Book Title: Sabhasyatattvarthadhigamsutra
Author(s): Umaswati, Umaswami, Khubchand Shastri
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001680/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad raajcndrjainshaastrmaalaa| zrImadumAsvAtiviracita sabhASyatattvArthAdhigamasUtra nyAyavAcaspati-pAdigajakesarI-syAdvAdabAridhi sva0 paM. gopAladAsajI varaiyAke anyatama ziSya, vidyAvAridhi paM. khUbacandrajI siddhAntazAstrIracita hindI-bhASAnuvAdasahita / zrImad rAjacandra Azrama, agAsa vAyA ANaMda Jain ducation International For Prats Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlA .. zrImadumAsvAtiviraci sabhASyatattvArthAdhi, masUtra nyAyavAcaspati-vAdigajakesarI-syAdvAdavAridhi . .. gopAladAsajI baraiyAke anyatama ziSya, vidyAvAridhi paM0 khUbacandrajI siddhAntazAstrIracita hindI bhASAnukAdasahita / prakAzaka zeTha maNIlAla, revAzaMkara jagajIvana jauharI oNnarerI vyavasthApaka-zrIparamazrutaprabhAvaka jainamaMDala / jauharIbAjAra-khArAkuvA bambaI naM. 2 / zrIvIranirvANa saMvat 2458 vikrama saMvat 1989, san 1932 mUlya tIna rupyaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka maNIlAla, revAzaMkara jagajIvana jhaverI A0 vyavasthApaka paramazrutaprabhAvaka jainamaMDala / - jhaverIbAjAra -- bambaI naM. 2 mudraka es. vhI. parUlekara, bambaIvaibhava, presa - sarvepTa iMDiyA sosAyaTI bilDiMga saMdarsTa roDa - bambaI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakA nivedana / vIranirvANa saM0 2432 san 1906 I0 meM sabhASyatattvArthAdhigamasUtra paM0 ThAkuraprasAdajI vyAkaraNAcAryakRta bhASATIkA sahita pahalI bAra prakAzita huA thA, prathama saMskaraNa kabhIkA samApta ho gayA thA, graMthakI hamezaha mA~ga rahanese, mahattvapUrNa upayogI aura pAThya-graMtha honeke kAraNa punaH vistRta bhASATIkA sahita pragaTa kiyA hai| prathama saMskaraNase yaha saMskaraNa dugunA bar3A hai / graMthakA pracAra ho, isase mUlya bhI bahuta hI kama rakhA hai| isa graMthako digambara zvetAmbara donoM hI sampradAya pUjya mAnate haiN| donoM hI sampradAyake AcAryoMne tattvArthasUtrapara bar3e bar3e bhASya-TIkA-graMtha likhe haiM / aisI eka hindI-TIkAkI jarUrata thI, jo mahAn mahAn TIkA-graMthoMkA adhyayana- manana karake pracalita hindImeM likhI gaI ho, aura jisameM padArthoMkA vivecana Adhunika zailIse ho, ina hI saba bAtoMpara lakSya rakhake yaha TIkA prakAzita kI hai / AzA hai, pAThakoMko pasaMda AyagI / bhaviSyameM zrIrAyacandrajainazAstramAlAmeM uttamottama naye graMtha aura jo graMtha samApta ho gaye haiM, tathA jo samAptaprAya haiM, unheM punaH uttamatA pUrvaka chapAnekA vicAra hai / pAThakoMse namra nivedana hai, ve zAstramAlAke graMthoMkA pracAra karake hamAre utsAhako vRddhiMgata kreN| jhaverIbAjAra, bmbii| zrAvaNa zukla 15-rakSAbaMdhana saM0 1989 ) nivedakamaNIlAla jhverii| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtrakI vissy-suucii| 10 so 2 11 12 1 di0 zve0 sUtroMkA bhedapradarzaka koSTaka, 14 2 varNAnusArI sUtrAnukramANakA smbndhkaarikaa| viSaya pRSTha / viSaya maMgala aura graMthakI utpattikA sambandha- 1 | jisa prakAra sUryake tejako koI AcchAdita manuSyakA antima vAstavika sAdhya 2 | (TaiMka) nahIM sakatA, usI prakAra tIrthakara dvArA mokSa-puruSArthakIsiddhike liye nirdoSa pravRtti upadeza kiye anekAnta siddhAntako ekAntavAdI karo, jo yaha na bane, to yatnAcArapUrvaka aisI . | milakara bhI parAjita nahIM kara sakate, pravRtti karo, jo puNyabaMdhakA kAraNa ho | bhagavAnamahAvIrako namaskAra, unakI dezanA-upapravRtti karanevAle manuSyoM aura unakI pravRttiyoMkI | dezakA mahattva aura vakSyamANa viSayakI pratijJA 10 jaghanya madhyamottamatA, aurana karanevAlekI adhamatA 3 | bhagavAnake vacanoMke ekadeza saMgraha karanA bhI uttamottama puruSa kauna hai ? bar3A duSkara hai arahaMtadevakI pUjAkA phala aura usakI | saMpUrNa jinavacanake saMgrahakI asaMbhavatAkA AgamaAvazyakatA | pramANa dvArA samarthana arahaMtadeva jaba kRtakRtya haiM, to ve upadeza bhI phalitArtha kisa kAraNa dete haiM ? 13 jinavacana sunanevAle aura vyAkhyAna karaneuparyukta zaMkAkA samAdhAna vAloMkI phala-prApti varNana tIrthakarakarmake kAryakI dRSTAnta dvArA spaSTatA 13 aMtima tIrthaMkara zrImahAvIra bhagavAnakA smaraNa graMthakA vyAkhyAna karaneke liye vaktAoMko utsAhita karanA mahAvIra zabdakI vyAkhyA bhagavAnake guNoMkA varNana | vaktAoMko sadA zreyo-kalyANakArI mArgakA hI bhagavAnane jisa mokSamArgakA upadeza kiyaa| upadeza denA cAhie usakA saMkSipta svarUpa, tathA usakA phala 9 / vaktavya viSayakI pratijJA 14 1 prathama adhyaay| pRSTha mokSakA svarUpa 15 nirdeza, svAmitva Adi chaha anuyogoMkA svarUpa 27 samyagdarzanakA lakSaNa 17 | 1 sat,2 saMkhyA 3 kSetra, 4 sparzana, 5 kAla, 6 antara, samyagdarzanakI utpatti jisa taraha hotI hai, usake bhAva aura alpabahutva, ATha anuyogoMkA svarUpa 31 do hetuoMkA ullekha jJAnakA varNana nisarga aura adhigama samyagdarzanakA svarUpa pramANakA varNana jIva ajIva Adi sAta tattvoMkA svarUpa 21 | parokSakA svarUpa aura usake bhedoMkA varNana tattvoMkA vyavahAra kisa taraha hotA hai ? | pratyakSakA svarUpa aura usake bhedoMkA varNana nAma, sthApanA, dravya aura bhAvakA svarUpa matijJAnake bheda jIvAdika padArthoke jAnaneke aura upAya ,, kA sAmAnya lakSaNa pramANa aura nayakA svarUpa 26 / avagraha, IhA, apAya, dhAraNAkA svarUpa 14 22 25 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , vissy-suucii| avagrahAdika kitane padArthoMko dhAraNa karate haiM ? 39 jJAna vastuke yathArtha svarUpakA paricchedana nahIM bahu Adika vizeSaNa kisake haiM ? 40 karate ? yaha bAta kaise mAlUma hove ? 59 avyaktake viSaya vizeSatA kyA hai ? | nayoMkA varNana vyaMjanAvagrahameM aura bhI vizeSatA hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjUsUtra aura zabda, zrutajJAnakA svarUpa nayake ina pA~ca bhedoMmeM aura bhI vizeSatA hai, 61 matijJAna aura zrutajJAnameM kyA vizeSatA hai ? naigama naya Adi kyA padArtha haiM ? isa praznakA uttara | naigama naya Adikako jainapravacanase bhinna vaizeSika avadhijJAnakA svarUpa Adi darzanazAstravAle bhI mAnate haiM, athavA ye bhavapratyaya aura kSayopazamanimittakaavadhijJAnake naya svataMtra hI haiM ? arthAt ye naya anya siddhAbhedoMkA svarUpa ___ 45 ntakA bhI nirUpaNa karate haiM, athavA yadvA tadvA, kSayopazamanimittaka kinake hotA hai ? usameM bhI yukta ayukta kaisA bhI pakSa grahaNa karake jainapra__ bhava kAraNa hai yA nahIM ? vacanako siddha karate haiN| isa zaMkAkA samAdhAna 64 manaHparyAyajJAna aura usake bheda Rjumati, vipulama- |jayoMke svarUpameM viruddhatA pratIta hotI hai, kyoMki tikA varNana | eka hI padArthameM vibhinna prakArake aneka manaHparyAyajJAnake donoM bheda atIndriya haiM, adhyavasAyoMkI pravRtti mAnI hai| paraMtu yaha bAta donoMkA viSayaparicchedana manaHparyAyoMko jAnanA kaise bana sakatI hai ? isa zaMkAkA samAdhAna bhI sarIkhA hI hai, phira inameM vizeSatA kisa jIva yA nojIva athavA ajIva yadvA no ajIva bAtakI hai ? isa zaMkAkA samAdhAna ... 5. isa tarahase kevala zuddha padakA hI uccAraNa kiyA avadhijJAna aura manaHparyAyajJAnameM vizeSatA kyA jAya, to naigamAdika nayoM se kisa nayake dvArA kyA hai, aura kisa kisa apekSAse hai? 51 | ina padoMke kaunase arthakA bodhana karAyA jAtA kisa kisa jJAnakI kisa kisa viSayameM prava hai ? isa zaMkAkA samAdhAna 5. kisa kisa jJAnameM kauna kaunase nayakI pravRtti huA karatI hai? avadhijJAnakA viSaya kauna kaunasA naya kisa kisa jJAnakA Azraya manaHparyAyajJAnakA viSaya letA hai, ? kevalajJAnakA viSaya | bAkI chaha jJAnoMkA Azraya yaha naya kyoM nahIM matijJAnAdi pA~ca prakArake jJAnomaise eka sama- letA? yameM eka jIvake kitane jJAna ho sakate haiM? 55 pA~ca kArikAoM-zlokoMmeM pahale adhyAyakA . pramANAbhAsarUpa jJAnoMkA nirUpaNa upasaMhAra mithyAdRSTike sabhI jJAna viparIta hote haiM, kyoMki ve / iti prathamo'dhyAyaH // 1 // sakatI hai? 3 2 dvitIya adhyaay| jIvatattvakA svarUpa 75 / pAriNAmikabhAvoMke tIna bheda , aupazamikAdi jIvake bhAva-bhedoMkI saMkhyA 76 | jIvakA upayoga lakSaNakA svarUpa aupazamikake do bhedoMkA svarUpa 77 lakSaNake uttarabheda kSAyikake nau bheda , 77 lakSaNase yukta jIvadravyake kitane bheda haiM ? kSAyopazamikabhAvake aThAraha bheda ,, 78 | saMsArI jIvoMke uttarabhedoMkA varNana audayikake ikkIsa bheda 79 ' sthAvaroMke bhedoMkA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApyatattvArthAdhigamasUtram - ke bhedoM kA varNana indriyoMkI saMkhyA aura unakI iyattA - sImA indriyoM ke sAmAnya bheda dravyendriyakA AkAra aura bheda bhAvendriyake bheda aura unakA svarUpa upayoga zabdase kaunasA upayoga lenA cAhie ? pA~ca indriyoMke nAma pA~ca indriyoM kA viSaya anindriyoMkA viSaya kisa kisa jIva kauna kaunasI indriyA~ hotI hai ? kisa kisa jIvanikAya ke kauna kaunasI indriyA~ hotI haiM ? do Adika indriyA~ kina kinake hotI haiM ? samanaska jIva kaunase haiM ? anindriyakI apekSA jIvakA niyama jo jIva eka zarIrako chor3akara zarIrAntarako dhAraNa karaneke liye gamana karate haiM, unake kaunasA yoga pAyA jAtA hai ? jIvoM ko yaha bhavAntaraprApiNI - gati kisI taraha niyamabaddha hai, athavA aniyata ? isa zaMkAkA samAdhAna paMcabhagati - mokSakA niyama vAgati kisa prakAra hotI hai, usameM kitanA kAla lagatA hai ? bhavAntara jAte samaya jIvako kAlakI apekSA kitanA samaya lagatA hai ? anAhArakatAkA kAla kitanA hai ? janmake tIna bheda - sammUrchana, garbha aura upapAtakA svarUpa kahA~para jIva sammUrchana janmako, kahA~ para garbhajanmako aura kahA~para upapAtajanmako dhAraNa karate haiM ? kisa kisa jIvake kauna kaunasA janma hotA hai ? unake svAmI kauna haiM ? yadyapi ina donoMkA sambandha anAdi hai, parantu ye sabhI saMsArI jIvoMke pAye jAte haiM, yA kisI kisI ke ? isa praznakA uttaradonoM zarIroMkA sambandha anAdi hai, vaha sabhI jIvake yugapat pAyA jAtA hai, isI taraha anya zarIra bhI eka jIvake eka hI kAlameM pAye jAte haiM yA nahIM ? yadi pAye jAte haiM, to pA~coM zarIroMmeMse kitane zarIra yugapat eka jIvake raha sakate haiM ? ina zarIroMkA prayojana kyA hai ? antima kArma101 | zarIrakA varNana ina zarIroMmeMse kaunasA zarIra kisa janmameM huA karatA ? arthAt kisa kisa janmake dvArA kauna kaunasA zarIra prApta huA karatA hai ? vaikriyazarIrakA janma kinake hotA hai ? | vaikriyazarIra aupapAtikake sivAya, anya prakArakA bhI hotA hai upapAdajanma ke svAmI sammUrchana janma ke svAmI pUrvokta yoniyoMmeM uparyukta janmoMke dhAraNa karanevAle jIvoM ke zarIra kitane prakAra ke haiM ? kyA kyA lakSaNa haiM ? 87 audArikazarIra sthUla hai, isase zeSa zarIra sUkSma 88 hai, parantu yaha sUkSmatA kaisI hai ? zeSa cAroM 89 hI zarIroM kI sUkSmatA sadRza hai, athavA visadRza ? 111 89 zarIroM meM jaba uttarottara sUkSmatA hai, to unake pradezoMkI saMkhyA bhI uttarottara kama hogI ? isa zaMkAkA samAdhAna 90 91 93 taijasa aura kArmANazarIra ke pradezoMmeM vizeSatA 93 | antake do zarIroMmeM aura bhI vizeSatA hai 95 audArika Adi tIna zarIroMkA sambandha kabhI pAyA jAtA hai, aura kabhI nahIM pAyA jAtA, aisA hI ina do zarIroM ke viSaya meM bhI hai kyA ? isa 96 | zaMkAkA samAdhAna 95 96 97 95 100 101 102 103 105 106 108 109 109 110 AhArakazarIrakA lakSaNa aura usake svAmI kisa kisa gatimeM, kauna kaunasA liMga pAyA jAtA hai ? jina jIvoM meM napuMsakaliMgakA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai, unakA arthAt devoMkA varNana caturgati saMbaMdhI prANiyoMne apanI pUrva AyukA baMdhana kiyA, usa Ayuko paripUrNa bhogakara navIna zarIra dhAraNa karate haiM, yA aura prakArase ? iti dvitIyo'dhyAyaH // 2 // 112 113 113 114 114 115. 117 119 120 120 120 129 130 132 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI / cch%9 142 144 146 147 3 tRtIya adhyaay| jIvatattvake varNanameM jIvoMkA AdhAravizeSake | lokakA varNana 158 pratipAdanameM adholokakA varNana 137 loka kyA hai ? aura vaha kitane prakArakA hai ? naraka kitane haiM ? kahA~ haiM ? aura kaise haiM ? 137 | tathA kisa prakArase sthita hai ? 159 ratnaprabhA zarkarAprabhA Adi 7 narakabhUmiyoMkA- tiryaglokakA saMkSipta svarUpa varNana 138 dvIpa aura samudra kisa prakArase avasthita haiM ? aura naraka kahA~ haiM ? jinameM nAraka jIvoMkA nivAsa unakA pramANa kitanA kitanA hai ? 162 pAyA jAtA hai | jambUdvIpakA AkAra aura usake viSkabha-vistArakA nAraka-jIvoMkA vizeSa svarUpa pramANa 163 lezyAdika azubha azubhatara kisa prakAra haiM ? jambUdvIpake sAta kSetra kauna kaunase haiM ? 165 nArakiyoMke zarIrakA varNana | jambUdvIpako vibhAjita ( alaga alaga) ,, ,, kI u~cAIkA varNana karanevAle kulAcaloMkA varNana 167 ,, kI vedanAkA varNana parvatoMkA avagAha tathA U~cAI AdikA evaM jIvA ,, ke pArasparika duHkhoMkA varNana 148 dhanuSa AdikA vizeSa pramANa nArakIke kSetrasvabhAvakRta duHkha kaisA hai ? dvIpAntaroMkA varNana 172 kSetrakRta duHkha-varNana 173 asurodIrita duHkhoMkA varNana dhAtakIkhaMDakA varNana 151 asurakumAra kyoM duHkha pahu~cAte haiM ? unakA | dhAtakIkhaMDa jaisI racanA puSkarArdha hai 173 kaunasA prayojana siddha hotA hai ? 153 manuSya kauna haiM ? aura ve kahA~ kahA~ rahate haiM ? 176 manuSyoMke mUlabheda kaunase haiM ? nArakI itane duHkhoMko sahana kaise karate haiM ? yaMtra 177 pIDanAdise unakA zarIra chinna bhinna kyoM nahIM hotA | Arya manuSyake kSetrArya Adi 6 bhedoMkA varNana 177 hai ? aura unakI mRtyu kyoM nahIM hotI hai? 154 mlecchoMkA varNana manuSyakSetrakI karmabhumi akarmabhUmikA varNana sAtoM hI narakoMke nArakiyoMkI AyukA utkRSTa 181 manuSyoMkI utkRSTa aura jaghanya AyukA pramANa __ 182 pramANa kisa kisa jAtike jIva jyAdaH se jyAdaH kisa tiryaMcoMkI utkRSTa aura jaghanya AyukA pramANa 183 tiryacaukI bhavasthitikA pramANa kisa naraka taka jA sakate haiM 184 naraka pRthviyoMkI racanAmeM vizeSatA . 157 ' iti tRtIyo'dhyAyaH // 3 // 150 155 156 4 caturtha adhyaay| devoMke bheda 186 vyantara jyotiSka devoMke ATha ATha bheda 191 cAra nikAyoMmeMse jyotiSkadevokA astitva indroMkI saMkhyAkA niyama 191 pratyakSa hai 188 | pahale do nikAyoMkI lezyAkA varNana 192 cAra nikAyake antarbheda 188 devoMke kAma-sukhakA varNana bArahaveM svargataka indrAdikakI kalpanA pAI jAtI | adevIka (jinake deviyA~ nahIM) aura aprahai, isaliye usako kalpa kahate haiM, kintu yaha vIcAra devoMkA varNana 196 kalpanA kitane prakArakI hai ? 189 bhavanavAsI devoMke daza bheda 197 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asurakumAra nAgakumAra Adi daza prakArake bhavanavAsI devoMkA varNana vyantaranikAyake ATha bheda kinnara, kimpuruSAdi 8 prakArake vyantaroMkA varNana kinnara ke 10, kimpuruSake 10, mahoragake 10, gAndharva 12, yakSake 13, rAkSasake 7, bhUtake 9, pizAcake 15 bheda, ina bhedoMke kramazaH nAma vyantaroMke ATha bhedoMkI kramase vikriyA aura unake vajacinha sabhASyatattvArthAvigamasUtram - - 198 200 201 202 tIsare devanikAya - jyotiSkoM kA varNana jyotiSkadeva sarvatra samAna gati, aura bhramaNa karanevAle haiM, yA unameM kisI prakArakA antara hai ? sUryamaMDalAva jyotiSkadevoMkI gati se hI kAlake vibhAga ghar3I, pala, dina, rAta, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara- varSa Adi bheda hote haiM jyotiSka vimAnoMdvArA kAlakA jo vibhAga hotA hai, usakI spaSTatA samayakA svarUpa --- AvalI, uddAsa, prANa, stoka, lava, nAlI, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, pUrvAGga, pUrva, ayuta, kamala, nalina, kumuda, tuTi, aDaDa, avava, hAhA, hUhU, Adi saMkhyAtakAlake bhedoMkA svarUpa upamA niyatakAlakA pramANa 202 204 205 207 209 210 211 213 213 manuSyaloka meM to jyotiSa - cakra merukI pradakSiNA detA huA nitya hI gamanazIla hai, parantu usake bAhara kaisA hai ? vinA pradakSiNA diye hI gatizIla hai ? yadvA usakA koI aura hI prakAra se hai ? cauthe devanikAya - vaimAnikoMkA varNana 215 216 vaimAnikadeva jo ki aneka vizeSa RddhiyoMke dhAraka haiM, unake mUlameM kitane haiM ? kalpopana aura kalpAtIta bhedoM se kalpopannadevoMke kalpoM kI avasthiti kisa prakArase hai ? kalpopanna aura kalpAtIta donoM bhedoM se kisIkA bhI nAmanirdeza nahIM kiyA hai, ataeva ve kauna kauna haiM ? saudharma, aizAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata AraNa, aura acyuta 12 kalpoM kA varNana vaimAnikadevoMkI uttarottara adhikatAyeM 217 217 217 vaimAnikadevoMmeM jisa prakAra Upara Upara sukhAdi viSayoM meM adhikatA haiM, usI prakAra kinhIM kinhIM viSayoMkI apekSAse nyUnatA bhI hai| | vaimAnikadevoMmeM kauna kaunasI lezyA hotI haiM ? kalpa kise kahate haiM ? jo deva bhagavAn arahaMtadevake, garbha janmAdika | kalyANakoMke samaya pramudita - prasanna huA karate haiM, kyA ve sabhI deva samyagdRSTI haiM ? 230 laukAntikadeva kauna haiM? aura ve kitane prakArake haiM ? 232 sArasvata Adi ATha prakArake laukAntikadevAMkAvarNana 233 anuttaravimAnake devoMkA vizeSatva tiryaJcakA svarUpa 233 235 235 | devoMkI sthitikA kyA hisAba hai ? dakSiNArdha ke adhipati bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthiti 236 uttarArdhake adhipati bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthiti 236 donoM asurendroM ( camara aura bali) kI utkRSTa sthiti | saudharma aura aizAnakI utkRSTa sthiti (Ayu) aizAna kalpavAsiyoM kI utkRSTa sthiti sanatkumAra kalpake devoMkI utkRSTa sthiti mAhendrakalpase lekara acyuta paryaMta kalpoM ke devoMkI utkRSTa sthiti kalpAtItadevoMkI utkRSTa sthiti vaimAnikadevoMkI jaghanya sthiti 238 239 240 sAnatkumArakarUpameM rahanevAle devoMkI jaghanya sthiti 240 mAhendrakalpavarttI devoMkI jaghanya sthiti 240 241 242 jaghanya sthitikA kyA hisAba hai ? nArakajIvoMkI jaghanya sthiti narakakI pahalI bhUmikI jaghanya sthitikA pramANa 242 bhavanavAsiyoMkI jaghanya sthiti 243 243 243 243 243 244 244 vyantaradevoM kI jaghanya sthiti vyantaroMkI utkRSTa sthiti jyotiSkoMkI utkRSTa sthiti grahAdikoMkI utkRSTa sthiti 223 228 229 nakSatra jAtike jyotiSkadevoMkI utkRSTa sthiti tArAoMkI utkRSTa sthiti jaghanya 218 | tArAoMse zeSa jyotiSkadevoMkI jaghanya sthiti iti caturtho'dhyAyaH // 4 // 221 237 237 238 238 244 244 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| baMdha , sUkSma , sthUla , saMsthAna, 272 chAyA , 5paMcama adhyaay| cauthe adhyAya taka te jIvatattvakA nirUpaNa pudgalake dharmahaA, aba isa adhyAyameM ajIvatattvakA " paryAya 271 varNana hai, kAladravyako chor3akara zeSa dharmAdika zabdasvarUpa 271 dravyoMkA svarUpa 271 dharmAdika cAroMkI dravyatA sUtra dvArA abhItaka 271 anukta hai, ataeva inake viSayameM sandeha 271 hI raha sakatA hai, ki ye dravya haiM ? athavA paryAya haiM ? bheda , 272 ye dravya apane svabhAvase cyuta hote haiM, yA tama , nahIM ? pA~cako yaha saMkhyA kabhI vighaTita 272 hotI hai yA nahIM ? ye pA~coM hI dravya mUtte Atapa ,, 272 haiM athavA amUta? udyota-svarUpa 272 dharmAdika dravya arUpI haiM, aise upayukta varNanase pudgala bhI arUpI ThaharatA hai, usakA niSedha, 249 pudgalake 2 bheda. aNu aura skaMdhakA varNana 274 dravyoMkI aura bhI vizeSatAyeM 250 ye do bheda hone kisa kAraNase haiM ? 275 dharmAdikake bahuta pradeza haiM. parantu ve kitane skaMdhoM kI utpattike 3 kAraNoMkA varNana 275 kitane haiM ? unakI iyattA-pradezoMkI saMkhyA 253 paramANuoMkI utpatti kaise hotI hai ? 276 jIvake bhI utane hI pradeza mAne haiM, jitane acAkSuSa skaMdhakA cAkSuSa bananekA kAraNa 276 ki dharma dravya aura adharmadavyake haiM, ataeva satkA lakSaNa 277 usake bhI pradezoMkI saMkhyAkA niyama utpAta vyaya aura dhrauvyakA svarUpa 278 AkAzadravyake pradezoMkI iyattA virodhakA parihAra aura pariNAmI nityatvakA pudgaladravyake pradezoMkI saMkhyA 280 paramANuke pradeza nahIM hote 256 jo nitya hai, usIko anitya athavA jo anitya dharmAdika dravyoMkA AdhAra 256 hai, usIko nitya kaise kahA jA sakatA hai ? 282 dhama adhama dravyakA avagAha lokarma kasA hai ! 256 anekAntakA svarUpa pudgaladravyake avagAhakA svarUpa 257 saptabhaMgIkA svarUpa 286 jIvadravyakA avagAha kitane kSetrameM hotA hai ? 258 jina pudgaloMkA baMdha ho jAtA hai, unhIMkA yadi eka jIvakI avagAhanA lokAkAzake asaMkhyA saMghAta hotA hai, to phira baMdha kisa taraha hotA hai ?988 taveM bhAgameM kaise hai ? eka jIvakA lokapramANa pradeza hai, isase sarvalogameM vyApta cAhie ? / pudgaloMke baMdhameM unake snigdhatva aura rUkSatva ina praznoMkA uttara guNako kAraNa batAyA, parantu kyA yaha ekAnta dharmAdika dravyoMkA lakSaNa hai, ki jahA~para ye guNa hoMge, vahA~para niyamase AkAzakA upakAra baMdha ho hI jAyagA, yA isameM bhI koI pudgaladravyakA upakAra 263, vizeSatA hai ? 289 kAryadvArA pudgalakA upakAra 264 snigdha rUkSaguNoMkI samAnatAke dvArA jo sadRza jIvadravyakA upakAra 266 haiM, unakA baMdha nahIM huA karatA 290 kAlakRta upakAra 267 sabhI sadRza pudgaloMkA baMdha nahIM hotA, to pugalake guNa 270 phira baMdha kinakA hotA hai ? 290 255 283 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram eka snigdha paramANukA dUsare rUkSa paramANuke / guNakA lakSaNa 295 sAtha baMdha huA. inameMse kauna pariNamana pariNAmakA svarUpa 296 kregaa| aura kauna karAvegA? pariNAmake 2 bhedoMkA svarUpa 296 dravyakA lakSaNa 292 rUpI-mUrta padArthoM kA pariNAma anAdi hai, kAladravyakA svarUpa, kAla bhI kyA pA~ca yA AdimAn ? 296 dravyoMse bhinna chaTA dravya hai ? athavA pA~coMmeM hI antarbhUta hai ? 293 AdimAn pariNAmakA svarUpa 297 kAlakA vizeSa svarUpa iti paJcamo'dhyAyaH // 5 // 6 chahA adhyAya / AsravatattvakA varNana darzanamohake baMdhake kAraNa 311 Asrava kisako kahate haiM ? yogakA svarUpa- 298 cAritramohakarmake baMdhake kAraNa 312 yogake pahale bheda-zubhakA svarUpa 299 narakAyuke Asravake kAraNa 312 dUre bheda-azubha yogakA svarUpa 300 tiryagAyuke baMdhake kAraNa 312 yogake svAmibhedakI apekSAse bheda 300 manuSyAyuke Asravake kAraNa 312 sAmparAyikaAsravake bheda 301 sAmAnyase sabhI Ayuke Asravake kAraNa 312 sAmparAyikaAsravake bhedoM meM jina jina kAra- devAyuke Asravake kAraNa 313 NoMse vizeSatA hai, unakA varNana __303 azubhanAmakarmake baMdhake kAraNa 314 adhikaraNa aura usake bhedoMkA svarUpa zubhanAmakarmake Asravake kAraNa 314 bhAvAdhikaraNa jIvAdhikaraNakA svarUpa tIrthakarakarmake Asravake kAraNa-SoDazakAraNaajIvAdhikaraNa aura unake bheda bhAvanAoMkA svarUpa jJAnAvaraNa darzanAvaraNakarmake kAraNabhUta Atra- nIcagotrake Asravake kAraNa ke vizeSa bheda 308 uccagotrakarmake Asravake kAraNa 317 asadvadyabaMdhake kAraNa 309 antarAyakamake Asravake kAraNa 317 sadvedyakarmake baMdhake kAraNa iti SaSTho'dhyAyaH // 6 // 316 310 7 saptama adhyaay| vratoMkA svarUpa, vratI kitako samajhanA cAhie 319 matrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthyabhAvanAkA tyAgarUpa vrata kitane prakArakA hai ? aura usakA svarUpa svarUpa kyA hai? 319 saMvega aura vairAgyakI siddhike liye jagata pAMca pApoMke tyAgarUpa vratoMkI pA~ca pA~ca aura lokasvarUpakA cintavana karanA cAhie 329 bhAvanAoMkA svarUpa 320 hiMsAkA lakSaNa 330 uparyukta bhAvanAoMke sivAya sAmAnyatayA anRta-asatyakA lakSaNa 330 sabhI vratoMke sthira karanevAlI bhAvanAoMkA corIkA lakSaNa 332 svarUpa abrahma-kuzIlakA lakSaNa 332 hiMsA Adi 5 pApoMmeM duHkhahI duHkha hai| parigrahakA svarUpa 333 ataeva inakA tyAga hI karanA zreyaskara hai 324 vratI kisako kahate haiM ? 333 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| vratIke meda 334 brahmacaryavratake atIcAra agArI aura anagAra meM antara au vizeSatA 334 parigrahapramANa vratake atIcAra dikhata, dezavata, anarthadaNDavata, sAmAyikavata dikhatake atIcAra pauSadhopavAsa, upabhogaparibhogavrata. aura dezavratake atIcAra atithi saMvibhAgavatakA svarUpa anarthadaMDavatake atIcAra sallekhanAvratakA svarUpa sAmAyikavratake atIcAra zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA, pauSadhopavAsavratake atIcAra * aura anyadRSTisaMstava, samyagdarzanake pA~ca atIcAroMkA svarUpa bhogopabhogavatake atIcAra ahiMsA Adi vratoM aura saptazIloMke pAMca atithisaMvibhAgake atIcAra pA~ca aMtIcAra sallekhanAvatake atIcAra ahiMsAvatake atIcAra dAnakA svarUpa satyANuvratake atIcAra 342 dAna meM vizeSatAke kAraNa acauryANuvratake atIcAra iti sadamo'dhyAyaH // 7 // My My MY MY MY 000000 348 349 349 mmm 8 aSTama adhyAya / baMdhatattvakA varNana | gotrakarmake 2 bhedoMkA svarUpa baMdhake 5 kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, prakRtibaMdha-antarAyakarmake pAMca bhedoMkA svarUpa 373 kaSAya aura yogakA svarUpa sthitibaMdhakI utkRSTa sthiti baMdha kisakA hotA hai ? kisa tarahase hotA mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti 374 hai ? aura usake svAmI kauna hai ? 354 375 kAmaNavargaNAoMkA grahaNarUpa baMdhakA varNana- 35 AyukarmakI sthiti| da75 grahaNarUpabaMdhake prakRti, sthiti, anubhAga aura vedanIyakarmakI sthiti 375 pradezabaMdha 4 bhedoMkA varNana gotrakamakI jaghanya sthiti 375 prakRtibaMdhake bheda bAkI karmokI jaghanya sthiti 375 ,, uttara meda anubhAgabaMdhakA lakSaNa jJAnAvaraNake pA~ca meda karmakA vipAka kisa rUpameM hotA hai / / dazanAvaraNake 9 bheda nAmake anurUpa vipAka ho jAneke anantara vedanIyakarmake 2 bheda 357 una karmokA kyA hotA hai 377 mohanIyakarmake 28 bhedoMkA varNana 358 pradezabaMdhakA varNana AyuSkaprakRtibaMdhake 4 bheda 365 puNyarUpa aura pAparUpa prakRtiyoMkA vibhAga 379 nAmakarmake 42 bhedoMkA svarUpa 367 iti aSTamo'dhyAyaH // 8 // 9 navama adhyaay| saMvaratattva aura nirjarAtattva varNana | saMvara-siddhikA kAraNa-tapakA svarUpa 381 guptikA lakSaNa 382 saMvarakA lakSaNa 3811 iryA 2 bhASA 3 eSaNA 4 AdAnanikSepaNa kina kina kAraNoMse karmokA AnA rukatA hai / 381, 5 utsarga pAMca samitiyoMkA svarUpa 383 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram 420 1 uttama kSamA 2 mArdava, 3 Arjava, 4 zauca, 5 1 prAyazcitta, 2 vinaya, 3 vaiyAvRttya, 4 satya, 6 saMyama, 7 tapa 8 tyAga, 9 AkiJcanya, svAdhyAya, 5 vyutsage, aura 6 dhyAna, aura 10 brahmacarya, dasa dharmokA svarUpa 385 chaha antaraMga tapoMkA varNana 415 1 anitya 2 azaraNa, 3 saMsAra,4 ekatva, antaraMgatapake bheda 415 5 anyatvAnuprekSA 6 azucitvAnuprekSA 7 / prAyazcittake 9 bheda-1 Alocana, 2 pratiAsrapAnuprekSA 8 saMvarAnuprekSA 9 nijarAnu- kramaNa, 3 tadubhaya, 4 viveka, 5 vyutsarga, prekSA 10 lokacintavana 11 bodhidurlama 12 / 6 tapa, 7 cheda, 8 parihAra, 9 upasthA- . dharmasvAravyAtatattvAnuprekSAoMkA svarUpa 392 panakA svarUpa 416 pariSaha sahana kyoM karanA cAhie 405 vinayatapake 4 bheda- 1 jJAna, 2 darzana, 3 1 kSudhA 2 pipAsA 3 zIta 4 uSNa, 5 cAritra aura 4 upacAra vinayakA svarUpa 418 daMzamazaka 6 nAmnya 7 arati 8 strI 9 | vaiyAvRttyatapake 10 bheda- 1 AcAryavaiyAvRtya caryA 10 niSadyA 11 zayyA 12 Akroza 2 upAdhyAyavai0 3 tapasvivai0 4 zaikSakavai0 13 vadha 14 yAcanA 15 alAbha 16 5 glAnavai0 6 gaNavai0, 7 kulavaiyA0, roga 17 tRNasparza 18 mala 19 satkAra, 8 saMghavaiyA0, 9 sAdhuvai0 10 samanojJavai0 20 prajJA 21 ajJAna, 22 adarzana bAIsa kA svarUpa parISahoMkA varNana svAdhyAya tapake 5 bheda- 1 vAcanA, 2 kisa kisa karmake udayase kauna kaunasI parI- pracchana, 3 anuprekSA, 4 AmnAya 5 dharmoSaheM hotI haiM ? kitanI kitanI parISaha kisa padezakA svarUpa kisa guNasthAnavI jIvake pAI jAtI haiM ? 407 vyutsargatapake 2 bheda- 1 bAhya, 2 Abhyantara jinabhagavAnameM 11 parISahoMkI saMbhavatA 407 vyutsargakA svarUpa 421 bAdarasaMparAya navameM guNasthAnataka-sabhI bAIsoM dhyAnatapakA svarUpa parISaha saMbhava hai dhyAnake kAlakA utkRSTa pramANa 322 kisa kisa karmake udayase kauna kaunasI parISaha Atte, raudra, dharma, aura zukladhyAnakA svarUpa 423 hotI haiM ? dharma aura zukladhyAna mokSake kAraNa hai 423 darzanamohase adarzanaparISaha, aMtarAyake udayase alAbhaparISaha AtadhyAnake 4 bheda- 1 aniSTasaMyoga, 2 * cAritramohanIyakarmake udayase honevAlI parISaheM 409, iSTaviyoga, 3 vedanAciMtana, 4 nidAnakA vedanIyakarmake udayase honevAlI parISaheM 410 svarUpa 423 bAIsa parISahoMmeMse eka jIvake eka kAlameM ! dUsare AttadhyAnakA svarUpa 424 kamase kama kitanI aura adhikase adhika tIsare AtadhyAnakA svarUpa 424 kitanI hotI haiM ? 410 cauthe ArtadhyAnakA svarUpa 424 pAMca prakArakA cAritra-sAmAyika, chedopa- ArtadhyAnake svAmI 425 sthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya, raudradhyAnake bheda aura unake svAmI 425 yathAkhyAta saMyamakA varNana 411 dharmadhyAnake 4 bheda- 1 AjJAvicaya 2 . 1 anazana, 2 avamodarya, 3 vRttiparisaMkhyAna, apAyavicaya 3 vipAkavicaya 4 saMsthAna4 rasaparityAga, 5 viviktazayyAsana, 6 vicayakA svarUpa kAyakleza chaha bAhyatapoMkA svarUpa 412 dharmadhyAnake viSayameM eka vizeSa bAta 426 422 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka zukladhyAnakA vIcArakA svarUpa svarUpa 426 samyagdRSTiyoMkI nijarAkA taratama bhAva arthAt zukladhyAnoMke svAmI 427 samyagdRSTimAtrake karmokI nirjarA eka sarIkhI 1 pRthaktvavitarka 2 ekatvavitarka 3 sUkSma- hotI haiM, athavA usameM kucha vizeSatA hai ? 430 kriyApratipAti 4 vyuparatakriyAnivRtti zukla- nigranthoMke pAMca vizeSa bheda- 1 pulAka, 2 dhyAnake 4 bhedoMkA svarUpa bakuza 3 kuzIla 4 nigraMtha 5 snAtakasvarUpa 431 ye cAroM dhyAna kisa prakArake jIvoMke huA sAmAnyatayA uparyukta sabhI nigraMtha kahe jAte karate haiM ? 428 haiM, parantu saMyama, zruta. pratisevanA, tIrtha, liMga cAroM dhyAnoMmeMse Adike do dhyAnoMkI lejhyA upapAta sthAnake bhedase siddha karanAcAhiye4 32 vizeSatA 428 dUsare ekatvavitarkazukladhyAnakA varNana 428 saMyama zruta, pratisevanA AdikA svarUpa 433 vitarka kisako kahate haiM ? 429 iti navamo'dhyAyaH // 9 // 10 dazama adhyAya mokSatattva varNana kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekamokSakI prApti kevalajJAnapUrvaka hotI hai, buddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, kevalajJAnakI utpattike kAraNa 437 saMkhyA, aura alpabahutvakA svarUpa 445 karmoke atyanta kSaya honeke kAraNa 438 graMtha-mahAtmya 461 mokSakA svarUpa 439 AmarzoSadhitva, vidyuDauSadhitva, sarvoSadhitva, anya kAraNa jinake abhAvase mokSakI siddhi zApa aura anugrahakI sAmarthya utpanna karanevAlI hotI hai vacanasiddhi, Izava, vazitva, avadhijJAna, zArIravikaraNa, aMgaprAptitA, aNimA, laghimA, sakala karmoke abhAvase mokSa ho jAnepara aura mahimA Adi RddhiyoMkA svarUpa 461 usa jIvakI kyA gati hotI hai ? vaha upasaMhAra-graMthakA sAra kisa prakAra pariNata hotA hai ? 440 prazasti / sidhyamAna gati-Urdhvagamanake hetuke kAraNa 441 graMthakartA zrIumAsvAtikI guruparamparApUrvaprayoga, saMga, baMdha, AdikA varNana 442 graMthakartAke graMtha racanekA sthAna, mAtA, muktike kAraNoMko pAkara jo jIva mukta ho / pitA, gotrakA paricaya aura isa ucca jAte haiM, ve sabhI jIva svarUpakI apekSA Agamake racanekA kAraNa samAna haiM ? athavA asamAna ? 445 iti dazamo'dhyAyaH // 10 // zrIrAyacandrajainazAstramAlAkA paricaya aura graMtha-sUcI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 digambara aura zvetAmbarAnAyake sUtrapAThoMkA bhedapradarzaka kossttk| prathamodhyAyaH / sUtrAGka / digambarAmnAyIsUtrapATha / sUtrAGka / zvetAmbarAmnAyIsUtrapATha / 15 avagrahehAvAyadhAraNAH / 15 avagrahahApAyadhAraNAH / 21 dvividhovadhiH / 21 bhavapratyayovadhidevanArakANAm / 22 bhavapratyayo nArakadevAnAm / 22 kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / 23 yathoktanimittaH............ / 23 RjuvipulamatI manaHparyaya / 24 ...............'paryAyaH / 28 tadanantabhAge manaHparyayasya / 29 ...............paryAyasya / 33 naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtA 34 ......... sUtrazabdA nayAH / nayAH / | 35 Adyazabdau dvitribhedau / dvitIyo'dhyAyaH / 5 jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatusvitripaJca bhedAH / 5 .. ...darzanadAnA delabdhayaH .... samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / .................. / 13 pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / / 13 pRthivyabbanaspatayaH sthAvarAH / 14 dvIndriyAdayasnasAH / 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH / x 19 upayogaH sparzAdiSu / 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH / 21 .........zabdAsteSAmarthAH / 22 vanaspatyantAnAmekam / 23 vAyvantAnAmekam / 29 ekasamayAvigrahA / 30 ekasamayo'vigrahaH / 3. ekaM dvau tronvA'nAhArakaH / 31 ekaM dvau vAnAhArakaH / 31 sammUrchanagarbhopapAda janma / 32 sammUrchanagarbhopapAtA janma / 33 jarAyujANDajapotAnAM garNaH / 34 jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH / 34 devanArakANAmupapAdaH / 35 nArakadevAnAmupapAtaH / 37 paraM paraM sUkSmam / 38 teSAM paraM paraM sukSmam / 40 apratIghAte / 41 apratighAte / 46 aupapAdikaM vaikriyakam / 47 vaikriyamaupapAtikam / 74 taijasamapi / 19 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyata- | 49.........caturdazapUrvadharasyaiva / syaiva / 1 bhASyake sUtroMmeM sarvatra manaHparyayake badale manaHparyAya hai / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wreminarunawwanmannman a newwwwwwwwwwvi xxx - vissy-suucii| 52 zeSAstrivedAH / 53 aupapAdikacaramottamadehAHsaGkhyeyavarSAyuSo'- 4 aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhye ... napavAyuSaH / tRtiiyo'dhyaayH| 1 ratnazarkarAvAlukAvAlukApaGkadhUmatamohAtamaH / 1 ............saptAdho'dhaHpRthutarAH / prabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH sptaadho'dhH| 2 tAsu triMzatpaJcaviMzatidazadazatripaJconaikanaraka- 2 tAsu narakAH / zatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / 3 nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA- 3 nityAzubhataralezyA...... vikriyAH / 7 jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dviipsmudraaH| 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / 1. bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH | 10 tatra bharata.. kSetrANi / 12 hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH / 13 maNivicitrapArza upari mUle ca tulyavistArA: / 14 padmamahApadmatigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hRdAstoSAmupari / / 15 prathamo yojana sahasrAyAmastadardhaviSkambho hradaH / 16 dazayojanAvagAhaH / 17 tanmadhye yojanaM puSkaram / 18 tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / 19 tannivAsinyau devyaH zrIhrIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH __ palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH / 20 gaGgAsindhurohidrohitAsyAhariddharikAntAsItA sItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAra kodAH saritastanmadhyagAH / 21 dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH / 22 zeSAstvaparagAH / 23 caturdazanadIsahasraparivRttA gaGgAsindhvAdayo ndyH| 24 bharataH SaDviSatipaJcayojanazatavistAraH SaD caikonaviMzatibhAgA yojanasya / 25 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSAvidehAntAH / 26 uttarA dakSiNatulyAH / 27 bharatairAvatayovRddhihrAsau SaTsamayAbhyAmutsarpaNya vasarpiNIbhyAm / 28 tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSaka- | devakuruvakAH / xxxxx xxx xxxxxx xxx xxx xxx xxxx xxxxx Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samASyatattvArthAdhigamasUtram xxx xxx 30 tathottarAH / 31 videheSu safeyakAlAH / 32 bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizata bhAgaH / 38 nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte / 17 .........parApare............ / 39 tiryagyonijAnAM ca / / 18 tiryagyonInAM ca / caturtho'dhyAraH / 2 AditastriSu pItAntalezyAH | 2 tRtIyaH pItalezyAH / x 7 pItAntalezyAH / 8 zeSAH sparzarUpazabdamanaH pravIcArAH / 8 .........pravIcArA dvayordvayoH / 12 jyotiSkAH sUryacandramasau prahanakSatraprakIrNaka ...............prakINa tArakAzca / tArakAH / 19 saudharmazAnasAnatkumAramAhendrabrahmottaralAntavakA- 20 saudharmazAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntaka piSTazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayo. mahAzukrasahasrAre............... rAraNAcyutayornarvasu aveyakeSu viSayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / ............sarvArthasiddhe ca / 22 pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 23 ............lezyA hi vizeSeSu / 24 brahmalokAlayA laukAntikAH / ............lokAntikAH / 28 sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropama 29 sthitiH / tripalyopamA honamitAH / 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyargham / 31 zeSANAMpAdone / 32 asurendrayoH sAgaropamadhikaM ca / 29 saudharmezAnayoH sAgaropame'dhike / 33 saudharmAdiSu yathAkramam / 34 sAgaropame / 35 adhike ca / 30 sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 36 sapta sAnatkumAre / 31 trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu / | 37vizeSastrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAnica 33 aparA palyopamadhikam / 39 aparA palyopamamadhikaM ca / 40 sAgaropame / . 41 adhike ca / 39 parApalyopamadhikam / 47 parApalyopamam / 40 jyotiSkANAM ca / 48 jyotiSkANAmadhikam / 49 grahANAmekam / 5. nakSatrANAmadham / 51 tArakANAM caturbhAgaH / 41 tadaSTabhAgo'parA / 52 jaghanyA tvaSTabhAgaH / 53 caturbhAgaH zeSANAm / 42 laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / / / xxx - xxx xx xxx ax xxx Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. di0 zve0 sUtrapradarzaka koSTaka / X pnycmo'dhyaayH| 2 dravyANi / 2 dravyANi jIvAzca / 3 jIvAzca / 10 saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm / 7 asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH 8 jIvasya ca / 16 pradezasaMhAravisappAbhyAM pradIpavat / 16......vismrgaabhyaaN......| 26 bhedasaddhAtebhya utpadyante / 26 saGghAtabhedebhya utpadyante / 29 sadravyalakSaNam / 37 bandhe'dhiko pAriNAmiko ca / 37 banthe samAdhiko pAriNAmikau / 39 kAlazca / 39 kAlazcetyeke / 42 anAdirAdimAMzca / 43 rUpiyAdimAn / | 44 yogopayogI jIveSu / SaSTho'dhyAyaH / 3 zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / / 3 zubhaH puNyasya / 4 azubhaH pApasya / 5 indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzati- 3 avatakaSAyendriyakriyAH...... saMkhyAH pUrvasya bhedAH / 6 tIvamandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIrya vizeSebhya- 7 ......bhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH / stadvizeSaH / alpArambhaparigrahatva svabhAvamArdavAjavaM ca 17 alpArambhaparigrahavaM mAnuSasya / mAnuSasya / 18 svabhAvamArdavaM ca / 21 samyaktvaM ca / 23 tadviparItaM zubhasya / 22 viparIta zubhasya / 24 darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanatI- 23 ................... cAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAga- ...bhIkSNaM............... tapasIsAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahu- tapasI saGghasAdhusamAdhiauyAvRtyakaraNa-... zrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanA | pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / / tIrthakRttvasya' / sptmo'dhyaayH| 4 vADmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapA nabhojanAni paJca / 5 krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIci bhASaNaM ca paJca / 6 zUnyAgAra vimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSyazuddhisadharmAvisaMvAdAH paJca / 1 AThaveM sUtrameM adhyAyake 12 veM bhI tIrthakaratvaM ca ke sthAnameM tIrthakRttvaM ca pATha hai| xx Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xt * ..........pudgalAnAdatta / * X sabhASyatattvArthAdhigamasUtram7 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratA nusmaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAHpaJca / 8 manojJAmanojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / / 9 hiMsAdivihAmutrApAyAvadyadarzanam / 4 hiMsAdiSvihAmuhAmutra cApAyAvadyadarzanam / 12 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham / 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham / 28 paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhitAgama- 23 paravivAhakaraNetvaparigRhItA............ nAnaGgakrIDAkAmatIvrAbhinivezAH / 32 kandarpakautkucyamaukhar2yAMsamIkSyAdhikaraNopabhoga- 27 kandarpakaukucya. paribhogAnarthakyAni / NopabhogAdhikatvAni / 34 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakrama- 29 ........................saMstAro NAnAdarasmRtyanupasthAnAni / .........nupasthApanAni / 37 jIvitamaraNazaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni / 32 ........... / nidAnakaraNAni / __ assttmo'dhyaayH| 2 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte / sa bandhaH / 3 sa bandhaH / 4 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAma__ gotrAntarAyAH mohanIyAyuSka nAma...... .. / 6 matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAnAm / 7 matyAdInAm / 7 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA praca- | 8 ............ lApracalApracalAstyAnagRddhayazca / ...styAnagRddhivedanIyAni ca / 9 darzanacAritramohanIyAkaSAyAkaSAyavedanIyAkhyA- 10 .........mohanIyakaSAyanokaSAya / stridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadu. bhayAnya'kaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokabhaya- tadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAjugupsAstrIpunnapuMsakavedA anantAnubandhyapratyA- khyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH khyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodha- krodhamAnamAyAlobhAHhAsyaratyaratizokabhayamAnamAyAlobhAH jugupsAstrIpunnapuMsasakavedAH / 13 dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 14 dAnAdInAm / 16 viMzatirnAmagotrayoH / 17 nAmagotrayoviMzatiH / 17 trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH / 18 ...............yuSkasya / 19 zeSANAmantarmuhUrtA / 21 .........muhUrtam / 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrA- 25 ..............................kSetrA vagAhasthitAH srvaatmprdeshessvnntaanntprdeshaaH| | vagADhasthitAH... ............... / 25 sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / 26 sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyuH / 26 ato'nyatpApam / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... 1. di0 zve0 sUtrapradarzaka koSTaka / nvmo'dhyaayH| 6 uttamakSamAmArdavArjavasatyazaucasaMyamastapastyAgA- 6 uttarakSamA.. kiJcanyabrahmacaryANi dharmaH / 17 ekAdayo bhAjyA mugapadekasminnekonaviMzatiH / 17 ........... viMzataH / 18 sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSma- ! 18 .............................. sAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram / yathAkhyAtAni cAritram / . 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazche- 22 ... ... ... ... ... daparihAropasthApanAH / ........ sthApanAni / 25 uttamasaMhanasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAnta- 27 ... ... ... nirodho bhyAnam / muhUrtAt / 28 AmuhUrtAt / 33 viparItaM manojJAnAm / 31 viparItaM manojJasya / 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAyadharmyam / dharmamapramatta saMyatasya / 38 upazAntakSINakaSAyayozca / 37 zukle cAye pUrvavidaH / 39 zukle cAye / 4. tryekayogakAyayogAyogAnAm / 42 tattrye kakAyayogA......... / 41 ekAzraye savitarkavIcAre pUrve / 43 .........savitarke pUrve / dshmo'dhyaayH| 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo / 2 .........nirjarAbhyAm / mokSaH / 3 kRtsnakarmakSayo mokSaH / x 4 aupazAmikAdibhavyatvAbhAvAzcAnyatra kevala3 aupazAmikAdi bhavyatvAnAM ca / samyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 4 anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 5 tadanantaramUvaM gacchantyAlokAntAt / gcchtyaa......| 6 pUrvaprayogAdakhaGgatvAdbandhacchedAttathA gatipari ... ... tadgatiH mANAcca / 7 AviddhakulAlacakravadvyapagatalepAlAbUvaderaNDa bIjavadagnizikhAvacca / 8 dharmAstikAyA bhAvAt / x X X Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 varNAnusArI sUtrAnukramaNikA / naM. 200 , adhyAya sUtra pRSThAMka __ abhyAya sUtra pRSTAMka 34 AkAzAdekadravyANi 5 5 250 1 agAryanagArazca 7 14 334 35 AcAryopAdhyAya 9 24 419 2 ajIvakAyA0 36 AditastisRNAmantarAyasya0 8 15 374 3 aNavaH skandhAzca 52 5 274 4 aNuvrato'gArI 37 AdyasaMrambha 7 15 334 6 9 305 5 adattAdAnaM steyam 7 10 332 | 38 Adyazabdau dvitribhedI 6 adhikaraNaM jIvAjIvAH 6 8 304 / 39 Aye parokSam 1 11 34 7 adhike ca 4 35 238 / 40 Ayo jJAnadarzanAvaraNa 8 5 355 8 adhike ca 240 41 AnayanapreSyaprayoga 9 anantaguNe pare 2 40 113 42 AmuhUrtAt 9 28 422 10 anazanAvamaudarya 9 19 411 43 AcaraNacyutAdU. 4 38 239 11 anAdirAdimAMzca 44 ArtaraudradharmazuklAni 9 29 423 12 anAdisambandhe ca 242 114 45 ArtamamanojJAnAM. 9 31 423 13 anityAzaraNa. 46 AryAmlecchAzca 3 15 177 14 anugrahArtha. 47 AlocanapratikramaNa 9 22 416 15 anuzreNi gatiH 2 27 100 48 AsravanirodhaH saMvaraH 16 aparA palyopamamadhikaM ca 49 AjJApAyavipAka0 9 37 425 17 aparA dvAdazamuhUrtA 8 19 18 apratighAte 2 41 113 50 indrasAmAnika0 4 4 189 19 apratyavekSitA. 7 29 348 51 IryAbhASeSaNA0 20 arthasya 1 17 40 21 arpitAnarpitasiddheH 282 | 52 uccairnIcaizca 8 13 373 22 alpArambhaparigrahatvaM0 6 18 313 / 53 uttamakSamA0 384 23 avagrahehApAyadhAraNAH 1 15 38 | 54 uttamasaMhananasyaiH 9 27 422 24 avagrihA jIvasya 2 28 101 | 55 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5 29 277 25 avicAraM dvitIyam 9 44 428 : upayogo lakSaNam 2 8 82 26 avratakaSAyendriyakriyA . | 57 upayogAHsparzAdiSu 2 19 91 27 azubhaHpApasya 300 58 upayupari 4 19 217 28 asaMkhyeyAHpradezA0 5 7 253 upazAntakSINakaSAyayozca 29 asaMkhyeyabhAgAdiSu30 asadabhidhAnamanRtam 7 9 330 | 60 UrdhAdhastiryagvya. 31 asurendrayoH0 4 32 232 A | 61 RjuvipulamatI manaHparyAyaH 1 24 49 32 AkAzasyAnantAH 33 AkAzasyAvagAhaH 5 18 262 | 62 ekapradezAdiSu bhAjyaH0 5 14 257 inst thr " 5 15 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 varNAnusArI sUtrAnukramaNikA / naM0 naM0 63 ekasamayo'vigrahaH 64 ekaM dvau vAnAhArakaH 65 ekAdaza jine 66 ekAdayo bhAjyA0 67 ekAdIni bhAjyAni0 68 ekAzraye savitarke. au 69 audArikavaikriya 7. aupapAtikacaramadeho. 71 aupapAtikamanuSyebhyaH0 72 aupazamikakSAyako. 73 aupazamikAdi. 74 kaSAyodayAttIvra 75 kandarpakaukucya0 76 kalpopapannAH0 77 kAyapravIcArA. 78 kAyavAGmanaHkarmayogaH 79 kAlazcetyeke 8. kRmipipIlikA. 81 kRsnakarmakSayo mokSaH 82 kevalizruttasaGgha 83 kSutpipAsA0 84 kSetra vAstuhiraNya 85 kSetrakAlagatiliGga. ga 86 gatikaSAyaliGga 87 gatizarIraparigrahA. 88 gatisthityupagraho 89 gatijAtizarIrA0 9. garbhasaMmUchanajamAdyam 91 guNAsAmye sadRzAnAm 92 guNAparyAyavadrvyam 93 grahaNAmekam adhyAya sUtra pRSThAMka ja 230 102 adhyAya sUtra pRSThAMka 2 31 103 97 jagatkAyasvabhAvau ca 7 7 328 9 11 407 98 jaghanyA tvaSTabhAgaH 4 52 244 99 jambUdvIpalavagAdayaH 3 7 160 31 55 100 jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH 234 108 101 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 2 7 82 943 428 102 jIvasya ca 2 37 110 103 jIvAjIvAtrava0 2 52 132 104 jIvitamaraNAzaMsA. 7 32 350 105 jyotiSkAH 4 28 235 4 13 2.4 106 jyotiSkaraNamadhikam 4 48 243 1. 4 440 107 tatazca nirjarA 8 42 428 108 tatkRtaH kAlavibhAgaH 6 15 312 4 15 209 109 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam 1 2 17 110 tatryekakAyayogAyogAnAm 942 428 4 18 217 111 tatpramANe 4 8 193 112 tatpradoSanihnava0 6 11 308 6 1298 113 tatra bharata. 3 10 165 538 294 114 tatsthairyArtha0 7 3 320 2 24 96 115 tadanantabhAge mana paryAyasya 1 29 54 10 3 439 116 tadanantaramadha 10 5 440 117 tadaviratadezavirata. 9 35 425 9 9406 118 tadAdIni bhAjyAni0 2 44 116 119 tadindriyA0 1 14 37 10 7445 120 tadvibhAjinaH0 3 11 166 121 tadviparyayo0 6 25 315 122 tadbhAva pariNAmaH 4 22 223 5 41296 123 tadbhAvAvyayaM nityam 5 30 281 5 17 261 124 tannisargAdadhigamAdvA 1 3 18 8 12 365 125 tanmadhye merunAbhirvatto. 2 46 119 126 tapasA nirjarA ca 127 tArakANAM caturbhAgaH 4 51 244 128 tAsu narakAH 3 2141 4 49 243 129 tiryagyonInAM ca 3 18 183 130 tIvramandajJAtAjJAta 6 7 303 8 8 357 131 tRtIyaH pItalezyaH 4 2 188 4 53 244 132 tejovAyU0 214 87 9 15 409 / 133 teSAM paraM paraM sUkSmam 2 28 111 * 94 cakSuracakSuravadhi. 95 caturbhAgaH zeSANAm 96 cAritramohe. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhASyatattvArthAdhigamasUtram rur , r rm - 1 naM0 adhyAya sUtra pRSThAMka naM. adhyAya sUtra pRSThAMka 134 teSvakatri. | 168 nArakasaMmUchino napuMsakAni 2 50 129 135 tatrastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya 8 18 375 | 169 nArakANAM ca dvitIyAdiSu 4 43 242 136 trAyastriMzalokapAla 4 5 191 | 170 nArakatairyagyonamAnuSadaivAni 8 11 365 171 nityAvasthitAnyarUpANi 5 3 247 137 darzanavizuddhivinayasampannatA06 23 315 | 172 nityAzubhataralezyA. 138 darzanacAritramohanIya. 8 10 358 173 nidAne ca 139 darzanamohAntarAyayo. 9 14 409 174 nirupabhogamantyam 2 45 117 140 daza varSasahasrANi 4 44 242 175 nirdezasvAmitva. 141 dazASTapaJca. 4 3 188 176 nirvartanAnikSepa0 6 10 307 142 dAnAdInAm 8 14 373 177 nivRttyupakaraNe 2 17 89 143 digdedazAnarthadaNDa. 178 niHzalyo vratI 7 13 333 144 duHkhazekatApA0 6 12 309 179 niHzIlavratatvaM ca sarveSAm 19 313 145 du khameva vA 180 niSkiyANi ca / 6 251 146 devAzcaturnikAyA __ 4 1 186 181 nRsthitI parApare0 7 2 317 3 17 182 147 dezasarvato'NumahatI 182 naigamasaMgraha 148 dravyANi jIvAzca 5 2 247 149 dravyAzrayA nirguNA guNAH 5 40 295 183 paJcanava0 150 dvinavASTAdazai0 2 2 76 184 paJcendriyANi 2 15 88 151 dviiivaSkambhAH0 3 8 162 185 parataH parataH0 4 42 241 152 dvirdhAtakIkhaNDe 3 12 172 186 paravivAhakaraNe. 153 dvividhAni 2 16 89 187 parasparodIritaduHkhAH0 3 4 148 154 dvividho'vadhiH 188 parasparopagraho jIvAnAm 5 21 266 155 yadhikAdiguNAnAM tu 189 paramAtmanindAprazaMse. 19. parA palyopamam 4 47 243 156 dharmAdharmayoH kRtsne 5 13 256 191 pare kevalinaH 9 40 427 192 pare'pravIcArAH 4 10 196 157 nakSatrANAmadham 4 50 244 193 pare mokSahetU 930 423 158 na cakSunindribhyAma 1 19 41 194 pItapadmazuklalezyA0 4 23 228 159 na jaghanyaguNAnAma 5 33 209 195 pItAntalezyAH 4 7 192 16. na devAH 2 51 130 196 pulAkabakuza0 9 48 431 161 navacaturdaza. 921 415 / 197 puSkarAdhaiM ca 3 13 173 162 nANoH 5 11 256 198 pUrvaprayogAsaGgatvA. 1. 6441 163 nAmagotrayoviMzatiH 199 pUrvayodvIndrAH 4 6 191 164 nAmagotrayoraSTau 8 20 375 200 pRthaktvaikatva0 9 41 427 165 nAmapratyayAH0 8 25 378 201 pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH2 13 85 166 nAmasthApanAdravya. 22 | 202 prakRtisthityanubhAva08 4 355 167 nArakadevAnAmupapAtaH 2 35 109 / 203 pratyakSamanyat 1 12 35 0 , Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM0 204 pradezato'saMkhyeyaguNaM 205 pradezasaMhAra0 206 pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA 207 pramANanayairadhigamaH 208 prAggraiveyakebhyaHkalpAH 209 prAgmAnuSottarAnmanuSyAH 210 prAyazcittavinaya 0 ba 215 bahubahuvidha 216 bahvArambhaparigrahatvaM0 217 bAhyAbhyantaropadhyoH 218 brahmalokAlayA0 211 bandhavadhavicchedA0 720 341 212 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm 10 2 438 5 36 292 213 bandha samAdhikau 0 214 bahiravasthitAH 4 16 215 1 16 bha 2 varNAnusArI sUtrAnukramaNikA / adhyAya sUtra pRSTAMka naM0 239 112 239 maitrIpramodakAruNya 0 240 maithunamabrahma 5 16 258 241 mohakSayAJjJA * 224 bhUtavatyanukampA 0 225 bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH 226 bhedAdaNuH 219 bharatairAvatavidehAH * 3 16 181 220 bhavapratyayo nArakadevAnAm 1 22 45 221 bhavanavAsino 0 4 11 198 30 236 222 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM * 4 223 bhavaneSu ca 4 45 243 6 13 310 5 28 276 5 27 276 p 227 matiH smRtiH0 228 matizrutAvadhi0 229 matizrutayornibandhaH0 7 8 330 1 6 25 4 24 230 3 14 176 9 20 415 39 6 17 312 9 26 421 4 25 232 1 13 37 1 9 33 1 27 53 1 32 57 8 230 matizrutAvadhayo * 231 matyAdInAm 232 mAyA tairyagyonasya 233 mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA 7 9 7357 6 17312 ya 242 yathoktanimittaH 0 243 yogaduSpraNidhAnA0 244 yogavakratA 0 245 yogopayogau jIveSu ra 17 338 8 405 246 ratnazarkarA0 247 rUpiNaH pudgalAH 248 rUpiSvavadheH 249 rUpiSvAdimAn la 250 labdhipratyayaM ca 251 labdhyupayogau bhAvendriyam 252 lokAkAze'vagAhaH va 253 vartanA pariNAmaH 0 5 22 267 9 25 420 9 12408 254 vAcanApracchanA0 255 vAdarasaMparAyesarve 256 vAyvantAnAmekam 257 vigrahagatau karmayogaH 2 23 96 2 26 99 258 vigrahavatI ca0 229 101 259 vighnakaraNamantarAyasya 6 26 317 260 vicAro'rthavyaJjanayonasaMkrAntiH 9 46 429 4 27 233 945429 7 34 351 6 22 314 265 viparItaM manojJAnAm 9 33 424 8 22 376 266 vipAko'nubhAvaH 267 vizuddhikSetra * 1 26 51 268 vizuddhamatipAtAbhyAM tadvizeSaH 1 25 50 8 1 353 269 vizeSatrisapta0 4 37 238 932424 9 16 410 2 47 119 234 mArgAcyavana nirjarArthaM * 235 mithyAdarzanAvirati0 236 mithyopadezarahasyAbhyAkhyAna07 21 342 270 vedanAyAzca 237 mUrcchA parigrahaH 238 me pradakSiNA 261 vijayAdiSu dvicaramAH 262 vitarkaH zrutam 263 vidhidravya dAtR 264 viparItaM zubhasya 23 adhyAya sUtra pRSThAMka 7 6 326 7 11 332 10 1 437 7 12 333 271 vedanIye zeSAH 4 14 206 272 baikiyamopapAtikam 1 23 46 7 28 347 6 21 314 5 44 297 3 1 138 5 4 249 1 28 54 5 43 296 2 48 120 218 91 5 13 256 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 . samASyatatvArthAdhigamasUtram naM. __ naM. 243 84 12 85 adhyAya sUtra pRSThAMka adhyAya sUtra pRSThAMka 273 vaimAnikAH 4 17 216 / 310 samyagdarzana 1 1 15 274 vyaJjanasyAvagrahaH 1 18 40 311 samyagdRSTizrAvaka0 9 47 430 275 vyantarAH kinnara. 12 200 | 312 samyagyoganigraho guptiH 9 4 383 276 vyantarANAM ca 313 sapta sanatkumAre 277 vratazIleSu paJca. 341 314 sa yathA nAma 8 23 377 315 saMyama zruta 9 49 432 278 zaGkAkAMkSA 7 18 339 316 sarAgasaMyama. 6 20 313 . 279 zabdabandhasaumya 5 24 270 317 sarvadravyaparyAyeSu 13. 54 28. zarIravAGmanaH0 5 19 263 318 sarvasya 2 43 114 281 zukle cAye 319 saMsAriNo muktAzca 282 zubhaM vizuddhamavyAghAti0 / 249 120 320 saMsAriNastrasasthAvarAH 283 zubhaH puNyasya 321 saMjJinaH samanaskAH 2 25 97 284 zeSAH sparzarUpa. 4 9 194 322 sAgaropame 4 34 237 285 zeSANAM saMmUcchanam 236 109 323 sAgaropame 4 40 240 286 zeSANAM pAdone 4 31 236 287 zeSANAmantarmuhUrtam 324 sArasvatA0 4 26 233 8 21 376 325 sAmAyikacchedopa0 9 18 411 288 zrutaM gatipUrva0 120 326 sukhaduHkha. 5 20 264 289 zrutamAnandriyasya 327 sUkSmasamparAya. 290 sa AsravaH 2 299 328 so'nantasamayaH 539 294 291 sa kaSAyatvAjjIvaH. 329 saudharmAdiSu yathAkramam 292 sa kaSAyA0 330 saudharmezAna0 4 20 218 293 saMkliSTAsuro. 3 5 151 331 stena prayoga 294 sa guptisamiti 381 332 sthitiH 4 29 235 295 saMghAtabhedebhya utpadyante 5 26 275 333 sthitiprabhAva. 4 21 220 296 saGkhyeyAsaGkhyayozca 5 10 255 334 snigdharUkSatvAdvandhaH 5 32 288 297 sacittanikSepapidhAna. 335 sparzanarasanaghrANa 2 20 93 198. sacittazItasaMvRttAH0 106, 336 sparzarasagandha0 5 23 270 . 299 sacittasaMbaddha 337 sparzarasa0 2 21 94 300 satsaGkhyA 301 sadasatoravizeSAdya. 338 hiMsAdivihAmutra 302 sadasadvedya 8 9357 339 hiMsAnRtasteyaviSaya0 425 303 sa dvividho'STacaturbhedaH 2 9 82 340 hiMsAnRtasteyA0 304 sadvedya. 7 1 319 305 saptatirmohanIyasya 8 16 335 341 jJAnadarzanadAna 306 sa bandhaH 307 saMmUrchanagarbhopapAtA janma 2 32 105 342 jJAnavaraNe prajJAjJAne 9 13 408 308 samanaskAmanaskAH 2 11 84 343 jJAnadarzanacAritropacArAH 9 23 418 309 samyaktvacAritre 2 3 77 | 344 jJAnAjJAnadarzana sa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AGO FORIOSAN rAyacandrajainazAstramAlA. zrImadumAkhAtiviracitaM sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / hindIbhASAnuvAdasahitam / --000 sambandhakArikAH AcAryoMne kRtajJatA Adi prakaTa karaneke liye graMthakI AdimeM maGgalAcaraNa karanA AstikoMke liye Avazyaka mAnA hai, ataeva yahA~para bhI AcAryaumAsvAtivAcaka vastu nirdezAtmaka maMgalako karate hue tattvArthasUtrakI bhASyarUpa TIkA karaneke pUrva isa graMthakI utpatti AdikA sambandha dikhAnevAlI kArikAoMko likhate haiM / samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cAmoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // artha-koI bhI manuSya yadi isa prakArake jJAna aura vairAgyako niyamase prApta kara letA hai, joki samyagdarzanase zuddha hai to, yadyapi saMsArameM janma dhAraNa karanA duHkhakA hI kAraNa hai, phira bhI usakA janma dhAraNa karanA sArthaka athavA sukhakara hI samajhanA cAhiye / bhAvArtha-saMsAra jama-. maraNa rUpa hai, aura isI liye vaha duHkhoMkA ghara hai| kiMtu sabhI prANI duHkhoMse chUTanA yA sukhako prApta karanA cAhate haiM / parantu duHkhoMse chuTakArA yA sukhakI prApti tabataka nahIM ho sakatI, jabataka jIva saMsAra zarIra aura bhoga ina tInoM viSayoMse jJAnapUrvaka vairAgyako prApta na ho jAya / sAtha hI yaha bAta bhI dhyAnameM rakhanI cAhiye, ki jJAna aura vairAgya bhI zuddha vahI mAnA jA sakatA yA vastutaH vahI kAryakArI ho sakatA hai, joki samyagdarzanase yukta ho| ataeva yadyapi janma grahaNa karanA athavA saMsAra duHkharUpa yA duHkhoMkA hI nimitta hai, phira bhI unake liye vaha samIcIna yA sukhakA hI kAraNa ho jAtA hai, joki usako dhAraNa karake isa ratnatraya-samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritrako dhAraNa kiyA karate haiN|| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sambaMdha janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // artha-yaha janma jina klezoMse pUrNa hai, ve karmodayase prApta huA karate haiM, tathA ve karma bhI saMkliSTa pariNAmoMke dvArA hI prApta hue the aura una karmokA udaya Anepara honevAle saMkliSTa pariNAmoMke dvArA yaha jIva navIna janmakA kAraNabhata karmoMkA phira bhI saMgraha kara letA hai / isa prakArase yaha janma karma-klezoMse anubaddha ho rahA hai / ataeva isa anubandha paramparAkA sarvathA nAza karaneke liye aise prayatna karanekI AvazyakatA hai, ki jisase paramArtha-paramaniHzreyasa mokSakI siddhi ho| kyoMki karmaklezoMse aparAmRSTa avasthA hI vastutaH sukha svarUpa hai, aura isI liye usakA prApta karanA hI manuSyakA antima aura vAstavika sAdhya hai| yadyapi abhISTa avinazvara sukhako prApta karaneke liye manuSyako usa avasthAke prApta karanekA hI prayatna karanA cAhiye; kintu usake liye prayatna karanevAle vyakti kitane mileMge ? bahuta kama / ataeva jo usake liye sarvathA prayatna nahIM kara sakate unako kyA karanA cAhiye so batAte haiM paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathA karma // 3 // artha-parama artha-mokSa puruSArthakA yadi lAbha na ho sake, to janma maraNake kAraNabhUta karmoMkA jinase saMgraha hotA hai, aise doSarUpa kAryoMkA Arambha honA svAbhAvika hai| ataeva unake liye prayatna karanA cAhiye / kintu isa prakArakA prayatna karanemeM vahI karma karanA cAhiye joki anavadya ho-hiMsAdika doSoMse rahita tathA aniMdya ho aura puNyakarmakA hI bandha karAnevAlA ho / bhAvArtha--mokSa puruSArthako siddha karaneke liye sarvathA Arambha rahita nidoSa pravRtti hI karanI par3atI hai, joki pUrNa nigraMtha maniyoMke dvArA hI sAdhya hai| jo isa prakArakI pravRtti karanemeM asamartha haiM, unheM dezasaMyamI honA cAhiye / muniyoMkI pravRtti nirjarA-saMcita karmoMke kSayakA kAraNa hai / kiMtu dezasaMyamIkI pravRtti sarvathA nirArambha na ho sakaneke kAraNa Arambha sahita hI ho sakatI hai, aura vaisI hI hotI hai / ataeva isa prakArake vyaktiyoM ke liye hI kahA gayA hai, ki yadi paramaniHzreyasa avasthAkI sAdhaka sarvathA nirArambha aura nirdoSa pravRtti tuma nahIM kara sakate aura doSarUpa Arambha pravRtti hI tumako karanA hai, to vaha yatnAcAra 1-isa avasthAke prApta karanevAle AtmAko hI Izvara kahate haiM / ataeva pAtaJjala yogadarzanameM " klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH " aisA mAnA hai| kiMtu yaha siddhAnta aikAntika honese mithyA hai| kyoMki unhoMne puruSa-jIvako jJAnasvarUpa athavA sukhasvarUpa nahIM mAnA hai / jainasiddhAntameM jIvako jJAnasvarUpa va sukhasvarUpa mAnakara bhI klezakarmavipAkAzayase aparAmRSTa avasthAkA dhAraka mAnA hai, so nirdoSa honese satya aura upAdeya hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA: / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / pUrvaka aura aisI karo, joki puNyabaMdhakA hI kAraNa ho tathA hiMsAdika doSoMse rahita ho, evaM nindya athavA garhya na ho / pravRtti' karanevAle manuSyoM aura unakI pravRttiyoMkIM jaghanya madhyamottamatA batAte hue prazasta pravRtti karanekI tarapha lakSya dilAneke liye usake na karanevAlekI adhamatA aura karanevAlekI uttamatA batAte haiM / karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / iha phalameva tvadhamo vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // paralokahitAyaiva pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatiruttamaH puruSaH // 5 // yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharmaM parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo'pyuttama iti pUjyatama eva // 6 // artha - manuSya tIna prakAra ke samajhane cAhiye - uttama, madhyama, adhama / inameM se uttama aura adhamake isI prakAra tIna tIna bheda aura bhI samajhane cAhiye / jo adhamAdhama adhamoMmeM bhI adhama darje ke haiM, ve aise karmakA Arambha kiyA karate haiM, jo ki AtmAke liye ihaloka aura paraloka donoM hI bhava meM ahitakara - duHkhakA kAraNa ho / jo adhamoMmeM madhyama darje ke haiM, ve aisA kArya kiyA karate haiM, ki jo isI bhavameM sukharUpa phalako denevAlA ho / jo adhamoMmeM uttama darje ke haiM, ve aisA "kArya pasaMda karate haiM, ki jo isa bhavameM aura parabhavameM donoM hI jagaha sukharUpa uttama phalako de sake / madhyama darjeke manuSya sadA aisI kriyAoMke karanemeM hI pravRtta huA karate haiM, ki jo paralokameM hita kara hoN| kiMtu usa viziSTamatiko uttama puruSa samajhanA cAhiye, ki jo mokSako siddha karane ke liye hI sadA ceSTA kiyA karatA hai / tathA jo isa prakArakI karake kRtArtha - kRtakRtya ho jAtA hai, vaha uttamoMmeM madhyama darjekA samajhanA cAhiye / aura prazasta dharmako pAkara svayaM kRtakRtya hokara bhI jo dUsaroMke liye bhI usa dharmakA upadeza de hai, vaha uttamoMmeM bhI uttama hai aura pajyoMmeM bhI niraMtara sarvotkRSTa pUjya samajhanA cAhiye / 1 apanI ceSTAko siddha 1 bhAvArtha:- mokSa ke liye hI pravRtti karanA uttama pakSa, paralokameM hitakara - puNyarUpa kArya karanA madhyama pakSa, aura isa loka meM bhI sukharUpatAkI apekSA rakhakara kArya karanA jaghanya pakSa hai / jo donoM bhakke liye ahitakara kArya karate haiM ve sarvathA adhama haiM / isI prakAra jo svayaM anaMtajJAnAdiko prApta karake dUsaroMke liye bhI usake upAyakA upadeza dete haiM, uttama meM sarvotkRSTa haiM / ataeva jahA~taka ho, mokSake liye hI pravRtti karanA cAhiye, aura yadi vaha na bana sake, to nirdoSa puNyarUpa karma karanA hI ucita hai / uttamottama puruSa kauna hai, so batAte haiM ve Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , rAyacandrajainazAstramAlAyAma [sambaMdhatasmAdahati pUjAmarhanevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // artha--uttamottamakA jo svarUpa Upara batAyA hai, ki svayaM kRtakRtya hokara dUsaroMko bhI usake kAraNabhUta uttama dharmakA nitya upadeza denevAlA aura sarvotkRSTa pUjya, so yaha svarUpa eka arahaMtameM hI ghaTita hotA hai| ataeva jagatmeM unhIMko uttamottama samajhanA cAhiye, kyoMki saMsArake anya prANI jinakI pUjA kiyA karate haiM, una devoM RSiyoM aura narendroMcakravartI AdikoMke dvArA bhI ve pUjya haiM / ve devendra munIndra narendra Adi saMsArake sabhI indroMke dvArA pUjAko prApta hote haiM / arahaMtadevakI pUjAkA phala aura usakI AvazyakatA batAte haiN| abhyarcanAdarhatAM manaH prasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // artha-arahaMtadevakA pUjana karanese rAga dveSa Adi mAnasika durbhAva dUra hokara citta nirmala banatA hai, aura manake prasanna-nirvikAra honese samAdhi-dhyAnakI ekAgratA siddha hotI hai / dhyAnake sthira ho jAnese karmoMkI nirjarA hokara nirvANa-padakI prApti hotI hai / ata. eva mumukSuoMko arahaMtakA pUjana karanA nyAyaprApta hai / bhAvArtha--jo mumukSu gRhastha haiM-mokSamArga-munidharmakA pAlana karanemeM asamartha honeke kAraNa ArambhameM pravRtti karanevAle haiM, unake liye nirdoSa puNyabaMdhakI kAraNa kriyA karanekA Upara upadeza diyA thaa| vaha kriyA kaunasI hai, so hI isa zlokameM batAI hai, ki aisI kriyA arahaMtadevakI pUjana karanA ho sakatI hai, kyoMki unakA pUjana karanese unake pavitra guNoMkA smaraNa hotA hai, jisase pariNAmoMkI kaSmalatA dUra hotI hai, aura usase mana nirvikAra hokara samAdhikI siddhi hotI hai / tathA isI taraha paramparayA punIta paramapadakI prApti hotI hai| Upara yaha bAta batAI gaI hai, ki arahaMtadeva dUsaroMko bhI uttama dharma-mokSamArgakA upadeza dete haiM / so yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jaba ve kRtakRtya haiM-unheM aba kucha bhI karanekI icchA bAkI nahIM rahIM hai, to ve upadeza bhI kisa kAraNase dete haiM ? ataeva isa zaMkAkA parihAra karate haiN| 1--tithaMca manuSya deva ina tInoM gatiyoMke milAkara 100 indra hote haiM / bhavanavAsI devoMke 40, vyantaroMke 32, kalpavAsiyoMke 24, jyotiSiyoM ke 2, manuSya tiryaMcoMkA 1-1, arahaMta ina sau indroMke dvArA bandha hote haiM / yathA-iMdasadabaMdiyANaM tihuaNahidamadhuravisadavakkANaM / aMtAtItaguNANaM Namo jiNANaM jidabhavANaM // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kArikAH / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / tIrthapravartanaphalaM yatproktaM karma tIrthakara nAma | tasyodayAtkRtArtho'pyarhastIrthaM pravartayati // 9 // artha - jJAnAvaraNAdi ATha prakArake karmoMmeM eka nAmakarma bhI hai / usIkA eka bheda tIrthaMkara nAmakarma hai / usakA yahI phala - kArya hai, ki usakA udaya honepara jIva tIrtha-mokSamArgakA pravartana karatA hai / arahaMta bhagavAn ke isa tIrthakara nAmakarmakA udaya rahatA hai / yahI kAraNa hai, ki bhagavAn kRtakRtya hokara bhI tIrthakA pravartana-mokSamArgakA upadeza kiyA karate haiM / 1 bhAvArtha:- kevala tIrthakara nAmakarmake udayavaza hokara vinA icchAke hI bhagavAn upadeza karate haiM / ataeva unake upadeza aura kRtakRtyatAmeM kisI prakArakA virodha nahIM AtA tIrthakara karmake kAryako dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara evam // 10 // 5 artha - jisa prakAra sUrya apane svabhAvase hI lokako prakAzita karatA hai, usI prakAra tIrthakara nAmakarmakA bhI yaha svabhAva hI hai, ki usake udayase tIrthakA pravartana ho / ataeva usake udayake adhIna hue arahaMta sUrya samAna tIrthapravartanameM pravRtta huA karate haiM / bhAvArtha - vastukA svabhAva atarkya hotA hai- --" svabhAvo'tarka gocaraH " / jisa prakAra Adi padArtha apane svabhAvase hI atarkya kArya kara rahe haiM / usI prakAra karma athavA tIrthakara prakRti bhI svabhAvase hI kArya karatI hai / sUrya I isa prakAra tIrthakara prakRtike udayase dharmakA upadeza denevAle tIrthakara isa yugameM vRSabhAdi mahAvIra paryaMta 24 hue haiM / isa samaya aMtima tIrthaMkara mahAvIra bhagavAnkA tIrtha cala rahA hai / ataeva una tIrthakara bhagavAnakA yahA~ kucha ullekha karate haiM: yaH zubhakarmAsevanabhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // artha - aneka janmoM meM zubha karmoM ke sevana se jinake pariNAma zubha saMskAroMse yukta ho gaye the, aura jo siddhArtha nAmaka rAjAke kulako prakAzita karane ke liye dIpaka ke samAna the, unhoMne ikSvAku nAmaka prazasta jAtike vaMzameM janma dhAraNa kiyA thA / bhAvArtha- - bhagavAn mahAvIrasvAmIne ikSvAku vaMzameM janma liyA thA / aura unake pitAkA nAma siddhArtha thA / unake bhAva - pariNAma aneka bhava paihalese hI zubhakarmo ke karanese uttarottara adhikAdhika susaMskRta hote A rahe the / 1 - kyoMki siMhakI paryAyase hI zubha karmoMkA karanA aura unake dvArA unakI AtmAkA susaMskRta honA zurU ho gayA thA / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [sambaMdhajJAnaiH pUrvAdhigatairapatipatitairmatizrutAvadhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaH zaityadyutikAntibhirivenduH // 12 // artha-ve bhagavAn mati zruta aura avadhi ina tIna zuddha jJAnoMse yukta the / ataeva ve aise mAlUma par3ate the, jaise zItalatA dyuti aura kamanIyatA-AlhAdakatA ina tIna guNoMse yukta candramA ho| bhagavAnke ye tInoM hI guNa pUrvAdhigata---pUrva janmase hI cale Aye hue aura apratipAtI---kevalajJAna hone taka na chUTanevAle the| bhAvArtha--bhagavAn jaba garbhameM Ate haiM, tabhIse ve tInai jJAnoMse yukta rahA karate haiM / unakA avadhijJAna devoMke samAna bhavapratyaya hotA hai / usake sambandhase unakA matijJAna aura zrutajJAna bhI usI prakAra viziSTa rahA karatA hai / unake ye jJAna kevalajJAnako utpanna karake hI naSTa hote haiN| shubhsaarsttvsNhnnviirymaahaatmyruupgunnyuktH| jagati mahAvIra iti tridazairguNataH kRtaabhikhyH|| 13 // artha--ve bhagavAn zubha sAra-sattva-saMhanana-vIrya-mAhAtmya aura rUpa Adi gaNoMse yukta the, ataeva devoMne guNoMke anusAra jagatmeM unakA " mahAvIra" yaha nAma rakhakara prasiddha kiyaa| bhAvArtha--bhagavAnkA " mahAvIra" yaha indrakA rakkhA huA nAma anvartha hai| kyoMki isa nAmake arthake anusArahI unameM sAra-satva Adi guNa bhI pAye jAte haiN| zarIrakI sthiratAkI kAraNabhUta zaktiko sAra kahate haiN| sattva nAma parAkramakA hai| saMhanana nAma haDDIkA yA usakI dRr3hatAkA hai / varyi nAma utsAha zaktikA hai / jisake dvArA AtmAkI mahattA-utkRSTatA prakaTa ho aisI zaktiko yA usa guNako mAhAtmya kahate haiN| cakSuka dvArA dIkhanevAle guNako rUpaM kahate haiM / svayameva buddhatattvaH satvahitAbhyudyatAcalitasattvaH / abhinanditazubhasattvaH senttrlokaantikairdevaiH // 14 // 1--matijJAna zrutajJAna avadhijJAna, ina tInoMkA svarUpa Age cala kara graMthameM hI likhA hai / 2-tIrthakaroMkA nAma-nirdeza iMdra kiyA karatA haiM / 3 --haDDIkI dRr3hatAkI taratamatA aura baMdhana vizeSakI apekSA saMhanana chaha prakArakA mAnA hai, usake bhedoMkA Age ullekha kiyA jAyagA / tIrthaMkaroMke sarvotkRSTa zubha saMhanana hotA hai, usako vajraSabhanArAcasaMhanana kahate haiM / arthAt unakA veSTana kIlI aura haDDI vajrake samAna dRr3ha huA karatI hai / 4--bhagavAnake zarIrameM lakSaNa aura vyaMjana milAkara eka hajAra ATha cinha hote haiM, jo unakI mahattAko prakaTa karate haiN| 5-unakA rUpa atula-anupama huA karatA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAH / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / artha-tIrthakara svayaM buddha hI hote haiM, ve kisIse bhI tatvoM kA bodha prApta nahIM karate / tathA unakA kabhI bhI calAyamAna na honevAlA sacca- parAkrama dUsare prANiyoM kA hita siddha karane ke liye sadA udyata rahA karatA hai / unake zubha bhAvoMkA indra aura laukAntikadeva bhI abhinaMdanaprazaMsA kiyA karate haiM / janmajarAmaraNArtta jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM zamAya dhImAn pravatrAja // 15 // artha -- uparyukta guNoMse yukta aura atizaya vivekI bhagavAn mahAvIra ne jaba jagatkI samIkSA - usake guNadoSoM kI paryAlocanA kI, to unhoMne usako aMtameM niHsAra hI pAyA / unhoMne dekhA, ki yaha saMsAra janma jarA aura maraNa ina tIna prakArakI ati pIr3AoMse vyApta hai / tathA isameM koI bhI kisIke liye zaraNa nahIM hai / ataeva unhoMne parama zAntiko prApta karane ke liye vizada rAjyakA bhI parityAga kara dIkSA dhAraNa kI / pratipadyAzubhazamanaM niHzreyasasAdhakaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA vratAni vidhivatsamAropya // 16 // ha artha -- bhagavAn ne dIkSA lekara paramapuruSArtha - mokSake sAdhaka arthAt jisake dhAraNa kiye vinA karmoMkI sarvathA nirjarA hokara AtmAkI pUrNa vizuddha avasthA nahIM ho sakatI - usa zramaNa liGga - nigraMtha jinaliMgako dhAraNa karake azubha karmoMkA upazamana kara diyA - unheM phala dekara AtmAko vikRta banAneke ayogya kara diyA / sAmAyika karmako karake vidhipUrvaka vratoM kA bhI samAropaNa kiyA / bhAvArtha - dIkSA dhAraNa karate hI bhagavAnkI azubha prakRtiyoM kA upazama ho gayA, aura ve sAmAyika karane tathA vratoM ke pUrNa karane meM pravRtta hue / samaya nAma ekatvakA hai / eka zuddha Atma tattvako prApta karaneke liye yogya kAlameM usIkA cintavana karate hue usakI sAdhana 1-jJAnakI apekSAse jIva do prakArake mAne haiM- svayaMvuddha, bodhitabuddha | jinako svayaM tattvoMkA yA mokSamArgakA bodha ho, unako svayaMvRddha aura jinako vaha parake upadezase ho unako bodhitabuddha kahate haiM / bhagavAn svayaM buddha hote haiM- unakA koI guru nahIM hotA / 2-indra apane samasta parikara aura vaibhavake sAtha Akara bhagavAn ke dIkSA- kalyANakA utsava kiyA karatA hai| 3-jaba bhagavAn dIkSA dhAraNa karanekA vicAra karate haiM, aura saMsAra ke svarUpakA cintavama karate hue anitya azaraNa Adi vakSyamANa bAraha bhAvanAoMkA punaH 2 smaraNa karate haiM, taba pA~caveM svargake laukAntikadeva Akara unakI stuti aura prazaMsA kiyA karate haiN| ye brahmaloka ke aMtameM rahate haiM, isaliye inako laukAntika kahate haiM / athavA ye brahmacArI kI taraha rahate haiM aura inheM vairAgya pasaMda hai, eka hI manuSyabhavako dhAraNa kara lokakA aMta kara dete haiM-mukta hote haiM isaliye bhI inako laukAntika kahate haiM / 4 - - adhyAya 7 sUtra 16 kI TIkA -- sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayoganikSepaH // 5 - - adhyAya 7 sUtra 1-2 meM isakA lakSaNa aura bhedakathana hai / I Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ sambaMdha bhUta sthAna upavezana Avarta zironati Adi kriyA karate hue sAvadya yogake nirodha karaneko sAmAyika kahate haiM / vrata mUlameM ahiMsAdike bhedase pA~ca prakAra ke haiM, tathA usake uttarabheda aneka haiM / bhagavAn ne ina vratoM kA bhI samyak prakArase apanI AtmAmeM AropaNa-niSThApana kiyA / samyaktvajJAnacAritrasaMvaratapaHsamAdhibalayuktaH / mohAdIni nihatyAzubhAni catvAri karmANi // 17 // artha - samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra saMvara tapa aura samAdhike balase saMyukta bhagavAn ne mohanIya Adi cAroM azubha karmoMkA ghAta kara diyA | bhAvArtha - samyagdarzana jJAna cAritra isa ratnatrayakA svarUpa Age yathAsthAna likhA hai / karmo na Aneko athavA jina kriyAoMke karanese karmoMkA AnA rukatA hai, unako saMvara kahate haiM / gupti samiti dharma anuprekSA parISahajaya aura cAritra evaM tapasyA ye saMvararUpa kriyAeM haiM / sAvadya karmakA nirodha karane athavA nirjarAsiddhi ke liye mana vacana kAyake rokane meM kaSTa sahana karaneko tapa kahate haiM / yaha do prakArakA hai - antaraGga aura bAhya | aura unameM bhI antaraGgake prAyazcittAdi tathA bAhya ke anazana Adi chaha chaha bheda haiM / sthira dhyAnako samAdhi kahate haiM, aisA Upara kahA jA cukA hai / ratnatraya aura ina tIna kAraNoM ke balate bhagavAnne cAra pApa karmoMko sarvathA naSTa kara diyA / kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // artha - cAra ghAtiyA karmoMkA svayaM hI nAza karake vibhu bhagavAnane jisakA aMta nahIM pAyA jA sakatA, aise kevalajJAna aura kevaladarzana guNaiko prApta kiyA / isa prakAra kRtakRtya hokara bhI unhoMne kevala loka hita ke liye isa tIrtha - mokSamArgakA upadeza diyA / bhAvArtha - cAra azubha karmoMko naSTa kara anaMtacatuSTayake prApta honese kRtakRtya avasthA kahI jAtI hai | anaMta kevalajJAna guNake udbhUta hojAne para sampUrNa traikAlika / sUkSma sthUla carAcara jagata pratyakSa pratibhAsita hotA hai / unakA jJAna samasta dravya aura unakI sampUrNa paryAyoMmeM vyApta hokara rahatA hai; kyoMki sabhI padArtha kevalajJAnameM pratibimbita hote haiM / ataeva 1 - - mohanIya jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya / 2 -- karma do prakArake mAne haiM-ghAtI aura aghAtI, pratyeka ke cAra cAra bheda haiM / aghAtiyoM ke bhedoMmeM zubha azubha donoM tarahake karma hote haiM, kiMtu ghAtiyoMke saba bheda azubha hI haiM / inhIM cAra ghAtiyoM kA bhagavAn ne sabase pahale nAza kiyA / 3- - cAra ghAtiyA karmoM ke nAzase anantajJAna anaMtadarzana anaMtasukha aura anaMtavIrya ye cAra guNa prakaTa hote haiM / jaisA ki adhyAya 10 sUtra 1 ke arthase siddha hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAH / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / isa jJAnazaktikI apekSA bhagavAnako vibhu kahA hai / athavA samudghAMtakI apekSAse bhI unako vibhu kahA jA sakatA hai| isa jJAnasAmrAjya ke pratibaMdhaka karmoMkA nAza bhagavAn ne kisI dUsare kI sahAyatA se nahIM, kintu apanI hI zakti se kiyA thA / kRtakRtya bhagavAn kI vANI tIrthaMkara - prakRtike nimittase lokahita ke liye jo pravRtta huI vaha kevalajJAnapUrvaka thI, ataeva usako sarvathA nirvAdha hI samajhanA cAhiye / bhagavAn ne jisa mokSamArgakA upadeza diyA usakA svarUpa kaisA hai aura usake bheda kitane haiM, tathA usakA phala kyA hai so batAte haiM dvividhamanekadvAdazavidhaM mahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAragamanAya duHkhakSayAyAlam // 19 // artha - - bhagavAn ne jisa mArgakA upadeza diyA vaha jIvAdika 6 dravya yA sAta tattva aura nava padArtha tathA inake uttara bhedarUpa mahAn viSayoM se paripUrNa hai / aura anaMtajJAnarUpa tathA yuktisiddha hai, athavA anaMta prameyoMse yukta hai / isake mUlameM do bheda haiM-- aMgapraviSTa aura aMgabAhya | aMgabAhyake aneka bheda aura aMgapraviSTake bAraha bheda haiM / yaha bhagavAnkA upadiSTa tIrtha saMsAra-samudrase pAra le jAneke liye aura duHkhoMkA kSaya karaneke liye samartha hai / bhAvArtha -- bhagavAn kI upadiSTa vANIko hI zruta kahate haiM / usameM jina viSayoM kA varNana kiyA gayA hai, ve mahAn haiM anaMta hai aura yuktisiddha haiM / ataeva usake anusAra jo kriyA karate haiM, ve saMsAra - samudrase pAra ho kara sAMsArika duHkhoM - tApatrayakA kSayakara Atmasamuttha svAbhAvika avinazvara avyAbAdha sukhako prApta kiyA karate haiM / zrutake bhedoMkA varNana aura svarUpa Age calakara pahale adhyAya ke 19 veM sUtrameM likheMge vahA~ dekhanA / graMthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vAdibhirnipuNaiH / anabhibhavanIyamanyairbhAskara iva sarvatejobhiH || 20 // artha- - jisa prakAra saMsArake tejomaya padArtha sabake saba milakara bhI sUrya ke tejako AcchAdita nahIM kara sakate, usI prakAra anekAnta siddhAntake viruddha ekAntarUpase tattvasvarUpa 1--- zarIrase sambandha na chor3akara zarIra ke bAhara bhI AtmapradezoMke nikalaneko samuddhAta kahate haiM / usake sAta bheda haiM-vedanA, kaSAya, vikriyA, maraNa, AhAra, taijasa aura kevala | kevalasamuddhAta kevalI bhagavAn ke hI hotA hai / jaba aghAti karmoM meM Ayukarma aura zeSa vedanIya Adi kamoMkI sthitimeM nyUnAdhikatA hotI hai, taba bhagavAn zeSa karmo kI sthitiko AyukarmakI sthiti ke samAna banAne ke liye samuddhAta karate haiM / isakA kAla ATha samayakA hai, aura vaha terahaveM guNasthAnake aMtameM hotA hai / isake cAra bheda haiM- daMDa, kapATa, pratara aura lokapUrNa / lokapUrNa avasthA meM jIvake pradeza phailakara lokake 343 rAjapramANa samasta pradezoM meM vyApta ho jAte haiM / isa apekSA se bhI bhagavAnko vibhu kahA jA sakatA hai / 2 -- dazavaikAlika uttarAdhyayana Adi / 3 - AcArAta sUtrakRtAMga, sthAnAMga, Adi dvAdazAMga | Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm { sambaMdha ko mAnanevAle aneka aise pravINavAdI joki graMtha aura arthake nirUpaNa karanemeM atyaMta kuzala haiM, ve milakara prayatna karanepara bhI isa arahaMta prarUpita mokSamArgako athavA usake bodhaka zrutako abhibhUta-parAjita-tiraskRta-bAdhita nahIM kara sakate / bhAvArtha-tIrthakara kevalI bhagavAnkA upadiSTa Agama prazasta anaMta viSayoMkA yuktipUrNa pratipAdana karanevAlA aura sukhakA sAdhaka tathA duHkhakA bAdhaka hai| yahI kAraNa hai, ki ekAntavAdiyoMke dvArA cAhe ve kaise bhI graMthoMkI racanA karanevAle aura arthakA vyAkhyAna karanevAle athavA donoM hI viSayoMmeM kuzala kyoM na hoM, yaha zruta vijita nahIM ho sakatA / sabake saba vAdI milakara bhI isako jIta nahIM sakate / kyA saryako koI bhI prakAza abhimata (parAjita) kara sakatA hai| isa prakAra aMtima tIrthakara bhagavAn mahAvIra aura unakI dezanAkA mahattva udghoSita karake unako namaskAra karate hue vakSyamANa viSayakI pratijJA karate haiM-- kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya // 21 // tattvArthAdhigamAkhyaM bahvathaM saMgrahaM laghugraMtham / / vakSyAmi ziSyahitamimamarhadvacanaikadezasya // 22 // artha--moha zatruko sarvathA naSTa karanevAle aura sarvotkRSTa pUjya ukta parama RSizrI vIrabhagavAnko maiM--granthakAra apane mana vacana aura kAya ina tIna karaNoMko zuddha karake namaskAra kara tattvArthAdhigama nAmaka graMthakA nirUpaNa kruuNgaa| yaha graMtha zabda-saMkhyAke pramANakI apekSA ati alpa parantu arthakI apekSA vipula-bar3A hogA / isameM mahAna aura pracura viSayoMkA saMgraha kiyA gayA hai / isakI racanA kevala ziSyoMkA hita siddha karaneke liye hI hai / isameM arahaMta bhagavAnke vacanoMke ekadezakA saMgraha kiyA gayA hai| bhAvArtha--graMthakArako apane vacanoMkI prAmANikatA prakaTa karaneke liye, yaha batAnA avazyaka hai, ki hama jo kucha likheMge, vaha sarvajJake upadezAnusAra hI likheMge, ataeva unhoMne yahA~para yaha bAta dikhalAI hai, ki arahaMta bhagavAnke upadezake ekadezakA hI isameM saMgraha kiyA gayA hai| tathA isa graMthakI bahvartha aura laghugraMtha ina do vizeSaNoMke dvArA AcAryane sUtrarUpatA prakaTa kI hai, aura isa graMthameM jisa viSayakA varNana kareMge, vaha usake nAmase hI prakaTa hai, ki isameM tattvArthoMkA 1--jo kleza-rAziko naSTa karate haiM, unheM RSi kahate haiM- "reSaNAt klezarAzInAmRSiH proktaH "yshstilkcmpuu-somdevsuurii| 2-kArikAmeM " ahaMdvacanaikadezasya " yaha jo pada AyA hai, usakA artha isI kArikAke arthake sAtha yahA~ para likhA hai| parantu isa padakA artha AgekI kArikAke sAtha bhI jur3atA hai, isaliye vaha bhI artha dikhAneke liye AgekI kArikAkA artha likhate hue bhI isa padakA artha likhA hai| 3-sUtrakA lakSaNa isa prakAra hai--alpAkSaraM bahvartha sUtram / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kArikAH / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / varNana kiyA jaaygaa| kyoMki isa graMthakA " tattvArthAdhigama " yaha nAma anvartha hai| isa prakAra graMthakArane graMtha banAnekI pratijJA karate hue usakA nAma viSaya svarUpa pramANa aura prAmANikatAko bhI batA diyA hai| tathA " ziSyahitam ' isa zabdake dvArA usakA prayojana aura usakI iSTatA tathA zakyAnuSThAnatA bhI prakaTa kara dI hai| arthAt isa graMthake banAnekA khyAti lAbha pUjA Adi prApta karanA merA hetu nahIM hai, kevala zrotAoMkA hita karanA, isa bhAvanAse hI maiMne yaha graMtha banAyA hai| aura isake par3hane tathA sunane sunAnese sAkSAt tattvajJAna aura paramparayA mokSa takakA jo phala hai, vaha mumukSuoMko iSTa hai, tathA usakA siddha karanA bhI zakya hai / isa graMthakI racanA jinake upadezAnusAra kI jA rahI hai, aura jinhoMne ananta prANigaNoMkA anugraha (dayA) karaneke liye tIrthakA pravartana kiyA, unake prati graMthakI AdimeM kRtajJatA prakaTa karanA bhI Avazyaka hai| isake sivAya maMgala-kriyA kiye vinA hI koI bhI kArya karanA AstikatA nahIM hai| yahI kAraNa hai, ki AcAryane yahA~para vardhamAna bhagavAnko namaskAra rUpa maMgala kriyA--maMgalAcaraNa karake hI graMtharacanAkI pratijJA kI hai| maiMne yahA~para jina bhagavAnke vacanake ekadezakA hI saMgraha karanA kyoM cAhA hai, athavA unake sampUrNa vacanoMkA saMgraha karanA kitanA duSkara hai, isa abhiprAyako AgekI kArikAoMmeM graMthakAra prakaTa karate haiM mahato'timahAviSayasya durgamagraMthabhASyapArasya / kaH zaktaH pratyAsaM jinavacanamahodadheH kartum // 23 // zirasA giri bibhatseducikSipsecca sa kSitiM doAm / pratitIpeca samudraM mitsecca punaH kuzAgreNa // 24 // vyomnInduM cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigISecaramasamudraM pipAsecca // 25 // khadyotakaprabhAbhiH so'bhibhUSecca bhAskaraM mohAta / yo'timahAgranthArtha jinavacanaM saMjighRkSecca // 26 // artha-jinabhagavAnke vacana bar3e bhArI samudrake samAna mahAn aura atyanta utkRSTa-gambhIra viSayoMse yukta haiM, kyA unakA koI bhI saMgraha kara sakatA hai? athavA kyA unakI koI bhI pratikRti-nakala bhI kara sakatA hai ? koI durgama graMthoMkI racanA yA nirUpaNA karanemeM atyaMta kuzala ho, to vaha bhI usakA pAra 1--" maMgalanimittahetupramANanAmAni zAstrakartRzca / vyAkRtya ghaDapi pazcAt vyAcaSTAM zAstramAcAryaH" isa niyamake anusAra graMthakI AdimeM chaha bAtoMkA ullekha karanA Avazyaka hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ sambaMdha nahIM pA sakatA / kyoMki jina - vacanarUpI samudra apAra hai / isa mahAn gambhIra apAra zruta - samudrakA jo koI saMgraha karanA cAhatA hai, to kahanA cAhiye ki vaha vyakti apane zirase parvatako vidIrNa karanA cAhatA hai, donoM bhujAoMse pRthvIko uThAkara pheMkanA cAhatA hai, apanI donoM bAhuoMke hI balase samudrako taranA cAhatA hai, aura kevala kuzake agrabhAgase hI usakAsamudrakA mApa karanA cAhatA hai, pairoMse calakara AkAzameM upasthita candramAko bhI lA~ghanA cAhatA hai, apane eka hAtha se meruparvatako hilAnA cAhatA hai, gatike dvArA vAyuko bhI jItanA cAhatA hai, aMtima samudra-svayaMbhUramaNakA pAna karanA cAhatA hai, aura kevala khadyota - juganUkI prabhAoMko ikaTThA karake athavA usake hI samAna prabhAoMse sUryake tejako abhibhUta - AcchAdita karanA cAhatA hai / arthAt ina asaMbhava kAryoMke karanekI icchA usI vyaktikI ho sakatI hai, jisakI ki buddhi mohake udayase viparyasta ho gaI hai / usI prakAra atyaMta mahAn graMtha artharUpa jina - vacana kA saMgraha honA asaMbhava hai, phira bhI yadi koI isakA saMgraha karanA cAhatA hai, to kahanA par3egA ki usakI buddhi moha- - mithyAtvake udayase vikRta ho gaI hai / ---- saMpUrNa jinavacana ke saMgrahakI asaMbhavatAkA AgamapramANake dvArA hetupUrvaka samarthana karate haiMekamapi tu jinavacanAdyasmAnnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrapada siddhAH // 27 // artha - Agamake andara aisA sunanemeM AtA hai, ki kevala sAmAyika padoMkA uccAraNa karake hI anaMta jIva siddha paryAyako prApta ho gaye haiM / ataeva yaha bAta siddha hotI hai, ki jinavacanakA eka bhI pada saMsAra - samudrase javiko pAra utAranevAlA hai / bhAvArtha- - jaba sAmAyika - pAThake padoMmeM hI itanI zakti hai, ki usakA pAThamAtra karanese hI samyagdRSTi sAdhuoMne saMsArakA nAza kara nirvANapada prApta kara liyA, aura usa anaMtazaktikA koI pAra nahIM pA sakatA, to sampUrNa jinavacanakA koI saMgraha kisa prakAra kara sakatA hai / isa prakAra jinavacanakI anaMtazakti aura mahattA ko batAkara phalitArthako prakaTa karate haiM / 1 -" durgama graMthabhASyapArasya " isake do padaccheda ho sakate haiM, eka to durgama graMthabhASI - apArasya, aura dUsarA jaisekA taisA - durgamagraMtha bhASyapArasya / pahale padacchedake anusAra Upara artha likhA gayA hai| dUsare pakSameM isa vAkya ke sAtha arhadvacanaikadezasyakA sambandha karanA cAhiye, aura isa avasthAmeM aisA artha karanA cAhiye, ki yaha durgama graMtha bhASya-tattvArthAdhigama jina-vacanarUpI samudrake pAra taTake samAna hai / kyoMki yaha advacanake ekadezarUpa hai / isI prakAra mahataH " aura " ati mahAviSayasya " ina donoM vizeSaNa kA bhI artha isa pakSa meM isa padake sAtha ghaTita ho sakatA hai / 66 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tasmAttatmAmANyAt samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM grAhyaM dhArye ca vAcyaM ca // 28 // artha - uparyukta kathanase jinavacanako pramANatA siddha hai / vaha samAsa aura vyAsa donoM hI tarahase kalyANarUpa hai, athavA kalyANakA kAraNa hai / ataeva niHsaMzaya hokara isIko grahaNa karanA cAhiye, isIko dhAraNa karanA cAhiye, aura isIkA upadeza - nirUpaNa Adi karanA cAhiye / bhAvArtha -- isake eka eka padakI zakti anaMta hai, vAdiyoMke dvArA ajeya hai, duHkhakA dhvaMsaka, aura anaMta sukhakA sAdhaka hai, nirbAdha viSayoMkA pratipAdaka gambhIra aura aura atizayayukta hai, ityAdi pUrvokta kAraNoM se jinavacanakI prAmANikatA siddha hai| ataeva usameM kisI prakAra bhI saMdeha karanA ucita nahIM hai | zravaNa grahaNa dhAraNa Adi jo zrotAoMke guNa batAye haiM, unake anusAra pratyeka zrotA aura vaktA ko isa jinavacanakA hI niHsaMdeha hokara grahaNa dhAraNa aura vyAkhyAna karanA cAhiye / kArikAH / ] isa jinavacanake sunanevAle aura vyAkhyAna karanevAloMko jo phala prApta hotA hai use batAte haiM- na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhA vaktustvekAntato bhavati // 29 // artha -- isa hitarUpa zrutake zravaNa karanese sabhI zrotAoM ko dharmakI prApta hotI hai, itanA hI nahIM, balki unake Upara anugraha karanekI usakA vyAkhyAna karatA hai, usa vaktAko bhI sarvathA dharmakA lAbha hotA hai / bhAvArtha - isa graMthako jo Atma-kalyANa kI buddhise svayaM suneMge athavA dUsaroMko sunAveMge ve donoM hI Atma-kalyANako siddha kareMge / kyoMki dharma hI AtmAkA hita hai, aura usakA kAraNa jinavacana hI hai / 1 13 isa graMthakA vyAkhyAna karaneke liye vaktAoMko utsAhita karate haiMzramamavicintyAtmagataM tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / ekAntase - sarvAtmanA sadicchA se jo AtmAnaM ca paraM ca hi hitopadeSTAnugRhNAti // 30 // artha -- jinavacanarUpI mokSamArgakA vaktA avazya hI dharmakA ArAdhana karanevAlA hai / balki itanA hI nahIM, kiMtu hitarUpa zrutakA upadeza denevAlA apanA aura parakA donoMkA hI anugraha - kalyANa karatA hai; ataeva vaktAoM ko apane zrama AdikA vicAra na karake sadA isa zreyomArgakA hI upadeza denA cAhiye / 1 - saMkSepa / 2 - vistAra / 3 - isakA dUsarA artha aisA bhI ho sakatA hai, ki isa graMthake sabhI zrotAoMko dharmakI siddhi hogI, aisA ekAntarUpase nahIM kahA jA sakatA, parantu anugrahabuddhise vyAkhyAna karanevAleko dharmakA lAbha hotA hI hai, aisA ekAntarUpase kahA jA sakatA hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [sambaMdhakArikAH / bhAvArtha-jaba isake upadezase sva aura parakA kalyANa ekAntarUpase honA nizcita hai, taba vidvAnoMko isake upadeza denemeM hI sadA apramata pravRtti rakhanA ucita hai / isa prakAra mokSamArgake upadezakI AvazyakatA aura saphalatAko batAkara aba antakI sambandha dikhAnevAlI kArikAke dvArA vaktavya-viSayakI pratijJA karate haiN| narte ca mokSamArgAddhitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAtparamimameveti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // ____ artha-isa samasta saMsArameM mokSamArgake sivAya aura kisI bhI tarahase hitopadeza nahIM bana sakatA, ataeva maiM-graMthakAra kevala isa mokSamArgakA hI aba yahA~ vyAkhyAna kruuNgaa| bhAvArtha-jagatmeM jitane bhI upadeza haiM, ve jIvakA vAstavameM siddha nahIM kara sakate / kyoMki ve karmoMke kSayakA upAya nahIM batAte / ahitakA kAraNa karma hai| ataeva jabataka usakA kSaya na hogA, tabataka AtmAkA vastutaH hita bhI kaise hogaa| isaliye mokSamArgakA upadeza hI eka aisA upadeza hai, joki vastutaH AtmAke hitakA sAdhaka mAnA jA sakatA hai / ataeva jo mumukSu haiM, aura jo apanA tathA parakA kalyANa karanA cAhate haiM, unheM isIkA grahaNa dhAraNa aura vyAkhyAna karanA cAhiye / ataeva graMthakAra bhI isa graMthameM mokSamArgake hI upadeza karanekI pratijJA karate haiM / ___ iti sambandhakArikAH samAptAH / isa prakAra ikatIsa kArikAoMmeM isa sUtragraMthake nirmANa sambandhako batAyA hai| aba Age vaktavya viSayakA prArambha kreNge| 1-bhagavan ! kiM nu ravalu Atmane hitamiti, sa Aha mokSa iti |-puujypaad-srvaarthsiddhi| tathA "antareNa mokSamArgopadezaM hitopadezo duSprApya iti"|-aklNkdev-raajvaartik0 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH / -orrowsUtram-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH||1|| bhASyam- samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakacAritramityeSa trividho mokssmaargH| te purastAlakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArtha tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni; ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grhnnN| eSAM ca pUrvalAbhe bhajanIyamuttaraM / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra samyagiti prazaMsArtho nipAtaH, samaJcatervA bhaavH| drshnmiti| dRzeravyabhicAriNI srvendriyaanindriyaarthpraaptirettsmygdrshnm| prazastaM darzanaM samyagdarzanaM / saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jnyaancaaritryorpi| artha-samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra isa tarahase yaha mokSamArga tIna prakArakA hai / isake lakSaNa aura bhedoMkA hama Age calakara vistArake sAtha nirUpaNa kreNge| parantu nAmamAtra bhI kathana kiye vinA zAstrakI racanA nahIM ho sakatI / ataeva kevala zAstrakI racanA kramabaddha ho sake, isI bAtako lakSyameM rakhakara yahA~para inakA uddezamAtra hI nirUpaNa kiyA jAtA hai| ye samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra tInoM mile hue hI mokSake sAdhana mAne gaye haiM, na ki pRthak pRthak eka athavA do| inameM se yadi eka bhI na ho, to bAkIke bhI mokSake sAdhaka nahIM ho sakate, yahI kAraNa hai, ki AcArya ne isa satra meM tInoMkA hI grahaNa kiyA hai| inameM se parvakA lAbha honepara bhI uttara-AgekA bhajanIya hai, arthAt pUrvaguNake prakaTa honepara usI samaya uttaraguNa bhI prakaTa ho hI aisA niyama nahIM hai| hA~, uttaraguNake prakaTa honepara pUrvaguNakA lAbha honA avazya hI niyata hai| sUtrameM samyak zabda jo AyA hai, vaha do prakArase prazaMsA arthakA dyotaka mAnA hai / avyutpanna pakSameM yaha zabda nipAtarUpa hokara prazaMsA arthakA vAcaka hotA hai / aura vyutpanna pakSameM sampUrvaka aJcu dhAtuse vip pratyaya hokara yaha zabda banatA hai, aura isakA bhI artha prazaMsA hI hotA hai / - samyak zabdakI taraha darzana zabda bhI dRza dhAtuse bhAvameM yaT pratyaya ho kara banA hai / prazaMsArthaka samyak zabda darzanakA vizeSaNa hai / ataeva jisameM 1- nAmamAtrakathanamuddezaH / 2-ina tInoMkI ratnatraya saMjJA hai / ratnakA lakSaNa aisA batAyA hai ki "jAtI jAtau yadutkRSTaM tttdrtnmihocyte|" jo jo padArtha- hAthI, ghor3A, strI. puruSa, khaDga, daNDa, cakra carma Adi apanI apanI jAtimeM utkRSTa haiM, ve ve usa jAtimeM ratna kahAte haiM / mokSake sAdhanameM ye tInoM AtmaguNa sarvotkRSTa haiM, ataeva inako ratnatraya kahate haiN| 3-samyagdarzanake honepara samyagjJAna aura samyakcAritra niyamase utpanna hoM hI yaha bAta nahIM hai| isI prakAra samyagjJAnake honepara samyakcAritra ho hI aisA niyama nahIM hai| kintu samyakcAritrake honepara samyagjJAna aura samyagjJAnake honepara samyagdarzana niyamase hotA hI hai| yaha bAta kisa apekSAse kahI hai, so hiMdI TIkAmeM Age isI sUtrakI vyAkhyAmeM likhA hai / 4---vyAkaraNameM do pakSa, mAne haiM-eka vyutpanna dUsarA avyutpanna / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH kisI prakArakA bhI vyabhicAra nahIM pAyA jAtA aisI indriya aura manake viSayabhUta samasta padArthoMkI dRSTi-zraddhArUpa prAptiko samyagdarzana kahate haiM / prazasta-uttama-saMzaya viparyaya anadhyavasAya Adi doSoMse rahita darzanako athavA saMgata-yuktisiddha darzanako samyagdarzana kahate haiN| darzana zabdakI taraha jJAna aura cAritra zabdake sAtha bhI samyak zabdako jor3a lenA cAhiye / bhAvArtha-satrameM " samyagdarzanajJAnacAritrANi" yaha vizeSaNarUpa vAkya hai, aura " mokSamArgaH " yaha vizeSyarUpa vAkya hai| vyAkaraNake niyamAnusAra jo vacana vizeSyakA ho vahI vizeSaNakA honA cAhiye, kintu yahA~para vaisA nahIM hai; yahA~ to vizeSaNa-vAkya bahuvacanAnta hai, aura vizeSya-vAkya ekavacanAnta hai| phira bhI yaha vAkya ayukta nahIM hai, kyoMki artha vizeSako sUcita karaneke liye aisA bhI vAkya bolA jA sakatA hai / ataeva isa prakArakA vAkya bolakara AcAryane isa vizeSa arthako sacita kiyA hai, ki ye samasta-tInoM milakara hI mokSake mArga-upAya-sAdhana ho sakate haiM, anyathA-eka yA do-nahIM / yadyapi ina tInoM guNAmase samyagdarzanake sAtha zeSake do gaNa bhI kisI na kisI rUpameM prakaTa ho hI jAte haiM, phira bhI yahA~para pUrvake honepara bhI uttarako bhajanIya jo kahA hai so zabdanayakI apekSAse samajhanA cAhiye / kyoMki zabdanayakI apekSAse yahA~ samyagdarzana Adi zabdoMse kSAyika aura pUrNa samyagdarzana Adi hI grahaNa karane cAhiye / so kSAyikasamyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra kramase hI prakaTa hote haiM / kSAyikasamyagdarzana cauthese lekara sAtaveM taka kisI bhI guNasthAnameM ho sakatA hai / kSAyikasamyagjJAna terahaveM guNasthAnameM hI hotA hai / kSAyikasamyakcAritra caudahaveM guNasthAnake aMtameM hI hotA hai / ataeva ina kSAyika gaNoMkI niSThApanAkI apekSA pUrva guNake honepara uttaraguNako bhajanIya samajhanA cAhiye / aura uttara guNake prakaTa honepara pUrva guNakA prakaTa honA niyamase samajhanA cAhiye / ___ yahA~para darzana jJAna aura cAritra ina tInoM zabdoMko kartasAdhana kaNesAdhana aura bhAvasAdhane isa taraha tInoM prakArakA samajhanA cAhiye, aura inameM se pratyekake sAtha samyak zabdakA 1-jo pratipakSI karmakA sarvathA kSaya ho jAnepara AtmAkA guNa prakaTa hotA hai, usako kSAyika kahate haiM / jaise ki samyagdarzana guNake ghAtanevAle karma sAta haiM-mithyAtva, mizra, samyaktvaprakRti aura cAra anaMtAnubaMdhI kaSAya / so inakA sarvathA abhAva honepara jo prakaTa hogA, usako kSAyika samyagdarzana kaheMge / isI prakAra jJAnAvaraNa karmakA sarvathA abhAva honepara kSAyikajJAna hotA hai, aura cAritrako viparIta athavA apUrNa rakhanevAle karmakA sarvathA kSaya ho jAnepara kSAyikacAritra hotA hai| 2-- samyaktva cAritra aura yoga inakI apekSAse AtmAke guNoM ke jo sthAna ho, unako guNasthAna kahate haiM-inake caudaha bheda haiM-mithyAtva, sAsAdana, mizra, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAparAya, upazAMtakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI, ayogakevalI / 3--prArabdhakAryakI samApti / 4-jaise pazyati iti darzanam, jAnAti iti jJAnam, carati iti cAritram / 5----dRzyate anena iti darzanam , jJAyate anena iti jJAnam , caryate anena iti cAritram , / 6---dRSTidarzanam , jJAtimA'nam , caraNaM cAritram / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 17 sambandha karanA cAhiye / kyoMki " samyagdarzanajJAnacAritrANi " isa padameM dvandvasamAsa kiyA gayA hai, aura vyAkaraNakA yaha niyama hai, ki dvandvasamAsameM Adike athavA aMtake zabdakA usake pratyeka zabdake sAtha sambandha huA karatI hai / ataeva isakA aisA artha hotA hai, ki samya . gdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMkI pUrNa milI huI avasthA mokSakA mArga- upAya hai| samyak zabdake lagAnese mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritrakI nivRtti batAI hai isI liye yahA~para samyagdarzanakA svarUpa batAte hue prAptikA vizeSaNa avyabhicAriNI aisA diyA hai / anyathA atattva zraddhAna, aura saMzaya viparyaya anadhyavasAyarUpa jJAna, tathA viparIta cAritrako bhI koI mokSamArga samajha sakatA thA / mokSake mArgasvarUpa ratnatrayameM se kramAnusAra pahale samyagdarzanakA lakSaNa batAneke liye AcArya sUtra kahate haiM: sUtra - tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // bhASyam -- tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM tattvena vArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam tat samya--- gdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni jIvAdIni vakSyante / ta eva cArthAsteSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvA zraddhAnaM samyagdarzanam // artha- - tattvarUpa arthoke zraddhAnako, athavA tattvarUpase arthoke zraddhAna karaneko tattvArthazraddhAna kahate haiM, aura isIkA nAma samyagdarzana hai / tattvarUpase zraddhAna karanekA abhiprAya yaha hai, ki bhAvarUpase nizcaya karanA / tatva jIva ajIva Adika sAta haiM, jaisA ki Age.... cala kara unakA varNana kareMge / ina tattvoM ko hI artha samajhanA cAhiye, aura unake zraddhAnako athavA unameM vizvAsa karaneko samyagdarzana kahate haiM / isa prakAra tattvArthoM ke.. zraddhAnarUpa jo samyagdarzana hotA hai, usakA lakSaNa - cinha ina pA~ca bhAvoMkI abhivyaktiprakaTatA hai- prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / bhAvArtha - tat zabda sarvanAma hai, aura sarvanAma zabda sAmAnya arthake vAcaka huA karate haiM / tat zabda bhAva arthameM tva pratyaya hokara tattva zabda banA hai / ataeva haraeka padArtha svarUpako tattva zabdase kaha sakate haiM / jo nizcaya kiyA jAya --- - nizcayakA viSaya ho usako artha kahate haiM / anekAnta siddhAntameM bhAva aura bhAvavAn meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda mAnA hai / " "" 1 - " cakAra bahulo dvandvaH / 2 - dvandvAdau dvandvAnte ca zrUyamANaM padaM pratyekaM parisamApyate / 3 -- isI adhyAyakA sUtra 4 / 4 - arthate - nizcayate iti arthaH / 5- jainamatameM, kyoMki jainamata vastuko anaMtadharmAtmakamAnatA hai / anekAnta zabdakA artha bhI aisA hI mAnA hai, ki aneke antAH = dharmAH yasmin asau anekAntaH / 6 -- kisI apekSA vizeSase / 3 " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH 1 ataeva tattva aura arthameM bhI kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai / isI liye yahA~para " tattvArtha zraddhAnam ?" isa padakI nirukti do prakArase kI hai| yahA~ para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jaba tattva aura artha meM abheda hai, taba donoM zabdoM ke prayogakI sUtrameM kyA AvazyakatA hai? yA to " tattvazraddhAnaM " itanA hI kahanA cAhiye, athavA "arthazraddhAnam " aisA hI kahanA cAhiye / parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai / kyoMki aisA honese donoM hI pakSameM ekAntarUpa mithyA arthakA grahaNa ho sakatA hai / " tattvazraddhAnaM " itanA hI kahane se kevala sattA yA kevala ekatva athavA kevala bhAvake hI zraddhAnako samyagdarzana kahA jA sakatA hai / isI prakAra arthazraddhAnaM itanA hI mAnanepara tattvake bhI zraddhAnakA artha chUTe jAtA hai / ataeva donoM padoMkA grahaNa karanA hI ucita hai / tastvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana AtmAkA eka aisA sUkSma guNa hai, ki jisako haraeka jIva pratyakSa nahIM dekha sakate / ataeva jo samyagdarzana ke honepara hI AtmAmeM prakaTa ho sakate haiM, una prazama saMvega Adi pA~ca bhAvarUpa cinhoM ko dekhakara samyagdarzana ke astitvakA anumAna kiyA jA sakatA hai / una pA~ca bhAvoMkA svarUpa kramase isa prakAra hai prazama - rAga dveSa athavA krodhAdi kaSAyakA udreka na honA / yA una kaSAyoMko jAgRta na hone denA aura jItanekA prayatna karanA / saMvega - janma maraNa Adike aneka duHkhoMse vyApta saMsArako dekhakara bhayabhIta honA / saMsAra ke kAraNabhUta karmoMkA mere saMgraha na ho jAya, aisI niraMtara cittameM bhAvanA rakhanA / nirveda - saMsAra zarIra aura bhoga ina tIna viSayoMse uparati athavA inake tyAgakI bhAvanA honA / ---- anukampa - saMsAra ke sabhI prANiyoMpara dayAkA honA athavA sabhI saMsArI jIvoMko abhaya nAkA bhAva honA | Astikya - jIvAdika padArthoMkA jo svarUpa arahatadeva ne batAyA hai, vahI ThIka hai, athavA una padArthoMko apane apane svarUpake anusAra mAnanA / isa prakAra samyagdarzanakA lakSaNa batAyA, aba usakI utpatti kisa tarahase hotI hai, isa bAta ko batAneke liye usake do hetuoM kA ullekha karaneko sUtra kahate haiM: sUtra - tannisargAdadhigamAdvA // 3 // bhASyam - tadetatsamyagdarzanaM dvividhaM bhavati-- nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca / nisargAdadhigamAtpadyata iti dvihetukaM dvividham / nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza itya 1 - - sattA hI tattva hai, aisA kisI kisI kA mata hai, koI ekasvako hI tattva mAnate haiM, koI artha chor3akara kevala bhAvakA hI grahaNa mAnate haiM, ityAdi / 2 -- naiyAyikoMne bhAvako chor3akara kevala arthakA hI grahaNa- jJAna honA mAnA hai / 3 - rAgAdInAmanudekaH prazamaH / 4 - - saMsArAdbhIrutA saMvegaH / 5-- saMsArazarIrabhogeSUparatiH / 6 - sarvabhUtadayA / 7--- jIvAdayo'rthAH yathAsvaM santItimatirAstikyam / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / narthAntaram / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTarapi sataH pariNAmavizeSAdapU karaNaM tAdRgbhavati yenAsyAnupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetannisaMgasamyagdarzanam / adhigamaH abhigamaH Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAdyattatvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // __ artha-jisakA ki Upara lakSaNa batAyA gayA hai, vaha sabhyagdarzana do prakArakA haieka nisargasamyagdarzana dUsarA adhigamasamyagdarzana / keI samyagdarzana nisargase utpanna hotA hai, aura koI adhigamase utpanna hotA hai, ataeva yahA~para ye do bheda utpattike do kAraNoMkI apekSAse haiM, na ki svarUpakI apekSAse / jo samyagdarzana nisargase hotA hai, usako nisargaja aura jo adhigamase hotA hai, usako adhigamana kahate haiM / nisarga svabhAva pariNAma aura aparopadeza ina saba zabdoMkA eka hI artha hai / ye satra zabda paryAyavAcaka haiN| ataeva paropadezake vinA svabhAvase hI pariNAma vizeSake ho jAnepara jo samyagdarzana hotA hai, usako nisargaja, aura jo paropadezake nimittase pariNAma vizeSake honepara prakaTa hotA hai, usako adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / jIvakA lakSaNa jJAnadarzanarUpa upayoga hai, aisA Age calakara batAyeMge / yaha jIva anAdikAlase saMsArameM paribhramaNa kara rahA hai / karmake nimittase yaha jIva svayaM hI 'jina navIna karmoMko grahaNa karatA hai, unake baMdha nikAcana udaya nijarA AdikI apekSAse yaha jIva nAraka tiryag manuSya aura deva ina cAra gatiyoMko yogyatAnusAra grahaNa karatA hai, aura unameM nAnA prakArake puNya pApake phalako bhogatA hai / apane jJAnadarzanopayogarUpa svabhAvake kAraNa yaha jIva vilakSaNa tarahake una una pariNAmAdhyavasAya sthAnoMko prApta hotA hai, ki jinako prApta honepara anAdimithyAdRSTi jIvake bhI una pariNAma vizeSake dvArA aise aparvakaraNa ho jAte haiM, ki jinake nimittase vinA upadezake hI usa jIvake samyagdarzana prakaTa ho jAtA hai / isa tarahake samyagdarzanako hI nisarga samyagdarzana kahate haiN| ___ adhigama abhigama Argama nimitta zravaNa zikSA upadeza ye satra zabda eka hI arthake vAcaka haiM / isaliye jo paropadezake nimittale utpanna hotA hai, usako adhigamaja samyagdarzana kahate haiN| bhAvArtha-samyagdarzanake utpanna honemeM paMca laibdhiyoMko kAraNa mAnA hai; kSayopazama 1--AptavAkyanibandhanamarthajJAnamAgamaH-"nyAyadIpikA " / 2--zabda / 3--labdhi nAma prAptikA hai| parantu yahA~para jinake honepara hI samyagdarzana utpanna ho sakatA hai, aisI yogyatAoMkI prAptiko hI labdhi samajhanA cAhiye / isake pA~ca bheda haiM, yathA-" khayauvasamiyavisohI desaNapAugga karaNaladdhI ya / cattAri vi sAmaNNA karaNaM puNa hodi sammatte / 650 // " ( gommaTasAra-jIvakANDa ) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAma [ prathamo'dhyAyaH vizuddhi dezanA prAyogya aura karaNa / karmokI sthiti ghaTakara jaba aMtaHkoTIkoTI pramANa raha jAtI hai, tabhI jIva samyagdarzanako utpanna karane ke yogya banatA hai / isI prakAra jaba usake. pariNAma eka viziSTa jAtikI bhadratA aura nirmalatAko dhAraNa karate haiM, tabhI usameM samyaktvako utpanna karane kI yogyatA AtI hai, aura isI taraha sadgurukA upadeza milane se vAstavika jIva ajIva aura saMsAra mokSakA - sapta tattva nava padArtha SaDdravyakA svarUpa mAlUma honepara samyagdarzana utpanna honekI yogyatA jIvameM AtI hai / tathA saMjJI paryApta jAgRta avasthA sAkAropayoga Adi yogyatAke milaneko prAyogyalabdhi kahate haiM, isake bhI honepara hI samyagdarzana prakaTa ho sakatA hai / karaNa nAma AtmA ke pariNAmoMkA hai / ve tIna prakAra ke haiM - adhaHkaraNa aparvakaraNa "anivRttikaraNai / 1 20 ina pA~ca labdhiyoMmeM se cAra labdhi sAmAnya haiM aura karaNalabdhi vizeSa hai / arthAt karaNalabdhi hue vinA cAra labdhiyoMke ho jAnepara bhI samyaktva nahIM hotA / anAdikAla se jIvako saMsAra meM bhramaNa karate hue aneka vAra cAra labdhiyoM kA saMyoga milA, parantu karaNalabdhike na milanese samyagdarzana utpanna nahIM huA / phira bhI samyagdarzanake honemeM una cAra labdhiyoMkA honA bhI Avazyaka hai / dezanAlako hI upadeza yA adhigama Adi zabdoMse kahate haiM / isake nimittase jo samyagdarzana utpanna hotA hai usako adhigamana aura jo isake binA hI ho, usako nisargaja samyagdarzana kahate haiM / karmake adhIna huA yaha jIva jaba usake nimittase navIna karmako grahaNa kara letA hai tatra usako usa karmake baMdhai nikAca udaye nirdezakI apekSA se caturgatimeM bhramaNa aura unameM rahakara una karmo kA zubhAzubha phala bhoganA par3atA hai| una una karmajanita pariNAmasthAnoM ko prApta karatA huA yaha jIva anAdi midhyAdRSTi hokara bhI kabhI apane upayoga svabhAva ke kAraNa pariNAma vizeSa ke dvArA dezanAlabdhi - paropadezake vinA hI karaNalabdhi ke bhedasvarUpa apUrvakaraNa jAti ke pariNAmoMko prApta kara letA hai, aura usase usake samyagdarzana utpanna ho jAtA hai / 1 - upayoga ke do bheda haiM-jJAna aura darzana / inameMse jJAna sAkAropayoga hai, aura darzana nirAkAropayoga / samyaktva sAkAropayoga - jJAnakI avasthAmeM hI hotA hai, nirAkAra darzanopayogakI avasthAmeM nahIM hotA / 2-inakA vistRta svarUpa gommaTasAra jIvakANDa athavA suzIlA upanyAsa meM dekhanA cAhiye / 3 - pudgalakamakA AtmapradezoM ke sAtha ekakSetrAvagAha honeko baMdha kahate haiM - " AtmakarmaNoranyo'nya pradezAnupravezAtmako baMdhaH / sarvArthasiddhi - pUjyapAda - athavA " anekapadArthAnAmekatva vRddhijanaka sambandhavizeSo baMdhaH / " 4 -- jisakA phala avazya bhoganA hI par3atA hai, usako nikAnabaMdha kahate haiM / 5- dravyakSetra Adike nimittase karmoM ke phala deneko udaya kahate haiM / 6-phala dekara AtmAse kama kA jo sambandha chUTa jAtA hai, usako nirjarA kahate haiM / - jo AtmAke karaNa - pariNAma pUrvameM kabhI bhI nahIM hue unako apUrvakaraNa kahate haiM / 7 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jaba cAroM labdhiyoMkA milanA bhI samyaktvakI utpattike liye Avazyaka batAyA hai, taba unameM se dezanAlabdhike vinA hI vaha kisa prakAra utpanna ho sakatA hai ? isakA uttara yaha hai, ki isameM kevala sAkSAt asAkSAt kA hI bheda hai| sAkSAt paropadezake milanepara jo tatvArthakA zraddhAna hotA hai, usako adhigamana kahate haiM aura sAkSAt paropadezake na milanepara jo utpanna hotA hai, usako nisargaja kahate haiM / anAdikAlase aba taka jisako kabhI bhI dezanAkA nimitta nahIM milA hai, usako samyagdarzana nahIM ho sakatA, kiMtu jisako dezanAke milanepara bhI karaNalabdhike na honese samyaktva prApta nahIM huA hai, usako hI kAlAntarameM aura bhavAntarameM vinA paropadezake hI karaNalabdhike bheda-apUrvakaraNake honepara samyaktva utpanna ho sakatA hai / isIko nisargaja samyagdarzana kahate haiN| bhASya--atrAha, tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam / tatra kiM tattvamiti? atrocyate arthaH---Upara tattvArthake zraddhAnako samyagdarzana batAyA hai, ataeva usameM yaha zaMkA hotI hai, ki ve tattva kitane haiM aura unakA kyA svarUpa hai, ki jinake zraddhAnase samyagdarzana hotA hai ? ataeva isa zaMkAko dUra karane ke liye-tattvoMko ginAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-jIvAjIvAsravabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // bhASyam-jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA saptapadArthAstattvAni / tAllakSaNato vidhAnatazca purstaadvistrennopdeshyaamH|| . artha-jIva ajIva AnA baMdha saMvara nirjarA aura mokSa yaha sAta-prakArakA artha tattva samajhanA cAhiye / athavA ina sAta padArthoMko hI tatva kahate haiN| inakA lakSaNa aura bheda kathanake dvArA Age calakara vistArase varNana kiyA jaaygaa| bhAvArtha-~-mUlabhe tattva do hI haiM, eka jIva dUsarA ajIva / sarva sAmAnyakI apekSA jIvadravyakA eka hI bheda hai / anIvake pA~ca bheda haiM-pagala dharma adharma AkAza aura kAla / inakA lakSaNa Adi batAveMge / inhIM chahako SaDdravya kahate haiM / kiMta itanese hI mokSamArga mAlama nahIM hotA / ataeva sAta tattvoMko bhI jAnanA cAhiye / ye sAta tattva jIva aura ajIvake saMyogase hI niSpanna hote haiN| tathA yahA~para ajIva zabdase mukhyatayA pudgalekA grahaNa karanA cAhiye / saMkSepameM ina sAtoMkA svarUpa isa prakAra hai jo cetanA gaNase yakta hai, athavA jo jJAna aura darzanarUpa upayogako dhAraNa karanevAlA hai usako jIva kahate haiM / jo isa jAnane aura dekhanekI zaktise rahita hai usako ajIva kahate haiM / jIva aura anIkA saMyoga honepara navIna kaoNrmANa 1-" bhedaH sAkSAdasAkSAcca "-tattvArthasAra-amRtacaMdrasUri / 2 -jo rUparasagaMdhasparzase yukta hai usako pudgala kahate haiM / karma pudgala dravyakI hI eka paryAya vizeSa hai / 3-- pudgalakA / 4----pudgalake 23 bhedoM se jo skandha karmarUpa pariNamana karanekI yogyatA rakhate haiM, unako kArmANavargaNA kahate haiM / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAyacandranainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH vargaNAoMke Aneko athavA jina pariNAmake dvArA karma Ate haiM, unako Asrava kahate haiM / jIva aura karmake ekakSetrAvagAhako baMdha kahate haiM / karmoke na Aneko athavA jina pariNAmoM ke nimittase karmoM kA AnA ruka jAya, unako saMvara kahate haiN| karmoke ekadezarUpase AtmAse sambandhake chUTa neko nirjarA kahate haiM / AtmAse sarvathA koMke sambandhake chUTa jAneko mokSa kahate haiN| atra ina tatvoMkA vyavahAra kisa kisa tarahase hotA hai, yaha batAneke liye sUtra kahate haiN:suutr--naamsthaapnaadrvybhaavtstnyaasH||5|| bhASyam--ebhirnAmAdibhizcatubhiranuyogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtha nyAso nikSepa ityrthH| tadyathA / nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma saMjJAkarma ityanAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasyajIvaiti nAma kriyate sa naamjiivH| yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtiva dindrorudraH skando viSNuriti / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhaGgaH / yasya yajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt. aniSTaM caitat / bhAva. tojIvA aupazamikakSAyikakSAyaupazamikodayikapAraNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca dvividhA vakSyante / evamajIvAdiSu srvessvnugntvym| paryAyAntareNApi nAmadravyaM sthApanAdravyaM dravyadravyam bhAvatodravyamiti / yasyajIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tatsthApanAdravyam / devatApratikRtivadindrorudraHskando vissnnuriti| dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApita dharmAdInAmanyatamat / kecidapyAhuryadravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / aNavaH skandhAzca saGgAtabhedebhya utpadyanta iti vakSyAmaH / bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante / Agamatazca prAbhRtajJo dravyamitibhavyamAha / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhUprAptAvAtmanepadI / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAMca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArtha nyAsaH kArya iti| artha-ina nAmAdika cAra anuyogoMke dvArA jIvAdika tattvoMkA nyAsa-nikSepa-vyavahAra hotA hai / lakSaNa aura bhedoMke dvArA padArthoMkA jJAna jisase vistArake sAtha ho sake, aise vyavahArarUpa upAyako nyAsa athavA nikSepa kahate haiN| isI bAtako jIvadravyake Upara ghaTita karake batAte haiM jIva zabdakA vyavahAra cAra prakArase ho sakatA hai-nAma sthApanA dravya aura bhAva / inhIMko kramase nAmajIva sthApanAjIva dravyajIva aura bhAvajIva kahate haiM / inameM se pratyekakA khalAsA isa prakAra hai-nAma aura saMjJAkarma zabda eka hI arthake vAcaka haiN| cetanAyakta athavA acetana kisI bhI dravyakI " jIva " aisI saMjJA rakha deneko nAmajIva kahate haiM / kisI bhI kASTha pasta citra akSa nikSepAdimeM " ye jIva hai " isa tarahake AropaNako sthApanAjIva kahate 1-mithyAdarzana avirati pramAda kaSAya aura yoga / 2-gupti samiti dharma anuprekSA parISahajaya aura caritra / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / haiM / jaise ki devatAoMkI mUrtimeM huA karatA hai, ki ye indra haiM, ye mahAdeva haiM, ye gaNeza haiM, yA ye viSNu haiM, ityAdi / dravyajIva guNaparyAyase rahita hotA hai, so yaha anAdi pAriNAmikabhAvase yukta hai, ataeva jIvako dravyajIva kevala buddhimeM sthApita karake hI kaha sakate haiN| athavA isa bhaMgako zanya hI samajhanA cAhiye, kyoMki jo padArtha ajIva hokara jIvarUpa ho sake, vaha dravyanIva kahA jA sakatA hai, so yaha bAta aniSTa hai| jo aupazamika kSAyika kSAyopazamika audAyika aura pAraNAmika bhAvoMse yukta haiM aura jinakA lakSaNa upayoga hai, aise jIvoMko bhAvajIva kahate haiN| ve do prakArake haiM-saMsArI aura mukta / so inakA svarUpa Age calakara likheMge / jisa taraha yahA~para jIvake Upara ye cAroM nikSepa ghaTita kiye haiM, usI prakAra ajIvAdikake Upara bhI ghaTita kara lenA cAhiye / isake sivAya nAmadravya sthApanAdravya dravyadravya aura bhAvadravya isa taraha prakArAntarase bhI inakA vyavahAra hotA hai, so isako bhI yahA~ ghaTita karake batAte haiM kisI bhI jIva yA ajIvakA " dravya" aisA saMjJAkarma karanA nAmadravya kahA jAtA hai| kASTha pusta citrakarma akSa nikSepAdimeM "ye dravya haiM" isa tarahase AropaNa karaneko sthApanAdravya kahate haiN| jaise ki devatAoMkI mUrtimeM yaha indra hai, yaha rudra hai, yaha gaNeza hai, yaha viSNu hai, aisA AropaNa huA karatA hai / dharma adharma AkAza Adimese kevala buddhike dvArA gaNa paryAya rahita kisI bhI dravyako dravyadravya kahate haiN| kucha AcAryoMkA isa viSayameM aisA kahanA hai, ki dravyanikSepakI apekSA dravya kevala pudgala dravyako hI samajhanA cAhiye / so isa viSayakA " aNava skandhAzca" aura " saMghAtabhedebhya utpadyante" ina do sUtroMkA Age calakara hama varNana kareMge, usase khulAsA ho jAyagA / prAptirUpa lakSagase yukta aura guNa paryAya sahita dharmAdika dravyoMko bhAvadravya kahate haiM / AgamakI apekSA se dravyake svarUpakA nirUpaNa karanevAle prAbhRta-zAstrake jJAtA jIvako jo dravya kahate haiM, so yahA~para dravya zabdase bhavya-prApya artha samajhanA cAhiye / kyoMki vyAkaraNameM bhavya arthameM hI dravya zabdakA nipAta hotA hai / bhanya * zabdakA artha bhI prApya hai / kyoMki prApti arthavAlI AtmanepadI bhU dhAtuse yaha zabda banatA hai| arthAt jo prApta kiye jAyeM, athavA jo prApta hoM unako dravye kahate haiN| 1-karmoMke upazAnta ho jAnepara jo bhAva hote haiM, unako aupazamika, kSayase honevAloMko kSAyika, sarvaghAtIke kSaya-vinA phala diye nirjarA aura upazama honepara tathA sAthameM dezaghAtIkA udaya bhI honepara honevAle bhAvoMko kSAyopazAmika, evaM karmake udayase honevAle bhAvoMko audayika kahate haiM / kiMtu jinameM karmakI kucha bhI apekSA nahIM hai, aise svAbhAvika jIvatva Adi bhAvoMko pAraNAmikabhAva kahate haiN| 2--pA~caveM adhyAyake 25 aura 26 naMbarake se donoM sUtra haiN| 3-bhavituM yogyo bhavyaH, arthAt jo honeke yogya ho, usa ko bhavya kahate haiN| 4-vyAkaraNakI saMjJA vizeSa hai / vinA prakRti pratyayakI apekSA liye kisI artha vizeSameM zabdake niSpanna honeko kahate haiN| 5-dravituM yogyaM dravyam , athavA drUyate ivati dravidhyati aduivat iti dravyam / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH isa prakArase anAdi aura saudi jIva ajIva Adika mokSaparyanta samasta bhAvoMke tattvakA adhigama prApta karaneke liye nyAsakA upayoga karanA cAhiye / bhAvArtha-pratyeka vastukA zabda dvArA vyavahAra cAra prakArase huA karatA hai, ataeva usa vastukA usa zabda vyavahArake dvArA jJAna bhI cAra prakArase huA karatA hai| isa jAnaneke upAyako hI nikSepa kahate haiN| usake cAra bheda haiM-nAma sthApanA dravya aura bhAva / guNakI apekSA na karake kevala vyavahArakI siddhi ke liye jo kisIkI saMjJA rakha dI jAtI hai, usako nAmanikSepa kahate haiM, jaise ki kisI mUrkhakA bhI nAma vidyAdhara rakha diyA jAtA hai, athavA mANika aura lAla ratnake guNa na rahanepara bhI kisIkA mANikalAla nAma rakha diyA jAtA hai / ityaadi| kisI vastumeM anya vastuke isa tarahase AropaNa karaneko ki " yaha vahI hai" sthApanA nikSepa kahate haiM, cAhe vaha vastu jisameM ki AropaNa kiyA gayA hai, sAkAra-jisa vastukA AropaNa kiyA gayA hai, usake samAna AkArako dhAraNa karanevAlI ho yA na ho / jaise ki mahAvIra bhagavAn ke AkAravAlI mUrtimeM yaha AropaNa karanA, ki ye ve hI mahAvIra bhagavAn haiM, ki jinhoMne tIrthakara prakRtike udayavaza bhavyajIvoMke hitArtha samavasaraNameM mokSake mArgakA upadeza diyA thA, isako sAkArameM sthApanAnikSepa samajhanA cAhiye / aura zataraMjake maharoMmeM jo bAdazAha bajIra hAthI ghor3A AdikA AropaNa kiyA jAtA hai usako atadAkArameM sthApanAnikSepa kahanA caahiye| nAma aura sthApanA donoM hI nikSepoMmeM guNakI apekSA nahIM rakhI jAtI, phira donoMmeM kyA antara hai ? yaha prazna ho sakatA hai| so usakA uttara isa prakAra hai, ki pahale to nAma nikSepameM jisa prakAra guNakI apekSAkA sarvathA abhAva hai, usa prakAra sthApanAnikSepameM nahIM hai| kyoMki nAma rakhanemeM kisI prakArakA niyama nahIM hai, kintu sthApanAke liye aneka prakArake niyama batAye haiN| dusarI bAta yaha hai, ki nAmameM AdarAnugraha nahIM hotA, parantu sthApanAmeM vaha hotA hai / mUrtimeM jo pArzvanAthakI sthApanA kI gaI hai, so usa mUrtikA bhI khAsa pArzvanAtha bhagavAnke samAna hI Adara satkAra kiyA jAtA hai| kisI vastukI Age jo paryAya honevAlI hai, usako pahale hI usa paryAyarUpa kahanA isako dravyanikSepeM kahate haiM / jaise ki rAjaputra athavA yuvarAjako rAjA kahanA / kyoMki yadyapi vaha vartamAnameM rAjA nahIM hai, parantu bhaviSyameM honevAlA hai, ataeva usako vartamAnameM rAjA 1-vastusvarUpakI apekSA / 2 paryAyakI apekSA / 3-ataguNeSu bhAveSu vyavahAraprasiddhaye yatsaMjJAkarma tannAma narecchAzavartanAt / / 4--sAkAre vA nirAkAre kASTAdau yannivezanam / soyamityavadhAnena sthApanA sA nigadyate // 5-AgAmiguNayogyo'rthodravyanyAsasya gocaraH // ( tattvArthasAra--amRtacaMdrasUri ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / kahanA dravyanikSepakA viSaya hai / athavA bhUta bhaviSyat paryAyarUpase vartamAna vastuke vyavahAra karaneko dravyanikSepa kahate haiN| jaise ki rAjya chor3a denevAleko bhI rAjA kahanA, athavA munImIkI naukarI chor3a denevAleko bhI munImajI kahanA yA vidyArthIko paMDita kahanA, ityAdi / kisI bhI vastuko vartamAnakI paryAyakI apekSAse kahanA bhAvanikSepa hai| jaise ki rAjya karate hueko rAjA kahanA athavA manuSya paryAyayukta jIvako manuSya kahanA / ityAdi / ina uparyukta cAra nikSepoMko yahA~para jIva dravyakI apekSAse ghaTita karake batAyA hai| usI prakAra samasta dravyoM aura unakI paryAyoM tathA samyagdarzana AdikI apekSAse bhI ghaTita kara lenA cAhiye / vizeSa bAta yaha dhyAnameM rakhanI cAhiye, ki jo bhaMga jahAM saMbhava na ho, usako chor3a denA cAhiye / jaisA ki yahA~para jIvadravyake dravyanikSepakA bhaMga zUnyarUpa batAyA gayA hai| kyoMki usameMse jIvana guNakA kabhI bhI abhAva nahIM hotA / dravyanikSepase jIva usako kaha sakate haiM, ki jisameM vartamAnameM to jIvana guNa na ho, parantu bhUta athavA bhaviSyatameM vaha guNa pAyA jAya / so yaha bAta asaMbhava hai| kyoMki yadi kisI vastuke guNakA kabhI bhI abhAva mAnA jAyagA to usa vastukA hI abhAva mAnanA par3egA, aura eka vastuke kisI bhI guNakA dUsarI vastumeM yadi saMkramaNa mAnA jAyagA, to sarvasaMkaratA nAmakA doSa Akara upasthita hogaa| . yahA~para jIvadravyake viSayameM dravyanikSepako jo zUnyarUpa kahA hai, vaha jIvatva-sAmAnya jIvadravyakI apekSAse samajhanA cAhiye / jIva vizeSakI apekSAse yaha bhaMga bhI ghaTita ho sakatA hai, yathA-koI manuSya jIva marakara deva honevAlA hai, kyoMki usane deva AyukA nikAcita baMdha kiyA hai, aisI avasthAmeM usa manuSya jIvako devajIva kahanA dravyanikSepakA viSaya hai / jIvAdika padArthoMko jAnaneke liye aura bhI upAya batAneko satra kahate haiM: sUtra-pramANanayairadhigamaH // 6 // bhASyam-eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiya'stAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / tatra pramANaM dvividhaM parokSa pratyakSaM ca vakSyate / caturvidhamityeke / nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayo vakSyante / kiMcAnyat / artha-jina jIva ajIva Adi tattvoMkA nAmanirdeza " jIvAjIvAtrava"-Adi sUtrake dvArA kiyA jA cukA hai, aura jinakA nyAsa-nikSepa " nAmasthApanA "-Adi uparyukta sUtrake dvArA kiyA gayA hai, unakA vistAra pUrvaka adhigama pramANa aura nayake dvArA huA karatA hai| 1-atadbhAva vA-rAjavArtika-akalaMkadeva / 2-tatkAlaparyayAkrAntaM vastu bhAvo'bhiyite // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH inameM se pramANake do bheda haiM-parokSa aura pratyakSa / kisI kisI AcAryane isake cAra bheda mAne haiN| so yaha kathana bhinna nayavAda-apekSAse samajhanA cAhiye / isI prakAra nayoMke naigama saMgraha Adi sAta bheda haiN| unakA bhI hama Age calakara varNana kreNge| bhAvArtha-tattvoMke jAnanekA jJAnarUpa upAya pramANa aura naya isa taraha do prakArakA hai / samyagjJAnako pramANa aura pramANake eka dezako naya kahate haiM / pramANake yadyapi aneka bheda haiM, jinakA ki Age calakara nirUpaNa kiyA jAyagA, parantu sAmAnyase usake do bheda haiM-parokSa aura pratyakSa / jo para-AtmAse bhinna-indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna hotA hai, usako parokSa, aura jo parakI sahAyatA na lekara kevala AtmamAtrase hI utpanna hotA hai, usa jJAnako pratyakSa kahate haiM / pramANa aura naya donoM jJAnasvarUpa haiM, phira bhI unameM mahAn antara hai / kyoMki eka guNake dvArA azeSa vastusvarUpake grahaNa karaneko pramANa aura vastuke eka aMzavizeSake grahaNa karaneko naya kahate haiM / ataeva donoMmeM sakalAdeza aura vikalAdezakA antara samajhanA caahiye| uparyukta upAyoMke sivAya jIvAdika tattvoMko vistArase jAnaneke liye aura bhI upAya haiM / ataeva unako bhI batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // bhASyam--ebhizca nirdezAdibhiH SabhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhavati / tdythaa-nirdeshH| ko jIvaH ? aupazamikAdibhAvayukto davyaM jiivH| samyagdarzanaparIkSAyAm-kiM samyagdarzanam ? dravyam / samyagdRSTijIyo'rUpI noskandho no grAmaH / svAmitvam-kasya samyagdarzanamityetadAtmasaMyogena parasaMyogenobhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayo. 'rajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti viklpaaH| ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi / zeSAH santi / sAdhanam-samyagdarzanaM kena bhavati ? nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktam / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNopazamena kSayopazamAbhyAmiti / adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam / aatmsnnidhaanmbhyntrsnnidhaanmityrthH| kasmin samyagdarzanam ? AtmasannidhAne tAvatjIve samyagdarzanam jIve jJAnama, jIvecAritramityetadAdi / bAhmasannidhAne jIve samyagdarzanam nojIve samyagdarzanAmati yathoktA vikalpAH / ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaMgavikalpA iti / sthitiH-samyagdarzanam kiyantaM kAlam ! samyagdRSTivividhA / sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA c| sAdisaparyavasAnameva ca samyagdarzanam / tajjaghanyenAntarmuhurtam utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyaghasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazceti / vidhAnam-hetutraividhyAt kSayAditri Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 27 vidhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA-kSayasamyadgarzanam, upazamasamyagdarzanam, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atracaupazamikakSAyaupazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH / kiM cAnyata___artha-ye nirdeza Adi jo chaha anuyoga dvAra haiM, unase sabhI bhAvarUpa jIvAdika tattvoMkA unake bheda prabhedarUpase vistArake sAtha adhigama huA karatA hai / jaise ki nirdezakI apekSA kisIne pachA ki-jIva kisako kahate haiM ? to usakA uttara denA, ki jo dravya aupazamika Adi bhAvoMse yukta hai, usako jIva kahate haiN| isI taraha yadi koI samyagdarzanake viSayameM nirdezakI apekSA prazna kare, ki samyagdarzana kisako kahate haiM ? usakA svarUpa kyA hai ? to usako uttara denA, ki vaha jIva dravyasvarUpa hai / kyoMki noskandha aura nogrAmarUpa arUpI samyagdRSTi jIvarUpa hI vaha hotA hai / svAmitvake viSayameM yadi koI pUche, ki samyagdarzana kisake hotA hai ? to usakA uttara tIna apekSAoMse diyA jA sakatA hai, AtmasaMyogakI apekSA parasaMyogakI apekSA aura ubhayasaMyogakI apekSA / arthAt ina meM se kisI bhI eka do athavA tInoM hI prakArase samyagdarzana ke svAmitvakA vyAkhyAna karanA cAhiye / inameM se pahale bhedakI apekSA samyagdarzanakA svAmI jIva hai-arthAt AtmasaMyogakI apekSA samyagdarzana jIvake hotA hai / dUsare bheda-parasaMyogakI apekSA samyagdarzana eka jIvake yA eka ajIvake athavA do jIvoMke yA do ajIvoMke yadvA bahutame jIvoMke yA bahutase ajIvoMke ho sakatA hai, isa prakAra ima bhedakI apekSA svAmitvake bhedoMko samajhanA cAhiye / tIsare bheda-ubhayasaMyogakI apekSA samyagdarzanake svAmitvameM ye vikalpa nahIM hote-eka jIvake, nojIva-ISat jIvake, do jIvake yA do ajIvake, bahutase jIvoMke yA bahutase ajIvoMke, inake sivAya anya vikalpa ho sakate haiN| sA~dhanakI apekSAse yadi koI pUche, ki samyagdarzana kisake dvArA hotA hai ? usakI. utpattikA kAraNa kyA hai ? to usakA uttara yaha hai, ki samyagdarzana nisarga aura adhigama ina do hetuoMse utpanna huA karatA hai| inameMse nisargakA svarUpa pahale batA cuke haiM / aura adhigamakA abhiprAya yahA~para samyagvyAyAma samajhanA cAhiye / arthAt aisI zubha kriyAeM karanA, ki jinake nimittase samyagdarzanakI utpatti ho sake / nisargaja tathA adhigamaja isa taraha donoM hI prakArakA samyagdarzana apane apane AvaraNa karmake kSayase athavA upazamase yadvA kSayopazamase huA karatA hai / adhikaraNa tIna prakArakA mAnA hai-AtmasannidhAnakI apekSA, parasannidhAnakI 1-jAnaneke upAyoMko anuyoga kahate haiM / 2- lakSaNa athabA svarUpake kahaneko nirdeza kahate haiM / " nirdezaH svarUpAbhidhAnam / "-sarvArthasiddhiH / 3-svAmitvamAdhipatyam / 4-sAdhanamutpattinimittam / 5-isI adhyAyake dUsare sUtrakI vyaakhyaameN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH apekSA, aura ubhayasannidhAnakI apekSA / AtmasannidhAnakA abhiprAya abhyantarasannidhAna aura parasannidhAnakA abhiprAya bAhyasannidhAna hai / bAhya aura abhyantara donoM sannidhAnoMke mizraNako ubhayasannidhAna kahate haiM / ataeva yadi koI adhikaraNakI apekSAse prazna kare, ki samyagdarzana kahA~ rahatA hai, to usakA uttara ina tIna sannidhAnoM kI apekSAse diyA jA sakatA hai| AtmasannidhAnakI apekSA kahanA cAhiye, ki jIvameM samyagdarzana rahatA hai / isI taraha jJAna aura cAritra Adike viSayameM bhI samajha lenA cAhiye / jaise ki jIvameM jJAna hai, athavA jIva meM cAritra hai, ityAdi / bAhya sannidhAnakI apekSA jIvameM samyagdarzana nojIvameM samyagdarzana, ina vikalpoM ko pahale kahe anusAra AgamameM kahe hue anusAra samajha lenA cAhiye / isI taraha ubhayasannidhAnakI apekSAse bhI abhUta aura sadbhUtarUpa bhaGgoMke vikalpa Agamake anusAra samajha lene cAhiye / sthitikA artha kAlapramANa hai / arthAt samyagdarzana kitane kAlataka rahatA hai, isa bAtako sthiti anuyogake dvArA jAnanA cAhiye / samyagdRSTi ke do bheda haiM- eka sAdisAMta aura dUsarA sAdi anaMta / samyagdarzana sAdi aura sAMta hI huA karatA hai / usakA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla kucha adhika chayAsaTha sAgaira pramANa hai, samyagdRSTi sAdi hokara ananta hote haiM / terahaveM guNasthAnavarttI sayogakevalI arihaMta bhagavAn, zIle- brahmacaryakI svAmitAko prApta caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI bhagavAn, aura saMsArAtIta siddhaparameSThI ye sAdi ananta samyagdRSTi haiM / vidhAna nAma bhedoMkA hai / samyagdarzana hetubhedakI apekSAse tIna prakArakA kahA jA sakatA hai / kyoMki vaha samyagdarzanako AvRta karanevAle darzanamohanIya karmake kSayase athavA upazamase yadvA kSayoyazamase utpanna huA karatA hai / ataeva samyagdarzana bhI tIna prakArakA samajhanA cAhiye-kSayasamyagdarzana upazamasamyagdarzana aura kSayopazamasamyagdarzana / pratipakSI darzanamohanIya karma aura cAra anantAnubandhI kaSAya inakA kSaya honepara jo samyagdarzana prakaTa ho, usako kSaya samyagdarzana athavA kSAyikasamyagdarzana samajhanA cAhiye / aura jo samyagdarzana ina karmoM ke upazAnta honepara udbhUta ho, usako upazamasamyagdarzana athavA aupazamikasamyagdarzana samajhanA cAhiye / tathA ina karmo kA kSaya aura upazama donoM honepara jo samyagdarzana utpanna ho, usako kSayopazama athavA kSAyopazamikasamyagdarzana samajhanA cAhiye / inameM vizeSatA yaha hai ki aupazamika kSAyopazamika aura kSAyika inakI vizuddhi kramase uttarottara adhika adhika huA karatI hai / 1 - upamAmAnakA eka bheda hai, isakA svarUpa gommaTasAra karmakANDa meM likhA hai / 2- " sIlesiM saMpatto niruddhaNissesaAsavo jIvo / kammarayavippamukko gayajogo kevalI hodI // 65 // ( gommaTasAra jIvakANDa ) isa kathana ke anusAra ayogakevalIko zailezI prApta samajhanA cAhiye / kyoMki zIlake aThAraha hajAra bhedoMkI pUrNatA yahIM para hotI hai / 3 - digambara sampradAya ke anusAra aupazamika aura kSAyikasamyagdarzana kI apekSA kSAyopazamikasamyagdarzanakI vizuddhi kama huA karatI hai / kyoMki kSAyopazamika samyagdarzanameM pratipakSI karmoM se samyaktva nAmakI dezaghAtI prakRtikA udaya bhI rahA karatA hai, jisake nimittase usameM cala malina aura agAr3ha doSa utpanna huA karate haiM / aupazamika aura kSAyikameM usakA udaya nahIM rahatA, ataeva doSa bhI utpanna nahIM hote / tathA nirmalatA kI apekSA aupazamika aura kSAyika donoM samyagdarzana samAna haiM / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 29 arthAt aupazamikase kSAyopazamika aura kSAyopazamikase kSAyikakI vizuddhi-nirmalatA adhika huA karatI hai| ___ bhAvArtha-jIvAdika tattvoMkA svarUpa vistRta rUpase jAnaneke liye ye nirdezAdika chaha anuyogadvAra batAye haiM / ataeva yadyapi yahA~para kevala samyagdarzana kI apekSA lekara hI ye ghaTita karake batAye haiM, parantu inako sabhI viSayoMmeM Agamake anusAra ghaTita kara lenA caahiye| * aneka matavAloMne vastukA svarUpa bhinna bhinna prakArase mAnA hai, koI vastuko zanyarUpa mAnate haiM, koI dharmarahita mAnate haiM, koI nitya mAnate haiM, koI anitya mAnate haiM, koI vijJA. narUpa mAnate haiM, koI brahmarUpa mAnate haiM, aura koI zabdarUpa hI mAnate haiM, ityAdi aneka prakArakI kalpanAeM pracalita haiM, jinase vastuke vAstavika svarUpakA bodha nahIM hotA, ataeva usake batAnekI AvazyakatA hai / yahI pahale anayoga-nirdezakA kArya hai| kisI kisI kA kahanA hai, ki vastumeM sambandhakI kalpanA karanA sarvathA mithyA hai / kyoMki sambandha do vastuoMmeM huA karatA hai / so yadi zazaviSANa aura azvaviSANakI taraha vaha do asiddha vastuoMkA mAnA jAyagA, to sarvathA ayukta hai, aura yadi bandhyA tathA usake putrakI taraha eka siddha aura eka asiddha vastukA vaha mAnA jAyagA, to vaha bhI bana nahIM sakatA / isI prakAra yadi do siddha vastuoMkA sambandha mAnA jAyagA to vaha bhI ayukta hI hai| kyoMki sambandha paratantratAkI apekSA rakhatA hai, aura sabhI vastueM apane apane svarUpameM svatantra haiM / yadi vastusvarUpa paratantra mAnA jAyagA, to aneka prakArakI bAdhAeM upasthita hoNgii| ityAdi / so yaha kahanA sarvathA ayukta hai, kyoMki vastuke andara kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda syAdvAdasiddhAntake dvArA susiddha hai, aura isI liye svasvAmI Adike sambandha bhI sughaTa hI hai / isake vinA vastukA svarUpa bhI sthira nahIM raha sakatA / ataeva isa tarahake sambandhoMkA aura unake dvArA vastukA bodha karAnA dUsare anuyoga-svAmitvakA kArya hai| koI vAdI kaha sakatA hai, ki vastukA svarUpa svayaM hI siddha hai| kyoMki satkA vinAza nahIM ho sakatA, aura asatkI utpatti nahIM ho sktii| yadi vastuko parataH siddha mAnA jAyagA to satkA vinAza aura asatkI utpatti bhI mAnanI pdd'egii| ataeva jaba vastu svayaMsiddha hI hai to usakI utpattike nimittoMko batAnekI kyA AvazyakatA hai ? so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vastu kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai / yadi vastuko sarvathA nitya hI mAnA jAyagA, to saMsArake sampUrNa vyavahAroMkA lopa ho jAyagA, aura saMsAra mokSakA bheda tathA mokSa prAptike liye prayatna karanA vyartha hI ThaharegA / ataeva vastukA svarUpa kathaMcit anitya bhI hai| aura isIliye usakI paryAyoMke kAraNoMko batAnA bhI Avazyaka hai| kaunasI kaunasI paryAya kina kina kAraNoMse utpanna hotI hai, yaha batAnA hI tIsare anuyoga-sAdhanakA prayojana hai / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH isI prakAra jo padArthoMko AdhArAdheya bhAvase sarvathA rahita mAnate haiM, unakA kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, isa bAtako batAne ke liye hI adhikaraNa anuyogakA ullekha kiyA hai| yadyapi nizcayanayase koI bhI padArtha na kisIkA AdhAra hai, aura na kisIkA Adheya hai / AkAzake samAna sabhI padArtha svapratiSTha hI haiM / parantu sarvathA aisA hI nahIM hai| kyoMki dravyaguNa AdikA bhI AdhArAdheyabhAva pramANase siddha hai / ataeva padArthoM ke parimANakRta alpabahutva athavA vyApyavyApaka bhAvakA batAnA Avazyaka hai, aura yaha batAnA hI cauthe anuyoga-adhikaraNakA prayojana hai| koI koI matavAle padArthako kSaNanazvara mAnate haiM, aura isIliye ve usakI sthitiko vastubhUta nahIM mAnate / parantu sarvathA aisA mAnanese padArthoMke niranvaya nAzakA prasaGga AtA hai| aura puNya pApakA anuSThAna bhI vyartha hI ThaharatA hai / ataeva yaha batAnekI AvazyakatA hai, ki jana padArtha kathaMcit anitya hai aura kathaMcit nitya hai, to usakI anityatAke kAlakA pramANa kitanA hai| aura isI liye RjusUtranayakI apekSA kSaNamAtrakA kAlapramANa tathA dravyArthikanayakI apekSA aneka kSaNakA usakA kAla pramANa hai, yaha batAnA hI pA~caveM anuyogasthitikA prayojana hai| sampUrNa sadbhUta tattva ekarUpa hI hai| usake AkAra yA vizeSa bheda vAstavika nahIM haiN| aisA kisI kisI kA kahanA hai, so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki vastuke nAnA AkAroMke vinA ekarUpatA bhI bana nahIM sakatI / sampUrNa padArthoMko ekarUpa kahanA hI aneka bhedoMko siddha karatA hai / ataeva vastumeM bheda kalpanA bhI vAstavika hI hai, aura isI liye nAnAbhedarUpase jIvAdika tatvoMkA yA samyagdarzanAdikakA adhigama karAnA chaTe anuyoga-vidhAnakA yukti siddha prayojana samajhanA caahiye| isa prakAra ratnatrayarUpa mokSamArga aura usake viSayabhUta jIvAdika tatvoMko saMkSepase jAnaneke liye upAyabhata nirdezAdika chaha anuyogoMkA varNana kiyA / jo vistArake sAtha unakA svarUpa jAnanA cAhate haiM, unake liye inake sivAya sadAdika ATha anuyogadvAra aura bhI batAye haiM / ataeva aba unhIMko batAneke liye yahA~para sUtra kahate haiM sUtra--satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // bhASyam--sat, saMkhyA, kSetra, sparzanaM, kAlaH, antaraM, bhAvaH, alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiticeducyate-sat samyagdarzanaM kimasti naastiiti| astItyucyate / kAstIti ceducyateajIveSu taavnnaasti| jIveSu tu bhAjyam / tadyathA-gatIndriyakAyayogakaSAyavedalejhyAsamyaktva jJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyodvAreSu yathAsaMbhavaM sadUbhUtaprarUpaNA krtvyaa| saMkhyA-kiyatsamyagdarzanaM kiM saMkhyeyamasaMkhyayamanantAmati, ucyate,-asaMkhyeyAni samyagdarza Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 81] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / nAni, samyagdRSTayastvanantAH // kSetra, samyagdarzanaM kiyitikSetre, lokasyAsaMkhyeyabhAge / sparzanam / samyagdarzanena kiMspRSTam ? lokasyAsaMkhyeyabhAgaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti / atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti / ucyate / apAyasadUdravyatayA samyagdarzanamayAya Abhinibodhikam / tadyogAtsamyagdarzanam / tatkevalino nAsti / tasmAnna kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu // kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamityatrocyate / tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam tadyathA-ekajIvaM prati jaghanyenAntamuhUrtamutkRSTena SaTSaSThiH sAgaropamANi sAdhikAni / nAnAjIvAn prati sarvAddhA // antrm| samyagdarzanasya ko virahakAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtamutkRSTena upAdhapudgala parivartaH / nAnAjIvAna prati nAstyantaram // bhAvaH / samyagdarzanamaupazamikAdInAM bhAvAnA~ katamo bhAvaH ? ucyate / audayikapAraNAmikavarja triSubhAveSu bhavati / alpabahutvam / atrAha-samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyatvamAhosvadalpabahutvamastIti / ucyate / sarvastokamaupazamikam / tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam / tato'pikSAyopazamikamasaMkhyayaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti / evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhiradhigamaH kaaryH|| uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH / artha-sat , saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, aura alpabahutva ina ATha anuyogoMke dvArA bhI jIvAdika tattvoMkA tathA samyagdarzanAdikakA adhigama huA karatA hai| ye sat saMkhyA Adi padoMkI prarUpaNA Adika ATha anuyoga dvAra aise haiM, ki jinake dvArA jIvAdika sabhI padArthoMke bhedoMkA kramase vistArake sAtha adhigama huA karatA hai| so kisa tarahase hotA hai, yahI bAta yahA~para batAte haiM aura usake liye AThoM se sabase pahalIsatprarUpaNAko samyagdarzanakA Azraya lekara yahA dikhAte haiM / yadi koI pUche, ki samyagdarzana hai yA nahIM ? to isa sAmAnya praznakA uttara bhI sAmAnyase yahI ho sakatA hai, ki hai, parantu usameM bhI yadi koI vizeSarUpase prazna kare, ki vaha samyagdarzana kahA~ kahA~para hai, to usakA uttara bhI vizeSarUpase hI hogA, aura vaha isa prakAra hai, ki samyagdarzana ajIva dravyameM to nahIM hI hotA, jIvadravyameM hI hotA / parantu jIvadravyameM bhI sabameM nahIM hotA, kisImeM hotA hai kisImeM nahIM hotA, kisa kisa meM hotA hai, isa bAtako bhI vizeSarUpase jAnaneke liye gati indriya kAya yoga kaSAya veda lezyA samyaktva jJAna darzana cAritra AhAra aura upayoga ina teraha anuyogadvAroMmeM AgamAnusAra yathAsaMbhava satprarUpaNA ghaTita karalenI caahiye| kramAnusAra saMkhyA prarUpaNAko kahate haiM-samyagdarzana kitane haiM, saMkhyAta haiM asaMkhyAta haiM, yA anaMta haiM ? isakA uttara isa prakAra hai, ki samyagdarzana asaMkhyAta haiM, parantu samyagdRSTi ananta haiN| 1-- inako jIvasamAsa tathA mArgaNA bhI kahate haiM / digambara siddhAntameM inake caudaha bheda mAne haiM-ti indriya kAya yoga veda kaSAya jJAna saMyama darzana lezyA bhavyatva samyaktva saMjJA aura AhAra / . