स्यात् । कुमुदिकम् , इकटिकम् ॥ ९६ ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-सदानशासनस्य अश्वत्थाऽऽदेरिकण् । ६।२ । ९७ । चातुरथिको देशनाम्नि इक: स्यात् । आश्वस्थिकम् ,
कौमुदिकम् ॥ ९५॥ साऽस्य पौर्णमासी।६।२।१८। सेति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे यथाविहितं नाम्नि प्रत्ययः स्यात् , प्रथमान्तं चेत् पौर्णमासी।
पौषो मासः अर्बमासो वा ॥९८॥ आग्रहायण्यश्वत्थाद् इकण् । ६।२।९९। आभ्यां प्रथमान्ताभ्यां षष्ठ्यर्थे इकण् स्यात् , तच्चेत् पौर्णमासी नाम्नि। आग्रहायणिको मासः अर्द्धमासो वा,
एवमाश्वस्थिकः ।।९९॥ ..
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ९९
सोमश-लघुवृत्तिः ] चैत्री - कार्त्तिकी - फाल्गुनी-श्रवणाद् वा | ६ | २ | १०० |
एभ्यः
साऽस्य पौर्णमासीतिविषये नाम्नि
इक वा स्यात् ।
चंत्रिकः चैत्रो मासः, अर्द्धमासो वा ।
एवं कार्त्तिकिकः कार्त्तिकः । फाल्गुनिक: फाल्गुनः । श्रावणिकः श्रावणः ॥ १०० ॥
देवता | ६ | २ | १०१ |
देवताऽर्थात्
प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे
यथाविहितं
प्रत्ययः स्यात् ।
जैन:, आग्नेयः, आदित्यः ॥१०१॥
पैङ्गाक्षीपुत्राऽऽदेरीयः । ६ । २ । ९९३ ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००]
[हैम-शब्दानुशासनस्य एभ्यः । 'साऽस्य देवता' इतिविषये
ईयः स्यात् । पैङ्गाक्षीपुत्रीयम्
तार्णविन्दवीयं हविः ॥ १०२।। शुक्राद् इयः।६।२।१०३। शुक्रात् साऽस्य देवतेतिविषये इयः स्यात् ।
शुक्रियं हवि ॥ १०३ ॥ शतरुद्रात् तौ।६।२।१०४॥ अस्मात् साऽस्य देवतेतिविषये ईयः इयश्च स्यात् ।
शतरुद्रीयम् शतरुद्रियम् ॥ १०४ ॥ अपोनपात्-अपान्नपातस्तृचातः
।६।२।१०५। भाभ्यां
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] साऽस्य देवतेतिविषये
तौ स्याताम् । तद्योगे चाऽऽतस्तृच् ।
अपोनप्त्रीयम् अपोनप्त्रियम् अपान्नप्त्रीयम् अपान्नत्रियम् ॥ १०५ ॥
महेन्द्राद् वा | ६ | २ | १०६ ।
अस्मात् साऽस्य देवतेतिविषये तौ वा स्याताम् ।
[१०१
महेन्द्रीयम् महेंन्द्रियम् माहेन्द्रं वा हविः ॥ १०६ ॥
क- सोमात् ट्यणू | ६ | २ | १०७ |
आभ्यां
साऽस्य देवतेतिविषये
यण स्यात् ।
कायम्, सौम्यं हविः ॥ १०७ ॥ ...
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२]
[हैम-शब्दानुशासनस्व द्यावापृथिवी-शुनासीराऽनीषोम-मरुत्वत्वास्तोष्पति-गृहमेधाद् ईय-यो।६।२।१०८॥ एभ्यः साऽस्य देवतेतिविषये ईय-यौ स्याताम् । द्यावापृथिवीयम्-द्यावापृथिव्यम् ।
शुनासीरीयम्-शुनासीर्यम् ।
___ अग्नीषोमीयम्-अग्नीषोम्यम् । मरुत्वतीयम्-मरुत्वत्यम् । वास्तोष्पतीयम्-वास्तोष्पत्यम् ।
गृहमेधीयम्-गृहमेध्यम् ॥ १०८ ॥ वायु-ऋतु-पितृ-उषसो यः।६।२।१०९। एभ्यः साऽस्य देवतेतिविषये यः स्यात् ।
वायव्यम् , ऋतव्यम् , पित्र्यम्, उषस्यम्॥ महाराज-प्रोष्ठपदाद् इकण् । ६।२।११०॥ आभ्यां
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वीपा-लघुवृत्तिः]
साऽस्य देवतेतिविषये ... इकण स्यात् ।
माहाराजिकः, प्रौष्ठपदिकः ॥११॥ कालाद् भववत् । ६।२।१११। कालविशेषार्थेभ्यो यथा भवे प्रत्ययाः वक्ष्यन्ते ... तथा साऽस्य देवतेतिविषयेऽपि
स्युः । यथा मासे भवं मासिकम, प्रावृषि प्रावृषेण्यम् ,
तथा मासप्रावृटदेवताकमपि ॥ १११॥ आदेः छन्दसः प्रगाथे । ६ । २ । ११२ । प्रथमान्तात् छन्दसः अस्येति षष्ठयर्थे __ यथाविहितं प्रत्यय: स्यात्,
प्रगाथे वाच्ये। पातः प्रगाथः।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४]
प्रथमान्ताद्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
आदेरिति किम् ?
अनुष्टुब् मध्यमस्य प्रगाथस्य ॥
योद्ध-प्रयोजनाद् युद्धे । ६ । २ । ११३ |
योद्धर्थात् प्रयोजनार्थात् च षष्ठ्यर्थे युद्धे
यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् । वैद्याधरं युद्धम्, सौभद्रं युद्धम् ॥ ११३ ॥ भावघञोऽस्यां णः । ६ । २ । ११४ ।
भावे घञन्तात्
प्रथमान्ताद्
अस्यामित्यर्थे णः स्यात् । प्रापाता तिथिः । भावेति किम् ? प्राकारोऽस्याम् ॥ ११४ ॥ श्यैनम्पाता - तैलम्पाता । ६ । २ । ११५ ।
|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१०५ श्येन-तिलयोः भावे घबन्ते पाते परे मोऽन्तः स्यात् । श्यैनम्पाता-तैलम्पाता तिथिः
क्रियाभूमिः-क्रीडा वा ॥११५॥ प्रहरणात् क्रीडायां णः।६।२।११६ । प्रहरणार्थात् प्रथमान्ताद् अस्यामिति क्रीडायां णः स्यात् ।
दाण्डा क्रीडा। क्रीडायामिति किम् ?
खड्गः प्रहरणमस्यां सेनायाम् ॥ ११६ ॥ तद् वेत्त्यधीते । ६।२।११७ । तदिति द्वितीयान्ताद् देत्ति अधीते वा इत्यर्थयोः यथाविहितं
प्रत्ययः स्यात् ।'
___ मौहूर्तः, छान्दसः॥ ११७ ॥ न्यायादेरिकण् । ६२ । ११८।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य एभ्यो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण् स्यात् ।
मैयायिकः, नैयासिकः ॥ ११८ ॥ पद-कल्प-लक्षणान्तकत्वाख्यानाऽऽख्यायि
- कात् । ६।२।११९। पद-कल्प-लक्षणान्तेभ्यः क्रत्वादेश्व वेत्त्यधीते वेत्यर्थे
इकण् स्यात् । पौर्वषदिकः, मातृकल्पिकः, गौलक्षणिकः,
आग्निष्टोमिकः, यावक्रीतिकः, वासवदत्तिकः ।। अकल्पात् सूत्रात् । ६ । २।१२० । कल्पवर्जात परो यः सूत्रः तदन्ताद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकए स्यात् ।
वात्तिकरत्रिकः ।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १०
AAPAAR
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
अ-कल्यादिति किम् ?
सौत्रा, काल्पसौत्रः॥१२०॥ अधर्म-क्षत्र-त्रि-संसर्गाऽङ्गाद् विद्याया
।६।२।१२१ । धर्मादिवर्जात् परो यो विद्याशब्दः तदन्ता वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण् स्यात् ।
वायसविधिकः। अ-धर्मादेरिति किम् ? वैद्यः, धार्मविधः, क्षात्रविद्यः, विद्या,
सांसर्गविद्यः, आङ्गविद्यः ॥१२१॥ , याज्ञिकौक्थिक-लौकायितिकम्
।६।२। १२२ ।
वेत्यधीते वेत्यर्थे
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य इकणन्ता निपात्यन्ते।
याज्ञिकः, औकत्यिका, लौकायतिकः ॥ अनुब्राह्मणादिन् । ६।२। १२३ । अस्माद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इन् स्यात् ।
___ अनुब्राह्मणी ॥ १२३॥ शत-षष्टेः-पथ इकट् । ६ ।२।१२४। आभ्यां परो यः पन्थाः तदन्ताद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकट् स्यात् ।
शतपथिकी, षष्टिपथिकः ॥ १२४॥ पदोत्तरपदेभ्य इकः।६।२ । १२५। पदशब्द उत्तरपदं यस्य । तस्मात् पदात्
पदोत्तरपदाच्च वेत्त्यधीते वेत्यर्थे
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ]
इकः स्यात्,
पूर्वपदिकः, पदिकः, पदोत्तरपदिकः || १२५ || पद क्रम - शिक्षा-मीमांसा -साम्नोऽकः | ६ । २ | १२६ ॥
एभ्यो वेयधीते वेत्यर्थे
अकः स्यात् ।
पदकः, क्रमकः, शिक्षकः, मीमांसकः सामकः ॥ १२६ ॥
स-सर्वपूर्वात् लुप् | ६ | २ | १२७ ॥
स- पूर्वात् सर्व- पूर्वाच्च वेत्यधीते वेत्यथै
प्रत्ययस्य लुप् स्यात् ।
[ १०९
स- वार्त्तिकः, सर्ववेदः ॥ १२७ ॥
सङ्ख्याकात् सूत्रे | ६ | २ | १२८ |
सख्यायाः परो यः कः,
तदन्तात्
सूत्रार्थाद
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०]
[हैम-शासन वेत्त्यधीते वेत्यर्थे प्रत्ययस्य लुम् स्यात् ।
अष्टकाः पाणिनीयाः॥ १२८॥ प्रोक्तात् । ६।२।१२९ । प्रोक्तार्थप्रत्ययान्ताद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे प्रत्ययस्य लुप् स्यात् । गोत्रमेन प्रोक्तं गौतमम् ,
तद्वेत्त्यधीते वा गौतमः ॥१२९ ॥ वेदेन्ब्राह्यणमौव । ६।२ । १३० । प्रोक्तप्रत्ययान्तं वेदवाचि इन्नन्तं ब्राह्मणवाचि च अत्रैव
वेच्यतीते वेति विषये श्व
- प्रयुज्यते । कठेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा कठाः ताण्डयेन प्रोक्तं ब्राह्मणं विदन्त्यधीयते वा ताण्डिनः॥ तेन च्छन्ने रथे । ६ ।२।१३१॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्लोएम-लघुवृद्धिः ] तेनेति तृतीयान्तात् छन्नेऽर्थे
यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् । बस्त्रो रथः ॥ १३१ ॥
पाण्डुकम्बलाद् इन् | ६ | २ | १३२ ।
अस्मात् टान्तात् छन्ने रथे
[१९९
इन् स्यात् ।
पाण्डुकम्बली स्थः ॥ १३२ ॥ दृष्टे साम्नि नाम्नि | ६ | २ | १३३१
तेनेति टान्तात् दृष्टं सामेत्यर्थे यथाविहितं
प्रत्ययः स्यात्
संज्ञायाम् ।
क्रौञ्चं सम्म, काभ्रेयम् ॥१३३ ॥
गोत्राद् अ-कवत् । ६ । २ । १३४ । गोत्रवाचिनः टान्ताद्
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१.१२]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य दृष्टं सामेत्यर्थे अङ्क इव प्रत्ययः स्यात् ।
औपगवकं साम ॥ १३४ ॥ वामदेवाद् यः। ६ । २ । १३५। अस्मात् टान्ताद् दृष्टे साम्नि यः स्यात् ।
वामदेव्यं साम ॥ १३५ ॥ डिद् वाऽण् । ६ । २ । १३६ । दृष्टं साम इत्यर्थे __ अण् डिद्
वा स्यात् ।
__ औशनम्-औशनसम् ॥ १३६ ॥ वा जाते दिः। ६ । २। १३७ । जातेऽथे योऽणादिविहितः स उिद्
वा स्यात् ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
शातभिषा-शातभिषजः
__ द्विरिति किम् ? हैमवतः ॥१३०॥ तत्रोद्धृते पात्रोभ्यः । ६ । २ । १३८ । तत्रेति सप्तम्यन्तात् पात्रार्थाद्
उद्धतेऽर्थे
यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
शारावः ओदनः ॥ १३८ ॥ स्थण्डिलात् शेते व्रती। ६ । २ । १३९ । स्थण्डिलात् सप्तम्यन्तात् शेते व्रतीत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
स्थाण्डिलो भिक्षुः ॥ १३९ ॥ संस्कृते भक्ष्ये । ६।२।१४०। सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्ये यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् । ।
भ्राष्ट्रा अपूपाः ॥ १४ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य शूलोखाद् यः।६।२।१४१। आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां
संस्कृते भक्ष्ये ... यः स्यात् ।
शूल्यम् , उख्यं मांसम् ॥१४१॥ क्षीरादेयम् । ६।२।१४२ । क्षीरात् सप्तम्यन्तात् . संस्कृते भक्ष्ये । ' एयण स्यात् ।
क्षैरेयी यवागः ॥१४२ ॥ दन इकण् । ६।२।१४३ । दध्नः सप्तम्यन्ताव संस्कृते भक्ष्ये इकण स्यात् ।
दाधिकम् ।। १४३ ॥ वोदश्वितः।६।२।१४४॥ अस्मात् सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्येऽर्थे
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेवपक्ष-लघुवृत्तिः ]
[११५ इकण् वा स्यात् ।
औदश्वित्कम् औदश्वितम् ॥ १४४ ॥ क्वचित् । ६ ।२।१४५। अपत्यादिभ्यःऽअन्यत्रार्थे क्वचिद् यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
चाक्षुषं रूपम् , आश्वो रथः ॥१४५॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां
सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ
षष्ठस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः
समाप्तः
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६]
शेषे । ६ । ३ । १ । अपत्यादिभ्योऽन्यस्मिन् प्राग्जितीयेऽर्थे
अर्हम् ॥ तृतीयः पादः ॥
इतोऽनुक्रम्यमाणं वेदितव्यम् ॥ १ ॥
[ हैम-शब्दानुशासनस्य -
नद्यादेरेयण् | ६ | ३ | २।
।
एभ्यः
प्राग्जितीये शेषेऽर्थे
एयण् स्यात् । नादेयः, वानेयः ।
शेषे इत्येव ? समूहे नादिकम् ॥२॥
राष्ट्राद् इयः । ६ । ३ । ३ ।
राष्ट्रशब्दात् शेषे प्राग्जितीयेऽर्थे
शेषेऽथे
इयः स्यात् । राष्ट्रियः ॥ ३ ॥
दूराद् एत्यः । ६ । ३ । ४
दूरात्
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[११७ एत्यः स्यात् ।
दूरेत्यः ॥ ४॥ उत्तराद् आह । ६।३।५। उत्तर-शब्दात् शेषेऽर्थे आहब् स्यात् ।
औत्तराहः ॥५॥ पारावाराद् ईनः। ६ । ३ । ६ । पारावारशब्दात् शेषेऽर्थे ईनः स्यात् ।
पारावारीणः ॥ ६॥ व्यस्त-व्यत्यस्तात् । ६ । ३ । ७। पारावारात् शेषे ईनः स्यात् ।
पारीणः, अवारीणः, अवारपारीणः ॥७॥ घु-प्राग्-अपार उदक्-प्रतीचो यः।६।३।८।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य दिवशब्दात् प्राच-अपाच-उदच प्रत्यच् इत्येतेभ्यश्च अव्ययाऽनव्ययेभ्यः शेषेऽर्थे
यः स्यात् । दिव्यम् , प्राच्यम् , अपाच्यम् ,
उदीच्यम् , प्रतीच्यम् ॥ ८॥ ग्रामाद् ईनञ् च । ६।३।९। ग्रामात्
शेषेऽथे
ईन यश्च स्यात् ।
ग्रामीणः, ग्राम्यः ।। कत्र्यादेश्चैयकञ् । ६ । ३ । १० । कन्यादिभ्यो ग्रामात् च शेषे
एयकञ् स्यात् । ... कात्रेयक, पौष्करेयकः ग्रामेयकः ।।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
[११९
कुण्ड्यादिभ्यो लुक् च । ६ । ३ । ११ ।
कुण्ड्यादिभ्यः शेषेऽर्थे
एयकञ् स्यात् तद्योगे च यो लुक् । कौण्डेयकः, कौणेयकः ॥। ११ ॥
कुल-कुक्षि- प्रीवाद श्वाऽस्यलङ्कारे
एभ्यः शेषेऽथे
यथासङ्ख्यं
| ६ | ३ | १२ |
शेषेऽथे
एयकञ् स्यात् । कौलेयकः श्वा, कौक्षेयकोsसिः,
ग्रैवेयकोऽलङ्कारः ॥ १२ ॥
दक्षिणा - पश्चात्- पुरसस्त्यण् | ६ | ३ | १३ |
एभ्यः
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१२०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य त्यण स्याद् ।
दाक्षिणात्यः, पाश्चात्यः, पौरस्त्यः ॥ वह्नि-ऊर्दि-पर्दि-कापिश्याः टायनण्
।६। ३ । १४ । एभ्यः शेषेऽथे टायन स्यात् । वाहलायनः, और्दायनः पार्दायनः,
कापिशायनी द्राक्षा ॥ १४ ॥ रङ्कोः प्राणिनि वा । ६ । ३ । १५ । रङ्कुशब्दात् प्राणिनि विशिष्टे शेषेऽर्थे टायनण् वा स्यात् । राङ्कवायणः रावो गौः। कम्बलस्तु
रावः ॥ १५ ॥ क्वेहाऽमा-त्र-तसः त्यच् । ६।३।१६।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
[१२१ क्व-इह-अमा इत्येतेभ्यः त्र-तस्प्रत्ययान्तेभ्यश्च शेषेऽर्थे त्यच् स्यात् । क्वत्यः, इहत्या, अमात्यः,
तत्रत्यः कुतस्त्यः ॥१६॥ नेर्धवे । ६ । ३ । १७॥ निशब्दाद्
ध्रुवेऽर्थे
त्यच् स्यात् ।
नित्यं ध्रुवम् ॥ निसो गते । ६ । ३ । १८ । निमशब्दाद् गतेऽर्थे त्यच् स्यात् । निष्टयश्चण्डालः ॥ १८ ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य ऐषमस्-ह्यस्-श्वसो वा । ६ । ३ । १९ । एभ्यः शेषेऽर्थे त्यचू वा स्यात् । ऐपमस्त्यम्-ऐषमस्तनम् ।
ह्यस्त्यम्-ह्यस्तनम् ।
:. श्वस्त्यम्-श्वस्तनम् ॥ १९ ॥ कन्थाया इकण् । ६ । ३ । २०। . कन्था ग्रामविशेषः। कन्थाशब्दात शेषेऽर्थे इकण् स्यात् ।
कान्थिकः ॥ २०॥ वर्णावकञ् । ६ । ३ । २१ । वर्णदेशे या कन्था
ततः
शेषेऽथे
अकञ् स्यात् ।
कान्थकः ॥२१॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१२३ रूप्योत्तरपदाऽरण्यात् णः। ६ । ३ । २२। रूप्योत्तरपदाद् अरण्याच्च शेषेऽर्थे णः स्यात् ।
वार्करूप्यः,
____ आरण्याः सुमनसः ॥ २२ ॥ दिकपूर्वाद अ-नाम्नः।६।३। २३ । दिक्पूर्वपदात्
अ-नाम्नः अ-संज्ञाविषयात्
शेषेऽथे
णः स्यात् ।
। पौर्वशालः। अ-नाम्न इति किम ?
पूर्वकार्ष्णमृत्तिका ॥ २३॥ मद्राद । ६।३।२४। मद्रान्ताद् दिपर्वपदात्
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य शेषेऽर्थे अञ् स्यात् ।
पौर्वमद्री ॥२४॥ उदगग्रामाद् यकूलोम्नः। ६।३ । २५। उदग्ग्रामवाचिनो यकृल्लोमनशब्दात् शेषेऽथें अञ् स्यात् । याकुल्लोमः। उदग्नामादिति किम् ?
अन्यस्मादण्-याकृल्लोमनः ॥ गोष्ठी-तैकी-नैकेतीगोमती-शूरसेन-वाहीक
रोमक पटच्चरात् । ६ । ३ । २६ ।
शेषेऽर्थे
अञ् स्यात् । गौष्ठः, तैकः,
नैकेतः, गौमतः,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्मेपल सगुवृत्तिः]
[१५ शौरसेनः, वाहीका,
रौमका, पाटच्चरः ॥२६॥ शकलादेर्यत्रः। ६ । ३ । २७ ।
अस्माद्
यजन्तात् शेषेऽर्थे अञ् स्यात् ।
शाकलाः, काण्वाः ॥ २७॥ वृद्धेञः। ६।३।२८॥ वृद्धबन्तात् शेषेऽथे अञ् स्यात् दाक्षाः। वृद्धति किम् ?
सौतङ्गमीयः ॥२८॥ न द्विस्वरात् प्राग-भरतात् । ६।३।२९। प्राग्गोत्रार्थाद्
भरतगोत्रार्थात् में
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
-
१९६]
द्विस्वराद् वृद्धअन्तात्
অঙ্গ
न स्यात् । चैकीयाः, काशीयाः।
द्वि-स्वरादिति किम् ? पान्नागाराः ॥२९॥ भवतोरिकणीयसौ। ६।३।३०। भवत्-शब्दात् शेषेऽर्थे इकण्-ईयसौ स्याताम् ।
भावत्कम्,
__ भवदीयम् ॥ ३०॥ परजन-राज्ञोऽकीयः। ६।३। ३१ । एभ्यः
अ-कीयः स्यात् । परकीयः, जमकीयः,
राजकीयः ॥ ३१॥ दोरीयः । ६ । ३ । ३२॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२७.
३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] दुसंज्ञकात् शेषेऽथें ईयः स्यात् ।
देवदत्तीयः, तदीयः ॥ ३२॥ उष्णाऽऽदिभ्यः कालात् । ६।३। ३३ । उष्णादिपूर्वपदात् कालान्तात् शेषेऽथे ईयः स्यात् ।
उष्णकालीयम् ॥ ३३ ॥ व्यादिभ्यो णिकेकणौ । ६ । ३ । ३४ । एभ्यो यः काल: तदन्तात् शेषेऽर्थे णिक इकण् च स्यात्
वैकालिका, वैकालिकी,
___आनुकालिका, आनुकालिकी ॥ काश्यादेः । ६ । ३ । ३५ ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८ ] एभ्यो दुभ्यः शेषेऽर्थे
णिक - इकणौ स्याताम् । काशिका, काशिकी, चैदिका, चैदिकी ॥ ३५ ॥
वाहीकेषु ग्रामात् । ६ | ३ | ३६ |
एषु
ग्रामाद् दोः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
शेषेऽर्थे
णिक- इकणौ स्याताम् कारन्तपिका, कारन्तपिकी || ३६ ||
वोशीनरेषु | ६ | ३ | ३७ ॥
एषु
ग्रामार्थाद् दोः शेपेऽर्थ
णिकणौ: :
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२९
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
वा स्याताम् । ___ आहजालिका-आहजालिकी-आहजालीयः॥ वृजि-मद्राद् देशात् कः। ६ । ३ । ३८ ॥ वृजि-मद्रशब्दाभ्यां देशवाचिभ्यां शेषेऽर्थे कः स्यात् ।
वृजिकः, मद्रकः ॥ ३८ ॥ उवर्णाद् इकण । ६ । २।३९। उवर्णान्ताद् देशार्थात् शेषेऽर्थे इकण् स्यात् ।
शाबरजम्बुकः ॥ ३९ ॥ दोरेव प्राचः।६।३।४०। प्राग्देशार्थात् उवर्णान्ताद्
दोरेव .
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३.]
[हैम-शब्दानुशासनस्व
इकण् स्यात् ।
आषाढजम्मुकः ॥ ४० ॥ ईतोऽकञ् । ६।३। ४१। ईदन्तात् प्राग्देशार्थांद् दोः शेषे अकम् स्यात्।
काकन्दका ॥४१॥ रोपान्त्यात् । ६ । ३। ४२।। रोपान्त्यात्
प्राची
दोः
अकञ् स्यात् ।
पाटलिपुत्रकः ॥ ४२ ॥ प्रस्थ-पुरचहान्त-योपान्त्य-धन्वार्थात्
· । ६।३ । ४३।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[ १३१ प्रस्थ-पुर-चहान्तेभ्यः
योपान्त्याद् धन्वार्थाच्च देशवृत्तेर्दोः शेषेऽकञ् स्यात् । मालाप्रस्थकः, नान्दीपुरकः, पैलुबहकः,
साकाश्यकः, पारेधन्वकः ॥ ४३॥ राष्ट्रेभ्यः । ६।३।४४। राष्ट्राऽर्थेभ्यो दुभ्यः
शेषे
अकञ् स्यात् ।
अभिसारकः ॥४४॥ बहविषयेभ्यः। ६।३।४५। राष्ट्रेभ्यो बहुविषयेभ्यः
अकञ् स्यात् ।
आङ्गकः ॥४५॥ माऽऽदेः । ६ । ३ । ४६।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२ ]
अस्माद् देशवृत्तेः शेषे
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अकञ् स्यात् ।
समुद्राद् देशार्थात् शेषे
धौमकः, षाडण्डकः ॥ ४६ ॥
सौवीरेषु कूलात् । ६ । ३ । ४७ । सौवीरदेशार्थात्
कूलात् शेषे
अकञ् स्यात् । कौलकः ॥ ४७ ॥
समुद्रात नृ-नावोः । ६ । ३ । ४८ ।
अकञ् स्यात् नरि नावि चार्थे । सामुद्रको ना, सामुद्रिका नौः । सामुद्रत्मन्य ॥ १८ ॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः ]
[१३३ नगरात् कुत्सा-दाक्ष्ये । ६।३।४९। नगराद् देशार्थात् शेषे अकञ् स्यात् कुत्सायां दाक्ष्ये च गम्ये । चौरा हि नागरकाः,
दक्षा हि नागरकाः ॥४९॥ कच्छाऽग्निचक्त्र चर्कोत्तरपदात् ।६।३।५०। कच्छाद्युत्तरपदाद्
देशार्थात्
अकञ् स्यात् । भारुकच्छकः काण्ठाग्नकः,
ऐन्दुवक्त्रकः,बाहुवर्तकः ॥५०॥ अरण्यात् पश्न्यिायाऽध्यायेभ-नर
वि-हारे । ६ । ३।५१ । अरण्याद्
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४]
देशार्थात् पथ्यादौ
शेषे
आरण्यकः=
पन्थाः
न्यायः
अध्यायः
अकञ् स्यात् ।
अकञ्
इभो नरो
[ हैम
गोमये वा । ६ । ३ । ५२ । अरण्याद्देशात् शेषे गोमयेऽर्थे
वा स्यात् ।
विहारो वा ।। ५१ ।
आस्थ्यका गोमयाः, आरण्या वा ॥
कुरु- युगन्धराद् वा । ६ । ३ । ५३ । आभ्यां देशार्थाभ्यां
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
कोपर-लघुतिः
[१३५
অন্ধ वा स्यात् । कौरवकः कौरवः ।
यौगन्धरकः यौगन्धरः ॥ ५३॥ साल्वाद् गो-यवाग्वपत्तौ । ६।३।५४ । साल्वाद् देशार्थाद् गवि, यवाग्वां पत्तिवर्जे च मनुष्ये शेषेऽर्थे
अकञ् स्यात् । साल्वको गौः,
साल्विका यवान,
साल्वको ना ॥५४॥ कच्छाऽऽदे नृस्थे । ६।३॥ ५५॥ देशार्याद नरि नृस्थे च
शेषेऽर्थे
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ अकब् स्यात् ।
काच्छको ना, काच्छकमस्य स्मितम् ।। कोपान्त्यात् चाऽण । ६।३। ५६ । कोपान्त्यात् : कच्छादेव
देशार्थात्
शेषे
अण
स्यात् ।
आषिकः काच्छः, सैन्धवः ॥ ५६ ॥ गर्योत्तरपदाद् ईयः। ६ । ३। ५७ । अस्मात् देशार्थात्
ईयः स्यात् ।
" श्वाविद्गौयः॥ कटपूर्वात् प्राचः । ६।३।५८ ॥ कटपूर्वपदाद प्राग्देशार्थात् शेषे ईयः त्यात् ।
कटग्रामीयः ॥ ५८॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपण-लघुवृत्तिः]
[१३७ क-खोपान्त्य-कन्था-पलद-नगर-ग्राम
हृदोत्तर-पदाद् दोः । ६ । ३। ५९ । कोपान्त्यात् खोपान्त्यात् कन्थाधुत्तरपदाच देशार्थाद्
दोः
शेषेऽथे
ईयः स्यात् । आरीहणकीयः, कौटशिखीयः, दाक्षिकन्थीयः, दाक्षिपलदीयः, दाक्षिनगरीयः,
माहकिग्रामीयः, दाक्षिहृदीयः ॥ ५९॥ पर्वतात् । ६ । ३ । ६०। अस्माद् देशार्थात् शेषे ईयः स्यात् ।
पर्वतीयो राजा ॥६०॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैमन्शम्दानुशासनस्य अ-नरे का। ६ । ३ । ६१ । पर्वताद् देशार्थात् नृवर्जे ईयो वा स्यात् ।
पर्वतीयानि-पार्वतानि फलानि ॥६१ ॥ पर्ण-कृकणाद् भारद्वाजात् । ६।३। ६२। आभ्यां भारद्वाजदेशार्थाभ्यां शेषे ईयः स्यात् ।
पर्णीयः, कृकणीयः ॥ ६२॥ गहाऽऽदिभ्यः। ६।३। ६३ । एभ्यः यथासम्भवं देशार्थेभ्यः शेषे ईयः स्यात्
गहीयः, अन्तस्थीयः ॥६३॥ पृथिवीमध्याद मध्यमस्य । ६।३।६४)
३
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोग मुवृत्तिः] अस्मात् देशार्थात् शेषे ईयः स्यात् प्रकृतेश्च मध्यमादेशः।
मध्यमीयः ॥ ६४ ॥ निवासात् चरणेऽण् । ६।३ । ६५। पृथिवीमध्यात् निवासदेशार्थात् चरणे निवस्तरि
शेषेऽर्थे अण् स्यात् मध्यमश्वाऽस्य ।
माध्यमाश्चरणाः ॥६५॥ वेणुकाऽऽदिभ्य ईयण् । ६।३। ६६ ।
एभ्यः यथायोगं
देशार्थेभ्यः शेषेऽर्थे ईयण स्यात् । वैणुकीयः, वैत्रकीयः ॥६६॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ वा युष्मदस्मदोऽञ्-ईनौ युष्माकाऽस्माकं चाऽस्य,
एकत्वेतु तवक-ममकम् ।६।३।६७)
आभ्यां
शेषेऽर्थे
अञ्-ईनौ वा स्याताम्, तधोगे च यथासङ्ख्यं
- युष्माक-अस्माको एकार्थयोस्तु तवक-ममको। यौष्माकी-यौष्णाकीणः, आस्माकी-आस्माकीनः। युष्मदीयः-अस्मदीयः। तावकः-तावकीनः मामकः-मामकीनः।
त्वदीयः-मदीयः ॥ ६७ ॥ दीपादनुसमुद्रं ण्यः । ६।३। ६८। समुद्रसमीपे यो द्वीपः
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] तदर्थात् शेषेऽर्थे यः स्यात् द्वैप्यो ना, तद्वासो वा ॥ ६८ ॥
अर्द्धाद् यः । ६ । ३ । ६९ । अर्द्धशब्दात् शेषे यः स्यात् । अर्द्धयम् ॥ ६९ ॥
स-पूर्वाद् इण् । ६ । ३ । ७० । स- पूर्वपदाद् अर्द्धात्
शेषेऽर्थे इकण् स्यात् पौष्करार्द्धिकः ॥ ७० ॥
[ १४१
दिक्पूर्वात् तौ । ६ । ३ । ७१ । दिक्पूर्वपदात्
शेषेऽथे य- इकणौ स्याताम् । पूर्वार्ध्यम्, पौर्वाद्धिकम् ॥ ७१ ॥ ग्राम - राष्ट्रांशाद अण- इकणौ |६|३|७२१
ग्राम - राष्ट्रयोः
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य भागार्थात् अर्द्धाद् दिक्पूर्वाद शेषे
अणिकणौ स्याताम् । ग्रामस्य राष्ट्रस्य वा-पौर्वादः पौर्वादिकः ॥ पराऽवराऽधमोत्तमादेर्यः । ६।३।७३ । परादिपूर्वात् अझैत् शेषेऽर्थे यः स्यात् । पराय॑म् , अवराय॑म्
अधमाध्यम् उत्तमाय॑म् ।। ७३॥ अमोऽन्ताऽवोऽधसः। ६ । ३ । ७४ । अन्तादेः शेषेऽर्थे अमः स्यात् ।
अन्तमा, अवमः, अधम ।। ७४ ॥ पश्चादाचन्ताग्राद् इमः । ६।३ । ७५ ।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुकृत्तिः]
[१४३ शेषेऽथे इम: स्यात् । पश्चिमः, आदिमः,
अन्तिमः, अग्रिमः ॥ ७५ ॥ मध्यात् मः। ६ । ३ । ७६ । मध्यशब्दात् शेषेऽर्थे मः स्यात् ।
मध्ये जातो मध्यमः॥ मध्ये उत्कर्षाऽपकर्षयोरः। ६।३ । ७७। अनयोः मध्यार्थयोः मध्यात्
शेषेऽथे अः स्यात् । नात्युत्कृष्टो नात्यपकृष्टो-मध्यपरिणामो
· मध्यो विद्वान् ॥ ७७ ॥ अध्यात्माऽऽदिभ्य इकण् । ६ २ । ७८ ।
शेषेऽथे इकण स्यात् ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
३
१४४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य आध्यात्मिकम् ,
आधिदैविकम् ॥ ७८॥ समानपूर्व-लोकोत्तरपदात् । ६।३।७९। समानशब्दपूर्वपदेभ्यो लोकशब्दोत्तरपदेभ्यश्च
शेषेऽर्थे इकण स्यात् ।
___सामानग्रामिकः ऐहलौकिकः ॥ ७९ ॥ वर्ण-कालेभ्यः। ६ । ३ । ८० । वर्षायाः कालविशेषार्थाच्च शेषेऽर्थे इकण् स्यात् ।
वार्षिकः, मासिकः ॥ ८ ॥ शरदः श्राद्ध कर्मणि । ६ । ३। ८१ । अस्मात् पितृकार्थे शेषेऽर्थे इकण स्यात् ।
शारदिकं श्राद्धम् ॥ ४॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः] नवा रोगाssa | ६ । ३ । ८२ ।
शरदः
रोगे आप
शेषेऽर्थे इक
वा स्यात् । शारदिकः-शारदः रोगः आतमो का ॥ ८२ ॥
मिशा प्रदोषात् । ६ । ३ । ८३ ।
अभ्यां
शेषेऽर्थे
इक
वा स्यात् । 'नैशिकः - नैशः ।
[
श्वसस्ताऽऽदिः । ६ । ३ । ८४ ।
श्वस:
कालार्थात् शेषेऽर्थे
प्रादोषिकः - प्रादोषः ॥ ८३ ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६]
[हैम-शब्दानुशासतस्त्र मदिरिकण वा स्यात् ।
शौवस्तिकः-वस्त्यः ॥ ८४ ॥ चिस्परुत्-परारेः नः।६।३१८५। एभ्यः शेषेऽयें
नो वा स्यात् ।। चिरत्नम्-चिरंतनम् , परुत्नम्-परुतनम्
परारित्नम्-परारितनम् ॥ ८५ ॥ पुरो नः।६।३।८६। पुराशब्दात् कालार्थात्
शेषेऽर्थे - नो वा स्यात् ।
पुराणम्-पुरातनम् ।। ८६ ॥ पूर्वाहणाऽपराहणात् तनट् । ६।३। ८७। आभ्यां शेषेऽर्थे
तनह वा स्यात् ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४७ .
सोपा-लघुवृत्तिः]
पूर्वाहणेतनः-पौर्वाह्निकः। अपराहणेतनः
आपराह्निकः ॥ ८७ ॥ सायं-चिरं-पाहूणे-प्रगेऽव्ययात् । ६।३।८८
सभ्यः ।
अव्ययात् च
कालार्थात
शेषेऽर्थे तन नित्यं स्यात् । सायंतनम् , चिरन्तनम् । पाहणेतनम् , प्रगेतनम् ,
दिवातनम् ॥ ८८॥ भ-ऋतु-सन्ध्याऽऽदेरण । ६ । ३ । ८९। मं नक्षत्रम् तदर्थाद्, ऋत्वर्थात् सन्ध्याऽऽदेश्च
कालार्थात्
६
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
शेषेऽर्थे अण् स्यात् । पा, प्रेम
सन्ध्या आमावास्यः | संवत्सरात् फल-पर्वणोः। ६।३।९०॥ अस्मात् फले पर्वणि च शेषेऽर्थे अण् स्यात् ।
सांवत्सरु-फलं पर्व वा ॥९०॥ हेमन्ताद् यो, तलुक् च ।६।३ । ९१॥ अस्मात शेफेय अण् वा स्यात् तद्योगे च तो वा लुक् ।
हैमनम्-हैमन्तम्-हैमन्तिकम् ॥९१॥ प्रावृष एण्यः ।६।३।९२ : अस्मात्
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृतिः ]
शेषेऽर्थे
एण्यः स्यात् । प्रावृषेण्यः ॥ ९२ ॥
स्थामाऽजिनान्तात् लुप् । ६ । ३ ।९३।
स्थामान्तात् अजिनान्ताच्च परस्य शैषिकस्य
एषु अ
लुप् स्यात् ।
अश्वत्थामा
सिंहाऽजिनः ॥ ९३ ॥
तत्र कृत- लब्ध-कीत सम्भूते । ६१३९५ ।
तत्र इति सप्तम्यन्तात्
यथायोगं
अपादयः
एवणादयश्च
[ २४९
बौघ्नः, औत्सः,
स्युः ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०]
बाह्यः, नादेयः, राष्ट्रियः ॥ ९४ ॥
कुशले | ६ । ३ । ९५ ।
सप्तम्यन्तात् कुशलेऽर्थे यथाविहितं
अण्- एयणादयः
स्युः ।
[ हैम
है सप्तम्यन्तात्
पथः
पथोऽकः । ६ । ३ । ९६ ।
कुशले
माथुरः, नादेयः ॥ ९५ ॥
अकः स्यात् । पथकः ।। ९६ ।।
कोऽश्मादेः । ६ । ३ ।९७ ॥
अस्मात् सप्तम्यन्तात्
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुत्तिः] कुशले कः स्यात् । अश्मकः,
अशनिकः ॥९७ ।। जाते । ६।३।९८। सप्तम्यन्तात् । जातेऽर्थे । यमविहितं अण्-एयणादयः स्युः। माथुरः, औत्सः, बाबः, नादेया
राष्ट्रियः ॥ ९॥ प्रावृष इकः। ६।३ । ९९ । अस्मात् सप्तम्यन्तात् .. जाते इका स्वात् ।
प्रावृषिकः।। ९९॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
andutove .
-
-
Roman
नाम्नि शरदोऽकञ् । ६ । ३३१००।
सतम्यन्तात्
जाते
अकबू स्यात् नाम्नि। शारदकाः दर्भाः। नाम्नीति किम
शारदं सरका१००॥ सिन्ध्वपकरास्कानी ।६।३।१०१। भाभ्यां सतम्यन्ताभ्या
कोऽण च स्यात् .. . नाम्नि। सिन्धुकः, सैन्धवः
अपकरका, भाकरः ॥१०॥ पूर्वाणाऽपराहूणाऽऽ-मन-पोषावस्क
मद अका।। ३ । १०२।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
Ramerama
सप्तम्यन्तेभ्यो जाते अक: नाम्नि स्यात् । पूर्वाह्नकः, अपसमा
प्रदोषक: अवस्करकः ॥१०॥ पथः पन्थ च । ६ । ३ । १०३ । पथः सप्तम्यन्तान् जाते अकः नाम्नि स्यात् तयोगे पन्थः।
पन्थकः ॥ १०३ ॥ अश्व वाऽमावास्यायाः। ६।३।१५४) अस्मात् सप्तम्वन्तात्
..