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH kSetra prarUpaNA - samyagdarzana kitane kSetra meM rahatA hai ? isakA uttara itanA hI samajhanA cAhiye, ki lokake asaMkhyAtaveM bhAgameM, / arthAt asaMkhyAta pradezarUpa tInasai tetAlIsa ( 343 ) rAjU pramANa lokameM asaMkhyAtaikA bhAga denese jitane pradeza labdha AveM, utane hI lokake pradezoM meM samyagdarzana pAyA jA sakatA hai / 32 sparzaneprarUpaNA -- samyagdarzana kitane sthAnakA sparza karatA hai ? uttara - samyagdarzana to lokake asaMkhyAtaveM bhAgakA hI sparza kiyA karatA hai, parantu samyagdRSTi sampUrNa lokakA sparza kiyA karate haiM / yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki samyagdRSTi aura samyagdarzana inameM kyA antara hai ? isakA uttara - donoM meM apAya aura saddravyakI apekSAse antara hai / samyagdarzana apAya AbhinibodhikarUpa hai, aura samyagdRSTi saddravyarUpa haiM / arthAt apAya nAma chUTane kA hai, so samyagdarzanameM isakA sambandha pAyA jAta hai - samyagdarzana utpanna hokara chUTa jAtA hai, yA chUTa sakatA hai / parantu samyagdRSTimeM yaha bAta nahIM hai / kevalI saddravyarUpa haiM, ataeva unako samyagdRSTi kaha sakate haiN| samyagdarzanI nahIM kaha sakate haiM / kyoMki unameM apAyakA yoga nahIM pAyA jAtA / kAlaprarUpaNA - samyagdarzana kitane kAlataka rahatA hai ? isakA uttara isa prakAra haikAlakI parIkSA yA prarUpaNA do prakAra se ho sakatI hai, eka to eka jIvakI apekSA dUsarI nAnA jIvoMkI apekSA / eka jIvakI apekSA se samyagdarzanakA jaghanyakAla antarmuhUrtamAtra hai, aura utkRSTa kAla chayAsaTha sAgarase kucha adhika hai / arthAt kisI eka javike samyagdarzana utpanna hokara kamase kama antarmuhUrta taka avazya rahA karatA hai / usake bAda vaha chUTa sakatA hai, aura jyAdaH se jyAdaH vaha kucha adhika chayAsaTha sAgara taka raha sakatA hai, usake bAda avazya chUTa jAtA hai / nAnA jIvoMkI apekSA samyagdarzanakA sampUrNa kAla hai / arthAt koI bhI samaya aisA nathAna hai aura na hogA, ki jaba kisI bhI jIvake samyagdarzana na rahA ho yA na pAyA jAya / T antaraprarUpaNA - samyagdarzanakA virahakAla kitanA hai ? uttara - eka jIvakI apekSA 1---loka yaha bhI upamAmAna saMkhyAkA bheda hai / kyoMki upamAmAnaka ATha bheda haiM--palya, sAgara, sUcyaMgula, pratarADgula, ghanADgula, jagacchreNI, jagatpratara aura loka / inakA svarUpa Age likheMge / jagacchreNI ke sAtaveM bhAga ko rAjU kahate haiM / 2-asaMkhyAta ke bhI asaMkhyAta bheda haiM / vartamAna kAlake AdhArako kSetra aura tInoM kAla AdhArako sparzana kahate haiM / 3 -- digambara siddhAnta meM samyagdarzana aura samyagdRSTimeM isa tarahakA antara nahIM mAnA hai / kyoMki guNa guNIko chor3akara nahIM raha sakatA / ataeva samyagdarzana AtmAkA guNa hai, vaha jinake pAyA jAya, unako samyagdRSTi athavA samyagdarzanI samajhanA cAhiye / isaliye samyagdarzana aura samyagdRSTikA bheda nahIM kahA jA sakatA / hA~ samyagdRSTi jIva do prakArake huA karate haiM - saMsArI aura mukta | saMsArI jIvoMkA samyagdarzana sAdisati - antarmuhUrtase lekara kucha adhika chyAsaTha sAgaratakakA hotA hai, aura mukta jIvoMkA sAdiananta hotA hai / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 33 1 jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa ardhapudgale parivartana hai / kintu nAnA jIvoM kI apekSAse antarakAla hotA hI nahIM hai / arthAt jaba nAnA jIvoMkI apekSAse samyagdarzana sadA hI rahA karatA hai, to usakA virahakAla kabhI bhI nahIM raha sakatA, yaha bAta spaSTatayA siddha hai / hA~ eka jIvakI apekSA antara pAyA jA sakatA hai, kyoMki vaha utpanna hokara chUTa bhI jAtA hai / utpanna hokara chUTa jAya, aura phira vahI utpanna ho, usake madhya meM jitanA kAla lagatA hai. usako virahakAla kahate haiM / eka jIvake samyagdarzanakA virahakAla kamase kama antarmuhUrta aura jyAdaH se jyAdaH ardhapudgalaparivartana hai / bhAvaprarUpaNA - aupazamikAdikai bhAvoMmeMse samyagdarzanako kaunasA bhAva samajhanA cAhiye ! isakA uttara yaha hai, ki audayika aura pAraNAmika ina do bhAvoMko chor3akara bAkIke tInoM hI bhAvoMmeM samyagdarzana rahA karatA hai / arthAt samyagdarzana kahIM aupazamika kahIM kSAyika aura kahIM kSAyopazamika isa taraha tInoM hI bhAvarUpa pAyA jA sakatA hai / alpabahutva prarUpaNA - aupazamikAdi tIna prakArake bhAvoMmeM rahanevAle tInoM hI samyagdarzanoMkI saMkhyA samAna hai, athavA usameM kucha nyUnAdhikatA hai ? uttara - tInoMmeMse aupazamika samyagdarzanakI saMkhyA sabase kama hai / usase asaMkhyAtaguNI kSAyikasamyagdarzanakI saMkhyA hai, aura usase bhI asaMkhyAtaguNI kSAyopazamika kI hai / parantu samyagdRSTiyoMkI saMkhyA anaMtaguNI hai / isa prakAra anuyogadvAroMkA svarUpa batAyA / samyagdarzanAdika tathA usake viSayabhUta jIvAdika sabhI padArthoMkA nAma sthApanA Adike dvArA vidhipUrvaka vyavahAra karake pramANa naya Adika uparyukta anuyogoM ke dvArA adhigama prApta karanA cAhiye | kyoMki inake dvArA nizcita tattvArthoMkA tathAbhUta zraddhAna karanA hI samyagdarzana hai ! isa prakAra samyagdarzanakA prakaraNa samApta karake kramAnusAra jJAnakA varNana karate haiN| . sUtra - matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // 9 // bhASyam - matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, mana:paryayajJAnaM, kevalajJAnamityetanmUla* vidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAdrakSyante // artha -- mUla bhedoMkI apekSAse jJAna pA~ca prakArakA hai - matijJAna zrutajJAna avadhijJAna mana:paryayajJAna aura kevalajJAna / inake uttarabhedoMkA varNana Age calakara kareMge / 1 - saMsArameM anAdikAlase jIvakA jo nAnA gatiyoM meM paribhramaNa ho rahA hai, usIko parivartana kahate haiM / isake pA~ca bheda haiM- dravya kSetra kAla bhava aura bhAva / inakA svarUpa aura inake kAlakA pramANa Age calakara likheNge| inameMse pahale dravyaparivartanake kAlake Adhe kAlako ardhapudgalaparivartana samajhanA cAhiye / 2 - aupazamika kSAyika kSAyopazamika audayika aura pAraNAmika | Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH bhAvArtha - bAhya aura antaraGga donoM nimittoMke milanepara cetanA guNakA jo sAkAra pariNamana hotA hai, usako jJAna kahate haiM / sAmAnyase isake pA~ca bheda haiM / pA~coMke svarUpa viSaya aura kAraNa bhinna bhinna haiM / inakA vizeSa khulAsA Age calakara kramase likheMge / pA~coM hI prakArake jJAna do bhAgoMmeM vibhakta haiM - eka parokSa dUsarA pratyakSa / tathA ye donoM hI bheda pramANa haiM / isI bAta ko batAneke liye yahA~para sUtra kahate haiM / 1 sUtra -- tatpramANe // 10 // 34 bhASyam -- tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca / artha - pUrvokta pA~ca prakArakA jJAna pramANa hai, aura usake do bheda haiM, eka parokSa dUsarA pratyakSa / 1 bhAvArtha - jisake dvArA vastusvarUpakA paricchedana ho, usako pramANa kahate haiM / yaha pramANa aneka siddhAntavAla ne bhinna bhinna prakArakA mAnA hai / koI sannikarSako pramANa mAnate haiM / koI nirvikalpadarzanako, koI kArakasAkalyako aura koI, vedako hI pramANa mAnate haiM / ityAdi aneka prakArakI kalpanAeM haiM, jo ki yuktiyukta yA vAstavika na hone ke kAraNa pramANake prayojanako siddha karanemeM asamartha haiM / ataeva AcAryane yahA~para pramANakA nirdoSa lakSaNa batAyA hai, ki uparyukta samyagjJAnako hI pramANa samajhanA cAhiye / pramANake bheda bhI bhinna bhinna matavAloM ne bhinna bhinna prakArase mAne haiM / koI eka pratyakSako hI mAnate haiM, to koI pratyakSa aura anumAna aise do bheda mAnate haiM, koI pratyakSa anumAna upamAna aise tIna, to koI pratyakSa anumAna upamAna Agama aise cAra bheda mAnate haiM, koI inhIM cArako arthApattike sAtha karake pA~ca aura koI abhAvako bhI jor3akara chaha pramANa mAnate haiM / ityAdi pramANake bhedoMke viSaya meM bhI aneka kalpanAeM haiM, jo ki avyApti Adi dUSaNa se yukta hone ke kAraNa avAsta vika haiM / ataeva AcAryaine yahA~para pramANake do bheda ginAye haiM, eka parokSa dUsarA pratyakSa jo ki sarvathA nirdoSa haiM, aura isI liye iSTa arthake sAdhaka haiM, tathA inhIMmeM pramANake sampUrNa bhedoMkA antarbhAva ho jAtA hai / kramAnusAra pahale parokSakA svarUpa aura usake bheda batAte haiM: sUtra - Aye parokSam // 11 // bhASyam -- Adau bhavamAdyam / Adye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti / tadeva - mAghe matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / kutaH ? nimittApekSatvAt / apAyasaddravyatayA matijJAnam / tadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate / tatpUrvakatvAtparopadezajatvAcca zrutajJAnam / artha -- jo AdimeM ho usako Adya kahate haiM / yahA~para Aye aisA dvivacanakA prayoga kiyA hai, ataeva 66 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam "" isa sUtra ke pATha kramake pramANA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10-11-12 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 35 nusAra Adike do parokSa pramANa samajhane cAhiye, aisI AcAryakI AjJA hai / isa prakArase Adike do jJAna matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM, yaha bAta siddha hotI hai / inako parokSa pramANa kyoM kahate haiM, to isakA uttara yaha hai, ki ye donoM hI jJAna nimittakI apekSA rakhate haiN| matijJAna apAyasadvyatayA parokSa hai / kyoMki Age calakara aisA sUtra bhI kaheMge ki " tadindriyAnindriyanimittam " arthAt AtmAse bhinna sparzanAdika pA~coM indriyoM tathA anindriya-manake nimittase matijJAna utpanna hotA hai, ataeva vaha apAyasadrvyarUpa hai aura isI liye parokSa bhI hai / kyoMki nimitta nitya nahIM hai| zrutajJAna bhI parokSa hai / kyoMki vaha matijJAnapUrvaka hI huA karatA hai, aura dUsareke upadezase utpanna hotA hai / bhAvArtha-jisa jJAnake utpanna honemeM AtmAse bhinna para vastukI apekSA ho, usako parokSa kahate haiN| matijJAna aura zrutajJAnameM indriya aura mana jo ki AtmAse bhinna pudgalarUpa haiM, nimitta huA karate haiM,ataeva inako parokSa kahate haiN| vizeSatA yaha hai,ki inameM se matijJAnameM to indriya aura mana donoM hI nimitta par3ate haiM, parantu zrutajJAnameM kevala mana hI nimitta par3atA hai| kiMtu vaha matijJAnapUrvaka hI hotA hai, ataeva upacArase usameM indriyA~ bhI nimitta par3atI haiM / jaise ki paropadezake sunanemeM zrotraindriya nimitta hai / isa sunaneko hI matijJAna kahate haiM / sune hue zabdake viSayameM athavA usakA avalaMbana lekara arthAntarake viSayameM vicAra karaneko zrutajJAna kahate haiM / so isameM mukhyatayA bAhya nimitta mana hI hai / parantu upacArase zrotrendriya bhI nimitta kahA jA sakatA hai / kyoMki binA sune vicAra nahIM ho sakatA / isI prakAra sarvatra samajhanA cAhiye / pratyakSakA svarUpa aura usake bheda batAneko sUtra kahate haiM--- sUtra-pratyakSamanyat // 12 // bhASyam-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tatpratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH 1 atIndriyatvAt / pramIyante'staiiriti pramANAni / atrAha-iha avadhAritaM dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti / anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi ca pramANAnIti kecinmanyante ttkthmetditi| atrocyate sarvANyetAni mtishrutyorntrbhuutaaniindriyaarthsnnikrssnimittttvaat| kiMcAnyat-apramANAnyeva vA / kutaH ? mithyAdarzanaparigrahAdviparItopadezAcca / mithyAdRSTarhi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA prstaadvkssyaamH|| artha-matijJAna aura zrutajJAnako chor3akara bAkIke avadhi manaHparyaya aura kevala ye tIna prakArake jo jJAna haiM, ve pratyakSa pramANa haiN| kyoMki ye atIndriya haiN| jinake dvArA padArthoMko bhale prakArase jAnA jAya, unako pramANa kahate haiM / zaMkA-yahA~para pratyakSa aura parokSa do hI pramANa batAye haiM; parantu koI anumAna upamAna Agama arthApatti aura abhAvako bhI pramANa mAnate haiM, so yaha kisa tarahase mAnA jAya ? uttara-sabase pahalI bAta to yaha hai, ki ye sabhI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH pramANa matijJAna aura zrutajJAnameM hI antarbhUta ho jAte haiM, kyoMki ye indriya aura padArthake sannikarSakA nimitta pAkara hI utpanna honevAle haiN| dUsarI bAta yaha hai, ki ye vastutaH pramANa hI nahIM haiN| kyoMki ye mithyAdarzanake sahacArI haiM, tathA viparIta upadezase utpanna honevAle aura viparIta hI upadezako denevAle haiM / mithyAdRSTike jo mati zruta yA avadhijJAna hotA hai, vaha niyamase apramANa hI hotA hai, yaha bAta Age calakara kaheMge bhii| parantu samIcIna nayavAdake dvArA matijJAna aura zrutajJAnake jo jo aura jisa jisa prakArase bheda hote haiM, unako bhI Age calakara btaaveNge| bhAvArtha-AtmAke sivAya para padArtha indriya aura manakI sahAyatAkI jisameM apekSA nahIM hai, usa jJAnako pratyakSa kahate haiM, aura isIliye isakA nAma atIndriya bhI hai| bahutase loga aindriya jJAnako pratyakSa aura anindriya jJAnako parokSa kahate haiM, parantu yaha bAta ThIka nahIM hai / kyoMki sarvajJa paramAtmAke pratyakSa jJAna hI mAnA hai, aura yadi daha indriyajanya mAnA jAyagA, to usakI sarvajJatA sthira nahIM raha sakegI, kyoMki indriyoMkA viSaya Adi alpa aura niyata hai| ataeva akSa nAma AtmAkA hai, jo jJAna usIkI apekSA lekara utpanna ho, usako pratyakSa aura jo para-arthAt AtmAse bhinna indriyAnindrayakI sahAyatAse ho usako parokSa jJAna samajhanA cAhiye / . pratyakSa jJAnake sAmAnyase do bheda haiM-eka dezapratyakSa dUsarA sakalapratyakSa / avadhi aura manaHparyayako dezapratyakSa kahate haiN| kyoMki inakA viSaya niyata aura apariparNa hai / kevalajJAna sakalapratyakSa hai / kyoMki vaha sampUrNa kAlika vastuoMko aura unakI anantAnanta avasthAoMko viSaya karanevAlA aura nitya hai / isake sivAya matijJAnako bhI upacArase athavA vyavahArase pratyakSa kahate haiM / kyoMki zrutajJAnakI apekSA usameM adhika spaSTatA rahA karatI hai / mukhyarUpase vaha parokSa hI hai|| ___ avadhi manaHparyaya aura kevala ye pratyakSake samIcIna bheda bhI pramANa hI haiN| yadyapi anya matavAloMne Upara likhe anusAra anumAna upamAna Adiko bhI pramANa mAnA hai / parantu unakA lakSaNa aparipUrNa honese yuktizUnya aura mithyAdarzanAdise dUSita hai| kintu samIcIna anumAnAdikakA lakSaNa Age calakara hama likheMge aura batAyeMge, ki inameM se kisa kisa kA matijJAnAdimeMse kisa kisa meM kisa kisa apekSAse antarbhAva hotA hai, tathA unake-matijJAnAdike bheda kauna kauna se haiN| bhASyam-atrAha, uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca parastAdvistareNa vakSyAma itiH; taducyatAmiti / atrocyateH Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13-14 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 37 artha-zaMkA-Upara Apane matijJAnAdikakA sAmAnyase nAmamAtra ullekha karake yaha kahA thA, ki inake bheda aura lakSaNoMko hama Age calakara vistArake sAtha kaheMge, so aba unakA varNana karanA cAhiye / uttara-yaha batAneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM / isameM kramAnusAra sabase pahale matijJAnake bheda batAte haiM: sUtra-matiHsmRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram // 13 // bhASyam-matijJAnaM, smRtijJAnaM, saMjJAjJAnaM, cintAjJAnaM, AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram // artha-matijJAna smRtijJAna saMjJAjJAna cintAjJAna aura AminibodhikajJAna ye pA~coM hI jJAna eka hI arthake vAcaka haiM / bhAvArtha-ye matijJAnake hI bheda haiM, kyoMki matijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama honese hI hote haiM, ataeva inako eka hI arthakA vAcaka mAnA hai / vastutaH ye bhinna bhinna viSayake prati. pAdaka haiM, aura isI liye inake lakSaNa bhI bhinna bhinna hI haiM / anubhava smaraNa pratyabhijJAna tarka aura anumAna ye kramase pA~coMke apara nAma haiN| indriya athavA manake nimittase kisI bhI padArthakA jo AdyajJAna hotA hai, usako anubhava athavA matijJAna kahate haiN| kAlAntarameM usa jAne hue padArthakA " tat-vaha " isa tarahase jo yAda AnA isako smRti kahate haiN| anubhava aura smRti ina donoMke joDarUpa jJAnako saMjJA athavA pratyabhijJAna kahate haiM / sAdhya aura sAdhanake avinAbhAvasambandharUpa vyAptike jJAnako cintA athavA tarka kahate haiM / aura sAdhanake dvArA jo sAdhyakA jJAna hotA hai, usako anumAna athavA abhinibodha kahate haiN| inameM se matijJAnameM pratyakSakA aura pratyabhijJAnameM upamAnakA tathA anumAnameM arthApattikA antarbhAva samajhanA cAhiye / aura isI prakArase Agama tathA abhAvapramANakA bhI antarbhAva yathA yogya samajha lenA caahiye| matijJAnakA sAmAnya lakSaNa batAte haiM: sUtra-tadindriyAnindriyanimittam // 14 // bhASyam-tadetanmatijJAnaM dvividhaM bhvti| indriyanimittamanindriyanimitaM c| tatrandriya. nimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM c| artha-uparyukta pA~ca prakArakA matijJAna do tarahakA huA karatA hai- eka to indriya nimittaka dUsarA anindriya nimittaka / indriyA~ pA~ca haiM-sparzana rasana ghrANa cakSu aura zrotra / 1-jo siddha kiyA jAya yA anumAnakA viSaya ho, usako sAdhya kahate haiM, jaise parvatameM agni / 2-- sAdhyake avinAbhAvI cinhako sAdhana kahate haiM, jaise agnikA sAdhana dhUma / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [prathamo'dhyAyaH inake viSaya bhI kamase pA~ca haiM-sparza rasa gaMdha varNa aura zabda, jaisA ki Age calakara batAveMge / ina pA~coM hI ko apane apane viSayoMkA jo jJAna hotA hai usako, indriyanimittaka kahate haiN| manakI pravRttiyoMko athavA vizeSa vicAroMko yadvA samRharUpa jJAnako anindriya nimittaka kahate haiN| isa prakAra nimittabhedase matijJAnake bheda batAkara svarUpa athavA viSayakI apekSAse bheda batAneko sUtra kahate haiM sUtra-avagrahehApAyadhAraNAH // 15 // bhASyam-tadetanmatijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati / tadyathA-avagraha IhApAyo dhAraNA ceti / tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanAntaram / avagRhIte viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanAntaram / avagRhIte viSaye samyagasamyAgati guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyos pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram / dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamayadhAraNaM ca / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram // artha-Upara indriyanimittaka aura anindriyanimittaka isa taraha do prakArakA jo matijJAna batAyA hai, usameM pratyekake cAra cAra bheda haiM |-avgrh IhA apAya aura dhAraNA / apanI apanI indriyoMke dvArA yathAyogya viSayoMkA avyakta rUpase jo AlocanAtmaka avadhAraNa-grahaNa hotA hai, usako avagraha kahate haiN| avagraha grahaNa Alocana aura avadhAraNa ye eka hI arthake vAcaka zabda haiM / avagrahake dvArA jisa padArthake eka dezakA grahaNa kara liyA gayA hai, usIke zeSa aMzako bhI jAnaneke liye jo pravRtti hotI hai, arthAt usa padArthakA vizeSa rUpase nizcaya karaneke liye jo jijJAsA-ceSTA vizeSa hotI hai, usIko IhA kahate haiM / IhA UhA tarka parIkSA vicAraNA aura jijJAsA ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| 'akgraha tathA IhAke dvArA jAne hue padArthake viSayameM yaha samIcIna hai, athavA asamIcIna hai, isa tarahase guNadoSoMkA vicAra karaneke liye jo nizcayarUpa jJAnakI pravRtti hotI hai, usako apAya kahate haiM / apAya apagama apanoda apavyAdha apeta apagata apaviddha aura apanutta ye sabhI zabda eka arthake vAcaka haiM / dhAraNA nAma pratipattikA hai| arthAt apane yogya padArthakA jo bodha huA hai, usakA adhika kAlataka sthira rahanA isako dhAraNA kahate haiM / pAraNA pratipatti avadhAraNa avasthAna nizcaya avagama aura avabodha ye saba zabda bhI eka hI arthake vAcaka haiM / bhAvArtha-matijJAnake cAra bheda haiM-avagraha IhA apAya aura dhAraNA / indriya aura padArthakA yogya kSetrameM avasthAna honepara sabase pahale darzana hotA hai, joki nirvikalpa athavA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 15-16 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 39 nirAkAra hai / usake bAda usa padArthakA grahaNa hotA hai, joki sarvikalpa athavA sAkAra huA karatA hai, jaise ki yaha manuSya hai, ityAdi / isa jJAnake bAda usa padArthako vizeSa - rUpase jAnaneke liye jaba yaha zaMkA huA karatI hai, ki yaha manuSya to hai, parantu dAkSiNAtya hai, athavA audIcya hai ? taba usa zaMkAko dUra karane ke liye usake vastra AdikI tarapha dRSTi dene se yaha jJAna hotA hai, ki yaha dAkSiNAtya honA cAhiye / isIko IhA kahate haiM / jaba usa manuSya ke nikaTa A jAnepara bAtacIta ke sunane se yaha dRr3ha nizcaya hotA hai, ki yaha dAkSiNAtya hI hai, taba usako apAya kahate haiM / parantu usI jJAnameM aise saMskArakA ho jAnA, ki jisake nimittase vaha adhika kAlataka Thahara sake, usa saMskRta jJAnako hI dhAraNA kahate haiM / isake honese hI kAlAntarameM usa jAne hue padArthakA smaraNa ho sakatA hai / ye avagrahAdika kitane prakArake padArthoM ko grahaNa karanevAle haiM, yaha batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra - bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhruvANAM setarANAm // 16 // bhASyam - avagrahAdayazcattvAro matijJAnavibhAgA eSAM bahAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / bahvavagRhNAti alpamavagRhNAti, bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti, kSipramavagRhNAti cireNAvagRhNAti, anizritamavagRhNAti nizritamavagRhNAti, anuktamavagRhNAti uktamavagRhNAti, dhruvamavagRhNAti adhruvamavagRhNAti ityemahAdInAmapi vidyAt / artha- bahu bahuvidha kSipra anizrita anukta aura dhruva ye chaha aura chaha tara arthAt inase ulTe, arthAt bahukA ulTA alpa, bahuvidhakA ulTA ekavidha, kSiprakA ulTA cireNa, anizritakA ulTA nizrita, anuktakA ulTA ukta aura dhruvakA ulTA adhruva / isa tarahase bAraha prakAra ke artha haiM / matijJAnake avagrahAdika cAra bheda jo batAye haiM, unameM se pratyeka bheda ina bArahoM tarahake arthoMke huA karate haiM / arthAt avagraha ina viSayoMkI apekSA se bAraha prakArakA hai-bahukA avagraha, alpakA avagraha, bahuvidhakA avagraha, ekavidhakA avagraha, kSiprakA avagraha, cireNakA avagraha, anizritakA avagraha, nizritakA avagraha, anuktakA avagraha, uktakA avagraha, dhruvakA avagraha, adhruvakA avagraha / isI tarahase IhAdikake bhI bAraha bAraha bheda samajha lene cAhiye / bhAvArtha -- avagrahAdika jJAnarUpa kriyAeM haiM, ataeva unakA karma bhI avazya batAnA cAhiye | isIliye isa satra meM ye bAraha prakAra ke karma batAye haiM / eka jAtikI dose adhika saMkhyAvAlI vastuko bahu kahate haiM / aura eka jAtikI do saMkhyA takakI vastuko apa 1 1 - asaMdindhamavagRhNAti, saMdigdhamavagRhNAtIti pAThAntaram / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ prathamo'dhyAyaH kahate haiN| dose adhika jAtivAlI vastuoMko bahuvidha kahate haiM, aura do takakI jAtivAlI vastuoMko ekavidha athavA alpavidha kahate haiN| zIghra gativAlI vastuko kSipra aura maMda gativAlIko cireNa kahate haiM / aprakaTako anizrita aura prakaTako nizrita kahate haiN| vinA kahI huIko anukta aura kahI huIko ukta kahate haiN| aura tadavasthako dhruva tathA usase pratikUlako adhruva kahate haiN| bahu Adika zabda vizeSaNavAcI haiM, ataeva ye vizeSaNa kisake haiM, yaha batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-arthasya // 17 // bhASyam-avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti / artha-avagraha Adika matijJAnake jo bheda batAye haiM, ve arthake haA karate haiM / bhAvArtha-yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki Upara bahu Adika jo vizeSaNa batAye haiM, ve kisI na kisI vizeSyake to hoMge hI, aura vizeSya jo hogA, vaha padArthahI hogA, ataeva ye artha-padArthake vizeSaNa haiM, yaha batAneke liye sUtra karanekI kyA AvazyakatA hai ? isakA uttara yaha hai, ki kisI kisI matavAlene jJAnakA sAkSAt viSaya padArthako nahIM mAnA hai; kiMtu jJAnakA sAkSAt viSaya vizeSaNako hI mAnA hai, aura samavAya samavetasamavAya saMyuktasamavetasamavAya Adi sambandhoMke dvArA padArthako viSaya mAnA hai / so ThIka nahIM hai, kyoMki jJAnameM vizeSya vizeSaNa eka sAtha hI viSaya hote haiM / kyoMki donoMmeM kathaMcit abheda hai / eka dUsareko sarvathA chor3akara jJAnakA viSaya nahIM ho sakatA / ataeva vizeSaNake sAtha sAtha vizeSyarUpa padArtha bhI viSaya hotA hI hai, yaha batAnA hI isa sUtrakA prayojana hai / aura isI liye yahA~para yaha kahA hai, ki matijJAnake avagrahAdika bheda arthake huA karate haiN| - vizeSyarUpa padArtha do prakArake huA karate haiM-eka vyakta dUsare avyakta / vyaktako artha aura avyaktako vyaMjana kahA karate haiM / isa sUtrameM vyakta padArthake hI avagrahAdika batAye haiM; kyoMki avyaktake viSayameM kucha vizeSatA hai / vaha vizeSatA kyA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-vyaMjanasyAvagrahaH // 18 // bhASyam-vyaMjanasyAvagraha eva bhavati nehaadyH| evaM dvividho'vagraho vyaMjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // ___ artha-vyaMjana padArthakA avagraha hI hotA hai, IhA Adika nahIM hote, isa tarahase avagraha to donoM hI prakArake padArthakA huA karatA hai, vyaMjanakA bhI aura arthakA bhI jinako ki Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17-18-19 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ra kramase vyaMjanAvagraha tathA arthAvagraha kahate haiM / IhA Adika matijJAnake zeSa tIna vikalpa artha - ke hI hote haiM, vyaMjanake nahIM hote / bhAvArtha -- jisa prakAra maTTIke kisI sakorA Adi vartana ke Upara jalakI bUMda par3ane se pahale to vaha vyakta nahIM hotI, parantu pIche se vaha dhIre dhIre krama krama se par3ate par3ate vyakta ho jAtI hai, usI prakAra kahIM kahIM kAnoM para par3A huA zabda Adika padArtha bhI pahale to avyakta hotA hai, pIche vyakta ho jAtA hai / isI tarahake avyakta padArthako vyaMjana aura vyaktako artha kahate haiM / vyaktake avagrahAdi cAroM hote haiM, aura avyaktakA avagraha hI hotA hai / - isake sivAya vyaMjanAvagrahameM aura bhI jo vizeSatA hai, usako batAte ke liye sUtra kahate haiMsUtra - na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // bhASyam - cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / catubhirindriyaiH zeSairbhavatItyarthaH / evametanmatijJAnaM dvividhaM caturvidhaM aSTAviMzatividhaM aSTaSaSThayutarazatavidhaM SaTtriMzatrizatavidhaM ca bhavati / artha -- yaha vyaMjanAvagraha cakSurindriya aura mana inake dvArA nahIM huA karatA hai / matalaba yaha hai, ki vaha kevala sparzana rasana ghANa aura zrotra ina bAkIkI cAra indriyoMke dvArA hI huA karatA hai / isa prakAra se isa matijJAnake do bheda athavA cAra bheda yadvA aTThAIsa bheda yA eka sau ar3asaTha bheda athavA tIna sau chattIsa bheda hote haiM / bhAvArtha - cakSurindriya aura mana ye donoM hI aprApyakArI haiN| arthAt ye vastuko prAptasambaddha na hokara hI grahaNa karate haiM / ataeva inake dvArA vyakta padArthakA hI grahaNa ho sakatA hai, avyaktakA nahIM / matijJAnake nimitta kAraNakI apekSAse do bheda haiM- eka indriyanimittaka dUsarA anindriya nimittaka / avagraha IhA apAya aura dhAraNAkI apekSAse cAra bheda haiM / tathA cAroM bheda pA~ca indriya aura chaTThe manase huA karate haiM, ataeva cArako chahase guNA karanepara 24 arthAvagrahAdike bheda hote haiM, aura inhIMmeM vyaMjanAvagraha ke 4 bheda milAne se 28 bheda hote haiN| kyoMki vyaMjanakA eka avagraha hI hotA hai, aura vaha cAra indriyoMse hI hotA hai / ina aTThAIsa bhedoM kA bahu bahuvidha kSipra anizrita anukta aura dhruva ina chaha bhedoMke sAtha guNA karanese 168 bheda hote haiM / aura yadi inake ulTe alpa alpavidha Adi chaha bhedoM ko bhI sAthameM jor3akara bArahake sAtha ina aThThAIsakA guNA kiyA jAya, to matijJAnake tInasau chattIsa bheda hote haiM / 1 - suNodisa apuDhaM ceva passade rUvaM / phAsaM rasaM ca gaMdhaM baddhaM puDhaM vijANAdi // 6 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH __ bhASyam-atrAha gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti / atrocyate / artha-yahA~para ziSya prazna karatA hai, ki Apane matijJAnake svarUpakA aura usake bhedAdikoMkA jo varNana kiyA so saba hamane samajhA / aba nirdeza-kramake anusAra zrutajJAnaka varNana prApta hai, ataeva kahiye ki usakA svarUpa kyA hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM sUtra-zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam // 20 // . bhASyam-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAtavacanamAgama upadeza aitihamAmnAya pravacanaM jinavacanamityanAntaram / tadvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM ca / tatpunaranekavidha dvAdazavidhaM ca yathAsaMkhyam / aGgabAhyamanekavidham, tadyathA-sAmAyika caturvizatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH dazAH kalpavyavahArau nizIthamRSibhASitAnyevamAdi / aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM, tadyathA-AcAraH sUtra. kRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtRdharmakathA upAsakAdhyayanadazAH antakRddazAH anuttaraupapAdikadazAH praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti / atrAha-mati jJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate-utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAMpratakAlaviSayaM matijJAnam / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam / utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam / atrAha-gRhNImo matizrutayornAnAtvam / atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti kiM kRtaH prativizeSa iti / atrocyate-vaktRvizeSAdvaividhyam / yadbhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhittamAtizayavAgbuddhisampannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTaM / gaNadharAnantaryAdistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAjhatizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktam tadaGgavAhyamiti / sarvajJapraNItattvAdAnantyAcca zeyasya zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnarthAnAdhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiMcAnyat-sukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArthaM ca / anyathA hyanivaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNabaddaradhyayavaseyaM syAt / etena pUrvANi sTUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyaakhyaataaH| atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati "dravyeSvasarvaparyAyeSu" iti| tasmAdekatvamevAstviti / atrocyateuktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM vizuddhataraM ceti / kiM cAnyat / matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano svabhAvyAtpAriNAmika, zrutajJAnaM tu tatpUrvakamAptopadezAdbhavatIti // ____ artha-zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai, zruta Apta-vacana Agama upadeza aitihya AmnAya pravacana aura jinavacana ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| zrutajJAna do prakArakA hai, aGgabAhya aura aGgapraviSTa / inameM aGgabAhyake aneka bheda haiM aura aGgapraviSTake bAraha bheda haiM / aGgabAhyake aneka bheda kaunase haiM, so batAte haiM-sAmAyika caturvizatistava vandanA pratikramaNa kAyavyutsarga pratyAkhyAna dazavakAlika uttarAdhyAyadazA kalpavyavahAra nizItha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ityAdi / isI prakAra RSiyoMke dvArA kahe hue aura bhI aneka bheda samajha lene caahiye| aGga praviSTake bAraha bheda kaunase haiM, so batAte haiM-AcArAGga sUtrakRtAGga sthAnAGga samavAyAGga vyAkhyAprajJapti jJAtRdharmakathA upAsakAdhyayanadazAGga antakRdazAGga anuttaraupAdikadazAGga praznavyAkaraNa vipAkasUtra aura dRSTipAtAGga / zaMkA-matijJAna aura zrutajJAnameM kyA vizeSatA hai ? uttara-jo utpanna to ho cukA hai, kiMtu abhItaka naSTa nahIM huA hai, aise padArthako grahaNa karanevAlA to matijJAna hai, arthAt matijJAna kevala vartamAnakAlavartI hI padArthako grahaNa karatA hai| kiMtu zrutajJAna trikAlaviSayaka hai, vaha utpanna-vartamAna aura vinaSTa-bhUta tathA anutpanna-bhaviSyat isa taraha tInoM kAla sambandhI padArthoM ko grahaNa karatA hai / prazna- matijJAna aura zrutajJAnakA bheda samajhameM aayaa| parantu zrutajJAnake jo bheda batAye haiM, unameM ekake aneka bheda aura ekake bAraha bheda batAye, so inameM kyA vizeSatA hai ? uttara-zruta jJAnake ye do bheda vaktAkI vizeSatAkI apekSAse haiN| apane svabhAvake anusAra pravacanakI pratiSThApanA-prArambha karanA hI jisakA phala hai, aise parama zubha tIrthakara nAmakarmake udayase sarvajJa sarvadarzI paramarSi arihaMta bhagavAnne jo kucha kahA hai, aura jisakI uttama-atizayase yukta vacanaRddhi tathA buddhiRddhise paripUrNa arihaMta bhagavAnke sAtizaya ziSya gaNadhara bhagavAnake dvArA racanA huI hai, usako aGgapraviSTa kahate haiN| gaNadhara bhagavAnake anantara honevAle AcAryoMke dvArA jinakI ki vacanakI zakti aura matijJAnakI zakti parama prakarSako prApta ho cukI hai, tathA jinakA Agama-zrutajJAna atyaMta vizuddha hai, kAla doSase tathA saMhanana aura AyukI kamI Adike doSase jinakI zakti atyaMta kama hogaI hai, aise ziSyoMpara anugraha karaneke liye jinakI racanA huI hai, unako aGgabAhya kahate haiN| ___ matijJAnakI apekSA zrutajJAnakA viSaya mahAn hai| kyoMki usameM jina viSayoMkA varNana kiyA gayA hai, athavA usake dvArA jina viSayoMkA jJAna hotA hai, ve jJeya-prameyarUpa viSaya ananta haiM, tathA usakA praNayana-nirUpaNa sarvajJake dvArA huA hai| usakA viSaya atizaya mahAn hai, isI liye usake eka eka arthako lekara adhikAroMkI racanA kI gaI hai, aura tattat adhikAroMke prakaraNakI samAptikI apekSAse usake aGga aura upAGgarUpameM nAnA bheda ho gaye haiN| isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki aisA honese una viSayoMkA sukhapUrvaka grahaNa ho sakatA hai-unakA nirUpita tattva acchI taraha samajhameM AsakatA hai, aura unakA dhAraNa bhI ho sakatA hai-yAda rakkhA jA sakatA hai / tathA unako jAnakara unake viSayameM manana athavA UhApoha bhI kiyA jA sakatA hai / aura usake bAda usakA nizcaya bhI bhale prakAra ho sakatA hai, evaM heyako heya samajhakara usake tyAga karanerUpa tathA upAdeyako upAdeya samajhakara usake grahaNa karanerUpa prayoga bhI acchI taraha kiyA jA sakatA hai / yadi aGga aura upAGga Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH rUpase usakI racanA na kIgaI hotI, to samudrako taraneke samAna vaha duravagamyahI ho gayA hotA / arthAt jisa prakAra koI manuSya samudrako tara nahIM sakatA, usI prakAra koI bhI vyakti zrutakA bhI pAra nahIM pA sakatA thaaH| isI kathanase pUrvokA vastuoMkA prAbhUtoMkA prAbhRtaprAbhRtoMkA adhyayanoMkA tathA uddezoMkA bhI vyAkhyAna samajha lenA cAhiye / arthAt pUrvokta kathanameM hI pUrva AdikoMkA bhI kathana A jAtA hai| zaMkA-Age calakara aisA kaheMge ki " dravyeSvasarvaparyAyeSu " arthAt matijJAna aura zrutajJAnakA viSaya sampUrNa dravya kintu unakI kucha paryAya haiM / isase spaSTa hai, ki AcArya donoM jJAnoMkA viSaya samAna hI btaaveNge| ataeva donoM jJAnoMkI ekatA-samAnatA hI rahanI cAhiye ? Apane bhinnatA kaise kahIM ? uttara-yaha bAta hama pahale hI kaha cuke haiM, ki matijJAna vartamAna kAlaviSayaka hai, aura zrutajJAna trikAlaviSayaka hai, tathA matijJAnakI apekSA adhika vizuddha bhI hai / arthAt yadyapi donoMkA viSayanibandha sAmAnyatayA eka hI hai, parantu viSayoM meM kAlakRta bheda rahanese unameM antara bhI hai| tathA donoMmeM vizaddhikI apekSAse bhI bheda hai / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki indriyanimittaka ho athavA anindriyanimittaka matijJAna to AtmAkI jJasvabhAvatAke kAraNa pAraNAmika hai, parantu zrutajJAna aisA nahIM hai, kyoMki vaha Aptake upadezase matijJAnapUrvaka huA karatA hai| bhAvArtha-zrutajJAna do prakArakA hai-jJAnarUpa aura zabdarUpa / inameMse jJAnarUpa mukhya hai, aura zabdarUpa gauNa hai| inake bheda prabheda aura unake akSara pada AdikA svarUpa tathA pramANa evaM viSaya AdikA vistRta varNana gommaTasAra jIvakANDa AdimeM dekhanA cAhiye / bhASyam-atrAha-uktaM zrutajJAnam / athAvadhijJAnaM kimiti, atrocyate artha-prazna-Apane zrutajJAnakA jo svarUpa kahA, so samajhameM aayaa| paraMtu zrutajJAnake bAda jisakA Apane nAmanirdeza kiyA thA, usa avadhijJAnakA kyA svarUpa hai ? isakA uttara - deneke liye sUtra kahate haiM -pUrva vastu prAbhUta aura prAbhUtaprAbhUta Adi aGgoMke hI bhedoMke nAma haiM / yathA-pajjAyakkharapada saMghAdaM paDivattiyANijogaM ca / dugavArapAhuDaM ca ya pAhuDayaM vatthu puvvaM ca // 316 // tesiM ca samAsehiM ya vIsavihaM vA hu hodi sudaNANaM / AvaraNassa vi bhedA tattiyamettA havaMtitti // 317 // (gommaTasAra-jIvakAMDa ) isake sivAya bArahaveM aMgake pA~ca bheda haiM-parikarma sUtra prathamAnuyoga pUrvagata aura cUlikA / isameM parikarmake pA~ca bheda haiM-candraprajJapti sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti aura vyAkhyAprajJapti / cauthe bheda pUrvagatake 14 bheda haiM, jinako ki 14 pUrva kahate haiM, yathA-utpAdapUrva AgrAyaNI vIryAnuvAda astinAstipravAda satyapravAda jJAnapravAda AtmapravAda karmapravAda pratyAkhyAna pUrvavidyAnuvAda kalyANavAda prANavAda kriyAvizAla aura trilokavindusAra / cUlikAke pA~ca bheda hai-jalagatA sthalagatA mAyAgatA AkAzagatA aura rUpagatA / inakA vizeSa svarUpa jIvakANDameM dekhanA cAhiye / 2-" atthAdo atyaMtaramubalabhataM bhaNaMti sudaNANaM / AbhiNiyohiya pubbaM NiyameNiha saddajaM pamuhaM // 314 // (gommaTasAra jIvakAMDa ) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra-dividho'vadhiH // 21 // bhASyam-bhavapratyayaH kssyopshmnimittshc| tatraartha-avadhijJAna do prakArakA hai-eka bhavapratyaya dUsarA kSayopazamanimittaka / unameMse sUtra-bhavapratyayo nArakadevAnAm // 22 // * bhASyam-nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati pakSiNAmAkAzagamanavat na zikSA na tapa iti // ____ artha-nAraka aura devoMke jo yathAyogya avadhijJAna hotA hai, vaha bhavapratyaya kahA jAtA hai / yahA~para pratyaya zabdakA artha hetu athavA nimittakAraNa samajhanA cAhiye / ataeva bhavapratyaya yA bhavahetuka athavA bhavanimitta ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / kyoMki nAraka aura devoMke avadhijJAnameM usa bhavameM utpanna honA hI kAraNa mAnA hai| jaise ki pakSiyoMko AkAzameM gamana karanA svabhAvase-usa bhavameM janma lenese hI A jAtA hai, usake liye zikSA aura tapa kAraNa nahIM hai, usI prakAra jo jIva naraka gati athavA devagatiko prApta hote haiM, unako avadhijJAna bhI svayaM prApta ho hI jAtA hai| bhAvArtha-yadyapi avadhijJAna avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamase hI prApta hotA hai| parantu phira bhI deva aura nArakiyoMke avadhijJAnako kSayopazamanimittaka na kaha kara bhavahetuka hI kahA jAtA hai / kyoMki vahA~para bhavakI pradhAnatA hai / jo usa bhavako dhAraNa karatA hai, usake niyamase avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama ho hI jAtA hai / ataeva bAhyakAraNakI pradhAnatAse deva aura nArakiyoMke avadhijJAnako bhavapratyaya hI mAnA hai / jisako kisIkA upadeza mila jAya, athavA jo anazana Adi tapa kare, usI deva yA nArakIko vaha ho anyako na ho, aisA nahIM haiM / kyoMki ina donoM hI gatiyoM meM zikSA aura tapa ina donoM hI kAraNoMkA abhAva hai: isake liye yathAyogya zabda jo diyA hai usakA abhiprAya yaha hai, ki sabhI deva athavA nArakiyoMke avadhijJAna samAna nahIM hotaa| jisake jitanI yogyatA hai, usake utanA hI ' samajhanA cAhiye / 1-"tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm " evaMvidhaH sUtrapATho'nyatra / / 2-" yathAsvamiti yasya yasyAtmIyaM yadyadityarthaH / tadyathA-ratnaprabhApRthivInarakanivAsinAM ye sarvopari teSAmanyAdRzam, ye tu tebhyo'dhastAt teSAM tasyAmevAvanAvanyAdRk prastArApekSayeti evaM sarva pRthivInArakANAM yathAsvamityetanneyam / devAnAmapi yadyasya sambhavati tacca yathAsvamiti vijJeyam bhavapratyayaM bhavakAraNaM adho'dho vistRtaviSayamavadhijJAnaM bhvti|"-siddhsengnni TIkAyAm / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH avadhijJAnakA dUsarA bheda-kSayopazamanimittaka kinake hotA hai, aura usameM bhI bhava kAraNa hai, yA nahIM isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra--yathoktanimittaH SaivikalpaH zeSANAm // 23 // bhASyam-yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavAdhijJAnaM kSayopazamanimittaM SavidhaM bhavati zeSANAm / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati Savidham / tadyathAanAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitam, avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati praznAdezapuruSajJAnavat / AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavacca / hIyamAnakaM asaMkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUlamadho yadutpannaM kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati A akulAsaMkhyeyabhAgAt pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasaMtatyagnizikhAvat / vardhamAna yadaGgalasyAsaMkhyayabhAgAdiSUtpannaM vardhate A sarvalokAt adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat / anavasthitaM hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca pratipatati cotpadyate ceti punaH punruumivt| avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyA kevalaprApteH A bhavakSayAdvA jAtyantarasthAyi vo bhavati liGkavat // ___artha-avadhijJAnake dUsare bhedako batAneke liye satrameM " yathoktanimittaH " aisA zabda jo diyA hai, usase abhiprAya kSayopazamanimittakakA hai| yaha kSayopazamanimittaka avadhijJAna chaha prakArakA hotA hai, aura yaha upayukta bhavapratyaya avadhijJAnake svAmI jo deva aura nAraka unake sivAya bAkIke do gativAle jIvoMke arthAt tiryaJcoMke aura manuSyoMke pAyA jAtA hai / avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamakI apekSAse isa avadhijJAnake bhI chaha bheda ho jAte narakakI sAtoM pRthiviyoMke kula 49 prastAra-paTala haiM / unameMse pahale narakake pahale paTalameM avadhikA kSetra eka yojana hai, aura aMtima paTalameM karIba sAr3he tIna kosa hai / isI taraha nIce nIcekI pRthiviyoMmeM AdhA ~ dhA kosa kama kama hotA gayA hai, aMtakI sAtavIM pRthivImeM avadhikA kSetra eka kosa hai / yathA "sattamakhidimmi kosaM kosassaddhaM pavaDade taav| jAva ya paDhame Niraye joyaNamekaM have puNNaM // 423 // " ( gommaTasAra-jIvakANDa ) deva cAra prakArake haiM-bhavanavAsI vyaMtara jyotiSI aura vaimAnika-kalpavAsI / inake avadhikA kSetra kamase kama 25 yojana aura adhikase adhika lokanAr3I-eka rAjU moTI eka rAjU caur3I, tathA caudaha rAjU UMcI sanAlI hai, aura devoMke avadhikA kSetra Upara kama kiMtu tiryak aura nIce adhika huA karatA hai / yathA --- "bhavaNatiyANamadhodho thovaM tiriyeNa hohi bahugaM tu / uDDeNa bhavaNavAsI suragirisiharotti passaMti // 428 // savvaM ca loyaNAliM passaMti aNuttaresu je devA // 431 // " ( gommaTasAra jIvakANDa ) 1--" zeSANAm" itipAThaH pustakAntare nAsti / 2-nirmathanAsanopAtteti pAThAntaram // 2--" prApteravatiSThate" itipAThAntaram / 3--" vA " iti pAThaH pustakAntare nAsti / 4-liGgavajAtyantaracinhitAyamavasthAyI vA bhavati" iti vA paatthH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / haiN| ve chaha bheda kaunase haiM so batAte haiM,-anAnugAmI, AnugAmI, hIyamAnaka, vardhamAnaka, anavasthita aura avasthita / jisa sthAnapara avadhijJAna utpanna huA hai, usa sthAnapara to vaha kAma kara sake aura usa sthAnako chor3akara sthAnAntarameM cale jAnepara vaha chUTa jAya-kAma na kara sake-apane viSayako jAnanemeM samartha yA upayukta na ho sake, usa avadhijJAnako anAnugAmika kahate haiM / jaise ki kisI kisI jyotiSI yA nimittajJAnI Adi manaSyoMke vacanake viSayameM dekhA jAtA hai, ki yadi usase koI prazna kiyA jAya, to vaha usakA uttara kisI niyata sthAnapara hI de sakatA hai, na ki sarvatra / isI taraha isa avadhijJAnake viSayameM bhI samajhanA cAhiye / AnugAmika avadhijJAna isase ulTA hai| vaha jisa jIvake jisa kSetrameM utpanna hotA hai, vaha jIva yadi kSetrAntarako calA jAya, to bhI vaha chaTatA nhiiN| utpanna honeke sthAnameM aura sthAnAntarameM donoM hI jagaha vaha apane yogya viSayako jAnanekA kAma kara sakatA hai| jaise ki pUrva dizAmeM udita hotA huA sUrya-prakAza pUrva dizAke padArthoMko bhI prakAzita karatA hai, aura anya dizAke padArthoMko bhI prakAzita karatA hai / athavA jisa prakAra avA---pAkasthAnameM raktatAko dhAraNa karanevAlA ghaTa apane sthAnameM-pAkasthAnameM jisa prakAra raktatAse yukta rahA karatA hai, usI prakAra sthAnAntarataDAgAdimeM bhI rahA karatA hai| aisA nahIM hai ki pAkasthAnameM to vaha raktatAko dhAraNa kare yA prakAzita kare, parantu taDAga-sarovarapara jAnepara vaha vaisA na kare / isI prakAra jo avadhijJAna svasthAna aura parasthAna donoM hI jagaha apane viSayako grahaNa kara sakatA yA apane svarUpako prakAzita kara sakatA hai, usako AnugAmika kahate haiM / asaMkhyAta dvIpa samudra pRthivI vimAna aura tiryak-tirachA athavA Upara nIceke jitane kSetrakA pramANa lekara utpanna huA hai, kramase usa pramANase ghaTate ghaTate jo avadhijJAna aGgulake asaMkhyAta bhAga pramANa takake kSetrako viSaya karanevAlA raha jAya, usako hIyamAna kahate haiM / jisa prakAra kisI agnikA upAkna kAraNa yadi parimita ho, to usa upAdAna saMtatike na milanese usa agnikI zikhA bhI kramase kama kama hotI jAtI hai, usI prakAra isa avadhijJAnake viSayameM samajhanA cAhiye / jo . avadhijJAna aGgalake asaMkhyAtaveM bhAga Adika jitane viSayakA pramANa lekara utpanna ho, usa pramANase bar3hatA hI calA jAya usako vardhamAnaka kahate haiM / jaise ki nIce aura upara araNike saMgharSaNase utpanna huI agnikI jvAlA zuSka patra Adi IMdhana rAzikA nimitta pAkara bar3hatI hI calI jAtI hai, usI prakAra jo avadhijJAna jitane pramANako lekara utpanna huA hai, usase antaraGga bAhya nimitta pAkara sampUrNa lokaparyanta bar3hatA hI calA jAya, usako vardhamAnaka kahate haiM / arthAt jaghanyase lekara utkRSTa pramANataka viSayakI apekSAse avadhijJAnake Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH jitane sthAna haiM, unameM se jisa sthAnakA avadhi utpanna hokara parama zubha pariNAmoMkA nimitta pAkara utkRSTa pramANataka bar3hatA hI jAya usako vardhamAnaka samajhanA cAhiye / anavasthita avadhijJAna usako samajhanA cAhiye joki eka rUpameM na rahakara aneka rUpa dhAraNa kara sake / yA to kabhI utpanna pramANase ghaTatA hI jAya, yA kabhI bar3hatA hI jAya, athavA kabhI ghaTe bhI aura bar3he bhI, yadvA kabhI chUTa bhI jAya aura phira kabhI utpanna ho jAya / jisa prakAra kisI jalAzayakI lahareM vAyuvegakA nimitta pAkara aneka prakArakI - choTI moTI yA naSTotpanna huA karatI haiM, usI prakAra isa avadhi ke viSaya meM samajhanA cAhiye | zubha yA azubha athavA ubhayarUpa jaise bhI pariNAmoMkA isako nimitta milatA hai, usake anusAra isakI hAni vRddhi Adi aneka avasthAeM huA karatI haiM / kabhI utpanna pramANase bar3hatI hI hai, kabhI ghaTatI hI hai kabhI eka dizA kI tarapha ghaTatI haiM aura dUsarI dizA kI tarapha bar3hatI hai, kabhI naSTotpanna bhI hotI hai / ityAdi / avasthita avavijJAna usako kahate haiM, jo ki jitane pramANa kSetrake viSaya meM utpanna ho, usase vaha tabataka nahIM chUTatA, jabataka ki kevalajJAnakI prApti na ho jAya, athavA usakA vartamAna manuSya janma chUTakara jabataka usako bhavAntarakI prApti na ho jAya, yadvA jAtyantarasthAyi na bana jAya / jaise ki liMga - strIliMga pulliMga yA napusaMkaliMga prApta hokara jAtyantaratAko dhAraNa kiyA karate haiM, usI prakAra avadhijJAna bhI jisa jAtikA utpanna hotA hai, usase bhinna jAtirUpa pariNamana kara liyA karatA hai | arthAt jisake avasthita jAtikA avadhijJAna hotA hai, usake vaha tabataka nahIM chUTatA, jabataka ki usako kevalajJAnAdikI prApti na ho jAya / kyoMki kevalajJAna kSAyika hai, usake sAtha kSAyopazamikajJAna nahIM raha sakatA / yadi usI janmameM kevalajJAna na ho, to janmAntara meM vaha avadhijJAna usa jIvake sAtha bhI jAtA hai / jisa prakAra isa janma meM prApta huA puruSa liMga Adi tIna prakArake liMgoMmeMse koI -bhI liMga jaise isa janmameM AmaraNa sAtha rahA karatA hai, parantu kadAcit janmAntara meM bhI sAtha jAtA hai / usI prakAra yaha avadhijJAna kevalajJAna honetaka athavA isa janma ke pUrNa honetaka tadavastha rahA karatA hai - jitane pramANa meM utpanna huA hai, usI pramANameM jyoMkA tyoM avasthita rahA karatA hai, parantu kadAcit janmAntarako sAtha bhI calA jAtA hai I 1 bhAvArtha--avadhijJAnake ye chaha bheda do kAraNoM se huA karate haiM - aMtaraMga aura bAhya / aMtaraMga kAraNa kSayopazamakI vicitratA hai, aura bAhya kAraNa saMyama sthAnAdikI tathA anya nimitta kAraNoM kI vibhinnatA hai / isa SaDbhedAtmaka avadhiko kSayopazamanimittaka kahate haiM kyoMki isameM bhavapratyayake samAna bhava pradhAna kAraNa nahIM hai / jisa prakAra deva yA nAraka bhavadhAraNa karanevAleko usa bhava dhAraNa karanese hI avadhijJAnAvaraNakarmakA kSayopazama avazya prApta ho Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasatram | jAtA hai, vaisA isameM nahIM hotA / manuSya aura tiryacoMko niyamase avadhijJAna nahIM hotA, kiMtu jinako saMyama sthAnAdikA nimitta milatA hai, unhIMko vaha prApta hotA hai / ataeva avadhijJAnAvaraNake kSayopazamarUpa antaraGga nimittake donoM hI jagaha samAnarUpase rahane para bhI bAhya kAraNa aura usake niyamake bhedase hI avadhike do bheda batAye haiM- eka bhavapratyaya dUsarA kSayopazamanimittaka / isake sivAya avadhijJAnakA tara tama rUpa dikhAneke liye dezAvadhi paramAvadhi aura sarvAvadhi isa tarahase usake tIna bheda bhI batAye haiM | deva nArakI tiryaca aura sAgAra manuSya inake dezAvadhi jJAna hI ho sakatA hai / bAkI ke do bheda - paramAvadhi aura sarvAvadhi muniyoMke hI ho sakate haiM / inakA vizeSa khulAsA aura inake dravya kSetra kAla bhAvarUpa viSayakA bheda gommaTasAra jIvakANDa Adise jAnanA cAhiye / bhASyam - uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH / artha - lakSaNa aura vidhAnapUrvaka avadhijJAnakA varNana ukta rIti se kiyA / aba usake bAda manaHparyAyajJAnakA varNana kramAnusAra prApta hai / ataeva usake bhI lakSaNa aura vidhAnabhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM / sUtra - RjuvipulamatI manaHparyAyaH // 24 // 49 bhASyam - manaH paryAyajJAnaM dvividhaM Rjumati manaHparyAyajJAnaM vipulamati manaHparyA yajJAnaM ca / atrAha - ko'nayoH prativizeSaH ? iti / atrocyate / artha -- manaHparyAyajJAnake do bheda haiM- eka RjumatimanaHparyAyajJAna aura dUsarA vipula matimanaHparyAyajJAna | bhAvArtha -- jIvake dvArA grahaNa meM AI huI aura manake AkAra meM pariNata dravya vizeSa rUpa manovargaNAoMke avalambanase vicArarUpa paryAyoMko indriya aura anindriyakI apekSA liye vinA hI sAkSAt jAnatA hai, usako mana:paryayajJAna kahate haiM / sampUrNa pramAdase rahita aura jisako manaHparyAyajJAnAvaraNakarmakA kSayopazama prApta ho cukA hai, usa sAdhuko yaha eka atyaMta viziSTa aura kSAyopazamika kiMtu pratyakSa jJAna prApta hotA hai, jisake ki nimittase vaha sAdhu manuSya lokavartI manaH paryAptike dhAraNa karanevAle paMcendriya prANImAtrake trikAla manogata vicAroMko vinA indriya aura manakI sahAyatAke hI jAna sakatA hai / 1 - madhyalokameM DhAI dvIpa ( pramANAGgulase 45 lAkha yojana ) caur3e aura merupramANa UMce kSetrako manuSya kSetra kahate haiM / 2 - zakti vizeSakI pUrNatAko paryApti kahate haiM / isake chaha bheda haiM-AhAra zarIra indriya zvAsocchrAsa bhASA aura mana | inameM se ekendriyake 4, doindriyase lekara asaMjJI paMcendriyatakake 5, aura saMjJI paMcendriya ke chahoM hotI haiM / yathA-" AhArasarI ridiyapajjattI ANapANabhAsamaNo / cattAri paMca chappiya eiMdiyaviyalasaNNisaNNINaM ' // 118 // gommaTasAra jIvakAMDa | jina jIvoMkI manovargaNAoMko dravya manake AkAra meM paraNamAnekI zakti pUrNa ho jAtI hai unako manaHparyApta kahate haiM / isI prakAra sarvatra samajhanA / jinakI zarIraparyApti bhI pUrNa nahIM ho pAtI kintu maraNa ho jAtA hai, unakA labdhyaparyAptaka kahate haiM / bhavagrahaNa ke prathama arntamuhUrta kAlameM hI apane apane yogya paryAptiyoMkI pUrNatA ho jAtI hai, tathA inakA prArambha yugapat kiMtu pUrNatA kramase huA karatI hai / phira bhI pratyeka paryAptikA kAla antarmuhUrta hI hai / kyoMki antarmuhUrta ke bhI asaMkhyAta bheda haiM / 7 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH viSaya bhedakI apekSAse isa jJAnake do bheda haiN| jo Rju - sAmAnya - do tIna paryAyoM ko hI grahaNa kare, usako RjumatimanaH paryAyajJAna kahate haiM, aura jo vipula - bahutasI paryAyoM ko grahaNa kara sake, usako vipulamatimanaH paryAyajJAna kahate haiM / arthAt vipulamatimanaH paryAyajJAna trikAlavarttI manuSyake dvArA cintita acintita ardha cintita aise tInoM prakArakI paryAyoM ko jAna sakatA hai, parantu Rjumatimana: paryAyajJAna kevala vartamAnakAlavartI jIvake dvArA hI cintya - mAna paryAyoM ko hI viSaya kara sakatA hai / isake sivAya yaha donoM hI prakArakA jJAna darzanapUrvaka nahIM huA karatA / jaise ki avadhijJAna pratyakSa hokara bhI darzana parvaka hI huA karatA hai, vaise yaha nahIM hotA / yaha IhA nAmaka matijJAnaparvaka hI huA karatI hai / 10 prazna-- -jaba ki manaH paryAyajJAnake ye donoM hI bheda atIndriya haiM, aura donoMkA viSayaparicchedana- manaHparyAyoMko jAnanA bhI sarIkhA hI hai, phira inameM vizeSatA kisa bAtakI hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM. sUtra - vizuddhayapratipAtAmyAM tadvizeSaH || 25 || bhASyam -- vizuddhikRtazcApratipAtakRtaJcAnayoH prativizeSaH / tadyathA- RjumatimanaHparyAyAdvipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / kiM cAnyat / RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatatyapi bhUyo vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatIti / artha -- manaHparyAyajJAnake donoM bhedoMmeM vizeSatA do prakArakI samajhanI cAhiye / eka to vizaddhikRta dUsarI apratipAtakRta / matalaba yaha hai, ki eka to RjumatimanaHparyAyajJAnakI apekSA vipulamatimanaHparyAyajJAna adhika vizuddha huA karatA hai / dUsarI bAta yaha hai, ki RjumatimanaHparyAyajJAna utpanna hokara chUTa bhI jAtA hai, aura eka vAra hI nahIM aneka vAra bhI utpanna ho ho karake chUTa sakatA hai / parantu vipulamatimeM yaha bAta nahIM hai, vaha utpanna hone ke anaMtara jabataka kevalajJAna prakaTa na ho tabataka chUTatA nahIM / bhAvArtha -- RjumatimanaHparyAyajJAnase vipulamatimanaH paryAyajJAna vizuddhi aura apratipAta ina do kAraNoMse viziSTa hai / kyoMki RjumatikA viSaya stoka aura vipula - matikA usase atyadhika hai / Rjumati jitane padArthako jitanI sUkSmatAke sAtha jAna sakatA hai, vipulamati usI padArthako nAnAprakArase viziSTa guNa paryAyoMke dvArA atyaMta adhika 1 - tiyakAlavisayarUviM ciMtitaM vamANajIveNa / ujumadiNANaM jANadi bhUdabhavissaM ca viulamadI // 440 // 2-naramaNasiTTiyamahaM IhAmadiNA ujuTThiyaM lahiya / pacchA paccakkheNa ya ujumadiNA jANade NiyamA // 447 // - gommaTasAra jIvakANDa | Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25-26 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 11 3 sUkSmatA ke sAtha jAna sakatA hai / ataeva vipulamatikI vizuddhi - nirmalatA Rjumatise adhika hai / isI prakAra Rjumatike viSayameM yaha niyama nahIM hai ki vaha utpanna hokara nahIM hI chUTe, kiMtu vipulamatike viSaya meM yaha niyama hai / jisa saMyamI sAdhuko vipulamatimanaHparyAyajJAna prApta ho jAtA hai, usako usI bhavase kevalajJAna prakaTa hokara nirvANa-pada bhI prApta ho jAtA hai | ataeva vipulamati appratipAtI hai / bhASyam - atrAha - athAvadhi manaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSaH ? iti / atrocyate |arth - prazna - manaH paryAyajJAnake donoM bhedoM meM vizeSatA kisa kisa kAraNale hai, so to samajhameM AyA; parantu avadhijJAna aura manaH paryAyajJAnameM vizeSatA kyA kyA hai, aura kisa kisa apekSA se hai ? isI bAtakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM: - sUtra -- vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 26 // bhASyam--- - vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH / tadyathA - avadhijJAnAnmanaH paryAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpANi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte / kiM cAnyat - kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnamaGgulasyA saMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyA sarvalokAt / manaH paryAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati nAnyakSetra iti / kiM cAnyatsvAmikRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya asaMyatasya vA~ sarvagatiSu bhavati manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati nAnyasya / kiM cAnyat-viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSvasarvaparyAyeSvavadherviSayanibandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti / 1 I artha -- avadhijJAna aura manaHparyAyajJAnameM vizuddhi kSetra svAmI aura viSaya ina cAra kAraNoM se vizeSatA hai / jisake dvArA adhikatara paryAyoMkA parijJAna ho sake, aisI nirmalatA ko vizuddhi kahate haiM / kSetra nAma AkAzakA hai / jina jIvoMko vaha jJAna ho, unako usa vivakSita jJAnakA svAmI samajhanA cAhiye / jJAnake dvArA jo padArtha jAnA jAya, usako jJeya athavA viSaya kahate haiM / ina cAroM hI kAraNoM kI apekSAse avadhijJAna aura manaH paryAyajJAnameM antara hai / vaha kisa prakAra hai so batAte haiM avadhijJAnakI apekSA manaHparyAyajJAnakI vizuddhi adhika hotI hai / jitane rUpI dravyoM ko avadhijJAnI jAna sakatA hai, unako manaHparyAyajJAnI adhika spaSTatAse aura manogata honepara bhI jAna liyA karatA hai / isake sivAya donoM meM kSetrakRta vizeSatA isa prakArase hai, ki avadhijJAnakA kSetra aGgulake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara sampUrNa loka paryanta hai / arthAt sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptakakI utpanna honese tIsare samaya meM jo zarIra kI jaghanya ava 66 1" rUpINi " iti pAThAntaraM sAdhu pratibhAti / 2 - " manorahasyagatAnIva " ityapi pAThaH / 3- vA itipATho'nyatra nAsti / 4 - guNa saMghAtmaka rUparasagaMdhasparzayukta dravya / dd Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH / gAhanA hotI, isakA jitanA pramANa hotA hai, utanA hI avadhijJAnake jaghanya kSetrakA pramANa samajhanA cAhiye / itane kSetrameM jitane bhI jaghanya dravye hoMge, una sabako vaha jaghanya avadhi - jJAnavAlA jAna sakatA hai / isake Upara kramase bar3hatA huA avadhikA kSetra sampUrNa lokaparyanta huA karatA hai / aura pratyeka avadhijJAna - apane apane yogya kSetrameM sthita yathAyogya dravyoMko jAna sakatA hai / parantu mana:paryayajJAnake viSaya meM aisA nahIM hai| usakA kSetra manuSya loka pramANa hI hai / vaha utane kSetrake bhItara hI saMjJI jIvakI honevAlI manaHparyAyoMko jAna sakatA hai, bAharakI nahIM / isake sivAya svAmIkI apekSAse bhI donoMmeM antara hai / vaha isa prakAra hai ki - avadhi - jJAna to saMyamI sAdhu aura asaMyamI jIva tathA saMyatAsaMyata zrAvaka ina sabhIke ho sakatA hai, tathA cAroM hI gativAle jIvoMke ho sakatA hai / parantu manaHparyAyajJAna saMyamI manuSya ke hI ho sakatA hai, anyake nahIM ho sakatA / isI taraha viSayakI apekSAse bhI avadhi aura manaHparyAya meM antara | vaha isa prakArase ki avadhijJAna rUpI dravyoMko aura usakI asampUrNa paryAyoMko jAnatA hai / parantu avadhi viSayakA anaMtavAM bhAga manaHparyAyakA viSaya / ataeva avadhikI apekSA manaHparyAyajJAnakA viSaya atizaya sUkSma hai| bhAvArtha -- yadyapi saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdikI apekSAse bhI ina donoMmeM antara hai, parantu inakA antarbhAva ina kAraNoM meM hI ho jAtA hai, ataeva yahA~para cAra kAraNoM kI apekSA se hI vizeSatAkA ullekha kiyA hai| isI prakAra yadyapi kSetrakA pramANa avadhikI apekSA mana:paryayajJAnakA thor3A hai, parantu phira bhI utkRSTa manaH paryAyajJAnako hI samajhanA cAhiye / kyoMki usakA viSaya bahutara aura sUkSmatara honese prakRSTa tathA svAmI bhI saMyata manuSya hI honese viziSTa huA karatA hai / jaise ki anumAnase - dhUmako dekhakara honevAle agni- jJAnakI apekSA cakSurindriya dvArA honevAle agnijJAnameM adhika spaSTatA rahA karatI hai / athavA jaise ki eka vyakti to apane paThita graMthakA hI aura eka hI prakArase artha kara sakatA hai, dUsarA vyakti paThitApaThita granthoMkA aura aneka prakArase artha kara sakatA hai, inameMse jaise dUsare vyaktikA jJAna utkRSTa samajhA jAtA hai, usI prakAra avadhijJAnakI apekSA manaHparyAyajJAnako bhI utkRSTa samajhanA cAhiye | isake sivAya jisa taraha avadhijJAna cAroM gatike jIvoMke utpanna ho sakatA hai, vaise manaHparyAya nahIM hotA / vaha saMyamI manu 1 - utsedhA gulakI apekSAse utpanna vyavahAra sUcyaGgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bhujA koTI aura bedhameM paraspara guNA karanese jaghanya avagAhanAkA pramANa nikalatA hai / yathA-" avarogAhaNamANaM ussehaMgulaasaMkhabhAgassa / sUissaya ghaNapadaraM hodihu takkhettasamakaraNe // 379 // go0 jIvakANDa / 2- - NokammurAlasaMcaM majjhimajogajiyaM savissacayaM / loyavibhattaM jANadi avarohI davvado NiyamA // 376 // go0 jI0 / arthAt visrasopacayasahita aura madhyama yogake dvArA saMcita Der3ha guNI hAnimAtra samayaprabaddharUpa audArika nokarmake samUhameM lokapramANakA bhAga dene se jo labdha Ave, vahI avadhijJAnake jaghanya dravyakA pramANa hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 27-28-29-30 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 53 pyake hI hotA hai, aura usameM bhI RddhiprAptako hI hotA hai aura RddhiprAptoMmeM bhI sabako nahIM kintu kisI kisIke hI hotA hai / bhASyam - atrAha - uktaM manaH paryAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti / atrocyate |kevljnyaanN dazame'dhyAye vakSyate - " mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti / " atrAha - eSAM matijJAnAdInAM kaH kasya viSayanibandhaH ? iti / atrocyate / - artha - prazna- Apane manaH paryAyajJAnakA to lakSaNa aura bheda vidhAna Adike dvArA nirUpaNa kiyA, parantu aba isake bAda kevalajJAnakA nirUpaNa kramAnusAra prApta hai, ataeva kahiye ki usakA svarUpa kyA hai ? uttara - kevalajJAnakA svarUpa Age calakara isI graMthake dazaveM adhyAya ke prArambha meM--pahale hI sUtrameM isa prakAra batAveMge ki " mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / " vahIM para usakA vizeSa khulAsA samajhanA cAhiye, yahA~ para bhI usakA varNana karake punarukti karane kI AvazyakatA nahIM hai / prazna- yahA~para jJAnake prakaraNameM jJAnake matijJAna Adi pA~ca bheda batAye haiM / parantu yaha kahiye, ki unameM se kisa kisa jJAnakI kisa kisa viSayameM pravRtti ho sakatI hai ? kyoMki usake vinA jJAnake svarUpakA yathAvat parijJAna nahIM ho sakatA / ataeva isa praznakA uttara dene ke liye sUtra kahate haiM, usameM sabase pahale kramAnusAra matijJAna aura zrutajJAnakA viSaya batAte haiMsUtra - matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarva paryAyeSu // 27 // - bhASyam--matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarva paryAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte na tu sarvaiH paryAyaiH // artha - matijJAna aura zrutajJAna ina donoM kA viSaya sampUrNa dravyoM meM hai, parantu unakI sampUrNa paryAyoMmeM nahIM hai / ina jJAnoMke dvArA jIva samasta dravyoMko to jAna sakatA hai, parantu sampUrNa paryAyoMke dvArA unako nahIM jAna sakatA / bhAvArtha -- ye donoM hIM jJAna parApekSa haiM, yaha bAta pahale hI batA cuke haiN| una apekSita para kAraNoMmeMse indriyoMkA viSaya aura kSetra niyata hai / ataeva unakedvArA sampUrNa dravya tathA unakI samasta paryAyoMkA jJAna nahIM ho sakatA / tathA manakI bhI itanI zakti nahIM hai, ki vaha dharmAdika sabhI dravyoMkI sUkSmAtisUkSma sabhI paryAyoM ko jAna sake / ataeva zru grantha ke anusAra ye donoM hI jJAna samparNa dravyoM ko aura unakI kucha paryAyoM ko hI jAna sakate haiM, unakI sampUrNa paryAyoMko nahIM jAna sakate / kramAnusAra avadhijJAnakA viSaya batAneko sUtra kahate haiM 1 - cAra ghAtI karmoM meM se pahale mohanIya karmakA aura phira jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoMkA sarvathA kSaya ho jAnepara kevalajJAna prakaTa hotA hai / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [prathamo'dhyAyaH sUtra-rUpiSvavadheH // 28 // bhASyam-rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati asarvaparyAyeSu / suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAnyapi na sarvaiH pryaayairiti| ____ artha-avadhijJAnakA viSaya rUpI dravyahI hai| kinta vaha bhI sampUrNa paryAyoM karake yukta nahIM hai / kyoMki avadhijJAnI cAhe jaise ativizuddha avadhijJAnako dhAraNa karanevAlA kyoM na ho, parantu vaha usake dvArA rUpI dravyoMko hI jAna sakatA hai, anyoMko nahIM / tathA rUpI dravyoMkI bhI sampUrNa paryAyoMko nahIM jAna sakatA / kramAnusAra manaHparyAyajJAnakA viSaya batAte haiM sUtra-tadanantabhAge manaHparyAyastha // 29 // ___bhASyam-yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSa. yanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti|| ___artha-jitane rUpI dravyoMko avadhijJAna jAna sakatA hai, usake anantaveM bhAgako manaHparyAyajJAnI jAna sakatA hai / avadhijJAnakA jitanA viSaya hai, usakA anantavAM bhAga manaHparyAya jJAnakA viSaya hai / kyoMki manaHparyAyajJAnI antaraGgameM sthita ataeva antaHkaraNa. rUpa manake vicAroMmeM prAta-Aye hue rUpI dravyoMko tathA manuSya kSetravartI avadhijJAnakI apekSA atizaya vizuddha-sUkSmatara aura bahutara paryAyoMke dvArA una rUpI dravyoMko jAna sakatA hai / bhAvArtha-manaHparyAyajJAnakA viSaya avadhike viSayase anantaikabhAgapramANa rUpI dravya hai| parantu vaha bhI asarvaparyAyahI hai / apane viSayakI samparNa paryAyoMko nahIM jAna sktaa| phira bhI vaha adhikatara sUkSma viSayako vizeSarUpase jAnatA hai, ataeva prazasta hai| __ kramAnusAra kevalajJAnakA viSayanibandha batAneko sUtra kahate haiM:- sUtra-sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // __bhASyam-sarvadravyeSu sarvaparyAyaSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati / tAddha sarvabhAvagrAhakaM saMbhinna lokAlokaviSayam / nAtaHparaM jnyaanmsti| na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiMcidanyajjJeyamasti / kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // artha-kevalajJAnakA viSaya nibandha saMpUrNa dravya aura unakI saMpUrNa paryAyoMmeM hai / kyoMki vaha dravya kSetra kAla bhAva viziSTa tathA utpAda vyaya dhrauvyarUpa sabhI padArthoMko grahaNa karatA hai, sampUrNa loka aura alokako viSaya kiyA karatA hai / isase bar3A aura koI bhI jJAna nahIM hai, aura na aisA koI jJeya hI hai, jo ki kevalajJAnakA viSaya honese bAkI baca rahe / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 / ] saMbhASyatattvAthodhigamasUtram / isa jJAnako kevala paripUrNa samagra asAdhAraNa nirapekSa vizuddha sarvabhAvajJApaka lokAlokaviSaya aura anaMtaparyAya aise nAmoMse kahA karate haiM / bhAvArtha - jIvapudgalAdika sampUrNa mUladravya aura unakI trikAlavartI sampUrNa sakSma sthala paryAyeM isa jJAnakA viSaya hai| na to isa jJAnase utkRSTa koI jJAna hI hai, aura na aisA koI padArtha yA paryAya hI hai, jo ki isa jJAnakA viSaya na ho / yaha jJAna kSAyika hai, jJAnAvaraNakarmakA sarvathA kSaya honese prakaTa hotA hai / ataeva dUsare kSAyopazamika jJAnoMmeMse koI bhI jJAna isake sAtha nahIM raha sakatA aura na rahatA hI haiM, yaha ekAkI hI pAyA jAtA yA rahA karatA hai, isI liye isako kevala kahate haiM / yaha sakala dravya bhAvoMkA paricchedaka hai, isaliye isako paripUrNa kahate haiM / jisa taraha yaha eka jIva padA rthako jAnatA hai, usI taraha sampUrNa para padArthoM ko bhI jAnatA hai, isaliye isako samagra kahate haiM / - kisI bhI matijJAnAdi kSAyopazamika jJAnase isakI tulanA nahIM ho sakatI, isaliye isako asAdhAraNa kahate haiM / isako indriya mana Aloka Adi kisI bhI avalambana yA sahAyakakI apekSA nahIM hai, isaliye isako nirapekSa kahate haiM / jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adike nimittase utpanna honevAlI maladoSa rUpa azuddhiyoMse yaha sarvathA rahita hai, isaliye isako vizuddha kahate haiM / yaha samasta padArthoM kA jJApaka hai, isIse sampUrNa tattvoMkA bodha hotA hai, isaliye isako sarvabhAvajJApaka kahate haiM / loka aura alokakA koI bhI aMza isase aparichinna nahIM hai, isaliye isako lokAloka viSaya kahate haiM / agurula ghuguNake nimittase isakI anantaparyAya pariNamana hote haiM, isaliye isako anantaparyAya kahate haiM / athavA isakI jJeyarUpa paryAya ananta haiM, yadvA isake avibhAgapraticcheda ananta haiM, isaliye bhI isako anaMtaparyAya kahate haiN| matalaba yaha ki ananta zakti aura yogyatA ke dhAraNa karanevAlA yaha jJAna sarvathA apratima hai / 59 bhASyam - atrAha - eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasminajIve kati bhavanti ? iti / anocyate / artha - prazna- Apane jJAnoMkA viSaya nibandha jo batAyA so samajhameM AyA / aba yaha batAiye, ki ina matijJAnAdi pA~ca prakArake jJAnoM meM se eka samayameM eka jIvake kitane jJAna ho sakate haiM ? isIkA uttara deneke liye AgekA satra kahate haiM sUtra - ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturbhyaH // 31 // bhASyam - eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmin jIve A caturbhya, kasmiMzcijjIve matyAdInAmekaM bhavati, kasmiMzcijjIve dve bhavataH, kasmiMzcit trINi bhavanti, kasmiMzciccatvAri bhavanti / zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAdvA na veti / atrAha - atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati netyuMcyate / kecidAcAryA vyAcakSate, nAbhAvaH kiM tu tada 1 - ato'gre " tadAthA " ityapi pAThAntaram / 2- " neti ? atrocyate " iti pAThAntaram Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH bhibhUtatvAdakiMcitkarANi bhvntiindriyvt| yathAvAvyabhre nabhasi Aditya udite bhUritejasvAdAdityenAbhibhUtAnyatejAMsi jvalanamANacandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakiMcitkarANi bhavanti tdvditi| kecidapyAhuH |-apaaysdrvytyaa matijJAnaM tatpUrvakaM zrutajJAnamavadhijJAnamanaHparyAyAne ca rUpidravyaviSaye tasmAnnaitAni kevalinaH santIti // kiM cAnyat |-mtijnyaanaadissu catueM paryAyeNopayogo bhavati na yugapat / saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati / kiM cAnyat |-kssyopshmjaani catvAri jJAnAni pUrvANi kSayAdeva kevalam / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti // artha-Upara mati Adika jo jJAnake bheda ginAye haiM, unameM se eka jIvake eka samayameM prArambhake ekase lekara cAra taka jJAna ho sakate haiN| kisI jIvake to matijJAnAdikameMse eka hI jJAna ho sakatA hai, kisI jIvake do ho sakate haiM, kisIke tIna ho sakate haiM, aura kisIke cAra ho sakate haiN| inameM se zrutajJAnakA to matijJAnake sAtha sahabhAva niyata hai / kyoMki vaha matijJAnapUrvaka hI huA karatA hai / parantu jisa jIvake matijJAna hai, usake zrutajJAna ho bhI aura na bhI ho / zaMkA-kevalajJAnakA apanese pUrvake mati Adika jJAnoMke sAtha sahabhAva hai, yA nahIM ? uttara-isa viSayameM kucha AcAryoMkA to aisA kahanA hai, ki kevalajJAna ho jAnepara bhI ina matijJAnAdikakA abhAva nahIM ho jAtA / kiMtu ye jJAna kevalajJAnase abhibhUta ho jAte haiM, ataeva ve usa avasthAmeM apanA kucha bhI kArya karaneke liye samartha nahIM rahate / jaise ki kevalajJAnake utpanna ho jAnepara bhI indriyA~ tadavastha rahatI haiM, parantu ve apanA kucha bhI kArya nahIM kara sakatIM, isI prakAra matijJAnAdika ke viSayameM samajhanA cAhiye / athavA jaise ki meghapaTalase rahita AkAzameM sUryakA udaya hote hI usake sAtizaya mahAn tejase anya tejo dravya-agni ratna candramA nakSatra prabhRti prakAzamAna padArtha AcchAdita ho jAte haiM, aura apanA prakAzakArya karanemeM akiMcitkara ho jAte haiM, vaise hI kevalajJAnake udita honepara matijJAnAdike viSayameM samajhanA caahiye| - kisI kisI AcAryakA aisA bhI kahanA hai, ki ye jJAna kevalIke nahIM huA karate / kyoMki zrotrAdika indriyoMse upalabdha tathA Ihita padArthake nizcayako apAya kahate haiM, aura matijJAna apAyasvarUpa hai tathA vaha sadravyatayA huA karatA hai vaha vidyamAna athavA vidyamAnavat padArthako hI grahaNa kiyA karatA hai| kiMtu kevalajJAnameM ye donoM hI bAteM sarvathA nahIM pAyI jAtIM / ataeva vaha kevalajJAnake sAtha nahIM rahA krtaa| aura isIliye zrutajJAna bhI usake sAtha nahIM raha sakatA, kyoMki vaha matijJAnapUrvaka hI huA karatA hai, aura avadhijJAna tathA manaHparyAyajJAna kevala rUpI dravyako hI viSaya karanevAle haiM ataeva ve bhI usake sAtha nahIM raha sakate / isake sivAya eka bAta aura bhI hai, vaha yaha ki-matijJAnAdika 1--bhavantIti pAThAntaram / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / cAra prakArake jo kSAyopazamika jJAna haiM, jIvake unakA upayoga kramase huA karatA hai, yugapat nahIM huA karatA / arthAt ye cAroM hI jJAna kramavartI haiM na ki sahavartI / parantu kevalajJAna aisA nahIM hai / jina kevalI bhagavAn ko paripUrNa jJAna aura paripUrNa darzana prApta ho gayA hai, unakA vaha kevalajJAna aura kevaladarzana samasta padArthoko yugapata viSaya kiyA karatA hai, kyoMki vaha asahAya hai, aura isIliye ina donoMkA upayoga pratisamaya yugapat hI huA karatA hai / tathA eka bAta yaha bhI hai, ki pAMca prakArake jo jJAna haiM unameMse Adike cAra jJAna kSAyopazamika-jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna honevAle haiM, parantu kevalajJAna usake sarvathA kSayase hI prakaTa hotA hai / ataeva kevalI bhagavAnke kevalajJAna hI rahA karatA hai, bAkIke cAra jJAna unake nahIM huA karate / bhAvArtha--kSAyika aura kSAyopazamikameM paraspara virodha hai, ataeva kSAyika-kevalajJAnake sAtha cAroM kSAyopazamika jJAnoMkA sahabhAva nahIM raha sakatA, isaliye kevalIke kevalajJAnake sivAya cAroMkA abhAva hI samajhanA cAhiye / yahA~taka pramANarUpa pA~co jJAnoMkA varNana kiyA, aba pramANAbhAsa rUpa jJAnoMkA nirUpaNa karanekI icchAse sUtra kahate haiM sUtra--matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // bhASyam-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamiti viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH / jJAnaviparyayo'jJAnamiti / atrAha / tadeva jJAnaM tadevAjJAnamiti / nanu cchAyAtapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocyte|-mithyaadrshnprigrhaadvipriitgraahktvmetessaam / tasmAdazAnAni bhavanti / tadyathA |-mtyjnyaanN zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / avadhiviparIto vibhaGga ityucyte|| artha-matijJAna zrutajJAna aura avadhijJAna ye viparyaya bhI huA karate haiM, arthAt ye tInoM jJAna ajJAna rUpa bhI kahe jAte haiN| kyoMki jJAnase jo viparIta haiM, unhIMko ajJAna kahate haiN| zaMkA-usIko jJAna kahanA aura usIko ajJAna kahanA yaha kaise bana sakatA hai ? 1--kevalajJAna aura kevaladarzanake viSayameM do siddhAnta haiM-digambara AmnAyameM donoM upayoga eka samayameM hI huA karate haiM, aisA mAnA hai| kyoMki donoM upayogoMko AvRtta karanevAle do karma haiM-jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa / ina donoMkA kevalIke sarvathA kSaya ho jAnese phira koI bhI kramavartitAkA kAraNa zeSa nahIM rhtaa| isI liye aisA likhA bhI hai ki " desaNapuvvaM gANaM chadamatthANaM Na doNi ubogaa| jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te dovi / / 44 // " -dravyasaMgraha-zrInemicandra siddhAntacakravartI / parantu zvetAmbara sampradAyameM aisA nahIM mAnA hai / zrIsiddhasenagaNikRta TIkAmeM likhA hai ki "nacAtIvAbhinivezo'smAkaM yugapadupayogo mA bhUditi / vacanaM na pazyAmastAdRzam , kramopayogArthapratipAdane tu bhUrivacanamupalabhAmahe / " arthAt isa viSayameM hamArA aisA koI atyadhika Agraha nahIM hai, ki kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM upayoga eka sAtha nahIM hI hoN| parantu isa viSayake vidhAyaka vacana nahIM diikhte| upayogakI kramavartitA rUpa arthake pratipAdaka vacana bahutase dekhaneko milate haiM / yathA-" nANammi daMsaNammiya etto egayarammi uvuttaa|" (prajJApanAyAm ) / tathA " savvassa kevalissa vi jugavaM do NAttha uvogaa|" (vi. 3096) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH kyoMki jisa prakAra chAyA aura Atapa-dhUpameM paraspara virodha hai, athavA zIta uSNa paryAyoMmeM atyaMta viruddhatA hai / usI prakAra jJAna aura ajJAna bhI parasparameM sarvathA viruddha haiM, phira bhI mati zruta aura avadhiko jJAna bhI kahanA aura ajJAna bhI kahanA yaha kaise bana sakatA hai ? uttara-jina jIvoMne mithyAdarzanako grahaNa-dhAraNa kara rakkhA hai, una jIvoMke the tInoM hI jJAna padArthako yAthAtmyarUpase grahaNa nahIM karate-viparItatayA grahaNa karate haiM, ataeva unako viparIta-ajJAna kahate haiM / arthAt unako kramase matijJAna zratajJAna avadhijJAna na kaha kara matyajJAna zrutAjJAna aura vibhaMga kahA karate haiM / viparIta avadhi-mithyAdRSTi jIvake avadhijJAnako hI vibhaMga kahA karate haiM / avadhyajJAna aura vibhaGga paryAya vAcaka zabda haiN| bhAvArtha---vyavahArameM jJAnake niSedhako ajJAna kahA karate haiM, aura niSedha do prakArakA mAnA hai-paryudAsa aura prasahya / jo sadRza arthako grahaNa karanevAlA hai usako paryudAsa kahate haiM, aura jo sarvathA niSedha-abhAva arthako prakaTa karatA hai usako prasahya kahA karate haiM / so yahA~para jJAnake niSedhakA artha paryudAsarUpa karanA cAhiye na ki prasahyarUpa / arthAt ajJAnakA artha jJAnopayogakA abhAva nahIM hai, kiMtu mithyAdarzana sahacarita jJAna aisA hai| mithyAdarzanakA sahacArI jJAna tatvoMke yathArtha svarUpako grahaNa nahIM kara sakatI / mithyAdRSTike ye tIna hI jJAnopayoga ho sakate haiM, kyoMki manaHparyAya aura kevalajJAna samyagdRSTike hI huA karate haiM / ataeva ina tInoMko viparItajJAna athavA ajJAna kahA hai| bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhanyAzcendriyanimittAnaviparItAn sparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparza sparza iti rasaM rasa iti, evaM zeSAn / tatkathametaditi / atrocyte|tessaaN hi viparItametadbhavati / : artha-prazna-Apane kahA ki samyagdarzanake sahacArI matyAdikako to jJAna kahate haiM aura usase viparIta-mithyAdarza sahacArI matyAdikako ajJAna kahate haiM / so yaha bAta kaise bana sakatI hai / kyoMki mithyAdRSTi bhI cAhe ve bhavya ho cAhe abhavya indriyoMke nimittase jinakA grahaNa huA karatA hai, una sparzAdika viSayoMko aviparIta hI grahaNa kiyA karate haiM aura unakA nirUpaNa bhI vaisA hI kiyA karate haiN| ve bhI sparza ko sparza aura rasako rasa hI jAnate tathA kahA bhI karate haiM / isI prakAra zeSa viSayoMmeM bhI samajhanA cAhiye / phira kyA kAraNa hai ki unake jJAnako viparIta jJAna athavA ajJAna kahA jAya ? uttara-~-mithyAdRSTiyoMkA jJAna viparIta hI huA karatA hai| kyoMkiH 1-" paryudAsaH sadRggrAhI, prasAstu niSedhakRt / " 2-micchAiTTI jIvo ubaiTa pavayaNaM Na saddahadi / sahadi asambhAvaM ubai vA aNubaiTa // 18||-go. jIvakAMDa / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33.34 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasatram / bhAvArtha--mithyAdRSTi do prakArake huA karate haiM-eka bhavya dUsare abhavya / jo siddha avasthAko prApta ho sakate haiM, unako bhavya kahA karate haiM, aura isake viparIta haiM-jinameM siddha avasthAko prApta karanekI yogyatA nahIM hai, unako abhavya kahA karate haiM / mithyAdRSTike dUsarI tarahase tIna bheda bhI huA karate haiM-eka abhigRhItamithyAdarzana dUsare anabhigRhItamithyAdarzana tIsare saMdigdha / jo ninabhagavAnke pravacanase sarvathA viparIta nirUpaNa karanevAle haiM, una bauddhAdikoMko abhigRhItamithyAdarzana kahate haiM, aura jo jinabhagavAnake vacanoMpara zraddhAna nahIM karate, unako anabhigRhIta mithyAdarzana kahate haiM, tathA usapara saMdeha karanevAloMko saMdigdha kahA karate haiM / ye tInoM hI prakArake mithyAdRSTi bhavya bhI huA karate haiM, aura abhavya bhI huA karate haiN| parantu sabhI mithyAdRSTi samyagdRSTike hI samAna ghaTapaTAdika aura rUpa rasAdikakA grahaNa aura nirUpaNa kiyA karate haiM / phira kyA kAraNa hai ki samyagdRSTike grahaNako to samIcIna kahA jAya aura mithyAdRSTike grahaNako vipriit| kyoMki bAdhaka pratyayake honese hI kisI bhI jJAnako mithyA kaha sakate haiM, anyathA nhiiN| jaise ki kisIko sIpameM cAMdIkA jJAna huA, yaha jJAna isaliye mithyA kahA jAtA hai, ki usakA bAdhaka jJAna upasthita hai| so aisA yahA~para to nahIM pAyA jAtA, phira samIcIna aura mithyAke bhedakA kyA kAraNa hai ? isakA uttara yahI hai, ki mithyAdRSTike sabhI jJAna viparIta hI huA karate haiN| kyoMki ve jJAna vastuke yathArtha svarUpakA paricchedana nahIM kiyA karate / ve yathArtha paricchedana nahIM karate yaha bAta kaise mAlUma ho / ataeva isa bAtako spaSTatayA batAneke liye sUtra kahate haiM:- sUtra-sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat // 33 // bhASyam yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamativiparItagrAhI bhvti| so'zvaM gaurityadhyavatyati gAM cAzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNa loSTa iti loSTaM ca loSTa iti suvarNa suvarNamiti tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNa suvarNa loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // __ artha-jaise ki koI unmatta puruSa jisakI ki karmodayase indriyoMkI aura manakI zakti naSTa ho gaI hai, padArthake svarUpako viparIta hI grahaNa kiyA karatA hai, vaha ghoDAko gau samajhatA hai, aura gauko ghor3A samajhatA hai, maTTIke Dheleko suvarNa mAnatA hai, aura suvarNako DhelA mAnatA hai, kabhI Dheleko yaha DhelA hai, aisA bhI jAnatA hai, aura suvarNako yaha suvarNa hai, aisA bhI samajhatA hai, tathA jaisA samajhatA hai, vaisA hI kahatA bhI hai, phira bhI usake jJAnako ajJAna hI kahate haiN| kyoMki usakA vaha jJAna Dheleko savarNa aura savarNako DhelA samajhanevAle viparIta jJAnase kisI prakArakI vizeSatA nahIM rakhatA / isI prakAra jisakI mithyAdarzana karmake nimittase dekhane aura vicAra karanekI zakti tathA yogyatA naSTa ho gaI hai, yadvA viparIta ho gaI hai, vaha jIva jIvAdika padArthoM ke vAstavika svarUpako na Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH dekha sakatA, na vicAra sakatA aura na asahAyarUpase hI jAna sakatA hai, ataeva usake matiH zruta aura avadhi ye tInoM hA jJAna ajJAna hI kahe jAte haiM / bhAvArtha - mithyAdRSTi jIva ghaTapaTAdika padArthoMko yadyapi samyagdRSTike samAna hI grahaNa karatA, tathA unakA nirUpaNa bhI kiyA karatA hai, parantu mithyAtvake nimitta se usake kAraNa - viparyAsa bhedAbhedaviparyAsa svarUpaviparyAsa bhI rahA karate haiM, ataeva usake jJAnako pramANabhUta athavA samIcIna nahIM kaha sakate / jaise ki koI puruSa vastrako to vastra hI mAne, parantu usako kumbhArakA banAyA huA aura pattharakA banA huA mAne, to usake jJAnako ajJAna hI samajhA jAtA hai, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA caahiye| midhyAdRSTi jIva yadyapi manuSyako manuSya hI kahatA hai parantu usake kAraNa ke viSayameM Izvara Adi kI bhI kalpanA kiyA karatA hai, aura vaisA hI phira zraddhAna bhI karatA hai / isI taraha bhedAbheda tathA svarUpake viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / ataeva usake jJAnako pramANarUpa na mAnakara ajJAna hI mAnanA cAhiye / bhASyam-uktaM jJAnam / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA / - artha - pUrvokta rItise jJAnakA nirUpaNa aura prakaraNa samApta huA / aba isake bAda kramAnusAra cAritrakA varNana prApta hai, parantu usakA varNana Age calakara isI granthake nauveM adhyAyameM kareMge, ataeva yahA~para usake karanekI AvazyakatA nahIM hai / jJAnake prakaraNa meM pramANa aura naya ina dokA ullekha kiyA thA, usameMse pramANake pratyakSa aura parokSarUpa donoM bhedoMkA bhI varNana Upara ho cukA / ataeva usake anaMtara kramAnusAra nayoM kA varNana honA cAhiye / so unhIMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - naigama saMgrahavyavahArarjusRtrazabdA nayAH || 34 // bhASyam - naigamaH saMgraho vyavahAra RjusUtraH zabdaH ityete paJcanayA bhavanti / tatra / - artha- -nayoMke pA~ca bheda haiM / - naigama saGgraha vyavahAra RjusUtra aura zabda / bhAvArtha - yaha bAta pahale likhI jA cukI hai, ki pramANake eka dezako naya kahate haiM / arthAt vastu aneka dharmAtmaka yA ananta dharmAtmaka hai / parantu una ananta dharmomeMse - astitva yA nAstitva, nityatva yA anityatva, ekatva yA anekatva Adi kisI bhI eka dharmake dvArA usa vastu ke avadhAraNa karanevAle jJAna vizeSa - vikalAdezako naya kahate haiM / isa nayake aneka apekSAoMse aneka bheda haiN| parantu sAmAnyase yahA~ para usake uparyukta pA~ca bheda samajhane caahiye| jo vastuke sAmAnya vizeSa athavA bhedAbhedako grahaNa karanevAlA hai, usako athavA saMkalpamAtra vastuke grahaNa karaneko naigama naya kahate haiM / jaise ki arahaMtako siddha kahanA 1 - tatreti pAThaH pustakAntare nAsti / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 / ]. sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / athavA maTTIke ghar3eko ghIkA ghar3A kahanA / vivakSita padArthameM bheda na karake kisI bhI sAmAnya guNadharmakI apekSAse abhedarUpase kisI bhI padArthake grahaNa karaneko saMgraha naya kahate haiM / jaise jIvatva sAmAnya dharmakI apekSAse ye jIva hai aisA samajhanA yA kahanA / jo saGgraha nayake dvArA gRhIta viSayameM bhedako grahaNa karatA hai, usako vyavahAra naya kahate haiN| jaise jIva dravyameM saMsArI muktakA bheda karake athavA phira saMsArImeMse bhI cAra gatikI apekSA kisI eka bhedakA grahaNa karanA / kevala vartamAna paryAyake grahaNa karaneko RjUmUtra kahate haiM / isakA vAstavamai udAharaNa nahIM bana sakatA / kyoMki zuddha vartamAna kSaNavartI paryAyakA grahaNa yA nirUpaNa nahIM kiyA jA sakatA / sthUladRSTi se isakA udAharaNa bhI ho sakatA hai / jaise ki manuSyagatimeM utpanna jIvako AmaraNAnta manuSya kahanA / kartA karma Adi kArakoMke vyavahArako siddha karanevAle athavA liMga saMkhyA kAraka upagraha kAla Adike vyabhicArakI nivRtti karanevAleko zabda naya kahate haiM / jaise ki kisI vastuko bhinna bhinna liMgavAle zabdoMke dvArA nirUpaNa krnaa| isa prakAra nayoMke sAmAnyase pA~ca bheda yahA~ batAye haiM / parantu isameM aura bhI vizeSatA hai, jaise ki inameMse-- sUtra--Adhezabdau ditribhedau // 35 // bhASyam-Adya iti sUtrakramaprAmANyApaigamamAha / sa dvibhedo dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH sAmprataH samabhiruDha evambhUta iti / atrAha-kimeSAM lakSaNamiti ? atrocyate / nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagramAhI naigmH| arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saMgrahaH / laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyvhaarH| satA saamprtaanaamrthaanaambhidhaanprijnyaanmRjusuutrH| yathArthAbhidhAnaM zabdaH / nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / satsvartheSvasaMkramaH smbhiruuddhH| vyaMjanArthayorevambhUta iti / __ artha-yahA~para sUtrameM Adya zabdakA jo prayoga kiyA hai, usase naigama nayakA grahaNa karanA cAhiye / kyoMki pUrvokta satra (naigamasaMgrahavyavahAretyAdi)meM jo krama batAyA hai, vaha pramANa hai| usake anusAra nayoMkA Adya-pahalA bheda naigama hI hotA hai| ataeva naigama nayake do bheda haiMeka dezaparikSepI dasarA srvprikssepii| zabda nayake tIna bheda haiM-sAmprata samabhirUDha aura evmbhuut| zaMkA-Apane pahale sUtrameM aura isa sUtrameM jo nayoMke bheda ginAye haiM, unakA lakSaNa . kyA hai ? uttara-nigama nAma janapada-dezakA hai| usameM jo zabda jisa arthake liye niyata haiM, vahA~para usa arthake aura zabdake sambandhako jAnanekA nAma naigama naya hai| arthAt isa zabdakA ye artha hai, aura isa arthake liye isa zabdakA prayoga karanA cAhiye, isa tarahake vAcya vAcaka sambandhake jJAnako naigama kahate haiN| vaha do prakArakA hai| kyoMki zabdoMkA prayoga do prakArase huA karanA hai-eka to vastuke sAmAnya aMzakI 1--" tatrAdyazabdau " iti kvacitpAThaH / sa tu bhASyakArANAM tatretizabdena mizraNAjAta ityanumIyate / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH apekSAse dUsarA vizeSa aMzakI apekSAse / jo sAmAnya aMzakA avalaMbana lekara pravRtta huA karatA hai, usako samagragrAhI naigamanaya kahate haiM / jaise ki cAMdIkA yA sonekA athavA maTTIkA yA pItalakA yadvA sapheda pIlA lAla kAlA Adi bheda na karake kevala ghaTamAtrako grahaNa karanA / jo vizeSa aMzakA Azraya lekara pravRtta hotA hai, usako dezagrAhI naigama kahate haiM / jaise ki ghaTako maTTIkA yA pItalakA ityAdi vizeSarUpase grahaNa karanA / padArthoke sarva deza aura eka deza donoMke grahaNa karaneko saMgrahanaya kahate haiM / arthAt saMgrahanaya " sampUrNa padArtha sanmAtra haiM" isa tarahase sAmAnyatayA hI vastuko grahaNa karanevAlA hai| jisa prakAra laukika puruSa prAyaH karake ghaTAdika vizeSa aMzako lekara hI vyavahAra kiyA karate haiN| usI prakAra jo naya vizeSa aMzako hI grahaNa kiyA karatA hai, usako vyavahAra kahate haiN| yaha naya prAyaH karake upacArameM hI pravRtta huA karatA hai| isake jJeya viSaya aneka haiM, isI liye isako vistRtArtha bhI kahate haiM / jaise yaha kahanA ki ghar3A cUtA hai, rAstA calatA hai, ityAdi / vastutaH ghar3e meM bharA huA pAnI catA hai, aura rAsteke Upara manaSyAdi calate haiM, phira bhI laukika jana ghar3ekA cUnA aura rAstekA calanA hI kahA karate haiM / isI tarahakA prAyaH upacarita viSaya hI vyavahAra nayakA viSaya samajhanA cAhiye / jo vartamAna kAlavartI ghaTAdika paryAyarUpa padArthoMko grahaNa karatA hai, usako RjrasUtra naya kahate haiN| vyavahAra naya trikAlavartI vizeSa aMzoMko grahaNa karatA hai, parantu unameMse bhata aura bhaviSyatko chor3akara kevala vartamAnakAlameM vidyamAna vizeSa aMzoMko hI yaha naya -RjusUtra grahaNa karatA hai / vyavahArakI apekSA RjusUtrakI yahI vizeSatA hai| jaisA padArthakA svarUpa hai, vaisA hI usakA uccAraNa karanA-kartA karma Adi kArakoMkI apekSAse arthake anurUpa grahaNa yA nirUpaNa karaneko zabdanaya kahate haiM / isa nayake tIna bheda haiM-sAmprata samabhirUDha aura evambhata / nikSepoMkI apekSAse padArtha cAra prakArakA hai-nAmarUpa sthApanArUpa dravyarUpa aura bhAvarUpa / inameMse kisI bhI prakArake padArthakA aise zabdake dvArA jisake ki usa padArthake sAtha vAcyavAcaka sambandhakA pahalete hI jJAna hai, jJAna honeko sAmpata naya kahate haiM / ghaTAdika vartamAna paryAyApanna padArthoM ke viSayameM zabdakA saMkrama na karake grahaNa karaneko samabhirUDha naya kahate haiM / vyaJjana-vAcakazabda aura artha-abhidheyarUpa padArtha ina donoMkA yathArtha saMghaTana karanevAle adhyavasAyako evaMbhUta naya kahate haiN| 1-anyatra siddhasyArthasyAnyatrAropa upacAraH / 2--ina nayoMke viSayameM zrIsiddhasenagaNi kRta TIkAmeM vizeSa likhA hai-3-ina nayoMke viSayameM digambara sampradAyameM saMjJA aura lakSaNa bhinna prakArase hI mAnA hai| unhoMne mUlasUtrameM hI nayoMke sAta bheda ginAye haiM, yathA-" negmsNgrhvyvhaarrjusuutrshbdsmbhiruuddhaivNbhuutaanyaaH|" arthAt naigama saMgraha vyavahAra RjumUtra zabda samabhirUDha aura evaMbhUta ye sAta naya haiN| inameMse Adike tIna dravyArthika aura aMtakI cAra paryAyArthika haiM / athavA Adike 4 arthanaya aura aMtake 3 zabdanaya haiN| sAtoMkA viSaya pUrva pUrvakA mahAn aura uttarottarakA alpa alpa hai / inakA lakSaNa aura saMghaTana Adika tattvArtharAjavArtika tathA tattvArthazlokavArtika AdimeM dekhanA cAhiye / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 35 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / iti / bhASyam - atrAha - uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tannayA iti kaH padArthaH nayAH prApakAH kArakAH sAdhakAH nirvartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram / jIvAdInpadArthAnnayanti prApnuvantikArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayanti iti nayAH // 1 artha -- zaMkA - Upara Apane jina naigama Adi nayoMkA ullekha kiyA hai, ve naya kyA padArtha haiM ? uttara-naya prApaka kAraka sAdhaka nirvartaka nirbhAsaka upalambhaka aura vyaJjaka ye sabhI zabda eka hI arthake vAcaka haiN| jo jIvAdika padArthoMko sAmAnyarUpase prakAzita karate haiM, unako na kahate haiM / jo una padArthoMko AtmAmeM prApta karAte - pahu~cAte haiM, unako prApaka kahate haiM / jo AtmAmeM apUrva padArthake jJAnako utpanna karAveM, unako kAraka kahate haiM / parasparakI vyAvRttirUpa - jisase eka padArthakA dUsare padArthameM mizraNa na ho jAya, isa tarahake vijJaptirUpa tathA siddhike upAyabhUta vacanoMko jo siddha kareM, unako sAdhaka kahate haiM / apane nizcita abhiprAyake dvArA jo vizeSa adhyavasAyarUpa se utpanna hote haiM, unako nirvartaka kahate haiM / jo niraMtara vastuke aMzakA bhAsa - jJApana karAveM unako nirmAsaka kahate haiM / viziSTa kSayopazamakI apekSAse atyanta sUkSma padArtha vizeSoMmeM jo AtmA yA jJAnakA avagAhana karAveM unako upalambhaka kahate haiM / jo jIvAdika padArthoMko apane abhiprAyAnusAra yathArtha svabhAva meM sthApita kareM unako vyaJjaka kahate haiM / 1 bhAvArtha - isa prakAra se yahA~para niruktikI apekSAse naya Adika zabdoMkA artha yadyapi bhinna bhinna batAyA hai / parantu phalitArthameM ye sabhI zabda eka hI arthake vAcaka haiM / ataeva jo naya haiM, ve hI prApaka haiM, aura ve hI kAraka haiM, tathA ve hI sAdhaka haiM / ityAdi sabhI zabdoMke viSaya meM samajha lenA cAhiye / 63 bhASyam - atrAha- kimete tantrAntarIyA vAdina AhosvitsvatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyate / - naite tantrAntarIyA nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhirnirvRtta Urdhva kuNDalauSThAyata vRttagrIvo'dhastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasammarda uttaraguNanirvartanA nirvRtto dravyavizeSastasminnekasminvizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAtparijJAnaM naigamanayaH / ekasminvA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / teSvevalaukikaparIkSaka grAhyeSUpacAragamyeSu yathA sthUlArtheSu saMpratyayo vyavahAraH / teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusUtraH / teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH / teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsaMkramo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / teSAmeva vyaMjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // zaMkA- Apane ye naigama Adika jo naya batAye haiM, unako anyavAdI - jainapravacana se bhinna vaizeSika Adi matake anusAra vastusvarUpakA nirUpaNa karanevAle bhI mAnate haiM, athavA 1 -- tatra nayA iti pAThaH TIkAkArANAmabhimataH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH ye - naya svatantra hI haiM / arthAt ye naya anya siddhAntakA bhI nirUpaNa karate haiM, athavA yadvA tadvAdurukta anukta yA yukta ayukta kaise bhI pakSako grahaNa karake jainapravacanako siddha karaneke liye cAhe jaise bhI buddhibhedake dvArA daur3anevAle pravRtti karanevAle haiM ? uttara- ina donoMmeMse eka bhI bAta nahIM hai / na to ye anya siddhAnta ke prarUpaka haiM aura na cAhe jaise buddhibheda ke dvArA jainapravacanako siddha karaneke liye sarvathA svatantrarUpase pravRtti karanevAle haiM / kintu jJeyarUpa padArthako viSaya karanevAle ye jJAna vizeSa haiM / arthAt aneka dharmAtmaka vastuko hI grahaNa karanevAle jJAna aneka prakArake haiM, unhIMko naya kahate haiM / ataeva ye naya jainazAstrakA hI nirUpaNa karanevAle haiM | jaise ki kisIne ghaTa zabdakA uccAraNa kiyA / yahA~para dekhanA cAhiye, ki loka meM ghaTa zabda se kyA cIja lI jAtI hai / jo ghaTanakriyA - kuMbhakAra kI ceSTA ke dvArA niSpanna banA huA hai, jisake Uparake oSTha kuNDalAkAra gola haiM, aura jisakI grIvA AyatavRtta - lambagola hai, tathA jo nIce ke bhAgameM bhI parimaNDala - cAroM taraphase gola hai, evaM jo jala ghI dUdha Adi padArthoMko lAne tathA apane bhItara bhare hue una padArthoMko dhAraNa karaneke kAryako karanemeM samartha hai, aura jo agnipAkase utpanna honevAle raktatA Adi uttara guNoM kI parisamApti hojAne se bhI niSpanna ho cukA hai, aise dravya vizeSako hI ghaTa kahate haiM / isa taraha ke kisI bhI eka khAsa ghaTakA athavA usa jAti - jina jina meM yaha artha ghaTita ho, una sabhI ghaToMkA sAmAnyarUpase jo parijJAna hotA hai, usako naigama naya kahate haiM / 1 1 ghaTAdika padArtha nikSepa bhedase cAra prakAra ke hote haiM / - jaise ki nAmaghaTa sthApanAghaTa dravyaghaTa aura bhAvaghaTa / inake bhI vartamAna bhUta aura bhaviSyat kI apekSA se tIna tIna bheda haiM / so inameM se kisI bhI taraha ke eka yA aneka - bahutase vaToMkA sAmAnyarUpase bodha hotA hai, usako saMgrahanaya kahate haiM / kyoMki yaha naya vizeSa aMzoMko grahaNa na kara sAmAnya aMzoMko hI grahaNa kiyA karatA hai| tathA inhIM eka do yA bahutva saMkhyAyukta nAmAdisvarUpa aura jinakA loka prasiddha evaM parIkSaka - paryAlocanA karanevAle jalAdika dravyoMko lAne AdikameM upayoga kiyA karate haiM aura jo upacAragamya haiM -lokakriyA ke AdhArabhUta haiM, aise yathAyogya sthUla padArthoMkA jo jJAna hotA hai, usako vyavahAra naya kahate haiM / kyoMki prAyaH karake yaha naya sAmAnyako grahaNa na karake vizeSako hI grahaNa kiyA karatA hai, aura isI prakAra sUkSmako gauNa karake sthUla viSayameM hI yaha prAyaH pravRtta huA karatA hai / vartamAna kSaNameM hI vidyamAna unhIM ghaTAdika padArthoke jAnaneko RjusUtra naya kahate haiM / RjusUtra nayake hI viSayabhUta aura kevala vartamAnakAlavartI tathA nikSepakI apekSA nAmAdikake bhedase cAra prakAra ke padArthoMmeM se kisIko bhI viSaya karanevAle aura jinakA vAcyavAcaka sambandha pahalese hI jJAta hai, athavA jinakA saMketa grahaNa ho cukA hai, aise zabdarUpase ghaTAdikake grahaNa karaneko sAmprata zabdanaya kahate haiM / unhIM sadrUpa - vidyamAna varta . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / mAnakAla sambandhI ghaTAdi padArthoM ke adhyavasAya ke asaMkrama - viSayAntara meM pravRtti na karaneko samabhirUDha naya kahate haiM / jisa prakAra tIna yogoM meM se kisI bhI eka yogakA Azraya lekara vitarkapradhAna zukladhyAnakI pravRtti huA karatI hai, usI prakAra isa nayake viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / yadyapi pRthaktvavitarkavIcAra nAmakA pahalA zukladhyAna bhI vitarka pradhAna huA karatA hai, parantu usakA udAharaNa na dekara yahA~ dasare zukladhyAnakA hI udAharaNa diyA hai, aisA samajhanA cAhiye, kyoMki pahale * bhedameM artha vyaMjana yogakI saMkrAnti rahA karatI hai, aura dUsare bhedameM vaha nahIM rahatI' / tathA yaha naya bhI adhyavasAyake asaMkramarUpa hai / ataeva dUsare zukladhyAnakA hI udAharaNa yuktiyukta hai / anaMtarokta nayoMke dvArA gRhIta ghaTAdika padArthoM ke vyaMjana - vAcakazabda aura usake artha- vAcya padArthakI parasparameM apekSA rakhakara grahaNa karanevAle adhyavasAyako evambhUta naya kahate haiM / arthAta isa zabdakA vAcyArtha yahI hai, aura isa arthakA pratipAdaka yahI zabda hai, isa tarahase vAcyavAcaka sambandhakI apekSA rakhakara yogya kriyA viziSTa hI vastusvarUpa grahaNa karane ko evambhUta naya kahate haiM / bhAvArtha - zaMkAkArane naya ke lakSaNa meM do vikalpa uThAkara apanA matalaba siddha karanA cAhA thA, parantu graMthakArane tIsare hI abhiprAya se usakA lakSaNa batAkara zaMkAkArake pakSakA nirAkaraNa kara diyA hai / nayoMkA abhiprAya kyA hai, so Upara batA diyA hai, ki ve na to anya siddhAntakA nirUpaNa karanevAle haiM aura na sarvathA svatantra hI haiM / kiMtu jinapravacana ke anusAra aura yathArtha vastusvarUpake grahaNa karanevAle haiM / vipratipattiprasaGga bhASyam -- atrAha - evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAnnanu iti / atrocyate / yathA sarvamekaM sadavizeSAt sarva dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt sarva caMtuvaM caturdarzanaviSayAvarodhAt sarva paJcatvamastikAyAvarodhAt sarva SatvaM SadravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni tadvannayavAdA iti / kiM cAnyat / - yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjJAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa na ca tAM vipratipattayaH - nyvaadaaH| yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate svaviSaya niyamAt na ca tA vipratipattayo bhavanti tadvannayavAdA iti / Aha ca artha -- zaMkA- Apane jo nayoMkA svarUpa batAyA hai, usameM viruddhatA pratIta hotI hai / kyoMki Apane eka hI padArtha meM vibhinna prakAra ke aneka adhyavasAyakI pravRtti mAnI hai / parantu yaha bAta kaise bana sakatI hai / eka hI vastu jo sAmAnyarUpa hai, vahI vizeSarUpa kaise ho 1--vIcAro'rthavyaMjanayogasaMkrAntiH // a0 9 sUtra 46 / avicAraM dvitIyam // a0 9 sUtra 44 2. " catuSTayaM " iti ca pAThaH / 3 - " paMcAstikAyAtmakatvAt " iti pAThAntaram / 4 - paTkamiti ca pAThaH / 5 tAnItyapi pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH sakatI hai, athavA jo traikAlika hai, vahI vartamAnakSaNavartI kaise kahIM jA sakatI hai / yadvA nAmAdika tInoMko chor3akara kevala bhAvarUpa yA paryAya zabdoMkA avAcya athavA viziSTa kriyAse yukta vastu vizeSa kaise mAnI jA sakatI hai| ye sabhI pratIti viruddha honese nizcayAtmaka-tattvajJAnarUpa kaise kahI jA sakatI haiM ? uttara-apekSA vizeSake dvArA eka hI vastu aneka dharmAtmaka honese aneka adhyavasAyoMkA viSaya ho sakatI hai, isameM kisI bhI prakArakA virodha nahIM hai / jaise ki sampUrNa vastumAtrako satsAmAnyakI apekSA eka kaha sakate haiM, aura usIko jIva ajIvakI apekSA do bheda rUpa kaha sakate haiM, tathA dravya guNa aura paryAyakI apekSAse tIna prakArakI bhI kaha sakate haiN| samasta padArtha cakSa acakSa avadhi aura kevala ina cAra darzanoMke viSaya huA karate haiM / koI bhI padArtha aisA nahIM hai, ki jo ina cAra darzanoMmeMse kisI na kisI darzanakA viSaya na ho| ataeva vastu mAtrako cAra prakArakA bhI kaha sakate haiN| isI taraha paMca astikAyoMkI apekSA pA~ca bhedarUpa aura chaha dravyoMkI apekSA chaha bhedarUpa bhI kaha sakate haiN| jisa prakAra isa vibhinna kathanameM koI bhI vipratipatti-vivAda upasthita nahIM hote, aura na adhyavasAya sthAnoMkI bhinnatA hI viruddha pratIta hotI hai, usI prakAra nayavAdoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / arthAt jisa prakAra vastumAtrameM ekatva dvitva tritva Adi saMkhyAoMkA samAveza yA nirUpaNa viruddha nahIM hotA, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA caahiye| kyoMki ye dharma parasparameM viruddha nahIM hai / yadi jIvako ajIva kahA jAya yA jJAnaguNako ajJAna-jaDarUpa kahA jAya / athavA amUrta AkAzAdi dravyoMko mUrta batAyA jAya, to vaha kathana viruddha kahA jA sakatA hai, aura usake grahaNa karanevAle adhyavasAyoMmeM bhI vipratipattikA prasaGga A sakatA hai / parantu nayoMmeM yaha bAta nahIM hai, kyoMki ve jina aneka dharmoko viSaya karatI haiM, ve parasparameM viruddha nahIM haiN| isake sivAya eka bAta aura bhI hai, vaha yaha ki-jisa prakAra matijJAna Adi pA~ca prArake jJAnoMke dvArA dhAdika astikAyoMmeMse kisI bhI padArthakA pRthak pRthak grahaNa huA karatA hai, usameM kisI bhI prakArakI vipratipattikA prasaMga-visaMvAda upasthita nahIM hotaa| kyoMki una jJAnoMmeM jJAnAvaraNa karmake abhAvase vizeSa vizeSa prakArakI jo vizuddhi-nirmalatA rahA karatI hai, usake dvArA utkRSTatAke sAtha unhIM padArthoMkA bhinna bhinna aMzako lekara paricchedana huA karatA hai, isI prakAra nayavAdake viSayameM bhI samajhanA cAhiye / bhAvAthe-jisa prakAra eka hI viSayameM pravRtti karanevAle matijJAnAdimeM kisI bhI prakArakA virodha nahIM hai, usI prakAra nayoMke viSayameM bhI nahIM ho sakatA, kyoMki eka hI ghaTAdika athavA manuSyAdika kisI bhI paryAyako matijJAnI cakSurAdika indriyoMke dvArA jesA kucha grahaNa karatA hai, zrutajJAnI usI padArthako adhika rUpase jAnatA hai / kyoMki Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / matijJAna kucha hI paryAyoMko viSaya kara sakatA hai, parantu zrutajJAna asaMkhyAta paryAyoMke grahaNa aura nirUpaNameM samartha hai| avadhijJAna zrutajJAnakI bhI apekSA adhika spaSTatAse indriya aura manakI apekSA bhI na lekara rUpI padArthako jAna sakatA hai, aura isI taraha manaHparyAyajJAna apane viSayako avadhikI apekSA bhI adhika vizuddhatAke sAtha grahaNa kara sakatA hai| aura kevalajJAnase to aparicchinna koI viSaya hI nahIM hai / isa prakAra sabhI jJAnoMkA svarUpa aura viSayaparicchedana bhinna honese unameM kisI bhI taraha kI bAdhA nahIM hai, usI taraha nayoMkA bhI svarUpa tathA viSayaparicchedana bhinna bhinna hai, ataeva unameM bhI kisI bhI tarahakI bAdhA upasthita nahIM ho sktii| athavA jisa prakAra pratyakSa anumAna aura upamAna tathA Aptavacana-Agema ina pramANoMke dvArA apane apane viSayake niyamAnusAra eka hI padArthakA grahaNa kiyA jAtA hai, usameM koI virodha nahIM hai, usI prakAra nayoMmeM bhI koI virodha nahIM hai / arthAt jaise vanameM lagI huI agniko eka jIva jo nikaTavartI hai, apanI AMkhoMse dekhakara svayaM anabhavarUpa pratyakSa jJAnake dvArA usI agniko jAnatA hai, parantu dUsarA vyakti usI agniko dhUma hetuko dekhakara jAnatA hai, tathA tIsarA vyakti usI agniko aisA smaraNa karake ki suvarNa puJjake samAna pIta varNa prakAzamAna aura AmUlase uSNa sparzavAlI agni huA karatI hai, tathA vaisA hI pratyakSameM dekhakara upamAnake dvArA jAnatA hai, tathA cauthA vyakti kevala kisIke yaha kahanese hI ki isa vanameM agni hai, usI agniko jAna letA hai| yahA~para ina cAroM jJAnoMmeM aura unake viSayoM meM kisI bhI prakArakA visaMvAda nahIM hai, usI prakAra nayoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / ataeva aisA kahA~ bhI hai kibhASyam naigmshbdaarthaanaamekaanekaarthnygmaapekssH| dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jnyeyH||1|| yatsaMgRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vishesse| tatsaMgrahanayaniyataM jJAnaM vidyaannyvidhijnyH||2|| samudAyavyaktayAkRtisattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRta vidyAta sAmprata viSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAvAvidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaMtu zabdanayama4 artha-nigama nAma janapadakA hai, usameM jo bole jAte haiM, unako naigama kahate haiN| aise-nagamarUpa zabda aura unake vAcya padArthoMke eka-vizeSa aura aneka sAmAnya aMzoMko 1-" saMkhAtIte'vi bhve|" ( Ava0ni0) / 2-vizadajJAnako pratyakSa kahate haiM, parantu yahA~para anubhavarUpa matijJAnase abhiprAya hai, hetuko dekhakara sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiM / upamAnase matalaba yahA~para sAdRzya pratyabhijJAna kA hai / satya vaktAke vacanoMse jo jJAna hotA hai, usako Agama kahate haiM / 3-isa zabdakA abhiprAya TIkAkAra zrIsiddhasenagaNIne yaha batAyA hai, ki isa zabdase granthakAra apaneko hI prakArAntarase sUcita karate haiM yathA-" AhacetyAtmAnameva paryAyAntaravartinaM nirdizati / " 4-dezato vizeSAca" iti pAThAntaram / 5-saMjJAdi nizcayApekSamevaM kvacitpAThaH / kvacittu " saMjJAvinizcayApekSam " itipAThaH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH prakAzita karanekI rautikI apekSA rakhakara deza-vizeSa aura samagra-sAmAnyako viSaya karanevAle adhyavasAyako jisakA ki vyavahAra paraspara vimukha sAmAnya vizeSake dvArA huA karatA hai, naigama naya kahate haiM // 1 // jo sAmAnya jJeyako viSaya karanevAlA hai, jo gotvAdika sAmAnya vizeSa aura usake khaMDamuNDAdika vizeSoMmeM pravRtta huA karatA hai, aise jJAnako nayoMkI vidhi-bhedasvarUpake jAnanevAloMko saMgrahanayakA nizcita svarUpa samajhanA cAhiye / kyoMki sAmAnyako chor3akara vizeSa aura vizeSako chor3akara sAmAnya nahIM raha sakatA, aura sattAko choDakara na sAmAnya raha sakatA hai, na vizeSa raha sakatA hai / ataeva yaha naya donoMko hI viSaya kiyA karatA hai // 2 // samudAya nAma saMghAta athavA samUhakA hai / manuSya Adika sAmAnya vizeSarUpa padArthako vyakti kahate haiM / caur3A gola lambA tikonA SaTkoNa Adi saMsthAnako AkRti kahate haiN| sattA zabdase yahA~ mahAsAmAnya artha samajhanA cAhiye / saMjJA Adise prayojana nAmAdika cAra nikSepoMkA hai / ina samudAyAdika viSayoMke nizcayakI apekSA rakhakara pravRtta honevAle adhyavasAyako vyavahAranaya kahate haiM / yaha naya vistRta mAnA gayA hai| kyoMki lokameM " parvata jala rahA hai" ityAdi vyavahArameM AnevAle upacarita viSayoMmeM bhI yaha pravatta haA karatA hai| tathA upacarita aura anupacarita donoM hI prakArake padArthoMkA yaha Azraya letA hai, isaliye isako vistIrNa kahate haiM // 3 // jo vartamAnakAlIna padArthakA Azraya lekara pravRtta hotA hai, usako RjumUtranaya kahate haiM / yahA~ para RjusUtranayakA svarUpa saMkSepase itanA hI samajhanA cAhiye yarthArtha zabdako viSaya karanevAle aura vizeSita jJAnako zabdanaya kahate haiM // 4 // ___ bhASyam-atrAha-atha jIvo nojIvaH ajIvo no'jIva ityAkArite kena nayena ko'thaH pratIyata iti / atrocyte|-jiiv ityAkArite laigamadezasaMgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamAbharUDhaH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt, ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nAjIva ityajIvadravyaM jIvasya vA dezapradezau / ajIva iti ajIvadravyameva / no'jIva iti jIva eva tasya vA dezapradezAviti // evambhUtanayena tu jIva ityAkarate bhavastho jIvaH prtiiyte| kasmAt, eSa hi nayo jIvaM pratyaudAyikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH prANiti praannaandhaarytiityrthH| tacca jIvanaM siddhe na vidyate tasmAdbhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / no'jIva iti bhavastha eva jIva iti / samagrArthagrAhitvAcAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyate / evaM jIvau jIvA iti dvitva bahutvAkAriteSvapi / sarva saMgrahaNe tu jIvo nojIvaH ajIvo no'jIvo jIvau nojIvau ajIvau no'jIvI ityekadvitvAkAriteSu zUnyam kasmAta, eSa hi nayaH saMkhyAnantyA. jjIvAnAM bahutvamevecchati ythaarthgraahii| zeSAstunayA jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvaM bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu navavAdAdhigamaH kaaryH| 1-" yathArtha zabda " aisA kahanese mukhyatayA evambhUtanayako sUcita kiyA hai, jaisA ki zrIsiddhasenagaNIkRta TIkAmeM bhI kahA hai ki " anena tu evambhUta eva prakAzito lakSyate sarva vizuddhatvAttasya / " " vizeSitapadama" aisA kahanese sAmprata aura samabhirUDha ina do bhedoMko dhvanita kiyA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 69 athavA " ajIva " yadvA " noajIva " isa 1 artha - zaMkA - " jIva " (( yA nojIva " tarahase kevala zuddhapadakA hI yadi uccAraNa kiyA jAya, to naigamAdika nayoMmeMse kisa nayake dvArA ina padoM ke kaunase arthakA bodhana karAyA jAtA hai ? uttara- -" jIva " aisA uccAraNa karanepara dezagrAhI naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra sAmprata aura samabhirUDha ina nayoMke dvArA pA~ca gatiyoMmeMse kisI bhI gatimeM rahanevAle jIva padArthakA bodhana hotA hai / kyoMki ye naya jIva. zabdase aupazamika Adi pariNAmoMse jo yukta hai, usako jIva kahate haiM, aisA artha grahaNa karanevAle haiM / arthAt ina nayoMke dvArA aupazamikAdi pA~ca prakArake bhAva meMse yathAsaMbhava bhAvako jo dhAraNa karanevAlA hai, vaha jIva hai aise arthakA bodhana karAyA jAtA hai / " nojIva " aisA kahane se jIvake deza athavA pradeza ina donoMkA pratyaya hotA hai / " ajIva " aisA kahane se kevala ajIva dravyakA hI bodha hotA hai / aura " noajIva " aisA kahane se yA to jIva dravyakA hI bodha hotA hai athavA usIke - jIvake hI deza aura pradeza donoMkA bodha hotA hai / bhAvArtha - Upara naigama Adika nayakA jo svarUpa batAyA hai, vaha kevala ghaTAdika ajIva padArthoMke uddezako lekara hI dikhAyA gayA hai, na ki jIva padArthakA bhI udAharaNa dekr| athavA una udAharaNoMmeM kevala vidhirUpakA hI ullekha pAyA jAtA hai, na ki pratiSedharUpakA / ataeva yahA~para jIvana jIva ajIva noajIva ina cAra vikalpoMke dvArA una nayoMkA abhiprAya spaSTa kiyA hai / inameM jIva zabdakA uccAraNa karanepara jIva padArtha kA hI bodha hotA hai / aupazamikAdi bhAvoMmeMse kisI bhI, eka ko yA do ko athavA sabhIko jo dhAraNa karanevAlA hai, usako jIva kahate haiM / siddhajIva kSAyika aura pAraNAmika bhAvoMko hI dhAraNa karanevAle haiN| parantu anya jIvoMmeM aupazamika kSAyopazamika aura audayikabhAva bhI pAye jAte haiM / vaha jIva naraka tiryaMca manuSya aura deva isa taraha cAra gatiyoM meM aura pA~cavIM siddha gatimeM bhI rahanevAlA hai / samagragrAhI naigama aura evaMbhUtako chor3akara bAkI uparyukta sabhI nayoMke dvArA ina pA~coM hI sthAnoM--avasthAoMmeM rahanevAle jIvapadArthakA bodha huA karatA hai / 1 nojIva isa zabda ke dvArA do arthoMkA bodha hotA, eka to jIvase bhinna padArtha dUsarA jIvakA aMza / kyoMki no zabda sarva pratiSedhameM bhI AtA hai, aura ISat pratiSedhameM bhI AtA hai / so jaba sarva pratiSedha artha vivakSita ho, taba to nojIva zabdakA artha jIvadravyase bhinna koI bhI dravyaM aisA samajhanA cAhiye, aura jaba ISat pratiSedha artha abhISTa ho, taba jIva dravyakA aMza aisA artha grahaNa karanA cAhiye / aMza bhI do prakArase samajhane cAhiye, eka to caturthIza 1 - kyoMki jainasiddhAnta meM tucchAbhAva koI padArtha nahIM mAnA hai, aura yaha bAta yuktisiddha bhI hai / kyoMki sarvathA abhAvarUpa vastu pratItiviruddha hai, tathA svarUpakI bodhaka aura arthakriyA kI sAdhaka nahIM ho sakatI / ataeva abhAvako vastvantararUpa hI mAnanA cAhiye / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH SaSThAMza aSTamAMza Adi dezarUpa athavA avibhAgI pradezarUpa / ajIva zabdase pudgalAdika ajIva dravyakA hI grahaNa hotA hai / kyoMki yahA~para akAra sarvapratiSedhabAcI hai / noajIva aisA kahanese do arthoMkA bodha hotA hai, jaba no aura a ina donoMkA hI artha sarvapratiSedha hai, taba to noajIvakA artha jIvadravya hI samajhanA cAhiye / kyoMki do nakAra-niSedhakA niSedha prakRtasvarUpakAhI bodhana karAyA karatA hai| kiMtu jaba nokA artha ISat niSedha aura a kA artha sarvapratiSedha hai, taba noajIvakA artha jIvadravyakA deza athavA pradeza aisA karanA cAhiye / / isa prakAra jIva nonIva Adi cAra vikalpoMmeM pravRtti karanevAle naigama Adi nayoMse kisa arthakA bodha hotA hai, so hI yahA~para batAyA hai / parantu evaMbhUtanayameM yaha bAta nahIM hai| usameM kyA vizeSatA hai so batAte haiM evaMbhUtanayase jIva zabdakA uccAraNa karanepara catutirUpa saMsArameM rahanevAle jIvadravyakA hI bodha hotA hai, siddha avasthA prApta karanevAle jIvakA bodha nahIM hotaa| kyoMki yaha naya jIvake viSayameM audAyika bhAvako hI grahaNa karanevAlA hai| tathA jIva zabdakA artha aisA hotA hai ki " jIvatIti jiivH|" arthAt jo zvAsocchAsa letA hai-prANoMko dhAraNa karanevAlA hai, usako jIva kahate haiN| so siddha paryAyameM prANoMkA dhAraNa nahIM hai| ataeva evambhUta nayase saMsArI jIvakA hI grahaNa karanA cAhiye / nojIva zabdase yA to ajIva dravyakA grahaNa hotA, athavA siddha jIvakA / kyoMki jIva zabdakA artha jIvana-prANoMkA dhAraNa karanA hai, so donoMmeM se kisImeM bhI nahIM pAyA jaataa| ajIva kahanese kevala pudgalAdika acetana dravyakA hI grahaNa hotA hai, aura noajIva kahanese saMsArI jIvakA hI bodha hotA hai / yadyapi Upara likhe anusAra nojIva aura noajIva zabdoMkA artha jIvake deza athavA pradezakA bhI ho sakatA hai, parantu yaha artha yahA~para nahIM lenA cAhiye; kyoMki evambhUtanaya deza pradezako grahaNa nahIM karatA / vaha sthUla athavA sUkSma avayavarUpa padArthako viSaya na karake pariparNa arthako hI grahaNa kiyA karatA hai / isa prakAra ... 1-napa pratiSedhake bhI do artha hote haiM--eka prasajya dUsarA pryudaas| prasajya pakSameM nakA artha sarva pratiSedha aura paryudAsa pakSameM tadbhinna tatsadRza artha hotA hai / yathA--" paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt / " isa niyamake anusAra ajIva zabdake bhI do artha ho sakate haiM / parantu no jIva zabdake do artha kiye gaye hai, ataeva ajIva zabdakA eka sarvapratiSevarUpahI artha karanA ucita hai, aisA isa lekhase AcAryakA abhiprAya mAlUma hotA hai / 2-" dvau pratiSedhau prakRtaM gamayataH " aisA niyama hai / 3-jinakA saMyoga rahanepara jIvameM " yaha jItA hai" aisA vyavahAra ho aura jinakA viyoga honepara " yaha mara gayA " aisA vyavahAra ho unako prANa kahate haiM / aise prANa daza hai-pAMca indiya tIna bala-mana vacana kAya Ayu aura zvAsocchrAsa yathA-" jaM saMjoge jIvadi maradi viyoMge vi tevi daha paannaa|" tathA-paMcavi iMdiya pANA maNavacikAesu tiNi blpaannaa|aannppaannppaannaa AugapANeNa hotidasapANA // " so ye prANa saMsArI jIvoMkI apekSAse kahe gaye haiN| siddhoM meM ye nahIM rahate; kyoMki prANa do prakArake hote haiM, dravyarUpa aura bhAvarUpa / dravyaprANoMke ye daza bheda haiN| bhAvapramANa cetanArUpa hai| saMsArI jIvameM donoM hI tarahake prANa pAye jAte haiM, aura siddhoMmeM kevala bhAvaprANa-cetanA hI pAyA jAtA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / jIva nojIva ajIva aura noajIva ina cAra vikalpoMko eka vacanake hI dvArA batAyA hai / parantu isI taraha se dvivacana aura bahuvacanake dvArA bhI samajha lenA cAhiye / sarva saMgrahanaya bhI isI taraha cAroM vikalpoMko grahaNa karatA hogA ? aisA saMdeha kisIko na ho jAya, isaliye usakI vizeSatAko spaSTa karate haiM, ki sarvasaMgrahanaya jIvaH nonIvaH ajIvaH noajIvaH ina eka vacanarUpa vikalpoMko tathA jIvau nojIvau ajIvau noanIvau ina dvivacanarUpa vikalpoMko grahaNa nahIM karatA / kyoMki yaha naya yathArthavAhI haijaisA vastukA svarUpa hai, vaisA hI grahaNa karatA hai / cAroM gativartI saMsArI aura siddha aise pA~coM prakArake jIvoMkI saMkhyA saba milakara ananta hai / ataeva yaha naya bahuvacanako hI viSaya karatA hai / yadyapi isake vikalpoMkA * AkAra pahale anusAra hI hai, parantu usakA artha kevala bahuvacanarUpa hI hai, aisA samajha lenA cAhiye / isI liye bAkIke jo naigamAdika naya haiM, ve dvivacanarUpa aura ekavacanarUpa bhI vikalpoMko viSaya kiyA karate haiM, aisA artha spaSTa hI ho jAtA hai| jisa samaya jIva zabdakA artha eka jIva dravya aisA abhISTa ho, vahA~ ekavacanakA prayoga hotA hai, parantu jahA~ jAtikI apekSA ho, vahA~ usa eka padArthake abhidheya rahate hue bhI bahuvacanakA prayoga ho sakatA hai| isake sivAya jahA~para jIva zabdakA artha bahutase prANI aisA dikhAnA abhipreta ho, vahA~para bhI bahuvacanakA prayoga huA karatA hai / ataeva saMgrahanaya bahuvacanarUpa hI vikalpoMkA Azraya lekara pravRtta huA karatA hai, aura bAkIke naya ekavacanarUpa dvivacanarUpa aura bahuvacanarUpa tInoM hI tarahake vikalpoMkA Azraya lekara pravRtta ho sakate haiN| kyoMki ve sarvAkAragrAhI haiM / yahA~para jisa taraha jIva zabdake vidhipratiSedhako lekara nayoMkA anugata artha batAyA hai, usI prakAra tattva-bubhutsuoMko dharmAstikAyAdika anya sabhI padArthoMke viSayameM bhI ukta sampUrNa nayoMkA anugama kara lenA caahiye| ___ Upara vastusvarUpako viSaya karanevAle jJAnake ATha bheda batAye haiN| unameM se kisa kisa jJAnameM kauna kaunase nayakI pravRtti huA karatI hai, isa bAtako batAneke liye AgekA prakaraNa likhate haiM bhASyam-atrAha-atha paJcAnAM jJAnAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH zrayata iti / atrocyate-naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante / RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavAni SaTU / atrAha |-ksmaanmti saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate |-shrutsy saviparyayasyopagrahatvAt / zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne shryte| atrAha / kasmAnneta 1--jIvau nojIvau ajIvau no ajIvau / 2-jIvAH nojIvAH ajIvAH noajIvAH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhyAyaH rANi zrayate iti / atrocyte|-mtyvdhimnHpryaayaannaaN zrutasyaivopagrAhakatvAt / cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, tasmAdapi viparyayAnna zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / Aha ca / -- __ artha-prazna-pahale jJAnake pA~ca bheda batA cuke haiM, aura tIna viparIta jJAnoMkA svarUpa bhI likha cuke haiM / donoM milakara jJAnake ATha bheda haiM / inameMse kina kina jJAnoMkI naigamAdi nayoM se kauna kaunasA naya apekSA lekara pravRtta huA karatA hai ? arthAt kauna kaunasA naya kisa kisa jJAnakA Azraya liyA karatA hai ? uttara-naigama Adika tIna naya-naigama saMgraha aura vyavahAra to kula AThoM prakArake jJAnakA Azraya liyA karate haiM, aura RjusUtra naya AThameMse matijJAna aura matyajJAna ina doke sivAya bAkI chaha prakArake jJAnakA Azraya liyA karatA hai / prazna--yaha naya matijJAna aura matyajJAnakA Azraya kyoM nahIM letA ? uttara--ye donoM hI jJAna zrutajJAna aura zrutAjJAnakA upakAra karane vAle haiM, ataeva unakA Azraya nahIM liyA jAtA / cakSurAdika indriyoMke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai, vaha yadi avagrahamAtra hI ho, to usase vastukA nizcaya nahIM ho sakatA / kyoMki jaba zrutajJAnake dvArA usa padArthakA paryAlocana kiyA jAtA hai, tabhI usakA yathAvat nizcaya huA karatA hai / ataeva matijJAnase phira kyA prayojana siddha huA? isI liye RjusUtranaya matijJAna aura matyajJAnakA Azraya nahIM liyA karatA / zabdanaya zrutajJAna aura kevalajJAna ina do jJAnoMkA hI Azraya lekara pravRtta huA karatA hai| prazna-bAkI chaha jJAnoMkA Azraya yaha naya kyoM nahIM letA ? uttaramatijJAna avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna zrutajJAnakA hI upakAra karanevAle haiM / kyoMki ye tInoM hI jJAna svayaM jAne hue padArthake svarUpakA dUsareko bodha nahIM karA sakate / ye jJAna svayaM mUka haiM, apane Alocita viSayake svarUpakA anubhava dUsareko svayaM karAnemeM asamartha haiM, zrutainake dvArA hI usakA bodha karA sakate haiM, aura vaisA hI karAyA bhI karate haiM / yadyapi kevala jJAna bhI mUka hI hai, parantu vaha samasta padArthoMko grahaNa karanevAlA aura isIliye sabase pradhAna hai / ataeva zabdanaya usakA avalambana letA hai / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki cetanA-jIdatva-arthAt sAmAnya paricchedakatva aura jJa arthAt vizeSaparicchedakatA ina donoMkA tathAbhUta pariNamana sabhI jIvoMmeM pAyA jAtA hai| isa nayakI apekSAse pRthivIkAyika Adi koI bhI jIva na mithyAdRSTi hai aura na ajJa hI hai| kyoMki sabhI jIva apane apane viSayakA paricchedana kiyA karate haiM-sparzako sparza aura rasako rasarUpase hI grahaNa kiyA karate haiM, unake isa paricchedanameM ayathArthatA nahIM rahA krtii| isI prakAra koI bhI jIva aisA nahIM hai,jisameM ki jJAnakA abhAva pAyA jAya / jJAnajIvakA lakSaNa hai, vaha sabameM rahatA hI hai, kamase kama akSarake anaMtaveM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / mAga pramANa to rahatA hI hai / isa apekSA se sabhI jIva samyagdRSTi haiM, aura jJAnI haiN| ataeva isa dRSTise koI viparIta jJAna hI nahIM ThaharatA hai| aura usake vinA zabdanaya avalambana kisakA legA / isaliye bhI viparIta jJAnakA zabdanaya Azraya nahIM letA / aura isI liye pratyakSa anumAna upamAna aura Aptavacana-Agamako bhI pramANa samajha lenA caahiye| . aba isa adhyAyake aMtameM pA~ca kArikAoMke dvArA isa adhyAyameM jisa jisa viSayakA varNana kiyA gayA hai, usakA upasaMhAra karate haiN| bhASyam--vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAt, nayaiH parIkSyANi tattvAni // 1 // jJAnaM saviparyAsaM trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTAnaM mithyAdRSTarviparyAsaH // 2 // RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate nAnyacchratAGgatvAt // 3 // mithyAdRSTayajJAne na zrayate nAsya kshcidsho'sti| jJasvAbhAvyAjjIvo mithyAvRSTirna cApyasti // 4 // iti nayavAdAzcitrAH kvacid viruddhA ivAtha ca vishuddhaaH| laukikaviSayAtItAH tttvjnyaanaarthmdhigmyaaH||5|| iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaMgrahe prathamo'dhyAyaH samAptaH // artha-jIva prANI jantu ityAdi ekArtha padoMko aura niruktisiddha arthapadoMko jAnakara tathA nAma sthApanA Adike dvArA tattvoMke bhedoMko jAnakara evaM nirdeza svAmitva Adi tathA sat saMkhyA Adi adhigamopAyoMko bhI samajhakara nAmAdi nikSepoMke dvArA tattvoMkA vyavahAra karanA cAhiye aura uparyukta nayoMke dvArA unakI parIkSA karanI cAhiye // 1 // 1-jaisA ki kahA bhI hai ki " savvajIvANaM pi ya NaM akkhassa aNaMto bhAgo niccugghADitao / " ( nandIsUtra 42) arthAt sabhI jIvoMke akSarake anaMtaveM bhAga pramANa jJAna to kamase kama nitya udghATita rahatA hai| yaha jJAna nigodiyAke hI pAyA jAtA hai| aura isako paryAyajJAna tathA labdhyakSara bhI kahate haiN| kyoMki labdhi nAma jJAnAvaraNakarmake kSayoyazamase prApta vizuddhikA hai| aura akSara nAma avinazvarakA hai| jJAnAvaraNakarmakA itanA kSayopazama to rahatA hI hai / ataeva isako labdhyakSara kahate haiN| 65536 ko pagaTThI aura isake vargako vAdAla tathA vAdAlake vargako ekahI kahate haiM / kevalajJAnake avibhAgapraticchedoMmeM eka kama ekaTTIkA bhAga denese jo labdha Ave, utane avibhAgapraticchedoMke samUhakA nAma akSara hai / isa akSara pramANameM anantakA bhAga denese jitane avibhAgapraticcheda labdha A, utane hI avibhAgapraticcheda paryAya jJAnameM pAye jAte haiM / ve nityodghATI haiM / 2-yaha kathana zuddhanizcayanayakI apekSAse hai / ataeva sarvathA aisA hI nahIM samajhana caahiye| karmopAdhirahita zuddha jIvakA svarUpa aisA hai, yaha abhiprAya samajhanA cAhiye / kiMtu lokavyavahAra eka nayake dvArA nahIM kiMtu sampUrNa nayoMke dvArA sAdhya hai| 3-" na cApyajJaH" iti kvacit pAThaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhyAyaH Adike tIna naya-naigama saMgraha aura vyavahAra sabhI samyagjJAna aura mithyAjJAnoMko viSaya kiyA karate haiM / parantu samyagdRSTike jJAnako jJAna-samyagjJAna aura mithyAdRSTike jJAnako usase viparIta-mithyAjJAna kahate haiM // 2 // ___RjusUtra naya chaha jJAnoMkA hI Azraya liyA karatA hai-matijJAna aura matyajJAnakA Azraya nahIM liyA karatA / kyoMki matijJAna zrutajJAnakA upakAra karatA hai, aura isI liye mati aura zrutameM kathaMcit abheda bhI hai / jaba zrutajJAnakA Azraya le liyA, taba matijJAnakI AvazyakatA bhI kyA hai ? zabdanaya zrutajJAna aura kevalajJAnakA hI Azraya liyA karatA hai, auroMkA nahIM / kyoMki anya jJAna zrutajJAnameM hI balAdhAna kiyA karate haiM, ve svayaM apane viSayakA dUsareko bodha nahIM karA sakate // 3 // zabdanaya mithyAdarzana aura ajJAnakA bhI Azraya nahIM liyA karatA, kyoMki isa nayakI apekSAse koI bhI prANI ajJa nahIM hai| kyoMki sabhI jIva jJasvabhAvake dhAraNa karanevAle haiM, isIliye isa nayakI dRSTise koI bhI jIva mithyAdRSTi bhI nahIM hai // 4 // isa taraha nayoMkA vicAra aneka prakArakA hai, yadyapi ye naya kahIM kahIM para kisI kisI viSayameM pravRtta honepara viruddha sarIkhe dIkhA karate haiM, parantu acchI taraha paryAlocana karanepara ve vizuddha-nirdoSa-aviruddha hI pratIta huA karate haiM / vaizeSika Adi anya-jainetara laukika matoMke zAstroMmeM ye naya nahIM haiN| unhoMne ina nayoMke dvArA vastusvarUpakA paryAlocana kiyA bhI nahIM hai / parantu inake vinA vastusvarUpakA pUrNa jJAna nahIM ho sakatA, ataeva tattvajJAnako siddha karaneke liye inakA svarUpa avazya hI jAnanA cAhiye // 5 // iti prthmo'dhyaayH|| PNS . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitiiyo'dhyaayH| bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAnIti / tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo vati ? atrocyte| artha-prazna-pahale jIvAdika sAta tattvoMkA Apane nAmanirdeza kiyA hai / unameMse abhItaka kisIkA bhI svarUpa nahIM batAyA, aura na unakA lakSaNa vidhAna hI kiyA / ataeva sabase pahale kramAnusAra jIva tattvakA hI svarUpa kahiye ki vaha kyA hai, aura usakA lakSaNa kisa prakAra karanA cAhiye ki jisase usakI pahacAna ho sake ? ataeva isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM sUtra-aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // bhASyam-aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika audayikaH pAriNAmika ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhvnti| arthaH-aupazamika kSAyika kSAyopazamika audayika aura pAriNAmika ye pA~ca bhAva jIvake svatattva haiN| __ bhAvArtha-jo karmoke upazamase honevAle haiM, unako aupazamika aura kSayase honevAloMko kSAyika tathA kSayopazamase honevAloMko kSAyopazamika evaM udayase honevAle bhAvoMko audayika kahate haiN| parantu jisake honemeM karmakI apekSA hI nahIM hai jo svataHhI prakaTa rahA karate haiM, unako pAriNAmikabhAva kahate haiN| yadyapi inake sivAya astitva vastutva Adi aura bhI aneka svabhAva aise haiM, joki jIvake svatattva kahe jA sakate haiM, parantu unako isa sUtrameM na batAnekA kAraNa yaha hai, ki ve jIvake asAdhAraNa bhAva nahIM haiN| kyoMki ve jIva aura ajIva donoM hI dravyoMmeM pAye jAte haiN| kiMtu ye pA~ca bhAva aise haiM, joki jIvake sivAya anyatra nahIM pAye jAte / isI liye inako jIvakA svatattva-nija tattva kahA gayA hai| yahA~para jIva zabdakA abhiprAya AyukamakI apekSAse jIvana paryAyake dhAraNa karanevAlA aisA nahIM hai| kyoMki aisA honese siddhoMmeM jo kSAyika tathA pAriNAmika bhAva rahA karate haiM, so nahIM bana skeNge| ataeva yahA~para jIvase abhiprAya jIvatva guNake dhAraNa karanevAlekA hai| jo jItA hai-prANoMko dhAraNa karatA hai, usako jIva kahate haiN| prANa do prakArake batAye haiM-eka dravyaprANa dUsare bhAvaprANa / siddha jIvoMmeM yadyapi 1-inakA khulAsA pRSTa 70 kI TippaNI naM0 3 meM kiyA jA cukA hai / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH dravyaprANa nahIM rahate, kyoMki ve karmokI apekSAse honevAle haiM, parantu bhAvaprANa rahate hI haiN| kyoMki unameM karmoMkI apekSA nahIM hai| ve zAsvatika haiN| jIva do prakArake huA karate haiM, eka bhavya dUsare abhavya / inameM se aupazamika aura kSAyika ye do svatattva bhavyake hI pAye jAte haiM, aura bAkIke tIna svatattva bhavya abhavya donoMke hI rahA karate haiM / aupazamika aura kSAyika ina donoM bhAvoMkI nirmalatA ekasI huA karatI hai, parantu donoMmeM antara yaha hai, ki aupazamikameM to pratipakSI karmakI sattA rahA karatI hai, kiMtu kSAyikameM bilakula bhI usakI sattA nahIM pAI jAtI / jaise ki sapaMkajalameM yadi nirmalI Adi DAla dI jAya, to usase paMkakA bhAga nIce baiTha jAtA hai aura Upara jala nirmala ho jAtA hai, aise hI aupazamika bhAvakI avasthA samajhanI caahiye| yadi usI nirmala jalako kisI dUsare vartanameM nitAra liyA jAya, to usake mUlameM paMkakI sattA bhI nahIM pAI jAtI, isI taraha kSAyika kI avasthA samajhanI cAhiye / kSAyopazamikameM yaha vizeSatA hai, ki pratipakSI karmakI dezaghAtI prakRtikA phalodaya bhI pAyA jAtA hai| jaise ki sapaMka jalameM nirmalI Adi DAlanese paMkakA kacha bhAga nIce baiTha jAya aura kucha bhAga jalameM milA rhe| usI prakAra kSAyopazamika bhAvameM karmakI bhI kSINAkSINa avasthA huA karatI hai| gati Adika bhAva joki Age calakara batAye jAyeMge, ve karmake udayase hI honevAle haiM, aura pAriNAmika bhAvoMmeM cAhe ve sAdhAraNa hoM, cAhe asAdhAraNa karmakI kucha bhI apekSA nahIM hai ve svataH siddha bhAva haiN| ye pA~coM bhAva athavA inameMse kucha bhAva jisameM pAye jAya, usako jIva samajhanA cAhiye / yahI jIvakA svarUpa hai / aba yahA~para dUsare praznake uttarameM jIvakA lakSaNe batAnA cAhiye thA, parantu vaha Age calakara likhA jAyagA, ataeva usako yahA~ likhanekI AvazyakatA nahIM hai| isaliye yahA~para ina pAMcoM bhAvoM ke uttarabhedoMko ginAte haiN| unameM sabase pahale aupazamikAdika bhedoMkI saMkhyA kitanI kitanI hai, so batAneke liye sUtra kahate haiM / - sUtra-dinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // bhASyam--ete aupazamikAdayaH paJca bhAvA dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti / tadyathA--aupazamiko dvibhedaH, kSAyiko navabhedaH, kSAyopazamiko'STAdazabhedaH, audAyika ekaviMzatibhedaH, pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta Urdhva vakSyAmaH // artha-ye aupazamika Adi pA~ca bhAva kramase do nau aThAraha ikkIsa aura tIna bhedavAle haiN| arthAta-aupazamikabhAvake do bheda, kSAyikake nau bheda, kSAyopazamikake aThAraha 1-kyoMki yahA~para jIva zabdakA abhiprAya sAmAnya jIva dravyase hai, na ki AyuHprANasambandhI jIvana paryAyake dhAraNa karanevAle saMsArI jIvase / yahA~para svatattva zabdameM svazabdase AtmA aura AtmIya donoMkA hI grahaNa ho sakatA hai / 2- kyoMki isI adhyAyakI AdimeM prazna kiye the, ki jIva kyA hai, aura usakA lakSaNa kyA hai ? svatattvoMke nirUpaNase pahale praznakA uttara to ho cukA / 3--"upayogo lakSaNam " adhyAya 2 sUtra 8 meM likhA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3, 4 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 77 audayikake ikkIsa bheda aura pAriNAmikake tIna bheda haiM / ye do Adika bheda kauna kaunase haiM, so Age calakara sUtrakramake anusAra batAyeMge / koI koI vidvAn yahA~para siddhajIvoMkI vyAvRtti ke liye " saMsArasthAnAm " arthAt ye bheda saMsArI jIvoMmeM pAye jAte haiM " aisA vAkyazeSa bhI jor3akara bolate haiN| parantu aisA karanA ThIka nahIM hai / kyoMki sabhI jagaha zabdoMkA artha yathAsaMbhava hI kiyA jAtA hai| sabhI jIvoMmeM saba bhAva pAye jAya~ aisA niyama nahIM hai, aura na bana hI sakatA hai| jaise ki Adike do bhAva samyagdRSTike hI sambhava haiM, na ki mithyAdRSTike, usI prakAra siddhomeM bhI yathAsambhavahI bhAva samajha lene cAhiye / usake liye " saMsArasthAnAm " aisA vAkyazeSa karanekI AvazyakatA nahIM hai| kramAnusAra aupazamikake do bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-samyaktvacAritre // 3 // bhASyam--samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamiko bhAvau bhavata iti / artha-samyaktva aura cAritra ye do aupazAmika bhAva haiN| bhAvArtha-yadyapi samyaktva aura caritra kSAyika aurakSAyopazamika bhI huA karatA hai parantu aupazamikake ye do hI bheda haiN| inameM se samyaktvakA lakSaNa pahale adhyAyameM kahA jA cukA hai, aura cAritrakA lakSaNa Age calakara nauveM adhyAyameM kaheMge / jisakA sArAMza yaha hai, ki samyagdarzanako ghAtanevAle jo karma haiM, tIna darzanamohanIya aura cAra anantAnubaMdhI kaSAya ina sautoM prakRtiyoMkA upazama ho jAnepara jo tattvoMmeM ruci huA karatI hai, uske| aupazamikasamyaktva kahate haiM / aura zubha tathA azubharUpa kriyAoMkI pravRttikI nivRttiko cAritra kahate haiN| cAritramohanIyakarmakA upazama ho jAnepara jo cAritra guNa prakaTa hokara zubhAzubha kriyAoMkI nivRtti ho jAtI hai, usako ApaizAmakacAritra kahate haiN| yaha cAritra guNa gyArahaveM guNasthAnameM hI pUrNa huA karatA hai| kyoMki cAritramohanIya kI zeSa 21 prakRtiyoMkA upazama vahIMpara hotA hai / kramAnusAra kSAyikake nau bhedoMko ginAte haiM:sUtra-jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // bhASyam-jJAnaM darzanaM dAnaM lAbho bhoga upabhogo vIryamityatAni ca samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavanti iti / 1--yaha kathana sAdi mithyAdRSTikI apekSAse hai, anAdi mithyAdRSTi ke mizra aura samyaktva prakRtike sivAya pA~ca prakRtiyoMke upazamase hI samyaktva huA karatA hai / 2--samyagjJAnavataH karmAdAnahetu kiyoparamaH samyak cAritram // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH artha -- jJAna darzana dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIrya ye sAta bhAva aura pUrva sUtrameM jinakA nAmollekha kiyA gayA hai, ve do- samyaktva aura cAritra isa taraha kula milA kara nau kSAyika bhAva hote haiM / 78 bhAvArtha - pratipakSI karmake sarvathA niHzeSa ho jAnepara AtmAmeM ye nau bhAva prakaTa huA karate haiM / jJAnAvaraNakarmakA nAza honepara kSAyikajJAna - kevalajJAna utpanna hotA hai / darzanAvaraNa karmake kSINa honepara kSAyika darzana - anaMtadarzana udbhUta huA karatA hai / antarAyakarmake AmUla naSTa ho jAnepara dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIrya ye pA~ca bhAva AvirbhUta hote haiN| isI taraha samyagdarzanake ghAtanevAlI uparyukta sAta prakRtiyoMke sarvathA kSINa honepara kSAyika samyaktva aura cAritramohanIyakA sarvathA kSaya honepara kSAyikacAritra prakaTa hotA hai / inameM se kSAyikasamyaktva caturtha guNasthAna se lekara sAtaveM taka kisI bhI guNasthAnameM udbhUta ho sakatA hai, aura kSAyikacAritra bArahaveM guNasthAna meM hI prakaTa hotA hai, tathA bAkIke anantajJAnAdika sAta bhAva terahaveM guNasthAnameM hI prakAzita huA karate haiM / samyaktva cAritra aura jJAna darzanakA lakSaNa pahale likha cuke haiM / dAnakA lakSaNa Age calekara likheMge ki " svasyAtisargo dAnam / " arthAt ratnatrayAdi guNoMkI siddhike liye apanI koI bhI AhAra auSadha zAstra Adi vastukA vitaraNa karanA isako dAna kahate haiM / lAbha nAma prAptikA hai, aura jo eka bAra bhoganemeM A sake usako bhoga tathA jo bAra bAra bhogane meM A sake usako upabhoga kahate haiM / evaM vIrya nAma utsAha zaktikA hai / ye ina bhAvoM ke sAmAnya lakSaNa haiM / vizeSarUpase kSAyika avasthA meM yathAsambhava ghaTita kara lene cAhiye / 1 1 prazna- siddhatvabhAva bhI kSAyikabhAva hai, so usakA bhI inake sAtha grahaNa kyoM nahIM kiyA ? uttara-vaha AThoM hI karmoMke sarvathA kSaya ho jAnepara siddha avasthAmeM hI prakaTa hotA hai / ataeva usake yahA~ ullekha karanekI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki ye nau kSAyikabhAva to aise haiM, jo ki saMsAra aura mokSa donoM hI avasthAoM meM pAye jAte haiM / kSAyopazamikabhAvake aThAraha bhedoko ginAneke liye sUtra kahate haiMsUtra - jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaMcabhedAH samyaktva cAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // bhASyam - jJAnaM caturbhedaM matijJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnamiti / ajJAnaM tribhedaM - matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / darzanaM tribhedaM cakSurdarzanaM acakSurdarzanaM avadhidarzanAmiti / labdhayaH paMcavidhAH - dAnalabdhiH lAbhalabdhiH bhogalabdhiH upabhogalabdhiH vIrya - labdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti / 1 - adhyAya 7 sUtra 33 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-cAra prakArakA jJAna-matijJAna zrutajJAna avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna / tIna prakArakA ajJAna-matyajJAna zrutAjJAna aura vibhaMgajJAna / tIna prakArakA darzana-cakSudarzana acakSudarzana aura avadhidarzana / pA~ca prakArakI labdhi-dAnalabdhi lAbhalabdhi bhogalabdhi upabhogalabdhi aura vIryalabdhi / eka prakArakA samyaktva aura eka prakArakA cAritra tathA eka prakArakA saMyamAsaMyama / isa taraha kula milAkara aThAraha kSAyopazamikabhAva hote haiM / __ . bhAvArtha-jJAnAvaraNAdika ATha karmo se cAra ghAtI aura cAra aghAtI haiN| ghAtIkoMmeM do prakArake aMza pAye jAte haiM-eka dezaghAtI dUsare sarvaghAtI / dezaghAtIkarmoMke 26 bhede haiN| inhI dhAtIkarmoMke kSayopazamase AtmAmeM kSAyopazamikabhAva jAgRta huA karatA hai| jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase cAra prakArakA jJAna kSAyopazamika hotA hai| tIna prakArake jJAna hI mithyAdarzanase sahacarita honeke kAraNa ajJAna kahe jAte haiM, ataeva ve bhI kSAyopazamikahI haiM / tIna prakArakA darzana bhI darzanAvaraNakarmake kSayopazamase huA karatA hai, ataeva vaha bhI kSAyopazamika hI hai| isI taraha labdhi Adike viSayameM bhI samajha lenA cAhiye / saMyamAsaMyama apratyAkhyAnAvaraNakaSAyake kSayopazamase huA karatA hai, jo ki zrAvakake bArahe vratarUpa hai| yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki isa sUtroM samyaktva aura cAritrakA grahaNa karanekI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki pahale sUtrameM inakA grahaNa kiyA gayA hai, vahIMse isa sUtrameM bhI unakA anukarSaNa ho sakatA thaa| parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki inakA pahale sUtrameM pATha nahIM kiyA gayA hai, kintu ca zabdake dvArA unakA pUrvasUtrase anukarSaNa kiyA gayA hai, aura isa taraha anukarSaNa dvArA Aye hue zabdoMkA sUtrAntarameM punaH anukarSaNa nyAyAnusAra nahIM ho sakatA / ataeva sUtrameM ina donoM zabdoMkA pATha karanA hI Avazyaka aura ucita hai| kramAnusAra audayikake 21 bhedoMko ginAte haiM suutr-gtikssaaylinggmithyaadrshnaajnyaanaasNytaasiddhtvleshyaashctushcturuykkaikaikssddbhedaaH||6|| 1-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aura antarAya / 2-jJAnAvaraNakI 4 darzanAvaraNakI 3 aura samyaktvaprakRti tathA saMjvalanakI 4 nokaSAyakI 9 aura antarAyakI 5 yathA-" NANAvaraNacaukkaM tidasaNaM sammagaM ca saMjalaNaM / Nava gokasAya vigdhaM chabbIsA dezavAdIo // 40 // ( gommaTasAra-karmakAMDa ) 2-hiMsA jhUTha corI kuzIla aura parigraha isa taraha pApa pA~ca prakArake haiM / ye do prakArase huA karate haiMsaMkalpapUrvaka aura Arambhanimittaka zrAvaka avasthAmeM saMkalpapUrvaka ina pA~ca pApoMke tyAgakI apekSA saMyama aura Arambhanimittaka pApoMkA tyAga na ho sakanekI apekSA asaMyama rahatA hai, ataeva zrAvakake vratoMko saMyamAsaMyama kahate haiM / ina pA~ca pApoMke saMyamAsaMyamarUpa tyAgako paMcaaNuvrata aura adhyAya 7 sUtra 16 meM batAye gaye digvatAdika, 7 zIlako milAnese zrAvakake 12 vrata hote haiM / 3-" cAnukRSTa muttaratra nAnuvartate / " aisA niyama hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH bhASyam--gatizcaturbhedA nArakatairyagyonamanuSyadevA iti / kaSAyazcaturbhedaH krodhI mAnI mAyI lobhIti / liGgaM tribhedaM strIpumAnnapuMsakamiti / mithyAdarzanamekabhedaM mithyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedamajJAnIti / asaMyatattvamekabhedamasaMyato'virata iti / Asiddhatvamekabhedamasiddha iti / ekbhedmekvidhmiti| lezyAHSaDbhedAH kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA / ityete ekaviMzatiraudayikabhAvA bhvnti| artha-gatike cAra bheda haiM-narakagati tiryaMcagati manuSyagati aura devagati / kaSAya cAra prakArakA hai-krodha mAna mAyA aura lobha / liMga tIna tarahakA hai-strIliMga pulliMga aura napuMsakaliMga / mithyAdarzana eka bhedarUpa hI hai| isI taraha ajJAna asaMyata aura asiddhatva ye bhI eka eka bhedarUpa hI haiN| eka bheda kahanekA matalaba yaha hai, ki ye eka eka prakArake hI haiM-inake aneka bheda nahIM haiN| lezyA chaha prakArakI hai-kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tenolezyA padmalezyA aura zuklalezyA / isa prakAra ye saba milakara 21 audayikabhAva hote haiM / bhAvArtha-jo bhAva karmake udayase hote haiM, unako audayika kahate haiM / narakagati nAmakarmake udayase nArakabhAva huA karate haiM, isaliye narakagati audayikI hai / isI taraha tiryaMcagati Adi sabhI bhAvoMke viSayameM samajhanA caahiye| ye saba bhAva apane apane yogya karmake udayase hI huA karate haiM, isaliye saba audayika haiM / lezyA nAmakA koI bhI karma nahIM hai, ataeva lezyArUpa bhAva paryApti nAmakarmake udayase athavA pudgalavipAkI zarIranAma karma aura kaSAya ina doke udayase huA karate haiN| kyoMki kaSAyake udayase anuraMjita mana vacana aura kAyakI pravRtti ko hI lezyA kahate haiM / asiddhatvabhAva ATha karmoke udayase athavA cAra aghAtIkarmoke udayase huA karatA hai| yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jaba karmake bheda 122 haiM, athavA 148 haiM to audayikabhAva 21 hI kaise kahe, jitane karmoMke bheda haiM, utane hI audayika bhAvoMke bhI bheda kyoM nahIM kahe / parantu yaha zaMkA ThIka nahIM haiM, kyoMki ina 21 bhedoMmeM sabhI audayikabhAvoMkA antarbhAva ho jAtA hai / jaise ki Ayu gotra aura jAti zarIra AGgopAGga Adi nAma karmaprabhRtikA eka gatirUpa audayikabhAvameM hI samAveza ho jAtA hai, tathA kaSAyameM hAsyAdikA niveza ho jAtA hai, usI prakAra sabakA samajhanA cAhiye / lezyA do prakArakI batAI haiM-dravyalezyA aura bhAvalezyA / zarIrake varNako dravyalezyA aura antaraGga pariNAma vizeSoMko bhAvalezyA kahate haiM / punarapi ye lezyA do prakArakI 1-"jogapauttI lessA kasAyaudayANuraMjiyA hoi|489|| go0 jI0" kaSAyodayAnuraMjitA yogapravRttilezyA / 2-jIva jisa lezyAke yogya karma dravyakA grahaNa karatA hai usake nimittase usI lezyArUpa usake pariNAma ho jAte haiM-yathA " jallessAI davAiM AdiaMti tallesse pariNAme bhavati " ( prajJA0 lezyAphde0 ) / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / haiM, eka zubha dUsarI azubha / kApota nIla aura kRSNa ye kramase azubha azubhatara aura azumatama haiM / pIta padma aura zukla lezyA kramase zubha zubhatara aura zubhatama haiM / kisa lezyAke pariNAma kaise hote haiM, isake udAharaNa zAstroMmeM prasiddha haiM, ataeva yahA~ nahIM likhe haiN| pAriNAmika bhAvoMke tIna bheda jo batAye haiM, unako ginAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 7 // " bhASyam-jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantIti / AdigrahaNaM kimarthamiti ? atrocyate-astitvamanyatvaM kartRtvaM bhoktRtvaM guNavatvamasarvagatattvamanAdi. karmasaMtAnabaddhatvaM pradezatvamarUpatvaM nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti / dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizoSikAste svazabdenoktA iti / ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti / astitvA. dayazca / kiM cAnyat / / __ artha-jIvatva bhavyatva aura abhavyatva ye tIna pAriNAmika bhAva haiM / prazna-isa sUtrameM Adi zabdake grahaNa karanekA kyA prayojana hai ? uttara-astitva anyatva kartRtva bhoktatva guNavatva asarvagatatva anAdi karmasaMtAnabaddhatva pradezatva arUpatva nityatva ityAdika aura bhI aneka jIvake anAdi pAriNAmika bhAva hote haiM / parantu ye bhAva jIvake asAdhAraNa nahIM haiN| kyoMki ye dharmAdika dravyoMmeM bhI pAye jAte haiM, ataeva unake samAna honese sAdhAraNa haiM, isI liye inako Adi zabdakA grahaNa karake sAdhAraNatayA sUcita kiyA hai / jo jIvameM hI pAye jAte haiM, aise vizeSa- asAdhAraNa pAriNAmika bhAva tIna hI haiM, aura isIliye unakA khAsa nAma lekara ullekha kiyA hai| isa prakAra aupazamikAdika pA~ca bhAva jo batAye haiM, ve jIvake svatatva-nijasvarUpa haiMjIvameM hI pAye jAte haiM, anyameM nahIM / inake sivAya jIvake sAdhAraNa svatatva astitvAdika bhI haiM / aupazamika Adi pA~ca bhAvoMke 2+9.. 18+21+3 ke milAnese kula 53 bheda hote haiN| bhAvArtha-asaMkhyAta pradezI cetanatAko jIvatva kahate haiM / bhavyatva aura abhavyatva guNakA lakSaNa pahale batAyA jA cukA hai, ki jo siddha-padako prApta karaneke yogya hai, usako bhavya kahate haiM, aura jo isake viparIta hai, siddha avasthAko prApta nahIM kara sakatA, usako abhavya kahate haiM / astitvAdika sAdhAraNa bhAvoMkA artha spaSTa hai / isa prakAra jIvake svatatvoMkA varNana kiyA / pahale do prazna jo kiye the, unamese pahale praznakA uttara dete hue jIvake svatatvoMkA nirUpaNa karake usakA svarUpa batAyA / parantu dUsare 1-gommaTasAra jIvakANDa, lezyAdhikAra, gAthA 506 se 516 taka / 11-12 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH praznakA uttara abhItaka nahIM huA hai, jisake ki viSayameM yaha kahA gayA thA, ki jIvakA lakSaNa Age calakara kareMge / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki ye pA~ca bhAva vyApaka nahIM haiM / ataeva jo jIvamAtrameM vyApakarUpase pAyA jA sake, aise trikAlaviSayaka aura sarvathA avyabhicArI jIvake lakSaNako batAnekI AvazyakatA hai| ataeva graMthakAra dasare praznake uttarameM jIvakA saMtoSakara lakSaNa batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-upayogo lakSaNam // 8 // bhASyam-upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // artha-jIvakA lakSaNa upayoga hai / bhAvArtha-jJAnadarzanakI pravRttiko upayoga kahate haiM / aneka vastuoMmeM milI huI kisI bhI vastuko jisake dvArA pRthak kiyA jA sake, usako lakSaNa kahate haiN| isake do bheda haiM-AtmabhUta aura anAtmabhUta / jo lakSyameM anupraviSTa hokara rahatA hai, usako AtmabhUta kahate haiM, aura jo lakSyameM anupraviSTa na rahakara hA usakA anugamaka hotA hai, usako anAtmabhUta kahate haiM / jIvakA upayoga Atmabhata lakSaNa ha / yaha lakSaNa trikAlAbAdhita aura avyApti ativyApti asaMbhava ina tIna doSoMse sarvathA rahita hai| kyoMki koI bhA jIva aisA nahIM hai, jisameM ki jJAna aura darzana na pAyA jAya, kamase kama akSarake anaMtaveM bhAgapramANa to jJAna jIvameM rahatA hI hai / tathA aura koI aisA padArtha bhI nahIM hai, ki usameM bhI jJAna aura darzana pAyA jA sake, evaM dRSTa aura adRSTa pramANoMse upayoga lakSaNavAlA jIva dravya siddha hai, ataeva usameM asaMbhava doSa bhI asaMbhava hI hai| isa lakSaNake uttara bheda batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-sa dividho'ssttcturbhedH||9|| bhASyam-sa upayogo dvividhaH sAkAro'nAkArazca jJAnopayogo drshnopyogshcetyrthH|s punaryathAsaMkhyamaSTacaturbhedo bhvti| jnyaanopyogo'ssttvidhH| tdythaa| matijJAnopayogaHzrutajJAnopayogaH, avadhijJAnopayogaH, manaHparyAyajJAnopayogaH, kevalajJAnopayoga iti, matyajJAnopayogaH, zrutajJAnopayogaH, vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogazcaturbhedaH, tadyathA-cakSurdarzanopayogaH, acakSudarzanopayogaH, avadhidarzanopayogaH, kevaladarzanopayoga iti| 1-" vyatikIrNavastuvyAvRttiheturlakSaNam / " 2--lakSyake ekadezameM rahaneko avyApti, lakSya aura alakSya donoMmeM rahaneko ativyApti aura lakSyamAtrameM lakSaNake na rahaneko asaMbhava doSa kahate haiN| 3--yaha bAta pahale adhyAyake aMtameM (TippaNImeM ) batAI jA cukI hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8-9 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / / artha-jIvakA lakSaNarUpa upayoga do prakArakA hai, eka sAkAra dUsarA anAkAra / jJAnopayogako sAkAra aura darzanopayogako anAkAra kahate haiM / inake bhI kramase ATha aura cAra bheda haiM / jJAnopayogake ATha bheda isa prakAra haiM:---matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, avadhijJAnopayoga, manaHparyAyajJAnopayoga, aura kevalajJAnopayoga, tathA matyajJAnopayoga, zrutA. jJAnopayoga, vibhaGgajJAnopayoga / darzanopayogake cAra bheda isa prakAra haiM-cakSurdarzanopayoga, aca. kSurdarzanopayoga, avadhidarzanopayoga, aura kevaladarzanopayoga / bhAvArtha-yadyapi isa sUtrake viSayameM kisI kisIkA aimA kahanA hai ki yahA~para tat (sa) zabdakA pATha nahIM karanA cAhiye, parantu yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki anantara viSayakA hI sambandha dikhAneke liye usake grahaNa karanekI AvazyakatA hai, jaise ki "sa AsravaH" ityAdi sUtroMmeM kiyA gayA hai| savikalpa pariNatiko jJAna aura nirvikalpa pariNatiko darzana kahate haiN| inakI pravRtti kramase isa prakAra hotI hai, ki pahale darzanopayoga aura pIche jJAnopayoga / isa kramake kAraNa yadyapi pahale darzanopayogakA aura pAche jJAnopayogakA pATha karanA cAhiye; parantu darzanakI apekSA jJAna abhyarhita-pUjya hai, aura usakA vaktavya viSaya bhI atyadhika hai, tathA usake hI bhedabhI adhika haiM, ataeva jJAnopayogakA hI pUrvameM pATha karanA ucita hai / kisI kisIkA aisA bhI kahanA hai, ki jJAna aura darzanase bhinna bhI upayoga hotA hai, jo ki vigrahagatimeM jIvoMke pAyA jAtA hai / parantu yaha kahanA bhI ThIka nahIM haiM; kyoMki isameM yukti aura Agama donoMse hI bAdhA AtI hai| jJAnadarzanase bhinna upayoga padArtha kisI bhI yukti athavA pramANase siddha nahIM hai / AgamameM bhI upayogake jJAna Arai darzana aise dohI bheda ginAye haiM-ina donoMse rahita koI bhI avasthA upayogakI nahIM btaaii| tathA vigrahagatimeM bhI jJAna pAyA jAtA hai, yaha bAta bhI Agama-vAkyoMse siddha hotI hai / tathA vigrahagatimeM labdhirUpa indriyA~ bhI rahatI hI haiN| ataeva jJAna darzana rahita upayogakI avasthA nahIM rahatI yaha bAta siddha hai| 1-adhyAya 6sUtra 2 / 2-" jassa daviyAtA tassa ubayogAtA NiyamA asthi jassa ubayogAtA tassa nANAyA * vA dasaNAyA vA NimayA asthi," (bhagavatyAM za0 12 u0 10 sUtra 467) / "apajjattagANaM bhaMte ! jIvA kiM nANI aNNANI ? tini goyamA! nANA tini annnnaannaae|" (bhagavatyAM za08 u0 2 sUtra 319) tathA-"jAissaro ubhaMgavaM appaDivaDiehi tihiM u naannhiN|" (Avazyaka niyukti Rssbhjnmaadhikaare)| 3-" jIveNaM bhaMte! gabbhAo gambhaM vakkama.mANe kiM saidie. bakkamai aNidie bakkamai ? goyamA ! siya saiMdie siya aNidie, se keNaSTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! danvindiyAiM paDucca aNidie vakkamati laddhindiyAI paDDucca saIdie pakkamati / " (bhagavatyA za0 1 u. . sUtra 61) arthAt jIva vigrahagaMtimeM labdhirUpa indriyoMkI apekSAse indriya sahita hI jAtA hai / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH upayoga yaha jIvakA sAmAnya lakSaNa hai-vaha jIvamAtrameM pAyA jAtA hai / aura vaha do bheda rUpa hai, yaha bAta to batAI, parantu isa lakSaNase yukta jIva dravyake kitane bheda haiM, so abhItaka nahIM batAye, ataeva unako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-saMsAriNo muktAzca // 10 // bhASyam-te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti-saMsAriNo muktAzca / kiM cAnyat artha-jinakA ki upayoga yaha lakSaNa Upara batAyA jA cukA hai, ve jIva saMkSepameM do prakArake haiM-eka saMsArI aura dUsare mukt|| bhAvArtha-saMsaraNa nAma paribhramaNakA hai, vaha jinake pAyA jAya-jo caturgatirUpa saMsArameM bhramaNa karanevAle haiM, athavA isa bhramaNake kAraNabhUta karmoMkA jinake sambandha pAyA jAya, unako saMsArI kahate haiM / aura jo usase rahita haiM, unako mukta kahate haiM / yadyapi jIvoMke ina do bhedoMmeM mukta jIva abhyarhita haiM, isaliye sUtrameM pahale unakA hI ullekha karanA cAhiye thA / parantu abhiprAya vizeSa dikhAneke liye sUtrakArane pahale saMsArI zabdakA hI pATha kiyA hai| vaha abhiprAya yaha hai, ki isase isa bAtakA bhI bodha ho jAya, ki saMsArapUrvaka hI mokSa huA karatI hai / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki saMsArI jIvoMkA Ageke hI sUtroMmeM varNana karanA hai, ataeva usakA pahale hI pATha karanA ucita hai| saMsArI jIvoMke uttarabheda batAneke liye sUtra karate haiN| sUtra-samanaskAmanaskAH // 11 // bhASyam-samAsataste eva jIvA dvividhA bhavanti-samanaskAzca amanaskAzca / tAna purastAt vkssyaamH|| artha-uparyukta saMsArI jIvoMke saMkSepase do bheda haiM-eka samanaska dUsare amanaska / . ina donoMkA hI svarUpa Age calakara likheMge / bhAvArtha-jo mana sahita hoM unako samanaska kahate haiM, aura jo mana rahita hoM, unako amanaska kahate haiM / nAraka deva aura garbhana manuSya tiyeca ye saba samanaska haiM, aura inake sivAya jitane saMsArI jIva haiM, ve saba amanaska haiN| jo zikSA kriyA AlApa Adiko grahaNa kara sakeM, samajhanA cAhiye, ki ye mana sahita haiM / mana do prakArakA hai-eka dravyamana dUsarA bhAvamana / manovargaNAoMke dvArA aSTadala kamalake AkArameM bane hue antaHkaraNako dravyamana kahate haiM aura jIvake upayogarUpa pariNAmako bhAva. mana kahate haiN| 1-adhyAya 2 sUtra 25 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10-11-12-13 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / saMsArI jIvoMke aura bhI bhedoMko batAneke liye sUtra karate haiM: sUtra-saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // bhASyam-saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti-trasAH sthAvarAzca / tatra artha-phira bhI saMsArI jIvoMke do bheda haiM-eka trasa dUsare sthAvara / - bhAvArtha-yaha~se caturtha adhyAyake aMta taka saMsArI jIvakA hI adhikAra samajhanA cAhiye / mukta jIvoMkA varNana dazaveM adhyAyameM kareMge / trasa aura sthAvara ye bhI saMsArI jIvoMke hI do bheda haiM / trasanAmakarmake udayase jinake sukha duHkhAdikA anubhava spaSTa rahatA hai, unako trasa kahate haiM, aura jinake sthAvaranAmakarmake udayase unakA anubhava mpaSTatayA nahIM hotA, unako sthAvara kahate haiM / koI koI ina zabdoMkA artha niruktike anusAra aisA karate haiM, ki jo calatA phiratA hai, vaha trasa aura jo eka jagahapara sthira rahe, vaha sthAvara / parantu yaha artha ThIka nahIM hai, kyoMki aisA honese vAyukAyako bhI trasa mAnanA par3egA, tathA bahutase dvIndriyAdika bhI jIva aise haiM, jo ki eka hI jagahapara rahate haiM, unako sthAvara kahanA pdd'egaa| ina do medoMmeM paraspara saMkrama bhI pAyA jAtA hai-trasa marakara sthAvara ho sakate haiM, aura sthAvara marakara trasa ho sakate haiM / parantu inameM trasa paryAya pradhAna hai| kyoMki unake sukha duHkhAdikA anubhava spaSTa hotA hai| sthAvaroMke bheda batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarIH // 13 // bhASyam-pRthvIkAyikAH, akAyikAH, vanaspatikAyikAH ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti / tatra pRthvIkAyiko'nekavidhaH zuddhapRthivIzarkarAbAlukAdiH / apkAyo'nekavidhaH himAdiH / banaspatikAyo'nekavidhaH shaivlaadiH| 1--" parispaSTasukhaduHkhecchAdveSAdiliGgAstrasanAmakarmodayAt trasAH / aparisphuTasukhAdiliGgAHsthAvaranAmakarmodayAt sthAvarAH / " iti siddhasenagaNiTIkAyAm / 2--trasyantIti trasAH, sthAnazIlAH sthAvarAH // 3-yadyapi Age calakara sUtra 14 meM agnikAya aura vAyukAyako trasa likhA hai, parantu vaha kevala kriyAkI apekSAse vaisA likhA hai, vastutaH karmakI apekSAse ve donoM sthAvara haiM, yaha bAta bhI graMthakArako iSTa hai / isI liye zrIsiddhasenagaNIne apanI TIkAmeM likhA hai, ki " ataH kriyAM prApya tejovAyyostrasatvaM,......labdhyA pRthivyaptejovAyu-vanaspatayaH sabai sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarA eva / " Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH artha-sthAvara jIva tIna prakArake haiM-pRthivIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika / inameMse pRthivIkAyika jIva zuddha pRthivI zarkarA bAlukA mRttikA upala Adike bhedase aneka prakArake haiM / isI prakAra jalakAyika jIva bhI hima avazyAya Adike bhedase aneka prakArake haiN| tathA vanaspatikAyika bhI zaivala malaka Ardraka paNaka vRkSa guccha gulma latA Adike bhedase aneka prakArake haiN| bhAvArtha-sthAvara aura trasa zabdoMkA artha do- prakArase hotA hai-eka kriyAkI apekSAse aura dUsarA karmake udayakI apekSAse / kriyAkI apekSAse jo sthAnazIla hoM-eka hI jagahapara raheM-calate phirate na hoM, unako sthAvara kahate haiM, aura karmake udayakI apekSAse jinake sthAvaranAmakarmakA udaya ho, unake sthAvara kahate haiM / yahA~para ye sthAvarake tIna bheda kriyAkI apekSAse batAye haiM, na ki karmodayakI apekSAse / kyoMki karmakI apekSAse agnikAya aura vAyukAya bhI sthAvara hI haiN| sthAvaroMke viSayameM yaha zaMkA ho sakatI hai, ki kyA inameM bhI sAkAra aura anAkAra upayoga pAyA jAtA hai ? so yukti aura Agama donoM hI prakArase inameM donoM prakArake upayogakA astitva siddha hai, aisA samajhanA cAhiye / AhArAdi kriyA vizeSake dekhanese unakI AhAra bhaya maithuna parigraharUpa saMjJAoMkA bodha hotA hai, jinase ki unake upayogakI anu mAnase sattA siddha hotI hai / ArgamameM bhI inake sAkAra aura anAkAra aise donoM hI upayogoMkA ullekha kiyA gayA hai| 1-digambara sampradAyameM sUtrapATha aisA hai ki-" pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH" " tathA dviindriyaadystrsaaH"| ataeva sthAvara pA~ca prakArake mAne haiM-pRthivIkAya jalakAya agnikAya vAyukAya aura vanaspatikAya / tathA dvIndriya trIndriya caturindriya aura paMcendriya inako hI trasa mAnA hai, unhoMne karmake udayase hI sthAvara aura basa bheda kiye haiM, kriyAkI apekSAse nhiiN| jaisA ki zrIsiddhasenagaNIne bhI karmodayakI apekSA pRthivIkAyAdi pA~coMko sthAvara aura dvindriyAdikako hI trasa batAyA hai| 2-jaisA ki pahale zrIsiddhasenagaNIke vAkyoMko uddhRta karake batAyA jA cukA hai / 3-ekendriyA upayogavantaH AhArAdiSuviziSTa pravRttyanyathAnupapatteH // 4-" puDhavikAiyANaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA ? goyamA ! sAgArova ogouttA vi aNAgArovaogovauttAdhi / " (prajJA0 sUtra-312 ) arthAt he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva sAkAropayogayukta athavA anAkAropayogayukta haiM ? uttara-he gautama, sAkAropayogayukta bhI haiM; aura anAkAropayogayukta bhI haiN| isI prakAra anya sthAvaroMke viSayameM bhI samajha lenA cAhiye / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / pRthivI Adike bheda aura bhI tarahase granthAntaroMmeM batAye haiM, so ve bhI una granthoMse jAna lene caahiye| trasoMke bheda bheda batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-tejovAyU dIndriyAdayazca trasAH // 14 // . bhASyam-tejAkAyikA aGgArAdayaH, vAyukAyikA utkalikAdayaH, dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete vasA bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati muktA naiva sA naiva sthAvarA iti // __artha-aGgAra kiraNa jvAlA murmura zuddhAgni Adika agnikAyika jIvoMke aneka bheda haiN| ghanavAta tanavAta utkalikA maMDali ityAdi vAyakAyika jIvoMke bhI aneka bheda haiN| tathA dvIndriya trIndriya caturindriya aura paMcendriya ina saba jIvoMko trasa kahate haiN| yahA~para saMsArI jIvoMke trasa aura sthAvara ye do bheda haiM, aisA kahanese arthApatti pramANake dvArA yaha bAta spaSTa siddha hojAtI hai, ki muktajIva na trasa haiM aura na sthAvara haiN| arthAta ve ina donoM hI saMsArakI avasthAoMse sarvathA rahita haiM / bhAvArtha-jisa taraha pUrva sUtraseM sthAvaroMkA ullekha kriyAkI pradhAnatAse kiyA gayA hai, usI prakAra isa sUtrameM trasoMkA bhI vidhAna kriyAkI hI pradhAnatAse samajhanA cAhiye / kyoMki karmakI apekSAse dvIndriyAdika hI trasa haiM / pA~ca sthAvaroMke samAna dvIndriya Adi jIvoMke bhI aneka bheda haiM / yathA-zaMkha zukti giMDolA kauDhI canUnA Adi dvIndriya jIva haiM / ghuNa matkuNa (khaTamala) jaM cIMTI Adi trIndriya jIva haiN| bhramara makkhI macchara bara pataMga titalI Adi caturindriya jIva haiN| sarpa pakSI matsya Adika aura sampUrNa manuSya aura paza paMcendriya jIva haiN| pA~ca sthAvara aura trasa jIvoMke zarIrakA AkAra isa prakAra hai-pRthivIkAyika jIvoMke zarIrakA AkAra masUrake samAna hai| 1-pRthivI pRthivIkAya pRthivIkAyika aura pRthivIjIva / isa taraha pRthivIke cAra bheda haiM / isI prakAra jalAdika pA~co hI sthAvaroMke cAra cAra bheda samajha lene cAhiye / kAThinya guNake dhAraNa karanevAlI sAmAnyase cetana aura acetana donoM hI prakArakI pudgalakI svAbhAvika pRthanakriyAyukta paryAyavizeSako pRthivI kahate haiM / isake mRttikA bAlukA Adi 36 bheda zrIamRtacaMdraAcAryane tattvArthasArameM ginAye haiM / jisake pRthivInAmakarmakA udaya hai, usa jIvake dvArA grahaNa karake punaH chor3e hue zarIrako pRthivIkAya kahate haiN| jisake pRthivInAmakarmakA udaya hai, aura jisane pRthivIko zarIrarUpase dhAraNa bhI kara rakkhA hai, usako pRthivIkAyika kahate haiM / jo pRthivIkAyika paryAyako dhAraNa karanevAlA hai, parantu abhItaka jisane zarIrako dhAraNa nahIM kiyA hai, kiMtu jisake pRthivInAmakarmakA udaya ho AyA hai, aise vigrahagatimeM sthita jIvako pRthivIjIva kahate haiM / isI taraha jala jalakAya jalakAyika jalajIva Adike bheda bhI samajha lene cAhiye / jalakAyika Adi jIvoMke bhI bheda zrIamRtacaMdra AcAryane tattvArthasArameM dikhAye haiN| 2-isakA kAraNa pahale likhA jA cukA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvitIyo'dhyAyaH jalakAyika jIvoMke zarIrakA AkAra jalakI vinduke samAna hai / agnikAyika jIvoMke zarIrakA AkAra sUcIkalApa-suiyoMke puMjake samAna hai / vAyukAyika jIvoMke zarIrakA AkAra dhvajAke samAna hai| vanaspatikAyika aura trasa jIvoMke zarIrakA AkAra nAnAprakArakA hai-kisI bhI eka prakArakA nizcita nahIM haiN| pahale adhyAyameM " tadindriyAnindriyanimittam " ityAdi sUtroMmeM tathA " dvIndriyAdayazca trasAH " ityAdi sthaloMmeM indriyoMkA ullekha kiyA hai, parantu unake viSayameM abhItaka yaha nahIM mAlama huA, ki unakI saMkhyAkA avasAna kahA~para hotA hai-unakI saMkhyA kitanI hai, ataeva unakI saMkhyAkI iyattA batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra--paJcendriyANi // 15 // bhASyam-paJcendriyANi bhavanti / Arambho niyamArthaH, SaDAdipratiSedhArthazca / " indriyaM indraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA / " indro jIvaH sarvadravyeSvaizyaryayogAt viSayeSu vA. paramaizvaryayogAt, tasya liGgamindriyam, liGganAt sUcanAt pradarzanAdupaSTambhanAd vyaJjanAJca jIvasya liMgamindriyam // artha-indriyA~ pA~ca haiN| isa sUtrakA Arambha niyamArthaka hai| jisase niyama rUpa isa prakArakA artha siddha hotA hai, ki indriyA~ pA~ca hI haiM-arthAt na chaha haiM, aura na cAra haiN| isaliye chaha Adika saMkhyAkA pratiSedha karanA niyamakA prayojana siddha hotA hai / indrake liGgako indriya kahate haiM / liGga zabdase pA~ca abhiprAya liye jAte haiM 1-indrakA jJApaka-bodhaka cinha, 2 indrake dvArA apane apane kAryoMmeM AjJapta, 3 indrake dvArA dekhe gaye, 4 indrake dvArA utpanna, aura 5 indrake dvArA sevita-arthAt jinake dvArA indra zabdAdika viSayoMkA sevana-grahaNa kare / indra nAma jIvakA hai / kyoMki jo aizvaryako dhAraNa karanevAlA hai, usako indra kahate haiM, aura sampUrNa dravyoMmeM jIvakA hI aizvarya pAyA jAtA hai, athavA samasta viSayoMmeM isake utkRSTa aizvaryakA sambandha hai / arthAt jIva saba dravyoMkA prabha-svAmI hai aura samasta viSayoMkA utkRSTatayA bhoktA hai, ataeva vaha indra hai| aura isake liGgako indriya kahate haiM / indriyA~ jIvako sUcita karanevAlI haiM, jIvase AjJapta hokara apane apane viSayameM pravRtti karanevAlI haiM, jIvako pradarzita karanevAlI haiM, athavA jIvake dvArA svayaM pradarzita hotI haiM, jIvake nimittase hI inakI utpatti hotI hai, aura jIva inake dvArA iSTa viSayoMkA prItipUrvaka sevana karatA hai, ataeva ye jIvakI liGga haiN| 1-masUrAmbuSapRtsUcIkalApadhvajasannibhAH / dharAptejomarutkAyA nAnAkArAstastrasAH // 57 // -zrIamRtacandrasUri-tattvArthasAra / 2-pANinIya adhyAya 2 pAda 5 sUtra 93 / indradiSTamitipAThaH kacinnAsti / TIkAkAraistu sNgRhiitH| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15-16-17 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 89 bhAvArtha-jIvakI caitanya zaktiko ye indriyA~ hI sUcita karatI haiM, indriyoMkI pravRttiko dekhakara anumAna hotA hai, ki isa zarIrameM jIva hai / parantu sabhI jIvoMke pA~cohI indriyA~ nahIM hotI, kisIke eka kisIke do kisIke tIna kisIke cAra aura kisIke pA~co hotI hai / parantu ye eka do Adi kina kinake hotI haiM, so sUtrakAra svayaM hI Age calakara batAyeMge / yahA~para to indriyoMkI saMkhyAkI iyattA hI batAI hai ki indriyA~ pA~cahI haiM / isa niyamase jo pA~ca jJAnendriya aura pA~ca karmendriya isa taraha daza bheda mAnate haiM, unakA nirAkaraNa hotA hai| ina pA~ca indriyoMmeMse rasanAse lekara zrotraparyanta cAra indriyoMkA AkAra niyata hai, parantu sparzanendriyakA AkAra aniyata hai / ina indriyoMke uttara bheda aura viSaya vibhAgAdikA Age calakara varNana kreNge| kintu sabase pahale inake sAmAnya bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-dividhAni // 16 // bhASyam-dvividhAnIndriyANi bhavanti / dravyendriyANi bhAvendriyANi ca / tatra artha--indriyA~ do prakArakI haiM-eka dravyendriya dUsarI bhAvendriya / AtmAke asaMkhyAta pradezoMkI apekSAse anaMta padgala pradezoMke dvArA jo tattat indriyoMkA AkAra vizeSa banatA hai, usako dravyendriya kahate haiM / aura karmake kSayopazamakI apekSAse AtmAkI jo pariNati vizeSa hotI hai, usako bhAvendriya kahate haiM / inameMse kramAnusAra dravyendriyake AkAra aura bhedoMko batAneke liye satra kahate haiM--- sUtra-nirvattyupakaraNe dravyendriyam // 17 // bhASyam-nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyandriyam / nirvRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / nirmANanAmAGgopAGgapratyayA muulgunnnirvrtnetyrthH| upakaraNaM baahymbhyntrNc| nirvrtitsyaanupghaataanugrhaabhyaamupkaariiti|| ___ artha-dravyendriyake do bheda haiM-nivRttIndriya aura upakaraNendriya / nivRtti nAma racanAkA hai / arthAt bhAvendriyake una dvAroMko jinakI ki racanA aGgopAGganAmakarmake dvArA huI hai, aura jo ki karmavizeSake dvArA saMskRta zarIrake pradezarUpa haiM, unako nivRttIndriya kahate haiN| arthAt nirmANanAmakarma aura aGgopAGganAmakarmake nimittase jisakI racanA hotI hai, usa mUlaguNanivartanAkA hI nAma nirvRttIndriya hai| jo usa racanAkA upaghAta nahIM hone detA, tathA usakI sthiti AdikameM jo sahAyatA karatA hai, ina do prakAroMse jo usa racanAkA upakAra karanevAlA hai, usako upakaraNa kahate haiM / isa upakaraNake do bheda haiM-eka bAhya dUsarA abhyantara / . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH bhAvArtha-jo bhAvendriyakI sahAyaka haiM, unako dravyendriya kahate haiM / vaha do prakArakI haiM, nirvRtti aura upakaraNa / nirvRtti bhI do prakArakI hotI hai, AbhyaMtara aura bAhya / jo nirvRttikA upakAraka hai, usako upakaraNa kahate haiN| isake bhI do bheda haiM-Abhyantara aura bAhya / AGgopAGga aura nirmANanAmakarmake udayake nimittase tattat indriyoMkA AkAra banA karatA hai| tattad indriyAvaraNakarmake kSayopazamase yukta AtmAke asaMkhyAta pradeza usa usa indriyake AkArameM pariNata huA karate haiN| tathA unhIM AtmapradezoMke sthAnameM usa usa indriyake AkA. rameM jo pudgala dravyakI racanA ukta donoM koMke nimittase hotI hai, usako bhI dravyendriya kahate haiM / inakA svarUpa cakSurindriyameM acchI taraha ghaTita hotA hai / aura samajhameM AtA hai, ataeva usImeM ghaTita karake yahA~ batAte haiM / -cakSurindriyAvaraNakarmake kSayopazayase yukta aGgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AtmapradezoMkA cakSurindriyake AkArameM bananA isako AbhyantaranirvRtti kahate haiN| aura tadyogya pudgalaskandhoMkA masUrake AkArameM pariNata honA, isako bAhyanirvRtti kahate haiM / kRSNa zuklavarNakA jo usI indriyake AkArameM parimaNDala dikhAI detA hai, usako Abhyantara upakaraNa kahate haiM / aura palaka vinonI Adiko bAhya upakaraNa kahate haiN| isI prakAra anya indriyoMke viSayameM bhI yathAyogya ghaTita karake samajha lenA caahiye| indriyoMkA AkAra-sparzanendriyake sivAya cArakA niyata hai, aura sparzanendriyakA aniyata hai / zrotrendriyakA AkAra yavanAlIke sadRza, cakSurindriyakA AkAra masUra anna vizeSake samAna, prANendriyakA AkAra atimuktaka puSpa vizeSake tulya aura rasanA indriyakA AkAra kSurapra-khurapA sarIkhA huA karatA hai| sparzanendriyakA AkAra zarIrake anusAra nAnA prakArakA huA karatA hai| bAhya aura abhyantara upakaraNa nivRttirUpa dravyendriyakA bAhya vastuse ghAta nahIM hone dete, aura apane kAryakI pravRttimeM sahAyatA kiyA karate haiM / mUlaguNa nirvartanA zabda uttaraguNanirvartanAko bhI sUcita karatA hai / ataeva jina bAhyapadArthose una indriyoMko sahAyatA milA karatI hai, unako uttaraguNa nirvartanA kahate haiN| jaise ki cakSuke liye aJjana Adike dvArA saMskAra krnaa| bhAvendriya ke bheda aura svarUpa batAneke liye sUtra kahate haiM--- 1-" cakhkhU sodaM ghANaM jinbhAyAraM masUrajavaNAlI / atimuttakhurappasamaM phAsaM tu aNeyasaMThANaM // 170" . (gommaTasAra jiivkaaNdd)| tathA--" phAsidie NaM bhaMte! kiM saMThiepaNNate? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie, jibhidieNaM bhaMte ! kiM saMThiepaNNate ? goyamA ! khurappa saMThie, ghANidieNaM bhaMte ! kiMThie paNatte ? goyamA ! atimuttayacaMdakasaMThie, cakkhuridieNaM bhaMte ! ki saMThiepaNNatte ? goyamA ! masUra yacaMdasaMThiepaNNatte soiMdie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNate ? goyamA ! kalaMbuyApupphasaMThie paNNatte " ( prajJA0 sUtra 191 )2-zrIsiddhasenagaNIke kathanAnusAra upakaraNake ye do bheda AgamameM nahIM batAye haiM / kisI tarahase AcAryakI sampradAya inako kahanekI pracalita hai| yathA-" Agame tu nAsti kazcidantarbahi da upakaraNasyetyAcAryasyaivakuto'pi sampradAya iti" / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18-19 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra--labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // ___ bhASyam-labdhirupayogastu bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tAvaraNIyakarma kSayopazamajanitA ca / indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhvti| sA paJcavidhA, tadyathA-sparzanendriyalabdhiH, rasanendriyalabdhiH, ghrANendriyalabdhiH, cakSurindriyalabdhiH zrotrendriyalabdhiriti // . artha-bhAvendriyake do bheda haiM-labdhi aura upayoga / gati jAti zarIra Adi nAmakarmake udayakA nimitta pAkara jo utpanna hotI hai, aura jo tattad indriyAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna hotI hai, usako labdhi kahate haiM / evaM ca pUrvokta indriyoMkA tathA AGgopAGga aura nirmANanAmakarmakA Azraya lekara jIvake ye labdhirUpa indriyA~ niSpanna huA karatI haiM / tathA antarAyakarmake kSayopazamakI apekSA lekara indriyoMke viSayakA upabhoga-grahaNa karaneke liye jo jJAnazakti prakaTa hotI hai, usako labdhi kahate haiM / yaha labdhi indriyoM ke bhedase pA~ca prakArakI hai-sparzanendriyalabdhi, rasanendriyalabdhi, ghrANendriya labdhi, cakSurindriyalabdhi, aura zrotrendriyalabdhi / bhAvArtha-labdhi nAma prAptikA hai / so uparyukta karmodayAdike kAraNako pAkara tatad indriyAvaraNakarmake kSayopazamase usa jIvako usa usa indriyake viSayako grahaNa karanekI jo zakti prakaTa hotI haiM, usa lAbhako hI labdhi kahate haiN| isake honese usa usa indriyake viSayako grahaNa karanekI jIvameM yogyatA prApta hotI hai / ataeva indriya bhedase isa labdhike bhI pA~ca bheda haiN| ___upayogakA svarUpa yahA~para nahIM batAyA hai| upayoga zabdase matijJAnAdika pA~coM prakArakA samyagjJAna athavA tIna ajJAna sahita AThoM hI prakArakA upayoga liyA jA sakatA hai / parantu avadhi Adika atIndriyajJAna upayoga zabdase abhISTa nahIM haiM, kyoMki ve indriyoMkI tathA unake kAraNoMkI apekSAse utpanna nahIM hote / ataeva yahA~para upayoga zabdase kaunasA upayoga lenA cAhiye, isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiN| sUtra-upayogaH sparzAdiSu // 19 // bhASyam-sparzAdiSu matijJAnopayogaH ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam / " upayogaH 1-Adi zabdase zarIrakarma Adi jo jo sahAyaka haiM, una sabakA grahaNa samajhanA cAhiye, Ayukarmake viSayameM matabheda hai-kisIko usakA bhI grahaNa iSTa hai, kisIko vaha iSTa nahIM hai / 2-isa viSayameM bhI matabheda mAlUma hotA hai jaisA ki zrIsiddhasenagaNIke ina vAkyoMse prakaTa hotA hai ki-"anye punarAhuH-antarAyakarmakSayopazamApekSA" ityaadi| 3-kisIke matameM yaha sUtra hI nahIM hai / koI kahate haiM, ki yaha bhASyakA pATha hai, jo ki sUtrarUpameM bolA. jAne lagA hai| kiMtu zrIsiddhasenagaNIne sUtra hI mAnA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH praNidhAnam / AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogI bhavataH / satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati / artha - - matijJAnake usa vyApArako jo ki sparzanAdika indriyoMke sparza rasa gaMdha varNa aura zabdarUpa pratiniyata viSayoMko grahaNa karanevAlA hai, upayoga kahate haiM / sparzAdi viSayakA matijJAna hI yahA~para upayoga zabdase liyA gayA hai, aisA kahane se avadhijJAnAdikA bhASyakArane niSedha vyakta kiyA hai, parantu upayoga zabdakA artha kisI bhI pariNatimeM upayukta honA bhI hotA hai / ataeva paramANu athavA skandharUpa pudgala bhI upayoga zabdake dvArA kahe jA sakate haiN| kyoMki ve bhI dvayaNukAdi skandharUpa pariNati meM upayukta hote haiM / parantu upayoga zabdakA yaha artha sarvathA asaMgata hai, isa bAtako batAneke liye hI Age bhASyakAra kahate haiMki jIvakA lakSaNa upayoga hai, yaha bAta pahale kahI jA cukI hai| arthAt jaba upayoga jIvakA hI lakSaNa hai / taba pudgala ke viSayameM usakI kalpanA karanA sarvathA vinA sambandhakI bAta hai - bilakula ayukta hai / kyoMki upayogase caitanyalakSaNa hI liyA jAtA hai / dravyendriyAdikakI apekSA lekara sparzAdika viSayoMkI tarapha jJAnakI jo pravRtti hotI hai, usako athavA sparzanAdika indriyoMke dvArA udbhUta honevAle usa jJAnako jo ki viSayakI maryAdApUrvaka sparzAdike bhedako avabhAsita karanevAlA hai upayoga kahate haiM / yaha AtmAkA hI pariNAma hai, na ki 1 anya dravyakA | 1 isa indriyoMke prakaraNameM nirvRtti Adika jo indriyoM ke bheda ginAye haiM, unakI pravRttikA krama isa prakAra hai ki-nirvRttike honepara hI upakaraNa aura upayoga huA karate haiM / tathA labdhike honepara hI nirvRtti upakaraNa aura upayoga huA karate haiM / kyoMki nirvRttike vimA upakaraNakI racanA nahIM ho sakatI aura upakaraNake vinA upayogakI pravRtti nahIM ho sakatI / isI prakAra labdhi vinA ye tInoM hI nivRtti upakaraNa aura upayoga nahIM ho skte| kyoMki tattad indriyAvaraNakarmakA kSayopazama hue vinA indriyoMke AkAra kI racanA nahIM ho sakatI, aura usake vinA jJAnakI apane apane sparzAdika viSaya meM pravRtti nahIM ho sakatI / ataeva ina cAroMkI milakara hI indriya saMjJA huA karatI hai, na ki inameMse anyatamakI | kyoMki ina cAromeMse ekake bhI vinA viSayakA grahaNa nahIM ho sakatA / - bhAvArtha - upayoga zabda se indriyajanya matijJAna vizeSa -caitanya pariNAma samajhanA cAhiye / yaha upayoga do prakArakA hotA hai - eka vijJAnarUpa dUsarA anubhavarUpa / ghaTAdi padArthoMkI upalabdhiko vijJAna aura sukhaduHkhAdike vedanako anubhava kahate haiN| yaha upayoga pA~co indriyoM ke dvArA huA Jajn Education International Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 93 1 1 karatA hai, parantu eka samaya meM eka hI indriyake dvArA hotA hai| kisI kisI ne eka hI samaya meM aneka indriyoMke dvArA bhI upayogakA honA mAnA hai / parantu vaha ThIka nahIM hai, kyoMki upayogakI gati ati sUkSma honese eka hI samaya meM pratIta hotI hai, parantu vAstava meM unakA samaya bhinna bhinna hI hai / jaise ki churIse saikar3oM kamalapatroM ko kATate samaya ve eka hI samaya meM ka hue pratIta hote haiM, kiMtu vAstavameM vaisA nahIM hai / kyoMki unako kATate samaya eka patrako kATakara jitanI dera meM dUsare patra taka churI pahu~catI hai, utanI dera meM hI asaMkhyAta samaya ho jAte haiN| isI taraha prakRtameM bhI samayakI sUkSma gati samajhanI cAhiye / ataeva eka samaya meM eka hI indriya apane viSayakI tarapha unmukha hokara pravRtta huA karatI hai / hA~, eka indriya jisa samayameM apane viSayakI tarapha unmukha hokara pravRtti karatI hai, usI samaya meM dvitIyAdi indriyajanyajJAna bhI raha sakatA hai / anyathA smRtijJAna jo dekhane meM AtA hai, so nahIM bana sakegA / isa apekSA se aneka indriyajanya upayoga bhI eka samayameM mAne jA sakate haiM / dUsarI bAta yaha bhI hai, ki karmavizeSake dvArA arthAntarake upayogake samaya pahalekA upayoga AvRta bhI ho jAtA hai / bhASyam - atrAha - uktaM bhavatA paJcendriyANi iti / tat kAni tAni indriyANi iti ? ucyateH artha - prazna- Apane " paJcendriyANi " isa sUtra ke dvArA indriyA~ pA~ca hI haiM, yaha to batAyA, parantu ve kaunasI haiM, so nahIM batAyA / ataeva kahiye ki ve pA~ca indriyA~ kauna kaunasI haiM - unake nAma kyA haiM? isa prazna ke uttara meM pA~coM indriyoM ke nAma batAneke liye sUtra kahate haiM-sparzanarasanaprANacakSuH zrotrANi // 20 // sUtrabhASyam - sparzanaM, rasanaM, ghrANaM, cakSuH, zrotramityetAni paJcendriyANi // 1 artha --- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, aura zrotra, ye pA~ca indriyA~ haiM / arthAt ye kamase pA~ca indriyoMke nAma haiM / ye nAma anvartha haiM, aura inameM abheda tathA bhedakI vivakSAse kertRsAdhana aura karaiNasAdhana donoM hI ghaTita hote haiM / ataeva inakA artha isa prakAra karanA cAhiye, ki jo sparza kare - sparzaguNako viSaya kare usako sparzaneM kahate haiM / tathA jisake dvArA sparza kiyA jAya-jisake Azrayase zIta uSNa Adi sparzakI paryAya jAnI jA~ya usako sparzana kahate haiM / ina indriyoMke svAmIkA ullekha granthakAra Age calakara kareMge / yahA~para inake viSa yako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra 20 [] 1 isa prakAra mAnanevAlekA nAma zrIsiddhasenagaNIne AryaliGga likhA hai aura unako ninhava karake batAyA hai / yathA-" yata AryaliGganinhavakairyugapat kriyAdvayopayogaH " / 2 -- spRzati iti sparzanam, rasatIti rasanam, jighratIti ghrANam, caSTe iti cakSuH zRNotIti zrotram / 3-spRzyate anena iti sparzanam, rasyate anena iti rasanam, jiprita anena iti ghrANam, ceSTa anena iti cakSuH zrUyate anena iti zrotram / 4-- / kartRsAdhana 5 - karaNasAdhana / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "14 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH sUtra-sparzarasagaMdhavarNazabdAsteSAmarthAH // 21 // bhASyam-eteSAmindriyANAmetesparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaMkhyam // artha-uparyukta pA~ca indriyoMke kramase ye pA~ca viSaya haiM-sparza, rasa, gaMdha, varNa aura shbd| bhAvArtha-ye zabda karmasAdhane haiM / ataeva inakA artha isa prakAra karanA cAhiye, ki jo chuA jAya usako sparza, jo cakhA jAya usako rasa, jo saMghA jAya usako gaMdha, jo dekhA jAya usako varNa, aura jo sunA jAya usako zabda kahate haiN| ye niyata indriyoMke sivAya anya indriyoMke dvArA grahaNa nahIM kiye jA sakate / indriyoMkA aura unake viSaya grahaNakA niyama donoM hI taraphase hai / yathA-sparza viSaya sparzanendriyake dvArA hI jAnA jA sakatA hai, na ki anya indriyake dvArA, isI prakAra sparzanendriyake dvArA sparza hI jAnA jA sakatA hai na ki rasAdika / isI taraha rasanA Adika indriyoM aura unake rasAdika viSayoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / ataeva pA~co indriyoMke kramase ye pA~ca viSaya batAye haiMsparzanendriyakA viSaya sparza, rasanendriyakA viSaya rasa, ghrANendriyakA viSaya gaMdha, cakSurindriyakA viSaya varNa-rUpa, aura zrotrendriyakA viSaya zabda / ___ indriyA~ apane apane viSayakA grahaNa karanemeM do prakArase pravRtta huA karatI haiM / eka prAptirUpase dUsare aprApti rUpase / cakSurindriya apropti rUpase hI padArthako grahaNa karatI hai, bAkI cAroM indriyA~ prAptirUpase hI viSayakA grahaNa karatI haiN| ina indriyoM ke viSayabhUta kSetrAdikA pramANa bhI bhinna bhinna hai| kauna kaunasI indriya kitanI kitanI dUrake padArthako grahaNa kara sakatI hai hai yaha niyama granthAntarase jAnanA cAhiye / jaise ki sparzana rasanA aura ghrANa indriyakA kSetra nau yojana pramANa hai / isakA artha yaha hai, ki itanI dUratakase AyA huA pudgala spaSTa honepara ina indriyoMke dvArA jAnA jA sakatA hai / 1-spRzyate iti sparzaH, rasyate iti rasaH, ityAdi / 2-cakSukI aprApyakAritAkA samarthana nyAyake prameyakamalamArtaNDa Adi aneka granthoMmeM kiyA gayA hai / 3-puTaM suNodi saI apuDhe ceva passade rUbaM / phAsaM rasaM ca gandhaM baddhaM puDhe vijANAdi / / 4-zrotrendriyakA kSetra bAraha yojana aura cakSurindrayakA utkRSTa kSetra AtmAmulakI apekSA eka lakSa yojanase kucha adhika hai| digambara siddhAntake anusAra indriyoMkA viSayabhUta kSetra isa prakAra hai-ekendriyake sparzanakA kSetra cArasau dhanuSa hai, aura vaha asaMjJI paMcendriyataka kramase dUnA dUnA hotA gayA hai, dvIndriyake rasanAkA kSetra 64 dhanuSa aura Age . dUnA dUnA hai| trIndiyake ghrANakA kSetra 100 dhanuSa Age dUnA dUnA hai / caturindrayake cakSukA kSetra do hajAra nau sau cauana yojana aura asaMjJIke dUnA hai| asaMjJIke zrotrakA kSetra ATha hajAra dhanuSa hai, saMjJIke sparzana rasanA ghrANakA kSetra nau nau yojana, zrotrakA 12 yojana, aura cakSukA saiMtAlIsa hajAra do sau saThase kucha adhika hai / cakSuke isa utkRSTa viSayakSetrako nikAlanekI upapatti isa prakAra hai. " tiNNisayasaTivirahidalakkhaM dasamUlatADide mUlam / NavaguNiMda sahihide cakkhupphAsassa addhANaM // 169 ||-go. jIvakANDa / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / sparza ATha prakArakA hai - zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, guru, laghu, mRdu, kaThora / rasa pA~ca prakArakA hai - madhura Amla kaTu kaSAya aura tikta / gaMdha do prakArakA hai - sugaMdha aura durgaM / varNa pA~ca prakArakA hai - zveta nIla pIta rakta harita / zabda garjita Adike bhedase aneka prakArakA hai / athavA akSara anakSara Adi bhedarUpa hai / isa prakAra pA~ca indriyoMkA viSaya batAyA, parantu matijJAnameM indriyoMkI taraha anindriko bhI nimitta mAnA hai / ataeva indriyoM kI taraha anindriyakA bhI viSaya batAnA cAhiye / isIliye AgekA sUtra kahate haiM: sUtra - - zrutamanindriyasya // 22 // bhASyam - zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH / 95 artha - zrutajJAnake malameM do bheda haiM- aGgapraviSTa aura aGgabAhya / aGgapraviSTake AcArAGgAdi 12 bheda aura aGgabAhyake aneka bheda haiM / yaha pahale kahA jA cukA hai / ina sampUrNa bheda rUpa zruta anindriya- manakA viSaya hai / bhAvArtha --yahA~para manakA viSaya jo zruta batAyA hai, usase matalaba bhAvazrutakA hai, jo ki zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamase dravyazrutake anusAra vicAra rUpase tavArthakA paricchedaka AtmapariNati vizeSa jJAnarUpa huA karatA hai / jaise kisIne dharma dravyakA uccAraNa kiyA, usako sunate hI pahale zAstra meM bA~ce hue athavA kisIke upadezase jAne hue gatihetuka dharma dravyakA bodha ho jAtA hai, yahI manakA viSaya hai / isI prakAra sampUrNa tattvArtha aura dvAdazAGgake samasta viSayoMkA jo vicAra honA yA karanA manakA kArya hai / arthAt kisI bhI viSayakA vicAra karanA hI isakA viSaya hai / athavA arthAvagrahake anantara jo matijJAna hotA hai, usako bhI upacAra se zrutajJAna kahate haiM / kyoMki vaha manake vinA nahIM hotA / ataeva vaha bhI manakA hI viSaya hai, parantu mukhyatayA dvAdazAGgagrantha- dravyazrutake anusAra jo hotA hai, vahI liyA gayA hai / manako anindriya kahanekA abhiprAya ISat indriya batAnekA hai, jaise ki kisI kanyAko anudarA kaha diyA jAtA hai / indriyoMkI taraha isakA viSaya niyata nahIM hai, aura isakA sthAna bhI indriyoM ke samAna dRSTigocara nahIM hotA, ataeva isako anindriya athavA antaHkaraNa kahate haiM / isa prakAra indriyoMkA svarUpa viSaya aura bher3ha vidhAna btaayaa| kiMtu kisa kisa jIvake kauna kaunasI indriyA~ hotI haiM, so abhItaka nahIM batAyA hai / ataeva isa bAtako batAneke liye AgekA prakaraNa uThAte haiM: bhASyam--uktaM bhavatA pRthivyavvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca nava jIvanikAyAH / paMcendriyANi ceti / tatkiM kasyendriyamiti / atrocyate . Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvitIyo'dhyAyaH __artha-Apane nau jIvanikAya batAye haiM-pRthivI jala vanaspati agni aura vAyu ye pA~ca aura dvIndriya trIndriya caturindriya tathA paMcendriya ye cAra, isa taraha kula jIvanikAya 9 haiM aura " paMcendriyANi" isa sUtrake dvArA indriyA~ pA~ca hI batAI haiM / ataeva kahiye ki kisa kisa jIvanikAyake kauna kaunasI indriyA~ hotI haiM ? isakA uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra--bAvantAnAmekam // 23 // bhASyam-pRthivyAdInAM vAyavantAnAM jIvanikAyAnAmekamendriyam / sUtrakramaprAmANyAta prathamaM sparzanamevetyarthaH // artha-pRthivIse lekara vAyuparyanta pA~ca jIvanikAyoMke eka hI indriya hai, aura vaha sUtrakramakI pramANatAke anusAra pahalI sparzana indriya hI hai| kyoMki yahA~para eka zabdase abhiprAya prathamakA hai| bhAvArtha--yadyapi dvIndriyAdika zabdoMkA uccAraNa karanese hI yaha artha apatti pramANake anusAra samajhameM A jAtA hai, ki jo inase pahale vAyu paryanta jIvanikAya haiM, unake eka hI indriya honA cAhiye / parantu aisA honepara bhI yaha samajhameM nahIM A sakatA, ki dvIndriyake kaunasI do indriyA~ haiM, aura trIndriyake kaunasI tIna indriyA~ haiM / ityAdi / isI taraha vAyuparyantake bhI kaunasI eka indriya samajhanA so bhI samajhameM nahIM A sakatA / isaliye isa sUtrake kahane kI AvazyakatA hai| do Adika indriyA~ kina kinake hotI haiM so batAte haiM suutr-kRmipipiilikaabhrmrmnussyaadiinaamekaikvRddhaani||24|| bhASyam-kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaMkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti / yathAkrama, tadyathA-kRmyAdInAM apAdikanUpuraka gaNDUpada zaGkha zuktikA zambUkA jalokA prabhRtInAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhyaH ekena vRddha sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekenavRddhAni pipIlikA rohiNikA upacikA kunthu tamburukatrapusabIja kAsAsthikA zatapadyutpataka tRNapatra kASThahArakaprabhRtInAM trINi sparzanarasanaghrANAni / tato'pyekenavRddhAni bhramara vaTara sAraGgamakSikAputtikA daMza mazakavRzcikananyAvartakITa pataGgAdInAM catvArispazanarasanaghANacakSUSi / zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoragabhujaMgapakSi catuSpadAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANIti // artha-isa sUtrameM Adi zabdakA sambandha kRmiAdika pratyeka zabdake sAtha karanA cAhiye-kRmi Adika, pipIlikA Adika, ityAdi / ina jIvoMke kramase eka eka indriya adhika adhika hotI gaI hai / arthAt vAyu paryanta pA~ca jIvanikAyoMke eka sparzana indriya batAI hai, unakI apekSA kRmi Adika-kor3I laTa nUpuraka keMcuA zaMkha sIpa ghoMghA joMka ityAdi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23-24-25 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / jIvoMke eka indriya adhika hai / isa tarahake jIvoMke pRthivI AdikakI apekSA eka adhika sparzana rasana ye do indriyA~ hotI haiM / eka adhikase rasanendriya hI kyoM adhika hotI hai, to isake liye sUtrakrama hI pramANa hai / tathA yahI bAta trIndriya Adi jIvoMke viSaya meM bhI samajhanI cAhiye / arthAt cIMTI paI dImaka kunthuA tamburuka trapusabIja karpAsAsthikA zatapadyutpataka tRNapatra kASThahAraka - ghuNa ityAdi jIvoMke kIr3I AdikI apekSA eka indriya adhika arthAt sparzana rasana ghrANa ye tIna indriyA~ haiM / bhramara vaTara - varra sAraGga - tataiyA makkhI puttikA DAMsa macchara vicchU nandyAvarta kITa pataGga ityAdi jIvoMke cIMTI AdikI apekSA eka iMdriya adhika hai, arthAt isa tarahake jIvoMke sparzana rasana ghrANa aura cakSu ye cAra indriyA~ hotI haiM / inake sivAya bAkIke tiryaca - - matsya dumuhI sarva pakSI caupAye - gau bhaiMsa ghor3A hAthI Adi jIvoMke evaM sabhI nArakI manuSya aura devoMke bhramarAdikI apekSA eka adhika arthAt sparzana rasana ghrANa cakSu aura zrotra ye pA~coM hI indriyA~ hotI haiM / bhAvArtha -- kRmi Adika pipIlikA Adika, ityAdi zabdoM meM Adi zabdase unhIM jIvoMkA grahaNa samajhanA cAhiye, jinakI ki indriyA~ samAna haiM / arthAt indriya saMkhyA kI apekSA samAna jAtike hI jIvoMkA Adi zabdase grahaNa karanA cAhiye / yadyapi koI koI isa sUtra meM manuSya zabdakA pATha nahIM karate, parantu aisA karanA ucita nahIM hai / manuSya zabdakA pATha kiye binA bhramarAdikA pATha bhI ayukta hI ThaharegA, aura aisA honese kina kina indriyoM ke kauna kauna svAmI haiM, isakA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA / 2 bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA dvividhA jIvAH samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti ? / atrocyateH artha --- prazna - Apane pahale jIvoM ke do bheda batAye the, eka samanaska dUsare amanaska / unameMse samanaska jIva kaunase haiM ? arthAt indriya aura anindriyameMse indriyoMkI apekSA jIvoMkA niyama to batAyA, parantu anindriyakI apekSA abhItaka jIvoMkA koI bhI niyama nahIM batAyA / ataeva usake batAneke abhiprAyase isa praznakA Azraya lekara uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra - - saMjJinaH samanaskAH // 25 // 1 bhASyam - saMpradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhanyutkAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit // IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA 1 - koI koI isa sUtra ke pahale " atIndriyAH kevalinaH " aisA eka sUtra aura bhI par3hate haiM / parantu TIkAkArane usakA khaNDana kiyA hai / AgamameM hetu kAla Adi saMjJAeM aneka prakArakI batAI haiM, unameMse bhASyakAra ne yahA~para saMpradhAraNa saMjJAkA hI vyAkhyAna kiyA hai / 13-14 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH saMpradhAraNasaMjJA / tAM prati saJjJino vivakSitAH / anyathA hyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // artha -- saMpradhAraNa saMjJAkI apekSAse jo jIva saMjJAko dhAraNa karanevAle haiM, unako samanaska kahate haiN| sAtoM hI bhUmiyoMmeM rahanevAle samasta nArakI tathA cAroM nikAyavAle sampUrNa deva aura garbhase janma dhAraNa karanevAle sabhI manuSya evaM koI koI tiryaMca jIva samanaska samajhane cAhiye / IhA aura apohase yukta guNa tathA doSoMke vicArako sampradhAraNa saMjJA kahate haiM / isa tarahakI saMjJAko jo dhAraNa karate haiM, unako hI prakRtameM saMjJI zabdase liyA gayA hai / yadi yaha artha nahIM liyA jAyagA, to pRthivIkAyAdika sabhI saMsArI jIva jo ki AhAra bhaya maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoMko dhAraNa karanevAle haiM, saMjJI kahe jA sakeMge / 98 bhAvArtha- samanaska aura amanaskarme se samanaska kisako samajhanA ? isake uttara meM kahate haiM, ki jo saMjJI haiM - saMjJAke dhAraNa karanevAle haiM, unako samanaska samajhanA cAhiye / parantu saMjJA zabdase aneka arthokA grahaNa hotA hai / nAma icchA samyagjJAna Adi bhI saMjJA zabdase kahe jA sakate haiM / ataeva usakA tAtparya spaSTa karate haiM, ki IhA aura apoharUpase guNadoSoM ke vicAra karanekI zaktiko yahA~ saMjJA zabdase lenA cAhiye / isIko saMpradhAraNa saMjJA kahate haiM / yaha zaMkhadhvani hai athavA zRGgadhvani hai, isa tarahakI tarkarUpa kalpanAko IhA kahate haiM, aura madhuratA Adike dvArA yaha zaMkhadhvani hI hai, na ki zRGgadhvani isa tarahase eka viSayako grahaNa karate hue zeSa ke parityAga karane rUpa vicArako apoha kahate haiM / jina kAraNoMse abhipreta viSayakI siddhi ho, unako guNa kahate haiM, aura jinase usa siddhimeM bAdhA ho, unako doSa kahate haiM / isa prakAra IhA aura apohake dvArA guNa doSoMkA vicAra kara unameM grAhya tathA tyAjya buddhike hoko saMjJA kahate haiM / yaha saMjJA manasahita jIvoMke hI pAI jAtI hai, anyake nahIM / yadyapi yaha saMjJA jJAnarUpa hI hai, parantu mana rahita kevala indriyoMke dvArA honevAle jJAnakI apekSA utkRSTa hai, isaliye isako saMjJA kahate haiM / ataeva vaha samanaskatAkA bodhaka hai / deva nArakI aura manuSya saba samanaska hI hote haiM / parantu tithaMcoM meM do bheda haiMsamanaska aura amanaska / jo garbha janma dhAraNa karanevAle haiM, ve hI tiryaMca samanaska hote haiM; kintu ve sabhI samanaska nahIM huA karate' / samanaskakA artha batAnepara amanaskakA artha arthApattise hI jJAta ho jAtA hai, ki jo inake sivAya saMsArI jIva haiM, ve sabhI amanaska haiM / isa taraha indriya aura anindriyake viSayakA niyama batAyA / isase yaha bhI mAlUma ho jAtA hai, ki manoyoga kinake pAyA jAtA hai / aba yaha batAte haiM, ki jo jIva eka zarIko chor3akara zarIrAntarako dhAraNa karaneke liye gamana karate haiM, unake kaunasA yoga pAyA jAtA hai: 1 - bhASya ke " kecit " zabdase TIkAkArane kevala sammUrchana janmavAloMkA hI parihAra kiyA hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra--vigrahagatau karmayogaH // 26 // bhASyam - vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga ityarthaH / anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga ityarthaH / -sUtra 26 / ] artha -- jisa kriyA ke dvArA kSetrase kSetrAntarakI prApti ho, usako gati kahate haiM / aura vigraha nAma zarIrakA hai / ataeva zarIra dhAraNa karaneke liye jo gati hotI hai, usako vigrahagati kahate haiM / jo jIva isa avasthAko dhAraNa karanevAle haiM, unake karmakRta hI yoga pAyA jAtA hai / kArmaNazarIrake dvArA jo yoga- pradezaparispandana hotA hai, usako karmayoga kahate haiM / vigrahagatimeM to yahI yoga rahatA hai, parantu isake sivAya anya avasthAvAle jIvoMke kAyayoga vacanayoga aura manoyoga ye tInoM yoga rahA karate haiM / 99 1 bhAvArtha -- yahA~para saMsArI jIvakA adhikAra hai / saMsArakA artha batA cuke haiM, ki jo saMsaraNa karanevAle hoM / saMsaraNa do prakArase huA karatA hai / eka dezAntaraprAptirUpa se dUsarA bhavAntaraprAptirUpase / eka zarIrako chor3akara anya sthAnapara jAkara dUsare zarIrako dhAraNa karane kA nAma dezAntaraprApti aura marakara usI chor3e hue zarIrameM utpanna hone kA nAma bhavAntaraprApti hai / yaha donoM hI prakArakA saMsaraNa ceSTArUpa yogake vinA nahIM ho sakatA / ataeva tyakta aura grAhya zarIroM ke madhyameM jIvakI gati huA karatI hai / isIko vigrahagati kahate haiM / yaha do prakArakI hotI hai - RjvI aura vakrA / dhanuSaparase chUTe hue bANake samAna jo sIdhI gati hotI hai, usako RjvI kahate haiM, aura jisameM mor3A lenA par3e, usako vakrA kahate haiM / RjvIgatimeM samaya nahIM lagatA; kyoMki yahA~para pUrva zarIrakA tyAga aura uttara zarIrakA grahaNa eka hI samayameM ho jAtA hai, ataeva usameM bhinna samaya nahIM lagatA / kiMtu vakrAgatimeM mor3A lenA par3atA hai, isaliye isameM ekase lekara tIna samayataka lagate haiM / isI liye vakAgatike tIna bheda haiM- ekasamayA dvisamayA aura trisamayA / mana vacana aura kAyake dvArA jo AtmA ke pradezoMkA parispandana hotA hai, usako yoga kahate haiN| isake mUlabheda tIna haiM, manoyoga vacanayoga aura kAyayoga; kiMtu uttarabheda paMdraha haiM 1 cAra prakArakA manoyoga - satya asatya ubhaya aura anubhaye / isI prakAra vacanayoga bhI cAra prakArakA hai - satya asatya ubhaya aura anubhaya / kAyayogake sAta bheda haiM- audArika audArikamizra vaikriyika vaikriyikamizra AhAraka AhArakamizra aura kArmaNa / uparyukta vakrAgatike samaya jIvake inameM se eka kArmaNayoga hI huA karatA hai, anya samayameM anya yoga bhI ho sakate haiM, 1 - athavA isa tarahase bhI cAra bheda haiM- satya asatya satyAsatya asatyAmRSA / vacanayoga ke bhI isI - taraha cAra bheda samajhane cAhiye / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAyacandranainazAstramAlAyAm / [dvitIyo'dhyAyaH aura hote haiM / vigrahagati aura kevalasamudghAtake sivAya anya avasthAmeM kArmaNayoga nahIM hotA, zeSa yoga hI hote haiN| yahA~para koI koI aisI zaMkA kiyA karate haiM, ki jaba zarIrake pA~ca bheda haiM, to unameMse eka taijasa zarIrake dvArA bhI yogakA honA kyoM nahIM batAyA ! parantu isakA uttara bhASyakAra Age calakara svayaM deNge| yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jIvoMkI yaha bhavAntara-prApiNI-gati kisI taraha niyamabaddha hai, athavA aniyata-cAhe jisa tarahase bhI ho sakatI hai, ataeva usakA bhI niyama hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra--anuzreNigatiH // 27 // bhASyam--sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM caakaashprdeshaanushrennibhvti| vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti // artha-jIva dravya aura pudgala dravyoMkI samasta gati AkAzapradezake anusAra hI huA, karatI hai, usake viruddha gati nahIM hotI, aisA gatike viSayameM niyama hai // bhAvArtha-yaha gati sambandhI niyama sampUrNa jIva pudgala dravyoMke liye hai, parantu unakI samasta avasthAoMke liye nahIM hai, kiMtu avasthA vizeSake liye hai / bhavAntarako jAte samaya jIvakI jo gati hotI hai, vaha Urdhva adhaH athavA tiryak kidharako bhI ho AkAzapradezapaMktike anusAra hI huA karatI hai / isI prakAra pudgalakI jo svAbhAvikIgati hotI hai, vaha zreNike anusAra hI hotI hai| jaise ki eka pudgalakA aNu vinA kisI sahAyakake caudaha rAja taka lokake eka bhAgase lekara dUsare bhAgataka eka samayameM gamana kiyA karatA hai, yaha pravacanakA vacana hai, padalakI aisI svAbhAvikIgati anuzreNi hI hotI hai, vizreNi nahIM hotii| yadyapi yahA~para jIvadravyakA adhikAra hai, isaliye isa sUtrake dvArA jIvakI gatikA hI niyama honA cAhiye, aimI zaMkA ho sakatI hai, parantu Agake sUtrameM jIva zabdakA pATha kiyA hai, usake sAmarthyase isa sUtrameM pudgala dravyake bhI grahaNa karanekA artha nikala AtA hai| kyoMki Ageke satrameM jIva dravyakA artha adhikArake hI anusAra ho sakatA hai, ataeva jIva zabdakA grahaNa karanA vyartha hai, vaha vyartha par3akara jJApana karanA hai, ki isa pUrva satrameM pudgalakA bhI grahaNa hai, jisakI ki vyAvRttike liye jIva zabdakA pATha karanA Avazyaka hai| "vigrahagatau karmayogaH " isa sUtrameM vigraha zabdase do artha liye haiM, eka zarIra dusarA mor3A / isI liye zarIra dhAraNa karaneko jo jIvakI moDevAlI vakrAgati hotI hai, 1- sarvasya '' isa sUtra ( a0 2 sUtra 43 ) ke vyAkhyAnameM 2-" anuzreNirgatiH / " aisA bhI kahIM kahIM pATha hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 27-28-29 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / usameM karmayogakA honA batAyA hai / parantu abhItaka yaha nahIM mAlUma huA, ki saMsArAtIta siddha jIva jo zarIrako chor3akara Urdhvagamana karate haiM, unakI gati kisa prakAra hotI hai / vaha mor3A lekara hotI hai, yA vinA mor3A liye hI ? ataeva unakI gati--paMcamagatikA niyama batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra--avigrahA jIvasya // 28 // ' bhASyam-siddhayamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavatIti // __ artha-jIvoMkI siddhayamAna gati arthAta zarIrako chor3akara lokAntako jAte samaya mukta jIvoMkI jo gati hotI hai, vaha niyamase mor3A rahita hI hotI hai| bhAvArtha-pahale sUtrameM jIva aura pudgala donoMkI . anuzreNigati kahI hai| isase donoMkA hI yahA~para bhI bodha ho sakatA thA, parantu jIva zabdake grahaNase pudgalakA nirAkaraNa ho jAtA hai / tathA Ageke sUtrameM saMsArI zabdakA grahaNa kiyA hai, isase yahA~para jIva zabdase siddhayamAna jIvakA abhiprAya hai, yaha bAta sAmarthyase hI labdha ho jAtI hai| jo siddhacamAna jIva nahIM haiM, unakI gati Rju aura vakrA do tarahakI hotI hai, yaha to ThIka, parantu unakI vakAgati kisa prakAra hotI hai-usameM kitanA kAla lagatA hai, so nahIM mAlama huA, ataeva usakA niyama batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra-vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturmyaH // 29 // bhASyam-jAtyantara sakrAntausaMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatibhavati upapAtakSetravazAt tiryagUlamadhazca prAkU caturmya iti / yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAkUcatubhyo bhavanti / avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti / parato na saMbhavanti, pratighAtAbhAvAdvigrahanimittAbhAvAcca / vigraho vakritaM vigraho'vagrahaH zreNyantarasaMkrAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva // zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // ____ artha-saMsArI jIva jaba apane kisI bhI eka zarIrako chor3akara anya zarIrako 'dhAraNa karaneke liye arthAt bhavAntarake liye gamana karatA hai, usa samaya usake vigrahavatI athavA avigrahAgati huA karatI hai / kiMtu jaisA upapAta kSetra-janmakSetra milatA hai, vaisI gati hotI hai / yadi vigrahavatIke yogya kSetra hotA hai, to vigrahavatIgati hotI hai, aura yadi avigrahAke yogya janmakSetra hotA hai, to avigrahA huA karatI hai / parantu yaha gati tiryak Urdhva aura adhaH aise tInoM dizAoMkI milAkara cAra samayake pahale pahale hI huA karatI hai| kyoMki jina jIvoMkI vigrahavatIgati hotI hai, unake vigraha cAra samayake pahale Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandranainazAstramAlAyAma [ dvitIyo'dhyAyaH pahale hI huA karate haiM / ina gatiyoM meM cora samaya taka lagA karate haiM, ataeva kAlabhedaka apekSAse ina gatiyoMke cAra bheda haiM- avigrahA eka vigrahA dvivigrahA aura trivigrahA / isase adhika meda bhI saMbhava nahIM aura samaya bhI nahIM lagatA, kyoMki isake Age jIvakI gatikA pratighAta nahIM hotA, aura na vigrahake liye koI nimitta hI hai / vigraha nAma moDA - Ter3ha kA hai| vigraha avagraha aura zreNyantara saMkrAnti ye saba zabda eka hI arthake dyotaka haiM / jisa prakAra yahA~ jIvakI gati ke viSayameM niyama batAyA hai, usI prakAra pudgalake viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / / I 102 jo zarIrako chor3akara gamana nahIM karate - zarIra ke dhAraNa karanevAle haiM, una jIvoM ke gatike liye jaisA bhI prayoga-pariNamana karanevAlA nimitta mila jAtA hai, usIke anusAra donoM meM se kaisI bhI-vigrahavatI athavA avigrahA gati ho jAtI hai / zarIradhArI jIvoMkI gati ke liye. vigrahakA koI bhI niyama nahIM hai / bhASyam-atha vigrahasya kiM parimANamiti / atrocyate / - kSetrato bhAjyam : kAlatastu artha -- bhavAntara ke liye jAte samaya jIvako jo vigraha dhAraNa karanA par3atA hai, hai, usakA pramANa kitanA hai ? usameM kitanA samaya lagatA hai ? uttara - kSetrakI apekSA to yathAyogya samajha lenA; parantu kAlakI apekSA sUtra - - ekasamayo'vigrahaH // 30 // bhASyam - ekasamayo'vigraho bhavati / avigrahA gatirAlokAntAdapyekena samayena bhavati eka vigrahA dvAbhyAm, dvivigrahA tribhiH, trivigrahA caturbhiriti / atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // artha -- vigraha rahita gati eka samayakI huA karatI hai / arthAt aisI gati jisameM ki vigraha nahIM pAyA jAtA yadi lokAntaprApiNI ho, to bhI vaha eka hI samayake dvArA hotI hai, usameM adhika samaya nahIM lagate / ataeva jisameM eka vigraha pAyA jAtA hai, vaha do 1 -- digambara siddhAnta ke anusAra vigrahagatimeM tIna samaya se adhika nahIM lagate / 2 - AgamameM sAta zreNI batAI haiM - RjvAyatA ekatovakA dvidhAvakA ekataHkhA dvidhAradA cakavAlA aura ardhacakravAlA / inameMse AdikI tIna kramase eka do tIna samayake dvArA huA karatI haiM / inake sivAya catuHsamayA aura paMcasamayAgati bhI saMbhava haiM, parantu unameM yaha vizeSatA hai, ki catuHsamayA gatikA to sUtra dvArA ullekha pAyA jAtA hai, kiMtu paMcasamayAkA sUtrataH athavA arthataH ullekha nahIM hai / saMsArI jIvoMke samAna paramANu Adi puloMkI bhI cAra prakArakI gati huA karatI hai / tathA vigraha aura kAlakA niyama antargatimeM samajhanA cAhiye / 3 - vigrahavatIgatikA eka samaya upalakSaNa hai, ataeva yaha niyama nahIM hai, ki eka samayapramANa kAlameM vigraha hI ho / RjvIgatimeM vigraha nahIM pAyA jAtA, phira bhI vaha ekasamayA hai / lokAntaprApiNI bhI ekasamayameM hotI hai / jisa prakAra koI. manuSya to eka ghaMTe meM do mIla calatA hai, aura koI manuSya eka hI ghaMTe AdhA mIla hI cala pAtA hai / . isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30-31 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 103 samayake dvArA aura jisameM do vigraha pAye jAte haiM, vaha tIna samayake dvArA tathA jisameM tIna vigraha pAye jAte haiM, vaha cAra samayake dvArA huA karatI hai / isa prakArase isa viSayameM bhaGgaprarUpaNA lagA lenI cAhiye / .. yahA~para yaha prazna ho sakatA hai, ki vigrahagatiko dhAraNa karanevAle jIva AhAraka hote haiM athavA anAhAraka ? isakA uttara spaSTa hai ki anAhAraka hI hote haiM / kyoMke vahA~para kAmaNayogake sivAya aura koI bhI yoga nahIM pAyA jAtA / kiMtu punaH yaha prazna ho sakatA hai, ki yadi ve anAhAraka hI hote haiM, to unakI anAhArakatAkA kAla kitanA hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM sUtra-ekaM dvau vA'nAhArakaH // 31 // bhASyam-vigrahagatisamApano jIva ekaM vA samaya dvau vA samayAvanAhArako bhavati / zeSa kAla manusamayamAhArayati / kathamakaM dvau vA'nAhArako na bahUnItyatra bhaMgaprarUpaNA kAryA artha-uparyukta vigrahagatiko acchI tarahase prApta huA jIva eka samaya mAtrake liye athavA do samayake liye anAhAraka huA karatA hai| kiMtu zeSa samayameM pratikSaNa AhArako grahaNa kiyA karatA hai / vaha eka samaya taka athavA do hI samaya taka anAhAraka kyoM rahatA hai ? adhika samaya taka bhI anAhAraka kyoM nahIM rahatA ? isake liye bhaGgaprarUpaNA kara lenI caahiye| bhAvArtha-AhAra zabdase yahA~para audArika vaikriyikazarIrake poSaka padaloMke grahaNase abhiprAya hai| isa AhArake grahaNa na karanevAleko anAhAraka kahate haiM / AhAra. tIna prakArako hai-ojaAhAra lomAhAra aura prakSepAhAra / kArmaNazarIrake dvArA yathAyogya yonimeM prApta honepara prathama samayase lekara antarmuhUrta kAla taka jo pudgaloMkA grahaNa hotA hai, usako ojaAhAra kahate haiN| paryApta avasthA honepara prathama samayase lekara maraNa samayaparyanta tvacAke dvArA jo pudgaloMkA grahaNa hotA hai, usako lomAhAra kahate haiM, aura khAne pIne Adike dvArA jo pudgala piMDa grahaNa karanemeM AtA hai, usako prakSepAhAra kahate haiM / inameMse vigrahagatimeM eka yA do samayataka koI bhI AhAra nahIM hotA / 1-"paripoSahetuko ya AhAra audArika vaikriyazarIradvayasya sa vivakSitaH pratibedhyatvena |"-shriisiddhsengnnii kiMtu digambara siddhAntake anusAra isa sUtrakI vyAkhyAmeM anAhArakakA artha tIna zarIra aura chaha paryAptike yogya pudgaloMkA grahaNa na karanA hai| aura anAhAraka avasthA tIna samayataka mAnI hai / isa viSayameM zrIsiddhasenagaNIne kahA hai ki " yadi punaH paMcasamayAyAM gatau vA zabdena samayatrayaM samuccIyate ? ucyate-abhihitaM prAk na tAdRzyAMgatyAM kazcidupapadyate, athAsti saMbhavaH, na kshciddossH|" 2-digambara siddhAntameM AhAra chaha prakArakA mAnA hai yathA-"gokamma kammahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| ojamaNo viyakamaso AhAro chabbiho yo| .. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH do samayase adhika samaya taka anAhAraka kyoM nahIM rahatA, isake liye bhaMgaprarUpaNA batAnekA abhiprAya yaha hai, ki jisa vigrahagatimeM eka yA do samaya taka anAhAraka rahanA batAyA hai, usase yahA~para dvivigrahA aura trivigrahA gati hI lI gaI hai| pahalA samaya cyutadezakA aura cauthA samaya janmadezakA honese inameM jIva AhAraka mAnA gayA hai / ataeva dvivigrahAmeM eka samaya aura trivigrahAmeM do samaya anAhArakake samajhane cAhiye / bhASyam-atrAha-evamidAnIM bhavakSaye jIvaH avigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata ityatrocyate,-upapAtakSetraM svakarmavazAt prAptaH zarIrAthai pudgalagrahaNaM karoti / "sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte" iti, tathA "kAyavAGamanaH prANApAnAH pudgalanAmupakAraH", "nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt" itivakSyAmaH / tajjanma / tacca trividham / tadyathA artha-prazna-Apane abhItaka ke kathanase yaha bAta to batAI, ki bhavakSaya honepara mRtyuko prApta hokara jIva mArgameM avigrahA athavA vigrahavatI donoMmeM se kisI bhI gatike dvArA AkAza pradeza paMktike anusAra gamana kiyA karatA hai, parantu abhItaka yaha nahIM batAyA, ki isa tarahase gamana karake utpanna kisa prakAra huA karatA hai| ataeva kahiye ki utpanna honeke kSetrapara kisa taraha utpanna hotA hai ? uttara-apane karmake anusAra yaha jIva upapAtakSetra-jahA~para isako utpanna honA hai, vahA~para pahu~cakara zarIrake yogya pudgala dravya grahaNa kiyA karatA hai| kiMtu ve pudgala kisa prakArase grahaNa karane meM Ate haiM, aura AtmAse sambandhako prApta hote haiM, yaha bAta Age calakara "sa kaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn padalAnAdette" aura "kAyavAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAmupakAraH" tathA "nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt " ina sUtroMke dvArA batAveMge / isa prakArase pudala grahaNa karaneko hI janma kahate haiM aura vaha janma Azrayabhedase tIna prakArakA hai| bhAvArtha-mRtyuko prApta huA jIva avigrahA yA vigrahavatI gatike dvArA calakara janmakSetrako apane karmake anusAra pahu~catA hai / isa kathanase graMthakArane Izvarake kartRtvavAdakA nirAkaraNa kiyA hai / kyoMki bahutase logoMkA yaha abhimata hai, ki jIvakA maranA aura jInA-janma dhAraNa karanA Izvarapara nirbhara hai| Izvara sampUrNa sRSTikA kartA hartA vidhAtA hai, usakI zaktike vinA saMsArakA utpAda vinAza aura saMrakSaNa nahIM ho sakatA / parantu vAstavameM yaha bAta nahIM hai| sarvathA vItarAga kRtakRtya paramAtmAkI kartatA yukti aura anubhavase asiddha tathA bAdhita hai| ataeva jIvakA maranA aura janmAntarako jAnA karmake nimittase hI 1-digambara siddhAntake anusAra tIna niSkuTa kSetroMmeM mor3A lenepara tIna samayataka bhI anAhAraka raha sakatA hai / lokanAr3ImeM aise kSetrameM bhI utpatti ho sakatI hai, jahA~para pahu~canemeM tIna mor3AoMke liye tIna samayataka rukanA par3atA hai / 2-adhyAya 8 sUtra 2|3-adhyaay 5 sUtra 15 / 4-adhyAya 8 sUtra 25 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / samajhanA cAhiye / yaha jIva apane pariNAmoMse jaise bhI karmoMkA saMgraha karake unako AtmasAt kara letA hai, ve karma yathA samaya udayameM Akara apanI apanI zaktike anusAra phala diyA karate haiM, aura vaha phala usa jIvako bhoganA par3atA hai / usa karmake nimittase hI saMsArI jIvakA janma maraNa huA karatA hai / siddhajIva karmoMse sarvathA rahita haiM, ataeva unakA janma maraNa nahIM huA karatA / ve avatAra dhAraNa Adi nahIM karate / saMcita Ayukarmake pUrNa ho jAneko maraNa aura navIna Ayukarmake udayameM Aneko hI janma kahate haiM / bhavAntarake liye kaba jAnA kahA~ jAnA kaise jAnA kisa mArgase jAnA ityAdi sabhI kArya karmake nimittase hI jIvake siddha huA karate haiN| karmakI sAmarthya acintya hai / ataeva usake hI anusAra yathAyogya janmakSetrako prApta huA jIva audArika yA vaikriyika zarIrakI racanAke yogya 'pudgala dravyakA grahaNa kiyA karatA hai, aura karmake nimittase hI unakI zarIrAdirUpa racanA huA karatI hai| zarIra yogya pudgalake grahaNako hI janma kahate haiM / janmake hetu AdikA varNana Age calakara batAyA jAyagA ki " yaha jIva sakaSAya honese karmake yogya pudgaloMkA grahaNa kiyA karatA hai " tathA " mana vacana kAya aura zvAsocchAsa ye saba padgala dravyake hI upakAra haiM " aura " karmake nimittase yogavizeSake dvArA yaha jIva svakSetra aura parakSetrase jinakA grahaNa kiyA karatA hai, aise anantAnanta sUkSma karma pudgala AtmAke sampUrNa pradezoMmeM eka kSetrAvagAha karake sthita haiN"| isa taraha tIna prakArakI upapattiyoMke dvArA jisa janmakA varNana kiyA jAyagA, vaha Azraya bhedase tIna prakArakA hai / ve tIna prakAra kaunase haiM ! isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM: sUtra--sammUrchanaga papAtA janma // 32 // bhASyan-sammUrchanaM garbha upapAta ityetatrividhaM janma / artha-janmake tIna bheda haiM-sammarchana garbha aura upapAta / bhAvArtha-jisa sthAnapara prANIko utpanna honA hai, usa sthAnake pudgala dravyakA usa jIvake zarIrake rUpameM pariNamana karanA isako sammarchana kahate haiM / jaise ki kATha AdikameM ghuNa laga jAtA hai, phalAdikameM kIr3e par3a jAte haiM, aura zaradI garmI AdikA 'nimitta pAkara zarIrameM yA vastrAdikameM jU vagairaha par3a jAte haiM, pAnI AdikA nimitta pAkara annameM aMkura aura jamInameM ghAsa Adi utpanna ho jAtI hai, ityAdi zarIroMkI utpattiko sammurchana janma kahate haiN| kyoMki usa sthAnapara jIvake Ate hI usI sthAnake pudgala zarIrarUpa pariNata ho jAte haiN| isIko saMmUrchana-janma kahate haiN| ekendriyase lekara caturindriya'paryanta sabhI jIvoMkA samrchana hI janma huA karatA hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH mAtA pitAkA saMyoga honepara unake raja vIryake saMyogase jo zarIra banatA hai, usakoM garbha-janma kahate haiN| jaise ki pazu pakSiyoMkA yA manuSyoMkA huA karatA hai / deva aura nArakiyoMke zarIra-pariNamanako upapAta-janma kahate haiM / sammarchana aura upapAta-janmameM niyata aura aniyata sthAnakI apekSA aMtara samajhanA cAhiye / sammUrchanananmakA sthAna aura AkAra niyata nahIM haiM, kiMtu deva nArakiyoMke upapAtajanmake sthAna aura AkAra niyata haiM / tathA sammUrchana aura garbha-janmake dvArA utpanna huA zarIra sthUla huA karatA hai, kiMtu upapAtajanmake dvArA prApta huA zarIra sUkSma hotA hai| uparyukta tIna prakArake janmoMmeMse sammarchanajanmake dvArA prApta zarIra sthUla bhI hotA hai, aura usake svAmI bhI sabase adhika haiM, ataeva sUtrakArane pahale sammarchana zabdakA hI pATha kiyA hai| usake bAda garbha zabdakA pATha isaliye kiyA hai, ki isakI bhI sthUlatA sammUrchanake hI samAna hai| upapAta-janmakA svabhAva isake pratikUla-sUkSma hai, ataeva usakA antameM grahaNa kiyA hai / tathA audArikazarIrake svAmI manuSya aura tiryaMcoMkI apekSA upapAtajanmake. svAmI deva nArakiyoMkA svabhAva bhI viruddha hai| isa prakAra tIna janmoMkA svarUpa to batAyA, parantu abhItaka inake sthAnakA nirdeza nahIM kiyA, ki ye kahA~ hote haiM / ataeva kahA~para to jIva sammUrchanajanmako aura kahA~para garbhajanmako tathA kahA~para rahanevAle yA utpanna hokara upapAta-janmako dhAraNa karate haiM, yaha batAneke liye hI sUtra kahate haiM / - sUtra-sacittazItasaMvRttAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||33|| bhASyam-saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzaikazo yonayo bhavanti / tadyathA-sacittA, acittA, sacittAcittA, zItA, uSNA, zItoSNA, saMvRtA, vivRtA, saMvRtavivRtA, iti / tatra nArakadevAnAmacittA yoniH garbhajanmanAM mizrA / trividhA'nyeSAm / garbhajanmanAM devAnAM ca shiitossnnaa| tejaH kaaysyossnnaa| trividhA'nyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM sNvRtaa| garbhajanmanAM mishraa| vivRtA'nyeSAmiti / artha--aSTavidha karmarUpa saMsArake baMdhanameM par3e hue jIvoMke janma Upara tIna prakArake batAye haiM-sammarchana garbha aura upapAta / inakI yoni-AdhAra sthAna sacittAdika tIna aura inake pratipakSI-ulTe acittAdika tIna tathA eka ekake mizrarUpa tIna isa taraha kula nau haiN| 1-"apare varNayanti-sammUrchanamevaikaM sAmAnyato janma, taddhi garbhopapAtAbhyAM viziSyata iti" arthAt kisI kisIkA kahanA hai, ki sAmAnyatayA eka sammUrchana hI janma hai, usIke garbha aura upapAta ye do vizeSaNa haiN| parantu granthakArako yaha bAta iSTa nahIM, kyoMki aisA mAnanese janmoMkI trividhatA naSTa ho jAtI hai / aura kITa pataGga vRkSAdike zarIrako bhI garbhajanma yA upapAtajanma hI kahanA pdd'egaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 107 unake nAma kramase isa prakAra haiM-sacittA, acittA, sacittAcittA, zItA, uSNA, zItoSNA, saMvRtA, vivRtA, sNvRtvivRtaa| __ina nau prakArakI yonioMmeMse devagati tathA narakagatimeM janma dhAraNa karanevAle jIvoMkI yoni sacitta acitta aura usake mizrake trikameMse acitta hI hotI hai| garbha-janmavAloMkI mizrasacittAcitta hotI hai / tathA bAkIke jIvoMkI tInoM hI prakArakI-sacittA, acittA, aura sacitAcittA hotI hai / zIta uSNa aura usake mizrarUpa yonitraya meM se garbha-janmavAle tathA devagatike jIvoMke mizrarUpa-zItoSNA yoni hotI hai, aura tejaHkAyavAle jIvoMke uSNa yoni hotI hai, kintu bAkIke jIvoMke tInoM hI prakArakI yoni huA karatI hai / saMvRta vivRta aura usake mizrarUpa ina tInoMse narakagatike tathA ekendriya jIvoMke aura devoMke saMvRta yoni hI huA karatI hai / garbha-janmavAloMke mizra-saMvRtavivRta, kiMtu bAkIke jIvoMke tInoM hI-saMvRta. vivRta aura saMvRtavivRta yoni huA karatI haiN| bhAvArtha-saMsArI jIva pUrva zarIrakA nAza honepara uttara zarIrake yogya pudgala dravyako jisa sthAnapara pahu~cakara grahaNa kara kArmaNazarIrake sAtha mizrita karatA hai, usa sthAnako yoni kahate haiN| vaha mUlameM sacittAdikake bhedase nau prakArakA hai, kiMtu usake uttara bheda 84 lAkha haiM / joki isa prakAra haiM-nityanigoda itaranigoda pRthivIkAya jalakAya AgnikAyaH vAyukAya ina chahameMse pratyekakA sAta sAta lAkha, vanaspatikAyake 10 lAkha, dvIndriya trIndriya caturindriya inameM pratyekake do do lAkha, zeSa tiryaJca deva aura nArakI inameM pratyeka ke cAra cAra lAkha, tathA manuSyoMke 14 lAkhe / nau prakArakI yoniyoMmeMse kisa kisa janmavAleke kauna kaunasI yoni hotI hai, so Upara batAyA jA cukA hai / jo jIvake pradezoMse yukta ho usako sacitta aura jo jIvake pradezoMse rahita ho, usako Acitta tathA jisakA kucha bhAga jIvake pradezoMse yukta ho aura kacha bhAga unase rahita ho, usako mizra-sacittAcitta yoni kahate haiN| zIta uSNa aura usake mizrakA artha spaSTa hai| saMvRta zabdakA artha pracchanna-aprakaTa hai, isase viparIta-prakaTa yoniko vivRta kahate haiN| tathA jisakA kucha bhAga prakaTa aura kucha bhAga aprakaTa ho usako mizra-saMvRtavivRta samajhanA cAhiye / Upara garbha-janmavAloMkI sacittAcittarUpa mizra yoni batAI hai, vaha isa prakAra hai, ki jo pudgala yonise sambaddha haiM, ve sacitta haiM aura jo tatsvarUpa pariNata nahIM hue haiM, ve acitta haiN| ye 1-NiccidaradhAdusatta ya tarudasa viyaliMdiyesu chacceva / suraNirayatiriyacauro coddasa maNue sadasahassA // 89 // -go0 jI0 / 2-isa viSayameM kisI kisIkA kahanA hai, ki mAtAkA raja sacitta hai, aura pitAkA vIrya acitta, ataeva donoMke saMyogase garbha-janma vAloMkI mizra-sacittAcitta yoni hotI hai / tathA kisI kisIkA kahanA hai, ki zukrazoNita donoM hI acitta haiM, kintu yonike pradeza sacitta haiM, ataeva unake saMyogase mizra yoni huA karatI hai| . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH donoM hI pudgala garbha-janmake AdhAra haiM, ataeva usakI mizra yoni kahI jAtI hai| isI prakAra anya yoniyoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / jisa kAyakI jAtike jitane bheda haiM, utane hI usakI yonike bheda hote haiM, jaise ki pRthivIkAyake sAta lAkha / isI taraha apanI apanI jAtike bhedase anya yoniyoMke bheda samajhane caahiye| kiMtu ve bheda apane mUlabhedako chor3akara nahIM rahA karate, yaha bAta dhyAnameM rakhanI caahiye| Upara janmake tIna bheda batAye haiM / unake AdhArarUpa yoniyoMke bheda prabheda ginAye, kiMtu abhItaka yaha nahIM batAyA, ki kisa kisa jIvake kauna kaunasA janma hotA hai-una janmoMke svAmI kauna haiM ? ataeva isa bAtako batAneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM sUtra-jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH // 34 // bhASyam-jarAyujAnAM manuSyagomahiSAjAvikAzvakharoSTra mRgacamaravarAhagavayasiMha vyAghraHdvIpizvazRgAlamArjArAdInAm / aNDajAnAM sarpagodhAkRkalAzagRhakokilikAmatsyakUrmanakrazizumArAdInAM pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsacASazukagRdhazyenapArAvatakAkamayUramadgubakabalAkAdInAM / potajAnAM zallakahastizvAvillApakazazazArikA nakulamUSikAdInAM pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkA balgulibhAraNDapakSivirAlAdInAM garbho janmeti / ___ artha-manuSya gau baila bhaiMsa bakarI bher3a ghor3A gadhA UMTa hiraNa camarI gau zakara nIlagAya siMha vyAghra bhAlU geMDA kuttA zRgAla billI Adika jIva jarAyuja haiM / sarpa goha giragiTa yA chipakalI tathA gRhakokilikA machalI kachuA magara ghaDiyAla Adi jIva aNDaja haiM / evaM lomapakSavAle pakSiyoMmeM haMsa nIlakaNTha totA gIdha bAja kabUtara kauA mora TiTTibha baka balAkA Adi jIva bhI aNDaja hI haiN| aura sehI hastI zvAvillApaka ( caraka ) kharagoza zArikA nakula maSaka Adi jIva tathA pakSiyoMmeM carmapakSavAle jIva aura jalakA balgalI bhAraNDapakSI viDAla Adi jIva potana haiM / ina tInoM hI prakArake jIvoMkA garbha-janma huA karatA hai| ___ bhAvArtha-jarAyuja aNDaja aura potaja ina tIna prakArake jIvoMkA uparyukta tIna tarahake janmoMmeMse garma-janma huA karatA hai / yaha sUtra donoM hI prakArake niyamoMko dikhAtA hai, arthAt ina tIna tarahake jIvoMkA garbha-janma hI hotA hai, eka to yaha, dUsarA yaha ki ina tIna tarahake jIvoMkA hI garbhajanma huA karatA hai| jarAyu nAma jerakA hai, jo ki garbhameM jIvake zarIrake cAroM tarapha jAlakI taraha lipaTA rahatA hai / mAtA pitAkA raja vIrya nakhakI tvacAke samAna kaThinatAko dhAraNa karake usa garbhastha jIvake zarIrake cAroM tarapha jo gola AvaraNa bana jAtA hai, usako aNDa kahate haiN| zarIrake avayavoMke pUrNa honepara jisameM calane phiranekI sAmarthya prApta ho jAtI hai, usako pota kahate haiM / 1-digambara siddhAntameM potajakI jagaha pota zabdakA hI pATha mAnA hai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34-35-36 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 109 ina tIna prakArake jIvoMse jo jarAyuja haiM, ve abhyarhita haiM, unameM kriyA aura Arambhaka zakti adhika pAI jAtI hai, tathA unameMse kisI kisImeM mahAn prabhAva aura mokSamArgakA phala bhI pAyA jAtA hai, ataeva usakA sabase pahale grahaNa kiyA hai / jarAyujake anantara aNDaja --- kA grahaNa isaliye kiyA hai, ki vaha potakI apekSA abhyarhita hotA hai / kramAnusAra upapAdajanmake svAmiyoMko batAneke liye sUtra kahate haiM / - sUtra - nIrakadevAnAmupapAtaH // 35 // bhASyam - nArakANAM devAnAM copapAto janmeti / artha -- narakagati aura devagativAle jIvoMkA upapAta janma hotA hai / bhAvArtha - upapAta zabda kA artha Upara batAyA jA cukA hai / isa upapAtajanmake svAmI do gativAle jIva-nAraka aura deva haiM / isa sUtrakA abhiprAya bhI dutaraphA niyama karane kA hI samajhanA cAhiye / arthAt eka to yaha ki - nAraka devoMke upapAtajanma hI hotA hai, aura dUsarA yaha ki nAraka devoMke hI upapAtajanma hotA hai / kramAnusAra sammUrchana-janmake svAmiyoMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - zeSANAM sammUrchanam // 36 // bhASyam - jarAkhaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrchanaM janma / ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati / - jarAyujAdInAmeva garbhaH, garbha eva jarAyujAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH, upapAta eva nAraka devAnAm / zeSANAmeva sammUrchanam, sammUrchanameva zeSANAm // artha -- jarAyuja aNDaja potaja nAraka aura deva itane jIvoMko chor3akara bAkI ke jIvoM ke sammUrchana - janma hotA hai / yahA~para janmake svAmiyoMko batAnekA jo prakaraNa upasthita hai, usameM donoM hI tarapha se niyama samajhanA cAhiye / - jarAyujAdikake hI garbha - janma hotA hai, aura jarAyujAdikake garbha - janma hI hotA hai / isI taraha nAraka devoMke hI upapAtajanma hotA hai, aura nAraka devoMke upapAtajanma hIM hotA hai / tathA bAkIke jIvoM ke hI sammUrcchanajanma hotA hai, aura bAkIke jIvoMke sammUrchana - janma hI hotA hai / bhAvArtha - Upara garbha aura upapAtajanmake jo svAmI batAye haiM, unake sivAya samasta saMsArI jIvoMke sammUrchana - janma hI hotA hai, tathA sammUrchana - janma ina zeSa saMsArI jIvoMke hI huA karatA hai / aisA dutaraphA niyama samajhanA cAhiye / tIna prakArake janmoMke 1 - digambara siddhAntameM abhyarhita aura alpActara honese nAraka zabda ke pahale deva zabdakA pATha mAnA hai / kiMtu zrIsiddhasenagaNI kahate haiM, ki aisA na karake nAraka zabdake pahale pATha karanese janma duHkhakA kAraNa haiM, aura vaha nArakoM meM prakRSTarUpase hai, isa arthake jJApana karAnekA abhiprAya hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH svAmiyoMko batAneke liye Upara jo tIna sUtra kiye haiM, unakA artha avadhAraNarUpa hI honA cAhiye aura ikataraphA avadhAraNa karanese vyabhicAra upasthita hotA hai, ataeva yahA~para ubhayataH avadhAraNa-niyama batAyA gayA hai| pUrvokta yoniyoMmeM uparyukta janmoMke dhAraNa karanevAle jIvoMke zarIra kitane prakArake haiM aura unake kyA kyA lakSaNa haiM, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra-audArikavaikriyAhArakataijasakANAni zarIrANi // 37 // __bhASyam-audArikaM vaikriyaM AhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti // ___ artha-audArika vaikriya AhAraka taijasa aura kArmaNa ye pA~ca zarIra saMsArI jIvoMke huA karate haiN| bhAvArtha-yaha sUtra aisA niyama batAtA hai, ki saMsArI jIvoMke ye pA~ca hI zarIra huA karate haiM / parantu isakA artha yaha na samajhanA cAhiye, ki jo saMsArAtIta haiM unake pA~case adhika bhI hote haiM / kyoMki yaha saMsArI jIvoMkA hI prakaraNa hai, ataeva zarIrakA sambandha saMsArI jIvoMke hI hotA hai / jo saMsArAtItamukta haiM, ve zarIra aura karma donoMse hI sarvathA rahita haiM, ataeva unake viSayameM zarIrakA vicAra karanA hI nirarthaka hai| saMsArI jIvoMke bhI zarIra pA~ca hI haiM, na ki kama jyAdaha / yadyapi isa sUtrameM zarIra zabdakI jagaha kAya zabdakA pATha karanese lAghava ho sakatA thA, parantu vaisA nahIM kiyA hai, isase AcAryakA abhiprAya artha vizeSako vyakta karanekA prakaTa hotA hai / vaha yaha ki-yahA~para zarIra zabdako anvartha samajhanA cAhiye, kevala kAya zabdake arthakA bodhaka hI nahIM / jo vizaraNazIla hai-jIrNa hokara bikhara jAtA hai, usako zarIra kahate haiM / audArikAdika pA~co hI meM yaha svabhAva pAyA jAtA hai, ataeva inako zarIra kahate haiM / yathAyogya samaya pAkara ye AtmAse sambandha chor3akara paugalika vargaNArUpameM itastataH bikhara jAte haiN| ___ ina zarIroMkI racanA antaraGgameM pudgalavipAkI zarIranAmakarmake udayakI apekSAse huA karatI hai / isake pA~ca bheda haiM-audArika vaikriya AhAraka taijasa aura kArmaNa / audArika zarIranAmakarmakA udaya honepara jo udAra sthUla aura asAra pudgala dravyake dvArA banatA hai, usako audArika kahate haiM / vaikriyazarIranAmakarmakA udaya honepara jo vikriyA-vividhakara 1-kisI kisIne isa sUtrakA yoga vibhAga kara diyA hai / ve isa sUtrake " zarIrANi" isa vAkyako pRthak -sUtra mAnate haiM / unakA abhiprAya yaha hai, ki isa viSayameM Age vizeSa varNana karanA hai, ataeva yaha adhikAra sUtra pRthaka hI hai / kiMtu siddhasenagaNI Adiko yaha abhiprAya iSTa nahIM hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 37-38 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / NatA - bahurUpatA - anekasvarUpakaraNatA aura aNimAdika aSTa Rddhi tathA guNoMse yukta pudgaladravyavargaNAoM ke dvArA banatA hai, usako vaikriya kahate haiM / AhArakazarIranAmakarmakA udaya honepara viziSTa prayojanake siddha karanemeM samartha zubhatara vizuddha pudgaladravya vargaNAoMke dvArA jo banatA hai, aura jisakI ki sthiti antarmuhUrtamAtra hI hai, usako AhAraka kahate haiM / tejas zabdakA artha agni hai / taijasazarIranAmakarmakA udaya honepara tejo guNayukta pudgala dravyaaNAoM dvArA jo banatA hai, usako taijasazarIra kahate haiM / yaha do prakArakA hotA hailabdhirUpa aura alabdhirUpa / labdhirUpa taijasa bhI do prakArakA hotA hai- zubha aura azubha | gozAlakake samAna jisako taijasa labdhi prApta hai, vaha roSa - krodha Adike vazIbhUta hokara apane zarIra ke bAhara taijasa putalA nikAlatA hai, jo ki uSNa guNayukta honese dUsarekA dAha karane meM samartha huA karatA hai / isako azubha taijasa kahate haiM, jo ki zApa dene Adi azubha kriyA karane meM samartha hotA hai / prasanna honepara vahI taijasa zarIrakA putalA zIta guNayukta nikalA karatA hai / jo ki dUsarekA anugraha karanemeM samartha huA karatA hai / isako zubha taijasa kahate haiM / alabdhirUpa taijasa zarIra pAcanazakti yukta hotA hai / vaha upabhukta AhArake pacAne meM samartha hotA hai | aSTavidha karmoMke samUhako kormaNazarIra kahate haiM / 1 ina pA~ca zarIroMkI parasparameM vizeSatA aneka kAraNoM se batAI hai, jo ki granthAntaroM meM dekhanI cAhiye / yahA~para audArikazarIrako sthUla batAyA hai, isase zeSa zarIra sUkSma haiM yaha bAta siddha hotI hai / parantu vaha sUkSmatA kaisI hai, zeSa cAroM hI zarIroMkI sUkSmatA sadRza hai, athavA visadRza isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM -- sUtra - teSIM paraM paraM sUkSmam // 111 38 // bhASyam -- teSAmaudArikAdizarIrANAM paraM paraM sUkSma veditavyam / tadyathA - audArikAdvai kriyaM sUkSmam / vaikriyAdAhArakam / AhArakAttaijasam / taijasAtkArmaNamiti // artha -- uparyukta audArikAdika pA~ca zarIroMmeMse pUrva pUtra zarIrakI apekSA uttarottara zarIroMko sUkSma sUkSma samajhanA cAhiye / arthAt audArika zarIrase vaikriyazarIra sUkSma hotA hai, 1 - koI koI ATha karmoM se bhinna hI kArmaNazarIrako mAnate hai / parantu yaha bAta nahIM hai isakI nirukti isI prakAra se hai ki " karmabhirniSpannaM karmasubhavaM karmaiva vA kArmaNamiti / " 2 - jaise ki rAjavArtika adhyAya 2 sUtra 249 kI vArtikameM kahA hai ki - " saMjJAsvAlakSaNyasvakAraNasvAmitvasAmarthyapramANakSetrasparzanakAlAntarasaMkhyApradezabhAvAlpa"bahutvAdibhirvizeSo'vaseyaH" arthAt saMjJA lakSaNa kAraNa svAmitva sAmarthya pramANa kSetra sparzana kAla antara saMkhyA pradeza bhAva aura alpabahutva ina 14 hetuoMse aura inake sivAya anya bhI hetuoMse jaise ki prayojana athavA pUjyasva apUjyatva AdikI apekSAse bhI ina zarIroMkI parasparakI vizeSatA samajha lenI cAhiye / ina caudaha bAtoMkA khulAsA javArttikrameM hI dekhanA cAhiye, jinake ki dvArA ukta aura anukta arthakA bodha hotA hai / 3- teSAmiti kvacinnAsti / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAyacandra nazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH vaikriyase AhAraka sUkSma hotA hai, AhArakase bhI tainasa sUkSma hotA hai, aura taijasase bhI kArmaNazarIra sUkSma hotA hai| bhAvArtha-yahA~para sUkSma zabdase ApekSikI sUkSmatA grahaNa karanI cAhiye, na ki sUkSmanAmakarmake udayase utpanna honevAlI sUkSmatA / jo carma cakSuoMke dvArA dekhI na jA sake, athavA jo dUsarese na ruke aura na dUsareko roke aisI cakSurindriyAgocara pudgaladravyakI paryAyako sakSma kahate haiN| manuSya aura tiryacoMkA zarIra svabhAvase hI dekhanemeM AtA hai, ataeva vaha sabase adhika sthUla hai / kiMtu vaikriya zarIra dikhAnepara vikriyA dvArA dekhanemeM A sakatA hai, svabhAvase hI dekhanemeM nahIM AtA, ataeva vaha audArikakI apekSA sUkSma hai, kiMtu AhArakakI apekSA sthUla hai / isI liye isakI sUkSmatA ApekSikI sUkSmatA kahI jAtI hai / isI taraha vaikriyase AhAraka, AhArakase taijasa aura taijasase kArmaNazarIra sUkSma hai| kArmaNazarIrameM antya-sabase adhika sUkSmatA hai / kyoMki jina pudgalavargaNAoM ke dvArA ina zarIroMkI racanA hotI hai, unakA pracaya uttarottara adhikAdhika sUkSma aura ghanarUpa hai, kiMtu kArmaNazarIrakA pracaya sabase adhika sUkSma ghanarUpa hai / ina zarIroMmeM jaba uttarottara sUkSmatA hai, to inake pradezoMkI saMkhyA bhI uttarottara kama kama hogI, aisI AzaGkA ho sakatI hai / ataeva isa zaMkAkI nivRttike liye sUtra kahate haiN| sUtra-pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 39 // bhASyam-teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saMkhyeyaguNaM bhavati prAka taijasAt / audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asakhyeyaguNAH vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhya yaguNA iti|| ___artha-yadyapi ukta zarIroMmeM uttarottara sUkSmatA hai, parantu uttarottara hI ina zarIroMke pradeza asaMkhyAtaguNe asaMkhyAguNe haiN| kiMtu yaha asaMkhyAtakA guNAkAra taijasazarIrase pahale pahale hI samajhanA cAhiye / arthAt audArikazarIrake nitane pradeza haiM, unase asaMkhyAtaguNe vaikriyazarIrake pradeza hote haiM, aura nitane vaikriyazarIrake pradeza haiM, unase asaMkhyAtaguNe AhArakazarIrake pradeza hote haiN| bhAvArtha-yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki audArikazarIrakA utkRSTa pramANa eka hajAra yojana hai, aura vaikriyazarIrakA pramANa eka lakSa yojana / isaliye audArikase vaikriyake pradeza asaMkhyAtaguNe hoNge| parantu yaha bAta nahIM hai, zarIrakI avagAhanAse usake 1-yahA~para pradezase abhiprAya paramANuoMkA nahIM hai, skandhoMkA hai, jo ki asaMkhyAta ananta paramANuoMse pracita hote haiM / kiMtu digambara siddhAntake anusAra pradezakA lakSaNa isa prakAra hai-jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuvadRddhaM / taM khu padesaM jANe savvANudrANadANarihaM // 25 // ( dravyasaMgraha ) ataeva pradezase paramANuoMko hI liyA hai| yathA-" pradezAH paramANavastato'saMkhyeyaguNaM", (-zrIvidyAnandisvAmI-tattvArthazlokavArtika / ) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 0-41 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 113 pradezoM kI saMkhyAkA koI niyama nahIM hai / kyoMki audArikakI utkRSTa avagAhanA ke zarIra meM jitane pradeza haiM, unase bhI vaikriyakI jaghanya avagAhanAke zarIrake pradeza asaMkhyAtaguNe haiM / tathA utkRSTa avagAhanAvAle vaikiyazarIra ke pradezoM se AhArakazarIrake pradeza asaMkhyAtaguNe haiM / AhArakazarIrakA pramANa eka hastamAtra hI hotA hai / jisa prakAra samAna parimANavAle ruI kASTha patthara aura lohe ke gole ke pradezoM meM uttarottara adhikAdhikatA hai, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye | antara itanA hI hai, ki ina zarIroMke pradeza uttarottara sUkSma bhI haiM / sUkSmasUkSmatara hokara bhI inake pradeza adhikAdhika haiM, yahI inakI vizeSatA hai / 1 taijasazarIrake pahale zarIroMke pradeza asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe haiM, yaha bAta mAlUma huI, parantu taijasa aura kArmaNazarIra ke pradezoM meM kyA vizeSatA hai, so nahIM mAlUma huI / ataeva usako batAne ke liye sUtra kahate haiM: sUtra - anantaguNe pare // 40 // bhASyam--pare dve zarIre taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayA'nantaguNe bhavataH / AhArakAttaijasaM pradezato'nantaguNaM, taijasAtkArmaNamanantaguNamiti / artha -- antake taijasa aura kArmaNa ye do zarIra pradezoM kI apekSAse Age Age ke pahale pahale se anantaguNe anantaguNe haiM / arthAt AhArazarIra ke jitane pradeza haiM, unase taijasazarIra ke pradeza anantaguNe haiM, aura jitane taijasazarIra ke pradeza haiM, unase anantaguNe kArmaNazarIra pradeza haiM / bhAvArtha - tejasa aura kArmaNazarIra ke pradezoMkA pramANa nikAlane ke liye anantakA guNAkAra hai / AhArakase taijasa aura taijasase kArmaNake pradeza anantaguNe haiM, kiMtu phira bhI ye donoM zarIra uttarottara sUkSma sUkSmatara haiM / isake sivAya antake ina do zarIroMmeM aura bhI jo vizeSatA hai, usako batAne ke liye sUtra kahate haiM / - sUtra - apratighAte // 41 // bhASyam - ete dve zarIre taijasakArmaNe anyatra lokAntAtsarvatrA pratighAte bhavataH / artha:-- uparyukta vizeSatA ke sivAya taijapsa aura kArmaNa ina do zarIroMmeM eka aura bhI vizeSatA hai / vaha yaha ki - ye donoM hI zarIra apratighAta haiM- ye na to kisIko rokate hI haiM, aura na kisIse rukate hI haiM - vajrapaTalake dvArA bhI inakI gati pratihata nahIM ho sktii| kiMtu unakA yaha apratighAta sampUrNa lokake bhItara hI hai / lokake antameM ye pratihata ho jAte haiN| kyoMki jIva aura pudgala dravyakI gati tathA sthitiko kAraNabhUta dharma aura adharma dravya haiM, joki 15 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH sampUrNa lokameM vyApta haiM / lokake antameM unakA abhAva hai| avaeva sahakArI nimittake na rahanese lokake antameM taijasa aura kArmaNakI bhI gati nahIM ho sktii| audArika Adi tIna zarIroMkA sambandha kabhI pAyA jAtA hai, aura kabhI nahIM pAyA jAtA, aisA hI ina do zarIroMke viSayameM bhI hai kyA ? isa zaMkAko dUra karaneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-anAdisambandhe ca // 42 // bhASyam-tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdisambandho jIvasyetyanAdisambandha iti| ___ artha-ukta taijasa aura kArmaNa ina do zarIroMke sAtha jIvakA anAdikAlase sambandha hai / ataeva ina do zarIroMko anAdisambandha kahA jAtA hai / bhAvArtha-jabataka saMsAra hai, tabataka jIvake sAtha ina do zarIroMkA sambandha rahatA hI hai| saMsArI jIva anAdise hI saMsArI hai, ataeva taijasa aura kArmaNazarIrakA sambandha bhI anAdi hai / yaha anAditA dravyAstikanayakI apekSAse samajhanI cAhiye na ki paryAyAstikanayakI apekSAse / kyoMki pravAharUpase ina donoM hI zarIroMke sAtha jIvakA anAdi kAlase sambandha pAyA jAtA hai, kintu paryAyAstikanayase inakA sambandha sAdi hai| kyoMki mithyAdarzanAdika kAraNoMke dvArA pratikSaNa inakA bandha huA karatA hai, aura inakI sthiti Adika bhI nizcita haiM-niyata haiM / parantu inake bandhakA prArambha amuka samayase huA hai, yaha bAta nahIM hai / jaise khAnake bhItara suvarNa pASANakA malake sAtha svataH svabhAvase hI sambandha hai aura vaha anAdi hai, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / ataeva taijasa aura kArmaNakA jIvake sAtha anAdisambandha bhI hai, aura sAdisambandha bhI hai, isa bAtako dikhAneke liye hI sUtrameM ca zabdakA pATha kiyA hai| ___ yadyapi ina donoM zarIroMkA sambandha anAdi hai, parantu ye sabhI saMsArI jIvoMke pAye jAte haiM yA kisI kisI ke ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM--- sUtra--sarvasya // 43 / / bhASyam-sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH / eka tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhvtiiti| taijasaM tu labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhavati / kodhiprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaraM tathA bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyAnirvartaka taijasaM zarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi / 1-audArikazarIrakI utkRSTa sthiti 3 palya, vaikriyikazarIrakI 33 tetIsa sAgara, AhArakakI antamuhUrta, tejasakI chayAsaTha sAgara, kArmaNazarIrakI sAmAnyase 70 koDAkoDI sAgara pramANa hai / isakA vizeSa varNana gommaTasAra jIvakAMDameM dekhanA cAhiye / 2-"payaDI sIla sahAvo jIvaMgANaM aNAisambandho / kaNayovale malaM vA tANasthittaM saMyaMsiddhaM // 2 // ( go0 karmakAMDa.) 3-kahIM kahIMpara krodha zabdakI jagaha kopa zabdakA pATha hai / parantu TIkAkArane krodha zabda hI rakkhA hai / 4--nirvatakaM sazarIreSu ityeva pATho'nyatra / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 42-43 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 115 artha-taijasa aura kArmaNa ye do zarIra sabhI saMsArI jIvoMke rahA karate haiN| parantu koI koI AcArya isa sUtrako nayavAdApekSa-nayavAdakI apekSAse kahA gayA batAte haiN| unakA kahanA hai, ki eka kArmaNazarIra hI anAdisambandha hai / kevala usIke sAtha jIvakA anAdise sambandha hai, na ki taijasazarIrake sAtha / taijasazarIra to labdhikI apekSAse utpanna huA katarA hai, aura vaha taijasalabdhi bhI sabhI jIvoMke nahIM huA karatI, kiMtu kisI kisIke hI hotI hai / jaisA ki Upara zubha aura azubha taijasake viSayameM likhA gayA hai / zarIrake bAhara taijasa putalA jisake nimittase nikalA karatA hai, vahI tainasalabdhi hai / kopake Avezase zApa deneke liye uSNa prabhAvAlA agnipuJjake samAna sphuliGgoMse yukta jo putalA nikalatA hai, vaha azubha hai, jaisA ki gozAlake nikalA thA / yaha putalA jisake Upara chor3A jAtA hai, usako tatkAla bhasma kara detA hai| dUsarA zubha taijasa hai, jo ki kisIpara anukampA karaneke liye manakI prasannatAke Avezase nikalA karatA hai / isakI kiraNeM zItala huA karatI haiM / jaise ki maNioMkI athavA andhakArake dUra karanevAle jvalana-tejovizeSa kI yadvA candramA Adika jyotiSka devoMke vimAnakI huA karatI haiM / yaha daidIpyamAna prabhAsamUhakI chAyAkA utpAdaka hai| yaha putalA jisapara anugraha karanekI buddhise nikalatA hai, usako isake nimittase saMtApa dUra hokara atyanta sukhakA anubhava huA karatA hai| jaise ki bhagavAn mahAvIrane isa zIta tejo nisargake dvArA usI gozAlakapara jisakA ki zarIra uSNa lezyAke dvArA vyApta ho rahA thA, anugraha kiyA thaa| ___ isa taraha koI koI taijasa zarIrako labdhipratyaya hI mAnate haiM, aura isI liye usako nityasambandha nahIM mAnate / isa viSayameM bhI do abhiprAya prakaTa samajhane cAhiye,-eka to yaha ki aisA AcAryoMkA abhiprAya nahIM hai, kyoMki yaha bAta dUsarekA abhiprAya karake upasthita kI gaI hai / dUsarA kisI kisIkA yaha kahanA hai, ki yaha AcAryoMkA hai| abhimata hai| bhAvArtha-isa viSayameM kisI kisIkA to kahanA hai, ki taijasazarIra nityasambandha nahIM hai, vaha labdhipratyaya honese kisI kisIke hI hotA hai, sabake nahIM hotA / upabhuktaAhArako pacAnekI zakti kArmaNazarIrameM hai, aura usIke dvArA vaha kArya ho jAtA hai / kintu anya AcAyA~kA kahanA hai, ki granthakArakA yaha Azaya nahIM hai| kArmaNakI taraha taijasa bhI nityasambandha hai, aura vaha bhI sabhIke rahatA hai, bhASyakArako bhI yahI bAta iSTa hai / ina donoM zarIroMkA sambandha anAdi hai, vaha sabhI jIvoMke yugapat pAyA jAtA hai| isI taraha anya zarIra bhI eka jIvake eka hI kAlameM pAye jAte haiM yA nahIM ? yadi pAye jAte haiM, to ukta pA~ca zarIroMmese kitane zarIra yugapat eka jIvake raha sakate haiM ? isI bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM: Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH sUtra - - tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA caturbhyaH // 44 // bhASyam - te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasakArmaNe yAvatsaMsArabhAvinI Adi kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyA caturbhyaH / tadyathA - taijasakArmaNe vA syAtAm, tejasakArmaNaiaudArikANi vA syuH, taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH, tejasakArmaNaudArikavaikiyANi vA syuH, taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNameva vA syAt, kArmaNaudArike vA syAtAm, kArmaNavaikriye vA syAtAm kArmaNaudA rikavaikriyANi vA syuH, kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH, kArmaNataijasaudArikAhArakANi vA syuH na tu kadAcit yugapat paJca bhavanti, nApi caikiyAhArake yugapadbhavataH svAmivizeSAditi vakSyate / artha -- taijasa aura kArmaNa ye do zarIra sampUrNa saMsAra meM rahanevAle haiM / ataeva ina donoMko Adi lekara ye donoM haiM, AdimeM jinake aise zeSa audArika Adi zarIra eka jIvake eka kAlameM cAra taka ho sakate haiM / bhAvArtha- " tadAdIni " isa zabdakA do prakArase vigraha ho sakatA hai, eka to " te AdinI eSAm " yaha, jaisA ki yahA~ para bhASyakArane kiyA hai; dUsarA " tat - kArmaNam Adi yeSAm " yaha, kyoMki taijasake viSaya meM pratyAkhyAna aura apratyAkhyAna ye do pakSa haiM / bhASyakArane jo vigraha kiyA hai, usake " te AdinI " isa dvivacanAnta padase taijasa aura kArmaNa ye donoM unako vivakSita haiM, yaha bAta spaSTa hotI hai / isI liye unhoMne ina donoM ko hI meDhIbhUta karake " taijasakArmaNe yAvatsaMsArabhAvinI " isa vAkyake dvArA apanA abhiprAya khulAsA kara diyA hai / ataeva AcAryako taijasazarIrakA apratyAkhyAna pakSa hI iSTa hai, aisA prakaTa hotA hai / isa apratyAkhyAna pakSameM pA~ca zarIroMmeMse dose cAra taka eka samaya meM eka jIvake honevAle zarIroMke pA~ca vikalpa hote haiM / kiMtu pratyAkhyAna pakSameM sAta vikalpa hote haiM / kyoMki isa pakSameM taijasazarIrakA abhAva mAnakara bhI labdhikI apekSA sadbhAva bhI mAnA hai| apratyAkhyAna pakSameM yaha bAta nahIM hai, kyoMki isa pakSameM taijasazarIra sabhI jIvoMke aura sabhI samaya meM prAyaH pAyA hI jAtA hai / prAyaH isaliye ki vigrahagatimeM AcAryako bhI vaha labdhinimittaka hI iSTa hai| vigrahagatike sivAya anya sampUrNa avasthAoM meM vaha vinA labdhi ke hI sarvatra sarvadA abhISTa hai / ataeva vikalpoM ke prayoga yahA~para bhASyakArane pratyAkhyAna aura apratyAkhyAna donoM hI pakSoMko lekara dikhAye haiM / unameM se pahale apratyAkhyAna pakSake pA~ca vikalpoM ko yahA~ para dikhAte haiM ---- 1 1 -yadi kisI jIva ke eka sAtha do zarIra hoMge, to taijasa aura kArmaNa ye hI do hoMge / 2 - yadi tIna zarIra kisI jIvake eka sAtha pAye jAyeMge, to yA to taijasa kArmaNa 1 - Adinau iti pAThAntaram / 2 - bhAvinau iti kvacit pAThaH / jinake mata meM taijasazarIra nahIM mAnA hai ve " tat Adi yeSAM " aisI nirukti karate haiM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 44-45 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 117 audArika ye tIna pAye jAyage / 3 - athavA taijasa kArmaNa vaikriya ye tIna pAye jAyage / 4 - yadi cAra zarIra eka sAtha kisI jIvake pAye jAyage, to yA to taijasa kArmaNa audArika vaikriya pAye jAyage 5 - athavA taijasa kArmaNa audArika AhAraka ye cAra pAye jAyage / taijasazarIra ke pratyAkhyAna pakSameM bhI pA~ca vikalpa hote haiM; parantu isa pakSa meM labdhikI apekSAse taijasazarIrako mAnA bhI hai / isaliye isa pakSameM do vikalpa bar3ha jAte haiM / ataeva kula milakara isa pakSameM sAta vikalpa hote haiM / unhIMko yahA~para kramase dikhAte haiM 1 - yA to kisI jIvake eka samaya meM eka kArmaNa hI pAyA jAyagA / 2 - yadi do zarIra eka sAtha hoMge, to yA to kArmaNa audArika hoMge / 3 - athavA kArmaNa vaikiya ye do hoMge / 4 - yadi kisI jIva ke eka sAtha tIna zarIra hoMge, to yA to kArmaNa audArika vaikriya hoNge| 5 - athavA kArmaNa audArika AhAraka ye tIna hoMge / 6 - labdhipratyaya taijasazarIrakI apekSA se kisI jIvake ekasAtha yadi zarIra pAye jAyage to yA to karmaNa taijasa audArika vaikiya ye cAra pAye jAyage | 7- athavA kArmaNa taijasa audArika AhAraka ye cAra pAye jAyage / kahane kA tAtparya yahI hai, ki kisI bhI eka jIvake eka kAlameM kabhI bhI pA~co zarIra eka sAtha nahIM pAye jA sakate, aura na vaikriya tathA AhAraka ye do zarIra yugapat kisI jIvake pAye jA sakate haiN| ye donoM zarIra sAtha sAtha sambhava kyoM nahIM hai, isakA kAraNa inake svAmioMkI vizeSatA hai / isa vizeSatAkA svarUpa Age calakara batAyA jAyagA / isa prakAra audArika Adi pA~co zarIroM kA svarUpa aura unameMse yugapata eka jIvake kitane zarIroM kI sambhavatA hai, isa bAtakA varNana kiyA / parantu ina zarIroM kA prayojana kyA hai, so nahIM mAlUma huA / ataeva isa bAtako batAneke liye antima zarIra ke viSaya meM kahate haiM ki :sUtra - nirupabhogamantyam // 45 // bhASyam - antyamiti sUtrakramaprAmANyAtkArmaNamAha / tannirupabhogam / na sukhaduHkhe tenopabhujyete na tena karma badhyate na vedyate nApi nirjIryata ityarthaH / zeSANi tu lopabhogAni / yasmAt sukhaduHkhe tairupabhujyete karma badhyate vedyate nirjIryate ca tasmAtsopabhogAnIti // artha -- antya zabdase kArmaNazarIrakA grahaNa karanA cAhiye / kyoMki " audArika vaikriyAhAraka " ityAdi sUtrameM pA~ca zarIroMkA jo pATha kiyA hai, vahA~para sabake antameM kArmaNa zarIrakA hI pATha hai / yaha kArmaNazarIra upabhoga rahita hotA hai / kyoMki isake dvArA sukha " 1 - usa caturdaza pUrvake dhArakake yaha pAyA jAtA hai, jisake ki taijasalabdhi utpanna nahIM huI hai / 2 - kyoMki AhArakalabdhi aura vaikriyalabdhikI utpatti paraspara meM viruddha honese yugapat nahIM ho sakatI / 3 - adhyAya 2 sUtra 48 aura 49 // labdhipratyaya vaikiya to manuSya aura tiryaJca donoMke hotA hai, aura AhAraka caturdaza pUrvadhara saMyata apramatta hotA hai, ityAdi vizeSatAkA varNana kareMge / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / dvitIyo'dhyAyaH duHkhakA upabhoga nahIM huA karatA, na karmakA bandha hotA hai, na karmaphalakA anubhavana hotA hai, aura na nirjarA hI huA karatI hai / ataeva isako nirupabhoga kahate haiN| isake sivAya bAkIke audArikAdi cAroM zarIra upabhoga sahita haiM / kyoMki unake dvArA sukha duHkhakA upabhoga hotA hai, karmoMkA bandha hotA hai, unake phalakA anubhavana hotA hai, aura unakI nirjarA bhI huA karatI hai / ataeva audArikAdi cAroM zarIroMko sopabhoga samajhanA cAhiye / bhAvArtha-yahA~para kArmaNazarIrake dvArA upabhogakA jo niSedha kiyA hai, so upabhoga sAmAnyakA nahIM, kiMta upabhoga vizeSakA kiyA hai| upabhogake sAdhana hAtha paira indriyA~ Adi haiM so ve kArmaNazarIrameM nahIM pAye jAte / jisa prakAra audArikazarIrake dvArA jIva manoyogake dvArA vicAraparvaka hiMsAdi azama aura prANirakSaNAdika zubhakarma kara sakatA hai, yA kiyA karatA hai, athavA gamanAgamanAdi kriyA kiyA karatA hai, yadvA zrotrAdika indriyoMke dvArA zabdAdikako suna sakatA hai, tathA aura bhI iSTa yA aniSTa viSayoMkA sevana kara sakatA hai, usa prakArakA koI bhI kArya kArmaNazarIrake dvArA nahIM ho sakatA / isI prakAra vaikriya AhAraka aura taijasazarIrake viSayameM samajhanA caahiye| kyoMki audArikake samAna ye bhI tInoM sopabhoga hI haiN| vaikriyazarIrake dvArA bhI AGgopAGga tathA nirvRtti aura upakaraNarUpa indriyoMke sphuTa rahanese iSTAniSTa viSayoMkA sevana hotA hI hai, aura AhArakazarIrake dvArA bhI apramatta munikA prayojana siddha hotA hI hai, tathA taijasazarIrake dvArA bhI nigrahAnugraha yadvA upabhukta AhArakA pacana aura usake dvArA suravAdikA anubhava hotA hI hai, isI prakAra buddhipUrvaka kiye gaye kAryoMke dvArA jaisA karmakA bandha tathA AGgopAGga aura indriyoM ke dvArA jaisA karmake phalakA anubhavana evaM tapasyA Adike dvArA jisa prakAra koMkI nirjarA audArikAdi zarIroMse huA karatI hai, usa prakArake ye koI bhI kArya kArmaNazarIrase nahIM ho sakate / isI liye isako nirupabhoga kahA hai| anyathA vigrahagatimeM karmayoga aura usake dvArA karmabandhakA honA bhI mAnA hI hai / tAtparya itanA hI hai, ki kArmaNazarIrako nirupabhoga kahanekA abhiprAya upabhoga sAmAnyake niSedha karanekA nahIM upabhoga vizeSake niSedha karanekA hI hai / abhivyakta sukha duHkha aura karmAnubandha anubhava tathA nirjarA kArmaNazarIrake dvArA nahIM ho sakate, yahI usakI nirupabhogatA hai| isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki kArmaNazarIra koMke samUharUpa hai, ataeva vaha upabhogya to ho sakatA hai, paranta upabhonaka nahIM ho sakatA / dUsarI bAta yaha ki chadmastha jIvoMkA upabhoga asaMkhyAta samayase kamameM nahIM ho sakatA, parantu kArmaNazarIrakA yoga jahA~. 1-kintu karmabandhako upabhoga nahIM kahate ! indriyoM ke dvArA viSayoMke anubhava karaneko hI upabhoga mAnA hai| yathA-indriyanimittA hi zabdAdyupalabdhirupabhogaH ||-shriividyaanndi-shlokvaartik / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 46-47 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 119 para pAyA jAtA hai, usa vigrahagatikA kAla cAra samaya takakA hI hai / ityAdi kAraNoMse hI kArmaNazarIrako nirupabhoga kahA hai| AhArakazarIra apramattake hotA hai, ataeva usake dvArA upabhoga nahIM ho sakatA, yadi isa prakArakI koI zaMkA kare, to vaha ThIka nahIM hai| kyoMki upabhogakA aura pramAdakA sahacara niyama-vyApti nahIM hai / upabhogake hote hue bhI pramAdakA abhAva pAyA jA sakatA hai / tattva. svarUpakA vettA vidvAn zabdAdika viSayoMko vinA pramAdake-unameM mUrchita hue vinA-rAga dveSa rahita upekSA bhAvase hI jAna le yaha bAta asaMbhava nahIM hai| ataeva apramatta mani bhI AhArakazarIrake dvArA zarIra tathA indriyoM ke abhivyakta ho jAnepara usI prakArase zabdAdikakA grahaNarUpa upabhoga kiyA karatA hai| bhASyam-atrAha eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUrcchanAdiSu triSu janmasu kiM kva jAyata iti / atrocyate __artha-Upara audArikAdi pA~ca prakArake zarIra aura sammurchanAdi tIna prakArake janmoMkA varNana kiyA hai / ataeva yaha prazna hotA hai, ki una zarIroMmeM se kaunasA zarIra kisa janmase huA karatA ? arthAta kisa kisa janmake dvArA kauna kaunasA zarIra prApta huA karatA hai ? isa praznakA uttara deneke liye hI sUtra kahate haiM sUtra--garbhasammurchanajamAdyam // 46 // bhASyam:-AdyamitisUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha / tadgarbhe sammUrchane vA jaayte| artha-AcAryoMne pA~ca zarIroMkA pATha sUtra dvArA jisa kramase batAyA hai, usameM sabase pahale audArikakA pATha kiyA hai| ataeva yahA~para Adya zabdase audArikakA grahaNa karanA cAhiye / arthAt audArikazarIra garbha athavA sammUrchanameM utpanna huA karatA hai| bhAvArtha-audArikazarIra garbha aura sammUrchana janmameM huA karatA hai, itanA artha batAneke liye hI yaha sUtra hai / kiMtu isa satrakA artha avadhAraNarUpa nahIM hai, ki audArikazarIra hI garbha aura sammUrchanase utpanna hotA hai / kyoMki taijasa aura kArmaNa bhI usase utpanna hote haiM, tathA garbhase utpanna honepara uttara kAlameM labdhipratyaya vaikriyazarIra aura AhArakazarIra bhI utpanna hote haiN| kramAnusAra audArikake anaMtara vaikriyazarIrake janmako batAte haiM: sUtra-vaikriyamopapAtikam // 47 // bhASyam-vaikriyazarIramaupapAtikaM bhavati / nArakANAM devAnAM ceti / 1--digambara siddhAntake anusAra avadhAraNa hI hai / anyathA prayoga vyartha ThaharatA hai / isa pakSameM aisA hI artha hotA hai, ki jo audArika hai, vaha garbha sammUrchanase hI utpanna hotA hai, athavA jo garbha sammUrchanase hotA hai, vaha audArika hI hai / anya zarIra garbha sammUrchanase utpanna nahIM hote| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvitIyo'dhyAyaH artha--vaikriyazarIra upapAtajanmameM huA karatA hai / ataeva vaha deva aura nArakiyoMke hI huA karatA hai / na ki anya jIvoMke / bhAvArtha:-upapAtajanmake dvArA prApta honevAlA vaikriyazarIra do prakArakA huA karatA hai-eka bhavadhAraka dUsarA uttaravaikriya / donoM zarIroMkA jaghanya pramANa aGgalake asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hai, parantu utkRSTa pramANa bhavadhArakakA pA~casau dhanuSa aura uttaravaikriyakA eka lakSa yojana pramANa hai| vaikriyazarIra aupapAtikake sivAya anya prakArakA bhI huA karatA hai, isa vizeSa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-labdhipratyayaM ca // 48 // bhASyam-labdhipratyayazarIraM ca vaikriyaM bhavati; tiryagyonInAM manuSyANAM ceti / artha-vaikriyazarIra labdhipratyaya bhI huA karatA hai, aura isa prakArakA zarIra tiryacoMke athavA manuSyoMke huA karatA hai / bhAvArtha-yahA~para ca zabdase bhASyakArane utkRSTa vaikriyakA abhiprAya dikhAyA hai| pratyaya zabdakA artha kAraNa hai / ataeva isako labdhikAraNaka kahanekA abhiprAya yaha hai, ki audArikazarIravAloMke jo vaikriyazarIra pAyA jAtA hai, vaha janmajanya nahIM hotA labdhikAraNaka hotA hai / isIliye usake viziSTa svAmiyoMkA ullekha kiyA hai ki, vaha tiryaMce aura manuSyoMke huA karatA hai| __ kramAnusAra AhArakazarIrakA lakSaNa aura usake svAmIko batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra-zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyai // 49 // bhASyam-zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvayaM cetyrthH| avyAghAtIti AhArakaM zarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH / taccaturdazapUrvadhara eva kasmiMzcidarthe kRchre'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhiga 1-manuSya aura tiryaMcoMke bhI vaikriyazarIra hotA hai, parantu vaha labdhi pratyaya hotA hai, audArikazarIrameM hI tapa Adike nimattase zakti vizeSa utpanna ho jAtI hai| aupapAtika vaikriya vakriya vargaNAoMse banatA hai| vaha deva nArakoMke hI hotA hai / 2-" vAyozca vaikriyaM labdhipratyayameva, zeSatiryagyonijAnAMmadhye, nAnyasyeti" / TIkAkArake ina vAkyoMse mAlUma hotA hai, ki tiryaMcoMmeM kevala vAyukAyake hI vaikriyazarIra hotA hai / kiMtu digambara siddhAntameM taijasa kAya Adike bhI mAnA hai / ( dekho gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 232) 3-bhogabhUmimeM utpanna honevAloMke bhI vikriyA hotI hai, aura karmabhUmimeM cakravartI Adi gRhasthoMke bhI hotI hai, jisase ki eka kama 96 hajAra putale nikalA karate haiM / kvacita viSNukumAra sarIkhe muniyoMke bhI huA karatI hai| 4-caturdazapUrvadhara eveti kvcitpaatthH| kecitta "akRlnazrutasparddhimataH iti adhikaM paThanti tattu na TIkAkArAbhimatam / digambaramata nu pramattasaMyatasyaiveti pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 48-49 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 121 mArthe kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyaya mevotpAdayati dRSTvA bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtamya / / taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati / kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti bandhe purastAt vakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat / yathAdityaH svamAtmAnaM prakAzayati anyAni ca zarIrANi na cAsyAnyaH prakAzakaH / evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti / ___ atrAha-audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArthaH ? iti / atrocyate-udgatAramudAram , utkaTAramudAram , udgama eva vodAram , upAdAnAt prabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram , udAramevaudArikam / naivamanyAni / udAramiti sthUlanAma / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahaditi, udAramevaudArikam / naivaM zeSANi teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam // vaikriyamiti- vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanAntaram / vividhaM kriyte| ekaM bhUtvAne bhavati, anekaM bhUtvA ekaM bhavati, aNubhUtvA mahadbhavati mahacca bhUtvANu bhavati, ekAkRti bhUtvAnekAkRti bhavati, anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati, dRzyaM bhUtvAzyaM bhavati, adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati, bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati, pratighAti bhUtvA'pratighAti bhavati, apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaJcaitAna bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati vikiyAyAM jAyate vikriyAyAM nirvaya'te vikriyaiva vA vaikriyam // AhArakam-Ahiyate iti AhAryam / AhArakamantarmuhUrtasthiti / naivaM zeSANi / tejaso vikArastaijasam tejomayaM tejAsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam / naivaM zeSANi / karmaNo vikAra karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / naivaM zeSANi / ebhya evacArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / kiMcAnyat |-kaarnnto viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaMkhyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navamyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti / / artha-AhArakazarIra zubha hai, kyoMki usakI racanA jisake varNa gandha rasa sparza iSTarUpa haiM, aise dravyoMse huA karatI hai| tathA usakA pariNAma-AkRti-saMsthAna bhI zubhacaturasra huA karatA hai, aura vaha vizuddha bhI hotA hai, kyoMki usakI racanA vizuddha dravyake dvArA huA karatI hai / jina pudgalavargaNAoMke dvArA vaha banatA hai, ve sphaTika khaNDake samAna svaccha hotI haiM, usameM haraeka vastukA pratibimba par3a sakatA hai / tathA isa zarIrake dvArA hiMsA Adika koI bhI pAparUpa pravRtti nahIM ho sakatI aura na vaha isa tarahakI kisI bhI pApamaya pravRttike dvArA utpanna hI hotA hai, ataeva isa 1-" pRSTAtha" iti kvacitpAThaH / 2-aSTamo'dhyAye bandhAdhikAre / parastAt iti vA pAThaH / 3--koI koI vizuddha zabdakA artha zuklavarNakA aisA karate haiM / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH zarIrako asAvadya kahate haiM / isake sivAya yaha zarIra avyAghAtI hotA hai / isase kisI bhI padArthakA vyAghAta-vinAza nahIM hotA, aura na kisI anya padArthake dvArA isakA hI vyAghAta ho sakatA hai / yaha zarIra caudaha pUrvake dhAraNa karanevAle muniyoMke hI huA karatA hai / jinakI pahale racanA huI hai, unako pUrva kahate haiM / unake utpAdapUrva Adi caudaha bheda haiM / jo dhAraNAjJAnake dvArA ina caudaha pUrvokA Alambana liyA karate haiM, unako caturdaza pUrvaghara kahate haiM / isake do bheda haiM- eka bhinnAkSara dUsarA abhinnAkSara / bhinnAkSarako hI zrutakevalI kahate haiM / inake zrutajJAnameM saMzaya nahIM huA karatA, aura isI liye inako koI prazna bhI utpanna nahIM hotA, tathA isI liye - Alambanake na rahanese inake AhArakazarIrakA nirvartana bhI nahIM hotA / jo abhinnAkSara haiM, unhIMke saMzaya aura praznakA Alambana pAkara AhArakazarIra nirvRtta huA karatA hai / kyoMki unakA zrutajJAna paripUrNa nahIM huA karatI / 1 yaha AhArakazarIra labdhipratyaya hI huA karatA hai / tapovizeSatA Adi pUrvokta kAraNoMse hI utpanna huA karatA hai / zrutajJAnake kisI bhI atyaMta sUkSma aura atigahana viSayameM jaba usa pUrvadharako kisI bhI prakArakA saMdeha hotA hai, taba usa viSayakA nizcaya karane ke liye vaha bhagavAn arahaMtadevake pAdamUlameM jAnA cAhatA hai / kiMtu usa samaya ve bhagavAn yadi usa kSetra meM upasthita na hoM, kisI aise anya videhAdika kSetrameM hoM, ki jahA~para vaha pUrva - ghara audArikazarIra ke dvArA pahu~ca nahIM sakatA, to apanI azakyatA ke kAraNa vaha isa labdhipratyayazarIrako hI ujjIvita kiyA karatA hai, aura jinhoMne loka alokakA pratyakSa avalokana kara liyA hai, aise bhagavAn arahaMtadeva ke nikaTa usI zarIrake dvArA jAkara aura unakA darzana abhivAdana karake prazna karatA hai, tathA pUchakara saMzaya kI nivRtti ho jAnepara pApapaMkakA parAbhava kara punaH usI sthAnapara lauTakara A jAtA hai, jahA~se ki usa zarIrako tayAra karake nikalA thA / vApisa Akara audArikazarIra meM hI vaha praviSTa ho jAtA hai / nikalanese lekara audArikazarIrameM praveza karanetaka AhArakazarIrako antarmuhUrta pramANa kAla lagatA hai / isa zarIra kI jaghanya avagAhanA eka hAthase kucha kama aura utkRSTa avagAhanA pUrNa eka hAtha pramANa huA karatI hai / 1 AhArakake anaMtara taijasazarIrakA pATha hai / yaha bhI labdhipratyaya huA karatA hai isakA vizeSa varNana pahale kiyA jA cukA hai| jo tejakA vikAra - avasthA vizeSarUpa hai, usako 1-----vyAghAtakA abhiprAya rokanA yA rukanA hai, AhArakazarIra sUkSma honese na kisIko rokatA na kisI se rukatA hai / kiMtu TIkAkArane vyAghAtakA artha vinAza hI kiyA hai| 2-" ataeva kecidaparituSyantaH sUtramAcAryakRtanyAsAdadhikamadhIyate " akRtsnazrutasyarddhimataH " iti / 25 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 123 taijasazarIra kahate haiM / upabhuktaAhArakA pacana karAnA aura nigrahAnugraha karanA isakA kArya hai| ____ pA~cavA~ kArmaNazarIra hai, joki karmoke vikAra athavA samUharUpa hai / yaha uparyukta sabhI zarIroMkA bIja aura AdhAra hai| kyoMki yaha sampUrNa zaktiyoMko dhAraNa karanevAlA hai| samasta saMsArake prapaMcako yadi aMkurake samAna samajhA jAya, to isa zarIrako usakA mUla bIjarUpa samajhanA cAhiye, kyoMki isake AmUla naSTa ho jAnepara jinako mukta avasthA prApta ho jAtI hai, unake punaH saMsArakA aMkura utpanna nahIM hotA / yaha zarIra sabhI jIvoMke rahA karatA hai, yaha bAta pahale batA cuke haiM / isakI utpatti karmase hI huA karatI hai, jisa prakAra vIjase vRkSa utpanna hotA hai, parantu usa bIjakI utpatti bhI pUrva vRkSase hI huA karatI hai| usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA caahiye| phira bhI yaha saMtAnaparamparA ananta hI na samajhanI cAhiye, kisI kisIke nimitta pAkara isakA anta bhI ho sakatA hai| jaise ki usa bIjake agnimeM bhuna jAnepara usakI paramparA bhaviSyake liye naSTa ho jAtI hai / jJAnAvaraNAdika karma jo isake bandhameM kAraNa haiM, unake mUla aura uttara bhedoMkA varNana Age calakara AThaveM adhyAyameM kiyA jaaygaa| jisa prakAra sUrya svaparaprakAzI hai-vaha apane svarUpako aura usake sivAya anya dravyoMko bhI prakAzita kiyA karatA hai, usI prakAra karma bhI kArmaNazarIrake utpanna honemeM kAraNa haiM, tathA usake sivAya anya audArika Adi zarIroMke bhI utpanna honemeM kAraNa haiN| jisa prakAra sUryako prakAzita karanevAlA koI anya padArtha nahIM hai, usI prakAra kArmaNazarIrake utpanna honemeM bhI karmake sivAya aura koI kAraNa nahIM hai / uparyukta taijasazarIra aura isa kArmaNazarIrakA sAdhAraNatayA jaghanya pramANa aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga mAtra aura utkRSTa pramANa audArikazarIrakI barAbara hI samajhanA cAhiye / parantu vizeSa avasthAmeM-samuddhAtake samaya inakA pramANa adhika ho jAyA karatA hai| kevalI bhagavAnke samuddhAtake samaya lokakI barAbara inakA pramANa ho jAtA hai, aura mAraNAntika 1 digambara siddhAntake anusAra taijasazarIra do prakArakA hotA hai, eka sAdhAraNa dUsarA labdhipratyaya / sAdhAraNa taijasa sabhI saMsArI jIvoMke rahA karatA hai, kintu labdhipratyaya kisI kisIke hI hotA hai / atizayita tapake dvArA jo Rddhi vizeSa prApta hotI hai, usako labdhi kahate haiM / labdhipratyaya taijasa bhI do prakArakA hai-eka niHsaraNarUpa, dUsarA aniHsrnnruup| niHsaraNarUpa taijasa do prakArakA hotA hai, eka prazasta dUsarA aprazasta / prazastataijasa zarIrake dakSiNa bhujAke bhAgase aura aprazasta vAma bhujAke bhAgase nikalatA hai| jaise ki AhArakazarIra uttamAGga-zirase nikalatA hai, aprazasta taijasa azubha kaSAyase prerita honepara aura prazasta taijasa zubha kaSAyase prerita honepara nikalatA hai / parantu jisa prakAra aprazasta taijasa apanA kArya karake lauTakara yogIko bhasma kara detA hai. jaise ki dvIpAyanamuniko ( inakI kathA harivaMzapurANameM hai| ) kiyA thA, usa prakAra zubha taijasa nahIM krtaa| vaha vApisa Akara zarIrameM praveza kara jAtA hai| kiMtu vaha bhI zubhakaSAyase hI hotA hai / ataeva kSINakaSAya mahAvIra bhagavAn aura gozAlakake sambandhakI isa viSayakI kathA bhI nahIM mAnI hai / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH samudghAta ke samaya inakI lambAI lokake antataka kI ho sakatI hai / anya samudghAtoMke samayakA pramANa jaghanya aura utkRSTa pramANake madhyakA samajha lenA cAhiye / prazna -- uparyukta zarIroMke vAcaka audArika vaikriya Adi padoMko kaisA samajhanA cAhiye ? arthAt ye pada anvartha haiM - arthake anusAra prayukta haiM, athavA yAdRcchika haiM ? isa praznake uttarameM AcArya-bhASyakAra ye zabda yAdRcchika nahIM haiM, kiMtu anvartha haiM, isa Azayako prakaTa karane ke liye krama se unakI arthavattA ko dikhAte haiM / 1 1 audArika zabda ke aneka artha haiM / udAra zabdase audArika banatA hai, udgata- utkRSTa hai, ArA - chAyA jisakI aura jo zarIroMmeM udAra - pradhAna hai, usako audArika kahate haiM / kyoMki tIrthaMkara aura gaNadharAdi mahAn AtmAoMne isIko dhAraNa kiyA hai, aura isIke dvArA jagatkA uddhAra kiyA hai| tIna loka meM tIrthakaroMke zarIrase adhika utkRSTa zarIra aura kisIkA bhI nahIM hotA / athavA utkaTa - utkRSTa hai, ArA - maryAdA - pramANa jisakA usako audArika kahate haiM / kyoMki audArikazarIrakA avasthita pramANa eka hajAra yojanase bhI kucha adhika mAnA gayA hai / isase adhika avasthita pramANa aura kisI bhI zarIrakA nahIM hotA / vaikriyazarIrakA utkRSTa avasthita pramANa pA~casau dhanuSakA hI hai / yadvA udAra zabdakA artha udgama - prAdurbhAva - utpatti bhI hotA hai / jisa samaya jIva apane isa audArikazarIra ke upAdAna kAraNarUpa zukra zoNitakA grahaNa karatA hai, usI samaya se pratikSaNa vaha apane svarUpako na chor3akara apanI paryAptikI apekSA rakhanevAlI uttarottara vyavasthAko prApta huA karatA hai, aisA eka bhI kSaNa vaha nahIM chor3atA, jisameM ki vaha avasthAntarako dhAraNa na karatA ho / vayaHpariNAma ke anusAra usakI mUrti pratisamaya bar3hatI huI najara AtI hai / isameM jarA1 vRddhAvasthA- vayohAnikRta avasthA vizeSa aura zIrNatA - sandhi bandhanAdikakA zithila honA carmameM vali-saravaToMkA par3a jAnA aura zithila hokara laTakane laganA Adi avasthA pAI jAtI hai, aura yaha zarIra aise pariNAmako bhI prApta huA karatA hai, jisameM ki sampUrNa indriyA~ apane apane viSayako grahaNa karanekI zaktise zUnya ho jAyA karatI haiM 1 isI tarahake aura bhI aneka pariNamana huA karate haiM / isa tarahase isameM bAra bAra aura aneka udAra - udgama pAye jAte haiM, ataeva isako audArika kahate haiM, ye saba bAteM anya kisI bhI zarIrameM nahIM pAI jAtIM / athavA udAra se jo ho usako audArika kahate haiM / 1 - isa viSaya meM TIkAkArane likhA hai ki- " nanu ca zarIraprakaraNaprathamasUtre etat bhASyaM yuktaM syAt, iha tu prakaraNAntAbhidhAnena kiJcit prayojanaM vaizeSikamastIti / - ucyate - tadevamayaM manyate, tadevedamAdisUtramAprakaraNaparisamApteH prpnycyte| athavA prakaraNAntAbhidhAne satyameva na kiJcit phalamastya sUtrArthatvAt ataH kSamyatAmekamAcAryasyeti / 2 - udArameva audArikam, isa nirukti ke anusAra svArthameM ThaJ pratyaya hokara yaha zabda banatA hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 125 jisa prakAra grAhya Adi sampUrNa dharma audArikake bhedoMmeM pAye jAte haiM, vaisI koI bhI vizeSatA vaikriyAdi kisI bhI anya zarIrameM nahIM pAI jAtI / audArikazarIra meM mAMsa asthi snAyu Adi bhI pAye jAte haiM, joki anyatra kahIM bhI nahIM rahate / audArikazarIra hAthoMse pakar3akara sthAnAntarako le jAyA jA sakatA hai, yA anyatra jAnese vahIM rokA jA sakatA hai, indriyoM ke dvArA bhI vaha grahaNa karanemeM AtA hai / pharazA Adike dvArA usakA chedana aura karoMta Adike dvArA bhedana tathA agni Adike dvArA dahana ho sakatA hai / isI prakAra vAyu vegakA nimitta pAkara vaha ur3a sakatA hai / ityAdi aneka prakArake udAraNa - vidAraNa anya zarIroM meM nahIM pAye jAte, isaliye bhI isako audArika kahate haiM / kyoMki vaikriya Adi zarIroM meM mAMsa asthi tathA grAhya Adi vizeSa nahIM pAye jAte athavA yaha zarIra sthUla hotA hai / kyoMki udAra yaha nAma sthUlakA bhI hai| sthala udgata puSTa bRhat aura mahat ye zabda udArake hI paryAyavAcaka haiN| jo udAra hai, usIko audArika kahate haiM / phalataH- : - isameM pradeza alpa hote haiM, isakA pramANa adhika mAnA hai, zukra zoNita Adi vastuoMke dvArA isakI racanA huA karatI hai, tathA isameM prati kSaNa vRddhikA honA pAyA jAtA hai, aura isakA utkRSTa avasthita pramANa eka hajAra yojanase bhI adhika hai; ityAdi kAraNoMse hI isako audArika kahate haiM / ye saba dharma anya vaikiya Adi zarIroMmeM nahIM pAye jAte / kyoMki audArikake anantara vaikiya Adi sabhI zarIra uttarottara sUkSma haiM yaha bAta pahale batAI jA cukI hai / 1 1 audArikake anantara vaikiyazarIrakA svarUpa batAte haiM / --vikriyA vikAra vikRti aura vikaraNa ye zabda eka hI arthake bodhaka - paryAyavAcaka haiM / viziSTa kriyAko vikriyA, prakRta svarUpa se anya svarUpa honeko vikAra, vicitra kRtiko vikRti aura vividha rUpa athavA ceSTAoM ke karaneko vikaraNa kahate haiM / isa prakAra yadyapi ye zabda bhinna bhinna arthake bodhaka haiM, phira bhI paryAyavAcaka isa liye haiM, ki ina sabhI zabdoMkA artha vaikiyazarIra meM ghaTita hotA hai / isI bAta ko dikhAne ke liye bhASyakAra Age sphuTa vyAkhyA karate haiM / - - yaha zarIra isaliye vaikriya hai, ki isameM vividha kriyAeM pAI jAtI haiM, yaha eka hokara anekarUpa ho jAtA hai, aura aneka hokara punaH ekarUpa ho jAtA hai, aNurUpa hokara mahAn bana jAtA hai, aura mahAn banakara punaH aNurUpa bana jAtA hai, eka AkRtiko dhAraNa karake aneka AkRtiyoM ko dhAraNa karanevAlA bana jAtA hai, aura anekAkRti banakara eka AkRtike dhAraNa karanevAlA bhI bana jAtA hai, isI prakAra dRzyase adRzya bana jAtA hai, aura adRzyase dRzya bana jAtA hai, bhUmicairase khecara bana jAtA hai, aura khecara se bhUmicara bana jAtA hai, pratighAtise 1-ca zabda athavA arthameM AyA hai / 2 - udArameva audArikam svArthe ThaJpratyayavidhAnAt // 3- bhUmipara calanevAle manuSya tiryaca / 4 - AkAza meM ur3anevAle pakSI Adi / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH apratighAti ho jAtA hai aura apratighAti se pratighAti ho jAtA hai / ye sabhI bhAva vaikiyazarIrameM yugapat pAye jA sakate haiM, yaha usakI vizeSatA hai / yaha bAta anya zarIroMmeM nahIM pAI jA sakatI / jo vikriyAmeM rahe athavA vikriyAmeM utpanna ho, yadvA vikriyAmeM siddha kiyA jAya, usako vaikriya kahate haiM / athavA vikriyAko hI vaikriya kahate haiM / ye saba vaikriya zabda ke nirukti siddha artha haiM / phira bhI ye audArika Adise viziSTatA dikhAnevAle lakSaNarUpa artha samajhane cAhiye | kyoMki zAstroMmeM vaikriyazarIrakA vizeSa svarUpa dikhAne ke liye inhIM bhAvakA 1 adhika khulAsA karake batAyA gayA hai / 1 AhAraka - saMzayakA dUra karanA yA arthavizeSakA grahaNa karanA, athavA RddhikA dekhanA ityAdi viziSTa prayojanako siddha karaneke liye jisakA grahaNa kiyA jAya, aura kArya ke parA ho jAnepara jo chUTa jAya, usa zarIra vizeSako AhAraka kahate haiM / AhArakako hI AhArya bhI kahate haiM / isa zarIra kI sthiti antarmuhUrta kI hI hai / jisa prakAra koI manuSya kisIke yahA~ se koI cIja mA~gakara lAve, to vaha cIja kAma nikalate hI vApisa kara dI jAtI hai / usI prakAra isa zarIra ke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / AhArakazarIra ke prakaTa hone ke samaya se lekara antarmuhUrta - ke bhItara hI kArya samApta ho jAtA hai, aura usake pUrNa hote hI vaha zarIra vApisa Akara audArikazarIrameM praveza kara vighaTita ho jAtA hai / jo kArya isa zarIrakA hai, vaha anya kisI bhI zarIra ke dvArA siddha nahIM ho sakatA / ataeva yaha kAryavizeSatA hI usakA lakSaNa samajhanA cAhiye / taijasa- isake viSayameM pahale bhI kahA jA cukA hai / uSNatA hai lakSaNa jisakA, aura jo upayukta AhArako pakAnevAlA hai, vaha prANimAtrameM rahanevAlA teja prasiddha hai / isa tejake vikAra - avasthA vizeSako hI taijasa kahate haiM / athavA vaha tejomaya hai / usa tejakA svabhAva athavA svarUpa yahI hai, ki usase zApAnugraharUpa prayojanakI siddhi huA karatI hai / isake kAryako bhI anya zarIra nahIM kara sakate / ataeva yaha sabase vilakSaNa hai / kArmaNa- jJAnAvaraNAdika aSTavidha karmake vikAra - avasthA vizeSa - ekalolI bhAvake honeko kArmaNazarIra kahate haiN| vaha karma svarUpa athavA karmamaya hI hai / isake kArya AdikA bhI pahale ullekha kiyA jA cukA hai / vaha kArya bhI anya zarIrake dvArA nahIM ho sakatA / isaliye isako bhI sabase viziSTa samajhanA cAhiye / Upara audArika Adi zabdoMko anvartha batAkara unakA bhinna bhinna artha dikhAyA, jisase 1 - vikriyA eva vaikriyam, athavA vikriyAyAM bhavam vaikriyam / 2 -- dekho bhagavatIsUtra, tRtIya zataka, 5 uddaza, sUtra 161, athavA 14 zataka, 8 vA~ uddeza, sUtra 531, tathA 18 zataka, 7 vA~ uddeza, sUtra 6353kRtyallyuTo bahulavacanAt / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 127 ki pA~co hI zarIroMkI vizeSatAkA bodha hotA hai| ina udAra vikaraNa AharaNa Adi viziSTa arthoMke honese hI ukta zarIroMkA nAnAtva siddha ho jAtA hai, kyoMki ghaTa paTAdikake samAna sabhI padArthoMke svarUpoMmeM bhinnatAkA rahanA hI to nAnAtvakA kAraNa huA karatA hai| svarUpabhedako hI lakSaNabheda bhI kaha sakate haiN| isa prakAra yadyapi lakSaNabhedake dvArA zarIroMkA nAnAtva siddha ho cukA hai, phira bhI ziSyako viziSTarUpase jJAna karAneke liye bhASyakAra nau prakArase una zarIroMkA nAnAtva aura bhI siddha karake batAte haiN| ve nau prakAra ye haiM kAraNa viSaya svAmI prayojana pramANa pradezasaMkhyA avagAhana sthiti aura alpabahutva / kramase inhIM vizeSoMka dvArA zarIroMke nAnAtvako siddha karate haiN| ___kAraNa-jina upAdAna kAraNarUpa pudgalavargaNAoMke dvArA ina zarIroMkI racanA huA karatI hai, ve uttarottara sUkSma sUkSmatara haiN| audArikazarIrake kAraNarUpa pudgala sabase adhika sthUla haiM / vaikriyazarIrake usase sUkSma haiM aura unameM vividhakaraNazakti bhI pAI jAtI hai / isI prakAra AhAraka Adike viSayameM bhI samajhanA cAhiye / yahI kAraNa ta vizeSatA hai / viSaya-viSayanAma kSetrakA hai / ataeva kaunasA zarIra kitane kSetrataka gamana kara sakatA hai, isa prakArakI vibhinna zaktike pratipAdanako hI viSayabheda kahate haiM / yathA-audArikazarIrake dhAraNa karanevAloMmeM jo vidyAdhara haiM, ve apane audArikazarIrake dvArA nandIzvara dvIpa paryanta jA sakate haiM / parantu jo jaGghAcAraNa Rddhike dhAraNa karanevAle haiM, ve rucaka parvata paryanta gamana kara sakate haiN| yaha tiryak kSetrakI apekSA viSaya bheda hai / urdhva dizAmeM audArikazarIrake dvArA pANDukavanaparyanta gamana ho sakatA hai / vaikriyazarIra asaMkhyAta dvIpa samudra paryanta jA sakatA hai, aura AhArakazarIra kevala mahAvidehakSetra taka hI gamana kiyA karatA hai| taijasa kArmaNazarIrakA kSetra sampUrNa lokamAtra hai / ye donoM lokake bhItara cAhe jahA~ gamana kara sakate haiN| svAmI-ye zarIra kisake huA karate haiM, isake nirUpaNako hI svAmibheda kahate haiN| yathA-audArikazarIra saMsArI prANiyoMmeMse manuSya aura tiryaMcoMke hI huA karatA hai / vaikriyazarIra deva aura nArakoMke hI hotA hai, parantu kisI kisI manuSya aura tiryacake bhI ho sakatA hai, jisako ki vaikriyalabdhi prApta ho jAyA karatI hai / AhArakazarIra caturdazapUrvake dhAraNa karane* vAle saMyamI manuSyake hI huA karatA hai / taijasa aura kArmaNa saMsArI jIvamAtrake huA karate haiN| __prayojana-jisakA jo asAdhAraNa kArya hai, vahI usakA prayojana kahA jAtA hai| jaise ki audArikazarIrakA prayojana dharmAdharmakA sAdhana athavA kevalajJAnAdikI prApti honA hai| 1-jambUdvIpase lekara svayambhUramaNataka asaMkhyAta dvIpa samudra haiN| unameM se AThaveM dvIpakA nAma nandIzvara hai| isakI racanA aura vistAra rAjavArtika Adi granthoM meM dekhanI cAhiye / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH yaha kArya anya zarIrake dvArA nahIM ho sakatA / isI prakAra vaikriyazarIrakA prayojana sthUlasUkSma athavA eka aneka Adi rUpa dhAraNa karanA pRthvI jala aura AkAzameM gamana karanA tathA aNimA mahimA Adi RddhiyoMkI prApti honA ityAdi vibhUti-aizvaryakA lAbha honA hI vaikriyazarIrakA asAdhAraNa kArya--prayojana hai| isI prakAra AhArakazarIrakA prayojana hai, ki sUkSma vyavahita aura duravagAha padArthoke viSayameM utpanna huI zaMkAoMkA dUra honA / athavA asaMyamakA parihANa honA Adi / AhArakA pAka honA tathA zApa dene aura anugraha karanekI zaktikA prakaTa honA, taijasazarIrakA prayojana hai| kArmaNakA prayojana bhavAntara ko jAnA Adi hai| pramANa--audArikazarIrakA pramANa eka hajAra yojanase kucha adhika hai / vaikriyazarIrakA pramANa eka lakSa yojana hai / AhArakazarIrakA pramANa reni-baddhamuSTi pramANa hai| taijasa aura kArmaNazarIrakA pramANa lokamAtra hai| pradezasaMkhyA --isake viSayameM pahale kahA jA cukA hai, ki tainasazarIrake pahaleke zarIroMke pradeza asaMkhyAtaguNe haiM, aura antima do zarIroMke pradeza anantaguNe / arthAt audArikase vaikriyake aura vaikriyase AhArakake pradeza to asaMkhyAtaguNe haiM, parantu AhArakase taijasake aura taijasase kArmaNake pradeza anantaguNe haiN| __ avagAhanA-isa apekSAse pA~coM zarIroMmeM jo vizeSatA hai, vaha pUrvokta pramANase hI samajha lenI cAhiye / jaise ki audArikakI avagAhanA eka hajAra yojanase kucha adhika, ityAdi / sthiti-samaya pramANako hI sthiti kahate haiM / audArikakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyakI hai / vaikriyazarIrakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgara pramANa hai| AhArakazarIrakI jaghanya aura utkRSTa donoM hI prakArakI sthiti antarmuhUrta mAtra hI hai / taijasa kArmaNakI sthiti abhavyoMkI apekSA anAdyananta aura bhanyoMkI apekSA anAdisAnta hai| ____ alpa bahutva-hInAdhikatAko bhalpa bahutva kahate haiM / pA~ca zarIroMmeMse kisa zarIrake dhAraNa karanevAle kama haiM, aura kisa zarIrake dhAraNa karanevAle adhika haiM, isake jAnaneko hI alpa bahutva kahate haiN| sabase kama saMkhyA AhArakazarIravAloMkI hai| yaha zarIra kabhI hotA hai, kabhI nahIM bhI hotA / kyoMki isakA eka samayase lekara chaha mahInA takakA antarakAla mAnA gayA hai / AhArakase vaikriyazarIravAloMkA pramANa asaMkhyAtaguNA 1-yaha pramANa vikriyAkI apekSAse hai, mUla zarIrakI apekSAse nhiiN| 2-eka hAtha se kucha kama, isako arani bhI kahate haiM / 3-adhyAya 2 sUtra 39-40 / 4-yahA~para bhI AyukI apekSA na lekara vikriyAkI apekSA samajhanA cAhiye / 5-yaha saMtAnakramake anurodhase aura bhavyatAkI apekSAse hai / anyathA ananta bhanya bhI aise haiM, jo ki anantakAlameM bhI mukta na hoNge| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 50 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 129 hai / vaikriyase audArikavAloMkA pramANa asaMkhyAtaguNA hai / audArikase taijasa kArmaNakA pramANa anantaguNA hai| bhASyam-atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti / atriicyte|-jiivsyaudyikessu bhAveSu vyAkhyAyamAnepUktam, trividhameva liGgaM strIliGgaM puMliGga napuMsakaliGgamiti / tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo vakSyate, strIvekSaH puMdedaH napuMsakaveda iti / tasmAtrividhameva liGgamiti / tatra artha-prazna-saMsArI jIvoMke zarIroMkA lakSaNa aura nAnAtva batAyA, parantu saMsArameM cAra prakAra jo gati batAI haiM-nAraka tiryak mAnuSa aura deva, unameM liGgakA niyama kaisA hai, so abhItaka mAlUma nahIM huA, ki kisa kisa gatimeM kauna kaunasA liMga pAyA jAtA hai| ataeva aba isI viSayako kahiye, ki ina gatiyoM meM liMgakA niyama kisa prakArakA hai ? uttara-jIvake audayikabhAvoMkA vyAkhyAna karate hue yaha bAta pahale hI kahI jA cukI hai, ki liGga tIna hI prakArakA hai-strIliGga paliGga napaMsakaliGga / isI prakAra cAritramohanIyake bheda nokaSAyavedanIyake udayase tIna hI prakArakA veda huA karatA hai, strIveda veda napuMsakaveda aisA bhI Age calakara kaheMge / ataeva yaha siddha hai, ki liMga tIna hI prakArake haiN| bhArtha-pahale bhI liGgake tIna bheda batA cuke haiM, aura Age bhI batAveMge, ki mohanIyake do bheda haiM-darzanamoha aura cAritramoha / cAritramohake do bheda haiM-kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya / nokaSAyavedanIya hAsyAdikake bhedase nau prakArakA hai / inhIM nau bhedoMmeM tIna vedoMkA varNana bhI kiyA jaaygaa| jisake udayase puruSake sAtha ramaNa karanekI icchA ho, usako strIveda kahate haiM / jisake udayase strIke sAtha saMbhoga karanekI abhilASA ho, usako puruSaveda kahate haiM / jisake udayase donoM hI prakArakI abhilASAeM hoM, usako napuMsakaveda kahate haiM / isa prakAra tIna vedoMkA svarUpa prasiddha hai / ataeva gatibhedake anusAra ina liMgoMkI iyattAkA nirNaya batAnA Avazyaka hai| isIliye praznakarttAne bhI yaha na pUcha karake ki liMga kisako kahate haiM, yahI pUchA hai, ki kisa kisa gatimeM kauna kaunasA liGga pAyA jAtA hai ? tadanusAra hI uttara deneke liye AcArya bhI sUtra karate haiM, aura batAte haiM ki ina tIna prakArake liGgomeMse sUtra-nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // bhASyam-nArakAzca sarve sammUrchinazca napuMsakAnyeva bhavanti-na striyo na pumaansH| teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavati, netare iti|| artha-narakagativAle sampUrNa jIva aura sabhI sammUrchana janma-dhAraNa karanevAle napaMsaka hI haA karate haiN| ve na to strI hI hote haiM, aura na paruSa hI hote haiN| unake 1-na strI na pumAn iti napuMsakam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH cAritramohanIyake bheda nokaSAyavedanIya sambandhI tIna vedoMmeMse eka napuMsaka vedanIya karmakA hI udaya huA karatA hai, jo ki apane udayameM azubha gati nAma azubha gotra azubha Ayuke udayakI bhI apekSA rakhatA hai, aura jisakA ki pUrvajanmameM hI nikAcitabandha ho jAtA hai / bhAvArtha - jo grahaNa karate hI AtmA ke sAtha isa taraha mila jAtA hai, jaise ki dUdha pAnI Apasa meM eka hojAte haiM, aise adhyavasAya vizeSake dvArA avibhAgirUpase AtmapradezoM ke sAtha sambaddha karmavizeSako hI nikacitabandha kahate haiM / narakagati aura sammUrchana - janma dhAraNa karanevAle jIvoM ke pUrvajanmameM hI napuMsakavedakA nikAcitabandha hojAtA hai / isakA udaya azubha gati Adi karmoke udaya ke binA nahIM huA karatA / nAraka aura sammUrchita jIvoM ke yaha nimitta bhI hai, ataeva unake napuMsakavedakA hI udaya huA karatA hai / jina jIvoMmeM napuMsakaliGgakA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai, unako batAneke liye sUtra kahate haiM -- sUtra -na devAH // 51 // bhASyam - - devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti / striyaH purmAsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavataH netarat / pArizeSyAcca gamyate jarAkhaNDapotajAstrividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuMsakAnIti / artha - cAroM hI nikAyake deva napuMsaka nahIM huA karate / ve strIvedI yA puruSavedI hI huA karate haiM, kyoMki unake zubha gati nAmakarma zubha gotra zubha Ayu aura zubha vedanIyakarmake udayakI apekSAse strIveda aura puMvedakA hI udaya huA karatA hai, jisakA ki pUrvajanma meM hI nikAcitabandha hojAtA hai / devagatimeM napuMsakavedakA udaya nahIM hotA / kyoMki usakA pUrvajanmameM bandha nahIM huA hai, aura vahA~ usake udayake yogya sahakArI kAraNa jo apekSita haiM, ve bhI nahIM haiM / isa prakAra jaba narakagati aura sammUrchana janmavAle tathA devagativAle jIvoMke liGgakA niyama batA diyA gayA, taba inase jo zeSa bace una jIvoMke kauna kaunasA liGga hotA hai, yaha bAta arthAdApanna ho jAtI hai / arthAt jarAyuja aMDaja aura potaja ina zeSa jIvoMke strIliGga puliGga napuMsakaliGga ye tInoM hI prakArake veda pAye jAte haiM, yaha pArizeSya se hI samajhameM A jAtA hai / ataeva inake liGgakA niyama batAneke liye sUtra karane kI AvazyakatA nahIM hai / bhASyam - atrAha - caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSaH utAkAlamRtyuradhyastIti / atrocyate- dvividhAnyAyUMSi apavartanIyAni anapavartanIyAni ca / anapavartanI - yAni punadvividhAni sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti / tatra - 1 ---- jisakA phala avazya bhoganA par3e, usako nikAcita kahate haiM / athavA jisakI udIraNA saMkramaNa utkarSaNa aura apakarSaNa ye cAroM hI avasthAeM na ho sakeM, usako nikAcitabaMdha kahate haiN| dekho gommaTasAra karmakANDa gAthA 440. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 51 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-prazna-caturgatirUpa saMsArameM Ayuke viSayameM kyA niyama hai ? cAroM hI gatimeM usakI sthiti vyavasthita hai, athavA akAlamRtyu bhI huA karatI hai ? arthAt pUrvajanmameM Ayu. karmakI jitanI sthiti bA~dhI thI, usakA udayakAla Anepara usa sthitikA pUrNarUpameM udaya ho jAnepara hI jIvakA maraNa hotA hai, athavA usa sthitike pUrNa na honepara bhI hotA hai ? uttaraAyukarma do prakArake huA karate haiM-eka apavartanIya dasare anapavartanIya / anapavartanIyake bhI do bheda haiM-eka sopakrama dUsarA nirupakrama / apavartanIya Ayukarma niyamase sopakrama hI huA karate haiN| bhAvArtha--isa praznake karanekA kAraNa yaha hai, ki isa viSayameM lokameM donoM hI prakArake pravAda sunanemeM Ate haiM, koI kahatA hai, ki AyukarmakI jitanI sthiti pUrvajanmameM bA~dhI hai, utanI pUrNa bhoga cukanepara hI maraNa huA karatA hai, aura koI kahatA hai, ki astra zastrake ghAta Adike dvArA sthiti pUrNa honese pahale bhI maraNa ho jAtA hai / ataeva saMzayameM par3akara ziSyane yaha prazna kiyA hai, ki isa viSayameM kaisA niyama samajhanA cAhiye ? isake uttarameM akAlamRtyukA honA bhI saMbhava hai, yaha batAneke liye bhASyakAra kahate haiM, ki caturgatirUpa saMsArameM Ayukarma donoM hI prakArake pAye jAte haiM-eka apavartanIya dUsare anapavartanIya / jisakI sthiti pUrNa honeke pahale hI samApti ho jAtI hai, usako apavartanIya kahate haiM, aura jisakI sthiti pUrNa honepara hI samApti ho, usako anapavartanIya kahate haiM / apavartanIya AyukA udaya honepara akAlamaraNa bhI ho sakatA hai| jina adhyayasAnAdika kAraNa vizeSoMke dvArA AyukarmakI atidIrgha kAlakI bhI sthiti ghaTakara alpakAlakI ho sakatI hai, una kAraNakalApoMko hI upakrama kahate haiN| aise kAraNa. kalApa jisa Ayake sAtha lage hue hoM, usako sopakrama aura jisake sAtha ve na pAye jAya usako nirupakrama kahate haiM / yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki anapavartanIya aura sopakrama ye donoM hI bAteM paraspara viruddha haiN| kyoMki jo Ayu anapavartya hai, vahI sopakrama kaise ho sakatI hai ? parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki usa Ayuke sAtha vaise kAraNakalApa to lage rahate haiM, parantu phira bhI usakA apavartana nahIM huA karatA / kyoMki carama * deha tathA uttama puruSoMkI AyukA bandhana itanA gAr3ha huA karatA hai, ki ve kAraNa milakara bhI usako zithila nahIM banA sakate / __ yahA~para kisIko yaha bhI zaMkA ho sakatI hai, ki jisa prakAra kAraNavizeSake dvArA AyukI dIrghasthiti alpa banAI jA sakatI yA ho sakatI hai, usI prakAra kisI kAraNavizeSake dvArA usakI alpa sthiti dIrgha bhI kI jA sakatI hai| parantu yaha bAta nahIM hai / jisa prakAra kisI vastrako ghar3I karake choTA banAyA jA sakatA hai, parantu usake pramANase bar3A kisI bhI taraha Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH nahIM banAyA jA sakatA; athavA jisa prakAra kisI Amra Adike pakanekI sthiti pAla AdimeM denese ghaTa sakatI hai, parantu usakI niyata sthiti kisI bhI kAraNase bar3ha nahIM sakatI / usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / ataeva jo yaha samajhate haiM, ki yoga Adike nimittase athavA kisI rasAyanake sevana karanese Ayu bar3ha bhI jAtI hai, yaha bAta mithyA hai / kyoMki bhujyamAna AyukA baMdha pUrvajanmameM hI hotA hai, usI samaya usakI sthitikA bhI baMdha ho jAtA hai / ataeva udayakAla Anepara usameM vRddhikI saMbhAvanA kaise ho sakatI hai; hA~, yaha ho sakatA hai, ki baMdhe hue karma nimitta pAkara AtmAse jaldI sambandha choDa deN| isaliye yaha nizcita hai, ki cAhe amRtakA hI sevana kyoM na kiyA jAya, parantu bhujyamAna AyukI sthiti bar3ha nahIM sakatI / isI liye isa prakArake pravAdoMko bhI sarvathA mithyA samajhanA cAhiye, ki amuka vyakti anantakAlake liye sazarIra amara ho gayA hai| isa prakAra anapavartanIya Ayuke sopakrama aura nirupakrama ye do bheda samajhane cAhiye / kiMtu apavartanIya Ayu niyamase sopakrama hI huA karatI hai| isa uparyukta sampUrNa kathanakA sArAMza kevala itanA kaha denese hI samajhameM AsakatA hai, ki amuka amuka jIvoMkI Ayu anapavartya huA karatI hai| kyoMki zeSa jIvoMke dUsarA bheda-apavartya pArizeSyase hI samajhameM AsakatA hai| ataeva AcArya isI bAtako sUtradvArA batAte haiM:sUtra-aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH 52 bhASyam-aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSAH asaMkhyeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti / tatraupapAtikA nArakadevAzcetyuktam / caramadehA manuSyA eva bhavanti naanye| caramadehA antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa sidhyanti / uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH / asaMkhyeyavarSAyuSo manuSyAH tiryagyonijAzca bhavanti / sadevakuruttarakuruSu sAntara dvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSasasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduHSamAyAmityasaMkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva bAhyeSu dvIpeSu samudreSu tiryagyonijA asaMkhyeyavarSAyuSo bhavanti / auSapAtikAzcAsaMkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramAH nirUpakramAzcati / ebhya aupapAtikacaramadehAsaMkhyeyavarSAyurvyaH zeSAH manuSyAstiryagyo. nijAH sopakramA nirupakamAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti / tatraye'pavAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAgnyudakAzitAjIrNAzaniprapAtodvandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate / apavarttanaM shiighrmntrmuhuutaatkrmphlopbhogH| upakramo'pavartananimittam / ___ artha-upapAtajanmavAle tathA caramazarIrake dhAraka aura uttama puruSa evaM asaMkhyAta varSakI jinakI Ayu huA karatI hai, itane jIvoMkI Ayu anapavartya samajhanI cAhiye / nAraka aura deva upapAtajanmavAle haiM, yaha bAta pahale batAI jA cukI hai / caramazarIrake dhAraka 1-jaisA ki kisI kisI dharmavAloMne kRpa parazurAma bali vyAsa aura azvatthAmA Adiko amara mAnA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 52 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 133 manuSya hI huA karate haiM, aura koI bhI nahIM hote / jo usI zarIrase siddhi prApta kiyA karate haiM - jinako aura koI bhI zarIra dhAraNa karanA bAkI nahIM rahA hai, usa antima zarIrake dhAraNa karanevAloMko caramadeha kahate haiM / tIrthakara cakravartI aura ardhacakI inako uttama puruSa mAnA hai | asaMkhyAta varSakI Ayuke dhAraka manuSya aura tiryaJca donoM hI huA karate haiM / parantu inameM se asaMkhyAta varSakI AyuvAle manuSya devakuru uttarakuru aura antaradvIpoM kI akarmabhUmiyoMmeM tathA karmabhUmiyoM meM bhI Adike tIna kAloM meM- suSamasuSamA suSamA aura suSamaduSamAmeM hI huA karate haiM / tathA haimavata harivarSa ramyaka aura hairaNyavata ina kSetroMmeM bhI asaMkhyAtavarSakI AyuvAle manuSya huA karate haiM / kyoMki ye bhI akarmabhUmi hI haiM / tathA asaMkhyAtavarSakI Ayuke dhAraka tiryaca ina kSetroM meM bhI huA karate haiM aura inake bAhara - mainuSyakSetra ke bAhara jitane dvIpa samudra haiM, unameM bhI huA karate haiN| inameM se aupapAtika aura asaMkhyAtavarSakI AyuvAle jIvoMkI Ayu nirupakrama hI huA karatI hai / jina vedanArUpa kAraNakalApoMse AyukA bhedana ho jAtA hai, unase ina jIvoMkI Ayu rahita huA karatI hai / caramadehake dhAraka jIvoMkI Ayu sopakrama aura nirupakrama donoM hI tarahakI hotI hai / inake sivAya arthAt aupapAtika aura asaMkhyAta varSakI AyuvAle manuSya tiryaca tathA caramazarIriyoMko chor3akara bAkI jitane javi haiM, unakI Ayu apavartya bhI huA karatI hai, aura anapavartya bhI karatI hai / tathA ve sopakrama aura nirupakrama donoM hI tarahakI huA karatI haiM / jinakI apavartya Ayu huA karatI hai / unakI AyukA viSa zastra kaMTaka agni jala sarpa bhojana ajIrNa vajrapAta baMdhanavizeSa - galemeM phAMsI lagA lenA Adi siMhAdika hiMsaka jIva vajraghAta Adi kAraNoMse tathA kSudhA pipAsA zIta uSNa AyukA tIvra upadrava AjAne Adi kAraNoM se bhI apavartana ho jAtA hai / adhika sthitivAlI AdikA zIghra hI antarmuhUrtake pahale hI phalopabhoga ho jAnA isako apavartana kahate haiM / aura jo isa apavartana ke nimitta haiM, unako upakrama kahate haiM / huA / isa prakAra Ayuke apavartanakA svarUpa batAyA / isa viSaya meM koI koI apavartanakA vAstavika artha na samajhakara tIna doSa upasthita kiyA karate haiM - kRtanAza akRtAgama aura niSpha 1 - sumeru aura niSadhake dakSiNottara tathA saumanasa vidyutprabhake madhyakA kSetra devakuru kahAtA hai / sumeru aura nIlake uttara dakSiNa tathA gaMdhamAdana aura mAlyavAn ke madhya bhAgakA kSetra uttarakuru kahAtA hai / 2 --- himavAn parvatake pUrva pazcima aura vidizAoM meM tathA samudra ke bhItara antaradvIpa haiM / jinameM ki aneka AkRtiyoMke dhAraka manuSya huA karate haiM / ina kSetroMkI lambAI caur3AI AdikA pramANa TIkAse jAnanA cAhiye / 3-4 - ina kSetroMkA vizeSa khulAsA jambUdvIpaprajJapti trilokaprajJapti yA trilokasAra Adi graMthoMse jAnanA cAhiye / saMkSipta varNana Age tIsare adhyAyameM kareMge / 5 - yahA~para Ayukarma ke hI viSaya meM apavartanakA ullekha kiyA hai / parantu Ayuke samAna anya karmoM kA bhI apavartana huA karatA hai, aisA TIkAkartAkA abhiprAya hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhyAyaH latA / ataeva unakI taraphase zaMkA uThAkara inakA nirAkaraNa karaneke liye bhASyakAra kahate haiM __bhASyam-atrAha-yadyapavartate karma tasmAtkRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyate / athAstyAyuSkaM karma mriyate ca, tasmAdakRtAbhyAgamaH prsjyte| yena satyAyuSke mriyate ca tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti cAyuSka karma na jAtyantarAnubandhi tasmAnApavartanamAyuSo'stIti / atrocyate-kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / nApyAyuSkasya jaatyntraanubndhH| kiMtu yathoktairupakamairabhihatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghraM pacyate tadapavartanamityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathAhi-saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / yathAvA saMkhyAnAcAryaH karaNalAghavAthai guNakArabhAgahArAbhyA rAziM chedAdevApavartayati na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati tadvadupakramAbhihato maraNasamudvAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati na cAsya phalAbhAva iti| kiMcAnyat-yathA vA dhautapaTojalArdra eva saMhatazci - reNa zoSamupayAti e eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti na ca saMhate tasminprabhUtasnehApagamo nApi vitAnite'kRtsnazoSaH tadvadyathoktAnamittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati / naca kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni // ____ iti tattvArthadhigame'rhatpravacanasaGgrahe dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // artha---prazna-isa prakArase yadi karmakA apavartana bhI ho jAtA hai, to kRtanAzakA prasaGga AvegA / kyoMki usa karmakA phala bhoga karanemeM nahIM A sakA, aura yadi apavartanase yaha matalaba liyA jAya, ki Ayukarma sattAmeM to rahatA hai, parantu phira bhI jIvakA maraNa ho jAtA hai, to akRtAbhyAgamakA prasaGga AtA hai| kyoMki Ayuke rahate hue hI aura antarAlameM hI maraNa ho jAtA hai, aura isI liye AyukarmakI niSphalatAkA bhI prasaGga AtA hai| kyoMki jaba Ayukarmake rahate hue bhI maraNa hojAtA hai, to phira usase kyA prayojana / kiMtu jaina siddhAntake anusAra ye tInoM hI bAteM aniSTa haiM / jisa karmakA bandha huA hai, vaha vinA phala diye hI naSTa ho jAya, yA jisakA bandha nahIM kiyA hai, usakA udaya ho yadvA karma niHprayo. janImata vastu hI Thahara jAya, yaha bAta jainasiddhAnta svIkAra nahIM krtaa| isake sivAya eka bAta aura bhI hai, vaha yaha ki Ayukarma ekamavasthiti hai, usake phalakA upabhoga eka hI bhavameM huA karatA hai, na ki aneka bhavoMmeM, aura Apa kahate haiM, ki Ayuke rahate hue bhI maraNa hojAtA hai, isase yaha bAta siddha hotI hai, ki Ayukarma jAtyantarAnubandhi hai-paryAyAntarameM bhI usake phalakA bhoga ho sakatA hai / kintu yaha bhI apasiddhAnta hai| isaprakAra AyukA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 52 / ] saMbhASyatattvArthAdhigamasUtram / 135 apavartana mAnanemeM cAra doSa upasthita hote haiM, ataeva yahI kahanA cAhiye ki usakA apavartana nahIM hotaa| phira Apa kisa taraha kahate haiM, ki AyukA apavartana hotA hai ? uttara- - kRtanAza akRtAgama aura niSphalatA ye tIna doSa jo karmake viSayameM diye haiM, ve ThIka nahIM haiM / isI prakAra cauthA doSa jo yaha diyA hai, ki Ayukarma jAtyantarAnubandhiThaharegA, so bhI ucita nahIM hai / jaina siddhAntameM apavartanakA jo svarUpa mAnA hai, usake na samajhane ke kAraNa hI ye doSa pratIta hote haiM / pUrvokta upakramoM - viSa zastrAdika kAraNavizeSoMse abhihata- tADita-upadruta hokara Ayukarma sarvAtmanA udayako prApta hokara zIghra hI paka jAtAapane phalakA anubhava karA detA hai, isIko apavartana kahate haiM / jisa prakAra zuSka bhI tRNarAzi-Indhana yadi saMhata ho, ApasameM dRr3ha sambaddha ho, aura kramase unakA eka eka avayava jalAyA jAya, to cirakAlameM usakA dAha ho pAtA hai, parantu yadi usakA bandhana zithila ho aura usa sabako alaga alaga karake eka sAtha jalAyA jAya, tathA vAyurUpI upakramase vaha abhihata ho, to phira usake jalanemeM dera nahIM lagatI - zIghra hI vaha jalakara bhasma hojAtA hai / isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / athavA jisa prakAra koI gaNitazAstrakA vidvAn AcArya sugamatAse aura jaldI hisAba nikala Ave, isake liye guNAkAra bhAgahAra ke dvArA rAzikA cheda karake apavartana kara detA hai, to usase saMkhyeya arthakA abhAva nahIM ho jAtA, isI prakAra yahA~para bhI samajhanA cAhiye / upakramoMse abhihata huA aura maraNasamuddhAtake du:khoMse pIr3ita huA prANI karma hai, kAraNa jisakA aise apavartana nAmaka karaNavizeSako anAbhoga - atyanta aparijJAnarUpa - jo anubhavameM na A sake, aise yoga - ceSTAvizeSapUrvaka utpanna karake zIghratA se phalopabhoga hojAne ke liye karmakA apavartana kiyA karatA hai, isase usake phalakA abhAva siddha nahIM hotA / arthAt maraNa ke samaya kucha pUrva jo samudghAta hotA hai, usako maraNasamudghAta kahate haiM, usa samaya zarIra se AtmapradezoMkA jo apakarSa hotA hai, vaha caitanya rahita - mUcchita hotA hai, ataeva vaha prANI bAhya ceSTAoMse zUnya aura avyakta bodhako dhAraNa karanevAlA huA karatA hai / isa tarahakI jJAna rahita avasthAmeM hI vaha karmakA apavartana kiyA karatA hai / apavartana bhI jAna pUchakara nahIM karatA, kiMtu jisa prakAra upayukta AhArake rasAdika pariNamana nimittAnusAra svataH hI ho jAyA karate haiM, usI prakAra apavartana ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / isa apavartana ke honese Ayukarmake phalakA abhAva nahIM samajhanA caahiye| anapavartita aura apavartitameM antara itanA hI hai, ki pahalemeM to pUrNa sthititaka usakA kramase paribhoga hotA hai, ataeva usakA kAla adhika hai, kintu dUsare meM saMkucita hokara cAroM tarapha se eka sAtha bhogane meM AjAtA hai, isaliye usakA kAla thor3A hai / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhyAyaH apavartanakA artha abhuktakarma nahIM hai| isI bAtako aura bhI dRSTAnta dekara bhASyakAra spaSTa karate haiM: jisa prakAra kisI vastrako jalase dhoyA jAya, aura usase bhIgA huA hI gharI karake rakha diyA jAya, to vaha cirakAlameM sUkha pAtA hai / parantu usIko yadi phailA diyA jAya, to sUryakI kiraNoMse aura vAyuse tADita hokara zIghra hI vaha sUkha jAtA hai / usa gharI kiye hue vastrameM koI aisA navIna sneha-jala A nahIM gayA hai, jo ki pahale usameM na ho, isI taraha na phailAye hue vastrameM pUrNa zoSa nahIM huA ho yahI bAta hai / kiMta donoM hI avasthAoMmeM jalake avayavoMkA pramANa barAbara hI hai| antara itanA hI hai, ki ekakA zoSa adhika kAlameM hotA hai, aura dusarekA upakramavaza zIghra hI-alpakAlameM hI ho jAtA hai| isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / pUrvokta apavartanake nimittoMse karmakA phalopabhoga zIghra hI hojAtA hai, yahI apavartanakA svarUpa hai| isameM kRtanAza akRtAgama aura niSphalatAkA prasaGga AtA hai yaha bAta nahIM hai| iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasangrahe dvitIyo'dhyAyaH smaaptH|| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH / bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayiko bhAvaH / tathA janmasu nAraka devAnAmupapAtaH / vakSyati ca sthitau nArakANAM ca dvitIyAdiSu / AsraveSu bArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH iti / tatra ke nArakA nAma kka ceti / atrocyatenarakeSu bhavA nArakAH / tatra narakaprasiddhyarthamidamucyateH artha --- prazna- Apane nAraka zabdakA aneka vAra ullekha kiyA hai / jIvake audayikabhAvoMko ginAte hue gatike bhedoMmeM nArakagatikA nAma ginAyA hai / tathA janmoMkA varNana karate hue kahA hai ki " nAraka aura devoMkA upapAtajanma hotA hai / " isI taraha Age calakara bhI ina zabdoMkA ullekha kiyA hai / yathA sthitikA varNana karate hue " nArakANAM ca dvitIyAdiSu " isa sUtra meM aura AsravoMko batAte hue ' bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH isa sUtra / so abhItaka yaha nahIM mAlUma huA ki ve nAraka kauna haiM ? aura kahA~ para rahate haiM / arthAt pahale aura Age calakara nAraka zabdakA to aneka sUtroMmeM ullekha kiyA, parantu kisI bhI sUtrameM usakI aisI vyAkhyA karake nahIM batAI, jisase yaha mAlUma ho sake, ki nAraka amukako kahate haiM, aura na abhItaka yahI batAyA gayA, ki unakA nivAsasthAna kahA~para hai / ataeva kRpAkara kahiye ki nAraka kauna haiM, aura kahA~para rahate haiM ? uttara - jo narakoMmeM utpanna hoM yA raheM unako nAraka kahate haiM / isa prakAra " nAraka kauna haiM ? " isakA uttara nAraka zabdakI niruktike dvArA hI samajhameM AjAtA hai / parantu ve naraka kahA~ haiM, aura kaise haiM ityAdi bAteM isase samajhameM nahIM AtIM, ataeva unako samajhAne ke liye hI Age sUtra kahate haiM "" 1 - koI koI, isa sUtra kI utthAnikAke liye kahate haiM, ki gata adhyAyoMmeM jIvakA sAmAnya svarUpa to kahA gayA aura vaha samajha meM AyA, parantu usake nAraka Adi vizeSa bhedoMkA svarUpa amItaka nahIM kahA gayA / nAraka zabdakA artha narakeSu bhavA nArakAH isa niruktike anusAra jisa taraha samajhameM A sakatA hai, usI prakAra naraka zabdakA artha bhI " narAn kAyanti Ahvayanti iti narakA: " isa nirukti ke anusAra samajhameM A sakatA hai / parantu yaha nirukti kevala vyutpattike liye hI hai, isase koI arthakriyA-prayojanavattA siddha nahIM hotI / kyoMki naraka yaha rUDhisaMjJA hai | ataeva ve naraka kahA~ haiM, kitane haiM, kaise haiM, Adi batAne ke liye sUtra kahate haiM / isake sivAya koI koI isakI utthAnikA isa prakAra bhI karate haiM, ki Age calakara nauveM adhyAyameM sUtra 37 ke dvArA saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAnakA ullekha kiyA gayA hai / saMsthAnavicayakA viSaya lokake svarUpakA vicAra karanA hai / yathA-- lokasyAstiryaga vicintayedUrdhvamapi ca bAhulyam / sarvatra janmamaraNe rUpidravyopayogAMzca // ( prazamarati zloka 160 ) | loka tIna bhAgoMmeM vibhakta hai, aura vahI jIvoM ke rahanekA adhikaraNa hai / ataeva usakA varNana karanemeM Urdhvaloka aura madhyalokake pahale adholokakA varNana kramaprApta hai, isI liye adholokakA svarUpa batAneke liye yahA~ sUtra karate haiN| isake anaMtara isI adhyAyameM tiryagloka madhyaloka aura caturtha adhyAya meM UrdhvalokakA varNana kreNge| 18 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH sUtra-ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 1 // bhASyam-ratnaprabhA zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA mahAtama prabhA ityetA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH sapta adho'dhaH / ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA, zarkarAprabhAyA adho vAlukAprabhA, ityevaM zeSAH / ambuvAtAkAzapratiSThA iti siddha ghanagrahaNaM kriyate yathA pratIyate ghanamevAmbu adhaH pRthivyaaH| vAtAstughanAstanavazceti / tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA, paGko ghanodadhivalayapratiSTho ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSThaM ghanavAtavalayaM tanuvAtavalayapratiSThaM tato mahAtamobhUtamAkAzam / sarva caitatpRthivyAdi tanuvAta. valayAntamAkAzapratiSTham / AkAzaM tvAtmapratiSThaM / uktamavagAhanamAkAzasyoti / tadanena krameNa lokAnubhAvasaMniviSTA asaMkhyeyayojanakoTIkoTyo vistRtAH saptabhUmayo rtnprbhaadyaaH|| __artha-ratnaprabhA zarkarAprabhA vAlukAprabhA paMkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA aura mahAtamaHprabhA ye sAta adholokakI bhUmiyA~ haiM, aura ye sAta hI haiM na ki kama jyAdaha, tathA inakA pratiSThAna ekake nIce dUsarIkA aura dUsarIke nIce tIsarIkA isa kramase hai| pratyeka pRthivI tIna tIna vAtavalayoMke AdhArapara ThaharI huI hai-ghanodadhivalaya ghanavAtavalaya aura tanuvAtavalaya / ye vAtavalaya AkAzake AdhArapara haiM, aura AkAza AtmapratiSTha hai-apane hI AdhArapara hai / kyoMki vaha anaMta hai, parantu pratyeka pRthivIke nIce antarAlameM jo AkAza hai vaha ananta nahIM hai, asaMkhyAta koTIkoTI yojana pramANa hai / ratnaprabhAke nIce aura zarkarAprabhAke Upara isI taraha bAlukAprabhAke Upara aura zarkarAprabhAke nIce asaMkhyeya koTIkoTI yojanapramANa AkAza hai| isI prakAra sAtoM pRthiviyoMke nIce samajhanA cAhiye / lokake antameM aura bAtavalayoMke bhI anantara jo AkAza hai vaha ananta hai| prazna-isa sUtrameM ghana zabdake grahaNa karanekI kyA AvazyakatA hai ? kyoMki ambu vAtAkAzapratiSThAH itanA kahanese hI kArya siddha ho sakatA hai / uttara-ThIka hai, paranta ghana zabdake grahaNa karanekA eka khAsa prayojana hai / vaha yaha ki ambu zabdakA artha jala hai, so kevala ambu zabda rahanese koI yaha samajha sakatA hai, ki pratyeka pRthivIke nIce jo jala hai, vaha dravarUpa hai| kiMtu yaha bAta nahIM hai / ataeva pratyeka pRthivIke nIce jo jala hai, vaha dhanarUpa hI hai, aisA samajhAneke liye hI ghanazabdakA grahaNa kiyA gayA hai / sUtrameM vAta zabdakA prayoga jo kiyA hai, usase ghanavAta aura tanuvAta donoM hI samajhane cAhiye / isa prakAra pahalI pRthvIkA kharabhAga paMkabhAgake Upara aura paMkabhAga ghanodadhivalayake Upara tathA ghanodadhivalaya ghanavAtavalayake Upara evaM dhanavAtavalaya tanuvAtavalayake Upara pratiSThita hai / isake anaMtara mahAtamobhUta AkAza hai| ye pRthivIse lekara tanuvAtavalaya paryaMta sabhI usa AkAzapara 1-pRthiviyoMke nIce vAtavalaga aura unake nIce AkAza hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 139 Thahare hue haiM, aura AkAzakA AdhAra AkAza hI hai| AkAzakA upakAra-kArya hI yaha hai, ki vaha sampUrNa dravyoMko avagAhana detA hai / yaha bAta Age calakara dravyoMke upakAra prakaraNameM batAI hai| jisa prakAra yahA~ pahalI ratnaprabhA pRthivIke liye krama aura vistAra batAyA hai, usI kramase sAtoM hI pRthiviyoMkA saMniveza lokasthitike anusAra samajha lenA cAhiye / ina sabhI pRthiviyoMkA tiryak vistAra asaMkhyAta koTIkoTI yojana pramANa hai| bhAvArtha--adholokameM ratnaprabhA Adika sAta pRthivI haiM, pRthiviyoMke ye nAma pramAkI apekSAse anvartha haiN| jisameM ratnoMkI prabhA pAI jAya usako ratnaprabhA kahate haiM / pahalI pRthivImeM ratna vajra vaiDyaM lohita masAragalla Adi solaha prakArake ratnoMkI prabhA pAI jAtI hai / dUsarI pRthvIkI prabhA zarkarAkIsI hai aura tIsarI pRthvIkI bAlUkIsI hai| isI prakAra zeSa pRthiviyoMkI samajhanI cAhiye / pahalI pRthivIke tIna kANDaka-bhAga haiMkharabhAga paMkabhAga aura abbahulabhA / kharabhAga solaha hajAra yojanakA paMkabhAga caurAsI hajAra yojanakA aura abbahulabhAga assI hajAra yojanakA hai / isa taraha kula milAkara pahalI pRthvIkA pramANa eka lAkha assI hajAra yojanakA hotA hai / yaha pahalI pRthivI athavA usakA abbahulabhAga jisapara ThaharA huA hai, vaha ghanodadhivalaya bIsa hajAra yojanakA hai, aura ghanodadhivalaya jisapara ThaharA huA hai, vaha ghanavAtavalaya asaMkhyAta hajAra yojanakA hai, tathA jisapara ghanavAtavalaya ThaharA huA hai, vaha tanuvAtavalaya bhI asaMkhyAta hajAra yojanakA hai| isake nIce asaMkhyAta koTIkoTI yojanapramANa AkAza hai / jisaprakAra candra sUrya Adike vimAna nirAlamba AkAzameM Thahare hae haiM, usI prakAra ye pRthivI aura vAtavalaya bhI nirAdhAra AkAzameM hI Thahare hue haiM, usake liye AdhArAntarakI AvazyakatA nahIM hai| jisa prakAra pahalI pRthivIke liye nirUpaNa kiyA gayA hai, usI prakAra zeSa pathiviyoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / yaha lokakA saMniveza anAdi akRtrima hai-Izvara AdikA kiyA huA nahIM hai, aura yaha lokasthiti AgamameM ATha prakArakI batAI hai / yathA--AkAza 1-adhyAya 5 sUtra 18 / 2 sAtoM pRthiviyoMke rUDhinAma kramase isa prakAra haiM-ghammA vaMzA zailA ( meghA ) aMjanAriSThA (ariSTA) mAghavyA (maghavI) maaghvii| 3-kiMtu yaha prabhA pahale kANDakameM hI hai zeSa do kANDaka ekAkAra hI haiN| 4-bhASyakArane kharabhAga aura paMkabhAgakA hI ullekha kiyA hai, abbahulabhAgakA nhiiN| parantu ghanodadhi zabdake grahaNase donoMkA hI grahaNa hojAtA hai / jaisA ki TIkAkArane bhI kahA hai, ki "atra cAcAryeNAbbahulaM kANDaM nopAttaM pRthak, ghanodadhivalayagrahaNenaiva labdhatvAt , ghanodadhizca ghanodadhivalayaM cetyekadezanirdezAt / " 5-isI taraha dvitIyAdika pRthiviyoMkA pramANa bhI kramase isa prakAra samajhanA cAhiye |-ek lAkha batIsa hajAra, eka lAkha adrAIsa hajAra, eka lAkha bIsa hajAra, eka lAkha aThAraha hajAra, eka lAkha solaha hajAra, eka lAkha ATha hajAra / 6-"kativihANaM bhaMte ! lokaThitI paNNatA ? goyamA ! avihA logaTiI paNNatA, taMjahA AgAsapatiThie vAe 1 vAtapatihie udahI 2 udadhipaiTiyA puDhavI 3 puDhavI patihitA tasathAvarA pANA 4 ajIvA jIvapatiThThiyA 5 jIvA kammapaichiyA 6 ajIvA jIvasaMgahitA 7 jIvA kammasaMgahitA 8 // ityAdi bhaga0 zataka 1 u0 6 sUtra 54 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH pratiSThita vAta 1 vAtapratiSThita udadhi 2 udadhipratiSThita pRthivI 3 pRthivI pratiSThita sasthAvara prANa 4 jIvapratiSThita ajIva 5 karmapratiSThita jIva 6 jIvasaMgrahIta ajIva 7 karmasaMgrahIta jIva 8 / 140 ina sAtoM pRthiviyoM kA saMniveza koI tirachA Adi na samajha le, isake liye adho'dhaH zabda diyA hai| tathA sAta pRthivI batAnekA abhiprAya yaha hai, ki adholoka meM sAta hI pRthiviyA~ haiM, sampUrNa lokameM sAta hI haiM, aisA abhiprAya nahIM hai / kyoMki ISat prAgbhAra nAmakI AThavIM pRthivI bhI mAnI hai / isI abhiprAyako spaSTa karaneke liye bhASyakAra kahate haiM bhASyam - saptagrahaNaM niyamArtha ratnaprabhAdyA mAbhUvannekazo hyaniyatasaMkhyA iti / kiMcAnyat-adhaH saptaivetyavadhAryate, Urdhvatve kaiveti vakSyate / api ca tantrAntarIyA asaMkhyeyeSu loka dhAtuSva saMkhyeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH / tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNAmiti / sarvAzcaitA adho'dhaH pRthutarAH chatrAticchatrasaMsthitAH / dharmAvaMzA zailAJjanAriSTa / mAghakyAmAdhavIti cAsAM nAmadheyAni yathAsaMkhyamevaM bhavanti / ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasraM zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / sarve ghanodadhayo viMzatiyojana sahasrANi / ghanavAtatanuvAtAstvasaMkhyeyAni adho'dhastu ghanatarAvizeSeNeti // artha -- sUtra meM sapta zabdakA jo grahaNa kiyA hai, vaha niyamArthaka hai, jisase ratnaprabhA Adika pratyeka pRthivI aniyata saMkhyAvAlI mAlUma na ho, kyoMki pahalI pRthivIke tIna kANDaka haiM, aura unameM bhI pahalA kANDaka solaha prakArakA hai, ina sabhI bhedoM ko eka eka pRthivI samajhanese pRthiviyoMkI koI niyata saMkhyA mAlUma nahIM ho sakatI / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki isa zabda se yaha avadhAraNa- niyama kiyA jAtA hai, ki adholoka meM pRthiviyA~ sAta hI hai / Urdhvaloka meM eka hI pRthivI hai, aisA Age calakara kaheMge, aura eka bAta yaha bhI hai, ki jo jinendra bhagavAn ke pravacanake bAhya haiM - mithyA Agamake mAnanevAle haiM, unakA kahanA hai ki " loka dhAtu asaMkhyAta haiM, aura unameM pRthiviyoMkA prastAra bhI asaMkhyAta pramANa hai "" isa mithyA Aga - makA pratiSedha karaneke liye hI sapta zabdakA grahaNa kiyA hai / 1 ye sabhI pRthiviyA~ nIce nIce kI tarapha uttarottara adhikAdhika vistRta haiM / jo ratnaprabhAkA viSkambha aura AyAma hai, usakI apekSA zarkarAprabhAkA viSkambha aura AyAma adhika hai / isI taraha bAlukAprabhA Adike viSaya meM samajhanA cAhiye / ina sAtoM pRthiviyoM kA AkAra chatrAti 1 - yaha pRthivI sampUrNa kalpavibhAgoM ke Upara hai, aura DhAI dvIpakI barAbara lambI caur3I hai, isakA AkAra uttAna chatrake samAna hai / isakA vizeSa varNana Age calakara " tanvI manojJA surabhiH puNyA paramabhAsurA" ityAdi kArikAoMke dvArA kiyA jAyagA / 2 - " tadAgamazcAyaM - " yathA hi varSati deve pratatadhAraM nAsti vIcikA vA antarikA vA evameva pUrvAyAM dizi lokadhAtavo nairantaryeNa vyavasthitAstathA'nyAsvapi diviti " / 3 - viSkambha aura AyAmakI apekSA ratnaprabhA eka rajjupramANa, zarkarAprabhA DhAI rajjupramANa, bAlukAprabhA cAra rajjupramANa, paMkaprabhA pA~ca rajjupramANa, dhUmaprabhA chaha rajjupramANa, tamaHprabhA sAr3he chaha rajjupramANa, aura mahAtamaH prabhA sAta rajjupramANa hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / chatrake samAna hai| jisa prakAra ekake nIce dUsarA aura dUsareke nIce tIsarA isI taraha sAta chatra Upara nIce-tara Upara lagAnese jo AkAra ho, vaisA hI AkAra sAtoM pRthiviyoMkA samajhanA cAhiye / tathA ina pRthiviyoMke kramase dharmA vaMzA zailA aJjanA ariSTA mAghavyA aura mAghavI ye nAma haiM / pahalI ratnaprabhA pRthivI eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| bAkI dvitIyAdika pRthivI kramase eka lAkha battIsa hajAra, eka lAkha aTThAIsa hajAra, eka lAkha bIsa hajAra, eka lAkha aThAraha hajAra, eka lAkha solaha hajAra, aura eka lAkha ATha hajAra yojanakI moTI haiN| sabhI ghanodadhi bIsa hajAra yojana moTe haiN| tathA ghanavAtavalaya aura tanuvAtavalaya bhI asaMkhyAta hajAra yojana moTe haiM, parantu sabhIkI moTAI nIce nIceke bhAgameM adhikAdhika hai| bhAvArtha-adholokavartI ina sAta pRthiviyoMkI aura usake AdhArabhata vAtavalayoMkI saMjJA saMkhyA pariNAma saMsthAna prabhA Adika sabhI anAdi hai| yahA~para jo kucha varNana kiyA hai, vaha sAmAnya hai, jinako inakA vizeSa svarUpa dekhanA ho, unhe loka-svarUpake pratipAdaka graMthoMko dekhanA cAhiye / yahA~para jo prazna kiyA thA, vaha narakoMke viSayameM hI thA, ataeva usIke sambandhameM adholokakA yaha saMkSipta varNana kiyA hai| aba yaha batAnA cAhate haiM, ki ve naraka kahA~para haiM, ki jinameM nAraka-jIvoMkA nivAsa pAyA jAtA hai| isIke liye Age sUtra kahate haiM: sUtra-tAsu narakAH // 2 // bhASyam-tAsu ratnaprabhAdyAsu bhUpUrdhvamadhazcaikazo yojanasahasramekaikaM varjayitvA madhye narakA bhavanti / tadyathA-uSTrikApiSTa pacanIlohIkarakendrajAnukAjantokAyaskumbhAyaH koSThAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakAntA rauravo'cyuto raudro hAhAravoghAtanaH zocanastA. panaH kandanovilapanazchedanobhedanaH khaTAkhaTaH kAlapiJjara ityevamAyA azubhanAmAnaH kaalmhaakaalraurvmhaaraurvaaprtisstthaanpryntaaH| ratnaprabhAyAM narakANAM prstaaraastryodsh| dvidvayUnAH zeSAsu / ratnaprabhAyAM narakavAsAnAM triMzacchatasahasrANi / zeSAsu paJcaviMzatiH paJcadaza daza trINyeka pazconaM naraka shtshstrmityaasssstthyaaH| saptamyAM tu pazcaiva mahAnarakA iti|| artha-ratnaprabhA Adika uparyukta pRthiviyoM meM hI narakoMke AvAsa haiM / parantu ve AvAsa una pratyeka pRthiviyoMke Upara aura nIce ke eka eka hajAra yojanakA bhAga chor3akara madhyake bhAgemeM haiM / uSTrikA piSTapacanI lohI karakA indrajAnukA jantoka Ayakumbha 1-bhUmiSu ityapi pAThaH / 2-eka eka hajAra yojana Upara nIce chor3ane ke liye jo kahA hai, so pahalI pRthivIse lekara chaThI takake liye hI samajhanA caahiye| sAtavIM pathivIkA pramANa eka lAkha ATha hajAra yojanakA hai; usameMse 52500 Upara aura utane hI yojana nIcekA bhAga chor3akara madhyakA bhAga 3 hajAra yojanakA bacatA hai, usImeM naraka haiM / bhASyakArane eka sAtavIM pRthivIke narakasthAnako batAnekI apekSA nahIM rakkhI haiM, kyoMki vaha bAhulya nahIM rkhtaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAyacandranainazAstramAlAyAsa [ tRtIyo'dhyAyaH ayaH koSTha Adi pakAne vartana prasiddha haiM, unakA jaisA AkAra haiM, vaisA hI AkAra ina narakoMkA hotA hai / ina bhANDa vizeSoMmeM pakanevAle anna ke samAna nAraka jIva jo ina narakoMmeM rahate haiM, unheM kSaNabharake liye bhI sthiratA yA sukhakA anubhava nahIM hotA / ina narakoMke nIcekA tala bhAga vajramaya hai, aura ina sabhI narakoM ke madhya meM eka indraka naraka hotA hai, jinameM se sabase pahale indrakakA nAma sImantaka hai / pahalI ratnaprabhA bhUmike teraha paTala haiM / unameM se pahale paTalameM dizAoM kI tarapha 49 49 aura vidizAoMkI tarapha 48-48 naraka haiM, madhyameM eka sImantaka nAmakA indraka naraka hai / inakI saMkhyA saptama bhUmitaka kramase eka eka kama hotI gaI hai / dizA aura vidizAoM ke sivAya kucha prakIrNaka naraka bhI hote haiM / raurava I acyuta raudra hAhArava ghAtana zocana tApana krandana vilapana chedana bhedana khaTAkhaTa kAlapiJjara ityAdika una narakoM ke nAma haiM, jo ki karNakaTu hone ke sivAya svabhAvase hI mahA azubha haiN| sAtavIM bhUmimeM kevala pA~ca hI naraka haiN| kyoMki usameM vidizAoM meM koI naraka nahIM hai / cAra dizAoM meM cAra aura eka indraka isa taraha kula pA~ca haiM, jinake ki kramase ye nAma haiM - kAla mahAkAla raurava va mahAraurava aura apratiSThAna / apratiSThAna yaha sAtavIM bhUmike antima indraka narakakA nAma hai / apratiSThAna naraka se pUrvameM kAla pazcimameM mahAkAla dakSiNameM raurava aura uttara meM mahAraurava hai / ratnaprabhA bhUmike narakoMke teraha paTala batAye haiM / inakI racanA isa taraha samajhanI cAhiye, jaise ki kisI eka makAnameM aneka mAle hote haiM / dvitIyAdi bhUmiyoM ke paTaloM kI saMkhyA kramase do do hIna hai / arthAt zarkarAprabhAke gyAraha bAlukAprabhAke nau paMkaprabhA ke sAta dhUmaprabhAke pA~ca tamaHprabhAke tIna aura mahAtamaHprabhAkA eka hI paTala hai / ina paTaloMmeM naraka kitane kitane haiM, so isa prakAra samajhane cAhiye / -- ratnaprabhA meM tIsa lAkha, zarkarAprabhAmeM paccIsa lAkha, bAlukAprabhAmeM paMdraha lAkha, paMkaprabhA meM dasa lAkha, dhUmaprabhA meM tIna lAkha, tamaH prabhAmeM pA~ca kama ekalAkha, aura mahAtamaHprabhAmeM kevala pA~ca naraka haiM / sAtoM bhUmiyoM ke satra paTaloM ke dizA vidizA prakIrNaka aura indrakoM ko milAkara kula caurAsI lAkha naraka haiM / inameM se sAtavIM bhamike apratiSThAna nAmaka indraka narakakA pramANa jambUdvIpa ke samAna eka lAkha yojanakA hai, aura bAkI narakoM meM koI saMkhyAta hajAra aura koI asaMkhyAta hajAra yojanake pramANavAle haiM / mahAn pApake udayase jIva ina narakoMmeM jAkara utpanna hote haiM / ye nitya hI andhakAra durgandhamaya aura duHkhoMke sthAna haiM / inakA AkAra gola tikonA catuSkoNa Adi aneka prakArakA hotA hai / 1 ina narakoM meM utpanna honevAle aura rahanevAle nArakajIvoM kA vizeSa svarUpa batAneke liye sUtra kahate haiM: Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2 - 3 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 1 43 sUtra - nityAzubhataralezyA pariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // bhASyam - te narakA bhUmikrameNAdho'dho nirmANato'zubhatarAH / azubhAH ratnaprabhAyAM tato'zubhatarAH zarkarAprabhAyAM tato'pyazubhatarA vAlukAprabhAyAm / ityevamAsaptamyAH / nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAdayo bhAvA narakagatau narakapaJcendriyajAtau ca nairantaryeNAbhavakSayodvartanAdbhavanti na kadAcidakSanimeSamAtramapi na bhavanti zubhA vA bhavantyato nityA ityucyante // artha -- bhUmikramake anusAra nIce nIceke narakoMkA nirmANakramase adhika adhika azubha hotA gayA hai / ratnaprabhA bhUmike narakoMkA nirmANa azubha hai, parantu zarkarAprabhAke narakoMkA nirmANa usase kahIM adhika azubha hai, tathA vAlukAprabhAke narakoM kA nirmANa usase bhI adhika azubha hai, aura usase bhI adhika paMkaprabhAke narakoM kA evaM usase bhI adhika dhUmaprabhAke narakoMkA tathA usase bhI adhika tamaH prabhAke narakoMkA nirmANa hai / mahAtamaH prabhA ke narakoMkA nirmANa sabase adhika azubha hai / bhAvArtha-prathamAdika bhUmiyoMke paTaloMmeM jitane sImantakase lekara apratiSThAna paryanta naraka haiM, unakA saMsthAna - AkRti - racanA uttarottara adhikAdhika azubha hai- bhayAnaka hai / yadyapi yahA~para sUtrameM azubhatara zabdakA hI pATha hai, azubha zabdakA pATha nahIM hai, parantu phira bhI eka zeSakI apekSA se usakA bhI pATha samajha lenA caahiye| isI taraha isa sUtra meM naraka aura nAraka donoMkA hI grahaNa hai / kyoMki narakoMkA to prakaraNa hI hai, aura sUtrameM lezyA AdikA grahaNa kiyA hai joki nAraka jIvoMke hI saMbhava haiM / ataeva bhASyakArane sUtrameM saMsthAna zabdakA ullekha na rahate hue bhI usakI azubha azubhataratAkA varNana kiyA hai / sUtrameM nitya zabda jo AyA hai, vaha AbhIkSNyavAcI hai - niraMtara arthako dikhAtA hai / jisa taraha kisIke liye yaha kahanA ki, yaha manuSya nitya - hamezA ha~satA hI rahatA hai, athavA kevala jala pIkara hI rahatA hai / yahA~para vaha ha~sane ke sivAya aura bhI kAma karatA haiM, athavA jalake sivAya aura cIja bhI khAtA pItA hai, parantu usakI apekSA nahIM hai / isI prakAra prakRta meM bhI samajhanA cAhiye / nArakajIvoM kI azubhatara lezyA Adika apariNAmI nahIM haiM / phira bhI isa nitya zabda ke grahaNase yahI artha samajhanA cAhiye, ki gati jAti zarIra AGgopAGga Adi nAmakarmo kA jo yahA~para udaya hotA hai, usake niyamAnusAra narakagati aura narakajAtimeM jo nArakajIvoM ke lezyA pariNAma Adi hote haiM, ve niyamase nirantara 1 - pustakAntare " teSu nArakA " ityapyadhikaH pAThaH / 2 -- jisa samaya tIrthaMkara janma lete haiM, usa samaya kucha kSaNa ke liye - antarmuhUta ke liye nArakajIvoMkA bhI duHkha chUTa jAtA hai, aura unheM sukhakA anubhava hotA hai, aisA AgamakA kathana hai / so nitya zabdake AmIkSNyavAcI rahanese ghaTita hotA hai / athavA TIkAkArake hI kathanAnusAra rAjJAvAnyagaM nityaM isa sUtra kA sambandha bhI kiyA jA sakatA hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [tRtIyo'dhyAyaH rahate haiM-jabataka una jIvoMkA vaha bhava pUrNa nahIM hotA, tabataka ve rahate hI haiM / A~khakA palaka mAranemeM jitanA samaya lagatA hai, utanI derake liye bhI ve zubharUpa pariNamana nahIM karate aura na una karmoMke udayakA abhAva hI hotA hai| ataeva inako nitya zabdase kahA hai| lezyA Adika azubha azubhatara kisa prakAra haiM ? isa bAtako dikhAneke liye bhApyakAra spaSTa karate haiM: bhASyam-azubhataralezyAH |-kaapotleshyaa ratnaprabhAyAm, tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotA zarkarAprabhAyAm, tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotanIlA vAlukAprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlA paMkaprabhAyAm, tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlakRSNA ghUmaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNA tamaHprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamAprabhAyAmiti / __ azubhatarapariNAmaH |-bndhngtisNsthaanbhedvrnngNdhrssprshaagurulghushbdaakhyo daza vidho'zubhaH pudgalapariNAmo narakeSu / azubhatarazcAdho'dhaH / tiryagUrdhvamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityottamakena tamasA nityAndhakArAH zleSmamUtrapurISasrotomala rudhiravasAmedapUyAnulepanatalAH smazAnamiva pUtimAMsakezAsthicarmadantaravAstIrNabhUmayaH / zvazrRgAlamArjAra nakulasarpamUSakahastyazvagomAnuSazavakoSThAzubhataragaMdhAH / hA mAtardhigaho kaSTaM bata muzca tAvaddhAvata prasIdabhartarmA vadhIH kRpaNakamityanubaddharuditaistInakaruNairdInaviklavairvilAMpairArtasvaraininAdainikRpaNa karuNairyAcitairvASpasaMniruddhairnistanitairgADhavedanaiH kUjitaH sntaapossnnaishcnishvaasairnuprtbhysvnaaH|| artha-uparyukta narakoMmeM rahanevAle jIvoMkI lezyAeM hamezA azubha hI rahatI haiN| aura nIce nIceke narakoMkI lezyAeM kramase aura bhI adhikAdhika azubhatara azubhatara haiN| arthAt-pahalI ratnaprabhA bhUmike narakoMmeM-~-jIvoMke kApotalezyA hai / dUsarI bhUmi zarkarAprabhA bhI kApotalezyA hI hai, parantu ratnaprabhAkI kApotalezyAke adhyavasAna jaise saMklezarUpa hote haiM, usase dUsarI bhUmikI kApotalezyAke adhyavasAna adhika saMklezarUpa haiM / isI taraha tIsarI Adi bhUmiyoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / arthAt bAlukAprabhAga kApota aura nalilezyA hai, unake adhyavasAnoMkI saMklezatA zarkarAprabhAse adhika tIvra hai / paGkaprabhAga nIlalezyA hai, usake saMklezarUpa adhyavasAna bAlukAprabhAkI nIlalezyAke adhyavasAnoMse adhika tIvra haiM / dhUmaprabhA nIla aura kRSNa lezyA hai, usake saMklezarUpa adhyavasAna paMkaprabhAkI nIlalezyAke adhyavasAnoMse adhika tIvra haiM / tamaHprabhAmeM kRSNalezyA hai, usake saMklezarUpa adhyavasAna dhUmaprabhAke adhyavasAnoMse adhika tIvra haiM, aura mahAtamaHprabhAmeM kevala kRSNalezyA hI hai, usake saMklezarUpa adhyavasAna tamaHprabhAke adhyavasAnoMse bhI adhika tIvra haiN| bhAvArtha---nIce nIceke narakoMmeM uttarottara adhika adhika azubha lezyAeM hotI gaI haiM / yahI bAta pariNAmAdikake viSayameM bhI samajhanI cAhiye, yathA---- Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 145 azubhatara pariNAma - narakoM meM pudgala dravyake jo pariNamana hote haiM, ve uttarottara adhika adhika azubha hote haiN| apane apane Uparake narakoMse nIce nIceke narakoM meM pudgala dravyakI paryAyeM azubha azubhatara hotI gaI haiM / narakoMmeM honevAlA pudgala dravyakA yaha azubha pariNAma daza prakArakA mAnA hai-baMdhana gati saMsthAna bheda varNa gaMdha rasa sparza agurulaghu aura zabda / ina narakoMkI bhUmiyA~ tirachI Upara aura nIce sabhI dizAoM meM saba tarapha ananta bhayAnaka, nitya - kabhI naSTa na honevAle aura uttama - prathama zreNI ke andhakAra se sadA tamomaya banI rahatI haiM / tathA zleSma-kapha mUtra aura viSTAkA jinameM pravAha ho rahA hai, aise aneka maila tathA rudhira, basA-carvI, medA aura pUya - pIbase inakA tala bhAga lipta rahA karatA hai / tathA smazAnabhUmikI taraha sar3e hue durgandhayukta mAMsa aura keza, haDDI, carma, dA~ta tathA nakhoMse vyApta banI rahatI haiN| kutte, gIdar3a, billI, nevalA, sarpa, cUhe, hAthI, ghor3e, gau, aura manuSyoM ke zavase pUrNa evaM unakI azubhatara gaMdha se sadA durgandhita rahatI haiM / una bhUmiyoMmeM niraMtara saba tarapha aise hI zabda sunAI par3ate haiM ki, hA mAtaH ! dhikkAra ho, hAya atyaMta kaSTa aura kheda hai, daur3o aura mere Upara prasanna hokara - kRpA karake mujhako zIghra hI ina duHkhoMse chur3Ao, he svAmin ! maiM ApakA sevaka hU~, mujha dInako na maaro| isI prakAra niraMtara aneka roneke aura tIvra karuNA utpanna karanevAle, dInatA aura AkulatAke bhAvoMse yukta, mahAn vilAparUpa, pIDAko prakaTa karanevAle zabdoMse tathA jinameM dInatA hInatA aura kRpaNatAkA bhAva bharA huA hai, aisI yAcanAoMse, jinameM galA ruka gayA hai, aisI azrudhArAse yukta garjanAoMse, gAr3ha vedanA ke nimittase utpanna honevAle zabdoMse tathA antaraGgake saMtApakA anubhava karAnevAle uSNa ucchrAsoM se ve bhUmiyA~ atizaya bhayAnakatAse bharI rahatI haiM / bhASyam - azubhataradehAH / dehAH zarIrANi azubhanAmapratyayAdazubhAnyaGgopAGganermANa saMsthAna sparzarasagandhavarNasvarANi / huNDAni, nirlunANDajazarIrAkRtIni krUrakaruNabI bhatsapratibhayadarzanAni duHkhabhAjyazucIni ca teSu zarIrANi bhavanti / ato'zubhatarANi cAdho'dhaH / sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchrAyo nArakANAM ratnaprabhAryA, dvirdviH zeSAsu / sthitivaccotkRSTajaghanyatAM veditavyA // artha -- nArakiyoMke zarIra bhI azubha azubhatara hI hote gaye haiM, unake azubhanAmakarmake udayakA nimitta hai, ataeva unake zarIrake AGgopAGga aura unakA nirmANasaMsthAna - AkAra sparza rasa gaMdha varNa tathA svara azubha hI huA karate haiM / huDakanAmakarma ke udayase unake zarIroMkA AkAra aniyata aura avyavasthita banatA hai / jisake paMkha ukhAr3akara dUra kara diye gaye haiM, aise pakSI ke zarIra ke samAna unake zarIrakI AkRti atizaya 1 - athavA srotomala zabdakA artha koI bhI bahanevAlA mala aisA bhI ho sakatA hai / 2- " jaghanyato veditavyA / " aisA bhI pATha hai / 19 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH bIbhatsa-glAnikara huA karatI hai| nArakimAtrake zarIra krUra karuNApUrNa bIbhatsa aura dekhanemeM bhayAnaka huA karate haiM / tathA atizayita duHkhoMke Ayatana evaM azuci-apavitra hote haiM, aura unakI yaha azubhatA nIce nIceke narakoMmeM uttarottara adhikAdhika hI hotI gaI hai| nArakiyoMke zarIrakI u~cAI isa prakAra hai-pahalI ratnaprabhAmeM nArakiyoMke zarIrakI u~cAI sAta dhanurSe tIna hAtha aura chaha aMgula / usase AgekI zarkarAprabhA Adika pRthiviyoMmeM kramase usakA pramANa dUnA dUnA samajhanA cAhiye / isake utkRSTa aura jaghanyakA pramANa sthitikI taraha samajha lenA cAhiye / arthAt jisa prakAra sthitike viSayameM yaha kahA gayA hai, ki pahalI pahalI pRthivIke nArakiyoMkI utkRSTa sthiti nIce nIceke nArakiyoMkI jaghanya sthiti ho jAtI hai, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / isa niyamake anusAra pahale narakake jIvoMke zarIrakI utkRSTa avagAhanAkA jo pramANa batAyA hai, vahI dusare narakake jIvoMke zarIrakI avagAhanAkA jaghanya pramANa hotA hai / isI prakAra Age AgekA bhI pramANa samajha lenA cAhiye / yahA~para yaha jAnanekI icchA ho sakatI hai, ki jaba pahale pahale prataroM yA bhUmiyoMke nArakiyoMkA utkRSTa avagAhana Age Age jaghanya ho jAtA hai, to pahalI bhUmike nArakiyoMkI jaghanya avagAhanAkA pramANa kyA hai ? uttara-vaha pramANa aGgalake asaMkhyAtaveM bhAga samajhanA cAhiye / uttaravaikiyakA jaghanya pramANa aGgAlake saMkhyAtaveM bhAga hai / tathA utkRSTa pramANa 15 dhanuSa 3 // aratni hai / yaha bhI danA danAke kramase sAtaveM narakameM eka hajAra dhanuSa ho jAtA hai| bhASyam-azubhataravadanA:-azubhatarAzca vedanA bhavanti narakeSvadho'dhaH / tadyathAuSNavedanAstIjAstIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAH / uSNazIte caturthyAm zItoSNe paJcamyAm / parayozItAH zItatarAzceti / tadyathA- / prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittavyAdhiprakopAbhibhUtazarIrasya sarvato dIptAgnirAziparivRtasya vyabhre nabhasimadhyAnhe nighAte'tiraskRtAtapasya yAguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / pauSamAghayozca tuSAraliptagAtrasya rAtrau hRdayakaracaraNAdharoSThadaza nAyAsini pratisamayapravRddhe zItamArute niragnyAzraya prAvaraNasya yAdRkzItasamudbhavaM duHkha . 