'
..
आ, अकश्व
नाम्नि वा स्वाद । अमावास्य:-अमावास्यकरमावास्यः॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
श्रविष्ठाषाढा ईयण च । ६ । ३ । १०९ ।
आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां जाते
ईयण् अश्च नाम्नि स्यात् । श्राविष्ठीयः - श्रविष्ठः
फल्गुन्याष्टः । ६ । ३ । १०६ ।
अस्मात्
सप्तम्यन्तात् जाते
आषाढीयः - अषाढः ॥ १०५ ॥
एभ्यः
टः नाम्नि स्यात् । फल्गुनः ॥ १०६ ॥
'बहुलाऽनुराधा - पुष्यार्थ- पुनर्वसु-हस्त-विशाखास्वातेर्लुप् । ६ । ३ | १०७ ॥
सप्तम्यन्तेभ्यः परस्य
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोप लघुवृत्तिः ] - जावेऽर्थे
लुप् स्यात् नाम्नि !
बहुल: अनुराधः, पुष्यः, पुनर्वसुः,
हस्तः, विशाखः, स्वातिः
=शिशुः ॥ १०७ ॥
चित्रा- रेवतो- रोहिण्याः स्त्रियाम ।६।३।२०८ ।
एभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः
भाडणः
जाते
स्त्रियां
नाम्नि
[444
लुप् स्यात । विमा-श्री
रेवती, रोहिणी गरी ) ॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुलमन्येभ्यः। ६।३११०९। अविष्ठादिन्यः अन्येभ्यो माऽर्थेभ्यः साम्यन्तेभ्यः भाऽण: पातेऽथे
नामिन स्यातू । अभिजित्-वामिजितः अश्वबुझ-मायुनः। क्वचिचित्यम् अश्विनः।
क्वचिन्न स्यात् , माषः ॥ १०९ ॥ स्थानान्त-गोशाल-खरशाळात
। । ३ । ११०। एभ्यः साम्यन्येलाय
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
को क्लिप
प्रत्ययस्य नाम्नि लुप स्यात् । गोस्थाना, मोनाली खरशाला
नियः ॥ ११ ॥ वत्सशालादा।६।३।१११ । अस्मात् सतम्याद जोत प्रत्ययस्य नाम्नि लुब् वा स्यात् ।
वत्सशाल:-वात्सवालः ॥१११॥ सोदर्य-समानोदयौँ । ६३॥ ११२ ।
एतौ जातेऽर्थे
यान्तौ निपात्यता: सोदया-समानका भात मी
.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८]
[हैम-शब्दानुशासास्य कालाद् देये ऋणे । ६ । ३ । ११३ । सप्तम्यन्तात् कालार्थाद देये ऋणेऽयें यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
मासिकं ऋणम् ॥ ११३ ॥ कलाप्यश्वत्थ-यवबुसोमाव्यासैषमसोऽकः
।६।३।११४।
एभ्यः
सप्तम्यन्तेभ्यः देये ऋणे अकः स्यात् । कलापकम् , अश्वत्थकम् यवबुसकम् , उमाव्यासकम् । ऐषमकं
=ऋणम् ॥ ११४॥ ग्रीष्माऽवस्समादलम् ।६।३।११५ ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोच-लघुवृत्तिः].
[१५९ आभ्यां कालार्थाभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां देये ऋणे अकञ् स्यात् ।
ग्रैष्मकम्-आवरसमकं ऋणम् ॥११५॥ संवत्सराऽऽग्रहायण्या इकण् च -
। ६ । ३ । ११६ । आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां देये ऋणे इकण् , अकञ् च स्यात् । सांवत्सरिकम्-सांवत्सरकं फलं पर्व वा,
आग्रहायणिकम्-आग्रहायणकम् ॥ साधु-पुष्यत्-पच्यमाने। ६ । ३ । ११७ । सप्तम्यन्तात् कालविशेषार्थाद्
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१]
सप्तम्यन्तात्
कालार्थात् उप्तेऽ
[ हैम-शब्दानुशास
हैमनं - हेमन्तम् अनुलेपनन्,
वासन्त्यः कुन्दलता;
उप्ते | ६ | ३ | ११८ ा
शारदाः शालकः ॥ ११७ ॥
अस्मात् सप्तम्यन्तात् उसे ये
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः ।
शारदा यवाः, हैमनाः ॥ ११८ ॥
आश्वयुज्या अकञ् | ६ | ३ | ११९ ।
अकव् स्यात्ः ।
११९ ॥
आश्वयुजका माषाः ॥ ग्रीष्म-वसन्ताद् वा । ६ । ३ । १२० । आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां उप्तेऽर्थे।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१६१
स्वोपश-लघुवृत्तिः] अकञ् वा स्यात् । प्रेष्मकम् प्रैष्मम्-सस्यम्
वासन्तकम् वासन्तम् व्याहरति मृगे । ६।३।१२१ । सप्तम्यन्तात् कालार्थाद् 'व्याहूरति मृगे' अर्थे यथाविहितम्
प्रत्ययः स्यात् । नैशिको नैशो वा शुगालः प्रादोषिकः प्रादोषो वा ।
मृग इति किम् ?
. वसन्ते व्याहरति कोकिलः ॥१२१॥ जयिनि च । ६ । ३। १२२ । सप्तम्यन्तात् कालार्थात् 'जयिनि' अर्थे यथाविहितम्
प्रत्ययः स्यात् ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
१६२]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य. निशा-भवम अध्ययनम-निशा. तत्र जयी नैशिकः, नैशः, प्रादोषिक प्रादोषः,
वार्षिकः ॥१२२॥ भवे । ६।३ । १२३ । सप्तम्यन्तात् 'भवे' अर्थ यथाविहितम् 'अण्-एयणादयः'
स्युः। स्रोघ्नः, औत्सः
नादेयः ग्राम्यः ॥१२३॥ दिगादि-देहांशात् यः। ६।३। १२४।. दिगादेः देहावयवार्थात् च . सप्तम्यन्तात् 'भवे' यः स्यात्।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ]
दिश्यः,
अप्सव्यः,
मूर्धन्यः
नाम्न्युदकात् । ६ । ३ । १२५ ।
उदकात्
सप्तम्यन्ताद् भवे ऽर्थे
यः स्यात्
उदक्या रजस्वला ॥ १२५॥
[ १६३
मध्याद दिन - या मोऽन्तश्च | ६ |३|१२६ |
मध्याद्
सप्तम्यन्ताद् ' भवे '
एते स्युः तद्योगे च
'मोन्तः ' । माध्यन्दिनाः, माध्यमः, मध्यमीयः ॥ १२६ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य जिह्वामूलाऽङ्गुलेश्चेयः। ६।३।१२७। आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां मध्याच्च भवे ईयः स्यात् ।
जिहामूलीयः, मध्यीयः ॥१२७॥ वर्गान्तात् । ६ । ३ १२८॥ अस्मात् सप्तम्यन्ताद् भवे ईयः स्यात् ।
कवर्गीयो वर्णः ॥१२॥ ईन-यो चाऽशब्दे । ६ । ३ । १२९ । वर्गान्तात्
सप्तम्यन्ताद्
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१६५
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
एतौ ईयश्च स्युः, न तु शब्दे । भरतवर्गीणः-भरतवर्यः।
शब्दे तु
___ कवर्गीयः ॥१२९॥ दृति-कुक्षि-कलशि-वस्त्यहेरेयण
।६।३।१३०। एभ्यः
सप्तम्यन्तेभ्यो
एयण् स्यात् । दातय जलम् ,
कौक्षेयो व्याधिः, कालशेयं तक्रम् ,
वास्तेयं पुरीषम् ,
__ आहेयं विषम् ॥१३०॥ आस्तेयम् । ६।३। १३१ । अस्तेः धन विद्यमानार्थात्
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य तत्र भवे एयण् स्यात् , अमृजो वा अस्त्यादेशश्च ।
आस्तेयम् ।।१३१॥ ग्रीवातोऽण् च । ६ । ३ । १३२ । अतो भवे अण्-एयणौ स्याताम् ।
ग्रेवम् , ग्रैवेयम् ॥१३२॥ चतुर्मासात् नाम्नि । ६ । ३ । १३३ ॥ अस्मात् तत्र भवे अण् स्यात् , नाम्नि । चातुर्मासी
आषाढयादिपौर्णमासी ॥१३३॥ यज्ञे ज्यः । ६।३ । १३४। चतुर्मासात्
ता भवे
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
-[१६७
यज्ञ
व्यः स्यात् ।
चातुर्मास्या यज्ञाः ॥१३४॥ गम्भीर-पञ्चजन-बहिष्-देवात्
तत्र भदे
१
३
व्यः स्यात् । गाम्भीर्यः, पाञ्चजन्यः,
बाह्यः, दैव्यः ॥१३५॥ परिमुखाऽऽदेख्यकीभावात्। ६।३।१३६ । अस्मात् तत्र भवे व्यः स्यात् । पारिमुख्यः
पारिहनव्यः ॥१३६॥ अन्तःपूर्वाद् इकण् । ६ ।३। १३७। अन्तः पूर्वपदात्
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अव्ययीभावात् तत्र भवे
इकण् स्यात् ।
__ आन्तरगारिकः ॥१३७॥ पर्यनोमात् । ६।३ । १३८ । आभ्यां परो
यो ग्राम:,
तदन्तात् अव्ययीभावात्
भवे . इकण स्यात् ।
पारिग्रामिका, आनुग्रामिकः ॥१३८॥ उपात् जानु नीवि-कर्णात् प्रायेण
।६।३। १३९। उपाद् ये जान्वादयः तदन्तात्
अव्ययीभावात्
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
इकण् स्यात् ।
प्रायेण तत्र भवे । औपजानुका सेवकः, औपनीविकं ग्रीवादाम,
औपकणिकः सूचकः ॥१३९॥ रूढावन्तःपुराद् इकः । ६।३।१४०। अस्मात् तत्र भवे इकः स्यात् , रूढौ गम्यायाम् । अन्तःपुरिका।
रूढौ इति किम् ?
__आन्तःपुरः ॥१४०॥ कर्ण-ललाटात् कल ।६।३ । १४१। आभ्यां
तत्र भवे
कलू स्यात् ,
तदन्तस्य रूढौ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
[हैम-शब्दानुशासनस्य कणिका कर्णाऽऽभरणम्
ललाटिका-ललाटमण्डनम् ॥१४॥ तस्य व्याख्याने च ग्रन्थात्
।६।३। १४२॥ तस्येति षष्ठयन्ताद् व्याख्यानेऽर्थे,
सप्तम्यन्ताच्च
भवे
ग्रन्थार्थाद् यथाविहितं
प्रत्यय: स्यात् । कार्तम्-प्रातिपदिकीयं
व्याख्यानं भवं वा ॥१४२॥ प्रायो बहुस्वराद् इकण् । ६।३। १४३ ॥ बहुस्वराद् ग्रन्थार्थात् तस्य व्याख्याने तत्र भवे च
प्राय इकण स्यात् ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
mhenger
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
षात्व-पत्विकम् । प्रायोग्रहणात्
सांहितम् ॥१४३॥ ऋच्-ऋद्-द्विस्वर-यागेभ्यः। ६।३ । १४४॥ ऋचन्ताद् ऋदन्ताद् द्विस्वराद्
यागार्येभ्यश्च
ग्रन्थवृत्तिभ्यः
तस्य व्याख्याने
तत्र भवे च
. इकण् स्यात् । आर्चिकम् , चातु)तकम्
आशिकम् राजसूयिकम् ॥१४॥ ऋषेरध्याये । ६ । ३ । १४५।. ऋष्यांद्
ग्रन्थवृत्तेः
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२]
तस्य व्याख्याने
तत्र भवे च अध्याये
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
इकण स्यात् । वाशिष्ठिकोऽध्यायः ।
अध्याय इति किम् ? वाशिष्ठी ऋ || १४५ ॥ पुरोडाश-पौरोडाशाद् इकेकटौ
आभ्यां ग्रन्थार्थाभ्यां तस्य व्याख्याने
तत्र भवे
ग्रन्थार्थात्
| ६ | ३ | १४६ |
इकू इकट् च स्यात् । पुरोडाशिका पुरोडाशिकी पौरोडाशिका पौरोडाशिकी ||
-छन्दसो यः । ६ । ३ । १४७ ।
अस्माद्
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१७३. तस्य व्याख्याने तत्र भवे च यः स्यात् ।
छन्दस्यः ॥१४७॥ शिक्षाऽऽदेश्चाण् । ६।३।१४८ । एभ्यो ग्रन्थार्थेभ्यः छन्दसश्च तस्य व्याख्याने तत्र भवे च अण् स्यात् ।
शैक्षः, आर्गयनः, छान्दसः॥ तत आगते । ६ । ३ । १४९ ॥ तत इति पञ्चम्यन्ताद् आगतेऽर्थे यथाविहितं अण् एयणादयः स्युः। सौनः, गव्यः
नादेयः, प्राम्यः ॥१४९॥ विद्या-योनिसम्बन्धादकत्र ।३।१५०।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४]
विद्या योनिकृतश्च सम्बन्धो येषां तदर्थात्
पञ्चम्यन्तात् आगतेऽथे
अकञ् स्यात् । आचार्यकम् पैतामहकम् ॥१५०॥
पितुर्यो वा । ६ । ३ । १५१ ।
|
पितुः
योनिसम्बन्धाऽर्थात् पञ्चम्यन्तादागते
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
यो वा स्यात् । पित्र्यम्-पैतृकम् ॥१५१।।
ऋत इकणू । ६ । ३ | १५२ |
ऋदन्ताद्
विद्यायोनिसम्बन्धार्यात् तत आगते
इकण स्यात् ।
X
कम्, मारकम् ॥१५२॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ- लघुवृत्तिः ]
आयस्थानात् । ६ | ३ | १५३ । स्वामियो भागो यत्रोत्पद्यते तदर्थात् तत आगते
इकण् स्यात् । आतरिकम् ॥१५३॥ शुण्डिकाऽऽदेरण | ६ | ३ | १५४ ।
एभ्यः aa आग
अणू स्यात् । शौण्डिकम् औदपानम् ॥१५४॥ गोत्रादङ्कवत् | ६ | ३ | ११५ | गोत्रार्थात् तत आगते
अङ्के इव प्रत्ययः स्यात् । वैदम्', औपगवकम् ॥१५५॥
[ १७५
"
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
नृ-हेतुभ्यो रूप्य मयटौ वा | ६ | ३ | १५६ ॥
पुमर्थाद्
हेत्वर्थाच्च
तत आग
एतौ वा स्याताम् । चैत्ररूप्यम्, चैत्रमयम्, चैत्रीयम् । समरूप्यम्, सममयम्, समीयम् ॥ १५६ ॥
प्रभवति । ६ । २ । १५७ |
पश्चम्यन्तात् प्रागुपलभ्ये
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः ।
हैमवती गङ्गा ॥ १५७ ॥
वैडूर्यः । ६ । ३ । १५८ । विडूरात् ततः प्रभवति
व्यः स्यात् ।
वैडूर्यो मणिः || १५८ || त्यदादेर्मयुद् ।। ।। १५१ ।
'
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
[१७७ एभ्यः ततः प्रभवति
मयट् स्यात् । . तन्मयम् , भवन्मयी ॥१५९॥ तस्येदम् । ६ । ३ । १६० । तस्येति षष्ठयन्ताद् इदम् इत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। माथुरम् , दैत्यम् कालेयम् , नादेयम् ,
पारीणः भानवीयः ॥१६॥ इल-सीराद् इकण् । ६ । ३ । १६१ ।
आभ्यां ___ तस्य इदम्-अर्थे
इकण् स्यात् ।
हालिकम् , सैरिकम् ॥१६॥ समिध आधाने टेन्यण् । ६ । ३ । १६२ ।
समिधः १२ ..
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ तस्येदं आधानमित्यर्थे टेन्यण् स्यात् ।
सामिधेन्यो मन्त्रः ॥१२॥ विवाहे द्वन्द्वाद् अकल् । ६।३ । १६३।
तस्येदं अर्थे विवाहे
अकल् स्यात् ।
__ अत्रि-भरद्वाजिका ॥१६३॥ मदेवासुराऽऽदिभ्यो वैरे। ६।३। १६४। देवामुरादिवर्जाद् द्वन्द्वात् तस्य इदं अर्थे
अकलू स्यात् । बाभ्रव-शालकायनिका । अ- देवादीति किम् ?
दैवाऽमुरम् , राक्षोऽसुरम् ॥ नटात् नृत्ते ध्यः । ६ । ३ । १६५। ..
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१७९
नटात्
तस्य इदं अर्थ
नत्ते
व्यः स्यात् ।
नाटयम् ॥१६५॥ छन्दोगौक्थिक-याज्ञिकवचाच्च धर्माऽऽम्नाय-संघे । ६ । ३ । १६६ ।
एभ्यो
नटाच्च __तस्य इदम्-अर्थे
धर्माऽऽदो
व्यः स्यात् । छान्दोग्यं धर्मादि, ओक्त्यिक्यम् याज्ञिक्यम्
बावृच्यम् , नाटयम् ॥ १६६ ॥ आथर्वणिकाद् अण्, इकलुक् च ।६।३।१६७ मस्मात् तस्य इदम्-अर्थे
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८० ]
धर्मादौ
अण् स्यात्,
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
इकलुक् च । आथर्वणः ॥ १६७ ॥
चरणादकञ् । ६ । ३ । १६८ । चरणः कठादिः । तदर्थात् तस्य इदम् - अर्थे धर्मादौ अकञ् स्यात् । काठको धर्मादिः,
चारककः ।। १६८ ॥
गोत्राद् अदण्डमाणव - शिष्ये | ६ | ३ | १६९ |
गोत्रार्थात् तस्य इदम्-अर्थे
दण्डमाण व शिष्यवर्जे अकव् स्यात् ।
औपगवकम् । अदण्डेत्यादीति किम् ?
काण्वा दण्डमाणवाः शिष्याः वा ॥
श्वतिकाऽऽदेरीयः । ६ । ३ । १७० ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[१८१
गोत्राऽथे भ्यः तस्य इदं अर्थे ईयः स्यात् ।
रेवतिकीयाः शिष्याः,
___ गौरग्रीवीयं शकटम् ॥ १७० ॥ कौपिञ्जल-हास्तिपदादण् ।६।३।१७१। आभ्यां गोत्रार्थाभ्यां तस्य इदं इत्यर्थे अण् स्यात् । कौपिञ्जलाः शिष्याः,
हास्तिपदाः ॥ १७१ ॥ सङ्घ-घोषाऽङ्क लक्षणेऽञ्-यञ्-इत्रः
।६।३।१७२। एतदन्तात् गोत्रार्थात् तस्य इदं अर्थे सङ्घादौ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अण् स्यात् । बैदः सङ्घादिः, बैंदं लक्षणम्,
एवं-गार्गः, गार्गम् , दाक्षः,-दाक्षम् ।। शाकलादकञ् च । ६ । ३ । १७३ । अस्मात् तस्य इदं अर्थे सवादौ अकञ् अण् च स्यात् । शाकलकः-शाकलः सङ्घादिः,
शाकलकम्-शाकलं लक्षणम् ॥ १७३ ।। गृहेऽग्नीधोरण धश्च । ६।३ । १७४। अग्नीधः तस्य इदं अर्थे
रण स्यात् धश्च ।
आग्नीध्रम् ॥ १७४ ॥ रथात् साऽऽदेश्च वोगे । ६।३।१७५॥ रथात् केवलात्
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] स-पूर्वाच्च तस्य इदं अर्थे
रथस्य वोढरि
__ अङ्गे एव च प्रत्ययः स्यात् । रथ्योऽश्वर, रथ्यं चक्रम् , द्विरथोऽश्वः,
आश्वरथं चक्रम् ॥ १७५ ॥ यः । ६।३। १७६ । रथात् केवलात् सादेश्व तस्य इदं अर्थे .
यः स्यात् ।
__रथ्या, द्विरथ्यः ॥ १७६ ।। पत्रपूर्वादऽञ्। ६ । ३ । १७७ । वाहनपूर्वाद् रथात् तस्य इदं अर्थे भञ् स्यात् ।
आश्वरयं चक्रम् ॥ १७७ ॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४]
वाहनात् । ६ । ३ । १७८ | बाहनार्थात्
तस्य इदं अर्थे अञ् स्यात् । औष्ट्रो रथः, हास्तः ।। १७८ ।।
वाह्य-पथ्युपकरणे | ६ | ३ | १७९ ।
वाहनादुक्तः प्रत्ययो
वाह्यादौ एव स्यात् । आश्वो रथः पन्था वा,
यः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
आश्वं पल्ययनम्
आश्वी कशा ।
अश्वानां घासः ॥ १७९ ॥
वहेः तुरिश्चाऽऽदिः | ६ | ३ | १८० ।
वहेः
वृशब्द:
अन्यत्र तु बाक्यमेव,
तदन्तात्
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८५
-
-
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] तस्य इदं अर्थे अब् स्यात् , तुः आदिः इश्च ।
सांवहित्रम् ॥ १८० ॥ तेन प्रोक्ते । ६ । ३ । १८१ । तेनेति दान्तात्
प्रोक्ते
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। भाद्रबाहवं शास्त्रम्, पाणिनीयम् ,
बाईस्पत्यम् ॥ १८१ ॥ मौदाऽऽदिभ्यः । ६।३ । १८२ । एभ्यः तेन प्रोक्ते यथाविहितं अणू स्यात् । मौदेन प्रोक्तं वेद विदन्ति अधीयते वा मौदा,
पैष्पलादाः॥ १८२ ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य कठादिभ्यो वेदे लुप् । ६ । ३ । १८३ । एभ्यः प्रोक्ते
वेदे
प्रत्ययस्य लुप् स्यात् । कठाः ,
चरकाः ॥ १८३ ॥ तित्तिस्विरतन्तु-खण्डिकोखाद् ईयण
। ६ । ३ । १८४। एभ्यः
तेन प्रोक्ते
वेदे
ईयण् स्यात् । तैत्तिरीयाः, वारतन्तवीयाः,
खाण्डिकीयाः, ' ' औखीयाः॥१८४॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१८७ छगलिनो णेयिन् । ६ । ३। १८५।। तेन प्रोक्ते
णेयिन् स्यात् ।
छागलेयिनः ॥ १८५॥ शौनकाऽऽदिभ्यो णिन् । ६ । ३ । १८६ । तेन प्रोक्ते
णिन् स्यात् । शौनकिना,
शाहरविणः ॥ १८६ ॥ पुराणे कल्पे । ६ । ३ । १८७। टान्तात् प्रोक्ते पुराणे कल्पे गिन् स्यात् ।
पैङ्गी कल्पः ॥ १८७ ॥ काश्यप-कौशिकाद् वेदवच्च
.. । ६ । ३ । १८८॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८]
आभ्यां : तेन प्रोक्ते पुराणे कल्पे णिन् स्यात् वेदवच्च कार्यमस्मिन् ।
काश्यपिनः, कौशिकिनः, काश्यपको
आभ्यां तेन प्रोक्ते
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
धर्मः ॥ १८८ ॥
शिलालि पाराशर्यात् नट- भिक्षुसूत्रे । ६ । ३ । १८९ ।
यथासङ्ख्यं
नट्सूत्रे
भिक्षुसूत्रे च
णिम् स्यात् वेदवच्च कार्यमस्मिन् ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ- लघुवृत्तिः ]
शैलालिनो नटाः, पाराशरिणो भिक्षवः ॥ १८९ ॥ कृशाश्व- कर्मन्दाद् इन् । ६ । ३ । १९० ॥
आभ्यां
तेन प्राक्ते
यथासङ्ख्यं नटसूत्रे भिक्षुसूत्रे च
इन् स्यात्
वेदवच्च कार्यमस्मिन् । कृशाश्विनो नटाः कर्मन्दिनो भिक्षवः ॥ १९० ॥
उपज्ञाते । ६ । ३ । १९१ ।
प्रागुपदेशाद् विना ज्ञाते
टान्ताद् यथाविहितं
[ १८९.
प्रत्ययः स्यात् ।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
पाणिनीयं शास्त्रम् ॥ १९१ ॥ कृते । ६ । ३ । १९२। टान्तात्
कृतेऽर्थे
यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। शेवो ग्रन्थः,
सिद्धसेनीयः स्तवः ॥ १९२ ॥ नाम्नि मक्षिकाऽऽदिभ्यः। ६।३। १९३ । एभ्यः टान्तेभ्यो यथाविहित कृते प्रत्ययः स्यात् । माक्षिकं मधु,
सारघम् ॥ १९३ ॥ कुलालाऽऽदेकञ्। ६ । ३ । १९४ । एभ्यः
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१९१ तेन कृते अकञ् स्यात्, नाम्नि । कौलालकं घटादि भाण्डम्
वाष्टकं शूर्पपिटकादि ॥ १९४॥ सर्वचर्मण ईन-ईनौ । ६ । ३। १९५। तेन कृते नाम्नि स्याताम् ।
सर्वचर्मीणः,
___सार्वचर्मीणः ॥ १९५ ॥ उरसो याऽणौ । ६ । ३ । १९६ । तेन कृते स्याताम् . नाम्नि ।
उरस्यः, औरसः ॥ १९६ ॥ छन्दस्यः। ६।३ । १९७ । छन्दसः
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्थ .
-
-
१९१] तेन कृते यो नाम्नि
निपात्यः ॥ १९७ ॥ अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे । ६ । ३ । १९८॥ द्वितीयान्ताद् अधिकृत्य कृते ग्रन्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् ।
भाद्रः ॥ १९८ ॥ ज्योतिषम् । ६।३ । १९९। ज्योतिषः अमः अधिकृत्य कृते ग्रन्थे अण,
वृद्धयभावश्च निपात्यः ॥ १९९ ॥ शिशुक्रन्दाऽऽदिभ्य ईयः।६।३। २००।
अमः
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] अधिकृत्य कृते ग्रन्थे
द्वन्द्वात् प्रायः | ६ | ३ | २०१ |
द्वन्द्वात् अमः अधिकृत्य कृते ग्रन्थे
ईयः स्यात् ।
शिशुक्रन्दीयः - यमसभीयो ग्रन्थः ॥
अमन्ताद् द्वारे
[ १९३
प्राय ईयः स्यात् । वाक्यपदीयम् । प्राय इति किम् ? देवासुरम् ॥ अभिनिष्क्रामति द्वारे । ६ । ३ । २०२ ।
१३
निर्गच्छत्यर्थे
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । माथुरम्, नादेयम् राष्ट्रिय द्वारम् ॥ २०२ ॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
गच्छति पथि दूते । ६ । ३ । २०३ |
अमन्तात् पथि दूते च गच्छति अर्थ
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । स्रौघ्नः पन्था दूतो वा
ग्राम्यः ॥ २०३ ॥
भजति । ६ । ३ । २०४ ।
अमो
भजत्यर्थे
यथोक्तं
प्रत्ययः स्यात् । स्रौघ्नः,
राष्ट्रियः ॥ २०४ ॥
महाराजाद् इण । ६ । २०५ ।
अतः
अम
भजति
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा लघुवृत्तिः]
[१९५ इकण स्यात् ।
माहाराजिकः ॥२०५॥ अचित्ताद् अदेशकालात् । ६ । ३ । २०६ । देश-कालर्ज
यद्
अचेतनं तदर्थाद् अमः भजति
इकण स्यात् । आपूपिकः । अ-चित्तादिति किम् ? देवदत्तः। अ-देशेत्यादि किम् ?
स्रौघ्नः, हैमनः ॥ २०६॥ वासुदेवाऽर्जुनाद् अकः । ६ । ३ । २०७। माभ्याम्
अमन्ताभ्यां
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६]
भजत्यर्थे
अकः स्यात् ।
वासुदेवकः, अर्जुनकः ॥ २०७॥ गोत्र-क्षत्रियेभ्योऽकञ् प्रायः | ६ | ३ | २०८ |
गोत्रार्थात् क्षत्रियार्थात् च अमन्ताद् भजति अकञ्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
प्रायः स्यात् ।
औपगवकः, नाकुलकः । प्रायः किम् ? पाणिनीयः ॥
सरूपाद् द्रेः सर्वे राष्ट्रवत् । ६ । ३ । २०९ ॥
राष्ट्र क्षत्रियार्थात्
स-रूपाद् यो द्रिरुक्तः
तदन्तस्य
अमः
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[१९७ भजत्यर्थे सर्व प्रकृतिः प्रत्ययश्च
राष्ट्रस्य इव स्यात् । वाज्य, माद, पाण्डयं वा भजति वृजिकः मद्रका पाण्डवकः। स-रूपादिति किम् ?
पौरवीयम् ॥ २०९ ॥ टस्तुल्यदिशि । ६ । ३ । २१० । ट इति तृतीयान्तात् तुल्यदिश्यर्थे यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् ।
सौदामनी विद्युत् ।। २१० ॥ तसिः । ६।३ । २११। दाऽन्तात् तुल्यदिक्के तसिः स्यात् ।
सुदामतो विद्युत् ॥ २११ ॥ यश्वोरसः।६।३१२१२ ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८]
[हैम-सब्दानुशासनस्व
अतः टाऽन्तात् तुल्यदिक्के य-तसी स्याताम् ।
उरस्यः, उरस्तः ।। २१२ ॥ सेर्निवासादस्य । ६ । ३ | २१३ । सेरिति प्रथमान्तात् निवासार्थाद अस्येति षष्ठयर्थे यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् ।
सौना, मादेयः ॥ २१३ ।। आभिजनात् । ६ । ३ । २१४ । आभिजना-पूर्वबान्धवाः । तन्निवासार्थात्
स्यन्तात्
षष्ठयथे
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । स्रौघ्नः, राष्ट्रियः ॥ २१४ ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्योपा-लघुवृत्तिः।
[१९९ शण्डिकाऽऽदेlः । ६ । ३ । २१५ । अस्मात् स्यन्ताद् आभिजननिवासार्थाद् अस्येत्यर्थे ण्यः स्यात् । शाण्डिक्यः,।
कौचवार्यः ॥ २१५ ॥ सिन्ध्वादेरञ् । ६।३ । २१६ । अस्मात् स्यन्ताद् आभिजननिवासार्थात्
षष्ठयर्थे अञ् स्यात् ।
__सैन्धवः, कर्णकः ॥ २१६ ॥ सलातुराद् ईयण् । ६ । ३ । २१७॥ अस्मात् स्यन्ताद् आभिजन-निवासार्थात् षष्ठयथे ईयण स्यात् । सालातुरीयः पाणिनिः ॥ २१७ ॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००]
[हैम-शब्दानुशासनस्य तूदी-वर्मत्या एयण् । ६ । ३ । २१८ । आभ्यां स्यन्ताभ्यां आभिजन-निवासार्थाभ्यां षष्ठयर्थे एयण् स्यात् ।
तौदेयः, वामतेयः ॥ २१८ ॥ गिरेरीयोऽस्त्राऽऽजीवे । ६ । ३ । २१९ । गिरियः आभिजनो निवासः, तदर्थात् स्यन्तात् षष्ठयर्थे अस्वाऽऽजीवे ईयः स्यात् ।
हृद्गोलीयः ॥ २१९॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्ती षष्ठस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अहम्'
॥ चतुर्थः पादः॥ इकण् । ६।४।१। आ-पादान्ताद् यद् अनुक्तं स्यात् तत्र अयम्
अधिकृतो ज्ञेयः॥ तेन जित-जयद्-दीव्य-खनत्सु। ६।४।२।
तेनेति
३
टाऽन्तात् एष्वर्थेषु इकण् स्यात् ।
आक्षिकम् , आक्षिकः, आधिकः ॥२॥ संस्कृते । ६ । ४।३। टाऽन्तात् संस्कृते इकण स्यात् ।
दाक्षिकम् , वैधिकम् ॥ ३॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य कुलत्थ-कोपान्त्यादण् । ६।४।४। कुलत्थात् कोपान्त्याच्च तेन संस्कृते अण् स्यात् ।
कौलत्थम् , तैत्तिडीकम् ॥ ४॥ संसृष्टे । ६ । ४।५। टाऽन्तात् संसृष्टेऽर्थे इकण् स्यात् ।
दाधिकम् ॥ ५॥ लवणादः। ६ । ४।६। अस्मात् तेन संसृष्टेऽर्थे अ: स्यात् ।
लवणः सूपः ॥ ६॥ चूर्ण-मुद्गाभ्यामिनणौ । ६ । ४।७।
आभ्यां
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपन-लघुत्तिः ]
[२०२ तेन संसृष्टे यथासङ्ख्यम् इन्-अणौ स्याताम् ।
चूनिनोऽपूपाः, मौद्गी यवागूः ॥ व्यञ्जनेभ्य उपसिक्ते । ६।४।८। व्यञ्जनं सूपादि
तदर्थात्
दान्तात् उपसिक्ले कण् स्यात् ।
तैलिकं शाकम् ॥ ८॥ तरति । ६।४।९। टान्तात्
तरत्यर्थे
इकण् स्यात् ।
औडुपिकः ॥९॥ नौ-द्विस्वराद् इकः । ६। ४ । १०॥ नावो
द्विस्वराच्च
-
-
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य टान्तात् तरत्यर्थे इकः स्यात् ।
नाविका, पाहुका ॥ १० ॥ चरति । ६।४।११। टान्तात् चरति इकण् स्यात् ।
हास्तिकः, दाधिकः ॥११॥ पाऽऽदेरिकट् । ६ । ४ । १२ । अस्मात् टान्तात् चरति इकट् स्यात् ।
पपिकी, अश्विकी ॥ पदिकः।६।४।१३। पादात् चरति
इकट् स्यात्,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपम-लघुवृत्तिः]
[२०५ पद् चाऽस्य ।
पदिकः ॥ १३॥ खगणाद् वा। ६ । ४ । १४ । यस्मात् चरति इकट् वा स्यात् ।
श्वगणिकी-श्वागणिकः ॥ १४ ॥ वेतनाऽऽदेर्जीवति । ६ । ४ । १५।। अस्मात् टान्तात् जीवति इकण् स्यात् ।
वैतनिकः, वाहिकः ॥ १५ ॥ व्यस्ताच्च क्रय-विक्रयाद इकः।६।४।१६। अस्मात्
समस्ताद्
तेन जीवति
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६]
[हैम-शब्दानुशासनस्त इक: स्यात् । क्रयविक्रयिका, ऋयिकः, विक्रषिकः ॥ १६ ॥ वस्नात् । ६।४ । १७ । वस्नात् तेन जीवति
इकः स्यात् । वस्निकः ॥ १७ ॥ आयुषात् ईयश्च । ६।४।१८। अस्माद तेन जीवति ईय इकश्च स्यात् ।
आयुषीयः, आयुधिकः ॥ १८ ॥ वाताद् ईन । ६।४।१९। वातात् तेन जीवति ईनञ् स्यात् ।
बातीनः वातीनाभार्यः॥ निवृत्तेऽक्ष द्यूताऽऽदेः । ६ ॥ १२० ।
अस्मात्
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्वोमा लघुवृत्तिः]
[२०७ टान्तात निते इकण् स्यात् । आक्षधुतिकम् जापाप्रहतिकम्
वैरम् ॥ २० ॥ भावाद् इमः। ६ । ४ । ११ । भावार्थात् तेन निवृत्ते
इम: स्यात् ।
___ पाकिमम् ॥ २१॥ याचिताऽपमित्यात् कण् । ६ । ४ । २२। आभ्यां तेन निवृत्त कण् स्यात् ।
याचित्तकम् , आपमित्यकम् ॥ २२ ॥ हरत्युत्सङ्गाऽऽदेः। ६ । ४ । २३ । अस्मात् टान्तात्
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८] हरति इकणु स्यात् । औत्सङ्गिकः औचुपिकः ॥ २३ ॥ भस्त्राऽऽदेरिकट् | ६ | ४ | २४ ।
।
अस्मात्
टान्ताद् हरति
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
इकट् स्यात् । भस्त्रिकी, भरटिकी ॥ २४ ॥
विवध - वीवधाद् वा । ६ । ४ । २५ ।
आभ्यां
तेन हरति
इकट् वा स्यात् । विवधिकी, वीafrat वैवधिकः ॥ २५ ॥ कुटिलिकाया अणू । ६ । ४ । २६ ।
अस्मात्
टानतद्
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२०९
हरति
अणू स्यात् । कौटिलिका
कारादिः ॥२६॥ ओजस्-सहोऽभ्मसो वर्त्तते । ६।४।२७। एभ्यः टान्तेभ्यो वर्तते इत्यर्थे इकण् स्यात् । औजसिकः
साहसिकः,
__भाम्भसिकः ॥ २७ ॥ तं प्रत्यनोलोमेप-कूलात् । ६।४।२८ । तद् इति द्वितीयान्तात् प्रति अनुपूर्वलोमन्-ईपकूलान्ताद् वर्तते इत्यर्थे
इकण् स्यात् । १४
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१.] प्रातिलोमिका, आनुलोभिकः, प्रातीपिका,
चीपिकः, प्राविनाविक
आनुकूलिकः ॥२८॥ परेर्मुख-पार्थ्यात् । ६ । ४ । २९ । परिपूर्व-मुखपार्थान्ताद् द्वितीयान्ताद् वर्तते इत्यर्थे
- पारिमुखिका, पारिपाखिकः ॥२९॥ रक्षदुञ्छतोः। ६ । ४।३०॥ द्वितीयान्तात् अनयोः इकण् स्यात् । नागरिका, बादरिकः ॥ ३०॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्बोप-लसवतिः] ___ [२११ पक्षि-मत्स्य-मृगार्थाद् घ्नति। ६ । ४।३१। पक्ष्याधर्थात्
द्वितीयान्ताद्
नत्यर्थे
इकण् स्यात् । पाक्षिकः, मात्स्यिकः,
मार्गिकः ॥३१॥ परिपन्थात् तिष्ठति ।।६।४ । ३२ । अस्माद
द्वितीयान्तात्
तिष्ठति घ्नति च इकण स्यात् ।
पारिपन्थिकश्चौरः॥३२॥ परिपथात् । ६ । ४ । ३३ । भस्माद् द्विवीयान्ताव
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
तिष्ठत्यर्थे
इकण स्यात् ।
पारिपथिकः ॥ ३३॥ अ-वृद्धग्रहणति गर्यो । ६।४।३४। द्वितीयान्ताद् वृद्धिवर्जात् निन्द्ये गृह्णति इकण् स्यात्,
द्वैगुणिकः ॥३४॥ कुसीदाद इकट् । ६।४।३५॥ अस्माद् द्वितीयान्तात् निन्द्ये गृह्णति इकट् स्यात् ।
कुसीदिकी ॥ ३५ ॥ दशैकादशाद् इकश्च । ६ । ४ । ३६ ॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१३ ]
अस्माद् द्वितीयान्तात् निन्द्ये गृह्णति
अर्थात्
अर्थ-पद-पदोत्तर- ललाम प्रतिकण्ठात्
पदात्
आर्थिकः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
इक इकट् च स्यात् दशैकादशिका दशैकादशिकी || ३६ ॥
पादिकः
पदशब्द उत्तरपदं यस्य तस्मात् ललाम प्रतिकण्ठाभ्यां च
द्वितीयान्ताभ्यां
गृहणति
पौर्वपदिकः
। ६ । ४ । ३७ ।
इकण् स्यात् ।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
लालामिकः
प्रातिकण्ठिकः || ३७ ॥
परदाराऽऽदिभ्यो गच्छति । ६ । ४ । ३८ ।
एभ्यो
द्वितीयान्तेभ्यो गच्छत्यर्थे
इकण् स्यात् । पारिदारिकः, गौरुदारिकः ।। ३८ ।।
प्रतिपथाद् इकश्च । ६ । ४ । ३९ ॥
अस्माद्
द्वितीयान्ताद् गच्छति
इक
इकण् च स्यात् ।
[2.१४
प्रतिपथिकः - प्रातिपथिकः ॥ ३९ ॥
माथोत्तरपद-पद-व्याक्रन्दाद् धावति
। ६ । ४ । ४० ।
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
२१५]
[हैम-शब्दानुशासनस्य माथ उत्तरपदं यस्य तस्मात् पद-व्याक्रन्दाभ्यां च द्वितीयान्ताभ्यां च धावत्यर्थे इकण् स्यात् । दाण्डमाथिकः, पादविकः,
आक्रन्दिकः ॥ ४०॥ पश्चात्यनुपदात् । ६।४।४१ । पश्चादाद् अनुपदाद् द्वितीयान्तात् बापति इकण् स्यात् ।
आनुपदिकः ॥ ४१॥ . सुस्नाताऽऽदिभ्यः पृच्छति। ६ । ४।४२। एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२१६ पृच्छत्यर्थे इकण् स्यात् । सौस्नातिकः
सौखरात्रिकः ॥ ४२ ॥ प्रभूताऽऽदिभ्यो ब्रुवति । ६ । ४ । ४३ । एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो
ब्रुवत्यर्थे
इकण् स्यात् ।
प्राभूतिकः
___ पार्याप्तिकः ॥ ४३ ॥ माशब्द इत्यादिभ्यः । ६ । ४।४४ ।
एभ्यो
जुवति
इकण् स्यात् । माशब्दिकः,
कार्यशन्दिकः ॥ ४४ ॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२१७ शाब्दिक-दादरिक-लालाटिक-कौक्कुटिकम्
।६। ४ । ४५।
इकणन्ताः निपात्यन्ते । शाब्दिको-वैयाकरणः, दार्दरिको-वादित्रकृत् लालाटिक:-प्रमत्तः सेवाकृत्
कौक्कटिको-भिक्षुः ॥४५॥ समूहार्थात् समवेते । ६ । ४ । ४६ । अस्माद् द्वितीयान्तात् समवेतेऽर्थे इकण् स्यात् ।
सामूहिकः
। सामाजिकः ॥ ४६ ॥ पर्षदो ण्यः। ६ । ४ । ४७ । अस्माद्
६
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८]
. [ हैम-शब्दानुशासनस्थ द्वितीयान्ताद समवेते
ण्यः स्यात् । पार्षद्यः ॥ ४७ ॥ सेनाया वा । ६ । ४ । ४८। अस्माद द्वितीयान्तात् समवेते ण्यो का स्यात्
सैन्यः, सैनिकः ॥४८॥ धर्माऽधर्मात् चरति । ६।४। ४९ । आभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां
चरत्यर्थे
इकण् स्यात् ।
धार्मिकः-आधर्मिकः ॥ ४९ ॥ षष्ठया धर्थे । ६ । ४ । ५० । षष्ठयन्ताद
धर्मादनपेते
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२१९
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः] ___
इकण् स्यात् ।
शौल्कशालिकम् ॥५०॥ ऋत्-नराऽऽदेरण् । ६ । ४ । ५१ ॥ ऋदन्ताद् नराऽऽदेश्च
षष्ठयन्ताद्
धम्ये
अण् स्यात् । नार, नरस्य धर्म्यम्
नार माहिषम् ॥ ५१ ॥ विभाजयितृ-विशसितुर्णि-इइलुक् च
।६। ४ । ५२। आभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां धम्ये अण् स्यात् , तधोगे विभाजयितुः
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य णिलुक् विशसितुश्च इङ्लुक् च ।
वैभाजित्रम् ,
__ वैशस्त्रम् ॥ ५२ ॥ अवक्रये । ६ । ४ । ५३ । षष्ठयन्तात् अवक्रये भाटकेऽथे इकण् स्यात् ।
आपणिकः ॥५३॥ तदस्य पण्यम् । ६।४ । ५४ । तदिति प्रथमान्ताद् विक्रेयार्थाद् अस्येति षष्ठयथे इकण् स्यात् तत्प्रथमान्तं
पण्यं चेत् ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
[२२१
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
आपूपिकः ॥ ५४॥ किशराऽऽदेरिकट् । ६ । ४ । ५५।
एभ्यः
तदस्य पण्यमिति विषये
इकट् स्यात् ।
किशरिकी .