1-nArakiyoM ke zarIra do prakArake mAne haiM-eka bhavadhAraka dUsarA uttaravaikriya / jo mUlameM dhAraNa kiyA jAya, usako bhavadhAraka aura jo vikriyAse utpanna ho, usako uttaravaikriya kahate haiM / yahA~para bhavadhArakakI u~cAI batAI hai| 2--yaha u~cAI utsedhAgulakI apekSAse hai / ATha jaukA 1 aMgula, 24 aMgulakA 1 hAtha, aura 4 hAthakA 1 dhanuSa hotA hai / 3--isa viSayameM TIkAkArane likhA hai ki--" uktamidamatidezatA bhASyakAreNAsti caitat , na tu mayA kvacidAgame dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAM zarIrAvagAhanamiti / " parantu isapara anya vidvAnoMkA likhanA hai ki-AgamazabdenAtra mUlAgamaH, tena vRttyAdiSu etatsattve'pi na kSatiH / uttaraM tu pRthivIvat dviguNamiti spaSTameva / 4-eSa pAThaH kvacinnAsti / 5-prathamAyAmuSNavedanAH dvitIyAyAmuSNavedanAzca tIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAyAmiti pATho'nyatra / -zAMtatarAH zItatamAzceti evaM vA pAThaH / 7-uSNamiti ca pAThaH / 6-bhinna iti vA pAThaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3 ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 147 mazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhvti| yadi kiloSNavedanAnarakAdukSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuddIpte prakSipyeta sa kila suzItAM mRdumArutaM zItalA chAyAmiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAnnidrAM copalabheta evaM kaSTataraM naarkmussnnmaacksste| tathA kila yadi zItavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH kazcidAkAze mAghamAse nizipravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta sa dantazabdottamakaraprakampayAsakare'pi tatra sukhaM vindyAdanupamAM nidAM copalabheta evaM kaSTataraM nArakaM zItaduHkhamAcakSata iti|| artha-nArakiyoMkI azubhatara vedanA |-yh vedanA bhI ukta narakoMmeM janmadhAraNa karanevAle nArakiyoMkI uttarottara adhikAdhika hI hotI gaI hai / yaha azubha vedanA pahalese dUsaremeM aura dUsarese tIsaremeM tathA isI taraha Ageke bhI narakoMmeM adhika adhika hI baDhatI gaI hai| yaha vedanA do prakArakI hai, eka uSNa dUsarI zIta / tIsarI bhUmi taka uSNa vedanA hI hai, aura vaha bhI kramase tIvratara aura tIvratama hotI gaI hai / cauthI pRthivImeM uSNa aura zIta donoM hI prakArakI vedanA hai / pA~cavIM bhUmimeM zIta aura uSNa vedanA hai / antakI do bhUmiyoM-chaTTI aura sAtavIM meM kramase zIta aura zItatara vedanA hai / arthAt-tIsarI bhamitaka saba nArakI uSNa vedanAvAle hI haiM, kiMtu cauthI bhUmimeM uSNa vedanAvAle adhika haiM, aura thoDese zIta vedanAvAle bhI haiN| pA~cavIM pRthivImeM zIta vedanAvAle adhika aura uSNa vedanAvAle alpa haiM / tathA antakI donoM bhUmiyoMmeM zIta vedanAvAle hI haiN| ina bhUmiyoMmeM jo uSNa vedanA aura zIta vedanA hotI hai, usakA svarUpa aura pramANa batAneke liye kalpanA karake samajhAte haiN| prathama zaratkAlameM athavA antake nidAgha-grISma kAlameM jisakA ki zarIra pitta vyAdhike prakopase AkrAnta ho gayA ho, aura cAroM tarapha jalatI huI agni rAzise ghirA huA ho, evaM megha zUnya AkAzameM madhyAnhake samaya jaba ki vAyukA calanA bilakula baMda ho, kar3I dhUpase saMtapta ho rahA ho, usa jIvako uSNatAjanya jaisA kucha duHkha ho sakatA hai, usase bhI anantaguNA adhika kaSTa uSNa vedanAvAle nArakiyoMko huA karatA hai / isI prakAra zIta vedanAke viSayameM samajha lenA cAhiye / --pauSa athavA mAgha mahInameM jisake ki zarIrase tuSAra-barpha cAroM tarapha lipaTA huA ho, rAtrike samaya jaba ki prati samaya bar3hatI huI aisI ThaMDI havA cala rahI ho, jisake ki lagate hI hRdaya hAtha paira nIce Uparake oSTha aura dA~ta saba ka~pane lagate haiM, .evaM agni makAna aura vastrase rahita manuSyake jaisA kucha zIta vedanA sambandhI azubha duHkha ho sakatA hai, usase bhI anantaguNA adhika kaSTa zIta vedanAvAle nArakiyoMko huA karatA hai| yadi kadAcita uSNa vedanAvAle narakase kisI nArakIko uThA kara acchI taraha jalatI huI, jisakI ki jvAlAeM cAroM taraphako nikala rahI hoM, aisI mahAn aGgAra-rAzimeM paTaka diyA jAya, to vaha nArakI aisA samajhegA ki, maiM eka zItala chAyAmeM Akara prApta ho gayA hU~ , agnikI jvAlAoMko vaha atyanta ThaMDI havAke maMda maMda jhakore samajhegA, aura aise anupama sukhakA anubhava karane lagegA, ki use usImeM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH nidrA A jAyagI / isa kalpanA dvArA nArakiyoMkI ati mahAn uSNa vedanAkA pramANa dikhAyA hai, jisase yaha bAta sahaja hI samajhameM A sakatI hai ki vahA~para nArakiyoMko uSNa vedanAkA kaSTa kitanA adhika huA karatA hai / isI prakAra zIta vedanAkA pramANa bhI kalpanAse samajha lenA cAhiye |-ydi kadAcit kisI nArakIko zIta vedanAvAle narakase nikAlakara mAghamahInemeM rAtrike samaya jaba ki ThaMDI havA cala rahI ho, aura mahAn tuSAra par3a rahA ho, AkAzameM-AvaraNa rahita sthAnameM paTaka diyA jAya, to yadyapi vaha prasaGga aisA hai, ki jaba battIsIkA kaTakaTa zabda hone lagatA hai, aura acchI tarahase hAtha pairoMke kaoNpanekA duHkha hone lagatA hai, parantu vaha nArakI usa prasaGgameM bhI mahAn sukhakA anubhava karane lagegA, yahA~taka ki use usameM bhI gADha nidrA A jaaygii| isa tarahase zIta vedanAjanya narakoMkA jo mahAn duHkha batAyA hai, so isa kalpanAse samajhameM A sakatA hai| bhaassym-ashubhtrvikriyaaH| azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti / zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvte| duHkhAbhibhUtamanasazca duHkhapratIkAraM cikIrSavaH garIyasa eva te duHkhahetUna vikurvata iti // artha-nArakiyoMkI vikriyA bhI azubhatara hI hotI gaI hai / arthAt ukta narakoMmeM utpanna honevAle jIva apane zarIrako nAnA AkAroMmeM jo vipariNata karate haiM, so yaha vikriyAvipariNamana bhI unakA uttarottara adhika adhika azubha hotA gayA hai / ve cAhate haiM, ki hama zubha pariNamana kareM-apane zarIrako sukhada yA zAntikara banA leM, parantu vaha vaisA na banakara azubharUpa hI bana jAtA hai / jaba unakA citta duHkhoMse grasta hotA hai, taba ve una duHkhoMke pratIkAra karanekI icchA karate haiM, parantu vaisA hotA nahIM, ve ulaTe una mahAn duHkhoMke kAraNoMko hI aura utpanna kara lete haiN| bhAvArtha-nArakiyoMkA bhavadhAraka zarIra to huMDaka saMsthAnAdike kAraNa azubha hotA hI hai, parantu vikriyAke dvArA honevAlA uttaravaikriyazarIra bhI azubhatara hI huA karatA hai| kyoMki unake vaise hI nAmakarmakA udaya pAyA jAtA hai, aura vahA~ke kSetrakA mAhAtmya bhI isI prakArakA hai| ukta prakArake duHkhoMke sivAya aura bhI duHkha nArakoMko huA karate haiN| unameM se pArasparika duHkhako batAneke liye sUtra kahate haiM: suutr-prsprodiiritduHkhaaH||4|| bhASyam-parasparodIritAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajanitAJcAzubhAtpudgalapariNAmAdityarthaH / __ artha-ukta narakoMmeM utpanna honevAle jIvoMke ApasameM udIrita duHkha bhI huA karate haiN| ve nArakI ApasameM eka dUsareko dekhakara vibhaMgajJAnake nimittase viruddha pariNAmoMko Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dhAraNa karake krodha karate haiM, aura eka dUsareko mAraNa tAr3ana abhighAtAdike dvArA duHkha diyA karate haiN| isake sivAya usa kSetrakA svabhAva hI aisA hai, ki vahA~para jo pudgalakA pariNamana hotA hai, vaha azubha hI hotA haiM, so usake dvArA bhI una nArakiyoMko duHkha huA karatA hai| bhAvArtha-narakoMmeM do prakArake jIva pAye jAte haiM, eka mithyAdRSTi jinakI ki saMkhyA bahuta adhika hai, aura dUsare samyagadRSTi jinakI ki saMkhyA atyalpa hai| mithyAdRSTiyoMke bhavapratyayavibhaMga pAyA jAtA hai, aura samyagdRSTiyoMke avadhijJAna rahA karatA hai / vibhaMgake nimitase viparIta bhAva utpanna huA karate haiM / ataeva isa prakArake nArakI eka dUsarepara krodhAdi bhAva dhAraNa karake prahArAdi karaneke liye prayatna kiyA karate haiM / jo samyagdRSTi haiM, ve dUsarepara krodha nahIM karate, aura na dUsaroMke liye duHkhoMkI udIraNA hI karate haiM / kiMtu ve dUsaroMke udIrita duHkhoMko sahate hue apanI AyukI pUrNatAkI apekSA kiyA karate haiM, aura apane pUrvajanmake AcaraNakA vicAra bhI kiyA karate haiN| isa parasparakI udIraNAjanya duHkhake sivAya unake kSetrasvabhAvakRta bhI duHkha hotA hai, isa bAtako batAneke liye hI kahA hai, ki vahA~ke kSetrakA svabhAva hI aisA hai, ki vahA~para pudgala dravyakA jo kucha bhI pariNamana hotA hai, vaha azubha hI hotA hai| yadyapi upapAtAdikRta sukha bhI vahA~para mAnA hai, kintu bahutara duHkhake sAmane vaha itanA alpa hai, ki usako nahIM sarIkhA hI kahanA cAhiye / duHkhakI vipulatAko dekhakara yahI kahanA paDatA hai, ki narakoMmeM sukha raMcamAtra bhI nahIM hai / ataeva ve nArakI kSetra-svabhAvakRta duHkhako bhI bhogate haiN| vaha duHkha kisa prakArakA hai, so Age batAte haiM: bhASyam-tatra kSetrasvabhAvajanitapudgalapariNAmaH zItoSNakSutpipAsAdiH / zItoSNe vyAkhyAte, kSutpipAse vakSyAmaH / anuparatazuSkandhanopAdAnenevAgninA tIkSNena pratatene kSudAgninA daMdahyamAnazarIrA anusamayamAharayanti te sarve pudgalAnapyAstIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThoSThatAlujihvAH sarvodadhInapi pibeyurna ca tRptiM samApnuyurvardheyAtAmeva caiSAM kSuttRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni // ____ artha-ukta narakoMmeM kSetra-svabhAvase jo pudgalakA pariNamana utpanna hotA hai, vaha zIta , uSNarUpa athavA kSudhA pipAsA Adi rUpa hI samajhanA cAhiye / inameM se zIta aura uSNa pariNamanakA svarUpa Upara batA cuke haiM, kSudhA aura pipAsAkA svarUpa yahA~para batAte haiM:- . nirantara-vyavadhAna rahita zuSka Idhana jisameM par3a rahA ho, aisI agnike samAna ati mahAn aura pracaNDa kSudhArUpa agnise jinakA zarIra atizayarUpase jala rahA hai, aise ve 1-pratatakSudagginA iti ca pAThaH, kvacittu tIkSNodarAgninA iti pAThaH / 2-sarvapudgalAniti vA pAThaH / 3-samApnuyuste ityapi pAThaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH nArakI pratikSaNa bhUkhakI bAdhA se pIr3ita bane rahate haiM / unakI bhUkha itanI tIvra huA karatI hai, ki ve sabake saba pudgala dravyako bhI khA jA~ya to bhI kSudhA zAMta na ho| isI prakAra nirantara bar3hatI huI tIvra pipAsA ke dvArA jinakA kaNTha oSTha tAlu aura jihvA satra sUkha gaye haiM, aise ve nArakI apanI usa tIvra ghyAsakI vedanAke vaza itane vyathita hote haiM, ki yadi unheM mila jA~ya, to sabake saba samudroM ko bhI pI jaoNya, aura phira bhI tRpti na ho / ulTI unakI kSudhA aura pipAsA bar3hatI hI jAya / isI taraha aura bhI kSetrarUpa kAraNoM ko samajha lenA cAhiye, jinase ki azubha pariNamana-bhUmikI rUkSatA durgandhi Adi huA karate haiM / kSetrakRta duHkhako dikhAkara aba sUtrake arthako spaSTa karate hai bhASyam - parasparodIritAni ca / api coktam bhavapratyayo'vadhirnArikadevAnAmiti / tannArakeSvavadhijJAnamazubhabhavahetukaM mithyAdarzanayogAcca vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAttu teSAM duHkhakAraNameva bhavati / tena hi te sarvataH tiryagUrdhvamadhazca dUrata evAjatraM duHkhahetUpazyanti / yathA ca kAkolUkamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati nArakAH / yathA vAspUrvAn zuno dRSTvA zvAno nirdayaM krudhyantyanyonyaM praharanti ca tathA teSAM nArakANAmavadhiviSayeNa dUrata evAnyonyamAlokya kakrodhastIvrAnuzayo jAyate duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkha samudghAtArttAH krodhAgnyAdIpitamanaso'tarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnakaM rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cAyaH zUlazilAmusalamudgarakuMtatomarA sipaTTizazaktaca yoghanakhaDgayaSTiparazubhiNDipAlA dInyAyudhAnyAdAya karacaraNadazanaizcAnyonyamabhighnanti / tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH zUnAghAtanapraviSTA iva mahiSasUkarorabhrAH sphuranto rudhirakardame ceSTante / ityevamAdIni parasparodIritAninarakeSu nArakANAM duHkhAni bhavantIti // 1 1 artha -- nAraka jIva paraspara meM udIrita duHkhoMko bhogate haiM, yaha bAta Upara kahI hai / parantu isakA kAraNa kyA hai, so batAte haiM / pahale yaha bAta batA cuke haiM ki - " bhavapratyayo 'vadhirnArakadevAnAm / " arthAt deva aura nArakiyoMke bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai / kintu inameM se nArakiyoMke jo avadhijJAna hotA hai, vaha azubha bhavahetuka hI huA karatA hai / kyoMki nAraka bhava azubha hai aura usI nimittase usakI utpatti huA karatI hai / tathA mithyAdarzanakA sAhacarya rahanese usako avadhijJAna na kahakara vibhaGga kahate haiM / evaM bhAvarUpa doSoMke upaghAtase vaha vibhaGga una nArakiyoMke liye duHkhakAhI kAraNa huA karatA hai / isa vibhaMgake dvArA ve nArakI saba tarapha tiryak - cAroM dizAoMmeM aura Urdhva tathA adhaH dUrase hI niraMtara duHkhoMke kAraNoMko hI dekhA karate haiM / jisa prakAra kAka aura ulUka- ullUmeM janma se hI baira huA karatA hai, athavA jisa taraha sarpa aura nyolA jAtisvabhAvase hI ApasameM baddhabaira huA karate haiM, usI prakAra nArakiyoM ko bhI Apasarve samajhanA cAhiye / yadvA jisa prakAra kutte dUsare naye kuttoM ko dekhakara nirdayatA ke sAtha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4-5 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 151 I ApasameM krodha karate aura eka dUsareke Upara prahAra bhI kiyA karate haiM, usI prakAra una nArakiyoMke bhI avadhijJAna-vibhaMga ke dvArA dUra hI se Apasako dekhakara tIvra pariNAmarUpa krodha utpanna huA karatA hai, jo ki bhakke nimittase hI janya hai, aura jisakA ki phala atizaya duHkharUpa hai | unake vaha krodha utpanna hotA hai, ki usake pahale hI duHkhoMke samudghAtase pIDita hue ve anya nArakI jinakA ki mana krodharUpa agnise prajvalita ho rahA hai, atarkita rUpase - akasmAt kuttoMkI taraha A TUTate haiM, aura atyanta uddhata hue bhayAnaka vaikriyarUpako dhAraNa karake vahIMpara pRthivI pariNAmase janya - pRthivIrUpa aura kSetra ke mAhAtmyase hI utpanna hue lohamaya zala zilA muzala mudgara vacha tomara talavAra DhAla zakti lohaghana khaGgadudhArA lAThI pharazA tathA bhiNDipAla - gopha athavA bandUka Adi AyudhoM ko lekara athavA hAtha paira aura dA~toMse ApasameM eka dUsareke Upara AkramaNa karate haiM, aura eka dUsarekA hanana karate haiM / tadanantara isa parasparake ghAtase chinna bhinna zarIra hokara mahA pIr3Ase cillAte hue rudhirakI kIcar3a meM loTane AdikI aisI ceSTA kiyA karate haiM, jaisI ki kasAIkhAne - vadhasthAnameM praviSTa bhaiMsA sUkara yA bher3a Adi pazu kiyA karate haiM / isI prakAra aura bhI aneka tarahake parasparodIrita duHkha narakoM meM nArakiyoMke huA karate haiM / bhAvArtha-vibhaGgake nimittase jo duHkha hotA hai, vaha mithyAdRSTiyoM ko hI hotA hai, na ki samyagdRSTiyoMko / kyoMki unakA jo jJAna hotA hai, vaha samIcIna hotA hai / ataeva ve una vastuoM meM viruddhapratyaya karake duHkhakA anubhava nahIM kiyA karate / isa prakAra parasparake udIrita duHkhoM ko dikhAkara nArakiyoM ke eka vizeSa prakArakA aura bhI jo duHkha hotA hai usako batAneke liye sUtra kahate haiM-- sUtra - saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 5 // bhASyam - saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavanti / tisRSu bhUmiSu prAk caturthyAH / tayathA -- ambAmbarISazyAmazabalarudroparudrakAlamahAkAlAsyAsipatravanakumbhIvAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu saMkliSTakarmANaH pApAbhirataya AsurIM gatimanuprAptAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANAM vedanAH samudIrayanti citrA - , mirupapattibhiH / tadyathA - taptAyorasapAyananiSTaptAyaH stambhAliGganakUTazAlmalyayAropaNAvataraNAyoghanAbhighAtavAsIkSuratakSaNakSArataptatailAbhiSecanAyaHkumbhapAkAmbarISatarjanayantra pIDanAyaHzUla zalAkA bhedanakrakacapATanAGgAradahanavAhanAsUcIzAdvalApakarSaNaiH tathA siMhavyAghradvIpazvazRgAlavRkakokamArjAranakulasarpavAyasagRdhakAkolUkazyenAdikhAdanaiH tathA taptavAlukAvataraNAsipatravanapravezanavaitaraNyavatAraNaparasparayodhanAdibhiriti // artha - cauthI bhUmike pahale - arthAt pahalI dasarI aura tIsarI bhUmike nArakiyoM ke asurodIrita bhI duHkha huA karatA hai / pUrvajanmameM jinhoMne ati saMklezarUpa karma kiye haiM, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 rAyacandranainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH aura jinakI pApakarmake karanemeM atyaMta abhiruci rahI hai, aise jIva marakara asuragatiko prApta hote haiN| ye mithyAdRSTi aura parama adhArmika huA karate haiN| inake paMdraha bheda haiM-amba ambarISa zyAma zabala rudra uparudra kAla mahAkAla asi asipatravana kumbhI vAlukA vaitaraNI kharasvara aura mahAghoSa / karma klezase utpanna honevAle ina ambAmbarISAdika devoMkA svabhAva bhI saMklezarUpa hI huA karatA hai / dUsaroMko duHkhI dekhakara prasanna huA karate haiM, aura isI liye una nArakiyoMke bhI vedanAoMkI acchI tarahase udIraNA karate aura karAyA karate haiM-ApasameM unako bhir3Ate haiM, aura duHkhoMkI yAda dilAyA karate haiN| inakI udIraNA karAnekI upapatti nAnA prakArakI huA karatI haiM / yathA-tapA huA lohekA rasa pilAnA, saMtapta loheke stambhoMse AliGgana karAnA, mAyAmaya-vaikriyika zAlmalI vRkSake Upara caDhAnA, lohamaya ghanoMkI coTase kUTanA, vasUlese chIlanA, randA pherakara kSata karanA, kSAra jala athavA garama tailase abhiSeka karanA, athavA una ghAvoMke Upara kSArajala yA garama taila chir3akanA, loheke kumbhameM DAlakara pakAnA, bhAr3ameM yA bAlU AdimeM bhUjanA, kolhU AdimeM pelanA, loheke zUla athavA zalAkA zarIrameM cheda denA, aura una zUlAdike dvArA zarIrakA bhedana karanA, AroMse cIranA, jalatI huI agnimeM athavA aMgAroMmeM jalAnA, savArImeM jotakara calanA-hAkanA tIkSNa nukIlI ghAsake Uparase ghasITanA, isI prakAra siMha vyAghra geDA kuttA zRgAla bher3iyA koka mArjAra nakula sarpa kauA tathA bheruNDa pakSI gIdha kAka ullU bAja Adi hiMsra jIvoMke dvArA bhakSaNa karAnA, evaM saMtapta bAlameM calAnA, jinake patte talavArake samAna tIkSNa hai, aise vakSoMke vanoMmeM praveza karAnA, vaitaraNI-khana pIva mala mUtrAdikI nadImeM tairAnA, aura una nArakiyoMko ApasameM laDAnA, ityAdi aneka prakArake upAyoMke dvArA ye asurakumAra tIsarI pRthivItakake nArakiyoMko udIraNA karake duHkhoMko bhugAyA karate haiM / __ bhAvArtha-tIsarI bhUmitakake nArakiyoMko parasparodIrita duHkhake sivAya asurodIrita duHkha bhI bhoganA par3atA hai / cauthI Adi bhUmike nArakiyoMko vaha nahIM bhoganA par3atA, isaliye vahA~para pahalI tIna bhUmiyoMke duHkhoMse kucha kama duHkha ho gayA, aisA nahIM samajhanA cAhiye / vahA~para anya duHkha itane adhika haiM, ki jinake sAmane uparakI pRthiviyoMke duHkha ati alpa mAlUma par3ate haiN| cauthI Adi bhUmimeM asurodIrita duHkha kyoM nahIM hai? to isakA kAraNa yahI hai, ki ve tIsarI pRthivIse Age gamana nahIM kara sakate-Age jAnekI unameM sAmarthya nahIM hai / isake sivAya eka bAta yaha bhI dhyAnameM rakha lenI cAhiye, ki sabhI asurakumAra vahA~ jAkara duHkhoMkI udIraNA nahIM karAyA karate, kintu jinake mAnasika pariNAma saMklezayukta rahA karate haiM, aise upayukta aMba aMbarISa Adi paMdraha jAtike hI asarakumAra vaisA kiyA karate haiN| ve aisA kyoM karate haiM ? isa bAtako Age spaSTa karate haiM: 1 bhavanavAsI devoMkA eka bheda hai, jaisA ki Age calakara batAyA jaaygaa| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 153 bhASyam - syAdetatkimarthaM ta evaM kurvantIti; atrocyateH - pApakarmAbhirataya ityuktam / tadyathA--govRSabhamahiSavarAhameSakukkuTavArtakAlAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn parasparaM cAbhinataH pazyatAM rAgadveSAbhibhUtAnAmakuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parA prItirutpadyate / tathA teSAmasurANAM nArakAMstathA tAni kArayatAmanyonyaM natazca pazyatAM parA prItirutpadyate / te hi duSTakandarpAstathAbhUtAn dRSTvATTahAsaM muJcanti celotkSepAnkSveDitAsphoTitAvallite talatAlanipAtanAMzca kurvanti mahatazca siMhanAdAnnadanti / tacca teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyAnidAnamithyAdarzanazalya tIvrakaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavamarSasyAkuzalAnubandhi puNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM yatsatsvapyanyeSu prItihetuSvazubhA eva prItihetavaH samutpadyante // * artha - asurodIrita duHkha ke viSayameM yaha prazna ho sakatA hai, ki ve aisA kyoM karate haiM ? nArakiyoMke bhir3Ane meM aura unake duHkhakI udIraNA karAne meM asurakumAra devoMkA kaunasA prayojana siddha hotA hai, ki jisake liye ve apane sthAnako chor3akara naraka - bhUmiyoMmeM jAte haiM, aura vahA~ jAkara ukta prakArake kArya karate haiM ? uttara - yaha bAta Upara hI kahI jA cukI hai, ki ina devoMkI ruci pApakarmameM hI huA karatI hai / hA~ ! yaha ruci kisa prakArase hotI hai, so batAte haiM:--lokameM dekhA jAtA hai, ki gau baila bhaiMsA zUkara meMr3hA murgA bataka tItara Adi jAnavaroMko athavA muSTimalla-ApasameM ghU~sA mAra mArakara lar3anevAle yoddhAoMko parasparameM lar3atA huA au ekake Upara dUsareko prahAra karatA huA dekhakara, jo rAga dveSake vazIbhUta haiM, aura akuzalAnubaMdhi puNyake dhAraNa karanevAle haiM, una manuSyoM ko bar3A Ananda AtA hai / isI prakAra asurakumAroM ke viSayameM samajhanA cAhiye / unako bhI nArakiyoMko vaisA karate hue dekhakara athavA nArakiyoM se vaisA karAne meM aura Apasa meM unako lar3atA tathA prahAra karatA huA dekhakara atyanta khuzI hotI hai / saMklezarUpa pariNAmoMko athavA duSTa bhAvoMko dhAraNa karanevAle ve asurakumAra una nArakiyoM ko vaisA karatA huA dekhakara khuzIke mAre aTTahAsa karate haiM, kapar3e ur3Ate haiM - kapar3e haTa jAne se nagna ho jAte haiM, loTapoTa ho jAte haiM, aura tAliyA~ bajAte haiM, tathA bar3e jora jorase siMhanAda bhI kiyA karate haiM / ye asurakumAra yadyapi gatikI apekSA deva haiM, aura isIliye inake anya devoM ke samAna manojJa viSaya bhI maujUda haiN| jaise ki dUsare devoMke manako haraNa karanevAle bhoga aura upabhoga rahA karate haiM, vaise hI inake bhI rahate haiM / parantu phira bhI inako una viSayoM meM itanI abhiruci nahIM huA karatI, jitanI ki ukta azubha kAryoMko dekhakara huA karatI hai / isake aneka kAraNa haiM - sabase pahalI bAta to yaha hai, ki inake mAyA mithyA aura nidAna ye tInoM hI zalya pAye jAte haiM / tathA zalyoMke sAtha sAtha tIvra kaSAyakA udaya bhI rahA karatA hai / dUsarI bAta yaha hai, ki inake jo bhAva meM doSa lagate haiM, unakI AlocanA nahIM karate, aura na inhoMne pUrvajanma meM vaisA kiyA hai / pahale bhavameM jo AsurI - gatikA bandha kiyA hai, vaha AlocanA 20 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAyacandranainazAstramAlAyAma [ tRtIyo'dhyAyaH 1 / rahita bhAva - doSoMke kAraNa hI kiyA hai / tIsarI bAta yaha hai, ki ye vicArazIla nahIM hote, inako itanA viveka nahIM hotA, ki yaha azubha kArya hai, isameM sahayoga denA yA isameM prasannatA prakaTa karanA athavA inako dekhakara harSita honA bhI azubha hI hai / ve isa bAta para kabhI vicAra hI nahIM karate / cauthI bAta yaha hai, ki jisa puNya - karmakA inhoMne parvajanma meM bandha kiyA hai, vaha akuzalatAnubandhI hai / vaha puNyarUpameM apanA phala nahIM diyA karatA / usake udayase aisA hI phala prApta hotA hai, ki jo jIvako azubhatAkI hI tarapha le jAya / pA~cavIM bAta yaha hai, ki jisake prasAdase inhoMne AsurIgatiko prApta kiyA hai, vaha bhAva - doSoM kA anukarSaNa karanevAlA bAlatapa thA, jisameM ki bhAvadoSoMkA saMbhava rahA karatA hai, aisA mithyAdRSTiyoMkA tapa kuzalAnubandhI nahIM ho sakatA / usase aise viziSTa puNyakA bandha nahIM ho sakatA, joki udayako prApta hokara jIvako azubha kriyAoMse nivRtta aura zubha kriyAoMkI tarapha pravRtta karAnevAle zubha- mArga meM lagA de| ye hI saba kAraNa haiM, ki jinake phalasvarUpa prItike liye anya manojJa viSaya sAmagrIke rahate hue bhI azubha viSaya hI prItike kAraNa huA karate haiM / bhAvArtha -- uparyukta paMdraha prakArake asurakumAra nArakiyoMko duHkhoMkI udIraNA kyoM karAte haiM ? isake uttarameM pA~ca kAraNoMkA Upara nirdeza kiyA gayA hai / isase yaha bAta mAlUma ho jAtI hai, ki unakA pUrvavaddha karma aura tadanusAra unakA svabhAva hI aisA hotA hai, ki jisase dUsaroMko lar3atA huA yA maratA piTatA duHkhI hotA huA dekhakara unheM Ananda AtA hai / yaha bAta asurodIrita duHkhake sambandhako lekara kahI gaI hai| kiMtu nArakiyoM ke uparyukta duHkhoMkI bhayaMkaratApara vicAra karanese yaha prazna upasthita hotA hai, ki itane adhika duHkhoM ko ve sahana kaise kara sakate haiM ? yantrapIDanAdi sarIkhe duHkhoMse unakA zIra vizIrNa kyoM nahIM ho jAtA ? aura yadi ho jAtA hai, to zarIrake vizIrNa honepara unakI mRtyu kyoM nahIM ho jAtI ? ityAdi / isakA uttara spaSTa karaneke liye Age bhASyakAra kahate haiM bhASyam -- ityevamaprItikaraM nirantaraM sutInaM duHkhamanubhavatAM maraNameva kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate karmabhirdhAritAyuSAm / uktaM hi " aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyevarSAyuSo'napavartyAyuSaH " iti / naiva tatra zaraNaM vidyate nApyapakramaNam / tataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarIrANi daNDarAjirivAmbhasi iti // 1 artha - Upara likhe anusAra aneka prakArake ati tIvra amanojJa duHkhoM ko niraMtara bhogate bhI una nArakiyoMkA asamayameM maraNa nahIM huA karatA / ve ina duHkhoMse ghabar3Akara hue maranA cAhate haiM, phira bhI unhoMne jo Ayukarma bA~dhA hai, usakI sthiti jabataka pUrNa nahIM hotI, tabataka unakA maraNa nahIM ho sakatA, yaha bAta pahale bhI kaha cuke haiM, ki - " aupapA 1- adhyAya 2 sUtra 53 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5-6 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / tikacaramadehottamapuruSAsaMkhyevavarSAyuSo'napavAyuSaH " arthAt aupapAtikajanmavAle-deva aura nArakI caramazarIrI uttama dehake dhAraka tathA asaMkhyAtavarSakI AyuvAle jIvoMkI AyukA apavartana nahIM huA karatA / una nArakiyoMke liye narakoMmeM koI bhI zaraNa nahIM hotA, aura na unakI AyukA apakrama hI ho sakatA hai| ataeva Ayaparyanta unako ukta duHkhoMko nirantara bhoganA hI par3atA hai / avazyabhogya-karmake vazameM par3akara ve ukta duHkhoMko bhogate haiM, aura usa karmake hI nimittase unakA zarIra yantra pIDanAdi duHkhoM yA upaghAtoMse vizIrNa hokara bhI-jalAyA gayA upATA gayA vidIrNa kiyA gayA, chedA gayA aura kSata vikSata kiyA gayA, bhI tatkAla phira jaisekA taisA ho jAtA hai| jaise ki jalameM lakar3Ise yadi lakhIra kI jAya, to jala chinna hokara bhI tatkAla jyoMkA tyoM mila jAtA hai, usI prakAra nArakiyoMkA zarIra samajhanA cAhiye / vaha bhI chinna bhinna hokara tatkAla apane Apa jur3a jAtA hai| bhASyam-evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti // artha-upara likhe anusAra narakoMmeM janma grahaNa karanevAle nArakiyoMko uparyukta tIna prakArake duHkha bhogane par3ate haiN| parasparodIrita, kSetrasvabhAvotpanna aura asurodIrita / bhAvArtha-yahA~para nArakiyoMke tIna duHkha jo batAye haiM, so sAmAnya apekSAse haiN| ataeva usakA artha Upara likhe anusAra hI ghaTita kara lenA cAhiye, ki ina tIna prakArake duHkhoMmeMse do prakArake duHkha to sabhI nArakiyoMke huA karate haiM, kintu asurodIrita duHkha pahalI dUsarI aura tIsarI pRthivIke hI nArakiyoMke huA karate haiN| upara yaha bAta likhI jA cukI hai, ki nAraka anapavAyuSka haiM, ataeva duHkhoMse AkrAnta hokara asamayameM maranekI icchA rakhate hue bhI jabataka Ayu pUrNa na ho, mara nahIM skte| isaparase nArakiyoMke Ayu-pramANako jAnanekI icchA ho sakatI hai / ataeva granthakAra mAtoM hI narakoMke nArakiyoMkI AyukA utkRSTa pramANa batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtram-teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamAH sattvAnAM parAsthitiH // 6 // bhASyam--teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti / tadyathA-ratnaprabhAyAmekaM 'sAgaropamam / evaM trisAgaropamA saptasAgaropamA dazasAgaropamA saptadazasAgaropamA dvAviMzatisAgaropamA trystriNshtsaagropmaa| jaghanyA tu purstaadvkssyte|-"naarkaannaaN ca dvitIyAdiSu / "--" dazavarSasahasrANi prathamAyAmiti / " artha-- ukta sAta narakoMmeM rahanevAle athavA janma-dhAraNa karanevAle nArakiyoMkI AyukA utkRSTa pramANa isa prakAra samajhanA cAhiye / pahalI ratnaprabhA bhUmimeM eka 1-digambara sampradAyameM chaha prakArake prasiddha haiN| 2-adhyAya-4 sUtra 43-44 kI vyaakhyaameN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH sAgara, dUsarI zarkarAprabhAmeM tIna sAgara, tIsarI bAlukAprabhAmeM sAta sAgara, cauthI paMkaprabhA meM daza sAgara, pA~cavIM dhUmaprabhA meM satraha sAgara, chaTThI tamaH prabhA meM bAIsa sAgara, aura sAtavIM mahAtamaHprabhAmeM tetIsa sAgara / ina nArakiyoMkI AyukA jaghanya pramANa Age calakara likheMge, ki " nArakANAM ca dvitIyAdiSu " aura " dazavarSa sahasrANi prathamAyAm / " arthAt nArakiyoMkI jaghanya AyukA pramANa pahale pahale narakoMkI utkRSTa AyukI barAbara samajhanA cAhiye / pahale naraka kI AyukA jo utkRSTa pramANa hai, vaha dUsare narakameM jaghanya ho jAtA hai, aura dUsarekA jo utkRSTa hai, vaha tIsaremeM jaghanya ho jAtA hai / isI taraha sAtaveM taka kramale samajha lenA cAhiye / yaha krama dUsarese lekara sAtaveM taka ho sakatA hai, ataeva pahale narakakI AyukA jaghanya pramANa daza hajAra varSa mAtra hai / isakA khulAsA Age calakara aura bhI kareMge / yaha naraka meM utpanna honevAle jIvoMkI AyukA pramANa batAyA, kiMtu itanI itanI Ayu lekara ukta narakoM meM utpanna honekI yogyatA rakhanevAle jIva kauna kaunase haiM - arthAt kisa kisa jAti ke jIva jyAdaH se jyAdaH kisa kisa naraka taka jA sakate haiM, yaha batAnA bhI Avazyaka hai, ataeva bhASyakAra isako spaSTa karate haiM: W bhASyam -- tatrAstravairyathoktarnArakasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH / evaM pakSiNastisRSu / siMhAzcatasRSu / uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsya manuSyAH saptasviti / na tu devA nArakA vA narakeSUpapattiM prApnuvanti / nahi teSAM bahArambhaparigrahAdayo narakagatinirvartakA hetavaH santi / nApyudvartya nArakA deveSUtpadyante / na hyeSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi / udvartitAstu tiryagyonau manuSyeSu votpadyante / mAnuSatvaM prApya kecit tIrthakaratvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH nirvANaM catasRbhyaH saMyamaM paJcabhyaH saMyamAsaMyamaM SaDbhyaH samyagdarzanaM saptabhyo'pIti // artha -- karmoM ke Aneke dvArako Asrava kahate haiM / karmabheda ke anusAra Asrava bhI bhinna bhinna hI haiN| kyoMki jahA~ kAryabheda hai vahA~ kAraNabheda bhI honA hI cAhiye / kina kina AsravoMse kauna kaunase karmakA bandha hotA hai, yaha bAta zAstroM meM batAI hai / unameMse jinake dvArA nArakaparyAyako utpanna karanevAle karmakA bandha huA karatA hai, aise Agamokta AtroM ke nimittase bandhe hue karmo ke dvArA jIva naraka-paryAyako dhAraNa kiyA karatA hai / kintu satra jIvoM meM ekasI yogyatA zakti nahIM huA karatI / phalataH yogyatA kI taratamatA ke anusAra jIvoM ke Asrava pariNAma aura usase honevAle karmabandha bhI taratamarUpase bhinna bhinna hI huA karate haiM / ataeva kisa kisa prakArake jIvameM kahA~ kahA~ taka - kaunase kaunase naraka taka lejAnevAle karmako bA~dhane kI yogyatA hai, yaha jAna lenA bhI jarUrI hai / vaha isa prakAra hai ki jo asaMjJI - mana rahita paMcendriya jIva haiM, ve pahalI pRthivI taka hI jA sakate haiN| isI prakAra sarIsRpa - sarpavizeSa pahalI aura dUsarI bhUmi taka jA sakate haiM / isI taraha Age ke liye 1 - adhyAya 4 sUtra 43-44 kI vyAkhyAmeM / 2 -- tatrAsraveSu iti vA pAThaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / samajhanA cAhiye / arthAt-pakSI AdikI tIna bhUmiyoM taka, siMha AdikI cAra bhUmiyoM taka, viSadhara sarpa AdikI pA~ca bhUmiyoMmeM, striyA~ Adi kI chaha bhUmiyoMmeM, aura manuSya tathA matsya sAtoM hI bhUmiyoMmeM jA sakate haiM / isake sivAya eka bAta yaha bhI hai, ki koI bhI deva athavA nArakI marakara naraka meM janma - dhAraNa nahIM kara sakatA / yadyapi unake Arambha aura parigrahakI vipulatA ati tIvra pAI jAtI hai, phira bhI vaha aisI nahIM huA karatI, ki jo narakagatiko niSpanna kara sake | isI taraha koI bhI nArakI marakara devaparyAya meM bhI janma - dhAraNa nahIM kara sakatA / kyoMki jo devagatiko niSpanna kara sakate haiM, ve sarAga saMyamAdika hetu nAraka - jIvoMke nahIM rahA karate / nAraka - jIva marane ke anantara naraka se nikalakara tiryagyoni athavA manuSya gatimeM hI janma grahaNa kara sakatA hai, anya meM nahIM / naraka se nikalakara jo jIva manuSya paryAyako dhAraNa kiyA karate haiM, unameM se koI koI jIva tIrthaMkara bhI ho sakate haiM / parantu Adi kI tIna bhUmiyoMse nikale hue hI jIva tIrthakara ho sakate haiM / AdikI cAra bhUmiyoM se nikale hue jIva manuSya hokara mokSako bhI jA sakate haiN| AdikI pA~ca bhUmiyoM ke jIva maraneke anantara manuSya hokara saMyamako dhAraNa kara sakate haiN| chaha bhUmiyoMke nikale hue manuSya hokara saMyamAsaMyama - dezavratako dhAraNa kara sakate haiM, aura sAtavIM bhUmi takake nikale hue jIva samyadarzanako dhAraNa kara sakate haiM / 1 isa prakAra narakkI gati AgatikI vizeSatA batAI hai / isake sivAya naraka pRthiyoMke sanniveza - racanA AdimeM bhI jo vizeSatA hai, vaha isa prakAra hai ki 157 bhASyam - dvIpasamudraparvatahadataDAgasarAMsi grAmanagarapattanAdayo vinivezA vAdaro vanaspatikAyo vRkSatRNagulmAdiH dvIndriyAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi, anyatra samudghAtopapAtavikriyA sAGgatikanarakapAlebhyaH / upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi nAnyAsu, gatistRtIyAM yAvat // artha - dvIpa samudra parvata bar3e bar3e hRda tar3Aga aura choTe choTe sarovara ina sabakI racanA naraka-bhUmiyoMmeM nahIM hai / isI prakAra vahA~para bAdara vanaspatikAya aura vRkSa tRNa- ghAsa Adi aura gulma- choTe choTe paudhe dvIndriya Adika tiryagjIva aura manuSya tathA cAroM hI nikAyake deva bhI nahIM rahA karate / kintu samudghAta upapAta vikriyA sAGgatika aura narakapAloMke liye yaha niSedha nahIM hai / upapAtakI apekSAse deva ratnaprabhAmeM hI rahA karate haiM, aura bhUmiyoM meM nahIM / devoMkI gati tIsarI bhUmitaka huA karatI hai / bhAvArtha - devoMkA upapAta - janma pahalI bhUmi ratnaprabhAmeM hI hotA hai, anya bhUmiyoM meM nahIM, ataeva upapAtakI apekSA se deva pahalI bhUmimeM hI rahA karate haiM, anya bhUmiyoMmeM nahIM rahate / dvIpa samudra AdikA jo niSedha hai, so bhI dUsarI Adi pRthiviyoMke viSayameM hI samajhanA na ki pahalI pRthivIke viSaya meM / kyoMki ratnaprabhAke Upara ina sabakA sanniveza pAyA jAtA hai / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH 1 sAdhAraNa niyamake anusAra koI bhI manuSya narakabhUmiyoMmeM nahIM jA sakatA, aura na pAyA jA sakatA hai / kintu samudghAtakI avasthA meM manuSyakA astitva vahA~para kahA jA sakatA hai / samudghAtagatase matalaba kevaliyoMkA hai / isI prakAra upapAta - nArakI aura vikriyAlabdhi se yukta jIva tathA sAGgatika - pUrvajanma ke snehI mitra Adi evaM narakapAla - mahAn adhArmika-uparyukta asurakumAra itane jIva kvacit kadAcit narakabhUmiyoM meM sambhava mAne jA sakate haiM / 158 prasaGgAnusAra lokake viSaya meM kucha ullekha karate haiM bhASyam-- yacca vAyava Apo dhArayanti naca vizvaggacchantyApaJca pRthivIM dhArayanti na ca praspandante pRthivyaJcApsu vilayaM na gacchanti tattasyAnAdipAriNAmikasya nitya santaterlokavinivezasya lokasthitireva heturbhavati // artha -- vAyune jalako dhAraNa kara rakkhA hai, jisase ki vaha jala kahIM bhI idhara udhara ko gamana nahIM karatA, jalane pRthivIko dhAraNa kara rakkhA hai, jisase vaha jala bhI spandana nahIM karatA - kidhara ko bhI bahatA nahIM hai, aura na vaha pRthivI hI usa jalameM galatI hai / yaha lokavinivezakA anAdi pAriNAmika svabhAva hI hai, ki nityarUpase isakI aisI hI santati calI A rahI hai| aisA honemeM bhI lokakI sthiti - avasthAna hI kAraNa hai aura dUsarA kucha nahIM / bhAvArtha -- lokakA viniveza isa prakAra hai - pRthivIko kaThinIbhUta jalane dhAraNa kara rakkhA hai, jalako ghanavAtavalayane aura ghanavAtavalayako tanuvAtavalayane dhAraNa kara rakkhA hai / tanuvAtavalaya ke liye koI AdhAra nahIM hai, vaha AtmapratiSTha hai- apane hI AdhAra para hai, kevala AkAzameM ThaharA huA hai / isa viSayameM yaha bAta vizeSa hai, ki inakI racanA athavA AdhArAdheyabhAva isa prakAra se paraspara meM sanniviSTa hai, ki jalake Upara hamezA rahakara bhI pRthivI galatI nahIM hai, aura na vaha jala hI idhara udharako bahatA hai / isI prakAra jisa vAyune jalako dhAraNa kara rakkhA hai, vaha vAyu bhI kidharako hI nahIM bahatI, aura na vaha jala hI bahatA hai | yaha lokakA sanniveza anAdi hai / aura yaha anAditA dravyArthika nayakI apekSAse 9-15 imA NaM bhaMte! syaNappA puDhavI kiM sAsatA asAsatA ? goyamA ! siya sAsayA siya asAsayA / sekeNNaM bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ? davvahayAe sAsayA, vaNaprajjavohaM gandhapajjavehiM, rasapajjavehiM, phAsapajjavehiM, asAsayA, se etegaM agaM goyamA ! evaM vuJcai ' / chAyA - iyaM bhadanta ! ratnaprabhA pRthvI kiM zAzvatI azAzvatI ? gautama ! syAt zAzvatI syAt azAzvatI / tat kenArthena bhadanta evamucyate ? gautama ! dravyArthatayA zAzvatI varNaparyavairgandhaparyave rasaparyavaiH sparzaparyavairazAzvatI, tadetenArthena gautama ! evamucyate // artha - bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI zAzvatI - nitya hai athavA azAzvatI - anitya ? gautama ! kathaMcit nitya hai, aura kathaMcit anitya / he bhadanta ! aisA kisa apekSA se kahA jAtA hai ? gautama ! dravyArthika nayakI apekSA nitya hai, aura paryAyArthika nayakI apekSA-varNaparyAya gandhaparyAya rasaparyAya aura sparzaparyAya kI apekSA anitya hai ataeva usako nitya aura anitya donoM prakArakA kahA jAtA hai / 1 . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra hai|] samASyatattvArthAdhigamasUtram / 159 hai| kyoMki paryAyArthika nayakI apekSAse loka sAdi bhI hai / ataeva AgamameM isako kathaMcit anAdi aura kathaMcit sAdi hI batAyA hai / tathA aisA sanniveza honemeM sivAya svabhAvake aura koI kAraNa nahIM hai| bhASyam--atrAha,-uktaM bhavatA "lokAkAze'vagAhA", " tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt " iti / tatra lokaH kaH katividho vA kiM saMsthito veti ? atrocyateH ___ artha-prazna-Apane kahA hai ki " lokAkAze'vagAhaiH " arthAt jIvAnIvAdika jo dravya haiM, una sabakA lokAkAzameM hI avagAha hai, aura yaha bhI kahA hai ki " tadanantaramUz2a gacchatyAlokAntAt / " arthAt sampUrNa karma aura zarIrase chUTanepara yaha jIva lokake antataka Urdhva-gamana karatA hai / isa taraha Apane loka zabdakA kaI bAra ullekha kiyA hai / ataeva isa viSayameM yaha prazna upasthita hotA hai, ki vaha loka kyA hai ? aura vaha kitane prakArakA hai ? tathA kisa prakArase sthita hai ? uttara / bhASyam--paJcAstikAya samudAyo lokH| te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA vakSyante ca / sa lokaHkSetravibhAgena trividho'dhastiryagUz2a ceti| dharmAdharmAstikAyau lokavyavasthAhetUM / tayoravagAhavizeSAllokAnubhAvaniyamAta supratiSThaka vjraakRtilokH| adholoko gokandharAdharArdhAkRtiH / uktaM hyetat--bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAcchanAticcha saMsthitA iti / tA ythoktaaH| tiryagloko jhallAkRtiH, Urdhvaloko mRdaGgAkRtiriti / tatra tiryaglokaprasiddhayarthamidamAkRtimAtramucyate // artha-pA~ca astikAyake samUhako loka kahate haiM / jIva pudgala dharma adharma aura AkAza ye pA~ca astikoya haiM / inakA kucha varNana to svatatvakI apekSAse tathA vidhAna aura lakSaNakI apekSAse pahale bhI kara cuke haiM, bAkI aura varNana Age calakara bhI kareMge / kSetra-vibhAgakI apekSA lokake tIna bheda haiM-adholoka tiryagloka aura Urdhvaloka / lokakI vyavasthAke kAraNa dharmAstikAya aura adharmAstikAya haiM / ina donoMke avagAha vizeSase lokakI vyavasthA banI huI hai / kyoMki jitane AkAzameM ye donoM dravya avagAr3harUpase jisa taraha avasthita haiM, usI prakArase usa avagAhanake anusAra hI lokakA bhI sanniveza banA huA hai / athavA lokAnubhAvake anusAra susiddha niyamoMse hI usakA vaisA vaisA sanniveza banA huA hai| arthAta- lokasannivezakI maryAdA dharma dravya aura adharma dravyake nimittase hai / yadi ye donoM dravya na hoM, to cAhe jaunasA dravya cAhe jahA~taka jA sakatA aura cAhe jahA~ Thahara sakatA 1-adhyAya 5 sUtra 12 / 2--adhyAya 10 sUtra 5 / 3--lokahetU iti ca pAThaH / 4--gokandharA. AkRtiH, gokandharAkRtirityapi pAThAntare / 5--digambara sampradAyameM kAlako bhI mukhya dravya mAnA hai, aura isI liye unhoMne chaha dravyoMke samUhako loka mAnA hai| 6--aupazamikAdi svatattvoMke varNanameM, tathA saMsArI mukta Adi bheda batAte samaya aura " upayogo lakSaNam " kI vyAkhyA / 7-pA~caveM adhyAyameM / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH hai / kyoMki gamana karanemeM kAraNa dharma dravya aura sthitimeM sahakArI kAraNa adharma dravya hai / jaba ye donoM kAraNa hI na raheMge, to dravyoMke gamana aura avasthAnakI maryAdA bhI kaise raha sakatI hai, ki amuka sthAna taka hI dravyoM kA gamana aura avasthAna ho sakatA hai Age nahIM / ataeva jaba ki lokakI maryAdA siddha hai, to usakA kAraNa bhI prasiddha honA cAhiye, isI liye yahA~ para usa maryAdAkA kAraNa dharma aura adharma dravyako batAyA hai ki jahA~taka ye dravya haiM, vahA~taka anya dravyoMkA gamana aura avasthAna ho sakatA hai aura isIse lokasannivezakI maryAdA bhI banI huI hai / parantu lokakA sanniveza aisA kyoM hai ? isakA uttara to svabhAva hI ho sakatA / anAdi pAriNAmika svabhAva hI aisA hai, ki jisake nimittase lokakA AkAra supratiSTheka athavA vajrake AkAra meM banA huA hai / aura usIse vaha pradezoMkI hAni vRddhirUpa kahIM mahAna hai aura kahIM patalA hai / kyoMki yaha pAriNAmika svabhAva aneka vicitra zaktiyoM ko dhAraNa karanevAlA hai / kSetra - vibhAgase lokake tIna bheda haiM- adholoka tiryagloka aura Urdhvaloka yaha bAta Upara likha cuke haiM / inameMse adholokakA AkAra AdhI gokandharAke samAna hai / nIce kI tarapha vizAla - caur3I aura Upara kI tarapha kramase saMkSipta / isI bAtako pahale bhI batA cuke haiM, ki nIce nIce jo sAta bhUmiyA~ avasthita haiM, unakA AkAra nIce nIce kI taraphako adhikAdhika caur3A chatrAticchatrakI taraha hotA gayA hai / adholokakA athavA nAcekI sAtoM bhUmiyoMkA yaha AkAra hai / tiryagloka - madhyalokakA AkAra jhAlara ke samAna hai, aura UrdhvalokakI AkRti mRdaGgake samAna hai / yaha tInoM vibhAgoM kA bhinna bhinna AkAra hai / sampUrNa lokakA AkAra vajrake samAna athavA donoM pairoMko caur3Akara aura kamarapara donoM hAthoMko rakhakara khar3e hue puruSa samAna hai / lokake tIna bhAgoM meMse adholokakA varNana isI adhyAya ke prArambhameM kiyA jA cukA hai / UrdhvalokakA varNana Age cauthe adhyAyameM kareMge / yahA~ kramAnusAra tiryaglokakA svarUpa batAne ke liye saMkSepa meM varNana karate haiM / - sUtra - jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // bhASyam -- jambUdvIpA dayodvIpA lavaNAdayazca samudrAH zubhanAmAna iti / yAvanti loke. zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te zubhanAmAnaH / dvIpAda 1 -- eka yantravizeSa hotA hai / 2 - indrake hAthameM rahanevAle usake AyudhakA nAma hai / 3 - inhIM AcAyAne lokakA AkAra prazama0 gA0 210-211 meM isa prakAra likhA hai - jIvAjIvau dravyamiti SaDvidhaM bhavati lokapuruSo'yam / vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva kaTisthakarayugmaH // tatrAdhomukha mallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / sthAlamitra tiryaglokam Urdhvamathamalakasamudgam // 4-- jinako vistArase jAnanA ho, unheM dvIpasAgaraprajJapti athavA trilokaprajJapti Adi dekhanA cAhiye / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / nantaraH samudraH samudrAdanantaro dvIpo yathAsaMkhyam / tadyathA-jambUdvIpo dvIpaH lavaNodaH samudraH dhAtakIkhaNDo dvIpaH kAlodaH samudraH puSkaravaro dvIpaHpuSkarodaH samudrAvaruNavaro dvIpo varuNodaH samudraH kSIravaro dvIpaH kSIrodaH samudro ghRtavaro dvIpo ghRtodaH samudraH ikSuvaro dvIpa ikSuvarodaH samudraH nandIzvaro dvIpo nandIzvaravarodaH samudraH aruNavaro dvIpaH aruNavarodaH samudra ityevamasaMkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // artha---jambUdvIpa Adika dvIpa aura lavaNasamudra Adika samudra tiryaglokameM asaMkhyAta haiM / ina sabake nAma ati zubha haiM / lokameM jitane bhI zubha nAma haiM, ve saba ina dvIpa aura samudroMke pAye jAte haiM / athavA inake jo nAma haiM, ve saba zubha hI haiM, inameMse azubha nAma kisIkA bhI hai hI nahIM / ina dvIpa samudroMkA sanniveza kisa prakArakA hai ? vimAnoMkI taraha prakIrNakarUpa haiM, athavA adhaH adhaH avasthita haiM, yA anya hI tarahase haiM ? uttara-na prakIrNaka haiM aura na adhaH adhaH avasthita haiM / kintu inakA sanniveza isa prakAra hai, ki dvIpake anantara samudra aura samudrake anantara dvIpa / isI kramase antake svayambharamaNasamudra paryanta pahaleko dUsarA ber3he hue avasthita haiM / jaise ki sabase pahalA dvIpa jambUdvIpa hai, usake anantara jamba. dvIpako cAroM taraphase ghere hue lavaNasamudra hai| isI kramase Age Age bhI dvIpa samudroMko antake samudra taka samajhanA cAhiye / arthAt lavaNasamudrake anantara dhAtakIkhaNDa dvIpa hai, usake anantara kAlodasamudra hai, usake bAda puSkaravara dvIpa hai, usake bAda puSkaravarasamudra hai, usake bAda varuNavaradvIpa hai, usake bAda varuNodasamudra hai, usake bAda kSIravaradvIpa hai, usake bAda kSIrodasamudra hai usake bAda ghatavaradvIpa hai, usake bAda ghRtodasamudra hai, usake bAda ikSuvaradvIpa hai, usake bAda ikSuvarodasamudra hai, usake bAda nandIzvaradvIpa hai, usake bAda nandIzvarodasamudra hai| usake bAda aruNavaradvIpa hai, usake bAda aruNavarodasamudra hai / isI prakAra svayambhUramaNa paryanta asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta hI samudra avasthita haiN| bhAvArtha-asaMkhyAtake asaMkhyAta bheda ho sakate haiM, ataH unameM se kitane asaMkhyAta pramANa dvIpa samudra samajhanA ? to DhAI sAgarake jitane samaya hoM, utane hI kula dvIpa aura samudra samajhanA cAhiye / inameM sabase pahalA dvIpa jambUdvIpa hai, aura sabase antima svayambhUramaNasamudra hai| unameM se hI kuchakA yahA~para nAmollekha karake batAyA hai / inake samAna aura bhI jitane dvIpa * aura samudra haiM, una sabake vAcaka zabda zubha haiM / ye saba ratnaprabhA bhUmike Upara avasthita haiN| inhIMke samUhako tiryagloka athavA madhyaloka kahate haiN| 1--saMkhyAke bhedoMmeM upamAmAnakA eka bheda hai| isakA pramANa dekhanA ho, to gommaTasAra karmakANDakI bhUmikAmeM athavA trilokasAra AdimeM dekho / 2-sabase aMtima svayaMbhUramaNasamudrakA hI ullekha hai, isase koI yaha na samajhe ki svayambhUramaNasamudrake anantara vAtavalaya hI haiM aura kucha nhiiN| kiMtu svayaMbharamaNasamudrake anantara cAra konoMmeM pRthivIkA bhAga bhI hai, usake bAda vAtavalaya haiM / parantu usakA pramANa alpa hai, isaliye usakI apekSA nahIM kI hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH isa sUtrameM jinakA nirdeza kiyA gayA hai, ve dvIpa aura samudra kisa prakArase avasthita haiM, aura unakA pramANa kitanA kitanA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiN|suutrm-dirdivisskmbhaaHpuurvpuurvprikssepinno vlyaakRtyH||8|| bhASyam--sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dviddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH prtyetvyaaH| tadyathA ___ artha-uparyukta sabhI dvIpa aura samudroMkA viSkambha-cauDAIkA pramANa prathamase lekara anta taka jambUdvIpase svayambhUramaNa paryanta dUnA dUnA samajhanA cAhiye / aura ye sabhI-dvIpa athavA samudra apane apanese pahale dvIpa yA samudrako ghere hue haiN| jaise ki jambUdvIpako lavaNasamudra aura lavaNasamudrako dhAtakIkhaMDadvIpa tathA dhAtakIkhaNDadvIpako kAlodasamudra aura kAlodasamudrako puSkaravaradvIpa ghere hue haiN| isI taraha aMta taka samajha lenA cAhiye / ataeva inakA AkAra kaMkaNake samAna gola hai| dUnA dUnA pramANa jo batAyA hai, vaha tabataka samajhameM nahIM A sakatA, jabataka ki pahale dvIpakA pramANa mAlUma na ho jAya / ataeva usako batAte hue unake sannivezako bhI sphuTa karate haiM bhASyam-yojanazatasahastraM viSkambho jambUdvIpasya vakSyate / tadviguNo lavaNajalasa. mudrasya / lavaNajalasamudraviSkambhAdviguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya / ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi // pUrvapUrvaparikSepiNaH-sarve pUrvapUrvaparikSapiNaH pratyetavyAH / jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH, lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDena parikSiptaH, dhAtakIkhaNDa dvIpaH kAlodasamudreNa parikSiptaH, kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhana parikSiptaH, puSkaradvIpArdha mAnuSottareNa parvatena parikSaptam, puSkaravaradvIpaH puSkaravarodena samudreNa parikSiptaH, evamAsvayambhUramaNAtsamudrAditi // vlyaakRtyH|-srve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti // artha-pahalA dvIpa jambUdvIpa hai, usakA viSkambha-vistAra eka lAkha yojanakA hai, aisA Age calakara sUtra dvArA batAyeMge / isase dUnA vistAra lavaNodasamudrakA hai| lavaNodasamudrake vistArase nA vistAra dhAtakI khaNDa dvIpakA hai / isI taraha svayambhUramaNasamudra paryanta dvIpase samudrakA aura samudrase dvIpakA vistAra dUnA dUnA samajhanA cAhiye / apanese pahale dvIpa yA samudrakA jitanA vistAra ho, usase dUnA agale dvIpa yA samudrakA vistAra samajha lenA cAhiye / pUrvapUrvakA parikSepaNa-ye sabhI dvIpa aura samudra pUrvapUrva parikSepI haiM / dvIpane apanese pahale samudrako aura samudrane apanese pahale dvIpako cAroM taraphase ghera rakkhA hai| jaise ki jambUdvIpa lavagasamudrase ghirA huA hai, aura lavaNasamudra dhAtakIkhaNDa dvIpase ghirA huA hai, dhAtakI ..1yojanazatasahasraviSkambho ityapi pAThAntaram / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba 8-9 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / khaNDa dvIpa kAlodasamudrase aura kAlodasamudra Adhe puSkaravaradvIpase ghirA huA hai / AdhA puSkaravaradvIpa mAnuSottaraparvatase aura mAnuSottarase parekA AdhA puSkaravara dvIpa puSkaravaroda samudrase ghirA huA hai| isI taraha svayambhUramaNasamudra paryanta samajha lenA cAhiye / arthAt ye sabhI dvIpa samudra parasparameM eka dUsarese pariveSTita-ghire hue haiN| valayAkRti-uparyukta sabhI dvIpa aura samudroMkA AkAra tathA inake sAtha sAtha mAnuSottara parvatakI bhI AkRti kaMkaNake samAna gola samajhanI caahiye| bhAvArtha-yadyapi pahale jambUdvIpameM lavaNasamudrAdike samAna kaMkaNakIsI golAI pratIta nahIM hotii| kyoMki usane kisIko ghera nahIM rakkhA hai / to bhI jambUdvIpake aMtakI paridhiko yadi dekhA jAya, to vaisI AkRti usakI bhI dIkhatI hI hai| athavA jambUdvIpakA AkAra thAlIke samAna gola samajha lenA cAhiye / yadvA jambUdvIpase Ageke samudra aura dvIpoMkA AkAra to kaMkaNake samAna gola aura jambUdvIpakA AkAra gola maNibandha-pahu~ceke samAna samajha lenA cAhiye / athavA isa sUtrameM valaya-kaMkaNake samAna jo AkRti kahI hai, so lavaNodAdikI hI samajhanI cAhiye, na ki jambUdvIpakI / jambUdvIpakA AkAra aura usake viSkambhavistArakA pramANa batAneke liye Age sUtra kahate haiM:sUtra-tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahasraviSkambhojambUdvIpaH 9 bhASyam-teSAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye / merunaabhiH|--merursy nAbhyAmiti meruvAsya nAbhiriti merunAbhiH / merurasya madhya ityarthaH / savedvIpasamudrAbhyantarovRttaHkulAlacakAkRtiryojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / vRttagrahaNaM niyamAthem / lavaNAdayo valayavRttA jambUdvIpastu prataravRtta iti| yathA gamyeta valayAkRtibhizcaturasravyasrayorapi parikSepo vidyate tathA ca mAbhUditi // arthaHuna upayukta asaMkhyAta dvIpa aura samudroMke madhyameM pahalA jambUdvIpa hai| vaha merunAmi hai| arthAt meru isakA nAbhisthAnameM hai, aisA kahiye, athavA yoM kahiye ki meru isakA nAbhisthAna hai| tAtparya yahI hai, ki jambUdvIpake ThIka madhyameM meru haiN| yaha sampUrNa dvIpa aura samudroMke abhyantara ThaharA huA hai aura vRtta-gola hai| isakA AkAra kumbhArake cakrake samAna hai, aura usakA vistAra eka lAkha yojanakA hai| sUtrameM vRtta zabda na diyA jAtA, to bhI cala sakatA thA, phira usakA jo grahaNa kiyA hai, so vizeSa niyamako batAneke liye hai / vaha yaha ki lavaNodAdika asaMkhyAta dvIpa samudra to 1-meru pA~ca haiM--sudarzana vidyunmAlI vijaya acala aura mandara / inameMse pahalA sudarzanameru jambUdvIpake madhyameM haiM aura vaha zeSa cAroMse bar3A hai / bAkI cAroMkA pramANa barAbara hai| cAra se dodhAtakI khaNDa aura do puSkaravara dvIpake donoM taraphake bhAgoMmeM avasthita haiM / 2-yojana 4 kozakA hotA hai / parantu yahA~para jo pramANa batAyA hai, vaha pramANAmulakI apekSAse hai / utsedhADalase pramANAGgula pA~casau guNA hotA hai| ataeva prakRtameM eka yojana do hajAra kozake barAbara samajhanA caahiye| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH valayavRtta haiM, kintu jambUdvIpa prataravRtta hai| yadi vRtta zabda na diyA jAtA, to viparIta arthakA bhI koI grahaNa kara sakatA thA / kyoMki gola padArthake dvArA jo ghirI huI ho, vaha bhI gola hI ho aisA niyama nahIM ho sktaa| caukoNa athavA trikoNa Adi vastubhI gola padArthake dvArA ghirI huI ho sakatI haiN| ataeva vRtta zabdake na rahanepara lavaNodAdikako gola samajhakara bhI jambadvIpako koI caukoNa Adi samajha sakatA thaa| so aisA viparIta artha koI na samajha le isI liye sUtrameM vRtta zabdakA pATha kiyA hai / arthAt jambUdvIpakA AkAra prataravRtta hai / bhASyam-merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanasahasramadhodharaNitalamavagADho navanavatyucchrito dazAdho vistRtHshsrmupriiti| trikANDastrilokapravibhaktamUrtizcaturbhirvanairbhadra zAlanandanasaumanasapANDakaiH privRtH| tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasra mekaM prathamaM kANDam / dvitIyaM triSaSThisahasrANi rajatajAtarUpAGka sphaTika bahulam tRtIyaM SaTtriMzatsahasrANi jAmbUnadabahulam / vaiDUryabahulA cAsya cUlikA catvAriMzadyojanAnyucchrAyeNa mUle dvAdaza viSkambheNa madhye'STAvuparicatvArIti / mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanam / bhadrazAlavanAtpaJca yojanazatAnyAruhya tAvatpratikAntivistRtaM nandanam / tato'triSaSThisahasrANyAruddha paJcayojanazatapratikrAntivistRtameva saumanasam / tato'pi SatriMzatsahasrANyAruhya caturnavaticatuHzatapratikrAntivistRtaM pANDakavanamiti / nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdazasahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti / artha-meru bhI suvarNake thAlake madhyakI taraha gola haiN| isakI u~cAI eka lAkha yojanakI hai| jisameMse eka hajAra yojana pRthivIke nIce praviSTa hai / bAkI 99 hajAra pRthivIke Upara hai| isa uparake bhAgako dRzya bhAga aura pRthivIke bhItara praviSTa eka hajArake bhAgako adRzya bhAga samajhanA cAhiye / adRzya bhAgakI caur3AI daza hajAra yojanakI hai, aura u~cAI eka hajAra yojana hai| meruke upara dRzya bhAgameM tIna kANDaka-mekhalA-kaTinI haiN| yaha meru parvata mAnoM tInoM lokoMkA vibhAga karaneke liye mApa karanekI mUrti hI hai| kyoMki meruke nIce adholoka aura Upara Urdhvaloka tathA merukI barAbara tiryagloka-madhyalokakA pramANa hai / bhadrazAla nandana saumanasa aura pANDaka ina cAra vanoMse cAroM tarapha-saba taraphase ghirA huA hai| tIna kANDakoMmeMse pahalA kANDaka eka hajAra yojana U~cA hai, joki pRthivIke bhItara adRzya bhAga hai / isa kANDakameM zuddha pRthivI patthara hIrA aura zarkarA hI prAyaH pAI jAtI hai| dUsarA aura tIsarA kANDaka pRthivIke Uparake dRzya bhAgameM hai| dUsarA kANDaka pRthivItalase lekara tresaTha hajAra yojanakI u~cAI taka hai / isa kANDakameM prAyaH karake cA~dI suvarNa aGka-ratnavizeSa aura sphaTika hI pAyA jAtA hai| dUsare kANDakake Upara chattIsa hajAra yojanakI u~cAIvAlA tIsarA kANDaka hai / isa kANDakameM prAyaH suvarNa hI hai| 1-mUlameM jo vAkya hai, usakA artha aisA bhI ho sakatA hai, ki yaha meruparvata suvarNamaya tathA thAlIke madhyake samAna gola hai / 2--" messsa hiDabhAe sattavi rajjU hveaholoo| uDDhamhi uDDhaloo merusamo majjhimo loo / / 120 // -svAmikArtikeyAnuprekSA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9-10] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ___ isa meruparvatake Upara eka cUlikA-zikhara, hai jo ki cAlIsa yojana U~cI hai / isakI caur3AI mUlameM bAraha yojana madhyameM ATha yojana aura antameM cAra yojana hai| cUlikAke bhAgameM prAyaH karake vaiDUryamaNi hI pAI jAtI haiN| meruke mUlameM pRthivIke Upara bhadrazAlavana hai, jo ki gola aura cAroM taraphase meruko ghere hue hai| bhadrazAlavanase pA~casau yojana Upara calakara utanI hI pratikrAntike vistArase yukta nandanavana hai| nandanavanase sAr3he bAsaTha hajAra yojana Upara calakara saumanasavana hai| isakI caur3AI pA~casau yojanakI hai / saumanasavanase chattIsa hajAra yojana Upara calakara cauthA pANDakavana hai / isakI caur3AI cArasau caurAnave yojanakI hai| merukA viSkambha sarvatra ekasA nahIM hai, aura na kahIM kucha kahIM kucha aisA avyavasthita hai / kintu usake viSkambhake pradeza kramase ghaTate gaye haiM / isa hAnikA pramANa isa prakAra hai, ki nandanavana aura saumanasavanase lekara gyAraha myAraha hajAra pradezoMke Upara calakara viSkambhake eka eka hajAra pradeza ghaTate gaye haiN| isa prakAra jambUdvIpakA vistAra aura AkAra Adi btaayaa| isameM eka vizeSa bAta aura bhI hai, vaha yaha ki yaha sAta kSetroMse vibhakta hai / arthAt isa jambUdvIpake sAta bhAga haiM, jinako ki sAta kSetra kahate haiN| ve sAta kSetra kaunase haiM, so batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-tatra bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // bhASyam-tatra jambUdvIpe bharatahaimavataM harayo videhA ramyaka hairaNyavatamairAvatamitisapta vaMzAH kSetrANi bhavanti / bharatasyottarataH haimavatam, haimavatasyottarataH harayaH, ityevaM shessaaH| vaMzA varSA vAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / sarveSAM caiSAM vyavahAranayApekSAdAdityakRtAdiniyamAduttaruto merarbhavati, lokamadhyAvasthitaM cASTapradezaM rucakaM digniyamahetuM pratItya yathAsambhavaM bhavatIti // __ artha--jisakA ki pramANa aura AkAra Upara batAyA jA cukA hai, usa jambudvIpameM hI marata haimavata hari videha ramyaka hairaNyavata aura airAvata ye sAta kSetra haiN| bharatase uttarakI tarapha haimavataka kSetra hai, aura haimavatakase uttarakI tarapha hari kSetra hai / isI taraha dUsare kSetroMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / arthAt harise uttarameM videha, videhase uttarameM ramyaka, ramyakase uttarameM hairaNyavata aura hairaNyavatase uttarameM airAvata kSetra hai| vaMza varSa aura vAsya ye ina kSetroMke paryAyavAcaka nAma haiM, aura ye nAma anvartha-guNakI apekSAse haiM / kyoMki vaMza 1-isa viSayameM TIkAkArane likhA hai ki " eSA ca parihANirAcAryoktA na manAgapi gaNitaprakriyayA saGgaJchate / " aura isa bAtako hetupUrvaka gaNita karake batAyA bhI hai, vizeSa bAta jAnaneke liye vahIMpara khulAsA dekhanA caahiye| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ tRtIyo'dhyAyaH parvayukta huA karate haiM, ye bharatAdika bhI vaMzAdikakI tarahase vibhAgoMko karanevAle athavA dhAraNa karanevAle haiM / ataeva inako vaMza-kSetra kaha sakate haiN| isI taraha varSa aura vAsya zabdakA artha bhI samajha lenA caahiye| kyoMki inako varSake sannidhAnase varSa aura inameM manuSyAdikA vAsa honese vAsya kahate haiN| dizAoMkA niyama vyavahAranayakI apekSAse to sUryakI gatike hisAbase hI mAnA gayA hai| isa hisAbase meru sabhI kSetroMse uttara dizAkI tarapha par3atA hai| kyoMki lokameM aisA vyavahAra hai, ki nidharako sUryakA udaya hotA hai, vaha pUrva dizA hai, usake ThIka ulTI tarapha-jidhara sUryakA asta hotA hai, vaha pazcima dizA hai| jidharakI tarapha karkasa lekara dhana takakI chaha rAziyA~ vyavasthita hoM, usako dakSiNa, aura makarase lekara mithuna takakI chaha rAziyA~ jigharako vyavasthita hoM, usako uttara dizA kahate haiM / isa vyavahArake anusAra sabhI kSetravAloMke liye meru uttarakI tarapha par3atA hai| kintu yaha vAstavika kathana nahIM hai, kevala vyavahAramAtra hai| kyoMki sUryake udaya astake hisAbase hI pUrva pazcima Adi dizAoMkA yadi niyama mAnA jAyagA,to eka yaha bar3A virodha Akara upasthita hogA, ki saba jagaha sabhI dizAoMkA sadbhAva mAnanA par3egA, aura usase vyavahArakA lopa hogaa| kyoMki nidhara sUryakA udaya ho, udhara pUrva aura jidhara asta ho udhara pazcima, aisA niyama mAnanepara hamAre liye jidhara pUrva hai, udharako hI pUrvavidehavAloMke liye pazcima hai / ataeva vyavahAra viruddha ho jAtA hai, aura isI liye isa niyamako kevala vyavahArarUpa hI samajhanA cAhiye, na ki nizcayarUpa / nizcayanayakI apekSAse dizA. oMkA niyama kisa prakAra hai so batAte haiM lokake ThIka madhya bhAgameM rucakake AkAra-caukoNa ATha pradeza avasthita haiM, nizcaya nayase unhIMko dizAoMke niyamakA kAraNa samajhanA cAhiye / ina ATha pradezoMse hI cAra dizA aura cAra vidizAoMkA niyama banatA hai / kintu isa niyamake anusAra meru uttarameM hI ho yaha bAta nahIM ThaharatI; kintu yathAsambhava dizAoMmeM mAnA jA sakatA hai / ataeva nizcayanayase meru bhinna bhinna kSetroMmeM rahanevAloMke liye bhinna bhinna dizAoMmeM samajhanA cAhiye / / jambUdvIpameM sAta kSetra haiM, aisA Upara likha cuke haiM, kintu ye vibhAga tabataka nahIM ho sakate, jabataka ki ina vibhAgoMko karanevAlA koI na ho| ataH inake vibhAjaka kulAcaloMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // ___ bhASyam--teSAM varSANAM vibhaktAraH himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharItyete Sar3a varSadharAH prvtaaH| bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn, haimavatasya harivarSasya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10-11] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ca vibhaktA mahAhimavAn, ityevaM zeSAH / tatra paJca yojanazatAni SaviMzAni SaTcaikonaviMzatibhAgA (52669) bharataviSkambhaHsa dviiihamavaddhaimavatAdInAmAvidehebhyaH / parato videhe bhyo'rdhArdhahInAH artha-uparyukta sAta kSetroMkA vibhAga karanevAle ye chaha parvata haiM / himavAn mahAhimavAn niSadha nIla rukmI aura zikharI / inako varSadharaparvata kahate haiM / kyoMki ye parvata bIcameM par3akara kSetroMko vibhakta kara dete haiM, aura aisA karake usa vibhAgako tathA kSetroMko dhAraNa karate haiN| kisa kisa kSetrakA vibhAga karanevAlA kauna kaunasA parvata hai ? to isake liye yathAkramase hI ghaTita karake samajha lenA cAhiye / ataeva jisa prakAra bharata aura haimavatakakA vibhAga karanevAlA himavAnparvata hai, aura haimavataka tathA harivarSakA vibhAjaka mahAhimavAn hai, usI prakAra zeSa kSetra aura parvatoMke viSayameM kramase ghaTita kara lenA cAhiye, arthAt harivarSa aura videhakA vibhAjaka niSadhaparvata hai| videha aura ramyakakA vibhaktA nIla hai / ramyaka aura hairaNyavatakA bhedaka rukmIparvata hai / hairaNyavata aura airAvatakA vyavasthAkArI zikharIparvata hai| chaha kulAcaloMke dvArA vibhakta ina sAta kSetroMkA pramANa isa prakAra hai |-phle bharata kSetrakA pramANa pA~casau chabbIsa yojana aura eka yojanake unnIsa bhAgoMmeMse chaha bhAga hai| arthAt 626 6 yojana pramANa bharatakSetrakA viSkambha hai| bharatase Age himavAnparvata aura haimavata Adi kSetroMkA viSkambha dUnA dUnA samajhanA cAhiye / kintu yaha dviguNatA videhaparyanta hI hai Age nahIM / videhase Age parvata aura kSetroMkA viSkambha kramase AdhA AdhA hotA gayA hai| bhAvArtha-meruse uttara aura dakSiNake kSetra tathA kulAcala AdikA pramANa samAna hai| jaisA ki " uttarA dakSiNatulyAH " isa kathanase spaSTa hai / ataeva bharatakSetrase videha paryanta kSetra parvata hUda AdikA jo pramANa hai, usI prakAra videhase airAvata paryanta samajhanA cAhiye / isI liye yahA~para aisA kahA gayA hai, ki bharatase videha taka danA danA aura videhase airAvata taka AdhA AdhA pramANa hai| arthAt bharatakSetrakA pramANa 5266 yojana hai, itanA hI pramANa airAvatakSetrakA hai| himavAn zikharI AdikA bhI isI kramase samAna pramANa samajha lenA cAhiye / yathA-himavAn aura zikharIkA pramANa 105233 yojana, haimavata heraNyavatakA pramANa 2105 19 yojana, mahAhimavAn aura rukmIkA pramANa 4210 16 yojana, hari aura ramyakakA pramANa 8421 kara yojana, niSadha aura nIlakA pramANa 16842 kare yojana, videhakA pramANa 33684 ra yojana hai / - aba ina parvatoMkA avagAha tathA u~cAI AdikA evaM jIvA dhanuSa AdikA vizeSa pramANa batAneke liye varNana karate haiM bhASyam-paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchAyo himavAn / taddimahAhimavAn / taddirniSadha iti // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH bharatavarSasya yojanAnAM caturdazasahasrANi catvAri zatAnyekasaptatIni SaT ca bhAgA vizeSato jyA / iSuryathokto viSkambhaH / dhanukASThaM caturdaza sahasrANi zatAni paJcASTaviMzAnyekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH // bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitADhyaparvataH SaD yojanAni sakozAni dharaNimavagADhaH paJcAzadvistarataH paJcaviMzatyucchritaH // artha: -- uparyukta chaha kulAcaloMmeMse himavAnparvatakA avagAha paccIsa yojana aura U~cAI eka sau yojana kI hai| isase dUnA arthAt 10 yojana avagAha aura do sau yojana u~cAI mahAhimavAnkI hai / isase bhI dUnA pramANa arthAt 100 yojana avagAha aura cAra sau yojana u~cAI niSedhakI hai / niSadhake samAna nIlakA, mahAhimavAn ke samAna rukmIkA, aura himavAn ke samAna zikharIkA pramANa samajhanA cAhiye / bharatakSetrakA pramANa tIna tarahase jAnanA cAhiye- jyA i aura dhanukASTha / himavAn parvata se lagI huI dhanuSkI DorIke samAna jo rekhA hai, usako jyA kahate haiM / usakA pramANa caudaha hajAra cAra sau yojana aura eka yojanake 71 bhAgameMse 6 bhAga ( 14400 yojana ) hai | dhanuSapara bANa rakhane kI jagaha ke samAna bharatakSetrakI uttara dakSiNa madhyavartI jo rekhA hai, usako iSu kahate haiM, usakA pramANa Upara likhe anusAra hI samajhanA cAhiye, arthAt 526 19 yojana / dhanuSa kI lakar3I ke samAna samudrake nikaTavartI paridhirUpa jo rekhA hai, usako dhanukASTha kahate haiM / usakA pramANa caudaha hajAra pA~casau yojana aura eka yojanake 28 bhAgoMmeMse 11 bhAga ( 145003 yojana ) se kucha adhika hai / bharatakSetrake madhya bhAgameM eka vaitADhya nAmakA parvata hai, jisako ki vijayArgha Adi nAmoMse bhI kahate haiM, vaha pUrva pazcima lambA hai, aura ina donoM hI bhAgoM meM samudrakA sparza kara rahA hai - isakA pUrva bhAga pUrvasamudrameM aura pazcima bhAga pazcima samudrameM praviSTa ho gayA hai| savA chaha yojana pRthvIke bhItara hai, tathA pacAsa yojana uttara dakSiNa caur3A evaM paccIsa yojana U~cA hai 1 bhASyam - videheSu niSadhasyottarato mandarasya dakSiNataH kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA devakuravo viSkambheNaikAdazayojana sahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau, evamevottareNottarAH kuravazcitrakUTa vicitrakUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH // videhA mandaradeva kurUttarakurubhirvibhaktA kSetrAntaravadbhavanti / pUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparAgamAH apare'pyevaMlakSaNAH zoDazaiva // tulyAyAmaviSkambhAvagAhocchrAyau dakSiNottarau vaitADhyau tathA himavacchikhariNau mahAhimaagkmiNau niSadhanIlau ceti // 1-- bharata kSetrake chaha khaMDa haiN| tIna bhAga vijayArdhake uttara meM aura tIna bhAga dakSiNameM hai / cakravartI chahoM khaNDako jItatA hai, vijayArdha taka usakI AdhI vijaya ho jAtI hai, isI liye isako vijayArdha kahate haiM / jo ardhacakrI-nArAyaNa hote haiM, ve vahIM taka vijaya prApta karate haiM / vijayArdha uttara bhAga meM sammilita hai Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 sUtra 11 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-videhakSetrameM devakuru aura uttarakuru nAmake do kSetra haiM, jahA~para sadA bhogabhUmi hI rahA karatI hai / niSadhaparvatase uttarakI tarapha aura meruse dakSiNakI tarapha jo kSetra hai| usako devakuru kahate haiM / yaha kSetra aneka parvatoMse zobhAyamAna hai / isameM pA~ca sarovaroMke donoM bAjuoMmeM avasthita daza daza suvarNagiri haiM, aura sItodAnadIke pUrva tathA pazcimakI tarapha citrakUTa aura vicitrakUTa nAmake do parvata haiN| ye donoM eka hajAra yojana U~ce haiM, pRthvIpara inakI caur3AI eka hajAra yojana aura Upara calakara pA~ca sau yojana hai / devakurukI caur3AI gyAraha hajAra ATha sau yojana aura eka yojanake byAlIsa bhAgoMmeMse do bhAga 1180043 yojana hai| isI prakAra meruse uttarameM aura nIlaparvatase dakSiNakI tarapha uttarakuru bhogabhUmi hai / isameM yaha vizeSatA hai, ki citrakUTa aura vicitrakUTa nAmake donoM parvata nahIM haiM / inakI jagahapara isa kSetrameM sItAnadIke kinArepara do suvarNamaya yamaka parvata haiM, jinakA ki pramANa citrakaTa aura vicitrakUTake samAna hI hai / isakA vistAra bhI devakuruke samAna hai, aura isameM kAJcanagiriparvata bhI devakuruke samAna hI avasthita haiN| yadyapi jambUdvIpake ThIka madhyameM aura niSadha nIla parvatake antarAlameM sAmAnyase videha. kSetra eka hI hai, to bhI meruparvata aura devakuru tathA uttarakuruse vibhakta hokara kSetrAntarake samAna usake jude jude vibhAga ho gaye haiN| videhake mUla vibhAga do haiM-pUrva videha aura pazcima videha / meruke pUrva bhAgako pUrva videha aura pazcima bhAgako pazcima videha kahate haiN| inameM bhI pratyekake solaha solaha bhAga haiM, aura solahameMse bhI pratyekake chaha chaha khaNDa haiM, jinakI ki cakravartI vijaya kiyA karatA hai| ye khaNDa nadI aura parvatoMse vibhakta hokara hue haiN| inake nivAsiyoMkA parasparameM gamanAgamana nahIM huA karatA / pUrva videha aura pazcima videhake vibhAga aura unakA pramANa Adi tulya hai| bhAvArtha-meruke pUrva aura pazcimake donoM bhAgoMko cAra cAra vakSAragiri aura tIna tIna vibhaMgA nadiyoMke madhyameM eka tarapha sItA aura dUsarI tarapha sItodAnadIke par3a jAnese solaha solaha bhAga ho gaye haiN| inhIMko jambudvIpa sambandhI 32 videha kahate haiN| pratyeka bhAgake bhI bharatakSetrake samAna chaha chaha khaNDa haiN| kyoMki bharatake samAna ina pratyeka bhAgoMmeM bhI eka eka vijayA aura gaMgA siMdhu nAmakI do do nadiyA~ haiN| bharatake samAna yahA~ke chaha chaha khaMDoMkA vijetA bhI eka eka cakravartI huA karatA hai| ApasameM ina kSetroMke nivAsiyoMkA gamanAgamana nahIM huA krtaa| videhameM eka samayameM jyAdaHse jyAdaH 32 cakravartI athavA tIrthakara ho sakate haiN| tIrthaMkara kamase kama 4 bhI ho sakate haiN| pA~coM merusambandhI tIrthakara kamase kama 2. ho sakate haiM, kyoMki eka eka meru ke cAra cAra videha haiN| dakSiNa aura uttarameM jo vaitADhyaparvata haiM, una donoMkI lambAI caur3AI jamInake 22 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ tRtIyo'dhyAyaH bhItarakI gaharAI aura jamInase UparakI u~cAI samAna haiN| jitanI dakSiNake vaitADhyakI laMbAI Adika hai, utanI hI uttarake vaitADhyakI hai| isI taraha himavAn aura zikharIparvatakI lambAI Adika parasparameM samAna haiN| jitanI himavAnakI hai, utanI hI zikharIkI haiN| mahAhimavAn aura rukmIkI samAna haiM / tathA niSadha aura nIlakI samAna haiN| bhAvArtha-videhase uttarakI tarapha jo parvata haiM, unakI lambAI caur3AI AdikA pramANa uttarake parvatoMke samAna samajhanA cAhiye / jisa taraha bharata airAvata Adi kSetroMkA pramANa parasparameM samAna hai, usI prakAra dakSiNa uttarake vaitADhya Adi parvatoMkA AyAma viSkambha avagAha aura ucchrAya parasparameM eka sarIkhA samajhanA cAhiye / isa prakAra jambadvIpake kSetra parvatoMkA pramANa batAkara eka vizeSa bAtakA ullekha karate haiN| Upara videhakSetrake madhyameM merukA varNana kiyA hai| isI taraha-jambadvIpake samAna dhAtakIkhaNDa aura puSkarArdhadvIpake videhoMmeM bhI meru haiN| kintu jambadvIpale ghAtakIkhaNDa aura puSkarArdhakA pramANa dUnA hai / ataeva ina donoM dvIpoMmeM videhakSetra do do haiN| aura isI liye ina cAra videhoMke meru bhI cAra haiN| kintu ina cAroMkA pramANa jambUdvIpake meruke samAna nahIM hai, kama hai| kitanA pramANa hai so batAte haiM____ bhASyam--kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakIkhaNDakapuSkarAdhakA mhaamndraatpnycdshbhiyojnshstraihiinocchraayaaH| SabhiyojanazatairdharaNitale hiinvisskmbhaaH| teSAM prathama kANDam mahAmandaratulyam / dvitIyaM saptabhihInaM; tRtIyamaSTAbhiH / bhadrazAlanandanavane mahAmandaravat / tato ardhaSaT paJcAzadyojanasahasrANi saumanasaM paJcazataM vistRtam / tato'STAviMzatisahasrANi caturnavaticatuHzatavistRtameva pANDakaM bhavati / upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa, cUlikA ceti|| viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH / sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitam / icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya caturguNasya mUlaM jyaa| jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAcchodhyaM zeSArdha miSuH / iSuvargasya SaDguNatya jyAvargayutasya kRtasya mUlaM dhanuHkASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatprakRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuHkASThAikSiNaM zodhyaM zeSArdha bAhuriti / anena karaNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuH kASThaparimANAni jJAtavyAni // artha-dhAtakIkhaNDa aura puSkarArdhasambandhI cAroM kSudra meruoMkI u~cAIkA pramANa mahAmeruse paMdraha hajAra yonana kama hai / pRthivIke bhItarakA viSkambha chaha sau yojana kama hai / cAroM meruoMkA pahalA kANDa mahAmeruke prathama kANDake samAna hai / dUsarA kANDa sAta hajAra yojana kama hai| tIsarA kANDa ATha hajAra yojana kama hai / bhadrazAlavana aura nandanavana mahAmeruke samAna haiN| nandanavanase sAr3he pacapana hajAra yojana Upara calakara saumanasavana hai, isakI bhI caur3AI pA~ca sau yojanakI hI hai / saumanasase aTThAIsa hajAra yojana Upara Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11 / / sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / calakara pANDakavana hai| isakI bhI caur3AI cAra sau caurAnave yojanakI hI hai| Upara aura nIcekA viSkambha tathA avagAha mahAmeruke samAna hai| cAroMkI cUlikAkA pramANa bhI mahAmerukI cUlikAke samAna hI samajhanA cAhiye / bhAvArtha-dhAtakI khaNDameM do aura puSkarArdhameM do isa taraha cAra jo meru haiM, ve kSudrameru kahe jAte haiN| kyoMki inakA pramANa mahAmeru-jambUdvIpake madhyavartI sudarzanameruse kama hai / kintu cAroMkA pramANa parasparameM samAna hai| mahAmeruse inake kisa kisa bhAgakA pramANa kitanA kitanA kama hai, athavA samAna hai, so Upara batAyA hai| arthAt inakI U~cAI 84 hajAra yojana hai| pRthivItalakA viSkambha 9400 yojana hai| cAroM meruoMke pRthvIke bhItarakA avagAha mahAmeruke samAna eka hajAra yojana hai| dUsarA kANDaka 56 hajAra yojanakA hai| tIsarA kANDaka 28 hajAra yojanakA hai / bhadrazAlavana aura nandanavana mahAmeruke samAna haiN| ina cAroM kSudrameruoMke nIce cAroM tarapha pRthvIpara mahAmeruke samAna bhadrazAlavana hai / usase pA~casau yojana Upara calakara nandanavana hai| usase sADhe chappana hajAra yojana Upara calakara saumanasa vana hai / usase 28 hajAra yojana Upara calakara pANDukavana hai| saumanasakA vistAra 500 yojana aura pANDukavanakA vistAra 494 yojanakA hai| isake sivAya Upara nIce tathA calikAkA pramANa mahAmeruke samAna hI samajhanA cAhiye / ___isa prakAra kSudra meruoMkA svarUpa batAkara aba kucha gaNitake niyamoMkA ullekha karate haiM jisase ki dvIpa samudrAdikakI paridhi jIvA AdikA svarUpa sugamatAse aura acchI taraha samajhameM AjAya viSkambhake vargako dazaguNA karake vargamUla nikAlanepara gola kSetrakI paridhikA pramANa nikalatA hai / paridhikA viSkambhake cauthAI bhAgase guNA karanepara gaNitapada nikalatA hai / isa niyamake anusAra jambUdvIpakI paridhikA pramANa aura jambadvIpameM eka eka yojanake caukora khaNDa kitane ho sakate haiM, so samajhameM AsakatA hai| icchita avagAhakA jitanA pramANa ho, usako viSkambhameMse ghaTAnepara punaH avagAha pramANase guNA karake cauguNA karanA cAhiye, aisA karanepara jo rAzi utpanna ho usakA vargamUla nikAlanA cAhiye / isase gola kSetrakI jIvAkA pramANa nikalatA hai| ataeva isa vidhike anusAra jambUdvIpake madhyavartI bharatAdika kSetroMkI jIvAkA pramANa kitanA hai, so samajhameM A sakatA hai| ___ jIvAkA varga aura viSkambhakA varga karake donoMkI bAkI nikAlanI cAhiye / punaH bAkIkA vargamUla nikAlakara viSkambhake pramANase zodhana karanA cAhiye / jo zeSa rahe usakA 1-yahI pahalA kANDaka hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH AdhA iSukA pramANa samajhanA cAhiye / isa niyamake anusAra bharatAdika kSetroMke iSukA pramANa nikAla lenA caahiye| iSuke vargako chahase guNA karake jyAke vargameM milAnA cAhiye, punaH usakA vargamUla nikAlanese dhanuHkASThakA pramANa nikalatA hai / ___ jIvAke vargameM cArakA bhAga denese jo labdha Ave, usako iSuke vargameM milAnA caahiye| punaH usameM iSukA bhAga denA cAhiye / labdha-rAziko vRttakSetrakA viSkambha samajhanA cAhiye / uttarake dhanuHkASThakA jo pramANa ho, usameMse dakSiNake dhanuHkASThake pramANako ghaTA denA cAhiye / jo bAkI rahe usakA AdhA bAhukA pramANa samajhanA cAhiye / ina karaNa-sUtroMke anusAra sampUrNa kSetroMke tathA vaitAbya Adi samasta parvatoMke AyAma viSkambha iSu jyA dhanuHkASThake pramANako samajha lenA caahiye| isa prakAra jambUdvIpake viSayakA varNana karake dvIpAntaroMkA bhI varNana karanekI icchAse granthakAra sUtra kahate haiM sUtra-dvirdhAtakI khaNDe // 12 // bhASyam-ete mandaravaMzavarSadharA jambUdvIpe'bhihitA ete dviguNAdhAtakIkhaNDe dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhktaaH| ebhireva nAmabhirjambUdvIpakasamasaMkhyAH pUrvArdhe cAparArdhe ca cakrArakasaMsthitA niSadhasamocchrAyAH kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSyAkArAH / aravivarasaMsthitA vaMzA iti // ___artha-jambUdvIpameM meruparvata kSetra AdikA jo varNana kiyA hai, usase dUnA pramANa dhAtakIkhaNDameM una sabakA samajhanA cAhiye / kyoMki yahA~para do iSvAkAraparvata par3e hue haiM, joki dakSiNa uttara lambe haiM, aura jinake ki nimittase isa dhAtakIkhaNDake do bhAga ho jAte haiM-pUrvArdha aura pazcimArdha / donoM hI bhAgoMmeM jambUdvIpake samAna me Adika avasthita haiM / jambadvIpameM jo parvata aura kSetroM Adike nAma haiM, ve hI nAma yahA~para bhI haiN| parvata aura kSetroMkI saMkhyA pUrvArdha aura pazcimArdhamese pratyekameM jambUdvIpake samAna hai| 1-AcArya ne ina karaNa-sUtroMkA varNana saMkSepameM hI kiyA hai| kyoMki vistArase likhanemeM granthagauravakA bhaya hai / kucha vidvAnoMne isa viSayako vistRta banAneke liye aura bhI aneka sUtroMkI racanA kI hai| kintu usako zAstranipuNajana prAcIna nahIM haiM aisA kahate haiN| 2-ye ete iti kvacitpAuH / 3-mandaravarSavaMzadharA iti ca pAThaH / 4-cakrArasaMsthitA iti ca pAThAntaram / 5-iSu-vANake samAna inakA AkAra hai, isI liye inako iSvAkAra kahate haiN| 6-samAnase matalaba parvata kSetra hrada nadI AdikI saMjJAse hai, na ki pramANa aura saMkhyA Adise / kyoMki parvatAdikoMkI jo saMjJAeM jambUdvIpameM haiM, ve hI dhAtakIkhaNDa aura puSkarArdhameM haiM / saMkhyA jambUdvIpase dhAtakIkhaNDa aura puSkarArdhameM dUnI hai / jambUdvIpameM eka bharata hai, to yahA~para do do haiM / inakA pramANa jambUdvIpakI apekSA kaI guNA hai| kyoMki jambUdvIpakA viSkambha eka lAkha yojana tathA dhAtakIkhaMDakA 4 lAkha yojana aura sUcI 13 lAkha yojana hai / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12-13 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dhAtakIkhaNDameM jo parvata haiM, ve to pUrvArdha aura pazcimArdha donoM hI bhAgoMmeM gADIke pahiyeke aroMkI taraha avasthita haiM / aura aroMkI madhyavartI jagahakI taraha kSetra avasthita haiN| parvatoMkI u~cAI niSadhagirike samAna samajhanI cAhiye / ye parvata eka bAjUmeM to kAlodadhisamudrake nalakA aura dUsarI bAz2meM lavaNa samudrake jalakA sparza karanevAle haiM / kyoMki dhAtakIkhaNDake donoM bhAgoMmeM ye do samudra avasthita haiN| tathA ina parvatoMke sAtha sAtha pA~ca sau yojana U~ce iSvAkAraparvata bhI avasthita haiN| bhAvArtha---jambUdvIpako ghere hue lavaNa samudra hai, aura lavaNa samudrako ghere hue dhAtakIkhaNDa nAmakA dUsarA dvIpa hai / ukta pramANake anusAra dhAtakIkhaNDakA viSkambha 4 lAkha yojanakA hai / jisa prakAra jambU vRkSake nimittase pahale dvIpakI jambUdvIpa saMjJA hai, usI prakAra dhAtakI vRkSake nimittase isa dvIpakI dhAtakIkhaNDa saMjJA hai / yahA~para bharatAdi kSetroMkI aura himavadAdi parvatoM tathA nadI sarovarAdikI saMkhyA jambUdvIpase dUnI hai / jambUdvIpameM eka bharata hai, yahA~para do haiM, ityAdi sabhI kSetra aura parvatAdika dUne samajhane cAhiye / saMjJAeM sabakI jambUdvIpake samAna hI samajhanI cAhiye / dhAtakIkhaNDake ThIka madhya bhAgameM kintu eka uttarameM aura dUsarA dakSiNameM isa taraha do iSvAkAraparvata par3e hue haiM, joki dakSiNa uttara lambe haiM, aura isI liye lavaNasamudra tathA kAlodadhisamudrakA sparza kara rahe haiN| isake nimittase hI dhAtakIkhaNDake do bhAga hogaye haiM, eka pUrvArdha dUsarA pazcimArdha / donoM hI bhAgoMmeM bharatakSetrAdikI racanA hai / ataeva jambUdvIpakI apekSA yahA~ke bharatakSetrAdikakA pramANa dUnA kahA jAtA hai| dhAtakIkhaNDakA AkAra gAr3Ike pahiyeke samAna hai, jisameM ki aroMkI jagaha parvata tathA aroMke madhyavartI chidroMkI jagaha kSetra haiN| yahA~ke varSadhara parvatoMkI u~cAI cAra sau yojanakI hai| jisa prakArakI racanA dhAtakIkhaNDameM hai, ThIka vaisI hI racanA puSkarArdhameM hai| isI bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-puSkarAdhaM ca // 13 // bhASyam-yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saMkhyAviSayaniyamaH sa eva puSkarArdhe veditvyH|| tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSalokaparikSepI sunagaramAkAravRttaH puSkaravaradvIpArdhaviniviSTaH kAJcanamayaH saptadazaikaviMzatiyojanazatAnyucchritaH catvAri triMzAni kozaM cAdho dharaNItalamavagADho yojanasahasraM dvAviMzamadhastAdvistRtaH saptazatAni trayoviMzAni madhye catvAri caturvizAnyuparIti // 1 ye vRkSa vanaspatikAya nahIM haiM, kintu pRthvIke eka vikAra haiM, joki isa tarahake vRkSake AkArameM pariNata ho gaye haiN| yaha pariNamana anAdi aura akRtrima hai| inakA vizeSa varNana tiloya paNNati-trilokaprajJapti aura trilokasArAdika graMthoM meM dekhanA cAhiye / 2-kSetroMkI lambAI caur3AI AdikA pramANa tattvArtharAjavArtika Adise jAnanA caahiye| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH na kadAcidasmAtparato janmataH saMharaNato vA cAraNavidyAdharadviprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca anyatra samudghAtopapAtAbhyAm / ataeva ca mAnuSottara ityucyate // tadevamarvAGmAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH samudradrayaM paJcamandarAH paJcatriMzatkSetrANi triMzadvarSadhara parvatAH paJca devakuravaH paJcottarAH kuravaH zataM SaSyadhikaM cakravarti vijayAnAM dvezate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmantaradvIpAH SaTpaJcAzaditi // artha - iSvAkAra parvatoM kA tathA unake sAtha sAtha meru Adi parvatoMkA saMkhyA viSayaka jo niyama dhAtakIkhaNDake viSaya meM Upara batAyA hai, vahI niyama puSkarArdhake viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / 1 bhAvArtha - ghAtakIkhaNDakI aura puSkarArdhakI racanA samAna hai / dhAtakIkhaMDake hI samAna puSkarArdha meM bhI do iSvAkAraparvata haiM, joki dakSiNottara lambe aura kAlodadhi tathA puSkaravara samudrake jalakA sparza karanevAle tathA pA~ca sau yojana U~ce haiM / inhIM ke nimittase puSkarArdha ke bhI do bhAga ho gaye haiM- pUrva puSkarArva aura pazcima puSkarArdha / ghAtakIkhaMDa ke samAna hI inameM bhI racanA hai, arthAt yahA~para bhI jambUdvIpakI apekSA kSetroMkI aura parvatoMkI saMkhyA dUnI samajhanI cAhiye / jambUdvIpameM eka bharatakSetra hai, to puSkarArdhameM do haiM - eka pUrva puSkarArdhameM aura dUsarA pazcima puSkarArdhameM / isI taraha anya kSetra tathA parvatoMkA pramANa bhI samajha lenA cAhiye | ghAtakIkhaNDa ke samAna yahA~para bhI do meru haiM, joki caurAsI caurAsI hajAra yojana U~ce haiM, vaMzadhara parvata bhI cAra cAra sau yojana U~ce haiM / yahA~kA sabhI saMkhyAviSayaka niyama ghAtakIkhaNDa ke samAna hai' / kAlodadhisamudrako cAroM tarapha se ghere hue puSkaravara dvIpa hai, jisakA ki viSkambha 16 lAkha yojanA hai / isa dvapike ThIka madhya bhAgameM mAnuSottara nAmakA eka parvata hai, joki kaMkaNake samAna gola cAroM taraphako sampUrNa dizAoM meM par3A huA hai / jisa prakAra bar3e bar3e nagaroMko parakoTA ghere rahatA hai, usI prakAra mAnuSottaraparvata manuSyakSetrako ghera rakhA hai / yaha suvarNamaya satraha sau ikkIsa yojana U~cA aura bhabhAga meM cAra sau tIsa yojana eka kosa praviSTa hai / pRthvIpara isakA vistAra eka hajAra vAIsa yojana aura madhya meM sAta sau teIsa yojana tathA Upara calakara cAra sau causi yojana hai / jisa prakAra dhAnyakI rAziko ThIka bIca meM se kATa denepara usakA AkAra eka tarapha se sapATa dIvAla ke samAna aura dUsarI tarapha se AdhI nAraGgIke samAna DhalavA~ hotA hai, usI prakAra mAnuSottaraparvatakA AkAra samajhanA cAhiye / manuSyakSetra ke bhItarakI taraphakA AkAra sapATa dIvAla ke samAna aura bAhara kI taraphakA AkAra DhalavA~ hai / isake nimittase puSkaravara dvIpake do bhAga ho gaye haiM / I 1 - puSkarArdha kI sUcI 45 lAkha yojanakI hai / ataeva kSetrAdikoMke AyAmAdikA pramANa dhAtakIkhaMDase kaI guNA adhika hai / vivakSita dvIpa yA samudra ke eka kinArese dUsare kinAre taka ke pramANako sUcI kahate haiM ! Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 / / sabhASyatattvArthAdhiMgamasUtram / 175 ___isa parvatakA nAma mAnuSottara kyoM hai ? to isakA kAraNa yaha hai, ki isase Age koI bhI manuSya gamana nahIM kara sakatA / isa parvatase pare Ajataka koI bhI manuSya na to utpanna huA na hotA hai aura na hogA / saMharaNakI apekSA bhI mAnuSottarake pare koI manuSya nahIM pAyA jAtA / cAraNa vidyAdhara aura Rddhi prApta bhI manuSyoMkA saMharaNa nahIM pAyA jAtA, aura na huA na hogaa| arthAt samudghAta aura upapAtakake sivAya mAnuSottarake Age manuSyoMkA janma tathA saMharaNa nahIM pAyA jAtA, isIliye isako mAnuSottara aisA kahate haiN| bhAvArtha-hara kara lejAneko saMharaNa kahate haiN| koI bhI deva yA vidyAdhara Adika vairAnubandhase badalA Adi leneke liye yahA~ke manuSyako uThAkara isaliye lenAte haiM, ki vaha vinA pratIkArake hI mara jAya / kintu isa tarahakA saMharaNa zramaNI, vedarahita, parihAravizuddhi saMyamake dhAraNa karanevAle, pulAka, apramatta, caturdazapUrvake dhAraka, aura AhAraka Rddhike dhAraNa karanevAle muniyoMkA nahIM huA karatA / aisA AgamakA ullekha hai| ataeva mAnuSottarake Age cAraNa AdikA gamana niSiddha nahIM hai, kintu unakA saMharaNa aura vahA~para maraNa niSiddha hai / viziSTa tapobalake mAhAtmyase jaGghAcAraNa yA vidyAcAraNa zaktiko prApta hue muni caityavandanAke liye nandIzvara Adi dvIpoMko bhI jAyA karate haiM, aisA AvazyakasUtroMmeM vidhAna pAyA jAtA hai| isI prakAra mahAvidyAoMko dhAraNa karanevAle vidyAdhara aura vaikriyika Adi Rddhike dhAraka bhI manuSya vahA~ jAyA karate haiM, aisA ullekha haiN| ataeva niyama aisA hI karanA cAhiye, ki cAraNa Adika vahA~ jAkara vahIMpara prANoMkA parityAga nahIM karate / sAdhAraNa manuSya jinakA ki saMharaNa hotA hai, mAnuSottara taka pahu~caneke pahale hI maraNako prApta ho jAte haiN| sArAMza yahI hai, ki isake Age manaSyoMkA janma Ara saMharaNa nahIM pAyA jAtA, sivAya samudghAta aura upapAtake / samudghAtakI apekSA manuSyakSetrake bAhara bhI manuSyoMkA 1- samaNI avagata vedaM parihArapulAgamappamattaM ca / coisapuci AhArathaM ca Navi koi saMharai // zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramattaM ca / caturdazapUrviNAmAhArakaM ca naiva kopi saMharati // (bhaga0 za025u06vRtto) 2-yaha bAta digambara-sampradAyameM nahIM mAnI hai| digambara-siddhAntake anusAra mAnuSottarase Age samuddhAta aura upapAtake sivAya kabhI koI kaisA bhI manuSya cAraNa vidhAdhara Adi bhI gamana nahIM kara sktaa| 3-samudghAtakA lakSaNa pahale batA cuke haiM, ki AtmapradezoMkA zarIrase sambandha na chor3akara bAhara nikalanA, isako samudghAta kahate haiM / isake sAta bheda haiM / prakRtameM TIkAkArane samudghAta zabdase mAraNAntika samudghAtakA ullekha kiyA hai, parantu kevala samudghAtameM bhI manuSyakSetrake bAhara Atmapradeza pAye jAte haiN| kiMtu kevala samudghAtameM maraNa nahIM hotA, aura TIkAkArakA abhiprAya maraNako dikhAnekA hai / kyoMki koI DhAI dvIpake bAhara janma dhAraNa karaneke liye mAraNAntika samudghAtake dvArA pahu~cakara pIche vahIM mara jAtA hai, aisA mAnA hai| isa apekSAse manuSyakSetra ke bAhara bhI manuSyakA maraNa saMbhava hai| kintu digambara-sampradAyaka anusAra mAraNAntika samadA vAlA utpanna hone ke pradezoMkA sparza karake vApisa A jAtA hai. phira maraNa karatA hai. ataeva vahA~ maraNa saMbhava nahIM kintu manuSya-paryAyakA saMbhava hai / 4-DhAI dvIpake bAharakA jIva maraNa karake manuSyakSetrameM AtA hai, taba vigrahagatimeM manuSya AyukA udaya rahatA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH maraNa ho sakatA hai, aura upapAtakI apekSA janma bhI pAyA jA sakatA hai, zeSa avasthAoMmeM nahIM / ataeva isa parvatako mAnuSottara kahate haiN| ___isa prakAra mAnuSottaraparvatake pahale DhAI dvIpa, do samudra, pA~ca meru, paiMtIsa kSetraM, tIsa varSadharai parvata, pA~ca devakuru, pA~ca uttarakaru, eka sau sATha cakravartiyoMke vijayakSetra, do sau pacapana janapadai, aura chappana antara dvIpa haiN| bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ceti / tatra ke manuSyAH ka ceti atrocyateH artha-isI graMthameM Age calakara Apane karmoMke Asravake prakaraNameM kahA hai, ki " svabhAvamArdavA vAvaM ca / " arthAt svabhAvakI mRdutA aura RjutA manuSyAyuke AsravakA kAraNa hai, aura bhI manuSya zabdakA ullekha kaI jagahapara kiyA hai| kintu yaha nahIM batAyA ki ve manuSya kauna haiM ? aura kahA~ rahate haiM ? ataeva isI bAtako dikhAneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra-prAGmAnuSottarAnmanuSyAH // 14 // bhASyam-prAya mAnuSottarAtparvatAtpaJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyA bhavanti / saMharaNavidyarddhiyogAttu sarveSvardhatRtIyeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandaraziravare viti| bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kssetrvibhaagen| jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayo dvIpasamudravibhAgeneti // artha-uparyukta mAnuSottaraparvatake pUrvameM-mAnuSottaraparvatakI maryAdAse ghire hue paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa viSkambhavAle manuSyakSetrameM-paitIsa kSetroMmeM tathA chappana antaradvIpoMmeM manuSya janma dhAraNa kiyA karate haiN| saMharaNa vidyA aura RddhikI apekSAse to manuSyoMkA sannidhAna sarvatra--DhAI dvIpoMmeM do samudroMmeM tathA meruzikharoMpara pAyA jAtA hai / bhArataka-bharata kSetrameM utpanna honevAle aura haimavataka-haimavatakSetrameM utpanna honevAle ityAdi kSetra vibhAgakI apekSAse manuSyoMke bheda haiM / tathA jambUdvIpaka-jambUdvIpameM utpanna honevAle, lavaNaka-lavaNasamudrameM utpanna honevAle ityAdi dvIpasamudrake vibhAgakI apekSAse manuSyoMke bheda haiN| bhAvArtha:-manuSya Ayu aura manuSyagati nAmakarmake udayase jo janma dhAraNa karate hai, una jIvoMko manuSya kahate haiN| ataeva manuSya paryAya janmakI apekSAse hI samajhanI cAhiye, na ki kisI anya kAraNase / manuSyajanma mAnuSottaraparvatake bhItarake kSetrameM hI hotA 1-jambUdvIpake 7 dhAtakIkhaMDake 14 puSkarArdhake 14 / 2-jambUdvIpake 6, ghAtakIkhaNDake 12, puSkarArdhake 12 / 3-pA~ca meruoMke AjU bAjUke videhakSetrasambandhI liye haiM / pA~ca bharata aura pA~ca airAvatoMke jor3anese 170 hote haiN| 4-janapadase matalaba AryajanapadoMkA hai / 5-himavAn aura zikharIke pUrva tathA pazcimakI tarapha vidizAoMmeM sAta sAta antaradvIpa haiM, jo milakara 56 hote haiN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 177 hai bAhara nahIM / isa kathanase manuSyoMkA svarUpa aura adhikaraNa kyA hai, so mAlUma hotA hai / parantu manuSyoMke bheda kitane haiM, so nahIM mAlUma hote / isake liye kahate haiM, ki unake bheda aneka prakArase kiye jA sakate haiM, kSetra-vibhAgakI apekSAse tathA dvIpasamudra vibhAgakI apekSAse / ityAdi / parantu jinameM sabhI bhedoMkA antarbhAva ho jAya, aise mUlabheda kaunase haiM, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-AryA mlecchAzca // 15 // bhASyam-dvividhA manuSyA bhavanti, AryA, mlizazca / tatrAryAH SaDravidhAH kSetrAH jAtyAryAH kulAryAH kAryAH zilpAryAH bhASAryAH iti / tatra kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAH / tathA bharateSvardhaSaviMzatiSu janapadeSu jAtAH zeSeSu ca cakravartivijayeSu / jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo'mbaSThAH jJAtAH kuravo vuvunAlA ugrA bhogA rAjanyA ityevmaadyH| kulAryAHkulakarAzcakravartino baladevA vAsudevA ye cAnye AtRtIyAdA paJcamAdA saptamAdvA kulakarebhyo vA vishuddhaanvyprkRtyH| karmAryA yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH / zilpAryAstantuvAyakulAlanApitatunnavAyadevaTAdayo'lpasAvadyA agarhitAjIvAH / bhASAryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa lokarUDhaspaSTazabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAraM bhASante // artha---mUlameM manuSya do prakArake hote haiM- eka Arya dusare mlaccha / Arya manuSyoMke chaha bheda haiM-kSetrArya jAtyArya kulArya kArya zilpArya aura bhASArya / jo pandraha karmabhUmiyoMmeM utpanna honevAle haiM, tathA bharatakSetrake sAr3he paccIsa janapadoMmeM athavA zeSa cakravartIke vijaya sthAnoMmeM jo janma dhAraNa karanevAle haiM, unako kSetrArya kahate haiM / ikSvAku videha hari ambaSTha jJAta kuru bubunAle ugra bhoga aura rAjanya prabhRti jAtikI apekSAse jo Arya haiM, unako jAtyArya kahate haiN| kulakI apekSAse jo Arya haiM, unako kulArya kahate haiM, jaise ki kulakara cakravartI baladeva vAsudeva prabhRti tathA aura bhI tIsarese pA~caveMse yA sAtavese lekara kulakaroMke vaMzameM jo utpanna hue haiM, yA jo vizuddha vaMza aura prakRtiko dhAraNa karanevAle haiM, unako kulArya kahate haiN| jo anAcAryaka karmakI apekSAse Arya haiM, unako karmArya kahate haiM, jaise ki yajana yAjana adhyayana adhyApanakA prayoga-karma karanevAle tathA kRSi ( khetI ) lipi ( lekhana ) vANijya ( vyApAra ) kI yonibhata-malarUpa poSaNavRtti-jisase ki prajAkA poSaNa hotA hai, karanevAle haiM, unako kArya kahate haiM / zilpa-kArIgarIke karma karanekI apekSAse jo Arya haiM, unako zilpArya kahate haiN| jaise ki tantuvAya (kapar3e bunanevAle) kulAla (kumbhAra) nApita ( nAI ) tunnavAya ( sUta kAtanevAle ) aura devaTa prabhRti / zilpAryoMse inakA karma 1-AryA mlizazcetyapi kvacitpaThanti // 2-tadyathA iti kvacitpaThanti / 3-kahIM buMvanAla aura kahIM bucanAla bhI pATha hai / 4-kahIM bhoja zabda hai / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH alpasAvadha hai, aura isI liye inakA AjIvana agarhita mAnA gayA hai| bhASA-zabda vyavahArakI apekSAse jo Arya haiM, unako bhASArya kahate haiM / gaNadharAdika ziSTa-viziSTa-sarvAtizaya sampanna vyaktiyoMke bolanekI jo saMskRta athavA ardhamAgadhI Adi bhASAeM haiM, unameM akArAdi vargoM ke pUrvAparIbhAvase sanniveza karaneke jo viziSTa niyama haiM, unakI jisameM pradhAnatA pAI jAtI hai, tathA jo lokameM rUDha-atyanta prasiddha haiM, aura sphuTa-bAla-bhASAke samAna vyavahArameM avyakta nahIM haiM, aise zabdoMkA jisameM vyavahAra pAyA jAtA hai, aimI uparyukta pA~ca prakArake Arya puruSoMke bolanekI bhASAkA jo vyavahAra karate haiM, unako bhASArya samajhanA cAhiye / bhAvArtha-sAmAnyatayA manuSyoMke do bheda haiM |-ek Arya dUsare mleccha / jo guNoMko dhAraNa karanevAle haiM, athavA jo guNavAnoMke Azraya haiM, unako Arya kahate haiN| sAr3he paccIsa janapadoMmeM jo utpanna hote haiM, ve prAyaHkarake Arya hote haiM / AryoMke chaha bheda haiM, jaisA ki Upara likhA jA cukA hai| ataeva kSetra jAti kula karma zilpa aura bhASA inakI apekSAse jJAna darzana aura cAritrake viSayameM jinakA AcaraNa aura zIla ziSTa lokoMke dvArA abhimata tathA nyAyya aura dharmase aviruddha rahA karatA hai, unako Arya kahA hai / jinakA AcaraNa aura zIla isase viparIta hai, tathA jinakI bhASA aura ceSTA avyakta evaM aniyata hai, unako mleccha samajhanA cAhiye / isI bAtako khulAsA karate hue mlecchoMke bhedoMko bhI batAneke liye bhASyakAra kahate haiM--- bhASyam-ato viparItA mlishH| tadyathA-himavatazcatasRSu vidikSu trINi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA bhavanti triyojanazataviSkambhAyAmAH / tadyathA-ekorukANAmAbhASakANI lAilinAM vaissaannikaanoNmiti|| catvAri yojanazatAnyavagAdya caturyojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA-hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulikarNAnAmiti // paJcazatAnyavagAhya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA evaantrdviipaaH| tadyathA-gajamukhAnAM vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti // SaDyojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA-azva 1-guNaiH guNavadbhirvA aryante ityaaryaaH| 2-digambara sampradAyake anusAra jinameM varNAcAra pAyA jAya, unako Arya, aura jinameM vaha na pAyA jAya, unako mleccha kahate haiM / AryoMke mUlameM do bheda haiM-RddhiprApta, anaddhiprApta / RddhiprAptake sAta bheda haiM-buddhi tapa vikriyA auSadha rasa bala aura akSINa / kahIM kahIM para ATha bheda bhI batAye haiN| inake uttarabheda aneka haiN| anRddhiprApta AryoM ke bhI aneka bheda haiM, kintu unake pA~ca bheda mukhya hai kSetrArya jAtyArya karmArya cAritrArya aura darzanArya / AryakSetrameM utpanna honevAloMko kSetrArya, jisameM ucca gotrakA udaya pAyA jAtA hai, aise vizuddha mAtRvaMzameM utpanna honevAloMko jAtyArya, varNAcArake anusAra AjIvikA karanebAloMko kArya, saMyama dhAraNa karanevAle athavA usake pAtroMko cAritrArya, aura samyagdRSTi manuSyoM ko darzanArya kahate haiM / 3-himavataH prAk pazcAcca catasRSu iti pAThAntaram / 4-AbhAsikAnAm iti ca pAThaH / 5-viSANinAmiti vA pAThaH / 6-caturyojanazataviSkambhAH / evameva hayakarNAnAm iti kvacitpAThaH / 7-paMcayojanazatAnIti pAThAntaram / 8-AdarzameSayagajamukhanAmAnaH iti vA pAThaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / saptayojanazatAnyavagAhya mukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti // tAdAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA - azvakarNasiMhakarNahastikarNa karNaprAvaraNanAmAnaH // aSTau yojanazatAnyavagAhyASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathAulkAmukhavidyujjihvameSamukhavidyUddantanAmAnaH // navayojanazatAyAbhaviSkambhA evAntaradvIpA bhavanti / tadyathA - ghanadanta gUDhadantaviziSTadantazuddhadantanAmAnaH // ekorukANAmeko rukadvIpaH / evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno veditvyaaH||shikhrinno'pyevmevetyevN SaTpaJcAzaditi // artha- - Upara Arya puruSoMkA AcaraNa aura zIla batAyA jA cukA hai| usase viparIta AcaraNa aura zIla mlecchoM kA huA karatA hai / Arya puruSoMke jo kSetra jAti kula karma zilpa aura bhASA ye chaha viSaya batAye haiM, unase atirikta kSetra jAti Adiko jo dhAraNa karane vAle haiM, unako mleccha samajhanA cAhiye / inake aneka bheda haiM, jaise ki zaka yavana kirAta kAmboja bAlhI ityAdi / inake sivAya antaradvIpoM meM jo rahate haiM, ve mleccha hI haiM / kyoMki unake kSetrAdika uparyukta kSetrAdikoMse viparIta hI haiM / antaradvIpa sambandhI mlecchoM kA AvAsa sthAna aura AkAra Adi isa prakArakA samajhanA cAhiye / -- 179 tIna sau himavAn parvatakI pUrva aura pazcimakI tarapha cAroM vidizAoM meM yojana lavaNasamudra ke bhItara calakara cAra prakArakI manuSya jAtiyA~ jinameM nivAsa karatI haiM, aise cAra antaradvIpa haiM / pratyeka antaradvIpakI caur3AI tathA lambAI tIna tIna sau yojana kI hai / ina cAra antaradvIpoM ke kramase ye cAra nAma haiM- ekoruka AbhAsika lAGgulika aura vaiSANika / ekoruka dvIpameM rahanevAle manuSyoM kA nAma bhI ekoruka hai / isI prakAra AbhAsika Adi antaradvIpoM ke viSaya meM tathA dUsare bhI antaradvIpoM ke viSayameM samajhanA cAhiye, ki dvIpa ke nAmake anusAra hI vahA~ke rahanevAle manuSyoM ke bhI vaise hI AbhAsika lAGgalika Adi nAma haiM, na ki vahA~ke manuSyoMkA AkAra hI vaisA haiM / vahA~para utpanna honevAle manuSya sampUrNa aGga aura upAGgoMse pUrNa tathA sundara dekhanemeM ati manohara hote haiM / sabhI antaradvIpoMke viSaya meM yahI bAta samajhanI cAhiye / ina dvIpoM meM utpanna honevAle manuSya yugala utpanna hote haiM, aura inakI Ayu palyake asaMkhyAtaveM bhAga hotI hai, tathA zarIrakI u~cAI dhanuSakI hotI hai| P " pUrvottara dizAmeM tIna sau yojana lavaNasamudra ke bhI palakara tIna sau yojana lambA aura 'tIna sau hI yojana caur3A ekoruka nAmakA dvIpa hai, aura usameM ekoruka nAmake manuSya nivAsa karate haiN| dakSiNa pUrva dizAneM tIna sau yojana lavaNasamudra ke bhItara calakara tIna sau yojana lambA 1 - azvahasti siMhavyAghramukhanAmAnaH / evaM vA kvacitpAThaH / 2- saptazatAnIti ca kvacitpAThaH / 3 - saptayojanazateti vA pAThaH / 4- navayojanazatAnyavagAhya iti cAdhikaH pAThaH / 5-zreSThadanta iti vA pAThaH / 6- digambara sampradAya ke anusAra ekoruka Adi nAma AkRtikI apekSAse haiM / eka hI TA~ga jinake ho, unako ekoraka kahate haiM / isI taraha haraeka antaradvIpa ke manuSyoM kA nAma AkArako apekSA se anvartha samajhanA cAhiye / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ tRtIyo'dhyAyaH aura tIna sau hI yojana caur3A AmAsika nAmakA dvIpa hai, usameM AbhAsika nAmake manuSya nivAsa karate haiM / dakSiNa pazcima dizAmeM tIna sau yojana samudrake bhItara calakara tIna sau yojana lambA aura tIna sau yojana caur3A lAGgalika nAmakA dvIpa hai, jisameM ki lAGgalika nAmake manuSya nivAsa karate haiN| uttara pazcima dizAmeM tIna sau yojana vaNasamudrake bhItara calakara tIna sau yojana lambA aura tIna sau yojana caur3A vaiSANika nAkA dvIpa hai, jisameM ki vaiSANika nAmake manuSya nivAsa karate haiN| ye pahale antaradvIpa sambandhI cAra dvIpa haiM, isI prakAra sAtaveM antaradvIpa takake cAra cAra bhedoMko samajha lenA cAhiye / arthAt pUrvottara dizAmeM cAra sau yojana lavaNasamudake bhItara calakara cAra sau yojana lambA aura cAra sau hI yojana caur3A hayakarNa nAmakA dvIpa hai, jisameM ki hayakarNa nAmake manuSya rahate haiM / dakSiNa pUrva dizAmeM cAra sau yojana lavaNasamudrake bhItara calakara cAra sau yojana lambA aura cAra sau hI yojana caur3A gajakarNa nAmakA dvIpa hai, jisase ki gajakarNa nAmake manuSya rahate haiN| dakSiNa pazcima dizAmeM cAra sau yojana lavaNasamudra ke bhItara calakara cAra sau yojana lambA aura cAra sau hI yojana caur3A gokarNanAmakA dvIpa hai, jimameM ki gokarNa nAmake manuSya rahate haiN| uttara pazcima dizAmeM cAra sau yojana lavaNasamudrake bhItara calakara cAra sau yojana lambA aura utanA hI caur3A zakulikarga nAmakA antaradvIpa hai, jisameM ki zaSkulikarNa nAmake manuSya rahate haiN| lavaNasamudrake bhItara pA~ca sau yojana calakara pA~ca pA~ca sau yojanakA jinakA AyAmavistAra aura viSkambha hai, aise cAra antaradvIpa haiM, joki uparyukta cAra vidizAoMmeM sanniviSTa haiM, aura jinake ki kramase gajamukha vyAghramukha Adarzamukha aura gomukha ye nAma haiM / tathA inameM kramase inhIM nAmavAle manuSya nivAsa karate haiM / chaha sau yojana bhItara calakara utane hI vistAra aura viSkambhavAle kramase pUrvottara Adi vidizAoMmeM azvamukha hastimukha siMhamukha aura vyAghramukha nAmake cAra dvIpa haiM, jinameM ki kramase inhIM nAmavAle manuSya nivAsa karate haiN| isI prakAra sAta sau yojana lavaNasamudrake bhItara calakara kramase pUrvottarAdi vidizAoMmeM sAta sAta sau yojana lambe caur3e azvakarNa siMhakarNa hastikarNa karNaprAvaraNa nAmake cAra antaradvIpa haiM, jinameM ki kramase isI tarahake nAmavAle manuSyoMkA nivAsa hai / ATha sau yojana bhItara calakara utane hI vistAra aura viSkambhavAle uparyukta cAra vidizAoMmeM kramase ulkAmukha vidyujihva meSamukha aura vidyuddanta nAmake antaradvIpa haiM, jinameM ki vaise hI nAmavAle manuSya nivAsa karate haiN| nausau yojana bhItara calakara utane hI vistAra aura viSkambhavAle cAroM vidizAoMmeM kramase ghanadanta gUDhadanta viziSTadanta aura zuddhadanta nAmake cAra antaradvIpa haiM, jinameM ki kramase isI nAmavAle manuSya nivAsa karate haiN| . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15-16 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 181 ina antaradvIpoMkA aura inameM rahanevAle manuSyoM kA nAma samAna hai / jaise ki ekoruka / arthAt ekoruka manuSyoMkA ekoruka dvIpa hai, athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai, ki ekoruka dvIpameM rahane ke kAraNa hI una manuSyoMkA nAma ekoruka hai / isI prakAra AbhAsika Adi zeSa dvIpoM aura unameM rahanevAle manuSyoMke nAmameM tulyatA samajhanI cAhiye / 1 lavaNasamudra ke bhItara tIna sau yojana se lekara nau sau yojana bhItara taka calakara ye sAta antaradvIpa haiM, jo ki himavAn parvatake pUrva aura pazcimakI cAroM vidizAoM ke milAkara aTThAIsa hote haiM / jisa prakAra himavAn parvata sambandhI aTThAIsa antaradvIpa haiM, usI prakAra zikharIparvata sambandhI bhI aTThAIsa haiM / kula milAkara 56 antaradvIpa hote haiM / ina sabhI dvIpoM meM rahanevAle manuSya antadvIpa mleccha kahe jAte haiM / isa prakAra manuSyoM ke Arya aura mleccha bhedoM ko batAkara manuSyakSetra meM karmabhUmi aura akarmabhUmi nAmake jo bheda haiM, ve kauna se haiM, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM-- sUtra - bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH / / 16 / / bhASyam - manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti / anyatra devakurUuttarakurubhyaH / saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSamArgasya jJAtAraH karttAraH upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante / atraiva jAtAH siddhayanti nAnyatra / ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / zeSAsu viMzatirvaMzAH sAntaradvIpA karmabhUyo bhavanti / devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA adhyakarmabhUmaya iti // artha -- uparyukta manuSyakSetrameM bharata airAvata aura devakuru tathA uttarakuruko chor3akara bAkI ke videhakSetra samdhI pandraha karmabhUmiyA~ haiM / bhAvArtha- pA~ca meruoM se adhiSThita paiMtAlIsa lAkha yojana lambe caur3e manuSyakSetra meM pA~ca bharata N, airAvata aura pA~ca hI videhakSetra haiM / ye hI milakara pandraha karmabhUmiyA~ kahAtI I haiM / inake sivAya jo kSetra haiM, ve akarmabhUmi haiM / videhameM devakuru aura uttarakurukA bhAga bhI 1-digambara sampradAyameM lavaNasamudra aura kAlodasamudrake milAkara 96 antaradvIpa mAne haiM, aura inake vistAra Adi meM bhI bahuta vizeSatA hai, jisakA khulAsA, * rAjavArttika aura trilokasAra AdimeM dekhanA cAhiye / yathA" tathA tadvIpajA mlecchAH pare syuH karmabhUmijAH / AdyAH paNNavatiH khyAtA vArdhidvayataTadvayoH // " ( tattvArthazlokavArttika) inameMse jo vijayArdha ke antameM rahanevAle haiM, ve kevala miTTI Adi khAkara rahate haiM, aura zeSa ke himavAn Adike aMtameM rahanevAle phala phUloM kA AhAra karanevAle tathA patyapramANa Ayuke bhoktA huA karate haiM / ye antaradvIpa kahA~ kahA~ haiM, kitane kitane bar3e haiM, aura pRthvItalase kitanI U~cAIpara haiM, Adi bAteM granthAntaroMse jAnanI caahiye| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIyo'dhyAyaH sammilita hai, ataeva vaha bhI karmabhUmi samajhA jA sakatA thA, isake liye hI unako chor3akara aisA kahA hai| kyoMki devakuru aura uttarakurukA bhAga karmabhUmi nahIM hai, bhogabhUmi hai / nArakAdi caturgatirUpa saMsAra atyanta durgama-gahana hai, kyoMki vaha aneka jAtiyoMyoniyoMse pUrNa aura ati saMkaTamaya hai / isakA anta-nAza samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa jisa mokSamArgake dvArA huA karatA hai, yA ho sakatA hai, usake jJAtA pradarzaka aura upadeSTA bhagavAn tIrthaMkara evaM paramarSi ina paMdraha karmabhUmiyoMmeM hI utpanna hote haiN| tathA ina kSetroMmeM hI utpanna hue manuSya sampUrNa karmokA kSaya karake mokSapadako prApta kiyA karate haiM, na ki anya kSetroM meM utpanna hue manuSya / isa prakArase ye hI bhamiyA~ aisI haiM, ki jahA~para nirvANapada-siddhipadako prApta karane ke yogya karma kiyA jA sakatA hai / isI liye inako karmabhUmi kahate haiN| inake sivAya jo bhUmiyA~ haiM, jinameM ki bIsa kSetra aura pUrvokta ekorukAdika antaradvIpa adhiSThita haiM, ve saba akarmabhUmi haiM / kyoMki unameM tIrthaMkarakA janma Adi nahIM pAyA jAtA / devakuru aura uttarakurukA bhAga karmabhUmike abhyantara honepara bhI karmabhUmi nahIM hai, kyoMki vahA~para cAritrakA pAlana nahIM huA karatA / ___isa prakAra manuSyoMke bhedoMko batAkara unakI AyukA jaghanya tathA utkRSTa pramANa batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 17 // bhASyam-naro narA manuSyA mAnuSA ityanarthAntaram / manuSyANAM parA sthitistrINi palyopamAni, aparA antrmuhuurteti|| __artha-nR nara manuSya aura mAnuSa ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM-paryAyavAcI haiN| manuSyoMkI utkRSTa AyukA pramANa tIna palya aura jaghanya pramANa antarmuhUrta hai / bhAvArtha-manuSya Ayu aura manuSya gati nAmakarmake udayase jo paryAya prApta hotI hai, usa paryAyase yukta jIvako manuSya kahate haiM / paryAyasambandhI svabhAvoMke anusAra aise jIvako nR nara manuSya mAnuSa martya manuja Adi aneka zabdoMse kahate haiM / abheda vivakSAse sAmAnyatayA ye sabhI paryAyavAcaka zabda eka manuSya paryAyarUpa arthake hI vAcaka haiM / jisa manuSya Ayukarmake udayase yaha paryAya prApta huA karatI hai, usakA pramANa antarmuharttase lekara tIna palyatakakA hai / arthAt koI bhI manuSya antarmuhUrta se pahale mara nahIM sakatA, aura tIna palyase adhika jIvita nahIM raha sakatA / 1-palya upamAmAnakA eka bheda hai| isakA pramANa gommaTasAra karmakANDakI bhUmikAmeM dekhanA caahiye| palyake tIna bheda haiM-vyavahArapalya, uddhArapalya aura addhApalya / yaha AyukA pramANa addhApalyakI apekSAse samajhanA cAhiye / 2-manuSya aura tiryaJcoMkI sthiti Age calakara do prakArakI batAI hai-bhavasthiti aura kAyasthiti / inamese tIna palyakA pramANa bhavasthitikA hai / kAyasthitikA pramANa Age likheNge| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17 - 18 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 183 1 saMsArI prANI cAra bhAgoMmeM vibhakta haiM- nAraka tiryaJca manuSya aura deva / inameM se nArakiyoMkI utkRSTa jaghanya AyukA pramANa batA cuke haiM, devoMkI AyukA pramANa Age ke adhyAyameM batAveMge, manuSyoMkI AyukA pramANa isa sUtra meM batA diyA / ataeva tiryaJcakI AyukA pramANa batAnA bAkI hai, usIko batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra - tiryagyonInAM ce // 18 // bhASyam - tiryagyonijAnAM caM parApare sthitI tripalyopamAntarmuhUrte bhavato yathAsaMkhyameva / pRthakkaraNaM yathAsaMkhyadoSanivRttyartham / itarathA idamekameva sUtramabhaviSyadubhayatra cobhe yathAsaMkhyaM syAtAmiti / artha -- tiryagyonile utpanna honevAle jIvoMkI bhI utkRSTa aura jaghanya sthiti kramAnuptAra tIna palya aura antarmuhUrta pramANa hI samajhanI cAhiye / do sUtra pRthak pRthak karane kA prayojana yathAsaMkhya doSakI nivRtti karatA hai / kyoMki yadi aisA na kiyA hotA, aura donoM sUtroMkI jagaha eka hI sUtra rahatA, to yathAsaMkhyake niyamAnusAra donoM sthitiyoMkA do jagaha bodha ho jAtA / bhAvArtha -- yathAsaMkhya prakRtameM do prakArakA ho sakatA hai - eka to utkRSTa aura jabanyakA tInapalya aura antarmuhUrta ke sAtha / dUsarA manuSya aura tiryaJcoM kA utkRSTa aura jaghanya sthitike sAtha / inameMse pahalA yathAsaMkhya iSTa hai, aura dUsarA aniSTa / pahalA yathAsaMkhya 'pRthak pRthak do sUtra honepara hI vana sakatA hai / yadi donoMkI jagaha eka sUtra kara diyA jAya, to aniSTa yathAsaMkhyakA prasaGga prApta hogA / jisase aise arthakA bodha ho sakatA hai, ki manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyakI hotI hai, aura tiryaJcoMkI jaghanya sthiti antarmuhUrtakI hotI hai| bhASyam - dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH / bhavasthitiH kAryasthitizca / manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI / kAya sthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAni // tiryagyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhavasthitI / artha - manuSyoM kI tathA tiryaJcoM kI sthiti do prakArakI hai, eka bhavasthiti dUsarI kAyasthiti / Upara tIna palya tathA antarmuhUrta kI kramase utkRSTa tathA jaghanya jo sthiti batAI * hai, vaha manuSyoM kI bhavasthiti hai / arthAt manuSyabhavako dhAraNa karanevAle jIvakI eka bhavameM sthiti antarmuhUrtase kama nahIM ho sakatI aura tIna palyase adhika nahIM ho sakatI / eka 1 - tiryagyonijAnAM cetyapi pAThaH / 2- tiryagyonInAM cetyapi pAThaH / 3 - yadyekameva iti vA pAThaH / 4 - TIkAkArane likhA hai, ki eka sUtra kara denese bhI koI kSati nahIM hai / samasta padoMkA sambandha ho jAnese bhI iSTa arthakA bodha ho sakatA hai / athavA vyAkhyAnato vizeSapratipattiH isa niyama ke anusAra iSTa artha kiyA jA sakatA hai / athavA isa sUtra kI racanA ArSa hI samajhanI cAhiye / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ tRtIyo'dhyAyaH manuSyaparyAyameM jIvita rahanekA kAla isase kama yA jyAdA nahIM ho sakatA, isako bhavasthiti kahate haiM / nirantara usI bhavake dhAraNa karanekI kAlamaryAdAkA nAma kAyasthiti haiM / eka jIva manuSya paryAyako dhAraNa karake Ayu pUrNa honepara punaH manuSya ho aura phira bhI usI taraha bAra bAra yadi manuSya bhavako hI dhAraNa karatA jAya, to vaha nirantara kitane manuSyake bhava grahaNa kara sakatA hai, isake pramANakA hI nAma kAyasthiti hai / manuSyoMkI bhavasthitikA utkRSTa pramANa sAta ATha bhava grahaNa karane takakA hai / kyoki koTipUrvakI AyuvAlA manuSya punaH punaH marakara yadi koTipUrvakI AyuvAlA hI hotA jAya, to vaha sAta vArase adhika nahIM ho sktaa| AThaveM bhavameM devakuru athavA uttarakurukI bhogabhUmimeM hI utpanna hotA hai, jahA~se ki maraNa karake niyamase devaparyAya dhAraNa karanI par3atI hai| tiryaJca jIvoMkI bhI bhavasthitikA pramANa manuSyoMke samAna hI samajhanA cAhiye / arthAt utkRSTa tIna palya aura jaghanya antarmuhUrta / saMkSepase tiryaJcoMkI bhavasthitikA yahI pramANa hai| vistArase usakA pramANa isaprakAra hai / bhASyam-vyAsatastu zuddhapRthivIkAyasya parA dvAdaza varSasahasrANi, kharapRthivIkAyasya dvAviMzatiH, apakAyasya sapta, vAyukAyasya trINi, tejAkAyasya trINi rAtriMdinAni vanaspatikAyasya daza varSasahasrANi / eSAM kAyasthitirasaMkhyeyAH avsrpinnyutsrpinnyH| vanaspatikAyasyAnantAH / dvIndriyANAM bhavasthitirdvAdaza varSANi, trIndriyANAmakonapazcAzad rAtridinAni / caturindriyANAM SaNmAsAH / eSAM kAyasthitiH saMkhyeyAni varSasahasrANi / paMcendriyatiryagyonijAH paJcavidhA:-tadyathA-matsyAH uragAH parisarpAH pakSiNazcatuSpadA ta / tatra matsyAnAmuragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyeva / pakSiNAM plyopmaasNkhyeybhaagH| catuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH / tatra matsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTistripaMcAzaduragANAM dvicatvAriMzad bhujagAnAM dvisaptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammUrchitAnAM bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthitirapyaparA antamuhUrteveti / iti tattvArthAdhigame lokaprajJAptirnAmA tRtIyo'dhyAyaH samAptaH / artha-tiryaJcoMkI bhavasthitikA pramANa sAmAnyatayA Upara likhe anusAra hai| vizeSarUpase yadi jAnanA ho, to vaha isa prakAra samajhanA ki___ zuddha pRthivIkAyakI utkRSTa bhavasthiti bAraha hajAra varSakI hai / khara pRthivIkAyakI bAIsa hajAra varSakI, jalakAyakI sAta hajAra varSakI aura vAyukAyakI tIna hajAra varSakI hai| agnikAyakI bhavasthitikA utkRSTa pramANa tIna rAtri dinakA hai| tathA vanaspatikAyakI utkRSTa bhavasthiti daza hajAra varSakI hai| inameMse vanaspatikAyako chor3akara bAkI jIvoMkI utkRSTa kAyasthitikA pramANa asaMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNI hai / vanaspatikAyakI utkRSTa kAyasthiti ananta utsarpiNI aura avasarpiNI hai / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dvIndriya jIvoMkI utkRSTa bhavasthiti bAraha hajAra varSakI hai / trIndriyoMkI unacAsa rAtri dina, aura caturindriyoMkI chaha mahInA hai| inakI utkRSTa kAyasthiti saMkhyAta hajAra varSakI hai| paMcendriya tiryaJca pA~ca prakArake haiM |-mtsy uraga parisarpa pakSI aura catuSpada / inameMse matsya uraga aura bhujaga ( parisarpa ) inakI utkRSTa bhavasthiti koTipUrva varSakI hai pakSiyoMkI utkRSTa bhavasthiti palyake asaMkhyAtaveM bhAga hai / garbhana catuSpadoMkI utkRSTa bhavasthiti tIna palyakI hai / isameM matsyoMkI bhavasthiti koTipUrva, uragoMkI trapana, bhunagoMkI byAlIsa, sthalacara pakSiyoMkI bahattara aura sammarchanajIvoMkI bhavasthiti caurAsI hajAra varSoM kI hai / ina sabakI kAyasthitikA utkRSTa pramANa sAta ATha bhavagrahaNa karane taka hai / sampUrNa manuSya aura tiryaJcoMkI kAyasthitikA jaghanya pramANa antarmuhartamAtra hI hai / isa prakAra tattvArthAdhigama bhASyakA lokaprajJapti nAmakA tIsarA adhyAya samApta huA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturtho'dhyaayH| adholoka aura madhyalokakA varNana Upara tIsare adhyAyameM kara cuke haiM, kintu UrdhvalokakA varNana abhItaka nahIM kiyA gayA / ataeva usakA varNana karanekI AvazyakatA hai| isake sivAya bhASyam-atrAha uktaM bhavatA "bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti" / tathaudayikeSu bhAveSu devagatiriti / kevalizrutasakadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / sarAgasaMyamAdayo daivasya / nArakasammUcchinonapuMsakAni na devaaH| tatra ke devAH ? katividhA veti ? atrocyateH artha--yaha prazna bhI upasthita hotA hai, ki Apane aneka sthaloMpara deva zabdakA prayoga kiyA hai-jaise ki " bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAm ( a0 1 sUtra 22 ) / tathA audayikabhAvoMkA varNana karate hue bhI devagatikA ullekha kiyA hai ( a0 2 satra 6 ) aura " kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / " (a0 6 sUtra 144 ) isI prakAra " sarAga saMyamAdayo devasya" evaM " nAraka sammachino napuMsakAni-na devaaH|" ina sUtroMmeM bhI deva zabdakA pATha kiyA hai / isa prakAra deva zabdakA pATha to aneka bAra kiyA hai, parantu abhI taka yaha nahIM batAyA, ki deva kahate kisako haiM ? dUsarA prazna yaha bhI hai, ki una devoMke kucha bheda bhI haiM yA nahIM ? bhAvArtha-jIva tattvake AdhArabhUta tIna lokoM se UrdhvalokakA varNana bAkI hai, usakA karanA Avazyaka hai, isaliye aura aneka sUtroMmeM jo deva zabdakA prayoga kiyA hai, usaparase ukta do prazna jo upasthita hote haiM, unakA uttara deneke liye AcArya sUtra kahate haiM suutr--devaashcturnikaayaaH||1|| bhASyam-devAzcaturnikAyA bhavanti / taanpurstaadvkssyaamH|| artha-deva cAra nikAyavAle haiN| cAroM nikAyoMkA varNana Age calakara kiyA jAyagA / bhAvArtha-sabase pahalA prazna to yahI upasthita hotA hai, ki jaba deva adholoka aura madhyalokameM bhI rahate haiM, to Urdhvalokako hI devoMkA AvAsa kyoM kahA jAtA hai ? uttaradevoMke cAra nikAya haiM-bhavanavAsI vyaMtara jyotiSI aura vaimAnika / bhavanavAsI adholokameM aura vyaMtara tathA jyotiSI tiryaglokameM rahate haiM, yaha ThIka hai, parantu devoMmeM vaimAnikadeva pradhAna haiM, aura unakA nivAsa UrdhvalokameM hI hai / ataeva Urdhvalokako jisakA ki isa caturtha adhyAyameM varNana kiyA jAyagA, devoMkA AvAsasthAna kahate haiN| deva kisako kahate haiM ? isakA uttara devazabdakI niruktise hI labdha ho jAtA hai / 1-dIvyantIti devAH / - - - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 sUtra 1 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / deva zabda div dhAtuse banA hai, joki krIr3A vijigISA vyavahAra dyuti stuti moda mada svapna kAnti aura gati arthameM AtI hai / devagati nAmakarmake udayase jo jIva devaparyAyako dhAraNa karatA hai, vaha svabhAvase hI krIr3A karanemeM Asakta rahA karatA hai / usako bhUkha pyAsakI bAdhA nahIM huA karatI / usakA zarIra rasa raktAdikase rahita aura dIptizAlI huA karatA hai / unakI gati bhI ati zIghra aura capala huA karatI hai / ityAdi arthoke kAraNa hI unako deve kahate haiN| __ dUsarA prazna unake bhedoMke viSayameM hai / so usakA uttara caturnikAya zabdake dvArA spaSTa hI hai, ki devoMke cAra nikAya haiM / nikAya nAma saMgha athavA jAti yA bheda kA hai / devoMkI-bhavanavAsI vyantara jyotiSI aura vaimAnika ye cAra jAtiyA~ haiM, athavA unake ye cAra saMgha yA bheda haiM ! yadvA nikAya zabdakA artha nivAsasthAna bhI mAnA hai / cAroM prakArake devoMke nivAsa aura utpattike sthAna bhinna bhinna haiM aura ve cAra haiN| bhavanavAsI ratnaprabhA pRthivIke Upara nIceke eka eka hajAra yojanake bhAgako chor3akara zeSa bhAgameM utpanna hote haiM / Upara jo eka hajAra yojanakA bhAga chor3A hai, usameMse Upara nIce sau sau yojana choDakara madhyake ATha sau yojanake bhAgameM vyaMtara utpanna huA karate haiN| jyotiSI deva pRthivIse Upara sAta sau nabbhe yojana calakara ekasau daza yojana pramANa U~ce nabho bhAgameM janma grahaNa kiyA karate haiN| vaimAnikadeva meruse Upara RjuvimAnase lekara sarvArthasiddhiparyaMtake vimAnoMmeM utpanna huA karate haiN| isa prakAra utpattisthAnake bhedase devoMke cAra bheda haiN| inakA gamanAgamana janmasthAnake sivAya anyasthAnoMmeM bhI huA karatA hai| yahA~para itanAhI devoMkA svarUpa aura bhedakathana sAmAnyase samajhanA cAhiye / kyoMki isakA vizeSa varNana Age calakara kareMge / yahA~para itanA aura vizeSa samajhanA ki yaha UrdhvalokakA prakaraNa hai, ataeva usake anusAra devazabdase bhAvadeva hI yahA~para vivakSita haiN| prazna-devoMkA svarUpa aura unake cAra nikAya Apane batAye; parantu deva pratyakSa 1-" dIvvaMti jado NicaM guNehiM ahiM divvabhAvehiM / bhAsaMtadivvakAyA tamhA te vaNNiyA devA // 15 // (gommaTasAra jIvakANDa ) isake sivAya dekho bhagavatIsUtra 584-" ke mahAlae NaM bhaMte ! loe pannatte ?" ityAdi / aura vimAnamahatva prajJApanAma "ke mahAlayA NaM bhaMte ! vimANA paNNatA?'' ityAdi / 2-vaimAnikadevoMkA janma apane apane svargameM hI hotA hai, parantu unakI niyoginI deviyoMkA janma pahale dUsare svargameM hI hotA hai / Uparake svAmeM janma grahaNa karanevAle athavA rahanevAle deva vahA~se Akara una apanI apanI niyoginI deviyoMko apane apane sthAnapara le jAte haiN| 3--isI adhyaaymeN| 4--bhagavatIsUtrameM (za. 12 u. 9 sUtra 461) pA~ca prakArake deva batAye haiM |-bhvy dravyadeva naradeva dharmadeva devAdhideva aura bhAvadeva / yathA-" katividhA Na bhate! devA paNNattA ? goyamA ! paMcavidhA devA paNNattA taM jahA-bhaviyadabbadevA naradevA dhammadevA devAhidevA bhAvadevAya / " jo manuSya yA tiryeca marakara deva honevAlA hai, usako bhavya dravyadeva kahate haiM / caudaha ratnoMke adhipati cakravartiyoMko naradeva kahate haiM / nirgrantha sAdhuoMko dharmadeva aura tIrthaMkara bhagavAnko devAdhideva kahate haiN| jo devagati nAmakarmake udayase devaparyAyako dhAraNakara devAyuko bhoganevAle haiM, unako bhAvadeva kahate haiN| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH indriyoMke dvArA nahIM dIkhate / ataeva unakA mUlameM astitva bhI hai yA nahIM ? athavA yaha kaise mAlama ho, ki vAstavameM devagatikA astitva hai ? uttara-devagatike eka dezako dekhakara zeSa bhedoMke astitvako bhI anumAnase jAnA jA sakatA hai / cAra nikAyoMmeMse jyotiSkadevoMkA astitva pratyakSa hai / isI bAtako dikhAne ke liye sUtra kahate haiM:-- sUtra-tRtIyaH pItalezyaH // 2 // bhASyam-teSAM caturNA devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati / kazcAsau ? jyotiSka iti / artha-Upara jo devoMke cAra nikAya batAye haiM, unameMse tIsare devanikAyake pItalezyA hI hotI hai / usa devanikAyakA nAma hai-jyotiSka / arthAt cAra devanikAyoMmeMse tIsare devanikAyakA nAma jyotiSka hai, aura vaha niyamase pItalezyAvAlA hI hotA hai / candra sUrya Adi vimAna pratyakSa dIkhate haiN| unameM rahanevAle deva jyotiSkadeva kahe jAte haiM / jisa prakAra makAnoMko dekhakara unameM rahanevAloMkA astitva anumAnase mAlUma ho jAtA hai / usI prakAra una devoMkA astitva bhI samajha lenA cAhiye, aura una devoMke sambandhase dUsare devoMkA astitva bhI jAnA jA sakatA hai / jaise ki senA vana Adike ekadezako dekhakara zeSakA bhI jJAna ho jAtA hai| Upara jo cAra nikAya batAye haiM, unake antarabhedoMko batAne ke liye satra kahate haiM:sUtra-dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // ___ bhASyam-te ca devanikAyA yathAsakhyamevaMvikalpA bhvnti| tadyathA-dazavikalpA bhavanavAsino'surAdayo vakSyante / aSTavikalpA vyantarAH kinnarAdayaH / paJcavikalpA jyotiSkAH suuryaadyH| dvAdazavikalpAH vaimAnikA kalpopannaparyantAH saudharmAdiSviti // artha-Upara jina devanikAyoMkA ullekha kiyA gayA hai, unake bheda kramase isa prakAra haiM:-bhavanavAsI, inake asurakumAra nAgakumAra vidyatkumAra Adi daza bheda haiM, jinakA ki varNana Age calakara kareMge / vyantara, inake kinnara kiMpuruSa mahoraga Adi ATha bheda haiN| tIsare jyotiSka haiM, jinake ki sUrya candra Adi pA~ca bheda haiM / vaimAnikadevoMke bAraha bheda haiM, parantu ye bheda saudharma Adi svargase lekara kalpopapanna paryanta haiM / Age nahIM / vyantara jyotiSka aura vaimAnikadevoMke ina bhedoMkA bhI ullekha Age kiyA jaaygaa| 1-yahA~para lezyAse dravyalezyA samajhanI cAhiye, jo ki zarIrake varNarUpa hai| parantu yaha kathana ThIka samajhameM nahIM AtA, kyoMki devoMke astitvako siddha karaneke liye yaha sUtra hai| deva pratyakSa nahIM dIkhate haiM, jo dIkhate haiM, ve devoMke vimAna haiM, aura unake varNako lejhyA kaise kahA jA sakatA hai, phira sabhI vimAna yA deva pItavarNake hI nahIM haiN| yadi devoMkA zarIra varNa liyA jAya, to zeSa tIna nikAyoMke samAna jyotiSka bhI dIkhate nhiiN| 2-saudharmAdiSvapIti ca pAThAntaram / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-3-4 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 189 bhAvArtha-vaimAnikadeva do prakArake haiM, kalpopapanna aura kalpAtIta / jinameM vakSyamANa indra sAmAnika Adi bhedoMkI kalpanA pAI jAtI hai, una svargoMko kalpa kahate haiM, aura unameM upapAda-janma dhAraNa karanevAle devoMkA nAma kalpopapanna hai / jinameM vaha kalpanA nahIM pAI jAtI, una svargoM meM utpanna honevAle devoMko kalpAtIta kahate haiM / pahale saudharma svargase lekara bArahaveM acyuta svargatakako kalpa kahate haiN| ataeva inameM utpanna hone vAle devoMke bAraha bheda haiM / bAraha svargoM ke indra bhI bAraha hI haiM / acyuta svargase Uparake deva do taraha ke haiM-aveyakavAsI aura anuttaravAsI / ina donoM hI tarahake devoMko ahamindra kahate haiM, kyoMki inameM indrAdikakI kalpanA nahIM hai| saba samAna aizvaryake dhAraka haiM / ataeva ve sabhI deva apane apaneko indra hI samajhate aura mAnate haiM / prakRtameM vaimAnikadevoMmese ahamindroMkA grahaNa apekSita nahIM hai / kalpopapanneparyanta aisA kahanese aura bAraha bheda dikhAnese spaSTa hotA hai, ki prakRtameM acyuta svarga takake bheda batAnA hI AcAryako abhISTa hai| ____ Upara kahA jA cukA hai, ki bArahaveM svargataka indrAdikakI kalpanA pAI jAtI hai, isaliye usako kalpa kahate haiM / kiMtu vaha kalpanA kitane prakArakI hai, so abhI taka batAI nahIM, ataeva usake bhedoMko dikhAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra--indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH // 4 // bhASyam-ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlAH anIkAni anIkAdhipatayaH prakIrNakAH AbhiyogyAH kilbiSikAzceti // tandrAH bhvnvaasinyntrjyotisskvimaanaadhiptyH|| indrasamAnAH sAmAnikAH amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat kevalamindratvahInAH / trAyastriMzA mNtripurohitsthaaniiyaaH| pAriSadyAH vayasyasthAnIyAH / AtmarakSAH zirorakSasthA 1-digambara sampradAyameM solaha svarga aura unake bAraha indra mAne haiM / ina indroMkI apekSAse hI kalpopanake bAraha bheda mAne haiM / yathA-saudharmAdi cAra svA~ke cAra indra, pA~caveM chaThekA eka, sAtaveM AThaveMkA eka, nauveM dazaveMkA eka gyArahaveM bArahaveMkA eka, aura terahaveMse solahaveM takake cAra indra haiM / inake nAma rAjavArtikameM dekhanA cAhiye / zvetAmbara sampradAyameM acyuta paryanta bAraha svarga aura unake bAraha hI indra mAne haiN| kintu siddhasena gaNIne indroMke daza bheda hI ginAye haiM, jaisA ki adhyAya 4 sUtra 6 kI TIkAse mAlUma hotA hai / 2-isa kathanase nava graiveyaka aura nava anudiza donoMkA hI grahaNa karanA cAhiye / 3-vijaya vaijayaMta jayaMta aparAjita aura sarvArthasiddhi ina pA~ca vimAnoMko anuttara kahate haiM / 4-ahamindro'smi nendro'nyo mattostItyAttakatthanAH / ahamindrAkhyayA khyAti gatAste hi divaukasaH // zrIjinasenAcArya-mahApurANa 5-"adhivAsavAcI cAyaM kalpazabdaH / anteparigatAH pryntaaH| kalpopapannAH ( kalpadhUpannAH) paryantA yeSAM ta ime| kalpAzca dvAdaza vakSyamANAH saudharmAdayo'cyutaparyavasAnAH / tatparyantametaccatuSTayaM bhavatIti // 6-sUtrameM kevala anIka zabda hI par3A hai, na ki aniikaadhipti| ataeva bhASyakArane anIka zabdakA hI artha anIkAdhipati hai / aisA samajhAneke liye khulAsA kiyA hai| anyathA dazakI saMkhyA vighaTita ho jaaygii| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH nIyAH / lokapAlA ArakSikArthacarasthAnIyAH / anIkAdhipatayo daNDanAyakasthAnIyAH anIkAnyanIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH paurjnpdsthaaniiyaaH| AbhiyogyAH dAsasthA. niiyaaH| kilviSikA antasthasthAnIyA iti // __artha-Upara jo devoMke cAra nikAya batAye haiM, unameMpte pratyeka nikAyameM devoMke daza bheda huA karate haiM / arthAt cAroM nikAyoMke devoMmeM daza daza prakAra haiN| ve daza prakAra kaunase haiM so batAte haiN| indra sAmAnika trAyastriMza pAriSadya AtmarakSa lokapAla anIka-anIkAdhipati prakIrNaka Abhiyogya aura kilbissik| bhavanavAsI vyantara jyotiSka aura vaimAnika ina cAroM nikAyoMke devoMmeM jo saba devoMkeapane apane nikAyavartI samasta devoMke adhipati-svAmI haiM, unako indra kahate haiN| amAtya pitA guru upAdhyAya Adike samAna jo mahAn haiM, jinameM kevala indratva to nahIM hai-AjJA karanekI yogyatA yA adhikAra to jinameM nahIM pAyA jAtA, parantu jinakA aizvarya saba indrake hA samAna hotA hai, una devoMko sAmAnika kahate haiM / rAjyameM mantrI aura purohita jisa prakAra huA karate haiM, usI prakAra jo deva unake samAna sthAnapara niyukta haiM, unako trAyastriMza kahate haiN| jo mitrake samAna haiM, athavA sabhAsadoMke sthAnApanna haiM, unako pAriSadya kahate haiM, / jo hathiyAra liye hue pIThakI tarapha rakSAke liye khar3e rahate aura svAmIkI sevAmeM sannaddha rahA karate haiM, aise aGgarakSakoMke samAna jo deva hote haiM, unako AtmarakSa kahate haiM / jo cora Adise rakSA karanevAle kotavAlake samAna haiM, unako lokapAla kahate haiN| jo senApatike samAna haiM, unako anIkAdhipati kahate haiN| jo nagaranivAsIke samAna haiM-prajAke sthAnApanna haiM, unako prakIrNaka kahate haiM / jo naukaroMke samAna haiM, unako Abhiyogya kahate haiN| nagara bAhya rahanevAle cANDAlAdike jo samAna haiM, unako kilviSika kahate haiN| bhAvArtha-jisa prakAra martyalokameM rAjyakI vibhUti aura usake aMga huA karate haiM, usI prakArakI racanA devoMmeM bhI hai| indra rAjAke sthAnApanna hai, sAmAnika amAtya aura pitA tathA garu Adike sthAnApanna haiM / isI prakAra Upara likhe anusAra dazoM bhedoMke viSayameM samajhanA caahiye| 1-yaha sAmAnya kathana hai| isakA vizeSa apavAdarUpa kathana Ageke sUtrameM karegeM, ki vyantara aura jyotiSkoMmeM ATha hI bheda haiN| 2-ye eka eka indrake prati saMkhyAmeM 33 hI hote haiM / ataeva inako trAyastriMza kahate haiM / 3-anIka zabda sUtrameM AyA hai, usIkA artha anIkAdhipati hai| anyathA do zabda mAnanepara dazakI saMkhyA nahIM raha sakatI hai, aisA pahale batA cuke haiM / ataeva spaSTa bodha karAneke liye hI bhASyakArane eka anIkAdhipati zabdakI hI vyAkhyA kI hai / 4 yadyapi svargAmeM yahA~ke samAna corI karanevAle athavA yuddhAdi karanevAle zatra Adi nahIM hai, to bhI yaha kevala puNyakarmake udayase prApta huI, Rddhi vizeSake vaibhava aura usake mahatvako prakaTa karatA hai / jaise ki kisI mahAn puNyAdhikArI rAjAke rAjyameM kabhI kisI bhI prakArakA koI bhI upadrava nahIM hotA, to bhI usake rAjyameM rAjyake sampUrNa aMga rahate hI haiM, aura unake rahaneko kevala puNyajanita vaibhava hI kahA jA sakatA hai / isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / ataeva isa vaibhavakA phala sthitikA rakSaNa aura pAlana tathA prakRSTa prItikA utpanna karana Adi samajhanA caahiye| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4-5-6 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / Uparake kathanase devoMke cAroM hI nikAyoMmeM yaha dazavidha kalpanA hai-sabhI nikAyoMmeM ye daza prakArake deva rahate haiM, aisA samajhameM AtA hai| kyoMki Upara jo kathana kiyA hai, vaha sAmAnya hai, usameM abhItaka koI vizeSa ullekha nahIM kiyA hai / ataeva usameM jo vizeSatA hai, usako batAte haiM mUtra--trAyastriMzalokapAlavA vyntrjyotisskaaH||5|| bhASyam-vyantarA jyotiSkAzcASTavidhA bhavanti trAyastriMzalokapAlavA iti // artha-cAra nikAyoMmeMse vyantara tathA jyotiSka nikAyameM ATha prakArake hI deva rahA karate haiM / unameM trAyastriMza aura lokapAla nahIM huA karate / bhAvArtha-indra sAmAnika Adike bhedase devoMke jo daza prakAra batAye haiM, ve dazoM prakAra bhavanavAsI aura vaimAnika devoMmeM hI pAye jAte haiN| vyantara aura jyotiSkoMmeM nahIM / ataeva unameM devoMke ATha hI bheda huA karate haiN| indra Adi daza bheda jo batAye haiM, unameM aura koI vizeSatA nahIM batAI hai, ataeva koI samajha sakatA hai, ki cAra nikAyoMke cAra hI indra haiM, isI prakAra aura bhI aniSTa arthakA prasaGga A sakatA hai / ataeva ukta nikAyoMmeM indroMkI kalpanA kisa prakArase hai, isa bAtako batAneke liye sUtra karate haiM sUtra--pUrvayordIndrAH // 6 // bhASyam-pUrvayordevanikAyayorbhavanavAsivyantarayordevavikalpAnAM dvau dvAvindrau bhvtH| tadyathA-bhavanavAsiSu tAvadvau asurakumArANAmindrau bhavatazcamaro balizca / nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM hariharihasazca / suparNakumArANAM veNudevo veNuvArI c| agnikumArANAmagnizikho'gnimANavazca / vAtakumArANAM velambaH prabhaJjanazca / stanitakumArANAM sughoSo mahAghoSazya / udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM pUrNo'vaziSTazca / dikkumArANAmamito'mitavAhanazceti // vyantareSvapi dvau kinnarANAmindrI kinnaraH kimpuruSazca / kimpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazca / mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM gItaratistayazAzca / yakSANA pUrNabhadro maNibhadrazca / rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca / bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca / pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti // jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazca / vaimAnikAnAmekaika eva / tadyathA-saudharme zakaH aizAne IzAnaH, sanatkumAre sanatkumAraH iti| evaM sarvakalpeSu svakalpAvhAH paratastvindrAdayo daza vizeSA na santi, sarva eva svatantrA iti / ___ artha-uparyukta cAra nikAyoMmeMse pahale do devanikAyoMmeM arthAt bhavanavAsI aura vyantaroMmeM jitane devoMke vikalpa haiM, una sabhImeM do do indra huA karate haiN| unake nAma isa prakAra haiM-bhavanavAsiyoMke asurakumAra Adi dazabheda haiM, jinameMse Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 rAyacandra jainazAstramAlAyAma [ caturtho'dhyAyaH asurakumAroMke camara aura bali ye do indra haiN| nAgakumAroMke dharaNa aura bhUtAnaMda, vidyutkumAroM ke hari aura harihasa, suparNa kumAroMke veNudeva aura veNudArI, agnikumAroMke agnizikha aura agnimANava, vAtakumAroMke velamba aura prabhaJjana, stanitakumAroMke sughoSa aura mahAghoSa, udadhikumAroM ke jalakAnta aura jalaprabha, dvIpakumAroM ke pUrNa aura avaziSTa, tathA dikkumAroM ke amita aura amitavAhana ye do indra haiM / vyantaranikAya ke ATha bheda haiM - unameM bhI isI prakAra pratyeka bhedake do do indra samajhane cAhiye / unake nAma isa prakAra haiM- kinnaroM ke kinnara aura kimpuruSa, kimpuruSoMke satpuruSa aura mahApuruSa, mahoragoMke atikAya aura mahAkAya, gandharvoke gItarati aura gItayazAH, yakSoMke pUrNabhadra aura maNibhadra, rAkSasoMke bhIma aura mahAbhIma, bhUtoMke pratirUpa aura atirUpa, evaM pizAcoMke kAla aura mahAkAla ye do indra haiM / jyotiSka nikAyameM sUrya aura candramA ye do' indra haiM / kintu ye sUrya aura candramA eka eka hI nahIM kintu bahuta haiN| kyoMki dvIpa samudroM kA pramANa asaMkhya hai aura pratyeka dvIpa yA samudrameM aneka sUrya tathA candramA pAye jAte haiM / ataeva sUrya aura candramA bhI asaMkhya haiM / vaimAnikadevoMmeM eka eka hI indra haiM / - yathA - - saudharma svargake indrakA nAma zakra hai, isI prakAra aizAna svargake indrakA nAma IzAna aura sAnatkumAra svargake indrakA nAma sanatkumAra hai / isI prakAra haraeka kalpameM samajhanA caahiye| una indroMke nAma kalpoM ke nAmake anusAra hI haiM / bArahaveM acyuta svarga taka kalpa kahA jAtA hai / isaliye vahIM taka yaha indrAdika kI kalpanA pAI jAtI hai, usake Age devoMke sAmAnika Adi vizeSa bheda nahIM hai / vahA~ sabhI deva svatantra haiM / unako ahamindra kahate haiM / ve gamanAgamanase rahita haiM / isa prakAra pahalI donoM nikAyoMke indroMkA varNana karake unakI lezyAoMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - pItAntalezyAH // 7 // bhASyam - pUrvayornikAyayordevAnAM pItAntAzcatasrolezyA bhavanti / artha -- pahale donoM nikAyoMke devoM ke pItaparyanta cAra lezyAeM hotI haiM / 1 - digambara sampradAyameM ina donoMmeM se candramAko pradhAna mAnA hai / candrako indra aura sUryako pratIndra kahate haiM / sau indroMkI gaNanA meM indra aura pratIndra donoM hI liye jAte haiM / 2 - jambUdvIpa doya lavaNAmbudhimeM cAra canda, dhAtakhaNDa bAraha kAlodadhi vyAlIsa haiM, puskarake doya bhAga Idhara bahattaraha ityAdi ( carcAzataka ) 3 - mAhendrameM mAhendra, brahmalokameM brahma, lAntavameM lAntaka, mahAzukrameM mahAzukra, sahasrAra meM sahasrAra, Anata aura prANata donoM kalpoMkA prANata nAmakA eka hI indra hai| isI prakAra AraNa aura acyutakalpoM kA eka acyuta nAmakA hI indra hai / isa prakAra bAraha svargoMke daza hI indra haiM / kintu digambara sampradAyameM solaha svarga aura unake bAraha indra mAne haiM / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7.8 1] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 193 bhAvArtha-yahA~para lezyAse abhiprAya dravyalezyAkA hai / arthAt bhavanavAsI aura vyantaranikAyake devoMke zarIrakA varNa kRSNa nIla kApota aura pIta ina cAra lezyAoMmeMse kisI bhI eka lezyArUpa ho sakatA hai| bhAvalezyAke viSayameM koI niyama nahIM haiN| donoM nikAyake devoMke chahoM bhAvalezyA ho sakatI haiN| ukta cAroM nikAyake deva tIna bhAgoMmeM vibhakta kiye jA sakate haiM / eka to ve ki jinake deviyA~ bhI haiM aura pravIcAra bhI hai, dUsare ve ki jinake deviyA~ to nahIM haiM, parantu pravIcAra pAyA jAtA hai| tIsare ve ki jinake na deviyA~ haiM aura na pravIcAra hI hai| inameM se ve deva kaunase haiM, ki jinake deviyA~ bhI haiM aura pravIcAra bhI hai ? unhIMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-kAyapravIcArA A aizAnAt // 8 // bhASyam-bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAt kAyapravIcArA bhavanti / kAyena pravIcAra eSAmiti kaayprviicaaraaH| pravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / te hi saMkliSTakarmANo manuSyavanmaithuna sukhamanupralIyamAnAstItrAnuzayAH kAyasaMklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItimupalabhanta iti // __ artha--kAya nAma zarIrakA hai, aura pravIcAra nAma maithuna sevanakA hai / zarIrake dvArA strIsambhoga Adi jo maithuna sevana kiyA jAtA hai, usako kAyapravIcAra kahate haiM / bhavanavAsiyoMse lekara aizAna svargatakake deva kAyapravIcAra haiM / ve zarIra dvArA hI maithuna viSayakA sevana karate haiN| unake karma atiklezayukta haiM, ve maithuna sevanameM ati anurakta rahanevAle aura usakA punaH sevana karanevAle haiM, maithunasaMjJAke unake pariNAma atizaya tIbra rahA karate haiM / ataeva ve zarIrake saMklezase utpanna hue aura sarvAGgINa sparza sukhako manuSyoMkI taraha pAkarake hI ve prItiko prApta huA karate haiN| bhAvArtha-yahA~para AGkA maryAdA artha na karake abhividhi artha mAnA hai| ataeva aizAna svargase pahale pahale aisA artha na karake aizAnaparyanta aisA artha karanA caahiye| dUsarI bAta .yaha hai, ki uparyukta kathanake anusAra isa sUtrameM do bAteM batAnI cAhiye / eka to deviyoMkA astitva aura dUsarA pravIcArakA sadbhAva / kAyapravIcAra zabdake dvArA aizAna paryantabhavanavAsI vyantara jyotiSka aura saudharma aizAna svargavAsI devoMke pravIcAra kisa tarahakA hotA hai, so to batA diyA / parantu deviyoMke astitvake viSayameM yahA~ koI ullekha nahIM kiyA hai| so vaha " vyAkhyAnato vizeSa pratipattiH" isa siddhAntake anusAra Agamake vyAkhyAnase samajha lenA cAhiye / AgamameM likhA hai, ki bhavanavAsI vyantara jyotiSka aura saudharma aizAna Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 rAyacandra jainazAstramAlAyA [caturtho'dhyAyaH kalpameM hI deviyA~ janmake dvArA utpanna huA karatI haiM, isake Age nahIM / aMtaeva janmakI apekSA deviyoMkA astitva aizAna kalpaparyanta hI samajhanA caahiye| dUsare prakArake deva ve batAye haiM, jinake ki deviyoMkA sadbhAva to nahIM hai, parantu pravIcArakI sattA pAI jAtI hai / unake maithuna sevana kisa prakArase huA karatA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtram-zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dayodayoH // 9 // ____bhASyam-aizAnAdUrdhva zeSAH kalpopapannA devA dvayordvayoH kalpayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA bhavanti yathAsaGgha-yam / tadyathA sanatkumAramAhendrayordevAn maithunasukhaprepsUnutpannAsthAna viditvA devya uptisstthnte| tAH spRSTvaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhvnti| tathA brahmalokalAntakayordaivAn evaMbhUtotpannAsthAna viditvA devyo divyAni svabhAvabhAsvarANi sarvAGgamanoharANi zRGgArodArAbhijAtAkAravilAsAnyujjvalacAruvaSAbharaNAni svAni rUpANi darzayanti / tAni dRSTvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti // tathA mahAzukrasahasrArayordevAnutpannapravIcArAsthAn viditvA devyaH zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAnazrRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilASacchedatalatAlAbharaNaravamizrAn hasitakathitanItazabdAnudIrayanti / tAn zrutvaiva prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti / Anata prANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpannAsthAH devIH saMkalpayanti / saMkalpamAtreNaiva ca te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // ebhizca pravIcAraiH parataH parataH prIti prakarSavizeSo'nupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaklezatvAt / sthitiprabhAvAdibhiradhikA iti vakSyate / (a04 sUtra 21) artha-kalpopapanna devoMmeM saudharma aura aizAna svargake devoMko chor3akara bAkIke jo deva haiM, ve yahA~para zeSa zabdase kahe gaye haiM / ina devoMmeM do do kalpake devoMke kramase sparza rUpa zabda aura manake dvArA pravIcAra huA karatA hai / vaha kisa prakArase hotA hai so batAte haiM ____ sanatkumAra aura mAhendra kalpameM jo utpanna honevAle haiM, una devoMke jaba maithuna sukhako prApta karanekI icchA hotI hai, taba unakI niyoginI deviyA~ unako vaisA jAnakara unake nikaTa Akara upasthita hotI haiM / ve deva una AI huI deviyoMkA kevala sparza karake hI prItiko prApta ho jAte haiM, aura unakI vaha kAmavAsanAkI AzA usIse nivRtta ho jAtI hai| isI prakAra brahmaloka aura lAntaka kalpavAsI devoMke jaba maithuna saMjJA utpanna hotI hai, taba unako vaisA-maithuna sukhake liye AzAvAn jAnakara unakI niyoginI deviyA~ unake nikaTa Akara upasthita hotI haiM, aura ve unheM apane aise rUpa dikhAtI haiN| jo ki divya aura svabhAvase hI bhAsvara-prakAzamAna tathA sarvAGgameM manohara haiM, jo zRGgArasambandhI udAra aura abhinAta-uttama kulake yogya kahe aura mAne jA sakanevAle AkAra 1-"yasmAd bhavanavAsivyantarajyotiSka saudhamaizAnakalpeSu janmanotpadyante devyaH, na parata iti"(siddhasena gaNI) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 sUtra 9 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tathA vilAsase yukta haiM, evaM jinameM ujjvala aura manojJa veSa-vastraparidhAna-pozAka tathA AbharaNa pAye jAte haiM / una deviyoMke aise manohara aura sundara zRGgAra tathA veSa bhUSAse yukta rUpoMko dekhakara hI ve deva prItiko prApta hojAte haiM, aura itane-dekhane mAtrase hI unakI vahakAmakI AzA bhI nivRtta ho jAtI hai / isI taraha mahAzaka aura sahasrAra kalpake devoMke jaba pravIcArakI AkAGkSA utpanna hotI hai, taba unakI niyoginI deviyA~ unako vaisA-kAma sukhakA abhilASI jAnakara unake nikaTa AtI haiM, aura aise zabdoMkA uccAraNa karatI haiM, ki jo zravaNa viSayake sukhako denevAle aura atyanta manohara haiM, jinameM zRGgArakA udAra aura ucca kulake yogya vilAsa abhilApa cheda tala tAla aura AbharaNoMkA zabda milA huA hai / evaM jo kabhI hAsyake viSayako lekara aura kabhI kathopakathanake sambandhako lekara tathA kabhI gAyanake prakaraNako lekara pravRtta haA karate haiN| una deviyoMke una icchAke anurUpa zabdoMko sunate hI ve deva prItiko prApta ho jAte haiM aura unakI vaha AzA bhI usIse nivRtta ho jAtI hai / isA taraha Anata prANata AraNa aura acyuta kalpavartI deva jisa samaya pravIcArakA vicAra hI karate haiM, aura deviyoMkA saMkalpa karate haiM, usI samaya-usa saMkalpake karate hI ve deva prItiko prApta ho jAte haiM, aura usa saMkalpa mAtrase hI unakI vaha AzA nivRtta ho jAtI hai / ina pravIcAroMke kAraNa Age Ageke-Upara Uparake kalpoMmeM rahanevAle deva adhikAdhika vizeSa prItiko dhAraNa karanevAle haiM, aura unakI yaha prIti uttarottara anupama mahatvako rakhanevAlI hai| kyoMki Upara Uparake una pravIcAra karanevAle devoMmeM pravIcArake saMkalparUpa pariNAma alpa-manda mandatara huA karate haiM / parantu ve sthiti aura prabhAvakI apekSA uttarottara adhika haiM, jaisA ki Age calakara likhA jaaygaa|| bhAvArtha-Upara jo tIna prakArake deva batAye haiM, unameM se yaha una devoMke svarUpakA varNana hai, jo ki adevIka aura sapravIcAra haiM / yaha bAta bhI Upara likhI jA cukI hai, ki kalpavAsinI deviyA~ janmake dvArA saudharma aura aizAna kalpameM hI utpanna huA karatI haiN| Uparake kalpoMmeM ve utpanna nahIM huA krtiiN| ataeva una devoMko adevIka mAnA hai| kintu unameM pravIcAra pAyA jAtA hai / una devoMko maithunakI icchA hote hI unakI niyoginI deviyA~ unake pAsa saudharma aizAna kalpase Akara upasthita ho jAtI haiM / upasthita honevAlI 1-adhyAya 4 sUtra 21 / 2-sadevIka sapravIcAra, adevIka sapravIcAra, adevIka apravIcAra / dUsare prakArako adevIka kahanekA yaha abhiprAya nahIM hai, ki unake deviyA~ hI nahIM haiM / kintu tAtparya yaha hai ki ve manuSyoM ke samAna athavA aizAna paryanta devoMke samAna kAyase krIr3A karanevAle nahIM haiM, aura unake niyoginI-parigrahItA deviyA nahIM haiM / ataeva adevIka zabdameM deviyoMke niSedhakA paryudAsa rUpa artha karanA caahiye| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH jo deviyA~ huA karatI haiM, unako aparigrahIta vezyAoMke sthAnApanna mAnA hai, aura unheM apsarA kahate haiM / unakI sthiti AdikA vizeSa varNana TIkA -granthoMmeM dekhanA cAhiye, jisase yaha mAlUma ho sakatA hai, ki saudharma aizAnameMse kisa kalpa meM utpanna honevAlI aura kitanI sthitivAlI deviyA~ kisa kalpavAsIke upabhoga yogya huA karatI haiM / sAnatkumArase acyuta kalpa paryanta devoM ke pravIcArakA sadbhAva jo batAyA hai, vaha manuSyoMke samAna zArIrika nahIM hai / kiMtu vaha kramase cAra prakArakA hai-- spArzana dArzanika zAbdika aura mAnasika / inameM se kisa kisa kalpameM kauna kaunasA pravIcAra pAyA jAtA hai, so Upara batAyA jA cukA hai / kevala sparzamAtra se athavA dekhane mAtra se yA zabdamAtrase yA zabdamAtrako sunakara yadvA manake saMkalpamAtrase jo pravIcAra huA karatA hai, unameM uttarottara sukhakI mAtrA kama hogI, aisI una logoMko zaMkA ho sakatI hai, jo ki manuSyoM ke samAna kAya sambhoga ke dvArA retaHskhalanameM hI maithuna sukhakA anubhava karanevAle haiM / parantu yaha bAta nahIM hai, una uttarottara kalpavAsIdevoMmeM sukhakI mAtrA adhikAdhika hai, kyoMki pravIcAra vAstavameM sukha nahIM hai, vaha eka prakArakI vedanA hai / vaha jahA~ jahA~para jitane jitane pramANa meM kama ho, sukhakI mAtrA vahA~ vahA~para utane utane hI pramANameM adhikAdhika samajhanI cAhiye / jo kalpAtIta haiM, ve sarvathA apravIcAra honese mAnasika pravIcAra karanevAloM kI apekSA bhI adhika sukhI haiM / jaisA ki Age ke sUtrase mAlUma hogA | 1 saudharma aura aizAna svargake pravIcArakA varNana pahale kara cuke haiM / aura usake bAdakA sAnatkumAra kalpase lekara acyuta kalpatakake pravIcArakA isa sUtra meM varNana kiyA hai | kramAnusAra adevIka aura apravIcAra devoMkA varNana karaneke liye sUtra kahate haiM: -- sUtra - pare'pravIcArAH // 10 // bhASyam - kalpopapannebhyaH pare devA apravIcArA bhavanti / alpasaMklezatvAt svasthAH zItIbhUtAH / paJcavidhapravIcArodbhavAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptA eva bhavanti // 1 artha --- Uparake sUtrameM vaimAnika devoMmeMse kalpopanna devoM ke pravIcArakA varNana kiyA gayA hai, usase Ageke -nava graivaiyaka nava anudiza aura vijayAdika pA~ca anuttaravAsI deva yahA~para para zabdase liye haiM / ye deva pravIcArase sarvathA rahita mAne haiM / inake saMkleza pariNAma atyalpa haiM-maithuna saMjJAke pariNAma inake nahIM huA karate, ataeva ye svastha haiMAtmasamAdhise utpanna hue anupama sukhakA hI ye upabhoga kiyA karate haiM, inakA mohanIya karma atyaMta kRza ho jAtA hai, inake krodhAdi kaSAya bhI ati maMda rahate haiM, ataeva inako zItIbhUta Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10 / samASyatattvArthAdhigamasUtram / 197 mAnA hai / pA~ca prakArake pravIcArase utpanna honevAlI prIti vizeSase bhI inakI prItike prakarSakA mahatva aparimita hai / ataeva ye paramasukhake dvArA sadA tRpta hI rahA karate haiN| bhAvArtha-pravIcArakI gaMdhase sarvathA rahita honeke kAraNa kalpAtIta deva Atmasamuttha anupama sukhakA anubhava karanevAle haiM / rUpa rasa gandha sparza aura zabda ye pA~ca manohara viSaya pravIcArake kAraNa haiN| ina pA~coMke samudAyase jo sukhAnubhava ho sakatA hai, usase bhI aparimita. guNA prItivizeSa-pramoda-Atmika sukha ina devoMke rahA karatA hai| unake sukhake samAna sukha anyatra saMsArameM kahIM bhI nahIM mila sakatA / ataeva ve janmase lekara maraNa paryanta niraMtara sukhI hI rahA karate haiN| ____" na pare" aisA sUtra karanese bhI kAma cala sakatA thA, phira bhI apravIcAra zabdakA grahaNa karake sUtrameM jo gaurava kiyA hai, vaha vizeSa arthakA jJApana karaneke liye hai| jisase ina devoMmeM saMkleza adhika nahIM haiM, alpa hai, aura saMsAra pravIcAra samudbhava hai, ityAdi viziSTa arthakA bodha hotA hai| abataka devoMke sAmAnya varNana dvArA nAma nikAya vikalpa vidhikA varNana kiyA, aba vizeSa kathana karanekI icchAse granthakAra kahate haiM: bhASyama-atrAha-uktaM bhavatA "devAzcaturnikAyAH," dazASTa paMcadvAdazavikalpAH iti / tat ke nikAyAH ? ke caiSAM vikalpAH iti ? atrocyate-catvAro devnikaayaaH| tadyathAbhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti / tatra: artha--prazna-Apane isa adhyAyakI AdimeM pahalA-" devAzcaturnikAyAH" aura tIsarA-" dazASTapaMcadvAdazavikalpAH" aisA sUtra kahA hai / usameM nikAya zabdakA pATha kiyA hai / so yaha nahIM mAlUma huA ki, nikAya kahate kisako haiM ? aura usake kitane bheda haiM ? uttara-devoMke cAra nikAya haiM / yathA-bhavanavAsI vyantara, jyotiSka aura vaimAnika / bhAvArtha-praznakartAkA abhiprAya sAmAnya jijJAsAkA nahIM, kintu vizeSa jijJAsAkA hai / arthAt nikAya zabdase jo Apane batAye haiM ve kauna kaunase haiM, aura * unake ve daza Adika bheda kauna kaunase haiN| ataeva uttarameM bhASyakAra nikAyoMke cAra bhedoMke bhavanavAsI Adi nAma ginAkara kramase pahale bhavanavAsiyoMke daza bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM: 9-TIkAkArane rUpa rasa gandha sparza aura zabda ina viSayoMkI apekSAse pravIcArake pA~ca bheda batAye haiN| parantu sUtrokta pA~ca prakArake pravIcAra isa taraha kahe jA sakate haiM, ki-kAyika, spArzana, dArzanika, zAbdika aura mAnasika / jaisA ki sUtra 8-9 se pratIta hotA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 rAyacandranainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH . sUtra-bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAmivAtastanito dadhidIpadikkumArAH // 11 // bhASyam-prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti / tadyathA-asurakumArA nAgakumArA vidyutkumArAH suparNakumArA agnikumArA vAtakumArAH stanitakumArA udadhikumArA dvIpakumArA dikkumArA iti // kumAravadete kAntadarzanAH sukumArAH mRdumadhuralalitagatayaH zrRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH kumAravaJcolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti zeSAstu bhavaneSu / mahAmandarasya dakSiNottarayodigvibhAgayorbahvISu yojanazatasahasrakoTIkoTISvAvAsA bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanti / bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH // ___ artha--pahalA devanikAya bhavanavAsI haiN| unake ye bheda haiM-asurakumAra 1 nAgakumAra 2 vidyutkumAra 3 suparNakumAra 4 agnikumAra 5 vAtakumAra 6 stanitakumAra 7 udadhikumAra 8 dvIpakumAra 9 aura dikkumAra 10 / asurAdika sabhI bhavanavAsIdevoMkA svarUpa kumAroMke samAna ramaNIya aura darzanIya huA karatA hai / inake zarIra kumAroMke samAna hI sukumAra aura inakI gati mRdu-snigdha madhura aura lalita huA karatI hai / suMdara zrRMgArameM rata ucca evaM uttama rUpako dhAraNa karane. vAle tathA vividha prakArakI krIr3A vikriyA karanemeM anurakta rahA karate haiN| inakA rUpa zarIrakA varNa, veSa-vastraparidhAna, bhASA-vacana-kalA, AbharaNa-alaMkAra, praharaNa-astra zastra Adi Ayudha, AvaraNa-chatrAdika AcchAdana, yAna-pAlakI pInasa Adi, aura bAhana-hAthI ghoDA Adi savArI, saba uddhata aura aisI huA karatI haiM, jo ki kumAroMke tulya hoM, inakA rAga bhAva bhI kumAroMke hI samAna ulvaNa-vyakta huA karatA hai| evaM kamAroMke hI samAna ye bhI krIDA karane-yatheccha itastataH vihAra karane aura vinoda karate phiranemeM rata evaM prasanna rahA karate haiM / ityAdi sabhI ceSTA aura manobhAva kumAroMke tulya rahaneke kAraNa asurAdika dazoM bhedavAle bhavanavAsiyoMke liye kumAra zabdakA prayoga kiyA jAtA hai / asurakumAra nAgakumAra ityAdi / daza prakArake bhavanavAsiyoMmeM jo asurakumAra haiM, ve prAyaH karake apane AvAsoMmeM hI rahA karate haiM / yadyapi kabhI kabhI ve bhavanoMmeM bhI rahate haiM, paranta prAyaHkarake unakA nivAsa apane apane AvAsa sthAnameM hI huA karatA hai| bAkIke 9 prakArake bhavanavAsI AvAsoMmeM nahIM rahate bhavanoMmeM hI rahA karate haiN| 1-nAnA prakArake ratnoMkI prabhAse uddIpta rahanevAle zarIra pramANake anusAra bane hue mahAmaNDapoMko AvAsa kahate haiN| bAharase gola bhItarase catuSkoNa aura nIceke bhAgameM kamalakI karNikAke AkAra meM jo bane hue hote haiM, una makAnoMko bhavana kahate haiM / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 199 mahAmandara - sudarzana meruke dakSiNottara digbhAgameM aneka koTIkoTI lAkha yojanameM AvAsa haiM, aura dakSiNa ardhake adhipati camarAdikoMke tathA uttara ardhake adhipati bali AdikoMke bhavana bhI yathAyogya bane hue haiM / inameMse bhavana ratnaprabhA pRthivImeM muTAIkA jitanA pramANa hai, usake ThIkai ardha bhAgake bIcameM bane hue haiM / una bhavanoMmeM nivAsa karaneke kAraNa hI ina prathama nikAyavAle devoMko bhavanavAsI kahate haiM / bhASyam -- bhavapratyayAJcaiSAmimA nAmakarmaniyamAtsvajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / tadyathA - gambhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyAH ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicinhA asurakumArA bhavanti / ziromukheSvadhika pratirUpAH kRSNazyAmA mRdulalitagatayaH zirassu phaNicinhA nAgakumArAH / snigdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracinhA vidyutkumArAH / adhikarUpagrIvoraskAH zyAmAvadAtAH garuDacihnAH suparNakumArAH / mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtA ghaTacihnA agnikumArA bhavanti / sthirapInavRttagAtrA nimagnodarA azvacihnA avadAtA vAtakumArAH / snigdhAH snigdhagambhIrAnunAda mahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAHstanitakumArAH / UrukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmAH makaracihnA udadhikumArAH / uraHskandhabAhragrahasteSvadhika pratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnA dvIpakumArAH / jaGghAgrapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA hasticihnA dikkumArAH sarve vividhavastrAbharaNa praharaNAvaraNA bhavantIti / - artha -- ina devoMke vibhinna prakAra kI ye vikriyAeM jo huA karatI haiM, ve bhavapratyaya haiM / usa bhava- paryAyako dhAraNa karanA hI unakA kAraNa hai, na ki tapo'nuSThAnAdika / nAmakarmake niyamAnusAra aura apanI apanI jAtivizeSameM jaisI kucha niyata haiM, usake anurUpa hI unake vikriyAeM huA karatI haiM / yathA:- - asurakumAra gambhIra - ghanazarIra ke dhAraka zrImAn- sampUrNa aMga aura upAGgoMke dvArA sundara kRSNa varNa mahAkAya aura ratnoMse utkaTa mukuTake dvArA daidIpyamAna huA karate haiM / inakA cinha cUDAmaNi ratna hai / arthAt unakI yaha vikriyA AGgopAGganAmakarma nirmANanAmakarma aura varNAdinAmakarmake udayase apanI jAtivizeSatAko karane yA dikhAne vAlI usake anurUpa huA karatI hai / isI taraha nAgakumArAdikake viSaya meM samajhanA cAhiye / nAgakumAra zira aura mukhaka bhAgoMmeM adhika pratirUpa kRSNazyAma - atyadhika zyAmavarNavAle evaM mRdu aura lalita gativAle huA karate haiM / inake ziroMpara sarpakA cinha huA karatA hai / snigdha prakAzazIla ujjvala zuklavarNake dhAraNa karanevAle vidyatkumAra huA karate haiM / inakA cinha vajra hai / * suparNakumAra grIvA aura vakSaHsthalameM ati sundara zyAma kintu ujjvala - zuddha varNake dhAraka huA * 1 - dhAtakIkhaNDa Adi ke meruko koI na samajha le, isake liye hI mahAmandara zabdakA prayoga kiyA hai / yahA~ para mahAmeru dakSiNottara digbhAga meM AvAsa aura bhavanoMkA honA likhA hai, parantu TIkAkAra siddhasenagaNI likhate haiM, ki Apa AgamameM ratnaprabhA pRthivIkI moTAIke Upara nIceke eka eka hajArako chor3akara madhyake 78 hajAra yojana moTe bhAga meM hI bhavanoM kA honA sarvatra likhA hai / 2-bhASyakArane napuMsaka liMgavAle ardhazabdakA prayoga kiyA hai, jisase barAbara ke Adhe Adhe Tukar3ekA artha hotA hai, kyoMki " ardhe samAMze " 'tulyabhAge' aisA koSakA niyama hai / " "" Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturtho'dhyAyaH karate haiM / inakA cinha garur3a hai / agnikumAra mAna aura unmAna-caur3AI aura U~cAIkA jitanA pramANa honA cAhiye, usase yukta daidIpyamAna aura zuddha varNake dhAraNa karanevAle huA karate haiM / inakA cinha ghaTa hai / sthira sthUla aura gola zarIrako rakhanevAle tathA nimagna udarase yukta evaM zuddha varNake dhAraka vAtakumAra huA karate haiM / inakA cinha azva hai| stanitakumAra cikkaNa aura snigdha gambhIra pratidhvani tathA mahAnAda karanevAle aura kRSNa varNa huA karate haiM / inakA cinha vardhamAna hai / udadhikumAra navA aura kaTi bhAgameM adhika sundara aura kRSNazyAma varNake dhAraka huA karate haiN| inakA cinha makara hai / dvIpakumAra vakSaHsthala skandha-kaMdhA bAhuoMkA agra bhAga evaM hastasthalameM vizeSa sundara huA karate haiM, zuddha zyAma aura ujjvala varNako dhAraNa karanevAle huA karate haiN| inakA cinha siMha hai| dikkumAra jaGaghAoMke agrabhAga aura pairoMmeM adhika sundara hote aura zyAmavarNako dhAraNa karanevAle huA karate haiM / inakA cinha hastI hai / ___ isa prakAra yaha bhavanavAsiyoMkI bhinna bhinna vikriyAoMkA svarUpa batAyA hai| isake sivAya ye sabhI deva nAnA prakArake vastra AbharaNa praharaNa aura AvaraNoMse yukta rahA karate haiN| bhAvArtha-lokameM yaha bAta prasiddha hai, ki asura, devoMke virodhI aura vipa huA karate haiM / so yaha bAta nahIM hai / ye bhI devayoni hI haiN| inako pahale devanikAyameM mAnA hai, aura ye ati sundara rUpako dhAraNa karanevAle huA karate haiN| kintu ye karmajanita jAti svabhAvake kAraNa kumAroMkIsI ceSTAko pasanda karate haiM, ataeva kumAra kahe jAte haiM / inake AvAsa aura bhavanoMke viSayameM Upara likhA jA cukA hai| kisa kisa jAtike devoMke bhavanoMkI saMkhyA kitanI kitanI hai, so TIkA-granthoMse dekhanA cAhiye / _kramAnusAra dasare devanikAyake jo ATha bheda batAye haiM, ve kaunase haiM, unako batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra-vyantarAH kinnarakimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSa sabhUtapizAcAH // 12 // bhASyam-aSTavidho dvitIyo devnikaayaaH| etAni cAsya vidhAnAni bhavanti / adhastiryagUz2a ca triSvapi lokeSu bhavananagareSvAvAseSu ca prativasanti / yasmAccAdhastiryagUz2a ca trInapi lokAna spRzantaH svAtantryAtparAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArA manuSyAnapi keciddhRtyavadupacaranti vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato byantarA ityucyante // artha-dUsarA devanikAya vyantara hai / vaha ATha prakArakA hai| ve ATha bheda isa prakAra haiMkinnara 1 kimpuruSa 2 mahoraga 3 gandharva 4 yakSa 5 rAkSasa 6 bhUta 7 aura pizAca 8 // . Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 201 inako vyantara kyoM kahate haiM ? uttara-vi-vividha prakArakA hai, antara-AvasananivAsa jinakA unako vyantara kahate haiN| kyoMki yadyapi ratnaprabhA pRthivIke eka hajAra yojana moTe pahale ratnakANDakake Upara nIceke sau sau yojanake bhAgako chor3akara madhyake AThasau yojana moTe bhAgameM ina vyantaroMkA janmasthAna hai, parantu vahA~ utpanna hokara bhI ye adhaH Urdhva aura tiryak tInoM lokameM apane bhavana aura apane nagara tathA apane AvAsoMmeM nivAsa kiyA karate haiM / bAlakake samAna inakA svabhAva anavasthita huA karatA hai, aura svatantra rUpase sarvatra ye aniyata gamanAgamana karanevAle haiM / ataeva inako vyantara kahate haiN| tathA adhaH tiryak aura Urdhva tInoM hI lokoMkA sparza karate aura svatantrarUpase prAyaH aniyata gamana-pracAra karate haiM, phira bhI kadAcit parAbhiyoga-indrakI AjJA athavA cakravartI Adi puruSoMkI AjJAse bhI ye gamanAgamana-pracAra kiyA karate haiM / koI koI vyantara naukaroMkI taraha manuSyoMkI sevA bhI kiyA karate haiM / nAnA prakArakI parvatoMkI kandarAoMmeM, vanoMmeM, yA kinhIM vivarasthAnoMmeM bhI nivAsa kiyA karate haiM / ataeva inako vyantara kahate haiN| bhAvArtha-vyantara zabdake kaI artha haiN| vi-vividha prakArakA hai antara-nivAsa jinakA unako vyantara kahate haiM / athavA vi-vigata hai, antara-bheda jinakA unako vyantara kahate haiN| kyoMki inameM manaSyoMse aviziSTatA bhI pAI jAtI hai| yadvA go Adika saMjJA oMkI taraha rUDhIse hI dUsare devanikAyakA nAma vyantara aisA prasiddha hai| inake kinnara kimpuruSa Adi ATha bheda haiM, jaisA ki Upara ginAyA jA cukA hai| una kinnarAdikoMke bhI uttarabheda kitane kitane aura kauna kauna se haiM, so batAneke liye bhASyakAra kahate haiM:-- bhASyam-tatra kinnarA dazavidhAH / tadyathA-kinnarAH kimpuruSAH kimpuruSottamAH kinnarottamA hRdayaMgamA rUpazAlino'ninditA manoramA ratipriyA ratizreSThA iti / kimpuruSA dazavidyAH tadyathA-puruSAH satpuruSAH mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamAH atipuruSA marudevAH maruto meruprabhA yazasvanta iti / mahoragAdazavidhAH / tadyathA-bhujagA bhogazAlino mahAkAyA atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSAH merukAntA bhAsvanta iti| gAndharvA dvAdazavidhAH / tadyathA-hAhA hUhU tumburavo nAradA RSivAdikAH bhUtavAdikAH kAdambAH mahAkAdambA raivatA vizvAvasavo gItaratayo gItayazasa iti / yakSAstrayodazavidhAH / tadyathA-pUrNabhadrAH mANibhadrAzvetabhadrA haribhadrAH sumanobhadrA vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvatobhadrA manuSyayakSA vanAdhipatayo vanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti / saptavidhA raaksssaaH| tadyathA-bhImA mahAbhImA vighnA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasA iti| bhUtA navavidhAH / tadyathA-surUpA-pratirUpA atirUpA bhUtottamAH skandikA mahAskandikA mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti / pizAcAH pNcdshvidhaaH| tadyathA-kUSmaNDAH paTakAH joSA AhnakA kAlAH mahAkAlAzcaukSA acaukSAstAlapizAcA mukharapizAcA adhastArakA dehA mahAvidehAstUSNIkA vanapizAcA iti // artha-vyantaroMke ATha bheda jo batAye haiM, unameM sabase pahalA bheda kinnara hai| usake dazabheda haiN| yathA-kinnara 1 kimpuruSa 2 kimpuruSottama 3 kinnarottama 4 hRdayaMgama 5 rUpa. 26 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH zAlI 6 anindita 7 manorama 8 ratipriya 9 aura ratizreSTha 10 / dUsarA bheda kimpuruSa hai / usake bhI daza bheda haiM / yathA-puruSa 1 satpuruSa 2 mahApuruSa 3 puruSavRSabha 4 puruSottama 5 atipuruSa 6 marudeva 7 marut 8 meruprabha9 aura yazasvAn 10 / tIsarA bheda mahAraga hai| usake bhI daza meda haiN| yathA-bhujaga 1 bhogazAlI 2 mahAkAya 3 atikAya 4 skandhazAlI9 manorama6 mahAvega 7 maheSvakSa 8 9 merukAnta aura bhAsvAn 10 / cauthA bheda gAndharva hai| usake bAraha bheda haiN| yathA-hAhA 1 hUhU 2 tumburu 3.nArada 4 RSivAdika 5 bhatavAdika 6 kAdamba 7 mahAkAdamba 8 raivata 9 vizvAvasu 10 gItarati 11 aura gItayazAH 12 / pA~cavA~ bheda yakSa hai| usake teraha bheda haiN| yathA-pUrNabhadra 1 mANibhadra 2 zvetabhadra 3 haribhadra 4 sumanobhadra 5 vyatipAtikabhadra 6 subhadra 7 sarvatobhadra 8 manuSyayakSa 9 vanAdhipati 10 vanAhAra 11 rUpayakSa 12 yakSottama 13 / chaTA bheda rAkSasa hai| usake sAta bheda haiM / yathA-bhIma 1 mahAbhIma 2 vighna 3 vinAyaka 4 jalarAkSasa 5 rAkSasarAkSasa 6 brahmarAkSasa 7 / sAtavA~ bheda bhUta hai, usake nau bheda haiM / yathA-surUpa 1 pratirUpa 2 atirUpa 3 bhUtottama 4 skandika 5 mahAskandika 6 mahAvega 7 praticchanna 8 AkAzaga 9 / AThavA~ bheda pizAca hai, usake pandraha bheda haiN| yathA-kRSmANDa 1 paTaka 2 joSa 3 Ahnaka 4 kAla 5 mahAkAla 6 caukSa 7 acaukSa 8 tAlapizAca 9 mukharapizAca 10 adhastAraka 11 deha 12 mahAvideha 13 tUSNIka 14 vanapizAca 15 / aba ina AThoM bhedoMke kramase vikriyA aura dhvajacinhoMko bhASyakAra batAte haiM bhASyam--tatra kinnarAH priyaGguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avdaataaH| kimpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitranaganulepanAzcampakavRkSadhvajAH / mahoragAHzyAmAvadAtA mahAvegAH saumyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthumInaskandhagrIvA vividhAnuvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNAH nAgavRkSadhvajAH / gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarA maulidharA hAravibhUSaNAstumburuvRkSadhvajAH / yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA vRndArakAH priyadarzanAH mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujihrauSThAH bhAsvaramukuTadharA nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / rAkSasA avadAtAH bhImA bhImadarzanAH ziraskarAlA raktalambauSThAstapanIyavibhUSaNA nAnAbhakti vilepanAH khadAGgadhvajAH / bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kaalaaH| pizAcAH surUpAH saumyadarzanAH hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNAH kadaMbavRkSadhvajAH / ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi rUpacinhAni vyantarANAM bhavantIti // _artha-ukta ATha prakArake vyantaroM se pahalI jAtike kinnaradeva priyaGgumaNike samAna zyAmavarNa saumyasvabhAvake aura dekhanemeM bhI atyanta saumya-AlhAdakara huA karate haiN| inake rUpakI zobhA mukhabhAgameM adhika huA karatI hai, aura zirobhAga mukuTake dvArA bhUSita rahA karatA hai / inakA cinha azoka vRkSakI dhvajA hai, aura varNa avadAta zuddha svaccha evaM ujjvala huA karatA hai / dUsarI jAtike kimpuruSa vyantaroMkI zobhA Uru jayA aura Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 203 bAhuoMmeM adhika huA karatI hai / inakA mukhabhAga adhika bhAsvara prakAzazIla huA karatA hai, aura ye nAnA prakArake AbharaNoMse bhaSita rahA karate haiN| citra vicitra prakArakI mAlAoMse susajjita evaM aneka tarahake anulepa itra Adise anulipta rahA karate haiM / inakA cinha campaka vRkSakI dhvajA hai| tIsarI jAtike vyantara mahoraga zyAmavarNa kintu avadAta zuddha svaccha aura ujjvala huA karate haiM, ye mahAn vegako aura saumya svabhAvako dhAraNa karanevAle huA karate haiN| inakA svarUpa dekhanemeM saumya huA karatA hai / tathA inakA zarIra mahAn aura skandha tathA grIvAkA bhAga vizAla evaM sthUla huA karatA hai / ye vividha prakArake vilepanoMse yukta aura vicitra AbharaNoMse bhUSita rahA karate haiM / inakA cinha nAga vRkSakI dhvajA hai / cauthe gAndharva jAtike vyantara zaddha svaccha lAla varNake aura gambhIra-dhana zarIrako dhAraNa karanevAle huA karate haiN| unakA svarUpa dekhanemeM priya hotA hai| aura sundararUpa tathA sundaramukhake AkAra aura manojJa svarake dhAraka haA karate haiM / zirapara mukuTako rakhanevAle aura galemeM hArase vibhUSita rahA karate haiM / inakA cinha tumburu vRkSakI dhvajA hai / pA~caveM yakSa jAtike vyantara nirmala zyAmavarNake kintu gambhIra aura tundila huA karate haiM / manojJa aura dekhanemeM priya tathA mAna aura unmAnake pramANase yukta hote haiN| hAtha pairoMke talabhAgameM tathA nakha tAlu jivhA aura oSTha pradezameM lAlavarNake huA karate haiN| prakAzamAna mukuToMko dhAraNa karanevAle aura nAnA prakArake ratna athavA ratnajaTita bhUSaNoMse bhUSita rahA karate haiM / inakA cinha vaTa vRkSakI dhvajA hai / chaTTe rAkSasa jAtike vyantara zuddha nirmala varNake dhAraka bhIma aura dekhanemeM bhayaMkara huA karate haiM / zirobhAgameM atyaMta karAla tathA lAlavarNake lambe oSThose yukta huA karate haiM / tapAye hue suvarNake AbhUSaNoMse alaMkRta aura aneka tarahake vilepanoMse yukta hote haiN| aura inakA cinha khaTAGgakI dhvajA hai / sAtaveM bhUta jAtike vyantara zyAmavarNa kintu sundara rUpako rakhanevAle saumya svabhAvake atisthUla aneka prakArake vilepanoMse yukta kAlarUpa huA karate haiN| inakA cinha sulasadhvajA hai| AThavIM jAtike vyantara pizAca haiM / ye sundara rUpake dhAraka dekhanemeM saumya aura hAtha tathA grIvAmeM maNiyoM aura ratnanaTita bhUSaNoMse alaMkRta rahA karate haiM / inakA cinha kadamba vRkSakI dhvanA hai| isa tarahase ATha prakArake vyantaroMkA svabhAva-ruci vikriyA zarIrakA vividhakaraNa-varNa AkAra prakAra Adi aura rUpa tathA cinhoMko samajhanA cAhiye / bhAvArtha-dUsarA devanikAya vyantara hai / vyantara zabdakA artha aura unake janma tathA nivAsa karaneke sthAnakA Upara varNana kara cuke haiN| yahA~para unake bheda aura svabhAva Adiko batAyA hai / ATha prakArake vyantaroMke jo uttarabheda haiM, unakA svabhAvAdi bhI apane apane mUlabhedake anusAra hI samajha lenA cAhiye / yahA~para bhASyakArane jo bahutase uttaramedoMko Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ caturtho'dhyAyaH ginAyA hai, usakI lezamAtra sUcanA ArSa AgamameM milatI hai, parantu isa tarahakA pATha nahIM miltaa| inake AvAsasthAna yA janmasthAnoMkA prakAra vistAra pramANa zarIrakI avagAhanA deviyoMkI saMkhyA avadhikA viSayakSetra AdikA svarUpa granthAntaroMse jAnanA caahiye| ___ bhASyam--tRtIyo devnikaayH|-- artha-Upara pahale-bhavanavAsI aura dUsare-vyantara devanikAyakA varNana kiyA / usake anantara kramAnusAra tIsare devanikAyakA varNana avasaraprApta hai / ataeva usakA varNana karaneke liye sUtra kahate haiM:sUtra-jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca // 13 // ___ bhASyam--jyotiSkAH paMcavidhA bhavanti / tadyathA--sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi prakIrNakatArakA iti paMcavidhA jyotiSkA iti / asamAsakaraNamArSAcca sUryAcandramasoH kamabhedaH kRtaHyathA gamyetaitadevaiSAmUrdhvaniveza AnupUrvyamiti / tadyathA-sarvAdhastAtsUryAsta. tazcandramasastato grahAstato nakSatrANi tato'pi prkiirnntaaraaH| tArAgrahAstvaniyatacAritvAsUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti / sUryebhyo dazayojanAvalambino bhavantIti / samAmi bhAgAdaSTasu yojanazateSu sUryAstato yojanAnAmazItyAM candramasastato viMzatyAM tArA iti / dyotayanta iti jyotIMSi vimAnAni teSubhavA jyotiSkA jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotisskaaH| mukuTeSu ziromukuTopagUhitaiH prabhAmaNDalakalpairujjvalai sUryacandratArAmaNDalairyathAsvaM cinhaivirAjamAnA dyutimanto jyotaSkA bhavantIti / / artha-tIsarA devanikAya jyotiSka hai / vaha pA~ca prakArakA hai / yathA-sUrya candramA graha nakSatra aura prakIrNaka tArA / isa taraha jyotiSka deva pA~ca prakArake haiM / isa sUtrameM sUrya aura candramas zabdakA samAsa nahIM kiyA gayA hai / yadi vaha karake " sUryAcandramaso" aisA pATha kara diyA jAtA, to lAghava hotA thA / so na karake asamasta pada hI rakkhA hai / isa liye aura ArSa Agamake pramANase sUrya aura candramAke pAThakA krama bhI bhinna hI kara diyA hai, isaliye AcAryakA abhiprAya jJApanasiddha vizeSa arthaka bodha karAnekA hai / vaha yaha ki jisase jyotiSka vimAnoMkA yaha AnupUrva aura Urdhvaniveza acchI taraha aura ThIka ThIka samajhameM A jAya / vaha isa prakAra hai ki-sabake nIce sUrya haiM, usake Upara candramA, usake Upara graha aura usake Upara nakSatra aura usake bhI Upara prakIrNaka tArAoMkA niveza hai / 1-" bhedAzcaiSAM kinnarAdInAM svasthAne bhASyakRtA bahavo nidarzitAste cArSe sUcitA lezato na pratipadamadhItAH / " (siddhasenagaNi TIkA ) 2-jyotiSkazabdakI nirukti isa prakAra hai-jyotIMSi vimAnAni teSubhavA jyotiSkAH dvayaSTagAdisUtrAt Tak, athavA jyotiSo devAstairdIvyantIti jyotiSkAH vapuHsambandhinA vA jyotiSA jvalantIti jyotiSkAH yadvA jyotirave jyotiSkAH bhAsvarazarIratvAt samasta diGmaNDaladyotanatvAcca svArthe kan / yahA~para bhASyakArane pahale jyotiSkoMke prakAra phira usakA artha aura svarUpa bhI Age batAyA hai| 3-digambara sampradAyameM aisA hI pATha hai / 4-ArSa AgamameM sarvatra candramAkA pATha pahale aura sUryakA pATha pIche milatA hai| parantu yahA~para sUtrameM sUrya zabdakA pATha pahale kiyA hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 205 inameMse tArA aura grahoMkA cAra niyata nahIM hai / ataeva unakA cAra- bhramaNa sUrya aura candramAke Upara tathA nIce donoM hI bhAgameM huA karatA hai / anavasthita gativAle honeke kAraNa hI ye-aGgArakAdika sUryase daza yojanake antarapara rahA karate haiM / isa samAna bhUmitalase ATha sau yojana Upara calakara sUryoMke vimAna haiM / sUryasthAnase assI yojana Upara calakara candramAoMke vimAna haiM / candramAoMke sthAnase bIsa yojana Upara calakara tArA haiN| ina jyotiSkadevoM ke vimAna udyotazIla haiM / una vimAnoM meM jo raheM, unako jyotiSka athavA jyotiS deva bhI kahate haiM / jyotiSa aura jyotiSka zabdakA eka hI artha haiM / ina jyotiSkadevoMke mukuToMmeM jo cinha rahA karate haiM, ve ziromukuToMse alaMkRta aura prabhAmaNDalake samAna tathA ujjvala varNake huA karate haiM / tathA ve yathAyogya sUryamaNDala candramaNDala aura tArAmaNDalarUpa haiN| arthAt jo sUryake cinha haiM, ve sUryamaNDalake AkAra haiM aura jo candramAke cinha haiM, ve candramaNDalake AkAra haiM, tathA jo tArAoM ke cinha haiM, ve tArAmaMDala ke AkAra haiM | jyotiSkadeva ina cinhoM se yukta prakAzamAna haiM / bhAvArtha-tIsare devanikAyakA nAma jyotiSka hai / ina devoMke vimAna prakAzazIla haiM, unameM rahaneke kAraNa athavA svayaM bhI ye dyutimAn haiM, ataeva inako jyotiSka kahate haiM / inake pA~ca bheda haiM, jaisA ki Upara likhA jA cukA hai| inakA astitva sabhI dvIpa samudroMmeM hai / kisa kisa dvIpa aura kisa kisa samudrameM kitane pramANameM kauna kaunase jyotiSka vimAna haiM, yaha bAta Agamake anusAra samajha lenI cAhiye / jambudvIpameM inakA bhramaNa meruse 1121 yojanake antapara huA karatA hai, aura yaha jyotirloka ekasau daza yojana U~cA hai / inakI avadhi vikriyA vibhUti Adi granthAntaroMse samajhanI cAhiye | ye jyotiSkadeva sarvatra samAna gati aura bhramaNa karanevAle haiM, yA usameM kisI prakArakA antara hai ? isa praznakA uttara dene ke liye AcArya sUtra karate haiM ki : 1--digambara sampradAyake anusAra pahale tArAoMke vimAna haiM, aura unake Upara sUryAdikoM ke vimAna haiM, jisakA ki krama isa prakAra hai - " navaduttarasattasayA dasasIdI caduduga tiyacaukke / tArA ravisasi rikkhA buha bhaggava aMgirA saNI // " arthAt pRthvItalase 190 yojana Upara tArAoMke vimAna haiM, unase daza yojana Upara sUryakA usase 80 yojana Upara candramAkA usase tIna yojana Upara nakSatroMkA vimAna, usase bhI tIna yojana Upara budhakA vimAna, usase tIna yojana Upara zukrakA vimAna, usase tIna yojana Upara calakara bRhaspatikA, vimAna, usase bhI cAra yojana Upara calakara maMgalakA vimAna, aura usase bhI Upara cAra yojana calakara zanikA vimAna hai| isa prakAra sampUrNa jyotirgaNakI U~cAI eka sau daza yojana aura tiryag ghanodadhi paryanta asaMkhya dvIpa samudra pramANa hai / 2- jyotiSka zabdakI nirukti pahale batA cuke haiM / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH sUtra-merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 14 // bhASyam-mAnuSottaraparyanto manuSyaloka ityuktam / tasmin jyotiSkA merupradakSiNA nityagatayo bhavanti / meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti meruprdkssinnaanitygtyH| ekAdazasvekavizeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / tatra dvau sUryo jambUdvIpe, lavaNajale catvAro, dhAtakIkhaNDe dvAdaza, kAlode dvAcatvAriMzat, puSkarArdhe dvisaptatirityevaM manuSyaloke dvAtriMzatsUryazataM bhavati / candramasAmapyeSa eva vidhiH / aSTAviMzatinakSatrANi, aSTAzItirgrahAH, SaTSaSThiHsahasrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArA koTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagloke, zeSAstUloke jyotiSkA bhavanti / aSTacatvAriMzadyojanakaSaSThibhAgAH sUryamaNDalaviSkambhaH, candramasaH SaTpaJcAzata, grahANAmadhayojanam, gavyUtaM nakSatrANAma, sarvotkRSTAyAstArAyA ardhakozo, jaghanyAyAH paJcadhanuHzatAni / viSkambhArdhabAhulyAzca bhavanti sarve sUryAdayaH, nRloka iti vartate / bahistu viSkambhabAhalyAbhyAmato'dha bhavanti // etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityA prasaktAvasthitagatInyapi RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAca nityaMgatiratayo devA vahanti / tadyathA-purastAtkesariNo, dakSiNataH kuJjarAH, aparato vRSabhAH, uttarato javino'zvA iti // artha-manuSyalokakA pramANa pahale batA cuke haiM, ki mAnuSottara parvata paryanta manuSyaloka hai| arthAt jambUdvIpa dhAtakIkhaMDa aura puSkaradvIpakA ardha bhAga tathA inake madhyavartI lavaNasamudra aura kAlodasamudra isa samasta kSetrako manuSyaloka kahate haiN| isameM jitane jyotiSkadevoMke vimAna haiM, ve sabhI merukI pradakSiNA denevAle aura nitya gamana karanevAle haiN| inakI merukI pradakSiNArUpa gati nitya hai, isI liye inako merupradakSiNA nityagativAlA kahA hai| gyAraha sau ikkIsa yojana ( 1121 ) meruse haTakara cAroM dizAoMmeM ye pradakSiNA diyA karate haiN| arthAt meruse 1121 yojana dUra rahakara usakI pradakSiNA dete hue bhramaNa kiyA karate haiN| ___ jyotiSka devoMke pA~ca bheda jo batAye haiM, unameM se sUrya jambUdvIpameM do, lavaNasamudrameM cAra, dhAtakIkhaNDameM bAraha, kAlodadhisamudrameM byAlIsa, aura puSkaradvIpake manuSyakSetra sambandhI ardha bhAgameM bahattara haiN| isa prakAra manuSyalokameM kula milAkara eka sau battIsa sUrya hote haiN| candramAoMkA vidhAna bhI sUryavidhike samAna hI samajhanA cAhiye / pratyeka candramAkA parigraha isa prakAra hai-aTThAIsa nakSatra, aThAsI graha aura chayAsaTha hajAra nau sau pacahattara (66975) koDAkoDI tArA / pA~ca prakArake jyotiSkoMmeMse sarya candramA graha aura nakSatra ye cAra to tiryagalokameM haiM, aura zeSa jyotiSka-prakIrNaka tArA UrdhvalokameM haiN| 1--anya pranyoMmeM pA~co hI prakArake jyotiSka tiryaglokameM hI mAne haiM / ataeva isakI TIkAme siddhasena gaNIne likhA hai ki " AcArya evedamavagacchati, natvArSamevamavasthitaM, sarvajyotiSkANAM tiryaglokavyavasthAnAt / " parantu kisI kisIne isakA aisA bhI abhiprAya likhA hai, ki bhASyakArakA Azaya bhI unake bahuzruta honese aviruddha hI hai / ataeva yahA~para Urdhva lokase Urdhva dizA athavA sabase UparakA bhAga aisA artha samajhanA cAhiye / kyoMki tArAoMkI gati aniyata hai, aura ve candramAse Upara bhI gamana karate haiM, tathA nau sau yojanakA tiryagloka bhI mAnA nahIM hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUryamaNDalakA viSkambha ar3atAlIsa yojana aura eka yojanake sATha bhAgoMmeMse eka bhAgapramANa ( 4810 ) hai / candramaNDalakA viSkambha chappana yojana hai / grahoMkA viSkambha ardha yojana, aura nakSatroMkA viSkambha do koza, tathA tArAoM se sabase bar3e tArAkA viSkambha ( utkRSTa viSkambhakA pramANa ) AdhA koza aura sabase choTe tArAkA viSkambha ( jaghanya pramANa ) pA~casau dhanuSa hai| ina maNDaloMke viSkambhakA jo pramANa batAyA hai, usase AdhA bAhalya-moTAI yA U~cAIkA pramANa samajhanA cAhiye / ___ isa prakAra sUrya Adi samparNa jyotiSka devoMkA jo pramANa yahA~para batAyA hai, vaha manuSyalokakI apekSAse hai| manuSyalokase bAhara sUrya Adike maNDaloMkA viSkambha aura bAhalya manuSyakSetravartI sUrya maNDalAdike viSkambha aura bAhalyase AdhA samajhanA cAhiye / arthAt manuSyakSetrake bAhara jitane sUrya haiM, unameMse pratyeka sUryamaNDalakA viSkambha caubIsa yojana aura eka yojanake sATha bhAgameMse eka bhAga pramANa ( 241 ) hai / isase AdhA pramANa bAhalyakA samajhanA cAhiye / isI taraha candramaNDala AdikA jo pramANa manuSyalokameM batAyA hai, usase AdhA manuSyakSetrake bAharake candramaNDalAdikakA hai, aisA samajhanA / kucha logoMkA kahanA hai, ki sUryamaNDalAdi jo bhramaNa karate haiM, usakA kAraNa IzvarIya icchA hai / Izvara hI jagatkA kartA hatto vidhAtA hai, ataeva usakI sRSTimeM usakI icchAke vinA kucha bhI nahIM ho sakatA, aura na isa prakArakI niyata gati usakI icchAke vinA bana hI sakatI hai / parantu yaha bAta nahIM hai, sarvajJa vItarAga karmamalase sarvathA rahita azarIra paramAtmA sRSTikA kartA harttA vidhAtA nahIM bana sakatA / usameM isa prakArake guNoMkA AropaNa karanA yukti aura vastusthitise sarvathA viruddha hai / sRSTikA sampUrNa kArya vastu svabhAvase hI cala rahA hai / tadanusAra hI sUryamaNDalAdikA bhramaNa bhI samajhanA cAhiye / jyotiSka vimAnoMkI AbhIkSNya-nityagati lokAnubhAva-vastu svabhAvake anusAra hI prasakta-sambaddha-niyata hai / tadanusAra hI unakA gamana huA karatA hai| phira bhI RddhivizeSako prakaTa karaneke liye, jinake Abhiyogya nAmakarmakA udaya A rahA hai, aura isa udayake kAraNa hI jo gati-gamana karanemeM hI rati-prIti rakhanevAle haiM aise vAhana jAtike deva una sUryamaNDalAdikoMko khIMcA karate haiM / Abhiyogya nAmakarmake udayase jinako sadA gamana karanekI hI kriyA pasaMda hai, aise deva lokasthitike anusAra svayaM hI ghUmate hue sUryamaNDalAdike nIce siMhAdike nAnA AkAra dhAraNa karake gamana kiyA karate haiM, aura una vimAnoMko khIMcA karate haiM / isa kathanase yaha bAta prakaTa kara dI hai, ki una vAhana-devoMko 1-mUlameM gavyUti zabda hai / yadyapi kahIM kahIM para gavyUti zabdakA artha eka koza bhI kiyA hai, parantu vaha vyApaka artha nahIM hai, sAmAnyase gavyUti zabdakA do koza hI artha hotA hai| amarakozameM bhI "ganyUtiH strI krozayugaM" aisA hI likhA hai, ataeva yahA~para do koza hI artha kiyA hai| yahI artha zAstrase aviruddha hai| .. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH khIMcanemeM kisI prakArakA bhArajanya kaSTa nahIM huA karatA / kyoMki karmodayake anusAra unheM svayaM hI vaha kArya priya hai| dUsare svayaM gamana karanevAle sUrya candra Adike vimAnoMke nIce icchAnusAra veSa dhAraNa karake ye laga jAte aura gamana kiyA karate tathA unakI gatimeM sahAyaka huA karate haiM / isa prakAra vAhanoMke nimittase sUrya candra AdikI puNyakarmajanita RddhikI mahattA prakaTa huA karatI hai| sUryamaNDalako khIMcanevAle devoMmeMse jo pUrva dizAmeM khIcate haiM, ve siMhakA rUpa dhAraNa kiyA karate haiM, dakSiNa dizAmeM khIMcanevAle hAthIkA rUpa dhAraNa karate, pazcima dizAmeM khIMcane vAle bailakA svarUpa dhAraNa kiyA karate aura uttara dizAmeM khIMcanevAle vegavAn ghor3oMkA rUpa dhAraNa kiyA karate haiM / yaha saba usI Abhiyogya nAmakarmakA kArya hai, ki jisakA phala avazya bhoganA hI par3atA hai| ye saba vAhana-jAtike deva sayamaNDalake solaha hajAra aura utane hI candramaNDalake haiM, graha vimAnoMke ATha hajAra, nakSatra vimAnoMke cAra hajAra, aura tArA vimAnoMke do hajAra kula vAhana-deva haiN| .. bhAvArtha-tIsare jyotiSka nAmaka devanikAyakA svarUpa Upara likhe anusAra hai / inake sAmAnya pA~ca hI bheda haiM / sampUrNa jyotiSka inhIM bhedoMmeM antarbhUta ho jAte haiM / inake prakAza aura tArAke kSetrakA kASThAntara maNDalAntara aura cAra kSetra AdikA evaM Rddhi vaibhava AdikA pramANa Agamake anusAra samajha lenA cAhiye / - sarva sAmAnyase ye do prakArake kahe jA sakate haiM-gatizIla aura sthitizIla / manuSyalokavartI pA~coM hI prakArake jyotiSka gatizIla haiM, aura usake bAharake saba sthitizIla haiN| yadyapi manuSyalokameM bhI kitane hI jyotiSka vimAna sthitizIla-dhruva haiM, parantu unakI gauNatA honese gaNanA nahIM kI hai| jisa prakAra kisI vaizyake vivAhakI barAtako dekhakara lokameM kahA jAtA hai ki " yaha vaizyoMkI barAta hai|" yadyapi usa barAtameM vaizyoMke atirikta brAhmaNa kSatriya aura zadra bhI sammilita rahA karate haiM, parantu unakA bAhulya aura prAdhAnya na rahanese parigaNana nahIM kiyA jAtA / isI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / sUrya candra / Adi prAyaH sabhI jyotiSkamaNDalake gatizIla rahanese manuSyalokakA jyotirmaNDala gatizIla hI kahA jAtA hai| - isI prakAra nitya zabdake viSayameM samajhanA cAhiye / yahA~para nitya zabda bhI AbhIkSNyavAcI abhISTa hai / jisa prakAra lokameM kisI manuSyake liye kahA jAtA hai, ki " yaha to nitya aisA hI karatA rahatA hai / " yadyapi vaha manuSya pratidina aura pratikSaNa usI kAmako nahIM kiyA karatA, usake sivAya anya kAryoMko bhI kiyA karatA hai / parantu prAyaH usI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 14 - 15 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / kAryake karanese usake liye nitya zabdakA prayoga huA samajha lenA cAhiye / nRloka meM jyotiSkoM kI gati nitya kadAcit gamana nahIM karatA, to bhI usakI apekSA nahIM sabhIkI gati nitya mAnI hai / 209 karatA hai / isI taraha prakRtameM bhI mAnI hai / so unameMse koI koI / sAmAnyatayA prAdhAnyakI apekSA se manuSyalokameM jyotiSka vimAna merukI nitya pradakSiNA dete hue gamana - bhramaNa karate haiM, aisA kahanekA eka abhiprAya yaha bhI hai, ki inakI gati dakSiNa bhAgake dvArA huA karatI hai, na ki vAma bhAgake dvArA | isI liye satra meM pradakSiNA zabdakA prayoga kiyA hai / arthAt sUrya Adika jo bhramaNa karate haiM, so pUrva dizAse dakSiNa dizA kI tarapha ghUmate hue karate haiM, na ki uttara dizA kI tarapha ghUmate hue / yahA~para yaha prazna ho sakatA hai, ki ina sUrya Adi jyotiSka vibhAgoM kI gatiko ho kAla zabda ke dvArA aneka loga kahA karate haiM, so unakA yaha kahanA satya hai yA mithyA ? isakA uttara yaha hai, ki vAstavameM kAla yaha gati zabdakA vAcya nahIM hai / kintu kAlake bhata bhaviSyat aura vartamAnarUpa jo bheda haiM, ve isa gatike dvArA siddha hote haiM / isa abhi prAyako dikhAneke liye hI Age sUtra karate haiM: I sUtra - tatkRtaH kAlavibhAgaH // 15 // bhASyam - kAlo'nantasamayaH vartanAdilakSaNaH ityuktam / tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA / taiH kRtastatkRtaH / tadyathA - aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtA divasA rAtrayaH pakSA mAsA Rtavo'yanAni saMvatsarA yugamiti laukikasamovibhAgaH / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH // punastrividhaH parimAdhyate saMkhyeyo'saMkhyeyo'nanta iti // artha -- vartanA audi haiM lakSaNa jisake aisA kAla dravya ananta samayake samUha rUpa hai, yaha bAta pahale likha cuke haiN| usa kAlakA vibhAga ina jyotiSka devoM ke vimAnoMke gativizeSake dvArA huA karatA hai| sUrya candra AdikI gatiko hI cAra kahate haiN| yaha cAra sUrya aura candra AdikA bhinna bhinna prakArakA hai / kiMtu jisakA jaisA cAra hai, vaha usakA niyata hai, ataeva usake dvArA kAlakA vibhAga siddha hotA hai, aura isI liye usa vibhAgako tatkRta -- jyotiSkadevoMkA kiyA huA kahate haiM, yaha vibhAga sarva jaghanyase lekara sarvotkRSTa taka aneka bhedarUpa hai / yathAaNubhAga cAra aMza kalA lava nAlikA ( nAlI) muhUrta dina rAtri dinarAtri pakSa mahInA Rtu 1 - vartanApariNAmakriyAparatvAparatvalakSaNaH kAlaH " vartanA pariNAma kriyA paratva aura aparatva ye kAla - dravya lakSaNa haiN| 27 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH ayana samvatsara aura yuga / ye saba laukikajanoMke samAna hI kAlake vibhAga haiN| jisa prakAra lokameM vaizeSika paurANika Adine kAla-vibhAga mAnA hai, usI prakArakA yaha vibhAga hai| isake sivAya dUsarI tarahase bhI laukika puruSoM ke samAna hI kAla-vibhAga mAnA hai| vaha tIna prakArakA hai- bhUta bhaviSyat aura vartamAna / ina donoM prakAroMke sivAya apane siddhAntakI apekSAse bhI kAla-vibhAga mAnA hai| vaha bhI tIna prakArakA hai-- saMkhyeya asaMkhyeya aura anaMta / jyotiSka vimAnoMkI gatike dvArA kAlakA jo vibhAga hotA hai, usakA khulAsA artha samajhAneke liye kahate haiM: bhASyam--tatra parama sUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetradhyatikramakAlaH samaya ityucyate, paramaduradhigamo'nirdezyaH; taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nirdizanti, paramaniruddhatvAt / paramaniruddha hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti| te tvasaMkhyeyA AvalikA, tAH saMkhyeyAH ucchAsaH tathA nishvaasH| tau balavataH pahindriyasya kalyasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH, te'STAtriMzada ca nAlikA / te dve muhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paMcadaza pakSaH / tau dvau zuklakRSNau maasH| tau dvau mAsAvRtuH / te trayo'yanam / te dve sNvtsrH| ta paJca candracandrAbhivadhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam / tanmadhye'nte cAdhikamAsako / sUsivanacandranakSatrAbhivardhitAni yuganAmAni / varSazatasahasra caturazItiguNitaM pUrvAGgam / pUrvAGgazatasahasram caturazItiguNitam pUrvam / evaM tAnyayutakamalanalinakumuda tuTya DaDAvavAhAhAhuhUcaturazItizatasahasraguNAH saMkhyeyaH kAlaH / ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH / tadyathA hi nAma-yojanavistIrNa yojanocchrAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgalomnAM gADhaM pUrNa syAdvarSazatAdvarSa netAkaikasminnuddhiyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAdetatpalyopamam / taddazabhiH koTAkoTibhiH guNitaM sAgaropamam / teSAM koTAkoTyazcatasraH suSamasuSamA, tisraH suSamA, dve suSamaduHSamA, dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA ekA duHSa (suSamA, varSasahasrANi ekaviMzatirduHSamA, tAvatyeva duHssmduHssmaa| tA anulomapratilomA avasarpiNyutsarpiNyau bharatairAvateSvanAdyanantaM parivartante'horAtravat / tayoH zarIrAyuHzubhapariNAmAnAmanantaguNahAnivRddhI, ashubhprinnaamvRddhihaanii| avasthitA'vasthitaguNAcaikai nyitra / tadyathA-kuruSu suSamasuSamA, hariramyakavAseSu suSamA, haimavatahairaNyavateSu suSamaduHSamA, videheSu sAntaradvIpeSu duHSamasuSamA, ityevamAdirmanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgo jJeya iti / artha-Upara jo kAlake vibhAga batAye haiM, unameM sabase choTA vibhAga samaya hai, 1-avarA panjAyaThidI khaNamettaM hodi taM ca samaoti / doNhamaNUNamadikkamakAlapamANaM have so du // 572 // AvaliasaMkhasamayA sNkhenjaavlismuuhmussaaso| sattussAsA thovo sattatthovA lavo bhnnio||573|| ahattIsaddhalavA nAlI venAliyA muhuttaM tu / egasamayeNa hINaM bhiNNamuhuttaM tado sesaM // 574 / / divaso pakkho mAso uDu ayaNaM vassamevamAdI hu| saMkhejjAsaMkhejANaMtAo hodi vavahAro ||575||-gommttsaar-jiivkaaNdd / isake sivAya isI sUtrakI vyAkhyAmeM Age calakara svayaM granthakArane aNubhAgase lekara yuga paryanta zabdoMkA abhiprAya batAyA hai| 2-zuddhiniyamato yAvatA kAleneti pAThAntaram / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 211 jisakA ki svarUpa isa prakAra hai-nirvibhAga pudgala dravyako paramANu kahate haiM, usakI kriyA jaba parama sUkSma-atyanta alakSya ho, aura jaba ki vaha sabase jaghanya gatirUpameM pariNata ho, usa samayameM apane avagAhanake kSetrake vyatikrama karanemeM jitanA kAla lagatA hai, usako samaya kahate haiM / arthAt jisakA phira dUsarA vibhAga kabhI nahIM ho sakatA, aise pudgala dravyake aNa-parama aNakI kriyA jaba sabase adhika sUkSmarUpa ho, aura usI samayameM vaha AkAzake jisa pradezapara ThaharA huA hai, usase haTakara-sarvajaghanya-atyanta manda gatike dvArA apane nikaTavartI dUsare pradezapara jAya, to usako apane avagAhanakA vyatikrama kahate haiM, isa vyatikramameM, arthAt mandagatike dvAga usa paramANuko apane avagAhita pradezase dUpare pradezapara jAnemeM jitanA kAla lagatA hai, usako samaya kahate haiN| paramANu aura usake avagAhita AkAza pradezakI apekSA saMkrAntike kAla-samayako bhI avibhAga parama niruddha aura atyanta sUkSma kahate haiM / sAtizaya jJAnake dhAraNa karanevAle bhI isako kaThinatAse hI jAna sakate haiM / isake svarUpakA vacana dvArA nirUpaNa bhI nahIM ho sakatA / jo paramarSi haiM, ve AtmapratyakSake dvArA usako jAna sakate haiM, parantu usake svarUpakA nirUpaNa karake dUsaroM ko usakA bodha nahIM karA sakate / jo paramarSi-anupama lakSmIke dhAraka aura chamastha avasthAko naSTa kara kaivalyako prApta ho cuke haiM, ve bhagavAn bhI jJeyamAtrako viSaya karanevAle apane kevalajJAnake dvArA usako jAna lete haiM, parantu dUsaroMko usake svarUpakA nirdeza nahIM karate; kyoMki vaha parama niruddha hai| usake svarUpakA nirUpaNa jinake dvArA ho sakatA hai, aisI bhASArgaNAoMko ve kevalI bhagavAn jabataka grahaNa karate haiM, tabataka asaMkhyAta samaya ho jAte haiM / samaya parama niruddha-atyalpa-itanA choTA hai, ki usake viSayameM pudgala dravyakI bhASAvargaNAoMkA grahaNa aura parityAga karanemeM indriyoMkA prayoga ho nahIM sakatA-asaMbhava hai| ___ isa prakAra samayakA svarUpa hai| yaha kAlakI sabase choTI-jaghanya paryAya hai| asaMkhyAta samayoMkI eka AvalI-AvalikA hotI hai / saMkhyAta AvalikAoMkA eka ucchAsa athavA eka niHzvAsa hotA hai / jo balavAn hai-jisake zarIrakI zakti kSINa nahIM huI hai, 1-samaya kAlakI paryAya honese amUrta hai-aura vaha sabase jaghanya hai / ataeva pratyakSa jJAnoM se kevala, jJAnakA hI vaha viSaya ho sakatA hai| athavA zrutajJAnase anumAna dvArA jAnA jA sakatA hai / 2-ghaTAdikake samAna usakA sAkSAtkAra nahIM karA sakate, aura na yahI batA sakate haiM, ki vaha aba zurU huA aura aba pUrNa huA / kyoM nahIM batA sakate aura isakA kAraNa kyA hai, so Age calakara isakI vyAkhyA meM likhA hai| 3-vAyuko bhItara khIMcaneko ucchAsa aura koSTastha vAyuke bAhara nikAlaneko niHzva sa kahate haiM / yaha zvAsocchAsakA svarUpa manuSyagatikI apekSAse samajhanA cAhiye / kyoMki devoMke zvAsocchAsakA pramANa isase bahuta bar3A hotA hai / unake zvAsocchAsakA pramANa unakI Ayuke hisAbase huA karatA hai / vaha isa prakAra hai, ki jitane sAgarakI Ayu hotI hai, utane hI pakSa pIche ve zvAsa lete haiM / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH 1 tadavastha banI huI hai, jisakI indriyA~ bhI samartha haiM, jisakA zarIra kisI prakArakI vyAdhi se AkrAnta nahIM hai, jo na bAlya avasthAkA hai aura na bRddha avasthAkA, kiMtu madhyama vayako dhAraNa karanevAlA hai, jisakA mana bhI svastha hai - kisI prakAra kI Adhi - cintAse ghirA huA nahIM hai, aise puruSa ke ucchrAsa aura niHzvAsa donoM ke samUhako prANa kahate haiM / sAta prANoM ke samUhako eka stoka kahate haiM / sAta stoka pramANa kAlako lava kahate haiM / sAr3e ar3atIsa lakkI eka nAlI kahI jAtI hai / do nAlIkA eka muhUrta, tIsa muhUrtakA eka ahorAtra, pandraha ahorAtrakA eka pakSa hotA hai / ye pakSa do prakArake huA karate haiM, zukla pakSa aura kRSNa pakSa / donoM pakSoMke samUhako mAsa-mahInA kahate haiM / do mahIne kI eka Rtu hotI hai / tIna RtukA eka ayana aura do ayanakA eka saMvatsara - varSa hotA hai / pA~ca varSake samUhako yuga kahate haiM / varSa candra abhivardhita Adi pA~ca prakArakA hotA hai / usake anusAra hI yugake bhI pA~ca prakAra samajha lene caahiye| ve pA~ca nAma isa prakAra haiN| saurya, savana, cAndra, nAkSatra, aura abhivarddhita / pA~ca varSake yugameM madhyameM aura antameM milakara do adhika mAsa huA karate haiM / 9-55 aDassa alasassa ya Niruvahadas ya haveja jIvassa / ussAsANissAso aiso pANotti AhIdo // ( go . jIvakANDa kSepaka ) / aise manuSyake eka antarmuhUrtameM 3772 nAr3I ke Thoke lagate haiM / Ajakalake DAkTaroM ne bhI karIba karIba itanA hI hisAba mAnA hai / 1 2--jisameM candramAkA udaya - kAla bar3hatA jAya, usako zukla pakSa aura jisameM andhakAra bar3hatA jAya, usako kRSNapakSa kahate haiM / pratipadAse amAvasyAtaka kRSNapakSa aura usake bAda pratipadA se pUrNamAsItaka zukla pakSa hotA hai, kRSNapakSa meM andhakAra bar3hate bar3hate amAvasyAko candramAkA sarvathA anudaya ho jAtA hai, aura zukla pakSameM candramAka prakAza bar3hate bar3hate pUrNamAsIko usakA pUrNa udaya ho jAtA hai / 3 - sAdhAraNatayA mahInA pA~ca prakAra ke haiM, sUrya candra AdikI apekSAse / parantu dezameM isa viSayakA vyavahAra prAyaH do prakArakA hI dekhane meM AtA hai / kahIM kahIM to amAvasyAko mahInA pUrNa hotA hai, ataeva usa tithikI jagaha 30 kA aMka likhA jAtA hai / kahIM kahIM para pUrNa - mAsIko mahInA pUrNa hotA hai, aura isI liye usakA nAma pUrNamAsI hai / sAmAnyase mahInA 30 dinakA hI ginA jAtA hai, yadyapi usameM kucha kucha aMtara bhI hai / 4 - isa hisAba se varSakI chaha Rtu huA karatI haiM, jinake ki nAma isa prakAra haiM - hemanta zizira vasaMta grISma varSA zarad / 5 - candra 1 sUrya 2 abhivarddhita 3 savana 4 aura nakSatra 5 ye pA~ca prakArake saMvatsara haiM / inakA pramANa kramase isa prakAra hai | - candrasaMtasara meM mahInAkA pramANa 293 dinakA hai / isa hisAba se varSa meM bAraha mahInA ke 354 3 dina hote haiM / yahI candrasaMvatsarakA pramANa hai / ( Ajakala musalamAna prAyaH candrasamvatsara ko hI mAnate haiM / ) sUryasamvatsara meM mahInAkA pramANa 303 dina hai, isa hisAba se varSa - bAraha mahInAke 366 dina hote haiM / yahI sauravarSakA pramANa hai / abhivarddhita samvatsarameM 3134 dinakA mahInA aura isI hisAba se bAraha mahInA ke 383reM dina hote haiM / savana saMvatsara meM mahInAke 30 dina aura bAraha mahInA ke 360 dina hote haiM / nakSatra samvatsara meM mahInAke 277 dina aura isI hisAba se bAraha mahInA ke 3277 dina hote haiM / isa prakAra pA~co samvatsara eka sAtha pravRtta rahA karate haiM, aura apane apane samayapara ve pUrNa ho jAte haiM / pA~ca varSake yugameM pA~co hI prakAra ke samvatsara A jAte haiM / varSa ke anusAra hI yugake bhI pA~ca nAma samajha lene cAhiye / 6 - pA~ca prakAra ke samvatsaroM meM se abhivarddhita nAmake samvatsara meM adhika mAsa hotA hai / aura aMtameM abhivarddhita samvatsara hI huA karatA hai / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ..11 sUtra 15 / ] bhASyatatvArthAdhigamasatramA 213 caurAsI lAkha varSakA eka pUrvAGga, caurAsI lAkha pUrvAGgakA eka pUrva huA karatA hai| pUrvase Age kramase ayuta kamala nalina kumuda tuTi aDaDa avava hAhA aura hUha bheda mAne haiN| inakA pramANa bhI uttarottara caurAsI lAkha caurAsI lAkha guNA hai| arthAt caurAsI lAkha parvakA eka ayata aura caurAsI lAkha ayutakA eka kamala, caurAsI lAkha kamalakA eka nalina, caurAsI lAkha nalinakA eka kumuda, caurAsI lAkha kumudakA eka tuTi, caurAsI lAkha taTikA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDaDakA eka avava, caurAsI lAkha avavakA eka hAhA, aura caurAsI lAkha hAhAkA eka haha hotA hai| yahA~taka saMkhyAta kAlake bheda haiM / kyoMki ye gaNita-zAstrake viSaya ho sakate haiM aura haiM / ataeva isake Upara jo kAlake bheda ginAye haiM, unako upamA niyata kahate haiM / isa upamA niyata-kAlakA pramANa isa prakAra hai: eka yojana lambA aura eka hI yojana caur3A tathA eka hI yojana U~cA gaharA-eka gola gaDDA banAnA cAhiye / eka dina yA rAtrise lekara sAta dina takake utpanna meDheke baccake bAloMse usa gaDeko gADharUpase-khUba acchI taraha dabAkara pUrNatayA bharanA cAhiye / punaH sau sau varSameM una bAloMmeMse eka eka bAlako nikAlanA cAhiye / isI kramase nikAlate nikAlate jaba vaha gaDDhA bilakula khAlI hojAya, utanemeM jitanA kAla lage, usako eka palya kahate haiN| isako daza koDAkor3Ise guNA karanepara eka sAgara hotA hai| arthAt daza koDAkor3I palyakA eka sAgara hotA hai| cAra koDAkor3I sAgarakA eka suSamasuSamA, tIna koDAkor3I sAgarakA suSamA, do koDAkor3I sAgarakA suSamAduSSamA, byAlIsa hajAra varSa kama eka koDAkor3I sAgarakA duSamasuSamA, ikkIsa hajAra varSakA duppama, aura ikkIsa hajAra varSakA hI duSpamaduSSamA kAla mAnA hai / 1-bhASyakArane jo sthAna ginAye haiM, ve atyalpa haiM / AgamameM jo krama batAyA hai, vaha isa prakAra haituTyaGga tuTikA aDaDAGga aDaDAavavAGga avavA hAhAGga hAhA hUGga huhukA utpalAGga utsala padmAGga padma nalinAga nalina arthaniyUrAGga arthaniyUra cUlikAGga cUlikA zIrSaprahelikAGga zIrSaprahelikA / ye saba caurAsI lAkha caurAsI lAkha guNe hai / sUryaprajJaptimeM pUrvake Upara latAGgase lekara zIrSaprahelikA paryanta gaNita-zAstrakA viSaya batAyA hai| 2-upamAmAna asaMkhyAtarUpa hai / vaha karake nahIM batAyA jA sakatA, ataeva kisI na kisI cIjakI upamA dekara usake choTe bar3epanakA bodha karAyA jAtA hai / jaise ki palya sAgara Adi / anna bharanekI khAsako palya aura samudrako sAgara . kahate haiN| 3-aisA prayoga kisAne na kiyA hai aura na ho sakatA hai, kevala buddhike dvArA kalpanA karake samajhaneke liye yaha upAya kevala kalpanArUpa batAyA hai| 4-digambara sampradAyake anusAra una bAloMke aise Tukar3e karanA 'jinakA ki phira kaiMcose dUsarA Tukar3A na hosake, aise bAla-khaNDoMse usa gaDDeko bharanA caahiye| -palya 3 prakArakA mAnA hai-uddhArapalya addhApalya aura kSetrapalya / digambara sampradAyameM isa prakAra 3 bheda mAne haiM-vyavahArapalya uddhArapatya aura addhaaply| inake uttarabhada aneka haiM, unakA svarUpa aura unake kAlake alpa bahutvako TIkA- granthoMmeM dekhanA cAhiye / sAmAnyatayA-uddhArapalyakA prayojana dvIpa sAgaroMkI gaNanA AdikA hai| addhApalyakA prayojana utsarpiNI Adi kAla -vibhAga karmasthiti pRthivI kAyAdikakI kAya aura bhavakI sthiti AdikA parijJAna karAnA haiM / kSetrapalyakA prayojana pRthivI kAyAdika jIva-rAzikA parimANa batAnA hai| pratyeka palyake bAdara aura sUkSmake bhedase do do bheda haiM / yahA~para bhASyakArane bAdara addhApalyakA svarUpa batAyA hai, joki saMkhyAta koTi varSarUpa hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAma [ caturtho'dhyAyaH 1 suSamasuSamAse lekara duSSama duSpamA takakA kAla daza kor3Akor3I sAgarakA hai / isa daza koDAkor3I sAgareka anuloma- suSamasuSamAse lekara dupamaduSamA taka ke kAlako avasarpiNI' kahate haiM / daza kor3Akor3I sAgarake hI pratiloma - duSamaduSamAse lekara supamasuSamA paryanta kAlako utsarpiNI' kahate haiM / jisa prakAra dina ke bAda rAtri aura rAtri ke bAda dina huA karatA hai, tathA unakI isI taraha kI pravRtti anAdi kAlase calI A rahI hai, usI prakAra avasarpiNI aura utsarpiNI kAlakI phirana bhI anAdi kAla se calI A rahI hai / avasarpiNIke bAda utsarpiNI aura utsarpiNIke bAda avasarpiNI kAla pravRtta huA karatA hai, yaha pravRtti anAdi kAlase hai / kintu yaha bharata Ara airAvata kSetrameM hI hotI hai, anya kSetroMmeM nahIM / avasarpiNI aura utsarpiNI ina donoM hI kAloMmeM kramase zarIra Ayu aura zubha pariNAmoMkI anantaguNI hAni aura vRddhi huA karatI hai, tathA azubha pariNAmoM kI anantaguNI vRddhi aura hAni huA karatI hai / arthAt avasarpiNI kAlameM zarIra Ayu aura zubha pariNAmoMkI kramase anantaguNI hAni hotI jAtI hai, aura utsarpiNI kAlameM ina viSayoM kI kramase anantaguNI vRddhi hotI jAtI hai / isI prakAra avasarpiNImeM azubha pariNAmoM kI anantaguNI vRddhi hotI jAtI hai, aura utsarpiNImeM unakI kramase anantaguNI hAni hotI jAtI hai / bharata aura airAvata ke sivAya dUsare kSetroM meM kAlakI pravRtti avasthita hai, aura vahA~ke guNa bhI avasthita haiM / yathA - kurukSetra meM - devakuru aura uttarakurumeM sadA suSamasuSamA kAla hI avasthita rahatA hai" / kalpavRkSAdike pariNAma jo niyata haiM, ve hI vahA~ hamezA bane 214 1 - jisameM Ayu kAya aura zubha pariNAma ghaTate jA~ya usako avasarpiNI kahate haiM / avasarpiNIkaM vAda utsarpiNI aura utsarpiNI bAda avasarpiNI huA karatI hai| asaMkhyAta avasarpiNiyoMke ana tara eka huMDAvasarpiNI huA karatI hai / isameM dravya mithyAtvakI pravRtti aura aneka vilakSaNa kArya huA karate haiN| vartamAna meM huMDAvasarpiNI kAla cala rahA hai / 2- jisameM Ayu kAya aura zubha pariNAma bar3hate jA~ya / 3- utsarpiNI aura avasarpiNI donoMke samUhako eka kalpakAla kahate haiM | ataeva usakA pramANa bIsa kor3Akor3I sAgara hai / 4- arthAt avasarpiNImeM zarIrAdikakI anantaguNI hAni aura utsarpiNImeM anantaguNI vRddhi huA karatI hai | zubha pariNAmoMse prayojana AcAra vicAra zikSA dIkSA buddhi aura manakI gati rIti nIti Adi sabhI dhArmika bhAvoMse hai, suSamasuSamAmeM manuSyoMkA zarIra 3 kozakA, Ayu 3 palyakI hotI hai / Age ghaTatI ghaTatI jAtI hai, duSSamA ( vartamAna kAla ) meM zarIrakA pramANa aniyata aura AyukA pramANa 100 varSa parantu aniyata hai / ati duSSamA meM zarIra pramANa aniyata parantu antameM eka hAthakA hai / Ayu solaha varSakI mAnI hai / pratiloma meM isakI ulTI gati samajhanI cAhiye / 5 - yaha uttama bhogabhUmi hai / yahA~para uttama pAtrako dAna deneke dvArA saMcita puNya ke prabhAvase yugala utpanna huA karate haiM | uttama zarIra saMhanana Ayu kAyarUpako pAnevAle daza prakAra ke kalpavRkSoMke phaloMko bhogate haiM / strI puruSa sAtha utpanna hote aura sAtha hI mRtyuko prApta hote haiN| puruSa jaMbhAI lekara aura strI chIMka lekara marate haiM / strI aura puruSa donoM hI marakara niyamase svargako jAte haiN| kyoMki unake pariNAma atyaMta manda kaSAyarUpa huA karate haiM / inake zarIrakI kAnti tapta suvarNake samAna huA karatI hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15-16 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 215 rahate haiN| hari aura ramyaka kSetrameM suSamA kAlakI paristhiti hamezA rahA karatI haiN| haimavata aura hairaNyavata kSetrameM sadA suSamaduHSamA kAlakI pravRtti rahatI haiN| videhakSetra tathA antaradvIpoMmeM hamezA duSSamasuSamA kAla banA rahatA hai| Upara kAlake aneka bheda jo batAye haiM, unake sivAya aura bhI usake aneka bheda haiM / parantu una saba kAla-vibhAgoMkA vyavahAra mukhyatayA manuSya-kSetrameM hI huA karatA hai| mukhyatayA kahanekA abhiprAya yaha hai, ki manuSyalokameM jyotiSka-cakrake bhramazIla honese vAstavameM to yahA~para kAlakA vibhAga huA karatA hai| paranta yahA~ jo vyavahAra prasiddha hai, usake sambandhase devaloka AdimeM bhI usakA vyavahAra hotA hai / yahA~para yaha prazna ho sakatA hai, ki manuSyalokameM to jyotiSacakra merukI pradakSiNA detA huA nitya hI gamanazIla hai / parantu usake bAhara kaisA hai ? vinA pradakSiNA diye hI gatizIla hai ? athavA nitya gatizIla na hokara kadAcit gatizIla hai ? yadvA usakA koI aura hI prakAra hai ? isake uttarameM nRlokake bAhara jyotiSka vimAnoMkI jaisI kucha avasthA hai, usako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-bahiravasthitAH // 16 // __bhASyam-nRlokAd bahiyotiSkAH avasthitAH, avasthitA ityavicAriNaH, avasthita vimAnapradezA avasthitalezyAprakAzA ityrthH| sukhazItoSNarazmayazca // ___ artha-nRloka-mAnuSottara parvata paryanta jo kSetra hai, usase bAhara sUrya candra Adi jo jyotiSka vimAna haiM, ve avasthita haiM / avasthitase abhiprAya avicArIkA hai / arthAt vahA~ke jyotiSka vicaraNa-bhramaNa nahIM karate, ataeva avasthita haiN| unake vimAnoMke pradeza bhI avasthita haiM / arthAt na jyotiSka deva hI gamana karate haiM, aura na unake vimAna hI gamana karate haiN| 1--yahA~ madhyama bhogabhUmi hai| yahA~ zarIra 2 kozakA Ayu 2 palyakI ityAdi saba viSaya madhyama samajhanA cAhiye / yahA~ke manuSyoMke zarIrakI kAnti candramA samAna mAnI hai| 2-yaha jaghanya bhogabhUmi hai| yahA~ zarIra 1 koza Ayu 1palyakI hotI hai / zarIrakI kAnti mahadIke patte sarIkhe kahI hai| 3-yaha karmabhUmi hai, yahA~ rAjA prajAkA vyavahAra aura AjIvanake upAyoMkA vyavahAra calatA hai / yahA~ zarIrotsedha utkRSTa 525 dhanuSa aura Ayu 84 hajAra varSa hai / 4-pudgalaparAvartana Adi paMca parivartanarUpa, tathA sarvoddhA Adika kAlakA pramANa ananta hai / bhASyakArane saMkhyeya asaMkhyeya aura anaMta isa taraha tIna bhedoMkA ullekha kiyA hai, parantu unameMse yahA~para pahale do bhedoMkA khulAsA kiyA hai, anantakA khulAsA nahIM kiyA hai, so granthAntaroMse samajha lenA cAhiye / sAmAnyase ananta usako kahate haiM, ki jisa rAzikA kabhI anta na Ave / isake mUlameM do bheda haiM-sakSaya ananta aura akSaya ananta / akSaya anantakA svarUpa isa prakAra hai-" satyapi vyayasadbhAve, navInavRddherabhAvavattvaM cet / yasya kSayo na niyataH / so'nanto jinamate bhaNitaH // " anantake 3 bheda isa prakAra bhI batAye haiM-yuktAnanta parItAnanta anantAnanta / inameM bhI pratyekake utkRSTa madhyama aura jaghanyake bhedase tIna tIna prakAra haiN| inakA pramANa gommaTasAra karmakANDakI bhUmikAmeM dekhanA caahiye| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH unakI lezyA aura prakAza bhI avasthita hai / lezyAse matalaba varNakA hai| manuSya-lokameM jyotiSka vimAnoMke gatizIla honese uparAga Adike dvArA varNameM parivartana bhI ho jAtA hai, parantu nRlokake bAhara jyotiSkoMke avasthita honese uparAga Adi saMbhava nahIM hai, ataeva vahA~para varNameM parivartana nahIM ho sakatA, unakA pIta varNa avasthita rahatA hai / isIliye-niSkampa rahaneke kAraNa hI unakA udaya aura asta nahIM huA karatA, ataeva unakA eka lAkha yojana pramANa prakAza avasthita rahatA hai / vahA~ke sUrya candramAoMkI kiraNe atyaMta ugra uSNa athavA zItarUpa nahIM haiN| sUryakI kiraNe atyanta uSNa nahIM hai- sukhakara haiN| candramAkI kiraNe atyanta zIta nahIM haiN| ve bhI sukhakara haiM / donoMkI hI kiraNe svabhAvase hI sAdhAraNa aura sukhakara rahatI haiN| isa prakAra tIsare devanikAyakA varNana pUrNa huaa| jyotiSkoMke sthAna varNa gati viSkambha AdikA aura unake vimAna tathA unakI gatike dvArA honevAle kAla-vibhAga evaM usa kAla-vibhAgakA svarUpa bhI btaayaa| zeSa vaibhava aura avadhi pramANa AdikA svarUpa granthAntaroMse dekhakara jAnanA cAhiye / aba kramAnusAra cauthe devanikAyakA varNana avasara prApta hai / unake nAma bheda AdikA vizeSa varNana karaneke liye sabase pahale adhikAra sUtrakA ullekha karate haiM: suutr-vaimaanikaaH|| 17 // ____bhASyam-caturtho devanikAyo vaimAnikAH / te'taUrdhva vakSyante / vimAneSu bhavA vaimaanikaaH| artha--cauthe devanikAyakA nAma vaimAnika hai / yahA~se aba isI nikAyakA varNana kreNge| vimAnoMmeM utpanna honevAle yA rahanevAloMko vaimAnika kahate haiN| bhAvArtha-yaha adhikAra satra hai / yahA~se vaimAnika devoMkA adhikAra calatA hai, sthitike prakaraNase pUrvataka arthAt Age calakara sthitikA varNana jo kiyA jAyagA, usase pahaleyahA~se lekara usa prakaraNase pahale pahale jo kucha bhI aba varNana kiyA jAyagA, vaha vaimAnika devoMke viSayameM samajhanA cAhiye, aisA isakA abhiprAya hai / vimAnoMmeM honevAloMko vaimAnika kahate haiN| yadyapi jyotiSkadeva bhI vimAnoM meM hI utpanna hote aura rahate haiM, parantu yaha vaimAnika zabda samabhirUDha nayakI apekSA saudharmAdi svargavAsI devoMmeM hI rUDha hai / vimAna tIna prakAra* ke haiM-indraka zreNibaddha aura puSpaprakIrNake / jo sabake madhyameM hotA hai, usako indraka kahate haiM, jo pUrva Adi dizAoMke kramase zreNirUpa-eka lAinameM avasthita haiM, unako * zreNibaddha 1-vaimAnikazabda niruktisiddha bhI hai / yathA-yatrasthA Atmano vi-vizeSeNa sukRtino mAnayanti iti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikAH / athavA--yatrasthAH parasparaM bhogAtizayaM manyante iti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikAH / 2-ye zabda bhI anvartha aura niruktisiddha haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sUtra 17-18-19 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / kahate haiM / bikhare hue phUloMkI taraha jo anavasthitarUpase jahA~ tahA~ avasthita rahate haiM, unako puSpaprakIrNaka kahate haiM / inameM rahanevAle devoMkA nAma vaimAnika hai| yahI cauthA devanikAya hai / Age isIkA kramase varNana kareMge / vaimAnika deva joki aneka vizeSa RddhiyoMke dhAraka haiM, unake mUlameM kitane bheda haiM, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-kalpopapannAH kalpAtItAzca // 18 // bhASyam-dvividhA vaimAnikA devAH-kalpopapannAH kalpAtItAzca / tAn parastAta vakSyAma iti| artha-vaimAnika do prakArake haiM-eka kalpopapanna, dasare kalpAtIta / ina bhedoMkA Age calakara varNana kreNge| bhAvArtha-pUrvokta indra Adi daza prakArakI kalpanA jinameM pAI jAya, unako kalpa kahate haiM / yaha kalpanA saudharma svargase lekara acyuta svargataka hI pAI jAtI hai / ina kalpoMmeM utpanna honevAloMko kalpopapanna kahate haiM / isa kalpanAse jo atIta-rahita haiM, unako kalpAtIta kahate haiM / acyuta svargase Upara graiveyaka AdimeM jo utpanna honevAle haiM, unako kalpAtIta samajhanA cAhiye / vaimAnika devoMke sAmAnyase ye do mUla bheda haiN| inake uttarabhedoMkA varNana Age kramase kreNge| ina do bhedoMmeMse pahale kalpopapanna devoMke kalpoMkI avasthiti kisa prakArase hai ! isI bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-uparyupari // 19 // bhASyam-uparyupari ca yathAnadazaM veditvyaaH| naikakSetre nApi tiryagadhoveti / artha-yaha sUtra devoM yA vimAnoMke viSayameM na samajhakara kalpoMke viSayameM hI samajhanA cAhiye / saudharma Adi kalpoMkA nAmanirdeza Ageke sUtrameM kareMge / unakA avasthAna kramase Upara Upara samajhanA cAhiye / arthAt nirdezake anusAra saudharmake Upara aizAna aura aizAnake Upara sanatkumAra kalpa hai| isI kramase acyutaparyanta kalpoMkA avasthAna Upara Upara hai| ye kalpa na to eka kSetrameM haiM-sabake saba eka hI jagaha avasthita nahIM hai, aura na tiryak athavA nIce nIcekI tarapha hI avasthita hai| nAmanirdezake anusAra kalpoMkA aura usake Upara kalpAtItoMkA avasthAna hai, yaha bAta Upara batA cuke haiM, kintu donoM se kisIkA bhI abhItaka nAmanirdeza nahIM kiyA hai / ataeva ve kaunase haiM, isa bAtako batAneke liye satra kahate haiM: Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH sUtra -- saudharmaizAnasanatkumAramAhendrabrahmaloka - lAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 // bhASyam - eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti / tadyathA - saudhasya kalpasyopari aizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sanatkumAraH / sanatkumArasyopari mAhendra ityevamA sarvArthasiddhAditi // artha - saudharma aizAna sanatkumAra mAhendra brahmaloka lAntaka mahAzukra sahasrAra Anata prANata AraNa aura acyuta ye bAraha kalpa haiM / ina saudharma Adi kalpa ke vimAnoMmeM vaimAnika deva rahate haiM | acyuta kalpake Upara navagraiveyaka haiM / joki Upara Upara avasthita haiM / graiveyakoMke Upara pA~ca mahA vimAna haiM, jinako ki anuttara kahate haiM, aura jinake nAma isa prakAra haiM-vijaya vaijayanta jayanta aparAjita aura sarvArthasiddha / saudharma kalpase lekara sarvArthasiddha paryanta sabhIkA avasthAna kramase Upara Upara hai / 1 bhAvArtha -- jyotiSka vimAnoMse asaMkhyAta yojana Upara calakara meruse Upara pahalA saudharmakalpa hai / yaha pUrva pazcima lambA aura uttara dakSiNa caur3A hai / isakI lambAI aura caur3AI asaMkhyAta koTAkoTI yojanakI hai / kyoMki isakA vistAra lokake antataka hai / isakI AkRti Adhe candramAke samAna hai / yaha sarvaratnamaya aura aneka zobhAoMse yukta hai isake Upara aizAna kalpa hai, joki isase uttarakI tarapha kucha Upara calakara avasthita hai | saudharma kalpase aneka yojana Upara sanatkumAra kalpa hai, joki saudharmakalpakI zreNI meM hI vyavasthita hai / aizAna kalpake Upara mAhendra kalpa hai / sanatkumAra aura mAhendra kalpake Upara aneka yojana calakara donoMke madhyabhAgameM pUrNa candramAke AkAravAlA brahmaloke nAmakA kalpa hai / isake Upara lAntaka mahAzukra aura sahasrAra ye tIna kalpa haiM / inake Upara saudharma aizAna kalpoMkI taraha Anata aura prANata nAmake do kalpa haiM / inake Upara sanatkumAra aura mAhendrake 1 - isa viSaya meM TIkAkArane bhI likhA hai ki " jyotiSko paritanaprastArAda saMkhyeyayojanamadhvAnamAruhya merUpalakSitadakSiNabhAgArthavyavasthitaH prAk tAvat saudharmaH kalpaH / " parantu asaMkhyAta yojana Upara calakara kiMsa taraha likhate haiM, so samajhameM nahIM AtA / kyoMki merupramANa madhyaloka hai, usake Upara Urdhvaloka hai, aura merukA pramANa eka lAkha yojanakA hI hai / athavA saMbhava hai, ki saudharma svargakI u~cAIko lakSyameM rakhakara antima uparitana vimAnakI apekSAse hI asaMkhyAta yojana Upara aisA likha diyA ho / 2 - yahA~para loka zabda laukAntika devoMkA bodha karaneke liye haiM, ye atyaMta zubha pariNAmavAle deva haiM, joki RSiyoMkI taraha rahane ke kAraNa brahmarSi kahAte haiM / inakI ruci jinabhagavAn ke kalyANakoMko dekhanekI adhika rahA karatI hai / jisa samaya tIrthakara dIkSA dhAraNa karanekA vicAra karate haiM, usI samaya ye Akara unake usa vicArakI prazaMsA kiyA karate haiM / ye manuSya paryAya ko prApta kara niyamase mokSako jAte haiM / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 / / samASyatattvArthAdhigamasUtram / samAna AraNa aura acyuta nAmake do kalpa samAna zreNImeM vyavasthita haiM / isa prakAra bAraha kalpa haiN| inake Upara graiveyaka haiM / ye nau haiM aura ve Upara Upara avasthita haiN| inake Upara vijayAdika pA~ca mahAvimAna haiN| bhASyam-sudharmA nAma zakasya devendrasya sabhA, sA tasminnastIti saudharmaH kalpaH / IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAnaH, ityevamindrANAM nivAsayogAbhikhyAH sarve kalpAH / praive. yakAstu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA avA grIvyA traiveyA traiveyakA iti|| anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetavaH ebhiriti vijaya vaijystjyntaaH| taireva vighnahetubhirna parAjitA apraajitaaH| sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthezca siddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupa sthitabhadrAH parISahairaparAjitAH sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti // ____ artha-pahale saudharma kalpake indrakA nAma zaka hai, yaha bAta pahale batA cuke haiM / isa devarAjakI sabhAkA nAma sudharmA hai / isa samAke nAmake sambandhase hI pahale kalpako saudharma kahate haiM / dUsare kalpake devarAna-indrakA nAma IzAna hai / usake nivAsake kAraNa hI dUsare kalpako aizAna kahate haiM / isI prakAra indroMke nivAsake sambandhase sampUrNa kalpoMkA nAma samajha lenA cAhiye / jo indroMke nivAsa sthAna-sabhA AdikA athavA indroMkA nAma hai usIke anusAra una kalpoMkA bhI nAma hai / yaha vyavahAra bAraha kalpoMmeM hI ho sakatA hai| inake Upara aveyaka haiM / inako aveyaka kahanekA kAraNa yaha hai, ki yaha loka puruSAkAra hai| usake grIvAke pradezapara ye avasthita haiN| athavA usa grIvAke ye AbharaNabhata haiN| ataeva inako graiva grInya graiveya aura graiveyaka kahate haiN| pA~ca mahAvimAna joki graiveyakoMke Upara haiM, unako anuttara kahate haiN| inake nAma-vijaya vaijayanta jayanta aura aparAjita tathA sarvArthasiddha haiM / ye nAma devoMke nAmake sambandhase haiN| pahale tIna vimAnoMke deva vijayazIla-svabhAvase hI jayarUpa haiN| unhoMne apane abhyudayake vighnake kAraNoMko bhI jIta liyA hai, ataeva unako kramase vijaya vaijayanta aura jayanta kahate haiM / unake vimAnoMke bhI kramase ye hI nAma haiN| jo una vighnake kAraNoMse parAjita nahIM hote, unako aparAjita kahate haiN| unake vimAnakA nAma bhI aparAjita hai / sampUrNa abhyudayarUpa prayojanoMke viSayameM jo siddha ho cuke haiM / athavA samasta 1-jo grIvAke sthAnapara ho, aisA isa zabdakA artha hai / isakI nirukti isI sUtrakI vyAkhyA meM Age calakara likhI hai| 2-digambara sampradAyameM 7veyakoMke Upara aura sarvArthasiddhike nIce nau anudiza aura bhI mAne haiN| 3-lokaH puruSa ivetyupacArAloka eva puruSastasya groveva grIvA tatrabhavA avA aveyAH " grIvAbhyo'Naca " iti aNu, (-pANinIya adhyAya 4 pAda 3 sUtra 57) tathA " kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalakAreSu" (-pANinIya adhyAya 4 pAda 2 sUtra 96) iti grIcyA praiveyakAzceti / grIvAyAM sAdhavo grIvyA iti vA vyutpattiH krtvyaa| ye sabake uttara-Upara haiM-inase Upara aura koI bhI vimAna nahIM hai / ataeva inako anuttara kahate haiN| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ caturtho'jyAyaH iSTa viSayoMke dvArA jo siddha ho cuke haiM / yadvA jinake samasta abhyudayarUpa prayojana siddha ho cuke haiM, una devoMko sarvArthasiddha kahate haiM / unake vimAnoMkA nAma bhI sarvArthasiddha hai / sAmAnyatayA vijaya Adi pA~co hI anuttara vimAnoM meM nivAsa karanevAle devoMne karmabhArako prAyaH jIta liyA hai; kyoMki aba unakA karma-paTala guru aura saghana nahIM rahA hai, laghu aura tanu raha gayA hai / inako nirvANakI prApti atyanta nikaTatara hai, ataeva inake kalyANaparama kalyANa atyalpa samayakI apekSA upasthita hue sarIkhe hI samajhane cAhiye / deva-paryAyase cyuta hokara manuSya-paryAyako prApta karake bhI ye parIpaha-upaptarga aura vighna-bAdhAoMse parAjita nahIM huA karate, aura deva-paryAyameM bhI niraMtara tRpta hI rahA karate haiN| inako koI bhI kSudhAdikakI bAdhA parAjita-pIDita nahIM kara sakatI, ataeva ye sabhI deva aparAjita kahe jA sakate haiM / isI prakAra ina sabhI devoMkI saMsArasambandhI prAyaH sabhI kartavyatAeM samApta ho cakI haiM, prAyaH sabhI iSTa viSayoMmeM ye siddha-tapta ho cuke haiM, aura inakA uttamAthe-sakala koMke kSayarUpa paramaniHzreyasa-kalyANa bhI prAyaH siddha ho cakA hai, kyoMki ye anantara AgAmI bhavase hI mukta honevAle haiM / ataeva pA~coM hI anuttara vimAnavAsI vijaya Adika kalpAtIta devoMko aparAjita aura sarvArthasiddha kaha sakate haiN| parantu unake ye nAma jo prasiddha haiM, so prasiddhi yA rUDhikI apekSAse haiN| isa prakAra vaimAnikadevoMke saudharmAdi kalpa aura graiveyakAdi kalpAtIta bhedoMko batAyA aura unakI Upara Upara upasthiti kisa kisa prakArase hai, tathA unake samAsa vigrahArtha Adi bhI batAye aba unhIM prakRta vaimAnika devoMke hI viSayameM aura bhI adhika vizeSatA batAneke liye sUtra kahate haiM:sUtra-sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhi vissyto'dhikaaH||21|| bhASyam-yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSu uparyupari pUrvataH pUrvataH ebhiHsthityAdibhirathairadhikA bhavanti / tatra sthitirutkRSTA jaghanyA ca parastAvakSyate / iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guNAdhikA bhavatIti yathA pratIyeta / prabhAvato'dhikAH-yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAMso'nantaguNAdhika uparyupari / mandAbhimAnatayA tvalpatarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti / kSetrasvabhAva. janitAcca zubhapudgalapariNAmAtsukhato dyutitazcAnantaguNaprakarSaNAdhikAH / lezyAvizuddhayA dhikA:-lezyAniyamaH parastAdeSAM vakSyate / iha tu vacane prayojanaM yathA gamyeta yatrApi 1-digambara sampradAyake anusAra vijaya vaijayanta jayanta aura aparAjita ina cAra vimAnavAle deva do manuSya-bhavataka dhAraNa karake mokSako jAte haiM, aura sarvArthasiddhike deva eka hI bhava-dhAraNa karake mukta ho jAte haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 221 vidhAnatastulyAstatrApi vizuddhito'dhikA bhavantIti / karmavizuddhita eva vAdhikA bhavantIti / indriyaviSayato'dhikA-yadindriyapATavaM dUrAdiSTAviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tatprakRSTataraguNatvAdalpatarasaMklezatvAccAdhikamuparyupari iti / avadhiviSayato'dhikAH--saudhamaiMzAnayordevA avadhiviSayeNAdho ratnaprabhAM pazyanti tiryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANyUz2amAsvabhavanAt sanatkumAramAhendrayoHzarkarAprabhAM pazyanti tiryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANyUrdhvamAsvabhavanAt / ityevaM zeSAH kramazaH / anuttaravibhAnavAsinastu kRtsnAM lokanADI pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayaH teSAmapyuparyupaMri vizuddhito'dhiko bhavatIti // artha-uparyukta saudharma Adika kalpa aura kalpAtItoMke deva kramase pUrva pUrvakI apekSA Upara Uparake sabhI vaimAnika isa sUtrameM batAye hue sthiti prabhAva sukha dyuti lezyA vizuddhi indriya viSaya aura avadhiviSaya ina 7 viSayoM meM adhikAdhika haiM / apanese nIceke devoMkI apekSA sabhI vaimAnikadevoMkI sthiti Adika adhika hI huA karatI hai / yathA-sthitike jaghanya aura utkRSTa bhedoko Age calakara svayaM granthakAra isI adhyAyameM likheMge / ataeva isa viSayameM yahA~ likhanekI AvazyakatA nahIM haiM / phira bhI yahA~para jo sthitikA ullekha kiyA hai, usase usakA yaha prayojana avazya samajha lenA cAhiye, ki jina uparitana aura adhastana vimAnavartI devoMkI sthiti samAna hai, unameM bhI jo Uparake vimAnoM meM rahanevAle aura utpanna honevAle haiM, ve anya guNoMmeM adhika huA karate haiM, athavA unakI sthiti dUsare guNoMkI apekSA adhika huA karatI hai| __acintya zaktiko prabhAva kahate haiM / yaha nigraha anugraha vikriyA aura parAbhiyoga Adike rUpameM dikhAI par3atA hai / zApa yA daNDa Adike denekI zaktiko nigraha tathA paropakAra Adike karanekI zaktiko anugraha kahate haiM / zarIrako aneka prakArakA banA lenekI aNimA mahimA Adi zaktiyoMko vikriyA kahate haiN| jisake balapara jabaradastI dusarese koI kAma karA liyA jA sake, usako parAbhiyoga kahate haiN| yaha nigrahAnugraha AdikI zakti saudharmAdika devoMmeM jitane pramANameM pAI jAtI hai, usase anantaguNI apanese Uparake vimAnavartI devoMmeM rahA karatI hai| kintu ve apanI usa zaktiko upayogameM nahIM liyA karate / kyoMki unakA karma-bhAra ati manda ho jAnese abhimAna bhI atyanta manda ho jAtA hai, aura inake saMkleza pariNAma bhI atizaya alpatara ho jAte haiM / Upara uparake devoMke citta saMkleza-kaSAyarUpa pariNAmoMke dvArA kama kama vyApta huA karate haiM / ataeva unakI nigraha athavA anugraha Adike karanemeM pravRtti kama huA karatI hai / isI prakAra sukha aura dyuti bhI uttarottara adhikAdhika hai / kyoMki vahA~ke kSetrakA svabhAva hI isa prakArakA hai, ki jisake nimittase vahA~ke pudgala apanI anAdi pAraNAmika zaktike dvArA anantaguNe anaMtaguNe adhikAdhika zubharUpa hI pariNamana kiyA karate haiM, aura vaha pariNamana isa tarahakA huA karatA hai, ki jo Upara Uparake devoMke liye anantaguNe anaMtaguNe Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH adhika-prakRSTa sukhodayakA kAraNa huA karatA hai / zarIrakI nirmalatA athavA kAntiko dyuti, kahate haiM / yaha bhI nIceke devoMse uparake devoMkI adhika hai| zarIrake varNako lezyA kahate haiM / isakI vizuddhi bhI Upara Upara adhikAdhika hai, vaimAnikadevoMmeM lezyAsambandhI jo niyama hai, usakA varNana Age calakara kareMge / kintu yahA~para jo lezyA zabdakA prayoga kiyA hai, usakA abhiprAya vizeSa arthako batAnekA hai / vaha yaha ki jina Upara nIceke devoMmeM lezyAkA bheda samAna hotA hai, unameM bhI Uparake devoMkI lezyAkI vizuddhi adhika huA karatI hai / kyoMki Upara Uparake devoMke azubha karma kRSa ho jAyA karate haiM, aura unameM zubha-karmokI bahulatA pAI jAtI hai / ___ indriyoMkA aura avadhikA viSaya bhI uparake devoMkA adhika adhika hai / dUra hI se apane iSTa viSayako grahaNa kara lene-dekha lenameM indriyoMkA sAmarthya jitanA nIceke devoMmeM hai, usase Uparake devoMmeM adhika hai| kyoMki ve prakRSTatara guNoMko aura alpatara saMkleza pariNAmoMko dhAraNa karane vAle haiM / avadhijJAnakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| vaha bhI Upara Uparake devoMkA adhikAdhika hai| saudharma aura aizAna kalpake deva avadhika viSayakI apekSA ratnaprabhA pRthivItakako dekha sakate haiM / tiryak-pUrvAdi dizAoMkI tarapha asaMkhyAta lakSa yojanataka dekha sakate haiN| Uparako-Urdhva dizAmeM apane vimAna paryanta hI dekha sakate haiM / sanatkumAra aura mAhendra svargake deva zarkarA-dUsarI pRthivItaka dekha sakate haiM / tiryak asaMkhyAta lakSa yojana aura Urdhva dizAmeM apane vimAna paryanta-vimAnake dhvajadaNDa taka dekha sakate haiM / isI prakAra zeSa-brahmaloka Adike devoMke viSayameM bhI kramase samajha lenA cAhiye / arthAt brahmaloka aura lAntaka vimAnavAle deva bAlukAprabhA paryanta, zukra sahasrAravAle paGkaprabhA paryanta, Anata prANata aura AraNa acyutavAle dhUmaprabhA paryanta, adhastana graiveyaka aura madhyama graiveyakavAle tamaHprabhA paryanta, aura uparima graiveyakavAle mahAtamaHprabhA paryanta, tathA pA~ca anattara vimAnoMke deva samasta lokanADIko dekha sakate haiM / isa viSayameM itanA aura bhI samajhanA cAhiye, ki jina devoMke avadhijJAnakA viSaya kSetrakI apekSA samAna hai, unameM bhI jo Upara Uparake deva haiM, unameM usakI vizuddhatA adhikAdhika pAI jAtI hai| isa prakAra vaimAnikadevoMmeM jina viSayoMkI apekSA Upara upara adhikatA hai, unako batAyA aba yaha batAneke liye sUtra kahate haiM, ki unameM jisa prakAra Upara Upara sukhAdi viSayoMkI 1 arthAt lokako nahIM dekha sakate, kevala lokake madhyameM banI huI nADIke bhItarake viSayako hI dekha sakate haiM / lokake ThIka madhyameM nIcese Upara taka 14 rAjU U~cI aura eka rAjU caur3I tathA eka rAjU moTI nADIko lokanAr3I kahate haiM, isIkA nAma trasanADI bhI hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 223 apekSA adhikatA hai, usI prakAra kinhIM viSayoMkI apekSAse adhikAdhika nyUnatA bhI hai, yA nahIM / yadi hai to kina kina viSayoMkI apekSAse hai / ataeva kahate haiM ki ve deva sUtra - gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 22 // bhASyam - gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena coparyupari hInAH / tadyathA - dvisAgaropamajaghanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayastiryagasaMkhyeyAni yojanakoTIkoTI sahasrANi I tataH parato jaghanyasthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvatRtIyeti / gatapUrvAzca gamiSyanti ca tRtIyAM devAH paratastu satyapi gativiSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAccoparyupari devA na gatiratayo bhavanti / saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchrAyaH saptAratnayaH / uparyuparirdvayodvayorekaikAratnihIMnA A sahasrArAt / AnatAdiSu tisraH / graiveyakeSu dve / anuttare ekA iti / saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAne'STAviMzatiH / sAnatkumAre dvAdaza / mAhendre'STau / brahmaloke catvAri zatasahasrANi / lAntake paJcAzatsahasrANi / mahAzukre catvAriMzat / sahasrAre SaT / AnataprANatAraNAcyuteSu sapta zatAni adhograiveyakANAM zatamekAdazottaram / madhye saptottaram / uparyukameva zatam / anuttarAH paJcaiveti / evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaMkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti / sthAnaparivArazaktiviSayasaMpatasthitiSvalpAbhimAnAH paramasukhabhAgina uparyuparIti // 1 artha-gati viSaya- apane sthAnase dUsare sthAnako jAnA Adi, zarIrakI u~cAI Adi, mahAn parigraha-aizvarya aura vibhUti tathA usameM mamakAra aura ahaMkArakA bhAva rakhanA, abhimAna-apane se bar3e athavA barAbaravAleko apane se choTA samajhanA, athavA apane meM mahattAkA anubhava karanA, ina cAra viSayoM kI apekSA Upara Uparake deva hIna haiM / Uparake devoM meM apanese nIceke devoMkI apekSA ye viSaya kama kama pAye jAte haiM / yathA - jinakI jaghanya sthiti do sAgarakI hai, unakI gatikA viSaya sAtavIM pRthivI paryanta hai, yaha pramANa agho dizAkI apekSAse hai / tiryak- pUrvAdi dizAoMkI apekSAse asaMkhyAta koDAkor3I sahasra yojana pramANa gatikA viSaya samajhanA cAhiye / isake Age ke jaghanya sthitivAle devoMkA gatikA viSayabhUta kSetra tIsarI pRthivI paryanta kramase eka eka bhUmi kama kama hotA gayA hai / jinakA viSaya tIsarI pRthivI takakA hai, ve deva apane gatike viSayabhUta kSetraparyanta gamana kara sakate haiM, aura karate bhI haiM / parva janma ke sneha Adike vazase apane kisI iSTa prANI se milane Adike liye ve vahA~taka - tIsarI bhUmitaka jA sakate haiM aura jAte haiM, / pUrvakAlameM aneka deva isa prakArase gaye bhI haiM aura bhaviSya meM jAyage bhI, parantu jinakA gatikA viSayabhUta kSetra tIsarI pRthivI se adhika hai, unakA utanA gatikA viSaya 1 1 -- jaise ki balabhadrakA jIva apane pUrvajanmake bhAI kRSNa ke jIvase milane ke liye svargase narakama gayA thA / isakI kathA bhI jinasenAcAryakRta harivaMzapurANa meM likhI hai / isI prakAra aura bhI aneka kathAyeM prasiddha haiN| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH rahate hue bhI ve vahA~taka gamana nahIM kiyA karate / na pUrvakAlameM hI unhoMne kabhI gamana kiyA hai, aura na bhaviSya meM hI gamana kareMge / arthAt unake gati viSayako batAnekA prayojana unakI gati - zaktiko batAnAmAtra hai, ki ve amuka sthAna taka gamana karanekI sAmarthya rakhate haiN| kyoMki isase unakI mahattAkA bodha hotA hai / kintu unakI vaha zakti vyakta nahIM hotI - kriyA rUpameM pariNata nahIM hotI / kyoMki Uparake devoMke pariNAma mahAn - utkRSTa - zubha hote gaye haiM / ve idhara udhara jAne Ane Adike viSayameM udAsIna rahA karate haiM / jina bhagavAnke kalyANakoM ko dekhanA tathA caitya caityAlaya AdikI vandanA Adi karanA ityAdi zubha kAryoMke sivAya anya sambandhase unako itastataH ghUmanA pasanda nahIM haiunakI gamana karanemeM prIti nahIM huA karatI / - anya viSayoM meM zarIra kI u~cAI saudharma aura aizAna kalpavAle devoMkI sAta aratniM pramANa hai / inase Upara ke devoMkA zarIrotsedha sahasrAra kalpaparyanta do do kalpoM ke prati eka eka aratni kamase kama kama hotA gayA hai / Anata prANata AraNa aura acyuta kalpavAsIM devoMkA zarIrotsedha tIna aratni pramANa hai / graiveyakavAsiyoM kA do aratni pramANa aura pA~ca anuttara vAsiyoMke zarIrakA utsedha eka aratni pramANa hai / isa prakAra kramase Upara Uparake devoMke zarIrakI u~cAIkA pramANa kama kama hotA gayA hai / parigrahakA pramANa isa prakAra hai - saudharma kalpameM vimAnoMkI saMkhyA 32 lAkha, hai / aizAnakalpameM 28 lAkha, snAnatkumArakalpameM 12 lAkha, mAhendrakalpa meM 8 lAkha, brahmaloka meM cAra lAkha, lAntakakalpameM pacAsa hajAra, mahAzukrameM cAlIsa hajAra, sahasrAra meM chaha hajAra, Anata prANata AraNa aura acyuta kalpameM sAta sau, adhograiveyakameM 111, madhyama graiveyakameM 107, uparima graiveyakameM 100 vimAna haiM / vijayAdika anuttara vimAna 5 hI haiM / isa prakAra UrdhvalokameM vaimAnika devoMke samasta vimAnoMkI saMkhyA caurAsI lAkha satAnave hajAra teIsa ( 8497023 ) hai / isase spaSTa hotA hai, ki Upara Uparake devoMkA parigraha alpa alpa hotA gayA hai / isI prakAra abhimAna ke viSaya meM samajhanA cAhiye / sthAna- kalpavimAna Adi, parivAradeviyA~ aura deveM, zakti- acintya sAmarthya, viSaya -- indriyoMkA tathA avadhikA viSayakSetra Adi, saMpatti-vaibhava aizvarya, athavA viSayasaMpatti - zabdAdi rUpa samRddhi, aura sthitikA pramANa, ye saba viSaya Upara Uparake devoMke mahAn haiM / phira bhI unake sambandhase una devoMko garva nahIM huA karatA / pratyuta jisa jisa taraha unakA vaibhava aura zakti AdikA 1 1 - eka hasta pramANase kucha kamako aratni kahate haiM / arthAt kohanI se kaniSTikA paryanta / 2 - dAsI dAsa prabhRti / Jain. Education International Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 225 sUtra 22 / ] pramANa tathA mahatva bar3hatA gayA hai, usI usI prakAra unakA abhimAna uttarottara kama kama hotA gayA hai / arthAt yadyapi nIce ke devoMse Upara ke vaimAnika' adhika zaktizAlI haiM, phira bhI ve nIceke devoMse adhika nirabhimAna haiM / ataeva Upara Uparake deva adhikAdhika uttama sukhake bhoktA haiM / kyoMki unake duHkhoMke antaraGga yA bAhya kAraNa nahIM hai, aura sukhake kAraNa bar3hate cale gaye haiM 1 bhASyam - ucchrAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyAH / ucchrAsaH sarvajaghanyasthitInAM devAnAM saptasu stokeSu AhArazcaturthakAlaH / palyopamasthitInAmantardivasasyocchrAso pRthaktvasyAhAraH / yasya yAvanti sAgaropamANi sthitistasya tAvatsvardhamAseSUcchrAsastAvatsveva varSasahastreSvAhAraH / devAnAM sadvedanAH prAyeNa bhavanti na kadAcidasa dvedanAH / yadi cAsadvedanA bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti na parato'nubaddhAH / sadvedanAstUtkRSTena SaNmAsAn bhavanti / papAtaH - AraNAcyutA dUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati / svaliGginAM bhinnadarzanAnAmAgraiveyakebhyaH upapAtaH / anyasya samyagdRSTeH saMyatasya bhajanIyaM A sarvArthasiddhAt / brahmalokAdUrdhvamAsarvArthasiddhAccaturdaza pUrvadharANAmiti / anubhAvo vimAnAnAM siddhikSetrasyacAkAze nirAlambasthitau lokasthitireva hetuH / lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH / sarve ca devendrA graiveyAdiSu ca devA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAbhiSekaniHkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNa nirvANakAleSvAsInAH zayitAH sthitA vA sahasaivAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti / zubhakarmaphalodayAlokAnubhAvata eva vA / tato janitopayogAstAM bhagavatAmananyasadRzIM tIrthakaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinA''locya saMjAtasaMvegAH saddharmabahumAnAtkecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyupasthApanAJcalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvignAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti // artha -- uparyukta vaimAnika devoMmeM ucchAsa AhAra vedanA upapAta aura anubhAvakI apekSA bhI Upara Upara hInatA hai / inakI hInatAkA krama kisa prakArakA hai, so Agamake anusAra samajha lenA cAhiye / kintu usakA sArAMza saMkSepameM isa prakAra hai: - ucchAsa - sabase jaghanya sthitivAle devoMkA ucchAsa sAta stokameM huA karatA hai / devoMkI jaghanya sthiti daza hajAra varSakI hai / itanI sthitivAle deva sAta stoka bIta jAnepara ucchAsa liyA karate haiM, aura unako AhArakI abhilASA eka dina ke antarase huA karatI hai / jinakI sthiti eka palkI hai, ve eka dinameM ucchAsa liyA karate haiM, aura unako pRthaktva dinameM AhArakI 'abhilASA huA karatI hai / sAgaropama sthitivAloM meM se jinakI jitane sAgarakI sthiti haiM, ve 1 - Upara gatisthiti Adi sUtrameM batAye gaye viSayoMke sivAya ina viSayoMkI apekSAse bhI Upara Upara hInatA hai, aisA bhASyakArakA abhiprAya hai / parantu anya viSayoM meM inakA antarbhAva ho sakatA hai / 2 - isakA pramANa pahale batA cuke haiM / 3 - dose nautakakI pRthaktva saMjJA hai / digambara sampradAya meM tInase nautakako pRthaktva / arthAt sthatike palyoMke anusAra AhArakI abhilASAke dinoMkA pramANa 2 se 9 takakA yathA yogya samajha lenA / 29 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 rAyacandra jaina zAstramAlAyAMma [ caturtho'dhyAyaH utane hI pakSa vyatIta honepara, ucchAsa lete haiM, aura utane hI hajAra varSa bIta jAnepara unako AhArakI abhilASA huA karatI hai | vedanA - vedanA nAma sukha duHkhake anubhavakA hai / yaha bhAva vedanIyakarmake udayase huA karatA hai | vedanIyakarma do prakArakA hai - sAtA aura asAMtA / sAtAke udayase sukhakA anubhava aura asAtAke udayase duHkhakA anubhava huA karatA hai / sukhAnubhavako sadvedanA aura duHkhAnubhavako asadvedanA kahate haiM / devoM ke prAyaH sadvedanA hI huA karatI haiM, kabhI bhI asadvedanAeM nahIM hotIM / yadi kadAcit asadvedanAeM unake hoM bhI, to jyAdaHse jyAdaH antarmuhUrtataka hI ho sakatI haiM, isase adhika nahIM / sadvedanA kI bhI nirantara dhArA - pravAharUpa pravRtti jyAdaH se jyAdaH chaha mahInAtaka cala sakatI hai, isase adhika nahIM / chaha mahInA ke anantara antarmuhUrtake liye vaha chUTa jAtI haiM, antarmuhUrta ke bAda phira cAlU ho jAtI hai / upapAta - devaparyAyameM janmagrahaNa karaneko upapAta kahate haiM / kisa prakArakA jIva kahA~taka kI devaparyAyako dhAraNa kara sakatA hai, vaha isa prakAra hai - jo anya liGgI midhyAdRSTi haiM, ve acyuta svargataka jAte haiM, isase Upara nahIM jA sakate / arthAt jo jainetara liGgako dhAraNa karanevAle aura mithyA hI darzana - matako mAnanevAle haiM, ve marakara AraNa acyuta kalpataka janma grahaNa kara sakate haiM / kintu jo jainaliGgako dhAraNa karanevAle haiM, parantu mithyAdRSTi haiM, ve marakara navagraiveyaka paryanta janmagrahaNa kara sakate haiM, isase Upara nahIM' / jo jainaliGgako dhAraNa karanevAle samyagdRSTi sAdhu haiM, ve marakara sarvArthasiddhi paryanta yogyatAnusAra kahIM bhI janma-grahaNa kara sakate haiM / arthAt jinaliGgI samyagdRSTiyoMkA upapAta saudharma se lekara sarvArthasiddha vimAna paryanta hai / eka vizeSa niyama aura bhI hai, vaha yaha ki jo caudaha pUrvakA jJAna rakhanevAle haiM, de sAdhu marakara brahmalokase lekara sarvArthasiddha vimAna paryanta jA sakate haiM / arthAt caudaha pUrvake pAThI marakara brahmasvargase nIce ke kalpameM janma grahaNa nahIM karate / anubhAva - pariNamana athavA kAryavizeSameM pravRtti karane ko anubhAva kahate haiM / devoMke vimAna nirAlamba haiM - saba vinA AdhArake hI Thahare hue haiM / isI prakAra jo siddhakSetra hai, vaha bhI nirAlamba hI hai / ataeva isa viSaya meM yaha prazna ho sakatA hai, ki ye vinA AdhArake kisa taraha Thahare hue haiM ? isakA uttara yahI hai, ki isa prakAra se ThaharanekA kAraNa mAtra lokasthiti hai / lokasthiti lokAnubhAva lokasvabhAva aura jagaddharma tathA anAdi pariNAma santati ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / arthAt anAdi pAriNAmika svabhAva hI aisA hai, ki jisake nimittase unakA aisA hI pariNamana hotA hai, ki 1 1 - digambara sampradAya meM solaha svarga mAne haiM, unameM se bArahaveM sahalArataka anyaliGgI mithyAdRSTi jA sakate haiM, aisA mAnA hai / yathA - paramahaMsa nAmA paramatI, sahasrAra Upara nahiM gatI / dravyaliGgadhArI je jatI, navagraivaka Upara nahiM gatI // ( daNDaka) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 227 jisase ve AkAzameM vinA AdhArake yathAsthAna vAyumeM Thahare rahate haiN| anAdikAlase jisa prakAra Thahare hue haiM, ananta kAlataka bhI usI prakArase Thahare raheMge / ataeva isa prakArase ThaharanemeM vastukA anAdi pAriNAmika svabhAva hI kAraNa samajhanA caahiye| paramarSi bhagavAn arihaMtadevake janmakalyANakA mahAbhiSekotsava jaba hotA hai, ' athavA jaba niHkramaNa-kalyANaka upasthita hotA hai, aura tIrthakara bhagavAn dIkSA dhAraNa karate haiM, yadvA dhyAnAgnike dvArA cAra ghAtiyA karmoko naSTa kara denepara kevalajJAnakI utpatti hotI hai, tathA kaivalya prakaTa honeke anaMtara mahAn samavasaraNakI racanA huA karatI hai, evaM ca jaba Aya pUrNa honepara zeSa samasta karmoMke naSTa ho jAnese nirvANa-kalyANakA prasaGga AtA hai, usa samaya samasta devoMke sone baiThane aura calane phirane Adike AdhArabhUta sthAna calAyamAnakampAyamAna ho jAyA karate haiN| usa samaya jo deva apane Asanapara baiThe hoM ve, jo so rahe hoM ve aura jo kevala sthita hoM ve, apane apane Asanake-baiThane sone aura Thaharaneke AdhArake sahasA kampita honese calAyamAna ho jAyA karate haiN| apane sthAnase calakara usI samaya bhagavAnakI stuti vandanA Adi karate hue utsavake manAnemeM pravRtta huA karate haiN| isa taraha AsanoMkA kampita honA aura devoMkA calAyamAna honA kisakA kArya kahA jA sakatA hai ? to isakA kAraNa yA to zubha karmoMkA phalodaya athavA lokakA anubhAva-svAbhAvika anAdi pariNAma hI kahA jA sakatA hai / jaba Asana Adi kampita hote haiM, taba sahasA isa prakArakI kriyAoMko dekhakara ve devagaNa usake kAraNako jAnaneke liye avadhijJAnakA upayoga lete haiM / avadhikA upayoga karanepara jaba ve dekhate haiM, ki bhagavAn arahaMtadevake tIrthakara nAmakarmake udayase asAdhAraNa-jo arihaMtake sivAya anya kisI bhI devameM na pAI jAya, aisI dharma 1-garbha-kalyANakakA utsava manAne ke liye bhI deva AyA karate haiM, parantu usakA ullekha bhASyakArane kyoM nahIM kiyA, so samajhameM nahIM aataa| saMbhava hai ki janmake kahanese hI garbha janma donoMkA bodha karAnA abhISTa ho| bhagavAnko janmate hI saba deva milakara saudharmendrakI mukhyatA merupara lejAte haiM, aura vahA~ kSIrasamudrake jalase 1008 kalazoMse unakA abhiSeka karate haiN| kalazoMkA pramANa trilokasArameM aura janma tathA zeSa kalyANoMkA vizeSa svarUpa zAMtinAtha purANa AdigraMthoM meM dekhanA cAhiye / 2-bhagavAn-jaba dIkSA dhAraNa karaneke liye ghara chor3akara vanako jAte haiM, taba devoMkI lAI huI vizeSa pAlakhImeM baiThakara jAte haiM / usa pAlakhIko thor3I dUra taka manuSya lekara calate haiM, pIche deva AkAza mArgase usako le jAte haiM / 3-kevalajJAnakI utpatti tIrthakaroMke sivAya anya sAdhuoMko bhI ho sakatI hai / ataeva tIrthakaroMke jJAnakalyANakakA utsava manAneke sivAya anya kevaliyoMke kaivalyotpattike samaya bhI deva usakA utsava manAneke liye AyA karate haiN| 4--tIrthakara bhagavAnke upadezakI jagaha / isameM 12 sabhAeM aura unake madhyameM gandhakuTI huA karatI hai / isakI racanA atyaMta mahAn hai| isakA vizeSa svarUpa trilokaprajJapti AdimeM dekhanA cAhiye / 5-Asana kampita hote haiM, mukuTa namrIbhUta hote haiM, vyantaroMke yahA~ paTaha-dhvani, bhavanavAsiyoM ke yahA~ zaMkha-dhvani, jyotiSkoMke yahA~ siMhanAda, vaimAnikoMke yahA~ ghaMTAkA nAda-zabda huA karatA hai / isa akasmAt ghaTanAse AzvaryAnvita hokara ve avadhijJAnako jor3ate haiN| taba unheM usakA kAraNa kalyANakakA samaya mAlUma hotA hai / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH vibhUti prakaTa huI hai, to unameMse kitane hI deva saMvegako prApta hote haiM, aura samIcIna dharmako bahumAna - atyanta sammAna dene ke liye svarga se martyaloka meM Akara bhagavAn arihaMtadeva ke caraNoM ke mUlameM upasthita hokara unakI stuti vandainA aura upAsanA meM pravRtta hokara tathA hitopadezako zravaNa karake Atma-kalyANako prApta huA karate haiN| koI koI deva martyaloka meM nahIM Ate, ve apane apane sthAnapara hI rahakara khar3e hokara aJjali-hAtha jor3akara atyanta namra hokara namaskAra karake aura bheMTa pUjAkA dravya car3hAkara parama saMvegako prApta hue samIcIna dharmake anurAgase jinake netra aura mukha khila rahe haiM, vahIMse bhagavAnkA pUjana karate haiM / bhAvArtha -- Upara Uparake devoMkI gati Adi kama kama jo batAI hai, usake anusAra ve deva prAyaH martyaloka meM nahIM Ate / kabhI Ate bhI haiM, to puNyakarmake udayase athavA anAdi pAraNAmika svabhAvake vaza paMca kalyANoMke avasarapara hI Ate haiM / koI koI deva una avasaroM para bhI nahIM Ate / na AnekA kAraNa abhimAna nahIM hai, kyoMki abhimAna to Upara Upara kama kama hotA gayA hai; kintu na AnekA kAraNa saMvegakI adhikatA hai / jisake ki vaza hokara ve apane apane sthAnapara hI pUjA mahotsava karate haiM / I vaimAnika devoMke vimAnoMkI saMkhyA bheda sthiti sthAna AdikA varNana kiyA, aba unakI lezyAkA varNana prApta hai / usake liye bhASyakAra karate haiM ki - bhASyam - atrAha - trayANAM devanikAyAnAM lezyAniyamo'bhihitaH / atha vaimAnikAnAM keSAM kA lezyA iti / atrocyate artha - prazna - pUrvokta tInoM devanikAya - bhavanavAsI vyantara aura jyotiSkoMkI lezyAkA niyama pahale batA cuke haiM / parantu vaimAnikoM kI lezyAkA abhItaka koI bhI niyama nahIM batAyA / ataeva kahiye ki kina kina vaimAnikoMke kauna kaunasI lezyA hotI hai ? isa praznakA uttara nimnalikhita sUtrase hotA hai, ataeva usako kahate haiM sUtra - pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 23 // bhASyam - uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSudvayostriSu zeSeSu ca pItapadmazuklalezyA bhavanti yathAsaGkhyam / dvayoH pItalezyA saudharmaizAnayoH / triSu padmalezyAH, sanatkumAramA - hendrabrahmalokeSu / zeSeSu lAntakAdiSvAsarvArthasiddhAcchukulezyAH / uparyupari tu vizuddhataretyuktam / - artha - yahA~ para vaimAnika devoMkA prakaraNa hai, aura uparyupari zabdakA sambandha calA AtA hai / ataeva isa sUtrakA artha bhI isa prakaraNa aura sambandhako lekara hIM karanA 1 - saMsArAdbhIrutA saMvegaH / 2 guNastokaM samullaGghya tadahutvakathA stutiH / 3 - " vandanA natinutyAzIrjayavAdAdilakSaNA | bhAvazuddhayA yasya tasya pUjyasya vinayakriyA // 4 - ArAdhanA - pUjA Adi / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 229 cAhiye / yahA~para jo lezyAkA niyama batAyA hai, vaha Uparake vaimAnika devoM ke viSaya meM kamase ghaTita kara lenA cAhiye, arthAt saudharmAdika kalpoMmeM se do tAna aura zeSa kalpoMmeM kramase Upara Uparake vaimAnika devoMko pIta padma lezyA aura zukla lezyA vAlA samajhanA / saudharma aura aizAna ina do kalpoMmeM to pItalezyA hai / isake Upara sAnatkumAra mAhendra aura brahmaloka ina tIna kalpoMmeM padmalezyA hai / bAkIke arthAt lAntakase lekara sarvArthasiddhaparyanta vaimAnikoMkI zukla lezyA hai / inameM bhI vizuddha vizuddhatara aura vizuddhatamakA UparakA krama jaisA ki pahale batA cuke haiM, yahA~para bhI samajha lenA cAhiye / 1 bhAvArtha -- yahA~para kalpoMkI lezyAoMkA jo varNana hai, vaha sAmAnya hai / sUkSma aMzakI apekSAse varNana nahIM hai / ataeva isa niyamako lakSya meM rakhakara Upara ke devoM meM nIce ke devoMkI apekSA lezyAkI adhika vizuddhi samajhanI cAhiye / jaise ki saudharma aura aizAna donoM meM hI pIta lezyA batAI hai, parantu saudharmakI apekSA aizAnameM pItalezyA kI vizuddhi adhika hai / isI prakAra sarvatra samajhanA cAhiye / 1 I bhAvArtha -- yahA~para bhI lezyAse dravyalezyAkA hI grahaNa abhISTa hai / kyoMki bhAva - lezyA adhyavasAyarUpa haiM, ataeva ve chahoM hI vaimAnika devoMmeM pAI jAtI haiM / yahA~para jo lezyAoMkA niyama hai, vaha bhAvalezyAoMke viSayameM hai, aisA kisI kisIkA kahanA hai, parantu TIkAkAra ko yaha bAta iSTa nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai, ki pahale tIna nikAryoMkI lezyAkA varNana kara cuke haiM, yahA~para vaimAnikoMkI lezyAkA varNana kiyA hai, yadi donoM varNanoM ko eka sAtha kara diyA jAtA, to ThIka hotA, aisI kisI kisIko zaMkA ho sakatI hai, parantu vaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki vaisA karanemeM vyatikara doSa upasthita hotA hai, aura aisA karane se sukhapUrvaka viSayakA jJAna ho jAtA hai / pIta lezyAvAle saudharma aura aizAna kalpake deva suvarNa varNa haiM, sAnatkumAra mAhendra aura brahmaleAkake devoMke zarIra kI kAnti padma kamalake samAna hai, lAntaka se lekara sarvArthasiddhataka ke devoMke zarIrakI prabhA dhavalavarNa hai / 1 bhASyam - atrAha uktaM bhavatA dvividhA vaimAnikA devAH kalpopapannAH kalpAtItAzceti / tat ke kalpA iti / atrocyate- - artha ---- Apane vaimAnika devoMke pahale do bheda batAye the - eka kalpopapanna dUsare kalpAtIta / inameMse kisIkA bhI artha tabataka acchI taraha samajha meM nahIM A sakatA, jabataka ki kalpa zabdakA abhiprAya na mAlUma ho / kintu kalpa zabdakA artha abhItaka sUtra dvArA anukta hai / ataeva kahiye ki kalpa kisako kahate haiM ? isakA uttara dene ke liye sUtra dvArA kalpa zabda kA artha batAte haiM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH sUtra-prAggraiveyakebhyaH kalpAH // 24 // bhASyam-prAgveyakebhyaH kalpA bhavanti saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityrthH| ato'nye klpaatiitaaH| - artha-veyakoMse pahale pahaleke jo vimAna haiM, unako kalpa kahate haiM / arthAt saudharma svargase lekara AraNa acyuta paryanta jitane vimAna haiM, una sabakI kalpa saMjJA hai| ataeva inase jo zeSa bacate haiM-arthAt aveyaka aura pA~ca anuttara vimAnoMko kalpAtIta kahate haiN| jo kalpoMmeM upapAda--janma grahaNa karate haiM, unako kalpopapanna aura jo graiveyakAdikoMmeM upapanna hote haiM, unako kalpAtIta kahate haiN| acyutaparyanta ko kalpa kahanekA kAraNa vahA~para indra Adika daza prakArake devoMkI kalpanAkA honA hai, yaha bAta pahale batA cuke haiN| bhASyam-atrAha-kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yadbhagavatAM paramarSINAmahatAMjanmAdiSu pramuditA bhavanti iti / atrocyate-na sarve samyagdRSTayaH kintu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigacchanti ca / mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAnuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante'bhigacchanti ca / lokAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAsaMsAraduHkhArtAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAdiSu vizeSataH pramuditA bhavanti / abhiniHkramaNAya ca kRtasaMkalpAnbhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // _ artha-prazna-kyA sabhI deva samyagdRSTi haiM, ki jo paramarSi bhagavAn arahaMtadevake janmAdika kalyANoMke samaya pramudita huA karate haiM ? uttara-nahIM, sabhI deva samyagdRSTi nahIM haiN| kintu jo sasyagdRSTi haiM, ve to saddharmake bahumAnase hI pramudita hote haiM, aura unake pAdamUlameM Akara stuti AdimeM pravRtta huA karate haiM / jo mithyAdRSTi haiM, ve bhI usa kAryameM pravRtta to hote haiM, parantu saddharmake bahumAnase pravRtta nahIM huA karate, kintu logoMke cittake anurodhase athavA indrakA anuvartana karaneke liye yadvA ApasakI dekhA dekhI, yA hamAre pUrvaja. isa kAmako karate Aye haiM, ataeva hamako bhI karanA cAhiye, aisI samajhase pramodako prApta hote haiM, aura bhagavAn arahaMta devakA abhigamana karate haiN| laukAntika deva jo batAye haiM, ve sabhI vizuddha bhAvoMko dhAraNa karanevAle-samyagdRSTi haiM / ve saddharmake bahumAnase athavA saMsAra duHkhoMse Arta-pIDita-prANiyoMke Upara dayA karake-sadaya pariNAmoMke kAraNa paramarSi bhagavAn arahaMtadevake janmAdi kalyANoMke samaya vizeSarUpase pramudita huA karate haiM, aura jisa samaya bhagavAn abhiniHkramaNa-tapasyA yA dIkSA dhAraNa karaneke liye saMkalpa karate haiM, usa samaya ve bhagavAnke nikaTa Ate haiM, aura atyaMta harSita cittase unakI stuti karate haiM, tathA unheM vaisA karaneke liye prerita karate haiN| bhAvArtha-laukAntika deva samyagdRSTi hote haiM / isI liye ve bhagavAn ahaMtadevake janma nepara yA dIkSAkA vicAra karanepara vizeSarUpase harSita hote haiM, aura unake nikaTa Akara unake Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 231 usa vicArakI atyaMta prazaMsA karate haiM, aura saMsArake tApa trayase saMtapta jIvoMke Upara anukampA bhAvase kahate haiM, ki he bhagavan, Apane jo yaha vicAra kiyA hai, vaha atizaya stutya hai / Apane tIna jagatkA uddhAra karane ke liye hI avatAra dhAraNa kiyA hai / Apake dIkSA dhAraNa kiye vinA jIvoMkA ajJAna aura kleza dUra nahIM ho sakatA / ataeva ina dIna prANiyoMpara kRpA karake zIghra hI tapasyA meM pravRtta ho kaivalya ko prApta karake inako hitakA upadeza dIjiye / 1 laukAntikoMke sivAya acyuta kalpa paryanta ke devoM meM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM hI prakArake deva huA karate haiM / yadyapi jina bhagavAna ke janmAdi kalyANake samaya donoM hI prakArake deva sammilita hote haiM, aura stuti vandanA praNAma namaskAra pUjopahArAdimeM svayaM pravRtta hote haiN| phira bhI donoMkI antaraGga rucimeM mahAn antara hai / jo samyagdRSTi haiM, ve bahumAna pUrvaka bhagavAn ke kalyANaka kA yaha avasara hai, yaha bAta Asana kampanAdikA nimitta pAkara jor3e gaye abadhijJAneka dvArA mAlUma hote hI sahasA usa utsavako manAnemeM pravRtta hote haiM, unakI aisI pravRttikA kAraNa saddharmakA anurAga, darzanavizuddhi, bhakti-bhAvakA atireka, bhaktivaza jina bhAgavAnkA anusaraNa karanekI viziSTa bhAvanA, kalyANotsava manAnekA anurAga, tIrthaMkara nAmakarmake udayase utpanna huI asAdhAraNa vibhUtiko dekhane ke liye utpanna huI utsukatA, tattvasvarUpameM utpanna huI zaMkAoM ko dUra karanekI abhilASA, navIna prazna karanekI sadicchA Adi haiM / ina kAraNoMke vaza hokara hI ve tIrthakara bhagavAnke caraNamUlameM Ate haiM, aura vahIM para apanI AtmAkA atyanta ekAntataH hita siddha honA samajhakara unakI stuti vandanA pUjA upAsanA aura dharma - zrutimeM pravRtta hote haiM. jisase ki ve apanI aura parakI AtmAoMko zraddhA tathA saMvegake dvArA kalmaSatAse rahita banA dete haiM / kintu mithyAdRSTi devoM meM yaha bAta nahIM hai / ve dUsaroMke anu rodhase, athavA indra jaisA karate haiM, vaisA nahIM kareMge, to ve saMbhavataH kupita hoM, aisA samajhakara indrakA anusaraNa karaneke abhiprAyase, vahA~para dUsare deva karate haiM, unakI - samyagdRSTiyoM kI dekhA dekhI, apane pUrvajoMkA AcaraNa samajhakara usameM pravRtti karate haiM / unake hRdayameM saddharmake prati svayaM bahumAna nahIM hotA / jo graiveyaka aura anuttara vimAnavAsI haiM, ve apane sthAnapara hI se mana vacana aura 'kAyake dvArA ekAgra bhAvanA stuti aura hAtha jor3anA praNAma karanA Adi kAryoMmeM pravartana kiyA karate haiM / 1 -- laukAntikoMkA yaha niyoga-niyama hI hai, ki jaba tarthiMkara bhagavAn dIkSAkA vicAra kareM, usI samaya ve Akara unakI stuti kareM / 2 - kulAcAra samajhakara / jisa prakAra yahA~para bahutase loka apane apane kulake devI devoMko yaha samajhakara pUjA karate haiM, ki hamAre pUrvaja inako pUjate the, isaliye hameM bhI pUjanA cAhiye / isI taraha raja kitane hI mithyAdRSTi deva bharaMhatako apanA kuladeva samajhakara pUjate haiM / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH bhASyam-atrAha-kepunalaukAntikAH katividhAveti / atrocyate artha-prazna-vaimAnika devoMkA varNana karate hue Apane laukantika devoMkA nAmollekha jo kiyA hai ve kauna haiM ? aura kitane prakArake haiM ! isakA uttara deneke liye hI Ageke satrakA upasthApana karate haiM sUtra-brahmalokAlayA lokAntikAH // 25 // _ bhASyam-brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu nApi prtH| brahmalokaM parivRtyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti / tadyathA ... artha-brahmaloka hai, Alaya-sthAna jinakA unako kahate haiM brahmalokAlaya / lokAntika deva brahmalokAlaya hI hote haiM / arthAt lokAntika deva brahmalokameM hI nivAsa karanevAle haiM, ve anya kalpoMmeM nivAsa nahIM karate, aura na kalpoMse pare graiveyakAdikameM hI nivAsa karate haiM / arthAt sUtra karanekI sAmarthya se hI evakArakA artha nikala AtA hai| usa sAmarthyalamya evakArako hI bhASyakArane yahA~para sphuTa kara diyA hai| isakA phala avadhAraNa arthako dikhAnA hI hai / anyathA koI yaha samajha sakatA thA, ki brahmaloka-pA~caveM svargameM lokAntika deva hI rahate haiN| so yaha bAta nahIM hai, aisA dikhAnA bhI- isakA abhiprAya hai / arthAt brahmalokameM aneka deva rahate haiM, unameM hI lokAntika deva rahate haiN| parantu lokAntika deva brahmalokameM hI rahate haiM, anyatra nahIM rahate / lokAMtikoMke nivAsa sthAnako isa taraha khAsa taurase batAnekA kAraNa unakI viziSTatAko prakaTa karanA hai / kyoMki anya devoMkI apekSA lokAntika deva viziSTa haiN| unameM viziSTatA do kAraNase hai| eka to nivAsa sthAna kI apekSA dUsarI anubhAvakI apekSA / inakA nivAsa-sthAna brahmalokameM jahA~para dUsare sAmAnya deva rahate haiM, vahA~para nahIM hai, kintu brahmalokake antameM cAroM tarapha AThoM dizAoMmeM-cAra dizA aura cAra vidizAoMmeM hai / isIliye inako lokAntika kahate haiN| kyoMki jisa prakAra sAdhuoMke nivAsa sthAna zaharake bAhara bane hue hote haiM, usI prakAra inake bhI brahmalokake antameM-bAhara ATha dizAoMmeM ATha nivAsa sthAna bane hue haiN| unhImeM ye utpanna hote haiM, aura unhIMmeM ye rahate haiM / ataeva nivAsa sthAnakI apekSA vizeSatA hai / athavA loka zabdakA artha janma maraNa jarArUpa saMsAra bhI hai, usakA 1-loko brahmalokastasyAmtaM bAhyapradezAtatra vasanti tatrabhavA iti vA lokaantikaaH| 2-madhya lokameM asaMDyAta dvIpa samudroM se eka aruNavara nAmakA bhI samudra hai| usameMse atyaMta saghana andhakArakA paTala nikalatA hai / vaha Upara brahmalokataka calA gayA hai| vaha itanA niviDa hai, ki eka devabhI usameMse nikalanemeM ghabar3A jAtA hai| vaha aMdhakAra Upara jAkara brahmalokake nIce ariSTa vimAnake prastArameM akSapATakake AkAra ATha zreNiyoM meM vibhakta ho gayA hai| inhIM zreNiyoMmeMse do do zreNiyoMke madhyameM sArasvata Adi eka eka lokAntika devakA nivAsa-sthAna hai| ATha dizAoMmeM rahamevAloMke ATha bheda yahA~ batAye haiM, parantu zAstroMmeM nau bheda hai| AoMke madhyame eka ariSTa vimAma aura hai / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 sUtra 25-26-27 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / anta inhoMne kara diyA hai, isaliye bhI inako lokAntika kahate haiM / kyoMki inhoMne karmoMke kSayakA abhyAsa kara liyA hai, aba ye manuSya-paryAyako dhAraNa karake niyamase mukta honevAle haiM / ataeva anubhAvakI apekSAse bhI inameM vizeSatA hai| ATha dizAoMmeM rahaneke kAraNa hI lokAntikoMke ATha bheda haiN| arthAt lokAntikoMkI ATha jAti haiN| eka eka jAtike lokAntika eka eka niyata dizAmeM rahate haiN| una ATha bhedoke nAma batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra-sArasvatAdityavahanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamarutaH // 26 // bhASyam-ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsakhyam / tadyathA-pUrvottarasyAM dizisArasvatAH, pUrvasyAmAdityAH, ityevaM shessaaH| artha-ye sArasvata Adi ATha prakArake deva brahmalokakI pUrvottarAdika dizAoMmeM kramase pradakSiNArUpase rahate haiM / jaise ki pUrvottara dizAmeM sArasvata, pUrva dizAmeM Aditya, isI prakAra zeSa bahni Adike viSayameM samajhanA cAhiye / bhAvArtha-pUrva aura uttara dizAke madhyameM sArasvata, pUrva dizAmeM Aditya, pUrva aura dakSiNake madhyameM vanhi, dakSiNameM aruNa, dakSiNa aura pazcimake madhyameM gardatoya, pazcimameM tuSita, pazcima aura uttarake madhyameM avyAvAdha, aura uttara dizAmeM marut nAmaka lokAntika devoMkA nivAsasthAna hai| AThoMke madhyameM ariSTha nAmakA eka vimAna aura hai / isa prakAra kula milAkara lokAntikoMke nau bheda haiM, aura zAstroMmeM nau bheda hI batAye haiM / yahA~para granthakArane jo ATha bheda ginAye haiM, ve digvartiyoMke haiN| brahmalokake bAhara ATha dizAmeM rahanevAle ATha hI haiN| ___ upara yaha bAta batA cuke haiM, ki acyutaparyanta kalpoMke deva samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM hI prakArake haiM, aura graiveyaka tathA anuttaravAsI sabhI deva samyagdRSTi haiM / samyagdRSTiyoMke liye yaha niyama hai, ki jinakA samyaktva chUTA nahIM hai, aise bhavyajIva jyAdaH se jyAdaH sAta ATha bhava aura kama se kama do tIna bhava saMsArameM bitAkara avazya hI nirvANako prApta ho jAte haiN| yaha sAmAnya niyama sabhIke liye hai, vahI vijayAdika anuttaravAsiyoMke liye bhI samajhA jA sakatA thA / parantu unameM kucha vizeSatA hai / ataeva usa vizeSatAko batAneke liye hI sUtra karate haiM: sUtra-vijayAdiSu dvicaramAH // 27 // ___ bhASyam-vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA dvicaramA bhavanti / dvicaramA iti tata. acyutAH paraM dvirjanitvA sidhyantIti / sakRt sarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH, zeSAstu bhjniiyaaH|| 1-" vyAvAdhAriSTAmarutaH" iti " vyAvAdhAriSThAzceti ca pAThAntare / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturtho'dhyAyaH . artha-vijayAdika pA~ca anutara vimAna jo batAye haiM, unameMse sarvArthasiddhako chor3akara bAkI cAra vimAnoMke deva dvicarama haiM / dvicarama kahanekA abhiprAya yaha hai, ki ina vimAnoMse cyata hokara do bAra janma dhAraNa karake nirvANako prApta ho jAte haiM / sarvArthasiddha nAmaka mahAvimAnake deva eka bhava dhAraNa karake hI siddha ho jAte haiN| bAkI samyagdRSTiyoMke liye Agamokta sAmAnya niyamake anusAra yathAyogya samajha lenA cAhiye bhAvArtha-isa kathanase koI yaha samajha sakatA hai, ki eka jIva jo vijaya vaijayanta jayanta yA aparAjitameMse kisI bhI vimAnameM utpanna huA aura vahA~kI Ayu pUrNa karake manuSya huA / yaha eka janma huA / punaH dUsarA janma dhAraNa karake manuSya bhavase phira manuSya hokara-mokSako prApta huA karatA hai / parantu yahA~para niyama jo batAyA hai, usakA aisA abhiprAya nahIM hai / usakA Azaya yaha hai, ki vijayAdika vimAnoMse do janma dhAraNa karake mokSako jAyA karate haiM / arthAt eka jIva vijayAdikameM utpanna hokara manuSya huA, manuSya hokara phira vijayAdikameM gayA, vijayAdikase punaH manuSya hokara mukta hotA hai| isake sivAya do janma dhAraNa karanekA abhiprAya aisA bhI nahIM samajhanA cAhiye, ki inako avazya hI do janmadhAraNa karane pdd'eN| pariNAmoMke anusAra eka bhava dhAraNa karake bhI mukta ho sakate haiN| kyoMki dokA niyama utkRSTatAkI apekSAse hai|' bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA jIvasyaudAyikeSu bhAveSu tiryagyoni-gatiriti / tathA sthitau " tiryagyonInAM ca " iti / AsraveSu " mAyA tairyagyonasya" iti / tatke tiryagyonaya iti ? atrocyate artha-prazna-dUsare adhyAyake chaThe sUtrakA vyAkhyAna karate hue jo jIvake audayika bhAva ginAye haiM, unameM Apane tiryagyoni gatikA bhI ullekha kiyA hai| tIsare adhyAyake antameM AyukI sthitikA varNana karate hue sUtra 18 " tiryagyonInAM ca " meM bhI tiryagyoni zabdakA ullekha kiyA hai| isI prakAra chaTre adhyAyameM Asravake prakaraNameM " mAyA tairyagyonasya " ( sUtra 17) meM bhI isakA nAmollekha kiyA hai / isa prakAra aneka sthaloMpara tiryagyoni zabdakA ullekha karake bhI abhItaka yaha nahIM batAyA, ki ve tiryagyoni kauna haiM ! arthAt-saMsArI jIva cAra gatiyoMmeM vibhakta haiM-nAraka tairyagyona mAnuSa aura deva / inameMse 1-dvicaramatAkA artha koI koI aisA karate haiM, ki-vijayAdikase cyuta hokara manuSya huA, aura manuSya se phira sarvArthasiddhimeM gayA / vahA~se cyupta hokara manuSya hokara siddhiko prApta ho jAtA hai| parantu aisA artha "ThIka nahIM hai / kyoMki isase sarvArthasiddhikA atizaya prakaTa hotA hai, na ki vijayAdikoM kA / sarvArthasiddhike deva eka manuSya bhava dhAraNa karake mokSako jAte haiM, yaha niyama hai / vijayAdike davoMko pratanukarmavAlA likhA hai yathA-" aNuttarovavAdiyANaM devA NaM bhaMte ! kevaieNaM kammAvaseseNaM aNuttarovavAdiyatteNa uvavannA ? goyamA ! jAvatiannaM chaThabhatIe samaNe niggaMthe kammaM nijarei evatieNaM kammAvaseseNa aNuttaro vavAiyattAe uvavannA // " Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutra 28-29 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / nAraka mAnuSa aura devoMkA abhItaka varNana kiyA gayA hai, parantu tairyagyona bhedakA nAmollekha karaneke sivAya aura kucha bhI varNana nahIM kiyA, ataeva kahiye, ki tairyagyona kinako samajhanA ? isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra karate haiM sUtra--aupapAtikamanuSyebhyaH shessaastirygyonyH|| 28 // bhASyam-aupapAtikebhyazca nArakadevemyo manuSyebhyazca yathoktebhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti // artha-upapAta janmavAle nAraka aura deva, tathA garbhana aura sammUrchana donoM prakArake manuSya inake sivAya jitane bhI saMsArI jIva bace-ekendriyase lekara paMcendriya paryanta ve saba tiryagyoni kahe jAte haiN| bhAvArtha-tiryagyoni kina kina jIvoMko samajhanA so yahA~para batAyA hai| devAdikoMke samAna tiryagyoni jIvoMke AdhAra-nivAsasthAnakA bhI varNana karanA cAhiye / parantu usakA varNana kiyA nahIM hai, kyoMki ve sampUrNa lokameM vyApta hokara raha rahe haiN| yadyapi pradhAnatayA tiryagloka-madhyalokameM hI inakA AvAsa hai, phira bhI sAmAnyase sthAvara kAyakA sadbhAva sarvatra Urdhva aura adholokameM bhI pAyA jAtA hai / tiryaglokameM mukhya AvAsa rahaneke kAraNa hI inakI tiryagyoni saMjJA hai| bhASyam-atrAha-tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA / atha devAnAM kA sthitiriti ? atrocyate artha-prazna-tiryamyoni aura manuSyoMkI jaghanya tathA utkRSTa AyukI sthitikA pramANa tIsare adhyAyake antameM batA cuke haiN| ataeva usake duharAnekI AvazyakatA nahIM hai| parantu devoMkA prakaraNa cala rahA hai, aura unakI AyukI sthiti jaghanya yA utkRSTa kaisI bhI abhItaka batAI bhI nahIM hai / ataeva kahiye ki devoMkI sthitikA kyA hisAba hai ? isa praznakA uttara deneke liyehI AgekA sUtra karate haiM suutr-sthitiH|| 29 // . bhASyam-sthitirityata UrdhvaM vakSyate // artha-yaha adhikAra-sUtra hai / ataeva isakA abhiprAya itanA hI hai, ki yahA~se Age sthitikA varNana kareMge / arthAt "vaimAnikAnAM " sUtrase lekara abataka vaimAnika devoMkA adhikAra calA A rahA thaa| parantu vahIMpara yaha bAta kahI jA cukI hai, ki sthitike -yahA~para isa sUtrake karanese lAghava hotA hai, ataeva devoMke prakaraNameM bhI tiryagyonikA svarUpa batA diyA hai / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH prakaraNa se pahale pahale yaha adhikAra samajhanA / yahA~se aba sthitikA prakaraNa zurU hotA hai / ataeva vaimAnikoM kA hI sambandha yahA~se na samajhakara sAmAnya devoMkA sambandha samajhanA cAhiye / yadi yahI bAta hai, to devoMke cAra nikAyoMmeM se sabase pahale devanikAya - bhavanavAsiyoM kI sthitikA hI pahale varNana karanA cAhiye / so ThIka hai - bhavanavAsI bhI do bhAgoM meM vibhakta haiM- eka to mahAmandaramerukI avadhise dakSiNa ardhake adhipati dUsare uttara ardha adhipati / sthiti bhI do prakArakI hai - jaghanya aura utkRSTa / inameM se pahale dakSiNa ardhake abhipati bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthitikA pramANa batAneke liye sUtra karate haiM: sUtra - bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 30 // bhASyam - bhavaneSu tAvadbhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardhaM parA sthitiH / dvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para utarArdhAdhipatiH // artha - bhavanavAsiyoMmeM se jo dakSiNa ardhake adhipati haiM, una bhavanavAsiyoM kI utkRSTa sthiti Der3ha palyakI hai / pahale kahe anusAra bhavanavAsiyoMke do indromeMsecamara bali AdimeMse pahale dakSiNa ardhake adhipati haiM, aura dUsare uttara ardhake adhipati haiM / bhAvArtha -- asurendroMkI sthiti Age calakara isI prakaraNa meM batAveMge ataeva usa bhedako chor3akara zeSa bhavanavAsiyoMmeMse dakSiNa ardhake adhipatiyoMkI utkRSTa sthiti - AyukApramANa Der3ha palya samajhanA cAhiye / kramAnusAra uttara ardhake adhipatiyoMkI utkRSTa sthitikA pramANa kitanA hai, so batAte haiM sUtra - zeSANAM pAdone // 31 // bhASyam --- zeSANAM bhavanavAsiSvAdhipatInAM dvepalyopame pAdone parA sthitiH / ke ca zeSAH ? uttarArdhAdhipataya iti // artha --bhavanavAsiyoMmeMse zeSa adhipatiyoMkI utkRSTa sthiti eka pAda - caturtha bhAga kama do palyakI utkRSTa sthiti hai / prazna - zeSase kinako lenA yA samajhanA cAhiye ? uttaramahAmandaramerukI avadhi se uttara ardhake jo adhipati haiM unako, athavA yoM kahiye ki pUrvasUtra meM jinakA nirdeza kiyA jA cukA hai, unase jo bAkI bace, ve sabhI bhavanavAsI zeSa zabdase liye jAte haiM / hA~, asurendroM kI sthitikA varNana Age ke sUtra meM svatantrarUpase kareMge ataeva uttarArdhAdhipatiyoMmeMse asurendra balikA yahA~para grahaNa nahIM samajhanA / 1 bhAvArtha - - asurendra balike sivAya sabhI utarArdhAdhipatiyoMkI utkRSTa sthiti paune do pala kI hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30-31-32-33-34 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / aba donoM asurendroMkI utkRSTa sthitiko batAneke liye sUtra karate haiM sUtra-asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // bhASyam-asurendrayostudakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca yathA sakhyam parA sthitirbhavati // ____ artha-asureMdra do haiM-camara aura bali / dakSiNa ardhake adhipati camara aura uttara ardhake adhipati bali haiM / inakI utkRSTa sthiti kramase eka sAgara aura eka sAgarase kucha adhika hai| bhAvArtha-sAgarakA pramANa pahale batA cuke haiM, tadanusAra camarendroMkI utkRSTa sthiti eka sAgarakI hai, aura uttarAdhipati balirAjakI utkRSTa sthiti eka sAgarase kucha adhika hai / yahA~para bhAvanendroMkI utkRSTa sthiti sAmAnyase batAI hai| vizeSa kathana " vyAravyAnato vizeSapratipattiH" isa vAkyake anusAra Agamase samajha lenA cAhiye / yathA-asurakumAriyoMkI utkRSTa sthiti sAr3he cAra patyakI hai / bAkI nAgakumArI prabhRti sampUrNa bhavanavAsiniyoMkI utkRSTa sthiti kucha kama eka palyakI hai / ityAdi / isa prakAra bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthitikA varNana kiyA / aba jaghanya sthitikA varNana karanA cAhiye aura usake bAda kramAnusAra vyantara aura jyotiSkoMkI sthitikA varNana karanA cAhiye / parantu aisA karanemeM gaurava hotA hai, ataeva granthalAghavake liye isa viSayako Ageke liye chor3akara pahale vaimAnika nikAyakI sthitikA varNana karaneke liye prastAvarUpa sUtrako kahate haiM: sUtra--saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // bhASyam-saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita Urdhva parA sthitirvakSyate / artha-aba yahA~se Age vaimAnika devoMkI-saudharma kalpase lekara sarvArthasiddha vimAnatakake sabhI devoMkI AyukI utkRSTa sthiti kramase batAyeMge / arthAta-isa sUtrake dvArA kevala isa bAtakI prastAvanA kI hai, ki aba vaimAnikoMkI utkRSTa sthitikA varNana kiyA jaaygaa| ___aba pratijJAnusAra vaimAnikoMkI utkRSTa sthiti batAneke liye sabase pahale saudharma aura aizAna Adi kalpavAsiyoMkI utkRSTa sthitiko batAneke liye sUtra karate haiM:-- sUtra-sAgaropame // 34 // bhASyam-saudharme kalpe devAnAM parA sthitiDhe sAgaropame iti / artha-sabase pahale saudharma kalpameM devoMkI utkRSTa sthiti do sAgara pramANa hai| bhAvArtha-yaha utkRSTa sthiti indra athavA sAmAnika devoMkI apekSAse samajhanI caahiye| zeSa sAmAnya dUsare devoMkI sthiti jaghanya sthitise lekara utkRSTake madhyameM aneka bhedarUpa hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH aba aizAna kalpavAsiyoMkI utkRSTa sthiti batAte haiM sUtra-adhike ca // 35 // . bhASyam-aizAne dve sAgaropame adhike parA sthitirbhavati // artha-aizAna kalpavAsI devoMkI utkRSTa sthiti do sAgara pramANa hai, aura kucha adhika hai| . bhAvArtha-yaha bhI indra aura sAmAnikoMkI apekSAse hI samajhanI cAhiye / tathA isa sUtrameM yadyapi aizAna kalpakA nAma nahIM liyA hai, phira bhI yathAsaGkhya-kramase aizAnakA hI bodha hotA hai / kyoMki pahale prastAvanArUpa sUtrameM yathAkrama zabdakA ullekha kiyA hai / anyathA pahale sUtrameM saudharma kalpakA sambandha bhI nahIM liyA jA sakatA / kramAnusAra sanatkumAra kalpake devoMkI utkRSTa sthiti batAte haiM sUtra--sapta sanatkumAre // 36 // bhASyam-sanatkumAre kalpe sapta sAgaropamANi parA sthitirbhavati // artha-sanatkumAra kalpameM rahanevAle devoMkI utkRSTa sthiti sAta sAgarakI hai / yaha bhI sthiti indrAdikoMkI hai| __ mAhendra kalpase lekara acyuta paryanta kalpoMke devoMkI utkRSTa sthitikA pramANa batAneke liye sUtra karate haiMsUtra-vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 37 // bhASyam-ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati / saptati vartate / tadyathA-mAhendre sapta vizeSAdhikAni / brahmaloketribhiradhikAni sapta dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta caturdazetyarthaH / mahAzukre dazabhirAdhikAni sapta saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta assttaadshetyrthH| AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sptviNshtirityrthH| AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sptdvaaviNshtirityrthH|| ____artha-pUrva sUtrase isa sUtrameM sapta zabdakI anuvRtti AtI hai / ataeva isa sUtrakA artha yaha hotA hai, ki mAhendra Adi kalpavartI devoMkI utkRSTa sthiti isa sUtrameM batAye gaye vizeSAdikoMse adhika sAta sAgara pramANa kramase samajhanI cAhiye / arthAt-mAhendra kalpake devoMkI utkRSTa sthiti sAta sAgarase kucha adhika hai / brahmalokavartI devoMkI utkRSTa sthiti tIna adhika sAta sAgara arthAt daza sAgara pramANa hai / lAntaka vimAnavI devoMkI utkRSTa sthiti sAta sAgarase adhika sAta sAgara arthAt caudaha sAgara pramANa hai / mahAzukra vimAnavartI devoMkI utkRSTa sthiti daza sAgarase adhika sAta sAgara arthAt satraha sAgara pramANa hai| sahasrAra kalpavartI devoMkI utkRSTa sthiti gyAraha sAgarase adhika sAtasAgara arthAt aThAraha sAgara pramANa hai| Anata aura prANata kalpake devoMkI utkRSTa sthiti teraha sAgarase Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35-36-37-38 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / .239 adhika sAta sAgara arthAt bIsa sAgara pramANa hai / AraNa aura acyuta kalpake devoMkI utkRSTa sthiti paMdraha sAgarase adhika sAta sAgara arthAt bAIsa sAgara pramANa hai / yahA~ para Anata aura prANata kalpakI pRthak pRthak sthiti na batAkara ikaTThI batAI hai / isI prakAra AraNa aura acyutakI bhI ikaTThI hI batAI hai| isakA kAraNa yaha hai, ki ye do do kalpa eka eka indrake dvArA bhogya haiM / kalpAtIta devoMkI utkRSTa sthiti ko batAneke liye sUtra karate haiM:sUtra -- AraNAcyutAdRrzvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // bhASyam - AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / AraNAcyute dvAviMzatiryaiveyakeSu pRthagekaikenAdhikA trayoviMzatirityarthaH / evamekaikenAdhikA sarveSu navasu yAvatsarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturSvapyekenAdhikA dvAtriMzat / sApyekenAdhiko sarvArthasiddhe trayastriMzaditi // artha - AraNa aura acyuta kalpake Upara nava graiveyaka aura vijayAdika cAra tathA sarvArthasiddha inameM kramase eka eka sAgara adhikAdhika utkRSTa sthitikA pramANa samajhanA / AraNa acyuta kalpameM bAIsa sAgarakI utkRSTa sthiti hai, yaha bAta Uparake sUtrakI vyAkhyAmeM batA cuke haiM | isake Upara nava graiveyakoMmeM pRthak pRthak -- eka eka graiveyaka meM eka eka sAgara adhika adhika honese una una graiveyakoMkI utkRSTa * sthitikA pramANa hotA hai / arthAt pahale graiveyakakI teIsa sAgara, dUsare graiveyakakI caubIsa sAgara, tIsare graiveyakakI paccIsa sAgarakI utkRSTa sthiti hai / isI prakAra antima graiveyaka taka eka eka sAgarakA pramANa bar3hatA gayA hai / antima - navameM graiveyakakI utkRSTa sthiti ikatIsa sAgarakI hai / graiveyakoMke Upara cAroM vijayAdikoMmeM eka hI sAgara kI vRddhi hai / arthAt vijaya vaijayanta jayanta aura aparAcita ina cAroM hI vimAnavAle devoMkI utkRSTa sthiti battIsa sAgarakI hai / isake Upara sarvArthasiddhameM eka sAgara aura bar3ha jAtI hai / arthAt sarvArthasiddha vimAnake devoMkI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara kI hai / 1 - sApyekenAdhikA svajaghanyotkRSTA iti pAThAntaram sAdhIyaH / 2 - sarvArthasiddhake devoMkI 33 sAgarakI sthiti ajaghanmotkRSTa hai, yaha bAta Age calakara likhI hai, tathA AgamakA niyama bhI aisA hI hai / parantu yahA~ bhASyakArake lekhase yaha bAta prakaTa nahIM hotI / eka eka sAgarakI kramase vRddhi batAnese sarvArthasiddhake devoMkI 33 sAgara utkRSTa sthiti siddha hotA hai, aura Age batAye hue 'parataH parataH pUrvApUrvA'nantarA " sUtrake dvArA sarvArthasiddha meM jaghanya 32 sAgara kI sthiti siddha hotI hai / usa sUtrakI bhASyake sAtha " ajaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti ' aisA jo pATha hai, vaha kAMsasthA hai / vaha pATha bhASyakArakA mAlUma nahIM hotA / SS "" Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 rAyacandranainazAstramAlAyAm [ caturtho'dhyAyaH bhAvArtha-sarvArthasiddhake devoMkI sthitimeM yaha vizeSatA samajhanI cAhiye, ki vahA~para jaghanya madhyama utkRSTa bheda nahIM hai| eka hI bheda hai, jisakA ki pramANa tetIsa sAgara hai / arthAt sarvArthasiddhameM jitane bhI deva hote haiM, sabakI AyukI sthiti tetIsa sAgara hI huA karatI hai| bhASyam-atrAha-manuSyatiryagyonijAnAM parApare sthitI vyAkhyAte / athaupapAtikAnAM kimekaiva sthitiH parApare na vidyate iti / atrocyateH artha-prazna--pahale manuSya aura tiryaJcoMkI jo sthiti batAI hai, vaha do prakArakI batAI hai-utkRSTa aura jaghanya / yahA~para aupapAtika janmavAloMkI jo sthiti batAI hai, vaha eka hI prakArakI hai-eka utkRSTa bhedarUpa hI hai| usameM utkRSTa aura jaghanya aise do bheda nahIM hai / so kyA vaha eka hI prakArakI hai-usameM jaghanyotkRSTa bheda haiM hI nahIM ? yA aura hI kucha bAta hai ? isake uttarameM AgekA sUtra kahate haiM: sUtra--aparA palyopamamadhikaM ca // 39 // bhASyam-saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTatyanAntaram / tatra saudhaDaparA sthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaM c| artha-aba jaghanya sthitikA varNana karate haiN| vaha bhI kramase saudharmAdikake viSayoM hI samajhanI cAhiye / saudharma aura aizAnameM jaghanya sthiti kramase eka palya aura eka palyase kucha adhika hai / arthAt saudharma kalpameM jaghanya sthitikA pramANa eka palya hai, aura aizAna kalpameM eka palyase kucha adhika hai| apara jaghanya aura nikRSTa zabdoMkA eka hI artha hai| tathA para prakRSTa aura utkRSTa zabdoMkA eka artha haiN| sUtra--sAgaropame // 40 // bhASyam-sAnatkumAre'parA sthiti sAgaropame // artha-sAnatkumAra kalpameM rahane vAle devoMkI jaghanya sthitikA pramANa do sAgaropama hai| sUtra-adhika ca // 41 // bhASyam-mAhendre jaghanyA sthitiradhike dve sAgaropame // artha-mAhendrakalpavartI devoMkI jaghanyasthitikA pramANa do sAgaropamase kucha adhika hai| 1-sthiti zabda strIliGga hai| ataeva usake vizeSaNarUpameM Anepara ye zabda bhI strIliGga ho jAte haiN| jaisA ki aparA jaghanyA Adi mUlameM pATha diyA gayA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 39-40-41-42 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / yahA~se Age jaghanya sthitikA kyA hisAba hai, so batAte haiM-sUtra - parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA // 42 // 241 bhASyam -- mAhendrAtparataH pUrvA parA (pUrvA) 'nantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathAmAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA sthitirbhavati, brahmaloke daza sAgaropamANi parA sthitiH sA lAntake jaghanyA / evamA sarvArthasiddhAditi / (vijayAdiSu caturSu parA sthitistrayastriMzatsAgaropamANi sA'jaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti ) artha--mAhendra kalpase Age ke kalpoMmeM jaghanya sthitikA pramANa isa prakAra hai, ki pahale kalpakI jo utkRSTa sthiti hotI hai, vahI Age ke kalpakI jaghanya sthitikA pramANa ho jAtA hai | jaise ki - mAhendra kalpameM utkRSTa sthitikA pramANa sAta sAgarase kucha adhika hai, vahI Age ke kalpa - brahmaloka meM jaghanya sthitikA pramANa hai / isI prakAra brahmaloka meM utkRSTa sthitikA pramANa jo daza sAgaropama hai, vahI Ageke kalpa - lAntaka meM jaghanya sthitikA pramANa ho jAtA hai / isI taraha Age ke sampUrNa kalpoM meM sarvArthasiddha paryanta yahI krama samajhanA cAhiye ( vijayAdika cAra vimAnoMmeM utkRSTa sthitikA pramANa tetIsa sAgara hai, vahI Age ke vimAna sarvArthasiddhameM jaghanya sthitikA pramANa hai / kintu sarvArthasiddha vimAnakI sthiti meM jaghanya utkRSTa bheda nahIM hai / vahA~ tetIsa sAgarakI hI sthiti hai / ) upapAta janmavAloMkI jaghanya sthitike viSaya meM prazna karate hue pUchA thA, ki inakI sthiti eka utkRSTa bhedarUpa hI hai yA kyA ? upapAta janma nAraka - jIvoMkA bhI hai, aura unakI bhI utkRSTa sthitikA varNana pahale kara cuke haiM, kintu abhItaka jaghanya sthitikA varNana nahIM kiyA hai, ataeva unake viSayameM bhI yahI prazna hai / parantu yahA~ para devoMkI hI jaghanya sthitikA abhItaka ullekha kiyA hai / isaliye yahA~para nArakajIvoM kI bhI jaghanya sthiti batAnA Avazyaka hai / isake sivAya anyatra usake varNana karanemeM grantha- gaurava aura yahA~ para varNana karanemeM granthakA lAghava hotA hai / kyoMki uparyukta sUtrameM batAyA huA hI krama nAraka - jIvoMkI jaghanya sthitike viSaya meM hai / ataeva aprakRta bhI nAraka - jIvoMkI jaghanya sthitiko batAneke liye sUtra karate haiM 1 --- isa sUtra batAye hue niyamake anusAra vijayAdika meM jaghanya 31 sAgara aura utkRSTa 32 sAgara sthiti siddha hotI hai / parantu yahA~ kAMsastha pATha meM 33 sAgara kisa taraha batAI, so samajhameM nahIM aataa| dUsarI bAta yaha hai, ki yaha pATha bhASyakArakA mAlUma bhI nahIM hotA / bhASyakArako sarvArthasiddha meM jaghanya 32 sAgarakI sthiti iSTa hai, aisA mAlUma hotA hai / jaisA ki TIkAkArane bhI likhA hai ki- " bhASyakAreNa tu sarvArthasiddhe'pi jaghanyA dvAtriMzat sAgaropamANyadhItA, tanna vidmaH kenAbhiprAyeNa / AgamastAvadayaM - " savvasiddhadevANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! ajahaNNukoseNaM tittIsaM sAgarovamAI ThiI pannatA / ( prajJA0 pa0 4 sUtra 102 ) ! sUtra 38 ke bhASyameM diye hue ajaghanyotkRSTA pAThase TIkAkArakA samAdhAna ho sakatA hai, parantu vaha pATha kahIM milatA hai, aura kahIM nahIM / saMbhava hai ki unheM yaha pATha na milA ho, athavA isako unhoMne prakSipta-kSepaka samajhA ho / 31 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [caturtho'dhyAyaH sUtra-nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // bhASyam-nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitiranantarA parataH parato'parA bhvti| tadyathA-ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamaM parA sthitiH|saa jaghanyA zarkarAprabhAyAm / trINi sAgaropamANi parAsthitiH zarkarAprabhAyAM sA jaghanyA bAlukA prabhAyAmiti / evaM sarvAsu / tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamANi parA sthitiH sA jaghanyA mahAtamaHprabhAyAmiti // artha-nAraka-bhUmiyoMmeM bhI nAraka jIvoMkI jaghanya sthitikA krama vahI hai, jo ki pUrva sUtrameM devoMke viSayameM batAyA hai| arthAt pahalI pahalI bhUmimeM nAraka-jIvoMkI jo avyavahita parA--utkRSTa sthitikA pramANa hai, vahI Age AgekI avyavahita bhUmimeM jaghanya sthitikA pramANa ho jAtA hai| yaha krama dvitIyAdika bhUmiyoMmeM rahanevAle nArakoMke viSayameM hI hai / jaise ki pahalI bhUmi-ratnaprabhA nArakoMkI utkRSTa sthitikA pramANa eka sAgaropama hai, vahI AgekI avyahita dUsarI bhUmi-zarkarAprabhAke nArakoMkI jaghanya sthitikA pramANa hai / zarkarAprabhAmeM nArakoMkI utkRSTa sthitikA pramANa tIna sAgara hai, vahI AgekI avyavahita tIsarI bhUmi vAlukAprabhAmeM nArakoMkI jaghanya sthitikA pramANa hai / yahI krama antataka-sAtavI bhUmitaka sabhI bhUmiyoMke viSayameM samajhanA cAhiye / isa kramake hI anusAra chaTThI bhUmimeM jo utkRSTa sthitikA pramANa bAIsa sAgaropama hai, vahIM chaThese avyavahita AgekI-sAtavIM bhAbhike nArakoMkI jaghanya sthitikA pramANa samajhanA caahiye| bhAvArtha-isa sthitike viSayameM yaha bAta vizeSarUpase jAnanekI hai, ki sAtavIM bhUmimeM pA~ca bila-naraka haiM, jinameMse cAra cAroM dizAoMmeM haiM, aura eka cAroMke madhyameM hai, jisako apratiSThAna naraka kahate haiN| cAra dizAoMke jo cAra bila haiM, unameM jaghanya 32 sAgara aura utkRSTa 33 sAgara pramANa sthiti hai| kintu madhyake apratiSThAna narakameM jaghanya utkRSTa bheda nahIM hai / vahA~para utpanna honevAle yA rahanevAle nArakoMkI ajaghanyotkRSTa sthiti tetIsa sAgarakI hI hai| ___ isa sUtrameM dvitIyAdika bhUmiyoMkI jaghanya sthitikA pramANa batAyA hai, kintu pahalI bhUmikI jaghanya sthitikA pramANa ajJAta hI raha jAtA hai, ataeva usako bhI batAneke liye sUtra karate haiM: sUtra-daza varSasahasrANi prathamAyAm // 44 // bhASyam-prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jadhanyA sthitiH| artha-pahalI bhUmi-ratnaprabhAmeM upapanna nArakoMkI jaghanya sthitikA pramANa daza hajAra varSakA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 43-44-41-49 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 243 sthitike prakaraNako pAkara bhavanavAsI vyantara jyotiSkoM kI sthitikA bhI varNana karanA cAhate haiM / kiMtu bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthiti pahale batA cuke haiM, jaghanya sthiti abhItaka nahIM batAI hai, ataeva usIkA pramANa batAneke liye sUtra karate haiM 1 sUtra - bhavaneSu ca // 45 // bhASyam - bhavanavAsinAM ca daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiriti // artha - bhavanavAsI devoMkI bhI jaghanya sthitikA pramANa daza hajAra ( 10000 ) varSA hai | kramAnusAra vyantara devoMkI bhI jaghanya sthitikA pramANa batAte haiM sUtra - vyantarANAM ca // 46 // bhASyam - vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiriti / artha - vyantara devoMkI bhI jaghanya sthitikA pramANa daza hajAra varSakA hI hai / vyantaroMkI utkRSTa sthiti abhItaka nahIM batAI hai, ataeva usako bhI yahA~para batAte haiMsUtra - parA palyopamam // 47 // bhASyam -- vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // 1 artha - vyantara devoMkI utkRSTa sthitikA pramANa eka palyopama hai| kramAnusAra jyotiSka devoMkI utkRSTa sthiti batAte haiM sUtra - jyotiSkANAmadhikam // 48 // bhASyam - jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM parA sthitirbhavati / artha -- jyotiSka nikAya ke devoMkI utkRSTa sthitikA pramANa eka palyase kucha adhika hai / adhikakA pramANa isa prakAra hai - candramAkA eka lAkha varSa adhika, aura sUryakA eka hajAra varSaM adhika / jyotiSka deviyoMkI utkRSTa sthitikA pramANa AdhA palya aura pacAsa hajAra varSa hai / isa sUtra batAye hue jyotiSkoMke sivAya grahAdikoM kI utkRSTa sthitikA pramANa * batAte haiM- sUtra - grahANAmekam // 49 // bhASyam -- grahANAmekam palyopamaM sthitirbhavati / artha -- grahoM kI utkRSTa sthitikA pramANa eka palyopama hai / 1 - patyopamaM parA sthitiriti pAThAntaram / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sUtra - nakSatrANAmardham // 50 // bhASyam--nakSatrANAM devAnAM palyopamArdhaM parA sthitirbhavati // artha -- azvinI bharaNI Adi nakSatra jAtike jyotiSka devoMkI utkRSTa sthiti AdhA - palya pramANa hai / [ caturtho'dhyAyaH sUtra - - - tArakANAM caturbhAgaH // 51 // bhASyam - tArakANAM ca patyopamacaturbhAgaH parA sthitirbhavati // artha --prakIrNaka tArAoMkI utkRSTa sthitikA pramANa eka palyakA caturtha bhAga hai / tArAoMkI jaghanya sthiti batAte haiM : sUtra -- jaghanyA tvaSTabhAgaH / / 52 / / bhASyam - tArakANAM tu jaghanyA sthitiH palyopamASTabhAgaH // artha -- tArAoMkI jaghanya sthitikA pramANa eka palyakA AThavA~ bhAga mAtra hai / sUtra - cartubhAgaH zeSANAm // 53 // bhASyam - tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiriti // iti zrItattvArthasaMgrahe arhatpravacane devagatipradarzano nAma caturtho'dhyAyaH / artha -- tArAoMse zeSa jo jyotiSka deva haiM, unakI aparA - jaghanyA sthiti palyakA eka caturtha bhAga hai | isa prakAra tattvArthAdhigama bhASya meM devagatikA jisameM varNana kiyA gayA hai| aisA caturtha adhyAya samApta huA / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / paJcamo'dhyAyaH / tattvoMkA nAmanirdeza karate samaya granthakI AdimeM sAta tattva ginAye the, unameM sabase pahalA jIva tattva thaa| gata cAra adhyAyoMmeM nirdeza svAmitvAdi anuyogoMke dvArA tathA lakSaNa vidhAnAdike dvArA usakA varNana kiyaa| aba usake anantara kramAnusAra ajIva tattvakA varNana honA cAhiye / ataeva isa adhyAyameM usIkA varNana kareMge / isI Azayako bhASyakAra prakaTa karate haiM- 245 bhASyam - uktA jIvAH, ajIvAn vakSyAmaH / artha -- jIva tattvakA varNana gata cAra adhyAyoMmeM kiyA jA cukA hai / aba usake anantara yahA~ para ajIva tattvakA varNana kareMge / bhAvArtha -- jo tInoM kAlameM dravya prANa aura bhAva prANoMko dhAraNa karatA hai, usako jIva kahate haiM / usake cAra gatiyoMkI apekSAse cAra bheda haiM / usakA lakSaNa donoM prakArakA sAkAra aura anAkAra upayoga hai / ityAdi viSayoM kI apekSA jIva tattvakA varNana sAmAnyatayA pUrNa huA / usake anantara nirdiSTa ajIva tattva hai / kAlako sAtha lekara ginanese ajIva dravyake pA~ca bheda hote haiM / inake viSaya meM kI gaI pratijJA ke anusAra ina ajIva dravyoMke varNanakA avasara prApta hai / unameM se eka kAla dravyako chor3a kara zeSa cAra dharmAdika dravyoMke svarUpa aura bhedoMko batAneke liye sUtra karate haiM / -- sUtra - ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // bhASyam - dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya ityajavi - kAyAH / tAn lakSaNataH parastAdvakSyAmaH / kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ca // artha -- dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya ye ajIva kAya haiM / inakA lakSaNa Age calakara likheMge / yahA~ para kAya zabdakA grahaNa jo kiyA hai, so pradeza aura avayavoMkA bahutva dikhAneke liye, athavA addhArUpa samayakA niSedha dikhAne ke liye hai / bhAvArtha - ajIva dravya pA~ca haiM-dharma adharma AkAza pudgala aura kAla / pA~coM hI dravya astirUpa - sat haiM / ataeva unake sAtha asti zabdakA prayoga kiyA jAtA hai / dUsarI bAta I 1 - - jIvati jIviSyati ajIvIt iti jIvaH / dravya prANa 10 haiM -5 indriya 3 yoga 1 Ayu 1 zvAsocchrAsa | bhAva prANa cetanArUpa hai, saMsArI jIvoMke donoM hI prANa pAye jAte haiM / siddhoMke eka bhAvaprANa hI rahatA hai / 2nArakI tiryeca manuSya aura deva / 3-jIvake anantara ajIva dravyakA aura usameM dharmAdika 4 kA kAla dravyake sAtha sAtha varNana Age kareMge, aisI AcAryane prathama pratijJA kI thI, tadanusAra / 4 - yaha asti kriyA - as dhAtuke laT lakArakA prayoga nahIM hai, kintu avyaya hai / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH yaha hai, ki dharmAdika cAra dravyoMke pradeza bahuta haiM, aura kAla dravyameM yaha bAta nahIM hai, vaha eka pradezI hI hai, ataeva kAya zabdake dvArA usakA bheda dikhAyA hai, yahA~para kAya zabdakA artha pradeza aura avayavoMkA bahutva vivakSita hai / ataeva dharmAdika cAra dravyoMmeM yaha artha ghaTita hotA hai, aura kAla dravyameM ghaTita nahIM hotA, isa bAtako dikhAneke liye hI kAya zabdakA prayoga kiyA hai / dharmAdika pA~co hI dravya ajIva bhI haiN| kyoMki unameM jIvatva-caitanya nahIM pAyA jAtA / jIvase sarvathA viruddha athavA jIvakA sarvathA abhAva aisA ajIva zabdakA artha yahA~para abhISTa nahIM hai, kintu ye dravya jIvarUpa nahIM hai, itanA hI artha abhISTa hai / __isa kathanase dharmAdika cAra dravyoMmeM ajIvatva aura kAyatva donoM hI dharma pAye jAte haiM, ataeva unake liye ajIva kAya zabdakA prayoga kiyA hai, kyoMki ye ajIva bhI haiM, aura kAya bhI haiM / arthAt ajIva kAya zabdameM karmadhAraya samAsa mAnA hai| karmadhAraya samAsa jina padoMmeM huA karatA hai, unakI vRtti paraspara eka dUsareko chor3akara bhI rahA karatI hai / jaise ki " nIlotpala " / nIla aura utpala zabdakA karmadhAraya samAsa hai, ataeva ina donoM zabdoMkI parasparameM eka dUsareko chor3akara bhI vRtti pAI jAtI hai / nIlako chor3akara utpala zabda raktotpala AdimeM bhI rahatA hai, aura utpala zabdako chor3akara nIla zabda vastrAdikake sAtha bhI pAyA jAtA hai / isI prakAra ajIva kAya zabdake viSayameM samajhanA cAhiye / ajIva zabdako choDakara kAya zabdakI vRtti jIvameM pAI jAtI hai, aura kAyako choDakara ajIva zabdakI vRtti kAla dravyameM bhI pAI jAtI hai / dharma aura adharma zabdase puNya pApako athavA vaizeSikAdikoMke mAne hue guNa vizeSako 1-kAya zabdakI nirukti isa prakAra hai-cIyate iti kAyaH / kAya zabdase zarIrAvayavIkA grahaNa hotA hai, usIke upamA sAdRzyakI apekSAse jisameM bahutase avayava yA pradeza pAye jAte haiM, unako bhI kAya zabdake dvArA hI kaha diyA jAtA hai, ataeva dharmAdika aura pudgalake sAtha kAya zabdakA prayoga kiyA gayA hai| 2-pratiSedha do prakArakA huA karatA hai-prasajya aura paryudAsa / inakA lakSaNa isa prakAra hai-" pratiSedho'rthaniviSTa, eka vAkyaM vidheH paraH / tadvAnasvapadoktazca paryudAso'nyathetaraH // " arthAt jisameM sarvathA niSedha pAyA. jAya, usako prasajya aura jisameM sadRza padArthakA grahaNa ho, usako paryudAsa kahate haiM / astitvAdi guNoMkI apekSA jIva dravya aura dharmAdika ajIva dravyoMmeM sAdRzya pAyA jAtA hai| koI koI kahate haiM, ki jIvanAmakarmake udayase prANoMkA dhAraNa huA karatA hai / yahA~para ajIva zabdase usa jIvanAma karmakA hI niSedha abhISTa hai / parantu yaha bAta ThIka nahIM hai, kyoMki AgamameM koI bhI jIvanAmakarma nahIM mAnA hai / isake sivAya eka doSa yaha bhI AvegA, ki yadi jinake jIvanAmakarmakA udaya nahIM hai, ve ajIva haiM, aisA artha mAnA jAya, to siddha bhI ajIva ThahareMge, 3-ajIvAzca te kAyAzca / 4-rAhoHziraH zilAputrakasya zarIram , kI taraha abhedameM SaSTI mAnanese SaSTItatpuruSa samAsa bhI ho sakatA hai / yathA-ajIvAnAM kAyAH ajIrakAyAH iti / 5-bahupradezI honese jIva kAya to hai, aura isI liye paMcAstikAyameM vaha parigaNita hai, parantu ajIva nahIM hai, aura kAla dravya kAya nahIM hai, ajIva hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-3 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 247 nahIM samajhanA cAhiye / kintu ye svatantra dravya haiM, jaisA ki Ageke sUtrameM batAyA jAyagA / puNya pApa to karmake bheda haiM, jinakA ki pudgala dravyake bhedoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai| dharmAdika cAroMkI dravyatA sUtra dvArA abhItaka anukta hai, ataeva inake viSayameM sandeha hI raha sakatA hai, ki ye dravya haiM, athavA paryAya haiN| ataeva isa sandehakI nivRtti ke liye sUtra karate haiM sUtra--dravyANi jIvAzca // 2 // bhASyam-ete dharmAdayazcatvAro jIvAzca paJca dravyANi ca bhvntiiti| uktaM hi "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu, sarvadravyaparyAyeSu kevalasya " iti // artha-uparyukta sUtrameM batAye hue dharmAdika cAra aura anantara cAra adhyAyoMmeM jinakA varNana kiyA gayA hai, ve jIva dravya haiM / arthAt pA~coMkI hI dravya saMjJA hai / jaisA ki pahale adhyAyake sUtra " matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu " aura " sarvadravyaparyAyeSu kevalasya " meM dravya zabdakA prayoga kiyA gayA hai / bhAvArtha-dravyakA lakSaNa Age calakara isI adhyAyake sUtra 31 dvArA btaaveNge| vaizeSikAdi matavAloMkA kahanA hai, ki dravya zabdase dravyatva jAtikA grahaNa huA karatA hai| jAti yaha sAmAnya nAmakA eka padArtha hai, ataeva dravyatva bhI eka sAmAnya padArtha hI hai / aura isa dravyatva sAmAnyake sambandhase hI dravya kahA jAtA hai| parantu yaha abhimata ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnya nAmakA padArtha padArthase yA dravyase bhinna hai, yA abhinna hai ? inameMse kisI bhI eka pakSake lenepara sAmAnya nAmakA koI svatantra padArtha siddha nahIM hotA, jaisA ki Age calakara spaSTa kreNge| isa sUtrameM jo pA~ca dravya ginAye haiM, unake viSayameM tIna prazna upasthita hote haiN|ye kabhI bhI apane svabhAvase cyuta hote haiM yA nahIM ? pA~ca yaha saMkhyA kabhI vighaTita hotI hai yA nahIM ? aura ye pA~co hI dravya mUrta haiM athavA amUrta ? ina tInoM hI praznoMkA uttara deneke liye sUtra karate haiN| sUtra--nityAvasthitAnyarUpANi ca // 3 // bhASyam-etAni dravyANi nityAni bhavanti / tadbhAvAvyayaM nityamiti / vakSyate avasthitAni ca / na hi kadAcitpaJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtibhRtyAzrayAzca sparzAdaya iti / / ___artha-ye pUrvokta sUtra dvArA batAye hue dravya nitya haiM, avasthita haiM, aura arUpa haiN| nitya zabdakA abhiprAya Age calakara " tadbhAvAvyayam nityam " isa sUtrake dvArA batAyeMge, arthAt vastukA jo bhAva-svabhAva hai, usake vyaya na honeko nitya kahate haiM / ataeva dharmAdika 1-davyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAH sapta padArthAH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH cAra aura jIva inameMse koI bhI dravya aisA nahIM hai, ki jo apane svarUpako chor3a detA ho| dharma dravya adharmAdikarUpa nahIM ho sakatA, adharma dravya dharmAdikarUpa nahIM ho sakatA, isI taraha AkAza zeSa dharmAdirUpa nahIM ho sakatA, na pudgala zeSa dravyarUpa ho sakatA hai, aura na jIvadravya hI zeSa dravyarUpa ho sakatA hai| pratyeka dravya apane apane svarUpako kAyama rakhatA hai-koI bhI dravya kabhI bhI sarvathA naSTa nahIM hotA, ataeva isa kathanase pahale praznakA uttara ho jAtA hai / dravyAstika nayako pradhAnatayA lakSyameM rakhakara AcAryane nitya zabdake dvArA vastuke dhrauvya aMzakA pratipAdana kiyA hai / ataeva ekAntavAdarUpa nityatva nahIM samajhanA caahiye| dravyoMke samAna unake guNa bhI nitya haiM, ve bhI sarvathA naSTa nahIM huA karate haiN| kyoMki mukhyatayA dravyoMkA aura gauNatayA dravyoMke Azrita rahanevAle guNoMkA astitva dhruva hai| dUsare praznakA uttara avasthita zabdake dvArA diyA hai| arthAt dravyoMkI saMkhyA avasthita hai / vaha na kabhI kama hotI hai aura na adhika / kyoMki sabhI dravya anAdinidhana haiM, aura unakA pariNamana parasparameM kabhI bhI ekakA dUsare rUpa nahIM huA karatA / sabhI dravya lokameM avasthita rahakara parasparameM sambandha rahate haiN| sambaddha honepara bhI koI bhI eka dravya dUsare dravyarUpa pariNata nahIM hotA, aura na dUsare dravyako apane rUpa hI pariNamAtA hai / ataeva astikAyoMkI pA~ca saMkhyA avasthita hai| tIsare praznakA uttara arUpa zabdake dvArA diyA hai| yaha vizeSaNa vAstavameM dharma adharma AkAza aura jIva ina cArakA hI hai, pudgalakA nahIM hai| yahI kAraNa hai, ki agrima sUtrake dvArA dharmAdikakI rUpavattAkA niSedha kiyA jAyau~ / yahA~para rUpa zabdakA artha mUrti hai / rUpa rasa gandha sparza ina guNoMko aura ina guNoMse yukta dravyako bhI mUrti kahate haiN| 1-kAla dravyakA Age calakara varNana kareMge, ataeva usakA yahA~para grahaNa nahIM kiyA hai / kAlako sammilita karanese chaha dravya hote haiM / isa apekSAse chahoM dravyoMke viSayameM yaha niyama samajhanA cAhiye / 2-" nedhruve tyap" (siddha0 a0 6 pA0 3 sUtra 17) iti nityAni dhruvANItyarthaH / 3 kAlako sAtha ginanese chaha dravya haiM / koI koI nityAvasthita aisA eka hI zabda rakhakara aura nitya zabdako avasthitakA vizeSaNa mAnakara usakA artha aisA karate haiM, ki jaise kisIse kahA jAya, ki yaha manuSya nitya prajAlpita hai, usakA artha yaha hotA hai, ki yaha prAyaH bolatA hI rahatA hai, isI prakAra nityAvasthita zabdakA bhI yahI artha hai, ki ye dravya nitya avasthita rahate haiM / arthAt nitya zabdakA artha AbhIkSNya hai| parantu yaha artha ThIka nahIM hai| aisA mAnanepara bhASyakI saMgati nahIM hotii| 4-rUpiNaH pudgalAH isa sUtrake dvArA / isake arthakI niSedhaparatA Age mAlUma hogii| vinA vidhike niSedha nahIM ho sakatA, ataeva yahA~para pA~coM hI dravyoMkA arUpANi aisA vizeSaNa diyA hai| koI koI arUpINi aisA pATha karate haiM, aura koI koI in pratyaya na karake matvarthIya matup pratyayako mAnate haiN| 5-" guNA rUpAdayaH puMsi guNi liMGgAstu tadvati / " koI koI yahA~para rUpa zabdase kevala rUpa ko hI lete haiM, so ThIka nahIM hai, kyoMki cAroM guNoMkA sAhacarya hai / inameMse koI bhI eka guNa zeSa tIna guNoMko chor3akara nahIM raha sktaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / uparyukta sUtrameM nitya avasthita aura arUpa aise tIna vizeSaNa diye haiM, ve sAmAnyatayA pA~coM hI vizeSyarUpa dravyoMke siddha hote haiM / parantu vAstavameM aisA nahIM hai, ataeva sAmAnya vidhike apavAdarUpa kathanako karaneke liye sUtra karate haiM sUtra-rUpiNaH pudglaaH||4|| bhASyam-pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vAstIti ruupinnH| artha-ukta dharmAdika pA~ca dravyoM se eka pudgala dravya hI aise haiM, ki jo rUpI haiM / rUpI zabdakA artha rUpavAlA hai / isa zabdakI vyutpatti do prakArase batAI hai-eka to sambandhakI apekSAse dUsarI adhikaraNakI apekSAse / sambandhakI apekSAmeM rUpa aura rUpavAnmeM kathaMcita bheda dikhAyA hai, aura adhikaraNakI vivakSAmeM kathaMcit inameM abheda hai, aisA abhiprAya prakaTa kiyA hai / kyoMki jinendrabhagavAnke prarUpita tattvaekAntAtmaka nahIM anekAntarUpa haiM, aura isI liye kadAcit sambandha athavA adhikaraNa donoMmeMse kisI bhI apekSAmeM donoM artha bhI saGgata ho sakate haiN| kyoMki rUpAdi guNa dravyase bhinna na kabhI hue na haiM, aura na hoMge, aura inakA bheda-vyavahAra lokameM prasiddha hI hai, jaise ki AmakA pIlA raMga, pIle AmakA mIThA rasa, mIThe AmakI sugandha, sugandhita AmakA snigdha sparza ityaadi| ___ bhAvArtha-isa satrake dvArA do artha vyakta hote haiM / eka to dharmAdikake sAtha sAtha pudgala bhI arUpI siddha hote the, usakI nivRtti, dUsarA ananta pudgaloMke sAtha rUpitvakA nityatAdAtmya / pahalA artha karate samaya rUpiNaH pudgalA eva arthAt rUpI dravya padla hI haiM, anya nahIM aisA avadhAraNarUpa artha karanA caahiye| dUsarA artha karate samaya pudgalA rUpiNa eva arthAt saba pudgala rUpI hI haiM, aisA avadhAraNa karanA cAhiye / kyoMki vaizeSikAdi mata-vAloMne rUpAdi rahita bhI pudgala mAne haiN| usake nirAkaraNake liye aisA avadhAraNa Avazyaka hai| vAstavameM koI bhI pudgala aisA nahIM hai, jo ki rUpa rasa gandha sparza yukta na ho, sabhImeM cAroM guNa pAye jAte haiM / yaha dUsarI bAta hai, ki kisI koI guNa vyakta ho, kisImeM avyakta / . 