.
__तगरिकः ॥ ५५॥ शलालुनो वा । ६ । ४ । ५६ । अस्मात् तदस्य पण्यमिति विषये इकट् वा स्यात् ।
शलालुकी-शालालुकी ॥ ५६ ॥ शिल्पम् । ६ । ४। ५७ । प्रथमान्तात् अस्येत्यर्थे इकण् स्यात् तत् शिल्पं चेत। नार्तिकः ।। ६७ ।।
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
R
AVI
v arPNAMITRA...mara..
...
..
.
.....
.
.
T
ara
मइडुक झोराद् बाम् । ६।४।५८ । आभ्यां तदस्य शिल्पमितिविषये अण वा स्यात् ।
माइड्कः-माड्डुकिकः।
___ झाझरः-झारिक ॥ ५८ ॥ शीलम् । ६।४। ५९। प्रथमान्ताद शीलार्थात्
षष्ठय]
इकण् स्यात् ।
आपूपिकः ॥ ५९॥ अङस्था-च्छत्राऽऽदेश् । ६।४।६०। बङन्तात् स्थः छत्राश्च तदस्य शीलं इतिविषये अण् स्यात् ।
आस्था, छायः सबसः ॥६०॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपण वृतिः]
en pa
तूष्णीकः । ६ । ४ । ६१ ।
तूष्णीमः तदस्य शीलमितिविषये
कः - मलुक् च स्यात् । तूष्णीकः ॥ ६१ ॥
प्रहरणम् । ६ । ४ । ६२ ।
प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे
इकण् स्यात् तत् प्रहरणं चेन् । आसिकः ॥ ६२ ॥
परश्वधाद्वाऽण् । ६ । ४ । ६३ ।
अस्मात्
तदस्य प्रहरणमितिविषये
अण् वा स्यात् ।
पारश्वधः - पारश्वषिकः ॥ ६३ ॥ शक्तिमतेः टीकम् । ६ । ४ । ६४ ।
[ २२३
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४ ]
आभ्यां
तदस्य
एभ्यः
प्रहरणमितिविषये टीकण् स्यात् । शाक्तीकी, याष्टीकी ॥ ६४ ॥
वेष्ट्यादिभ्यः | ६ | ४ | ६५ |
तदस्य प्रहरणमित्यर्थे
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
दीकण वा स्यात् । ऐष्टीकी - ऐष्टिकी ऐषीकः, ऐषिकः ॥ ६५ ॥
नास्तिकाऽऽस्तिक- दैष्टिकम् । ६ । ४ । ६६।
एते
तदस्येत्यर्थे
इकणन्ताः
निपात्यन्ते ।
नास्तिकः, आस्तिकः,
दैष्टिकः ॥ ६६ ॥
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२२५ वृत्तोऽपपाठोऽनुयोगे। ६ । ४ । ६७।। प्रथमान्तात्
षष्ठयथे
इकण् स्यात् , तत् चेत्
अनुयोगविषये
अपपाठः।
ऐकान्यिकः॥ ६७ ॥ बहुस्वरपूर्वाद् इकः। ६ । ४।६८। बहुस्वर पूर्वपदं यस्य तस्मात् प्रथमान्तात् षष्ठयर्थे
इकः स्यात्, तच्चेत परीक्षायां वृत्तः
अपपाठः। __एकादशान्यिकः ॥ ६८ ॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६]]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य भक्ष्यं हितमस्मै । ६ । ४ । ६९ । प्रथमान्ताद अस्मै इति चतुर्थ्यर्थे इकण् स्यात् तच्चे भक्ष्यं हितम् ।
आपूपिकः ॥ ६९ ॥ नियुक्तं दीयते । ६ । ४।७० । प्रथमान्ताद
चतुर्थ्यर्थे
इकण स्यात् तच्चेत् नियुक्त अव्यभिचारेण नित्यं वा दीयते ।
आग्रभोजनिकः ॥७॥ श्राणा-मांसौदनाद् को वा। ६।४।७१ । भाभ्यां
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
[२२७ तदस्मै नियुक्तं दीयते इतिविषये इकः प्रत्ययो वा स्यात् । श्राणिका श्राणिकी। मांसौदनिका
मांसौदनिकी ।। ७१॥ भक्तौदनादाणिकट । ६ । ४ । ७२ । आभ्यां यथासङ्ख्यं अण-इकटौ वा स्याताम् तदस्मै नियुक्तं दीयते इतिविषये । भाक्तः भाक्तिका
ओदनिकी औदनिकः॥ नवयज्ञाऽऽदयोऽस्मिन् वर्त्तन्ते ।६।४।७३। एभ्यः प्रथमान्तेभ्यो वर्त्तन्ते इत्युपाधिभ्यः
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अस्मिन्निति सप्तम्यर्थे इकण स्यात् । नावयज्ञिकः,
पाकयज्ञिकः ॥७३॥ तत्र नियुक्ते । ६ । ४ । ७४ । तत्रेति सप्तम्यन्ताद् नियुक्तेऽर्थे इकण् स्यात् ।
शौल्कशालिकः ॥ ७४ ॥ अगारान्ताद् इकः। ६ । ४ । ७५॥ अस्मात् तत्र नियुक्ते इकः स्यात् ।
देवागारिकः ॥ ७५ ॥ अदेश-कालादध्यायिनि । ६।४। ७६ । अध्ययनस्य यौ प्रतिषिद्धौ देशकालौ तदर्थात्
सप्तम्यन्ताद्
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
अध्यायिन्यर्थे
इकण् स्यात् । आशुचिकः सान्ध्यिकः ।। ७६ ॥
निकटादिषु वसति । ६ । ४ । ७७ ।
एभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो वसत्यर्थे
इकण् स्यात् 1 नैकटिकः- आरण्यको भिक्षुः,
वामूलिकः ॥ ७७ ॥
सतीर्थ्यः । ६ । ४ । ७८ । समानतीर्थात् तत्र वसत्यर्थे
यो निपात्यते,
[ २२९
समानस्य च स-भावः । सतीर्थ्यः ।। ७८ ।।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
२३० ]
प्रस्तार- संस्थान- तदन्त कठिनान्तेभ्यो व्यवहरति । ६ । ४ । ७९ ।
प्रस्तार - संस्थानाभ्यां तदन्तेभ्यः, कठिनान्ताच्च व्यवहरत्यर्थे
इकण् स्यात् ।
प्रास्तारिकः, सांस्थानिकः, कांस्यप्रस्तारिकः, गौसंस्थानिकः वांशकठिनिकः ॥ ७९ ॥ सङ्ख्याऽऽदेवार्हदलुचः । ६ । ४ । ८० |
अर्ह दर्थमभिव्याप्य या प्रकृतिः वक्ष्यते
तस्याः केवलायाः सङ्ख्यापूर्वायाश्च
वक्ष्यमाणः प्रत्ययः स्यात
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ]
इति ज्ञेयम्, न चेत् सा लुगन्ता ।
[ २३१
चान्द्रायणिकः, 'द्वैचन्द्रायणिकः । अ-लुच इति किम् ? द्विशूर्पेण क्रीतेन क्रीतं द्विशौर्षिकम् ॥ ८० ॥
गोदानाssदीनां ब्रह्मचर्ये । ६ । ४ । ८१ ।
एभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्यो ब्रह्मचर्ये ऽर्थे
इकण् स्यात् । गौदानिकम्, आदित्यव्रतिकम् ॥ ८१ ॥ चन्द्रायणं च चरति । ६ । ४ । ८२ ।
अस्माद् द्वितीयान्ताद् गोदानाऽऽदेव
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२]
[हैम-शब्दानुशासनस्व चरत्यर्थे इकण् स्यात् । चान्द्रायणिकः
गौदानिकः ॥ ८२॥ देवव्रताऽऽदीन डिन् । ६ । ४ । ८३।
एभ्यो
निर्देशादेव द्वितीयान्तेभ्यः
चरत्यर्थे
डिन् स्यात् ।
देवव्रती,
-
महाव्रती ॥ ८३॥ डकश्चाष्टाचत्वारिंशतं वर्षाणाम् ।६।४।०४। वर्षाणामष्टाचत्वारिंशतो द्वितीयान्तात् चरत्यर्थे डको डिन् च स्यात् । अष्टाचत्वारिंशकः,
अष्टाचत्वारिंशी ॥ ८४ ॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
[ २३३
चातुर्मास्यं तो यलुक् च | ६ | ४ | ८५ |
अस्माद्
द्वितीयान्तात् चरत्यर्थे
डक-डिनौ स्याताम्, य लुक् च ।
चातुर्मासकः, चातुर्मासी ॥ ८५ ॥
क्रोश-योजनपूर्वात् शताद् योजनाच्चाऽभिगमा । ६ । ४ । ८६ ।
क्रोश पूर्वाद् योजनपूर्वाच्च
शताद्
योजनाच्च
पञ्चम्यन्तात् अभिगमा
कौशशतिको मुनिः, यौनशतिकः
इकण् स्यात् ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४]
योजनिकः ॥ ८६ ॥
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
तद् यात्येभ्यः । ६ । ४ । ८७ ।
तदिति द्वितीयान्तेभ्यः
एभ्यः
क्रोशशत - योजनशत - योजनेभ्यः याति गच्छत्यर्थे
द्वितीयान्ताद् यात्यर्थे
इकण् स्यात् । कौशशतिकः,
यौजनशतिकः
यौनिको
दूतः ॥ ८७ ॥
पथ इकट् । ६ । ४ । ८८ ।
पथो
इकट् स्यात् । पथिकी ॥ ८८ ॥
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
.. [२३५ नित्यं णः पन्थश्च । ६।४। ८९ । पथो द्वितीयान्ताद् नित्यं यात्यर्थे णः स्यात् पन्थश्चास्य ।
पान्थः ॥ ८९॥ शकूत्तर-कान्ताराज-वारि-स्थल-जङ्गला
ऽऽदेस्तनाऽऽहते च । ६।४ । ९०। शंक्वादिपूर्वपदात् पथिन्-अन्तात् तेनेति तृतीयान्तात् आहृते-याति च अर्थे
इकण् स्यात् । शाङ्कुपथिकः औत्तरपथिकः, कान्तारपथिकः,
आजपथिकः,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६ ] वारिपथिकः, स्थालपथिकः, जाङ्गलपथिकः ।। ९० । स्थलाऽऽदेर्मधुक-मरिचेऽण् । ६ । ४ । ९१ ।
स्थलपूर्वपदात् पथिनन्तात् आहृते
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
आभ्यां
मधुके मरिचे चार्थे
अण् स्यात् । स्थालपथं
मधुकम् - मरिचं वा ॥ ९१ ॥
तुरायण-पारायणं यजमानाऽधीयाने
। ६ । ४ । ९२ ।
द्वितीयान्ताभ्यां यथासङ्ख्यं यजमाना - धीयानयोः इकणु स्यात् ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
तौरायणिकः,
पारायणिकः ॥ ९२ ॥
।
संशयं प्राप्ते ज्ञेये । ६ । ४ । ९३ । संशयमिति द्वितीयान्तात् प्राप्ते ज्ञेयेऽर्थे
एभ्यः
इकण् स्यात् ।
सांशयिकोऽर्थः ॥ ९३ ॥
तस्मै योगाऽऽदेः शक्ते । ६ । ४ । ९४ ।
तस्मै इति चतुर्थ्यन्तेभ्यः शक्तेऽर्थे
[२३७
इकण् स्यात् । यौगिकः, सान्तापिकः ॥ ९४ ॥
चतुर्थ्यन्ताभ्यां शक्तेऽर्थे
योग- कर्मभ्यां योक । ६ । ४ । ९५ ।
आभ्यां
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
uar-ema
२३८ ]..... [हैम-शब्दानुशासनस्य
यथासङ्ख्यं य-उकनौ स्याताम् ।
योग्यः, कामुकम् ॥ ९५॥ यज्ञानां दक्षिणायाम् । ६ । ४ । ९६ । एभ्यः षष्ठयन्तेभ्यो दक्षिणायामर्थे इकण् स्यात् ।
आग्निष्टोमिकी ॥९६ ॥ तेषु देये। ६ । ४ । ९७ । यज्ञार्थेभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो देयेऽर्थे इकण् स्यात् ।
• वाजपेयिकं भक्तम् ॥ ९७ ॥ काले कार्य च भववत् । ६ । ४ । ९८ । कालार्थात्
सप्तम्यन्ताद्
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
n.
TORamrahimamawraamerammar
स्वोपन लघुपतिः
[२३९ देये कायें च अर्थे भवे इव प्रत्ययाः स्युः। यथा वर्षासु भवं वार्षिकम् ,
तथा कार्य देयं च ॥९८॥ व्युष्टाऽऽदिष्वण्। ६ । ४ । ९९ । एभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो देये कार्य च
अण स्चात् ।
वैयुष्टम् ,
नत्यम् ॥ ९९ ॥ यथाकथाचात् णः।६।४।१०। अस्माद् देये कायें च णः स्यात् ।
याथाकथाचम् ॥१०॥ तेन हस्ताद् यः।।४।१०१।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० ]
तेनेति
तृतीयान्ताद्
हस्ताद् देये कार्ये च
यः स्यात् ।
हस्त्यम् ॥ १०१ ॥
शोभमाने । ६ । ४ । १०२ ।
टान्तात् शोभमाने
इकण स्यात् ।
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
कार्णवेष्टकिकं मुखम् ॥ १०२ ॥
कर्म-वेषाद् यः । ६ । ४ । १०३ |
आभ्यां
टान्ताभ्यां शोभमानेऽर्थे
यः स्यात् । कर्मण्यं शौर्यम् ; वेम्यो नदः ॥ १०३ ॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ]
कालात् परिजय्य-लभ्य कार्यं सुकरे
कालविशेषार्थात्
टान्तात् परिजय्याऽऽदौ
अ
मासिको
। ६ । ४ । १०४ ॥
इकण् स्यात् ।
व्याधिः = पदः, चान्द्रायणं= प्रासादो वा ॥ १०४ ॥
निर्वृत्ते | ६ | ४ | १०५ ।
कालार्थात्
[ २४१
टान्ताद निर्वृतऽर्थे
इकण् स्यात् । आह्निकम् ॥ १०५ ॥ तं भावि भूते । ६ । ४ । १०६ ।
१६
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२ ] तमिति द्वितीयान्तात् कालार्थाद् भाविनि
भूते च अर्थ
चतुर्थ्यन्तात् काळार्थाद्
तस्मै भृताऽधीष्टे च । ६ । ४ । १०७ ।
तस्मै इति
[ हैम-शब्दानुशास
मासिकः
इकण स्यात् । मासिक उत्सवः ॥ १०६॥
भृते अधीष्टे च अर्थ
कर्मकरः
इकण् स्यात् ।
उपाध्यायो वा ॥ १०७ ॥ षण्मासादवयसि येकौ । ६ । ४ । १०८ ।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्योपक्ष-लघवृत्तिः]
अस्मात्
कालार्थात्
तेन निवृत्ते,
भाविनिमते, तस्मै
भृताऽधीष्टे चेतिविषये ण्य-इकश्च स्यात् , अ-वयसि गम्यमाने। पाण्मास्यः
षण्मासिकः ॥१०८ ॥ समाया ईनः। ६।४।१०९ । अस्मात् तेन निवृत्ते इत्यादिपञ्चकविषये ईन: स्यात् ।
समीनः ॥ १०९॥ रात्र्यहा संवत्सराच्च दिगोर्वा ।६।४।११०।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४]
[ईम-शब्दानुशासनस्य राज्याधन्तात समान्ताच्च द्विगोः तेन निवृत्ते इत्यादि पञ्चकविषये।
ईनो वा स्यात् । द्विरात्रीणः-द्वैरात्रिका द्वयहीनः यक्षिकः। द्विसंवत्सरीण द्विसांवत्सरिकः ।
द्विसमीन:-द्वैसमिकः ॥ ११० ॥ वर्षादश्च वा । ६।४।१११। कालवाचिवान्ताद् : द्विगोः तेन निवृत्ते इत्यादिपञ्चक-विषये
ईनः अश्च वा स्यात् ।
द्विवर्षः
द्विवर्षीणः, द्विवार्षिकः ॥ ११ ॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रोपा-लघुवृत्तिः]
[२४५ पाणिनि भूते । ६।४।११२॥ कालार्थवर्षान्ताद् द्विगोः भूते प्राणिन्यथे अः स्यात् ।
द्विवर्षों वत्सः। प्राणिनीति किम् ? द्विवर्षः द्विवार्षीणः,
द्विवर्षिकः सरकः ॥ ११२ ॥ मासाद् वयसि यः। ६।४।११३॥ मासान्ताद् द्विगोः भूतेऽर्थे
यः स्यात्, वयसि गम्ये । द्विमास्यः शिः। वयसीति किम् ? दैसिको व्याविः॥ ११॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
-..
.
mirror
..........
-हम-शब्दानुशासनस्य
२४६] ईनञ् च । ६।४।११४॥ मासाद्
भूतेऽथे
इनञ् यश्च स्यात् वयसि गम्ये। मासीन:-मास्यः
शिशुः ॥ ११४॥ षण्मासाद य-यण-इकण् । ६ । ४।११५। अस्मात् कालार्थाद् भूतेऽर्थे एते स्युः, वयसि गम्ये। षण्मास्यः, पाण्मास्यः, पाण्मासिक
शिशुः ॥ ११५ ॥ सोऽस्य ब्रह्मचर्य-तस्तोः ।६।४।११६ ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थापत लघुवृर्त्तिः]
स इति प्रथमान्ताद' काळार्थात् अस्येति षष्ठयर्थे, ब्रह्मचर्ये च
p
प्रयोजनम् । ६ । ४ । ११७ ।
प्रथमान्तात् षष्ठयर्थे
इकण् स्यात् । मासिकं ब्रह्मचर्यम्, मासिकस्तद्वान् ॥ ११६ ॥
इकण् स्यात्,
[२४
प्रथमान्तं चेत् प्रयोजनम् । जैनमहिकं देवार्णमनम् ॥ ११७ ॥
एकागारात् चौरे । ६ । ४ । ११८ |
अस्मात्
तदस्य प्रयोजनमितिविषये चौरेऽर्थे इकपात्।' ऐकागारिकः ॥ ११८ ॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
चूडाऽऽदिभ्योऽण् । ६ । ४ । ११९ ।
एभ्यः
तदस्य प्रयोजनमितिविषये
अण् स्यात् । चौडं श्राद्धम् ॥ ११९ ॥ विशाखाऽऽषाढात मन्थ- दण्डे | ६ |४| १२० |
आभ्यां
तदस्य प्रयोजनमितिविषये यथासङ्ख्यं मन्थे दण्डे चार्थे
अण् स्यात् । वैशाखी मन्थः,
आषाढो दण्डः ॥१२०॥
,
उत्थापनाऽऽदेरीयः । ६ । ४ । १२१ ।
एभ्यः
तदस्य प्रयोजनमितिविषये ईयः स्यात् ।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
...
.
स्वोमा समातिः]
[२४९. उत्थापनीयः, -
उपस्थापनीयः ॥ १२१ ॥ विशि-रुहि-पदि-पूरि-समापेरनात् ।
सपूर्वपदात् । ६ । ४॥ १५५ । एभ्यः अनान्तेभ्यः स-पूर्वपदेभ्यः तदस्य प्रयोजनमित्यर्थे
ईयः स्यात् । गृहप्रवेशनीयम्, आरोहणीयम् गोप्रपदनीयम् ,
प्रपापूरणीयम् ।
असमापनीयम् ।। १२२ ॥ स्वर्ग-स्वस्तिवाचनाऽऽदिभ्यो यत्तुपो .
।६।४।१२३ ॥ स्वर्गादेः स्वस्तिवाचनादेश्व .. तदस्य प्रयोजनमित्यर्थे
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ यथासंख्यं
यो लुचा स्वात्। स्वये .. आयुष्यम् , स्वस्तिवाचनम् ,
शान्तिवाचनम् ॥ १२३ ॥ समयाव प्राप्तः। ६ । ४ । १२४ । समयात् प्रथमान्तात्
पष्टय
इकण स्यान् चेत् समयः प्रातः।
सामयिक कार्यम् ॥ १२४ ॥ ऋत्वादिभ्यो। ६।४ । १२५ ।
प्रथमान्तेभ्यः सोऽस्य प्राप्त इत्यर्थे ।
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२५४ अण स्यात् । आत फलमा,
औषत्रिन। १२५ ॥ कालाद् यः। ६।४।१२६ । कालात् सोऽस्य प्राप्त इत्यर्थे यः स्यात् ।
काल्या मेघाः ॥ १२६॥ दीर्घः। ६।४। १२७ । कालात् प्रथमान्तात् अस्येत्यर्थे इकण स्यात् , प्रथमान्तवेद् दीर्घः।
कालिकमृणम् ।। १२७ ॥ आकालिकमिकश्चाऽऽद्यन्ते १२८॥ आकालिकाद् इक इकण च
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य भवत्यर्थे स्यात् ,
भादिरेव यदि अन्तः।
... आकालिकोऽध्यायः, पूर्वेधुर्यस्मिन् काले प्रवृत्तः अपरेधुरपि
आ-तस्मात् कालाद् भवतीत्यर्थः । आकालिकी
आकालिका वा विद्युत् , आ-जन्मकालमेव स्यात् ,
जन्मानन्तरनाशिनीत्यर्थः ॥१२८॥ त्रिंशत्-विंशतेर्डकोऽसंज्ञायामाऽहंदर्थे
।६। ४ । १२९ । आभ्यां आ-अहंदर्थाद् योऽर्थों वक्ष्यते तस्मिन् .. ..... डकः स्यात्,
असंज्ञाविषये।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
'स्वोपश-लघुवृत्तिः ] त्रिंशकम्, विंशकस् त्रिंशकः,
,
विंशकः ।
अ - संज्ञायामिति किम् ? त्रिंशत्कम्, विंशविकम् ॥ १२९ ॥
सङ्ख्या- डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः
शदन्त-त्यन्त - टयन्तवर्ज
सङ्ख्यायाः
डल्यन्तात्
[२५३
| ६ | ४ | १३० ।
त्रिंशद्विशविभ्यां च आई दर्ये :
कः स्यात् ।
द्विकम्, कतिकम्, त्रिंशत्कम्, विंशतिकम् । अशत्तिष्टेरिति किम् ? चात्वारिंशत्कम्, साप्तत्तिकम् ;
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुरपस्तस्य
पाष्टिकम् ॥ १३०॥ शतात् केवलादतस्मिन् येकौ ।।११३१॥ शतात् केवलात् आऽई दर्थे य-कौ स्याताम् स चेदर्यः
प्रकृत्यर्थात् माऽभिन्नः। शत्वम् , शतिकम् । केवलादिति किम् ? द्विशतकम् । अ-तस्मिन्निति किम् ?
शतकं स्तोत्रम् ॥ १३१॥ वाऽतोरिकः। ६ । ४ । १३२ । अत्वन्तसङ्ख्यायाः आई दर्थे
इको वा स्यात् ।
यावतिकम् ।
यावत्कम् ।। १३२॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्को मन्तिः] कार्षापणाद् इकट् प्रतिश्चास्माना
।६।४ । १३३। अस्माद आईदर्थे इकट् स्यात् , अस्य च प्रतिवा।
कार्षाप्रधिकी, प्रविनी ॥ १३३ ॥ अर्द्धात् पल-कंस-कर्यात् । ६३४१३४॥ अर्द्धपूर्वात् पलाधन्तात् आईदर्थे ... इकट् स्यात् । . अपलिकम् , अर्द्धकसिकम,
अर्द्धकृर्षिकी ॥ १३४ ॥ कंसाना॑त् । ६ । ४ । १३५ ।
ATM
आभ्यां
आईदर्थे
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य इबाट स्यात् ।
सिकी, अद्धिकी ॥ १३५ ॥ सहस्र-शतमानादण् । ६ । ४ । १३६ ।
आभ्याम
आईदथे
अण् स्यात् ।
सहस्त्रा, शासनामः ॥१३६ ।। शाद बाइस् । ६।४। १३७ । आऽईदथे वा अञ् स्यात् ।
शौर्पम्-शौप्पिकम् ॥ १३७ ॥ वसनात् । ६ । ४ । १३८ । आऽईदर्थे । अञ् स्यात् ।
‘वासनम् ।। १३८ ॥ विंशतिकात् । ६।४।१३९ । आऽई दर्थे अञ् स्यात् ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२५७ वैशतिकम् ॥ १३९॥ दिगोरीनः। ६ । ४ । १४० । विंशतिकान्ताद् द्विगोः आईदर्थे ईनः स्यात् ।
द्विविंशतिकीनम् ॥ १४० ॥ अनाम्न्यदिः प्लुप । ६ । ४ । १४१ । द्विगोः आई दर्थे जातस्य प्रत्ययस्य पित् लुप् स्यात् न तु द्विः, अ-नाम्नि
द्विफंसम् । अनाम्नीति किम् पाञ्चलोहितिकम् । अद्विरिति किम् ? द्विशूर्पण क्री द्विशौप्पिकम् ॥ १४१ ॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
२५८]
नवाऽणः । ६ । ४ । १४२ ।
द्विगोः परस्य आऽर्हदर्थे
अणः
पित् लुब् वा स्यात्, न तु द्विः ।
द्विसहस्रम्
द्विसाहस्रम् ॥ १४२ ॥
सुवर्ण - कार्षापणात् । ६ । ४ । १४३ ।
एतदन्ताद् द्विगोः परस्य आद
प्रत्ययस्य
लुब् वा स्यात्, न तु द्विः । द्विसुवर्णम् द्विसौषणिकम् । द्विकार्षापणम् द्विकार्षापणिकम् ॥१४३॥ द्वि-त्रि- बहोर्निष्क - विस्तात् | ६|४|१४४ ।
एभ्यः
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२५९
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] परौ यो निष्क-विस्तौ
तदन्ताद् द्विगोः
आऽर्हदथे
प्रत्ययस्थ लुब् वा स्यात्, __ अद्विः ।
द्विनिष्कम् द्विनैष्किकम् । त्रिनिष्कम्, त्रिनैष्किकम् । बहुनिष्कम्, बहुनैष्किकम् । द्विविस्तम्, द्विवैस्तिकम् ।
त्रिविस्तम्, निवैस्तिम् ।
.. बहुविस्तम्, बहुवैस्तिकम् ॥१४४॥ शतात् यः। ६।४।१४५। शतान्ताद् द्विगोः आऽह दर्थे यो वा स्यात् ।
द्विशत्यम्, द्विशतिकम् ॥१४५॥ शाणात् । ६।४।१४६। शाणान्ताद् द्विगोः
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य आऽहंदथे यो वा स्यात् ।
पञ्चशाण्यम्, पञ्चशाणम् ॥१४६॥ द्वि-त्र्यादेर्याऽण् वा । ६ । ४ । १४७ । द्वित्रिपूर्वो यः शाणः तदन्ताद् द्विगोः
आऽहं दर्थे याऽणौ वा स्याताम् । द्विशाण्यम्, वैशाणम्, द्विशाणम् ,
त्रिशाण्यम्, त्रैशाणम्, त्रिशाणम् ॥१४७॥ पण-पाद-माषाद् यः। ६ । ४।१४८ । पणाऽऽधन्ताद् द्विगोः आऽहंदर्थे यः स्यात् । द्विपण्यम्, द्विपाद्यम्,
अध्यर्द्धमाष्यम् ॥१४॥
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
[ २६१
खारी - काकणीभ्यः कच् । ६ । ४ । १४९ ॥
एतदन्ताद् द्विगोः
आभ्यां च
आई द
कच् स्यात् । द्विखारीकम्, द्विकाकणीकम्,
खारीकम्, काकणीकम् ॥१४९॥
मूल्यैः क्रीते । ६ । ४ । १५० ।
मूल्यार्थात् टान्तात् tas
यथोक्तं प्रत्ययाः स्युः । प्रास्थिकम्, त्रिंशकम् ॥ १५० ॥
तस्य वापे | ६ | ४ | १५१ ।
तस्येति षष्ठ्यन्ताद् वापेऽर्थे
यथोक्तं प्रत्ययाः स्युः । प्रास्थिकम्, खारीकम् ॥ १५१ ॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वात-पित्त - श्लेष्म-सन्निपातात् शमनकोपने | ६ | ४ | १५२ ॥
एभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्यः
शमने - कोपने चार्थे
यथोक्तं
इकण् स्यात् ।
वातिकम् पत्तिकम्, श्लैष्मिक म्, सान्निपातिकम् ॥१५२॥
हेतौ संयोगोत्पाते । ६ । ४ । १५३ ॥
षष्ठ्यन्ताद् tat अर्थ
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात्,
चेद् हेतुः संयोग - उत्पातो वा ।
शत्यः, शतिको दातृसंयोगः, सोमग्रहणिको भूमिकम्पः ॥ १५३ ॥ पुत्राद्येयौ । ६ । ४ । १५४ ।
पुत्रात् षष्ठ्यन्ताद्
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] हेतौ अर्थे
य - ईयौ स्याताम् चेद्धेतुः संयोग-उत्पातो वा । पुत्र्यः, पुत्रीयः ॥ १५४ ॥ दिस्वर - ब्रह्मवर्चसाद् योऽसङ्ख्या परिमाणाश्वाऽऽदेः | ६ | ४ | १५५ | सङ्ख्यापरिमाणाऽश्वादिवर्जात् द्विस्वराद् ब्रह्मवर्चसाच्च
षष्ठ्यन्ताद् हेतौ
संयोगे - उत्पाते वा
यः स्यात् ।
धन्यः, ब्रह्मवर्चस्यः । सङ्ख्यादिवर्जनं किम् ?
पञ्चकः, प्रास्थिकः, आश्विकः ॥ १५५ ॥
पृथिवी सर्वभूमेरीश ज्ञातयोश्चाञ्
[२६३
। ६ । ४ । १५६ ।
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४]
[हैम-शन्दानुशासनस्य आभ्यां षष्ठयन्ताभ्याम् ईश-ज्ञातयोः तस्य हेतुः संयोग उत्पात इति विषये च
अञ् स्यात् । पार्थिवः, सार्वभौमः ईशो ज्ञातः
संयोगोल्पातरूपो हेतुर्वा ॥१५६॥ लोक-सर्वलोकाद् ज्ञाते। ६ । ४ । १५७ । आभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां
ज्ञातेऽथे
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् ।
लौकिकः, सार्वलौकिकः ॥१५७॥ तदत्राऽस्मै वा वृद्धयाय-लोभोपदा-शुल्क
देयम् । ६ । ४ । १५८ । तदिति प्रथमान्ताद्
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] अत्रेति सप्तम्यर्थे
अस्मै इति चतुर्थ्यर्थे वा
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात्,
तच्चेत् प्रथमान्तं वृद्धयादि देयं च स्यात् ।
वृद्धि:पश्चकं शतम् ।
आय:
पञ्चको ग्रामः ।
लाभ:
पञ्चकः पटः ।
उपदा=लश्चा
पञ्चको व्यवहारः शुल्कं पञ्चकं शतम,
एव
[२६५
शत्यं, शतिकम् ॥ १५८॥ पूरणाऽर्द्धाद इकः । ६ । ४ | १५९ |
पूरणप्रत्ययान्ताद्
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६]]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अर्द्धाच्च प्रथमान्ताद्
अस्मिन् अस्मै वा दीयते इत्यर्थयोः इकः स्यात्, प्रथमान्तं चेद वृद्धयादि।
द्वितीयिकः, अर्दिकः ॥१५९॥ भागाद् येको। ६।४ १६०। भागात् तदस्मिन्नस्मै वा वृद्धयाधन्यतमं देयमितिविषये य-इको स्याताम् ।
भाग्यः, भागिकः ॥१६०॥ तं पचति द्रोणाद्वाऽञ् । ६।४।१६१ । तमिति द्वितीयान्ताद् द्रोणात् पचल्यथें वाऽब् स्यात् । द्रौणी-द्रौणिकी स्थालीं ॥१६१॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२६७
स्वोपश-लघुवृत्तिः] सम्भवदवहरतोश्च । ६ । ४ । १६२ ।। द्वितीयान्तात् पचत्-सम्भवद्-अवहरत्सु यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । आधेयस्य प्रमाणानतिरेकेण धारणं सम्भवः । अतिरेकेणअवहारः।
प्रास्थिकी स्थाली । पात्राऽऽचिताऽऽढकाद् ईनो वा
।६। ४ । १६३ । एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः पचदाद्यर्थे ईनो वा स्यात् । पात्रोणा-पात्रिकी, आचितीना, आचितिकी।
आढकीना, आठकिकी ॥१६३॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
द्विगोरीनेकटौ वा । ६ । ४ । १६४ । पात्राऽऽचिताऽऽढकान्ताद द्विगोः द्वितीयान्तात् पचदाद्यर्थे ईन-इकटौ वा स्याताम्, पक्षे इकए, तस्य चानाम्नीत्यादिना प्लु' न
अनयोः
विधानबलात् । द्विपात्रीणा, द्विपात्रिकी, द्विपात्री । द्वयाचितीना, व्याचितिकी, द्वाचिता ।
द्वयाढकीना, द्वयाढकिकी, याढकी ॥१६४॥ कुलिजाद् वा लुप् च । ६ । ४ । १६५ । कुलिजान्ताद् द्विगोः द्वितीयान्तात् पचदाद्यर्थे ईने-कटौ वा स्याताम्
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ]
पक्ष इकण
तस्य च वा लुप् ।
द्विकुलिजीना-द्विकुलिजिकी, द्विकुलिजी - द्वैकुलिजिकी ॥ १६५ ॥ वंशाऽऽदेर्भाराद् हरद् चहदावहत्सु | ६ | ४ | १६६ ॥
एभ्यः परो यो भारः तदन्ताद् द्वितीयान्तात्
एषु
अर्थेषु
[२६९
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । वांशभारिकः, कौटभारिकः ॥
द्रव्य वस्नात् केकम् । ६ । ४ । १६७ ॥
।
आभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां
हरदाद्यर्थे यथासङ्ख्यं
क इकश्च स्यात् । द्रव्यकः, वस्निकः ॥ १६७॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य सोऽस्य भृति चस्नांशम् । ६। ४। १६८। स इति प्रथमान्ताद् भृत्याधर्थाद् अस्येति षष्ठयर्थे यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । पञ्चक: कर्मकृत् पटो ग्रामो वा,
साहस्रः ॥१६८॥ मानम् । ६।४।१६९। प्रथमान्तात्
षष्ठय
- यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् . स्यन्तं चेद् मानम् ।
द्रौणिकः-खारीको-राशिः ॥१६९॥ जीवितस्य सन् । ६।४ । १७० । जीवितमानार्थात्
स्यन्तात
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
यथोक्तं प्रत्ययः स्चात् तस्य च न लुप्
द्विषाष्टिको ना ॥१७॥ सङ्ख्यायाः संघ-सूत्र-पाठे
।६।४। १७१ ।
अस्मात्
स्यन्ताद् अस्य मानमित्यर्थे
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् षष्ठयर्थश्चत् सङ्घः, सूगं, पाठो वा। पञ्चकः सङ्घः, अष्टकं पाणिनीयं स्त्रम्,
अष्टकः पाठः ॥१७१॥ नाम्नि । ६।४ । १७२ । सङ्ख्यार्थात् तदस्य मानमित्यर्थे यथोक्तं प्रत्यय: स्थात्,
नाम्नि । पञ्चकाः शकुक्या ॥१७२॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२]
विंशत्यादयः | ६ | ४ | १७३ |
एते
तदस्य मानमित्यर्थे
साधवः स्युः.