1-utpatti kSaNe dravyaM kSaNaM nirguNaM niSkriyaM ca tiSThati, aisA unakA siddhAnta hai / tathA unhoMne pathvImeM cAroM guNa, jalameM tIna guNa, animeM do guNa, aura vAyumeM eka hI guNa mAnA hai / pRthivI Adike paramANu bhI bhinna bhinna hI mAne haiM / 2-jinameM jo guNa dikhAI nahIM par3atA, usake astitvakA jJAna anumAna dvArA usameM ho jAtA hai| jaise ki vAyuH rUpavAn sparzavattvAt ghaTAdivat / ataeva pratyeka pudgalameM rUpa rasa gaMdha sparza cAroM hI guNa mAnane caahiye| 3-yadi yaha bAta nahIM mAnI jAyagI, aura eka guNavAlI do guNavAlI tIna guNavAlI dravya bhI yadi mAnI jAyagI, to pratyakSa virodha bhI aavegaa| dekhA jAtA hai, ki vAyuse jalakI utpatti hotI haiM, jalase motI Adi pRthvIkI aura pRthvIse agnikI utpatti hotI hai| vAyu AdikameM jo guNa nahIM hoMge, ve jalAdika kAryadravyameM kaise Asakate haiM / kyoMki yaha siddhAnta hai ki " kAraNaguNAH kaarygunnaanaarbhnte|" Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [camo'dhyAyaH tathA pRthivI jala agni aura vAyuse bhinna bhinna dravya aura unake paramANuoMko sarvathA bhinna bhinna jo batAyA hai, se bhI ThIka nahIM hai / ye saba eka pudgala dravyakI hI paryAya haiM / isa sUtrameM bahuvacanakA prayoga jo kiyA hai, so bahutva saMkhyAko dikhAneke liye hai| kyoMki malameM padala dravyake do bheda haiM, aNu aura skandha / inake bhI uttarabhada aneka haiM, jaisA ki Agake kathanase mAlUma hogaa| parantu koI bhI bheda aisA nahIM hai, jo rUpAdi yukta na ho| rUpAdike sAtha pudgala dravyakA nitya tAdAtmya sambandha hai / ukta dravyoMkI aura bhI vizeSatA dikhAne ke liye sUtra karate haiM-- sUtra-AkAzAdekadravyANi // 5 // bhASyam--A AkAzAd dharmAdInyekadravyANyeva bhavanti / pudgalajIvAstvanekadra. vyANi iti // artha-pUrvokta sUtrameM dharmAdika dravya jo ginAye haiM, unameM se dharmase lekara AkAza paryanta dharma adharma aura AkAza ye tIna jo dravya haiM, ve eka eka haiM / bAkIke pudgala aura jIva aneka dravya haiN| bhAvArtha-dharma dravya sampUrNa lokameM vyApta hokara rahanevAlA eka hai / jo lokakI barAbara asaMkhyAtapradezI hokara bhI akhaNDa hai| usakI samAna jAtikA-gatimeM sahakArI dUsarA koI bhI dravya nahIM hai / isI prakAra adharma dravya bhI lokapramANa asaMkhyAtapradezI eka hI hai / vaha bhI lokameM vyApta hokara rahanevAlA eka hI akhaNDa dravya hai / usakI bhI samAna jAtikAsthitimeM sahakArI aura koI dUsarA dravya nahIM hai| sAmAnyase AkAza eka akhaNDa ananta pradezI hai / vizeSa apekSAse usake do bheda haiM-lokAkAza aura alokAkAza / lokAkAza asaMkhyapradezI hai, alokAkAza anantapradezI hai / vAstavameM ye do bheda AkAzake upacArase haiM / AkAza eka akhaNDa dravya hI hai, aura usake samAna bhI avagAhana denevAlA dUsarA koI dravya nahIM hai| isa prakAra ye tInoM dravya eka eka hI haiN| kiMtu jIva aura pudgala dravyameM yaha bAta nahIM hai / jIva bhI ananta haiM, aura pudgala bhI ananta haiM, tathA pratyeka jIva aura pratyeka pudgalakI sattA svatantra aura bhinna bhinna hai| 1-rUpAdiguNavattA athavA mUrti (rUpAdi cAra guNoMke samUhako mUrti kahate haiM / yaha pudgalakA sAmAnya lakSaNa hai / lakSaNa apane lakSyako chor3akara kabhI nahIM raha sakatA / anyathA vaha lakSaNa hI nahIM mAnA jA sakatA / pudgalameM cAroM guNoMkA astitva kisa taraha siddha hotA hai, so pahale batA cuke haiM / 2-yahA~para anantase matalaba akSayAnantakA hai, kyoMki jIva pudgala AkAza kAlake samaya Adi akSayAnantarAzimeM hI gine gaye haiN| akSayAnantakA lakSaNa isa prakAra hai-satyapi vyayasadbhAva, navInavRdverabhAvavattvaMcet / yasya kSayo na niyataH, so'nanto jinamate bhnnitH|| jaina-siddhAntameM advaitAdi mata-vAloMkI taraha eka hI jIva yA usako vibhu nahIM mAnA hai, aura na aNurUpa hI mAnA hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5-6 / ] sabhAdhyatattvArthAdhigamasUtram / ukta dravyoM ko aura bhI vizeSatAko batAneke liye sUtra karate haiM: -- sUtra--niSkriyANi ca // 6 // bhASyam - A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / pulajIvAstu kriyA vantaH / kriyeti gatikarmAha // 251 artha - dharmAdika - AkAzaparyanta tInoM hI dravya niSkriya haiM / kintu pudgala aura jIva -- ye donoM dravya kriyAvAn haiM / yahA~para kriyA zabdane gati karmako liyA hai / 1 bhAvArtha - kriyA do prakArakI huA karatI haiN| eka to pariNAmalakSaNA dUsarI parispandalakSaNA | asti bhavati Adi kriyAeM joki vastu ke pariNamanamAtrako dikhAtI haiM, unako pariNAmalakSaNA kahate haiM / jo eka kSetra se dUsare kSetrataka vastuko lejAne meM athavA usakA akArAntara banAnemeM kAraNa hai, usako parispandalakSaNA kriyA kahate haiM / yadi prakRtameM pariNAmalakSaNA kriyA lI jAya, to dharmAdika dravyoM ke abhAvakA prasaGga AtI hai / kyoMki koI bhI dravya kUTasthanitya nahIM ho sakatA / tadanusAra dharmAdika meM bhI koI na koI pariNamana pAyA hI jAtA hai / asti bhavati gatyupagrahaM karoti Adi kriyAoM kA saMbhava vyavahAra dharmAdika meM bhI hotA hI hai / ataeva parispandalakSaNA kriyAkA hI dharmAdikameM niSedha samajhanA cAhiye / jIva aura pudgala dravya sakriya haiM; kyoMki ye gatimAn haiM, aura inake aneka AkArarUpa pariNamana hote haiM / dharmAdika dravyoMkA jo AkAra hai, vaha anAdikAla se hai aura anantakAla taka vahI rahegA / arthAt jIva pudgala ke samAna dharma adharma aura AkAza dravyakA na to AkArAntara hI hotA hai, aura na kSetrAntara meM gamana hI hotA hai / bhASyam - atrAha -- uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAya saMjJAmiti / tat ka eSa dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti ? atrocyate / -- sarveSAM pradezAH santi anyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate hi - " aNavaH skandhAzca / saGghAtabhedebhya utpadyante / artha - prazna- Apane isI adhyAyakI Adi kAya saMjJAke dvArA pradeza aura avayavoMke bahutvako batAyA hai / ataeva isa viSaya meM yaha jAnane kI AvazyakatA hai, ki dharmAdika dravyoMke pradeza aura avayavoMke liye niyama kyA aura kaisA hai ? uttara - eka paramANu ke sivAya 1- avagAhNAdao naNu guNattao caiva pattam / uppAdA disabhAvA taha jIvaguNAvi kA doso || avagADhAraM ca viNA kaso'vagAhotti teNa saMjogo / uppattI so'vassaM gaccutrakArAdao caivaM // Na ya pajjayato bhiSNaM davvamigaM tato jato teNa / taNNAsaMmi kahaM vA nabhAdao sahA NiccA // vizeSAvazyake namaskAraniryuktau gAthA - 2821-23 ) 2-niSkriya Ni ca tAnIti parispandavimuktitaH / sUtrinaM trijagadvaya virUpANaM spandahAnitaH // 1 // sAmarthyAtsakriyau jIvapudgalAviti nizcayaH / jIvasya niSkriyatve hina kriyAhetutA tanau // 2 // nanvevaM na kriyatvepi dharmAdInAM vyavasthitaH / nasyuH svayamabhinetA jannasthAnavyayakriyAH // 7 // ityapAtaM parispandakriyAyAH pratiSedhanAt / utpAda dA. dikriyAsiddheranyathA sattvAnitaH // 9 // ( zrIvidyAnandasvAmI, tattvArthazlokavArtikam ) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcamo'dhyAyaH sabhI dravyoMke pradeza huA karate haiM / kintu avayava skandhoMke hI huA karate haiN| jaisA ki " aNavaH skandhAzca" aura " saGghAtabhedebhya utpadyante " inake dvArA abhiprAya spaSTa kreNge| bhAvArtha-isI adhyAyake prArambhake-pahale hI sUtrameM " ajIvakAyA" zabdakA prayoga kiyA hai, aura usameM kAya zabdakA artha-" pradezAvayavabahutva " aisA kiyA hai, jisakA abhiprAya pradezoMkA bahutva aura avayavoMkA bahutva hotA hai| parantu pradeza aura avayavoMke viSayameM koI bhI abhItaka niyama nahIM batAyA hai| ataeva pUMchanevAlekA Azaya yaha hai, ki pradeza kisako kahate haiM, aura avayava kisako kahate haiM ? tathA dharmAdika dravyoMmeM se kisake kitane kisa prakArase samajhanA ? uttara-dharma adharma AkAza aura jIva tathA padla dravyake bhI pradeza huA karate haiM / paramANuke pradeza-niSedhakA abhiprAya yaha hai, ki usake dvitIyAdika pradeza nahIM hote, kyoMki niravayava pudgala dravyAMzako ekapradezI mAnA hai| jitanemeM eka martimAn dravya-paramANu A jAya, utane bhAgako pradeza kahate haiN| jo svabhAvase hI pRthak pRthak ho sakeM, athavA prayogapUrvaka jo pRthak pRthak kiye jA sakeM, yA ho sakeM, unako avayava kahate haiM / dharma adharma AkAza aura jIva inameM pradeza haiM, parantu avayava nahIM haiM, kyoMki ye akhaNDa dravya haiN| pudgala dravya do prakArake haiM-aNu aura skandha / aNu bhI do prakArake haiM-dravyaparamANu aura bhAvaparamANu / skandhake dvayaNukAdike bhedase aneka bheda haiM / inameMse paramANuke liye bhASyakArane pradezakA niSedha kiyA hai, isakA yaha artha nahIM hai, ki skandhoMke pradeza hote haiN| kyoMki Uparake kathanase yaha bAta to spaSTa hI ho cukI, ki pradeza akhaNDa dravyake huA karate haiN| aura skandhoMmeM bheda tathA saMghAta donoM bAteM pAI jAtI haiM / ataeva skandhoMke liye avayava zabdakA prayoga huvA karatA hai, aura dharmAdikake liye pradeza zabdakA prayoga huA karatA hai, jo dravyaparamANu hai, usake pradeza nahIM hai, aisA hI kahA jAtA hai, kyoMki usake eka hI pradeza mAnau hai, do Adika nahIM / bhAvaparamANuke liye yaha niyama nahIM hai| isa kathanase dharmAdikake bahuta pradeza haiM, yaha bAta mAlUma huI, parantu ve kitane kitane haiM, so nahIM mAlUma huvA / ataeva unakI iyattA batAneke liye sUtra karate haiN| - 1-yahA~para paryAyAMza paramANukA grahaNa nahIM samajhanA / kyoMki inhoMne prazamarati zloka 208 meM likhA hai, ki "paramANurapradezo varNAdiguNeSu bhjniiyH|" 2-"niravayavaH khalu dezaH khasya kSetrapradeza iti dRSTaH " 3-pudgala dravyake sabase choTe khaNDako dravyaparamANu aura usake rUpAdi paryAyAMzoMko bhAva paramANu kahate haiM / digambara sampradAyameM paramANuke do bheda nahIM mAne haiM / guNAMzoMko avibhAgapraticcheda kahate haiN| 4--" nANoH" isa sUtrake dvArA aNuke pradezoMkA jo niSedha kiyA hai, usakA tAtparya pUrvasUtrameM ullikhita pradezoMke niSedha karanekA hai| pahale sUtra meM saMkhyAta asaMkhyAta aura anantakA ullekha hai / kintu eka pradeza tInoMmeMse kisI meM bhI nahIM AtA, kyoMki saMkhyAta rAzi dose zurU hotI hai| ekako saMkhyAmeM na lekara sakhyAke vAcyameM liyA hai| 5-jaisA ki prazamaratikA vAkya pahale diyA gayA hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra -- asakhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 7 // bhASyam - pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // artha - uparyukta pA~ca dravyoMmeMse dharma aura adharma dravyake asaMkhyAta pradeza haiM, arthAt pratyeka dravyake asaMkhyAta asaMkhyAta pradeza haiM / dharmadravya bhI asaMkhyAta pradezI hai, aura adharma dravya bhI asaMkhyAta pradezI hI hai / pradeza zabdase ApekSika aura sabase sUkSma paramANukA avagAha samajhanA cAhiye / sUtra 7-8 / ] bhAvArtha -- paramaniruddha niravayava dezako pradeza kahate haiM / isakA svarUpa samajhane meM dravyaparamANukI apekSA hai / kyoMki usakI apekSA se hI pradezakA svarUpa AgamameM batAyA hai / jitane dezako eka dravya paramANu rokatA hai, usako pradeza kahate haiM / sabase sukSma kahanekA abhiprAya yaha hai, ki jitane kSetrameM eka dravyaparamANukA avagAhana hotA hai, utane hI kSetrameM aneka paramANuoMkA tathA tanmaya skandhakA bhI avagAhana huA karatA hai, aura ho sakatA hai / parantu koI bhI eka paramANu aisA nahIM hai, ki do pradezoM kA avagAhana karatA ho / ataeva paramANuke sabase sUkSma avagAhako hI pradeza samajhanA cAhiye / dUsarI bAta yaha bhI hai, ki dharma adharma AkAza aura jIvoM ke pradeza ApekSika hokara bhI sUkSma hI haiM na ki sthala / 253 yahA~para yaha prazna ho sakatA hai, ki avagAha guNa aura avagAhana denekA kArya AkAzakA hI hai, ataeva pradeza bhI vAstavameM AkAzake hI ho sakate haiM, na ki dharmAdikoM ke ? so ThIka hai / yadi aisA bhI mAnA jAya, to bhI koI Apatti nahIM hai / pradezakA svarUpa mAlUma ho jAnepara dharmAdikake pradezoM kI bhI iyattA mAlUma ho sakatI hai / kyoMki lokAkAzake jitane pradeza haiM, unhIM meM dharma dravya aura adharma dravyake bhI pradeza vyApta hokara avagAha kara rahe haiMraha rahe haiM / ataeva dharma aura adharma donoM hI dravyoMke pradeza barAbara haiM, yahI bAta yahA~para vyakta kI gaI hai| asaMkhyAta pradezakA prakaraNa upasthita hai, aura jIvake bhI utane hI pradeza mAne haiM jitane ki dharmadravya aura adharma dravyake haiM, ataeva usake bhI pradezoMkI saMkhyAkA niyama * batAneke liye sUtra karate haiM: sUtra - jIvasya // 8 // bhASyam -- ekajIvasya cAsakhyeyAH pradezA bhavantIti // artha -- jJAna darzanarUpa upayoga svabhAvavAle jIvadravya ananta haiM / unameM se pratyeka 1 - lokakI barAbara asaMkhyAta pradezI dharma dravya aura adharma dravya donoM hI haiM / 2 - jaisA ki pahale likhA jA cukA hai / 3 - " savtrANudrANadANarihaM / " ( dravyasaMgraha ) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 rAyacandajaina zAstramAlAyAm [paMcamo'dhyAyaH jIvake pradeza kitane haiM ? to unakA bhI pramANa arakhyAta hI hai| jitane proza lokA kAza aura dharma tathA adharma dravyake haiM, utane hI pradeza eka eka jIva dravyake bhI haiM / bhAvArtha----yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki dharma aura adharma dravyake anaMtara paThita kramake anusAra AkAza dravyake pradeza batAne cAhiye, so na batAkara usase pahale jIva dravyake pradezoM ko batAnekA kyA kAraNa hai ? uttara- isa krama bhaMgakA kAraNa yaha hai, ki isake dvArA pahale samAna saMkhyAvAla dravyake pradeze ko batA diyA jAya / prazna-yadi yahI bAta hai, to eka yoga karanA hI ucita thA--pUrvamUtrameM hI dharma adharmake sAtha eka jIva dravyakA bhI pATha kara denA cAhiye thA, so na karake pRthak kyoM kiyA ? uttara-isakA kAraNa yaha hai, ki isa samathyase AcAryakA abhiprAya java dravyake eka saMkoca vikAsa svabhAvako bhI sAthameM batAnekA hai / anyathA yaha bhrama ho sakatA thA, ki dharma adharmaka samAna jIva vyake pradeza bhI sampUrNa lokameM satata phele hue hI rahate hoMge / parantu yaha bAta nahIM hai, dharma aura adharma dravyake pradeza satata loko vistRta hI rahate haiM-jaise haiM vaise hI bane rahate haiM-na ghaTate haiM na bar3hate haiM / kintu jIvake pradeza saMkucita aura vistRta huA karate haiN| kyoMki jIva zarIrapramANa rahA karatA hai| jaba hAthoke zarIrameM jIva rahatA hai, taba usake ve sampUrNa pradeza hAthIke zarIrake barAbara ho jAte haiM, aura jaba jIva usa zarIrase nikalakara cITIke zarIrameM pahu~catA hai, taba usake ve hI saba pradeza saMkucita hokara cIMTIke zarIra ke AkAra aura pramANameM ho jAte haiN| yadi cIMTAke zarIrase nikalakara hAthIke zarIrameM jAtA hai, taba ve hI pradeza vistRta hekara hAthIke zarIrapramANa ho jAte haiM / isI taraha samparNa jIvoMke viSayameM samajhanA cAhiye / kramAnusAra AkAza dravyake pradezoMkI iyattA batAte haiM: sUtra--AkAzasyAnantAH // 9 // bhASyam-lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya tu dharmA barmekajI vaistulyAH // artha-sUtrameM AkAza zabdakA sAmAnyatayA pATha kiyA hai / ataeva loka yA aloka donoMke pRthak pRthak pradezoMko na batAkara donoMke samudAyarUpameM hI batAte haiM, ki lokAkAza aura aloka kAza donoMke milakara annte pradeza haiN| yadi vibhAgakI apekSA rakhakara 1-samudghAta avasthA meM zIrake bAhara bhI jIvake pradeza nikala jAte haiN| phira bhI jIvako zarIpramANa hI kahA jAtA hai, kyoMki samudrAta ke anaMtara pradazoMke saMkucita hokara zarIramANa ho jAnepara hI maraNa huA karatA hai| 2-yahA~ para ananta 2.bda se akSayAnanta rAzi hI lenI caahiye| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9-10 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 259 dekhA jAya, to lokAkAzake pradeza dharma dravyake athavA adharma dravyake yadvA eka jIva dravyake pradezoMkI barAbara haiM / - bhAvArtha -- vizeSa dRSTile yadi dekhA jAya, to jIva aura ajIva dravyakA AdhArabhUta lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai / arthAt bAkIkA alokAkAza ananta - aparyavasAna hai, kyoMki ananta se asaMkhyAta kama ho jAnepara bhI ananta hI zeSa rahate haiM / dharma adharma eka jIva dravya aura lekAkAza ina cAroMke pradeza bilakula samAna haiM, kisIke bhI na kucha kama haiM na adhika / I kramAnusAra pudgala dravya ke pradezoMkI saMkhyA batAte haiM << sUtra - saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // bhASyam - saMkhyeyA asaMkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti / anantA iti vatate / artha -- isa sUtra meM parvasUtra se ananta zabda kI anuvRtti AtI hai / ataeva isakA Azaya yaha hai, ki pudgala dravya ke pradeza saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta isa taraha tInoM hI prakAra ke hote haiM / - bhAvArtha -- jisameM pUraNa galana svabhAva pAyA jAya, usako pudgala kahate haiM / inakI paramANule lekara mahAskandha paryanta aneka vicitra avasthAeM haiM / saMkhyAta paramANuoM kA skandha saMkhyAta pradezI, asaMkhyAta paramANuoM kA skadha asaMkhyAta pradezI, aura ananta paramANuoM kA skandha ananta pradezI kahA jAtA hai / yadyapi mUtra meM ananta pradezitAkA ullekha nahIM kiyA hai, parantu ca zabda ke dvArA pUrvasUtrase ananta zabdakA anukarSaNa hotA hai / aNu aura skandha isa taraha pudgala dravya ke do bheda haiM / jaba ki aNu bhI pudgala dravya hai, kyoMki vaha bhI paraNa galana svabhAvako dhAraNa karanevAlA hai, to pudgala dravya ke prakaraNa meM usake bhI pradeza batAne cAhiye | kintu yahA~para skandhoM ke hI pradeza batAye haiM / so kyA aNu ke pradeza hI nahIM hai ? yadi yahI bAta hai, taba to usako asadrUpa kahanA cAhiye / yadi haiM to kitane haiM ? saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta pradezoM ke honepara vaha aNu nahIM kahA jA sakanA / kintu punara dravyake pradeza tIna hI prakArake batAye haiM, so tAnoM meM se yadi kisI bhI prakAra ke pradeza nahIM mAne jAya~ge, to aNumeM pulatva ke abhAvakA prasaGga AvegA / uttara- aneka dravya paramANuoMke dvArA jisa prakAra ghaTAdika pudgalaskandha sapradeza haiM, usa prakAra paramANu nahIM haiM, / vaha kisa prakArakA hai, so batAneke liye sUtra karate haiM- Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm sUtra - nANoH // 11 // bhASyam - aNoH pradezA na bhavanti / anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH / artha - paramANu ke pradeza nahIM hote / usake Adi madhya aura pradeza inameM se kucha bhI nahIM haiN| 1 256 bhAvArtha-yahA~para pradezoMkA jo niSedha kiyA hai, so dravyarUpa pradezoMkA hI hai, tathA isakA bhI abhiprAya yaha hai, ki paramANu svayaM pradezarUpa hai - eka pradezavAn hai, usake dvitIyA. dika pradeza nahIM haiM / arthAt dvitIyAdika pradezoM kA hI niSedha hai, na ki eka pradezAtmakatAkA / isI liye usake Adi aura madhyakA bhI niSedha kiyA hai / kyoMki jo aneka pradezI hogA usImeM Adi madhya vibhAga ho sakate haiM / jo eka pradezI hai, vaha apanA eka pradeza hI rakhatA hai, phira usameM Adi madhyakA vibhAga kaise ho sakatA hai ? [ paMcamo'dhyAyaH dharma adharma pudgala aura jIva dravya AkAzake samAna AtmapratiSTha - nirAdhAra haiM, athavA AdhAra kI apekSA nahIM rakhate haiM ? uttara - nizcayanayase sabhI dravya AtmapratiSTha haiM, - AdhAra kI apekSA nahIM rakhate / ataeva dharma adharma pudgala aura jIva dravya bhI vAstavameM apane AdhArapara hI sthita haiM / kintu vyavahAranayase dekhA jAya to-- sUtra - lokAkAze'vagAhaH // 12 // bhASyam - avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // artha:- praveza karanevAle pudgalAdikoM kA avagAha - praveza lokAkAzameM hotA hai / bhAvArtha:- kahIM para bhI samA jAneko yA sthAna-lAbha karaneko avagAha kahate haiM, sabhI dravya lokAkAzameM Thahare hue haiM / parantu unakA ThaharanA do prakArakA hai / - sAdi aura anAdi / sAmAnyatayA sabhI dravya anAdikAlase lokAkAzameM hI samAye hue haiM / kintu vizeSa dRSTi jIva aura pudgalakA avagAha sAdi kahA jA sakatA hai / kyoMki ye donoM hI dravya sakriya - gatizIla haiM, inameM kSetrase kSetrAntara huA karatA hai / ataeva inakA lokAkAzake bhItara hI kabhI kahIM aura kabhI kahIM avagAha hotA hai / parantu dharma adharma dravya aise nahIM hai / ve nityavyApI haiM | ataeva unakA avagAha sampUrNa loka meM sadA tadavastha rahatA hai-nitya hai | dharmAdika dravya lokameM kisa prakAra vyApta haiM, aura kitane bhAgameM vyApta haiM, yaha bAta sUtra dvArA abhItaka anukta hai, ataeva isI bAta ko batAneke liye sUtra karate haiM:sUtra - dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // -- bhASyam -- dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // artha - dharma dravya aura adharma dravyakA avagAha pUrNa lokAkAzameM hai / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11-12-13-14 / ] saMbhAdhyatattvArthAdhigamasUtram / 217 bhAvArtha -- avagAha do prakArase sambhava ho sakatA hai- eka to puruSake manakI taraha, dUsarA dUdha pAnIkI taraha / inameM se dUdha pAnIkAsA avagAha prakRtameM abhISTa hai, yaha bAta kRtsna zabda ke dvArA batAI hai / athavA jisa prakAra AtmA zarIrameM vyApta hokara rahatA hai, usI prakAra dharma adharma bhI lokAkAzameM vyApta hokara anAdikAlase raha rahe hai / aisA koI bhI lokakA pradeza nahIM hai, jahA~para dharma yA adharma dravya na ho / pula dravyake avagAhakA svarUpa batAte haiM: sUtra - eka pradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // bhASyam -- apradeza saMkhyeyA saMkhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhASyo vikalpya ityanarthAntaram / tadyathA-- paramANorekasminneva pradeze, drayaNukasyaikasmin dvayozca / tryaNukasyaikasmin dvayostriSu ca evaM caturaNukAdInAM saMkhyeyA saMkhyeyapradezasyaikAdiSu saMkhyeyeSu asaMkhyeyeSu ca, anantapradezasya ca // artha - - pudgala dravya cAra prakArake haiM- apradeza, saMkhyeyapradeza, asaMkhyeyapradeza aura anantapradeza / inakA lokameM avagAha jo hotA hai, so ekase lekara saMkhyAta athavA asaMkhyAta pradezoM meM yathAyogya samajha lenA caahiye| bhAjya vibhASya aura vikalpya ina zabdoM kA eka hI artha hai, ki ekase lekara asaMkhyAta paryanta jitane pradezoM ke bheda sambhava haiM, aura apradezase lekara ananta pradezataka jitane skandhoMke bheda sambhava haiM, unakA yathAyogya avagAhya avagAhana samajha lenA cAhiye / yathA - jo paramANu - apradeza hai, usakA avagAha eka hI pradezameM hotA hai, kyoMki vaha svayaM eka pradezarUpa hI hai| ataeva usakA avagAha do Adika pradezoMmeM nahIM ho sakatA / dvayaNukakA avagAha eka pradezameM bhI ho sakatA hai, aura do pradezoM meM bhI ho sakatA hai / tryaNukakA avagAha eka pradezameM bhI ho sakatA hai, domeM bhI ho sakatA hai aura tInameM bhI ho sakatA hai / isI prakAra caturaNukAdike viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai, ki jo saMkhyAta yA asaMkhyAta pradezavAle skandha haiM, ve ekase lekara yathAyogya saMkhyAta yA asaMkhyAta pradezoM meM avagAhana karate haiM; saMkhyAta pradezI skandha asaMkhyAta pradezoMmeM avagAhana nahIM kara sakatA hai / ananta pradezavAlA skandha ekase lekara asaMkhyAta taka pradezoM meM A sakatA hai / vaha ananta pradezoM meM avagAhana nahIM karatA / kyoMki lokake pradeza asaMkhyAta hI hai na ki ananta / bhAvArtha -- pudgala dravyameM jo aNu dravya haiM unakA eka hI pradezameM, kintu skandhoMkA yogyatAnusAra ekase lekara asaMkhyAta taka pradezoM meM avagAhana huA karatA hai / isa viSaya meM yaha zaMkA ho sakatI hai, ki eka pradezameM saMkhyAta asaMkhyAta yA ananta pradezavAle skandhoM kA samAveza kisa taraha ho sakatA hai / athavA loka jaba asaMkhyAta pradezI hI hai, taba usameM anantAnanta 1 - dhAtUnAmanekArthatvAt / 33 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcamo'dhyAyaH pudgala prabhRti dravya kisa taraha samA sakate haiM / thor3e kSetrameM adhika pramANavAlI vastu kaise A sakatI hai| kyA eka ghaTameM sampUrNa samudroMkA jala A sakatA hai ? parantu yaha zaMkA TIka nahIM hai| kyoMki pariNamana vizeSake dvArA aisA bhI saMbhava ho sakatA hai, ki choTe kSetrameM adhika pramANavAlI vastu A jAya / jaise ki eka mana ruI kI jagahameM kaI mana lohA yA patthara A sakatA hai| athavA eka hI kamaremeM aneka dIpakoMkA prakAza samA sakatA hai, usI taraha prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / jIva dravyakA avagAha kitane kSetrameM hotA hai, so batAte haiM: sUtra-asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // bhASyam--lokAkAzapradezAnAmasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, A sarvalokAditi // artha-lokAkAzake jitane pradeza haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara sampUrNa loka paryantameM jIvoMkA avagAha huA karatA hai| bhAvArtha-yaha kathana pratyeka jIvakI apekSAse hai| pratyeka jIvakA avagAhya kSetra kamase kama lokakA asaMkhyAtavA~ bhAMga aura jyAdaH se jyAdaH sampUrNa lokataka ho sakatA hai| sUtrameM " jIvAnAm " aisA bahuvacana jo diyA hai, so jIva ananta haiM, isaliye diyA hai| koI eka jIva eka samayameM lokake eka asaMkhyAtaveM bhAgako rokatA hai, to vahI jIva dUsare samayameM athavA koI dUsarA jIva lokake do asaMkhyAtaveM bhAgoMko rokatA hai, kabhI tIna cAra Adi bhAgoMko yA saMkhyeya bhAgoMko athavA sampUrNa lokako bhI rokatA hai| saMpUrNa lokameM vyApti samuddhAtakI apekSAse hai| kyoMki jaba kevalI bhagavAn samuddhAta karate haiM, usa samaya unakI AtmAke pradeza kramase daMDa kapATa pratara aura lokaparNa huA karate haiN| bhASyam-atrAha-ko heturasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhvtiiti| atrocyate___artha-prazna-jaba ki jIvake pradeza lokAkAzakI barAbara haiM, taba usako bhI dharma dravyakI taraha pUrNa lokameM hI rahanA caahiye| samAna saMkhyAvAle pradeza jina dravyoMke hoM, unake 1-kyoMki aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zarIrakI jaghanya avagAhanA mAnI hai| 2-pahale daNDa samudghAtameM kevalIke pradeza Urdhva aura adho dizAkI tarapha nikalakara lokake antataka aura viSkambhameM zarIra pramANa hI phailakara daNDAkAra pariNata hote haiM / dUsare samayameM ve hI pradeza caur3e hokara vAtavalayako chor3akara lokake antataka jAkara kapATake AkArameM bana jAte haiN| tIsare samayameM ve hI pradeza vAtavalayake sivAya pUrNa lokameM phaila jAte haiM, usako pratara kahate haiM / cauthe samayameM jaba ve hI pradeza phailakara sampUrNa lokameM dhyApta ho jAte haiM, taba lokapUrNa samudghAta kahA jAtA hai / pIche usI kramase cAra hI samayameM saMkucita hote haiM, lokapUrNase pratara, pratarase kapATa, kapATase daNDa, aura daMDase zarIrAkAra ho jAte haiN| AyukarmakI sthitike barAvara zeSa kA~kI sthitiko karane ke liye yaha samudghAta hotA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 15-16 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 259 kSetrako viSama saMkhyAvAlA kyoM honA cAhiye ? ataeva jIvakA avagAha lokake asaMkhyAtaveM bhAga AdimeM hotA hai, isakA kyA kAraNa hai ? 0 sUtra - pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 16 // bhASyam -- jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / tadyathA-tailavartyagnyupAdAnavRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlAM prakAzayatyaNvImapi / mANikAvRtaH mANikAM droNAvRto droNamA DhakAvRtazcADhakaM prasthAvRtaH prasthaM pANyAvRtaH pANimiti / evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotItyavagAhata ityarthaH / dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSuca vRttirna virudhyate'mUtatvAt / artha - - dIpaka ke samAna jIva dravyake pradeza meM saMhAra aura visarga arthAt saMkoca aura vistArakA svabhAva mAnA haiM, yahI kAraNa hai, ki usakA avagAha lokake asaMkhyAtaveM bhAga AdimeM bhI ho sakatA hai 1 bhAvArtha -- tela battI aura agnirUpa upAdAna kAraNoMke dvArA utpanna aura vRddhiko prApta huA jo dIpaka gharakI bar3I bar3I zAlAoMko prakAzita karatA hai, vahI choTe choTe kamareM ko bhI prakAzita karatA hai / mAnIse AvRta mAnIko, droNase AcchAdita droNako, ADhakase DhakA huA ADhaka ko, aura prasthase AvRta prastha ko, tathA hAthase DhakA huA hAtha ko prakAzita karatA hai / isI prakAra jIva bhI apane pradezoM ke saMhAra visarga-saMkoca vistAra ke kAraNa moTe aura choTe paJcavidha zarIra skandhako vyApta kiyA karatA hai- dharma adharma AkAza pudgala aura jIvake pradeza samUhakA avagAhana kiyA karatA hai / dharma adharma AkAza aura jIva dravya parasparameM bhI avagAhana kara sakate haiM, aura ina sabakA avagAha pudgaloMmeM bhI ho sakatA hai / inakI yaha avagAhavRtti viruddha - pramANabAdhita yA asaMgata nahIM haiM; kyoMki ye amRrta dravya haiM / bhAvArtha:- jIvakA svabhAva hI aisA hai, ki avagAhake yogya jitane bar3e zarIrAnusAra kSetrako vaha pAtA hai utanemeM hI avagAha kara letA hai / jaba vaha zarIra rahita ho jAtA hai, taba usakA pramANa antya zarIrase tIsare bhAga kama rahatA hai / kiMtu sazarIra avasthA meM asaMkhyAtaveM bhAgase lekara sampUrNa lokatakarme nimitta ke anusAra vyApta huA karatA hai / kabhI to mahAn avakAzako chor3akara thor3e avakAzako saMkucita hokara gheratA hai / aura kabhI thor3e avakAzako chor3akara mahAn avakAzako vistRta hokara gheratA hai / jaghanya avakAzakA pramANa lokakA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa pramANa sampUrNa loka hai / isake madhyakI avasthAeM aneka haiM / 1 dIpakakA dRSTAnta jo diyA hai, so saMkocavistAra svabhAvako dikhAneke liye hai, usakA yaha abhiprAya nahIM hai, ki jisa prakAra dIpaka sampUrNa lokako vyApta nahIM kara Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paMcamo'dhyAyaH sakatA, 1 usI prakAra AtmA bhI nahIM kara sakatA, athavA jisa prakAra dapika anitya hai, usIprakAra AtmA bhI anitya hai, ityAdi / kyoMki dRSTAntameM aura dASTantimeM sarvathA samAnatA nahIM ho sakatI / anyathA dRSTAnta aura dAntakA bheda hI nahIM raha sakatA / athavA syAdvAda siddhAntake anusAra dIpakAdika bhI sarvathA anitya hI haiM, aisA nahIM kahA jA sakatA / jisa prakAra AkAza sarvathA nitya nahIM hai, usI prakAra dIpaka sarvathA anitya nahIM hai / kyoMki jainadharmameM sabhI vastu utpAdAdi trayAtmaka mAnI hai / 260 bhASyam--atrAha- sati pradeza saMhAravisargasambhave kasmAdasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti ? atrocyate--sayo gatvAtsaMsAriNAm, caramazarIra tribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // artha - prazna - jabaki jIva dravyake pradezoM meM saMkoca aura vistArakA saMbhava hai, phira lokake asaMkhyAtaveM bhAgAdikameM hI unake avagAhakA kyA kAraNa hai ? eka pradezAdika meM bhI unakA -- jIvoMkA avagAha kyoM nahIM ho sakatA ? uttara- - isakA kAraNa yaha hai, ki jitane saMsArI jIva haiM ve, saba sayoga - sazarIra haiM, aura jo siddha jIva haiM, ve carama zarIra se tribhAgahI avagAhako dhAraNa karanevAle haiM / 1 bhAvArtha- - jaba jIvakA svabhAva saMkucita aura vistRta hone kA hai, aura vistRta hokara lokaparyanta vistRta ho bhI jAtA hI hai, to usakA saMkoca bhI antyaparimANa - eka pradezataka kyoM nahIM hotA ? isakA uttara - yaha hai, ki yadyapi jIvameM saMkucita vistRta hone kA svabhAva hai, phira bhI usa svabhAvakI abhivyakti paranimitta se hI huA karatI hai, aura vaha paranimitta paMcavidha zarIra hai / saMsArI jIva ina zarIroMse AkrAnta hai | zarIrapramANa hI usakA avagAha ho sakatA hai / zarIra paugalika honepara bhI skandharUpa hai, vaha eka do tIna Adi pradezoM meM nahIM raha sakatA / vaha kamase kama aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetrameM hI raha sakatA hai / kyoMki zarIrakI avagAhanAkA jaghanya pramANa aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga hI hai / siddha jIvoMkA AkAra jisa zarIrase unhoMne siddhi prApta kI hai, usase tribhoga kama rahatA hai / kyoMki siddha jIva karma aura nokarmase sarvathA rahita haiM / phira unake liye aisA koI kAraNa zeSa nahIM rahatA, ki jisake vaza unake pradezoMmeM saMkoca vistAra ho sake, isI liye zarIrase chUTate samaya unakA jitanA pramANa hotA hai, utanA hI tadavastha banA rahatA hai / vinA nimittake phira saMkoca vistAra ho bhI kaise sakatA hai / ataeva jIvoMkA avagAha eka Adi pradezoM meM nahIM, kiMtu asaMkhyeya bhAgAdikameM hI saMbhava hai / 1 bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAlakSaNato vakSyAma iti / tat kimeSAM lakSaNamiti ? atrocyate // 1 - zarIra ke bhItara jo polakA bhAga hai, jisameM ki vAyu bharI rahatI hai, utanA bhAga saMkucita hokara kama ho jAtA hai / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 261 artha - prazna- Apane pahale kahA thA, ki dharmAdika dravyoM kA lakSaNa Age calakara kaheMge / so aba kahiye ki unakA kyA lakSaNa hai ? uttara:--- sUtra --- gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH // 17 // bhASyam - gatimatAM gateH sthitimatAM sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathA saGakhyam / upagraho nimittamapekSA kAraNam heturityanarthAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanarthAntaram // artha - gatimAn padArthoMkI gatimeM aura sthitimAn padArthoMkI sthitimeM upagraha karanA - nimitta bananA-sahAyatA karanA kramase dharma aura adharma dravyakA upakAra hai / upagraha nimitta apekSA kAraNa aura hetu ye paryAyavAcaka zabda haiM / tathA upakAra prayojana aura artha guNa zabdoM eka hI artha hai / I bhAvArtha - jIva aura pudgala dravya gatimAn haiM / jisa samaya ye gamanarUpa kriyAmeM pariNata hote haiM, usa samaya inake usa pariNamanameM bAhya nimitta kAraNa dharma dravya huA karatA hai, aura jisa samaya ye sthita hote haiM, usa samaya inakI sthitimeM adharma dravya bAhya sahAyaka huA karatA hai / ye donoM hI dravya udAsIna kAraNa haiM, na ki preraka / preraNA karake kisI bhI dravyako ye na to calAte haiM, na ThaharAte haiM / yadi ye preraka kAraNa hote, to bar3I gar3abar3a upasthita hotI / na to koI padArtha gamana hI kara sakatA thA, na Thahara hI sakatA thA / kyoMki dharma dravya yadi gamana karane ke liye prerita karatA, to usakA pratipakSI adharma dravya unhIM padArthoM ko Thaharaneke liye prerita karatA / isI prakAra yadi ye dravya loka mAtrameM vyApta na hote, to yugapat sampUrNa lokameM jo padArthoMkA gamana aura avasthAna huA karatA hai, so nahIM bana sakatA thA / tathA ye dravya AkAzake samAna ananta bhI nahIM hai / yadi ananta hote, to loka aura alokakA vibhAga nahIM bana sakatA thA / tathA lokakA pramANa aura AkAra Thahara nahIM sakatA thA / 1 dharma aura adharma dravya atIndriya haiM, phira bhI unake upakAra pradarzanake dvArA Apane 1 - gai pariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtAneva so I // 18 // 2- ThANajudANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI / chAyA jaha pahiyANaM gacchantA va so dharaI // 19 // ( dravya saMgraha ) 3 - lokAlokavibhAgau staH lokasya sAntatvAt, lokaH sAntaH mUrtimaddravyopacitatvAt prAsAdAdivat / isa anumAna paramparAse lokakI sAntatA aura sAnta lokake siddha honese lokAlokakA vibhAga siddha hotA hai / parantu lokakI sAntatAmeM aura usake pramANa tathA AkAra ke bane rahanemeM koI na koI bAhya nimitta bhI avazya cAhiye / ve hI dharma aura adharma dravya haiM / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ paMcamo'dhyAyaH unakA astitva jo batAyA so ThIka hai / isI prakAra inake anantara jisakA pATha kiyA hai usa AkAzakA bhI upakAra kyA hai, so batAnA cAhiye / ataeva sUtra kahate haiM -- sUtra - AkAzastha gAhaH // 18 // bhASyam - - avagAhinAM dharmAdharmapudgala jIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / dharmAdharmayorantaH pravezasambhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizcati / 1 artha -- avagAha karanevAle dharma adharma pudgala aura jIva dravya haiM / inako avagAha denA AkAzakA upakAra hai / inameM se dharma aura adharma dravyake avagAhameM upakAra antaH praveza ke dvArA kiyA karatA hai, aura pudgala tathA jIvoMke avagAha meM saMyoga aura vibhAgoM ke dvArA bhI upakAra kiyA karatA hai / bhAvArtha- - dharma aura adharma dravya pUrNa lokameM isa tarahase sadA vyApta bane rahate haiN| ki unake pradezoMkA lokAkAzake pradezoMse kabhI bhI vibhAga nahIM hotA / ataeva inake avaMgAhameM AkAza jo upakAra karatA hai, so antaH avakAza dekara karatA hai, kintu jIva aura pudgala dravyameM yaha bAta nahIM hai / kyoMki ye alpakSetra - asaMkhyeya bhAgako rokate haiM, aura kriyA vAn haiM / - eka kSetra se haTakara dUsare kSetra meM pahu~cate haiM / ataeva inake avagAhameM saMyoga vibhAgoM ke dvArA AkAza upakAra kiyA karatA hai / tathA antaH avakAza dekara bhI upakAra kiyA karatA hai / ca zabdake dvArA jIva pudgaloMkA upakAra donoM prakArakA hotA hai, yaha siddha kiyA hai / I yadyapi " lokAkAze'vagAhaH " isa sUtra meM AkAzakA svarUpa yA lakSaNa pahale batA cuke haiM, ki sampUrNa padArthoM ko avagAha denA usakA kArya hai / ataeva punaH yahA~ usake batAkI AvazyakatA nahIM hai, phira bhI yahA~para usake ullekha karanekA kAraNa hai, aura vaha yaha ki " lokAkAze'vagAhaH " isa sUtra meM to avagAhI padArthoMkA prAdhAnya hai, jisakA Azaya yaha hai, ki jIva pudgaloMkA avagAha kahA~para hai ? to lokaakaashmeN| isase yaha siddha nahIM hotA, ki avagAha svabhAva AkAzakA hI hai / ataeva yahI bAta yahA~para isa sUtra ke dvArA batAI hai, ki AkAzakA svabhAva padArthoM ko avagAha denA hai, aura yahI usakA lakSaNa hai / bahuta se loga AkAzakA lakSaNa zabda mAnate haiM / koI pradhAnake vikArako AkAza kahate haiM / parantu ye sabhI kalpanAeM mithyA haiM / zabda pugalakI paryAya hai, jaisA ki Age calakara batAyA jAyagA, aura jaisA ki usake guNa svabhAvase siddha hotA hai / zabda yadi AkAzakA guNa hotA, to indriya dvArA upalabdha nahIM ho sakatA thA, aura na mUrta padArthake dvArA ruka sakatA thA / evaM na mUrta padArthake dvArA utpanna hI ho sakatA thA / ataeva vaha pugalakI 1 - vaizeSika - yathA--" zabdaguNakamAkAzam " / 2 - sADUkhya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18-19 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / hI paryAya hai| jo pradhAnakA vikAra mAnate haiM, so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki nitya niravayava aura niSkriya pradhAnakA anitya sAvayava aura sakriya zabdarUpa pariNamana kaise ho sakatA hai / yahA~para yaha zaMkA bhI ho sakatI hai, ki avagAha dviSTha dharma hai / ataeva jisa prakAra AkAzameM vaha kahA jAtA hai, usI prakAra avagAhI jIva pudralameM bhI kahA jA sakatA hai, parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~para adheyakI pradhAnatA nahIM hai, AdhAra hI kI pradhAnatA hai / ataeva AkAzakA hI lakSaNa mAnanA ucita hai / kramAnusAra pudgala dravyakA upakAra batAte haiM:-- sUtra-zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm // 19 // bhASyam / paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vADmanaH prANApAnAviti pudglaanaamupkaarH| tatra zarIrANi yathoktAni / prANApAnau ca nAmakarmANa vyaakhyaatau| dvIndriyAdayo jihvendriyasaMyogAt bhASAtvena gRhNanti nAnye, saMjJinazcamanastvena gRhNanti nAnye iti| vakSyate hi-"sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta iti|| artha-zarIra vacana mana aura prANApAna yaha pudgala dravyakA upakAra hai| audArika Adi zarIra pA~ca prakArake haiM, inakA svarUpa pahale batA cuke haiM / prANApAnakA nAmakarmake prakaraNameM vyAkhyAna kiyA hai / dvIndriya Adi jIva jihvA indriyake dvArA bhASArUpase pudgaloMko grahaNa karate haiM, aura dUsarA koI grahaNa nahIM karatA / jo saMjJI jIva haiM, ve mana rUpase unako grahaNa karate haiM, aura dUsarA koI grahaNa nahIM karatA / yaha bAta Age calakara bhI kaheMge, ki sakaSAyatAke kAraNase jIva karmake yogya pudgaloMko grahaNa kiyA karatA hai / bhAvArtha-pudgala skandhoMke sAmAnyatayA 22 bheda haiM / jinameMse 5 bheda aise haiM, joki khAsakara jIvake grahaNa karanemeM Ate haiN| ve pA~ca bheda do bhAgoMmeM vibhakta haiM kArmANavargaNA- aura nokarmavargaNA / jinase jJAnAvaraNAdika ATha karma banate haiM, unako kArmANavargaNAM kahate haiM, jinase zarIra paryApti aura prANa banate haiM, unako nokarmavargaNA kahate haiN| isake cAra bheda haiM-AhAravargaNA bhASAvargaNA manovargaNA aura taijasavargaNA / kArmANavargaNAoMko yogameM pravRtta sakaSAya jIva grahaNa kiyA karatA hai, yaha bAta Age calakara likheNge| zarIrake yogya pudgala vargaNAoMkA grahaNa saMsArI jIvamAtrake huA karatI hai| prANApAna paryApta jIvoMmeM hI pAyA jAtA hai| bhASAvargaNAkA grahaNa dvIndriyAdika jIva hI kiyA karate haiN| jisase hRdayastha aSTadala kamalake AkArakA dravya mana banA karatA hai, una manovargaNAoMkA grahaNa saMjJI jIvake hI huA karatA hai / ina karma aura nokarmoMke 1-USmaguNaH sandIpaH snehavA yathA samAdatte / AdAya zarIratayA pariNamayati cAtha tasneham / tadvat rAgAdiguNaH svayogavAtmadIpa Adatte / skandhAnAdAya tathA pariNamayati tAMzca karmatayA // 2-nokarmake viSayameM audArika vaikriyika aura AhAraka ina tIna hI kaukI pradhAnatA hai / ye tInoM zarIra aura prANApAna AhAravargaNAke dvArA banA karate haiN| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcamo'dhyAyaH Upara hI saMsArake kAryamAtra nirbhara haiM, aura inakI siddhi pudgala dravyase hI hotI hai / ataeva yaha pudgala dravyakA hI upakAra hai / yahA~para upakArakA matalaba kAraNapanA batAnekA hai / parantu dharmAdikakI taraha pudgala dravya udAsIna kAraNa nahIM hai, preraka bhI hai| bhASyam-kizcAnyat artha-Upara jo pudgala dravyakA upakAra batAyA hai, usake sivAya aura bhI usake upakAra haiM / arthAt zarIrAdikake sivAya aura aura AkAra yA prakArake dvArA bhI pudgala dravya nimitta banA karatA hai| kisa kisa prakArase banatA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // bhASyam-sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagrahazca maraNopagrahazceti pudglaanaamupkaar| tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhsyopkaaraaH| aniSTA duHkhasya / sthAnAcchAdanAnulepanabhAjanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya / viSazastrAgnyAdIni maraNasya, apavartanaM caayussksy| artha-sukhameM nimitta bananA, duHkhameM nimitta bananA, jIvanameM nimitta bananA, aura maraNameM nimitta bananA yaha saba bhI pudgala dravyakA hI upakAra hai| yathA - iSTa rUpa sparza rasa gandha varNa aura zabda sukhake nimitta haiN| ye hI viSaya yadi aniSTa hoM, to duHkhake nimita huA karate haiM / vidhipUrvaka ninakA sevana kiyA gayA hai, aise snAna AcchAdana anulepana aura bhojana Adi jIvanake nimita haiM, aura AyukA anapavartana bhI usakA nimitta hai| isI prakAra viSa zastra agni Adi padArtha aura AyakA apavartana maraNakA nimitta hai| bhAvArtha-saMsArameM koI bhI padArtha iSTa hI ho, yA aniSTa hI ho yaha bAta nahIM hai| eka hI padArtha kisIko iSTa pratIta hotA hai, to kisIko aniSTa / athavA kisI eka vyaktiko jo padArtha kabhI iSTa mAlUma hotA hai, usIko vahI padArtha kAlAntarameM aniSTa bhI pratIta hotA hai / ataeva yaha nizcaya hai, ki svabhAvase koI bhI padArtha na iSTa hai, aura na aniSTaM / jo padArtha rAgake viSayabhUta huA karate haiM, unako iSTa kahate haiM, aura jo dveSake viSaya huA karate haiM unako aniSTa kahate haiM / yahI kAraNa hai, ki nIvake grahaNameM AnevAle pA~coM hI indriyoMke viSaya-sparza rasa gaMdha varNa aura zabda iSTa aura aniSTa donoM hI prakArake mAne haiM, tathA batAye haiM, aura kamase sukha tathA duHkhake nimitta kahe gaye haiN| yadi snAnAdikA vidhipUrvaka sevana na kiyA jAya, to ve hI kadAcit apAyake kAraNa bhI ho jAte haiM, parantu deza kAla mAtrA aura apanI prakRtike anurUpa jo snAna bhojana gamana zayana 1-tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA // (prazamarati zloka 52) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / Asana Adi kiyA jAtA hai, vaha prANa-dhAraNameM upakArI hotA hai, aura isIliye vaha jIvanakA nimitta banatA hai| AyakarmakI lambI sthitikA viSa zastra agni-prahAra maMtra-prayoga Adike dvArA kama ho jAneko apavartana kahate haiM / jisa AyukA bandhakI vizeSatAke kAraNa apavartana nahIM ho sakatA, vaha bhI pudgala dravyakA hI upakAra hai / evaM ca jisakA apavartana ho sakatA hai, usameM bhI pudgalakA hI upakAra hai| jIvanameM jo sahAyaka haiM, unase viruddha svabhAva rakhanevAle pudgala maraNake upakAraka samajhane cAhiye / pahale sUtrameM zarIrAdike dvArA pudgala dravyakA upakAra batAyA hai, aura isa sUtrameM sukhAdike dvArA batAyA hai / isa prakAra vibhAga karanekA kAraNa yaha hai, ki sukhAdikameM karmake udayakI apekSA hai, aura zarIrAdikameM pudgaloMke grahaNamAtrakI apekSA hai| jaise ki sukhameM sAtAvedanIyakarmake udayakI aura duHkhameM asAtAvedanIyakarmake udayakI apekSA hai| jIvana meM Ayukarmake udayakI aura maraNameM usake abhAvakI apekSA hai / bhASyam-atrAha-upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyAyuSAm / athAnapavAyuSAM kathamiti ? atrocyate--teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cet taducyate--karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudgalamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / ke kAraNam ? zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyartha hyAhAra iti|| __ artha--prazna-jinake AyukarmakA anazana athavA roga AdikI bAdhAse apakSaya hotA ho, yA anya kinhIM kAraNoMse apavartana hotA ho, unake liye pudgala dravyakA upakAra mAnA jAya, yaha to ThIka hai, parantu jinakI Ayu anaparya hai, aise deva nAraka caramazarIrI uttama puruSa aura bhoga bhamiyoMke jIvana aura maraNameM pudgalakA upakAra kisa taraha mAnA jA sakatA hai ? uttara-jo anapavartya Ayake dhAraka haiM, unake jIvana aura maraNameM bhI pudgala dravyakA upakAra hai| prazna-jaba unakI Ayu na bar3ha sakatI hai, aura na ghaTa sakatI hai, phira pudgala dravya usameM kyA upakAra karate haiM ? uttara-karmakI sthiti aura kSayake dvArA unake bhI pudgala upakAra kiyA karate haiM / kyoMki jJAnAvaraNAdika sabhI karma paugalika haiM / Ayukarma bhI paugalika hI hai| devAdikoMkA jIvana maraNa karmake udaya aura kSayakI apekSAse hI huA karatA hai| ataeva unake 1-TIkAkArane vibhAgakA kAraNa yahI likhA hai| yathA-" sukhAdInAmudayApekSatvAt prAcyAnAM grahaNamAtra viSayatvAt / " parantu yaha hetu hamArI samajhameM ThIka nahIM AyA, kyoMki karmakA udaya donoMmeM hI nimitta hai / sukhAdika meM yadi vedanIyAdika udayakI apekSA hai, to zarIra yogya pudgaloMke grahaNameM bhI zarIranAmakarma aura baMdhana saMghAtAdike udayakI apekSA hai / zlokavArtikakAra zrIvidyAnandi AcArya ne isa vibhAgakA kAraNa aisA batAyA hai, ki zarIrAdikameM pudralavipAkI karmoke udayakI apakSA hai, aura sukhAdikama jIva vipAkI karmokI apekSA hai, tathA Ayukarmako bhI unhoMne kathaMcita jIvavipAkI mAnA hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH I 1 bhI pudgaloMkA upakAra siddha hai / isake sivAya tIna prakArako AhAra jo mAnA hai, vaha to prANimAtra ke liye upakAraka / isakA kAraNa ? kAraNa yaha hai, ki zarIrakI sthiti rakSA aura vRddhi tathA balakI vRddhi aura prIti Adi AhArake dvArA hI siddha huA karate haiM / bhAvArtha -- vAstava meM jIva amUrta hai, aura isIliye adRzya hai / saMsArI jIvoMkA eka kSetrAvagAha karmanokarmarUpa pudgala ke sAtha ho rahA hai, aura usake nimittase hI saba kArya hote haiM / saMsArI prANiyoM ko sukha duHkhakA anubhava jo hotA hai, vaha bhI pudgalAzrita hI hai, kyoMki unako jo sukha athavA duHkha hotA hai vaha karmajanita aura sendriya tathA zarIrAdhIna hotA hai na ki Atmasamuttha / sukhAdike honemeM antaraGga kAraNa karmodaya aura bAhya kAraNa nokarma tathA tIna prakArakA AhAra prabhRti hai / ataeva sukhAdikameM bhI pudgala dravyakA hI upakAra mAnanA cAhiye / bhASyam - atrAha - gRhNImastAvadUdharmAdharmAkAzapudgala jIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti ? atrocyate / artha - prazna - dharma adharma AkAza aura pudgala jIvoMkA upakAra karate haiM, yaha bAta samajhe, parantu jIva dravya kisa taraha upakAra karate haiM ? ve dUsare jIvoMkA hI upakAra karate haiM, yA kyA ? athavA dharma adharma AkAza aura pudgala nirantara para padArthoMkA anugraha karate haiM so samajhe / sabhI dharmAdika dravya jIvoMkA upakAra karate haiM, dharma adharma aura AkAza pudgala dravyakA upakAra karate haiM, AkAza dravya dharma adharma aura pudgalakA upakAraka hai / isa prakAra ye dravya para padArthoM kA jo anugraha karate haiM, so hamArI samajhameM AyA, parantu jIva dravya kyA upakAra karatA hai so abhItaka nahIM mAlUma huA / ataeva usIko kahiye ki usakA kyA upakAra hai ? uttarasUtra - - parasparopagraho jIvAnAm // 21 // bhASyam - parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti // artha -- jIvoMkA upakAra paraspara meM - eka dUsare ke liye hita aura ahitakA upadeza deneke dvArA huA karatA hai / 1 - oja - AhAra lomAhAra aura prakSepAhAra / jisa taraha ghImeM par3A huA pUA saba taraphase ghIko khIMcatA hai, usI prakAra gatyantarase garbhameM AyA huA jIva aparyApta avasthA aura janmakAlameM sabhI pradezoMke dvArA zarIra yogya puloMko grahaNa kiyA karatA hai, isako oja-AhAra kahate haiM / paryApta avasthA meM tvagindriyake dvArA jo grahaNa hotA hai, usako lomAhAra kahate haiM / grAsa lekara jo bhojanarUpase grahaNa hotA hai, usako kavalAhAra yA prakSepAhAra kahate haiM / digambara sampradAya meM chaha prakArakA AhAra mAnA hai :- nokarma AhAra, karma AhAra, kavalAhAra, lepyAhAra oja-AhAra, aura mAnasa - AhAra / yathA-Nokamma kammahAro, kavalAhAro ya leppamAhAro / ojamaNoviya kamaso, AhArochabvihoNeo // 2- sthitikA artha avasthAna, rakSAkA artha bAdhaka kAraNoMkI nivRtti vRddhikA artha ArohaNa-bar3hanA hai, upacayakA artha mAMsa majAkA poSaNa, valakA artha utsAha zakti, prANakA artha sAmarthya, aura prItikA artha mAnasika prasannatA hai / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 267 bhAvArtha - bhaviSya meM aura vartamAnameM jo zakya hai, yukta hai aura nyAyya hai, usako hita samajhanA cAhiye, aura jo isake viparIta hai, usako ahita samajhanA cAhiye / pratyeka jIva parasparako hitAhitakA upadeza dekara anugraha kiyA karatA hai / jaisA upadezake dvArA jIvoMkA upakAra hotA hai, vaisA dhanadAnAdike dvArA nahIM ho sakatA / ataeva usIko yahA~para mukhyatayA upakArarUpase batAyA hai / yahA~para upakArakA artha nimitta hai, isaliye ahitopadeza athavA ahitAnuSThAnako bhI yahA~ upakAra zabdase hI kahA hai / pahale yadyapi upayoga jIvakA lakSaNa batAyA jA cukA hai, parantu vaha antaraGga lakSaNa hai, aura yaha parasparopakAritA usakA bAhya lakSaNa hai / bhASyam - atrAha ---: -atha kAlasyopakAraH ka iti ? atrocyate- artha--prazna--paMcAstikAyarUpa dharmAdika dravyoMkA upakAra kyA hai, so mAlUma huA / parantu akAyarUpa jo kAla dravya mAnA hai, usakA abhItaka upakAra nahIM batAyA / ataeva kahiye ki usakA kyA upakAra hai ? bhAvArtha - abhItaka sUtradvArA jinakA ullekha kiyA gayA hai, ve dharma adharma AkAza pudgala aura jIva ye pA~ca hI dravya haiN| jabaki kAlako abhItaka dravyarUpase batAyA hI nahIM hai, taba usake upakArake viSayameM prazna karanA yuktisaMgata kaise kahA jA sakatA hai / yaha ThIka hai, parantu Age calakara " kAlazca " aisA sUtra bhI kaheMge / usa sutrake dvArA jisakA ullekha kiyA jAyagA usa kAlakA jabataka asAdhAraNa lakSaNa yA upakAra nahIM batAyA jAya, tabataka yaha nahIM mAlUma ho sakatA, ki vaha dharmAdikameM hI antarbhuta hai, athavA padArthAntara hai / aura isI liye yaha prazna kiyA gayA hai, ki kAlakA kyA upakAra hai ? uttaraH sUtra -- vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya ||22|| bhASyam - tadyathA - sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH sthitiratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH / pariNAmo dvividhaH - anAdirAdimAMzca / taM parastAd vakSyAmaH / kriyA gatiH, sA trividhA - prayogagatiH vizvasAgatiH mizriketi / paratvAparatve trividhe - prazaMsAkRte, kSetrakRte, kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnamaparo'dharmaH aparamajJAnamiti / kSetrakRte eka dikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / kAlakRte dviSTavarSAd varSazatikaH parobhavati, varSazatikAdviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // I artha - jo kAryake dvArA anumAnase middha hai, aura jisakA ullekha Age calakara kiyA jAyagA, usa kAlakA upakAra vartanA pariNAma kriyA aura paratvAparatva hai| vaha isa prakAra se hai, ki - prathama samayake Azrayase honevAlI gati sthiti utpatti aura vartanA ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / kAlake Azrayase sampUrNa padArthoMkA , Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ paJcamo'dhyAyaH jo vartana hotA hai, usako vartanA kahate haiM / pariNAma do prakArakA hai-anAdi aura AdimAn / isakA varNana Age cala kara kiyA jAyagA / kriyA zabdase yahA~para gati lI gaI hai / vaha tIna prakAra kI hai-prayogagati, visrasAgati, aura mizragati / paratvAparatva tIna prakArakA hai-prazaMsAkRta, kSetrakRta, aura kAlakRta / dharma mahAn hai, jJAna mahAn hai, adharma nikRSTa hai, ajJAna nikRSTa hai, isI prakArase kisI bhI vastukI prazaMsA yA nindA karaneko prazaMsAkRta paratvAparatva samajhanA cAhiye / eka samayameM eka hI dizAmeM Thahare hue do padArthoM se jo dUravartI hai, usako para kahA jAtA hai, aura jo nikaTavartI hai, usako apara kahA jAtA hai| isakA nAma kSetrakRta paratvAparatva hai| solaha varSakI umaravAlese sau varSakI umara vAlA para-bar3A kahA jAtA hai, aura sau varSakI umaravAlese solaha varSakI umaravAlA apara-choTA samajhA jAtA hai| isIko kAlakRta paratvAparatva kahate haiM / inameMse prazaMsAkRta aura kSetrakRta paratvAparatvako chor3akara bAkIkA kAlakRta paratvAparatva aura vartanA pariNAma tathA kriyA yaha saba kAladravyakA upakAra hai| bhAvArtha--sabhI padArtha apane apane svabhAvake anusAra varta rahe haiM, aura sadA vartate haiM / kiMtu isako vartAnevAlA kAla dravya hai| kAlakI yaha prayojaka zakti hI vartanA zabdake dvArA yahA~ batAI hai / kintu dharmAdika dravya jisa taraha udAsIna kAraNa mAne haiM, usI prakAra kAla dravya bhI udAsIna prayojaka hai / kintu padArthoMke vartanameM vaha bAhya nimitta kAraNa hai avazya / yadi kAla kAraNa na mAnA jAyagA, to bar3I gar3abar3a upasthita hogii| kyoMki hara eka padArthake kramamAvI pariNamana yugapat upasthita hoNge| antaraGga aura kAlake sivAya bAkI saba bAhya kAraNoMke mila jAnepara phira kauna aisI zakti hai, ki jo bhaviSya pariNamanoMko nahIM hone detI / ataeva kAla bhI eka kAraNabhRta dravya mAnanA par3atA hai| vartanA Adika kAlake upakAra haiM-asAdhAraNa lakSaNa haiM / kyoMki yadi kAla na ho, to dranyoMkA vartana hI nahIM ho sakatA, aura na unakA pariNamana ho sakatA, na gati ho sakatI aura na paratvAparatvakA vyavahAra hI bana sakatA hai| bhAta banAneke liye cAvaloMko baTalAImeM DAla diyA, baTalAImeM pAnI bharA huA hai, nIce agni jala rahI hai, ityAdi sabhI kAraNoMke mila jAnepara bhI pAka prathama kSaNameM hI siddha nahIM hotA, yogya samaya lekara hI sampanna huA karatA hai| phira bhI yadi prathama kSaNameM bhI usa pAkakA kucha bhI aMza siddha huA nahIM mAnA jAyagA, to dvitIyAdika kSaNoM meM bhI vaha nahIM mAnA jA 1-bartante padArthAH, teSAM vartayitA kAlaH / svayameva vartamAnAH padArthA vartante yayA sA kAlAzrayA prayojikA vRttiH vartanA / vratudhAtoH "NyAzrayoyuc" (pA0 a0 3 pAda 3 sUtra 107) itiyuca / athavA vRttivartanazIlatA anudAttetazca halAdeH" (pA0 a0 3 pAda 2 sUtra 149 / itiyuc / arthAta-pratidravyaparyAyamantItaika samayasvasattAnubhUtiH vrtnaa| .. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 269 sakatA / ataeva pAkakI vRtti-vartanA prathama kSaNase hI hotI hai| isI liye vartanAko prathama samayAzrayA kahA hai / isI prakAra pratikSaNakI vartanAke viSayameM samajhanA cAhiye / kSaNavartI paryAya yA parivartana itanA sUkSma hai, ki vaha dRSTigocara nahIM ho sakatA, aura isI liye usake AkAra AdikA koI varNana bhI nahIM kara sakatA, jaisA ki pahale kahA bhI jA cukA hai, kintu sthUla parivartanako dekhakara usakA anumAna hotA hai| vaha anumAnagamya parivartana apanI sattAkA anubhava karanemeM eka hI kSaNa lagAtA hai / ataeva vartanAko antarnI taikasamayA kahA hai| ___ koI koI kahate haiM, ki vastukriyA athavA padArthoMkA vartana sUryakI gatike AdhIna hai| usIse kAla nAmakA sampUrNa vyavahAra siddha hotA hai / kAlanAmakA koI svatantra dravya nahIM hai / so yaha ThIka nahIM hai, kyoMki sUryakI gatikriyAmeM bhI kAlakI hI apekSA hai / anyathA usakA bhI pratisamaya parivartana kramase nahIM ho sakatA / isake sivAya jahA~para sUryakI gati kriyA nahIM pAI jAtI, aise svargAdikoMmeM kAlakRta vyavahAra kisataraha siddha hogA ? ataeva kAla bhI eka dravya mAnanA hI cAhiye / pariNAmakA svarUpa Age calakara " tadbhAvaH pariNAmaH" isa sUtrake prasaGgameM kaheMge / usake sAdi aura anAdi bhedoMmeM tathA tInoM prakArakI gatimeM aura kAlakRta paratvAparatvameM jo kAlakI apekSA par3atI hai, vaha spaSTa hI hai| ataeva usake viSayameM vizeSa Agama-grathoMse jAnanA caahiye| bhASyam-avAha-uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudagalA iti ca tantrAntarIyA jIvana paribhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tatkathametaditi ? atrocyateetadAdivipratipattipratiSedhArtha vizeSavacanavivakSayAcedamucyate artha-prazna--Apane zarIrAdika pudgala dravyake upakAra haiM, aisA kahA hai; parantu kitane hI mata-vAle pudgala zabdase jIvako kahate haiN| unake matameM jIva aura pudgala do svatantra dravya nahIM haiM / yA yoM kahiye ki jisa prakArakA jIva dravya upayoga lakSaNavAlA pudgalase bhinna Apane mAnA hai, vaisA ve nahIM maante| isake sivAya kisI kisIke matameM jIva aura pudgala do mAne to haiM, parantu unhoMne pudgaloMko sparzAdi guNoMse rahita bhI mAnA hai| ataeva kahiye ki yaha * kisa prakArase hai ? pudgalakA svarUpa kaisA mAnA jAya ? uttara-tumane jisa vipratipattikA ullekha kiyA hai, usakA aura usI tarahakI aura bhI jo vipratipatti isa viSayameM haiM, una sabakA niSedha karane ke liye aura pudgala dravyakA vizeSatayA svarUpa batAnekI icchAse hI AgekA sUtra kiyA jAtA haiH -sarvazUnyavAdI nAstika athavA vArhaspatyasiddhAntavAle / 2-vaizeSikoMne pRthvI Adiko kramase cAra guNa tIna guNa do guNa aura eka guNavAlA mAnA hai / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [paJcamo'dhyAyaH sUtra-sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // ___ bhASyam-sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaMlakSaNAH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaHkaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhorUkSa iti / rasaH paJcavidhaH-tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhA--surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH--kRSNo nIlo lohitaH patiH zukla iti // artha-sabhI pudgala sparza rasa gandha varNavAn huA karate haiN| koI bhI pudgala aisA nahIM hai, ki jisameM ina cAroMmeMse eka bhI guNa na pAyA jAtA ho / ataeva yaha pudgala dravyakA lakSaNa samajhanA cAhiye / jisameM yaha lakSaNa nahIM pAyA jAtA, usako pudgala bhI nahIM kaha sakate / jIvameM yaha lakSaNa nahIM rahatA, ataeva jIva aura pudgala do svatantra dravya haiN| ina cAra guNoMke uttarabheda aneka haiM, phira bhI una sabakA jinameM antarbhAva ho sakatA hai, aise mUlabheda isa prakAra haiM:-sparza ATha prakArakA hai, kaThina mRdu ( komala ) guru ( bhArI ) laghu ( halakA ) zIta uSNa snigdha ( cikanA ) rUkSa (rUkhA) / rasa pA~ca prakArakA hai-tikta ( caraparA ) kaTu ( kaDuA) kaSAya ( kaselA ) amla (khaTTA) aura madhura (miitthaa)| gaMdha do prakArakI hai-surabhi (sugaMdha) aura ( asurabhi ) durgadha / varNa pA~ca prakArakA hai- kRSNa nIla rakta pIta aura zukla / isa prakAra cAra guNoMke 20 bheda athavA paryAya haiN| haraeka samayameM inameM se cAroM guNoMke yathAsambhava bheda pratyeka pudgala dravyameM pAye jAte haiM / kaThinAdika bhedoMkA artha prasiddha hai, ataeva usake yahA~ batAnekI AvazyakatA nahIM hai / bhASyam-kizcAnyat artha-pudgala dravyake guNa Upara jo batAye haiM, unake sivAya usake aura bhI dharma prasiddha haiM / unhIMkI apekSAse sUtra karate haiM: sUtra-zabdabaMdhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // bhASyam-tatra zabdaH SaDvidhaH-tato vitato ghanaH zuSiraH saMgharSo bhASA iti / bandhastrividhaH-prayogabandho visrasAbandho mizrabandha iti / snigdharUkSatvAd bhavatIti vakSyate / saumyaM dvividha-antyamApekSikaM c| antyaM paramANuSveva, ApekSikaM ca vyaNukAdiSu saGghAtapariNAmApekSam bhavati / tadyathA-AmalakAd badaramiti / sthaulyamapi dvividham-antyamApekSikaM ca / saMghAtapariNAmApekSameva bhavati / tatrAntyam sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati, ApekSikaM badarAdibhya aamlkaadissviti| saMsthAnamanekavidham-dIrghahasvAdyanitthaM natvaparyantam / bhedaH paJcavidhaH-autkArikaH caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti / tamazchAyAtapodyotAzca prinnaamjaaH| sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantItyataH pudgalAstadvantaH / 1-anucaTa iti vA pAThaH / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra 23-24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-zabda bandha saukSmya sthaulya saMsthAna bheda tama chAyA Atapa aura udyota ye daza bhI pudgala dravyake hI dharma haiM / zabdAdikakA svarUpa kramase isa prakAra hai-jisake dvArA arthakA pratipAdana ho, athavA jo dhvanirUpa pariNata ho, usako zabda kahate haiN| sAmAnyatayA yaha chaha prakArakA hotA hai-tata vitata ghana zapira saMgharSa aura mASA / mRdaGga bherI Adi carmake vAdyoM dvArA utpanna hue zabdako tata kahate haiM / sitAra sAraGgI Adi tArake nimittase bajanevAle vAdyoMke zabdako vitata kahate haiM / manIrA jhAlara ghaMTA Adi kAMseke zabdako dhana kahate haiN| bIna zaMkha Adi phUMka athavA vAyuke nimitase vajanevAle vAdyoMke zabdako zuSira kahate haiM / kASThAdike paraspara saGghAtase honevAle zabdako saGgharSa kahate haiN| varNa pada vAkya rUpase vyakta akSararUpa mukhadvArA bole hue zabdako bhASA kahate haiN| aneka padArthoMkA eka kSetrAvagAharUpameM paraspara sambandha ho jAneko bandha kahate haiM / yaha tIna prakArakA hai--prayogabandha visrasAbandha aura mizrabandha / jIvake vyApArase honevAle bandhako prAyogika kahate haiM, jaise ki audArika zarIravAlI banaspatiyoMke kASTha aura lAkhakA ho jAyA karatA hai / jo prayogakI apekSA na karake svabhAvase hI ho, usako vistrasAbandha kahate haiM / yaha do prakArakA huA karatA hai-sAdi aura anAdi / bijalI megha indradhanuSaAdike rUpameM pariNata honevAloMko sAdi vistrasAbandha kahate haiN| dharma adharma AkAzakA jo bandha hai, usako anAdi visrasAbandha kahate haiM / jIvake prayogakA sAhacarya rakhakara acetana dravyakA jo pariNamana hotA hai, usako mizrabandha kahate haiM, jaise ki stambha kumbha Adi / sUkSmatAkA artha patalApana yA laghutA Adi hai| yaha do prakArakA hotA hai, antya aura ApekSika / paramANuoMmeM antya sUkSmatA pAI jAtI hai aura vyaNukAdikameM ApakSika sUkSmatA rahatI hai / ApekSika sUkSmatA saMghAtarUpa skandhoMke pariNamanakI apekSAse huA karatI hai, jaise ki AmalekI apekSA badarIphalameM sUkSmatA pAI jAtI hai / ataeva yaha sUkSmatA aneka bhedarUpa hai| sthUlatAkA artha moTApana athavA gurutA hai / isake bhI do bheda haiM-antya aura ApekSika / ApekSika sthUlatA saGghAtarUpa pudgala skandhoMke pariNamana vizeSakI apekSAse hI huA karatI hai / antya sthalatA sampUrNa lokameM vyApta hokara rahanevAle mahAskandhameM rahA karatI hai, aura ApekSika sthalatA apekSAkRta hotI hai, jaise ki badarIphalakI apekSA AmalemeM sthUlatA pAI jAtI hai / ataeva sUkSmatAke samAna isake bhI bahuta bheda haiN| 1-kinhIM bhI do dravyoMkA sambandhamAtra bandha zabdakA artha yahA~ vivakSita nahIM haiM / yahA~ pugalake upakArakA prakaraNa hai, ataeva isameM yaha bandha nahIM grahaNa karanA cAhiye / jaisA ki TIkAkArane bhI likhA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH 1 saMsthAna nAma AkRtikA hai / yaha do prakArakI hai - Atmaparigraha aura anAtmaparigraha / Atmaparigraha saMsthAna aneka prakArakA hai / yathA - pRthivIkAyika jIvoM ke zarIrakA AkAra masUra annake samAna huA karatA hai' / jalakAyika jIvoMke zarIrakA AkAra jalabinduke samAna hotA hai | agnikAyika jIvoMke zarIrakA AkAra sUcIkalApake samAna huA karatA hai / vAyukAyika jIvoMke zarIrakA AkAra patAkA ke samAna hotA hai / aura vanaspatikAyika jIvoMke zarIrakA AkAra koI nizcita nahIM hotA / ataeva usako anitthaMbhUta kahate haiM / dvIndriya trIndriya aura caturindriya jIvoM ke zarIrakA AkAra huMDaka hotI hai / paJcendriya jIvoMke zarIrakA AkAra saMsthAnanAmakarmake udayake anusAra chaha prakArakA huA karatA hai / - samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubjaka, vAmana aura huNDaka / 1 272 anAtmaparigraha AkAra bhI aneka prakArakA hai -- gola trikoNa catuSkoNa Adi / sAmAnyatayA pudgulake AkAra dIrgha hrasvase lekara anitthantva paryanta bahu bhedarUpa haiM / tathA unake uttarabheda bhI aneka haiM / unakA yathAsambhava antarbhAva mUla bhedoM meM kara lenA cAhiye / bheda zabdakA artha vizleSa hai / paraspara meM saMyukta hue aneka padArthoMke pRthak pRthak ho jAne ko bheda kahate haiM / yaha pA~ca prakArakA hotA hai - - autkArika - caurNika - khnndd-prtrannucttn| lakar3I vagairahake cIranese yA kisIke AghAtase jo bheda hotA hai, usako autkArika kahate haiN| gehUM vagairahako dalane yA pIsanese jo bheda hotA hai, usako caurNika kahate haiM / maTTI vagairahako phor3akara jo bheda kiyA jAtA hai, usako khaNDa kahate haiM / meghapaTala kI taraha bikharakara bheda ho jAneko pratara kahate haiM, aura Ikha vagairaha yA phala vagairaha ke Uparase chila kA utAra kara bheda karaneko aNucaTana kahate haiM / prakAzake virodhI aura dRSTikA pratibandha karanevAle pudgala pariNAmako tama - andhakAra kahate haiN| kisI bhI vastumeM anya vastukI AkRtike aMkita ho jAneko chAyA kahate haiM / yaha do prakAra kI huA karatI hai - prakAzake AvaraNarUpa aura pratibimbarUpa / jisakI prabhA uSNa ho, aise prakAzako Atapa kahate haiM / jisakI prabhA ThaMDI - AlhAdaka ho, usako udyota kahate hai / 1 " 1 -- masUrAmbupRSat sUcI kalApadhvajasaMnibhAH / varAptejo marutkAyAH nAnAkArAstarutrasAH // 57 // - tattvArthasAra 2 --- jisa zarIrake AGgopAGga kisI niyata AkAra aura niyata parimANa meM na hoM / 3-chaha saMsthAnoMkA lakSaNa isa prakAra hai- " tullaM vitthaDabahulaM, usseha bahuM ca maDahako huM ca / hillikAya mauhaM, sambatthAsaMThiyaM huMDe // jisake AGgopAGga sAmudrika zAstra ke anusAra yathApramANa hoM, usako samacaturasra kahate haiM / jo Uparase bhArI nIce halakA ho usako nyagrodhaparimaNDala kahate haiM / jo Upara halkA nIce bhArI ho, usako svAti kahate haiM / jisakI pIThapara kucha bhAga nikalA ho, usako kubjaka kahate haiM / laghu zarIrako vAmana kahate haiM / jisakA AkAra aniyata ho, usako huMDaka kahate haiM / 4 - mUlamhapahA AgI AdAvo hodi unhasahiyapahA / Aicce tericce uSNUNapahAbha unoo // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 273 tama chAyA Atapa aura udyota pudgala dravyake pariNamana vizeSake dvArA hI niSpanna huA karate haiM / ataeva ye bhI usIke dharma haiM / na bhinna dravya haiM, aura na bhinna dravyake pariNAma haiM / zabdAdikake samAna ye bhI pudgala hI haiM, kyoMki ukta sparzAdika sabhI guNa pudgaloMmeM hI rahA karate haiM, aura isIliye pudgaloMko tadvAn - rUpa rasa gaMdha sparzavAna kahA gayA hai / bhAvArtha - rUpAdika pudgala ke lakSaNa haiM / jo jo pudgala hote haiM, ve ve rUpAdivAn avazya hote haiM, aura jo jo rUpAdivAn hote haiM, ve ve pudgala huA karate haiM / ataeva zabdAdika yA tama Adikako bhI pudgalakA hI pariNAma batAyA hai / kyoMki ina viSayoM meM aneka matavAloMkA matabheda hai / koI zabdako AkAzakA guNa, koI vijJAnakA pariNAma, aura koI brahmakA vivarta mAnate haiM / kiMtu yaha saba kalpanA mithyA hai / nyAya - zAstroMmeM isa viSayapara acchI taraha vicAra kiyA hai / zabda mUrta hai, yaha bAta yukti anubhava aura Agamake dvArA siddha hai / yadi vaha AkAzakA guNa hotA, to nitya vyApaka hotA, aura mUrta indriyoM kA viSaya nahIM ho sakatA thA, na dIvAla Adi mUrta padArthoMke dvArA ruka sakatA thA / isase aura Agamake kathanase siddha hai, ki zabda amUrta AkAzakA guNa nahIM, kiMtu mUrta pudgalakA hI pariNAma hai / 1 isI prakAra tamake viSayameM bhI matabheda hai / koI koI tamako dravyarUpa na mAnakara abhAvarUpa mAnate haiM / so yaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki jisa prakAra tamako prakAzake abhAvarUpa kahA jA sakatA hai, usI prakAra prakAzako tamake abhAvarUpa kahA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai, ki tucchAbhAva koI pramANasiddha viSaya nahIM hai / ataeva prakAzake abhAvarUpa bhI yadi mAnA jAya, to bhI kisI na kisI vastusvarUpa hI usako kahA jA sakatA hai / usake nIla varNako dekhanese pratyakSa dvArA hI usakI pudgala pariNAmatA siddha hotI hai / ataeva tama bhI pudgalakA hI pariNAma hai, yaha bAta siddha hai / isI prakAra anya pariNamanoMke diSayameM bhI samajhanA cAhiye / bhASyam - atrAha - kimarthaM sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthakU sUtrakaraNamiti ? atro - cyate - sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthak karaNam // ta ete pudgalAHsamAsato dvividhA bhavanti // tadyathA artha - prazna - sparzAdi guNoMse yukta pudgaloko, aura zabdAdi rUpameM pariNata honevAle pudgaloMko pRthak pRthak sUtrake dvArA batAnekA kyA kAraNa hai ? arthAt donoM viSayoMkA ullekha 1-- Ajakala lokameM bhI dekhA jAtA hai, ki zabdakI gati icchAnusAra cAhe jidharako kI jA sakatI hai, aura AvazyakatA athavA nimitta ke anusAra usako roka kara bhI rakkhA jA sakatA hai| jaise ki grAmophonakI cUr3I meM cAhe jaisA zabda rokakara rakha sakate haiM, aura usako cAhe jaba vyakta kara sakate haiM / TelIgrAma yA vAyaralesa-ve tArake tArake dvArA icchita dizA aura sthAnakI tarapha usakI gati bhI ho sakatI hai / 35 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH karanevAlA yadi eka hI sUtra kara diyA jAtA, to kyA hAni thI ? athavA eka sUtra na karake pRthak pRthak sUtra karanemeM kyA lAbha hai ? uttara - sparzAdika guNa paramANuoM meM aura skandhoM meM donoMmeM hI rahA karate haiM, parantu ve aneka prakArake pariNamanoMkI utpattike anusAra hI prAdu* bhUta huA karate haiM / kintu zabdAdika skandhoM meM hI rahA karate haiM, paramANuoM meM nahIM rahate / tathA inakI prAdurbhUti aneka nimittoMse huA karatI hai / arthAt zabdAdika dvayaNukAdika skandhoMmeM na hokara ananta paramANuoM ke skandhoM meM hI rahA karate haiM, aura aneka nimittoMse unakI prAdurbhUti huA karatI hai / isa bhedako dikhAneke liye hI pRthagyoga kiyA haibhinna bhinna do sUtra kiye haiM / ukta sUtroM meM jinakA varNana kiyA gayA hai, ve sabhI pudgala saMkSepameM do prakAra haiM / ve do bheda kaunase haiM, so batAneke liye 1 karate haiM:sUtra - sUtra -- aNavaH skandhAzca // 25 // bhASyam - uktaM ca- " kAraNameva tadantya, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhagharNo dviHsparzaH kAryAliGgazca // " iti tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eveti // artha -! -- pudgala do prakArake haiM-aNu aura skandha | aNukA lakSaNa pUrvAcAryoMne isa prakAra kiyA hai - " kAraNameva tadantyam " ityAdi / arthAt vastu do bhAgoM meM vibhakta ho sakatI hai - kAraNarUpa meM aura kAryarUpameM / jisake honepara hI kisIkI utpatti ho, aura na honepara nahIM hI ho, usako kAraNa kahate haiM, aura jo isake viparIta hai, usako kArya kahate haiM / tadanusAra paramANu kAraNarUpa hI hai; kyoMki usake honepara hI skandhoM kI utpatti hotI hai, anyathA nahIM / yadi paramANu na hoM, to skandha-racanA nahIM ho sakatI hai / kintu paramANuse choTA aura bhAga nahIM hotA / ataeva paramANu kAraNa dravya hI hai, aura dvacaNuka se lekara acitta mahAskandha paryanta jitane bheda haiM, ve saba kArya dravya haiM / paramANu sabase antya hai / paramANu ke anantara aura koI bheda nahIM hotA / vaha itanA sUkSma hai, ki hama loga usako Agamake dvArA hI jAna sakate haiM / usake AkArakA kabhI vinAza nahIM hotA, na vaha svayaM kabhI naSTa hotA hai, dravyAstikanayakI apekSAse usakA AkAra tadavastha rahatA hai, ataeva usako nitya mAnA hai, usase choTA aura kucha bhI nahIM hotA, isaliye usako paramANu kahate haiM / ukta pA~ca prakArake rasoMmeM se koI bhI eka prakArakA rasa, do prakArake gandha meM se 1 - digambara - sampradAya meM paramANuko kAryarUpa bhI mAnA hai| kyoMki skandhoM ke bhedase usakI utpatti hotI hai| usase skandha hote haiM, isaliye kAraNarUpa bhI hai / yathA - " skandhasyArambhakA yadvadaNavastadvadevahi / skandho'NUnA bhidArambhaniyamasthAna bhIkSaNAt // " paramANUnAM kAraNadravyatvaniyamAdasiddhameveti cenna teSAM kAryatvasyApi siddheH / ... nahi skandhasyArambhakAH paramANavo na punaH paramANoH skandha itiniyamo dRzyate / tasyApi bhidyamAnasya sUkSmadravyajanakatvadarzanAt bhidyamAnaparyantasya paramANujanakatvasiddheH || " ( tattvArthazlokavArttika) / isa bAtako TIkAkAra siddhasenagaNIne bhI svIkAra kiyA hai| " bhedAdaNuH " isa sUtra kI TIkAmeM likhA hai, ki dravyamaya aura paryAyanayase koI virodha nahIM hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29 - 26 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 275 kaunasI bhI eka gandha, pA~ca prakArake varNameMse koI bhI eka varNa, aura zeSa cAra prakArake sparzomeMse do prakArake sparza-zIta uSNameMse eka aura snigdha rUkSa meMse eka, ye guNa usa paramANurme rahA kairate haiM / hamArI dRSTi ke viSaya honegale jitane bhI sthUla kArya haiM, unako dekhakara usakA bodha hotA hai, kyoMki yadi paramANu na hote, to ina kAryoMkI utpatti nahIM ho sakatI thI / ataeva kAryako dekhakara kAraNakA anumAna hotA hai / paramANu anumeya hai, aura usake kArya liGga-sAdhana hai / isI liye paramANuko kArya - liMga kahA hai / pudgala ke ina do bhedoMmeMse jo aNu haiM, ve abaddha huA karate haiM, ve parasparameM asaMzliSTa rahA karate haiM / jaba una paramANuoMkA saMzleza hokara saMghAta bana jAtA hai, taba usako skandha kahA karate haiM / skandha bhI do prakArake haiM-- bAdara aura sUkSma / bAdara skandhoM meM AThoM prakArakA hI sparza rahA karatA hai, parantu sUkSma skandhoM meM ukta cAra prakArakA hI sparza rahatA hai / bhASyam -- atrAha -- kathaM punaretad dvaividhyaM bhavatIti ? atrocyate - skandhAstAvat artha -- prazna - jaba sabhI pudgala dravyapanekI apekSA samAna haiM, taba unameM ye do bhedaparamANu aura skandha hote kisa kAraNa se haiM ? uttara -- isakA kAraNa yaha hai, ki inameM se jo skandharUpa pudgala haiM ve -- sUtra -- saMghAtabhedebhya utpadyante // 26 // bhASyam - saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAdityetebhyastrabhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / tadyathA-dvayoH paramANvoH saGghAtAt dvipradezaH, dvipradezasyANozca saGghAtAt tripradezaH, evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAM ca pradezAnAM saGghAtAt tAvatpradezAH / eSAmeva bhedAt dviprezaparyantAH / eta eva ca saMghAta bhedAbhyAmekasAMmAyakAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasaMghAtenAnyato bhedeneti // artha - skandhoMkI utpattimeM tIna kAraNa haiM- saGghAta bheda aura saMghAtabheda / ina tIna kAraNoMse dvipradezAdika skandhoM kI utpatti hotI hai / yathA - do paramANuoMke saGghAtase dvipradeza skandha utpanna hotA hai, dvipradeza skandha aura aNuke saGghAtase tripradezaskandha utpanna hotA hai / isI prakAra saMkhyAta yA asaMkhyAta pradezoMke saMghAta se utane hI pradezavAle skandha utpanna huA karate haiM / isI prakAra bhedake viSaya meM samajhanA cAhiye / bar3e skandhakA bheda hokara choTA skandha utpanna hotA hai, aura isa tarahase bhedake dvArA sabase choTe dvipradeza skandha paryanta utpanna huA karate haiM / kabhI kabhI eka hI samaya meM saMghAta 1 - sparza guNake 8 bheda batAye haiM / unameM se 4 satparyAyarUpa haiM aura 4 ApekSika haiN| jo satparyAyarUpa haiM, unameM se- zIta uSNa snigdha rUkSameMse aviruddha do dharma yugapat paramANumeM rahate haiM, aura jo ApekSika dharma hai unakI koI vivakSA nahIM hai / halakA bhArI narama kaThora ye cAra dharma apekSAkRta haiM, paramANumeM ye nahIM rahate / 3--ekazabdaH samAnArthe / tadyathA - " tenaikadik " ( pA. a. 4 pA. 3 sUtra 112 ) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH aura bheda donoMke mila jAnese - saMyukta kAraNa ke dvArA dvipradezAdika skandhoMkI utpatti huA karatI hai| kyoMki kabhI kabhI aisA bhI hotA hai, ki eka taraphase bheda hotA hai, aura usI samaya meM dUsarI taraphase saMghAta bhI hotA hai isa taraha eka hI samaya meM donoM kAraNoMke mila jAnese jo skaMdha banate haiM, ve saMghAta bheda bhizvakAraNajanya kahe jAte haiM / bhASyam - atrAha - atha paramANuH kathamutpadyate iti / atrocyate artha - prazna- Apane skandhoM kI utpatti kisa taraha hotI hai, so batAI parantu paramANu ke viSaya meM abhItaka kucha bhI nahIM kahA / ataeva kahiye ki unakI utpati kisa tarahase hotI hai ? jina kAraNoMse skandhoM kI utpatti batAI, unhIM kAraNoMse paramANuoMkI bhI utpatti hotI hai, athavA kisI anya prakArase hotI hai ? uttara sUtra - bhedAdaNuH // 27 // bhASyam - bhedAdeva paramANurutpadyate, na saGghAtAditi // artha-skandhoM kI utpattike liye tIna kAraNa jo batAye haiM, unameMse paramANukI utpatti bhedase hI hotI hai, na ki saGghAtase / 1 bhAvArtha - pahale paramANuko kAraNarUpa hI kahA hai / parantu vaha kathana dravyAstikaaat apekSA hai / paryAyanayakI apekSAse vaha kAryarUpa bhI hotA hai / kyoMki usakI dvaya - kAdikase bheda hokara utpatti bhI hotI hai / ataeva isameM koI bhI pUrvApara virodha na samajhanA cAhiye / jaba dvaNukakA bheda hokara donoM paramANu jude jude hote haiM, taba pahalI avasthA naSTa hotI hai, aura paramANurUpa dUsarI avasthA prakaTa hotI hai / usa avasthAntarako kisIna kisI kAraNase janya avazya hI mAnanA par3egA, usakA kAraNa bheda hI hai / niyamarUpa artha pRthak sUtra karanese hI siddha hotA hai / " saMghAtabhedebhya utpadyante " isa sUtra meM skandhoM kI utpattike jo tIna kAraNa batAye, so ThIka, parantu skandha do prakArake hote haiM - cAkSuSa aura acAkSuSa / donoM hI prakAra ke skandhoM kI kAraNatA samAna hai, athavA usameM kucha antara hai, isa bAta ko spaSTa karane ke liye AgekA sUtra kahate haiM: sUtra - bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // bhASyam - bhedasaghAtAmyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yathoktAt saGghAtAt bhedAt saGghAtabhedAcceti // artha - do prakArake skandhoM meMse jo cAkSuSa haiM, ve bheda aura saMghAta donoMse niSpanna hote haiM / bAkI jo acAkSuSa haiM, ve pUrvokta tInoM hI kAraNoMse utpanna hote haiM- saMghAtase hote, bheda hote, aura saMghAtabheda ke mizra se bhI hote haiM / 1 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 27-28-29 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 277 bhAvArtha-jo cakSurindriyake viSaya ho sakate haiM, unako cAkSuSa kahate haiN| jo jo bheda aura saMghAtase utpanna hote haiM, ve saba cAkSuSa hI hote haiM, aisA niyama nahIM hai, kyoMki anantAnanta paramANuoMke saMyogavizeSase baddha hokara bananevAle aise acAkSuSa skandha bhI huA karate haiM, jinakI ki utpatti bheda aura saMghAta donoMse hI huA karatI hai / ataeva niyama yaha hai, ki svataHhI pariNamana vizeSake dvArA cAkSuSatvarUpa parimaNamana karanevAle jo bAdara skandha haiM, ve bhedasaMghAtase hI utpanna hote haiN| kyoMki sakSmarUpa pariNata acAkSuSa skandhameMse jaba kucha paramANu bhinna hokara nikala jAte haiM, aura kucha navIna Akara milate haiM, tabhI pariNati vizeSake dvArA vaha sUkSmatAse uparata hokara sthUlatAko dhAraNa kiyA karatA hai / bandhanakI vizeSatA snigdha rUkSa guNake avibhAgapraticchedoMke tAratamyake anusAra huA karatI hai| jaisA ki Age calakara batAyA jaaygaa| bhASyam--atrAha--dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ? atrocyte--lkssnntH| kiJca sato lakSaNamiti ? atrocyate artha-prazna-pahale Apane dharmAdika dravyoMkA ullekha kiyA hai, aura unakA upakAra batAkara pudgalake bheda tathA skandhoMkI utpattike kAraNa bhI batAye haiM / parantu abhItaka yaha nahIM mAlUma huA, ki unakI sattAkA grahaNa kaise ho? arthAt-dharmAdika dravya haiM, yaha kaise mAlUma ho ? athavA pratyeka dravyakA upakAra batAkara vizeSa lakSaNa to batAyA, parantu abhItaka saba dravyoMmeM vyApta hokara rahanevAlA sAmAnya lakSaNa nahIM batAyA, so kahiye ki vaha kyA hai ? yadvA dharmAdika dravya sattAmAtra haiM ? yA vikAramAtra haiM ? athavA ubhayarUpa haiM ? matalaba yaha ki dharmAdika dravyoMkA sAmAnya sat svarUpa kaise mAlUma ho ? uttara-lakSaNake dvArA usakA parijJAna ho sakatA hai| prazna-yadi yahI bAta hai| to usa lakSaNa ko hI kAhaye ki jisake dvArA sAmAnya sat svarUpakA bodha ho sakatA ho / arthAt dravyamAtrameM vyApaka sAmAnya satkA bodhaka lakSaNa kyA hai, so hI kahiye / uttara sUtra-utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 29 // bhASyam-utpAdavyayau dhauvyaM ca sato lakSaNam / yadiha manuSyatvAdinA paryAyeNa vyayata ,Atmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH ekAntadhauvye Atmani tttthaiksvbhaavtyaa'vsthaabhedaanupptteH| evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / kalpitatve'sya niHsvabhAvatayAnupalabdhiprasaGgAt / sasvabhAvatvetvekAntadhauvyAbhAvastasyaiva tathA bhavanAditi / tattatsvabhAvatayAvirodhAbhAvAttathopalabdhisiddheH / tadbhrAntatve pramANAbhAvaH / yogijJAnapramANAbhyupagame tvabhrAntastadavasthAbhedaH / itthaM caitat / anyathA na manuSyAderdevatvAdIti / evaM yamAdipAlanAnarthakyam / evaM ca sati "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" "zaucasaMtoSatapAsvAdhyAyezvarapraNidhA 1 cakSuSa ime cAkSuSAH / " tasyeda " mitya ( pANinIya a0 4 pAda 3 sUtra 120) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paMcamo'dhyAyaH nAni niyamA" iti AgamavacanaM vacanamAtram / evamekAntA'dhauvye'pi sarvathAtadabhAvApatteHtattvato'hetukatvamevAvasthAntaramiti sarvadA tadbhAvAbhAvaprasaGgaH ahetukatvAvizeSAt / na hetu svabhAvatayordhva tadbhAvaH tatsvabhAvatayaikAntena dhauvyasiddheH / yadA hi hetorevAsausvabhAvo yattadanantaraM tadbhAvastadA dhruvo'nvayastasyava tathAbhavanAt / evaM ca tulonnAmAvanAmavaddhatu. phalayoyugapadvyayotpAdasiddhiranyathA tattadyatiriktataravikalpAbhyAmayogAt / tnn| manuSyA devaravamityAyAtaM maargvaiphlymaagmsyeti| evaMsamyagdRSTiHsamyaksaMkalpaH samyagvAka samyamArgaH samyagArjava samyagvyAyAmaH samyakasmRtiH samyaksamAdhiriti vAgvaiyarthyam / evaM ghaTa vyayavatyA mRSAkapAlotpAdabhAvAt utpAdavyayadhovyayuktaM sditi|ekaantdhrauvye tattathaikasvabhAva tyaavsthaabhedaanupptteH| samAna pUrveNa / evametadvyavahArataH tathA manuSyAdisthitidravyamadhikRtyadarzitam nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimattathA bhedasiddheH anyathAtadayogAt yathAhaH sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // 1 // narakAdigativibhedo bhedaH saMsAramokSayozcaiva / hiMsAdistaddhetuH samyaktvAdizca mukhya iti||2|| utpAdAdiyute khalu vastunyetadupapadyate savam / tadrahite tadabhAvAt sarvamapi na yujyate nItyA // 3 // nirupAdAno na bhavatyutpAdo nApi tAdavasthye'sya / tadvikriyayA'pi tathA tritayayute'smin bhavatyeSaH // 4 // siddhatvenotpAdo vyayo'sya saMsArabhAvato sheyH| jIvatvena dhauvyaM tritayayutaM sarvabhevaM tu // 5 // artha--satkA lakSaNa utpAda vyaya aura prauvya hai / arthAt jisameM ye tInoM bAteM pAI jaoNya, usako sat samajhanA cAhiye / jaisA ki dekhanemeM bhI AtA hai, ki jisa AtmAkA manu. dhyatvakI apekSAse vyaya hotA hai, usIkA devatva Adi paryAyakI apekSAse utpAda huA karatA hai| isase siddha hai, ki pratyeka vastumeM vyaya utpAda aura dhrauvya hara samaya pAyA jAtA hai / AtmatvakA dhrauvya manuSyatvakA vyaya aura devatvakA utpAda tInoMkA samaya eka hI hai| ataeva satkA lakSaNa hI utpAda vyaya aura dhrauvya hai| yadi AtmAmeM ekAntarUpase dhrauvya hI mAnA jAyagA to, jo usakA svabhAva hai, usa eka svabhAvameM hI vaha sadA sthita raha sakatA hai, usakI avasthAmeM bheda nahIM ho sakatA, aura avasthAmeM bheda hue vinA saMsAra aura mokSakA bheda bhI nahIM bana sktaa| yadi isa bhedako kalpita mAnA jAyagA, to jIvako niHsvabhAva hI kahanA pdd'egaa| kyoMki saMsAra aura mokSa ye jIvake hI to svabhAva haiN| jaba ina svabhAvoMko yA inake bhedako kalpita kahA jAyagA to, svabhAvavAn-jIvako bhI kalpita 1-yaha bhASyakA vyAkhyAna zrIharibhadrasUrikI vRttimeM hai, siddhasenagarNAkI vyAkhyAmeM nahIM ! kyoMki isa sUtrake bhASyakA pATha do tarahase pAyA jAtA hai / isa bhASyakA kucha pATha siddhasenakI vRttimeM bhI milatA hai, tathA bhASyake Adi vAkyake pAThameM kucha kucha aMtara bhI milate haiM, parantu usake arthameM koI antara nahIM hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 279 niHsvabhAva hI kahanA par3egA / jIvake niHsvabhAva mAnanepara usakI upalabdhikA bhI abhAva mAnanA par3egA / yadi jIvako sasvabhAva mAnoge to, ekAntarUpase usakA dhrauvya svabhAva hI nahIM bana sakatA / kyoMki jIva hI to apane svabhAvake anusAra tattat avasthArUpa huA karatA haisaMsAra aura mokSarUpa pariNata huA karatA hai| usa usa svabhAvake dvArA jIvakI upalabdhi honemeM koI virodha nahIM hai, kyoMki usa usa prakArase upalabdhikA honA siddha hai| yadi usako bhrAnta kahA jAya, to isake koI pramANa nahIM hai / yogijJAnake pramANa mAnanepara to jIvakI avasthAkA yaha bheda bhI abhrAnta hI mAnanA pdd'egaa| ataeva vaha avasthAkA meda abhrAnta hI siddha hotA hai, aura isI prakAra mAnanA cAhiye / anyathA manuSya Adi paryAyoMse devatva Adi paryAyakA dhAraNa nahIM bana sakatA, aura isI liye yama niyamAdikA pAlana karanA bhI nirarthaka hI ThaharatA hai, aura inake nirarthaka siddha honepara Agamake ye vacana bhI vacanamAtra hI Thaharate haiN| vyartha hI siddha hote hai ki-"ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA ymaaH|" "zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvara praNidhAnAni niyamAH" / arthAt ahiMsA satya asteya brahmacarya aura aparigraha inako yama kahate haiM, aura zauca saMtoSa tapa svAdhyAya aura IzvarapraNidhAna inako niyama kahate haiN| yadi vastu dhrauvya svarUpa hI hai, aisA mAnA jAya to, AtmAkI avasthAse avasthAntara to ho hI nahIM sakatI, phira ina yama niyamarUpa kAraNoMkA ullekha kisa liye hai ? ataeva siddha hai, ki AtmA dhrauvyasvarUpa hI nahIM hai / paryAyasvarUpa-utpAda vyayAtmaka bhI hai / ataeva deva manuSya siddha saMsArI Adi avasthAoMkA honA bhI kalpita nahIM hai, pramANataH siddha hai| isI prakAra ekAntataH dhrauvyakA yadi abhAva mAnA jAyagA-kevala dhrauvya rahita utpAda vyayAtmaka hI sat hai, aisA mAnA jAya, to sarvathA satke abhAvakA hI prasaGga AtA hai, aura tattvataH eka avasthAse dUsarI avasthAkA honA nirhetuka hI ThaharatA hai, arthAt dhrauvya svabhAvake vinA satke abhAva aura asatkI utpattikA prasaGga AtA hai / athavA sarvadA tadbhAva aura abhAvakA hI prasanna AtA hai, kyoMki nirhetukatA donoM hI jagaha samAna hai| hetusvabhAvatAke kAraNa yadi manuSyase devatvAdikA honA mAnA jAya, to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki heta svabhAva mAnanepara ekAntataH dhrauvyakI siddhi ho jAtI hai / ekake anantara dusare bhAvake honekA svabhAva jaba hetupUrvaka mAna liyA, to anvaya bhI dhruva hI siddha huaa| kyoMki vahI to uttara paryAyarUpa pariNata huA karatA hai, isa kathanase vyaya aura utpAdakI bhI yugapat siddhi hotI hai| jisa prakAra larAjakA unnAma aura avanAma eka sAtha hI huA karatA hai-eka taraphase tarAjUkI DaMDI nisa samaya U~cI hotI hai, usI samaya dUsarI taraphase vaha nIcI bhI hotI hai| eka taraphase jaba nIcI hetI, usI samaya dUsarI taraphase U~cI bhI huA hI karatI hai| isI prakAra vyaya aura utpAdake 1-yogadarzana / kyoMki ye donoM sUtra yogadarzanake hI haiN| . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ paJcamo'dhyAyaH viSayameM samajhanA cAhiye / ekake sAtha hI dUsarA bhI jarUra hotA hai / kyoMki ye donoM parasparameM hetu aura phala haiM / pUrvaparyAyake vyayake vinA uttaraparyAyakA utpAda nahIM mila sakatA / ataeva donoMko ekakSaNavartI hI mAnanA cAhiye / anyathA hetuse phala yA satse usakI avasthAeM bhinna hai ? athavA sarvathA abhinna haiM ! ina donoM hI pakSoMmeM aneka doSoMkI sambhAvanA hai / isaliye manuSyAdise devatvAdikA honA bana nahIM sakatA, aura isaliye AgamameM devatvAdike yamaniyamAdirUpa mArgakA jo varNana kiyA hai, so vyartha hI ThaharatA hai / isI tarahase " samyagdRSTiHsamyaksaMkalpaH samyagvAg samyaGmArgaH samyagArjavaH samyagvyayAmaH samyaksmRtiH samyaksamAdhiH" isa vacanako bhI vaiyarthya hI AtA hai| kyoMki satse avasthAoMkA sarvathA bheda athavA sarvathA abheda hI mAnanepara kArya kAraNakA bheda hI jaba nahIM banatA, to kisIbhI ekAnta pakSake lenepara ina kAraNoMkA ullekha karanA nirarthaka hI ThaharatA hai| isaliye mAnanA cAhiye, ki sat utpAda vyaya dhauvyase pratikSaNayukta rahA karatA hai| ghaTa paryAyake vyayase yukta mRttikAkA hI kapAlarUpameM utpAda huA karatA hai, ataeva ghaTake vyaya kapAlake utpAda aura mRttikAke dhrauvyakA eka hI kSaNa hai, aura isI liye satkI yugapat utpAda vyaya dhrauvyAtmakatA siddha hai| ekAntase dhrauvya svabhAvake mAnanepara satkA jaisA bhI eka svabhAva kahA jAyagA, usI svabhAvameM vaha sadA avasthita rahegA, usakI avasthAoMmeM bhedakA honA nahIM bana sakatA, aura dasare ekAnta pakSake viSayameM Upara likhe anusAra samajha lenA cAhiye / yahA~para manuSya deva AdikI sthiti dravyakI apekSA lekara jo satke anusAra svabhAvako dikhAyA hai, so saba vyavahAranayakI apekSAse hai| nizcayanayase dekhA jAya, to vastumeM pratikSaNa utpAdAdika huA karate haiM, aura vaisA honepara hI avasthAse avasthAntarakA honA siddha ho sakatA hai| anyathA-pratikSaNa utpAdAdike mAne vinA na to vastukA vastutva hI siddha ho sakatA hai, aura na loka-vyavahArahI ghaTita ho sakatA hai| jaisA ki kahA bhA hai ki sampUrNa vyakti-padArtha mAtrameM kSaNa kSaNameM anyatva huA karatA hai, aura phira bhI koI vizeSatA nahIM hotI, yaha bAta nizcita hai / kyoMki citi aura apaciti-vRddhi aura hAsa athavA utpAda aura vyaya donoMkA sadA sadbhAva rahanese unameM AkRti-AkAra vizeSarUpa vyakti aura jAti-sAmAnya AkAra donoM dhAkA sadA avasthAna siddha hai // 1 // isa vastu-svabhAvake anusAra hI narakAdika gatiyoMkA bheda aura saMsAra mokSakA bhI bheda siddha hai / inake kAraNa mukhyatayA kramase hiMsAdika aura samyaktvAdika hai| arthAt narakAdi gatiyoMke mukhya kAraNa hiMsA Adika haiM, aura mokSake mukhya kAraNa samyaktva Adi haiM // 2 // vastuko utpAdAdi svabhAvase yukta mAnanepara hI ye saba bheda Adika athavA kAraNoMkA varNana nizcitarUpase bana sakatA hai, anyathA nhiiN| utpAdAdise rahita vastuke mAnanepara vastukA hI abhAva siddha hotA hai / ata eva ye saba bheda aura kAraNa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 sUtra 29-30 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhI nizcayase nahIM bana sakate // 3 // vinA upAdAna kAraNake vastukA utpAda nahIM ho sakatA, aura na vastuko sarvathA tadavastha--dhrauvyasvabhAva mAnaneparahI vaha bana sakatA hai| utpAdAdi vikRtike ekAnta pakSameM bhI yahI bAta samajhanI cAhiye / ataeva vastuko trayAtmaka hI mAnanA cAhiye, kyoMki aisA honepara hI utpAdAdika ho sakate haiM // 4 // eka saMsArI jIva siddha paryAyako dhAraNa karatA hai, isameM siddha paryAyakA utpAda aura saMsAra bhAvakA vyaya samajhanA cAhiye, aura jIvatva donoM avasthAoMmeM rahA karatA hai, ataeva usakI apekSAse dhrauvya bhI hai / isa prakAra jIvameM yA siddha avasthAmeM trayAtmakatA siddha hai| isI prakAra pratyeka vastuke viSayameM trayAtmakatAko ghaTita kara lenA cAhiye // 5 // __ bhASyam-utpAdavyayau dhauvyaM caitatritayayuktaM sato lakSaNam / athavA yuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat / yadutpadyate yadvyeti yacca dhruvaM tatsat, ato'nyadasaditi // _ artha-utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoMse yukta rahanA hI satkA lakSaNa hai / athavA yukta zabdakA artha samAhita-samudita karanA cAhiye / arthAt satkA lakSaNa trisvabhAvatA hI hai / jo utpanna hotA hai, aura jo vilIna hotA hai, tathA jo dhruva-sadA sthira rahA karatA hai, usako sat kahate haiM / yahI satkA lakSaNa hai / isa svabhAvase jo rahita hai, usako asat samajhanA caahiye| bhASyam-atrAha-gRhNImastAvadevalakSaNaM saditi; idaM tu vAcyaM tat kiM nityamAhosvidanityam ? atrocyate ___ artha--prazna--yahA~para satakA lakSaNa jo batAyA hai, so to samajhe, parantu yaha to kahiye ki vaha sat nitya hai, athavA anitya ? bhAvArtha-jaba ki yugapat tInoM dharmoko sat kA lakSaNa batA diyA, phira nityAnityAtmakatAke liye prazna zeSa nahIM rahatA / parantu pUchanevAlekA Azaya yaha hai, ki pahale dravyoMke tIna sAmAnya svarUpa batAye haiM-nitya avasthita aura arUpa, aura yahA~para pratyeka dravyake utpAda vyaya dhrauvya ye tIna svarUpa batAye haiN| tathA dekhanemeM AtA hai, ki koI dravyasat to nitya hai, jaise ki AkAza, aura koI sat anitya hote haiM, jaise ki ghaTAdika / ataeva sandeha hotA hai, ki satko kaisA samajhA jAya, nitya athavA anitya ? yadi nityAnityAtmaka mAnA jAya, to pahale jo nityasvarUpa kahA hai, usakA kyA artha hai ? uttara sUtra-tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // . bhASyam-yat sato bhAvAnna vyoti na vyeSyati tannityamiti // 1--haribhadrasUrikI vRttimeM jo bhASya pAyA jAtA hai, usake anusAra yahA~ taka artha kiyA gayA hai| 2--siddhasenagAko bRttimeM jisa bhASyakI vyAkhyA kI gaI hai, vaha isa prakAra hai Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 rAyacandrajainazAstramAlAyA [paMcamo'dhyAyaH artha-nitya zabdakA artha hai, satke bhAva-bhavana-pariNamanakA avyaya-avinAza / jo satke bhAvase na naSTa huA hai aura na hogA, usako nitya kahate haiN| bhAvArtha-nitya zabdakI siddhi pahale batA cuke haiN| isa sUtrameM tat zabdase sat liyA hai, aura bhAva zabdase pariNamana / yadi nityase matalaba sarvathA avinAzakA hotA, to tadavyayaM nityam " aisA hI sUtra kara diyA jAtA / parantu bhAva zabdake prayogase mAlUma hotA hai, ki pariNamanakA avinAza hI nitya zabdase abhISTa hai / isa kathanase kUTasthanityatA athavA sarvathA avikAritAkA nirAkaraNa ho jAtA hai / athavA kathaMcit anityAtmakatA bhI siddha ho jAtI hai| _athavA bhAva zabdakA artha svAtmA bhI hotA hai / vastukA jo bhAva hai-nijasvarUpa hai, usake na chor3aneko nitya kahate haiM / para yaha zuddha dravyAstikanayakA viSaya hai, joki saMpUrNa avasthAoMmeM nirvikArarUpa hai| ___ yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki utpAda vyaya aura dhrauvya ye parasparameM viruddha svabhAva haiN| jo anitya hai, usIko nitya athavA jo nitya hai, usIko anitya kaise kahA jA sakatA hai ? parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki ye dharma parasparameM viruddha nahIM haiM / lokavyavahArameM bhI yaha bAta dekhI jAtI hai, ki jisakA eka apekSAse sat yA nitya kahakara vyavahAra karate haiM, to usIkA dusarI apekSAse asat athavA anitya kahakara vyavahAra karate haiN| athavA dravyAstika aura paryAyAstikanayakI yuktise bhI yaha bAta siddha hai, ki ye dharma-sattva aura asattva athavA nityatva anityatva apekSAse siddha haiN| isI bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-arpitAnarpitasiddheH // 31 // bhaassym--arpitaanrpitsiddhH| sacca trividhamapi nityaM cobhe api arpitaanrpitsiddhH| ArpitavyAvahArikamarpitavyAvahArikaM cetyrthH| tatra saccaturvidhaM, tadyathA-vyAstikaM, mAtRkApadAstikaM, utpannAstikaM, paryAyAstikamiti / eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya / mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA'sat / utpannAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat / anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vaa| paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA, sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA sat / asadbhAvaparyAye vA, asadbhAvaparyAyayorvA, asadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, danyANi vA'sat / tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayorvA, tadubhayaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM sadasaditi vA / dezAdezena vikalpayitavyamiti / 1"neve typ"| (siM0 a0 6 pAda 3 sUtra 17) -ma jAsau bhAvazca tadbhAvastasyAlyayam / athavA aisA bhI artha hotA hai, ki ayo-manaM, viruddho'yo vyayaH, na vyyo'vyyH| arthAt tadbhAvake viruddha gamanakA niSedha / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30-31 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / artha-arpita aura anarpita apekSAoMse una dharmokI-sat aura asatkI athavA nityatva anityatvakI siddhi hotI hai, ataeva unake yugapat eka vastumeM rahanemeM koI virodha nahIM hai / nirdiSTa parigrahIta yA vivakSita dharmako arpita kahate haiM, aura usase jo viparIta hai, usako anarpita kahate haiM / ukta dharmomeMse eka samayameM eka vivakSita rahatA hai, aura dUsarA avivakSita rahatA hai, ataeva koI virodha na Akara vastu-tattvakI siddhi hotI hai| sat tIna prakArakA batAyA hai-utpAda vyaya dhrauvya / nityake do bheda haiM-anAdyananta nityatA aura anAdi sAnta nityatA / ye tInoM hI prakArake sat aura donoM hI prakArake nitya, arpita aura anarpitake dvArA siddha huA karate haiN| kyoMki vivakSA aura avivakSA prayojanake adhIna hai / kabhI to prayojanake vaza ukta dharmomese kisI bhI eka dharmakI vivakSA hotI hai, aura kabhI prayojana na rahaneke kAraNa usIkI avivakSA ho jAtI hai| ataeva eka kAlameM vasta sadasadAtmaka nityAnityAtmaka aura bhedAbhedAtmaka Adi sapratipakSa dharmoMse yukta siddha hotI haiM / jisa samayameM sadasadAtmaka hai, usI samayameM vaha nityAnityAtmaka Adi vizeSaNoMse bhI viziSTa hai / jo sat hai, vaha asat Adi vikalpoMse zanya nahIM hai, aura jo asat hai, vaha sadAdi vikalpoMse rahita nahIM hai| kyoMki vastukA svabhAva hI sapratipakSa dharmase viziSTa hai / pratipakSI dharmase zUnya sarvathA mAnA jAya, to mUla vivakSita dharmakI bhI siddhi nahIM ho sakatI hai / parantu una dharmoMkA vyavahAra vivakSAdhIna hai| kabhI kisI dharmakI vivakSA hotI hai, kabhI nahIM hotI / jaba hotI hai, taba vahI dharma pradhAna ho jAtA hai, zeSa dharma gauNa ho jAte haiM / pradhAna-vivakSita dharmake vAcaka zabdake dvArA usa vastukA nirUpaNAdi vyavahAra huA karatA hai / usa samayameM gauNa dharmakA vyavahAra nahIM huA karatA / jaba gauNa dharma vivakSita hotA hai, taba vaha pradhAna ho jAtA hai, aura usake sivAya anya samasta dharma avivakSita ho jAte haiN| usa samayameM usa dharmake vAcaka zabdake dvArA vastukA vyavahAra huA karatA hai| pradhAnavivakSita dharmake sivAya zeSa sampUrNa gauNa dharma gamyamAna huA karate haiM / kintu eka dharmake dvArA vastukA vyavahAra karate samaya zeSa dharmokA abhAva nahIM mAnA jAtA, na unakA apalApa hI kiya 1-dUsare vyaktike liye usI samayameM vaha gauNa dharma hI pradhAna ho sakatA hai| udAharaNa-tIna vyakti eka samayameM *eka sonevAlekI dukAnapara pahu~ce / eka sonekA ghaTa leneke liye, dUsarA mukuTa leneke liye, tIsarA suvarNa leneke liye| dukAnadArake pAsa eka sonekA ghaTa rakkhA huA thaa| isako usane jisa samaya tor3akara mukuTa banAnA zurU kiyA, usI samaya tInoM grAhaka usakI dukAnapara pahu~ce / ghaTa hUTane aura mukuTa bananekI avasthAko dekhakara tInoMke hRdayameM eka sAtha tIna bhAva paidA hue, zoka-moha aura mAdhyasthya / ina bhAvoMkI utpatti nirhetuka nahIM ho sktii| ataeva siddha hotA hai, ki vastumeM yugapat tInoM dharma-utpAda vyaya dhrauvya pAye jAte haiM / ataeva bhagavAn samantabhadra AcAryane AptamImAMsAmeM kahA hai ki-- "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayaM / zokapramohamAdhyasthyaM jamo yAti sahetukam // 55 // " tR. pa. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcamo'dhyAyaH jA sakatA hai / ataeva vastuko sapratipakSadharmAtmaka mAnA hai, aura isIliye usake do prakAra bhI kiye haiM ki-arpitavyAvahArika aura anarpitavyAvahArika / eka dharmakA tyAga dUsare dharmake tyAgako bhI batAtA hai, tathA eka dharmakA grahaNa dusare dharmakI bhI sattAkA bodhaka hotA hai| Upara do dharmokI apekSA hai-sat aura nitya / inake do dharma pratipakSI haiM-asat aura anitya / inameMse sat cAra prakArakA hai-dravyAstika, mAtRkApadAstika, utpannAstika, aura paryAyAstika / inameMse pahale donoM bheda dravyAstika nayake viSaya haiM, aura antake donoM bheda paryAyAstika nayake viSaya haiN| jisameM dUsare svabhAvoMkA sAGkarya nahIM pAyA jAtA, aura jo na dUsarI samasta vizeSatAoMko grahaNa hI karatA hai, aise eka abhinna zuddhaprakRtika saMgraha nayake viSayabhata dravyamAtrako hI jo astirUpase mAnatA hai, usako dravyAstika kahate haiM / ataeva dravyAstikako zuddhaprakRtika kahA jA sakatA hai| parantu yaha naigamanayake viSayako bhI grahaNa karatA hai, aura naigamameM saMgraha vyavahAra donoMkA praveza hai, ataeva usako zuddhAzuddhaprakRtika bhI kaha sakate haiN| kiMtu jo saMgraha nayakA abhiprAya hai, usako dravyAstika aura jo vyavahAranayakA abhiprAya hai, usako mAtRkApadAstika grahaNa karatA hai / dravyAstikake dvArA prAyaH lokavyavahAra siddha nahIM huA krtaa| kyoMki usakA viSaya abhinna dravya hai / lokavyavahAra prAyaH bhedake Azrayase hI huA karatA hai| isI liye prAyaH loka-vyavahArakI siddhi mAtRkApadAstikake dvArA hI huA karatI hai| dharma adharma AkAza pudgala aura jIva ye pA~co hI astikAya dravyatvakI apekSA samAna haiM / to bhI inake svabhAva parasparameM bhinna haiM / eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM ho sktaa| tathA bhinna rahakara hI ye loka-vyavahArake sAdhaka haiM / abhinna zuddha dravya vyavahAra-sAdhanameM samartha nahIM ho sakatI / ataeva mAtRkApadAstika kucha sthala vyavahArayogya vizeSatAko pradhAnarUpase grahaNa karatA hai| jisa prakAra varNa pada vAkya prakaraNa AdikA janmasthAna mAtRkA hai, usI prakAra samasta sAmAnya aura vizeSa paryAyoMke Azraya dharmAdika astikAya haiM, joki vyavahArasiddhimeM mUlakAraNa haiM / ataeva unako hI mAtRkA kahate haiM / vyavahAra yogya honese ina mAtRkApadoMko hI jo astirUpase mAnatA hai, usako mAtakApadAstika kahate haiN| utpannAstika aura paryAyAstika donoM paryAyanayake bheda haiM, yaha bAta Upara kaha cuke haiN| paryAyanaya bhedako hI pradhAna mAnakara vastukA bodha aura vyavahAra karAtI hai| dhrauvyase aviziSTa rahate hue bhI utpAda aura vyaya, bheda athavA paryAyake viSaya haiN| unameMse sthUla athavA sUkSma sabhI utpAdoMko viSaya karanevAlA utpannAstika hai| koI bhI utpAda vinA vinAzake nahIM ho sakatA, na raha sakatA hai| donoMkA parasparameM avinAbhAva hai / kyoMki yaha niyama hai, ki jo utpattimAn hai, vaha niyamase vinazvara bhI hai, athavA jitane utpAda haiM, utane hI vinAza bhI haiN| . Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 285. ataeva utpannako hI jo vinaSTarUpa se grahaNa karatA hai, paryAya - bheda - vinAzalakSaNa hai, aisA mAna kara hI jo vastukA vyavahAra karatA hai, usako paryAyAstika kahate haiM / I atra kramase inake arthapadoMko kahate haiM / - dravyAstikakA viSayabhUta sat tIna tarahase kahA jA sakatA hai - ekatva saMkhyA viziSTa dravya, dvitva saMkhyA viziSTa dravya, athavA bahutva saMkhyA viziSTa dravya / kyoMki jaba dravyase zuddha prakRtimAtrako hI lete haiM, to vaha eka hI hai 1 ataeva ekatva viziSTa kahA hai / parantu yaha bAta Upara batA cuke hai, ki abhinna dravya vyavahArakA sAdhana nahIM ho sakatA / vyavahAra-bhedake hI Azrita hai / bhedakA kAraNa dvitvAdi saMkhyA hai| isake liye yadi yahA~ kevala dvitva saMkhyA hI dikhAyI jAtI, to bhI kAma cala sakatA thA, paraMtu yahA~ dvitva saMkhyAke sAtha sAtha bahutva saMkhyA bhI dikhAI hai, usakA kAraNa yaha hai, ki vacanatrayake dvArA jisakA pratipAdana ho jAya, usa dravyase phira koI bhI sat zeSa nahIM rahatA / dravyArthikakA viSaya asannAma nahIM hai / kyoMki jo nAma hai, vaha satkI apekSAse hI hotA hai, aura jo sat hai, usakA koI na koI nAma avazya hotA hai / saMjJA aura saMjJI paraspara meM sApekSa haiM / unameM se koI bhI eka dUsareko chor3akara nahIM raha sakatA, 1 mAtRkApadAstika ke arthapada bhI isI tarahase samajha lene cAhiye / ekatva viziSTa mAtRkA pada, dvitva viziSTa mAtRkA pada, aura bahutva viziSTa mAtRkApada sat haiM, tathA ekatva viziSTa amAtRkApada, dvitva viziSTa amAtRkApada aura bahutva viziSTa amAtRkApada asat haiM I bhAvArtha - mAtRkApadAstikakA lakSaNa dharmAstikAyAdikakA uddeza mAtra hai| kyoMki vaha vyavahAranayakA anusaraNa karatA hai, aura vyavahAranaya kahatA hai, ki saMjJA lakSaNa Adi bhedase zUnya dravyamAtra laukika jIvoMke liye buddhigocara nahIM ho sakatA / ataeva bhedakA Azraya lenA hI par3atA hai / dravyAstikake varNanameM bhI vaha chUTa nahIM jAtA / dravyamAtra hI sat hai, aisA kahate hue ekatvAdi saGkhyAkA vaiziSTya bhI batAnA hI par3atA hai / ataeva bhedako mAnakara dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya pudgalAstikAya aura jIvAstikAyakA saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojana AdikI vivakSA dikhAte hue varNana karanA mAtRkApada hI sat hai / ina astikAyoMmeMse jaba ekakI vivakSA ho, tatra ekatva viziSTa mAtRkApada sat hai, jaba dokI vivakSA ho, taba dvitva . viziSTa mAtRkApada sat haiM, aura jaba tIna AdikI vivakSA ho, taba bahutva viziSTa mAtRkApada sat haiM, aisA samajhanA cAhiye / koI bhI vastukA dharma pratipakSa bhAvako chor3akara nahIM raha sakatA, yaha bAta Upara batA cuke haiM / tadanusAra dharmAstikAyAdike bhedako viSaya karanevAle mAtRkApadake vipakSako amAtRkApada dikhAtA hai / vaha kahatA hai, ki dharmAstikAya hai, itanA kahanese hI kAma nahIM calatA, isake sAtha yaha bhI kahanA cAhiye, ki jo dharmAstikAya hai, vaha adharmAstikAya nahIM ho sakatA, Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 rAyacandra jainazAstramAlAyAmra [ paMcamo'dhyAyaH aura jo adharmAstikAya hai, vaha dharmAstikAya nahIM ho sakatA / kyoMki ye parasparameM vyAvRttasvabhAvako rakhate haiM / athavA dharmAstikAyAdise bhinna aura kucha bhI nahIM hai, yaha kahanA bhI amAtRkApada hai / kyoMki amAtRkApada vyAvRttiko prakaTa karatA hai / dharmAdika sabhI astikAya sAmAnya vizeSarUpa aneka dharmAtmaka haiM, aura isI liye ve kathaMcit anapoharUpa tathA kathaMcit apoharUpa haiM, aura ve sabhI mAtRkApadAstika kahe jAte haiM / isa prakAra dravyAstika aura mAtRkApadAstika ke dvArA dravyArthikanayakA abhiprAya batAyA / aba kramAnusAra paryAyArtha nayakA Azaya kyA hai, so batAte haiM: - utpannAstika aura paryAyAstika ye donoM hI paryAyArtha nayake AzayakA anusaraNa karate haiM, yaha pahale batA cuke haiN| paryAyArthakA mUla RjusUtra hai / RjusUtra naya vartamAna kSaNamAtra hI dharmAdi dravyako mAnatA hai, usakI dRSTimeM bhUta bhaviSyat asat haiM / vartamAna kSaNa aneka haiM / unameM se jahA~ ekakI vivakSA ho, vahA~ ekatvaviziSTa utpannAstika sat hai, jahA~ do kI vivakSA ho vahA~ dvitva viziSTa utpannAstika sat hai, aura jahA~ tIna AdikI vivakSA ho, vahA~ bahutva viziSTa utpannAstika sat hai / isake sivAya bhUta yA bhaviSyat jo anutpanna dravyAstika athavA mAtRkApadAstika haiM, ve saba asat haiM / ve bhI kramase ekatva saMkhyAviziSTa, dvitva saMkhyAviziSTa aura bahutva saMkhyAviziSTa haiM, aura ve sabhI anutpanna asat haiM / 1 isa uparyukta kathanase yaha sUcita ho jAtA hai, ki dharmAdika dravya syAt sat haiM, syAt asat haiM, syAt nitya haiM, syAt anitya haiM / yaha saba dravyArtha aura paryAyArthanayakI mukhyatA tathA gauNatAkI vivakSAnusAra siddha ho jAtA hai / jisa nayakI vivakSA hotI hai, vaha naya aura usakA viSaya sat huA karatA / parantu jaba vahI vivakSita nahIM hotA, taba asat samajhA jAtA hai / ataeva donoM hI naya aura unake viSaya kathaMcit sat aura kathaMcit asat haiM / jisa samayameM sat aura asat - astisva aura nAstitva donoM dharmose yukta vastu hai, yaha bAta to vivakSita ho, parantu una donoMkA kramase varNana karanA vivakSita na ho, usa samaya meM usa vastuko na sat kaha sakate haiM, na asat hI kaha sakate haiM / usa samaya saptabhaMgIkA tIsarA vikalpa - avaktavya pravRtta hotA hai / usakI apekSAse vastu avaktavya hai / "" "" "" 1 - anekAntavAdako sUcita karanevAlA yaha nipAtazabda haiN| 1 'anekAnte ca vidyAdau syAnnipAtaH zuce kvacit // ( dhanaJjayanAmamAlA) 2 -- " praznavazAdekasminvastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI / (tattvArtha rAjavArtika) mUlabhaMga astitva dharmakI apekSA eka aura usake pratipakSI nAstitvadharmakI apekSA dUsarA tathA donoM dharmoM kA eka kAlameM varNana na kara sakanekI apekSA tIsarA avaktavya bhaMga pravRtta hotA hai| ina tInoMke cAra saMyogI bhaMgoM ko milAkara sAta bhaMga ho jAte haiN| kisI bhI vastukA varNana ina sAta bhaMgoM ke dvArA hI ho sakatA hai / arthAta vastu saptabhaMgakA viSaya hai / vastu ananta dharmAtmaka hai / unameMse jaba jo dharma vivakSita ho, usake Azrayase upasthita praznake vazase eka hI vastumeM avirodharUparA vidhipratiSedhakI kalpanAko saptabhaMgI kahate haiM / isakA vizeSa varNana saptabhaMgI taraMgiNI Adi meM dekhanA cAhiye / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / isa prakAra upara saptabhaMgIke pahale tIna vikalpa batAye haiM-sat asat aura avaktavya / ye tInoM hI vikalpa dravya aura paryAya donoM hI apekSAse ghaTita ho sakate haiN| dravya-nayakA abhiprAya rakhanevAle dravyAstika aura mAtRkApadAstikakA Azraya lekara tInoM vikalpoMkA svarUpa Upara likhe anusAra samajhanA cAhiye / paryAyakA svarUpa pahale kaha cuke haiM, ki-" tadbhAvaH pariNAmaH / " arthAt dravyake-satke bhavanako pariNAma kahate haiM / paryAyake mUlabheda do haiM-sahabhAvI aura kramabhAvI / inake uttarebheda aneka haiN| deva manuSya Adika athavA jJAnadarzanAdika AtmAkI sadbhAva paryAya haiM, zeSa dharmAdika dravyoMmeM honevAlI paryAyoMko asadbhAva paryAya kahate haiN| isI prakAra vartamAna kAlasambandhI paryAyoMko sadbhAva paryAya aura bhUta bhaviSyata kAlasambandhI paryAyoMko asadbhAva paryAya samajhanA cAhiye / AtmAdika padArtha paryAyoMke samUha rUpa haiN| inameMse kabhI ananta svapara paryAya svabhAva dravya sattArUpase eka vivakSita hotA hai, kabhI cetana acetanake bhedase do bhedarUpa vivakSita hotA hai, to kabhI bahu bhedarUpa vivakSita hotA hai, kyoMki zakti ananta haiN| vivakSita bhaMgakI apekSA sat aura zeSa bhaMgakI apekSA asat samajhanA cAhiye / ataeva ukta tInoM vikalpoMmeMse pahale vikalpa satkA svarUpa paryAyAstikakI apekSAse isa prakAra hai ki-eka rUpase vivakSita sadbhAva paryAyake viSayameM yA do bhedarUpase vivakSita sadbhAva paryAyoMke viSayameM athavA bahu bhedarUpase vivakSita sadbhAva paryAyoMke viSayameM AdiSTa--arpita ekatva viziSTa dravya yA dvitvaviziSTa dravya athavA bahutva saMkhyA viziSTa dravya sat hotA hai| dUsare vikalpa-asatkA svarUpa asadbhAva paryAyakI apekSA isa prakAra hai-eka bhedarUpase vivakSita asadbhAva paryAyake viSayameM yA do bhedarUpase vivakSita asadbhAva paryAyoMke viSayameM athavA bahu bhedarUpase vivakSita asadbhAva paryAyoMke viSayameM AdiSTa-arpita ekatva viziSTa dravyako yA dvitva viziSTa dravyako athavA bahutva viziSTa dravyako asat samajhanA cAhiye / isI prakAra tIsare avaktavya vikalpake sambandhameM samajhanA cAhiye / yathA-jAtikRta ekatvakI apekSA ukta sadbhAvaparyAya aura asadbhAvaparyAya ina donoMke viSayameM, athavA svapara paryAyabhedakRta dvitvakI apekSA ukta donoM paryAyoMke viSayameM, yadvA paryAya vizeSakRta bahutvakI apekSA ukta ubhaya paryAyoMke viSayameM AdiSTa-arpita ekatva viziSTa dravyako yA dvitva viziSTa dravyoMko athavA bahutva viziSTa dravyoMko eka kAlameM na sat kaha sakate haiM, aura na asat kaha sakate haiN| isa prakAra saptabhaMgIke yaha pahale tIna vikalpoMkA svarUpa hai / yaha sakalAdezakI apekSAse hai| zeSa cAra vikalpoMko vikalAdezakI apekSAse svayaM samajha lenA cAhiye / kyoMki ve 1-"sakalAdezaH pramANAdhInaH, ekaguNamuravenAzeSavastukathanaM sklaadeshH|" eka guNa athavA paryAyake dvArA samasta vastuke grahaNa karaneko pramANa athavA sakalAdeza kahate haiN| aura "vikalAdezo nyaadhiinH|" arthAt aMzarUpase bastukeM grahaNa karaneko vikalAdeza athavA naya yadvA dezAdeza kahate haiN| ataeva saptabhaMgI do prakArakI mAnI hai-pramANa saptabhaMgI aura naya sptbhNgii| vaha bhI tIna tIna prakArase pravRtta huA karatI hai-jJAnarUpase, vacanarUpase aura ardharUpase / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ paMcamo'dhyAyaH ina tIna vikalpoMke hI saMyogarUpa haiM / yathA-syAdastinAsti 1, syAdastyavaktavyaH 2, syAnnAstyavaktavyaH 3 syAdastinAstyavaktavyaH 4 / ___bhAvArtha-dravyArtha aura paryAyArthanayakI gauNa mukhya pravRttike dvArA pratyeka vastumeM astitva nAstitvAdi dharma avirodha rUpase siddha ho sakate haiM / tadanusAra jIvAdika sabhI dravyoMke sAmAnya vizeSa svarUpake viSayameM nayoMko vidhipUrvaka arpita yA anarpita karake saba dharmoMko yathAsambhava siddha karalenA cAhiye / bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA saMghAtabhedebhyaH skandhA utpadyante iti / tat kiM saMyogamAtrAdeva saMghAto bhavati, Ahosvidasti kazcidvizeSa iti ? atrocyate-sati saMyoge baddhasya saMghAto bhavatIti // atrAha-atha kathaM bandho bhavatIti / atrIcyate ____ artha-prazna-pahale Apane skandhoMkI utpattike kAraNoMko batAte hue kahA thA, ki saMghAta bheda aura saMghAtabhedake dvArA skandhoMkI utpatti huA karatI hai| usameM yaha samajhameM nahIM AyA, ki saMghAta kisa taraha huA karatA hai / pudgaloMke saMyogamAtrase hI ho jAyA karatA hai athavA usameM kucha vizeSatA hai ? uttara--saMyoga honepara jo pudgala baddha ho jAte haiM jo ki eka kSetrAvagAhako prAptakara ekatvarUpa pariNamana karAnevAle saMzleSa vizeSako prApta ho jAte haiM, saMghAta unhIMkA huA karatA hai| saMyogamAtrase saMghAta nahIM huA karatA / prazna-jina pudaloMkA bandha ho jAtA hai, unhIMkA yadi saMghAta hotA hai, to phira yaha bhI batAnA cAhiye ki vaha baMdha kisa taraha huA karatA hai ? isakA uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM:-- sUtra-snigdharUkSatvAdandhaH // 32 // bhASyam-snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavatIti // atrAha-kimeSa ekAnta iti, atrocyate artha-jaba snigdha athavA rUkSa pudgala ApasameM spRSTa hote haiM, taba unakA bandharUpa pariNamana huA karatA hai| bhAvArtha:-pahale pudgalake sparzAdika guNoMko batAte hue sparzake ATha bheda batalA cuke haiN| unhIMmeM eka sneha aura eka rUkSa bheda bhI hai / cikkaNatAko sneha aura usake viparIta pariNAmako rUkSa kahate haiM / aMzoMke tAratamyakI dRSTi se inake ananta bheda ho sakate haiN| eka guNasnehase lekara saMkhyAta asaMkhyAta ananta aura anantAnanta guNasnehavAle pudgala huA karate haiN| isI prakAra rUkSagaNake viSayameM bhI samajhanA cAhiye / ina guNoM ke kAraNa pudgala ApasameM milanepara-kevala saMyogamAtra nahIM, kintu parasparameM pratighAtarUpa honepara bandha paryAyako prApta huA 1 adhyAya 5 sUtra 26 / 2-yahA~para guNazabdakA artha avibhAgapraticcheda hai| kisI bhI zaktika sabase choTe aMzako avibhAgapraticcheda kahate haiM / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32-33 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 289 karate hai / jinameM pUraNa aura galana pAyA jAya, unako hI pudgala kahate haiN| pUrakatva-pUraNadharmakI apekSA saMghAta, aura galana dharmakI apekSA bheda huA karatA hai / isa prakArase jaba pariNati vizeSa paidA karanevAlA sarvAtma saMyogarUpa unakA bandha hotA hai, tabhI unakA saMghAta kahA jAtA hai| prazna-pudgaloMke bandhameM Apane unake snigdhatva aura rUkSatva guNako kAraNa batAyA so ThIka, parantu kyA yaha ekAnta hai, ki jahA~para ye guNa hoMge, vahA~para niyamase bandha ho hI jAyagA ? yA isameM bhI koI vizeSatA hai ? isakA uttara deneke liye Ageke sUtra dvArA vizeSatAkA pratipAdana karate haiM: sUtra-na jaghanyaguNAnAm // 33 // bhASyam--jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavati // artha-jinameM snehakA jaghanya guNa pAyA jAtA hai, athavA jo rUkSake jaghanya guNako dhAraNa karanevAle haiM una pudgaloMkA, parasparameM bandha nahIM huA krtaa| bhAvArtha-jaghanya zabdase eka saMkhyA aura guNa zabdase zaktikA aMza lenA caahiye| jo pudgala aise haiM, ki jinameM eka hI aMza snehakA athavA rUkSakA pAyA jAtA hai, unakA parasparameM bandha nahIM huA karatA / parasparase yahA~ matalaba sajAtIyakA hai| kinta Age calakara visadRzakA bhI bandha hotA hai aisA kaheMge / tadanusAra eka guNavAle paramANukA kisI bhI snigdha yA rUkSaguNavAle ke sAtha bandha nahIM ho sktaa| arthAt eka snehaguNavAlekA na to do tIna cAra Adi saMkhyAta athavA asaMkhyAta yA ananta guNa snigdha pudgalake sAtha hI bandha hogA aura na aise hI rUkSa guNavAle pudgalake sAtha baMdha hogaa| bhASyam--atrAha-uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti ? atrocyate-na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate ___ artha-prazna-jaghanya guNavAlako chor3akara bAkI sneha guNavAle pudgaloMkA rUkSa pudgaloMke sAtha aura isI prakAra jaghanyaguNake sivAya zeSa rUkSa guNavAle pudgaloMkA snigdha pudgaloMke sAtha bandha hotA hai, yaha bAta Apane kahI hai / so kyA tulya guNavAloMke bandhakA sarvathA pratiSedha hI hai ? . uttara-tulya guNavAle snigdhAdhikaraNa aura rukSAdhikaraNake bandhakA ekAntarUpase niSedha hI hai| aura yaha niSedha " na jaghanyaguNAnAm " mUtrake adhikArase hI siddha hai| isI sambandhako lekara AgekA sUtra kahate haiM sUtra-guNasAmye sadRzAnAm // 34 // bhASyam-guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhvti| tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena, tulyaguNarUkSasya tulygunnruukssenneti| . . . . . . . . . . 37 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ paMcamo'dhyAyaH atrAha - sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / atrocyate-guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / artha - snigdha rUkSa guNoMkI samAnatA ke dvArA jo sadRza haiM, unakA bandha nahIM huA karatA / yathA-- tulya guNasnigdhakA tulya guNasnigdhake sAtha evaM tulya guNarUkSakA tulya guNarUkSa ke sAtha bandha nahIM hotA / 290 bhAvArtha - yahA~ para sadRzatA kriyAkRta samatAkI apekSAse nahIM, kintu guNakRta samatA ke nimittase samajhanI cAhiye / tathA yaha sAmAnyopanyAsa hai, ataeva sabhI samaguNavAloM ke pArasparika bandhakA niSedha samajhanA cAhiye / jisa prakAra eka snigdha guNavAle ke sAtha eka snigdha guNavAlekA bandha nahIM hotA, usI prakAra do snigdha guNavAlekA do snigdha guNavAle ke sAtha bandha nahIM hotA, aura tIna snigdha guNavAlekA tIna snigdha guNavAle ke sAtha baMdha nahIM hotA / isI taraha anantaguNa snidha paryanta sabhI samAna saMkhyAvAloMke viSaya meM samajhanA cAhiye / tathA yahI krama rUkSake viSaya meM bhI ghaTita kara lenA cAhiye / prazna- - isa sUtra meM guNasAmya aura sadRza isa taraha do zabda kA prayoga kiyA hai / parantu jinameM samAna guNa hoMge, ve niyamase sadRza hoMge hI, phira vyartha hI sUtrameM sadRza zabdakA prayoga karanekI kyA AvazyakatA hai ? uttara - yahA~para sadRza zabdake prayoga karanekA dUsarA hI abhiprAya hai / vaha isa bAtako dikhAtA hai, ki guNakRta vaiSamyake rahanepara bhI jo sadRza haiM, unakA parasparameM bandha huA karatA hai / bhASyam - atrAha - kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti ? atrocyate / - artha- pra prazna- - Apane kahA hai, ki guNa vaiSamyake honepara sadRza pugalakA bandha hotA hai / so yaha avizeSarUpase hotA hI hai, yA isakA koI vizeSa apavAda hai / arthAt -- jahA~ jahA~ sadRzoM meM guNavaiSamya pAyA jAya, vahA~ vahA~ bandha ho hI jAya, aisA niyama hai, athavA kahIM bandha nahIM bhI hotA ? uttara - sabhI sadRza pudgaloMkA bandha nahIM huA karatA / kinakA hotA hai so batAneke liye sUtra kahate haiM- sUtra - dvyadhikAdiguNAnAM tu // 35 // bhASyam - - drayadhikA diguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / tadyathA - snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena, dviguNAdyadhikasnigdhasya snigdhena / rUkSasyApi dviguNAdyadhikarukSeNa, dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSaNa / ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // artha -- jo sadRza pudgala do adhika guNavAle huA karate haiM, unakA bandha huA karatA hai / yathA snigdhA do guNa adhika snigdha ke sAtha, do guNa adhika snigdhakA snigdhake sAtha bandha Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34-35 / samASyatattvArthAdhigamasUtram / 291 huA karatA hai| rUkSakA bhI do guNa adhika rUkSake sAtha, aura do guNa adhika rUkSakA rUkSake sAtha bandha hotA hai / jinameM eka Adi guNa adhika pAye jAte haiM, una sadRzoMkA bandha nahIM huA krtaa| isa sUtrameM jo tu zabda hai, vaha do prayojanoMko siddha karatA hai-vyAvRtti aura vaziSTaya / arthAt vaha pratiSedhakI to vyAvRtti karatA hai, aura bandhakI vizeSatAko dikhAtA hai| bhAvArtha-pahale do sUtroMke dvArA jo bandhakA pratiSedha kiyA gayA hai, usakA yaha niSedha karatA hai, aura bandhakA vizeSaNa banakara batAtA hai ki, guNavaiSamya hote hue bhI jo do guNa adhika haiM, una sadRzoMkA baMdha huA karatA hai| bhASyam-atrAha-paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSu AhosvivyavasthitA iti ? / atrocyate-avyavasthitAH / kutaH ? pariNAmAt / atrAhadvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ? ucyate - artha-paramANuoMmeM tathA skandhoMmeM jo sparzAdika guNa rahate haiM, yA pAye jAte haiM, ve vyavasthita haiM, athavA avyavasthita ? arthAt nitya haiM yA anitya ? uttara-ve saba avyavasthita haiM / paramANuoMmeM pAye jAnevAle sparzAdika aura skandhoMmeM pAye jAnevAle sparzAdika tathA zabdAdika sabhI anavasthita haiN| prazna-aisA kaise ? arthAt ApakA yaha kathana kevala pratijJAmAtra samajhanA cAhiye, athavA yuktisiddha ? yadi yuktisiddha hai, to vaha yukti kyA hai ? uttarakAraNa yaha hai, ki pudgalaparamANu athavA skandha apane dravyatvAdi jAtisvabhAvako na chor3akara pratikSaNa pariNamana vizeSako prApta huA hI karate haiM, aura tadanusAra sparzAdika sAmAnya dharmako na chor3ate hue bhI ve sparzAdikI ukta vizeSa avasthAoMko dhAraNa kiyA hI karate haiM / isa pariNAmakI dRSTi se una sparzAdi guNoMko athavA zabdAdikako anavasthita hI kahA jA sakatA hai| prazna-jaba badhyamAna donoM pudgaloMmeM guNavattA samAna hai, taba pariNAma kisa taraha hotA hai ? arthAt jina do pudgaloMkA snigdhatva athavA rUkSatvake kAraNa baMdha hotA hai, unakI guNavattA jaba samAna hai, usa avasthAmeM kisako pariNamya aura kisako pariNAmaka kahA jA sakatA hai ? kalpanA kIjiye, ki eka snigdha paramANukA dasare rUkSa paramANuke sAtha bandha huaa| inameMse kauna pariNamana karegA aura kauna karAvegA ? snigdha paramANa rUkSako apane rUpa pariNamA legA athavA rUkSa paramANu snigdhako rUkSa banA legA ? isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM 1-eka hI bAtako do bAra kahane meM koI vizeSatA nahIM hai, parantu vizeSa artha na rahate hue bhI SaSTayanta aura tRtAyAnta isa taraha vAkyake prayoga do tarahase ho sakate haiM, isa bAtako dikhAneke liye hI AcAryane do prakArase eka bAtako kahA hai| 2-niSedhakA niSedha sadbhAvakA jJApaka hotA hai, ataeva yaha bhI baMdhake adhikArako sUcita karatA hai / 3-"niddhassa niddheNa duAdhieNa, luvakhassa lukkheNa duaadhienn| niddhassa luvakheNa uveti baMdho jahaNNavajo visame samevA // (prajJA0 gAthA 200) athavA dekho gommaTasAra-jIvakANDa gAthA-614 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 rAyacandrajainazAstramAlAyAma - [paMcamo'dhyAyaH sUtra-bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 36 // bhASyam-bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati, adhikaguNo hInasyati // artha-bandha honepara jo samAna guNavAlA hotA hai, vaha apane samAna guNavAlekA pariNAmaka huA karatA hai, aura jo adhika guNavAlA huA karatA hai, vaha apanese hIna guNavAlekA pariNAmaka huA karatA hai| ___ bhAvArtha-kalpanA kIjiye, ki dvi gaNa snigdhakA aura dvi guNa rUkSakA parasparameM saMghaTTa huaa| yahA~para kadAcit snigdha apane sneha guNake dvArA rUkSa guNako AtmasAt karatA hai, to kadA. cit rUkSa guNa apane rUkSa guNake dvArA sama guNavAle snigdhako AtmasAt kara sakatA hai| tathA jo adhika guNavAlA hotA hai, vaha apanese hInako apanerUpa paraNamA letA hai| jaise ki triguNa snigdha apanese hIna-eka guNasnigdhako apanerUpa paraNamA le sakatA hai| ___bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA dravyANi jIvAzcati / tat kimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti ? atrocyate-lakSaNato'pi prasiddhiH taducyateH artha-prazna-Apane isI adhyAyake prArambhameM " dravyANi jIvAzca " isa sUtrake dvArA dharma adharma AkAza pudgala aura jIva ina pA~ca dravyoMkA yA astikAyoMkA ullekha kiyA hai, so yaha ullekha uddezamAtra hI hai, athavA lakSaNadvArA bhI hai / arthAt ukta dravyoMkI prasiddhisvarUpakA parijJAna sAmAnyatayA nAmamAtrake dvArA hI samajhanA cAhiye, athavA isake liye koI asAdhAraNa lakSaNa bhI hai ? uttara -lakSaNake dvArA bhI ina dravyoMkI prasiddhi hotI hai| vaha lakSaNa kyA hai, jisake ki dvArA unakA parijJAna huA karatA hai, isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM: sUtra-guNaparyAyavadrvya m // 37 // bhASyam-guNAn lakSaNato vkssyaamH| bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca pryaayH| tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam / guNaparyAyA asya santyasmin vA santIti guNaparyAyavat / 1-sama guNakA bandha hotA nahIM, phira na mAlUma aisA kathana bhASyakArane kaise kiyaa| isI zaMkAkA uttara dete hue TIkAkArane likhA hai ki-" guNasAmye tu sadRzAnAM bandhapratiSedha; / imau tu visadRzAveko dviguNanigdho'nyo dviguNarUkSaH; sneharUkSayozca bhinnajAtIyatvAnnAsti sAdRzyam / " arthAt sajAtIyameM samaguNavAlake bandhakA niSedha hai, na ki bhinna jAtIyameM / parantu bandhakA niyama do guNa adhikakA hai, aura vaha sajAtIya vijAtIya donomeM hI hotA hai, jaisA ki " niddhassa niddheNa duAhieNa" Adi ukta gAthAke dvArA bhI siddha hotA hai / tadanusAra do guNa adhikakA hI baMdha hotA hai, cAhe ve badhyamAna donoM pudgala, snigdha snigdha yA rUkSa rUkSa hoM, athavA snigdha rUkSa ho / ataeva yaha udAharaNa kisa taraha diyA, yA sama guNakI pariNAmakatA kisa taraha batAI, so samajhameM nahIM aatii| 2-" na jaghanyaguNAnAm" isa kathanake anusAra eka guNavAlekA baMdha nahIM hotA, phira bhI yahA~para usakA ullekha kiyA hai, so kyA Azaya rakhatA hai, kaha nahIM skte|3-naammaatrkthnmuddeshH| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 36-37 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 293 __ artha-zaktivizeSoMkA hI nAma guNa hai| parantu inakA lakSaNa vAkyake dvArA varNana Age calakara " dravyAzrayA nirguNA guNAH" isa sUtrake vyAkhyAnake avasarapara kareMge / bhAvAntara aura saMjJAntarako paryAya kahate haiM / ye donoM jisameM raheM, usako dravya kahate haiM / athavA guNa aura paryAya jisake hoM yA jisameM hoM, usako guNaparyAyavat-dravya samajhanA cAhiye / bhAvArtha-dravyakA eka lakSaNa kahA jA cukA hai-" utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" phira bhI dUsarA lakSaNa jo yaha batAyA hai, usakA prayojana dravya aura usake dharmoMkA vizeSa parijJAna karAnA hai| " guNaparyAyavat ' isameM matup pratyayako dekhakara athavA 'guNaparyAyA asya santyasminvA' isameM SaSThI saptamI nirdezako dekhakara yaha nahIM samajhanA cAhiye, ki guNa aura paryAyase dravya koI sarvathA bhinna cIja hai, jisameM ki ye donoM vastu rahatI haiM, jaise ki ghar3e meM pAnI rahA karatA hai| kyoMki abhinnameM bhI matubAdi pratyaya yA SaSThI Adi nirdeza huA karatA hai, jaise ki yaha vRkSa sAravAn hai, sonekI aMgUThI, ityAdi / guNa aura paryAya aisA bheda kathana bhI AgamameM jo pAyA jAtA hai vaha bhI vyavahAranayakI apekSA hai / vAstavameM dekhA jAya, to paryAya aura guNa eka hI haiN| dravya kI pariNativizeSako hI guNa athavA paryAya kahate haiM / jo pariNati dravyase yugapadavasthAyI-sahabhAvI hai, usako guNa aura jo usase ayugapadavasthAyI--kramabhAvI hai, usako paryAya kahate haiN| jaise ki pudgalake rUpa rasa gaMdha sparza Adi guNa haiM, aura harita pIta Adi tathA madhura amla Adi paryAya haiM / piMDa ghaTa kapAla Adi bhI usake paryAya haiN| kyoMki ve sahabhAvI nahIM haiN| eka saMjJAse dUsarI saMjJA honemeM kAraNa eka avasthAse dUsarI avasthAkA honA hai, ataeva saMjJAntara aura usakA nimitta kAraNa bhAvAntara donoM paryAyake hI svarUpa haiN| __ isa prakAra dravyakA lakSaNa batAyA / yahA~ taka uparinirdiSTa dharmAdika pA~ca dravyoMkA aneka apekSAoMse varNana kiyA hai| isameM sabake upakArakA varNana karate hue kAladravyake upakArakA bhI varNana kiyA hai| parantu vaha kAla bhI dravya hai, aisA abhI taka kahA nahIM hai / ataeva yaha zaMkA ho sakatI hai, ki vaha pA~ca dravyoMse bhinna koI chaTThA dravya hai, athavA pA~coMmeM hI antarbhUta hai, yA aura koI bAta hai / ataeva isa zaMkAko dUra karaneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM: 1-" do pajave duguNie labhati u egAo dvaao|" ( Avazyakaniyukti gAthA 64 ) tathA " taM taha jANAti jiNo, apajjave jANaNA ntthi|" [ A0 ni0 gAthA 194 ] evaM "dabvappabhavA ya guNA, na guNappabhavAI dvvaaiN|" ( Ava0 ni0 gAthA 193) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm sUtra - kAlazcetyeke // 38 // bhASyam - eke tvAcAryA vyAcakSate - kAlo'pi dravyamiti // artha - koI koI AcArya kahate haiM ki - kAla bhI dravya hai / bhAvArtha - pahale vartanA Adi upakAra jo batAyA hai, vaha kisI upakArakake vinA nahIM kahA jA sakatA yA ho sakatA / isI prakAra samaya ghar3I ghaMTA Adi jo vyavahAra hai, vaha bhI kisI upAdAna kAraNake binA nahIM ho sakatA, tathA padArthoM ke pariNamanameM kramavartitvakA koI kAraNa bhI honA cAhiye, aura AgamameM chaha dravyoMkA ullekha bhI hai / ityAdi kAraNoMse hI kucha AcAryoMkA kahanA hai, ki kAla bhI eka dravya hai / 294 isakA vizeSa svarUpa batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM:sUtra - so'nantasamayaH // 39 // bhASyam - sa caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH / atItAnAgataso [ paMcamo'dhyAyaH stvAnantyam // I artha -- Upara jisa kAladravyakA ullekha kiyA hai, vaha ananta samayarUpa hai / jinameM se vartamAna samaya to eka hI hai, parantu bhUta aura bhaviSyat samayoMkA pramANa ananta hai / bhAvArtha - ananta haiM, samaya arthAta paryAya yA bheda jisake usako ananta paryAya kahate haiM / uparyukta kAla dravya, joki upacarita nahIM, kintu pAramArthika hai, ananta parama niruddha paryAyoMvAlA hai| isI liye usameM ukta dravyakA lakSaNa " guNaparyAyavat " yaha acchI taraha ghaTita hotA hai / usameM sattva jJeyatva dravyatva kAlatva Adi ananta arthaparyAya aura vacanaparyAya pAye jAte haiM / aura bhUta bhaviSyat vartamAna zabda ke dvArA kahe jAnevAle vartanA Adi pariNAmavizeSa bhI pAye jAte haiM / ananta zabda saMkhyAvAcI hai, aura samaya zabda pariNamanako dikhAtA hai / ataeva kAla dravya ananta pariNAmI hai, aisA samajhanA cAhiye / kintu vartamAna pariNamana yA samaya eka hI kahA jA sakatA hai, aura bhUta bhaviSyat ke ananta kahe jA sakate haiM / bhUta samaya anAdi sAnta haiM, aura bhaviSyat samaya sAdyananta haiM / yadyapi anantatva donoMmeM samAna hai, phira bhI alpa bahutvakI apekSA donoMmeM antara hai / kyoMki AgamameM vaha isa prakAra batAyA hai, ki abhavyoM se anantaguNI siddha rAzi hai, siddhoM asaMkhyAtaguNA bhRtasamayoMkI rAzikA pramANa hai / bhUtasamayoMkI rAzike pramANase anantaguNI bhavyarAzi hai, aura bhavyarAzise anantaguNA bhaviSyat samayoMkI rAzikA pramANa hai / yaha anantatA santatikI apekSA se hai, aura yaha vartamAna meM nahIM pAI jA sakatI, isaliye vartamAna samaya eka hI hai / 1 - " kati NaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA ! cha davvA paNattA, taM jahA -- dhammasthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamae " / ityAdi / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 38-39-40 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 295 bhASyam - atrAha - uktaM bhavatA guNaparyAyavaD dravyamiti / tatra ke guNA iti ? atrocyateHartha - prazna- Apane dravyakA lakSaNa batAte hue kahA hai, ki jisameM guNa aura paryAya pAye jA~ya, usako dravya kahate haiM / parantu yaha nahIM mAlUma huA ki guNa kisako kahate haiM / ataeva kahiye ki ve guNa kaunase haiM ? 