नाम्नि |
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
द्वौ दशौ मानमेषां = विंशतिः, त्रिंशत् ॥ १७३॥
त्रैश चात्वारिंशम् । ६ । ४ । त्रिंशत्चत्वारिंशद्भ्यां तदस्य मानमित्यर्थे
डण् स्यात् नाम्नि |
६ । ४ । १७४ |
*शानि चात्वारिंशानि - ब्राह्मणानि ॥
पञ्चद् - दशद् वर्गे वा । ६ । ४ । १७५ |
एतौ
तदस्य मानमितिविषये
as
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२७२
स्त्रोपा-लघुकृत्तिः] अदन्तौ
निपात्यौ। पश्चत्-दशत् , पञ्चक:-दशको
वर्गः ॥१७५॥ स्तोमे डट् । ६ । ४ । १७६। सङ्ख्यार्थात् तदस्य मानमितिविषये स्तोमेऽथे डट् स्यात् ।
विंशः स्तोमः ॥ १७६॥ तमर्हति ।। ४ । १७७। तमिति द्वितीयान्ताद् अहंदथे यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् । वैफिकः, साहस्रः॥ १७७ ॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य दण्डाऽऽदेर्यः । ६।४ । १७८ । एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो
अहंदथे
यः स्यात् ।
दण्डयः, अर्थ्यः ॥ १७८॥ यज्ञाद् इयः।६।४।१७९ । द्वितीयान्ताद् यज्ञाद् अर्हति इयः स्यात् ।
यज्ञियो देशः ॥ १७९॥ पात्रात् तौ। ६ । ४ । १८०। द्वितीयान्तात् पाशाद्
अर्हति ___ य-इयौ स्याताम् ।
पाच्यः, पात्रियः ॥ १८० ॥ दक्षिणा-कडङ्गर-स्थालीबिलाद् ईय-यौ
। ६ । ४ । १८१ ।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः अर्हत्थे
ईय-यौ स्याताम् । दक्षिणीयो - दक्षिण्यो गुरुः
कडङ्गरीयः - कडङ्गर्यो गौः, स्थालीबिलीयाः- स्थालीबिल्याः
तण्डुलाः ॥ १८९ ॥
छेदाऽऽदेर्नित्यम् | ६ | ४ | १८२ ।
अस्माद् द्वितीयान्तात् नित्यमर्हति
यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् 'छैदिकः, भैदिकः ॥ १८२ ॥
[२७५
विरागाद् विरङ्गश्च । ६ । ४ । १८३ |
।
अस्माद् द्वितीयान्तात्
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२७६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य नित्यमई ति यथोक्तं प्रत्ययः स्यात् तद्योगे चास्य विरङ्कः
वरणिकः ।। १८३ ॥ शीर्षच्छेदाद् यो वा । ६ । ४ । १८४ ।
अस्माद् द्वितीयान्तात् नित्यमह ति यो वा स्यात् । शीर्षच्छेद्यः-शीच्छेदिका
चौरः ॥ १८४ ।। शालीन-कौपीनाऽऽविजीनम्
। ६ । ४ । १८५। एते तमहतीत्यर्थे ईनअन्ता निपात्याः।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२७७ शालीनोऽधृष्टः, कौपीनं पापकर्मादिः
आत्विजीनो यजमानः ऋत्विग्वा ॥
DICADAINIDING इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां
सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्ती
षष्ठस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः
समाप्तः ॥ इति षष्ठोऽध्यायः॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्ह म् ॥अथ सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
यः । ७ । १ । १ ।
यत् इत ऊर्ध्वम्
अनुक्रमिष्यामः
तत्र
ईयादर्वाग्
य इत्यधिकृतं ज्ञेयम् ॥ १ ॥ वहति रथ-युग-प्रासङ्गात् । ७ । १ । २ । तमिति वर्त्तते ।
एभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो
वहत्यर्थे
यः स्यात् ।
प्रासङ्गो =
द्विरथ्यः, युग्यः ।
वत्सदमनस्कन्धकाष्ठम् । प्रासङ्गयः ।। २ ।।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] धुरो यैयण् । ७ । १ । ३। घुरो द्वितीयान्ताद् वहत्यर्थे
एतौ स्याताम् । धुर्यः, धौरेयः ॥ ३ ॥ वामाऽऽद्यादेरीनः । ७ । १ । ४ । वामादिपूर्वाद् धुरन्तात्
अमन्ताद् वहत्यर्थे
ईनः स्यात् वामधुरीणः, सर्वधुरीणः ॥ ४ ॥
अश्चैकाऽऽदेः । ७ । १ । ५ ।
एकपूर्वाद् धुरन्तात्
अमन्तात् वहत्यर्थे
अ ईनश्च स्यात् । एकधुरः
[ २७९
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
एकधुरीणः ॥५॥ हल-सीराद् इकण् । ७।१।६। आभ्यां
वहत्यर्थे इकण् स्यात् । हालिका
सैरिकः ॥६॥ शकटादण् । ७।१।७। अस्मात् तं वहत्यर्थे अण् स्यात् ।
शाकटो गौः ॥ ७ ॥ विध्यत्यनन्येन । ७।१।८। द्वितीयान्ताद् विध्यत्यर्थे यः स्यात् न चेद
आत्मनोऽन्येन
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष लघुवृत्तिः] करणेन विध्येत् । पद्याः शर्कराः। अनन्येनेति किम् ?
चौरं विध्यति चैत्रः॥ ८॥ धनगणात् लब्धरि । ७।१।९। आभ्याम् अमन्ताभ्यां लब्धरि अर्थे यः स्यात् । धन्यः ,
गण्यः ॥९॥ णोऽन्नात् । ७।१ । १०॥ अन्नाद् अमन्तात् लब्धरि
णः स्यात् । आन्नः ॥ १० ॥ हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य चश्य-पथ्य वयस्थधेनुष्या-गार्हपत्य-जन्य-धर्म्यम् । ७।१।११।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
अर्थविशेषेषु यान्ता निपात्याः। हृद्यं औषधम् , पधः पङ्कः,
तुल्यं-भाण्ड सदृक्षम् मूल्यं धान्यं पटादिविक्रयाल्लभ्यं च, वश्योगौः, पथ्य-ओदनादि, वयस्यः सखा, धेनुष्या-पीतदुग्धा गौः, गाहेपत्यो नामाग्निः,
जन्या-वरवयस्याः ,
- धये-सुखम् ॥ ११॥ नौ-विषेण तार्य-वध्ये । ७।१।१२।
आभ्यां । निर्देशादेव तृतीयान्ताभ्यां
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपत्र-लघुवृत्तिः]
[२८३ यथासङ्वयं तायें वध्ये च अर्थ यः स्यात् । नाव्या-नदी,
विष्यो-गजः ॥ १२ ॥ न्यायाऽर्थादनपेते । ७ । १ । १३ । आभ्यां पञ्चम्यन्ताभ्याम् अनपेतेऽर्थे यः स्यात् । न्याय्यम्,
अर्थ्यम् ॥ १३ ॥ मत-मदस्य करणे । ७।१।१४। आभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां करणे यः स्यात्। मत्यम् ,
मधम् ॥ १४॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य तत्र साधौ । ७।१ । १५ । तोति सप्तम्यन्तात् साधौ-अर्थे यः स्यात् ।
सभ्यः ॥ १५॥ पथ्य-तिथि-वसति-स्वपतेरेयण् ।७।१।१६। एभ्यः तत्र साधौ एयण् स्यात् । पाथेयम् ,
आतिथ्यम् , . . वासतेयम्,
स्वापतेयम् ॥ १६ ॥ भक्तात् णः।७।१ । १७ । भक्तात् तत्र साधौ ण: स्यात् ।
भाक्तः शालिः ॥ १७ ॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थोपा-लघुवृत्तिः] पर्षदो ण्यगी । ७ । १ । १८ । तत्र साधौ स्याताम् । पाषेधः,
पार्षदः ॥ १८ ॥ सर्वजनात् ण्येनौ । ७।१ । १९ । तत्र साधौ स्याताम् । सार्वजन्यः
सार्वजनीनः ॥ १९॥ प्रतिजनादेरीन । ७।१।२०। तत्र साधौ स्यात् । प्रातिजनीनः,
आनुजनीनः ॥२०॥ कथाऽदेरिकण् । ७ । १ । २१ । तत्र साधौ स्यात् ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६ ]
काथिकः, वैकथिकः ॥ २१ ॥ देवतान्तात् तदर्थे । ७ । १ | २२ |
देवताऽन्तात् तदर्थे .
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
यः स्यात् । अग्निदेवत्यं हविः ॥
पाद्याऽर्थ्ये । ७ । १ । २३ |
एतौ
तदर्थे
यान्तौ निपात्यौ ।
पाद्यं जलम्, अर्घ्यं रत्नम् ॥ २३ ॥
ण्योऽतिथेः । ७ । १ । २४ ।
तदर्थे
ण्यः स्यात् । आतिथ्यम् ॥ २४ ॥ साऽऽदेश्वा - तदः | ७ | १ | २५ |
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ]
" तद् " ( ७ - १ - ५० ) इति सूत्रं यावत् केवलस्य
साऽऽदेश्व
वक्ष्यमाणो विधिर्ज्ञेयः ॥ २५ ॥
हलस्य कर्षे । ७ । १ । २६ ।
हलात् षष्ठ्यन्ताद् s
यः स्यात् ।
हल्या,
द्विहल्या ।। २६ ।। सीतया संगते । ७ । १ । २७ ।
अस्मात् टाऽन्तात् सङ्गतेऽर्थे
यः स्यात् । सीत्यम्,
त्रिसीत्यम् ॥ २७ ॥
यः | ७ | १ | २८ | भा-तदो
[ २८७
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८]
वक्ष्यमाणार्थेषु ईयः
अधिकृतो ज्ञेयः ॥ २८ ॥
हविरन्नभेदाऽपूपाऽऽदेर्यो वा । ७११/२९ ॥
हविर्भेदाद्, अन्बभेदाद् अपूपादेश्व
आ--तदः
अर्थेषु
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
तण्डुलाः ।
आमिक्ष्यम्, आमिक्षयम् । ओदन्याः, ओदनीया:=
वा योऽधिक्रियते ।
उवर्णान्ताद् युगाऽऽदेश्व
अपूप्यम्, अपूपीयम् । यवापूप्यम् यवापूपीयम् ॥ २९ ॥
उवर्ण युगाऽऽदेर्यः । ७ । १ । ३० ।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः].
[२८९ आ-तदः अर्थेषु यः स्यात् । शकव्यं दारु, युग्य,
हविष्यम् ॥३०॥ नामेन चा-ऽदेहांशात् । ७।१ । ३१ । अ-देहांशार्थात् नामे आतदोऽर्थेषु यः स्यात् न चाऽस्य । नभ्योऽक्षः। अ-देहांशादिति किम् ?
नाभ्यं तैलम् ॥३१॥ न्चोधसः । ७।१ । ३२। आ-तदः अर्थेषु
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९० ]
ऊधसो
आ-तदः
अर्थेषु
ऊधन्यम् ॥३२॥
शुनो वश्चोदूत् । ७ । १ । ३३ ।
यः स्यात्,
शुनो
अस्मात्
यः स्यात्
वश्व
आतदः
नू च अन्तस्य ।
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
शून्यम् ||३३||
कम्बलात् नाम्नि । ७ । १ । ३४ ।
अर्थेषु
नाम्नि
उत् - ऊत्-रूपः । शुन्यम्,
3
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
[२९१ यः स्यात् । कम्बल्यम् ऊर्णापलशतम् । नाम्नीति किम् ?
कम्बलीया ऊर्णा ॥३४॥ तस्मै हिते । ७ । १ । ३५। तस्मै इति चतुर्थ्यन्तात् हितेऽर्थे यथाऽधिकृतं प्रत्ययः स्यात् । वत्सीयः, आमिक्ष्यः, आमिक्षीयः,
युग्यः ॥३५॥ न राजाऽऽचार्य-ब्राह्मण-वृष्णः ।७।१ । ३६॥ एभ्यः चतुर्थ्यन्तेभ्यो हिते
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२]
[हैम-शानुशासनस्थ अधिकृतः प्रत्ययो
न स्यात् ।
आचार्याय-ब्राह्मणाय, वृष्णे-वा
हित इति वाक्यमेव ॥३६॥ प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृष-ब्रह्म
माषाद् यः। ७। १ । ३७ । प्राण्यङ्गार्थेभ्यः रथादिभ्यः चतुर्थ्यन्तेभ्यः हिते यः स्यात् । दन्त्य म् । रथ्या भूमिः,
खल्यम्, तिल्यम् ,
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२९३
यव्यम् ,
वृष्यं क्षीरम् , ब्रह्मण्यो देशः, माष्यः,
राजमाष्यः ॥३७॥ अव्यजात् थ्यप् । ७। १ । ३८ । आभ्यां तस्मै हिते थ्यप् स्यात् । अविथ्यम् ,
अजथ्या यूतिः ॥२८॥ चरक-माणवाद् ईनञ् । ७१ १ । ३९ । आभ्यां तस्मै हिने ईनञ् स्यात् ।
चारकीणः,
. माणवीनः ॥३९॥ भोगोत्तरपदाऽऽत्मभ्यामीनः।७।१।४०।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य . भोग उत्तरपदं यस्य, तस्माद् ,
आत्मनश्च तस्मै हिते ईनः स्यात् । मातृभोगीणः,
आत्मनीनः ॥४०॥ पञ्च-सर्व-विश्वात् जनात् कर्मधारये
।७।१।४१। पश्चादेः परात् জনার कर्मधारयवृत्तेः तस्मै हिते ईनः स्यात् । पञ्चजनीनः,
सर्वजनीन: विश्वजनीनः। कर्मधारय इति किम् ?
पञ्चानां जनाय हितः
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[२९५ पश्चजनीयः॥४१॥ महत्-सर्वाद् इकण् । ७।१ । ४२ । आभ्यां परात् जनात् कर्मधारयवृत्तेः तस्मै हिते इकण् स्यात् । माहाजनिकः
सार्वजनिकः ॥४२॥ सर्वात् णो वा । ७।१ । ४३ । अस्मात् तस्मै हिते णो वा स्यात् । सार्व,
सर्वीयः ॥४३॥ परिणामिनि तदर्थं । ७।१ । ४४ । चतुर्थ्यन्तात् चतुर्थ्यर्थे
परिणामिनि
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य हेतौ अर्थे यथाऽधिकृतं प्रत्ययः स्यात् । अङ्गारीयाणि काष्ठानि,
शङ्कव्यं दारु ॥४४॥ चर्मण्यञ् । ७ । १ । ४५। चतुर्थ्यन्तात् तदर्थे परिणामिनि चर्मणि अर्थे अञ् स्यात् ।
वार्धे चर्म ॥४५॥ ऋषभोपानहात् ञ्यः।७।१ । ४६ । आभ्यां चतुर्थ्यन्ताभ्यां परिणामिनि तदर्थे व्यः स्यात् । आर्षभ्यो वत्स,
औपानह्यो मुञ्जः ॥४६॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ-लघुवृत्तिः]
[२९७ छदिम-बलेरेयण । ७ । १ । ४७ । आभ्यां चतुर्थान्ताभ्यां परिणामिनि तदर्थे एयण् स्यात् । छादिषेयं तृणम् ,
बालेयाः तण्डुलाः ॥४७॥ परिखाऽस्य स्यात् । ७।१ । ४८ । अस्मात् स्यन्तात् अस्येति षष्ठ्यर्थे परिणामिनि तदर्थे एयण् स्यात् सा चेत् स्यादितिसम्भाव्या।
पारिखेय्य इष्टकाः ।। अत्र च । ७। १ । ४९। परिखायाः स्यादितिसम्भाव्यायाः स्यन्तायाः,
अत्रेति सप्तम्यर्थे
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य एयण स्गत् ।
पारिखेयी भूमिः । ४९॥ तद् । ७।१ । ५०। तदिति स्यन्तात् स्यादिति सम्भाव्यात् , षष्ठयर्थे परिणामिनि सप्तम्यर्थे च यथाऽधिकृतं
प्रत्ययः स्यात् । प्राकारीया इष्टकाः परशव्यं अयः,
प्रासादीयो देशः ॥५०॥ तस्याऽहे क्रियायां वत् । ७ । १ । ५१ । तस्येति षष्ठयन्तात् क्रियारूऽपेहेंऽर्थे
वत् स्यात् ।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
राजवद् वृत्तं राज्ञः। क्रियायां इति किम् ?
राज्ञोऽहाँ मणिः । ५१॥ स्यादेखि । ७।१ । ५२ । स्याधन्ताद्
इवार्थे
सादृश्ये
क्रियाऽथे वत् स्यात् । अश्ववद् याति चैत्रः,
देववत् पश्यन्ति मुनिम् ॥५२॥ तत्र । ७।१ । ५३ । तोति सप्तम्यन्ताद् इवार्थे वत् स्यात्
युध्नवत् साकेते परिखा ॥५३॥ तस्य । ७।१ । ५४। तस्येति षष्ठयन्तात्
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०० ] इवार्थे
वत् स्यात् । चैत्रवत् मैत्रस्य भूः ॥ ५४॥
भावे त्व-तल् | ७ | १ | ५५ |
षष्ठ्यन्ताद् भावे
[ स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः
एतौ स्याताम् । शब्दस्य प्रवृत्तिहेतुः गुणो
भावः ।
गोत्वम् गोता, शुक्लत्वम्,
शुक्लता ॥५५॥
प्राक् त्वादगडुलादेः | ७ | १ | ५६ ।
'ब्रह्मणस्त्वः' (७-१-७७) इत्यतः
अर्वाक् त्व-तलौ
अधिकृतौ ज्ञेयौ, न तु गडुलादे:
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम-शब्दानुशासनस्य]
[३०१ तत्रैषोदाहरिष्येते । गडुलादि वर्जन किम् ? गाडुल्यम्,
कामण्डलवम् ॥५६॥ नञ्तत्पुरुषादबुधाऽऽदेः। ७।१। ५७ प्राक्त्वात् नपूर्वात् तत्पुरुषाद् बुधाऽऽद्यन्तवर्जात् त्व-तलौ
एव स्याताम् ,
__ इत्यधिकृतं ज्ञेयम् । अ-शुक्लत्वम् , अ-शुक्लता, अ-पतित्वम् अ-पतिता। अ-बुधादेरिति किम् ? आबुध्यम् .
आचतुर्यम् ॥५७॥ थ्वादेरिमन् वा । ७।१ । ५८ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२]]
[हैम-शब्दानुशासनस्य एभ्यो भावे वा इमन् स्यात् । प्रथिमा-पृथुत्वम् , पृथुता-पार्थवम् ।
प्रदिमा-मृदुता-मार्दवम् ॥५८॥ वर्णदृढाऽऽदिभ्यः ट्यण च वा ।७।१।५९। वर्णविशेषार्थे भ्यो दृढाऽऽदेश्च तस्य भावे
ट्यण इमन् च स्याद् वा। शौक्ल्यम्-शुक्लत्वम्-शुक्लता, शैत्यम्-शितिमा, शितित्वम्-शितिता, शैतम्, दाढयम्-दृढिमा, दृढत्वम्-दृढता, वैमत्यम्-विमतिमा, विमतित्वम्-विमतिता,
वैमतम् ॥५९॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३०३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः
कर्मणि च । ७।१।६०॥ पत्यन्तराजान्तेभ्यो गुणोऽङ्ग प्रवृत्तौ हेतुयें पां तेभ्यो राजादेश्व, तस्य भावे-क्रियायां च
डयण स्यात् । आधिपत्यम् अधिपतित्वम् , अधिपतिता, आधिराज्यम् , अधिराजत्वम् ,
अधिराजता,
मौढयम् ,
मूढत्वम् ,
मूढता,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४]
[स्वोपश-लघुवृत्तिः
राज्यम,
राजत्वम् , राजता, काव्यम्,
कवित्वम्,
कविता ॥६॥
अर्हतस्तोन्त च । ७ । १ । ६१ ।
अस्मात् तस्य भावे कर्मणि च टयण स्यात् तद्योगे च तस्य न्तादेशः।
आईन्त्यम् ,
अह त्वम् ।
अर्हचा ॥६॥
सहायाद् वा । ७।१। ६२ ।
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
[३०५
अस्मात्
तस्य भावे कर्मणि च ट्यण् स्याद् वा। साहाय्यम्, साहायकम् , सहायत्वम्,
सहायता ॥६२॥ सखि चणिग्-दूताद् यः।७।१।६३ ।
एभ्यः
तस्य भावे कर्मणि च
यः स्यात् । सख्यम्, सखित्वम्,
सखिता,
वणिज्या, ..
वणिवत्तम वणिक्ता
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६ ]
वाणिज्यम्,
दूत्यम्,
दूतत्वम्,
दूतता, दौत्यम् ॥६३॥ स्तेनात् नलुक् च । ७ । १।६४।
स्तेनात्
तस्य
भावे कर्मणि च
यः स्यात्, तद्योगे च
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
स्तेयम्, स्तेनत्वम्, स्तेनवा
नस्य लुक् ।
स्तैन्यम् ॥६४॥ कपि ज्ञातेरेयण् । ७ । १ । ६५ ।
आभ्यां
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३०७ । तस्य भावे कर्मणि च एयण् स्यात् । कापेयम् , कपित्वम्,
कपिता ज्ञानेयम् ज्ञातित्वम्
ज्ञातिता ॥६५॥ प्राणिजाति वयोऽर्थादञ् । ७।१।६६ । प्राणिजात्यर्थात् वयोऽर्थात् च तस्य भावे कर्मणि च
अञ् स्यात् । आश्वम्,
अश्वत्वम्,
कौमारम्,
कुमारत्वम्,
कुमास्ता ॥६६॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
हम-शब्दानुशासनस्य
३०८] युवादेरण् । ७।१ । ६७ । एभ्यः
भावे कर्मणि च अण् स्यात् ।
यौवनम् ,
युवत्वम्।
युवता, स्थाविरम् , स्थविरत्वम्,
स्थविरता ॥६७॥ हायनान्तात् । ७ । १ । ६८ अस्मात् तस्य भावे कर्मणि च अणू स्यात् ।
द्वैहायनम् ,
हायनत्वम Rit
द्विहायनता ॥६॥
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपच लघुवृत्तिः]
[३०९ खुवर्णात् लवादेः।७।१ । ६९ । लघुरादिः समीपो येषां इ-उ-ऋवर्णानां तदन्तेभ्यः तस्य भावे कर्मणि च अण् स्यात् । शौचम् , शुचित्वम् ,
शुचिता,
हारीतकम् , पाटवम् , वाधवम् , पैत्रम् । लध्वादेरिति किम् ?
पाण्डुत्वम् ॥६९॥ पुरुष-हृदयादसमासे । ७।१।७०। आभ्यां
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य असमासविषयाभ्यां तस्य भावे कर्मणि च अण् स्यात् । पौरुषम् , पुरुषत्वम् ,
पुरुषता, एवं हार्दम् । असमास इति किम् ? परमपुरुषत्वम् ,
परमपौरुषमिति मा भूत् । ७०॥ श्रोत्रियाद् यलुक च । ७।१ । ७१ । अस्मात् तस्य भावे कर्मणि च अण् स्यात् तद्योगे च
यस्य लुक् च । श्रौत्रम्,
श्रोत्रियत्वम्,
श्रोत्रियता,
श्रोत्रियकम् ॥७१॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
[३११ योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्
।७।१ । ७२। त्र्यादीनां अन्त्यं उत्तमम् , तत्समीपंउपोत्तमम् तद्गुरुर्यस्य तस्माद् युपान्त्यात् सुप्रख्यवर्जात् तस्य भावे कर्मणि च
अब् स्यात् । रामणीयकम् , रमणीयत्वम् , रमणीयता,
एवं आचार्यकम् । गुरूपोत्तमादिति किम् क्षत्रियत्वम् , कायत्वम् ।
असुप्रख्यादिति किम् ।
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
4..
३१२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य सुप्रख्यत्वम् ,
"सौंप्रख्यम् ॥७२॥ चोराऽऽदेः १७।१।७३ । एभ्यः तस्य भावे कर्मणि च अकञ् स्यात् ।
चौरिका,
चोरत्वम्,
एवं
धौत्तिका ॥७३॥ द्वन्द्वात् लित् । ७। १। ७४ !
द्वन्द्वात् ।
तस्य भावे कर्मणि च लिद् अकञ् स्यात् । वैत्रिका, विनृत्वम् , विता ॥७॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
[ ३१३
गोत्र-चरणात् "लाधाऽत्याकार प्राप्त्यवगमे
। ७ । १ । ७५ ।
गोत्रार्थ - चरणार्थाभ्यां तस्य भावे कर्मणि च
लित् अकञ् स्यात् , श्लाघाssदिविषये ।
गार्गिकया
इलाघते अत्याकुरुते वा, गार्गिकांप्राप्तोऽवगतो वा,
एव ं
काठिकया इत्यादि । श्लाघाssदिषु इति किम् ? गार्गम्, काठम् ॥७५॥
होत्राभ्य ईयः । ७ । १ । ७६ ।
होत्रा ऋत्विग्विशेषः । तदर्थात् तस्य भावे कर्म्मणि च
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४]
[हैम-शब्दानुशासनस्यः ईयः स्यात् । मैत्रावरुणीयम्
त्व-तलौ अपि ॥७६॥ ब्रह्मणस्त्वः । ७ । १ । ७७ ।
अस्माद्
ऋत्विगर्थात् तस्य भावे कर्मणि त्वः स्यात् ।
ब्रह्मत्वम् ॥ ७७ ॥ शाकट-शाकिनी क्षेत्रो । ७ । १ । ७८ । षष्ठयन्तात्
क्षेोऽथे एतौ स्याताम् । इक्षुशाकटम् ,
शाकशाकिनम् ॥७॥ धान्येभ्य ईनञ् । ७ । १ । ७९ । धान्यार्थेभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३१५ क्षेोऽर्थे इनञ् स्यात् । मौद्गीनम,
कौद्रवीणम् ॥७९॥ व्रीहि-शालेरेयण् । ७। १ । ८० । आभ्यां तस्य क्षेत्र एयण स्यात् । हेयम् ,
शालेयम् ॥८॥ यव-यवक-पष्टिकाद् यः । ७।१। ८१। एभ्यः तस्य क्षेत्रो यः स्यात् । यव्यम् , यवक्यम् ,
पष्टिक्यम् ॥८॥ वाऽणु-माषात् । ७।१ । ८२ । आभ्यां
तस्य
क्षेगे यो वा स्यात् ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६]
अणव्यम् ; आणवीनम् ।
तस्य
माध्यम्, माषीणम् ॥ ८२ ॥ वोमा भङ्गा - तिलात् । ७ । १ । ८३ ।
एभ्यः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
क्षेत्रेऽर्थे यो वा स्यात् ।
उम्यम्,
औमीनम् ।
"
भङ्ग्यम् ,
भाङ्गीनम् ।
तिल्यम्, तैलीनम् ॥८३॥
अलाब्वाश्च कटो रजसि । ७ । १ । ८४ ।
अस्माद् उमissदेश्व
तस्य
रजस्यर्थे कः स्यात् ।
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन लघुवृत्तिः
अलाबूकटम्, उमाकटम्,
भङ्गाकटम्,
तिलकटम् ॥४॥ अह्ना गम्येऽश्वाद् ईनञ् ७ १ १ । ८५ ।
षष्ठ्यन्ताद्-अश्वात् एकेनाहा गम्येऽर्थे ईनब् स्यात् ।
षष्ठयन्तात्
कुलात्,
S.
आश्वीनोऽध्वा ॥ ८५ ॥
कुलात् जल्पे । ७ । १ । ८६ ।
restr
ईनव्
स्यात् ।
[३१७
कौलीनः ॥८६॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य पीवादेः कुणः पाके । ७।१ । ८७। एभ्यः
तस्य
पाके
कुणः स्यात् । पीलुकुणः,
शमीकुणः ॥७॥ कर्णाऽऽदेर्मूले जाहः।७।१। ८८ । एभ्यः तस्य
मूलेऽथे
जाहः स्यात् ।
कर्णजाहम् ,
___ अक्षिजाहम् | पक्षात् तिः।७।१ । ८९। पक्षात्
तस्य मूलेऽथे
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः] तिः स्यात् । पक्षतिः ॥८९॥ हिमाद् एलः सहे । ७ । १ । ९०
हिमात् तस्य सहमानेऽर्थे
एलुः स्यात् । हिमेलुः ॥९०॥
बल-वातादूलः । ७ । १ । ९१ ।
आभ्यां तस्य सहेऽर्थे
ऊलः स्यात् ।
बलूलः, वातूलः ॥९१॥
शीतोष्ण तृषाद (प्राद् ? ) आलुरसहे
एभ्यः
तस्य
असहेऽर्थे
[३१९
| ७ | १ | ९२ |
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०]...............
[हैम-शब्दानुशासनस्य
आलुः स्यात् । शीतालु, उष्णालः, वृषालुः,
[तृपालुः ?] ॥९२॥ यथामुख-संमुखाद् ईनः तद् दृश्यतेऽस्मिन्
।७।१। ९३। आभ्यां तदिति स्यन्ताभ्यां, अस्मिन् इति ड्यर्थे ईनः स्यात् , स्यन्तं चेद् दृश्यते । यथामुख प्रतिबिम्बम् ,
यथामुखीन: आदर्शः, . एव संमुखीनः ॥९३॥ सर्वाऽऽदेः पथ्यङ्ग-कर्म-पत्र-पात्र-शरावं.
व्याप्नोति । ७।१।९४ । सवशब्दपूर्वेभ्यः
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
एभ्यः
द्वितीयान्तेभ्यः व्याप्नोतीत्यर्थे ईनः स्यात् । सर्वपथीनो रथः, सर्वाङ्गीणस्ताप,
सर्वकम्मणो ना, सर्वपत्रीणो यन्ता, सर्वपात्रीणं भक्तम् सर्वशरावीणः ओदनः ॥९४॥
आप्रपदम् । ७ । १ । ९५ ।
आ पदाग्राद्
आप्रपदम् ,
अस्मात्
अमन्ताद्
व्याप्नोतीत्यर्थे ईनः स्यात् ।
[३२१
आ - प्रपदीनः पटः || ९५ ॥
अनुपदं बद्धा । ७ । १ । ९६ ।
'२१
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६ ]
अस्मात्
अमन्तात् बद्धेत्यर्थे
ईनः स्यात् ।
अनुपदीमा उपानत् ॥९६॥
अयानयं नेयः । ७ । १ । ९७ । अस्माद् द्वितीयान्तात् येse
ईनः स्यात् । अयानीनः शारः ॥९७॥
सर्वाऽन्नमत्ति । ७ । १ । ९८ ।
अस्मात्
अमन्ताद्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अत्त्यर्थे
ईनः स्यात् । सर्वान्नीनो
भिक्षुः ॥९८॥ परोवरीण-परम्परीण-पुत्रपौत्रीणम् ७ १ १९९ ।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघवत्तिः]
___ [३२३
अनुभवत्यर्थे
ईनान्ताः निपात्याः। परोवरीणः, परम्परीणः,
पुत्रपौत्रीणः ॥९९॥ यथाकामाऽनुकामाऽत्यन्तं गामिनि
।७।१।१००। एभ्यः अमन्तेभ्यः गामिनि-अर्थे ईनः स्यात् । यथाकामीनः, अनुकामीनः,
अत्यन्तीनः ॥१०॥ पारावारं व्यस्त-व्यत्यस्तं च ७१।१०१। अस्मात्
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४ ]
समस्ताद् व्यस्ताद्
व्यत्यस्तात् च
पारा वारणः,
अमन्ताद् गामिनि ईनः स्यात्,
अमन्ता
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
पारीणः, अ-वारीणः, अ- वार- पारीणः ॥ १०१ ॥
अनुग्वलम् । ७ । १ । १०२ । अस्मात्
अमन्ताद् अलङ्गामिनि
ईनः स्यात् । अनुगवीनो गोपः ॥ १०२॥ अध्वानं येनौ । ७ । १ । १०३ ॥
अस्मात्
!
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[३२५ अलङ्गामिनि य-ईनौ स्याताम् । अध्वन्यः,
अध्वनीनः ॥१०॥ अभ्यमित्रमीयश्च । ७ । १ । १०४ । अस्मात् अमन्ताद अलङ्गामिनि ईयो य ईनौ च स्याताम् ।
अभ्यमित्रीयः, ___ अभ्यमित्र्यः,
__ अभ्यमित्रीणः ॥१०४॥ समांसमीना-ऽद्यश्वीना-ऽद्यप्रातीना-ऽऽग
वीन-साप्तपदीनम् । ७ । १ । १०५। एते ., ईनान्ताः
निपात्याः,
साप्तपदीनस्तु
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
ईनबन्तः। समांसमीना गौः, अधश्वीना गौः, अद्यप्रातीनो लाभः आमवीन कर्मकृत् ,
साप्तपदीनं सख्यम् ॥१०॥ अ-षडक्षा-ऽऽशितंग्वलकर्माऽलंपुरुषाद्
ईनः । ७ । १ । १०६ । एभ्यः
स्वाथे
ईन: स्यात् । ____ अषडक्षीणो मन्त्रः,
अ-शितंगवीनं भरण्यम् , .,
अलमीणा,
अलंपुरुषीमः ॥१०६॥ , अ-दिस्त्रियां वाऽञ्चः।७।१।१०७। अश्वत्यन्तात्
स्वार्थे
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापा-लघुवृत्तिः]
ईनो वा स्यात् , न चेद
स दिशि स्त्रियाम् । प्राचीनम् , प्राक् । प्राचीना शाखा, प्राची। अदिस्त्रियामिति किम् ?
प्राची दिक् ॥१०७॥ तस्य तुल्ये कःसंज्ञा-प्रतिकृत्योः१०८ तस्येति षष्ठयन्तात् तुल्येऽर्थे कः स्यात् संज्ञायां प्रतिकृतौ च विषये । अश्वकः,
अश्वकं रूपम् ॥१०८॥ न नृ-पूजाऽर्थ-ध्वज-चित्रो । ७।१।१०९।
पूजार्थे,
नरि,
चित्रकम्मणिका .
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अर्थे
को न स्यात् । चश्चा ना, अईन्, ध्वजे सिंहः,
चिो भीमः ॥१०९॥ अ-पण्ये जीवने । ७।१।११०। . जीव्यते येन तस्मिन् पण्यवजें को न स्यात् । शिवः। अपण्य इति किम् ?
इस्तिकान् विक्रीणीते ॥११॥ देव-पथाऽऽदिभ्यः । ७। १ । १११ । एभ्यः
तुल्ये
... संज्ञा-प्रतिकृत्योः
को न स्यात् ।
देवपथः,
इंसपयः ॥११॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
____
[३२९
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] बस्तेरेयञ् । ७। १ । ११२ । बस्ते तस्य तुल्येऽथे एयञ् स्यात् ।
बास्तेयी प्रणालिका ॥११२॥ . शिलाया एयच्च । ७।१ । १.१३ । अस्मात् __ तस्य तुल्येऽथे
एयच एयञ् च स्यात् ।
शिलेयम् , शैलेयं दधि ॥११३॥ शाखाऽऽदेर्यः। ७।१ । ११४ । एभ्यः तस्य तुल्ये यः स्यात् ।
शाख्यः, मुख्यः ॥११४॥ दोर्मव्ये । ७।१ । ११५।
तस्य तुल्ये भव्येऽर्थे
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०J.
[हैम-शब्दानुशासनस्य यः स्यात् ।।
द्रव्यं अयं ना, स्वर्णादि च ॥११५॥ कुशाग्राद् ईयः। ७।१।११६ । अस्मात् तस्य तुल्ये ईयः स्यात् ।
कुशाग्रीया बुद्धिः ॥११६॥ काकतालीयाऽऽदयः । ७।१।११७ ।
तस्य सुल्ये ईयान्ता साधक स्युः। काक-तालीयम् ,
खलति-बिल्वीयम् ।।११७॥ शर्कराऽऽदेरण् । ७ । १ । ११८ । एभ्यः
तस्य तुल्ये
अण् स्यात् ।
शार्करं दधि,
कापालिकम् ॥११॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ-स-पल्याः । ७।१॥ ११९ । अस्मात् तस्य तुल्ये अ: स्यात् ।
सपत्नः ॥११९॥ एकशालाया इकः।७।१ । १२०॥ अस्मात् तस्य तुल्ये
इका स्यात् ।
__ एकशालिकम् ॥१२॥ गोण्यादेश्चेकण । ७।१ । १२१ । एभ्यः एकशालायाश्च तस्य तुल्ये इकण् स्यात् । गौणिकम् , आशुलिकम् ,
एकशालिकम् ॥१२१॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य कर्कलोहितात् टीकण् च । ७।१।१२२। आभ्यां तस्य तुल्ये टीकण इकण् च स्यात् ।
कार्कीकः, कार्किक,
___ लौहितीकः, लौहितिकः ॥१२२॥ वेविस्तृत शाल-शङ्कटौ। ७। १ । १२३ । विस्तृतेऽथे शाल-शङ्कटौ स्याताम् । विशालः,
विशङ्कटः ॥१२३ कटः।७।१ । १२४।।
विस्तृतेऽर्थे कटः स्यात् ।
विकटः ॥१२४॥ सं-प्रोत्-नेः संकीर्ण-प्रकाशाऽधिक-समीपे
।७।१।१२५॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
एभ्यः
यथासङ्ख्यम् एषु अर्थेषु कटः स्यात् ।
सङ्कटः,
प्रकटः, निकटः ॥ १२५ ॥
अवात् कुटारश्चावनते । ७ । १ । १२६ ।
अवाद् अवनतेऽर्थे
कुटारः कटश्व
स्यात् ।
अवक्कुटारः, अवकटः ॥ १२६ ॥
नासानति तदतोः टीट-नाट-भ्रटम्
अवात् नासानतौ
तद्वति चार्थे
एते स्युः ।
अवटीटम्,
[ ३३३
। ७ । १ । १२७ ।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३]
[हम-शब्दानुशासनस्य अवनाटम् , अवभ्रटं
नासानमनम् ,
___ तद्वद् वा नासादि ॥१२७॥ नेरिन-पिट-काः चिक-चिचिकश्चाऽस्य
।७।१।१२८॥
नासानतौ तद्वति च अर्थे एते स्युः, तयोगे च ने यथासव्यं मिह-चिकिता।
चिकिनम्, .
चिपिटम् ,
‘चिवर्क नासानमनं
नासादि च ॥१२॥ बिड-बिरीसौ नीरन्ध्रे च । ७।१।१२९ ।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोपल-पुवृत्तिः
नीरन्ध्र, नासानति-तद्वतोश्च
एतौ स्याताम् । निबिडाः, निबिरीसाः केयाः, निबिडम् .
निबिरीसं नासानमनं नासादि च ॥१२९॥ क्लिन्नात् लः चक्षुषि, चिल्पिल्-चुल
चास्य । ७।१।१३० । क्लिन्नात् चक्षुष्यर्थे लः स्यात्, तधोगे च अस्य चिल-पिळे-चुन्। चिल्लम् , पिल्लस,
चुल्लं चक्षु: १३०॥ उपत्यकाधित्यके । ७।१।१३१)
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
निपात्येते । उयत्यकागिर्यासन्ना भूः, अधित्यका
पर्वताऽधिरूढा भूः ॥१३१॥ अवेः संघात-विस्तारे कट-पटम्
।७।१। १३२ । अवेः अर्थात् षष्ठयन्तात्
संघाने विस्तारे चार्थे यथासङ्ख्यं कट-पटौ स्याताम् ।
अविकटः संवातः,
___ अविपटो विस्तारः ॥१३२॥ पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः ।७।१। १३३ । पश्वर्येभ्यः
षष्ठयन्तेभ्यः
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृतिः ] स्थानेऽर्थे
गोष्ठः स्यात् । गो-गोष्ठम्,
अश्व-गोष्ठम् ॥१३३॥
द्वित्वे गोयुगः । ७ । १ । १३४ ।
पश्वर्थेभ्यः
तस्य
द्वित्वेऽर्थे
अयं स्यात् । गो-गोयुगम् ॥१३४॥ षट्त्वे षड्ङ्गवः । ७ । १ । १३५ ।
पश्वर्थेभ्यः
तस्य
एभ्यः
२
षट्त्वे
f
[ ३३७
अयं स्यात् ।
हस्ति - षड्गवम् ॥ १३५॥ तलाssदिभ्यः स्नेहे तैलः | ७|१|१३६|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ तस्य स्नेहेऽर्थे तैलः स्यात् ।। तिल-लम् ,
सर्पप-तैलम् ॥१३६॥ तत्र घटते कर्मणष्ठः । ७ । १ । १३७॥ तत्र इति डन्यन्तात् कर्मशब्दाद् घटते इत्यर्थे ठः स्यात् ।
कर्मठः ॥१३७॥ तदस्य सञ्जातं तारकाऽऽदिभ्य इतः
।७। १ । १३८। तत् इति स्यन्तेभ्यः एभ्यः
अस्प इति
षष्ठयर्थे
इतः स्यात्,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्वोपा लघुवृत्तिः] स्यन्तं सजातं चेत् । तारकितं नमः,
पुष्पितस्तरुः ॥१३८॥ गर्भादप्राणिनि । ७१।१३९ । गर्भाव तदस्य सजातं इत्यर्थे इतः स्यात् न तु प्राणिनि ।
गर्भितो ब्रीहिः ॥१३९॥ प्रमाणात् मात्रट् । ७।१।१४०। स्यन्तात प्रमाणार्थात्
::
षष्ठयथे
मात्रटू स्यात् । आयामाप्रमाणम् ।
जानुमानं जलम्
__ तन्मात्री भूः ॥१४॥ हस्ति-पुरुषाद वाऽण् । ७।१।१४१ । स्यन्ताभ्या
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
३४० प्रमाणार्थाभ्याम्
आभ्यां
षष्ठयर्थे
अण वा स्यात् ।
हास्तिनम् ,
हस्तिमात्रम् ,
हस्तिदघ्नम्। हस्तिद्वयसं जलम्
एवं पौरुषम् ॥१४१॥ वो दन-द्वयसट् । ७ । १ । १४२ । ऊर्ध्वं यत् प्रमाणं तदर्थात् स्यन्तात् षष्ठयर्थे वा
एतौ स्याताम् । ऊरुदघ्नम् ,
ऊरुद्वयसम् .
. ऊरुमा
जलम् ।
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृतिः ]
ऊर्ध्वमिति किम् ? रज्जुमात्री भूः ॥ १४२ ॥
मानादसंशये लुप् । ७ । १ । १४३ ।
मानार्थ एव साक्षाद् • यः प्रमाणशब्दो हस्त - वितस्त्यादिः न तु रज्ज्वादिः,
तस्मात् प्रस्तुतस्य मात्रडादेः असंशये गये
लुप् स्यात् ।
हस्तः, वितस्तिः । मानादिति किम् ? ऊरुमात्रं जलम् । अ - संशय इति किम् ?
शममात्रं स्यात् ॥ १४३ ॥
द्विगोः संशये च । ७ । १ । १४४ ।
मानान्तात्
द्विगोः
[ ३२४१
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३]
संशयेऽसंशच प्रस्तुत- मागङादेः
मानार्थात् षष्ठ्यर्थे
लुप् स्यात् । द्वि-वितस्तिः,
मात्रद् । ७ । १ । १४५ ।
स्यन्तात्
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
द्वि-प्रस्थ: स्यात् ॥ १४४॥
मात्रट् स्यात्, संशये ।
शदन्ताच्च,
प्रस्थमात्रं स्यात् ॥ १४५ ॥ शन्-शत् विंशतेः । ७ । १ । १४६ ।
शन्नन्तात्,
सख्याऽर्थाद्
विशतेश्व मानवृत्तेः
स्यन्ता
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोमा लसुवृत्तिः]
।
षष्ठयर्थे
मात्रट् स्यात् संशये। दशमात्राः स्युः, एवं त्रिंशन्मात्राः,
विंशतिमात्राः ॥१४६॥ डिन् । ७ । १ । १४७।। शन्-शद्-विंशतिभ्यः स्यन्तेभ्यः मानार्थे भ्यः षष्ठयर्थे
डिन् स्यात् । पञ्चदशी अर्धमासः, चिंशी मासः,
विशिनो भवनेन्द्राः ॥१४७॥ इदं-किमोऽतुः, इय-किय चास्य।१।१४८) आभ्यां मानार्याम्म
पायये
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य मेये
___ अतुः स्यात् , तद्योगे च अनयोः यथासङ्ख्यं इय-झियौ स्याताम् । इयान् ,
कियान् पटः ॥१४॥ यत्तत्-एतदो डावादिः ।७।१।१४९। एभ्यः स्यन्तेभ्यः मानार्थेभ्यः षष्ठयर्थे मेये
अतुः डावादिः स्यात् । यावान् ... ..तावान्
एतावान्
धान्यराशिः ॥१४९॥ यत्-तत्-किमः सङ्ख्यामा डतिर्वा
।७।१।१५०॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः । सख्यारूपं यत् मानं तदर्थेभ्यः एभ्यः स्यन्तेभ्यः षष्ठयर्थे सङ्ख्येये
. डति वा स्यात् । यति-यावन्तः। एवं तति-तावन्तः।
कति-कियन्तः ॥१५०॥ अवयवात् तयट् । ७।१।१५१ ।
अवयववृत्तः
सङ्ख्यार्थात् स्यन्ता
षष्ठयथे
अवयविनि तयह स्यान्
पश्चतयो यमः ॥१५॥ दि-त्रिभ्यामयट् वा । ७११ । १५२ । भाभ्यां
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६ ]
अवयवार्थाभ्यां षष्ठयर्थे
द्विमयं
अयट् वा स्यात् । द्वयम् - द्वितयम् ।
डायम् - त्रितयम् ॥ १५२॥ दयादेर्गुणात् मूल्य-क्रेये मयट् । ७| १ | १५३ ।
द्वि-आदेः गुणवृत्तेः
स्यन्तात् षष्ठयथे
[ हैम-शब्दशासरच
उदश्वित्
मयटू स्यात्, द्वयादिश्चेत्
मूल्यार्थः क्रयार्थो वा ।
यवानाम् एवं त्रिमय,
द्विजया- यवाः उदश्वितः,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३४७
त्रिमयाः। गुणादिति किम् ?
द्वौ व्रीहि-यवौ मूल्यमस्य ॥१५३॥ अधिकं तत्सङ्ख्यमस्मिन् शत-सहस्र शतिशत्-दशान्ताया उः।७।१ । १५४ । स्यन्तात् शत्याधन्तात् सङ्ख्यार्थात् अस्मिन्निति यर्थे,
शत-सहने च डः स्यात् स्यन्तं चेद्
अधिकं शतादिसङ्ख्यं च वस्तु स्यात् । विशं योजनशतं योजनसहस्रं वा,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८].
[हैम-शब्दानुशासनस्य एवं গিয়, एकादशम् । तत्संख्यमिति किम् ? विंशतिर्दण्डा अधिकाः
अस्मिन् योजनशते ॥१५४॥ सङ्ख्यापूरणे डट् । ७ । १ । १५५ । सङ्ख्या पूर्यते येन तत्रार्थे सङ्ख्याया
डट् स्यात् ।
एकादशी
सङ्ख्येति किम् ? एकादशानाम्
उष्ट्रिकाणां पूरणो घटः ॥१५५॥ विंशत्यादेर्वा तमट् । ७ । १ । १५६ । अस्याः सख्यायाः
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वीपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३४५ सङ्ख्यापूरणे तमट् वा स्यात् । , विंशतितमः-विंशः।
त्रिंशत्तमः-त्रिंशः ॥१५६॥ शताऽऽदिमासाऽर्द्धमास-संवत्सरात्
।७। १ । १५७ । शतादेः सङ्ख्यायाः मासादेश्व सङ्ख्यापूरणे
तमट् स्यात् । शततमी, सहस्रतमी, मासतमः, अर्द्धमासतमः,
संवत्सरतमो दिनः ॥१५७॥ षष्टयादेरसङ्ख्याऽऽदेः। ७।१ । १५८ । सयादिः
अवयवो यस्य
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५० ]
तद्वत् षष्ट्यादेः सङ्ख्या पूरणे
तमद् स्यात् । षष्टितमः, सप्ततितमः । असङ्ख्याऽऽदेरिति किम् ?
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
एकषष्टः ।। १५८ ।।
नो मटू । ७ । १ । १५९ । अ-सङ्ख्यादेः
नान्तायाः
सङ्ख्यायाः
सङ्ख्यापूरणे
मट्टू स्यात् । पञ्चमी ।
अ-सङ्ख्यादेरित्येव १
द्वादशः ।। १५९॥
पित् तिथद् बहु-गण-पूग-संघात् । ७११/१६०।
एभ्यः
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
संख्यापूरणे तिथट् स्यात्
पिद। बहुतिथी, गणतियः, पूगतिथ:
सङ्घतिथः ॥१६०॥ अतोरिथट् । ७।१।१६१ । अत्वन्तात् संख्यापूरणे इथटू स्यात् , पित् । इयतिथः,
तावतिथी ॥१६१॥ षट्-कति-कतिपयात् ।७।१।१६२। एभ्यः संख्यापूरणे
थट् स्यात्
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य षष्ठी, कतिथः,
कतिपयथी ॥१२॥ चतुरः। ७ । १ । १६३ । अस्मात् संख्यापूरणे थट् स्यात्
चतुर्थी ॥१६३॥ येयौ च लुक् च ।७।१ । १६४ । चतुरः संख्यापूरणे एतौ स्याताम् ,
चस्य लुक च।
तुर्यः,
__तुरीयः ॥१६॥ देस्तीयः । ७ । १ । १६५।
संख्यापूरणे
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
घुवृत्तिः] तीयः स्यात् । द्वितीयः ॥ १६५॥
त्रेस्तृ च | ७| १ | १६६ ॥
गेः
संख्यापूरणे
तीयः स्यात्, तयोगे च ह । तृतीया ॥ १६६ ॥
पूर्वमनेन साऽऽदेवन् । ७ । १ । १६७ ।
पूर्वम
२३
इत्यमन्तात् केवलात्
स- पुर्वाच्च
अनेनेति case कर्त्तरि
[ ३५३
इन् हुयाद । कृतपूर्वी कटम्, पीतपूर्वी पयः । १६७ ॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस इष्टाऽऽदेः। ७ } १ | १६८। एभ्यः अर्थात् स्यन्तेभ्यः टाऽर्थे कर्तरि इन् स्यात् ।
इष्टी यज्ञे,
__ पूर्ती श्राद्धे ॥१६॥ श्राद्धमद्यभुक्तमिकेनौ । ७।१।१६९। श्राद्धात् स्यन्तात् अधमुक्ताधर्थे कर्तरि एतौ स्याताम् । श्राद्धिकः,
श्राद्धी ॥१६९॥
अनुपद्यन्वेष्टा । ७ । १ । १७०।
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३५५ निपात्यते, अन्वेष्टा चेत् ।
अनुपदी गवाम् ॥१७॥ दाण्डाजिनिकाऽऽयः-शूलिक-पार्श्व
कम् । ७।१।१७१ । एते यथायोगं इकण-कान्ताः निपात्या,
अन्वेष्टरि अर्थे । दाण्डाजिनिको दाम्भिकः, आयःशूलिका तीक्ष्णोपायः
अर्थान्वेष्टा, पार्श्वका अनृपायः, स एव ॥१७१॥ क्षेत्रेऽन्यस्मिन् नाश्ये इयः ।७।१।१७२। क्षेत्रान्निदें शात् ङयन्तात् अन्योपाधिकात् नाश्येऽथे
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६ ]
जारश्च ॥ १७२ ॥
छन्दोऽधीते, श्रोत्रव वा । ७ । १ । १७३ ।
अस्मात्
अमन्तात raidse
इयः स्यात् । क्षेत्रियो - व्याधिः,
इन्द्रादू
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
इयो वा स्यात्, तद्योगे चास्य
तेन इति टान्वाद
श्रोत्रः ।
श्रोत्रिय,
इन्द्रियम् । ७ । १ । १७४ |
छान्दसः ॥ १७३॥
इयो निपात्यः ।
इन्द्रस्य लिङ्गं इन्द्रियम् ॥ १७४॥ तेन वित्ते चञ्चु चणौ । ७ । १ । १७५ ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
योपण -लघुवृत्तिः ] वित्तेऽथे
एतौ स्याताम् 1 विद्याचचुः,
पूरणप्रत्ययान्तात्
टान्ताद्
पूरणाद् ग्रन्थस्य ग्राहके को
केशचणः ॥ १७५॥
ग्रन्थस्य ग्राहकेऽथे
कः स्यात्,
तद्योगे च पूरणार्थस्य
लुकू ।
चाऽस्य
। ७ । १ । १७६ ।
द्विकः शिष्यः ॥ १७६ ॥
[ ३५७
ग्रहणाद वा । ७ । १ । १७७ । गृह्णतेनेति ग्रहणस्, रूपादिग्रन्थस्य ग्रहणार्थात्
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य पूरणप्रत्ययान्तात्
का स्वायें स्यात्, तद्योगे च पूरणार्यस्य लुग् वा । द्विकं,
द्वितीयकं वा-ग्रन्थग्रहणम् ॥१७७॥ सस्याद् गुणात् परिजाते । ७।१।१७८ । सस्याद् गुणात् टान्तात् परिजातेऽथे
कः स्यात् । सस्यका-शालि देशो वा। गुणादिति किम् ?
सस्येन परिजातं क्षेत्रम् ॥१७॥ धन-हिरण्ये कामे । ७।१ । १७९ । आभ्यां ङयन्ताभ्यां
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपा-लघुवृत्तिः)
[३५९ कामेऽर्थे .. कः स्यात् ।
धनकः, हिरण्यको
मैत्रस्य ॥१७९॥ स्वागेषु सक्ते । ७ । १ । १८० । स्वाङ्गार्थे भ्यो ड्यन्तेभ्यः सक्तेऽर्थे कः स्यात् । नखकः, केशनखकः
दन्तौष्ठकः ॥१८॥ उदरे विकण् आयूने । ७ । १ । १८१ । अस्माद् ड्यन्तात् सक्ते आधूनेऽर्थे इकण स्यात् ।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६० ]
औदरिकः,
उदरकोऽभ्यः ॥ १८१ ॥
अंशं हारिणि । ७ । १ । १८२ |
अंशात्
अमन्तात् हारिण्यर्थे
कः स्यात् । अंशको दायादः ॥ १८सा तन्त्राद् अ-चिरोद्धृते । ७ । १ । १८३ ।
तन्त्रात्
पञ्चम्यन्ताद्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अ- चिरोद्धृतेऽये कः स्यात् ।
तन्त्रकः पटः ॥१८३॥
ब्राह्मणात् नाम्नि | ७ | १ | १८४ १
अस्मात्
ङन्यन्तात् अचिरोदधृतेऽथे
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ . का रूपन्, नाम्नि ।
ब्राह्मणको नाम देवः ॥१८॥ उष्णात् । ७।१।१८५। उष्णात्
डन्स्यन्तात्
अचिरोद्धतेऽर्थे
कः स्यात् , - नाम्नि।
उष्णिका यवागूः ॥१८५॥ शीताच्च कारिणि । ७।१।१८६ । शीतोष्णाभ्यां अर्थात् अमन्ताभ्यां कारिण्यर्थे कः स्यात् ,
नाम्नि। शीतकोऽलसः, उष्णको दधः ॥१८६॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३६२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अधेरारूढे । ७।१।१८७ । अधेः
आरूढार्थात्
स्वार्थे
कः स्यात् । अधिको द्रोणः खार्याः,
अधिका खारी द्रोणेन ॥१८७॥ अनोः कमितरि । ७। १ । १८८ । अनोः कः स्यात्, तदन्तश्चेत् कमितरि।
अनुकः ॥१८॥ अमेरीश्च वा । ७ । १ । १८९।
अमेः
कः स्यात् ईश्वाऽस्य वा,
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३६३ तदन्तश्चेत् कमितरि। अभिक:
अभीकः ॥१८९॥ सोऽस्य मुख्यः । ७।१ । १९० । स इति स्यन्ताद अस्येति षष्ठयर्थे कः स्यात्, स्यन्तं चेत् मुख्यार्थम् ।
देवदत्तकः सङ्घः ॥१९॥ शङ्कलकः करमे । ७।१।१९१। कान्तो निपात्यः। शृङ्खलकः-करमः=
उष्ट्रशिक्षुः ॥१९१॥ उदुत्सोरुन्मनसि ।७।१ । १९२। आभ्यां
अस्येति
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हेम-शब्दावशालदस्य उन्मनस्यर्थे कः स्यात् । . उत्कः ,
उत्सुका ॥१९२॥ काल-हेतु-फला रोगे । ७॥ १॥ १९॥ कालविशेषार्थे भ्यो, हेत्वर्थे भ्यः, फलार्थेभ्यश्च स्यन्तेभ्यः अस्वैति
रोमेऽये
का स्यात् । द्वितीयको ज्वरः, पर्वतको रोगः,
शीतको ज्वरः ॥१९३॥ प्रायोऽन्नमस्मिन् नाम्नि।७।१।१९४ । स्यन्तात् अस्मिन्निति
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
उन्यथे
संज्ञाविषये
का स्यात् , स्यन्तं चेत् अन्नं प्रायेण ।
गुडापूपिका पौर्णमासी ॥१९४॥ कुल्माषादण् । ७।१ । १९५। अस्मात् स्यन्तात् प्रापोऽन्नर
अस्मिम्मिल्प
__ कौरवानी, रौर्णमासी ॥१९५॥ वटकादिन् । ७।१।१९६ ।
स्यन्तात् प्रायोऽन्नम्
अस्मिन् इत्यर्थे
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हेम-शब्दानुशासनस्य
इन् स्यात् ।
___ वटकिनी पौर्णमासी ॥१९६॥ साक्षाद् द्रन्ट्रा ।७।१ । १९७। साक्षातो द्रष्टा इत्यस्मिन्नथें इन् नाम्नि स्यात् ।
साक्षी ॥१९७॥ RE
A DIMONIROINDI इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां
सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ सप्तमस्यास्याध्यायस्य प्रथमः पादः
समाप्तः ॥ इति प्रथमोऽध्यायः॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| द्वितीयः पादः ॥ तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः । ७ । २ । १ । तदिति स्यन्ताद्, अस्येति षष्ठ्यर्थे अस्मिन्निति ङयथ
वा मतुः स्यात्, चेत् स्यन्तस् अस्तीति ।
गोमान् वृक्षवान् गिरिः ।
अस्तीति किम् ? गावोऽस्याssसन् । इते: यो
भूमादौ मत्वादयः ॥ १ ॥
आ यात् । ७ । २ । २ ।
" रूपात् प्रशस्ताऽऽहतात्" (७-२-५४ ) इति
आ-यविधेः वक्ष्यमाणप्रकृतिभ्यो
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
कुमारीमान्, व्रीहिमान् ॥२॥ नावादेरिकः । ७ । २ । ३ ।
एभ्यो मत्वर्थे
एभ्यो
मतुः स्यात् सदस्वास्तितस्मिन्नस्ति इति विषये ।
इकः स्यात् । नाविकः, नौमान् ।
एवं
कुमारिकः, कुमारीमान् ॥३॥
शिखाऽऽदिभ्य इन् । ७ । ५ । ४ ।
मत्वर्थे
इन स्वाद शिखी, शिखावान् । माली, म
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन लघुकृति] व्रीह्यादिभ्यस्तौ । ७।२।५। एभ्यो
मत्वयें
इकेनौ स्वाताम् । व्रीहिका, नौही, ब्रीहिमान्,
मायिकः, मायो, मायावान् ॥५॥ अतोऽनेकस्वरात् । ७ । २।६। अदन्ताव अनेकस्वरात् मत्वर्थे
इकेनौ स्याताम् । दण्डिका, दण्डी, दण्डवान् , छकि छत्री, छत्रवान् ।
अनेकस्वरादिति किम् ?
___ खवान् ॥६॥ अशिरसोऽशीर्षश्च । ७ । २ । ७॥ अस्मात् मत्वर्थे
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
इकेनौ स्याताम् ,
मतुश्च
तद्योगे चास्याशीर्षः। अशीर्षिकः, अशीर्षी, अशीर्षवान् ॥७॥ अर्थाऽर्थाऽन्ताद् भावात् ।७।२।८। अर्थात् अर्थान्ताच्च भावाथादेव मत्वर्थे
इकेनौ एव स्याताम् । अर्थिकः, अर्थी, प्रत्यर्थिकः, प्रत्यर्थी। मतुर्न स्यात् । भावादिति किम् ? धनार्थात मतुरेव,
अर्थवान् ॥८॥ बीयर्थ तुन्दाऽऽदेरिलश्च । ७।२।९। आभ्यां
मत्वयें
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
३७ इल इकेनौ च स्युः । शालिला, शालिक,
शाली, शालिमान्. तुन्दिलः, तुन्दिक, तुन्दी, तुन्दवान् उदरिलः, उदरिका,
उदरी, उदरवान् ॥९॥ स्वाङ्गाद् विवृद्धात् ते ।७।२।१०। अस्मात् मत्वर्थे . . इलेकेनाः स्युः। कर्णिलः, कणिकः,
कर्णी, कर्णवान् ॥१०॥ मृन्दादारकः । ७।३।११। मत्वर्थे स्यात् ।
वृन्दारकः, वृन्दवान् ॥११॥ गङ्गात् । ७।२।१२।
मत्व
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२]
आरकः स्यात् । शृङ्गारकः, शृङ्गवान् ॥१२॥ फल- बर्हात् चेनः । ७ । २ । १३ ।
आभ्यां
शृङ्गाच्च मत्वर्थे
इनः स्यात् । फलिनः, फलवान्, बर्हिणः, शृङ्गिणः ॥ १३॥
मलाद ईमसश्च । ७ । २ । १४ ।
मलात्
मत्वर्थे
ईमस इनश्च स्यात् ।
मलीमसः, मलिनः, मलवान ॥ १४॥ मरुत्-पर्वणस्तः । ७ । २ | १५ |
आभ्यां
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
मत्वर्थे
तः स्यात् ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थोपन-लघुवृत्तिः]
[३७३ मरुत्तः, मरुत्वान् ,
पर्वतः, पर्ववान् ॥१५॥ वलिचटि-तुण्डेर्भः।७।२ । १६ । एम्यो मत्वर्थे म: स्यात् ।
वलिभा, वटिमः, तुण्डिभः वलिवान् ॥ ऊर्णाऽहं-शुभमो युस् । ७ । २ । १७ । एभ्यो मत्वऽर्थे युः स्यात् ।
ऊर्णायुः, अहंयुः, शुभंयुः ॥१७॥ कं-शंभ्यां युस-ति-यस्-तु-त-च-भम्
।७।२।१८। माभ्यां मत्वर्षे एते स्युः। कंयुः, अयुः,
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४ ]
कंयः, शंयः,
कंतुः, शंतु,
कंतिः शंतिः,
कंतः, शंतः,
एभ्यो मत्वर्थे
कंवः, शंवः,
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
कंभः, शंभः ॥ १८ ॥
बल-वात-दन्त-ललाटादूलः । ७ । २ । १९ ॥
ऊलः स्यात् ।
बलूलः, वातूलः, दन्तूलः
ललाटूलः, बलवान् ॥१९॥
प्राण्यङ्गादातो लः । ७ । २ । २० ।
प्राण्यङ्गार्थाद् आदन्तात् मत्वर्थे
लः स्यात् ।
चूडाल:, चूडावान् । प्राण्यङ्गादिति किम् ? जङ्घावान् प्रासादः ॥२०॥
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३७५
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] सिध्माऽऽदिक्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः | ७|२|२१|
सिध्मादेः,
क्षुद्रजन्त्वर्थाद् रुगर्थाच्च मत्वर्थे
सिध्मलः,
लः स्यात् ।
सिध्मवान्,
वर्ध्मलः, यूकालः, मूच्छलः ॥२१॥ प्रज्ञा-पर्णोदक- फेनात् लेलौ । ७१२सर
एभ्यो
मत्वर्थे
लेलौ स्याताम् । प्रज्ञालः, प्रज्ञिलः,
पर्णलः, पर्णिलः,
उदकलः, उदकिलः,
फेनलः, फेनिलः फेनवरत ॥ २३५
काला जटा घाटात
। २३ ।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
३७६] एभ्यो
.
मत्वर्थे
लेलौ स्याताम,
क्षेपे गम्ये। कालालः, कालिलः, जटालः, जटिलः, घाटालः, घाटिलः। क्षेपे इति किम् ?
कालावान् ॥२३॥ कच अलाऽऽटौ । ७ । २ । २४ । मत्वर्थे स्याताम् । क्षेपे गम्ये।
वाचालः, वाचाटः ॥२४॥ ग्मिन् । ७ । २ । २५।। वाचो मत्वर्षे जिन् स्यात् ।
लाम्मी; मामा
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ] मध्वादिभ्यो रः । ७ । २ । २६ ।
मत्वर्थे
रः स्यात् ।" मधुरो रसः, खरो गर्दभः ॥२६॥ कृष्णादिभ्यो वलच् । ७ । २ । २७ ।
मत्वर्थे स्यात् । कृषीवलः कुटुम्बी, आसुतीवलः कलयपालः, आसुतिमान् ||२७
लोम - पिच्छाऽऽदेः शेलम् । ७ । २ । २८ ।
लोमादेः
पिच्छादेश्व
मत्वर्थे
यथासङ्ख्यं
श इलय स्यात् ।
[PARKO
लोमशः, लोमवान् गिरिशः,
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य पिच्छिला, पिच्छवान् ,
उरसिलः ॥२८॥ नोऽङ्गाऽऽदेः। ७ । २ । २९ । एभ्यो
मत्वर्थे
नः स्यात् । अङ्गनाचार्वङ्गी स्त्री,
पामनः, पामवान् ॥२९॥ शाकी-पलालीदवा ह्रस्वश्च ७।२।३०
। मत्वर्थे
न स्यात् तधोगे च एषां हस्वः।
महच्छाकं पलाले च शाकी, पलाली, दईव्याधि शाकिनः शाकीमान् , पलालिनः, दर्गुणः ॥३०॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपश-लघुवृत्तिः ] विष्वधो विषुव । ७ । २ । ३१ ।
अस्मात् मत्वर्थे
नः स्यात्, विषुश्चास्य । विषुणः रविर्वायुर्वा, विष्वग्वान् ॥३१॥
लक्ष्म्या अनः । ७ । २ । ३२ ।
मत्वर्थे स्यात् । लक्ष्मणः, लक्ष्मीवान् ॥ ३२ ॥ प्रज्ञा-श्रद्धाऽर्चा-वृत्तेर्णः । ७ । २ । ३३ ।
एभ्यो मत्वर्थे
णः स्यात् ।
प्राज्ञः, प्रज्ञावान्
श्राद्धः, श्रद्धा
वड
[ ३७९
पाएँ, निधानादे
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
ज्योत्स्नाऽऽदिभ्योऽण् । ७ । २ । ३४ ।
३८०]
मत्वर्थे
अण् स्यात् । ज्योत्स्नी रात्रिः, तामिस्त्री ॥ ३४ ॥
सिकता- शर्करात् । ७ । २ । ३५ ।
आभ्यां
मत्वर्थे
अण् स्यात् । सैकतः सिकतावान्, शार्करः ||३५||
इश्च देशे । ७ । २ । ३६ ।
सिकता - शर्कराभ्यां देशे मत्वर्थे
इलाणौ स्याताम् । सिकतिलः, सैकतः, सिकतावान्, करि, मार्कदेशः, शर्करावान् ॥३६॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
द्यु-द्रोमः।७।२ । ३७ ।
आभ्यां मत्वथे
म: स्यात् ।।
धुमः, द्रुमः ॥३७॥ काण्डाऽऽण्ड-माण्डाद् ईरः। ॥२॥३८॥ एभ्यो मत्वर्थे ईरः स्यात् ।
काण्डीरः, काण्डवान् ,
__ आण्डीरः, भाण्डीरः ॥३८॥ कच्छ्वा हुरः। ७।२ । ३९ । मत्वर्थे स्यात् ।
कच्छुरः, कच्छूमान् ॥३९॥ हन्तादुन्नतात् । ७।२ । ४०। उन्नत्युपाधेर्दन्तात् मत्वर्थ
डुरः स्यात् ।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२]
[हम-शब्दानुशासनस्य दन्तुरः। उन्नतादिति किम् ?
दन्तवान् ॥४०॥ मेधा-रथात् नवरः । ७।२ । ४१ । भाभ्यां
, मत्वर्थे ।
इरो वा स्यात् । मेधिरः, मेधावान्, मेधावी।
रथिरः, रथिकः, रथी ॥४१॥ कृपा-हृदयादालुः।७।२ । ४२ । आभ्यां मत्वर्ये वालुः स्यात् । कृपालुः, कृपावान् ।
हृदयालुः, हृदयी ॥४२॥ केशादः।७।२। ४३ । मत्वयें वो वा स्यात् । केशवः, केशवान् , केसी ॥४॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोप- लघुतिः ] मण्यादिभ्यः । ७ । २ १४४।
एभ्यो मत्वर्थे
वः स्यात् । मणिवः, मणिमान्, हिरण्यवः, हिरण्यवान् ॥४४॥
हीनात् स्वाङ्गादः । ७ । २ । ४५ । stealपाधेः स्वाङ्गार्थात्
मत्वर्थे अः स्यात् । कर्णः ।
अभ्राऽऽदिभ्यः । ७ । २ । ४६ ।
एभ्यो
मत्वर्थे
[ ३८
हीनादिति किम्- 2- कर्णवान् ॥४५॥
अः स्यात् । अभ्रं नमः, असो मैत्रः ॥ ४६ ॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य अस्-तपस्-माया मेधा-स्रजो विन
।७।२।४७॥ असन्तात् तपसादेश्व मत्वर्थे
विन् स्यात् । ___ यशस्वी, यशस्वान् ,
तपस्वी,
मायावी, मायावान, मेधावी,
स्रग्वी ॥४७॥ आमयाद् दीर्घश्च । ७।२।४८। अस्मात्
मत्वर्थे
विन् स्यात् । दीर्घश्वास्य । आमयावी,
आमयवान ॥
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३८५
स्वोपश-लघुवृत्तिः] . स्वात् मिन् ईशे ।७।२।४९ । स्वात्
मत्वर्थे
मिन् स्यात, दीर्घश्चास्य, स्वामी।
स्ववान् अन्यः ॥४९॥ गोः।७।२। ५० ।
गोः
मत्वर्थे .. . मिन् स्यात् ।
गोमी, गोमान् ॥५०॥ ऊर्जा विन्चलावस् चान्तः।७।२।५१।
जों
मत्व
विन्-वलौ स्याताम्, तयोगे वा ऊर्जा असन्तः। . ऊर्जस्वी ऊर्जस्वलः, ऊर्वान् ॥५१॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
तमिस्राऽर्णव- ज्योत्स्नाः । ७ । २ । ५२ ।
एते
मस्वर्थे
निपात्याः ।
तमिस्रा रात्रिः, मिस्राणि गुहामुखानि,
;
तमस्वान्, अर्णवः समुद्रः, ज्योत्स्ना चन्द्रप्रभा ॥५२॥
गुणाऽऽदिभ्यो यः । ७ । २ । ५३ ।
एभ्यो
मत्वर्थे
यः स्यात् । गुण्यो ना, डिम्यो गिरिः,
हिमवान् ॥५३॥
रूपात् प्रशस्ताऽऽहतात् । ७ । २ । ५४ ।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३८७
___[३८७
सोपा-लघुवृत्तिः] प्रशस्तोपाधेः आहतोपाधेश्च रूपात्
मत्व
___ यः स्यात् । रूप्यो गौः,
रूप्यं कार्षापणम् , रूपवान् अन्यः ॥५४॥ पूर्णमासोऽण् । ७ । २ । ५५ । मत्वर्थे स्यात् ।
पौर्णमासी ॥५५॥ गोपूर्वादत इकण् । ७।२। ५६। । गोपूर्वात् अदन्तात् मत्वर्थे इकण् स्यात् । गौशतिकः। अत इति किम् ?
गोविंशतिमान् ॥५६॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य निष्काऽऽदेः शतसहस्रात् । ७।२।५७। निष्काधवयवात् परं यत् शतं सहस्रं च
तदन्तात्
मत्वर्थे
इकण् स्यात् । नैष्कशतिकः, नैष्कसहस्रिकः । आदेरिति किम् ?
स्वर्णनिष्कशतमस्यास्ति ॥५७॥ । एकाऽऽदेः कर्मधारयात् ७ । २ । ५८। अस्मात् अदन्तात् मत्वये
इकण स्यात् । .......
__ ऐकगविकः ॥५६॥ सर्वाऽऽदेरिन् । ७।२।५९ सर्वाडदे
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३८९ अदन्तात् कर्मधारयाद् इन् स्यात् ।
सर्वधनी ॥५९॥ प्राणिस्थाद-स्वाङ्गाद् द्वन्द-रुग-नि
न्द्यात् ।७। २६० । प्राणिस्था अस्वाकार्यः अदन्तो यो द्वन्द्वो, यश्च रुग्वाची, निन्द्यार्यश्च
तस्मात्
मत्व
इन् स्यात् । कटकवलयिनी, कुष्टी, ककुवावर्ती, प्राणिस्थादिति किम् ?
पुष्पफलवान् वृक्षः। अ-स्वाङ्गादिति किम् ? स्तनकेशवती॥६०॥
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य वाताऽतीसार-पिशाचात् कश्चान्तः
।७।२। ६१। एभ्यो मत्वर्थे इन् स्यात्, कश्चान्तः। वातकी,
अतिसारकी, पिशाचकी ॥१॥ पूरणाद् वयसि । ७ । २ । ६२ । पूरणप्रत्ययान्ताद्
वयसि गम्ये
मत्वर्थ
इन्एव स्यात् ।
.. पञ्चमी बालः ॥६२॥ सुखाऽऽदेः। ७। २। ६३ ।
एभ्यो
मत्व
इन् एव स्यात् ।
सुखी, दुःखी ॥६३॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१९४
स्खोपक्ष-लघुवृत्तिः] मालायाः क्षेपे । ७।२।६४ ।
मत्वर्थे
इन्नेव स्यात् ।
माली।
क्षेप इति किम् ? मालावान् ॥६४॥ धर्म-शील-वर्णान्तात् । ७२ । ६५ । धर्माधन्तात्
मत्वर्थे
इन्नेव स्यात् । मुनिधर्मी, पत्तिशीली,
ब्रामणवर्णी ॥६५॥ बाहूर्वादेर्बलात् । ७।२।६६ । बाहु-ऊरुपूर्वाद् बलात्
मत्वथे . - इन्नेव स्यात् ।
बाहुबली,
अरुबली ॥६६॥
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२]
.. [हैम-शब्दानुशासनस्य मन-माजाऽऽदेर्नाम्नि।७।२।६७। मनन्तात् मान्तेभ्यः अब्जादेश्च मत्वर्थे । इन्नेव स्यात् , नाम्नि। दामिनी, सोमिनी,
अब्जिनी, कमग्निी ॥६७॥ हस्त-दन्त-करात् जातौ । ७।२ । ६८। एभ्यो मत्वथे . इन्नेव स्यात् , एतदन्तस्य जातौ अर्थे ।
हस्ती, दन्ती, करी ॥६॥ वर्णात् ब्रह्मचारिणि । ७। २ । ६९ । वर्णात्
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः]
मत्व
इन्नेव स्यात् चेद् ब्रह्मचार्यर्थः। वर्णी ब्रह्मचारीत्यर्थः।
वर्णवानन्यः ॥६९॥ पुष्कराऽऽदेर्देशे । ७। २ । ७० । पभ्यो
मत्वये
इन्नेव स्यात् ,
देशेऽये । - पुष्करिणि, पबिनी। ..
देश इति किम् ?
पुष्करवान् हस्ती ॥७॥ सूक्त-साम्नोरीयः।७।२ । ७१ । सूक्ते साम्नि च अर्थे मत्वर्थे ईयः स्यात् ।
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हम-शब्दानुशासनस्य अच्छावाकीयं सूक्तम् ,
यज्ञायज्ञीयं साम ।।७१॥ लुप् वाऽध्यायाऽनुवाके । ७ । २ । ७२ । अनयोः
मत्वर्थ
ईयस्य लुप् वा स्यात् ,
लुब्विधेः एव इयः। । ___ गर्दभाण्ड:-गर्दभाण्डीयः
अध्यायोऽनुवाको वा ॥७२॥ विमुक्ताऽऽदेरण् । ७ । २ । ७३ । एभ्यो मत्व अध्याया-नुवाकयोः अण् स्यात् । वैमुक्तः, दैवासुरः
अध्यायोऽनुवाको का ॥७३॥ घोषदादेरकः । ७ । २ । ७४ ।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः] एभ्यो
मत्व
अध्यायानुवाके अक: स्यात् । घोषदकः, गोषदको
अध्यायादिः ॥७४॥ प्रकारे जातीयर । ७। २ । ७५ । स्यन्तात् षष्ठयथे अयं स्यात् , चेत्
स्यन्तं प्रकारार्थम् । सामान्यस्य विशेषो
अविशेषान्तरानुयायी प्रकारः।
पटुजातीयः ॥७५ ॥ कोऽण्वादेः।७।२ । ७६। .. एभ्यः
तदस्य प्रकार इतिविषये
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
कः स्यात् ।
अणुकः, स्थूलकः पटः ॥७६॥ जीर्ण-गोमूत्राऽवदात-सुरा-यव-कृष्णात् शाल्याच्छादन-सुराहि-बीहि-तिले
।७।२ । ७७। एभ्यः यथासङ्ख्यम् .. तदस्य प्रकार इतिविषये
कः स्यात् । जीर्णकः शालिः, गोमूत्रकमाच्छादनम् अवदातिका मुरा सुरकोऽहिः, यवको व्रीहिः,
कृष्णकास्तिलाः ॥७७॥ भूतपूर्वे चरट् । ७।२ । ७८ । भूतपूर्वार्थात् स्वार्थे
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[३९७ प्चरट् स्यात् ।
आढयचरी ॥७८॥ , .. गोष्ठाद् ईन । ७।२। ७९ । भूतपूर्व स्यात् ।
गौष्ठीनो देशः । ७९॥ षष्ठया रूप्य-प्चरट् । ७।२।८०॥ भूतपूर्वेऽथें एतौ स्याताम् । . .
मैत्ररूप्यो गौः, मैत्रचरः ॥८॥ व्याश्रये तसुः । ७।२ । ८१ । षष्ठयन्तात् नानापक्षाश्रये गम्ये तमुः स्यात् । देवा अर्जुनतोऽमपन् ,
रविः कर्णतोऽभवत् ।। रोगात् प्रतीकारे।७।२।८२ । षष्ठयन्ताद्
रोगार्यात्
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य अपनयने तसुः स्यात् ।
प्रवाहिकातः कुरु ॥८२॥ पर्यमेः सर्वोभये । ७।२।८३। भाभ्यां यथासङ्ख्यं . . . सर्वोभयाभ्यां तमः स्यात् ।
परितः, अमितः। ... सर्वोभय इति किम् ।
वृक्षं परि-अभि वा ॥८॥ आधादिभ्यः।७।२।८४। एभ्यः सम्भवत्स्यायन्तेभ्यः
तमः स्यात् ।
__ आदितः मध्यतः ॥४॥ क्षेपाऽतिग्रहाऽव्यथेचक स्तृतीयायाः
।७।२।८५।
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-लघुवृत्तिः]
[३९६ टान्तात् अर्थात् क्षेपादिविषये तसुः स्यात् । वृत्ततः क्षियोऽतिग्राह्यो न व्यथते वा। अ-कर्नुरिति किम् ?
मोण क्षिप्तः ॥५॥ पाप-हीयमानेन । ७।२। ८६ । भाभ्यां योगे
टान्तात्.
अकत्तुः तमः स्यात् ।।
वृत्ततः पापो हीयते का ॥४६ प्रतिना पञ्चम्याः ।७।२।८७। प्रतिना योगे जातपञ्चम्यन्तात् . तमुवा स्यात् । अभिमन्युः
अर्जुनाद् अर्जुनतोवा प्रति ॥७॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
[हैम-शब्दानुशासनस्य अ-हीय-रहोऽपादाने । ७।२। ८८ । अपादान-पञ्चम्यन्तात् तमुर्वा स्यात् , न चेत् तत्
हीयरुहोः। मामाम्-प्रामतो वा एति । अ-हीयरुह इति किम् ?
सार्थाद् हीनो गिरेवरोहति ॥९८॥ किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् ।।
तस् । ७।२। ८९।
किमः
अद्वयादिवर्ज-सर्वादिभ्यः अवैपुल्याय-बहोश्च सायन्तात् । तम् पित् स्यात् । कुतः, सर्वतः...
यतः, बहुतः। द्वयादिवर्जन किम् ?
सध्या स्वतः ।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
अ-वैपुल्येति किम् ?
बहोः सुपात् ॥८९॥ इतोऽतः कुतः।७।२।९० । एते तसन्ताः
निपात्याः ॥९॥ भवत्वायुष्मद्-दीर्घाऽऽयुष्-देवानांप्रियैका
र्थात् । ७।२।९१। भवत्वाद्यैः तुल्याधिकरणात् किमद्वयादि-सर्वाध-वैपुल्यबहोः सर्वस्याधन्तात् पित् तम्
वा स्यात् । स भवान् ततो भवान् । ते भवन्तः, ततो भवन्तः। स आयुष्मान तत आयुष्मान् ।
स दीर्घायुः, ततो दीर्घायुः।
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य तं देवानांप्रियम्
__ ततो देवानांप्रियम् ॥११॥ त्रप च । ७।२। ९२। भवत्वाधैः ऐकार्थात् किमद्वयादिसर्वाध-वैपुल्यवहोः
सर्वस्यायन्तात् - गप् च
वा स्यात् । स भवान्, तत्र भवान् , ततो भवान् । तस्मिन् भवति, तत्र भवति, ततो भवति
आयुष्मदादिनाऽप्येवम् ॥१२॥ क्व कुत्राऽत्रेह । ७।२। ९३ । एते जबन्ताः
निपात्याः ॥९३॥ सप्तम्याः ।७।२।९४) सप्तम्यन्तात् । किम-व्यादि-सर्वांद्य-वैपुल्यवहोः
-
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन - लघुवृत्तिः ] प् स्यात् । कुत्र, सर्वत्र, तत्र, बहुत्र ॥९४॥ किम्-यत्-तत्- सर्वैकाऽन्यात् काले दा ।७।२ । ९५ ।
एभ्यो
ङयन्तेभ्यः कालेऽर्थे
दा स्यात् ।
कदा, यदा,
तदा,
[४०३
सर्वदा, एकदा, अन्यदा ॥ ९५ ॥ सदाऽधुनेदानीं तदानीमेतर्हि | ७|२|९६ ।
एते
कालेऽर्थे
निपात्याः ॥ ९६ ॥ सद्योऽद्य परेद्यव्यह्नि । ७ । २ । ९७ ।
एते
अनि काले निपात्याः ॥९७॥
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य पूर्वाऽपराऽधरोत्तराऽन्याऽन्यतरेतराद्
एद्युस् । ७।२।९८॥ एभ्यो ङयन्तेभ्यो अनि कालेऽर्थे
एधुम् स्यात् । पूर्वेद्युः, अपरेधुः, अधरेयुः, उत्तरेयुः, अन्येषुः, अन्यतरेयुः
इतरेधुः ॥९॥ उभयाद् द्युस् च । ७। २। ९९। अतः अनयों धुम्र-एधुसौ स्याताम् ।
उभययुः, उभयेधुः ॥१९॥ ऐषमा-परुत्-परारि वर्षे । ७।२।१००।
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपक्ष-लघुवृत्तिः ]
प
[४०५
वत्सरेऽर्थे निपाल्याः।
ऐषमः, परुन् , परारि ॥१०॥ अनद्यतने र्हिः। ७।२।१०१ । झ्यन्तात् अनद्यतनकालार्थाद् यथासम्भवं किमयादिसर्वाधवैपुल्यबहोः
हिः स्यात् ।
___ कहि, यहि, अमुहि, बहुर्हि ॥ प्रकारे था । ७।२ । १०२। . प्रकारार्थात् सम्भवत्स्याधन्तात. किमद्वयादि सर्वाध-वैपुल्यबहोः था स्यात् ।
सर्वथा, अन्यथा ॥१०२॥ कथमित्थम् । ७।२।१०३ ।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
एतौ
प्रकारे
निपात्यौ ॥१०॥ सख्याया धा। ७।२। १०४ । सङ्ख्याऽर्थात् प्रकारवृत्तेः धा वा स्यात् ।
एकधा । कतिधा ॥१०४॥ विचाले च । ७।२।१०५। एकस्य अनेकीभावः अनेकस्य चैकीभावो विचालः। तस्मिन् गम्ये सक्खयार्थाद्
धा वा स्यात् । एको राशिः द्वौ द्विधा था
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोमा लमुतिः]
[४ क्रियते, अनेकम् एकम् एकधा वा
करोति ॥१०५॥ वैकाद् ध्यमञ् । ७।२।१०६ । एकेविसङ्ख्यार्थात् प्रकारवृत्तः विचाले च गम्ये ध्यमब् वा स्यात् । ऐकध्यम् ऐकथा भुङ्क्ते, अनेकमेकं करोति
शेकथ्य एकधावा करोति ॥ दि-मधौ वा । ७।२।१०७ । आभ्यां प्रकारााभ्यां विचाले च गम्ये एतौ वा स्याताम् द्वैधम्, अधम् ।
द्वेषा, धा।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
०८]
[हेम-शब्दानुशासनस्थ द्विधा, विधा भुङ्क्ते । एकराशि द्वौ करोति द्वैधम्, त्रैषम् द्वेधा, धा
द्विधा, त्रिधा करोति ॥१०७॥ तद्धति धण् । ७ । २ । १०८ । द्वित्रिभ्यां प्रकारवति विचालवति चार्ये
धण् स्यात् । द्वैधानि, गैधानि ॥ वारे कृत्वस् । ७ । २ । १०९। वारवृत्तेः सङ्ख्यार्थाद् वारवति धात्वर्थे कृत्वम् स्यात् ।
पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते ॥१०९॥ दि-त्रि-चतुरः सुच् । ७। २ । ११० ।
अकारवात
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] एभ्यो वारार्थेभ्यः तद्वति
सुच् स्यात् ।
द्विः, त्रिः, चतुः भुङ्क्ते ॥ ११० ॥ एकात् सकृच्चास्य । ७ । २ । १११ ।
अस्माद् वारार्थात्
तद्वति सुच् स्यात्,
सकृच्चाऽस्य । सकृद् भुङ्क्ते ॥ १११॥
- बोर्घाऽऽसन्ने । ७ । २ । ११२ ।
बहोः
सङ्ख्यार्थात् अदूरवारार्थात् तद्वति
[४०९
धा स्यात् । बहुधा भुङ्क्ते ॥ ११२ ॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य दिक्शब्दाद् दिग-देश-कालेषु प्रथमा- .
पञ्चमी-सप्तम्याः ।७।२ । ११३। दिशि दृष्टाद् दिगाधर्थात् सि-उसि-ङयन्तात् स्वार्थे
धा स्यात् । प्राची दिग् रम्या प्राग् रम्यम् प्राग देशः कालो वा रम्यः प्रार रम्यम्, प्राच्या दिशो देशकालाभ्यां वा आगतः प्रागागतः, प्राच्यां दिशि देशकालयो वास:
प्राग्वासः ॥११॥ ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चास्य |७२।११४॥
ऊध्वा
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोप-लघुवृत्तिः]
[४११ दिग्देश-कालार्थात् सि-सि-यन्तात् एतौ स्याताम्, उपचोर्ध्वस्य । उपरि, उपरिष्टात् ।
रम्यं आगतो वासोवा ॥११४॥ पूर्वाऽवराऽधरेभ्योऽसस्तातौ, पुर-अव्-अध
श्रेषाम् । ७। २ । ११५।
दिग्देशकालार्थेभ्यः सि-ङसि-ङयन्तेभ्यः अस अस्तात् च
स्यात् एषां च यथासङ्ख्यं
पुर, अव्, अध् च । पुरः, अवः अधः, पुरस्तात् , अवस्तात् , अधस्तात्
रम्यमागतो वासो वा ॥११५॥ परावरात् स्तात् । ७।२।११६ ।
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हेम-शब्दानुशासनस्य
४१२] आभ्यां दिगाद्यर्थाभ्यां प्रथमाधन्ताभ्यां
स्वार्थ
स्तात् स्यात् । परस्तात् , अवरस्तात्
रम्यं आगतो वासो वा ॥ दक्षिणोत्तरात् चातस् । ७ । २ । ११७ । याश्यां परावराभ्यां च दिगाधर्याभ्यां प्रथमाधन्ताभ्यां स्वार्थ अतस् स्यात् । दक्षिणतः, उत्तरतः,
परतः, अवरतो
रम्यम्ागतो वासो वा ॥ अघराऽपरात् चाऽऽत् । ७।२।११८॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४१३
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] आभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां च
दिगाधर्थाभ्यां , प्रथमाधन्ताभ्यां
आत् स्यात् । अधरात् , पश्चात् दक्षिणात् , उत्तरात्
रम्यम् आगतो वासोवा।। वा दक्षिणात् प्रथमा-सप्तम्या आः
।७।२।११९ । अस्माद् दिग्-देशाद् सि-यन्ताद् आ वा स्यात् । दक्षिणा, दक्षिणतः, दक्षिणात्
रम्यम् वासोपा ॥११९॥ आही दूरे । ७।२।१०। दुर-दिरदेशायदा ..
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य सि-यन्ताद् दक्षिणा आ-आहिश्च स्यात् । ग्रामाद् दक्षिणा, दक्षिणाहि
रम्यम् वासो वा ॥१२०॥ वोत्तरात् । ७।२ । १२१ । दिगाद्यर्थात् अस्मात् सि-यन्तात्
आ-आहिश्च । .. वा स्यात् ।
उत्तरा, उत्तराहि, उत्तरतः, उत्तराद्
रम्यम् वासो वा ॥१२१॥ अदूरे एनः।७।२। १२२ । दियशब्दात् १. अदूर-दिगापर्यात
सि-ड्याला
एनः स्यात् ।
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[५१५ पूर्वेण
__ अस्य रम्यम् वसति वा ॥१२२।। लुबञ्चेः । ७।२ । १२३ । अश्वत्यन्ताद् दिक्शब्दाद् दिगादिवृत्तेः
सिङसि-यन्ताद् विहितो यो धा, एनो वा, तस्य लुप् स्यात् ।
प्राग् रम्यम् आगतो वासो वा ॥१२३॥ पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति ।
।७।२ । १३४। अपरस्य केवलस्य, . , . दिगर्थपूर्वपदस्य च आति परे पश्चः स्यात् पश्चात , दक्षिणाला
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य रम्यम्
__ आगतो वासो वा ॥१२४॥ वोत्तरपदेऽर्धे । ७ । २ । १२५ । अपरस्य केवलस्य, दिक्पूर्वस्य च
अर्द्ध उत्तरपदे पश्चो वा स्यात् । पश्चार्धम् अपरार्धम् ।
दक्षिणपश्चाः , दक्षिणापरार्द्धः ॥ १२५॥ कृभ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे
चिः ।७।२।१२६ । कर्मार्थात् कृगा योगे, कर्याच्च भ्वस्तियोगे प्राग् अभूततद्भावे गम्ये
चिः स्यात् । . शुक्लीकरोति पटं, शुक्लीभवति, शुक्लीस्याद पट.।
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
प्रागिति किम् ?
___ अ-शुक्लं शुक्लं करोत्येकदा ॥२६॥ अमन-श्चक्षुश्चेतोरहोरजसां लुक् च्वौ
।७।२।१२७ एषां च्वौ अन्तस्य लुक् स्यात् । अरूस्यात्, महासस्यात् चलस्यात् , चेतीस्यात्
सीस्यात् , रजीस्यात् ।। इसुसोर्बहुलम् । ७।२।१२८१ इस-उसन्तस्य च्यौ बहुलं लुक् स्यात्। । सप्पीकरोति मवनीतम्,
धनूस्याद् सः।
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८] न च भवति
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
सपिर्भवति, धनुर्भवति ॥ १२८॥
व्यञ्जनस्यान्त ईः । ७ । २ । १२९ ।
व्यञ्जनान्तस्य च्वौ बहुलं ई:
अरन्तः स्यात् । दृषीभवति शिला । न च भवति
दृषद्भवति विला ॥ १२९॥
व्याप्तौ स्सात् । ७ । २ । १३० ।
कुभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतच इति विषये
सादिः सात् स्यात् व्याप्तौ
भागतचच्चस्य
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४१९ सर्वात्मना
द्रव्येण सम्बन्धे गम्ये। अग्निसात् काष्ठं करोति अग्निसाद्भवति
अग्निसात् स्यात् ॥१३०॥ जातेः सम्पदा च ।७।२।१३१ । कुम्वस्तिभिः सम्पदा च योगे कर-कर्मणः भ्वस्तिसम्पत्कर्तुश्च प्रागतत्तत्त्वेन सामान्यस्य व्याप्ती
स्सात् स्यात् । अस्यां सेनायां सर्व शस्त्रं अग्निसात् करोति दैवम् एवं अग्निसाद् भवति अग्निसात् स्यात् अग्निसाव सम्पयवे ॥१३॥
२
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४२०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य तत्राधीने । ७ । २ । १३२ । तोति ङयन्ताद् आयत्तेऽर्थे कृभ्वस्तिसम्पद्योगे स्सात् स्यात् । राजसात्करोति, राजसाद्भवति, राजसात् स्यात्
राजसात् सम्पद्यते ॥ देये त्रा च । ७।२ । १३३ । ङयन्ताद् देये आयत्तेऽथे कृभ्वस्तिसम्पधोगे
त्रा स्यात् । देवत्रा करोति द्रव्यम्, देवना भवेत् स्यात्-सम्पयते वा। देय इति किम् ?
राजसात स्थान राष्ट्रम् ॥१३॥
.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[४२१ सप्तमी-द्वितीयाद् देवाऽऽदिभ्यः
।७।२ । १३४ । एभ्यो
यमन्तेभ्यः
स्वार्थे
त्रा स्यात् । देवत्रा वसेत् , भवेत् , स्यात् , करोति वा,
एवं मनुष्यना ॥१३४॥ तीय-शम्ब-बीजात् कृगा कृषौ डाच्
।७।२।१३५। तीयान्तात्
शम्ब-बीजाभ्यां च
कृग्योगे
कृषि-विषये
डापू स्यात् । द्वितीया करोति, शम्बा करोति
बीमा फसेती ।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य कृषौ इति किम् ?
द्वितीयं पटं करोति ॥१३५॥ सङ्ख्याऽऽदेर्गुणात् । ७ । २ । १३६ । सङ्खयायाः आधावयवात् परो यो गुणः तदन्तात्
कृग्योगे
कृषि-विषये डाच् स्यात् ।
द्विगुणा करोति क्षेत्रम् ॥१३६॥ समयाद् यापनायाम् । ७। २ । १३७ । अस्मात् कालक्षेपे गम्ये
कृग्योगे
डाच् स्यात् । समया करोति
कालं क्षिपतीत्यर्थः ॥१३७॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] सपत्र निष्पत्राद अतिव्यथने
आभ्यां कृग्योगे
अतिपीडने गम्ये
अस्मात् कृग्योगे
। ७ । २ । १३८ ।
डाच् स्यात् ।
सपत्रा करोति मृगम् निष्पत्रा करोति । अतिव्यथन इति किम् ?
सपत्रं करोति तरू सेकः ॥ १३८ ॥ निष्कुलात् निष्कोषणे । ७ । २ । १३९१
[ ४२३
fronted se
डाच् स्यात् । निष्कुला करोति दाडिमम् । निष्कोषण इति किम् 2
निष्कुलः करोति शत्रुम् ॥ १३९॥ --
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य प्रिय सुखादानुकूल्ये । ७।२।१४०। आभ्यां कुग्योगे। आनुकूल्ये गम्ये डाचू स्यात् । प्रिया करोति
सुखा करोति गुरुम् । मानुकूल्य इति किम् ? प्रियं करोति साम,
मुखं करोति पौषषवतम् ॥१४॥ दुःसात् प्रातिकूल्ये । ७।२ । १४६ । दुःखात् प्रातिकूल्ये गम्ये कुग्योगे
डाच् स्यात् । दुखा करोति शत्रुम् । प्रातिकूल्य इति किम् ? दुःखं करोति रोग
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
[URS
स्वोपश-लघुवृत्तिः] शूलात् पाके । ७।२ । १४२ । शूलात् पाके गम्ये
कृग्योगे
डाच् स्यात् ।
शूला करोति मांसम् ॥१४२॥ सत्यादशपथे । ७।२।१४३ । अ-शपथार्थात सत्यात् कृग्योगे
डाच् स्यात् । सत्या करोति वणिग् भाण्डम् । अ-शपथ इति किम् ? सत्यं करोति
शपथमित्यर्थः ॥१४३॥ माद-भवाद् वपने । ७ । २ । १४४ । आभ्यां
मुण्डने गम्ये
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
[हैम-शब्दानुशासनस्य कुग्योगे
डाच् स्यात् । मद्रा करोति भद्रा करोति नापितः। वपन इति किम् ?
मद्रं करोति, भद्रं करोति साधुः ॥१४४॥ अव्यक्ताऽनुकरणाद् अनेकस्वरात् कृभ्वस्तिना अनितौ दिश्च ।७।२।१४५। यस्मिन् ध्वनौ वर्णाः विशेषरूपेण नाऽभिव्यज्यन्ते सोऽव्यक्तः। तदनुकरणार्थात् अनेकस्वराद् । अनितिपरात कुम्वस्तियोगे डाच् वा स्यात्
द्विश्वास्य प्रकृतिः। पटपटा करोति भवेत् स्याद्वा।
अनेकस्वरादिति किम् ?
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
खाट् करोति । अनितौ इति किम् ?
पटिति करोति ॥१४५॥ इतावतो लुक् । ७।२।१४६ । अव्यक्तानुकरणस्य
अनेकस्वरस्य __ यो अत् इति,
तस्य इति शब्दे लुक् स्यात् ।
पटिति ॥१४६॥ न द्वित्वे । ७।२। १४७। अ-व्यक्तानुकरणस्य अनेकस्वरस्य द्वित्वे सति इतौ परे
अतो लुक् न स्यात् ।।
. पटत्पटदिति ॥१४७॥ सो वा ।७।२।१४८। द्वित्वे
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८]
वो
अव्यक्तानुकरणस्य अनेकस्वरस्य
अतः
लुगू वा स्यात् ।
पटत्पटेति करोति, पटत्पटदिति वा ॥
डाच्यादौ । ७ । २ । १४९ ॥
अव्यक्तानुकरणस्य अनेकस्वरस्य
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अच्छब्दान्तस्य द्वित्वे सति
आद्यतस्तो
डाचि
लुक् स्यात् ।
पटपटा करोति । आदौ इति किम् ? पतपता करोति || १४९ ॥
बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा ऽनिष्टे शस्
। ७ । २ । १५० ।
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४२९ बहल्पार्थाभ्यां कारकवाचिभ्यां यथासङ्ख्यं इष्टेऽनिष्टे च विषये
शम् मिद्वा स्यात् । इष्ट-प्राशिवादि। ___ अनिष्टं श्राद्धादि। ग्रामें बहवो बहुशो वा ददाति
एवं भूरिशः। अल्पमल्पशो वा धनं दत्ते श्राद्ध एवं स्तोकशः। इष्टानिष्ट इति किम् ? बहु दत्ते श्रादे,
अल्पं प्राशिये ॥१५॥ संख्यै कार्थाद् वी सायां शम् ।।२।१५१॥ सङ्ख्यकार्थाभ्यां कारकार्थाभ्यां वीप्सायां धीत्वमामाया
शम था स्यात् ।
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३० ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
एकैकं एकशो वा दत्ते माषं माषं माषशो वा देहि ।
संख्यैकार्थादिति किम् ? माषौ माषौ दत्ते ।
वीप्सायामिति किम् ? द्वौ दत्ते ॥ १५१ ॥ सङ्ख्याऽऽदेः पादाऽऽदिभ्यो दानदण्डे चाकलु लुक् च । ७ । २ । १५२ | सङ्ख्यार्थात् अवयवात् परे
ये पादादयः,
तदन्ताद्
दाने दण्डे वीप्सायां च विषये
अकलू स्यात्
तद्योगे च प्रकृतेः अन्तस्य लुक् । द्विपदिकां दत्ते दण्डिनो भुङ्क्ते वा । एवं द्विशतिकाम् ॥ १५२ ॥ तीयात् टीकण् न विद्या चेत् |७|२|१५३ |
तीयान्तात्
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
अविद्यार्थात् स्वार्थे
टीकण् वा स्यात् । द्वितीयम्, द्वैतीयीकम् । विद्या तु द्वितीया ॥ १५३॥ निष्फले तिलात् पिञ्ज-पेजौ |७|२| १५४॥
[ ४३१
निष्फलार्थात् तिलात्
एतौ स्याताम् । तिलपिजः, तिळपेजः ॥ १५४ ॥ प्रायोऽतोर्द्वयसट्-मात्रट् । ७ । २ । १५५ ।
अत्वन्तात् स्वार्थे
एतौ स्याताम् यथालक्ष्यम् ।
यावद्वयसम्, यावन्मात्रम् ॥ १५५ ॥ वर्णाऽव्ययात् स्वरूपे कारः । ७ । २ । १५६ ।
एभ्यः
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य स्वरूपार्थे भ्यः कारो वा स्यात् । अकारः, ॐकारः। स्वरूप इति किम् ?
अ-विष्णुः ॥१५६॥ राद् एफः।७।२।१५७ । वा स्यात् । रेफः।
प्रायोऽधिकाराद् रकारः ॥१५७॥ नाम-रूप-भागाद् धेयः। ७।२।१५८ । एभ्यः
स्वार्थे
धेयो वा स्यात् ।
नामधेयम् , रूपधेयम् , भागधेयम् ॥ मर्ताऽऽदिभ्यो यः । ७।२ । १५९ । एभ्यो यो स्यात् । मर्त्यः, सूर्यः ॥१५९॥
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोप-लघुवृत्तिः]
[४३३ नवाद् ईन-तन-त्नं च नू चास्य।२।१६५ नवात्
स्वार्थे एते
यश्च वा स्युः, तद्योगे च नवस्य नूः। नवीनम् , नूतनम् ,
नूत्नम् , नव्यम् ॥१६॥ प्रात् पुराणे नश्च । ७।२।१६१। पुराणार्थात् प्रात् न-ईन-त्नाश्च स्युः। प्रणम्, प्रीणम् प्रतनम् , प्रलं
. पुराणम् ॥१६॥ देवात् तल । ७। २ । १६२ । स्वार्थे वा स्यात् ।
देवता ॥१६२॥
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४]
होत्राया ईयः | ७ | २ | १६३ |
स्वार्थे
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वा स्यात् । होत्रीयम् ॥ १६३॥ भेषजादिभ्यः ट्यण् । ७ । २ । १६४ |
स्वार्थे
वा स्यात् ।
भैषज्यम्, आनन्त्यम् ॥१६४॥ प्रज्ञाऽऽदिभ्योऽण् । ७ । २ | १६५ |
स्वार्थे
अण् वा स्यात् । प्राज्ञः, वाणिजः ॥ १६५॥
श्रोत्रौषधि कृष्णात शरीर - भेषज - मृगे
एभ्यो
| ७ | २ | १६६ |
यथासङ्ख्यं शरीराद्यर्थेभ्यः स्वार्थे अण् वा स्यात् ।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
श्रौत्रं वपुः, औषधं भैषजम्
काष्र्णो मृगः ॥ १६६॥
कर्म्मणः सन्दिष्टे । ७ । २ । १६७ | सन्दिष्टार्थात् कर्म्मणः स्वार्थे
अण् वा स्यात् ।
-अन्येन अन्यः अन्यस्मै यदाह त्वयेदं कार्यमिति
स्वार्थे
तत् सन्दिष्टम् । कार्मणम् ॥१६७॥
वाच इकणू । ७ । २ । १६८ ।
सन्दिष्टार्थात् स्यात् ।
वाचिकं वक्ति ॥ १६८॥ विनयाऽऽदिभ्यः | ७ | २ | १६९ |
इकण वा स्यात् ।
[४३५
वैनयिकम्, सामयिकम् ॥ १६९ ॥
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
४३६]
उपायाद् ह्रस्वश्च । ७ । २ । १७० |
स्वार्थे
इकण् वा स्यात् । तद्योगे च ह्रस्वः । औपयिकम् ॥ १७० ॥
मृदस्तिकः | ७ | २ | १७१ ॥
स्वार्थे
वा स्यात् । मृत्तिका, मृत् ॥ १७१ ॥ स-स्नौ प्रशस्ते | ७ | २ | १७२ |
प्रशस्तार्थात् मृदः स- स्नौ वा स्याताम् । मृत्सा, मृत्स्ना ||१७२॥
'इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघु वृत्तौ
सप्तमस्याध्यायस्य द्वितीयः
पादः समाप्तः ॥७॥२॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ ॥ तृतीयः पादः ॥ प्रकृते मयट् | ७ | ३ । १ ।
प्राचुर्येण प्राधान्येन वा कृतं
प्रकृतम् ।
तदर्थात् स्वार्थे'
मयट् स्यात् ।
अन्नमयम्, पूजामयम् ॥ १ ॥
अस्मिन् । ७ । ३ । २ ।
प्रकृतार्थात् अस्मिन्निति च विषये
मयट् स्यात् । अपूपमयं पर्व ||२||
तयोः समूहवच्च बहुषु । ७ । ३ । ३ । प्रकृतेऽस्मिन्निति च विषययोः बहर्थात्
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४३८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य समूह इव प्रत्यय: स्यात् ,
__ मयट् च । आपूपिकम् , अपूपमयम् आपूपास्तत्पर्व वा ॥३॥ निन्द्ये पाशप । ७।३।४ । निन्द्यार्थात् स्वार्थे पाशप् स्यात् ।
छान्दसपाशः ॥४॥ प्रकृष्टे तमप । ७।३। ५ । प्रकृष्टार्थात् तमप् स्यात् ।
शुक्लतमः, कारकतमः॥५॥ द्वयोर्विभज्ये च तरप । ७।३।६। द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे विभज्ये च वर्तमानात् तरप् स्यात् ।
पटुतरा स्त्री साकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आढयतराः ॥६॥
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४३९
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] क्वचित् स्वार्थे । ७।३।७। यथालक्ष्य
स्वार्थे
तरप् स्यात् ।।
अभिन्नतरकम् , उच्चस्तराम् ॥७॥ किम्-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम्
।७।३।८। किमः त्याधन्ताद् एकारान्तात् । अव्ययाच्च परयोः तमप-तरपोः अन्तस्य आम् स्यात्, नचेत तौ
सत्त्वे द्रव्ये वर्तते। किन्तराम् , किन्तमाम् , पचतितराम् , पचतितमाम् , पूर्वाहणेतराम्, पूर्वाहणेतमां भुङ्क्ते,
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य अतितराम् , अतितमाम् , अ-सत्त्व इति किम् ?
किन्तरं दारु ॥८॥ गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू । ७।३ । ९ । गुणप्रवृत्तिहेतुकात् तमप्-तरपोर्विषये यथासङ्ख्यमेतौ वा स्याताम् । पटिष्ठः, पटुतमः।
गरीयान् , गुरुतरः ॥९॥ न्यादेश्च प्रशस्ते रूपः । ७ । ३ । १०। त्याधन्तात् नाम्नश्च प्रशस्तार्थाद् रूपपू स्यात् । पचतिरूपम् , दस्युरूपम् ॥१०॥
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
अ-तमबादेरीषद समाप्ते कल्पप-देश्यप्देशीयर् | ७ | ३ | ११ |
किञ्चिद- समाप्तार्थात्
त्याद्यन्तात् तमबाद्यन्तवर्जात् एते स्युः ।
पचतिकल्पम्, पचतिदेश्यम्, पचतिदेशीयम्,
पटुकल्पा
पटुदेश्या, पटुदेशीया ॥ १५॥
म्नः प्राग् बहुर्वा । ७ । ३ । १२ ।
षिद-परिसमाप्तार्थात्
नाम्नः
प्रागू
[४
बहुर्वा स्यात् । बहुपटुः पटुकल्पः ॥ १२॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२]
-
[हैम-शब्दानुशासनस्य न तमबादिः कपोच्छिन्नाऽऽदिभ्यः
।७।३।१३। छिनादिवर्जाद् यः कप् तदन्तात् तमबादिः
न स्यात् । अयम् एषां अनयोर्वा प्रकृष्टः -पटुकः। अच्छिन्नादिभ्य इति किम् ?
छिन्नकतमः ॥१३॥ अनत्यन्ते । ७।३।१४। अनत्यन्तार्थात कबन्तात् तमबादिः न स्यात् । इदं एषां अनयोर्वा प्रकृष्टम् छिन्नकम् ,
भिन्नकम् ॥ १४ ॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] यावाऽऽदिभ्यः कः । ७ । ३ । १५ ।
स्वार्थे
कः स्यात् ।
यावकः, मणिकः ॥१५॥
कुमारीक्रीडनेयसोः । ७ । ३ । १६ । कुमारीणां यत् क्रीडनं तदर्थाद् ईयस्वन्ताच्च स्वार्थे
कः स्यात् ।
मण्यर्थात् स्वार्थे
कन्दुकः,
श्रेयस्कः ॥१६॥
लोहितात् मणौ । ७ । ३ । १७ ।
अस्मात्
[ ४४३:
को वा स्यात् ।
लोहितको मणिः - लोहितो मणिः ॥
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
रक्ताऽनित्यवर्णयोः । ७ । ३ । १८ । लाक्षादिरक्तार्थाद् अनित्यवर्णार्थाच्च लोहितात् को वा स्यात् । लोहितकः पटः,
लोहितकम् अक्षि कोपेन ॥ १८ ॥
कालात् । ७ । ३ । १९ । कज्जलादिरकते अनित्यवर्णे च वर्त्तमानात्
कालात्
को वा स्यात् ।
ऋत्वर्थाम्या
काल एव कालकः पटः, कालकं मुखं शोकेन ॥ १९॥
शीतोष्णाद् ऋतौ । ७ । ३ | २० |
।
आभ्याम्
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
को वा स्यात् । शीतकः, उष्णकः ऋतुः ॥२०॥
लून - वियतात् पशौ । ७ । ३ । २१ ।
आभ्यां
पश्वर्थाभ्यां
को वा स्यात् । लूनकः - वियातकः पशुः ॥२१॥ स्नाताद् वेदसमाप्तौ । ७ । ३ । २२ ॥
अस्यां
गम्यायां
[ ४४५
स्नातात्
कः स्यात् । वेदं समाप्य स्नातः = स्नातकः ॥ २२॥
तनु-पुत्राऽणु-बृहती - शून्यात्-सूत्र- कृत्रिम - निपुणाऽऽच्छादन रिक्ते । ७ । ३ | २३ |
तन्वादिभ्यो यथासंख्यं
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्थ सूत्राधर्थेभ्यः कः स्यात् । . .
तनुकं सूत्रम् पुत्रकः कृत्रिमः अणुको निपुणः, बृहतिका आच्छादनम्
शून्यको रिक्तः ॥२३॥ भागेऽष्टमात् ञः।७।३ । २४ । भागार्थात्
अस्मात्
बो वा स्यात् ।
आष्टमो भागः ॥२४॥ षष्ठात् । ७।३।२५। अस्माद् भागार्थात् बो वा स्याद् ।
पाष्ठो भागः ॥२५॥ माने कश्च । ७।३।२६ ॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[४४७ मीयते येन तद्रूपभागार्थात् षष्ठात् को बश्च वा स्यात् । षष्ठकः-पाष्ठः
-भागो मानं चेत् ॥२६॥ एकादाकिन चा-ऽसहाये । ७।३।२७। अ-सहायार्थात् एकाद् आकिन् कश्व स्यात् ।
एकाकी, एककः ॥२७॥ प्राक् नित्यात् कप् । ७ । ३। २८ । नित्यसङ्कीर्तनात् प्राय ये अर्थाः तेषु घोत्येषु का अधिकृतो ज्ञेयः। कुत्सितः अल्प: अज्ञातो वाऽश्वः
-अश्वका ॥२८॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य त्यादि-सर्वाऽऽदेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वो
ऽक् । ७।३ । २९। त्याधन्तस्य, सर्वादेश्व स्वराणां मध्ये योऽन्त्यस्वरः
तस्मात्
अक् स्यात् , प्राग नित्यात् । कुत्सितं अल्पं अज्ञातं वा =पचति
पचतकि,
__ सर्वके विश्चके ॥२९॥ युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः।७।३।३०। अनयोः स ओ भादिवर्ज-स्याद्यन्तयोः स्वरेषु अन्त्यात् पूर्व
अक् स्यात्
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[४४१ त्वयका, मयका।
अ-सो-भादिस्यादेरिति किम् ?
युष्मकासु, युवकयोः युवकाभ्याम् ॥३०॥ अव्ययस्य को दु च । ७।३। ३१ । प्राक नित्यात् येऽर्थाः तेषु धोत्येषु
अव्ययस्य
स्वरात् पूर्वः
अक् स्यात् , तधोगे चाऽस्य
को द। कुत्सितायुच्चैः=
उच्चकैः,
एवं धिक् धकिद् ॥३॥ तूष्णीकाम् । ७।३। ३२ । तूष्णीमो मः प्राक
का इत्यन्तो निपात्यः,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०]
प्राक् नित्यात् ।
कुत्सितादि तूष्णीं तूष्णीकामास्ते ॥ कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाते । ७ । ३ । ३३ । कुत्सिताद्युपाधिकात् यथायोगं
कबादयः स्युः ।
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अश्वकः, पचतकि, उच्चकैः ॥ ३३ ॥
अनुकम्पा - तद्युक्तनीत्योः । ७ । ३ । ३४ ।
अनुकम्पायां
तद्युक्तायां च नीतौ गम्यायां यथायोगं
कबादयः स्युः ।
पुत्रकः स्वपिषकि, पुत्रकः एहकि, उत्सङ्गके उपविश,
कर्द्दमनाऽसि दिग्धकः ॥ ३४ ॥
अ-जाते नाम्नो बहुस्वरात् इयेकेलं
वा । ७ । ३ । ३५ ।
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४५१ मनुष्यनाम्नो बहुस्वरात् अनुकम्पायां एते वा स्युः,
न चेत् नृनाम जात्यर्थ देवियः, देविका, देविलः, देवदत्तकः ।
अ-जातेरिति किम् ? महिषकः ॥ ३५॥ वोपादेरडाऽकौ च । ७।३ । ३६ । । उपपूर्वात् अजात्याद् बहुस्वरात् नृ-नाम्नोः अनुकम्पायां अडाको,
इय-इक-इगश्च वा स्युः। उपडः, उपकः, उपियः,
उपिका, उपिलः, उपेन्द्रदत्तकः ॥३६॥ ऋवर्णोवर्णात् स्वरादेरादे क् प्रकृत्या
च । ७ । ३ । ३७॥
.
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२ ] ऋवर्णान्तो वर्णान्ताभ्यां परस्य अनुकम्पोत्पन्नस्य स्वरादेः प्रत्ययस्य आदेः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
मातृयः, मातृकः, मातृलः,
लुक् स्यात् लुकि तु सति प्रकृतेः प्रकृतिः ।
वायुयः, वायुकः, वायुल: । स्वरादेरिति किम् ?
मद्रबाहुकः ।। ३७ ॥
यदुत्तरपदं
तस्य
लुक्युत्तरपदस्य कप्न् । ७ । ३ । ३८ ।
नृ-नाम्नो
" ते लग् वा" इति लुकि सति
ततः कर्पून् स्यात्,
अनुकम्पायां गम्यायाम् ।
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४५३ देवदत्ता। लुकि देवी।
अनुकम्पिताऽसौ देवका। उत्तरपदस्येति किम् ?
दत्तिका ॥ ३८ ॥ लुक् चाजिनान्तात् । ७।३। ३९। अजिनान्तात् नृ-नाम्नो अनुकम्पायां कपन् स्यात्, तद्योगे च लुक
उत्तरपदस्य।
__ व्याघ्रकः ॥ ३९॥ ड्व कस्वरपूर्वपदस्य स्वरे।७।३।१०। षड्वर्जम् एकस्वर पूर्वपदं यस्य, तस्य उत्तरपदस्य
अनुकम्पाऽर्थे
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य स्वरादौ प्रत्यये
लुक् स्यात् । अनुकम्पितो वागाशीः वाचियः । षड्वर्जेत्यादीति किम् ? उपेन्द्रेण दत्तः-उपेन्द्रदत्तः, सोऽनुकम्पितः-उपडः, षडङ्गुलिस्तु पडियः। स्वर इति किम् ?
वागाशीर्दत्तकः ॥ ४०॥ द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम् । ७ । ३ । ४१ । अनुकम्पाऽर्थे स्वरादौ प्रत्यये प्रकृतेद्वितीयात् स्वरात् ऊर्ध्व लुकू स्यात् ।
देवियः ॥४१॥ सन्ध्यक्षरात् तेन । ७ । ३ । ४२ । अनुकम्पाऽर्थे स्वरादौ प्रत्यये .
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ] प्रकृते द्वितीयात् सन्ध्यक्षरस्वराद्ऊर्ध्व तेन सन्ध्यक्षरेण सह
लुक् स्यात् । कुबियः, कुहिकः ॥ ४२ ॥
शेवलाद्यादेस्तृतीयात् । ७ । ३ । ४३ ।
शेवलादिपूर्वपदस्य नृनाम्नोः अनुकम्पाथे स्वरादौ प्रत्यये
तृतीयात् स्वरात् ऊर्ध्व
लुक् स्यात् ।
अनुकम्पोत्पन्ने स्वरादौ प्रत्यये
क्वचित् तुर्यात् । ७ । ३ । ४४ ।
[ ४५५
शेवलियः, सुपरियः ॥४३॥
यथालक्ष्यं चतुर्थात् स्वरात्
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
-
अव
लुक् स्यात् । बृहस्पतियः। क्वचिदिति किम् ?
उपडः ॥४४॥ पूर्वपदस्य वा । ७।३।१५। अनुकम्पायें स्वरादौ प्रत्यये पूर्वपदस्य लुग् वा स्यात् । दत्तिया,
देवियः॥४५॥ इस्वे । ७।३ । ४६॥
इस्वार्थात्
यथायोगं कबादिः स्यात् । पटक
पचतकि ॥ ४६॥
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४५७
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] कुटी-शुण्डाद्रः ।७।३ । ४७। आभ्यां इस्वार्थाभ्यां र: स्यात् ।
कुटीरः, शुण्डारः ॥४७॥ शम्या रु-रौ। ७।३।४८। अस्माद् इस्वार्थात् एतौ स्याताम् ।
शमीरुः, शमीरः॥४८॥ कुत्वा डुपः । ७।३ । ४९ । अस्मात् हस्वार्थात् डुपः स्यात् ।
कुतुपः ॥४९॥ जसूगोणीभ्यां तरट् । ७ । ३ । ५०।
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य आभ्यां ह्रस्वार्थाभ्यां तरट् स्यात् ।
कास्तरी, गोणीतरी ॥५०॥ वत्सोक्षाऽश्वर्षभाद् हासे पित् । ७।३।५१॥ एभ्यः स्वप्रवृत्तिहेतोः
से गम्ये तरट् पित स्यात् । वत्सतरः, उक्षतरः,
अश्वतरः, ऋषभतरः ॥५१॥ वैकाद् द्वयोनिर्धार्य डतरः।७।३। ५२॥ एकाद् द्वयोः एकस्मिन् निर्भायेऽर्थे
डतरो वा स्यात् । एकतर: एकको वा भवतोः
कठः । पटुर्ग त्रो-दण्डी ॥
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ]
[ ४५९
यत्-तत्- किमन्यात् । ७ । ३ । ५३ ।
एभ्यो द्वयोः
एकस्मिन्निर्द्धाऽर्थे वर्त्तमानेभ्यो
डतरः स्यात् । यतरो भवतोः कठादिः ततर आगच्छेत् ,
एवं कतरः, अन्यतरः ॥ ५३ ॥
बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा । ७ । ३ । ५४ ।
यदादिभ्यो बहूनां मध्ये
निर्द्धार्यार्थेभ्यः
प्रश्ने
डतमो डतरश्च वा स्यात् ।
यतमो-यतरो वा भवतां कठः ततरः ततमो वा यातु ।
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
कतमः कतरः। अन्यतमः-अन्यतर, पक्षे-यको-यो वा।
सका-स वा भवतां कठ इत्यादि ॥ वैकात् । ७ । ३ । ५५। एकाद्
बहूनां मध्ये निर्याद डतमो वा स्यात् । एकतमा-एकका, एको वा
भवतां कठः ॥५५॥ तात् तमबादेश्चानत्यन्ते ।७।३।५६ । तान्तात केवलात् तमबाघन्तात्
अनत्यन्तार्थात्
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४६१ कपू स्यात् । अनत्यन्तं भिन्नम् भिन्नकम् , भिन्नतमकम् ,
भिन्नतरकम् ॥ न सामिवचने । ७।३ । ५७ । अर्द्धवचने उपपदे अनत्यन्तार्थात् क्तान्तात् केवलात् तमबाघन्तात् च
कप न स्यात् । सामि अनत्यन्तं भिन्नम् , अद्धम्
अनत्यन्तं भिन्नम् ॥ नित्यं -निनोऽण् । ७।३।५८ । बमिनन्तात्
स्वायें
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
नित्यम् अण् स्यात् । व्यावक्रोशी, साङ्कोटिनम् ॥ ५८ ॥
विसारिणो मत्स्ये । ७ । ३ । ५९ ।
'४६२]
अस्मात् मत्स्यार्थात् स्वार्थे
अण् स्यात् । गैसारिणो मत्स्यः ॥ ५९ ॥
पूगादमुख्यकात यो द्रिः । ७ । ३ । ६० ।
नानाजातीयाः अनियतवृत्तयः
अर्थकामप्रधानाः
सङ्घाः
पूगाः ।
तदर्थात्
स्वार्थे
व्यः द्रिः स्यात्
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
न चेत् पूगार्थ
मुख्यार्थ कान्तम् लौहध्वज्यः - लोहध्वजाः । अ- मुख्यकार्थादिति किम् ? देवदत्तकः पूगः ॥ ६० ॥
वातादस्त्रियाम् । ७ । ३ । ६१
नानाजातीयाः अनियतवृत्तयः
शरीरायासजीविनः सङ्घाः
त्राताः ।
[ ४६६
तदर्थात् अस्त्रियां
स्वार्थे
I
व्यो द्रिः स्यात् कापोतपाक्यः,
स्त्री तु कपोतपाका ॥ ६१ ॥ शस्त्रजीविसङ्घात् ञ्यड् वा । ७ । ३ । ६६ ।
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४ ]
एतदर्थात् स्वार्थे
द्रिः व्यङ् वा स्यात् ।
शाबर्यः । शबराः, पौलिन्धः पुलिन्दाः ।
पक्षे शबरः । सङ्घादिति किम् ? वागुरः ।। ६२ ।।
वाही के ष्वत्राह्मण राजन्येभ्यः । ७ । ३ । ६३॥
एषु यः शस्त्रजीविसङ्गो ब्राह्मणराजन्यवर्जः
तदर्थात्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
स्वार्थे
द्रिः व्यटू स्यात् ।
कौण्डिविश्यः, कुण्डीविशाः । अ-ब्राह्मणेत्यादीति किम् ? गौपालि: राजन्यः ॥ ६३ ॥
वृकात् टेण्यण् । ७ । ३ । ६४ ।
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४६५
स्वीपक्ष-लघुवृत्तिः] वृकात्
शबजीविसङ्घार्थात्
स्वार्थ
टेण्यण
पाण्यः ॥६॥ यौधेयाऽऽदेरम् । ७ । ३ । ६५॥
शस्त्रजीविसंघार्थेभ्यः अब् द्रिः स्यात् ।
यौधेया, धाते यः ॥६५॥ पांदेरण् । ७ । ३.। ६६ । एभ्यः शस्त्रजीविसंवायेभ्यः स्वायें अप द्रिः स्यात् ।
पार्शवः, राक्षसः ॥६६॥ दामन्यादेरीयः ।७।३। ६७
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६ ]
एभ्यः
शस्त्रजीविसंघार्थेभ्यः स्वार्थे
ईयो द्रिः स्यात् । दामनीयः औलपीयः ॥६७॥
श्रुमत- शमीवत् - शिखावत्-शालावदूर्णावदविद-भृदभिजितो गोत्रे ऽणो यञ् । ७|३|६८|
एभ्यो
गोत्राऽणन्तेभ्यः स्वार्थे
श्रौमत्यः,
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
यव् द्रिः स्यात् ।
शामीवत्यः, शैखावत्यः, शालावत्यः, और्णावत्यः, वैदभृत्यः, अभिजित्यः ॥ ६८ ॥
समासान्तः । ७ । ३ । ६९ ।
अतः परं विधास्यमानं
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४६७
स्वोपालपुवृत्तिः] समासस्यावयवः स्यात्,
ततस्तस्य
तत्तत्समाससंज्ञा। मुजम्भे मुजम्मानौ स्त्रियो, .. उपधुरम् ,
द्विधुरी, स्रक्वचिनी ॥६९॥ न किमः क्षेपे ।७।३।७०। निन्दार्थात् किमः परं यद् ऋगादिः तदन्तात्
समासात् समासान्तो न स्यात्.. किंधः, किं सखा। क्षेप इति किम् ? केषां राजा =
कि-राजः ॥७॥ तत्पुरुषात् । ७।३।७१ ।
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८ ]
अस्मात्
समासान्तो न स्यात् ।
अनुक्, राजा । तत्पुरुषादिति किम् ?
[ हैम-शब्दानुशासन
न विद्यते धूः अस्य = अधुर शकटम् ॥
पूजा-स्वतेः प्राक् टात् । ७ । ३ । ७२
पूजार्थ - स्वतिभ्यां पर
यद् ऋगादि
तदन्तात् टात् प्राग् यः समासान्तः
स न स्यात् ।
सुधूः, अतिधूः इयम् । पूजेति किम् ? अतिराजः अरिः ।
प्राग् टादिति किम् ? स्वङ्गुलं काष्ठम् ॥७२॥
बहोर्डे | ७ | ३१७३ |
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
को मान]ि डस्य प्राप्ति यतः
समासान्तो डः
न स्यात् । उपबहवो घटाः। ड इति किम् ?
प्रियबहुकः ॥७३॥ इच् युद्धे । ७।३ । ७४ । युद्धे यः समास उक्त: तस्मात समासान्तः इच् स्यात् ।।
केशाकेशि ॥७॥ दिदण्डयादिः।७।३।७५।
इजन्ताः साधवः स्युः। द्विण्डि हन्ति,
उभादन्ति ॥७५॥
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७० ]
ऋक्-पूः- पथ्यपोऽत् । ७ ।। ७६ ।
ऋगाद्यन्तात्
समासाद्
अत्
[ हेम-शब्दानुशासनस्
समासान्तः स्यात् । अर्द्धर्चः त्रिपुरम्, जलपथः द्वीपम् ॥७६॥
धुरोऽनक्षस्य । ७३ । ७७ ।
घुरन्तात् समासात् अत् समासान्तः स्यात् चेद् धूः न अक्षस्य, । राजधुरा अनक्षस्येति किम् ? अक्षधूः ॥७७॥
सङ्ख्या- पाण्डूदक्-कृष्णाद् भूमेः
सख्याऽर्थात्
७ । ३ । ७८ ।
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ -लघुवृत्तिः ] पाण्डवादेश्च परो यो भूमिः
तदन्ताद् अत् समासान्तः स्यात् । द्विभूमम्
पाण्डुभूमम्,
उपसर्गादध्वनः । ७ । ३ । ७९ ।
उपसर्गाद् धातुयोम्यात् प्रादेः परात् अध्वनो
भत्
उदग्भूमम्, कृष्णभूमम् ॥
अत् समासान्तः स्यात् । प्राध्वौ रथः ॥७९॥
वदन्तात्
समवाऽन्धात् तमसः । ७ । ३ । ८० ।
एभ्यः परो यः
तमस्
[ ४७९
समासान्तः स्यात् ।
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हेमावानुमान सन्तमसम्, अवतमसं, अन्धनमसमः॥ तप्तान्ववाद् रहसः।७।३। ८१। तमादिपूर्ती
यो रहस . तदन्वात्
अत् समासान्तः स्यात् । तप्तरहसम् , अनुरहसम् ,
अवरहा पक्षा प्रत्यन्ववात् साम-लोम्नः।७।३। ८२। एभ्यः परौ यौ सामलोमानौ,
तदन्ताद
__ अत् समासान्तः स्यात् ।। प्रतिसामम्, अनुसामम्, अवसामम्,
प्रक्रिोम
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुलोमः,
अवलोमः ॥२॥ ब्रह्म-हस्ति-राजपल्या वर्चसः.
।७।३।८३ । ब्रह्मादिपूर्वाद वर्चसन्तान अत् समासान्तः स्यात् ।। ब्रह्मवर्चसम् , हस्तिवर्चसम् , राजवर्चसम् ,
पल्यवर्चसम् ॥ प्रतेरुरसः सप्तम्याः । ७।३। ८४। प्रतिपूर्वात् सम्पन्तोरसन्ताह अदन्तः स्यात् । प्रत्युरसम् । सप्तम्या इति किम् ? पस्युर
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
]]
अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे । ७ । ३ । ८५ ।
अप्राण्यङ्गार्थात् अक्ष्यन्तात्
अत् अन्तः स्यात् । लवणाक्षम् । अ- प्राण्यङ्ग इति किम् ? अजाक्षि ॥ ८५ ॥
सम्-कटाभ्याम् । ७। ३ । ८६ ।
आभ्यां
परात्
अक्ष्यन्तात् अदन्तः स्यात् ।
समक्षम्, कटाक्षः ॥८६॥
प्रति- परोऽनोव्ययीभावात् । ७ । ३ । ८७ ॥
प्रत्यादिपूर्वात्
[ हैम-शब्दानुशासन
अक्ष्यन्तात् अव्ययीभावात्
अत् स्यात् ।
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
प्रत्यक्षम् परोक्षम्,
- अन्वक्षम् ॥८७॥ अनः । ७।३।८८। अनन्तात् अव्ययीभावात् अ: स्यात् ।
उपतक्षम् ॥८॥ नपुंसकादा । ७।३ । ८९ । अनन्तं यत् क्ली तदन्तात् अव्ययीभावात्
अत् वा स्यात् ।
____उपचर्मम् उपधर्म ॥८९॥ गिरिनदी-पौर्णमास्या-ग्रहायण्य-पञ्चम वाद वा । ७।३।९। एतदन्तात् पञ्चमवर्गवर्जवर्गान्ताच्च
अव्ययीभावाम
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासन अद् वा स्यात् . अन्तर्गिरम अन्तगिरि ।
उपनवम् उपनदि । उपपौर्णमासम् उपपौर्णमासि। उपाग्रहायणम् उपायहायणि ।
उपसुचम् उपसुक ॥१०॥ संख्याया नदी गोदावरीभ्याम्
।७।३ । ९१। सङ्ख्यार्थात् परौ . यौ पतौ तदन्तात् अव्ययीभावात् अत् स्यात् पश्चनदम् ,
द्विपोदावरम् ॥११॥ शस्दादेः । ७।३ । ९२। शरदाधन्ताव पव्ययीभावात् अत् स्यात् । उपशरदम् , .
प्रतित्यदम् ॥९॥
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वीपक्ष-लघुवृत्तिः] जराया अरस् च । ७।३।९३ । जरान्तात् अव्ययीभावात् अत् स्यात् तधोगे च जरायां जरम् ।
उपजरसम् ॥९३॥ सरजसोपशुनाऽनुगम् । ७।३ । ९४ ।
.
.
म
अव्ययीभावाः भदन्ताः निपात्याः। सरजस भुक्त, मनमास्ते बर्ष ९
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य जात-महद्-वृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात्
।७।३ । ९५। एभ्यः परो य उक्षा तदन्तात् कर्मधारयाद् अत् स्यात् । जातक्षा, महोक्षः, वृद्धोक्षा, कर्मधारयादिति किम् ?
जातस्योक्षा जातोक्षा ॥९५॥ स्त्रियाः पुंसो बन्दाच्च । ७ । ३ । ९६ । स्त्रियाः परो यः पुमान् तदन्तात् द्वन्द्वात् कर्मधारयाच अत् स्यात् ।
स्त्रीपुंसौ, स्त्रीपुंसः शिखण्डी ॥१६॥ ऋक्साम-ऋग्यजुष-धेन्वनडह-वाङ्मनसअहोरात्र रात्रिंदिव-नक्तंदिव-अहर्दिव-ऊर्वठीव-पदष्ठीक्-अक्षिभुक्-दारगवम्।७।३।९७)
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
योपा-लघुवृत्तिः]
___
[४७९
द्वंद्वाः अदन्ताः निपात्याः। ऋक्सामे, ऋग्यजुषम् ,
धेन्वनडुहौ, वाङ्मनसे, अहोरात्रः, रात्रिंदिवम् नक्तंदिवम् , अहर्दिवम् ऊर्वष्ठीवम् , पदष्ठीवम्
अक्षिभ्रुवम् , दारगवम् ॥९७॥ -वर्ग-द-ष-हः समाहारे।७।३।९८ । एतदन्तात् द्वंद्वात् समाहारार्थात् अत् स्यात् । वाक्त्वचम्
संपद्विपदम्
वाक्त्विषम्
छगोपानहम् - समाहार इति किम् ? ॥ प्रावृट्-शरद्भ्याम् ॥९॥
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४त्न
[हैम-शब्दानुशासन द्विगोरन्नह्नः अट् । ७ । ३ । ९९ । अनन्ताद् अहमन्तात् च समाहारार्थाद् द्विगोः अट् स्यात्
पञ्चतक्षी, पञ्चतक्षम् द्वयहः द्विगोः
इति किम् ?
समनः ॥१९॥ दिवेः आयुषः।७।३ । १००। आभ्यां परो यः आयुष् तदन्तात् समाहारार्थाद द्विगोः अट् स्यात् ।
द्वधायुषम् , व्यायुषम् ॥१०॥ वाइजरतुकः ७ । ३ । १०१ । द्वि-विभ्यां .......
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः 7 परो योऽञ्जलिः तदन्ताद् द्विगोः
अट् वा स्यात् न वेद द्विगुस्तद्धितलुगन्तः ।
द्वयञ्जलम् द्वयञ्जलि, ज्यज्जलमयम् त्र्यब्जलिमयम् अलुक इति किम् ? द्वयव्जलिर्घटः ॥ १०१ ॥
खार्या वा | ७ | ३ | १०२ । खार्यन्ताद् द्विगोरलुकः अट् वा स्यात् । द्विखारम् द्विखारि पञ्चखारधनः पश्चखारीधनः |
वार्धाच्च | ७ | ३ | १०३ ।
अर्थात् परा या खारी
तदन्तात्
समासादलुकः
[४८१
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२ ]
[ हैम-शब्दानुशासन
अट् वा स्यात् अर्घखारम् अर्धखारी ॥ १०३॥
नावः । ७ । ३ । १०४ ।
बर्षात् परो यो नौः
तदन्तात् समासाद् द्विगोथाऽलुकः
अट् स्यात्
अर्धनावम् अर्धनावी
पञ्चनावम् । अलुक इत्येव ? fart: 1120811
गोस्तत्पुरुषात् । ७ | ३ | १०५ ।
गवन्तात्
तत्पुरुषादलुकः
अटू स्यात् राजगवी
तत्पुरुषादिति किम् ? चित्रगुः
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोप
]
तत्पुरुषात्
अलुक इत्येव ?
राजन्-सखेः । ७ । ३ । १०६ ।
एतदन्तात्
अष्ट् स्यात् पञ्चराजी
पञ्चगुः पठः । ॥
राजसखः ॥ १०६ ॥
राष्ट्राख्याद् ब्रह्मणः । ७ । ३ । १०७ । राष्ट्रार्थात् परो यो ब्रह्मा
तदुन्द्रात् तत्पुरुषात् अट् स्यात्
सुराष्ट्र ब्रह्मः ।
[ ४८३
राष्ट्राख्यादिति किम् ? देवब्रह्मा नारदः ॥ १०७॥
कु-महद्भ्यां वा । ७ । ३ । ११८| आभ्यां को
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य यो ब्रह्मा
तदन्तात् तत्पुरुषाद् __ अटू वा स्यात् ।
कुब्रह्मः, कुब्रह्मा।
महाब्रह्मः, महाब्रह्मा ॥१०॥ ग्राम-कौटात् तक्ष्णः । ७।३।१०९। आभ्यां परो यस्तक्षा तदन्तात् तत्पुरुषाद् अट् स्यात् ग्रामतक्षः
कौटतक्षः ॥१०९॥ गोष्ठाऽतेः शुनः । ७ । ३ । ११० । आभ्यां परो यः श्वा तदन्तात् तत्पुरुषाद् अट् स्यात् गोष्ठश्वः
अतिश्वो वराहः ।।११०॥
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
[ ४८५
प्राणिन उपमानात् । ७ । ३ । १११ । प्राण्यर्थादुपमानात् परो यः श्वा
तदन्तात् तत्पुरुषाद् अटू स्यात् ।
व्याघ्रश्वः ।
प्राणिन इति किम् ?
फलकश्वा ॥ १११ ॥
अप्राणिनि । ७ । ३ | ११२ अप्राण्यर्थः उपमानवाची
यः श्वा
तदन्तात् तत्पुरुषाद्
अट् स्यात् । आकर्षश्वः
अप्राणिनीति किम् ? वानरश्वा ॥ ११२ ॥
पूर्वोत्तरमृगाच्च सध्नः । ७ । ३ । ११३ ।
एभ्यः
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६ ]
उपमानार्थाच्च परो यः सक्थिः
तदन्तात् तत्पुरुषाद्
[हिदासस्य
अट् स्यात् । पूर्वसक्थम् उत्तरसक्थम्
मृगसक्थम् फलकसक्थम् ॥
उरसोऽग्रे | ७ | ३ | ११४ ।
अयं
मुखं प्रधानं वा तदर्थों य उरस
तदन्तात् वत्पुरुषात्
तदन्तात् तत्पुरुषाद्
अट् स्यात् । eatre सेनायाः अधीरस कैविकम् ॥११४॥
सरोऽनोऽश्माऽयशौ जाति-नाम्नोः
। ७ । ३ । ११५ ।
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
रोमेश चधुरक्षित।
अटू स्यात् यथासम्भवं भातवर्षे सज्ञाविषये च ।
जाळसरसम्
उपानसम्
स्थूलाश्मः
काळायसम् ।
जाति - नाम्नोरिति किम् ?
परमसरः ॥११५॥
अह्नः । ७ । ३ । ११६ ।
अहन्नन्तात्
तत्पुरुषाद
अट् स्यात् परमाइः ॥ ११६ ॥
Ear
मयातादश्च वा । ७ । ३ । ११७ ।
सङ्ख्याक़ात् पर यहा
तदन्त तत्पुरुषत्
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८ ]
अट् स्यात्
अहूनश्च वाऽहूनः ।
सङ्ख्यातानः
सङ्ख्याताद्ः ॥११७॥
सर्वां ऽश-सङ्ख्याऽव्ययात् । ७ । ३ । ११८ ।
सर्वाद्
अंशार्थात् सङ्ख्यार्थाह
अव्ययात् च परो योsहा
तदन्तात् तत्पुरुषाद्
अट् स्यात्
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अहूनश्वाऽहूनः ।
सर्वाहून: पूर्वाहनः द्वयहूनः पटः
अत्यनी कथा ॥ ११८ ॥
संख्यातैक- पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्
। ७ । ३ । ११९ ।
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः]
[४८९ एभ्यः , सर्वा शादेश्व
परो यो रात्रिः __ तदन्तात् तत्पुरुषात्
- अत् स्यात् । सङ्ख्यातरात्रः, एकरात्रः, पुण्यरात्रः, वर्षारागः, दीर्घरात्रः सर्वरात्रः, पूर्वरात्रः द्विरात्रः, त्रिरात्रः,
अतिरायः ॥११९॥ पुरुषायुष-द्धिस्ताव-त्रिस्तावम् ।७३।१२० एते तत्पुरुषाः अदन्ता निपात्याः। पुरुषायुषम् द्विस्तावा
त्रिस्तावा, वेदिः ॥१२०॥ श्वसो वसीयसः।:७ । ३ । १२१ । यसः परो
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो वसीयान् तदन्तात् तत्पुरुषाद्
अत् स्यात् ।
वोवसीयसम् ॥१२१॥ निसश्च श्रेयसः । ७ । ३ । १२२ ।
निसः, श्वसश्व परो यः श्रेयान् तदन्तात् तत्पुरुषाद् अत् स्यात् । निःश्रेयसम् श्वःश्रेयसम् ॥१२२॥
नञव्ययात् संख्यायां ङः । ७ । ३ । १२३ ।
आभ्यां परो यः सङ्ख्यार्थः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
तदन्तात् तत्पुरुषाद्
डः स्यात् । अदशाः
निर्विशः खनमः ॥२३॥ संख्या-व्ययादङ्गुलेः । ७ । ३ ११२४ ।
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभ्यां परो
योऽङ्गुलिः तदन्तात् तत्पुरुषात्
डः स्यात् । द्वयङ्गुलम्
निरगुलम् ॥१२४॥ बहुव्रीहेः काष्ठे टः । ७ । ३ । १२५ । काष्ठादिगुल्यन्ताद् बहुव्रीहेः टः स्यात् । व्यङ्गुलं काष्ठम् ।
काष्ठ इति किम् ?
__ पञ्चाङ्गुलिई स्तः ॥१२५॥ सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे । ७।३ । १२६ । स्वाङ्गार्थी यौ सक्थ्य क्षी, तदन्ताद् बहुव्रीहेः
'दीशी
ली,
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
स्वाङ्ग इति किम् ? दीर्घसक्थि अनः ॥ १२६॥
द्वि-त्रेर्मूर्ध्न वा | ७ | ३ | १२७ |
आभ्यां परो
यो मूर्धा तदन्ताद्बहुव्रीहेः टो वा स्यात् । द्विमूर्धः द्विमू त्रिमूर्धः त्रिमूर्धा ॥ १२७॥ प्रमाणी- संख्याद् ङः | ७ | ३ | १२८ |
।
प्रमाण्यन्तात् सङ्ख्यार्थाच्च बहुव्रीहेः डः स्यात् । स्त्रीप्रमाणा: कुटुम्बिनः द्वित्राः ॥१२८॥
सुप्रात-सुश्व-सुदिव - शारिकुक्ष- चतुरस्त्रैणीपदाऽजपदप्रोष्ठपद-भद्रपदम् । ७ । ३ । १२९ ।
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
एते
बहुव्रीहयो डान्ता निपात्याः ।
सुप्रातो ना, सुश्वः, सुदिवः, शारिकुक्षः,
चतुरस्रः,
हणीपदः, अजपदः, प्रोष्ठपदः, भद्रषदः ॥ १२९ ॥ पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप् । ७ । ३ । १३० ।
पूरणप्रत्ययान्ता या स्त्री
तदन्ताद्बहुव्रीहेः
अप् स्यात्, पूरण्याः प्राधान्ये समासार्थत्वे सति ।
कल्याणीपञ्चमा रात्रयः । तत्प्राधान्य इति किम् ?
[ ४९३
कल्याणपचमीक पक्षः ॥१३०॥
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
[हैम-शब्दानुशासन नञ् सु-व्युप-त्रेश्चतुरः। ७ । ३ । १३१॥ एभ्यः यः पत्वा : तदन्ताद् बहुव्रीहे. अपू स्यात् । अचतुरः, सुचतुरः, विचतुरः, उपचतुरः,
त्रिचतुरः॥१३॥ अन्तर्बहि- लोम्नः।७।३ । १३२ । आभ्यां परो यो लोमा तदन्तात् बहुव्रीहे. अपू स्यात् । अन्तलामा,
बहिमि:-प्रावारः ॥१३२॥ भान्नेतुः। ७।३ । १३३ । नक्षत्रार्थात् परो
यो नेता
१
२
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोफा-लघुकृत्तिः] तदन्तात् बहुव्रीहे. अप् स्यात् ।
मृगनेत्रा मिशः ॥१३३॥ नामेनाग्नि । ७। ३ । १३४ । नाभ्यन्ताद् बहुव्रीहे: नाम्नि अप् स्यात् । पद्मनाभः। नाम्नीति किम् ?
विकसितवारिजना भः ॥१३४॥ नञ्-बहोचो माणव-चरणे |७३।१३५॥ आभ्यां परो य ऋक् तदन्ताद् बहुव्रीहे: अपू स्यात् । यथासङ्ख्य
माणवे चरणे चार्थे। अनृचो माणवः बचश्चरणः।
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६]
माणवचरण इति किम् ? अनृक्कं साम
[ हैम-शब्दानुशासनस्थ
बहूवृक्कं सूक्तम् ॥१३५॥
नञ्-सु-दुर्भ्यः सक्ति-सक्त्थि-हलेव
नमादेः परो यः सक्त्थ्यादिः तदन्ताद् बहुव्रीहेः
अप् वा स्यात् । असक्तः, असक्तिः, मुसक्तः, सुसक्तिः,
दुःसक्तः, दुःसक्तिः,
| ७ | ३ | १३६ ।
एवम् असक्त्थः, असक्त्थि, अहलः, अहलिः ॥ १३६॥
प्रजाया अस् । ७ । ३ । १३७ । नमादिपूर्वपदात् प्रजान्तात् बहुव्रीहेः अस् स्यात् ।
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[४९७ अप्रजाः, सुप्रजाः, दुष्प्रजाः ।।१३७॥ मन्दाऽल्पाच्च मेधायाः।७।३।१३८ । आभ्यां नबादिभ्यश्च परो यो मेधा-शब्दः तदन्तात् बहुव्रीहे:
'अम्' स्यात् । मन्दमेधः, अल्पमेधाः, अमेधाः, सुमेधाः,
दुर्मेधाः ना ॥१३८॥ जातेरीयः सामान्यवति । ७।३।१३९। जात्यन्ताद् बहुबोहेः 'ईयः' स्यात् । सामान्याश्रयेऽन्यपदार्थे ब्राह्मणजातीयः। सामान्यवतीति किम् ?
बहुजातिमः ॥१३९॥
३२
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य भृतिप्रत्ययान्मासादिकः । ७।३ । १४०। भृत्यर्थात् यः प्रत्ययः तदन्तात् परो यो मासः तदन्तात् बहुव्रीहेः
'इकः' स्यात् । पञ्चको मासोऽस्य पञ्चकमासिकः। मासादिति किम् ?
पञ्चक-दिवसकः ॥१४०॥ द्विपदाद-धर्मादन । ७।३।१४१ । धर्मान्तात् द्विपदाद् बहुव्रीहे: 'अन्' स्यात् । साधुधर्मा। द्विपदादिति किम् ?
परमस्वधर्मः ॥१४१॥ सुहरित-तृण-सोमाज्जम्भात् १७३।१४२॥ एभ्यः परो
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ -लघुवृत्तिः ]
यो जम्भः
तदन्ताद्बहुव्रीहेः 'अन्' स्यात् । सुजम्भा, हरितजम्भा तृणजम्भा सोमजम्भा=ना ||
दक्षिणेर्मा व्यायोगे । ७ । ३ । १४३ ।
अयं बहुव्रीहिः अन्नन्तो निपात्यः,
व्याधेन योगे सति ।
ईमें- बहु व्रणं वा, दक्षिणेर्मा मृगः ।
[ ४९९
व्याधयोग इति किम् ? दक्षिणेः पशुः ॥ १४३॥
सु-प्रत्युत-सुरभेर्गन्धादिद् गुणे | ७|३ | १४४ |
एभ्यः परो
गुणार्थे यो गन्धः तदन्ताद्बहुव्रीहेः ' इत्' स्यात्।
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
[हैम-शब्दानुशासनस्य सुगन्धि, पूतिगन्धि, उद्गन्धि, सुरभिगन्धि द्रव्यम् । गुण इति किम् ?
द्रव्ये, सुगन्ध आपणिकः ॥१४४॥ वाऽऽगन्तौ । ७।३ । १४५। स्वादिभ्य परः आहार्य-गुणार्थो
यो गन्धः - तदन्ताद् बहुवाहेः
'इद्' वा स्यात् । सुगन्धिः , सुगन्धो वा कायः, एवं पूतिगन्धिः, पूतिगन्धः, उद्गन्धिः, उद्गन्धः,
सुरभिगन्धिः , सुरभिमन्धः ॥ १४५॥ वाऽल्पे । ७ । ३ । १४६। अवार्थ
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
यो ग्रन्थः, तदन्ताद्बहुव्रीहेः इद्' वा स्यात् । सूपगन्धि, सूपगन्धं =भोजनम् ॥
वोपमानात् | ७ | ३ | १४७ | उपमानात् परो
यो मन्धः
तदन्ताद्बहुव्रीहेः
I
'इद्' वा स्यात् । उत्पलन्धि उत्पलगन्धम् - मुखम् ॥ यात्पादस्याsहस्त्यादेः | ७ । ३ । १४८ ।
हस्त्यादिवर्जाद् उपमानात् परस्य बहुव्रीहौ पादस्य 'पात्' स्यात् ।
व्याघ्रपात्.
[ ५०१
अहत्यादेरिति किम् ? हस्तिपादः,
अश्वपादः || १४८॥
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
५०२]
[हेम-शब्दानुशासनस्य कुम्भपद्यादिः । ७।३ । १४९ । एते कृतपदन्ता ङयन्ता एव बहुव्रीहयो निपात्याः। कुम्भपदी,
जालपदी ॥१४९॥ सुसङ्ख्यात् । ७।३। १५० । सोः संख्यायाश्च परस्य पादस्य बहुव्रीही 'पात्' स्यात् ।
सुपात् द्विपात् ।।१५०॥ वयसि दन्तस्य दतः।७।३ । १५१ । सुपूर्वस्य सङ्ख्यापूर्वस्य च
दन्तस्य
बहुव्रीहौ
वयसि गम्ये
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः]
[५०३ 'दतः' स्यात् । सुदन् कुमार, द्विदन् बालः। वयसीति किम् ?
मुदन्तः ॥१५१॥ स्त्रियां नाम्नि । ७।३। १५२ । बहुव्रीहौ स्त्रियां नाम्नि दन्तस्य 'दतः स्यात् । अयोदती। स्रियामिति किम् ?
वदन्तः ॥१५२॥ श्यावा-रोकाद् वा । ७।३ । १५३ । आभ्यां परस्य दन्तस्य बहुव्रीहौ ' दर्ता' स्यात् ,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४]
नाम्नि ।
श्यावदन्,
श्यावदन्तः ।
अग्रान्तात् शुद्धादिभ्यश्च
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वाग्रान्त-शुद्ध-शुभ्र वृष-वराहाऽहि-मूषिक शिखरात् । ७ | ३ | १५४ ॥
अरोकदन्, अरोकदन्तः || १५३||
परस्य दन्तस्य बहुव्रीहौ ' दतृर्वा' स्यात् । कुड्मलाग्रदन्,
शुभ्रदन्, शुभ्रदन्तः, वृषदन्, वृषदन्तः,
कुड्मलाग्रदन्तः, शुद्धदन्, शुद्धदन्तः,
वराहदन्, वराहदन्तः, अहिदन्, अहिदन्तः,
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५०५
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
मूषिकदन् , मूषिकदन्तः,
शिखरदन् , शिखरदन्तः॥ संप्राज्जानोर्जु-ज्ञौ । ७ । ३ । १५५ । आभ्यां परस्य जानोः बहुव्रीहौ
शु-ज्ञो' वा स्याताम् । संचः, संज्ञः,
प्रचः, प्रज्ञः ॥१५॥ वोर्धात् । ७।३ । १५६ । ऊर्ध्वात् परस्य जानोः बहुव्रीहौ जु-ज्ञौ वा स्याताम् ।
ऊर्ध्वक्षुः
___ऊर्ध्वज्ञः ऊर्ध्वजानुः ॥१५६॥ सुहृद्दुईन्मित्रा-मित्रे ।७।३ । १५७ ।
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य
परस्य हृदयस्य बहुव्रीही यथासंख्यं
मिोऽमिो चार्थे
___'हृद्' निपात्यः। सुहृन् मित्रम् दुहृद् अमित्रः। मित्राऽमित्र इति किम् ? सुहृदयो मुनिः
दुहृदयो व्याधः ॥१५७॥ धनुषो धन्वन् । ७।३ । १५८ । बहुव्रीहौ स्यात् ।
शाङ्ग-धन्वा ॥१५॥ वा नाम्नि । ७।३ । १५९ । धनुषो बहुव्रीहौ 'धन्वन् वा स्यात् । नाम्नि ।
पुष्पधन्वा, पुष्पधनुः ॥१५९॥
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
स्वोपश-लघुवृत्तिः)
[५०७ खरखुरान्नासिकाया नस् । ७।३।१६० । आभ्यां परस्याः नासिकायाः बहुव्रीही 'नस्' स्यात् नाम्नि ।
खरणाः, खुरणाः ॥१६॥ अस्थूलाच नसः । ७।३।१६१ । स्थूलवर्जात् खर-खुराभ्यां च परस्याः नासिकायाः बहुव्रीहौ नसः' स्यात्
नाम्नि। द्रुणसः, खरणसः, खुरणसः। अस्थूलादिति किम् ? स्थूलनासिकः ॥१६॥
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८]
उपसर्गात् । ७ । ३ । १६२ |
अस्मात् परस्याः नासिकायाः बहुव्रीहौ
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
'नसः स्यात् । प्रणसं मुखम् || १६२ |
वेः खु ख-ग्रम् । ७ । ३ । १६३ |
वेरुपसर्गात् परस्याः नासिकायाः बहुव्रीहौ
एते स्युः ।
विखुः, विखः विग्रः ॥ १६३॥
जायाया- जानिः । ७ । ३ । १६४ ।
जाया शब्दस्य
,
' जानि: ' बहुव्रीहौ स्यात् । युवजानिः ॥ १६४॥
व्युदः काकुदस्य लुक् | ७| ३ | १६५ |
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] आभ्यां परस्यास्य बहुव्रीही 'लुक्' स्यात् । विकाकुत्,
उत्काकुत् ॥१६५॥ पूर्णाद् वा । ७।३ । १६६ । पूर्णात् परस्य काकुदस्य बहुव्रीही 'लुक वा' स्यात् ।
पूर्णकाकुत् , पूर्णकाकुदः ।।१६६॥ ककुदस्याऽवस्थायाम् । ७।३। १६७। अस्य बहुव्रीही वयसि गम्ये लुक्' स्यात् । पूर्णककुद् युवा
अककुद् बालः ॥१७॥
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०]
त्रिककुद् - गिरौ । ७ । ३ । १६८ ।
गिरावर्थे
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
ोः परस्य कक्कदस्य बहुव्रीहौ
' ककुन्निपात्यः ' । त्रिककुद् गिरिः ॥ १६८ ॥
स्त्रियामुधसो न् । ७ । ३ । १६९ ।
स्त्र्यर्थस्योधसो बहुव्रीहौ
'नू' स्यात् । कुण्डोध्नी गौः ॥ १६९॥
इनः कच् । ७ । ३ | १७० |
इनन्ताद्बहुव्रीहेः
स्त्र्यर्थात् ' कच्' स्यात् । बहुदण्डिका सेना || १७०॥ ऋन्नित्यदितः । ७ । ३ | १७१ |
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश- लघुवृत्तिः ]
ऋदन्ताद्, नित्यं दिदादेशो यस्मात्
तदन्ताच्च बहुव्रीहेः
कच्' स्यात् ।
बहुकर्तृकः, बहुनदीको देशः ।
एतदन्ताद् बहुव्रीहेः
नित्येति किम् ? पृथुश्रीः ॥ १७१ ॥
दध्युरः-सर्पिर्मधूपानच्छालेः। ७ । ३ । १७२।
५११
'कच्' स्यात् । प्रियदधिकः, प्रियोरस्कः, बहुसर्पिष्कः,
अमधुकः, बहुपानत्कः, अशालिकः ॥ १७२॥
पुमनडुन्नौ-पयो-लक्ष्म्या एकत्वे | ७|३ | १७३ |
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य एकार्थी येऽमी, तदन्तात् बहुव्रीहेः 'कच्' स्यात् । अपुंस्का, प्रियानडुत्कः, अनौका, अपयस्कः, सुलक्ष्मीकः। एकत्व इति किम् ?
द्विपुमान् ॥१७३॥ नत्रोऽर्थात् । ७।३ । १७४ । नत्रः परो योऽर्थः तदन्ताद् बहुव्रीहे: ‘कच्' स्यात् ।
अनर्थकं वचः ॥१७४॥ शेषाद वा । ७! ३ । १७५ । उपयुक्तातिरिक्ताद् बहुव्रीहेः * कच् वा स्यात् ।
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः] कच् वा स्यात् । बहुखरका, बहुखट्नः। शेषादिति किम् ?
प्रियपथः ॥ १७५ ॥ न नाम्नि ।७।३।१७६ । नाम्नि विषये
कच् न स्यात् । ___ बहुदेवदत्तो नाम ग्रामः ॥ १७६ ॥ ईयसोः ।७।३। १७७। ईयस्वन्तात् समासात् कच् न स्यात् ।
बहुश्रेयसी सेना ॥ १७७ ॥ सहात्-तुल्ययोगे । ७।३।१७८ । तुल्ययोगार्थात् सहात् (सामर्थ्यात् तदादेः) बहुव्रीहे.
कच् न स्यात् ।
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४]
[हैम-शब्दानुशासनस्य सपुत्रो याति । तुल्ययोग इति किम् ?
सकर्मकः॥ १७८ ॥ भ्रातुः स्तुतौ । ७।३ । १७९ । भ्रात्रन्तात् समासात् 'कच् ' न स्यात् स्तुतौ गम्यायाम्
सुभ्राता ॥ १७९॥ नाडी-तन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे।७।३ । १८०। स्वाङ्गार्थाद् नाडीतन्त्र्यन्तात् समासात्
'कच् न' स्यात् । बहुनाडिः काया, बहुतन्त्री ग्रीवा। स्वाङ्ग इति किम् ?
बहुनाडीकः स्तम्बः ॥१८॥ निष्पवाणिः। ७ । ३ । १८१ । अस्मिन्
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] 'कबभावो निपात्यः'
निष्प्रवाणिः पटः ॥ १८१ ॥ सुभ्रवादिभ्यः । ७।३। १८२। एभ्यः 'कच्' न स्यात् । सुभ्रः,
वरोरूः ॥ १८२ ॥
इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितायाम्
सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन-लघुवृत्ती
सप्तमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
"अहम् ”
॥ चतुर्थः पादः॥ वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते ।७।४।। जिति णिति च तद्धिते परे प्रकृतेः स्वराणां मध्ये आधस्वरस्य
वृद्धिः स्यात् । दाक्षिः. भार्गवः । तद्धित इति किम् ?
चिकीर्षकः ॥ १॥ केकय-मित्रयु-प्रलयस्य यादेरिय च
।७।४।२। एषां ब्णिति तद्धिते स्वरेवादेः स्वरस्य वृद्धिः यादेश्च अंशस्य
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
कैकेयः
मैत्रेयिकया श्लाघते प्रालेयं हिमम् || २ |
देविका शिशपा - दीर्घसत्र - श्रेयसस्तद्
एषां
स्वरेष्वादेः
स्वरस्य
इयू स्यात् ।
व्णिति तद्धिते वृद्धिप्राप्तौ
दाविकं जलम् शांशपः स्तम्भः दार्घसत्रम्
प्राप्तावाः । ७ । ४।३।
आः स्यात् ।
[५१७
श्रायसं द्वादशाङ्गम् । तत्प्राप्तौ इति किम् ?
सौदेविकः || ३ ||
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८]
[हैम-शब्दानुशासनर वहीनरस्यैत् । ७ । ४।४ ।
अस्य
ब्णिति तद्धिते स्वरेष्वादेः स्वरस्य ऐः स्यात् ।
वहीनरिः॥ ४॥ खः पदान्तात् प्रागैदौत् । ७। ४।५। ब्णिति तद्धिते इवर्णावर्णयोः वृद्धिप्राप्ती
तयोरेव स्थाने यौ य्वौ पदान्तौ ताभ्यां प्राय यथासङ्ख्यं
ऐदौतौ स्याताम् । नैयायिका सौवश्वः
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
पदान्तादिति किम् ?
__ यत इमे याताः ॥५॥ द्वारादेः । ७।४।६। एषां यो वौ तयोः समीपस्य स्वरेषु आदेः स्वरस्य
वृद्धिप्राप्तौ ताभ्यामेव प्राग् ऐदौतौ स्याताम् ब्णिति तद्धिते । दौवारिका
सौवरो-ग्रन्थः॥६॥ न्यग्रोधस्य केवलस्य । ७।४।७। अस्य केवलस्य यो यः तत्सम्बन्धिनः
रेश आहेः स्वरस्य
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०]
[हैम-शब्दानुशासनस्स वृद्धि प्राप्तौ तस्मादेव यः प्रार ऐत् स्यात्
ब्णिति तद्धिते । नैयग्रोधो दण्डः केवलस्येति किम् ?
न्याग्रोधमूलाः शालयः ॥ ७ ॥ न्यकोर्वा । ७।४।८। न्यको तद्धिते ब्णिति यः प्राग् ऐद् वा स्यात्
नैयङ्कवम्
___न्याङ्कवम् ॥ ८॥ न अ-स्वाङ्गादेः।७।४।९। बान्तस्य स्वाङ्गादेश्च ब्णिति तद्धिते
वः प्राग
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः]
[५२१ ऐदौतौ न स्याताम् । व्यावक्रोधी, स्वाङ्गिः,
व्याङ्गिः ॥९॥ श्वादेरिति । ७।४ । १०। श्वादिरवयवो यस्य तस्य इदादौ ब्णिति तद्धिते वः प्राग्
औः न स्यात् । श्वाभस्त्रिः । इतीति किम् ?
शौवहानम् ॥ १०॥ इञः। ७।४ ११। इअन्तस्य श्वादेः ब्णिति तद्धिते
वः प्राय
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२ ]
औः न स्यात् ।
श्वाभस्त्रम् ॥ ११ ॥
पदस्यानिति वा । ७ । ४ । १२ ।
पदशब्दान्तस्य श्वादेः इदादिवर्जे णिति तद्धिते
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वः प्राग् औद् वा स्यात्
श्वापदम् शौवापदम् अनितीति किम् ? श्वापदिकः ॥ १२ ॥
प्रोष्ठ भद्राज्जाते । ७ । ४ १३ ।
आभ्यां परस्य
पदस्य
उत्तरपदस्य स्वरेषु
आदेः स्वरस्य
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[५२३ जातेऽथे ठिणति तद्धिते वृद्धिः स्यात् ।
प्रोष्ठपादः
___ भद्रपादो बटुः ॥ १३॥ अंशाद ऋतोः । ७। ४ । १४ । अंशार्थात् परस्य ऋत्वर्थस्य उत्तरपदस्य स्वरेषु भादेः स्वरस्य णिति तद्धिते
वृद्धिः स्यात् । पूर्ववार्षिकः। अंशादिति किम् ?
सौवर्षिकः ।। १४॥ सु-सर्वाऽर्दाद् राष्ट्रस्य । ७ । ४ । १५ । एभ्यः परस्य
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
-५२४ ]
राष्ट्रार्थोत्तरपदस्य व्णिति तद्धिते स्वरेषु
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
आदेः स्वरस्य
वृद्धिः स्यात् ।
सुपाञ्चालकः सर्वपाञ्चालकः अर्धपाञ्चालकः ॥१५॥
अमद्रस्य दिशः | ७ | ४ | १६ |
दिगर्थात् परस्य मद्रवर्जराष्ट्रार्यस्य णिति तद्धिते स्वरेषु
आदेः स्वरस्य
वृद्धिः स्यात् ।
पूर्वपाञ्चालकः अमद्रस्येति किम् ? पौर्वमद्रः ॥ १६ ॥
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
[५२५ प्राग्ग्रामाणाम् । ७।४ । १७ । प्राग्देशे ग्रामार्थानां योऽशो दिगर्थः ततः परस्यांशस्य दिशः परेषां च
। प्राग्यामार्थानां ब्णिति तद्धिते स्वरेषु आदेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् । पूर्वकार्णमृत्तिका
पूर्वकान्यकुब्जः ॥१७॥ सङ्ख्याधिकाभ्यां वर्षस्याऽभाविनि
।७।४।१८। सङ्ख्यार्थादधिकाच्च परस्य वर्षस्य णिति तद्धिते
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६ ]
द्विवार्षिकः
स्वरेषु
आदेः स्वरस्य
अधिकवार्षिकः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
वृद्धिः स्यात् ।
सङ्ख्यार्थाधिकाभ्यां
परस्य
न चेत् तद्धितो भाविन्यर्थे ।
अभाविनीति किम् ? द्वैवार्षिकं धान्यम् ॥ १८ ॥
मान-संवत्सरस्याऽशाण-कुलिजस्याऽनाम्नि
। ७ । ४ । १९ ।
शाणकुलिजवर्जस्य मानार्थस्य
संवत्सरस्य च
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५२७
-
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
त्रिणति तद्धिते
स्वरेषु
आदेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात्
अनाम्नि । द्विकौडविकः अधिककौडविकः
द्विसांवत्सरिकः । अशाणकुलिजस्येति किम् ? द्वैशाणम् द्वैकुलिजिकः।
अनाम्नीति किम् ?
___ पाञ्चलोहितिकम् ॥१९॥ अर्धात् परिमाणस्याऽनतो वा त्वादेः
।७। ४ । २० । अर्धात् परस्य परिमाणार्यस्य
स्वरेवादे
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य । अवर्जस्य बिणति तद्धिते वृद्धिः स्यात् ।
वा त्वर्धस्य । अर्धकौडविकम् आर्धकौड विकम् । अनत इति किम् ?
अर्धप्रस्थिकम् आर्धप्रस्थिकम् । प्रादु वाहणस्यैये । ७ । ४ । २१ । प्रात् परस्य वाहणस्य एये णिति तद्धिते स्वरेवादेः वृद्धिः स्यात् 'प्रस्य तु वा'।
- प्रवाहणेयः प्रावाहणेयः ॥२१॥ एयस्य । ७।४ । २२ । एयान्तांशात् प्रात् परस्य वाहणस्य
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५२९
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः] ब्णिति तद्धिते स्वरेष्वादेः वृद्धिः स्यात्
प्रस्य तु वा।
___ प्रवाहणेयिः प्रावाहणेयिः ॥२२॥ नत्रः क्षेत्रज्ञेश्वर-कुशल-चपल-निपुण-शुचेः
।७।४।२३। नयः परेषाम् एषां "ब्णिति तद्धिते
स्वरेष्वादेः
वृद्धिः स्यात्
नअस्तु वा । अक्षेत्रज्ञम् आक्षेत्रज्ञम् अनैश्वरम् आनेश्वरम् मकौशलम् आकौशलम् अचापलम् आचापलम् अनैपुणम् आनेषणम्
अशौचम् आशौचम् ॥२३॥
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ हैम-शब्दानुशासनस्य जङ्गल-धेनु-वलजस्योत्तरपदस्य तु वा
।७।४।२४॥ एतदुत्तरपदानाम् आदेः-पूर्वपदस्य स्वरेष्वादे नित्यं वृद्धिः स्यात् वा तूत्तरपदस्य
णिति तद्धिते । कौरुजङ्गलः कौरुजाङ्गलः वैश्वधेनवः वैश्वधैनवा
सौवर्णवळजः सौवर्णवालजः ॥२४॥ हृद-भग-सिन्धोः ।७।४।२५। हृदाधन्तानां पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः वृद्धिः स्यात् ब्णिति तद्धिते ।
सौहार्दम्
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
प्राचां नगरस्य । ७ । ४ । २६ ।
प्राग्देशार्थस्य
नगरान्तस्य
सौभाग्यम् साक्तुसैन्धवः ||२५||
एषां
णिति तद्धिते
[ ५३१
पूर्वोत्तरपदयोः स्वरेष्वादेः वृद्धिः स्यात् । सौह्मनागरः प्राचामिति किम् ?
माडनगरः ॥ २६ ॥
अनुशतिकादीनाम् । ७ । ४ । २७ ।
व्णिति तद्धिते पूर्वोत्तरपदयोः स्वरेष्वादेः वृद्धिः स्यात् ।
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२ ]
आनुशातिकम् आनुहौडिकम् ||२७||
देवतानामात्वादौ । ७ । ४ । २८ ।
आत्वविषये देवतार्थानां
पूर्वोत्तरपदयोः स्वरेष्वादेः
वृद्धिः स्यात् णिति तद्धिते ।
आग्नावैष्णवं सूक्तम् । आत्वादाविति किम् ?
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
ब्राह्मप्रजापत्यम् ॥ २८ ॥
आतो नेन्द्र- वरुणस्य । ७ । ४ । २९ ।
आदन्तात् पूर्वपदात्
परस्य
इन्द्रस्य वरुणस्य च
उत्तरपदस्य स्वरेष्वादेः
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुत्तिः ]
[५३३ वृद्धिर्न स्यात् । आग्नेन्द्र सूक्तम् ऐन्द्रावरुणम् । आत इति किम् ?
आग्निवारुणम् ॥ २९ ॥ सास्वैश्वाक-मैत्रेय-प्रौणहत्य-धैवत्य
हिरण्मयम् । ७।४।३०। एते अणाधन्ता अय्लोपादौ निपात्याः। सारवं-जलम् ऐक्ष्वाका मैत्रेयः भ्रौणहत्यम् धैवत्यम्
हिरण्मयम् ॥३०॥ वाऽन्तमाऽन्तितमाऽन्तितोऽन्तियान्तिषत्
।७।४।३१।
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य एते तमबाघन्ताः कृततिका दिलुको वा निपात्याः। अन्तमः-अन्तिकतमः अन्तितमः-अन्तिकतमः अन्तितः-अन्तिकतः
अन्तियः-अन्तिक्यः
___अन्तिषद्-अन्तिकसद् ॥ विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप् । ७।४। ३२ । विन् मत्वोः एषु लुप् स्यात् सजयति सजिष्ठः स्रजीयान्
त्वचयति त्वचिठः त्वचीयान् ॥३२॥ अल्प-यूनोः कन् वा । ७। ४ । ३३ । अनयोर्णीष्ठेयसुषु कन् वा स्यात् ।
कनयति कनिष्ठः कनीयान्
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः]
[५३५ अल्पयति अल्पिष्ठः अल्पीयान्
___ यवयति यविष्ठः यवीयान् ॥ प्रशस्यस्य श्रः। ७ । ४ । ३४ । अस्य ण्यादौ
श्रः स्यात् ।
__ श्रयति श्रेष्ठः श्रेयान् ॥३४॥ वृद्धस्य च ज्यः । ७।४।३५ । अस्य प्रशस्यस्य च
ण्यादौ । ज्य: स्यात् ।
ज्ययति, ज्येष्ठः ॥३५॥ ज्यायान् । ७।४ । ३६ । ज्यादेशात् परस्य
ईयसो
आः निपात्यः। ज्यायान् ॥३६॥
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६ ]
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
बाढाऽन्तिकयोः साध - नेदौ । ७ । ४ । ३७ |
अनयोर्थ्यादौ
यथासख्यम् एतौ स्याताम् ।
साधयति साधिष्ठः साधीयान् । नेदयति नेदिष्ठः नेदीयान् ||
प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्धवृन्दारकस्य इमनि च प्रा-स्था- स्फा-वर- गरबंह-त्रप-द्राघ-वर्ष-वृन्दम् । ७ । ४ । ३८ ।
प्रियादीनां
यथासम्भवम् इमनि ण्यादौ च यथासङ्ख्यम् एवे स्युः ।
प्रेमा, प्रापयति, प्रेष्ठ, प्रेयान्, स्थेमा, स्थापयति,
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपश-लघुवृत्तिः ] स्थेष्ठः, स्थेयान्, स्फापयति
वरिमा, गरिमा
एषाम्
बंहिमा पिमा
द्राधिमा, वर्षिमा, वृन्दिमा ॥ ३८ ॥ पृथु-मृदु-भृश- कृश-दृढ - परिवृढस्य ऋतो रः । ७ । ४ । ३९ ।
ऋतः इम्नि प्यादौ च
रः स्यात् । प्रथिमा, प्रथयति, प्रथिष्ठः प्रथीयान् एवं - म्रदिमा भ्रशिमा क्रशिमा
[५३७
द्रढिमा परिवढिमा ||
बहोणष्ठे भूय् । ७ । ४ । ४० । भूययति भूयिष्ठः ॥ ४० ॥
भूलुक् चैवर्णस्य । ७ । ४ । ४१ ।
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य बहोः ईयसौ इम्नि च भूः स्यात् लुकच अनयोरिवर्णस्य ।
भूयान् भूमा ॥४१॥ स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्याऽन्तस्थादेगु
णश्च नामिनः । ७।४। ४२ । एषाम् इम्नि ण्यादौ च अन्तस्थादेरंशस्य लुक् स्यात्
नामिनश्च गुणः। स्थवयति स्थविष्ठः स्थवीयान् एवं दवयति यवयति
इसिमा क्षेपिमा क्षोदिमा ॥४२॥ त्रन्त्यस्वरादेः।७।४।४३ । तुः अन्त्यस्वरादेःच
अंशस्य
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
इम्नि ण्यादौ च
__ लुक् स्यात् । करयति करिष्ठः करीयान्
पटिमा पटयति पटिष्ठः पटीयान् ॥४३॥ नैकस्वरस्य । ७। ४ । ४४। एकस्वरस्य योऽन्त्यस्वरदिः अंशः तस्य इम्नि ण्यादौ च लुक् न स्यात् ।
सजयति त्रजिष्ठः सजीयान् ।। दण्डि-हस्तिनोरायने । ७।४ । ४५। अनयोः आयनप्रत्यये अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् दाण्डिनायनः
हास्तिनायनः ॥४५॥
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
[हैम-शब्दानुशासनस्य वाशिन आयनौ । ७।४। ४६ । अन्न्यस्वरादेः लुग् न स्यात्
वाशिनायनिः ॥४६॥ एये जिह्माशिनः । ७।४ । ४७ । अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात्
जैमाशिनेयः ॥४७॥ ईनेऽध्वाऽऽत्मनोः।७।४। ४८ । अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् । अध्वनीन:
आत्मनीनः ॥४८॥ इकण्यथर्वणः। ७ । ४ । ४९ । अन्त्यस्वरादेः
लुग् न स्यात् । ___ आथर्वाणकः ॥४९॥ यूनोऽके । ७।४ । ५०॥
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपन-लघुवृत्तिः
[५४१ अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् ।
यौवनिका ॥५०॥ अनोऽट्ये ये।७।४ । ५१ । अन्नन्तस्य ट्यवर्जे यादौ अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् । सामन्यः वैमन्यः मूर्द्धन्यः। . अट्य इति किम् ?
राज्यम् ॥५१॥ अणि । ७।४ । ५२। . अन्नन्तस्याऽणि अन्त्यस्वरादेः . लुग् न स्यात् । . सात्वनः ॥५२॥
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
-
५४२] संयोगादिनः।७। ४ । ५३ । संयोगात् परो
य इन्
तदन्तस्य अणि अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् ।
शाखिनः ॥५३॥ गाथि-विदथि केशि-पणि-गणिनः
।७।४।५४॥ एषाम् अणि अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् । गाथिनः वैदथिनः कैशिनः पाणिन
माणिन:-पुत्रः॥५॥
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
अनपत्ये । ७ । ४ । ५५।
इन्नन्तस्य
अनपत्यार्थे अणि
अन्त्यस्वरा दे :
लग् न स्यात् । सांराविणम् ॥५५॥
उक्ष्णो लुक् । ७ । ४ । ५६ ।
उक्ष्णो
अनपत्ये अणि अन्त्यस्वरादेः
लुक् स्यात् ।: औक्षं पदम् अनपत्य इत्येव
औक्ष्णः ॥५६॥
ब्रह्मणः । ७ । ४ । ५७ ।
अस्य
अनपत्ये अणि अन्त्यस्वरादेः
[ ५४३
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४]
लुक् स्यात् ।
ब्राह्ममत्रम् ॥५७॥
जातौ । ७ । ४ । ५८ |
ब्रह्मणो नातावर्थे
अनपत्ये अणि अन्त्यस्वरादेः
लुकू स्यात् ?
ब्राह्मी औषधिः
अपत्ये तु ब्राह्मणः । जाताविति किम् ।
अपत्यार्थे
अणि
}
ब्राह्मो नारदः ॥ ५८ ॥ अचर्मणो मनोऽपत्ये । ७ । ४ । ५९ ।
चर्मन् वर्जमन्नन्तस्य
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
अन्त्यस्वरादेः
लुकू स्यात् । सौमः
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपा-मुवृत्तिः]
अवर्मण इति किम् ? ..
चाक्रवर्मणः ॥५९॥ हितनाम्नो वा । ७।४।६० । अस्याऽपत्यार्थे अणि अन्त्यस्वरादेः लुग् वा स्यात् ।
हैतनामः हैतनामनः॥६०॥ नोऽपदस्य तद्धिते । ७।४। ६१ । नन्तस्याऽपदस्य तद्धिते परे अन्त्यस्वरादेः लुक् स्यात् । मैधावः।।
अपदस्येति किम् ?
___ मेधाविरूप्यम् ॥६॥ कलापि कुथुमि-तैतलि-जाजलि -लाङ्गलिशिखण्डि - शिलालि-सब्रह्मचारि-पीठसर्पिसुकरसम-सुपर्वणः । ७१४ । ६२ । ૩૫
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य : एषामपदानां तद्धिते अन्त्यस्वरादेः
लुक् स्यात् । कालापाः कौथुमा: तैतलाः जाजलाः लागलाः शैखण्डा शैलालाः साब्रह्मचाराः पैठसः
सौकरसमाः सौपर्वाः ॥६॥ वाश्मनो विकारे।७।४। ६३ । पस्याऽपदस्य विकारार्थे तद्धिते
अन्त्यस्वरादेः . लुग् वा स्यात् ।
आश्मः, आश्मनः ॥६॥ चर्म-शुनः कोश-सङ्कोचे।७।४।६४। बनयोरपदयोः
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५३७
स्वोपश-लघुवृत्तिः] स्थेष्ठः, स्थेयान् , स्फापयति वरिमा, गरिमा बंहिमा त्रपिमा
द्राधिमा, वर्षिमा, वृन्दिमा ॥३८॥ पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः
।७।४ । ३९ । एषाम् ऋतः इम्नि ण्यादौ च र: स्यात् । प्रथिमा, प्रथयति, प्रथिष्ठः प्रथीयान् एवं-दिमा भ्रशिमा क्रशिमा
द्रढिमा परिवढिमा ॥ बहोर्णीष्ठे भूय् । ७ । ४ । ४० । भूययति भूयिष्ठः ॥४०॥ भूलक चेवर्णस्य । ७। ४ । ४१ । ।
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८]
[हैम-शब्दानुशासन अहो अतो
लुक स्यात् । आह्नम्, अनीनादटीति किम् ?
द्वयहीनः, प्रत्यहम्, द्वयहः ॥६६॥ विशतेस्तेडिति । ७ । ४ । ६७ । अस्याऽपदस्य
डिति तद्धिते लुक् स्यात् ।
विशक:-पटः॥६७॥ अवर्णवर्णस्य । ७।४ । ६८। एतदन्तस्य अपदस्य तद्धिते लुक् स्यात् । - दाक्षिः, चौडिः,
नामेयः,
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
इम्नि ण्यादौ च
लुक् स्यात् । करयति करिष्ठः करीयान् __ पटिमा पटयति पटिष्ठः पटीयान् ॥४३॥ नैकस्वरस्य । ७।४।४४। एकस्वरस्य योऽन्त्यस्वरदिः अंशः
इम्नि ण्यादौ च लुक् न स्यात् ।
सजयति सजिष्ठः स्रजीयान् ।। दण्डि-हस्तिनोरायने । ७। ४ । ४५। अनयोः
.
आयनप्रत्यये
अन्त्यस्वरादेः लुग् न स्यात् दाण्डिनायनः
हास्तिनायनः ॥४५॥
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०]
-
[ हैम-शब्दानुशासन ऋवर्णावण-दोसिसुसशश्वदकस्मात्त
इकस्येतो लुक् । ७} ४ । ७१ ऋवर्णोवर्णान्ताभ्यां दोसिसुसन्ताभ्यां शश्वदकस्माद्वजेतान्ताच्च परस्य इकस्थस्य इतः लुक्
स्यात् । मातृकम् नैषादकर्षक: दौष्कः सार्पिष्कः धानुष्कः औदश्वित्कः शश्वदकस्माद्वर्जनं किम् ? शाश्वतिकम्
आकस्मिकम् ॥७॥ असकृत् सम्भ्रमे ।७।४।७२ । भयादिभिः
1
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
म्वोपन-लघुवृत्तिः]
[५५१ प्रयोक्तुः त्वरणे घोत्ये पदं वाक्यं वा असत् प्रयोज्यम् ।
अहिरहिरहिः, हस्त्यागच्छति हस्त्यागच्छति
लघु पलायध्वम् लघु पलायध्वम् ॥७२॥ भृशाऽऽभीषण्याविच्छेदे दिः प्राक्
तमबादेः।७।४।७३। क्रियायाः अवयवक्रियाणां कात्य॑म् =भूशार्यः, पौनःपुन्यम्-आभीक्ष्ण्यम् क्रियान्तराव्यवधानम्
=अविच्छेदः एषु घोल्येषु
पदं वाक्यं वा , ताग प्रमवादे
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य द्विः स्यात् । लुनीहि लुनीहीत्येवाऽयं लुनाति भोज भोज याति
प्रपचति प्रपचति ॥७३॥ नानावधारणे । ७।४।७४। नानाभूतानाम् इयत्तापरिच्छेदे गम्ये शब्दो द्विः स्माद। अस्मात् कार्षापणादिह
भवद्भ्यां माषं मापं देहि ॥ आधिक्याऽऽनुपू] । ७।४।७५। एतद्धृत्ति द्विः स्यात् ।
नमो नमः
__ मूळे मूले स्थूलाः ॥७॥ इतर-डतमौ समानां त्रीभावप्रश्ने
।७।४।७६।
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रोप-लघुवृत्तिः] केनचिद् गुणेन तुल्यानां स्त्रीलिङ्गभावस्य प्रश्ने वर्तमानो डतर-डतमान्तः
द्विः स्यात् । उमाविमावाढ्यौ कतरा कतरा अनयोरादयता? कतमा कतमा एषामादयता? भावेति किम् ? उभाविमौ लक्ष्मीवन्तौ
कतराऽनयोक्ष्मीः ॥७६॥ पूर्व-प्रथमावन्यतोऽतिशये । ७।४।७७। एतौ स्वार्यस्य अन्यतः प्रकर्षे घोस्ये द्विः स्याताम् ।
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४]
[हैम-शब्दानुशासनस्थ पूर्व पूर्व पुष्पन्ति
प्रथमं स्थमं पच्यन्ते ॥७७॥ प्रोपोत्-सम पादपूरणे । ७। ४ । ७८ ।
द्विः स्युः
चेत् पादः पूर्यः । प्रप्रशान्तकषायाग्ने
रुपोपप्लववर्जितम् । उज्ज्वलं तपो यस्य
संसंश्रयत तं जिनम् ॥७॥ सामीप्येऽधोऽध्युपरि । ७। ४ । ७९ ।
सामीप्येऽर्थे द्विः स्युः। अधोऽध: अध्यधि
उपर्युपरि ग्रामम् ॥७९॥ वीप्सायाम् । ७।४।८०।
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृत्तिः ]
अस्यां वर्त्तमानं
द्विः स्यात् । वृक्षं वृक्षं सिञ्चति ग्रामो ग्रामो रम्यः ॥ ८० ॥ प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः । ७ । ४ । ८१ ।
एकस्य वीप्सायां
द्वयुक्तस्य
आद्यस्य
स्यादेः
पित् लुप् स्यात् । एकैकस्याः ॥ ८१||
द्वन्द्वं वा । ७ । ४ । ८२ ।
वीप्सायां द्वयुक्तस्य द्वे: आदेः स्यादेः
पित् लुप् स्यात् । एश्चाऽम् '
"
[५५.६
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६]
एषु गम्येषु द्वेद्विवचनं
शेष च
रहस्य-मर्यादोक्ति-व्युत्क्रान्ति यज्ञपात्रप्रयोगे
। ७ । ४ । ८३ ।
' उत्तरत्रेतोऽवं ' स्यादेवाऽम् वा निपात्यः ।
द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते पशवो द्वन्द्वं मिथुनायन्ते
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
पूर्ववन्निपात्यम् ।
द्वन्द्व व्युत्क्रान्ताः
अत्र द्योत्ये
द्वे: पूर्ववत्
द्वन्द्वंद्वौ द्वौ वा faza: 116211
द्वन्द्व यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति ॥ ८३॥
लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये । ७ । ४ । ८४ ।
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
खोपश-लघुवृत्तिः] इन्द्वमिति निपात्यम् ।
द्वन्द्व रामलक्ष्मणौ ॥८४॥ आबाधे । ७।४।८५ । मनः पीडाविषये शब्दो द्विः स्यात् । आदौ स्यादेच पित् लुप् ।
ऋक् का ॥५॥ नवा गुणः सदृशेरित् । ७।४। ८६ः। गुणशब्दो मुख्यसदृशे गुणे गुणिनि वा वर्तमानो
द्विर्वा स्यात्,
भादौ स्यादेः पित् लुप् च
सा च रित् ।
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८]
[हैम-शब्दानुशासनस्य शुक्लशुक्लं रूपम् कालककालिका
पक्षे शुक्लजातीयः ॥८६॥ प्रिय-सुखं चाऽकृच्छे । ७ । ४ । ८७ । एतावक्लेशार्थों वा द्विः स्याताम् । आदौ स्यादेः पित् लुप् च। प्रियप्रियेण, प्रियेण वा दत्ते सुखसुखेन,
मुखेन वाऽधीते ॥७॥ वाक्यस्य पर्खिने । ७।४। ८८ । वर्जनाओं वाक्यांशः परिः
वा द्विः स्यात् । परि परि,
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[५५९ परि वा त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः। वाक्यस्येति किम् ?
परित्रिगर्त वृष्टो मेघः ॥८८॥ सम्मत्यसुया-कोप-कुत्सनेष्वाद्यामन्त्र्यमादौ स्वरेष्वन्त्यश्च प्लुतः ।७।४ । ८९ । एतद्वृत्तेः वाक्यस्य आदिभूतमामन्त्र्यार्थ पदं द्विः स्यात्, द्वित्वे चादौ स्वराणां मध्ये अन्त्यस्वरः
प्लुतो वा स्यात् । माणवक ३ माणवक!, माणवक माणवक! आर्यः खल्वसि, रिक्तं ते आभिरूप्यम् इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म।
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०]
द्वित्वे च
[ हैम-शब्दानुशासनस्व
रिक्ता ते शक्तिरिति वा । आदीति किम् ?
भर्त्सने पर्यायेण । ७ । ४ । ९० ।
कोपेन दण्डाविष्क्रिया
क्रमेण
भर्त्सन म् एतद्वृशेर्वाक्यस्य यदामन्त्र्यं पदं तद् द्विः स्यात्.
भव्यः खल्वसि माणवक ! ॥
पूर्वोत्तरपदयोः स्वरेष्वन्स्यः
प्लुतो वा स्यात् । चौर ३ चौर ! चौर चौर ३ ! चौर चौर ! घातयिष्यामि त्वाम् ॥९०॥
त्यादेः साकाङ्क्षस्याऽङ्गेन
। ७ । ४ । ९१ ।
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] मसंनाऽर्थस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः त्याधन्तस्य पदस्य वाक्यान्तराकाङ्क्षस्य अङ्गेन युक्तस्य अंशः प्लुतो
वा स्यात् । अङ्ग ! कूज ३, अङ्ग! कूज इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म। साकाङ्क्षस्येति किम् ?
अङ्ग ! पव ॥९॥ क्षियाऽऽशीः-प्रेषे । ७।४।९२ ॥ क्षिया-आचारभ्रेषः आशी:-प्रार्थनाविशेषः . प्रेषोऽसत्कारपूर्विका व्यापारणा एतद्वृत्तवाक्यस्य स्वरेषु अन्त्यः स्वरः त्याधन्तस्य
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२]
[हैम-शब्दानुशासनस्य वाक्यांतराकाङ्क्षस्य अंशः प्लुतो
वा स्यात् । स्वयं ह रथेन याति ३ याति वा, उपाध्यायं पदातिं गमयति, सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः ३ अध्येषीष्ठाः वा तकं च तात ! कटं च कुरु ३ कुरु वा
ग्रामं व गच्छ ॥१२॥ चितीवार्थे ।७।४।९३ । सादृश्यार्य चिति प्रयुक्ते वाक्यस्य स्वरेवन्त्यः स्वरः
प्लुतो वा स्यात् । अग्निश्चिद् भाया३त् मायाद् वा, इवाऽर्षे इति किम् ? कर्णवेष्टकांश्चित्कारय ॥१३॥
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] प्रतिश्रवण-निगृह्यानुयोगे।७।४।९४ । एतद्वृत्तेर्वाक्यस्य स्वरेषु अन्त्यः स्वरः
प्लुतो वा स्यात् । गां मे देहि भोः !
हन्त ते ददामि ३ ददामि वा
__ अद्य श्राद्धमित्यात्थ ३ आत्थ वा ॥९४॥ विचारे पूर्वस्य । ७।४।९५। विचार:संशयः तद् विषये संशय्यमानस्य यत् पूर्व तस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् ।
अहिर्नु ३ अहिर्नु वा रज्जुर्नु । ओमः प्रारम्भ ।७।४।९६ । ओमः
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४]
=प्रणामाद्यभ्यादानार्थस्य स्वरेषु अन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् ।
ओम् ओम् बा
ऋषभमृषभगामिनं प्रणमत || ९६ || हेः प्रश्नाख्याने । ७ । ४ । ९७ । पृष्ठप्रतिवचनार्थ
वाक्यस्य हे:
स्वरेषु अन्त्यः स्वरः
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
प्लुतो वा स्यात् । अकार्षीः कटं मैत्र ?
अकार्ष हि ३ हि वा ॥ ९७ ॥
प्रश्ने च प्रतिपदम् । ७ । ४ । ९८ ।
प्रश्नार्थस्य
प्रश्नाख्यानार्थस्य च
वाक्यस्य
यत् पदं तस्य
स्वरेषु
अन्त्यः स्वरः
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
[५६५ प्लुतो वा स्यात् । अगमः ३ पूर्वा३न् ग्रामा३न् मैत्र३ ? अगमः पूर्वान् ग्रामान् मैत्र ? अगम३म् पूर्वान् ग्रामा३न् मैत्र ३.?
अगमं पूर्वान् प्रामान् मैत्र ! ॥९८॥ दूरादामन्त्र्यस्य गुरुवैकोऽनन्त्योऽपि
लनृत् । ७।४।९९। वाक्यस्य यः स्वरेष्वन्त्यः स्वरः दूरादामन्त्र्यार्यपदस्थो गुरुर्वाऽनन्त्योऽपि ऋवर्जस्वरलकारः चैकः असौ
प्लुतो वा स्यात् । आगच्छ भो देवदत्त ३ ! देवदत्त ! वा सक्तून् पिब दे३वदत्त । देवदत्त, देवदत्त वा आगच्छ भो! क्ल३प्तशिख, क्लृप्तशिख वा अनृदिति किम् !
कृष्णमित्र ? कृष्णमित्र ! ॥९९॥
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६]
[हैम-शब्दानुशासनस्य हे-हैष्वेषामेव । ७।४। १०० ॥ दूरादामन्न्यस्य यौ हे-है-शब्दौ तयोः प्रयुक्तयोरेव वाक्ये यत्र तत्रस्थयोः अन्त्यः स्वरः
प्लुतो वा स्यात् । हे३ मैत्र ! आगच्छ आगच्छ हे३ मैत्र! आगच्छ मैत्र ३ । है३ मैत्राऽऽगच्छ आगच्छ है३ मैत्र।
आगच्छ मैत्र है३ ॥१०॥ अस्त्री-शूद्रे प्रत्याभवादे भोगोत्र नाम्नो
वा।७।४।१०१ यदभिवादितो गुरुः मशलानुयोगादिमद्
यं प्रयुक्त
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः]
तत्राऽस्त्री-शूद्र विषये वर्तमानस्य वाक्यस्य
स्वरेषु अन्त्यस्वर भोसो गोत्रस्य नाम्नो वा आमन्त्र्यस्यांशः प्लुतो वा स्यात् । अभिवादये मैत्रोऽहं भोः !,
आयुष्मान एधि भोः ३ ! भो ! वा अभिवादये गाग्र्योऽहौं भोः ! कुशल्यसि गार्ग्य३ ! गार्य ! वा अभिवादये मैत्रोऽह भोः !,
आयुष्मन्नेघि मैत्र३ ! मैत्र ! वा स्त्री-शूद्रवर्जनं किम् ? अभिवादये गार्यह भो ? आयुष्मती त्वं भव गागि ।
अभिवादये तुषजकोऽहं भोः ?,' ..
___कुशल्यसि तुषजक ॥१०॥ प्रश्नाऽर्चा-विचारे च सन्धेय-संन्ध्यक्षर
स्याऽऽदिदुत्परः।७।४।१०२ ।
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
[हैम-शब्दानुशासनस्य
प्रत्यभिवादे च वर्तमानस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः सन्धियोग्य-सन्ध्यक्षरान्तस्थ प्लुतो भवन् इदुत्पर आत्
स्यात् । अगमः३ पूर्वान् प्रामाइन् अग्निभूता३३ । पटा३उ ? अर्चा-शोभनः खल्वसि अग्निभूता३३ । पटा३उ। विचारे-वस्तव्यं किं निर्ग्रन्थस्य सागारिकारेइ
उताऽनागारिके ? प्रत्यभिवादेआयुष्मानेधि अग्निभूता ३इ सन्धेयेति किम् ? कच्चि३त् कुशल३म् भवत्योः ३ क ये ३ ? ॥१०२॥
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ - लघुवृप्तिः ]
[ ५६९
तयोर्वै स्वरे संहितायाम् । ७ । ४ । १०३
तयोः
प्लुताकारात् परयोः इदुतो: स्वरे परे
संहिताविषये यथासङ्ख्यं खौ स्याताम् ।
अगमः ३ अग्निभूता३ यत्रागच्छ अगम: ३ पटा३ वत्रागच्छ
संहितायामिति किम् ? अग्ना३इ इन्द्रम्
पटा३उ उदकम् ॥ १०३ ॥
पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य । ७ । ४ । १०४ ।
पञ्चम्या निर्दिष्टे यत् कार्यमुक्तं
तत् परस्याऽव्यवधेः यसत्।
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अतो “ भिस ऐस" (१।४।२) वृक्षः। इह मा भूत् मालाभिरत्र
दृषद्भिः ॥१०४॥ सप्तम्या पूर्वस्य । ७।४।१०५। सप्तम्या निर्दिष्टे यत् कार्यमुक्तं तत् पूर्वस्याऽव्यवधेः स्यात् । दध्यत्र, इह मा भूत्
समिदत्र ॥१०५॥ षष्ठ्याऽन्त्यस्य । ७।४।१०६ । षष्ठ्या निर्दिष्टे यदुक्तं तत् षष्ठ्युक्तस्य योऽन्त्यः तस्य स्यात् ।
अष्टाभिः॥१०॥
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वापक्ष-लघुवृत्तिः] अनेकवर्णः सर्वस्य । ७ । ४ । १०७ । अयं विधिः षष्ठ्योक्तस्य सर्वस्यैव स्यात् ।
तिमृभिः ॥१०७॥ प्रत्ययस्य । ७।४।१०८। प्रत्ययस्थानिनो विधिः सर्वस्य स्यात्
सर्वे ॥१०८॥ स्थानीवाऽवर्णविधौ ।७। ४ । १०९ । आदेशः
आदेशी इव ___स्यात्
न चेत्
___स्थानिवर्णाश्रयं कार्यम् । भव्यम् , कस्मै
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२]
राजा. प्रकृत्य
धर्मो वो रक्षतु । अवर्ण विधाविति किम् ? द्यौः, क इष्टः प्रदीव्य ॥ १०९ ॥
स्वरस्य परे प्राविधौ । ७ । ४ । ११० ।
स्वरस्याऽऽदेशः परनिमित्तकः पूर्वविधौ विधेये
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
स्थानी इव स्यात् ।
कथयति पादिकः
स्रंस्यते । पर इति किम् ? द्विपदिकां दत्ते प्राविधौ इति किम् ? नैधेयः ॥ ११० ॥
न सन्धि ङी-य-वि-द्वि-दीर्घाऽसद्विधावस्क्लुकि | ७ | ४ | १११ ।
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७३ ]
सन्धिविधौ ङीविधौ
यविधौ
विविधौ
द्वित्वविधौ दीर्घविधौ
संयोगस्यादौ स्कोलु ( २।१।८८ ) इति स्क्लुग्वर्जे चाऽसद्विधौ स्वरस्यादेशः
स्थानी इव
द्वि:- दध्यत्र,
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
न स्यात् ।
सन्धिः - वियन्ति ङी-बिम्बम् यः - कण्डूतिः. क्विः- दयूः,
दीर्घः - शाम शामम्, असद्विधिः- यायष्टि ।
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५७४
स्वोपश-लघुवृत्तिः]
अस्क्लुकीति किम् ? सुकूः
काष्ठतक ॥१११॥ लुप्यवृल्लेनत् । ७ । ४ । ११२ । प्रत्ययस्य लुपि सत्या लुब्भूतपरनिमित्तकं
पूर्व कार्य न स्यात् ___रवृत् लं एनत् च
मुक्त्वा । तद् , गर्गाः।
लुपीत्युक्ते-लुकि स्यादेव
गोमान्
अल्लेनदिति किम् ? जरीगृहीति निजागलीति
एनत् पश्य ॥११२॥ विशेषणमन्तः । ७। ४ । ११३ ।
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७५]
[हैम-शब्दानुशासनस्य अभेदेनोक्तः अवयवो विशेषणं विशेषस्य-समुदायस्य अन्तः स्यात् ।
अतः स्यमोऽम् ।१।४।५७।
कुण्डम्
इह न स्यात्
तद् ॥११३॥ सप्तम्या आदिः। ७।४।११४। सप्तम्पन्तस्य विशेष्यस्य यद् विशेषणं तत् तस्य
आदिः स्यात् । इन् की-स्वरे लुक ।१।४।७९ । पथः इह मा भूत्
पयिषु ॥११४॥ प्रत्ययः प्रकृत्यादेः।७।४।११५। यस्माद्
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वोपज्ञ-लघुवृत्तिः]
[५७६ यः प्रत्ययो विधीयते सा
तस्य प्रकृतिः। प्रत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य विशेषणं स्यात् । नोनाधिकस्य ।
मातृभोगीणः ॥११५॥ गौणो ड्यादिः । ७।४।११६ । ङीमारभ्य व्यं यावत् ङ्यादिः प्रत्ययः स गौणः सन् प्रकृत्यादेः समुदायस्य
विशेषणं स्यात् । अतिकारीषगन्ध्यबन्धुः। गौण इति किम् ? मुख्योऽधिकस्यापि विशेषणं स्यात् परमकारीषगन्धीबन्धुः ११६|
६
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७७
हैम-शब्दानुशासनस्य कृत सगतिकाकस्याऽणि) ७) ४) ११७) कृत्प्रत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य गतिकारकपूर्वस्य केवलस्य च
विशेषणं स्यात् । यथा इह समास:भस्मनि-हुतं
तथा उदके-विशीर्णम् ।
___ अवतप्ते-नकुलस्थितम् ॥११७।। ... परः । ७।४।११८॥ प्रत्ययः प्रकृतेः परः एव स्यात् । अजा, वृक्षः
जुगुप्सते ॥११८॥ स्पः । ७।४।११९। द्वयोर्विध्योः
३७
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५७८
स्वोपज्ञ-लघुवृत्तिः] अन्यत्र सावकाशयोः तुल्यबलयोः एकत्राऽनेकत्र चोपनिपातः
स्पर्द्धः। तत्र यः सूत्रपाठे परः स विधिः
स्यात् । वनानि ।
अत्र “शसोऽता सश्च नः पुंसि" ।।४।४९।
इत्यतो
"नपुसकस्य शिः" ।१।४।५५॥
इत्येव स्यात् ॥११९॥ आसन्नः ।७।४।१२०॥ यथास्वं स्थानाऽय-प्रमाणादिभिः आसन्न एव विधिः स्यात् ।
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७९]
[हैम-शब्दानुशासनस्य दण्डागम् । अत्र कण्ठ्ययोः अतोः कण्ठ्य एव
आ दीर्घः । वातण्ड्ययुवतिः वतण्ड्याः , पुंवद्भावी अर्थत: आसन्नः, वातण्ड यः अमुष्मै “मादुवर्णोऽनु ।२।११४७। इति"
मात्रिकस्य मात्रिकः ॥१२०॥ सम्बन्धिनां सम्बन्धे । ७।४।१२१ । सम्बन्धिशब्दानां यत्कार्यमुक्तं तत् सम्बन्धे एव सति
स्यात् । श्वर्यः । सज्ञायास्तु इनेव
श्वाशुरिः ॥१२॥ समर्थः पदविधिः।७।४।१२२ ।
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५८०
स्वोपक्ष-लघुवृत्तिः] समर्थपदाश्रयत्वात्समर्थः
पदसम्बन्धी विधि: सर्वपदविधिः
पदविधिः
__समर्थों ज्ञेयः। सामर्थ्य च___ व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च । पदविधिस्तु समास-नामधातु-कृत्-तद्धितोपपदविभतिःयुष्मदस्मद देश-प्लुतरूप: धम श्रितः पुत्रीयति कुम्भकारः
औषगवः नमो देवेभ्यः धर्मस्ते स्वम् धर्मों में स्वम
वम अङ्ग ! कूज ३ इदानी ज्ञास्यसि जाल्म,
समर्थ इति किम् ?
२
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८१ ]
पश्य धमें
[ हैम-शब्दानुशासनस्य
श्रितोमैत्री गुरुकुलम् . पश्यति पुत्रमिच्छति सुखम् पश्य कुम्भं करोति कटम् गृहमुपगोरपत्यं तब इदं नमो देवाः !
शृणुत ओदनं पच तव मम वा भविष्यति । अङ्ग कुजत्ययमिदानीं ज्ञास्यति जाल्मः । पदोक्तवर्णविधिः
असामर्थ्येऽपि स्यात् -
तिष्ठतु दधि, अशान त्वं शाकेन
एवं
समास- नामधातु-कृत्-तद्धितेषु वाक्ये व्यपेक्षा वृत्तावेकार्थीभावः शेषेषु पुनर्व्यपेक्षेत्र सामर्थ्यम् ॥ ११२ ॥
Se
DO
इत्याचार्यश्री हेमचन्द्रविरचितायां सिद्ध हेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ सप्तमस्याऽध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ||७|| ४ |
0
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
一覺屬醫醫醫督翻譯
圖一嘗嘗體廣嚴關團
FIFT ::
|
-- 一一一
第一
公里
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ આવરણ * દીપક પ્રિન્ટરી * અમદાવાદ 1