1 I bhAvArtha - - dravyake lakSaNa meM Aye hue guNaparyAya zabdoM kA svarUpa batAnekI AvazyakatA hai / paryAya aura guNa eka hI haiM, yaha bAta pahale batA cuke haiM, ataeva guNa zabda ke grahaNase paryAyakA grahaNa bhI ho hI jAtA hai / isIliye paryAyake viSaya meM prazna na karake guNake viSayameM yahA~para prazna kiyA hai / athavA bheda vivakSAmeM guNa aura paryAya bhinna bhI haiM / isa dRSTise usakA bhI prazna honA cAhiye / parantu usakA svarUpa bhI Age ke sUtradvArA batAveMge / kramAnusAra pahale guNakA svarUpa batAnA cAhiye / isa bAtako lakSyameM lekara hI prazna upasthita kiyA gayA hai| aba granthakAra usakA uttara dene ke liye guNakA lakSaNa batAnevAlA sUtra karate haiM:sUtra -- dravyAzrayA nirguNA guNAH // 40 // bhASyam - dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH, naiSAM 'guNAH santIti nirguNAH // artha -- jinakA Azraya dravya hai- jo dravyameM rahate haiM, aura jinameM guNa nahIM rahate, svayaM nirguNa haiM, unako guNa kahate haiM / bhAvArtha -- yahA~para Azraya zabda AdhArako batAnevAlA nahIM hai, kiMtu pariNAmIko batAtA hai | sthityaMzarUpa dravya pariNAmI hai, kyoMki vaha aneka pariNAma vizeSakA kAraNa hai / dravya pariNamana karatA hai, isaliye guNa aura paryAya pariNAma haiM, tathA dravya pariNAmI hai / guNa svayaM nirguNa haiN| kyoMki unameM aura guNa nahIM rahate / jJAnAdika yA rUpAdika meM anya koI bhI guNa nahIM rahatA / bhASyam atrAha-uktaM bhavatA bandhe samAdhiko pAriNAmikAviti / tatra kaH pariNAma iti / atrocyateH artha - yaha bAta Apa kaha cuke haiM, ki baMdha honepara samaguNa apane samaguNakA pariNamana karA detA hai, aura adhika guNavAlA hIna guNavAlekA pariNamana karA detA hai / isameM pariNAma zabdase kyA samajhanA cAhiye ? ve punala apanese bhinna pariNAma nAmakI kisI vastuko utpanna karate haiM ? athavA svayaM hI apane svarUpako na chor3ate hue kisI viziSTa avasthAko prApta ho jAte haiM ? isakA uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM: -- 1- pahale adhyAya ke pA~caveM sUtra dvArA nAmAdi nikSepoMkA varNana karate hue bhASyakArane kahA thA ki "bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante / " isameM bhI prApti zabdakA artha pariNAma hI hai / ataeva isakA svarUpa bhI pratijJAnusAra batAnA Avazyaka hai / so yaha hetu bhI Age ke sUtradvArA siddha hotA hai / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAMm sUtra - tadbhAvaH pariNAmaH // 41 // bhASyam - dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH // sadvividhaH / - 296 artha -- dharma adharma AkAza pudgala jIva aura kAla ina pUrvokta dravyoMke aura unake guNoMke, jinakA ki lakSaNa Upara batA cuke haiM, svabhAva - svatattvako pariNAma kahate haiM / bhAvArtha - tat zabdase chahoM dravya aura unake guNoM ko samajhanA cAhiye / tathA bhAva zabdakA artha bhavana - bhUti - utpatti - AtmalAbha yA avasthAntarako prApta karanA hai / isI ko pariNAma kahate haiN| yaha pariNAma dravyase yA guNase sarvathA bhinna koI vastu nahIM hai, kintu usIkA svabhAva hai, athavA sva-nija tattva hI hai / kyoMki dravya hI apane svarUpako na chor3atA huA viziSTa avasthAko dhAraNa kiyA karatA hai / jaisA ki lokameM pratyakSa dekhane meM bhI AtA hai yaha pariNAma do prakArakA hai -- isake do bheda haiM / ina do bhedoM ko batAne ke liye hI AgekA sUtra kahate haiM: 1 -- AgekA sUtra - anAdirAdimAMzca // 42 // bhASyam - tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // artha-dharma adharma AkAza aura jIva ina arUpI dravyoMkA pariNAma anAdi hai' / rUpI - mUrta padArthoMkA pariNAma anAdi hai, yA AdimAn, isa bAtake batAneke liye kahate haiM- sUtra [ paMcamo'dhyAyaH sUtra - rUpiSvAdimAn // 43 // bhASyam - rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // artha - jisameM rUpa rasa gandha sparza pAyA jAya, usako rUpI kahate haiM / arthAt pudgala dravyoM meM AdimAn pariNAma pAyA jAtA hai, aura vaha aneka prakArakA hai / aneka bheda sparzapariNAmAdikI apekSA samajhane cAhiye / sparzake ATha bheda haiM, rasa pA~ca prakArakA hai, gandha do tarahakA hai, aura varNake pA~ca prakAra haiM, so pahale ginA cuke haiM / ina bhedoM kI apekSA tathA taratama bhAvakI apekSA yaha AdimAn pariNAma aneka prakArakA hai / bhAvArtha -- janma se lekara vinAza paryanta vizeSatAko rakhanevAlA aura svarUpa ke sAmAnyavizeSa dharmoke adhikArI tadbhAvako AdimAn pariNAma kahate haiM / bhASyakAra ne " tu " zabdakA 1 - sUtra meM jo ca zabda par3A hai, usase kAlakA bhI grahaNa hotA hai / arthAt kAlameM bhI anAdi pariNAma hotA hai / tathA arUpI dravyoM meM anAdi pariNAma hI ho aisA niyama nahIM hai / yaha bAta Ageke sUtrakI vyAkhyAse mAlUma ho jAyagI, ki arUpI dravyoMmeM AdimAn pariNAma bhI hotA hai / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. sUtra 41-42-43-4 4 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / usakI vizeSatA dikhAne liye hI ullekha kiyA hai / vaha dikhAtA hai, ki pudgaloMmeM sattva dravyatva mUrtatva Adi anAdi pariNAma bhI pAye jAte haiN| yadi koI yaha zaMkA kare, ki jaba rUpI dravyoMmeM anAdi pariNAma bhI rahatA hai, to arUpI dravyoMmeM AdimAn pariNAma bhI kyoM nahIM pAyA jA sakatA ? to vaha ThIka nahIM haiM, kyoMki aisA bhI mAnA hI hai / jaise jIvameM yoga aura upayogarUpa AdimAn pariNAma hotA hai, usI prakAra anya dharmAdika dravyoM meM bhI usake rahaneko kauna roka sakatA hai| Upara pariNAmake do bheda ginAye haiM-anAdi aura AdimAn / unameMse kevala amUrta dravyakA uddeza karake unameM AdimAn pariNAmako bhI dikhAneke abhiprAyase Age sUtra kahate haiN| sUtra-yogopayogI jIveSu // 44 // bhASyam-jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogau pariNAmAvAdimantau bhvtH| sa ca paMcadazabhedaH / sa ca dvAdazavidhaH / tatropayogaH puurvoktH| yogastu parastAd vakSyate // iti zrItattvArthasaMgrahe arhatpravacane pnycmo'dhyaayH|| artha-jIva yadyapi arUpI haiM, to bhI unameM yoga aura upayoga rUpa AdimAn pariNAma huA karate haiM / yogake paMdraha bheda haiM, aura upayoga bAraha prakArakA hai| inameM se upayogakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai, aura yogakA varNana auge calakara kreNge| bhAvArtha-yoga do prakArakA hai-bhAvayoga aura dravyayoga / AtmAkI zakti vizeSako bhAvayoga kahate haiM, aura mana vacana kAyake nimittase AtmAke pradezoMkA jo parispandana hotA hai, usako dravyayoga kahate haiM / prakRtameM yoga zabdase dravyayogako hI samajhanA cAhiye / isake pandraha bheda haiM, yathA-audArikakAyayoga, audArikamizrakAyayoga, vaikriyikakAyayoga, vaikriyikamizrakAyayoga, AhArakakAyayoga, AhArakamizrakAyayoga, aura kArmaNakAyayoga, isa prakAra sAta kAyayoga aura cAra vacanayoga-satya asatya ubhaya aura anubhaya, tathA cAra manoyoga-satya asatya ubhaya aura anubhaya / upayoga bAraha prakArakA hai / yathA-pA~ca samyagjJAnamati zruta avadhi manaHparyaya aura kevala, tIna mithyAjJAna-kumati kuzruta aura vibhaGga / tathA cAra prakArakA darzana, yathA-cakSadarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, aura kevaladarzana / isa prakAra ye yoga aura upayoga donoM hI prakArake pariNAma AdimAna haiM / phira bhI amUrta jIvameM pAye jAte haiN| kyoMki AtmAkA isa tarahakA pariNamana karanekA svabhAva hai / bhASyakArane api zabdakA prayoga karake samAnatAkA bodha karAyA hai| arthAt-jisa prakAra aNu AdikameM AdimAn pariNAma hotA hai, usI prakAra jIvameM bhI hotA hai / isa prakAra tattvArthAdhigamabhASyakA paMcama adhyAya samApta huaa| - 1-tu zabdako samuccayArthaka mAnanese bhI yaha artha prakaTa ho sakatA hai| 2-adhyAya 2 satra 8.9 / 3..-chaThe adhyAyake praarmbhmeN| 4.-puggalavivAidehodayeNa maNavayaNakAyajuttassa / jIvassa A ha sattI kammAga makAraNaM jogo // go0 jI0 kA0 // 215 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH / 1 isa granthake prArambha meM hI mokSamArga - ratnatrayake viSayabhUta sAta tattva ginAye the / aba unameM se kramAnusAra tIsare AsravatattvakA isa adhyAyameM varNana kareMge / isIke liye bhASyakAra prathama sUtrakI utpattikA kAraNa prakaTa karate haiM: bhASyam atrAha-uktA jIvAjIvAH / athAstravaH ka ityAstravaprasiddhyarthamidaM prakramyateHartha - prazna - jIva aura ajIvakA varNana to huA / aba yaha kahiye, ki Asrava kisako kahate haiM ? isake uttara meM AsravatattvakI siddhike liye hI isa prakaraNakA prArambha karate haiM / bhAvArtha- pahale adhyAyameM jIvAdika sAta tattva jo batAye the, jinake ki sambandhase hIM isa granthakA nAma tattvArthAdhigama rakkhA gayA hai, unameM se pahale jIvatattvakA varNana Adike cAra adhyAyoMmeM kiyA gayA hai, aura dUsare ajIvatattvakA vyAkhyAna pA~caveM adhyAyameM ho cukA hai / aba donoMke anantara kramAnusAra AsravatattvakA nirUpaNa karanA Avazyaka hai / jIvakA karma sAtha jo baMdha hotA hai, usake kAraNako Asrava kahate haiM / usakA svarUpa kyA hai ? isa bAtako batAne ke liye sUtra kahate haiM: sUtra - kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // bhASyam -- kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati / sa ekazo dvividhaH / zubhazcAzubhazca / tatrAzubho hiMsAstayAbrahmAdIni kAyikaH, sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH, abhidhyAvyApAdeyasUyAdIni mAnasaH / ato viparItaH zubha iti // artha - zarIra vacana aura manake dvArA jo karma - kriyA hotI hai, usako yoga kahate haiM / ataeva yaha yoga tIna prakArakA ho jAtA hai - kAyika kriyArUpa, vAcika kriyArUpa, aura mAnasa kriyArUpa / inameM bhI pratyekake do do bheda haiM- eka zubha dUsarA azubha | hiMsA meM pravRtti karanA athavA hiMsAmaya pravRtti karanA, corI karanA, kuzIla (maithuna) sevana karanA Adi azubha kAyika karma - azubha yoga haiN| pApamaya yA pApotpAdaka vacana bolanoM, mithyA bhASaNa karanA, marmabhedI Adi kaThora vacana bolanA, kisIkI cugalI burAI Adi karanA, ityAdi azubha vAcika karma - azubha vacanayoga haiN| durdhyAna yA khoTA cintavana, kisIke marane mArane kA vicAra, kisIko lAbha Adi hotA huA dekhakara manameM usase DAha karanA - jalanA, kisIke mahAn aura uttama guNoM meM 1 - hiMsA jhUTha corI kuzIla AdikA lakSaNa Age calakara batAveMge / 2 - hiMsA kara, amukako mAra DAlo corI kiyAkara, ityAdi pApameM prerita karanevAle sabhI vacana sAvadya kahe jAte haiM / , Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-3 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / 299 bhI doSa prakaTa karanekA vicAra karanA, ityAdi azubha mAnasakarma-azubha manoyoga haiN| inase viparIta jo kriyA hotI hai, vaha saba zubha kahI jAtI hai| jaise ki paMcaparameSThIko namaskAra karanA, unakI stuti karanA aura unake nirUpita tattvoMkA cintavana karanA Adi / yahA~para AsravatattvakA vyAkhyAna karaneke liye isa prakaraNakA prArambha kiyA hai, paraMtu usako na batAkara yogakA lakSaNa kahA hai, ataeva Asrava kisako samajhanA yaha batAneke liye AgekA sUtra karate haiM: sUtra-sa AsravaH // 2 // bhASyam-sa eSa trividho'pi AsravasaMjJo bhvti| zubhAzubhayoH karmaNorAsravaNAdAsravaH saraHsalilAvAhinirvAhisrotovat // - artha-pUrvasUtrameM jisakA varNana kiyA gayA hai, vaha tInoM hI prakArakA yoga Astrava nAmase kahA jAtA hai| kyoMki zubha aura azubha karmoMke Anese Asrava huA karatA hai / jaise ki tAlAbakA jala jinake dvArA bAharako nikalakara jAtA hai, yA bAharase usameM AtA hai usa chidra yA nAlIke samAna hI Asravako samajhanA caahiye| - bhAvArtha-karmoM ke Aneke dvArako athavA baMdhake kAraNako Asrava kahate haiM / uparyukta tIna prakArake yogoM dvArA hI karma Ate aura baMdhako prApta huA karate haiM, ataeva unhIMko Astrava kahate haiM / yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki pahale sUtrake dvArA to yogakA svarUpa batAyA aura phira isa dUsare sUtrake dvArA usI yogako Asrava kahA, aisA karanekA kyA kAraNa hai ? aisA na kara yadi donoMkI jagaha eka hI sUtra kiyA jAtA, to kyA hAni thI ? parantu yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki sabhI yoga Asrava nahIM kahe jAte / kAyAdi vargaNAke Alambanase jo yoga hotA hai, usIko Asrava kahate haiM / anyathA kevalI bhagavAnke samudghAtako bhI Asrava kahanA pddegaa| isake sivAya saiddhAntika upadezake apAyakA bhI prasaGga AsakatA hai, tathA aneka jIvoMko usake artha samajhanemeM sandeha bhI ho sakatA hai| ityAdi kAraNoMko lakSyameM lekara arthakI spaSTa pratipatti karAneke liye do satra karanA hI ucita hai / __Upara yogake do bheda batAye haiM-zubha aura azubha / isameM se pahale zubhayogakA svarUpa batAte hai| sUtra-zubhaH puNyasya // 3 // bhASyam-zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati // artha-zubhayoga puNyakA astrava hai| bhAvArtha-jJAnAvaraNAdika ATha karmoM meM do bheda haiM--puNya aura pApa / jina karmoMkA phala jIvako abhISTa ho, unako puNya aura jinakA phala aniSTa ho, unako pApa kahate haiM / ata Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH eva una karmoMkA kAraNa - Asrava bhI do prakArakA hai, aura vaha apane apane kAryakA kAraNa huA karatA hai| hiMsA Adi pApoMse rahita pravRtti, satyavacana aura zubhamanoyoga se puNya karmokA bandha hotA hai / sAtAvedanIya, narakake sivAya 3 Ayu, uccagotra aura zubha nAmakarma - manuSyagati devagati paMcendriya jAti Adi 37, isa taraha kula milAkara 42 puNya prakRtiyA~ haiM / zeSa sampUrNa karma pApa haiM, jaisA ki Age calakara batAveMge / kramAnusAra dUsare azubhayogakA svarUpa batAte haiM- sUtra - azubhaH pApasya // 4 // bhASyam - tatra sadvedyAdi puNyaM vakSyate / zeSaM pApamiti // artha - azubha yoga pApakA Asrava hai / Upara jo tIna prakArake hiMsA pravRtti prabhRti azubha kAyayoga Adi ginAye haiM, unase pApa karmakA Asrava hotA hai / isa viSayameM yaha bAta samajha lenI cAhiye, ki Age calakara adhyAya 8 sUtra 36 ke dvArA sAtAvedanIyAdi . karmoM ko ginAveMge unase jo bAkI baceM, ve satra jJAnAvaraNAdi pApa haiM / puNya yoga zubha aura azubha ye do bheda svarUpabhedakI apekSAse haiM / kintu svAmibheda kI apekSAse bhI usake bheda hote haiM / unhIM ko batAne ke liye AgekA sUtra kahate haiM:sUtra - sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 5 // bhASyam - sa eva trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayorAstravobhavati yathAGkhyaM yathAsambhavaM ca / sakaSAyasya yogaH sAmyarAyikasya akaSAyasyeyapathasyaivaikasamayasthiteH // artha - pUrvokta tInoM hI prakArakA yoga sakaSAya aura akaSAya do prakArake jIvoMke huA karatA hai, vaha yathAkramase tathA yathAsaMbhava sakaSAya jIvake sAMpairAyikakarmakA Asrava kahA jAtA hai, aura akaSAya jIvake IryApathakarmakA Asrava kahA jAtA hai / inameM se sakaSAya jIvakA yoga jo sAMparAyikakarmakA Asrava hotA hai, usakI sthiti aniyata hai / parantu akaSAya jIvake jo IrthyApathakarmakA Asrava hotA hai, usakI sthiti eka samayakI hI hotI hai / I bhAvArtha - yugapat karmoMkA cAra prakArakA baMdha huA karatA hai - prakRti sthiti anubhAga aura pradeza / inameM se prakRtibaMdha aura pradezabaMdhakA kAraNa yoga hai, aura sthitibaMdha tathA anubhAgabaMdhakA kAraNa kaSaya hai / jo sakaSAya jIva haiM, unakA yoga bhI kaSAyayukta hI rahA karatA hai, ataeva usake dvArA jo karma Ate haiM, unakI sthiti eka samaya se bahuta adhika 1 - " samaMtataH parAbhUtiH saMparAyaH parAbhavaH / jIvasya karmabhiH proktastadarthaM sAMparAyikam // ( tattvArthazlokavArttika) 2 - inakA svarUpa Age calakara AThaveM adhyAyameM batAyA jAyagA / 3 - " jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoti " ( dravyasaMgraha ) / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4-6-6 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 301 par3A karatI hai / karmokI jaghanya aura utkRSTa jo sthiti batAI hai, usameM se jisake jitanI saMbhava ho, utanI hI sthiti kaSAyAdhyavasAyasthAnake anusAra par3a jAtI hai| jaise ki AI carma Adi kisI bhI gIlI vastupara par3I huI dhUli usase cipaka jAtI haiN| kintu jo akaSAya jIva haiM, unakA yoga bhI kaSAya rahita huA karatA hai, ataeva vaha sthitibaMdhakA kAraNa nahIM huA karatA / usake dvArA jo karma Ate haiM, unameM eka samayase adhika sthiti nahIM paDatI / jaise ki kisI zuSka dIvAlapara patthara Adi pheMkA jAya, to vaha usase cipakatA nahIM, kintu usI samaya gira par3atA hai / isa prakAra jo jIva kaSAyarahita hote haiM, unake yogake nimitase karma Ate avazya haiM / paranta unameM sthiti nahIM pdd'tii| ve Atma-lAbhako prApta karake hI nirjIrNa ho jAte haiN| isa svAmibhedake kAraNa phalameM bhI bheda karanevAle AsravoMke nAma bhI kramase bhinna bhinna haiN| sakaSAya jIvake Asravako sAMparAyikaAsrava aura akaSAyajIvake Astrakako IyApathaAsrava kahate haiN| ukta do bhedoM se pahale sAmparAyikaAsravake bheda ginAte haiM sUtra-avratakaSAyandriyakriyAHpaJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH||6|| bhASyam-pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAtsAmparAyikasyAha / sAmparAyikasyAsravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcavizatiriti bhavanti / paJca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH / "pramattayo. gAtpANavyaparopaNaM hiMsA, " ityevamAdayo vakSyante / catvAraH krodhamAnamAyAlobhAH anantAnubandhyAdayo vakSyante / paJca pramattasyendriyANi / pazcaviMzatiH kriyaa| tatreme kriyApratyayA yathAsaGkhyaM prtyetvyaaH| tadyathA-samyaktvamithyAtvaprayogasamAdAneryApathAH, kAyAdhikaraNapradoparitApanaprANAtipAtAH, darzanasparzanapratyayasamantAnupAtAnAbhogAH, svahastanisargavidA. raNAnayanAnavakAGkSA, ArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanApratyAravyAnakriyA iti // artha--sUtrameM jisa kramase pATha pAyA jAtA hai, usake anusAra pahalA-sAmparAyikaAsrava hai| usake uttarabheda 39 haiN| yathA-pA~ca avata, cAra kaSAya, pA~ca indriyA~ aura paJcIsa kriyA / hiMsA jhUTha corI kuzIla aura parigraha ye pA~ca avrata haiN| inameMse hiMsAkA lakSaNa isa prakAra hai-"pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiNsaa"| arthAt pramAdake yogase * jo prANoMkA vyaparopaNa-virAdhana hotA hai, usako hiMsA kahate haiN| isakA svarUpa Age calakara likheMge / isake sAtha hI jhUTha corI AdikA bhI lakSaNa usI prakaraNameM likhA jAyagA / kaSAya cAra prakArakI hai-krodha mAna mAyA aura lobha / inake bhI anantAnabandhI Adi jo uttarabheda haiM, unakA svarUpa Age calakara batAyeMge / indriyA~ pA~ca haiM-sparzana rasana ghrANa cakSu aura 1-karma mithyAhagAdInAmAIcarmaNi reNuvat / kaSAyapicchile jIve sthitimApnuvaducyate / 2 IyA~ yogagatiH saiva yathA yasya taducyate / karmathyApathamasyAstu zuSkakuDaye'zmavacciram // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH zrotra / parantu prakRtameM indriya zabdase pramAdayukta jIvakI hI indriyoMko samajhanA cAhiye / yathA-- samyaktvakriyA, mithyAtvakriyA, prayogakriyA, samAdAnakriyA, aura IryApathakriyA ye pA~ca, tathA kAyakriyA, adhikaraNakriyA, prAdoSikIkriyA, paritApanakriyA, aura prANAtipAtakriyA ye pA~ca, darzanakriyA, sparzanakriyA, pratyayakriyA, samaMtAnupAtakriyA, aura anAbhogakriyA ye pA~ca, svahastakriyA, nisargakriyA, vidAraNakriyA, AnayanakriyA, aura anavakAGkSAkiyA ye pA~ca, aura ArambhakriyA, parigrahakriyA, mAyAkriyA, mithyAdarzanakriyA, tathA apratyAkhyAnakriyA ye pA~ca, isa taraha pA~ca paMcakoMkI milAkara kula paccIsa kriyA hotI haiM / joki sAmparAyikakarmake bandhakAraNa haiM / 1 bhAvArtha -- deva guru zAstrakI pUjA stuti Adi aise kArya karanA, joki samyaktvakI utpatti vRddhi AdimeM kAraNa haiM, unako samyaktvakriyA kahate haiM / isake viparIta kudeva kuguru kuzAstrakI pUjA stuti pratiSThA Adi karanA mithyAtvakriyA hai / kisI bhI acche yA bure kAmako siddha karaneke liye zarIrAdike dvArA dUsareko gamana Adi karanemeM pravRtta karanA isako prayogakriyA kahate haiM / saMyamIkI asaMyamakI tarapha cAritrakA ghAta karanevAlI abhimukhatA ho jAneko samAdAnakriyA kahate haiM / IryApathakarmako prApta karaneke liye jo tannimittaka kriyA kI jAtI hai, usako IryAthakriyA kahate haiM / doSayukta puruSake udyamako kAyikIkriyA kahate haiM hiMsAke upakaraNoM ko denA adhikaraNakriyA hai / krodhake AvezameM AnA prAdoSikIkriyA hai / du:khoMke utpanna karanemeM pravRtta honA paritApanakriyA hai / Ayu indriya Adi prANoMke diyukta karaneko prANAtipAtakriyA kahate haiM / pramAdI puruSakA rAgake vazIbhUta hokara ramaNIyarUpako dekhanekA jo bhAva hotA hai, usako darzanakriyA kahate haiM / isI prakAra sparza yogya vastu ke sparza karanekI abhilASA honA sparzanakriyA hai / prANighAtake apUrva upakaraNa yA adhikaraNakI pravRtti karanA pratyayakriyA hai / jahA~para strI puruSa yA pazu Adi baiThate haiM, usa jagaha malotsarga karaneko samaMtAnupAtakriyA kahate haiM / vinA dekhI zodhI bhUmipara zarIrAdike rakhaneko anAbhogakriyA kahate haiN| jo kriyA dUsare ke dvArA kI jAnI cAhiye, usako svayaM apane hAthase karanA svahastakriyA hai / pApa-pravRttimeM dUsaroM ko utsAhita karane athavA Alasyake vaza prazasta karma na karane ko nisargakriyA kahate haiM / kisIke kiye gaye sAvadyakarmako prakAzita kara denA vidAraNakriyA hai / Avazyaka Adike viSayameM arhatadevakI jaisI AjJA hai, usakA anyathA nirUpaNa karaneko AnayanakriyA kahate haiM / mUrkhatA yA Alasyake vaza Agamokta vidhimeM anAdara karaneko anAkAGkSAkriyA kahate haiM / chedana bhedana Adi kriyA karanemeM cittake Asakta honeko athavA dUsarA koI usa kriyAko kare, to harSa mAnaneko ArambhakriyA kahate haiM / cetana acetana parigrahake na chUTaneke liye prayatna karaneko parigrahakriyA kahate haiM / jJAna darzana 1 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 sUtra 6-7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / AdimeM vaMcanA (ugAI) karaneko mAyAkriyA kahate haiM / mithyAdarzana kriyAke karanemeM pravRtta jIvako prazaMsA Adike dvArA dRr3ha karaneko mithyAdarzanakriyA kahate haiM / saMyamakA ghAta karanevAle karma-cAritramohake udayase khoTI kriyAoMke na chor3aneko apratyAkhyAnakriyA kahate haiN| ye jo sAmparAyikaAsravake bheda ginAye haiM, unameM koI zubha haiM aura koI azubha / zubhase puNyakA aura azubhase pApakA baMdha hotA hai, yaha bAta pahale kahe anusAra acchI taraha ghaTita kara lenI cAhiye / yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki karma mUlameM ATha haiM, unake uttarabheda 148 haiN| tathA vizeSa dRSTise unake asaMkhyAta bheda bhI batAye haiN| parantu yahA~para sAmparAyikaAsravake 39 bheda hI ginAye haiN| so inakA kAryakAraNa sambandha kisa taraha banatA hai ? sAmparAyikaAsravakA eka eka bheda aneka aneka karmoMke bandhake liye kAraNa hai ? athavA inake bhI kinhIM kAraNoMse aneka uttarabheda hote haiM ? isa zaMkAko dUra karaneke liye sAmparAyikaAsravake bhedoMmeM bhI jina jina kAraNoMse vizeSatA AtI hai, unako batAneke liye sUtra kahate haiM:sUtra-tIvramaMdajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastavizeSaH // 7 // bhASyam-sAmparAyikAsravANAmeSAmekonacatvAriMzatsAmparAyikANAM tIvrabhAvAt mandabhAvAjjJAtabhAvAdajJAtabhAvAdvIryavizeSAdhikaraNavizeSAcca vizeSo bhavati / laghurlaghu tarolaghutamastIvastIvratarastIvratama iti / tadvizeSAcca bandhavizeSo bhavati // artha-sAmparAyikabandhameM jo kAraNa haiM, aise uparyukta ina untAlIsa sAmparAyikaAsravoMke bhI tIvabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva aura vIrya tathA adhikaraNakI vizeSatAse vizeSa bheda huA karate haiM, ataeva vaha kahIM laghu kahIM laghutara kahIM laghutama tathA kahIM isake viparIta tIvra tIvratara tIvratama huA karatA hai, aura isIkI vizeSatAse bandhanameM bhI vizeSatA hotI hai| . bhAvArtha-sakaSAya jIvoMke avrata Adi svarUpa jo mana vacana kAyakI pravRtti athavA yogapravRtti huA karatI hai, vaha saba jIvoMke ekasI nahIM huA krtii| usameM paraspara anekaprakArase tAratamya hai / isa tAratamyake kAraNa tIvrAdika bhAva aura vIrya tathA adhikaraNa haiM / krodhAdi kaSAyoMke udrekarUpa pariNAmoMko tIvrabhAva aura isase viparIta honevAle bhAvoMko mandabhAva kahate haiM / jAnaneko athavA jAnakara pravRtti karaneko jJAtabhAva aura isake viparIta ajJAna ko athavA mada yA pramAdake vazIbhUta hokara vinA soce samajhe kisI kAmake kara DAlane ko ajJAtanAva kahate haiM / vastukI sAmarthyako vIrya tathA prayojanake AzrayabhUta padArthako 1.-.." dvandvAdI dvandvAnte ca zrUyamANaM padaM pratyeka parisamApyate" aisA niyama hai / tadanusAra tIvrAdi cAroMke sAtha bhAva zabdako jor3alenA cAhiye / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304. rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH | adhikaraNa kahate haiM | ye kAraNa saba jIvoMke ekase nahIM huA karate / ataeva ina kAraNoM ke tAratamyase AsravameM tAratamya aura Asrava ke tAratamyase bandhameM bhI tAratamya huA karatA hai / bhASyam - atrAha - tIvramandAdayo bhAvA lokapratItAH, vIrye ca jIvasya kSAyopazamikaH kSAyiko vA bhAva ityuktam / athAdhikaraNaM kimiti ? atrocyate artha - prazna - tIvrabhAva mandabhAva jJAtabhAva aura ajJAtabhAva lokameM prasiddha haiM / ataeva inakA artha svayaM samajhameM A sakatA hai - inakI vyAkhyA kI AvazyakatA nahIM hai / tathA vIrya zabdakA artha pahale batAyA hI jA cukA hai, ki vaha vIryAntarAya karmake kSayopazama athavA kSayase utpanna honevAlA bhAva hai / kintu adhikaraNa zabdakA artha aprasiddha hai / lokameM usakA sAmAnyatayA artha AdhAra hotA hai, aura koI vizeSa artha Apane abhItaka batAyA nahIM hai, ataeva kahiye, ki isa prakaraNameM adhikaraNa zabdase kyA samajheM ? isakA uttara dene ke liye hI AgekA sUtra kahate haiM - sUtra -- adhikaraNaM jIvAjIvAH // 8 // bhASyam - adhikaraNaM dvividham / - dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // tatra artha - adhikaraNa ke do bheda haiM- 1 dravyAdhikaraNa 2 bhAvAdhikaraNa | chedana bhedana Adi karaneko athavA daza prakArake zastroMko dravyAdhikaraNa kahate haiM / bhAvAdhikaraNake eka sau ATha bheda haiM / ina donoM ko hI jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa bhI kahate haiM / 1 1 bhAvArtha - prayojanake Azrayako adhikaraNa kahate haiM / ve do hI prakArake ho sakate haiN| yA to jIvarUpa yA ajIvarUpa / sAmAnya jIva dravya yA ajIva dravya hiMsAdikA upakaraNa honese sAmparAyikaAsravakA kAraNa hai, aura isaliye usIko jIvAdhikaraNa yA ajIvAdhi - karaNa samajhA jAya, so bAta nahIM hai / yadi ye do sAmAnya dravya adhikaraNarUpase vivakSita hote, to sUtra meM dvivacanakA prayoga hotA / parantu prakRtameM bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai isase spaSTa hotA hai ki - paryAyakI apekSAse hI adhikaraNako batAnA abhISTa hai / kyoMki paryAyazanya dravya adhikaraNa nahIM ho sakatA / vaha jaba adhikaraNa hogA, to kisI na kisI paryAya se yukta hI hogA, jo jIvake bhAva hiMsAdike upakaraNa yA Azraya hote haiM, unako jIvAdhikaraNa aura jo bAhya ajIva dravya rUpa hote haiM, unako ajIvAdhikaraNa kahate haiM / 1 do prakArake adhikaraNoMmeM jo dravyAdhikaraNa yA ajIvAdhikaraNa hai, vaha hiMsA AdirUpa athavA usake sAdhanasvarUpa hai, aura jIvAdhikaraNa jIvake pariNAmarUpa hai, yaha ThIka 1 - - adhyAya 2 sUtra 4-5 2 -- inakA svarUpa Age ke sUtrameM batAyeMge / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 sUtra 8-9 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / hai, parantu isase inakA vizeSa svarUpa samajhameM nahIM AtA, ataeva kramAnusAra dasare bhAvAdhikaraNa yA jIvAdhikaraNakA jo svarUpa aspaSTa hai, pahale usako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra--AdyaMsaMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH // 9 // bhASyam --AdhamitisUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / tatsamAsatastrividham |sNrmbhH, samArasbhaH, Arambha iti / etatpanarakazaHkAyavADa.manoyogavizeSAta trividhaM bhavati tadyathA-kAyasaMrambhaH, vAkasaMrambhaH. manaHsaMrambhaH, kAyasamArambhaH, vAkasamArambhaH. manaHsamArambhaH. kAyArambhaH. vAgArambhaH. manaArambha iti / etadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAt trividhaM bhavati / tadyathA-kRtakAyasaMrambhaH, kAritakAyasaMrambhaH, anumatakAyasaMrambhaH, kRtavAksaMrambhaH, kAritavAksaMrambhaH, anumatavAksaMrambhaH, kRtamanaHsaMrambhaH, kAritamanaHsaMrambhaH anumatamanaHsaMrambhaH, evaM samArambhArambhAvapi / tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAccaturvidham // tadyathA-krodhakRtakAyasaMrambhaH, mAnakRtakAyasaMrambhaH, mAyAkRtakAyasaMrambhaH, lobhakRtakAyasaM. rambhA, krodhakAritakAyasaMrambhaH, mAnakAritakAyasaMrambhaH, mAyAkAritakAyasaMrambhaH, lobhakAritakAyasaMrambhaH, krodhAnumatakAyasaMrambhaH, mAnAnumatakAyasaMrambhaH, mAyAnumatakAyasaMrambhaH, lobhAnumatakAyasaMrambhaH, evaM vAGamanoyogAbhyAmapi vaktavyam / tathAsamArambhArambhau / tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaTtriMzadUvikalpaM bhvti| trividhamapyaSTottarazatavikalpaM bhvtiiti|| saMrambhaH sakaSAyaH, paritApanayA bhvetsmaarmbhH| ArambhaH prANivadhaH, trividho yogastato jnyeyH|| __ artha--pahale satrameM adhikaraNake jo do bheda ginAye haiM, unameM pahalA bheda jIvAdhikaraNa hai / ataeva isa sUtrameM Adya zabdase usIko samajhanA cAhiye / kyoMki satra meM paThita kramake prAmANyase usIkA grahaNa ho sakatA hai / jIvAdhikaraNake ekasau ATha bheda haiN| vaha isa prakArase ki-saMkSepase mUlameM usake tIna bheda haiM-saMrambha samArambha aura Arambha / inameM bhI pratyekake yogakI apekSAse-kAyika vAcika aura mAnasika yogakI vizeSatAse tIna tIna bheda hote haiN| yathA kAyasaMrambha vAkasaMrambha manaHsaMrambha kAyasamArambha vAksamArambha manaHsamArambha kAyArambha vAgArambha manaArambha / inameMse bhI pratyekake kRta karita aura anumodanAkI vizeSatAse tIna tIna bheda hote haiM / yathA kRtakAyasaMrambha kAritakAyasaMrambha anumatakAyasaMrambha kRtavAksaMrambha kAritavAksaMrambha anumatavAksaMrambha kRtamanaHsaMrambha kAritamanaHsaMrambha anumatamanaHsaMrambha / isa prakAra saMrambhake 9 bheda haiM / isI taraha samArambha aura Arambhake bhI nau nau bheda samajha lene caahiye| inameM bhI pratyekake krodhAdi cAra kaSAyoMkI vizeSatAse cAra cAra bheda hote haiN| yathA-krodhakRtakAyasaMrambha mAyAkRtakAyasaMrambha mAnakRtakAyasaMrambha lobhakRtakAyasaMrambha krodhakArita. kAyasarambha mAnakAritakAyasaMrambha mAyAkAritakAyasaMrambha lobhakAritakAyasaMrambha krodhAnumata Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 rAyacandra jaina zAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH kAyasaMrambha mAnAnumatakAyasaMrambha mAyAnumatakAyasaMrambha lobhAnumatakAyasaMrambha / isa prakAra kAyayogakI apekSA saMrambhake bheda ginAye, isI taraha vacanayoga aura manoyogakI apekSA se bhI saMrambhake bheda samajha lene cAhiye, aura saMrambhake samAna hI samArambha tathA Arambhake vikalpa bhI ghaTita kara lene cAhiye / isa prakArase jIvAdhikaraNake saMkSepase mUlameM tIna bheda jo batAye the, unameMse ekake 36 vikalpa hote haiN| tInoM bhedoMke sampUrNa vikalpa milakara 108 hote haiM / yoga tIna prakArakA hai / unameMse jo kevala sakaSAya ho, usako saMrambha kahate haiM, aura jo paritApanA - pIr3A dene Adike dvArA pravRtta ho, usako samArambha kahate haiM, tathA prANivadharUpa pravRttiko Arambha kahate haiM / T bhAvArtha --pramAdI puruSako prANavyaparopaNa Adi karma karaneke viSaya meM jo Aveza prApta hotA hai, usako saMrambha kahate haiM / usa kriyA ke sAdhanoMkA abhyAsa karaneko samArambha kahate haiM / tathA usa kriyAkI prathama pravRttiko Arambha kahate haiM / ye tInoM bhAva mana vacana aura kAya ina tInoMke hI dvArA ho sakate haiM / ataeva tInoMkA parasparameM guNA karanepara 9 bhaMga hote haiN| tathA ye nau hU bhaMga kRta kArita aura anumodanoM isa taraha tInoM prakAra se saMbhava haiM / ataeva ko 3 se guNA karanepara 27 bhaMga hote haiM / ye sattAIsoM bhaMga krodhAdi cAroM kaSAyoM ke dvArA huA karate haiM / ataeva 27 ko 4 se guNA karanepara 108 bhaMga hote haiM / athavA hiMsAdirUpa pravRtti mana vacana kAyake bhedase tIna prakArakI hai, aura vaha tIna tarahase - kRta kArita anumodanA ke dvArA ho sakatI hai, ataeva 3 kA 3 se guNA karanepara 9 bhaMga hote haiM / tathA ye nau hU bhaMga cAroM kaSAyase honeke kAraNa 9 ko 4 se guNA karanepara 36 bhaMga hote haiM / isa taraha 36 bhaMga saMrambhake 36 samArambhake aura 36 Arambhake haiN| tInoMke milakara 108 vikalpa hote haiM / ye hI jIvAdhikaraNake 108 bheda haiM / tIvra maMda Adi bhAvoMkI apekSA inake bhI uttarabheda aneka - asaMkhyAta ho sakate haiM ! 1 bhASyam - atrAha - athAjIvAdhikaraNaM kimiti ? atrocyate artha- prazna - sAmparAyikaAsrava ke bhedoMmeMse jIvAdhikAraNake bheda Apane ginAye, parantu adhikaraNakA dUsarA bheda jo ajIvarUpa batAyA thA, usake bheda abhItaka nahIM batAye aura na usakA svarUpa hI abhItaka mAlama huA hai / ataeva kahiye ki ajIvAdhikaraNa zabdase kyA samajheM, aura usake kitane bheda haiM ? isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM-- 1 hiMsAdi karmako svayaM karanA kRta, dUsarese karAnA kArita, dUsareke dvArA kiye gayekI prazaMsA karanA anumodanA hai / 2 - arthAt jIvakI isa tarahase 108 bhedarUpa pravRtti hamezA rahA karatI hai / ina sAmparAyikaAsravoM ke dvArA karmakA baMdha bhI hamezA huA karatA haiM / ina 108 prakAroMse nitya ba~dhanevAle karmoM kI nirRttike liye hI 108 manakA kI mAlA pherI jAtI hai, yaha pApake saMvara aura nirjarAkA eka upAya hai / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9-10 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 307 sUtra -- nirvartanAnikSepa saMyoganisargAdicaturdvitribhedAH param ||10|| bhASyam - paramiti sUtrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha / tatsamAsataJcaturvidham / tadyathA - nirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti / tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham / -mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanivartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanAH paJca - zarIrANi vAGmanaHprANApAnAJca / uttaraguNanivartanA kASThapustacitrakarmAdIni / nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathA - apratyavekSitanikSepAdhikaraNaM duHpramArjitaniHkSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNamanAbhoganikSepAdhikaraNamiti / saMyogAdhikaraNaM dvividham / bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNapakaraNasaMyojanAdhikaraNaM ca / nisargAdhikaraNaM trividham / kAyanisargAdhikaraNaM vAnasargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNamiti // artha -- isa sUtra meM para zabda jo AyA hai, vaha ukta sUtra (a0 6 sUtra 8) meM paThita pAThakramake prAmANyase kramAnusAra ajIvAdhikaraNako batAtA hai / ataeva saMkSepase usa ajIvAdhikaraNa 4 bheda haiM / yathA - nirvartanA nikSepa saMyoga aura nisarga / inameM se pahale nirvartanAdhikaraNa ke do bheda haiM- mUlaguNanirvartanAdhikaraNa aura uttaraguNanirvartanAdhikaraNa / inameM se mUlaguNanirvartanA pA~ca prakArakI hai - zarIra vacana mana prANa aura apAna / uttaraguNanirvartanA kASTha pusta citrakarma Adi aneka prakArakI hai / nikSepAdhikaraNake cAra bheda haiM / yathA apratyavekSita nikSepAdhikaraNa duHpramArjitanikSepAdhikaraNa sahasAnikSepAdhikaraNa aura anAbhoganikSepAdhikaraNa / saMyogAdhikaraNa do prakArakA hai | bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNa aura upakaraNasaMyojanAdhikaraNa / nisargAdhikaraNake tIna bheda haiM- kAyanisargAdhikaraNa vA nisargAdhikaraNa aura manonisargAdhikaraNa / bhAvArtha - nirvartanA zabdakA artha racanA karanA athavA utpanna karanA hai / zarIra mana vacana aura zvAsocchrAsake utpanna karaneko mUlaguNa nirvartanA kahate haiM / kASThapara kisI manuSyAdike AkAra ke ukeraneko yA miTTI patthara AdikI mUrti banAneko yA vastrAdike Upara citra khIMcaneko uttaraguNa nirvartanA kahate haiM / nikSepa zabdakA artha rakhanA hai, vinA dekhe hI kisI vastu ke chor3a dene ko apratyavekSitanikSepa kahate haiM / duSTatAse athavA yatnAcArako chor3akara upakaraNAdike rakhane yA DAla dene Adiko duHpramArjitanikSepa kahate haiM / zIghratA vaza zarIra upakaraNa yA malAdike sahasA pRthivI Adiko binA dekhe zodhe hI chor3a deneko sahasAnikSepa kahate haiM / jaldI na rahate hue bhI yahA~ koI jIva jantu hai, yA nahIM isakA vicAra na kara ukta zarIrAdiko vinA dekhI zodhI bhUmipara rakha deneko anAbhoganikSepa kahate haiM / kinhIM do vastuoM ke jor3ane athavA paraspara meM milAneko saMyoga kahate haiM / khAne pInekI ThaMDI cIjoMmeM aura bhI garama dUsarI cIjoM ke milAneko athavA garamameM ThaMDI milAneko bhaktapAnasaMyojana kahate haiM / zIta 1-nirvartanAke do bheda isa taraha se bhI haiM - 1 - deha duHprayukta nirvartanA ( zarIra se kuceSTA utpanna karanA ), 2--upakaraNanirvartanA ( hiMsA ke sAdhanabhUta zastrAdiko tayAra karanA ) / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH upakaraNAdiko uSNa pIchI Adise athavA uSNa sparzayukta upakaraNAdikoMko zIta pIchI Adise zodhaneko upakaraNasaMyojana kahate haiM / nisarga nAma svabhAvakA hai / zarIra vacana aura manakI jaisI kucha svabhAvase hI pravRtti hotI hai, usake viruddha dUSita rItise unake pravartAneko kAyanisargAdhikaraNa vAGnisargAdhikaraNa aura manonisargAdhikaraNa kahate haiM / yadyapi ye ajIvAdhikaraNa bhI jIvake dvArA hI niSpanna hote haiM, parantu inameM bAhya dravyakriyAkI pradhAnatA hai, aura usase asaMbaddha bhI rahate haiM, ataeva inako dravyAdhikaraNa yA anIvAdhikaraNa kahate haiM / jIvAdhikaraNa jIvaparyAyarUpa hI haiM / yaha donoMmeM antara hai| bhASyam-atrAha uktaM bhavatA sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikeryApathayorAsrava iti / sAMparAyikaM cASTavidhaM vakSyate / tat kiM sarvasyAviziSTa Asrava AhosvitprativizeSo'stIti / atrocyate-satyapi yogatvAvizeSe prakRti kRti prApyAsravavizeSo bhvti| tadyathA artha-prazna-sAmAnyatayA Asravake bhedoMko batAte hue Apane kahA hai, ki sakaSAya jIvake yogako sAmparAyikaAstrava aura akaSAya jIvake yogako IyopathaAsrava kahate haiN| sAmparAyikaAsrava ATha prakArakA hai, aisA Age calakara kheNge| so kyA vaha sabake ekasA hI hotA hai ? athavA vyaktibhedake anusAra usameM kucha vizeSatA bhI hai ? uttara-yadyapi yogatva sabameM samAnarUpase hI rahatA hai, phira bhI prakRtibaMdharUpa karmoMko pAkara usa Asravake aneka bheda bhI ho jAte haiN| ___ bhAvArtha-sAmAnya dRSTise dekhA jAya, to sabhI yoga samAna haiM / parantu vizeSa dRSTise dekhA jAya, to usake aneka uttarabheda bhI hote haiM / kyoMki vaha aneka karma prakRtiyoMke bandhameM kAraNa hai| jahA~ kAryabheda hai, vahA~ kAraNabheda bhI rahatA hI hai / karmoMkA baMdha sAmAnyatayA cAra prakArakA hai-prakRti sthiti anubhAga aura pradeza / inameMse prakRtibaMdha jJAnAvaraNAdike bhedase ATha prakArakA haiM / Asravake vizeSa bhedoMko dikhAneke liye Age kramase AThoM prakRtiyoMke kAraNoMko batAte haiN| unameMse sabase pahale jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakarmake kAraNabhUta Asravake vizeSa bhedoMko dikhAnevAlA sUtra kahate haiN| sUtra-tatpadoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtAjJAnadarzanAvaraNayoH // 11 // bhASyam-Asravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo nihnavo mAtsaryamantarAya AsAdana upaghAta iti jJAnAvaraNAstravA bhavanti / tehi jJAnAvaraNaM karma badhyate / evameva darzanAvaraNasyeti / / 1-adhyApa 6 sUtra 5 / 2-adhyAya 6 sUtra 26 / 3-inakA svarUpa Age calakara dikhAyA jaaygaa| 4-jo ki Ageke sUtroMse mAlUma hoNge| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11-12 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / 309 artha-jJAna yadvA jJAnavAn athavA jJAnake sAdhanoMkA pradoSa nihnava mAtsarya antarAya AsAdana aura upaghAta jJAnAvaraNakarmakA Asrava hotA hai / arthAt ina kAraNoMse jJAnAvaraNakarma bandhako prApta huA karatA hai| isI prakAra darzanAvaraNakarmake viSayameM samajhanA caahiye| bhAvArtha-pradoSAdika chaha kAraNa aise haiM, ki jinase jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakarmakA bandha huA karatA hai / ye chaha yadi jJAna jJAnavAn aura jJAnake sAdhanoMke viSayameM hoM, to jJAnAvaraNake bandhake kAraNa hote haiM, aura darzana draSTA tathA usake sAdhanoMke viSayameM hoM, to darzanAvaraNake bandhake kAraNa huA karate haiN| ___tattvajJAnakI prazasta kathanIko sunakara bhI usakI prazaMsA na karane yA dveSavaza mauna dhAraNa karalene Adi dUSita pariNAmoMko pradoSa kahate haiM / jJAnake chipAneko nihnava kahate haiM-jaise ki kisI bubhutsuke pUchanepara pUche hue tattvakA svarUpa mAlUma honepara bhI kaha denA, ki " maiM nahIM jAnatA" / ye bhI par3ha jAyagA to mere barAbara ho jAyagA, aura phira merI kIrti kama ho jAyagI, ityAdi durabhiprAyase kisIko par3hAnA nahIM, aura yadi koI par3hatA ho, to usase DAha karanA Adi mAtsarya hai / jJAnAbhyAsameM vighna karanA, pustaka phAr3a denA, adhyApakase lar3AI jhagar3A karake usako haTA denA, sthAnakA viccheda kara denA, jisase jJAnakA prasAra hotA ho usakA virodha karanA, Adi antarAya kahA jAtA hai, dUsareke dvArA prakAzita hote hue jJAnake roka deneko AsAdana kahate haiM, aura prazasta jJAnameM bhI dUSaNa lagA deneko upaghAta kahate haiN| ___ ina chaha kAraNoMkA svarUpa yahA~para jJAnake sambandhako lekara batAyA gayA hai, isI prakAra darzanake sambandhase bhI chahoMkA svarUpa samajha lenA cAhiye / jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake anantara vedanIyakarmake bandhake kAraNoMko batAnA caahiye| vedanIyakarmake do bheda haiM-asAtA aura sAtA / ataeva inameMse kramAnusAra pahale asadvedya baMdhake kAraNoMko batAte haiM . sUtra-duHkhazokatApAnandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasadedyasya // 12 // bhASyam-duHkhaM zokastApa AkrandanaM badhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAnyubhayozca kriyamANAnyasadvedyasyAstravA bhvntiiti| artha-duHkha zoka tApa Akrandana vadha aura paridevana ye chaha kAraNa AtmasaMstha hoM, apane honevAle hoM, yA parameM kiye gaye hoM, athavA donoMmeM kiye jA~ya asadvedyakarmake Astrava huA karate haiM / arthAt ina kAraNoMke nimittase asAtA vedanIyakarmakA baMdha huA karatA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH bhAvArtha - pIr3ArUpa pariNAmako athavA jisake honepara sukha zAntikA anubhava na hokara AkulatA yA vyagratA utpanna ho, usako duHkha kahate haiM / iSTa vastukA viyoga honepara jo cittameM malinatA yA kheda utpanna hotA hai, usako yA cintA karaneko zoka kahate haiM / kisI bure kAma bana jAnepara jaba nindA Adi hone lage, yA nindA na honepara bhI usake bhaya se pIchese krodhAdikA vizeSa udaya honepara tIna anuzaya - saMtApa ke honeko tApa kahate haiM / paritApapUrvaka isa tarahase ronA yA vilApa karanA, ki jisameM azrupAta hone lage, usako Akrandana kahate haiM / daza prakAra ke prANoMmeMse kisI ke bhI naSTa karanevAlI pravRtti karanA yA kisIko bhI naSTa karanA isako vadha kahate haiM / tathA aisA rUdana karanA, ki jisako sunate hI dUsare ke hRdaya meM dayA utpanna ho jAya, usako paridevana kahate haiM / ye chahoM kAraNa tIna prakArase ho sakate haiMsvayaM kiye jA~ya -- apane meM hI utpanna hoM, yA parameM hoM, athavA donoMke mizrarUpa hoM / parantu tInoM - meMse kisIbhI taraha ke kyoM na hoM, inase asAtAvedanIyakarmakA bandha huA karatA hai / kramAnusAra sadvedyakarmake bandhake kAraNoMko dikhAte haiM- 1 310 sUtra - - bhUtavatyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamitisadyasya // 13 // bhASyam -- sarvabhUtAnukampA agAriSvanagAriSuca vratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamA saMyamo'kAmanirjarA bAlatapo yogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasyAsravA bhavanti // artha -- cAroM hI gati ke prANimAtrapara dayA yA kRpA rakhaneko sarvabhUtAnukampA kahate haiM / agArI - gRhastha- zrAvaka - dezayati aura anagAra arthAt RSi muni yati Adi sampUrNa parigrahake tyAgI isa taraha donoM hI prakAra ke vratiyoMpara vizeSarUpase dayA karaneko vratyanukampA kahate haiM / sva aura parakA anugraha karaneke liye apanI vastukA vitaraNa karanA isako dAna kahate haiM / sarAgasaMyama nAma rAgasahita saMyamakA hai / pA~coM indriyoM aura chaTThe manako vaza karanA tathA chaha kAya jIvoM kI virAdhanA na karaneko saMyama kahate haiM / mokSakI icchA se athavA rAgasahita isake pAlana karaneko sarAgasaMyama kahate haiM / prayojanIbhUta viSayoMke sivAya sampUrNa viSayoMke tyAgako dezaEta yA saMyamAsaMyama kahate haiM / vinA icchAke athavA vrata dhAraNa kiye vinA hI parAdhInatA Adike vaza bhoga yA upabhogarUpa viSayoMke chUTa jAnepara saMkleza pariNAmoMkA na honA arthAt samapariNAmoM se kaSToM ke sahana karane ko akAmanirjarA kahate haiM / mithyAdRSTiyoM ke paMcAgni tapa Adiko bAlatapa kahate haiM / zarIra aura vacanakI kriyAkA lokasammata rUpase samIcIna anuSThAna karane ko yoga kahate haiM / pratIkArakI zakti rahate hue bhI dUsare ke Akroza gAlI Adiko sunakara krodha na karanA, isako kSAnti kahate haiM / lobha kaSAyake chor3ane athavA snAnAdike dvArA honevAlI pavitratAko zauca kahate haiM / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13-14 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ye saba kAraNa yA inameMse ekAdike bhI honepara sAtAvedanIya karmakA baMdha huA karatA hai / mUla sUtrameM chaha kAraNoMkA hI ullekha hai-bhUtavratyanukampA, dAna, sarAgasaMyamAdi, yoga, zAnti aura zauca / bhUtoM-cAroM gatiyoMke prANiyoMmeM vratiyoMkA bhI samAveza hojAtA hai, phira bhI unakA jo vizeSarUpase nAmollekha kiyA hai, so sAdhAraNa prANiyoMkI apekSA unako vizeSarUpase anukampAkA viSaya batAneke liye hai| Adi zabdase saMyamAsaMyama akAmanirjarA aura bAlatapa AdikA grahaNa samajhanA cAhiye / / vedanIyakarmake anantara mohanIyakarma hai| isake do bheda haiM-darzanamoha aura cAritramoha / inameMse kramAnusAra pahale darzanamohake baMdhake kAraNoMko batAte haiM: sUtra kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 14 // __ bhASyam--bhagavatAM paramarSINAM kevalinAmahatproktasya ca sAGgopAGgasya zrutasya cAturvaya'sya saGghasya paJcamahAvratasAdhanasya dharmasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdo darzanamohasyAnavA iti // ___ artha--paramarSI bhagavAn kevalI, arhanta bhagavAnkA prarUpita sAGgopAGga zruta, cAturvarNyasaGgha, paJca mahAvratoMkA sAdhanarUpa dharma, tathA cAra prakArake deva, inakA avarNavAda karanA darzanamohakarmake bandhakA kAraNa hai| bhAvArtha-jinakI kleza-rAzi naSTa ho cukI hai, unako RSi kahate haiM / terahaveM guNa. sthAnavartI paramAtmA paramarSi haiM / sampUrNa aizvarya vairAgya Adi aneka mahAn guNoMke dhAraNa karanevAleko bhagavAna kahate haiN| jinake kevalajJAna prakaTa ho cukA hai, unako kevalI kahate haiM / jinake cAra ghAtiyAkarma naSTa ho cuke haiM, unako arhan kahate haiM, unhoMne apanI divyadhvanike dvArA jo mokSamArgakA tathA usake viSayabhUta tattvoMkA upadeza diyA hai, usako zruta kahate haiN| isake prakRtameM do bheda haiM-aGga aura upAGga / aGgake bAraha bheda haiM-AcArAGgAdi / aGgoMse zeSa bace hue akSaroMke Azrayase athavA aGgoMko hI uddhRta karake itara AcAryoMke dvArA jinakI racanA huI hai, una zAstroMko upAGga kahate haiM / donoMkA samUharUpa zruta sAGgopAGga kahA jAtA hai| RSi muni yati aura anagAra isa taraha cAra prakArake muniyoMke samUhako athavA muni AryikA zrAvaka zrAvikA ina cAroMke samUhako cAturvaNya saGgha kahate haiN| dharma zabdase prakRtameM hiMsAdi pA~ca mahApApoMke sarvathA tyAgarUpa mahAvratoMke anuSThAnako kahate haiM / devoMke cAra bheda bhavanavAsI 1--reSaNAtklezarAzInAmRSimAhurmanISiNaH / ( yazastilaka) 2-bhaga zabdake aneka artha haiM, yathA-aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH zriyaH / vairAgyasyAvabodhasya SaNNAMbhaga itismRtH|| (dhanaMjaya nAmamAlA) / 3-- bhagavAnkI divyadhvani chaha chaha ghar3Ike liye cAra samayoMmeM prakaTa huA karatI hai, yathA---puvvaNhe majjhaNhe avaraNhe majjhimAya rattIe / chacchayaghaDiyANiggai divajhuNI kahai suttatthe // usakA svarUpa isa prakAra haiM-"yatsarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditoTadvayaM no vAJchA kali" ityAdi / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH Adi pahale batA cuke haiM / ina sabake yA inameM se kisI ke bhI avarNavAda karane se darzanamohakarmakA Asrava huA karatA hai / asadbhUta doSoM kA AropaNa karane ko avarNavAda kahate haiM / kramAnusAra cAritramohakarmake bandhake kAraNoM ko batAte haiM: sUtra -- kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasya ||15|| bhASyam - kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // artha -- kaSAyake udayase jo AtmA ke tIvra pariNAma hote haiM, unase cAritramohakarmakA Asrava hotA hai / bhAvArtha- - rAga dveSa athavA krodha mAna mAyA lobhake vazIbhUta hokara kabhI kabhI jIvake aise aise pariNAma ho jAte haiM, ki jinase vaha dharmako yA usake sAdhanoM ko bhI naSTa karane lagatA hai, yA usake sAdhanameM antarAya utpanna kara detA hai, vratI puruSoMko vratoMke pAlanameM zithila banA detA hai, anartha yA madyapAna mAMsabhakSaNa sarIkhe mahAn pApoM kA bhI samarthana karane lagatA hai / aise aise kAma karanemeM pravRtta karAnevAle bhAva hI tIghra pariNAma kahe jAte haiM / inake honepara cAritramohakarmakA bandha huA karatA hai / mohakarmake anantara Ayukarma hai / usake cAra bheda haiM / jinameM se kramAnusAra pahale naraka Ayu ke kAraNoM ko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - - bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 16 // bhASyam - bahvArambhatA bahuparigrahatA ca nArakasyAyuSa Asravo bhavati / artha ---bahuta Arambha karanA aura bahuta parigraha dhAraNa karanA, isase naraka AyukA Asrava huA karatA hai / bhAvArtha- - bahutva do prakArakA hotA hai - saMkhyArUpa aura vaipulyarUpa / prakRta meM koI vizeSa ullekha nahIM hai, ataeva donoM prakArakA liyA jA sakatA hai / " ye merA hai " isa taraha ke mamakArarUpa saMkalpako parigraha kahate haiM, aura isa tarahake saMkalpavaza aneka bhogopabhoga sAmagrI ke ikaTThe karane yA usake sAdhanoM meM pravRtta honeko Arambha kahate haiM, inakI atyadhikatA narakAke baMdhakA kAraNa hai / tiryagAyake baMdhake kAraNoM ko batAte haiM: sUtra - mAyA tairyagyonasya // 17 // bhASyam -- mAyA tairyagyonasyAstravo bhavati / artha- - mAyAcAra karanA tairyagyona Ayuke baMdhakA kAraNa huA karatA hai manuSya Ayuke Asravako batAte haiM: 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15-16-17-18-19-20] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 313 sUtra--alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca maanusssy||18|| bhASyam-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyAyuSa Asravo bhavati / artha-alpa Arambha karanA aura alpa hI parigraha rakhanA tathA svabhAvakI mRdutAkomalatA aura Arjava--saralatA ye saba manuSya Ayuke baMdhake kAraNa haiM: bhAvArtha---yahA~para alpa zabdase prayojanIbhUtako liyA hai, jitanese apanA prayojana siddha ho jAya, utanA Arambha karanA aura utanA hI parigraha rakhanA / manuSya Ayuke AsravakA kAraNa hai / isI prakAra mArdava aura Arjava bhI usake kAraNa haiM / mAnake abhAvako mArdava aura mAyAcArake na karaneko Arjava kahate haiN| sAmAnyase sabhI AyuoMke Asravake kAraNoMko batAte haiM:-- sUtra--niHzIlavatalaM ca sarveSAm // 19 // . bhASyam--niHzIlavatatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAsravo bhavati / yathoktAni ca // ___artha-nAraka Ayu tairyagyona Ayu aura manuSya Ayuke Asravake kAraNa Upara batAcuke haiM, una kAraNoMse una una AyukarmoMkA Asrava hotA hai| parantu unake sivAya eka sAmAnya kAraNa zIlarahita vratoMkA pAlana karanA hai / isase sabhI AyuoMkA Asrava hotA hai / bhAvArtha-sarva zabdase cAroM AyuoMkA grahaNa honA cAhiye, parantu prakRtameM Upara kahI huI tIna hI AyuoMkI apekSA lI gaI hai| kintu yaha artha isa taraha sUtrake na karanepara bhI siddha ho sakatA thA / ataeva isase eka vizeSa jJApanasiddha artha bhI prakaTa hotA hai / vaha yaha ki bhogabhUmijoMkI apekSA niHzIla vratoMkA pAlana karanA devAyuke AsravakA bhI kAraNa hai| bhASyam-atha devasyAyuSaH ka Asrava iti ? atrocyate artha-prazna-Ayukarmake cAra bheda haiN| unameM se tInake Astravake kAraNa Apane Upara batAye / parantu devAyake Astrako abhItaka nahIM batAyA / ataeva kahiye ki usakA Asrava kyA hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM-- sUtra--sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivsy||20|| bhASyam-saMyamo virativratamityanAntaram / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratamiti vakSyate / saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanantaram / deshsrvto'nnumhtii| ityapi vakSyate / akAmanirjarA parAdhInatayAnurodhAccAkuzala nivRttirAhArAdinirodhazca / baaltpH|-baalo mUDha ityanAntaram, tasya tapo bAlatapaH / taccAgnipravezamarutprapAtajala. pravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni ca devasyAyuSa AsvA bhavantIti // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhyAyaH artha-saMyama virati aura vrata ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / isakA lakSaNa Age calakara "hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahamyo virativratam " ( a0 7 sUtra 1 ) isa sUtrake dvArA batAyeMge, ki hiMsA Adi pApoMse uparati honeko vrata kahate haiN| isa vratake rAga sahita dhAraNa karaneko sarAgasaMyama kahate haiM / saMyamAsaMyama dezavirati aura aNuvrata ye tInoM zabda paryAyavAcaka haiN| isa viSayameM bhI Age calakara " dezasarvato'NumahatI" (a0 7 sUtra 2) isa sUtra dvArA batAveMge, ki hiMsAdike, eka deza--AMzika tyAgako dezavrata aura sarvathA tyAgako sarvavata athavA mahAvrata kahate haiM / parAdhInatA-kisIke vazameM par3akara athavA kisIke anurodha-dabAbase AhArAdikA nirodha honA aura akuzala nivRtti-AhArAdike chaTa jAnele duHkha na mAnaneko akAmanirjarA kahate haiN| bAla aura mUDha zabda bhI samAnArtha haiM / usake tapako bAlatapa kahate haiN| arthAt agnimeM praveza karanA, vAyubhakSaNa karake rahanA, parvatase giranA, nadI nada samudrAdimeM praveza karanA Adi mithyAdRSTiyoMke jJAnahIna tapa karaneko bAlatapa kahate haiN| isa prakArase ye saba-sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama Adi deva Ayuke Asrava huA karate haiN| bhAvArtha-inameMse kisI bhI kAraNake milanepara devAyukA Asrava ho sakatA hai| bhASyam-atha nAmnaH ka Asrava iti ? atrocyate___ artha--Ayuke anantara nAmakarma hai| ataeva kramake anusAra usake Asrava batAne cAhiye / imaliye kahiye ki kina kina kAraNoMse nAmakarmakA Asrava hotA hai ? uttara-nAmakarmake do bheda haiM-azubha aura zubha / inameMse azubhanAmakarmake baMdhake kAraNa isa prakAra haiM sUtra--yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 // bhASyam-kAyavAGmanoyogavakatA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Asravo bhavatIti // artha-zarIra vacana aura mana inake dvArA honevAle yogakI vakratA-kuTilatA yA viSamatA, aura visaMvAda ye azubhanAmakarmake Asrava haiN| bhAvArtha--mana vacana kAyakI sarala-ekasI kriyA na hokara viSama ho, manake vicAra kucha aura hoM, aura vacanase kahe kucha aura, tathA zarIrase kucha aura hI ceSTA kare to aisA karanese' tathA visaMvAda-sAdharmiyoMke sAtha jhagar3A karane, yA anyathA pravRtti karanese azubhanAmakarmakA baMdha huA karatA hai| kramAnusAra zubha nAmakarmake AsravoMko batAte haiM--- sUtra--viparItaM zubhasya // 22 // bhASyam-etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna Asravo bhvtiiti| kiM cAnyata1---" manasyanyadvacasyanyatkarmaNyanyaddhipApinAm" / (-kSatracUDAmaNiH) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22-23 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 315 ___ artha-Upara azubha nAmakarmake Asravake do kAraNa jo batAye haiM, unase ThIka viparIta do prakArakI pravRtti zubhanAmakarmakA Asrava huA karatI hai / arthAt mana vacana kAyakI saralaekasI vRtti aura avisaMvAda-anyathA pravRtti na karanese zubhanAmakarmakA Asrava huA karatA hai / isa prakAra zubha aura azubha nAmakarmake Asrava batAye / kintu nAmakarmakI pravRttiyoMmeM tIrthakarakarma sabase utkRSTa aura pradhAna hai / jisakA ki udaya honepara arhanta bhagavAn mokSamArgakI dezanAmeM pravRtta huA karate haiM / ataeva usa karmakI utkRSTatA dikhAnevAle usake baMdhake kAraNoMko bhI pRthakpase batAnekI AvazyakatA hai / isI liye Ageke sUtradvArA granthakAra tIrthakarakarmake Asravake kAraNoMko batAte haiM----- sUtra--darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghamAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutAvacanabhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanA bhavacanavatsalavamiti tIrthakRttvasya // 23 // ___ bhASyam-paramaprakRSTA darzanavizuddhiH, vinayasaMpannatA ca, zIlavrateSvAtyantiko bhRzamapramAdA'naticAraH, abhIkSNaM jJAnopayogaH saMvegazca / yathAzaktitastyAgastapazca, saMghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRttyakaraNam, arhasvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH, sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH, samyagdarzanAdemokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prabhAvanA, arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSaglAnAdInAM ca saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti, ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AsravA bhavantIti // artha--atyanta prakarSa avasthAko prApta huI darzanavizuddhi-samyagdarzanakI vizeSa zuddhAvasthA, vinayaguNakI pUrNatA, zIla aura vratoMmeM atIcAra rahita pravRtti-punaH punaH aura atizayitAke sAtha isa tarahase pravartana karanA ki, jisameM pramAdakA sambandha na pAyA jAya / nirantara jJAnopayogakA rakhanA, aura saMvegaguNako dhAraNa karanA, saMsAra aura usake kAraNoMse sadA bhayabhIta rahanA, yathAzakti --apanI sAmarthyake anusAra-sAmarthyase * na kama na jyAdaha tyAga aura tapa karanA-dAna denA aura tapazcaraNa karanA, saMdhe aura sAdhaoM kI samAdhi tathA vaiyAvatya karanA, arihaMta AcArya bahuzruta aura pravacanake viSayameM utkRSTa bhAvoMkI vizuddhise yukta bhaktikA honA, sAmAyika Adi AvazyakoMkA kabhI bhI parityAga 1-" manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm // " 2-cAturvaNya samUhako saMgha kahate haiM / 3-muniyoMke tapakI rakSA karaneko sAdhu-samAdhi kahate haiN| 4--gugI puruSoM ke Upara duHkha yA vipatti AjAnepara usakI vyAvRtti karanA, vaiyAvRtya nAmakA guNa hai / kyoMki vyAvRterbhAvaH vaiyAvRttyam / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH na ho isa taraha se bhAvapUrvaka anuSThAna karanA, samyagdarzana Adi jo mokSake mArga batAye haiM, unakA acchI taraha sanmAna karanA, aura dUsaroMko bhI upadeza dekara vaisA karane ke liye samajhAnA, tathA hara tarahase zArIrika ceSTA aura upadezake dvArA mokSamArgake mAhAtmyako prakaTa karanA, arihaMta bhagavAn ke zAsanakA pAlana karanevAle zrutaghara Adike viSayameM pravacanavAtsalya kA pAlana karanA - arthAt zrutadhara bAla vRddha tapasvI zaikSa glAna gaNe Adi ke sAtha gau kA apane bacce ke sAtha jaisA prema huA karatA hai, usI prakAra prema rakhanA, ye solaha guNa haiM, joki sabake saba milakara athavA inameMse eka do tIna cAra Adi milakara bhI tIrthakaranAmakarmake Asrava huA karate haiM / bhAvArtha - ina solaha kAraNoMko hI SoDazakAraNabhAvanA bhI kahate haiM, kyoMki inake nimittase tIrthaMkara prakRtikA baMdha hotA hai / inameM pahalA kAraNa - - darzanavizuddhi pradhAna hai / " usake rahate hue hI zeSa 15 kAraNoMmeMse eka do Adi jitane bhI kAraNa hoMge, ve tIrthakara baMdha ke nimitta ho sakate haiM / parantu darzanavizuddhi ke vinA koI bhI kAraNa - guNa - tIrthakara nAmakarma ke bandhakA kAraNa nahIM bana sakatA / kyoMki samyagdRSTi jIva hI usake bandhakA prArambhaka mAnA gayA hai / nAmakarma ke anantara gotrakarma hai, usake do bheda haiM- nIcagotra aura uccagotra / inameM se pahale nacigotra ke Asrava batAte haiM sUtra - parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcegotrasya // 24 // bhASyam - paranindAtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIce - gotrasyAstravA bhavanti // artha -- dUsarekI nindA karanA, apanI prazaMsA karanA, dUsare ke samIcIna bhI guNoMkA AcchAdana karanA, apane asadbhUta guNoM kA bhI udbhAvana karanA, athavA sadguNoM kA AcchAdana aura asadguNoMkA udbhAvana apane viSayameM ho yA dUsare ke viSayameM ho, yadvA donoM ke viSayameM ho, nIcagotrakA Asrava huA karatA hai / bhAvArtha - apane ayogya guNoM-doSoM ko bhI loka meM samIcIna guNa batAnekA prayatna karanA, isake viparIta dUsare ke samIcIna guNoM ko bhI mithyA athavA doSarUpa jAhira karanA, tathA isakI mizrarUpa- donoM tarahakI pravRtti karanA nIcagotrakA Asrava hai / 1 - pravacana zabdakA artha do prakArase hotA hai - ekato prakRSTaM ca tadvacanaM ca pravacanam / dUsarA prakRSTaM vacanaM yasya sa pravacanaH / isI liye pravacana - zruta aura zrutadhara Adi donoMke viSaya meM vAtsalya rakhanA pravacanavAtsalyaguNa batAyA hai / zrutadhara- upAdhyAya, tapasvI - mahAn upavAsa Adi karanevAlA, zaikSa- zikSAgrahaNa karanevAlA, glAna- roga Adi se saMkliSTa, gaNa - sthavira saMtati / " vatsalatvaM punarvatsedhenuvatsaMprakIrtitam | jaine pravacane samyak zraddhAnajJAnavatsvapi // " 2 -- hagvizuddhapAdayo nAmnastIrtha kRtvasyahetavaH / samastarUpAvAdRgvizuddhayA samanvitAH // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24-25-26 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 317 kramAnusAra uccagotrakarmake AsravoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-taviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 25 // bhASyam --uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / nIcairgotrAsravaviparyayo nIcaittiranutsekazcoccairgotrasyAsravA bhvnti| artha--sUtrameM uttara zabda jo AyA hai, usase uccairgotrakarmakA grahaNa samajhanA caahiye| vayoMki sUtrameM paThita krama pramANa hai / ataeva Uparake sUtrameM jo nIce!trakarmake Asrava batAye haiM, unase viparIta bhAva aura nIcairvRtti tathA anutseka ye uccagotrakarmake Asrava haiN| bhAvArtha-apanI nindA karanA, dUsarekI prazaMsA karanA, dUsareke asadguNoMkA AcchAdana karanA, apane sadbhUta bhI guNoMkA gopana karanA, dasareke sadbhUta guNoMko prakaTa karanA, nIcaivRtti rakhanA-sabake sAtha namratApUrvaka vyavahAra karanA, kisIke bhI sAtha uddhatatAkA vyavahAra na karanA-garva rahita pravRtti rakhanA, ye guNa uccairgotrakarmake bandhake kAraNa haiN| kramAnusAra antarAyakarmake Asravako batAte haiM sUtra-vighnakaraNamantarAyasya // 26 // bhASyam-dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhvtiiti| etesAmparAyikasyASTavidhasya pRthak pRthagAsravavizeSA bhavantIti // iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaMgrahe SaSTho'dhyAyaH smaaptH|| artha-dAnAdikameM vighna karanA antarAyakarmakA Asrava hai| bhAvArtha-antarAya karma 5 prakArakA hai-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, aura viiryaantraay| dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIryameM jisa karmake udayase saphalatA na ho, vaha antarAyakarma hai, upakA bandha bhI ina viSayoMmeM vighna upasthita karanese huA karatA hai| kisI dAtAko dAnase rokanA, dAtA aura dAnakI nindA karanA, dAnake sAdhanoMko naSTa karanA chipAnA, yA pAtrakA saMyoga na hone denA Adi dAnAntarAyAka Asrava hai / isI prakAra kisIke lAbhameM vighna DAlanA lAbhAntarAyakA, mogoMmeM vighna karanA bhogAntarAyakA, upabhogameM vighna karanA * upabhogAntarAyakA, aura vIrya-zaktisampAdanameM vighna upasthita karanA vIryAntarAyakA Asrava hai| Upara ATha prakArake jJAnAvaraNAdi karmoMke sAmparAyika Asravake bheda kramase batAye haiN| kyoMki yaha sAmAnya kathana hai / ataeva inake jo avAntara bheda haiM, unake bandhake kAraNa bhI isI niyamake anusAra yathAyogya samajha lene caahiye| - bhAvArtha-kArmANavargaNAoMkA AtmAke sAtha jo ekakSetrAvagAha hokara karmarUpa pariNamana hotA hai, usakA kAraNa yoga aura kaSAya hai| yoga aura kaSAyake nimittase jIvake pa: smaaptH|| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ SaSTho'dhyAyaH mana vacana kAyakI jaisI jaisI pariNati hotI hai, vaha vaha apanI apanI yogyatA ke anusAra ATha prakArake karmoMmeMse jisa jisake bandhake liye yogya hai, usa usake honepara usI usI karmakA baMdha bhI ho jAtA hai / kintu kamase kama sAta karmoMkA aura kadAcita ATha karmo kA bhI jIvoM ke sAmparAyikabandha hamezA huA karatA hai / ataeva yahA~para yaha zaMkA ho sakatI hai, ki jaba yahA~para tattatkarmake Asrava batAye haiM, to unase to yahI bAta siddha hotI hai, ki ina ina Asrava-kAraNoMke honepara unhIM unhIM karmoMkA bandha ho sakatA hai, jinakA ki yahA~para ullekha kiyA gayA hai, dUsare karmoMkA nahIM / jaise ki jJAnakA pradoSa yA ninhava hone para jJAnAvaraNakarmakA hI bandha ho sakatA hai, zeSa karmoMkA nahIM / aisI dazA meM yugapat sampUrNa karmokA bandha kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara - yaha sAmparAyikabandhakA prakaraNa hai, sAmparAyikabandhameM sthitikI pradhAnatA hai, kyoMki sthitibandha kaSAyake AdhIna hai / ataeva ina AstravakAraNoMko bhI sthiti ke hI sAtha sambaddha karanA cAhiye / arthAt ina ina kAraNoM ke honepara una una karmoMmeM sthitibandha vizeSa par3atA hai, jinakA ki yahA~para ullekha kiyA gayA hai / Asrava aura bandha sAmAnyatayA zeSa karmoMkA bhI ho sakatA hai, isameM kisI bhI taraha kI Apatti nahIM hai / yahA~para jo Asravake kAraNa ginAye haiM, ve pratIka mAtra athavA upalakSaNamAtra haiM, ataeva inake samAna aura bhI jo jo kAraNa zAstroM meM batAye haiM, ve bhI una una karmoM ke bandhameM kAraNa samajha lene cAhiye | isa prakAra tattvArthAdhigamabhASyakA chaTTA adhyAya samApta huA || 1 - Ayukarma ke bandhake yogya ATha apakarSakAla mAne haiM / usakA bandha unhIM samayoMmeM huA karatA hai zeSa samaya meM bAkI sAta karmoMkA hI baMdha huA karatA hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmo'dhyaayH| bhASyam-atrAha---uktaM bhavatA sadvedyasyAstraveSu " bhUtvatyanukampati ?" tatra kiM vrataM ko vA vratIti ? atrocyate / artha-prazna-Apane pahale gata chaTe adhyAyake 12 veM satrameM " bhRta vratyanukampA" zabdakA prayoga kiyA hai| jisakA abhiprAya yahI thA, ki bhUta-prANimAtrapara aura khAsakara vratiyoMpara anukampA karanese sadvedyakarmakA Asrava hotA hai / vratI zabdakA artha vratoMko dhAraNa karanevAlA hotA hai / ataeva yaha bhI batAnekI AvazyakatA hai, ki ve vrata kauna haiM, ki jinako dhAraNa karanevAlA vratI kahA jAtA hai, tathA vratI bhI kisako samajhanA cAhiye ? isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM:--- ... sUtra--hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 1 // bhASyam-hiMsAyA amRtavacanAtsyeyAdabrahmataH parigrahAcca kAyavAGmanobhirvirativratam / virati ma jJAtvAbhyupetyAkaraNam / akaraNaM nivRttiruparabho viratirityanarthAntaram // ___artha-hiMsA, anRta vacana-mithyA bhASaNa, steya-corI, abrahma--kuzIla, aura parigraha, ina pA~ca pApoMse mana vacana aura kAyake dvArA jo virati hotI hai, usako vrata kahate haiN| viratikA artha hotA hai, ki jAnakara aura prAptakarake ina kAryoMko na karanA / na karAnA, nivRtti, uparama, aura virati ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| bhAvArtha-jo viSaya mAlUma hI nahIM hai, yA jisa viSayameM bAlakavat ajJAna haiM, usakA tyAga bhI kaise kiyA jA sakatA hai / isI prakAra jo viSaya prApta hI nahIM ho sakatA, usakA tyAga bhI kisa prayojanakA ? ataeva jisako hama prAptakara sakate haiM, aura jAnate haiM, phira bhI usakA chor3anA, isako vrata kahate haiN| tyAga pApakarmakA hI ho sakatA hai, aura karanA cAhiye / prakRta meM pApa pA~ca ginAye haiM, jinakA ki tyAga vrata kahA jAtA hai| ina pA~co pApoMkA lakSaNa Age calakara likhA jaaygaa| isake pahale tyAgarUpa vrata kitane prakArakA hai, aura usakA svarUpa kyA hai ? so 'batAneke liye sUtra kahate haiN| sUtra-dezasarvato'NumahatI // 2 // bhASyam-ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuvrataM sarvato viratirmahAvratamiti // __ artha-~~-Upara jo hiMsA jhUTha corI Adi pA~ca pApa ginAye haiM, unakA ekadeza tyAga karanA aNuvrata, aura sarvAtmanA tyAga karanA mahAvrata kahA jAtA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH bhAvArtha-ekendriya sthAvara jIva aura trasa jIvoMkI prayojanake vinA hiMsA na karanA Adi, athavA hiMsA Adike sUkSma bhedoMko chor3akara bAkI sthUla bhedoMkA parityAga karanA aNuvrata hai / yaha vrata gRhastha zrAvakake huA karatA hai, aura ina pApoMke sabhI bhaMgoMkA-sabhI sUkSma sthUla bhedoMkA parityAga karanA mahAvrata kahA jAtA hai| yaha gRhanivRtta muniyoMke huA karatA hai| ina vratoMke dhAraNa kara lenepara bhI anabhyasta jIva unase cyuta ho sakatA hai / ataeva unakI sthiratAkA kyA upAya hai, so batAneke liye sUtra kahate haiM sUtram-tatsthaiyAtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // bhASyam-tasya paJcavidhasya vratasya sthaiyArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA bhavanti / tadyathA-ahiMsAyAstAvadIryAsamitirmanoguptireSaNAsamitirAdAnanikSepaNasamitirAlokitapAnabhojanAmiti // satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAravyAnaM lobhapratyAravyAnamabhIrutvaM hAsyapratyAravyAnamiti / / asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavanahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnabhojanamiti // brahmacaryasya strIpazuSaNDakasaMzaktazayanAsanavarjanaM rAgasaMyuktastrIkathAvarjanaM strINAM manoharendriyAvalokanavarjana pUrvaratAnusmaraNavarjanaM praNItarasabhojanavarjanAmati // AkiJcanasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM manojJAnAM prAptau gAryavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // ___artha-Upara likhe anusAra pA~ca pApoMkA tyAgarUpa vrata bhI pA~ca prakArakA hI hai / ahiMsA satya acaurya brahmacarya aura aparigraha / ina vratoM se pratyeka vratakI sthiratAke liye pA~ca pA~ca prakArakI bhAvanAeM haiM, jinake ki nimittase ye vrata sthira raha sakate, yA rahA karate haiN| ve isa prakAra haiM IryAsamiti, manogupti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepaNasamiti, aura AlokitapAna bhojana, ye pA~ca ahiMsA vratakI bhAvanAeM haiM / apane zarIrapramANa 3 // hAtha bhUmiko dekhakara jisase ki kisI bhI jIvakI virAdhanA na ho, calaneko IryAsamiti kahate haiN| manoyogake rokaneko athavA raudradhyAnAdi duSTa vicAroMke chor3aneko manogupti kahate haiN| zAstrokta bhojanakI zuddhike pAlana karaneko eSaNAsamiti kahate haiM / dekhakara aura zodhakara kisI bhI vastuke uThAne aura rakhaneko AdAnanikSepaNasamiti kahate haiM / sUryake prakAzameM yogya samayapara dRSTi se dekha zodhakara bhojana pAna karaneko AlokitapAna bhojana kahate haiM / ina pA~coMkA pAlana karanese ahiMsA vrata sthira rahatA hai| 1--magujjo uvaogAlaMbaNasuddhIhiM iriyado muNiNo / suttANuvIcibhaNiyA iriyAsamido pavayaNamhi // athavAsyAdIryAsamitiH zrutArthaviduSo dezAntaraprepsataH, zreyaHsAdhanasiddhaye niyaminaH kAmaM janairvAhita / mArge kaukkuTike'sya bhAskarakaraspRSTe divA gacchataH, kAruNyena zanaiH padAni dadataH pAtuM prayAtyaGginaH // 2---vihAya sarvasaMkalpAn rAgadveSAvalambitAn / svAdhInaM kurnatazcetaH samattve supratiSThitam // siddhAntasUtravinyAse zazvatprerayato'thavA, bhavatyavikalA nAma manoguptirmanISiNaH // 3-digambara -sampradAyameM eSaNAsamiti ke badale vAgagupti mAnI hai| bhaizya- zuddhiko acauryavratakI bhAvanAoMmeM ginAyA hai // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 321 anuvIcibhASaNa-krodhakA tyAga, lobhakA tyAga, nirbhayatA, aura hAsyakA parityAga, ye pA~ca satyavacana vratakI bhAvanAeM haiM / zAstrokta aura vyavahArase aviruddha vacana bolaneko anuvIcibhASaNa kahate haiN| bAkI cAroMkA artha spaSTa hai| krodha lobha bhaya aura hAsyake nimittase asatya bhASA bolanemeM prAyaH AtI hai| ataeva inakA tyAga karanese satya vrata sthira rahatA hai| niravadya-hiMsA Adise anutpanna yA nirdoSa aniMdya padArthakA hI grahaNa karanA, athavA usIkI yAcanA karanA, nirantara usI prakArase grahaNa yAcana karanA, hamAre liye itanA hI paryApta hai, aisA samajhakara utane hI padArthako grahaNa karanA athavA yAcanA karake dhAraNa karanA, jo apane sadharmA haiM, unhIMse yAcanA karanA aura unhIMke padArthako grahaNa karanA, anujJAsvIkAratA prApta hojAnepara hI pAna-bhojana karanA-dAtAne jisa vastukI AjJA de dI hai, usIkA grahaNa karanA, ye pA~ca acauryavratakI bhAvanAeM haiN| inakA pAlana karanese acaurya vrata sthira rahatA hai| strI pazu aura napuMsaka inakA saMsarga jisameM pAyA jAtA hai, aise zayana AsanakA tyAga karanA / arthAt strI Adika jinapara yA jahA~para sote uThate baiThate haiM, una vastroMpara yA zayyA Adipara nahIM baiThanA cAhie / rAgapUrvaka striyoMkI kathA nahIM karanA-strIvikathAkA parityAga karanA / striyoMke manohara aGga upAGgoMko athavA kaTAkSapAtAdi vikAroMko nahIM dekhanA-rAgake vazIbhUta hokara striyoMkI tarapha dRSTi nahIM DAlanA / pahale jo ratisaMbhoga Adi kiye the, unakA smaraNa na karanA / gariSTha tathA kAmoddIpaka padArthoMkA yA rasAdikakA sevana na karanA / ye pA~ca brahmacarya vratakI bhAvanAyeM haiN| inakA nirantara pAlana karanese caturtha-brahmacarya vrata sthira rahatA hai / / pA~ca indriyoMke viSaya bhI pA~ca haiM-sparza rasa gandha varNa aura shbd| pA~coM hI do do prakArake huA karate haiM-manojJa aura amanojJa / manojJa viSayoMkI prAptike liye cintavana na karanA athavA prApta ho jAnepara unakI gRddhi na krnaa| tathA amanojJa viSayoMkI prAptike viSaya meM dveSa nahIM karanA / ye pA~ca aparigraha vratakI bhAvanAeM haiN| inake nirantara cintana karanese parigrahatyAga vrata sthira rahA karatA hai| isa prakAra pA~co vratoMkI kramase ye pA~ca bhAvanAeM haiM, jinakA ki punaH punaH bhAvanaM karamese ye vrata sthira rahA karate haiM / ye eka eka vratakI vizeSa vizeSa bhAvanAeM haiN| inake sivAya. saba vratoMkI sAmAnya bhAvanAeM bhI haiM yA nahIM ! isa zaMkAko dUra karaneke abhiprAyase aura agrima sUtrakI utthAnikA prakaTa karaneke liye bhASyakAra kahate haiM: 1 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 rAyacandra jainazAstramAlAyAm bhASyam - kiM cAnyat artha- - Upara pratyeka vratakI jo bhAvanAeM batAI haiM, unake sivAya sAmAnyatayA sabhI vratoMko sthira karanevAlI bhI bhAvanAeM haiN| unhIM ko batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM ---------- sUtra - hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 4 // [ saptamo'dhyAyaH bhASyam - hiMsAdiSu paMcasvAstraveSvihAmutra cApAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet / tadyathA hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAnuvadbhavarazca / ihaiva badhabandhapariklezAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / tathAnRtavAdyazraddheo bhavati / ihaiva jihvAcchedAdIn pratilabhate, mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAn duHkhahetUna prApnoti pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyanRtavacanAd vyuparamaH zreyAn / tathA stenaH paradravyaharaNaprasaktamatiH sarvasyodvejanIyo bhavatIti / ihaiva cAbhighAtabadhabandhanahastapAdakarNanAsottaroSThacchedana bhedana sarvasvaharaNabadhyayAtanamAraNAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAd vyuparamaH zreyAn / tathA'brahmacArI vibhramodabhrAntacittaH viprakIrNendriyo madAndho gaja iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryA nabhijJo na kiMcidakuzalaM nArabhate / paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhAliGgacchedanabadhabandhanadravyApahArAdIn pratilabhate'pAyAn pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyabrahmaNo byuparamaH zreyAn iti / tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIharuto'nyeSAM kravyAdazakunAnAmiva taskarAdInAM gabhyo bhavati / arjanarakSaNakSayakRtAMzca doSAn prApnoti / na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgnerlobhAbhibhUtatvAcca kAryAkAryAnapekSo bhavati / pretya cAzubhAM gatiM prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAd vyuparamaH zreyAn // artha -- hiMsA Adi pA~ca pApa karmarUpa jo Upara Asrava batAye haiM, unake viSayameM isa loka aura paralokameM nirantara apAyadarzana aura avadyadarzanakA vicAra karanA cAhiye / arthAt inake viSayameM sadA isI prakArakA vicAra karate rahanA cAhiye, ki ye hiMsAdi pA~coM hI pApa karma isa loka aura paraloka meM bhI apAya tathA avadya ke kAraNa haiM / inake nimitta se isa loka meM hI aneka prakArake apAya- - kleza sahana karane par3ate haiM, aura paralokameM bhI inake hI nimittase ba~dhe hue pApa karmake udayase durgatiyoMke nAnA duHkha bhogane par3ate haiM / ityAdi / jaise ki hiMsA ke viSaya meM pratyakSa hI lokameM dekhA jAtA hai, ki hiMsra - hiMsA karanevAlA jIva mitya hI glAnikA pAtra rahA karatA hai-usase saba loga udvigna rahA karate haiM, athavA svayaM vaha bhI sadA bhayase kampita aura asthira tathA udvigna citta rahA karatA hai / usase aneka jIvoMkA vaira ba~dha jAtA hai, aura ve usake zatru bana jAte haiM / kisIko bhI mAranevAlA yahA~kA yahIM bA-bandhana Adi duHkhoM ko prApta huA karatA hai / phAMsI para laTakAyA jAtA hai, bA~dhakara jelakhAnemeM DAla diyA jAtA hai, aura aneka tarahake bhUkha pyAsa Adika klezoMko bhI bhogatA hai / isa pApake nimittase jo duSkarma ba~dhatA hai, usake udayase azubha gatiyoMmeM bhI bhramaNa karanA par3atA hai, aura isa lokake samAna una gatiyoM meM bhI nindAkA pAtra bananA Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 323 par3atA hai| ataeva isa loka aura paralokameM nindA duSkarma aura klezoMkI kAraNabhUta hiMsAkA nyuparama-tyAga karanA hI kalyANakA kAraNa hai| mithyA vacana bolanese jIva zraddhAkA pAtra nahIM rhtaa| isI lokameM jihvA-chedana Adi aneka azubha duHkhamaya phaloM ko prApta huA karatA hai| jisake viSayameM jhUTha bolA jAtA hai, usa vyaktiko mahAn duHkha hotA hai, aura vaha usase duHkhita hokara baddhavaira-sadAke liye vaira bA~dha letA hai, ataeva usa jhaTha vacanase jitanA usako duHkha huA thA, usase bhI adhika duHkhake kAraNa kAlAntarameM usa nIvase jhUTha bolanevAleko prApta huA karate haiM / isa mithyA bhASaNake phalasvarUpa paralokameM azubha gatiyoMmeM bhramaNa karanA par3atA hai, aura vahA~ke duHkha bhI bhogane par3ate haiN| tathA isa loka aura paraloka donoM hI jagaha nindAkA pAtra bananA par3atA hai / ataeva isa mahAn gI anRta vacanase vyuparata honA hI zreyaskara hai| dUsareke dravyakA apaharaNa karanemeM hI jisakI buddhi Asakta hai-nirantara lIna rahatI hai, aisA cora-corI karanevAlA manuSya sabhIke liye udvegakA pAtra bana jAtA hai| haraeka manuSya usase DaratA aura sAvadhAna rahA karatA hai / usako rAjA Adise bhI aneka prakArake kleza prApta huA karate haiM / kabhI mAra par3atI hai, kabhI badha bhI ho jAtA hai, kabhI bandhanameM DAla diyA jAtA hai, kabhI hAtha paira kAna nAsikA aura Uparake oSThakA chedana kara diyA jAtA hai, kabhI aGgopAGgoMkA vidAraNa bhI kiyA jAtA hai, kabhI usake sarvasva-dhana saMpatti ghara jamIna Adiko japta kara liyA jAtA hai|vdhy yAtanAoMko prApta hotA tathA kabhI kabhI maraNako bhI prApta ho jAyA karatA hai / isa duSkRtyake nimittase saMcita pApakarmake udayase paralokameM nAnA durgatiyoMmeM bhramaNa karanA par3atA hai / tathA donoM hI lokameM nindAkA pAtra bananA par3atA hai / ataeva corIse uparati honA hI kalyANakA mArga hai|| jo abrahma-kuzIlakA sevana karanevAlA hai, vaha manuSya vikSipta citta bana jAtA hai-usakA hRdaya aneka prakArake vibhramoMse udabhrAnta rahA karatA hai| usakI indriyA~ nirbandha rahA karatI haiN| ve lagAma ghoDekI taraha hara taraphako dauDA karatI haiM, aura isIliye vaha madAndha hAthIke samAna niraGkaza ho jAtA hai| kintu usako sukhakI prApti nahIM huA karatI / mohase vaha itanA abhibhUta-AkrAnta hojAtA hai, ki kartavya aura akartavyakA * kucha bhI vicAra nahIM kara sakatA, aura isI liye aisA koI bhI akuzala-burA kAma nahIM hai, jisako ki vaha na kara DAlatA ho / parastrIse gamana karanevAloMko isI lokameM vairAnabandha liGgacchedana badha bandhana aura sarvasvakA apaharaNa Adi aneka kleza prApta huA karate haiN| paralokameM durgatiyoMmeM bhramaNa karanA par3atA, aura vahA~ke duHkha bhogane par3ate haiM / tathA donoM hI lokameM vyabhicArIko nindAkA pAtra bananA par3atA hai| ityAdi kAraNoMse isa kuzIlakA tyAga hI zreyaskara hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandranainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH jisa prakAra gRddha Adi koI bhI pakSI jisake ki paMje meM mAMsakA Tukar3A lagA huA hai, vaha dUsare mAMsabhakSI pakSiyoMkA zikAra bana jAtA hai-usase ve pakSI usa mAMsa- khaNDako lUTa lete haiM, aura usake liye use aneka prakArake trAsa bhI dete haiM / usI prakAra parigrahavAn manuSya bhI pratyakSa isI lokameM cora DAkU AdikA nizAna bana jAtA hai / dhanake arjana-saMcaya aura rakSaNa tathA kSaya - nukasAna Adike dvArA jo doSa prApta hote haiM, ve use sahana karane par3ate haiM / phira bhI jisa prakAra agniko IMdhanase tRpti nahIM hotI, usI prakAra parigrahIko bhI dhana se saMtoSa nahIM hotA / lobhase itanA AkrAnta ho jAtA hai, ki usako yaha kArya hai yA akArya so najarameM hI nahIM AtA / vaha vivekazUnya hojAtA hai / ina durbhAva ke nimittase saMcita pApa karmake udayAnusAra paralokameM aneka durgatiyoMmeM prApta huA karatA hai / tathA yaha lobhI hai, kaMjUsa hai, isa tarahake vacana kaha kaha kara loka usakI nindA - apakIrti bhI kiyA karate haiM / ataeva isa duHkhada parigrahase uparama virata honA hI kalyANakA mArga hai / 1 1 isa prakArakA nirantara vicAra karanese ahiMsAdi vrata sthira rahA karate haiM, ataeva inakA hamezA cintavana karanA cAhiye / 324 bhASyam - kiM cAnyat / artha -- Upara jo bhAvanAeM batAI haiM, unake sivAya aura bhI bhAvanAeM haiM, ki jinake nimittase uparyukta vrata sthira rahA karate haiN| unhIMko batAneke liye Age sUtra kahate haiM / sUtra - duHkhameva vA // 5 // bhASyam -- duHkhameva vA hiMsAdiSu bhAvayet / yathA mamApriyaM duHkhamevaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / yathA mama mithyAbhyAkhyAnenAbhyAkhyAtasya tIvraM duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAd vyuparamaH zreyAn / yathA mameSTadravyAviyoge duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAdvyuparamaH zreyAn / tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhameva / syAdetat sparzana sukhamiti tacca na / kutaH ? vyAdhipratIkAratvAt kaNDUparigatavaccAbrahmavyAdhipratIkAratvAdasukhe hyasmin sukhAbhimAno mUDhasya / tadyathA tIvrayA tvakchoNitamAMsAnugatayA kaNyA parigatAtmA kASThazakalaloSThazarkarAnakhazuktibhirvicchinnagAtro rudhirArdraH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamitimanyate / tadvanmaithunopasevIti maithunAda vyuparamaH zreyAn / tathA pari. grahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAMkSArakSaNazokodbhavaM dukhaHmeva prApnotIti parigrahAd vyuparamaH zreyAn / ityevaMbhAvayato vratino vrate sthairyaM bhavati / artha- - Upara hiMsAdika ke viSayameM yaha bhAvanA karate rahane ko batAyA hai, ki ye isa loka aura paraloka donoM hI jagaha duHkhake kAraNa haiM / so usa prakArakA vicAra punaH punaH karanA cAhiye / aba yahA~ kahate haiM, ki ina uparyukta hiMsAdika pA~ca pApoMke viSayameM duHkhakI kAraNatAkA hI nahIM kintu duHkharUpatAkA bhI vicAra karanA cAhiye / niraMtara isa prakAra kI bhI bhAvanA karanI cAhiye, ki, ye hiMsAdika sAkSAt duHkharUpa hI haiM / jisa prakAra duHkha mujhe apriya hai, usI prakAra sabhI prANi Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / 325 yoko vaha aniSTa hai| prANoMkA vyuparama-ghAta-pRthak karanA mujhe hI nahIM jIvamAtrako aniSTa hai / mere samAna koI bhI prANI yaha nahIM cAhatA, ki mujhe duHkhakI prApti ho, athavA mere prANoMkA ghAta ho| ataeva hiMsAse vyuparati-hiMsAkA tyAga hI kalyANakA kAraNa hai / mithyA bhASaNase jisa prakAra mujhe duHkha hotA hai / yadi koI mere viSayameM mithyA bhASaNa karatA hai, yA kisIne kiyA hai, to usase mujhe ati tIvra duHkha hotA hai, aura bhUtakAlameM bhI ho cukA hai, jisakA ki mujhe anubhava hai| isI prakAra prANimAtrako mithyA bhASaNase duHkha huA karatA hai / mithyA bhASaNa mere samAna jIvamAtrake liye duHkharUpa hai / ataeva anRta vacanase vyuparama--uparati honA hI kalyANakA mArga hai| yadi merI kisI iSTa vastukA viyoga ho jAya, to usase mujhe mahAn duHkha hotA hai / isI prakAra prANimAtrake viSayameM samajhanA cAhiye / sabhIko apanI apanI priya-iSTa vastukA viyoga-apaharaNa hojAnepara-corImeM cale jAnepara marmabhedI pIr3A huA karanI hai / ataeva corIse uparAma lenA hI zreyaskara hai / ___ maithuna-karma-abrahmakA sevana bhI duHkharUpa hI hai| kyoMki vaha rAga dveSarUpa hai / tIna rAgase prerita huA-rAgAndha manuSya hI isa tarahake duSkarma karanemeM pravRtta huA karatA hai| ataeva isa duHkhase dUra rahanA sukharUpa samajhanA cAhiye / prazna-maithunakarmako jo Apane duHkharUpa kahA so ThIka nahIM hai, kyoMki vaha sparzana indriyajanya sukharUpa hI hai| jo strI aura puruSa maithunameM paraspara pravRtta hote haiM, ve usako priya athavA iSTa mAnakara hI hote haiM, tathA usase ve apaneko sukhI bhI mAnate hI haiM, ataeva usako duHkha kisa taraha kahA jA sakatA hai ? uttara-yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki abrahma vAstavameM duHkha hI hai / jo vivekI haiM-vicArazIla haiM, ve usakI duHkharUpatAkA hI anubhava karate haiM, kintu jo mar3ha-ajJAnI haiM, ve usako duHkharUpa hote hue bhI mukharUpa hI mAnate haiN| ve usako prApta kara usameM sukhakA anubhava kiyA karate haiM / isa prakArakA bhrama bhI unheM jo hotA hai, usakA kAraNa yaha hai, ki yaha maithuna-karma Uparase duHkharUpa nahIM mAlUma hotA / vivekI puruSa jaba vicAra karate haiM, taba unheM mAlama hotA hai, ki isakA vAstavika svarUpa kyA hai| yaha abrahma eka prakArakI vyAdhikA pratIkAramAtra hai| jisa prakAra koI dAda yA khAjakA rogI khajAte samaya sukhakA anubhava karatA hai, parantu pIche usIse usako duHkhakA bhI anubhava hotA hai / usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / dekhate haiM ki jaba khAjakA sambandha tvacAse rudhirameM aura rudhirase bhI mAMsataka pahu~ca jAtA hai, taba vaha atyaMta tIvra ho uThatI hai, aise khAjase pIr3ita manuSya kASThakhaNDa athavA patthara yA kaMkaDa athavA nakha zakti sIpa Adike dvArA usakA aisA gharSaNa karatA hai ki jisase usakA zarIra hI vicchinna ho jAtA, aura rudhirase gIlA ho jAyA karatA hai| phira bhI jisa samaya vaha khunAtA hai, usa samaya usa duHkhako bhI vaha Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [saptamo'dhyAyaH sukharUpa hI mAnatA hai / parantu usakA khAnake khujAneko sukha samajhanA ajJAna hai / isI prakAra maithuna savena karanevAleke viSayameM samajhanA cAhiye / antaraGgameM vedakarmake udayase pIr3ita aura bAhyameM dravyavedake vikAroMse trasta huA jIva usake pratIkArakI icchAse maithuna karmameM pravRtta huA karatA hai, aura maithuna karate samaya sukhakA anubhava karatA hai / parantu antameM usakI virasatAkA hI anubhava hotA hai / ataeva vivekIjana isa loka aura paraloka donoM hI bhavameM duHkhake kAraNabhUta isa maithuna-karmase uparata honeko hI zreyaskara samajhate haiN| parigrahavAn jIva jabataka usakI prApti nahIM hotI, tabataka to usakI prAptikI icchAse duHkhI rahA karatA hai / prApti ho jAnepara yaha naSTa na ho jAya, isa abhiprAyase usakI rakSA karanemeM cintita rahA karatA hai| yadi kadAcit vaha naSTa ho jAya, to usake viyogase utpanna zokake dvArA dagdhacitta ho jAyA karatA hai / isa prakAra parigrahakI aprApti prApti aura viyoga ye tInoM hI avasthAeM duHkharUpa hI haiM / parigrahAsakta manuSyako isakI pratyeka avasthAmeM duHkhakI hI prApti huA karatI hai / ataeva parigrahase virata honA hI kalyANakA mArga hai| isa prakAra hiMsAdika pA~coM pApoMke viSayameM nirantara duHkharUpatAkA bhAvana-vicAra karate rahanevAle vratI puruSake vratoMmeM sthiratA huA karatI hai| bhASyam-kizcAnyat / artha-Upara ahiMsAdika pratoMko sthira karanevAlI do prakArakI bhAvanAeM batAI haiN| eka to hiMsAdikameM donoM bhavake liye duHkhoMkI kAraNatAkA punaH punaH vicAra aura dUsarI sAkSAt duHkharUpatAkI bhAvanA / inake sivAya aura bhI bhAvanAeM haiM, ki jinake nimittase uparyukta vrata sthira rahA karate haiN| unhIMko batAneke liye sUtra kahate haiM:sUtra-maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 6 // bhASyam-bhAvayeyathAsakhyam |-maitrii sarvasattveSu / kSame'haM sarvasattvAnAm , kSamaye'haM sarvasattvAn / maitrI me sarvasattveSu, vairaM mama na kenacid // iti / pramodaM guNAdhikeSu / pramodo nAma vinayaprayogo vandanastutivarNavAdavaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritratapo'dhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhavyakto manaHpraharSa iti| kAruNya klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityrthH| tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSu viSayatarSAgninA dandahyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAraviparItapravRttiSu vividhaduHkhAditeSu dInakRpaNAnAthavAlamomuhavRddheSu satveSu bhAvayet / tathAhi bhAvayan hitopadezAdibhistAnanugRhNAtIti ||maadhysthymvineyessu| mAdhyasthyamaudAsInyamupekSetyanarthAntaram / avineyA nAma mRtpiNDakASThakuDyabhUtA grahaNadhAraNavijJAnohApohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvavAhitAzca / teSu mAdhyasthyaM bhAvayet / na hi tatra vaktuhitopadezasAphalyaM bhavati / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 327 artha - sattvaguNAdhika klizyamAna aura avineya ina cAra prakArake jIvoMke viSaya meM kramase cAra prakArakI bhAvanA karanI cAhiye / arthAt satve -- prANimAtra ke viSaya meM maitrIbhAvanA, guNAdhikoMke viSaya meM pramodabhAvanA, klizyamAnoMke viSayameM kAruNyabhAvanA, aura avineya jIvoM ke viSayameM madhyAsthyabhAvanA rakhanI cAhiye / kisIse bhI vairabhAva na rakhaneko maitrI" kahate haiM / yathA- kSame'haM sarvasattvAnAm, kSamaye'haM sarvasattvAn / maitrI me sarvasatveSu vairaM mama na kenacit // arthAt maiM prANimAtrapara kSamA karatA hU~, aura sabhI prANiyoMse maiM kSamA karAtA hU~, sabhI prANiyoM ke viSayameM merA maitrIbhAva hai, merA kisI ke bhI sAtha vairabhAva nahIM hai / isa prakAra apane yA parake aparAdhoMkA lakSya karake athavA vinA aparAdhake bhI jo aneka jIva kisI ke sAtha dveSabhAva dhAraNa kara zatrutA utpanna kara lete haiM, vaha isa loka aura paraloka donoM hI jagaha duHkharUpa yA duHkhakA kAraNa hai, aisA samajhakara usako chor3anA aura punaH punaH vItadveSatA - nirvairatA ke ubhaya lokasambandhI guNoM kA cintavana karanA, isako maitrIbhAvanA kahate haiM / jo apane guNoM meM adhika haiM, unako dekhakara yA unakA vicAra karake hRdayameM pramodaharSa honA cAhiye / samyagdarzana samyagjJAna samyak cAritra aura samIcIna tapa ina guNoM ke dhAraNa pAlana karanemeM jo adhika hai, aise sAdhuoMke viSayameM manameM aise atizayita harSako dhAraNa karanA, joki samasta indriyoMkI ceSTAko dekhakara prakaTa hotA ho, tathA svayaM kI gaI yA dUsareke dvArA kI gaI athavA donoMke dvArA kI gaI pUjAke dvArA utpanna ho, evaM unakI bandanA stuti varNavAda - varNanIya guNoM kA nirUpaNa - prazaMsA aura vaiyAvRtya karane Adike dvArA vinayaguNakA prayoga karanA isako pramoda kahate haiM / yaha pramodabhAvanA nirantara karanI cAhie, ki aise sAdhupuruSoM kA kaba samAgama ho, ki jinakI sevAmeM maiM rata hokara apaneko dhanya banAUM / tathA samAgama prApta honepara isa guNase prayukta honA cAhiye / o klizyamAna jIva haiM, unameM kAruNyabhAvanA honI cAhiye / jo duHkhita haiM, aneka prakArake klezoMko bhoga rahe haiM, unako dekhakara hRdayameM karuNAbhAva jAgRta honA caahiye| kAruNya anukampA aura dInAnugraha ye zabda eka hI arthake vAcaka haiM / jo mahAn mohase grasta haiM, 'kumati kuzruta aura vibhaMgarUpa ajJAnase paripUrNa haiM, viSayoMke sevanakI tIvra tRSNArUpaM agnise jinakA mana atyanta dagdha ho rahA hai, vAstavika hitakI prApti aura ahitake parihAra karane se 1 --- anAdikarmabandhanavazAtsIdantiiti sattvAH / 2 - samyagjJAnAdibhiH prakRSTA guNAdhikAH / 3 - asadvedyodayApAditaklezAH klizyamAnAH / / 4- tIvramohino guNazUnyA duSTapariNAmAH // 5-- pareSAM duHkhAnutpattyabhilASo maitrI, aisA bhI lakSaNa batAyA hai| kitane hI bhole ajJAnI loka isa maitrIbhAvanAkA artha jIvamAtrake sAtha khAne pInekA samAna vyavahAra karane lagate haiM, so mithyA haiM / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH jo viparIta haiM - ajJAna athavA kaSAyake kAraNa jinakI pravRtti vAstavika hitake prApta aura Ahatake parihAra karanemeM vimukha hai, aura isI liye jo nAnA prakAra ke duHkhoMse pIr3ita ho rahe haiM, aise dani kRpaNa anAtha bAla aura atyaMta mugdha vRddhoM ke viSayameM athavA kisI bhI taraha ke klezase jo saMkliSTa haiM, una prANimAtroMpara dayAbhAva rakhanA cAhiye / apane manameM nirantara isa prakArakA vicAra karanA cAhiye, ki ye prANI kaba aura kisa tarahase duHkhase unmukta hoM chUTa jAveM / jo pratikSaNa isa prakArakI bhAvanA rakhatA hai, vaha jIva zaktyanusAra hitopadezAdike dvArA unakA anugraha bhI karatA hai / 328 jo avineya haiM, unake viSaya meM mAdhyasthyabhAvanA rakhanI cAhiye / mAdhyasthya audAsInya aura upekSA ye saba zabda paryAyavAcaka haiM - eka hI arthako sUcita karate haiM / jo mRtpiNDake samAna athavA kASTha bhIti Adike samAna jar3a - ajJAnI haiM, jo vastusvarUpake grahaNa karane - samajhane meM aura dhAraNa karanemeM tathA viveka zaktike dvArA hitAhitakA vivecana karane meM athavA viziSTa buddhi pratibhA aura UhApoha - tarkazakti se kAma lenemeM asamartha haiM, mahAn mohase AkrAnta haiM - dRr3ha viparIta zraddhAnI haiM, jinhoMne dveSAdike vaza hokara vastusvarUpako anyathA grahaNa kara rakkhA hai, athavA jinako duSTa bhAvoMkA grahaNa karAyA gayA hai, ve saba avineya samajhane cAhiye / aise jIvoM ke viSaya meM mAdhyasthyabhAvanA honI cAhiye | unase na rAga karanA cAhiye aura na dveSa | kyoMki yadi aise vyaktiyoMko hitopadeza bhI diyA jAya, to bhI vaktAkA vaha zrama saphala nahIM ho sakatA / isa prakAra sattva guNAdhika klizyamAna aura avineya prANiyoMmeM kramase maitrI pramoda kAruNya aura mAdhyasthyabhAvanA rakhanese uparyukta ahiMsAdika vrata sthira rahate haiM, aura rAgadveSa kama hokara vItarAgatA tathA hitopadezakatA kI mAtrA bar3hatI hai / bhASyam - kiM cAnyat / artha -- Upara ahiMsAdika vratoMko sthira rakhane ke liye jo bhAvanAeM batAI haiM, unake sivAya aura bhI bhAvanAeM haiM, isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM / -- sUtra - jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7 // bhASyam - jagatkAyasvabhAvau ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham / tatra jagatsvabhAvo dravyA* NAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasthityanyatAnugrahavinAzAH / kAyasvabhAvo'nityatA duHkhahetutvaM niHsAratA'zucitvamiti / evaM hyasya bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavatei / taMtra saMvego nAma saMsAra bhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratirdharme bahumAno dhArmikeSu ca dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti / vairAgyaM nAma zarIra bhoga saMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpAdhiSvanabhiSvaGga iti // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 329 ___ artha-saMvega aura vairAgyako siddha karaneke liye jagat-loka aura zarIrake svarUpakA cintavana karanA cAhiye / kyoMki inake svabhAvakI punaH punaH bhAvanA karanese vratoMko sthira rakhanevAle saMvega aura vairAgya guNa prakaTa huA karate haiM, ataeva ina donoMke svabhAvakI bhI bhAvanA karanekI AvazyakatA hai / sampUrNa dravyoM ke samUhako jagat yA loka kahate haiM / dravyoMke prAdurbhAva tirobhAva sthiti-utpAda vyaya dhrauvya, aura bheda karanA yA bhinna honA, athavA bhinna rahanA, anugraha karanA yA anugrahIta bananA, dUsarekA vinAza karanA athavA svayaM vinaSTa honA, Adi svabhAva haiN| kintu ve kathaMcit anAdi aura kathaMcit AdimAn pariNAmase yukta haiM / yahI jagatkA svabhAva hai| isakA punaH punaH vicAra karanA cAhiye / anityatA-sadA ekasA na rahanA athavA nazvaratA, duHkhoMkA hetu-kAraNa bananA, niHsAratA aura azucitva ye zarIrake svabhAva haiN| kyoMki kitanA bhI prayatna kiyA jAya, zarIra sthira rahanevAlA nahIM hai, tathA saMsArI prANiyoMko jo nAnA prakArake duHkha bhogane par3ate haiM, ve isIke nimittase prApta hote aura bhoganemeM Ate haiM, zarIrake samasta aGga aura upAGgoMko tathA dhAtu upadhAtuoMko yadi pRthak pRthak karake dekhA jAya, to isameM sArabhUta padArtha kucha bhI dRSTigata nahIM ho sakatA / zarIrakA pratyeka aMza azuci-apavitra hai| isa prakAra jagat aura zarIrake svabhAvakI bhAvanA karanese saMvega aura vairAgya siddha huA karate haiN| saMsArase sadA bhayabhIta rahanA, Arambha aura parigrahake doSoMko dekhakara unake viSayameM aruci rahanA-unake grahaNa sevanakI prIti na honA, dharmake viSayameM atyaMta Adara bhAvakA honA, dhArmika puruSoM ke viSayameM tathA dharmake svarUpakA zravaNa karanemeM evaM dharmAtmAoMkA darzana karanepara cittameM harSa-prasannatA honA, aura uttarottara guNoM-ratnatrayakI pratipattimeM-prAptimeM athavA dharmAtmAoMke viziSTa guNa mAlUma honepara unake viSayameM zraddhA buddhikA honA saMvega kahA jAtA hai| tathA zarIra bhoga aura saMsArase glAni hojAneke kAraNa jo upazama bhAvako prApta ho cukA hai, aise puruSakA bAhya aura abhyantara upadhi-parigrahoMke viSayameM abhiSvaGga-asaktikA na honA isako vairAgya kahate haiN| bhAvArtha-jagatkA svarUpa mAlUma ho jAnepara aura usakA punaH punaH vicAra karanese saMsArase bhaya hotA hai, kyoMki vaha janmamaraNAdirUpa nAnA duHkhoMse AkIrNa hai| evaM zarIrake svarUpakA punaH punaH vicAra karanese vairAgya hotA hai| kyoMki jina bhoga upabhoga aura unake sAdhanoMke viSayameM jIvako rAga bhAva huA karatA hai, ve zarIrAzrita haiM, aura zarIra anitya duHkhahetu niHsAra tathA azuci hai / ataeva zarIrameMse Asakti haTa jAnepara samasta bhogopabhogameMse hI rAga bhAva haTa jAtA hai / isaliye jagat-svabhAvakI bhAvanA saMvegakI aura kAya-svabhAvakI bhAvanA vairAgyakI jananI hai / ina donoM guNoMke prakaTa honese bhI ahiMsAdika vrata sthira rahA karate haiN| 42 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH : bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA hiMsAdibhyovirativratamiti,tatra kA hiNsaanaameti|atrocyte artha-prazna-Apane Upara kahA thA, ki hiMsAdika pA~ca pApoMse jIvakI jo nivRtti hotI hai, usako vrata kahate haiM / parantu jinase nivRtti honI cAhiye, una pApoMkA svarUpa jaba taka mAlUma na ho jAya, tabataka unase jIvakI nivRtti vAstavameM kaise ho sakatI hai| kintu ukta hiMsA Adi pApoMkA lakSaNa abhItaka Apane batAyA nahIM hai| ataeva kahiye ki hiMsA kisako kahate haiM ? isa praznake uttarameM hiMsA Adi pA~coM pApoMkA kramase lakSaNa batAneke abhiprAyase sabase pahale hiMsAkA lakSaNa batAnevAlA sUtra kahate haiM: sUtra-pramattayogAtmaNavyaparopaNaM hiMsA // 8 // bhASyam-pramatto yaH kAyavAimanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANabadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanAntaram // artha-jo koI bhI jIva pramAdase yukta hokara kAyayoga vacanayoga yA manoyogake dvArA proNoMkA vyaparopaNa karatA hai, usako hiMsA kahate haiN| hiMsA karanA, mAranA, prANoM kA atipAta-tyAga yA viyoga karanA, prANoMkA badha karanA, dehAntarako saMkrama karA denA-bhavAntara-gatyantarako pahu~cA denA, aura prANoMkA vyaparopaNa karanA, ina saba zabdoMkA eka hI artha hai| bhAvArtha-yadi koI jIva pramAdI hokara aisA kArya karatA hai-apane yA parake prANoMkA vyaparopaNa karanemeM pravRtta hotA hai, to vaha hiMsaka-hiMsAke doSakA bhAgI samajhA jAtA hai| pramAda choDakara pravRtti karanevAleke zarIrAdike nimittase yadi kisI jIvakA badha ho jAya, to vaha usa doSakA bhAgI nahIM samajhA jAtA / kyoMki isa lakSaNameM pramAdakA yoga mukhya rUpase batAyA hai| bhASyam-atrAha-athAnRtaM kimiti / atrocyate |___arth-prshn-aapne hiMsAkA lakSaNa to batAyA / parantu usake anantara jisakA pATha kiyA gayA hai, usa anRta-asatyakA kyA lakSaNa hai ? uttara sUtra-asadabhidhAnamanRtam // 9 // bhASyam-asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM garhA ca / tatra sadbhAvapratiSedho nAma sadbhUtanihnavo'bhUtodbhAvanaM ca / tadyathA-nAstyAtmA, nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / zyAmAkataNDulamAtro'yamAtmA aGguSThaparvamAtro'yamAtmA AdityavarNo nikiya ityevmaadymbhuutodbhaavnm| arthAntaram yo gAM bravItyazvazvaM ca gauriti / gaheMti hiMsApAruSyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitamanRtameva bhavatIti // 1-pramAda nAma asAvadhAnatAkA hai-isake mUlabheda 15 haiN|-5 Indriya, 4 vikathA, 4 kaSAya, 1 nidrA 1 praNaya / uttarabheda 80 haiM / vizeSa svarUpa jAnaneke liye dekho, gommaTasAra jIvakANDa gAthA 34-44 / 2-isakA lakSaNa Adi pahale batA cuke haiM / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 sUtra 839 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / --- 1 artha - isa sUtra asat zabdake tIna artha haiM - sadbhAvakA pratiSedha aura arthAntara tathA gaha - nindA | vastuke svarUpakA apalApa karane ko sadbhAvakA pratiSedha kahate haiM / yaha do prakAra se huA karatA hai - sadbhUta padArthakA niSedha karake tathA adbhUta padArthakA nirUpaNa karake jaise ki - " nAsti AtmA " - AtmA koI svatantra padArtha nahIM hai, athavA "nAsti paralokaH " - paraloka - -maraNa karake jIvakA bhava dhAraNa karanA vAstavika nahIM hai, ityAdi bhUtaniva haiM / kyoMki isase sadbhUta padArthakA apalApa hotA hai / AtmA aura paraloka - jIvakA bhavAntara dhAraNa vAstavika siddha padArtha haiM- yuktiyukta aura anubhavagamya haiM / inakA niSedha karanA sadbhUtakA apalApa nAmakA mithyA vacana hai / AtmAko zyAmAkataNDula - samAke cAvalakI barAvara choTe pramANakA batAnA, athavA aGguSThake parvakI barAbara batAnA, athavA kahanA, ki vaha AdityavarNa hai, niSkriya hai, ityAdi saba vacana abhUtodbhAvana nAmake asatya haiN| kyoMki isa tarahake vacanoM ke dvArA AtmAkA jo vAstavika svarUpa nahIM hai, usakA ullekha kiyA jAtA hai / arthAntara zabdakA artha hai, bhinna arthako sUcita karanA / jo padArtha hai, usako dUsarA hI padArtha batAnA ------ vAstavika na kahanA arthAntara hai / jaise ki koI gauko kahe ki yaha ghor3A hai, athavA ghor3eko kahe ki yaha gau hai / to isa taraha ke vacanako arthAntara nAmakA asatya kahate haiM / 1 nAma nindAkA hai / ataeva jitane bhI nindya vacana haiM, ve saba garhita nAmake asalya vacana samajhane cAhiye | jaise ki " isako mAra DAlo " " mara jA " " ise kasAI ko de do " ityAdi hiMsA vidhAyaka vacana bolanA, tathA marmabhedI apazabda bolanA, gAlI denA, kaThora vacana kahanA, Adi paruSa - rUkSa zabdoMkA uccAraNa karanA, evaM paizUnya - kisIkI cugalI karanA Adi garhita vacana hai / jo gati vacana haiM, ve kadAcit satya bhI hoM, to bhI unako asatya hI mAnanA cAhiye / kyoMki ve nindya haiM / 1 bhAvArtha -- pahale hiMsAkA lakSaNa batAte hue sUtrameM " pramattayogAt " zabdakA pATha kiyA hai / usakI anuvRtti asatyAdikA lakSaNa batAnevAle sUtroM meM bhI jAtI hai / ataeva pramAdayukta jIvake jo vacana haiM, ve sabhI asatya samajhane cAhiye / pramAdapUrvaka kahe gaye satya vacama bhI asartya haiM aura pramAdako chor3akara kahe gaye asatya vacanabhI satya haiM / sat zabda ke do artha haiM - vidyamAna aura prazaMsA / ataeva asat zabdase avidyamAnatA aura aprazastatA donoM hI artha lene cAhiye / sadbhUtanihnava abhUtodbhAvana aura arthAntara ye avidyamAna arthako sUcita karanevAle honese asatya haiM, aura jo garhita vacana haiM, ve aprazasta honese asatya haiM / tathA pramAdakA sambandha donoM hI sthAnoMpara pAyA jAtA hai / 1 - jaisA ki Upara udAharaNa diyA gayA hai / 2-jaise kisI bImAra bAlakako batAsemeM davA rakhakara dete haiM, aura kahate haiM, ki yaha batAsA hai, isameM davA nahIM hai / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH bhASyam-atrAha-atha steyaM kimiti| atrocyte| artha--kramAnusAra corIkA lakSaNa batAnA cAhiye, ataeva prazna upasthita hotA hai, ki steya kisako kahate haiM ? isake uttarameM sUtra kahate haiN|-- sUtra-adattAdAnaM steyam // 10 // bhASyam-steyabuddhyA parairadattasya parigRhItasya tRNAdevyajAtasyAdAnaM steyam // artha--steya baddhise-corI karaneke abhiprAyase jinakA vaha dravya hai, unake vinA diye hI-una kI vinA maMjUrIke tRNa Adi kucha bhI vastu kyoM na ho, usakA parigrahaNa karalenAusako apanA lenA, athavA le lenA isako corI kahate haiN| bhAvArtha-isa satrameM bhI pramattayogakA sambandha hai| ataeva pramAdapUrvaka yadi kisIkI adatta vastuko grahaNa kare, to vaha corI hai| anyathA rAjamArgapara calanese athavA nadI jharanA AdikA jala aura miTTI bhasma Adike grahaNa karalenepara mahAn muniyoM ko bhI corIke doSakA prasaGga aavegaa| bhASyam-atrAha-athAbrahma kimiti ? atrocyate / artha-prazna-steyake anantara abrahma-kuzIlakA grahaNa kiyA hai / ataeva kramAnusAra steyake bAda usakA bhI lakSaNa batAnA cAhiye, ki abrahma kahate kisako haiM ? isakA uttara sUtra dvArA dete haiM: sUtra-maithunamabrahma // 11 // bhASyam-strIpuMsayomithunabhAvo mithunakarma vA maithunaM tadabrahma // artha-strI aura puruSa donoMke mithuna-bhAva athavA mithuna-karmako maithuna kahate haiM, usIkA nAma abrahma hai| bhAvArtha-mithuna nAma yugalakA hai| prakRtameM strI puruSakA hI yugala liyA gayA hai, athavA lenA cAhiye / donoMkA parasparameM saMyoga yA saMbhogake liye jo bhAva vizeSa hotA hai, athavA donoM milakara jo saMbhoga kriyA karate haiM, usako maithuna kahate haiM, aura maithuna hI abrahma hai| isa sUtrameM bhI pramattayogakA sambandha hai| ataeva usa abhiprAyase jo bhI kriyA kI jAyagI, phira cAhe vaha parasparameM do puruSa yA do strI mila kara hI kyoM na kareM, athavA anaGgakrIr3A Adi hI kyoM na ho, vaha saba abrahma hI hai, aura jo pramAdako chor3a kara kriyA hotI hai, usako maithuna nahIM khte| jaise ki pitA bhAI Adi laDakI bahina Adiko godImeM lete haiM, pyAra karate haiM, to bhI vaha abrahma nahIM kahA jAtA / kyoMki vahA~para pramattayoga nahIM hai| bhASyam-atrAha-atha parigrahaH ka iti ? atrocyate Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10-11-12-13 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-prazna--jisakA antameM pATha kiyA hai, usa parigrahakA kyA svarUpa hai ? isakA uttara sUtra dvArA dete haiN| sUtra-mUrchA parigrahaH // 12 // ___ bhASyam-cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / icchA prArthanA kAmobhilASaH kAGkSA gArca mUrchatyanarthAntaram // artha-cetanAyukta athavA cetanarahita jo bAhya tathA abhyantara dravya-padArtha haiM, unake viSayameM jo mUrchAbhAva hotA hai, usako parigraha kahate haiM / icchA prArthanA kAma abhilASA kAGkSA gRddhi aura mUrchA ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| bhAvArtha-yahA~para pramattayoga zabdakA sambandha rahaneke kAraNa jo ratnatrayake sAdhana haiM, unake grahaNa rakSaNa AdimeM parigrahatA nahIM mAnI jAtI / jo usake sAdhana nahIM haiM, una vastuoMke grahaNa rakSaNa karanemeM mUrchA-parigraha samajhanA cAhiye / ve vastu cAhe sacetana hoM, cAhe acetana / ___strI putra dAsI dAsa grAma gRha kSetra dhana dhAnyAdi bAhya parigraha haiM, aura mithyAtva veda kaSAya Adi antaraGga parigraha haiM / bAhya padArtha antaraGga mUrchAke kAraNa haiM, isaliye unako bhI parigraha hI kahA hai| machauM zabda lokameM vehozIke liye prasiddha hai, ataeva usakA viziSTa artha batAneke liye hI paryAyavAcaka zabdoMkA ullekha kiyA hai, jisase mAlUma hotA hai, ki icchA athavA kAmanA Adiko mUrchA kahate haiM / bhASyam-atrAha-gRhNImastAvad vratAni / atha vratI ka iti ? atrocyate__ artha-prazna-Apane vratoMkA jo svarUpa batAyA, vaha hamArI samajhameM A gayA-usako hama grahaNa karate haiN| aba yaha kahiye, ki vratI kisako kahate haiM ? vratoMke dhAraNa karane mAtrase hI vratI kahA jA sakatA hai, yA aura koI vizeSatA hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM sUtra-niHzalyo vratI // 13 // bhASyam-mAyAnidAnamithyAdarzanazalyaustribhirviyukto niHzalyo vratI bhavati vratAnyasya santIti vratI / tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhvtiiti|| artha-mAyAzalya nidAnazalya aura mithyAdarzanazalya ina tInoMse jo rahita hai usako niHzalya kahate haiN| jo niHzalya hai, vahI vratI hai / vratI zabdakA artha hai, ki jo vratoMko dhAraNa karatA ho| isa liye artha yahI samajhanA cAhiye ki jo niHzalya hai, aura vratoMko bhI dhAraNa karanevAlA hai, vahI vratI hai / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH 1 bhAvArtha - zalya zabdakA artha kaNTaka hotA hai / jo kaoNMTe kI tarahase hRdaya meM cubhanevAlA ho, usako bhI zalya kahate haiM / mAyA nidAna aura mithyAtva ye tInoM zalya haiM / kyoMki zalya - kA~TekI tarahase sadA hRdayameM khaTakate rahate haiM / ataeva jabataka inakA tyAga nahIM kiyA jAya, tabataka vratoMke dhAraNa kara lenepara bhI vratI nahIM mAnA jA sakatA / jo mAyA nidAna yA mithyAtvapUrvaka vratoMko dhAraNa karatA hai, vaha vAstavameM vratI nahIM hai / isI prakAra kevala zalyakA parityAga kara dene mAtra se bhI vratI tabataka nahIM ho sakA, jabataka ki vratoMko dhAraNa na kiyA jAya / ataeva jo zalya rahita hokara vratoMko pAlatA hai, vahI vratI hai, aisA samajhanA cAhiye / 334 vratIke kitane bheda haiM, so batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - agAryanagArazca // 14 // bhASyam - sa eSa vratI dvividho bhavati / agArI anagArazca / zrAvakaH amaNazcetyarthaH // artha- - Upara jisakA lakSaNa batAyA gayA hai, usa vratIke do bheda haiM- eka agorI dUsarA anagara / inhIMko kramase zrAvaka aura zramaNa bhI kahate haiM / arthAt agArI aura zrAvaka eka bAta hai, tathA anagAra aura zramaNa eka bAta hai / bhASyam - atrAha - ko'nayoH prativizeSa iti ? atrocyate / : -- artha -- prazna- Apane vratIke jo ye do bheda batAye - agArI aura anagAra inameM antaravizeSatA kisa bAta kI hai ? isakA uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM: sUtra - aNuvrato'gArI // 15 // bhASyam - aNUnyasya vratAnItyaNuvrataH / tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gAravatI bhavati // artha -- jisake uparyukta vrata aNurUpameM thor3e pramANameM hoM, usako aNuvrata yA aNuvratI kahate haiM / isa prakAra jo aNu-laghu pramANavAle vratoMko dhAraNa karanevAlA hai, usa zrAvakako agArI vratI samajhanA cAhiye / * bhAvArtha -- uparyukta ahiMsAdika vrata do prakArase pAle jAte haiM / eka to pUrNarUpase - ekendriyase lekara paMcendriya paryanta jIvamAtrakI hiMsAkA mana vacana kAya ke sampUrNa bhaMgoM se parityAga karanA Adi, aura dUsarA eka dezarUpase / arthAt prayojanIbhUta hiMsA Adike sivAya samparNakA parityAga karanA / jo hiMsA AdikA ekadeza rUpase - sthUla hiMsA AdikA tyAga karanevAlA hai, usako zrAvaka athavA agArI vratI, aNuvratI, dezasaMyata, dezayati Adi kahate haiM / bhASyam - - kiM cAnyat / -- artha - - agArI aura anagAra meM eka vizeSatA batAI / isake sivAya usameM aura bhI vizeSatA hai / usako batAneke liye satra kahate haiM: -- 1 - agAraM gRham tadasti yasyAsau agArI gRhItyarthaH / 2-na agAram gRham yasya saH - gRhavirato yatirityarthaH / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14-15-16 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 335 sUtra-digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca // 16 // bhASyam-ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH saMpanno'gArI vratI bhavati / tatra digvataM nAma tiryagUrdhvamadho vA dazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUtevarthato'nayaMtazca sarvasAvadyayoganikSapaH / dezavrataM nAmApavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti pravicArAya parimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUteSvarthato'nayaMtazca srvsaavdyyognikssepH|| anarthadaNDo nAmopabhogaparibhogAvasyAgAriNo tino'rthaH / tadvyatirikto'narthaH / tadartho. daNDo'narthadaNDaH / tadvirativratam / sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM srvsaavdyyognikssepH| pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH pauSadhopavAsaH / pauSadhaH parvetyanarthAntaram ! so'STamI caturdazI paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAApavAsinA vyapagatasnAnAlepanagandhamAlyAlaMkAreNa nyastasarvasAvadhayogena kuzasaMstaraphalakAdInAmanyatamaM saMstaramAstIrya sthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vAnyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati // upabhogaparibhogavrataM nAmAzanapAnarravAdhasvAdyagandhamAlyAdInAmAcchadanaprAvaraNAlaMkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM ca bahusAvadyAnAM varjanam / alpasAvadhAnAmapi parimANakaraNamiti // atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmanapAnAdInAM dravyANAM dezakAlazraddhAsatkArakramopetaM parayAtmAnugrahabuddhyA saMyatebhyo dAnamiti // __ artha--dikhata, dezavrata, anarthadaNDavrata, sAmAyikavata, pauSadhopavAsavrata, upabhogaparibhogavrata, aura atithisaMvibhAgavrata, ye sAta uttaravrata haiM / uparyukta agArI-zrAvaka ina sAta vratoMse bhI saMpanna-yukta huA karatA hai| inake lakSaNa kramase isa prakAra haiM |-tiryk-tirchii-puurvaadi AThoM dizAoMmeM tathA Urdhva aura adho dizAmeM apanI zaktike anusAra gamanAdi karanekA pariNAmarUpa niyama kara lenA, aura usa maryAdita kSetrapramANa-diGmaryAdAse bAhara jIvamAtrake viSa. yameM sArthaka athavA nirarthaka-artha-prayojanake anusAra yadvA niHprayojana samasta sAvadya yogoMko chor3anA yaha digvata hai / apavaraka-koThA yA kamarA Adi evaM gRha grAmakI sImA Adike viSayameM zaktyanusAra gamanAgamanake liye pariNAmakA niyama karalenA, isako dezavrata kahate haiN| digvatake samAna isameM bhI maryAdita kSetrake bAhara prANimAtrake viSayameM arthataH athavA usake vinA sampUrNa sAvadyayogakA parihAra huA karatA hai / isa zrAvaka vratake dhAraNa karanevAleke jo upabhoga , paribhoga hote haiM, unako artha kahate haiN| aura unake sivAya jitane viSaya haiM, ve saba anartha samajhane cAhiye / isa anarthake liye jo daNDa pravRtti ho usako anarthadaNDa kahate haiN| tathA anarthadaNDase virati-uparati honeko anarthadaNDa vrata kahate haiN| kAlakI maryAdA karake utane samayake liye samasta sAvadya yogoMko chor3a denekA nAma sAmAyika hai| nindya doSayukta yA pApavardhaka kAryako athavA Arambha parigraharUpa yA bhogopabhogarUpa kriyAoMko avadyakarma kahate haiM, aura isa tarahake kAryake liye jo mana vacana kAyakI pravRtti hotI hai, usako sAvadyayoga kahate haiN| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH sAmAyikake liye jitane kAlakA pramANa kiyA ho, utane kAlataka sAvadyayogakA sarvathA pari. tyAga karake AtmAke zuddha svarUpakA cintavana aura vidhiparvaka sAmAyika pAThakA uccAraNa Adi karanA caahiye| pauSadha nAma parva-kAlakA hai / pauSadya aura parva donoM zabda eka hI arthaka vAcaka haiN| AhArakA parityAga karake dharma-sevana karaneke liye dharmAyatana yA nirAkula sthAnapara nivAsa karaneko upavAsa kahate haiM / pauSadha-parvakAlameM jo upavAsa kiyA jAya, usako pauSadhopavAsa kahate haiM / aSTamI caturdazI amAvasyA aura pUrNimA parva-tithiyA~ haiM / pauSadhopavAsakI vidhi isa prakAra hai, ki jo caturtha Adi upavAsa karanevAlA ho, usa zrAvakako ina parvatithiyoMmeM se anyatama-kisI bhI eka tithiko athavA sampUrNa tithiyoMko AhArAdike tyAgakA niyama karanA caahiye| snAna ubaTana gandha mAlA alaMkArakA tyAga karake aura samasta sAvadyayogako chor3akara kazAsana-darbhAsana-caTAI athavA lakar3Ake paTTe AdimeMse kisI bhI eka prakArake Asanapara vIrAsana padmAsana svastikAsana Adi aneka AsanoMmeMse ruci aura zaktike anusAra kisI bhI Asanase baiThakara dharma-sevana karate hue-pUjA japa svAdhyAyameM rata rahakara jAgaraNake dvArA-rAtriko nidrA na lekara dharma-sevanake dvArA hI pauSadhakAlako vyatIta karanA cAhiye / bhojana pAna Adi khAdya peya padArthoMkA, svAdya-tAmbUla-bhakSaNa AdikA, evaM gandhamAlA Adi aura bhI upabhogarUpa manohara iSTa viSayoMkA, tathA AcchAdana paharane yogya vastra alaMkAra-bhUSaNa, zayyA, Asana, makAna, yAna-hAthI ghor3A UMTa AdikI savArI athavA vimAna Adi, aura vAhana-bailagAr3I Adi sAmAna DhonevAlI savArI, ityAdi paribhogarUpa padArthoMkA jo ki ati sAvadyarUpa haiM, tyAga karanA, aura jo alpa sAvadha haiM, unakA parimANa kara lenA isako upabhogaparibhogavrata kahate haiN| nyAyapUrvaka kamAye hue athavA saMcita aura dene yogya annapAna Adi padArthoMkA deza kAlake anusAra zraddhApUrvaka satkArake sAtha kramase Atma-kalyANa karanekI utkRSTa buddhi-bhAva. nAse saMyata-sAdhuoMko vitaraNa-dAna karanA isako atithisaMvibhAga kahate haiN| bhAvArtha-Upara jo ahiMsAdika pA~ca vrata batAye haiM, unako mUlavata kahate haiM, aura unake poSaka tathA unameM nirmalatA Adi guNoMko utpanna karanevAle ina digvata Adiko uttaravrata kahate haiN| uttaravrata sAta haiM, jinakA ki yahA~para lakSaNa batAyA gayA hai / 1--eka dinakI do bhukti huvA karatI haiN| ataeva parva dinakI do aura pAraNaka tathA dhAraNaka dinakI eka eka isa taraha cAra bhuktikA jisameM tyAga ho, usako caturtha kahate haiN| isI taraha velA telAAdiko SaSTha aSTama Adi kahate haiM / 2--pahale tInako guNatrata aura aMtake cArako zikSAtrata kahate haiM / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 / ] sbhaassytttvaarthaadhigmstrm| 337 dignatameM yAvajjIvanake liye dazoM dizAoMkA parimANa kara liyA jAtA hai, ki maiM amuka sthAnase pare apane bhogopabhoga athavA Arambha AjIvikA Adike liye nahIM jAU~gA / ataeva parimita kSetrase bAharakA usako kisI bhI prakArakA pApa nahIM lagatA / dikhatake bhItara pratidina athavA kucha dinake liye jo isa prakArakA parimANa kara liyA jAtA hai, ki Aja athavA itane samaya taka athavA itane dina taka itane kSetrase bAhara nahIM jAU~gA, isako dezAvakAzika kahate haiN| anarthadaNDavratakA artha aisA bhI hai, ki jisase apanA koI prayojana siddha hotA nahIM, aise pApabandhake nimittabhUta kAryako karanA anarthadaNDa hai, aura usake tyAgako anarthadaNDavrata kahate haiM / samaya nAma ekatvakA hai| vidhipUrvaka eka AtmasvarUpakA cintavana karanA, yA ekatvakI siddhike liye jo vidhivizeSa kiyA jAtA hai, vaha saba sAmAyika hai| pauSadhopavAsake dina snAnAdi sabhI saMskAroMkA tyAga kiyA jAtA hai, isakA prayojana yahI hai, ki aisA karanese nirvikAratA jAgRta hotI hai, aura dharma-sevanameM citta apramata rahatA hai / jo eka bAra bhoganemeM AveM, bhoganemeM AveM aise bhojana pAna itra mAlA Adi padArthoMko upabhoga aura jo vAra bAra bhoganemeM aise strI gRha zayyA vastra vAhana-savArI Adi padArthoMko paribhoga kahate haiM / inameMse jo ati sAvadha haiM, unakA sarvathA tyAga aura jo alpa sAvadha haiM, unakA parimANa bhogopabhogavratameM kiyA jAtA hai / isako bhogopabhogaparimANavata bhI kahate haiN| jisakI koI tithi nizcita nahIM hai, athavA ninake kisI tithikA pramANa nahIM hai, athavA jinhoMne svayaM gRha Arambha AdikA parityAga kara diyA hai, aura isI liye jo svayaM AhArake banAne AdimeM pravRtta na hokara gRhasthoMke gharoMmeM usake liye gamana karate haiM, unako atithi kahate haiN| unake Atma-kalyANa-ratnatraya-dharmako siddha karaneke liye aura apanA bhI kalyANa karaneke liye nyAyopArjita aura unake yogya vastukA dAna karanA, isako atithisaMvibhAga kahate haiM / isa vratake dhAraNa karanevAleko pratidina dAnameM pravRtta honA cAhiye / . ina sAtoM hI vratoMko saptazIla bhI kahate haiN| inake nimittase mUlavata sthira hote, vizuddha hote aura saguNa banate haiN| ataeva agArI vratI-zrAvakoMko inakA bhI pAlana karanA caahiye| . bhASyam-kiM cAnyat / artha-agArI vratIko jinakA pAlana karanA cAhiye, aise mUlavata aura uttaravratoMkA svarUpa btaayaa| kintu inake sivAya bhI jisakA use avazya ArAdhana karanA cAhiye, usakA varNana karaneke liye sUtra kahate haiM: Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [saptamo'dhyAyaH sUtra-mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // ___ bhASyam--kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAddharmAvazyakaparihANiM vAbhito jJAtvAvamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya saMyamaM pratipadyottamavratasampanazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajjIvaM bhAvanAnuprekSAparaH smRtisamAdhibahulo mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti // ___ artha-kAla saMhanana durbalatA aura upasarga Adike doSase jaba acchI taraha yaha bAta mAlama ho jAya, ki aba dharmake pAlana karane tathA Avazyaka kAryoMke karanemeM hara tarahase kSati upasthita honevAlI hai, to avamaudarya caturthabhakta SaSThabhakta yA aSTamabhakta Adi upavAsoMke dvArA AtmAkA saMlekhana--saMzodhana karanA cAhiye, aura saMyamako dhAraNa karake uttama vrata-saMlekhanAke dvArA apaneko pUrNa karanA cAhiye / isake liye yAvajjIvana caturvidha AhAra khAdya svAdya lehya peyakA parityAga karake anityAdibAraha bhAvanAoMkA nirantara cintavana karanemeM rata honA cAhiye / tathA deva guru zAstrAdike samIcIna pavitra guNoMkA smaraNa karane aura prAyaH samAdhidhAraNa karanemeM parAyaNatA rakhakara mAraNAntikI saMlekhanAkA sevana karanA cAhiye / jo agArI vratI isakA sevana karatA hai, vaha uttamArthakA ArAdhaka samajhA jAtA hai| bhAvArtha-isako sallekhanAvata yA saMlekhanAmaraNa kahate haiN| kiMtu isameM samAdhikI pradhAnatA hai, ataeva isakA nAma samAdhimaraNa bhI hai| yaha vrata samasta vratoMkA phalasvarUpa-sabako saphala banAnevAlA hai| ataeva isakA avazya ArAdhana karanA cAhiye / sUtrakArane isake liye joSitA zabda diyA hai / isakA Azaya yaha hai, ki isa vratakA prItipUrvaka sevana karanA caahiye| jisa samaya yaha mAlama ho jAya, ki aba hamArA maraNa avazyambhAvI hai, athavA duSkAla yA anya kisI prakArake kAla-doSase yadvA zArIrika zakti-vIrya aura bala parAkramake kama ho jAnese yA kisI prakArake upasarga Adike honepara dharmArAdhana aura Avazyaka kAryake sAdhanameM kSati par3atI najara par3e, to AtmAkA saMlekhana-saMzodhana karake vidhipUrvaka samAdhike sAtha athavA arihaMtAdi paMcaparameSThIke gaNoMkA smaraNa karate hue, prANoMkA parityAga kara denA cAhiye / isIko samAdhimaraNa kahate haiN| isa vratake karanevAleko yAvajjIvanake liye kramase caturvidha AhArakA tyAga karanA cAhiye / pahale avamaurya aura usake bAda kramase zaktike anusAra caturthabhakta Adi upavAsa dhAraNa karanA cAhiye, jisase ki AtmAkA kaSAyAdi doSoMke dara ho jAnese saMzodhana ho jaay| punaH saMyamako dhAraNa karake bhAvanAoMko bhAte hue parameSThismRti aura samAdhimeM pravRtta honA caahiye| isakI vizeSa vidhi Agama-pranthoMse jAnanI caahiye| isake antameM niyamase maraNa hotA hai, ataeva isako mAraNAntikI kahate haiM, aura isake karanemeM kAya tathA kaSAyakA parityAga kiyA jAtA hai, isaliye isakA nAma saMlekhanA hai| 1 juS dhAtukA artha prItipUrvaka sevana karatA hai / 2-pramANase kama bhojana pAna karanA / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 17-18 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / divrata Adike sAtha isako bhI pahale hI sUtrameM yadi ginA dete, to bhI kAma cala sakatA thA, parantu vaisA na karake pRthak sUtra karanekA Azaya yaha hai, ki isakI vizeSatA prakaTa ho, aura yaha bhI mAluma hojAya, ki samAdhimaraNa kevala agArI - zrAvaka hI nahIM karate, kintu anagAra bhI kiyA karate haiM / tathA AgAra bhI sabhI karate hoM yaha bAta bhI nahIM hai / kisIke kacit kadAcit hotA hai, aura kisIke kadAcit nahIM bhI hotA / bhASyam - - etAni divratAdIni zIlAni bhavanti / niHzalyo vratIti vacanAduktaM bhavativratI niyataM samyagdRSTiriti // artha -- Upara ke sUtra meM digvrata Adi jo batAye haiM, unako zIla kahate haiM / una sAtoMkI zIla - saptazIla aisI saMjJA hai / 339 Upara yaha bAta bhI batA cuke haiM, ki jo niHzalya hotA hai, vahI vratI mAnA jAtA hai / isa kathanase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai, ki jo vratI hotA hai, vaha niyamase samyagdRSTi hI hotA hai / uparyukta vratakA zrAvakako atIcAra rahita pAlana karanA cAhiye / isake liye yaha jAnakI AvazyakatA hai, ki samyagdarzanase lekara saMlekhanA takake kauna kaunase atIcAra haiM / ataeva bhASyakAra kahate haiM, ki bhASyam--tatra / - artha- - ukta samyagdarzana tathA vratoMmeMse sUtra -- zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsA saMstavAH samyadRSTerIcArAH // 18 // bhASyam -- zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeratIcArA bhavanti / aticAro vyatikramaH skhalanamityanarthAntaram / adhigatajIvAjIvAditatvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyagdRSTerahetprokteSu atyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAgamagrAhyeSvartheSu yaH saMdeho bhavati evaM syAdevaM na syAditi sA zaMkA | aihalaukikapAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kAGkSA / so'ticAraH samyagdRSTeH / kutaH ? kAi hyavicAritaguNadoSaH samayamatikrAmati // vicikitsA nAma idamapyastIdamapIti mativiplutiH / anyadRSTirityarhacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA dvividhA | abhigRhItA anabhigRhItA ca / tayuktAnAM kriyAvAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsaMstavau samyagrahaTeraticAra iti / atrAha prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate- jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prazaMsA / saMstavastu sopadhaM nirupadhaM bhUtAbhUtaguNavacanamiti // artha - zaMkA, kAGkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA, aura anyadRSTisaMstava ye pA~ca samyagdarzana ke atIcAra haiM / atIcAra vyatikrama aura skhalana ye zabda eka hI arthake vAcaka haiM / jo bhagavAna arahaMtadevake zAsanako bhAva- antaraGgase svIkAra karanevAlA hai, aura unake upadiSTa jIva ajIva Adi tattvoMke svarUpakA jisako jJAna hai, kintu jisakI mati anya darza Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH noMmeM batAye hue padArthoMkI tarapha se sarvathA haTakara jinokta padArthoMkIM tarapha hI dRr3harUpase sthira nahIM huI hai, aise samyagdRSTi puruSako bhI at bhagavAna ke upadiSTa atyanta sukSma aura aise atIndriya padArthoMke viSayameM ki jinako kevala Agamake dvArA hI jAnA jA sakatA hai, isa tarahakA saMdeha ho jAyA karatA hai, ki aisA ho sakatA hai yA nahIM, jo jinabhagavAnane kahA hai, vahI ThIka hai, athavA amuka prakAra se jo amuka darzanakArane kahA hai so ThIka hai, ityAdi / isa tarahake saMdigdha vicArako hI zaMkA kahate haiM / yaha samyagdarzanakA pahalA atIcAra hai / isa lokasambandhI-strI putra dhana dhAnyAdi aura paralokasambandhI svargAdi vibhUti svarUpa viSayoMkI abhilASA karaneko kAGkSA kahate haiM / yaha bhI samyagdarzanakA atIcAra hai / kyoMki kAGkSA rakhanevAlA manuSya guNa doSa ke vicAra se rahita ho jAyA karatA hai, aura vicArazUnya jIva samaya-Agama-zAsanakA atikrama ullaMghana kara diyA karatA hai / yaha bhI ThIka hai, aura yaha bhI ThIka hai, arthAt jinabhagavAnne jo padArthoMkA svarUpa kahA hai, vaha bhI yathArtha hai, aura anya darzanakAroMne jo kahA hai, vaha bhI yathArtha hai, isa tarahakA jo mati-buddhi viplava-vibhrama ho jAyA karatA hai, usako vicikitsA kahate haiM / isa tarahake bhrAnta vicAroMkA honA bhI samyagdarzanakA atIcAra hai / arhad bhagavAnake zAsanase bhinna jitane bhI darzana haiM, ve saba anyadRSTi zabdase samajhane cAhiye / anyadRSTi do prakArakI huA karatI hai / - abhigRhIta aura anabhigRhIta / isake dhAraka jIva sAmAnyatayA cAra prakArake haiM / - kriyAvAdI akriyAvAdI ajJAnI aura vainayika / inakI prazaMsA karanA anyadRSTiprazaMsA nAmakA atIcAra hai, aura inakA saMstava karanA anya, 'dRSTisaMstava nAmakA atIcAra hai / prazna - prazaMsA aura saMstava inameM kyA vizeSatA hai ? uttara - anyadRSTiyoM ke jJAna darzana guNameM bhAvase- kevala manase prakarSatAkA udbhAvana karanA isako prazaMsA kahate haiM / tathA sopadha-abhigRhIta aura nirupadha - anabhigRhIta sadbhuta athavA asadbhUta guNoMkI vacanake dvArA prakarSatAkA udbhAvana karanA, isako saMstava kahate haiM / bhAvArtha -- aMzataH bhaGga ho jAneko atIcAra kahate haiM / samyagdarzana jo tattvArtha ke zraddhAnarUpa hai, usakA yadi pratipakSI karmakA antaraGgameM udaya honepara aMzataH bhaMga ho jAya, to usako atIcAra samajhanA cAhiye / cAra anantAnubandhI kaSAya aura darzanamohakI eka, mithyAtva athavA mithyAtva mizra aura samyaktva isa taraha tIna milAkara kula pA~ca athavA sAta 1-digambara-sampradAyameM vicikitsAkA artha glAni kiyA hai / sAdhuoM ke bAhya zarIrako dhulidhUsarita athavA rogAdise grasta dekhakara unake Atmika guNoMmeM glAni karanA, isako vicikitsA nAmakA atIcAra kahate haiM / 2 -- atikramo mAnasazuddhihAnirvyatikramo yo viSayAbhilASaH / dezasya bhaMgohyaticAra uktaH bhaGgohyanAcAra iha vratAnAm // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 18-19-20 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / prakRti samyaktvakI ghAtaka haiN| inakA upazama kSaya kSayopazama honepara kramase aupazamika kSAyika kSAyopazamika samyagdarzana prakaTa huA karatA hai / aupazamika aura kSAyikasamyagdarzanake honepara pratipakSI karmakA aMzamAtra bhI udaya nahIM huA karatA / kintu kSAyopazamikameM samyaktvaprakRtikA udaya rahA karatA hai| ataeva usake zaMkA Adika doSa-atIcAra bhI lagate haiMsamyagdarzanakA aMzataH bhaMga ho jAyA karatA hai / yaha samyagdarzana cauthe guNasthAnase lekara sAtaveM taka rahA karatA hai| zaMkA Adi atIcAroMkA bhI artha atattva zraddhAnake sambandhako lekara hI karanA caahiye| - padArthoM meM zaMkA do kAraNoMse huA karatI hai-eka to jJAnAvaraNakarmake udayase dUsarI darzanamohake udayase / jo darzanamohake udayase zaMkA hotI hai, vaha samyagdarzanakA atIcAra . hai| isI prakAra kAGkSA Adike viSayameM bhI ghaTita kara lenA cAhiye / ... isa taraha samyagdarzanake atIcAroMko batAkara kramase pA~ca ahiMsAdika vrata aura sAta zIlake bhI atIcAroMkI saMkhyAko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 19 // bhASyam-vrateSu paJcasu zIleSu ca saptasu paJca pazcAtIcArA bhavanti yathAkramamiti Urca ydvkssyaamH|-tdythaa: arthaH----ahiMsA Adi pA~ca vrata aura divata Adi saptazIla inake viSayameM bhI isI prakAra kramase pA~ca pA~ca atIcAra huA karate haiM / ina atIcAroMkA hama Age calakara kramase varNana kareMge / yathA prathama ahiMsA vratake atIcAroMko batAne liye sUtra kahate haiM: sUtra-bandhavadhavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 20 // bhASyam--sasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvakchedaH kASThAdInAM puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva cAnnapAnanirodhaH ahiMsAvratasyAticArA bhvnti|| artha-trasa aura sthAvara jIvoMkA bandha tathA vadha karanA, tvacAkA chedana-vRkSakI chAla * AdikA upATanA, puruSa hAthI ghor3A baila bhaiMsA Adike Upara pramANase jyAda:-jitanA vajana unameM lejAnekI zakti hai, usase adhika lAdanA, aura unhIke-puruSa pazu Adike annapAnakA nirodha kara denA-samayapara unako khAneko yA pIneko nahIM denA-athavA kama denA, ye pA~ca ahiMsA vratake atIcAra haiN| bhAvArtha-abhimata sthAnameM jisake nimittase gamana na kara sake, usako baMdha kahate haiN| jaise ki 'gau bhaiMsa ghor3A hAthI Adiko bA~dhakara rakkhA jAtA hai, athavA bakarI vagairahako bAr3emeM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 rAyacandra jainazAstramAlAyAsa [ saptamo'dhyAyaH rokakara rakhA jAtA hai, yadvA totA mainA Adi pakSiyoMko piMjar3e meM baMda karake rakkhA jAtA hai / jisase prANIko pIr3A ho, usako vadha kahate haiN| jaise ki cAbukase yA beMta se kisIko prITanA / vadhakA artha yahA~para prANApahAra nahIM hai / kyoMki aisI avasthA meM vadha atIcAra na hokara anAcAra ho jAyagA / zarIra ke kisI aMga yA upAMgako zarIra se pRthaka karaneko cheda kahate haiM / jaise ki vRkSa kI chAla upATa lI jAtI hai / isa atIcArase abhiprAya kevala vRkSakI chAla upATane kA hI nahIM samajhanA, bahuta se loga kutte kI pU~cha kAna yA ghoDekI pU~cha kaTavA dete haiM, ye bhI cheda nAmakA hI atIcAra hai / atibhArAropaNa zabdakA artha hai, nyAyya - bhArase adhika bojhA lAdanA / jaise ki ikkA AdimeM adhika savAriyoMkA baiThanA / samayapara khAneko anna, pIneko pAnI na denA annapAnanirodha nAmakA atIcAra hai / ina pA~coMko ahiMsANuvratakA atIcAra isaliye kahA hai, ki inake karate hue ahiMsANuvratakA sarvathA bhaMga nahIM hotA / krodhAdi kaSAyake vaza hokara ina kriyAoMko karate hue bhI vratakI rakSAkA bhI dhyAna rakhatA hai / tathA antaraGga aura bAhyameM kriyA karanemeM bhI itanI sAvadhAnI rakhatA hai, ki kahIM merA vrata bhaMga na ho jAya / yadi vratarakSAkI apekSAko chor3akara aura prANApahArake liye hI ina kriyAoMko kare, to inhIM kriyAoMko bhaMga athavA anAcAra bhI kahA jA sakatA hai / satyANutake atIcAroMko ginAte haiM: sUtra - - mithyopadezarahasyAbhyAkhyAna kUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 21 // bhASyam - ete paJca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti / tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisaMdhAnopadeza ityevamAdiH / rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyuktaM hAsyakrIDAsaGgAdibhI rahasyenAbhizaMsanam / kUTalekhakriyA lokapratItA / nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam / sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca // artha -- isa sUtra meM ginAye gaye mithyopadezAdi pA~ca satyANutratake atIcAra haiM / pramAdayukta vacana bolanA, ayathArtha vastuke nirUpaNa karanevAle vacana kahanA, vivAda ke samaya atisaMdhAna karanA ityAdi, ye saba mithyopadeza haiM / dUsaroMko aisA karane ke liye upadeza denA bhI mithyodeza hai | strI puruSa athavA anya koI vyakti paraspara meM rahasya - kriyA kara rahe hoM, to usakA rAgayukta hokara hAsya krIr3A saGgAdike dvArA rahasya kriyArUpa se prakaTa kara denA, rahasyAbhyAkhyAna nAmakA atIcAra hai / kuTalekhakriyA zabdakA artha lokameM prasiddha hai / jaise ki jhUThA jamAkharca karanA, jAlI tamasmukha - TIpa vagairaH likhA lenA, kisIkI jhUThI burAI karanA, chApanA, ityAdi / bhulase raha jAnevAlI dUsarekI dharohara ko grahaNa kara lenA, nyAsApahAra nAmakA atI Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram | 343 cAra hai, cugalI khAnA, gupta mantrakA visphoTa - bhaMDAphor3a kara denA, Adi sAkAramaMtrabheda nAmakA acAra hai / bhAvArtha--ahiMsANuvratake atIcAroMke viSayameM jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, usI prakAra ina atIcAroMke viSaya meM bhI aMza bhaMgakA artha ghaTita kara lenA cAhiye / arthAt antaraGgameM darzana mohakA udaya honepara yadi anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyameMse kisIkA bhI udaya honepara tatpUrvaka yadi pramatta vacanAdika hoMge, tabhI ve atIcAra kahe jA sakate haiM, anyathA nahIM / nahIM to caturtha guNasthAna se lekara chaTThe guNasthAna taka sabhI manuSyoM ke haraeka vacana pramatta vacana kahane hoMge, aura kSINamohaguNasthAna takake jIvoMke samasta vacana ayathArtha vacana kahane hoMge, kyoMki jabataka kevalajJAna nahIM hotA, tabataka - bArahaveM guNasthAna taka ke jIvake asatya vacana mAnA hai| atisaMdhAnakA abhiprAya yaha hai, ki Agamake arthakA ullaMghana karanA, aura phira usake liye durAgraha karanA, athavA asambaddha bolanA yA haTha karake prakaraNa viruddha bolanA / rahasyAbhyAkhyAna aura sAkAramantrabheda inameM zArIrika ceSTA aura mAnasika bhAvoMkI apekSA bheda hai| ekAntameM kiye gaye guhya kAryako hAsyAdike vaza jAhira kara denA, rahasyAbhyAkhyAna hai| AkAra-iGgita ceSTA Adike dvArA dUsare ke vicAroMko jAna karake ki inhoMne yaha salAha kI hai, usako jAhira kara denA sAkAramantrabheda hai / jaise ki eka rASTra dUsare rASTrake mantrakA visphoTa kara detA hai / tathA svarUpakI apekSA bhI donoMmeM antara hai, aura viSayakI apekSA bhI bheda hai / asteya - acauryANutratake atIcAra batAte haiM sUtra -- stenaprayogatadAhRtAdAna viruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 22 // bhASyam - ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiprayogaH / stenairAhRtasya dravyasya mudhakrayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam / viruddharAjyAtikramazcAsteyavratasyAticAraH / viruddhe hi rAjye sarvameva steyayuktamAdAnaM bhavati / hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAraH kUTatulA kUTamAnavaJcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni cetyete paJcAsteyatratasyAticArA bhavanti // artha -- stenaprayoga Adi jo isa sUtra meM ginAye haiM, ve pA~ca asteyANuvrata ke atIcAra haiM / inakA svarUpa kramase isa prakAra hai / " 1 kyoMki " rahasibhavaM rahasyaM tasyAbhyAkhyAnam rahasyAbhyAkhyAnamiti aisI nirukti hai / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH 1 I coroMmeM hiraNyAdikake lenadenakA vyavahAra karanA / yaha mAlUma hote hue ki yaha cora hai- sadA corIkA kAma karanevAlA hai, usako kista denA athavA aisA hI koI dUsarA vyavahAra karanA stenaprayoga nAmakA atIcAra hai / cora corI karake jo dravya lAve, usako vinAmUlya athavA mUlya dekara le lenA tadAhRtAdAna nAmakA atIcAra hai / viruddha rAjyAtikrama nAmakA bhI eka asteya vratakA atIcAra hai / rAjyake viruddha honepara sabhI vastukA grahaNa steyayukta ho jAtA hai / arthAt jisa viSayameM yA jisa kAryake karanemeM rAjya viruddha hai - rAjyakI AjJA usa kArya karane kI nahIM hai, phira bhI usakA - AjJAkA ullaMghana karake usa kAryako karanA viruddharAjyAtikrama hai| jaise ki corIse mAdaka yA jaharIlI vastukA becanA, athavA vinA AjJA prApta kiye korTa ke sTAmpa Adi becanA, yA sarakArI hAsila lagAna diye vinA mAla lAnA, lejAnA Adi, yadvA jisa dezase jisa cIjake magAne kI manAI hai, usa deza se usa cIjako ma~gAnA, ityAdi saba viruddha rAjyAtikrama hai / ataeva saMkSepameM itanA kahanA hI paryApta hai, ki jisa viSayameM rAjya viruddha hai, vaha sabhI kArya steyayukta samajhanA cAhiye / kama jyAdaH tolenA, yA nApanA hInAdhikamAnonmAna nAmakA atIcAra hai / jhUThI tarAjUse tolanA, athavA DaMDI mAranA yA lenemeM jyAdaH tola lenA, aura dete samaya kama tolakara denA, lene ke dUsare - jyAdaH aura deneke dUsare kama bA~Ta rakhanA, isI taraha pAlI Adi mApa jhUThA yUnAdhika rakhanA aura unase dena lena karanA, athavA dhokhA dekara kharIda vikrI karanA, athavA adhika dina batAkara yA aura koI ghokhA dekara vyAja vagairaha bar3hA lenA, ityAdi saba hInAdhikamAnonmAna nAmakA atIcAra hai / pratirUpakavyavahAra nAma usakA hai, ki sonA cAMdI Adi dravyoM meM usake samAna vastuko milA denA, athavA nakalI cIjako ghokhA dekara asalIkI taraha beMcanA / jaise jo cIja sonekI nahIM hai, usako kapaTaprayoga ke - dvArA Uparase sonekI banAkara becanA, yA sonemeM ghaTiyA cIja milA denA, Adi pratirUpakavyava - hAra nAmakA atIcAra hai / ye pA~coM hI asteyatratake atIcAra haiM / inameM se kisIke bhI karanepara 1 acauryavrata ke aMzakA bhaMga hotA hai / 344 - brahmacarya ke atIcAroM ko ginAte haiM caturtha vrata - sUtra - paravivAhakaraNetvaraparigRhItAparigRhItAgamanAnaGga krIDAtItrakAmAbhinivezAH // 23 // bhASyam - paravivAhakaraNamitvaraparigRhitAgamanamaparigRhItAgamanamanaGgakrIDA tIvra kAmAbhiniveza ityete paJca brahmacaryavratasyAticArA bhavanti // artha -- paravivAha karaNa - dUsaroMke lar3ake lar3akiyoMkA athavA jinakA hamako koI adhikAra nahIM hai, unakA vivAha karanA karAnA, Adi brahmacaryavrata kA pahalA atIcAra hai / vivAhitA vyabhicAriNIse gamana karanA itvaraparigRhItAgamana nAmakA atIcAra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23-24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / hai / vyabhicAriNI avivAhitA-kumArI athavA vezyA Adise gamana karanA aparigRhItAgamana nAmakA atIcAra hai / kAma sevana karaneke jo aGga haiM, unake sivAya anya aMgoMmeM athavA kRtrima aMgoMke dvArA jo krIDA karanA, yA hastakriyA Adi karanA, anaGgakrIDA, nAmakA atIcAra hai / tIvra kAmavAsanAkA honA-apanI strI AdimeM bhI atyanta kAmAsakti rakhanA aura usake liye kAmavardhaka prayoga karanA Adi tIvra kAmAbhiniveza nAmakA atIcAra hai / isa prakAra brahmacaryavratake pA~ca atIcAra haiN| parigraha parimANa vratake atIcAroMko batAte haiM: sUtra-kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 24 // bhASyam-kSetravAstupramANAtikramaH hiraNyasuvarNapramANAtikramaH dhanadhAnyapramANAtikramaH dAsIdAsapramANAtikramaH kupyapramANAtikama ityete paJcecchAparimANavratasyAticArA bhavanti // __ artha-kSetra-kheta yA jamIna aura vAstu-gRhake pramANakA ullaMghana karanA, hiraNyasuvarNa-Adike pramANakA atikrama karanA, dhana-gau Adika pazu tathA dhAnya-gehUM cAvala Adi khAdya sAmagrIke pramANakA ulaMghana karanA, dAsI aura dAsa-TahalanI Adi tathA naukaroMke pramANakA atikrama karanA, isI prakAra kupya-vartana vastra yA anya phuTakara vastuoMke pramANakA ullaMghana karanA, ye kramase pA~ca icchAparimANa-parigrahapramANa-aparigrahavatake atIcAra haiN| bhAvArtha-ina viSayoMkA jitanA pramANa kiyA thA, usako rAgake vaza hokara adhika kara lenA-bar3hA lenA, athavA usI tarahakA koI anya prayatna karanA atIcAra hai / jaise ki kisIne kSetrakA pramANa 100 bIghA kiyA thA, pIche usakA pramANa 125 bIghA kara lenA / athavA apanI kama upajAU bhAmako badalakara adhika upajAU bhami le lenA / yadvA kisIne 4 khetakA pramANa kiyaa| pramANa karate samaya 4 kheta 80 bIghA the / pIche usane 150 bIghAke 4 kheta banA liye| isI taraha gRhake viSayameM samajhanA cAhiye / yaha kSetravAstu pramANAtikama nAmakA pahalA atIcAra hai / isI taraha zeSa cAra atIcAroMke viSayameM bhI ghaTita kara lenA caahiye| ina pA~coM hI viSayameM vratakI bhaMgAbhaMga pravRtti pAI jAtI hai, ataeva inako atIcAra kahA hai / ' aNuvratoMke atIcAroMko batAkara kramAnusAra saptazAlake atIcAroMko bhI batAneke liye unameM sabase pahale dikhatake atIcAroMko ginAte haiM: suutr-uurdhvaadhstirygvytikrmkssetrvRddhismRtyntrdhaanaani||25 bhASyam-UrdhvavyatikramaH, adhovyatikramaH, tiryagnyatikramaH, kSetravRddhiH, smRtyantardhAnamityete paJca digbatasyAticArA bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH artha -- Urdhva vyatikrama - urdhva dizA meM jitanA pramANa kiyA hai, usako binA bar3hAye hI ' kAryavaza usase pare bhI gamana karanA, isako Urdhvavyatikrama nAmakA atIcAra kahate haiN| isI - taraha adho dizAmeM jitanA pramANa kiyA hai, usase pare bhI gamana karanA adhovyatikrama nAmakA atIcAra hai / pUrvAdika ATha dizAoM se kisI bhI dizA meM niyata sImAse Age gamana karanA tiryagvyatikrama nAmakA atIcAra hai / pahale jitanA pramANa kiyA hai, usako phira rAgavaza bar3hA lenA, kSetravRddhi nAmakA atIcAra hai / yaha atIcAra do prakArase ho sakatA hai, eka to eka dizAke niyata pramANako ghaTAkara dUsarI tarapha bar3hA lenese, dUsare kidharake bhI pramANako binA ghaTAye hI icchita dizA ke pramANako bar3hA lenese / niyata sImAko bhUla jAnA - kahA~ taka yA kitanA pramANa kiyA thA, so pramAda athavA ajJAnAdike vaza yAda na rahanA, isako smRtyantardhAna nAmakA atIcAra kahate haiM / dezavrata ke atIcAroMko batAnekeliye sUtra kahate haiM - sUtra - Anayana preSya pryogshbdruupaanupaatpudglkssepaaH||26|| bhASyam - dravyasyAnayanaM preSyaprayogaH zabdAnupAtaH rUpAnupAtaH pugalakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA bhavanti // artha - niyata sImA se bAharakI vastuko kisI bhI upAyase-aise upAya se joki Ageke cAra atIcAroMmeMse kisI meM bhI antarbhUta nahIM ho sakatA, ma~gA lenA Anayana nAmakA atIcAra | preSya- naukara athavA majUra Adike dvArA sImA se bAhara koI bhI kArya karavAnA, vahA~kI vastuko ma~gavAnA, athavA koI vastu yA saMdeza pahu~cAnA Adi preSyaprayoganAmakA atIcAra hai| kevala apane zabdako sImAke bAhara pahu~cAkara - cillAkara athavA TelIphona tAra Adike dvArA apanA kAma nikAlanA zabdAnupAta nAmakA atIcAra hai / apanA rUpa dikhAkara sImAke bAhara sthita vyaktiko yaha bodha karA denA, ki maiM yahA~para hU~, yA yahA~ se gamana nahIM kara sakatA, Adi, aura isa tarahase apanA kAma calA lenA, rUpAnupAta nAmakA atIcAra hai / sImA ke bAhara ciTThI tara bhejakara athavA DhelA Adi pheMkakara kisIko bodha karAkara kAma calAnA, pudgalakSepa nAmakA cAra hai / isa taraha dezanaitake ye pA~ca atIcAra haiM / anarthadaNDavata ke atIcAroM ko batAte haiM sUtra - kandarpakAkucya maukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 27 // 1 - - kyoMki sImA bar3hA lenepara kSetravRddhi nAmakA atIcAra ho jAyagA / 2 -- smRterantardhAnaM tirobhAva ityarthaH / 3- isakA nAma dezAvakAzika bhI hai / 4- kautkucyamiti vA pAThaH / 1 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25-26-27-28 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 347 bhASyam - kandarpaH kaukucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamityete paJcAnartha daNDavirativratasyAticArA bhavanti / tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogo hAsyaM ca / kaukucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracAra saMyuktam / maukharyamasaMbaddhabahupralApitvam / asamIkSyAdhikaraNaM lokapratItam / upabhogAdhikatvaM ceti / artha - anarthadaNDavirativrata ke pA~ca atIcAra haiM- kandarpa, kaukucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa, aura upabhogAdhikatva | rAgayukta asabhya hAsyake vacana bolanA isako kandarpa kahate haiM / inhIM donoM bAtoMko - hAsya aura sabhyatA ke viruddha rAgapUrNa bhASaNa ko hI kaukucya kahate haiM, yadi vaha zarIrakI dUSita ceSTA se bhI saMyukta ho / vinA sambandha ai pracura bolane- bar3abar3Aneko maukharya kahate haiN| asamIkSyAdhikaraNa zabdakA artha lokameM sabako mAlUma hai / upabhogAdhi tvakA artha bhI prasiddha hai / .. bhAvArtha - vinA vicArake prayojanase adhika kriyA karaneko asamIkSyAdhikaraNa kahate haiM / yaha tIna prakArase huA karatA hai - mana vacana aura kAyake dvArA / manameM nirarthaka saMkalpa vikalpa karanA yA manorAjyakI kalpanA karanA, bematalaba hara jagaha kucha kucha bolanA aura zarIrase nirarthaka kucha na kucha ceSTA karate rahanA / bhoga yA upabhogarUpa vastuoMkA jitanA pramANa kiyA hai, usake bhItara hI, parantu AvazyakatAse adhika saMgraha karanA upabhogAdhikatva nAmakA atIcAra hai| isa prakAra anarthadaNDavirati nAmaka vratake pA~ca atIcAra haiM, jo ki usakA aMzataH ghAta karanevAle dUSaNa samajhakara chor3ane cAhiye / sAmAyikatratake atIcAroMko ginAte haiM:-- sUtra - - yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 28 // bhASyam - kAya duSpraNidhAnaM vAgduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnamanAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhavanti // artha -- sAmAyikatake pA~ca atIcAra isa prakAra haiM-- kAya duSpraNidhAna, vAgduSpraNidhAna, manoduSpraNidhAna, anAdara, aura smRtyanupasthApana / sUtrameM yoga zabdakA prayoga kiyA hai, jisakA ki artha pahale batA cuke haiM, ki mana vacana kAyakI kriyAko yoga kahate haiM / ataeva isake tIna bheda haiN| -mana vacana aura kAya / duSpraNidhAna zabdakA artha hai, durupayoga karanA, athavA inakA jisa taraha upayoga karanA cAhiyeM, usa taraha se na karake anya prakArase yA dUSitarUpase upayoga karanA / ataeva yogoMke isa upayogakI apekSA se tIna atIcAra ho jAte haiM-kAyaduSpraNidhAna, vAgduSpraNidhAna, aura manoduSpraNidhAna / sAmAyikake samayameM zarIra ko jisa prakAra se rakhanA cAhiye, usa tarahase na rakhanA, kAya duSpraNidhAna hai, isI taraha vacanakA jisa prakAra visarga karanA cAhiye, usa prakAra na karanA, vAgduSpraNidhAna hai, Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH tathA manameM jo cintavana Adi karanA cAhiye, so na karake anya rAgAdiyukta dUSita vicAroMkA athavA saMkalpa vikalpoMkA honA manoduSpraNidhAna hai / sAmAyikameM Adara-bhakti-rucikA na honA, ataeva usako jyoM tyoM karake begArakI taraha parA kara denA, anAdara nAmakA atIcAra hai| sAmAyikakI vidhi yA samaya athavA usake pAThAdiko bhUla jAnA, yadvA sAmAyika karanekI hI yAda na rahanA, yA Aja sAmAyika kI hai yA nahIM, so smaraNa na rahanA, smRtyanupasthAna nAmakA atIcAra hai| isa prakAra sAmAyikake pA~ca atIcAra haiM, jinako ki TAlakara sAmAyika karanA cAhiye, jisase ki usakA eka aMzataH bhI bhaMga na ho / pauSadhopavAsavratake atIcAroMko ginAte haiM: sUtra-apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 29 // bhASyam-apratyavekSitApramArjite utsargaH apratyavekSitApramArjitasyAdAnanikSepau apratyavekSitApramArjitaH saMstAropakramaH anAdaraH smRtyanupasthAnamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti // - artha-apratyavekSita-dRSTike dvArA jisako acchI tarahase dekhA nahIM hai, aura apramArjita-jisako picchI Adike dvArA bhale prakAra zodhA nahIM hai, aise sthAnapara malamUtrAdikA parityAga karanA apratyavekSitApramArjitotsarga nAmakA atIcAra hai / isI prakAra vinA dekhe zodhe sthAnapara athavA vinA dekhI zodhI vastuko yoM hI rakha denA, yA uThA lenA athavA paTaka denA, yA pheMkanA apratyavekSitApramArjitAdAnanikSepa nAmakA atIcAra hai / zayanAsanake AzrayabhUta sthAnako yA vistara Adiko vinA dekhe zodhe hI kAmameM le lenA, usapara baiTha jAnA, leTa jAnA yA so jAnA, apratyavekSitApramArjitasaMstorApakrama nAmakA atIcAra hai / pauSadhopavAsake karanemeM bhaktibhAvakA na honA anAdara nAmakA atIcAra hai| pauSadha-parva dinako bhUla jAnA, athavA usa dina upavAsakI yAda na rahanA, yA usa dinake vizeSa karttavyako yAda na rakhanA smRtyanupasthAna nAmakA atIcAra hai| isa taraha pauSadhopavAsa vratake pA~ca atIcAra haiN| bhAvArtha-upavAsa Adi jo kiyA jAtA hai, so pramAdAdi doSoMko naSTa kara ratnatrayadharmako jAgRta karaneke liye hI kiyA jAtA hai| ataeva parvake dina upavAsa dhAraNa karanevAleko apramatta hokara rucipUrvaka utsAhake sAtha vidhiyukta sampUrNa kArya karane cAhiye / pramAda aruci athavA vidhike bhUla jAnese usakA aMzataH bhaMga ho jAtA hai / isIse ye pA~ca atIcAra-doSa upasthita hote haiM / arthAt pauSadhopavAsa karanevAleko bhUmiko dekha zodha karake hI malotsarga karanA cAhiye, anyathA-pramAdavaza vaisA na karanepara pahalA atIcAra hotA hai / isI taraha pA~coM atIcAroMke viSayameM samajhanA caahiye| bhogopabhogavratake atIcAroMko batAte haiM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra - sacittasambaddhasaMmizrAbhiSavaduSpakAhArAH // 30 // bhASyama - sacittAhAraH sacittasambaddhAhAraH sacittasaMmizrAhAraH abhiSavAhAraH duSpakAhAra ityete pacopabhoga vratasyAticArA bhavanti // artha -- upabhogaparibhogaparimANavrata ke pA~ca atIcAra haiM, jo ki AhAra karanerUpa haiM / yathA--sacittAhAra, sacittasambaddhAhAra, sacittamizrAhAra, abhiSavAhAra, aura duSpavAhAra / I citta sahita - sajIva - haritakAya vanaspatikA bhakSaNa karanA, jisake bhakSaNakA tyAga kara diyA hai, usako kacit kadAcit pramAda yA ajJAnake vazase grahaNa kara lenA, sacittAhAra nAmakA atIcAra hai / sacittase jisakA sambandha ho rahA hai, usakA bhakSaNa karanA, jaise ki haritakAya kele patra Adipara rakkhI huI, yA usase Dha~kI huI vastuko grahaNa karanA, sacittasa - mbaddha nAmakA atIcAra hai / acitta ke sAtha sAtha milI huI sacitta vastuko bhI bhakSaNa kara lenA, sacittamizrAhAra nAmakA atIcAra hai / gariSTha puSTa aura indriyoM ko balavAna karanevAlA rasayukta padArtha abhiSava kahA jAtA hai / isa taraha ke padArthoM kA sevana karanA, abhiSavAhAra nAmakA atIcAra hai / jo yogya rItise pakA na ho, aise bhojanako duSpaka kahate haiM / jaise ki jalI huI yA ardhapakka roTI dAla Adi / isa tarahake padArthakA bhakSaNa karanA duSpakkAhAra nAmakA atIcAra hai / I 1 sUtra 29-30-31 / ] bhAvArtha - pramAda ke yoga se isa taraha ke chor3e hue athavA parimita padArthoMkA grahaNa kara lenA- bhakSaNa karanA upabhogaparibhogaparimANavratakA atIcAra hai / ye pA~ca bhedarUpa haiM, jaisA ki Upara dikhAyA gayA hai / inake nimittase vratakI bhaMgAbhaMga avasthA hotI hai / ataeva inako atIcAra kahA hai / kyoMki vaha vratako bhaMga karaneke liye usakA bhakSaNa nahIM karatA, kintu bhojanameM AjAnepara kadAcit pramAdase usakA grahaNa ho jAtA / ataeva usakI pravRtti vratasApekSa hai / atithisaMvibhAgavratake atIcAroMko batAte haiM 349 sUtra - sacittanikSepa pidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 31 // bhASyam - annAdardravyajAtasya sacitte nikSepaH sacittapidhAnaM parasyedamiti paravyapadezaH mAtsarya kAlAtikrama ityete paJcAtithisaMvibhAgasyAticArA bhavanti // artha -- atithisaMvibhAgavrata ke pA~ca atIcAra isa prakAra haiM- sacittanikSepa, sacittapi - dhAna, paravyapadeza, mAtsarya, aura kAlAtikrama / anna Adi dene yogya jo koI bhI vastu ho, usako sacitta padArtha - patra Adike Upara rakhakara denA, sacittanikSepa nAmakA atIcAra hai / isI taraha usa deya AhArya - sAmagrIko sacitta patra Adise Dha~ka kara denA, sacittapidhAna nAmakA atIcAra hai / yaha hamArA nahIM hai, dUsarekA hai, aisA kahanA, athavA svayaM dAnameM pravRtta na hokara dUsare se kahanA ki tuma dAna karo, yadvA strI Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH putra naukara Adise dAna dene ko kahanA, parantu svayaM na denA, paravyapadeza nAmakA atIcAra hai / dUsare dAtAoMse IrSyA karanA mAtsarya nAmakA atIcAra hai / jo dAnakA samaya hai, usa samaya na dekara usa samayakA ullaMghana karake dAnameM pravRtta honA kAlAtikrama nAmakA atIcAra hai isa prakAra atithisaMvibhAga vrata ke pA~ca atIcAra haiM / 1 pA~ca aNuvrata aura saptazIlake atIcAroMko kahane ke liye jo pahale sUtra dvArA pratijJA kI thI, so pUrNa huI / kyoMki unakA varNana ho cukA / kintu una vratoMke antameM saMlekhanAkA bhI varNana kiyA thA, aura yaha atIcAroMkA prakaraNa hai, ataeva usake bhI atIcAroMko batAneke liye yahA~para sUtra kahate haiM: sUtra - jIvitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubaMdhanidAnakaraNAni // 32 // bhASyam - jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAgaH, sukhAnubandho, nidAnakaraNamityete mAraNAntika saMlekhanAyAH paJcAticArA bhavanti // artha - mAraNAntikI saMlekhanAke bhI pA~ca atIcAra haiM-jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha, aura nidAnakaraNa / bhAvArtha - apanI vibhUti aizvarya yA sukha-sAdhanako dekhakara athavA samAdhimaraNa karAnevAle AcArya prabhRti mahAn puruSoMko apanI sevA karate hue dekhakara adhika kAlataka jInekI icchA rakhanA, yadvA putrAdikoM ko asamartha dekhakara abhI kucha dina aura na maratA, to acchA thA, aisA bhAva rakhanA, Adi jIvitAzaMsA nAmakA atIcAra hai / isake pratikUla sAmagrI upasthita honepara - daridratA bImArI apakIrti yA anya duHkhake sAdhana upasthita honepara jaldI hI mara jAUM to ThIka hai, aisA vicAra karanA maraNAzaMsA nAmakA atIcAra hai / iSTa bandhu bAndhava yA snehIjanoM meM anurAga honA, athavA anupasthita honepara unako dekhanekI icchA karanA, mitrAnurAga nAmakA atIcAra hai / bhoge hue viSayoMkA smaraNa karanA, athavA vartamAna paricAraka AdikI sevAmeM sukhakA anubhava karanA Adi sukhAnubandha nAmakA atIvAra hai / AgAmI viSayabhoga yA svargAdikI sampatti mujhe prApta ho, isa AzAse usIke liye samAdhimaraNa karanA nidAna karaNa nAmakA atIvAra hai / isaprakAra saMlekhanAmaraNake pA~ca atIcAra haiM / ina doSoMse rahita hokara usakA pAlana karanA cAhiye | mAdhyam -- tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSThiSvaticArasthAneSu apramAdo nyAyya iti // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32-33-34 / ] saMbhASyatattvArthAdhigamasUtram / 351 artha - Upara jo samyaktva vrata aura zIloMke aMzako khaNDita karanevAle atIcAroMke bheda batAye haiM, unakI saMkhyA paiMsaTha ( 65 ) hai / ina sabhI atIcAra sthAnoMmeM gRhI tratika zrAvakako pramAda rahita honA cAhiye / bhAvArtha--- inake rahate hue samyaktvAdika pUrNa nahIM ho sakate, aura unake pUrNa hue vinA pratikakA pUrNapada yA pUrNa phala prApta nahIM ho sakatA / ataeva sAgAra yatiko yahI ucita hai ki vaha sadA itanI sAvadhAnI rakkhe, aura pramAdarahita pravRtti kare, ki jisase ina 65 atI cAroMmeM se koI bhI atIcAra lagane na pAve' / bhASyam - atrAha - uktAni vratAni vratinaJca / atha dAnaM kimiti : atrocyate artha -- prazna -- Apane vratoMkA aura unake pAlana karanevAle vratiyoMkA jo Upara svarUpa batAyA hai, so hamArI samajha meM AgayA hai / aba yaha kahiye, ki Apane kaI sthAnoMpara dAna zabdakA jo ullekha kiyA hai, vaha kyA hai ? usakA kyA svarUpa hai ? isakA uttara deneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra - anugrahArthaM svasyAtisargoM dAnam // 33 // bhASyam--: - aatmpr| nugrahArthe svasya dravyajAtasyAnnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam // artha - apanA aura parakA anugraha - kalyANa karane ke liye apanI kisI bhI annapAna vastra Adi vastukA pAtroM ke liye atisarga - tyAga karanA isako dAna kahate haiM / bhAvArtha - khyAti lAbha pUjA Adiko siddha karane ke liye nahIM, kintu puNya-saJcaya athavA karmoMkI nirjarAke dvArA Atma-kalyANa karaneke liye tathA pAtra ke ratnatraya - dharma kI rakSA aura puSTike liye jo diyA jAtA hai, usako dAna kahate haiM / tathA vaha deya-vastu yogya aura apanI hI honI cAhiye, ayogya yA parakI vastukA dAna nahIM huA karatA / dAnameM jina jina kAraNoMse vizeSatA upasthita hotI hai, unako batAneke liye sUtra karate haiM | sUtra--vidhidravyadAnRpAtravizeSAttadvizeSaH // 34 // bhASyam - vidhivizeSAd dravyavizeSAd dAtRvizeSAtpAtravizeSAcca tasya dAnadharmasya vizeSo bhavati / tadvizeSAJca phalavizeSaH // tatra vidhivizeSo nAma dezakAla saMpacchraddhAsatkArakramAH kalpanIyatvamityevamAdiH // dravyavizeSo'nnAdInAmeva sArajAtiguNotkarSayogaH // dAtRvizeSaH pratigrahatiryanasUyA, tyAge'viSAdaH aparibhAvitA, ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisaMdhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvamanidAnatvamiti // pAtravizeSaH samyagdarzanajJAna cAritratapaHsampannatA iti // tattvArthAgame'arhatpravacana saMgrahe saptamo'dhyAyaH samAptaH // 1 - saMlekhanA ke 5 bheda jor3anese 70 atIcAra hote haiM / paraMtu saMlekhanAko vratoMmeM aura isIliye yahA~ usake atI cAroMko bhI ginAyA nahIM hai, aisA mAlUma hotA hai / kintu aisI hAlata meM yaha kathana saMlekhanAke atIcAroMse pahale hI honA cAhiye thA / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ saptamo'dhyAyaH artha--dAna dharmameM vizeSatA cAra kAraNoMse huA karatI hai-vidhikI vizeSatAse, dravyakI vizeSatAse, dAtAkI vizeSatAse, aura pAtrakI vizeSatAse / ina vizeSatAoMke kAraNa dAnake phalameM bhI vizeSatA huA karatI hai| yahA~para vizeSatAkA artha adhikatA hI nahIM hai, kintu tAratamya hai / arthAt vidhi AdikameM jaisA antara par3atA hai, vaisA hI dAnameM aura usake phalameM bhI antara par3atA hai-vidhi Adike anusAra dAna aura usakA phala nyUnAdhika huA karatA hai| deza kAla sampatti zraddhA aura satkAra, inake kramameM jo kucha bheda huA karatA hai, usake anusAra vidhikI vizeSatA huA karatI hai| vaha aneka prakArakI ho sakatI hai, joki svayaM kalpanA karake samajhI jA sakatI hai / annapAna Adi jo deya-sAmagrI hai, usameM sArajAtIya tathA aneka guNoMke utkarSake sambandhase dravyameM vizeSatA huA karatI hai / dAna grahaNa karane vAle pAtrameM asUyAkA na honA-pAtrake doSa DhU~Dhane yA usase spardhA karanekI dRSTikA na honA, dAna denemeM viSAda-kheda-zoka AdikA na honA, tiraskArakI buddhi na hokara Adara athavA prItikA bhAva honA, jo dAna karanA cAhatA hai, yA de rahA hai, athavA jisane pahale dAna kiyA hai, usase bhI prItikA karanA, apane uddezyameM aura dAna dete samaya jo bhAva hoM, unameM nirmalatAvizuddhi rakhanA, dRSTaphala isa lokasambandhI-athavA laukika viSayoMkI pUrtikI icchAse dAnameM pravRtta na honA, upAdhiyoMse rahita tathA nidAnako chor3akara dAna karanA, ye saba dAtAkI vizeSatAeM haiN| inameM nyUnAdhikatA honese dAtA bhI nyUnAdhika darjekA samajhA jAtA hai| samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra aura samyaktapa inake pAlana karaneke kAraNa pAtrameM vizeSatA huA karatI hai / bhAvArtha-pAtrako dAna denekI jo rIti hai, usako vidhi kahate haiM / navadhA bhakti Adike dvArA jo dAna diyA jAtA hai, usakA ekasarIkhA sabhI manuSya pAlana nahIM kara sakate / jJAnake tAratamya athavA deza kAlakI paristhitimeM antara paDa jAnese usameM bhI antara paDatA hI hai / yahI vidhikI vizeSatA hai / isI prakAra kisI dezameM koI vyakti kucha de sakatA hai, kahIM koI usa vastuko nahIM de sakatA, ataeva deza kAlakI paristhitivaza athavA zaktikI ayogyatA Adike kAraNa deya-sAmagrImeM jo antara hai, vahI dravyakI vizeSatA hai| dAtAmeM mukhyatayA sAta guNoMkA honA batAyA hai, unameM nyUnAdhikatAkA honA dAtAkI vizeSatA hai, aura ratnatraya-dharmake dhAraNa pAlana yA tapazcaraNAdimeM jo antara hotA hai, usIse pAtrakI vizeSatA huA karatI hai / ye cAroM hI vizeSatAeM dAna aura usake phalameM aneka bhedoMko utpanna karanevAlI haiN| isa prakAra tattvArthAdhigamabhASyakA saptama adhyAya pUrNa huA // . Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ assttmo'dhyaayH| Asrava tattvakA vyAkhyAna gata do adhyAyoM meM ho cukA / usake anaMtara kramAnusAra baMdhakA varNana honA cAhiye / isa bAtako lakSyameM rakhakara bhASyakAra kahate haiM ki-- bhASyam--ukta AsravaH, baMdhaM vakSyAmaH tatmasiddhayarthamidamucyateH artha--Asrava-tattvakA nirUpaNa ho cukA / aba yahA~se bandha-tattvakA varNana kareMge / ataeva usako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM:-- suutr-mithyaadrshnaavirtiprmaadkpaayyogaabndhhetvH||1|| bhASyam-mithyAdarzanaM aviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / tatra samyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanam / tadvividhamabhigRhItamanabhigRhItaM ca / tatrAbhyupetyA samyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM tryaannaaNtrisssstthaanaaNkuvaaaadshtaanaam|shessnbhigRhiitm|ythoktaayaa virtevipriitaavirtiH||prmaadaasmRtynvsthaanN kuzaleSvanAdaro yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH / kaSAyA mohanIye vakSyante / yogastrividhaH pUrvoktaH / eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasminpUrvasminsati niyatamuttareSAM bhaavH| uttarottarabhAvetu pUrveSAmaniyamaH iti|| artha-bandhake kAraNa pA~ca haiM-mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga / pahale samyagdarzanakA svarUpa batA cuke haiM, ki tattvArthake zraddhAnako samyagdarzana kahate haiN| usase jo viparIta avasthA ho, usako mithyAdarzana kahate haiN| arthAt mithyAdarzana nAma atattva zraddhAnakA hai / vaha do prakArakA hotA hai, eka abhigRhIta aura dUsarA anabhigRhIta / AjJAnika Adi tIna aura tInasau sATha kula milAkara tIna sau tresaTha kuvAdiyoM-mithyAdRSTiyoMko jo prApta hokara-atattvopadezako pAkara asamyagdarzanakA grahaNa hotA hai, usako abhigRhIta mithyAdarzana kahate haiN| arthAt dusareke upadezako sunakara aura grahaNa karake jo atatva zraddhAna hotA hai, usako gRhIta athavA abhigrahIta mithyAdarzana kahate haiN| isake sivAya jo paropadezase prApta nahIM hotA, athavA jo anAdikAlase jIvoMke lagA huA hai, aise atattva zraddhAnako anabhigrahIta mithyAdarzana kahate haiN| pahale viratikA svarUpa batA cuke haiN| usake na honeko avirati kahate haiM / arthAt hiMsA AdirUpa pariNati honA, yA isake tyAgakA na honA avirati hai| mokSamArgasambandhI viSayakA smaraNa na rahanA, uttama kAryoMke viSayameM athavA uttama puruSoM ke viSayameM anAdara bhAva honA, unameM bhaktibhAva kA na honA, aura mana vacana kAyarUpa yogoMkA ThIka upayoga na honA-unakA anucita athavA ayogya upayoga karanA, ityAdi saba pramAda kahAtA hai| kaSAyoMkA svarUpa Age calakara mohanIyakarmake svarUpa aura bhedoMkA jahA~ vyAkhyAna 45 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH kiyA jAyagA, vahIM batAyeMge | yogakA svarUpa pahale batA cuke haiM / vaha tIna prakArakA haimAnasika, vAcanika, aura kAyika | 354 ye jo pA~ca mithyAdarzana Adi bandhake kAraNa batAye haiM, unameM pUrva pUrva kAraNa ke honepara Age Age ke kAraNakA sadbhAva niyata hai - avazya rahatA hai / paraMtu uttarottara kAraNake rahane para pUrva pUrvake kAraNoM kA rahanA niyata nahIM hai / yathA - jahA~para mithyAdarzana hai, vahA~para avirati Adi cAra kAraNa bhI avazya raheMge, tathA jahA~para avirati hai, vahA~para Age ke pramAda kaSAya aura yoga ye tIna hetu bhI avazya raheMge / kintu aviratike sAtha yaha niyama nahIM hai, ki mithyAdarzana bhI rahe hI / isI prakAra pramAda ke sAtha kaSAya aura yoga to avazya rahate haiM, parantu mithyAdarzana aura aviratike rahanekA niyama nahIM hai ityAdi / arthAt avirati Adi uttarottara kAraNoM ke sAtha sAtha mithyAdarzanAdi pUrva pUrva ke kAraNa rahate bhI haiM, aura nahIM bhI rahate / isI taraha sarvatra samajha lenA cAhiye / isa prakAra baMdhake kAraNa ko batAkara baMdha kisakA hotA hai, kisa tarahase hotA hai, aura usakA svAmI kauna hai, ina bAtoMko batAneke liye sUtra kahate haiM : ' sUtra - sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte // 2 // / bhASyam - sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte / karmayogyAniti aSTavidhapudgalagrahaNakarmazarIragrahaNayogyAnityarthaH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate // artha -- karmake yogya pudgaloMko kaSAya sahita hone ke kAraNa saMsArI jIva grahaNa kiyA karatA hai / karmake yogya aisA kahanekA Azaya yaha hai, ki ATha prakArake puloM kA grahaNa karmazarIra- kArmANakAyake grahaNa karane ke yogya huA karatA hai / jaisA ki Age calakara isI adhyAya ke sUtra 25 kI vyAkhyA meM batAveMge, ki yoga vizeSa ke nimittase aura jinakA ki kAraNa sampUrNa karmaprakRtiyA~ haiM, aise anantAnanta pradeza saba tarapha se Ate haiM, aura ve AtmA ke pratyeka pradezapara avasthita rahA karate haiM / bhAvArtha --- adhyAya 8 sUtra 25 meM batAI huI rIti se jo pudgaloM kA grahaNa hotA hai, vaha karmake yogya samajhana' cAhiye / isa grahaNakA svAmI kaSAyasahita jIva huA karatA hai, aura ukta pudgaloMmeM jo karmarUpa honekI yogyatA rakhate haiM, unhIMkA jIvakI sakaSAyatA ke kAraNa grahaNa huA karatA hai / yahI kAraNa hai, ki sUtrameM sakaSAya zabdako jIva zabda ke sAtha na jor3akara pRthak rakkhA hai, aura usakA heturUpase nirdeza kiyA hai / isI taraha ' karmayogyAn' aisA pATha na karake 'karmaNo yogyAn ' aisA jo pRthak pRthak nirdeza kiyA hai, usakA bhI kAraNa yaha hai, ki karma zabdakA donoM tarapha sambandha ho jAtA hai, jisase yaha abhiprAya nikalatA hai, ki jIva karmake nimittase sakaSAya huA karatA hai, aura punaH usa sakaSAyatA ke kAraNa karmake yogya pudgaloMkA grahaNa kiyA karatA hai / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 sUtra 3-4-5 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / pudgaloMke bheda aneka haiN| unameMse jinameM yaha yogyatA hai, ki aSTavidha karmarUpa pariNata ho sakate haiM, unhIMko sakaSAya-jIva grahaNa kiyA karatA hai, aura isa tarahake grahaNako hI prakRtameM bandha kahate haiM / isI bAtako batAneke liye sUtra kahate haiN| sUtra-sa bandhaH // 3 // bhASyam-sa eSa karmazarIra pudgalagrahaNakRto bandho bhavati // artha-Upara kArmaNazarIrake yogya jo pudgaloMkA grahaNa karanA batAyA hai, usIko bandha kahate haiM / bhAvArtha-Upara likhe anusAra vakSyamANa rItise saMsArI-jIvakA kArmaNavargaNAoMke grahaNa karaneko prakRtameM bandha samajhanA cAhiye / sAmAnyatayA yaha bandha eka hI prakArakA hai, kintu vizeSa apekSAse kitane bheda haiM, so batAneke liye bhASyakAra kahate haiM ki---- bhASyam-sa punshcturvidhH|| artha-ukta kArmaNavargaNAoMkA grahaNarUpa bandha cAra prakArakA hai| yathA:--- sUtra-prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH // 4 // bhASyam-prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAgabandhaH, pradezabandha iti / tatraH-- artha-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha, aura pradezabandha, isa taraha bandhake kula cAra bheda haiN| __bhAvArtha--prakRti nAma svabhAvakA hai| jaise ki nImakI prakRti kaTu-kar3avI aura IkhakI prakRti madhura hotI hai, usI prakAra karmoMkI bhI prakRti hotI hai / grahaNa kI huI kArmaNavargaNAoMmeM apane apane yogya svabhAvake par3aneko prakRtibaMdha kahate haiM / jisa karmakI jaisI prakRti hotI hai, vaha usIke anusAra AtmAke guNoMko ghAtane AdikA kArya kiyA karatA hai| eka samayameM ba~dhanevAle karmapudgala AtmAke sAtha kabataka sambandha rakkheMge, aise kAlake pramANako sthiti aura usake una ba~dhanevAle pudgaloMmeM par3a jAneko sthitibaMdha kahate haiM / ba~dhanevAle karmoMmeM phala denekI zaktike tAratamya par3aneko anubhAgabaMdha kahate haiM, aura una karmokI vargaNAoM athavA paramANuoMkI hInAdhikatAko pradezabaMdha kahate haiN| jisa samaya karmakA bandha huA karatA hai, usa samayapara cAroM hI prakArakA baMdha hotA hai| inakA vizeSa svarUpa aura uttara bhedoMko batAneke liye AcArya varNana karaneke abhiprAyase prathama prakRtibaMdhake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM / sUtra-Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanI yaayussknaamgotraantraayaaH||5|| bhASyam---Adya iti sUtrakramaprAmANyAtprakRtibandhamAha, soSTavidhaH / tadyathA--jJAnAvaraNa darzanAvaraNaM vedanIyaM mohanIyam AyuSkaM nAma gotram antraaymiti| kiMcAnyat Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH artha-yahA~para sUtrameM Adya zabdakA jo pATha kiyA hai, usase prakRtibandhakA grahaNa karanA cAhiye / kyoMki pUrva sUtrameM cAra prakArake bandhoMkA jo ullekha kiyA hai, usameM sabase pahale prakRti zabdakA hI pATha hai / ataeva usa kramake anusAra pahalA prakRtibaMdha hI liyA jA sakatA hai / tadanusAra pahalA prakRtibaMdha ATha prakArakA hai / yathA--jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSka, nAma, gotra, aura antarAya / bhAvArtha-jo jJAnako AvRta-AcchAdita kare, usako jJAnAvaraNa aura jo darzanako AvRta kare, usako darzanAvaraNa kahate haiM / arthAt jisa karmakI prakRti hI aisI hai-baMdhake samaya usameM aisA hI svabhAva par3a gayA hai, ki vaha AtmAke jJAnaguNako AvRta kare, usako jJAnAvaraNa kahate haiN| isI prakAra darzanAvaraNa Adike viSayameM samajhanA cAhiye / jo sukha dukhaHkA vedana-anubhava karAtA hai, usako vedanIya kahate haiM, jo AtmAko mohita karatA hai, usako mohanIya kahate haiN| jo parabhava taka AtmAke sAtha jAtA hai, athavA jo AtmAko paralokameM le jAnevAlA hai, usako Ayu athavA AyuSka kahate haiN| jisake nimittase jIvake aneka saMjJAkarma hoM, usako nAma kahate haiN| jisake nimittase jIvakA prazasta athavA aprazasta vyava. hAra ho, usako gotra kahate haiM, aura jo vighna DAlanevAlA hai, usako antarAya kahate haiM / inake uttarabhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-paJcanavaddhyaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMcabhedA yathAkramam // 6 // bhASyam-sa eSa prakRtibandho'STavigho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH dvibhedaH aSTAviM. zatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzadbhadaH dvibhedaH paJcabheda iti yathAkramaM pratyetavyam // ita uttaraM yadvakSyAmaH / tadyathA __ artha-Upara jo ATha prakArakA prakRtibandha batAyA hai, unameM se pratyekake uttarabheda kramase isa prakAra haiM |-jnyaanaavrnnke pA~ca bheda, darzanAvaraNake nau bheda, vedanIyake do bheda, mohanIyake aTThAIsa bheda, AyuSkake cAra bheda, nAma karmake byAlIsa bheda, gotrakarmake do bheda, aura antarAyake pA~ca bheda / isa prakAra AThoM karmoMke kramase ye uttarabheda haiM / ina bhedoMko spaSTarUpase batAneke liye Age jaisA kucha varNana kareMge tadanusAra unakA vizeSa svarUpa samajhanA cAhiye / jaise ki jJAnAvaraNake pA~ca bheda kaunase haiM ! tathA darzanAvaraNake nau bheda kaunase haiM ? ityAdi / kramase isa bAtako batAneke liye pahale jJAnAvaraNake pA~ca bhedoMko batAnevAlA satra kahate haiN| 1-sabakA artha nAmake anusAra samajha lenA cAhiye / yathA-jJAnamAvRNoti, darzanamAvRNoti, vedayati iti vedanIyama, mohayatIti mohanIyam, eti parabhavamiti AyuH, namatIti nAma, gUyate zabdayate iti gotram, antaH madhye eti iti antarAyam / inakA vizeSa khulAsA gommaTasAra karmakANDameM dekhanA caahiye| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra - matyAdInAm // 7 // bhASyam - jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni paJcavikalpAMcekaza iti // sUtra 6-7-8-9 / ] artha - - pahale prakRtibandha -- jJAnAvaraNakarmake pA~ca bheda haiM / kyoMki jJAnake pA~ca bhedamati zruta avadhi mana:paryaya aura kevala pahale adhyAyameM batA cuke haiM / ataeva unako AvRta karanevAle karma bhI pA~ca hI haiM / ataeva jJAnake vAcaka pratyeka matyAdika zabda ke sAtha AvaraNa zabdako jor3a denA cAhiye / yathA - matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avavijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa, aura kevalajJAnAvaraNa / 357 isaprakAra jJAnAvaraNa ke pA~ca bhedoMko batAkara kramAnusAra darzanAvaraNake nau bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM-- sUtra - cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA pracalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca // 8 // bhASyam - cakSurdarzanAvAraNaM, acakSurdarzanAvaraNaM, avadhidarzanAvaraNaM, kevaladarzanAvaraNaM, nidrAvedanIyam, nidrAnidrAvedanIyam, pracalA vedanIyam, pracalApracalAvedanIyam, styAnagRddhivedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati // artha-darzanAvaraNa karmake nau bheda haiN| - cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrAvedanIya, nidrAnidrAvedanIya, pracalAvedanIya, pracalApracalAvedanIya, aura styAnagRddhivedanIya / bhAvArtha - isa sUtra meM do vAkya haiM / pahale vAkyake sAtha darzanAvaraNa zabdakA prayoga karanA caahiye| kiMtu dUsare vAkya ke sAtha usakA prayoga karane kI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki usake antameM vedanIya zabdakA prayoga kiyA hai / isake antameM paThita vedanIya zabdako vAkya ke pratyeka zabda ke sAtha joDa lenA cAhiye / jaise ki nidrAvedanIya Adi / aba kramAnunAra vedanIya karmake do bhedoM ko batAne ke liye sUtra kahate haiM-sUtra - sadasadye // 9 // bhASyam -- sadvedyaM asadvedyaM ca vedanIyaM dvibhedaM bhavati // artha - vedanIya karmake do bheda haiM / - sadvedya - sAtavedanIya aura asadvedya-asAta vedanIya | bhAvArtha -- jisake udayase sukharUpa anubhava hotA hai, usako sadvedya kahate haiM, aura jisake udayase duHkharUpa anubhava ho, usako asadvedya kahate hai / saMsArakA koI bhI padArtha na iSTa hai aura na aniSTa | parantu jJAnAvaraNakarmake udayase ajJAnI huA aura mohanIya karma Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandranainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH ke udayase mohita huA jIva kisIko iSTa aura kisIko aniSTa mAnatA hai / tathA vedanIyakarmake udayase iSTake lAbhameM sukhakA aura aniSTake lAbhameM duHkhakA anubhava karatA hai| ___kramAnusAra mohanIyakarmake aTThAIsa bhedoMko ginAte haiM: - sUtra--darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH kodhamAnamAyAlomA hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH10 bhASyam-tridviSoDazanavabhedA yathAkramam / mohanIyabandho dvividho darzanamohanIyA. khyazcAritramohanIyAkhyazca / tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH / tadyathA-mithyAtvavedanIyam, samyaktvavedanIyam, samyagmithyAtvavedanIyamiti / cAritramohanIyAkhyo vibhedaH kaSAyavedanI. yam nokaSAyavedanIyaM ceti / tatra kaSAyavedanIyAkhyaH SoDazabhedaH / tadyathA--anantAnubandhI krodho mAno mAyA lobha evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAyaH saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlobhAH SoDaza bhedaaH|| nokaSAyavedanIyaM navabhedam / tadyathA- hAsyaM ratiH aratiH zokaH bhayaM jugupsA puruSavedaH strIvedaH napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM nava prakAram / tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavanti / ityevaM mohanIya maSTAviMzatibhedaM bhvti|| artha--mohanIyakarmake uttarabheda kramase tIna do solaha aura nava haiN| kyoMki mohanIyakarmake darzanamohanIya cAritramohanIya kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya ina cAra bhedoMkA cAroM saMkhyAoMke sAtha yathAkrama hai| mUlameM mohanIyakarma do prakArakA hai-eka darzanamohanIya dUsarA cAritramohanIya / inameMse pahale darzanamohanIyake tIna bheda haiM |--mithyaatvvedniiy samyaktvavedanIya aura samyagmithyAtvavedanIya / cAritramohanIyake do bheda haiM |--ek to kaSAyavedanIya aura dUsarA nokaSAyavedanIya / inameMse kaSAyavedanIyake solaha bheda haiN| ve isa prakAra haiM ki--anantAnabandhI krodha mAna mAyA aura lobha / isI tarahase apratyAkhyAnakaSAya, pratyAkhyAnAvaraNakaSAya, aura saMjvalanakaSAya, inake bhI pratyekake krodha mAna mAyA aura lobha isa taraha cAra cAra bheda haiN| cAroMke milAkara solaha bheda hote haiM / kyoMki mUlameM kaSAya cAra prakArakA hai--krodha mAna mAyA aura lobha / inamese pratyekake anantAnubandhI Adi cAra cAra bheda haiM / ataeva saba milakara solaha bheda ho jAte haiM / yathA----anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha / apratyAkhyAna krodha apratyAkhyAna mAna, apratyAkhyAna mAyA, apratyAkhyAna lobha / pratyAkhyAnAvaraNa krodha, Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 359 pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha, saMjvalana krodha, saMjayalana mAna, saMjvalana mAyA, saMjvalana lobha / noSAvedanIya ke nau bheda haiM / -- hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, aura napuMsaka veda / ina nau prakAroMmeM se vedakarma jo puruSaveda strIveda aura napuMsaka veda isa taraha tIna prakArakA batAyA hai, unake kramase tRNAgni kASThAgni aura kArISAgni ye tIna udAharaNa haiN| jisake udayase strIke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, usako puruSaveda kahate haiM, aura jisake udayase puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, usako strIveda kahate haiM / tathA jisake udayase donoM sarIkhe bhAva hoM, athavA donoM bhAvoMse rahita ho usako napuMsakaveda kahate haiM / inameM se puruSavedake bhAva tRNakI agni ke samAna huA karate haiM, aura strIvedake bhAva kASThakI agni samAna hote haiM / tathA napuMsaka vedake bhAva kArISe agnike samAna huA karate haiM / isa taraha saba milAkara mohanIya karma ke 16 kaSAyavedanIya, aura 9 nokaSAyavedanIya / aTThAIsa bheda hote haiM / 3 darzanamohanIya, bhASyam--anantAnubandhI samyagdarzanopaghAtI / tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate / pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyAkhyAnakaSAyodayAdviratirna bhavati / pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAdviratAviratirbhavatyuttamacAritralAbhastu na bhavati / saMjvalanakaSAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhavati / artha - uparyukta kaSAyeM meM se anantAnubandhI kaSAya samyagdarzanakA ghAta karanevAlI hai / jisa jIvake anantAnubandhI koSa mAna mAyA yA lobhase kisI kA bhI udaya hotA hai, usake samyagdarzana utpanna nahIM huA karatA / yadi pahale samyagdarzana utpanna ho gayA ho, aura pIchese anantAnubandhI kaSAyakA udaya ho jAya, to vaha utpanna huA bhI samyagdarzana chUTa jAtA hai- naSTa ho jAtA hai / apratyAkhyAna kaSAyake udayase kisI bhI taraha kI - ekadeza yA sarvadeza virati nahIM huA karatI / isa kaSAyake udayase saMyukta jIva mahAvrata yA zrAvaka ke vrata jo pahale batAye haiM, unako dhAraNa nahIM kara sakatA / pratyAravyAnAvaraNakaSAyake udayase viratAvirati - zrAvaka ke vrata - - ekadeza saMyamarUpa to hote haiM, parantu uttama cAritra - mahAvratakA lAbha nahIM huA karatA / tathA saMjvalana kaSAyake udayase yathAkhyatacAritrakA lAbha nahIM huA karatI / bhASyam - krodhaH kopo roSo dveSo bhaNDanaM bhAma ityanarthAntaram / tasyAsya krodhasya tIvramadhyavimadhyamandabhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA - parvatarAjisadRzaH bhUmirA 1- vitthI va pumaM NauMsao uyaliMgavidirito / ihAvAgisa mANagavedaNagaruo kalusacitto // 274 // tiNakArisihapAgaggisAresapariNAmavedaNummukkA / avagayavedA jIvA sagasaMbhavaNaMtavarasAkkhA // 275 // gommaTasAra jIvakANDa 2 -- sammattadesasayalacaritajakhAda caraNapariNAme / ghAdaMti vA kaSAyA causolaa saMravaloga midA // 282 // gommaTasAra jIvakAMDa // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360. rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH jisadRzaH bAlukArAjisadRzaH udakarAjisadRza iti / tatra parvatarAjisadRzo nAma / - yathAprayogavitrasAmizrakANAmanyatamena hetunA parvatarAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlAbhAdInAmanyatamena hetunA yasyotpannaH krodhaH AmaraNAnna vyayaM gacchati jAtyantarAnubandhI niranunayastIvrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAji. sadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti / bhUmirAjisadRzo nAma |-ythaa bhUmerbhAskararazmijAlAttasnehAyA vAyavabhihatAyA rAjirutpanA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTATamAsasthitirbhavati evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavidhasthAnIyo duranunayo bhavati sa bhUmirAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtAstiryagyonAvupapattiM prApnuvanti / bAlukArAjisadRzonAmA-yathA bAlukAyAM kASThazalAkAzarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyvIraNAdyapekSasaMrohArvAgmAsasya rohati evaM yathoktanimittotpanno yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM sambasaraM vAvAtaSThate sa bAlukArAjisadRzo nAma krodhaH / tAdRzaM krodhamanumRtA manuSyeSUpapattiM prApnuvanti // udakarAjisadRzo nAma-yathodake daNDazalAkAGgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA dravatvAdapAmutpatyanantarameva saMrohati / evaM yathoktanimitto yasya krodho viduSo'pramattasya pratyavamarzenotpatyanantameva vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH / tAdRzaM kodhamanumRtA deveSUpapattiM prApnuvanti / yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati tenirvANaM praapnuvnti| ___artha--ukta cAra prakArake kaSAyameM sabase pahalA krodha hai| ataeva sabase pahale usIkA yahA~para khulAsA kiyA jAtA hai| krodha kopa roSa dveSa bhaNDana aura bhAma ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| ina zabdoMke dvArA jisakA nirUpaNa kiyA jAtA hai, usa kaSAyakekrodhake taratama bhAvakI apekSA cAra sthAna haiM / yathA tIvra, madhyama, vimadhyama, aura manda / inake svarUpakA bodha karAneke liye kramase cAra dRSTAntarUpa vAkya haiM |-ythaa--prvtraanisdRsh, bhUmirAjisadRza, bAlukArAnisadRza, aura udakarAjisadRza / inameMse parvatarAnisadRzakA abhiprAya yaha hai, ki-jisa prakAra prayogapUrvaka athavA svAbhAvika rItise yA donoM tarahase, inameM se kisI bhI prakArase pattharake Upara yadi rekhA ho jAya, to phira vaha kabhI bhI nahIM sarIkhI nahIM hotI-vaha jyoMkI tyoM hI banI rahatI hai| isI prakAra iSTakA viyoga yA aniSTakA saMyoga athavA abhilaSita vastukA lAbha na honA, Adi nimittoM se kisI bhI nimittako pAkara jisa jIvake aisA krodha utpanna huA ho, jo ki maraNake samayataka bhI na chUTe-naSTa na ho, balki dUsare bhavataka bhI sAtha hI jAya, kisI bhI upAyase dUra na ho sake, yA na zAnta kiyA jA sake, tathA na kSamAbhAva dhAraNa karaneke hI yogya ho, aise vilakSaNa jAtike krodhako parvatarAjisadRza-pattharakI rekhAke samAna, samajhanA cAhiye / aise krodhake sAtha maraNako prApta honevAle jIva marakara narakoMmeM janma-dhAraNa kiyA karate haiN| bhUmirAjisadRzakA tAtparya yaha hai, ki jisa prakAra kisI gIlI bhUmipara sUryakI kiraNeM par3I aura usase usakI ArdratA-gIlApana naSTa ho gayA, sAtha hI vaha vAyuse bhI tAr3ita huI to usa bhUmimeM kadAcita aisI rekhA par3a jAtI hai, joki varSAkAla taka nahIM jAtI / sAmAnyatayA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 10 / ]. sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 361 aisI rekhAkI sthiti jyAdaHse jyAdaH ATha mAsa takakI kahI jA sakatI hai, kyoMki varSARtuke Anepara vaha naSTa ho sakatI hai, aura bhUmi phira jyoMkI tyoM apane svarUpameM A jA sakatI hai| isI prakAra pUrvokta nimittoMmeM se kisI bhI nimittako pAkara jisa jIvake aisA krodha utpanna huA ho, joki sthitikI apekSA aneka sthAnavAlA kahA jA sake, jo eka varSa do varSa tIna varSa yA cAra varSa Adi kucha varSoM taka rahaneke yogya ho, aura jisakA pratIkAra atikaSTase kiyA jA sake, usako bhUmirAjisadRza krodha kahate haiN| isa tarahake krodhapUrvaka maraNako prApta hue jIva marakara tiryaggatiko prApta huA karate haiN| bAlukArAjisadRza krodhakA Azaya aisA hai, ki bAlumeM utpanna huI rekhAke samAna jo kodha ho / jisa prakAra lakar3I Adi kAThake prayogase athavA kisI lohekI salAI Adike nimittase yadvA kaMkar3a patthara Adike saMyogase inameM se kisI bhI nimittase bAlumeM jo rekhA ho jAya, to vaha kevala vAyuke jhakoroMko pAkara yA dUsare kisI kAraNase naSTa ho jAtI hai| aura phira vaha vAlu jyoMkI tyoM apane pUrvarUpameM AjAtI hai| yaha kArya eka mahInAke bhItara hI ho jAtA hai| isI prakAra jisa jIvake pUrvokta nimittoM se kisI bhI nimittako pAkara utpanna huA krodha aisA ho, joki dinarAtri' pakSa mahInA cAra mahInA yA varSa dinataka ThaharanevAlA ho, usako bAlukArAnisadRza krodha samajhanA caahiye| isa tarahake krodhapUrvaka jo maraNako prApta hete haiM, ve jIva marakara manuSya-bhavako prApta huA karate haiN| udakarAnisadRza usako kahate haiM, joki jalakI rekhAke samAna ho| jisa prakAra daNDake dvArA yA lohakI salAI athavA aGgali Adike dvArA arthAt inameMse kisI bhI nimittake dvArA yadi jalameM rekhA utpanna ho jAya, to usake vilIna honemeM kucha bhI dera nahIM lagatI / kyoMki jalakA svabhAva dravarUpa hai bahanevAlA hai, ataeva usameM rekhAke utpanna hote hI vaha svabhAvase hI anantara kSaNameM hI rekhA naSTa ho jAtI hai, aura jala jyoMkA tyoM ho jAtA hai / isI prakAra pUrvokta nimittoM se kisI bhI nimittako pAkara vidvAn-vicArazIla aura apramatta jisa jIvake utpanna huA krodha aisA ho, jo ki utpanna honeke anantara hI naSTa ho jAya yA kSamA ke dvArA vilIna-zAnta ho jAya, usako jalakI rekhAke samAna samajhanA cAhiye / isa prakArake krodhapUrvaka maraNako prApta hue jIva devagatimeM janma-dhAraNa kiyA karate haiN| ____ isa prakAra krodhake cAra prakArakA svarUpa aura phalaM btaayaa| kiMtu jo jIva inameMse kisI bhI tarahake krodhase yukta nahIM haiM-jinakA krodha kaSAya sarvathA naSTa ho cukA hai, ve jIva niyamase nirvANapada-mokSako hI prApta huA karate haiN| 1-24 ghaMTA / aMtomuhutta pakkhaM chammAma saMkha'saMkhaNaMtabhavaM / saMjalaNamAdiyANaM vAsaNakAlo du NiyameNa // 46 // gommaTasAra ka0 2-silapuDhavibhedadhulIjalarAisamANao have koho / NArayatiriyaNarAmaragaIsu uppAyao kmso|| 283 // go0 jI0 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ aSTamo'dhyAyaH bhASyam - mAnaH stambho garva utseko'haMkAro darpo madaH smayaH ityanarthAntaram / tasyAsya mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA - zailastambhasadRzaH, asthistambhasadRzaH, dArustambhasadRzaH, latAstambhasadRza iti / eSAmupasaMhAro nigamanaM ca kodhanidarzanairvyAravyAtam // artha - mAna, stambha, garva, utseka, ahaMkAra, darpa, mada, aura smaya ye samasta zabda paryAyavAcaka haiM / inake arthameM antara nahIM hai - eka hI arthake nirUpaka haiM / krodhakI taraha isa mAna kaSAyake bhI taratama bhAvakI apekSA cAra sthAna haiM / - tIvra, madhyama, vimadhyama, aura manda | inako bhI cAra dRSTAntoM ke dvArA batAyA hai / yathA zailastambhasadRza, asthistambhasadRza, dArustambhasadRza, aura latAstambhasadRza | Upara krodhake jo dRSTAnta diye haiM, unhIMke anusAra mAna kaSAyake ina cAroM bhedoM ke upasaMhAra aura nigamanako samajha lenA cAhiye / bhAvArtha -- krodhake dRSTAntoMmeM yathAvastha hone takakI kAlakI maryAdAko batAyA hai, aura yahA~para kaThoratAko dikhAyA hai / mAna kaSAyase yukta jIvameM namratA nahIM huA karatI hai / isI bhAvako cAra dRSTAntoMke dvArA batAyA hai ! jisa prakAra pattharakA stamma sabase adhika kaThora hotA hai / vaha TUTa jAtA hai, parantu bilakula bhI namra nahIM hotA / isI prakAra jisa mAna kaSAyake udayase jIva itanA kaThora ho jAya, ki kisI bhI upAyase namratAko dhAraNa hI na kare, usake zailastambhasadRza mAna samajhanA cAhiye / isa tarahake mAnase yukta mRtyuko prApta huA jIva narakameM jAkara utpanna hotA hai | patthara kI apekSA kucha kama kaThoratA haDDI meM pAI jAtI hai / jisa jIvake haDDIke stambhake samAna abhimAna ho, vaha kucha namratAko prApta ho sakatA hai| aise mAnase yukta mRtyuko prApta huA jIva tiryagyonimeM janma - dhAraNa kiyA karatA hai / lakar3ImeM haDDIse adhika namra honekI yogyatA hai / isI prakAra kucha mahIneM meM hI jo mAnako chor3akara namratA dhAraNa kara sake, usake dArustambhasadRza mAna samajhanA cAhiye, isa tarahake mAnase yukta mRtyuko prApta hue jIva, manuSyagatimeM janmadhAraNa kiyA karate haiM / latA - belameM sabase adhika namratA hotI hai / isI prakAra jo kucha dinoMmeM hI dUra ho sake, usa mAnako latAstambhasadRza samajhanA cAhiye / isa tarahake mAnase saMyukta mRtyuko prApta honevAle jIva devagatimeM janma - dhAraNa kiyA karate haiM / 1 ina cAroM prakArake mAna kaSAyakI vAsanAkA kAla krodha ke samAna hI samajhanA cAhiye / tathA Upara krodha ke jo udAharaNa diye haiM, unhIMke anusAra prakRta viSayake upasaMhAra aura nigama kI vyAkhyA samajhanI cAhiye / krodhake samAna hI mAna kaSAya hai / vaha jisa darjekA jisa jIvake hogA, usIke anusAra usa jIvako phala prApta hogA, aura jo usa kaSAyase sarvathA rahita haiM, ve niyamase nirvANako prApta huA karate haiM / 362 1 --- selaTThakaTavette niyabheyeNaNuharaMtao mANo / NArayatiriyaNarAmaNaIsu uppAyao kamaso // 284 // go0 jI0 2 -- phalitArthako dikhAneke liye pratijJA - vAkya ke duharAneko nigamana kahate haiM / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 10 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam -- mAyA praNidhirupadhirnikRtirAvaraNaM vaJcanA dasbhaH kUTamatisaMdhAnamanArjavamityanarthAntaram / tasyA mAyAyAstIvAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA-- vaMzakuNasadRzI, meSaviSANasadRzI, gomUtrikAsahazI, nirlekhanasadRzIti / atrApyupasaMhAranigamane konidarzanairvyAkhyAte // artha - - mAyA, praNidhi, upadhi, nikRti, AvaraNa, vaJcanA, dambha, kUTa, atisaMdhAna, aura anArjava, ye saba paryAyavAcaka zabda haiN| krodha aura mAna kaSAyakI taraha isa mAyA kaSAyake bhI tIvra Adi bhAvakI apekSA - tIvra madhyama vimadhyama aura mandabhAva ko prakaTa karanevAle cAra dRSTAntarUpa vAkya haiM / - yathA - vaMzakuNasadRzI, meSaviSANasadRzI, gomUtrikAsadRzI, aura nirlekhanasadRzI' / isa viSaya ke bhI upasaMhAra aura nigamanakI vyAkhyA krodhake dRSTAntoMse hI samajha lenI cAhiye / bhAvArtha-- mana vacana kAyakA prayoga jahA~para viSamarUpase kiyA jAya, vahA~ mAyA kaSAya samajhanA cAhiye / dUsare ko dhokhA dene yA Thagane ke abhiprAya se apane manake abhiprAyako chipAkara dUsarA Azaya prakaTa karanevAle vacana bolanA yA zarIrase vaisI koI ceSTA karanA tathA isI prakAra vacana aura kAyameM bhI vaiSamya rakhane ko mAyA kahate haiM / yaha kaSAya bhI taratama bhAvakI apekSA aneka prakArakI hai, phira bhI sAmAnyatayA dRSTAntoM dvArA usake cAra bheda kahe jA sakate haiM, joki kramase usake tIvrabhAva, madhyamabhAva, vimadhyamabhAva, aura mandabhAvako prakaTa karanevAle haiN| kisI bhI taraha jisakA aMta na pAyA jA sake, aisI bA~sakI jar3a ke samAna atyanta jaTila vaJcanAko vaMzakuNasadRzI samajhanA cAhiye / jisameM mer3he ke sIMga sarIkhI kuTilatA pAI jAya, usako meSaviSANasadRzI, aura jisameM gomUtra ke samAna vakratA rahe, usako gomUtrikAsahazI, tathA jisameM khurapI Adike samAna Ter3ha rahe, usako nirlekhanasadRzI mAyA samajhanA cAhiye / inakI sthiti phala AdikA vyAkhyAna saba kodhakI tarahase hI kara lenA yA samajhalenA cAhiye / isa kaSAyase jo sarvathA rahita haiM, ve nirvANa-padake bhAgI hote haiM / bhASyam - lobho rAgo gAdarthamicchA mUrchA snehaH kAMkSAbhiSva ityanarthAntaram / tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA - lAkSArAgasadRzaH, kardamarAgasadRzaH, kusumbharAgasadRzo haridvArAgasadRzaH iti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanaivyAkhyAte // 1 S artha -- lobha, rAga, gAdvarya, icchA, mUrcchA, sneha, kAGkSA, aura abhiSvaGga ye saba zabda paryAyavAcaka haiM / isa lobha kaSAyake bhI tIvrAdi bhAvoMkI apekSAse cAra dRSTAnta haiM / yathA-lAkSArAgasadRza, kardamarAgasadRza, kusummarAgasadRza, aura haridvArAgasadRzaM / isa viSaya meM bhI upasaMhAra aura nigamanakI vyAkhyA krodha ke jo dRSTAnta diye haiM, unhIM ke dvArA samajha lenI cAhiye / 363 1 - veNuvamUlorabbhayasiMge gomuttaeya khorape / sarisI mAyA NArayatiriyaNarAmaraImukhibadi jiyaM // 285 // go. jI. 2- kimirAyacakkataNumalarirAeNasarisao loho / NArayatirikkhamANusadeve suppAyao kamaso // 256 // go0 jI Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhyAyaH bhAvArtha-iSTa vastuko prApta karanekI AzA tathA prApta vastuke viyoga na honekI abhilASAko lobha kahate haiM / yaha kaSAya para-padArthameM mamatva buddhike rahaneko sUcita karatI hai| isake bhI taratama bhAvoMko batAneke liye cAra dRSTAntoMke dvArA jo cAra sthAna batAye haiM, unakA Azaya yaha hai ki jisa prakAra lAkhakA raMga sabase adhika pakkA hotA hai, aura vaha kapar3eke phaTanetaka bhI dUra nahIM hotA, usI prakAra parama prakRSTa sthAnako prApta lobha lAkSArAgasadRza samajhanA cAhiye / isase kama sthitivAlA aura jo kadAcit kisI upAyase dUra ho sakatA hai, vaha kardamarAgasadRza hai / jisa prakAra kIcar3akA raMga kapar3emeM laga jAnepara kaSTase chUTatA hai, usI prakAra isa lobhako samajhanA caahiye| kIcar3ake raMgakI apekSA kusumakA raMga jaldI chaTa sakatA hai, usI prakAra jo lobha kucha hI kAlake bAda vilIna ho jAya, usako kumambharAgasadRza samajhanA cAhiye, aura jo haldIke raMgake samAna ho, usako haridrAsadRza kahanA cAhiye / ina cAroM prakArake lobhakA phala bhI kramase naraka tiryagati manuSyagati aura devagati hai| jo cAroM hI prakArake lobhase rahita haiM, ve nirvANa-padako prApta kiyA karate haiN| bhASyam-eSAM krodhAdInAM catuparNA kaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtahetavo bhvnti| tadyathA-kSamA krodhasya mArdavaM mAnasyArjavaM mAyAyAH saMtoSo lobhasyeti // artha-ina uparyukta krodhAdika cAra kaSAyoMke pratipakSI-virodhI cAra dharma haiM, joki ina cAroM kaSAyoMke pratighAtake kAraNa haiM / yathA krodhakA pratipakSI kSamA hai, mAnakA pratipakSI mArdava, mAyAkA pratipakSI Arjava, aura lobhakA pratipakSI saMtoSa hai| bhAvArtha-krodhAdika kaSAya karmajanya-bhAva haiM-ve vAstavameM AtmAke nahIM hai| mohanIya karmakA svabhAva AtmAko mohita-mUrchita karanA hai, aisA pahale batA cuke haiM / usIke uttarabhedarUpa ina kaSAyoMke udayase AtmA, jaba vipariNata hotA haiM, taba usa usa kaSAyarUpa kahA jAtA hai / kSamA Adika AtmAke bhAva haiN| jo ki ina kaSAyoMke nAzase prakaTa hote haiN| kyoMki krodhAdika aura kSamAdika donoM hI bhAva parasparameM pratipakSI haiM / ataeva jahA~ eka rahegA vahA~ usakA pratipakSI dUsarA nahIM raha sakatA / krodhake rahate hue kSamA nahIM raha sakatI, aura kSamAke rahate hue krodha nahIM raha sktaa| ataeva krodhAdike vinAzake kAraNa kSamAdika cAra dharma haiN| krodhotpattike kAraNa milanepara bhI krodha na hone denA, usako sahana karanA kSamA hai / mArdavakA artha komalatA aura namratA hai / Arjava nAma saralatA athavA kapaTa rahita pravRtti karanekA hai, iSTa vastuke alAbhameM bhI tRpti rahaneko saMtoSa samajhanA cAhiye / mohanIyake anantara kramAnusAra AyuSka-karmake uttarabhedoMko ginAte haiM:-- Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra - nAra katairyagyonamAnuSadaivAni // 11 // bhASyam - AyuSkaM caturbhedaM nArakaM tairyagyonaM mAnuSaM devamiti // artha-- AyuSka nAmaka prakRtibandhake cAra bheda haiM-nAraka, tairyagyona, mAnuSa, aura daiva / nahIM chUTatA / apakarSa kAlameM bhAvArtha - AyukarmakA svarUpa pahale batA cuke haiM, ki jisake udayase jIvako bhavAntara meM avazya hI janma dhAraNa karanA par3atA hai / bhava-gati cAra hI haiM, ataeva Ayuke bhI cAra hI bheda haiM / eka sAtha do AyukarmakA udaya nahIM huA karatA / eka Ayu jaba parNa ho jAtI hai, taba dUsarI AyukA jisakA ki apakarSakAlameM baMdha hogayA ho, udaya huA karatA hai / ataeva maraNake anantara vigrahagatimeM bhI parabhava sambandhI AyukA hI udaya rahA karatA hai / Ayukarma jo ba~dha jAtA hai, vaha apanA phala diye vinA niyamase jIvako apane yogya bhavameM vaha le jAtA hai jaise ki narakAkA baMdha huA, to usa jIvako maraNake anantara niyamase naraka meM hI jAnA par3egA / devoM ke devAyu aura narakAyukA tathA nArakoMke narakAyu aura devAyukA baMdha nahIM huA karatA, zeSa manuSya aura tiryacoMke cAroM hI AyukA baMdha hotA hai / parantu eka jIvake eka hI parabhavasambandhI AyukA baMdha hotA hai| udaya bhI eka samayameM eka jIvake eka hI AyukA hotA hai | isakI sthitike utkarSaNa apakarSaNa udIraNA Adi sambandhI niyama granthAntaroM meM dekhanA cAhiye | baMdhake liye ATha apakarSakAla hI yogya haiM / zeSa samayoMmeM AyukarmakA baMdha 1 nahIM hotA / sUtra 11-12 / ] nAmakarmake vyAlIsa bhedoMko ginAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - gatijAtizarIrAGgopAGga nirmANabaMdhana saMghAtasaMsthAnasaMhanana sparzarasagaMdhavarNAnupUrvya gurura dhUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchrAsavihAyogatayaH pratyekazarIra sasubhagasusvara zubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // 365 bhASyam - gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, aGgopAGganAma, nirmANanAma, bandhananAma' saMghAtanAma, saMsthAnanAma, saMhanananAma, sparzanAma, rasanA, gaMdhanAma, varNanAma, AnupUrvInAma, agurulaghunAma, upaghAtakanAma, paraghAtakanAma, AtapanAma, udyotanAma, uccchAsanAma, vihAyogati nAma, pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni ! tadyathA - pratyekazarIranAma, sAdhAraNazarIranAma, trasanAma, sthAvaranAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, zubhanAma, azubhanAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sthiranAma, asthiranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yazonAma, ayazonAma, tIrthanAma, tIrthakaranAma, ityetadvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavati / uttaranAmAnekavidham / tadyathA-gatinAma caturvidhaM narakagatinAma, Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH tiryagyonigatinAma, manuSyagatinAma, devagatinAma / jAtinAmno mUlabhedAH paMca / tadyathA - eke ndriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, paJcendriyajAtinAmeti / ekendriyajAtinAmAnekavidham / tadyathA - pRthivIkAyikajAtinAma, aprakAyikajAtinAma, tejaHkAyikajAtinAma, vAyukAyikajAtinAma, vanaspatikAyikajAtinAmeti / tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidham / / tadyathA-zuddhapRthivI zarkarA bAlukopala zilAlavaNAyastrapu - tAmra- sIsaka-rUpya - suvarNa-vajra - haritAla - hiDulaka - manaHzilAsasyakAJcana pravAkAbhrapaTalAbhravAlikAjAtinAmAdi gomedaka - rucakAGka - sphaTika lohitAkSajalAvabhAsa- vaiDU ryacandraprabha candrakAntasUryakAnta - jalakAnta-masAragallAzmagarbha-saugandhikapulakAriSTa kAJcanamaNijAtinAmAdi ca / apakAyikajAtinAmAnekavidham- tadyathA upakledAvazyAyanIhArahi maghanodaka zuddhodakajAtinAmAdi / tejaHkAyikajAtinAmAnekAvidham / tadyathA aGgAra- jvAlAlAtAcirmurmura - zuddhAgnijAtinAmAdi / vAyukAyika jAtinAmAnekavidham / tadyathA - utkalikA maNDalikA jhaJjhakAyanasaMvartaka jAtinAmAdi / vanaspatikAyika jAtinAmAnekavidham / tadyathA- kanda-mUla-skandha-tvakU - kASTha - patra - pravAla- puSpa-phala- gulmagucchalatAvallItRNa parvakAyazevAla - panaka - calaka - kuhanajAtinAmAdi / evaM dvIndriyajAtinAmAnekavidham / evaM trIndriyacaturindriyapaJcandriyajAtinAmAdInyapi // zarIranAma paJcavidham- tadyathA - audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAmeti / aGgopAGganAma trividham / tadyathA - audArikAGgopAGganAma vaikriyazarIrAGgopAGganAma, AhArakazarIrAGgopAGganAma / punarekaikamanekavidham / tadyathA - aGganAma tAvat zironAma, uronAma, pRSThanAma, bAhunAma, udaranAma, pAdanAma / upAGganAmAnekavidham / tadyathA - sparzanAma rasanAma, ghrANanAma, cakSurnAma, zrotranAma / tathA mastiSkakapAlakukADhikAzakha lalATatAlukapolahanucibukadazanauSThava nayanakarNanAsAdyupAGganAmAni zirasaH / evaMserveSAmaGgAnAmupAGgAnAM nAmAni / jAtiliGgAkRtivyavasthA niyAmakaM nirmANanAma / satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhakaM bandhananAma / anyathA hi vAlukApuruSabadabaddhAni zarIrANi syuriti / baddhAnAmapicasaMghAtavizeSajanakaM pracayavizeSAtsaMghAta - nAma dArumRtpiDAyaH saMghAtavat / saMsthAnanAma Sar3idham / tadyathA-samacaturasranAma, nyagrodhaparimaNDalanAma, sAci nAma, kubjanAma, vAmananAma, huNDanAmeti / saMhananAma SaDidham / tadyathAvajrarSabhanArAca nAma, ardhavajrarSabhanArAcanAma, nArAcajAma, ardhanArAcanAma, kIlikAnAma, sRpATikAnAmeti / sparzanAmASTavidhaM kaThinanAmAdi / rasanAmAnekavidham tiktanAmAdi / gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi / varNanAnanekavidhaM kAlakanAmAdi / gatAvutpantukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA tatprApaNasamarthamAnupUrvInAmeti / nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM vinivezakramaniyAmakamAnupUtranAmetyapare agurulaghupariNAmaniyAmakamagurulaghunAma / zarIrAGgopAGganepaghAtakamupaghAtanAma, svaparAkramavijayAdyupaghAtajanakaM vA / paratrAsapratighAtAdijanakaM paraghAtanAma / AtapasAmarthyajanakamAtapanAma / prakAzasAmarthyajanakamudyotanAma / prANApAna pudgalagrahaNasAmarthya janaka mucchrAsanAma / labdhizikSadhipratyayasyAkAzagamanasyajanakaM vihAyogatinAma / 1 pRthakzarIranirvartakaM pratyekazarIranAma / anekajIva sAdhAraNa nirvartakaM sAdhAraNazarIranAma / trasabhAvanirvartakaM trasanAma / sthAvarabhAvanirvartakaM sthAvaranAtha / saubhAgyanirvartakaM subhaganAma | daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma / sausvaryanirvartakaM susvaranAma | dauH svaryanirvartakaM Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 / sabhASyatattvArthAdhigamasatram / duHsvaranAma / zubhabhAvazobhAmAGgalyanivartakaM zubhanAma / tadviparItanirvartakamazubhanAma / sUkSmazarinirvartakaM suukssmnaam|baadrshriirnirvrtkN baadrnaam| paryAptiH pNcvidhaa| tadyathA AhArapaptiH, zarIraparyAptiH, indriyaparyAptiH, prANApAnaparyAptiH, bhASAparyAptiriti / paryAptiH kriyaaprismaaptiraatmnH| shriirondriyvaangmnHpraannaapaanyogydlikdrvyaahrnnkriyaaprismaatiraahaarpryaaptiH| gRhItasyazarIratathA saMsthApanakriyAparisamAptiH zarIraparyAptiH / saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH / tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamAptiH praannaapaanpryaaptiH| bhASAyogyadravyagrahaNAni. srgshktinirvrtnkriyaaprismaaptirbhaassaapryaaptiH| manastvayogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamAptirmanaHparyAptirityeke / AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmatvAt sUtradAdikartanaghaTanavat / yathAsakhyaM ca nidarzanAni gRhadalikagrahaNastambhasthUNA dvArapravezanigamasthAnazayanAdikriyAnirvartanAnIti pryaaptinirvtkNpryaaptinaam| aparyAptinivartakamaparyAptinAma / aparyAptinAma tatpariNAmayogyadalikadravyamAtmanopAttimatyarthaH // - sthiratvanirvartakaM sthiranAma / viparItabhAsthiranAma / AdeyabhAvanirvartakamAdeyanAma / viparItamanAdeyanAma / yazonivartakaM yazonAma / viparItamayazonAma / tIrthakaratvanivartakaM tIrthakaranAma / tA~stAnbhAvAnnAmayatIti nAma / evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekAvadhaH prtytvyH|| ___artha-prakRtibaMdhakA chaTAbheda nAmakarma hai / usake mUlabheda 42 haiM / joki isa prakAra haiM-gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, aGgopAGganAma, nirmANanAma, bandhananAma, saMghAtanAma, saMsthAnanAma, saMhanananAma, sparzanAma, rasanAma, gandhanAma, varNanAma, AnupUrvAnAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, paraghAtanAma, AtapanAma, udyotanAma, ucchAsanAma, vihAyogatinAma / yahA~taka 21 bheda hue / yahA~se Age pratyeka zarIrAdikake bheda haiM joki sapratipakSa haiM / sUtrameM jinakA nAmollekha kiyA gayA hai, ve bhI nAmakarmake bheda haiM, aura unake viparIta bhI nAmakarmake bheda huA karate haiN| jaise ki pratyekazarIranAma, sAdhAraNazarIranAma, sanAma, sthAvaranAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, zubhanAma, azubhanAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sthiranAma, asthiranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yazonAma, ayazonAma / isa taraha 20 bheda haiM / pUrvokta 21 aura 20 ye isa prakAra kula milakara 41 bheda hue / eka bheda tIrthanAma hai, isIko tIrthakaranAma bhI kahate haiM / ataeva saba milakara nAmakarmake malabheda 42 hote haiN| nAmakarmake uttarabheda aneka haiM / joki isa prakAra haiM-gatinAma cAra prakArakA hai, yathA naraka gatinAma, tiryagyonigati nAma aura devagati nAma / jAtinAma karmake mUla uttarabheda pA~ca haiN|-ekendriyjaatinaam, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, aura paMcendriyajAtinAma / inameMse ekendriyanAtinAmake bhI aneka bheda haiN| yathA-pRthivIkAyika jAtinAma, apkAyikajAtinAma, tejaHkAyikajAtinAma vAyukAyikajAtinAma, aura vnsptikaayiknaatinaam| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH inameM se pRthivIkAyikanAtinAmakarmake aneka bheda haiM / jaise ki zuddha pRthivI', zarkarA, vAlukA, upala, zilA, lavaNa, loha, pArada, tAMbA, sIsA, cAMdI, sonA, hIrA, har3atAla, higula, menazila, sasyakAJcana, pravAla, mUMgA, abhrapaTale, abhravAlikA, ityAdi / isI taraha aura bhI aneka bheda haiM / yathA-gomeda~ka, rucake, aGka, sphaTika, lohitAkSa, jalAvabhAsa, vaiDUrya, candraprabha, candrakAnta, saryakAnta, jalakAnta, masAragala, azmagarma, saugandhika, puleka, ariSThe, kAJcanamaNi, ityAdi / isI taraha jalakAyikajAtinAmakarmake bhI aneka bheda haiN| jaise ki-upaklaMda, avazyAya, nIhAra, hima, ghanodaka, tathA zuddhodaka ityAdi / agnikAyikanAtinAmakarma bhI aneka prakArakA hai| jaise ki-aGgAra, jvAlA, ghAta (sphuliMga), arci, murmura, aura zuddhAgni / isI prakAra aura bhI aneka avAntara bhedoMko samajha lenA cAhiye / tathA vAyukAyikajAtinAmakarmake bhI aneka bheda haiN|ythaa-utklikaa, maNDalikA, jhaJjhakAyana, saMvartaka, ityAdi / vanaspatikAyikajAtinAmakarmake bhI aneka avAntara bheda haiM / jaise ki kanda, mUla, skandha, tvak , kASThapatra, pravAla, puSpa, phala, gulma, guccha, latA, vallI, tRNa, parvakAya, zevAla, panaka, valaka, aura kuhana / ityAdi aneka bheda haiM / ye saba ekendriyajAtinAmakarmake avAntara bheda haiN| isI taraha dvIndriya prabhRti jAtinAmakarmake uttarabhedoMko samajha lenA cAhiye / jaiseki peTameM jo kIr3e par3a jAte haiM-paTere, tathA zaMkha, sIpa, giMDole, joMka, aura laTa Adi jIva dvIndriya haiM / inake sparzana aura rasana ye do hI indriyA~ rahatI haiM / kuthu, cIMTI, jU , khaTamala, vicchU aura indragopa Adi trIndriya jIvoMke bheda haiM / macchar3a pataGga, DAMsa, makkhI, bhramara, vara tataiyA Adi caturindriya jIvoMke avAntara bheda haiN| hAthI ghoDA UMTa Adi pazu aura mayUra, kapota, totA, mainA Adi pakSI sarpa masaka Adi jIva, tathA matsya, makara, kacchapa Adi jalacara jIva aura deva nAraka tathA manuSya ye saba paMcendriya jIvoMke avAntara bheda haiN| ataeva ina jAtinAmakauke uttarabhedoMko samajhanA caahiye| zarIra nAmakarmake pA~ca bheda haiM / yathA-audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhAraka 1-jisake avAntara bheda haiM, usa zabdako pratyeka bhedake sAtha jor3akara bolanA cAhiye, jaise ki zuddhapRthivIkAyikajAtinAmakarma, zarkarApRthivIkAyikajAtinAmakarma, ityAdi / isI taraha jalakAyikAdike bhedoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye / 2--abhrakake paTala / 3--abhrakakI bAlu / 4--isako karketana bhI kahate haiM / isakA raMga gorocana sarIkhA hotA hai / 5--isakA dUsarA nAma rAjAvartamaNi bhI hai / isakA raMga alasIke phUla sarIkhA hotA --isakA raMga pravAla sarIkhA hotA hai / 7--pdmraagmnni| 8--isakA raMga mUMgAkAsA hotA hai| 9-10maNivizeSa / 11--gairika, candana, barvara, vaka, moca prabhRti ratnavizeSa aura cintAmaNiratna tathA anekavidha pRthivI, meru Adi parvata, dvIpa, vimAna, bhavana, vedikA, pratimA, toraNa, stUpa, caityavRkSa, jamyUvRkSa, zAlmalivRkSa, ghAtakIvRkSa, aura kalpavRkSa Adi pRthivIke bhedoMmeM hI antarbhUta haiM / digambara-sampradAyameM pRthivIke 36 bheda ginAye haiM, jinameM ki ina sabakA antarbhAva ho jAtA hai| isI prakAra jalAdikake bheda bhI samajha lene caahiye| jaise ki zrIamRtacandrasUrIne tattvArthasArameM ginAye haiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 369 zarIranAma, taijasazarIranAma aura kArmaNazarIranAma / aGgopAGganAmakarmake tIna bheda haiM / joki isa prakAra haiM- audArikAGgopAGga, vaikriyazarIrAGgopAGga AhArakazarIrAGgopAGga inameM bhI eka ekake aneka avAntara bheda haiM / jaise ki aGganAmakarmake uttarabheda isa prakAra haiM-- zironAma uronAma pRSThanAma bAhunAma udaranAma aura padanAma | upAGganAmakarmake bhI aneka bheda haiM / jaise ki--sparzanAma, rasanAma, ghrANanAma, cakSurnAma, aura zrotranAma, / mastiSka, kapAla, kRkATikA, zaGkha, lalATa, tAlu, kapola, hanu, cibuka, dazana, oSTha, bhrU, netra, karNa, aura nAsikA Adi zirake upAGga haiM / isI taraha aura bhI samasta aGgoM tathA, upAGgoM ke nAma samajha lene caahiye| jisake udayase zarIra aura usake aGgopAGga kI aisI AkRti - vizeSa niyamita rUpa se bane, joki usa usa jAtikA liGgarUpa ho, usako nirmANanAmakarma kahate haiM / prApti ho jAnepara racita zarIroMkA paraspara meM jisa karmake udayase bandhana ho, usako bandhananAmakarma kahate haiN| arthAt jisa karmake nimitta se audArikAdi zarIroM ke yogya AkArako prApta hue pudgalaskandhoM kA Apasa meM aisA saMzleSaviSezarUpa sambandha ho jAya, joki pradezAvagAha athavA ekatva buddhike janaka AvazvagbhAvarUpa ho, usako bandhananAmakarma samajhanA cAhiye / yadi isa tarahakA zarIroMkA parasparameM bandhana na ho, to bAlUke bane hue puruSakI taraha manuSyamAtra ke zarIra abaddha hI rheN| - jIvamAtra ke zarIroM ke pudgalaskandha baddharUpa na rahakara vizIrNa hI ho jA~ya | ataeva unake bandhanavizeSakI AvazyakatA hai / so yahI kArya bandhananAmakarmake udayase huA karatA hai / zarIra yogya pudgalaskandhoMkA bandhanAvazeSa ho jAnepara bhI jabataka aisA dRr3ha aura pracayavizeSarUpa saMzleSa na ho jAya, jaisA ki kASTha - lakar3I athavA mRtpiNDa - kaMkar3a patthara yA kapAla aura lohe ke pudgalaskandhameM huA karatA hai, tabataka zarIra sthira nahIM raha sakatA / ataeva jisa karmake udayase saMghAtavizeSakA janaka pracayavizeSa ho, usako saMghAtanAmakarma kahate haiM / jisa karmake udayase zarIrakI AkRtivizeSa bane, usako saMsthAnanAmakarma kahate haiM / usake chaha bheda haiM / --samacaturasranAma, nyagrodhaparimaNDalanAma, sAcinAma, kuJjanAma, vAmananAma, aura huNDakanAma | jisa karmake udayase zarIra aura usake ajha upAGga sAmudrika - zAstra ke anusAra yathApramANa hoM, usako samacaturasra kahate haiM / jisa karma ke udayase nyagrodha- vaTavRkSakI taraha zarIrakA AkAra nIce halakA-patalA aura Upara bhArI - moTA ho, usako nyagrodhaparimaNDala kahate haiM / jisa karmake udayase zarIra svAti nakSatra ke samAna nIce bhArI aura upara halakA bane, usako sAci athavA svAti kahate haiM / jisa karmake udayase kubja - kUbar3asahita zarIra prApta ho, usako kubjanAma kahate haiM / jisa karmake udayase choTA zarIra prApta ho, usako vAmananAmakarma kahate haiM / jisa 1 1 1 - - zarIrake ATha aMga prasiddha haiM / yahA~para chaha nAma ginAye haiM, kintu bAhu do aura pAda do ginanese ATha aMga pUre ho jAte haiM / 47 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH 1 karmake udayase zarIra tathA usake pratyeka aGga aura upAGga virUpa yA aniyata AkArakA baneM usako huNDakanAmakarma kahate haiM / saMhanana nAma haDDI athavA zarIrako haDDI AdikI dRr3hatA kA hai / jisa karmake udayase vaha prApta ho, usako saMhanananAmakarma kahate haiM, usake bhI chaha bheda haiM / yathA - vajrarSabhanArAca, ardhavajrarSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, aura sRpATiko | jisa karmake udayase vajrakI haDDI vajrakA veSTana aura vajrakI hI kIlI ho, usako vajrarSabhanArAca saMhanana kahate haiM / jisakarmake udayase vajrakI haDDI aura vajrakA veSTana tathA vajrakI kIlI AdhI prApta ho, usako ardhavajrarSabhanArAcasaMhanana kahate haiM / jisake udayase haDDiyoMke Upara veSTana prApta ho, usako nArAcasaMhanana kahate haiM / jisake udayase AdhA veSTana prApta ho, usako ardhanArAcasaMhanana kahate haiM / jisake udayase haDDiyoM meM kIliyA~ prApta hoM, usako kIlikAsaMhanana kahate haiM / jisa karmake udayase haDDiyA~ na veSTita hoM, aura na kIlitahoM, kevala narsoMke dvArA ba~dhI hoM, usako sRpATikAsaMhanana kahate haiM jisa karma ke udayase zarIra meM sparzanendriyake viSayabhUta guNa prApta hoM, usako sparzanAmakarma kahate haiM / isake AThabheda haiM / yathA -- kaThina, komala, guru, laghu, snigdha, rUkSa, zIta, aura uSNa / jisake udayase zarIrameM rasanA indriyakA viSayabhUta guNa prApta ho, usako rasanAmakarma kahate haiN| usake pA~ca bheda haiM / yathA -- tikta madhura amla kaTu aura kaSAya / jisake udayase zarIra meM ghrANendriyakA viSayabhUta guNa prApta ho, usako gandhanAmakarma kahate haiM / usake do bheda haiM, surabhi aura asurabhi / --sugandha aura durgandha / jisake udayase zarIra meM cakSurindriyakA viSayabhUta guNa utpanna ho, usako varNanAmakarma kahate haiM / usake pA~ca bheda haiM / - kAlA pIlA lAla zveta haritai / maraNake anantara yathAyogya gatimeM utpanna honeke liye gamana karate samaya jabataka yogya janmasthAnameM pahu~cA nahIM hai, tabataka jisa karmake udayase jIva usa gatike janmasthAnakI tarapha unmukha rahatA aura usa sthAnako prApta hotA hai, usako AnupUrvInAmakarma kahate haiM / yaha karma jIvako mRtyuke bAda bhavAntarameM pahu~cAne ke liye samartha hai' / koI koI kahate haiM, ki nirmANakarmake dvArA jinakA yogya nirmANa ho cukA hai, aise zarIra ke aMga aura upAMgoM kA jisake nimittase viniveza -kramakA niyamana ho - niyamabaddha yogya sthAnoMpara hI ve nivezita hoM, usako AnupUrvInAmakarma kahate haiM / jisake 1 1 --- digambara - sampradAyameM chaha bheda isa prakAra haiM--vajrarSabhanArAcasaMhanana, vajranArAcasaMhanana, nArAcasaMhanana ardhanArAcasaMhanana kIlakasaMhanana aura spATikA saMhanana / 2- bhASyakArane sparzAdikake bhedoM ko batAte samaya Adi zabdakA prayoga kiyA hai, jisase aisA mAlUma hotA hai, ki isa likhita pramANase sparza rasa varNa aura gaMdhake adhika bhI bheda hoNge| parantu aisA nahIM hai, ina guNoM ke bheda itane hI hote haiM / jaisA ki svayaM bhASyakArane bhI adhyAya 5 sUtra 23 kI TIkA meM dikhAyA hai / 3- digambara - sampradAya meM isakA artha aisA mAnA hai, ki isake udayase vigrahagatimeM jIvakA AkAra tyakta-chor3e huye zarIrake AkAra rahA karatA hai / jaise ki koI pazu marakara deva huA, usa jIvakA vigrahagatimeM AkAra usa pazu sarIkhA rahegA / 4- - digambara - sampradAya meM yaha kArya nirmANakarmakA hai / kyoMki usake do bheda hai / -sthAnanirmANa aura pramANanirmANa / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 371 udayase zarIra na to ruI sarIkhA halakA aura na lohe sarIkhA bhArI bane, usako agurulaghunAmakarma kahate haiM / jisake nimittase apane hI zarIrake aGga aura upAMgoMkA ghAta ho, athavA jisake dvArA apane hI parAkrama vijaya AdikA upaghAta ho, usako upaghAtanAmakarma kahate haiN| jisake nimittase dUsareko trAsa ho, athavA dUsarekA ghAta ho, usako parAghAtanAmakarma kahate haiN| jisake nimittase zarIrameM AtapakI sAmarthya prApta ho, usako AtapanAmakarma kahate haiM / jisake udayase zarIrameM prakAzakI sAmarthya prakaTa ho, usako udyotanAmakarma kahate haiM / jisake udayase zvAsochAsake yogya pudgalaskandhoMko grahaNa karanekI sAmarthya utpanna ho, usako ucchAsanAmakarma kahate haiM / jisake nimittase AkAzameM gamana karanekI yogyatA prApta ho, usako vihAyogatinAmakarma karate haiN| yaha yogyatA tIna prakArakI huA karatI hai-labdhipratyaya, zikSApratyaya, aura Rddhipratyaya / / . nAmakarmakI sapratipakSa prakRtiyoMkA abhiprAya isa prakAra hai* jisake udayase pratyeka jIvakA zarIra bhinna bhinna bane, usako pratyekazarIranAmakarma kahate haiM / jisake udayase aneka jIvoMkA eka hI zarIra bane, usako sAdhAraNazarIranAmakarma kahate haiN| jisake udayase dvIndriyase lekara pazcendriyatakakI avasthA prApta ho, usako trasanAmakarma kahate haiN| jisake udayase pUrvokta pA~ca sthAvaroM pRthivI jala agni vAyu aura vanaspatikI dazA prApta ho, usako sthAvaranAmakarma kahate haiN| jisake nimittase saubhAgya prApta ho, usako subhaganAmakarma kahate haiM / jisake nimittase daurbhAgya prApta ho, usako durbhaganAmakameM kahate haiM / jisake nimittase acchA svara prApta ho, usako sasvara aura jisake jisake nimittase azabha svara prApta ho, usako duHsvaranAmakarma kahate haiM / jisake udayase zubha bhAva aura zobhA tathA mAGgalya prApta ho, usako zubhanAmakarma kahate haiM / isake viparIta avasthA jisase prApta ho, usako azabhanAmakarma kahate haiN| jisase aisA zarIra prApta ho, jo na dUsareko roka sake, yA na dusarese ruka sake, usako sUkSmanAmakarma aura jisake nimittase isake viparIta svabhAvavAlA zarIra prApta ho, usako bAdaranAmakarma kahate haiN| jisake nimittase AtmAkI kriyA samApti ho, usako paryAptinAmakarma kahate haiN| isake pA~ca bheda haiM-AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, prANApAnaparyApti, aura bhASAparyApti / zarIra indriya vacana mana aura zvAsocchAsake yogya skandha* rUpa pudgala dravyakA jisake dvArA AharaNa-grahaNa ho, aisI kriyAkI jisake dvArA parisamApti ho, usako AhAraparyApti kahate haiM / gRhIta pudgalaskandhoMko zarIrarUpameM sthApita karanevAlI 1-jisake udayase aise aMgopAMga baneM, ki jinase apanA hI ghAta ho / 2--jisake udayase, aise agopAGga bane jo dUsarekA ghAta kareM / 3-jisakA mUla TaMDA ho, aura prabhA uSNa ho, usako Atapa kahate haiM / 4-jisakA mUla bhI ThaMDA ho aura prabhA bhI ThaMDI ho, usako udyota kahate haiN| 5-digambara-sampradAyameM chaha bheda hI mAne haiM / eka manaHparyApti bhI mAnI hai / jaisA ki bhASyakArane bhI ekIyamatase ullekha kiyA hai| inake arthakI vizeSatA gommaTasArake paryApti adhikAra meM dekhanI caahiye| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH kriyAkI parisamApti jisake nimittase ho, usako zarIraparyApti kahate haiM / saMsthApana zabdakA Azaya yaha hai, ki zarIrarUpa racanA yA ghaTana / sparzana Adi indriyoMkI racanA jisake dvArA siddha ho, usa kriyAkI jisase parisamApti ho jAya, usako indriyaparyApta kahate haiM / zvAso - chAsa kriyA ke yogya pudgalaskandhoM ko grahaNa karane yA chor3ane kI zakti jisase siddha ho, aisI kriyAkI parisamApti jisase ho, usako prANApAnaparyApti kahate haiM / bhASA - vacana ke yogya pudgala dravyako grahaNa karane yA chor3ane kI zaktikI jisase nivRtti ho, usa kriyAkI jisase parisamApti ho, usako bhASAparyApti kahate haiM / koI koI AcArya eka chuTTI manaHparyApti bhI batAte haiM, jisakA ki artha isa prakAra karate haiM, ki mana - dravyamanake yogya pudgala dravyako grahaNa aura visarga-tyAgakI zaktiko niSpanna karanevAlI kriyAkI jisase parisamApti hojAya, usako manaH paryApti kahate haiM / jisa prakAra sUtakA jo kapar3A bunA jAtA hai, usameM samasta kriyAoM kA prArambha eka sAtha hI hojAtA hai, kintu unakI pUrNatA kramase hotI hai| isI prakAra lakar3Ike katarane Adike viSaya meM satra kAmakA prArambha yugapat aura unakI samApti kramase hotI hai, isI taraha paryAptiyoMke viSayameM bhI samajhanA cAhiye | inakA bhI Arambha yugapat aura pUrNatA kramase hotI hai / jisa jIvake jitanI paryApti saMbhava haiM, usake unakA Arambha eka sAtha hI ho jAtA hai, kintu pUrNatA kramase hotI hai| kyoMki ye uttarottara sUkSma haiM / inake kramase ye dRSTAnta haiM -- gRha-nirmANake yogya vastuoMkA grahaNa, staMbha, sthUNA - thUnI aura dvAra, tathA jAne Aneke sthAna evaM zayana Adi kriyA / ye jisa prakAra kamase huA karate haiM, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / Upara jo paryAptike bheda ginAye haiM, unakI jisase nirvRtti ho, usako paryAptinAmakarma kahate haiM, aura jisase inakI nirvRtti na ho, usako aparyAptinAmakarma kahate haiM / tattatpariNamanake yogya skandharUpa pudgaladravyako jIva grahaNa nahIM karatA, yahI aparyAptikA tAtparya hai / jisake nimitta se zarIra ke aGgopAGga aura dhAtu upadhAtu sthira raheM - apane rUpameM athavA yathAsthAna raheM, usako sthiranAmakarma kahate haiM / jisake udayase isake viparIta kriyA ho, usako asthiranAmakarma kahate haiM / jisake nimittase kAntiyukta zarIra ho, usako Adeya aura isake viparIta jisake nimitta se kAntirahita zarIra ho, usako anAdeyanAmakarma kahate haiM / jisake udayase jIvakI kIrti ho, usako yazonAma aura isake viparIta jisake nimittase jIva kI apakIrti ho, yA kIrti na ho, usako ayazonAmakarma kahate haiM / I antima bheda tIrthakara nAmakarma hai / usakA abhiprAya yahI hai, ki jisake udayase tIrtha. karatva siddha ho| tIrthakI pravRtti aura samavasaraNakI vibhUti AdikI racanA tathA kalyANakoMkI niSpatti Adi isI karmake phala haiM / isI aMtaraGga kAraNake udayase samavasaraNa meM sthita arihaMta bhagavAnkI divyadezanA pravRtta huA karatI hai / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13-14 / ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / 373 isa prakAra nAmakarmake 42 mUlabheda aura unake uttarabhedokA svarUpa batAyA / tattat bhAvoMko jo banAve usako nAmakarma kahate haiN| nAmakarmake uttarabheda aura uttarottara bheda aneka haiM, jaisA ki Upara dikhAyA jA cukA hai| kramAnusAra sAtaveM prakRtibaMdha-gotrakarmake do bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiN| sUtra--uccairnIcaizca // 13 // bhASyam-uccaigotram nIcairgotraM ca / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkAraizvaryAyutkarSanirvartakam / viparItaM nIcairgotraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakam // artha-gotrakarmake do bheda haiM / uccaiotra aura nIcairgotra / inameMse uccai!tra usako kahate haiM, joki deza jAti kula sthAna mAna satkAra aura aizvarya AdikI apekSA utkarSakA nivartaka ho / nIcairgotra isake viparIta caNDAla-naTa-vyAdha-pAridhI matsyabandha-dhIvara aura dAsyadAsa athavA dAsIkI saMtAna ityAdi nIca bhAvakA nirvartaka hai| bhAvArtha-jisake udayase jIva lokapUjita kulameM utpanna ho, usako ucca gotra aura jisake udayase isake viparIta lokanindya kulameM janma grahaNa kare, usako nIcagotra kahate haiN| pUjyatA deza kula jAti Adi aneka kAraNoMse huA karatI hai / isI prakAra nindyatAke bhI aneka kAraNa haiM / sAmAnyatayA gotrake do hI bheda haiM / parantu pUjyatA aura nindyatAke tAratamyakI apekSA isake avAntara bheda aneka haiN| antameM AThaveM prakRtibaMdha-antarAyakarmake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiN| sUtra-dAnAdInAm // 14 // bhASyam-antarAyaH paJcavidhaH / tadyathA-dAnasyAntarAyaH, lAbhasyAntarAyaH, bhogasyAntarAyaH, upabhogasyAntarAyaH, vIryAntarAya iti // artha-antarAyakarmake pA~ca bheda haiM / jo ki isa prakAra haiM-dAnakA antarAyadAnAntarAya, lAbhakA antarAya-lAbhAntarAya, bhogakA antarAya-bhogAntarAya, upabhogakA antarAya-upabhogAntarAya, aura vIryAntarAya / bhAvArtha- antarAya aura vighna zabda eka hI arthake vAcaka haiM / antarAya zabdakA artha aisA hotA hai, ki jo bIcameM Akara upasthita ho jAya / phalataH jisa karmake udayase dAna Adi kAryoMmeM vighna par3a jAya-dAnAdi kArya siddha na ho sakeM, usako antarAyakarma kahate haiN| viSayakI apekSAse isake pA~ca bheda haiN| 2- pitRpakSako kula aura mAtRpakSako jAti kahate haiN| donoM hI zabda vaMzako lekara pravRtta huA karate haiN| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [aSTamo'dhyAyaH jisake udayase dAnakI icchA rahate hue aura deya-sAmagrIke rahate hue bhI dAna ne kara sake, usako dAnAntarAya kahate haiM / jisake udayase nimitta milanepara bhI lAbha na ho sake, usako lAbhAntarAya kahate haiM / bhogya-sAmagrIke upasthita rahanepara bhI jisake udayase usako bhoga na sake, usako bhogAntarAya kahate haiM / upasthita upabhogya sAmagrIkA bhI jisake udayase jIva upabhoga na kara sake usako upabhogAntarAya kahate haiM / isI prakAra jisake udayase vIryautsAha zaktikA ghAta ho, athavA vaha prakaTa hI na ho, usako vIryAntarAya kahate haiN| bhASyam-uktaH prakRtibandhaH / sthitivandhaM vkssyaamH| ___ artha-isa adhyAyakI AdimeM bandhake cAra bheda batAye the| unameMse pahale bheda-prakRtibaMdhakA varNana ho cukA / usake anantara sthitibandhakA varNana samayaprApta hai| ataeva kramAnusAra aba usIkA varNana yahA~se kreNge| sthiti do prakAra kI hai,-utkRSTa aura jaghanya / donoMke madhyake bheda aneka haiM, joki donoMke mAlUma ho jAnepara svayaM samajhameM A jAte haiM / ataeva do bhedoMmeMse pahale utkRSTa sthitiko batAte haiM / tathA uparyukta aSTavidha prakRtiyoMmeMse kisa kisakI utkRSTa sthiti kitanI kitanI hotI hai-baMdhatI hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra--AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // ___ bhASyam-AditastisRNAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedyAnAmantarAyaprakRtezca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // artha-Adise lekara tIna karmaprakRtiyoMkI-jisa kramase Upara jina ATha prakRtiyoMko ginAyA hai, usa kramake anusAra unameM se prathama dvitIya aura tRtIya prakRti arthAt jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura vedanIyakarmakI tathA AThaveM antarAyakarmakI utkRSTa sthiti 30 koTIkoTI sAgarakI hai| bhAvArtha-pratikSaNa jo karmoMkA bandha hotA hai, usameM sthitikA bhI ba~dha hotA hai / so ina cAra karmoM se pratyekakI sthiti jyAdaHse jyAdaH 3 0 koTIkoTI sAgara takakI eka kSaNameM ba~dha sakatI hai / arthAt ina cAra komase eka kSaNakA ba~dhA huA koI bhI karma jIvake sAtha 30 koTIkoTI sAgara taka raha sakatA hai / mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti batAte haiM: sUtra--saptatirmohanIyasya // 16 // bhASyam--mohanIyakarmaprakRteH saptatiHsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH|| 1-- eka koTIko eka koTIse guNA karanepara jo guNanaphala ho, usako koTIkoTI kahate haiN| sAgara upamAmAnake bhedoMmeMse eka bheda hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15-16-17-18-19-20 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha -- mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti 70 koTIkoTI sAgarakI hai / bhAvArtha - pratyeka karmakA bandha prati samaya hotA hai, aisA pahale kaha cuke haiM / unameM mohanIyakA bhI baMdha hotA hai / aba yahA~para sthitikA prakaraNa hai, ataeva usa baMdhakI sthiti batAte haiM, ki eka kSaNameM ba~dhanevAlA mohanIyakarma 70 koTIkoTI sAgara taka AtmAke sAtha sambaddha raha sakatA hai | yaha sthiti mohanIyake do bhedoMmeM se darzanamohanIyakI hai / nAmakarma aura gotrakarmakI utkRSTa sthiti batAte haiM / -- sUtra - nAmagotrayoviMzatiH // 17 // bhASyam - nAmagotraprakRtyorviMzatiH sAgaropamakoTI koTyaH parA sthitiH // artha -- nAmakarmaprakRti athavA gotrakarmaprakRtikA jo baMdha huA karatA hai, usameM sthitibaMdha jyAdaHse jyAdaH bIsa koTIkoTI sAgara takakA ho sakatA hai / AyukarmakI sthiti batAte haiM 375 sUtra - trayastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya // 18 // bhASyam - AyuSkaprakRtestrayastriMzatsAgaropamANi parA sthitiH // artha -- AyukarmakI utkRSTa sthiti kevala 33 sAgarakI hai / isa prakAra AThoM karmoMkI utkRSTa sthitikA pramANa batAyA, aba jaghanya sthitikA pramANa batAneke liye lAghavArtha pahale vedanIyakarma kI sthiti dikhAne vAlA sUtra kahate haiM: sUtra - aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 19 // bhASyam - - vedanIyaprakRteraparA dvAdaza muhUrtA sthitiriti // 1 artha -- vedanIyakarmakI jaghanya sthitikA pramANa bAraha muhUrta hai / arthAt eka kSaNa meM ba~dhanevAle vedanIyakarmakA sthitibaMdha kamase kama hogA, to bAraha muhUrtakA avazya hogA, isase kama vedanIyakA sthitibaMdha nahIM ho sakatA / nAmakarma aura gotrakarmakI jaghanya sthiti batAte haiM : sUtra - nAmagotrayoraSTau // 20 // bhASyam - nAmagotraprakRteraSTo muhUrtA aparA sthitirbhavati // artha----nAmakarma aura gotrakarma kI jaghanya sthitikA pramANa ATha muhUrta hai, arthAt inakA sthitibaMdha itanese kama nahIM ho sakatA / bAkIke karmokI jaghanya sthiti kitanI hai ? uttara Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 rAyacandranainazAstramAlAyAma [ aSTamo'dhyAyaH sUtra-zeSANAmantarmuhUrtam // 21 // bhASyam-vedanIyanAmagotraprakRtibhyaH zeSANAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAyuSkAntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhUrta bhavati // artha-zeSa zabdase upara jina prakRtiyoMkI javanya sthiti batA cuke haiM, unase bAkI prakRtiyoMkI aisA artha samajhanA cAhiye / ataeva vedanIya nAma aura gotrako chor3akara bAkI jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya AyuSka aura antarAya ina karmoMkA jaghanya sthitibaMdha antarmuhUrtakA huA karatA hai / arthAt ina karmoMkA sthitibaMdha eka samayameM kamase kama hogA, to antamuhUrtakA hogA, isase kama inakA sthitibaMdha nahIM huA karatA / bhAvArtha----yaha baMdhakA prakaraNa hai, aura karmokA baMdha pratikSaNa huA karatA hai / eka Ayakarmako chor3akara zeSa sAtoM karma saMsArI jIvake pratisamaya baMdhako prApta huA karate haiN| ataeva sthitibaMdhake jaghanya utkRSTa pramANa batAnekA abhiprAya bhI yahI samajhanA cAhiye, ki isa eka kSaNake baMdhe hue karmameM kamase kama itane kAla taka yA jyAdaHse jyAdaH itane kAlataka sAtha rahanekI yogyatA par3a cukI hai| kiMtu AyukarmakI sthitikA pramANa baMdhake samayase nahIM liyA jAtA, vaha jIvake maraNake samayase ginA jAtA hai| bhASyam-uktaH sthitibandhaH / anubhAgavandhaM vkssyaamH|| artha-baMdhake dUsare bhedarUpa sthiti baMdhakA prakaraNa aura varNana pUrNa huA, aba kramAnusAra yahA~se anubhAgabaMdha-tIsare bhedakA varNana kareMge / ataeva anubhAgakA artha athavA lakSaNa batAnevAlA sUtra kahate haiM: sUtra-vipAko'nubhAvaH // 22 // bhASyam-sarvAsAM prakRtInAM phalaM viSAkodazo'nubhAvo bhvti| vividhaH pAko vipaakH| sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyayamevAnAbhogavIryapUrvakaM karmasaMkramaM karoti / uttaraprakRtiSu sarvAsu mUlaprakRtyabhinnAsu na tu mUlaprakRtiSu saMkramo vidyate, bandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAt / uttaraprakRtiSu ca darzanacAritrabhohanIyayoH samyAgmithyAtvavedanIyasyAyuSkasya ca jAtyantarAnubaMdhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdevasaMkramo na vidyate / apavartanaM tu sarvAsAM prakRtInAM vidyate / tadAyuSkeNa vyAkhyAtam // artha-sampUrNa karmaprakRtiyoMkA jo phala hotA hai, usako vipAka athavA vipAkodaya kahate haiN| isIkA nAma anubhAva athavA anubhAgabandha hai / vi zabdakA artha hai, vividha-anekaprakArakA aura pAka zabdakA artha hai, pariNAma yA phala / ba~dhe hue karmoMkA phala aneka prakArakA huA karatA hai, ataeva usako vipAka kahate haiN| kyoMki baMdhake samaya karmoMmeM jaisI anubhavazaktikA baMdha hotA hai,usakA phala usa prakArakA bhI hotA hai aura usake pratikUla anya prakArakA bhI huA karatA hai / jisa samaya jIva karmoMke isa vipAkakA anubhava karatA hai, usI samaya vaha usako karatA huA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21-22-23-24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram | 377 hI karmo kA saMkramaNa kara diyA karatA hai / isakA kAraNa karma hI hai, aura vaha tabhItaka hotA hai, jabataka ki pUrva meM usakI zaktikA bhoga nahIM kiyA gayA ho / yaha saMkrama mUla prakRtiyoMse abhinna sampUrNa uttaraprakRtiyoMmeM huA karatA hai, parantu malaprakRtiyoMmeM nahIM hotA / kyoMki bandhavipAkake liye jisa nimittakI AvazyakatA hai, mUlaprakRtiyA~ usase bhinna jAtivAlI huA karatI haiM / uttaraprakRtiyoM meM bhI darzanamohanIya aura cAritramohanIyakA saMkrama nahIM hotA / isI prakAra samyagmithyAtva vedanIyakA bhI saMkrama nahIM hotA, tathA AyuSkakarmameM bhI paraspara saMkrama nahIM hotaa| kyoMki jAtyantarase sambandha rakhanevAle vipAkake liye jisa nimittakI AvazyakatA hai, ye usa jAti nahIM haiM / ye usase bhinna jAti ke haiM / apavartana sabhI prakRtiyoMkA ho sakatA hai / isa bAtako AyuSkakarma ke dvArA usake sambandhako lekara pahale batA cuke haiM / kisa karmakA vipAka kisa rUpameM hotA hai, isa bAta ko batAneke liye sUtra kahate 1 sUtra - sa yathAnAma // 23 // bhASyam - so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathAnAma vipacyate / artha --gatinAmAdi karmoMkA anubhAva una prakRtiyoMke nAmake anusAra hI huA karatA hai / ukta sampUrNa karmoMkI jaisI saMjJA hai, aura usake anusAra jaisA unakA artha hotA hai, usI ke anusAra una karmoMkA vipAka bhI hotA hai / nAmake anurUpa vipAka hojAneke anantara una kamakA kyA hotA hai ? isakA uttara deneke liye sUtra kahate haiM -- sUtra - tatazca nirjarA // 24 // bhASyam - tatazcAnubhAvAtkarmanirjarA bhavatIti / nirjarA kSayo vedanetyekArthaH / atra ca zabda hetvantaramapekSate - tapasA nirjarA ceti vakSyate // - artha -- jaba uparyukta karmoMkA vipAka ho cukatA hai- jaba ve apanA phala de lete haiM, usake anantara hI unakI nirjarA ho jAtI hai - AtmAse saMbaMdha chor3a kara ve nirjIrNa ho jAte haiM - jhar3a jAte haiN| nirjarA kSaya aura vedanA ye zabda eka hI arthake vAcaka haiM, isa sUtra meM ca zabda jo diyA hai, vaha nirjarAke dUsare bhI hetukA bodha karAne ke liye hai / arthAt vipAkapUrvaka bhI nirjarA hotI hai, aura dUsarI tarahase athavA anya kAraNase bhI hotI hai / kyoMki Age calakara adhyAya 9 sUtra 3 ke dvArA yaha kahegeM ki " tapasA nirjarA ca " arthAt tapase nirjarA bhI hotI hai / 1 --- adhyAya 2 sUtra 52 / 48 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ aSTamo'dhyAyaH bhAvArtha-nirjarA zabdakA artha ba~dhe hue karmoMkA kramase AtmAse sambandha chUTa jAnA hai| yaha do prakArase hotI hai| eka to yathAkAla aura dUsarI prayogapUrvaka / karma apanA jaba phala de cukate haiM, usake anantara hI ve AtmAse sambandha choDa dete haiM, yaha yathAkAla nirjarA hai| isa tarahakI nirjarA sabhI saMsArI jIvoMke aura sadAkAla huA karatI hai, kyoMki ba~dhe hue karma apane apane samayapara phala dekara nirjIrNa hote hI rahate haiM / ataeva isako nirjarA-tattvameM nahIM samajhanA cAhiye / dUsarI tarahakI nirjarA tapa Adike prayoga dvArA huA karatI hai / yaha nirjarA-tattva hai, aura isI liye mokSakA kAraNa hai| isa prakAra donoMke hetumeM aura phaloM antara hai, phira bhI ve donoM hI eka nirjarA zabdake dvArA hI kahI jAtI haiN| ataeva ca zabdake dvArA hetvantarakA bodha karAyA hai| bhASyam-ukto'nubhAvabandhaH / pradezabandhaM vakSyAmaH / artha-isa prakAra anubhAgabandhakA varNana pUrNa huaa| aba kramAnusAra cauthe pradezabandhakA varNana honA cAhiye / ataeva usakA hI varNana karate haiN|--- sUtra-nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 25 // bhASyam-nAmapratyayAH pudgalA badhyante / nAma pratyaya eSAM te ime naamprtyyaaH| nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityarthaH / sarvatastiryagUrdhvamadhazca badhyante / yogavizeSAta kAyavAGmanaH karmayogavizeSAJca badhyante / sUkSmA badhyante na bAdarAH / ekakSetrAvagADhA badhyante na kSetrAntarAvagADhAH / sthitAzca badhyante na gatisamApannAH / sarvAtmapradezeSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyante / ekaiko hyAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA badhyante na saGkhyeyAsakhyeyAnantapradezAH / kuto'grahaNayogyatvAt pradezAnAmiti eSa pradezabandho bhavati // artha-jo pudgala karmarUpase AtmAke sAtha baMdhako prApta hote haiM, unhIMkI avasthA vizeSako pradezabaMdha kahate haiM / ataeva isa sUtrameM usI avasthAvizeSako dikhAte haiN|bNdhko prApta honevAle pudgala nAmapratyaya kahe jAte haiN| nAma hI hai pratyaya-kAraNa ninakA unako kahate haiM nAmapratyaya / ataeva nAmapratyaya nAmanimitta nAmahetuka aura nAmakAraNa ye sabhI zabda samAnArthake bodhaka haiN| nAma zabdase samparNa karmaprakRtiyoMkA grahaNa hotA hai| kyoMki pradezabaMdhameM karma kAraNa haiN| karma rahita jIvake usakA baMdha nahIM huA karatA / tathA ye pudgala tiryak Urdhva aura adhaH sabhI taraphase ba~dhate haiM, na ki kisI bhI eka hI niyata dizAse / aura baMdhakAkAraNa yogavizeSa hai / yogakA lakSaNa pahale batA cake haiM, ki mana vacana aura kAyake nimittase jo karma-AtmapradezoMkA parispandana hotA hai, usako yoga kahate haiM / isI yogakI vizeSatA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25-26 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 379 taratamatAke anusAra hI pradezabaMdha hotA hai / yoga rahita jIvoMke vaha nahIM hotA / tathA ye baMdhanevAle sabhI pudgala sUkSma huA karate haiM, na ki bAdara / isI prakAra ve eka hI kSetrameM avagAha karanevAle hote haiM, na ki kSetrAntarameM bhI avagAha karanevAle / tathA sthitizIla haA karate haiM, na ki gatimAn / evaM sabhI karmaprakRtiyoMke yogya paddhala jIvake sampUrNa pradezoMpara ba~dhate haiN| aisA nahIM hai, ki jIvake kucha pradezoMpara hI baMdha hotA ho aura kucha vinA baMdhake bhI rahate hoM, aura na aisA hI hai, ki kisI pradezapara kisI prakRtikA baMdha ho, aura dUsare pradezoMpara dasarI dUsarI prakRtiyoMke yogya pudgaloMkA baMdha ho| kintu sabhI pradezoMpara sabhI prakRtiyoMke yogya pudgaloM kA baMdha huA karatA hai| isa hisAbase yadi dekhA jAya, to AtmAkA eka eka pradeza ananta karmapradezoMke dvArA baddha hai / karmagrahaNake yogya jo pudgala ba~dhate haiM, unakI saMkhyA anaMtAnaMta hai| saMkhyeya asaMkhyeya aura anaMta pradeza baMdhako prApta nahIM huA krte| kyoMki unameM grahaNakI yogyatA nahIM hai| isa prakArase jo karmagrahaNake yogya pudgala pradezoMkA jIva-pradezoMke sAtha baMdha hotA hai, isIko pradezabaMdha kahate haiN| bhAvArtha-pratikSaNa ba~dhanevAle anantAnanta karmaparamANuoMke sambandhavizeSako pradezabaMdha kahate haiN| isakA vizeSa svarUpa aura isake kAraNa Adi Upara likhe anusAra haiM / isaprakAra baMdhake cauthe bhedakA svarUpa batAyA / bhASyam-sarva caitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca // tatra artha-Upara sampUrNa karmoMke ATha bheda batAye haiM / inake sAmAnyatayA do bheda haiMeka puNya aura dUsarA pApa / arthAt ATha prakAra ke karmoMmeMse koI puNyarUpa haiM, aura koI pAparUpa haiN| puNyarUpa kauna kauna haiM ? aura pAparUpa kauna kauna haiM ? isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiN|suutr-sddhedysmyktvhaasyrtipurussvedshubhaayurnaamgotraanni puNyam6 bhASyam-sadvedyaM bhUtavratyanukampAdihetukaM, samyaktvavedanIyam kevalizrutAdInAM varNavA. dAdihetukam, hAsyavedanIya, rativedanIyaM, puruSavedanIyaM, zubhamAyuSkaM mAnuSaM devaM ca, zubhanAma gatinAmAdInAM, zubhaM gotramuccairgotramityarthaH / ityetadaSTavidhaM karma puNyam, ato'nyatpApam // ___iti tattvArthAgame'hatpravacanasaMgrahe'STamo'dhyAyaH smaaptH|| arthaH--bhUta-prANimAtrapara anukampA karanese aura vratI puruSoMpara vizeSatayA anukampA karanese tathA inake sivAya aura bhI jo dAna Adi kAraNa batAye haiM, una kAraNoMke dvArA jisakA baMdha hotA hai, aisA sadvedyakarma, aura kevalIbhagavAn tathA zruta AdikI stuti bhakti prazaMsA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhyAyaH phUjA Adi karanese jo niSpanna hotA hai, aisA samyaktvavedanIyakarma, tathA nokaSAyake bhedoMmeMse tIna hAsyavedanIya, rativedanIya, aura puruSavedanIya, evaM zubha Ayu-manuSyaAyu aura devAyu, aura zubhanAma--gatinAmakarma AdimeMse jo zubharUpa hoM, tathA zubhagotra arthAt uccairgotra karma / ye ATha karma puNyarUpa haiM / inake sivAya pUrvokta karmoM se jo bAkI rahe, ve saba pApa-karma haiN| bhAvArtha-Upara jo ATha karma batAye haiM, ve prakRtibaMdhake bheda haiN| tathA ve mUlabheda haiN| unake uttarabhedoMmeMse kucha karma to aise haiM, joki puNya haiM, unakA phala jIvoMko iSTa hai| aura kucha isake pratikUla haiM / jo puNyarUpa haiM unake bhI ATha bheda haiN| jaisA ki isa sUtrameM ginAyA gayA hai| inameM bhI zubha Ayu aura zubha nAma ye do prakRti to piMDarUpa haiM-aneka prakRtiyoMke samUharUpa haiM, aura bAkI chaha apiMDarUpa haiM-eka eka bhedarUpa hI haiN| zubha Ayuse devAyu aura manuSyAyukA hI grahaNa hai| kintu zubha nAma zabdase gati jAti zarIradikameMse jo jo zubharUpa haiM, una sabhIkA Agamake anusAra grahaNa karalenA caahiye| isa prakAra tattvArthAdhigamabhASyakA jisameM baMdha-tattvakA varNana kiyA gayA hai, aisA AThavA~ adhyAya pUrNa huaa| 1-samyaktvaprakRti darzanamohanIyakA eka bheda hai / isakA baMdha nahIM hotA, kintu samyagdarzana honepara mithyAtvaprakRtike hI tIna bhAga ho jAte haiM / ataH aisA kahA gayA hai / 2-digambara-sampradAyameM tiryagAyuko bhI puNya hI mAnA hai, parantu tiryaggatiko pApa kahA hai, kyoMki kisI bhI tiryacako maranA iSTa nahIM hai / parantu kisI jIvako tiryaMca honA bhI pasaMda nahIM hai |-3-yh piMDarUpa eka bheda hai / jo jo nAmakarmakI zubhaprakRti haiM, una sabakA isa eka hI bhedameM antarbhAva ho jAtA hai| 4-digambara-sampradAyameM dhAtikarmakA koI bhI bheda puNya nahIM mAnA hai, ataeva ve aisA sUtrapATha karate haiM-" sadvedyazubhAyunImagotrANi puNyam // " Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nvmo'dhyaayH| bhASyam--ukto bndhH| saMvaraM vkssyaamH| __ artha--Upara AThaveM adhyAyameM bandhatattvakA varNana ho cakA / usake anantara saMvarakA varNana honA cAhiye / ataeva kramAnusAra aba usIkA varNana karate haiN| usameM sabase pahale saMvarakA lakSaNa batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // bhASyam--yathoktasya kAyayogAderdvicatvAriMzadvidhasya nirodhaH sNvrH| artha--pahale kAyayoga Adi Asravake byAlIsa bheda ginAye haiM / unake nirodhako saMvara kahate haiN| bhAvArtha--karmoke Aneke mArgako Asrava kahate haiM / jina jina kAraNoMse karma Ate haiM, ve pahale batAye jA cuke haiN| Asravake mUla 42 medoMko bhI chaTe adhyAya dikhA cuke haiM / yahA~para saMvarakA prakaraNa hai| AsravakA ThIka pratipakSI saMvara hotA hai, ataeva jinase karma Ate haiM, unase pratikUla kArya karanepara saMvarakI siddhi hotI hai, aura isI liye kina kina kAraNoMse karmokA AnA rukatA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM:-- sUtra-sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // bhASyam-sa eSa saMvaraH ebhirguptyAdibhirabhyupAyairbhavati / kiM cAnyat artha-uparyukta Asravake nirodharUpa saMvarakI siddhi ina kAraNoMse huA karatI hai-gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, aura cAritra / bhAvArtha--gupti Adike dvArA karmokA AnA rukatA hai| gupti AdikA svarUpa kyA hai, so Age calakara isI adhyAyameM kramase batAyeMge / gupti Adike sivAya aura bhI jo saMvarakI siddhikA kAraNa hai, usako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-tapasA nirjarA ca // 3 // bhASyam--tapo dvAdazavidhaM vakSyate / tena saMvaro bhavati nirjarA c|| __ artha--tapake bAraha bheda Age calakara isI adhyAyake sUtra 19-20 ke dvArA batAyeMge / isa tapake dvArA bhI saMvara hotA hai, kiMtu tapameM yaha vizeSatA hai, ki isase saMvara bhI hotA hai aura nirjarA bhI hotI hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 rAyacandranainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH bhAvArtha-tapa do kAryoMkA kAraNa hai / ataeva usakA kevala saMvarake kAraNoMse pRthakU ullekha kiyA hai| bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti / tatra ke guptyAdaya iti ? atrocyateH artha-Apane Upara kahA hai, ki gupti Adi upAyoMse saMvarakI siddhi huA karatI hai| parantu yaha nahIM mAlUma huA, ki ve gupti Adi kyA haiM? unakA svarUpa yA lakSaNa kyA hai ? ataeva usako batAneke liye hI sUtra kahate haiM / unameM se sabase pahale guptikA lakSaNa batAte haiM: sUtra-samyagyoganigraho guptiH // 4 // ___ bhASyam- samyagiti vidhAnato jJAtvAbhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH |-kaayguptirvaagguptimnoguptiriti / tatra zayanAsanAdAnanikSepasthAnacaMkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH / yAcanapRcchanapRSTavyAkaraNeSu vAiniyamo maunameva vA vaagguniH| sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalasaMkalpaH kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA manoguptiriti // artha-Upara yogakA svarUpa batA cuke haiN| usake tIna bheda haiM-kAyayoga vacanayoga aura manoyoga / ina tInoM hI prakArake yogakA bhaleprakAra-samIcInatayA nigraha-nirodha honeko gupti kahate haiN| sUtrameM samyak zabdakA prayoga jo kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai, ki vidhipUrvaka, jAnakarake, svIkAra karake, aura samyagdarzanapUrvaka / isa prakArase jo yogoMkA nirodha kiyA jAtA hai, to vaha gupti hai anyathA nahIM / viSayakI apekSAse guptike tIna bheda haiM-kAyagupti, vAggupti, aura mnogupti| sonameM, baiThanemeM, grahaNa karanemeM, rakhanemeM, khar3e honemeM, yA ghUmane phiranemeM jo zarIrakI ceSTA huA karatI hai, usake nirodha karaneko kAyagupti kahate haiM / yAcanA karane-mA~gane yA pUchanemeM athavA pache huekA vyAkhyAna karanemeM yadvA nirukti Adike dvArA usakA spaSTIkaraNa karanemeM jo vacanakA prayoga hotA hai, usakA nirodha karanA vAgupti hai / athavA sarvathA vacana nikAlanekA tyAga kara mauna-dhAraNa karaneko vAggupti kahate haiN| manameM jitane sAvadha saMkalpa huA karate haiM, unake tyAga karaneko athavA zubha saMkalpoMke dhAraNa karaneko yadvA kuzala aura akuzala-donoM hI tarahake-saMkalpamAtrake nirodha karaneko manogupti kahate haiN| bhAvArtha-mana vacana aura kAyake dvArA honevAle yogake nirodhako gapti kahate haiN| parantu yaha nirodha avidhi ajJAna asvIkAra aura mithyAdarzana pUrvaka ho, to vaha gupti nahIM kahA jA sakatA hai| isa bhAvako dikhAneke liye hI satrameM samyak zabdakA prayoga kiyA hai| anyathA AtmaghAta Adiko bhI gupti kahA jA sakatA thA / athavA bAlatapa karanevAle mithyAdRSTiyoMke mauna-dhAraNako bhI ta gupti kaha sakate the / ityaadi| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 sUtra 4-5 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ye guptiyA~ saMvarakA mukhya upAya haiM / ataeva mumukSuoMko inakA bhale prakAra pAlana karanA cAhiye / kiMtu jo inake pAlana karanemeM asakta haiM, unheM samitiyoMkA pAlana avazya karanA cAhiye / ataeva guptiyoMke anantara samitiyoMko batAne ke liye sUtra kahate haiN| suutr-iiryaabhaassaissnnaadaannikssepotsrgaaHsmityH||5|| ___ bhASyam-samyagIryA, samyambhASA, samyageSaNA, samyagAdAnanikSepau, samyagutsarga iti pnycsmityH| tatrAvazyakAyaiva saMyamArtha sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanaiyastapadA gatirIya samitiH / hitamitAsaMdigdhAnavadyArthaniyatabhASaNa bhASAsamitiH / annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codmotpAdanaiSaNAdoSavarjanameSaNAsamitiH / rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakAtha nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau AdAnanikSepaNAsamitiH / sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamitiriti // ' artha-samiti pA~ca prakArakI haiM / - IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura utsarga / pUrvasUtrameM jo samyak zabda diyA hai, usakI anuvRtti isa sUtrameM bhI AtI hai / usakA sambandha yahA~ para pratyeka zabdake sAtha karanA cAhiye / jaise ki samyagIryA samyagbhASA, samyageSaNA, samyagAdAnanikSepa, aura samyagutsarga / ina pA~coMkA svarUpa kramase isa prakAra hai:-- Avazyaka kArya ke liye hI saMyamako siddha karaneke liye saba tarapha cAra hAtha bhUmiko dekha kara dhIre dhIre paira rakhakara calanevAle sAdhukI gatiko IryAsamiti kahate haiN| bhAvArtha-munijana nirarthaka gamana nahIM kiyA karate, ve yA to Avazyaka kAryake liye gamana karate haiM, athavA saMyama vizeSakI siddhike liye vihAra kiyA karate haiN| so bhI saba tarapha dekhakara aura sAmanakI bhUmiko apane zarIra pramANa dekhakara dhIre dhIre paira rakhate hue isa tarahase sAvadhAnIke sAtha calate haiM, ki jisase kisI bhI jIvakI virAdhanA na ho jAya, isa apramatta-gamana karaneko hI IyaryAsamiti kahate haiN| hita mita asaMdigdha aura anavadya arthake pratipAdana karanemeM jo niyata hai, aise vacanake bolaneko bhASA samiti kahate haiN| mokSa puruSArthakA sAdhana karanevAle saMyamI sAdhu aise * vacana bolaneko samiti-samIcIna-mokSakI sAdhaka pravRtti nahIM samajhate, joki AtmakalyANake lakSyako lekara pravRtta nahIM hue haiM, yA jo niSprayojana aparimitarUpase bole gaye hoM, athavA jo zrotAko nizcaya karAnevAle na hoM, yA saMdehajanaka athavA saMzayapUrvaka bole gaye hoM, yadvA jo pAparUpa haiM:--pApa kAryake samarthaka haiN| ataeva ina cAroM bAtoMkA lakSya rakhakara hI ve bhASAkA prayoga karate haiM, aura isI liye unakI aisI apramatta-bhASAko bhASAsamiti kahate haiN| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH anna- khAdya sAmagrI, pAna - peya padArtha, rajoharaNa - jIva jantuoM ko jhAr3akara dUra karane ke liye jo grahaNa kI jAtI hai, aisI ekai prakArakI jhADU, pAtra - bhikSAdhAraNa karane Adike yogya vartana, cIvara - ghotI DupaTTA Adi vastre isI prakAra aura bhI jo dharmake sAdhana haiM, unako dhAraNa karanevAle sAdhukA unake dhAraNa karanemeM udgama utpAdana aura eSaNA doSoMke tyAgakA nAma eSaNAsamiti hai' / AgamameM jo utpAdanAdika doSa batAye haiM, unako TAlakara dharmake sAdhanoM ko dhAraNa karane aura bhojana pAnameM pravRtti karaneko eSaNAsamiti kahate haiM / 384 jaba Avazyaka kArya karanA ho, taba usakI siddhike liye jo cIja uThAnI yA rakhanI ho, usako acchI taraha dekha zodha kara uThAne dharaneko AdAnanikSepaNasamiti kahate haiM / arthAt Avazyaka kAryake liye uparyukta rajoharaNa pAtra cIvara Adiko athavA kASThAsana AdikI phalI - lakar3I ke takhte Adiko bhale prakAra dekhakara aura zodhakara uThAne yA rakhanekA nAma AdAnanikSepaNasamiti hai / jahA~para sthAvara --- - pRthivIkAyika Adi pA~ca prakArake ekendriya jIva aura dvIndriyAdika sa yA jaGgama jIva nahIM pAye jAte, aise zuddha sthaNDila - prAsuka sthAnapara acchItaraha dekha kara aura usa sthAnako zodhakara mala mUtrakA parityAga karaneko utsargasamiti kahate haiM / isa prakAra saMvara ke kAraNoMmeMse pA~ca samitiyoMkA svarUpa kahA / aba usake bAda kramA nusAra daza prakArake dharmakA svarUpa batAne ke liye sUtra kahate haiM | sUtra - uttamakSamAmArdavArjavazauca satya saMyamatapastyAgAkiJca nyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // bhASyam-ityeSa dazavidho'nagAradharmaH uttamaguNaprakarSayukto bhavati / tatra kSamA titikSA sahitvaM krodhanigraha itynrthaantrm| tatkathaM kSamitavyamiti ceducyate / krodhanimittasyAtmani bhAvA bhAvacintanAt, paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdbhAvacintanAdvA kssmitvym| bhAvacintanAt tAvadvidyante mayyete doSAH kimatrAsau mithyA bravIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyam, naite vidyante mayi doSAH yAnajJAnAdasau bravIti kSamitavyam / kiM cAnyat -- krodhadoSacintanAJca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzavratalo pAdayo doSA bhavantIti / kiM cAnyat -- bAlasvabhAvacintanAcca parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati vAle kSamitavyameva / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti diSTayA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavya iti / pratyakSamapyAkrozati vAle kSamitavyam / vidyata evaitadvAleSu / diSTayA ca mAM pratyakSamAkrozati na tADayati / etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH / tADaya 1 - zvetAmbara - sampradAya meM yaha prAyaH UnakA hI hotA hai, digambara-sampradAya meM unako azuddha mAnateM haiM, ataeva mayUrapiccha kI picchI hI dhAraNa kI jAtI hai / 2- digambara sAdhu vastra aura pAtra Adi parigraha nahIM rakhate / 3-isake liye dekho zrIvaSTakeraAcAryakRta mUlAcAra aura paM0 pravara AzAdharakRta anagAradharmAmRta Adi / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 386 tyapi bAle kSamitavyam / evaM svabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM tADayati na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSviti / prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyam / diSTayA ca mAM prANairviyojayati na dharmAda bhraMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH / kiM cAnyat-svakRtakarmaphalAbhyAgamAJca / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimittamAtraM para iti kSamitavyam / kiM cAnyat-kSamAguNAMzcAnAyAsA. dInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // 1 // __ artha-uparyukta saMvarakA kAraNabhUta dharma daza prakArakA hai-uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama Aki. Jcanya, aura uttama brahmacarya / pahale vratikoMke bheda batAte hue do bheda batA cuke haiM-sAgAra aura anagAra / unameMse jo anagAra-gRharahita sAdhu-pUrNa saMyata haiM, unake hI ye daza prakArake dharma uttama guNase yukta aura prakarSatayA-mukhyatayA pAye jAte haiM / daza dhamAkA svarUpa kyA hai, so batAneke liye kramase unakA varNana karanekI icchAse sabase pahale unameMse kSamA-dharmakA svarUpa batAte haiM:__kSamA titikSA sahiSNutA aura krodhakA nigraha ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / parantu yaha kSamA kisa tarahase dhAraNa karanI cAhiye, to usakI rIti yaha hai, ki eka to krodha utpanna honeke jo nimitta kAraNa haiM, unake sadbhAvakA aura abhAvakA apane cintavana karanA cAhiye / kyoMki una kAraNoMke apanemeM astitva yA nAstitvakA bodha ho jAnese isa dharmakI siddhiho sakatI hai / yadi koI dUsarA vyakti aise kAraNoM kA prayoga kare, ki jinake nimittase krodha utpanna ho sakatA hai, to apanemeM una bAtoMkA vicAra karanA cAhiye, ki ye bAteM mujhameM haiM athavA nhiiN| vicAra karate hue yadi sadbhAva pAyA jAya, to bhI kSamA-dhAraNa karanI cAhiye, aura yadi abhAva pratIta ho, to bhI kSamA dhAraNa hI karanI cAhiye / sadbhAvake pakSameM tokSamA dhAraNa karaneke liye socanA cAhiye, ki jinadoSoMkA yaha varNana kara rahA hai, ve saba mujhameM haiM hI, isameM yaha jhUTha kyA bolatA hai ? kucha bhI nahIM / ataeva isapara krodha karanA vyartha hai, mujhe kSamA-dhAraNa hI karanI cAhiye / abhAvake pakSameM bhI kSamA-dharmako hI svIkAra karanA cAhiye / socanA cAhiye, ki yaha jina doSoMko ajJAnatAke kAraNa mujhameM batA rahA hai, ve doSa mujhameM haiM hI nahIM / ataeva krodha karanekI kyA AvazyakatA hai ? isake ajJAnapara kSamA dhAraNa karanA hI ucita hai| isa prakAra apanemeM dasaroMke dvArA prayukta doSoMke bhAva aura abhAvakA cintavana karanese kSamA-dharma dhAraNa kiyA jAtA hai| isake sivAya kSamAke viparIta krodhakaSAyake doSoMkA vicAra karanese bhI kSamAkI siddhi hotI hai| vicAranA cAhiye, ki jo manuSya krodhI huA karatA hai, usameM vidveSa AsAdana smRtibhraMza aura vratalopa Adi aneka doSa utpanna ho jAyA karate haiN| usase haraeka manuSya dveSa karane lagatA hai, avajJA yA anAdara kiyA karatA hai / tathA usakI smRti-zakti naSTa ho jAtI hai, aura isI liye kadAcit vaha usa kaSAyake vaza hokara vrata bhaMga bhI kara baiThatA hai| kyoMki krodhI jIvako viveka nahIM rhtaa|-apne 49 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH svarUpa pada AdikA smaraNa nahIM rahatA / isa prakAra krodhake doSa cintanase kSamA-dhAraNa karanI cAhiye / isake sivAya bAla-svabhAvakA vicAra karanese bhI kSamAkI siddhi hotI hai / yahA~para bAlase prayojana mUDha puruSake batAnekA hai| aise mUDha puruSoMke kAryoM-parokSa aura pratyakSa Akroza-krodha tathA tAr3ana aura mAraNa evaM dharmabhraMzake viSayameM uttarottarakI rakSAke sambandhako lekara kSamA--dharmakI siddhike liye vicAranA cAhiye / yadi koI mUDha jIva parokSameM Akroza vacana kahe, to kSamA hI dhAraNa karanI caahiye| socanA cAhiye, ki maDha puruSoMkA aisA hI svabhAva hotA hai / bhAgyase yaha acchA hI hai, joki yaha mere prati parokSameM hI aise vacana nikAla rahA hai, kintu pratyakSameM kucha bhI Akroza nahIM kara rahA hai / yaha ulTA mere liye lAbha hI hai| kadAcit koI muDha pratyakSameM bhI Akroza karane lage, to bhI kSamA dhAraNa karanI cAhiye / kyoMki aisI pravRtti mUDha puruSoMmeM huA hI karatI hai / socanA cAhiye, ki yaha ulTA acchA hI huA hai, jo kevala pratyakSameM Akroza hI yaha kara rahA hai, majhe pITa nahIM rahA hai| kyoMki muDha puruSoM meM aisA bhI dekhA jAtA hai-ve pITate bhI haiN| mujhe pITa nahIM rahA hai, yaha mere liye lAbha hI hai| yadi koI mUDha puruSa pITane bhI lage, to bhI sAdhuoMko kSamA hI dhAraNa karanI cAhiye / socanA cAhiye, ki aisA mUDha puruSoMkA svabhAva hI hotA hai, ki ve pITane mI lagate haiM / saubhAgyase yaha ThIka hI huA hai, jo yaha mujhe pITa hI rahA hai, kintu prANoMse viyukta nahIM kara rahA hai| kyoMki maDha puruSoMkA to aisA bhI svabhAva huA karatA hai, ki ve prANoMkA bhI apaharaNa kara lete haiM / so yaha prANoMkA vyaparopaNa nahIM karatA yaha lAbha hI hai| yadi kadAcit koI mUDha prANoMse bhI viyukta karane lage, to bhI vicAra kara kSamA hI dhAraNa karanI cAhiye / usa avasthAmeM vicAranA cAhiye, ki yaha saubhAgyase mere prANoMkA viyogamAtra hI kara rahA hai, dharmase mujhe bhraSTa nahIM karatA, yaha acchA hI karatA hai / ataeva isapara krodha karanekI kyA AvazyakatA hai ? kintu kSamA hI dhAraNa karanI caahiye| koI koI muDha puruSa to dhamase bhI bhraSTa karadiyA karate haiM, so yaha nahIM kara rahA hai, yaha hamAre liye ulTA mahAn lAbha hI hai| ____ isa prakAra mUDha puruSoMke parokSa pratyakSa Akroza vacana aura tAr3ana mAraNa tathA dharmabhraM. zake viSayameM kramase uttarottara vicAra karanepara kSamA-dharmakI siddhi huA karatI hai| isake sivAya apane pUrvakRta-karmake phalakA yaha Agamana-udaya-kAla hai, aisA vicAra karanese bhI kSamAkI siddhi hotI hai / jaba kSamAke viruddha krodhotpattike nimitta upasthita hoM, usa samaya aisA vicAra karanese bhI kSamA-dharma sthira rahA karatA hai, ki maiMne jo pahale karmoMkA bandha kiyA hai, unake phalako bhoganekA yaha samaya hai-aba ve phala deneke liye Akara upasthita-udyata hue haiN| ataeva yaha to mere karmoMkA hI doSa hai, jo yaha mUr3ha merI nindA Adi kara rahA hai| kyoMki nindA honemeM mukhya kAraNa to mere karmoMkA udaya hI hai, yaha mUr3ha yA koI bhI para puruSa to Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra hai| samASyatattvArthAdhigamasUtram / 387 kevala usake udayameM nimittamAtra hI huA karatA hai, athavA ho sakatA hai / aisA vicAra karake para jIvaoNpara kSamA hI dhAraNa karanI cAhiye / isake sivAya kSamAke guNoMkA cintavana karanese bhI usakI siddhi huA karatI hai| yathA-kSamA-dhAraNa karanemeM kisI bhI prakArakA zrama nahIM karanA par3atA, na kisI prakArakA kleza hI hotA hai, evaM isake liye kisI paranimittakI AvazyakatA bhI nahIM hai, ityAdi / isI prakAra aura bhI kSamAke guNoMkA punaH punaH vicAra yadi kiyA jAya, to usase kSamA-dharma siddha huA karatA hai / ataeva saMvarake abhilASI sAdhuoMko ina guNoMkA cintavana karake tathA uparyukta upAyoMkA avalaMbana lekara kSamAkI siddhike liye avazya hI prayatna karanA cAhiye // 1 // . bhASyam-nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvaH mRdukarma ca mArdavaM madanigraho mAnavighAtazcetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / tadyathA-jAtiH kulaM rUpamaizvarya vijJAnaM zrutaM lAbho vIryamiti / emirjAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnamattaH parAtmAnandAprazasAbhiratastIvrAhakAropahatamatirihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // ___artha-bar3oMkA vinaya karanA-unake samakSa namratA dhAraNa karanA aura utsekauddaNDatA-uddhatatAse rahita pravRtti karanA mArdava-dharmakA lakSaNa hai / mRdubhAva-komalatA athavA mRdukarma-namra vyavahArako mArdava kahate haiM / jisakA tAtparya madakA nigraha athavA mAnakaSAyakA vighAta-nAza hai| arthAt mAna kaSAyake abhAva yA tyAgako mArdava-dharma kahate haiN| ____ mAnakaSAyake ATha sthAna mAne haiM, joki isa prakAra haiM-jAti kula rUpa aizvarya vijJAna zruta lAbha aura vIrya / arthAt ina ATha viSayoMkI apekSA lekara--inake viSayameM mAna kaSAya utpanna havA karatA hai| inameMse mAtRvaMzako jAti aura pitRvaMzako kula kahate haiN| zArIrika saundaryako rUpa aura dhanadhAnyAdi vibhUtiko aizvarya kahate haiM / buddhibala athavA anubhavarUpa jJAnako vijJAna aura zAstrake AdhArase hue padArtha-jJAnako zruta kahate haiN| yadvA vijJAna zabdase matijJAnako aura zruta zabdase zrutajJAnako samajhanA cAhiye / icchita vastukI prAptiko lAbha aura utsAha zakti athavA bala parAkramako vIrya kahate haiN| ye jAti Adi AThoM hI viSaya madakI utpattike sthAna haiM / inake nimittase jIva matta hokara dUsarekI nindA aura apanI prazaMsA karanemeM atyaMta rata ho jAyA karatA hai, tathA tIvra ahaMkArake 1-vyAkaraNake anusAra mArdava zabda do prakArase siddha hotA hai, so hI yahA~ batAyA hai, kyoMki mRdu zabdase bhAva aura karma arthameM taddhitakA aN pratyaya hokara yaha zabda banatA hai / mRdorbhAvaH mArdavam , tathA mRdoH karma mArdavam / 2-digambara-sampradAyameM ATha bheda isa prakAra mAne haiM--jJAna pUjyatA kula jAti bala Rddhi tapa aura zarIra / yathA-"jJAnaM pUjAM kulaM jAtiM balamRddhiM tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH" // 25 // -svAmi samaMtabhadrAcArya-ratnakaraMDazrAvakAcAra / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH nimittase usakI buddhi bhI naSTa ho jAtI hai / isI kAraNase vaha jIva isa loka aura paralokameM azubha phalako denevAle pApa-karmakA baMdha kiyA karatA hai| tathA isa mAnake vazIbhUta hokara hI upadizyamAna-upadezake yogya-vAstavika kalyANako prApta nahIM huA karatA, abhimAnI manuSyako yadi hitakA upadeza diyA jAya, to vaha usako grahaNa nahIM kiyA karatA / ataeva ina AThoM mada-sthAnoMkA nigraha-damana karanA hI mArdava-dharma hai // 2 // .. bhASyam--bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaHRjukarma vArjavaM bhAvadoSa vrjnmitythH| bhAvadoSayuktohayupadhinikRtisaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // - artha--bhAva-pariNAmoMkI vizuddhi aura visaMvAda-virodha rahita pravRtti-jhukAva-yaha ArjavadharmakA lakSaNa hai / RjubhAva yA Rjukarmako Arjava kahate haiM / isakA tAtparya bhI bhAva doSoMkA parityAga karanA hI hai / bhAva doSako dhAraNa karanevAlA upadhi (chala-kapaTa) nikRti-mAyAcArarUpa antaraGga parigrahase yukta hotA hai, jisase ki vaha isa loka aura paralokameM azubha phalako denevAle pApakarmakA baMdha kiyA karatA hai| tathA isa prakArakA jIva upadizyamAna hitako prApta nahIM huA karatA / yadi koI sadguru usako kalyANake mArgakA upadeza de, to vaha usako grahaNa nahIM kiyA karatA / vaha viparIta rucivAlA ho jAtA hai / ataeva jo Arjava hai vahI dharma hai / ___bhAvArtha-Arjava zabda Rju zabdase bhAva yA karma arthameM aN taddhita pratyaya hokara banatA hai / ataeva usakI nirukti isa prakAra huA karatI hai, ki RjorbhAvaH Arjavam, athavA RjoH karma Arjavam / ArjavakA artha saralatA-mAyA vaJcanA kapaTa Adise rahita bhAva hotA hai| mAyAcAra antaraGga pariNAmoMkA doSa hai| ataeva usase rahita antaraGga bhAvako hI Arjavadharma kahate haiN| bhAva doSa-mAyAcArase karmabandha hotA hai / ataeva usake pratikUla Arjava-dharmase saMvarakI siddhi hotI hai| . visaMvAda rahita pravRttiko bhI Arjava kahate haiN| sAdharmiyoMse jhagar3A karanA, yA kaSAyavaza ayathArtha tattvakA nirUpaNa karanA, jisase ki sunanevAleko saMzaya yA viparyAsa hojAya, usako visaMvAda kahate haiM / isa kRtikA bhI vaJcanAse hI sambandha hai| ataeva saMvarake sAdhaka sAdhu. jana saralatAko siddha karaneke liye isa visaMvAda doSakA saMhAra hI kiyA karate haiM // 3 // bhASyam-alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zucikarma vA zaucam / bhAvavizuddhiH niSkalmaSatA dharmasAdhanamAtrAsvapyanabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharmaH iti // . artha-alubdhatA-lobhakaSAyakA parihAra-tyAga athavA lobha rahita pravRtti zauca--dharmakA lakSaNa hai| vyAkaraNake anusAra zauca zabdakA artha zuci bhAva vA zucikarma hotA hai / arthAt bhAvoM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / kI vizuddhi kalmaSatAkA abhAva aura dharmake sAdhanoMmeM bhI Asakti na honA zauca-dharma hai| isa dharmase rahita-azuci jIva pariNAmoMmeM kalmaSatAse saMyukta rahatA hai / ataeva vaha isaloka aura paraloka donoM hI bhavoMmeM azubha phalake denevAle pApa-karmakA bandha kiyA karatA hai| tathA usake pariNAma itane sadoSa ho jAte haiM, ki yadi usako koI zreyomArgakA upadeza de, to vaha usako dhAraNa nahIM kiyA karatA / ataeva lobharUpa malinatAke abhAvako hI zaucadharma kahate haiN| bhAvArtha-malinatAke abhAvako zauca yA pavitratA kahate haiM / zArIrika malinatAkA abhAva gauNa hai / vAstavameM zauca-dharma Atma pariNAmoMkI malinatA dUra honese hI hotA hai / aura vaha malinatA lobha kaSAyarUpa hai / ataeva usake dUra honepara hI AtmA zuci-pavitra hotA hai| aura saMvarako siddha karake zreyomArgameM agresara huA karatA hai / kyoMki pavitra-alubdha pariNAma hitake hI sAdhaka huA karate haiM / Upara jo dharmake sAdhana batAye haiM-pAtra cIvara-kopIna rajAharaNa Adi unameM bhI Asakti na rahanA alubdhatA yA zauca-dharma samajhanA caahiye|| 4 // bhASyam-satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhayo vA hitaM satyam / tadanRtamaparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasaMbhrAntaM madhuramabhijAtamasaMdigdhaM sphuTabhaudAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyAhAramasIbharamarAgadveSayuktaM sUtramArgAnusArapravRttArthamaya'marthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamarhacchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanaM pRcchanaM praznavyAkaraNamiti satyaM dharmaH // 5 // artha-sat-prazasta padArthake viSayameM pravRtta honevAle vacanako yadvA jo sajjanoMke liye hitakA sAdhaka hai, aise vacanako satya kahate haiM / jo anRta-mithyA nahIM hai, paruSatA-rUkSatA yA kaThoratAse rahita hai, cugalI Adi doSarUpa bhI nahIM hai, asabhyatAkA dyotaka nahIM hai, jo capalatA-caJcalatApUrvaka prayukta nahIM huA hai, evaM jo malinatA athavA kaluSatAkA sUcaka nahIM hai, jisakA uccAraNa viralatA rahita hai, aura jo bhramarUpa nahIM hai, isake sivAya jo zrotAoMko karNapriya mAlUma hotA hai, uttama kulavAloMke yogya hai, athavA spaSTa aura vizada hai, nizcayarUpa hai, tathA jisakA uccAraNa sphuTa-prakaTa hai, udAratA yA ucca vicAroMse yukta hai, jo grAmya doSase rahita hai-jisameM grAmya-padoMkA prayoga nahIM kiyA gayA hai, aura jo grAmINa viSayakA pratipAdaka bhI nahIM hai, jo azlIlatAke doSase mukta hai, evaM jo rAga dveSake dvArA na to prayukta huA hai, aura na usakA sAdhaka hai, tathA na sUcaka hI hai,AcAryaparamparAke dvArA jo sUtra-paramAgamakA mArga calA ArahA hai, usake anusAra hI jisakA pratipAdya (jo bhalIbhA~ti samajhA diyA gayA ho|) artha pravRtta huA karatA hai, jo vidvAnoMke samakSa bahumUlya samajhA jAtA hai-vidvAn athavA koI bhI sunane aura vicAra karanevAlA jisako kImatI samajhatA hai, arthinanoMke bhAvako grahaNa karanemeM jo samartha Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH hai-tattvake jijJAsuoMkA jo tAtparya hai-jisa aMza yA viSayako ve samajhanA cAhate haiM, usako lekara hI jo pravRtta hotA hai, apanA aura parakA-donoMkA hI anugraha karanevAlA hai, vaJcanA Adi doSoMse jo rahita hai, deza kAlakI anukUlatAko jo rakhanevAlA hai, jo avadyatAse-adhamatAse mukta aura arahaMta bhagavAnke zAsanakA anugAmI honeke kAraNa prazasta hai, tathA jo saMyata parimita yAcana pRcchana aura praznavyAkaraNarUpa hai vaha satya vacana hI satya-dharma samajhanA caahiye| aise vacanase hI saMvarakI siddhi huA karatI hai / bhAvArtha-anRta-asatyakA svarUpa pahile batA cuke haiN| usase jo ulTA hai, vaha satya hai / usako vahA~ vratarUpase kahA hai / yahA~para dharmarUpase satyakA vyAkhyAna karate haiM / ataeva jo vacana uparyukta doSoMse rahita hai, aura ukta guNoMse yukta hai, vaha cAhe upadezarUpa ho, yA abhilASAkA dyotaka-prakAza karanevAlA ho, yA praznarUpa ho, athavA praznake uttararUpa ho, sabhI dharma hai, aura saMvarakA sAdhaka hai| satya zabda sat zabdase bhava athavA hita arthameM yat pratyaya hokara banatA hai / vacanarUpa satyadharma kaisA hotA hai, so yahA~para saMkSepameM batAyA hai, vizeSa jijJAsuoMko granthAntaroMse jAnanA cAhiye // 5 // __ bhaassym-yognigrhHsNymH| sa sptdshvidhH| tadyathA-pRthivIkAyikasaMyamaH, apkAyikasaMyamaH, tejaskAyikasaMyamaH, vAyukAyikasaMyamaH, vanaspatikAyikasaMyamaH, dvIndriyasaMyamaH, trIndriyasaMyamaH, caturindriyasaMyamaH, paJcendriyasaMyamaH; prekSyasaMyamaH, upekSyasaMyamaH, apahRtyasaMyamaH,pramRjyasaMyamaH, kAyasaMyamaH, vAkUsaMyamaH, manaHsaMyamaH, upakaraNasaMyama iti saMyamo dhrmH||6|| ___artha-yogakA lakSaNa pahale batA cuke haiM, ki mana vacana kAyake karmako yoga kahate haiM / isa yogake nigraha karaneko saMyama kahate haiN| nigraha nAma nirodhakA hai / arthAt mana vacana kAyake vaza na honA, kintu unako apane vazameM rakhanA, usako saMyama-dharma kahate haiM / athavA avadyakarma hiMsA Adi yA indriyoMke viSayoMse mana vacana kAyako uparata-udAsIna rakhanekA nAma saMyama hai| isake satraha bheda haiN| yathA-pRthivIkAyikasaMyama, apakAyikasaMyama, tejaskAyikasaMyama, vAyukAyikasaMyama, vanaspatikAyikasaMyama, dvIndriyasaMyama, trIndriyasaMyama, caturindriyasaMyama, paJcendriyasaMyama, prekSyasaMyama, upekSyasaMyama, apahRtyasaMyama, pramRjyasaMyama, kAyasaMyama, vAksaMyama, manaHsaMyama, aura upakaraNasaMyama / 1--jo saMyamakI pradhAnatA rakhakara pravRtta ho, usako saMyata, jo zabdakI apekSA saMkSipta ho, usako parimita, he bhagavan ; isakA svarUpa kahiye, isa tarahase jo prArthanArUpa ho, usako yAcana, aura praznarUpako pRcchana tathA praznake sambandhako lekara uttararUpameM kiye gaye vyAkhyAnako praznavyAkaraNa kahate haiN| 2---guptikA bhI yahI lakSaNa sUtrakArane likhA hai / yathA-"samyagyoganigraho guptiH||" digambara-sampradAyameM saMyamakA lakSaNa isa prakAra likhA hai-"samitiSu vartamAnasya prANIndriyaparihAraH saMyamaH / " tathA " vadasamidikasAyANaM, daMDANa tahiMdiyANa paMcaNhaM / dhAraNapAlaNaNiggahacAgajao saMjamo bhaNio // 464 // gommaTasAra jIvakAMDa. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 sUtra 6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhAvArtha-pRthivIkAyika Adi satraha viSayoMkI apekSAse saMyamake bhI satraha bheda haiN| ina viSayoMse mana vacana kAyako uparata rakhanA cAhiye / pRthivIkAyikajIvakI virAdhanA ho jAya, aisA vicAra na karanA, aura na usake samarthaka vacana bolanA, tathA jisase virAdhanA hojAya, aisI zarIrakI ceSTA na karanA, arthAt hara tarahase usakI rakSA karanA, pRthivIkAyikasaMyama hai / isI prakAra paJcendriya paryanta sabhI jIvoMke viSayameM samajha lenA cAhiye / jo indriyoMke dvArA dIkha sakatA hai, usako prekSya kahate haiN| aise padArthaka viSayameM dekhakara hI grahaNa karane AdikI pravRtti karanI so prekSyasaMyama hai| deza kAlake anukUla vidhAnake jJAtA, zarIrase mamatvakA parityAga kara guptiyoMke pAlanameM pravRtti karanevAle sAdhuke rAga dveSarUpa pariNAmoMkA na honA, upekSyasaMyama hai / prAsuka vasatikA AhAra Adi bAhya sAdhanoMke grahaNa karaneko athavA zuddhayaSTaka Adike pAlana karaneko apahRtyasaMyama kahate haiN| zodhanIya padArthako zodhakara hI grahaNa karanekA nAma pramRjyasaMyama hai / isI prakAra zarIra vacana mana aura upakaraNake viSayameM Agamake anusAra pravRtti karane aura usake viruddha unakA prayoga yA upayoga na karaneko kramase kAyasaMyama, vAksaMyama, manaHsaMyama aura upakaraNasaMyama kahate haiM // 6 // ___ bhASyam-tapo dvividham / tatparastAdvakSyate / prakIrNakaM cedamanekavidham / tadyathA-yavavajramadhye candrapratime dve, kanakaratnamuktAvalyastisraH, siMhavikrIDite dve, saptasaptamikAdyAH, pratimAzcatasraH-bhadrottaramAcAmlaM vardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi / tathA dvAdaza bhikSupratimAH mAsikAdyAH AsaptamAsikyAH sapta, saptarAtrikyAH tisraH, ahorAtrikI rAtrikI ceti // 7 // artha-tapake do bheda haiM-bAhya aura abhyantara / inakA varNana Age calakara kiyA jaaygaa| prakIrNaka tapake aneka bheda haiM, jo yahA~ dikhAye jAte haiN| yathA-candrapratima tapake do bheda haiM-yava madhya aura vjrmdhy| AvalIke tIna bheda haiM-kanakAvalI, ratnAvalI, aura muktaavlii| siMhavikrIDitake do bheda haiM, laghu aura mahAn , saptasaptamikA aSTaaSTamikA navanavamikA dazadazamikA isa taraha cAra / evaM pratimA-tapake cAra bheda haiM-bhadrottara, AcAmla, vardhamAna aura sarvatobhadra / bhikSupratimA-tapake bAraha bheda haiM-yathA--mAsikase lekara saptamAsikI taka sAta bheda aura saptarAtrikI ke tIna bheda tathA eka ahorAtrikI aura eka raatrikii| bhAvArtha--tapake sAmAnyatayA do hI bheda haiM / bAhya aura abhyantara / inake uttarabheda bAraha haiN| unhIMmeM samparNa tapoMke bhedoMkA antarbhAva ho jAtA hai, phira bhI prAyazcittAdike dvArA doSa dUra karaneke liye athavA Atma-zaktiyoMko prakaTa karaneke liye jo jo vizeSa tapa kiye jAte haiM, unako prakIrNaka kahate haiM / prakIrNaka-tapa aneka prakArake haiN| unameM se kuchake bheda yahA~ ginAye haiN| vizeSa jAnanekI icchA rakhanevAloMko Agama-graMtha tathA punnAhasaMghIya zrIjinasenasarikRta harivaMzapurANakA 34 vA~ sarga, zrIAcAradinakara, taporatnamahodadhikA tapAklI prakaraNa dekhakara jAnanA cAhiye // 7 // ...bhASyam-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdyAzrayo bhaavdossprityaagstyaagH||8||shriirdhrmopkrnnaadissu nirmamatvamAkizcanyam // 1 // vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryamasvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezasthAyitvamityartha ca / pazcAcAryAH Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ navamo'dhyAyaH proktAH pravrAjako digAcAryaH zrutoddeSTA zrutasamuddeSTA AmnAyArthavAcaka iti / tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti / abrahmavirativratabhAvanA yathoktA iSTasparzarasarUpagandhazabdavibhUSAnabhinanditvaM ceti // 10 // artha-parigrahake mUlabheda do haiM-bAhya aura abhyantara / bAhya parigraha daza prakArakA haikSetra vAstu Adi / abhyantara parigraha 14 prakArakA hai-mithyAtva aadi| donoM milAkara 24 prakArake parigraha aura zarIra anna pAna Adike Azrayase honevAle bhAvadoSake parityAgako batAI haiM, tyAga-dharma kahate haiN||||shriir aura dharmopakaraNa-joki pahale dharmakI sAdhana-sAmagrI kamaMDalu Adi unameM bhI mamatva bhAva na honA, AkiJcanya-dharma hai||9||vrtoNkaa pAlana karaneke liye athavA jJAnakI siddhi yA vRddhike liye yadvA kaSAyoMkA paripAka karaneke liye-jisase ki krodhAdi kaSAya apanA phala dene meM asamartha ho jA~ya, athavA jaldI hI udayameM Akara maMda phala dekara, athavA na dekara AtmAse sambandha chor3a deM, isake liye gurukulameM nivAsa karaneko brahmacarya kahate haiM // 10 // brahmacaryakA Azaya-usake dhAraNa karanekA prayojana yaha hai, ki svatantra na rahanA aura sadA gurukI adhInatAmeM hI nivAsa karanA, tathA gurukI AjJAkA pAlana karanemeM sadA tayAra rahanA, svacchanda vihArako chor3akara jinakI sevAmeM rahate hue aura unakI AjJAkA pAlana karate hue, jJAna cAritra Adi guNoMko siddha kiyA jAtA hai, yA karanA cAhiye, ve guru AcArya kahe jAte haiN| unake pA~ca bheda haiM-pravrAjaka, digAcArya, zrutoddeSTA, zrutasamuddeSTA aura AmnAyArthavAcaka / dIkSA denevAloMko pravrAjaka, anujJAmAtra denevAloMko digAcArya, AgamakA prathama pATha denevAloMko zrutoddeSTA, AgamakA vizeSa pravacana karanevAle aura sthira paricaya karAnevAloMko zrutasamuddeSTA, tathA Agamake utsarga yA apavAdarUpa rahasyake batAnevAloMko AmnAyArthavAcaka kahate haiN| ___abrahmase nivRtti, aura vratoMkI bhAvanA ye brahmacaryake vizeSa guNa haiN|--inkaa svarUpa pahale kaha cuke haiN| arthAt abrahmakA aura usakI viratikA tathA pratyeka vratakI bhAvanAkA bhI varNana pahale kiyA jA cukA hai, ataeva usako phira yahA~ duharAnekI AvazyakatA nahIM hai| ina do guNoMke sivAya iSTa-manojJa yA abhilaSita sparza rasa gaMdha varNa zabda aura AbhUSaNa Adise Anandita na honA, bhI brahmacaryakA eka vizeSa guNa hai| dharmake anantara saMvarake kAraNoMmeM anuprekSAoMkA nAmollekha kiyA hai, ataeva dharmake bhedoMkA svarUpa batAkara kramAnusAra aba una anuprekSAoMkA varNana karaneke liye sUtra kahate haiN|- sUtra-anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtatattvAnucintanamanuprekSAH // 7 // bhASyam-etA dvAdazAnuprekSAH / tatra bAhyAbhyantarANi zarIrazayyAsanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA ityanucintayet / evaM yasya cintayataH teSvabhiSvaGgo na bhavati, mA bhUnme tadviyogajaM dukhamityanityAnuprekSA // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 393 artha-anuprekSA bAraha haiM, joki yahA~ isa anityAnuprekSA Adi sUtrameM ginAI gaI haiN| anuprekSA nAma punaH punaH cintavana karanekA hai| cintavanake viSaya anityatva Adi bAraha yahA~para ginAye haiN| ataeva viSayabhedakI apekSA anaprekSAoMke bhI bAraha bheda hote haiN| viSayake vAcaka anitya Adi zabdoMke sAtha anuprekSA zabda jor3anese unake nAma isa prakAra ho jAte haiManityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA, saMsArAnuprekSA, ekatvAnuprekSA, anyatvAnuprekSA, azucitvAnuprekSAAsravAnuprekSA, saMvarAnuprekSA, nirjarAnuprekSA, lokAnuprekSA, bodhidurlabhAnuprekSA, aura dharmasvAkhyA-- tttvaanuprekssaa| zarIra zayyA Asana vastra Adi bAma aura abhyantara dravya tathA anya samasta saMyogamAtra anitya haiM, aisA punaH punaH cintavana karanA isako anityAnuprekSA kahate haiM / saMvarake abhilASiyoMko saMyogamAtrake viSayameM isa prakAra anityatvakA cintavana avazya karanA cAhiye / kyoMki isa prakAra niraMtara cintavana karanese unameM-viSayabhUta dravyoMmeM athavA saMyogamAtrameM abhiSvaGga-Asakti nahIM huA karatI, aura unakA viyoga ho jAnepara tajjanya duHkha bhI nahIM huA karatA / athavA jo isa prakAra anityatvakA cintavana karatA hai, usake manameM yaha cintArUpa arti-pIr3A nahIM huA karatI, ki hAya mujhe kabhI bhI ina viSayoMke viyogase utpanna duHkha na ho / kyoMki vaha samparNa saMyogoMko anitya samajhatA hai| ataeva usake viyogakA bhaya nahIM hotA aura usake saMvarakI siddhi huA karatI hai // 1 // bhASyam-yathA nirAzraye janavirahite vanasthalIpRSThe balavatA kSutpariMgatenAbhiSaiSiNA siMhanAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate evaM janmajarAmaraNavyAdhipriyaviprayogApriyasaM. prayogepsitAlAbhadAridyadaurbhAgyadaurmanasyamaraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintayet / evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati / arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate taddhi paraM zaraNamityazaraNAnuprekSA // 2 // ___ artha--jahA~ kisI bhI prakArakA Azraya nahIM pAyA jAtA-luka chipakara baiThaneke yogya jahA~para koI bhI ghara Adi dikhAI nahIM par3atA aura jo manuSyoMke saMcAra AvA-gamanase rahita hai-jahA~ koI rakSaka manuSya dRSTigata nahIM hotA, aisI araNyAnI-bar3I bhArI vanI-aTavImeM atyanta balavAna aura .kSudhAse grasta-pIr3ita aura isI liye mAMsake abhilASI kisI siMhake dvArA AkrAnta-pakar3e hue hiraNake bacceke liye jisa prakAra koI bhI zaraNa nahIM hotA-usakI rakSA karanemeM koI bhI samartha nahIM rahA karatA, usI prakAra janma-utpatti, jarA-vRddhAvasthA, maraNa-Ayuke pUrNa hojAnese zarIrakA viyoga, vyAdhi-aneka prakArake zArIrika roga, kisI bhI iSTa vastu yA prANIkA viyoga, aniSTa vastu yA kisI vaise hI prANIkA saMyoga, abhilaSita-cAhI huI vastukA lAbha na honA, daridratA-garIbI, daurbhAgyasaubhAgyahInatA, daurmanasya-manameM cintA AdikA rahanA athavA rAgadveSa Adi kaSAyoMkI artise 50 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajenazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH pIDita citta rahanA, evaM AtmaghAta yA parAghAtase janya mRtyu Adi aneka kAraNoMse utpanna duHkhoMse AkrAnta-grasta prANIkA bhI saMsArameM koI bhI zaraNa nahIM hai| koI bhI jIva isa prANIko inaduHkhoMse bacAneke liye samartha nahIM hai / saMvarake abhilASiyoMko sadA isa prakArase azaraNatAkA vicAra karanA cAhiye / kyoMki jo nirantara isa prakAra cintavana kiyA karatA hai, ki maiM nitya hI azaraNa ha~-merA kahIM kabhI koI bhI rakSaka-sAMsArika duHkhoMse bacAnevAlA nahIM hai, vaha usa bhAva. nAmeM dRDha hokara sadAke liye udvigna-virakta citta ho jAyA karatA hai| vaha saMsArake kinhIM bhI viSayoMmeM Asakta nahIM huA karatA / aneka priya-iSTa vastuoMko pAkara bhI unameM usakI ruci athavA prIti nahIM haA karatI, aura Apriya aniSTa vastaoMko pAkara unameM dveSa yA aratikA bhAva nahIM huA karatA, tathA unake lAbhAlAbhakI cintA bhI nahIM huA karatI / azaraNatAkA vicAra karanevAlA arahaMta bhagavAnake zAsanameM nisa vidhikA vaNana kiyA gayA hai, usIke anukUla calanekI ceSTA kiyA karatA hai, aura vaha usIko parama zaraNa samajhatA hai / arthAt vaha samajhatA hai, ki jina bhagavAnane sasArase chuTanekA jo upAya batAyA hai, vahI jIvake liye zaraNa hai, anya koI bhI zaraNa nahIM hai / ataeva vaha saMsArika viSayoMmeM Asakta bhI nahIM hotA, aura tajjanya duHkhoMse vaha pIDita bhI nahIM hotA / kyoMki karma-phalakI avazyabhogyatAkA vicAra karanese prApta, iSTa aniSTa vastuoMke saMyogameM vairAgya bhAvanA athavA pariNAmoMkI samatA jAgRta hotI hai, aura sarvajJa vItarAga arihaMta bhagavAnke prarUpita satya-siddhAntameM zraddhA dRr3ha hotI hai // 2 // bhASyam-anAdI saMsAre narakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu cakravatparivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vA / na hi svjnprjnyorvyvsthaavidyte| mAtA hi bhUtvA bhaginI bharyA duhitA ca bhavati / bhaginI bhUtvA mAtA bhAryA duhitA ca bhavati / bhAryA bhUtvA bhaginI duhitAmAtA ca bhvti| duhitA bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati / tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati / bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati / pautro bhUtvA pitA bhrAtA putrazca bhavati / putro bhUtvA pitA bhrAtA pautrazca bhavati / bhartA bhUtvA dAso bhavati / dAso bhUtvA bhartA bhavati / zatrubhUtvA mitraM bhvti| mitraM bhUtvA zatrurbhavati / pumAna bhUtvA strI bhavati, napuMsakaM ca / strI bhUtvA pumAnnapuMsakaM ca bhavati / napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavati / evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAgadveSamohAbhibhUtairjantubhiranivRttaviSayatRSNaranyonyabhakSaNAbhighAtabadhabandhAbhiyogAkozAdijInatAni tIvrANi duHkhAni prApyante / aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintayet / evaM yasya cintayataH saMsArabhayodvinasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // 3 // artha-saMsAra anAdi hai / usameM par3A huA jIva naraka tiryagyoni manuSya aura devaparyAyake grahaNa karanemeM vakrakI taraha parivartana-paribhramaNa karatA rahatA hai / kabhI narakase nikalakara tiryaJca athavA manuSya ho jAtA hai, to kabhI tiryazca hokara nArakI tiryazca manuSya . Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 sUtra 7 / ] samApyatattvArthAdhigamabhUtram yA deva ho jAtA hai / kabhI manuSya hokara nArakI tiryazca manuSya yA deva ho jAtA hai, to kabhI deva hokara tiryaJca athavA manuSya ho jAtA hai| isI prakAra anAdi kAlase saMsArI jIvakA cAroM gatiyoMmeM gADhIke pahiyekI tarahase paribhramaNa ho rahA hai / ataeva sabhI saMsArI jIva isake svajana athavA parajana kahe jA sakate haiN| athavA isa parivartanazIla saMsArameM svajana parajanakI koI vyavasthA bhI to nahIM bntii| kyoMki eka hI jIva mAtA hokara bahina bhAryA yA putrI ho jAtA hai, to koI bahina hokara mAtA strI yA putrI ho jAtA hai / koI strI hokara bahina putrI yA mAtA ho jAtA hai, to koI putrI hokara mAtA bahina strI ho jAtA hai / tathA pitA hokara koI bhAI putra yA pautra-nAtI bana jAtA hai, to koI bhAI hokara pitA putra athavA pautra ho jAtA hai| koI pautra hokara pitA bhAI athavA putra bana jAtA hai, to koI putra hokara pitA bhAI athavA pAtra ho jAtA hai| jo svAmI hai, vaha janmAntarameM apane sevakakA sevaka bana jAtA hai, aura jo sevaka hai, vaha bhavAntarameM apane svAmIkA svAmI bana jAtA hai| arthAt apane apane karmake anusAra caturgatiyoMmeM bhramaNa karanevAle jIvakA kisIke bhI sAtha koI niyata sambandha nahIM kahA jA sakatA, ki amuka jIvake sAtha amukakA sadAkAla yahI sambandha rhegaa| kyoMki jo isa janmameM zatru hai, vaha janmAntarameM apanA mitra hotA huA bhI dekhA jAtA hai, aura jo mitra hai, vahI kadAcit bhavAntarameM apanA zatru banatA huA najara par3atA hai| jo puruSa hai, vahI mara kara strI athavA napuMsaka paryAyako dhAraNa kara letA hai, aura jo strI hai, vaha marakara puruSa athavA napuMsaka ho jAtA hai, athavA jo napuMsaka hai, vahI marakara strI athavA puruSa ho jAtA hai| isa prakAra anAdi kAlase ye sabhI saMsArI prANI mukhyatayA caurAsI lAkha yoniyoMmeM bhramaNa kara rahe haiM, aura rAga dveSa tathA mohase abhibhUta-vihvala rahaneke kAraNa viSayoMkI tRSNAko chor3a nahIM sakate, aura isI liye parasparameM eka dUsarekA bhakSaNa karane tathA tADana vadha bandhana abhiyoga ( doSAropaNa) aura Akroza niMdA athavA kaTu bhASaNa Adi meM pravRtta huA karate haiM / tathA tajjanita ati tIvra duHkhoMko bhogA karate haiN| ataeva mumukSu prANiyoMko saMsArake svarUpakA punaH punaH isa prakAra cintavana karanA cAhiye, ki aho saMsAra yaha dvandvArAma aura svabhAvase hI kaSTarUpa hai / arthAt yaha saMsAra iSTa aura aniSTa sukha aura duHkharUpa yugala dharmakA AzrayabhRta eka prakArakA upavana hai, parantu vAstavameM isakA svabhAva duHkha hI hai| kyoMki jisako saMsArameM sukha yA iSTa viSaya samajhate haiM, vaha bhI vAstavameM duHkha hI haiN| isa prakAra nirantara cintavana karanevAle mumukSu prANIko saMsArase bhaya utpanna ho kara udvega-vyAkulatAkI prApti hotI hai| aura usase punaH nirveda-vairAgya siddha ho jAnepara vaha 1-inakI gaNanA pahale adhyAyameM batA cuke haiN| mukhya bheda 84 lAkha haiM, kintu uttarottarabheda adhika hai| 2-" yatsukhaM laukikI rUDhistaddaHkhaM paramArthataH" -pNcaadhyaayii| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH jIva saMsArakA nAza karanemeM hI prayatnazIla hotA hai / isa prakAra saMsArake svarUpakA punaH punaH vicAra karaneko hI saMsArAnuprekSA kahate haiN| bhAvArtha-saMsAra nAma saMsaraNa-paribhramaNakA hai / isameM bhramaNa karanevAle jIvako svabhAvase hI haraeka prakArakI vastukI prApti hotI hai / kintu moha aura ajJAnake vazIbhUta huA kisIko iSTa aura kisIko aniSTa samajhatA hai, tathA iSTakI prAptimeM sukhakA aura aniSTakI prAptimeM duHkhakA anubhava kiyA karatA hai / vAstavameM na koI vastu iSTa aura sukhakA kAraNa hai, aura na koI aniSTa aura duHkhakA hI kAraNa hai / ataeva jJAnI jIva sampUrNa para vastuoMke saMyogamAtrako duHkhakA hI kAraNa samajhakara udvega aura vairAgyako prApta huA karatA hai, tathA virakta ho kara nirvANakI siddhimeM prayatnazIla hotA hai / isa prakAra saMsArake svarUpakA punaH punaH vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai aura saMsArase virakta honA hI usakA vAstavika phala hai // 3 // bhASyam-eka evAhaM na me kazcitsvaH paro vA vidyte| eka evAhaM jAye / eka gva niye / na me kazcitsvajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati / eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet / evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dvessaanubndhH| tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityekatvAnuprekSA // 4 // ____ artha-isa saMsArameM maiM akelA hI huuN| yahA~para merA koI na svajana hai, aura na koI parajana / maiM akelA hI utpanna hotA hai, aura akelA hI mRtyako prApta hotA hai| jisako yahA~para merA svajanasaMjJaka athavA parajanasaMjJaka kahA jAtA hai, vaha bhI koI aisA nahIM hai, jo ki mere vyAdhi jarA aura maraNa Adi duHkhoMko dUra kara sake / sarvathA dUra karanA to dUra rahA, usake aMza athavA aMzAMzako dUra karane yA bA~TanemeM bhI koI samartha nahIM ho sakatA / jina karmoMkA baMdha maiMne kiyA hai, unake phalakA anubhava karanevAlA maiM akelA hI hU~ / isa prakAra apane ekAkIpanekA cintavana karanA caahiye| jo mumukSu-mokSAbhilASI nirantara isa prakArase cintavana karatA rahatA hai, usako svajanasaMjJaka prANiyoMmeM sneha yA anurAgakA pratibandha nahIM hotA / vaha unako apanA samajhakara unake viSayameM mohita nahIM hotA, aura isA liye vaha unake nimittase pApakarma karanese parAGmukha rahatA yA viSayoMse virakta rahA karatA hai / isI prakAra usako parajanasaMjJaka prANiyoMmeM dveSakA pratibandha-rukAvaTa nahIM hotii| unako vaha para samajhakara unakA akalyANa Adi karanemeM bhI pravRtta nahIM hotA, aura isI liye vaha sabase vItadveSa yA nirvaira rahA karatA hai / phalataH ekatvakA cintavana karanevAlA jIva rAga dveSase rahita hokara niHsaGgatAko prApta ho jAtA hai, aura vaha mokSake liye hI prayatna kiyA karatA hai| isIko ekatvAnuprekSA kahate haiN| ___ bhAvArtha-saMsArameM paribhramaNa karate hue bhI apanI AtmAkI ekAkitAkA punaH punaH vicAra karaneko ekatvAnuprekSA kahate haiM / kyoMki janma maraNa jarA aura vyAdhi Adi avasthAoMmeM Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 sUtra 7 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / jIva eka hI rahatA hai, aura usIko unakA phala bhoganA par3atA hai| apane sivAya aura koI bhI vastu aisI nahIM hai, jo ki karma-phalake bhoganemeM eka sUkSma aMzakA bhI bhAgIdAra ho ske| ataeva aisI bhAvanAko nirantara rakhanevAlA jIva kisI bhI avasthAmeM hatazakti nahIM hotA aura na kisIse rAga dveSakA anubaMdha hI karatA hai / kintu pUrNa aura zuddha ekatA-nirvRttike liye hI prayatnazIla huA karatA hai / isa prakArakI apanI ekAkitAke cintavanako ekatvAnuprekSA kahate haiM, aura usakA phala niHsaGgatAkI siddhi tathA mokSa-puruSArthakA sAdhana hI hai // 4 // bhASyam--zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet / anyaccharIramanyo'ham / aindriyaka zarIramatIndriyo'ham, anityaM zarIraM nityo'ham, ajhaM zarIraM jJo'ham, AdyantavaccharIramanAdyanto'ham / bahUni ca me zarIrazatasahasrANyatItAni saMsAre paribhramataH / sa evAyamahamanyastebhya ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH zarIraprativandho na bhvtiiti| anyazca zarIrAnnityo'hamiti niHzreyase saMghaTata ityanyatvAnupekSA // 5 // - artha--anyatvAnuprekSAkA Azaya yaha hai, ki zarIrase apanI AtmAkI bhinnatAkA cintavana karanA / yathA-maiM zarIrase sarvathA bhinna hU~ / kyoMki zarIra aindriya-indriyagocara mUrta hai, aura maiM anindriya-amUrta hU~, zarIra anitya hai-AyupUrNa hote hI vighaTita ho jAtA hai, athavA usake pahale bhI aneka prakArase vizIrNa hotA rahatA hai, aura maiM nitya ha~-kabhI naSTa athavA vizIrNa nahIM hotA, zarIra ajJa-jJAnazUnya hai, aura maiM jJa-jJAna darzanarUpa hU~, zarIra Adi aura antase yukta hai kyoMki vaha utpanna hotA aura naSTa bhI hotA hai, kintu maiM ina donoM hI dharmoMse rahita hU~-maiM anAdi aura ananta hU~ / saMsArameM paribhramaNa karate hue mere na mAlUma kitane lakSa zarIra bIta gaye, kintu maiM yaha vahI una sabase bhinna banA huA hU~ / isa prakAra zarIrase apanI bhinnatAkA bAra bAra vicAra karanA cAhiye / isa tarahase vicAra karaneko anyatvAnuprekSA kahate haiM / jo jIva nirantara isa prakArakA cintavana kiyA karatA hai, usako zarIrameM pratibandha-mamatvabhAva nahIM hotA, aura vaha aisA samajha karake ki anitya zarIrase nitya maiM sarvathA bhinna hI hU~, niHzreyasa-padakI siddhike liye hI prayatna kiyA karatA hai / yaha anyatvAnuprekSAkA vAstavika phala hai / yaha saba anyatvAnuprekSAkA svarUpa samajhanA cAhiye / bhASyam-azuci khalvidaM zarIramiti cintayet / tatkathamazucIti cedaadyuttrkaarnnaashucitvaadshucibhaajntvaadshucyudbhvtvaadshubhprinnaampaakaanubNdhaadshkyprtiikaartvaacceti| tatrAdyuttarakAraNAzucitvAttAvaccharIrasyAcaM kAraNaM zukra zoNitaM ca tadubhayamatyantAzucIti uttaramAhArapariNAmAdi / tadyathA-kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRto'tyantAzucirbhavati / tataH pittAzayaM prApya pacyamAno'mlIkRto'zucireva bhavati / pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA vibhajyate pRthakkhalaH pRthakUrasaH / khalAnmUtrapurISAdayo malA: prAdurbhavanti, rasAcchoNitaM pariNamati, zoNitAnmAMsam, mAMsAnmedaH, medaso'sthIni, asthibhyo majjA, majjAbhyaH zukramiti sarva caitaczleSmAdizukrAntamazucirbhavati tasmAdAyuttarakAraNA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH zucitvAdazuci zarIramiti / kiM cAnyat-azucibhAjanasvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM kaNanAsAkSidantamalasvedazleSmapittamUtrapurISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti / kiM cAnyat -azucyudbhavatvAt / eSAmeva karNa malAdInAmudbhavaH zarIraM, tata udbhvntiiti| azucau ca garbhasaMbhayAti azuci zarIram / kiM cAnyat-azubhapariNAmapAkAnubaMdhAdAtave vindorAdhAnAtprabhRti khalvapi zarIraM kalalArbudapezIdhanavyUhasaMpUrNagarbhakaumArayauvanasthavirabhAvajana kenAzubhariNAmapAkenAnubaddhaM dugandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci / kiM cAnyat |-ashkyprtiikaartvaat' azakyapratIkAraM khalvApi zarIrasyAzucitvamudvartanarUkSaNasnAnAnulepanadhUpapragharSavAsayuktiM mAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanetumazucyAtmakatvAcchucyupaghAtakatvAcceti / tasmAdazuci zararimiti / evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavati / nirviNNazca zarIraprahANAya ghaTata iti azucitvAnuprekSA // 6 // artha-azucitvAnuprekSAkA abhiprAya yaha hai, ki zarIrakI apavitratAkA vicAra karanA / saMvara aura nirjarAke abhilASI mumukSu bhavyoMko zarIrake viSayameM nirantara yaha cintavana karanA cAhiye, ki yaha zarIra niyamase azuci-apavitra hai / azuci kisa prakArase hai ? kina kina kAraNoMse yaha apavitra hai ? aisI jijJAsA kadAcit ho, to usakA uttara yahI hai, ki isakI apavitratAke aneka kAraNa haiN| sabase pahalA kAraNa to yaha hai, ki jina kAraNoMse isakI utpatti hotI hai, ve isake pUrva aura uttara kAraNa apavitra haiM / dUsarA kAraNa yaha hai, ki yaha apavitra padArthoMkA bhAjana-Azraya hai / tIsarA kAraNa hai, ki yaha zarIra azuci padArthoMkA udbhava-utpatti-sthAna hai| kAraNa ki azubha pariNAmoMke dvArA saMcita pApa-karmake udayase yaha anabaddha rahatA hai, aura pA~cavA~ kAraNa hai, ki isakI apavitratA kisI bhI upAyake dvArA dUra nahIM kI jA sakatI / isa prakAra aneka kAraNoMse zarIrakI apavitratA siddha hai / ina sabakA sArAMza yaha hai ki: zarIrakA Adi-kAraNa zukra aura zoNita hai, kyoMki inhIMke dvArA manuSya-zarIra utpanna huA karatA hai / garbhaja zarIramAtrake mUla upAdAna kAraNa ye do padArtha hI haiM, aura ye donoM hI atyaMta azuci haiN| ataeva Adi kAraNakI apekSA zarIra apavitra hai| zarIrakA uttara-kAraNa AhAra pariNAma hai| so isa apekSAse bhI zarIra azaci hI hai| kyoMki jisako yaha jIva-manuSya prANI grAsarUpase grahaNa karatA hai, vaha kavalAhAra khAneke bAda hI-galeke nIce utarate hI zleSmAzaya-AmAzaya ko prApta hokara usake zleSmake dvArA dravIbhUta ho jAtA hai| kyA vaha avasthA / apavitra nahIM hai? atyanta apavitra hai| isake anantara vaha AhAra pittAzayako prApta ho kara jaba pakane lagatA hai, usa samayameM vaha amlarUpa avasthAko dhAraNa kiyA karatA hai| vaha avasthA bhI atyanta apavitra hI hai / paka jAneke bAda vaha AhAra vAyvAzayako prApta hotA hai| usa samaya vaha vAyuke dvArA vibhakta huA karatA hai| usa ke khala bhAga aura rasa bhAga isa taraha do pRthak pRthak bhAga ho jAte haiM / khala bhAgake dvArA matra aura parISa-viSTA Adi Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasatram 399 mala banate haiM, aura rasa bhAgake dvArA zoNita-rakta tayAra huA karatA hai| isake anantara kramase isakI kAryakAraNa-paddhati isa prakAra hai- rakta se mAMsa, mAMsase medA, medAse asthihaDDI, asthile majjA, aura majjAle zukra-vIrya taiyAra hotA hai| zleSma se lekara zukra paryanta AhAra ke sabhI vipariNAma azuci hI haiM / ye hI saba zarIrake uttarakAraNa haiM / ataeva inako azucitA ke kAraNa hA zarIra azuci hai / isa prakAra zarIrakI apavitratAko batAneke liye pahalA kAraNa jo batAyA hai, so ThIka hI hai, ki Adi aura uttara kAraNoMkI apavitratAke kAraNa yaha apavitra hai / dUsare kAraNakA tAtparya yaha hai, ki jitane bhI azuci padArtha haiM, una sabakA AdhAra zarIra hI hai / kAna nAsikA A~kha aura dAtake mala zarIra ke Azrayase hI rahate haiM, aura sveda -- pasInA zleSma-ra - khakhAra pitta mUtra aura purISa-viSTA Adi apavitra padArthoMkA avaskara - kUr3AdAna zarIra hI hai / ataeva yaha apavitratAko hI dhAraNa karanevAlA hai / tIsare kAraNakA Azaya isa prakAra hai-- karNamala Adi jitane azuci padArtha haiM, una sabakA AdhAra hI nahIM utpatti - sthAna bhI zarIra hI hai / zarIra ke dvArA hI ye saba mala utpanna huA karate haiM / nava dvAroMse bahanevAle sabhI maloM kI utpatti zarIrase hI hotI hai / tathA garbhake azuci honese hI zarIra udbhUta paidA hotA hai, isaliye bhI zarIra azucyudbhava hai - apavitra hai / cauthA kAraNa-yaha zarIra azubha pariNAmoM ke dvArA saMcita pApakarmoM ke udayase anubaddha hai, isaliye azuci hai / mAtA ke Rtu-kAla meM pitA ke vIrya-biMduoM ke AdhAna - garbhAdhAna ke samaya se hI lekara yaha zarIra kramase una aneka avasthAoMse anubaddha huA karatA hai, jo ki kalala - jarAyu (garbhako AcchAdana - DhAkanevAlA carma ) arbuda - pezI ghana - vyUha saMpUrNa garbha kaumAra yauvana aura sthivara bhAvoMko utpanna karanevAle azubha pariNAmoMke udayarUpa haiN| isake sivAya yaha zarIra svabhAva se hI durgandhiyukta aura sar3ane galanevAlA hai, tathA isakA anta duHkharUpa hI hai / isa kAraNa se bhI zarIra apavitra hai / I pA~cavA~ kAraNa yaha hai, ki isakI azucitAkA pratIkAra azakya hai / koI bhI aisA upAya nahIM hai, ki jisase zarIrakI apavitratA dUra kI jA sake / aneka prakArake udvartanaubaTana karake bhI nirmala nahIM banAyA jA sakatA / nAnA tarahake rUkSaNa prayogoMko karake bhI usakI snigdhatA dUra nahIM kara sakate / yathAyogya snAna karake bhI isako svaccha nahIM banA sakate / candana kastUrI kezara Adi uttamottama padArthoM kA anulepa- lepa karake bhI isako kAntiyukta nahIM banA sakate / aneka prakAra ke padArthoMkI sugandhita dhUpa dekara bhI isako sugandhita nahIM banA sakate / punaH punaH ghisa ghisa kara ghonese bhI isako lAvaNyayukta nahIM banA sakate / itara 1 - rasAdraktaM tatomAMsaM mAMsAnmedaH pravartate / medato'sthi tato maje majjAcchukaM tataH prajA / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 rAyacandranainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH phulela Adi sugandha dravya lagAkara aura puSpamAlA Adiko dhAraNa karake bhI sugandhita nahIM banA sakate / isa taraha koI bhI upAya karake isakI azucitA dUra nahIM kI jA sakatI / kyoMki svabhAvase hI yaha zarIra azucirUpa hai, aura zucitAkA upaghAtaka-nAzaka hai / isa kAraNase bhI zarIra azuci hI hai| isa taraha aneka prakArase zarIrakI apavitratAke cintavana karaneko azucitvAnuprekSA kahate haiM / niraMtara isa tarahakI bhAvanA karanevAlA jIva zarIrake viSayameM nirveda-vairAgyako prApta ho jAtA hai, aura nirviNNa hokara zarIrakA nAza-mokSako prApta karaneke liye hI ceSTA kiyA karatA hai / isa prakAra azucitvAnuprekSAkA varNana kiyA // 6 // bhASyam-AsravAnihAmutrApAyayuktAnmahAnadIsrotovegatIkSNAnakuzalAgamakuzalanirga. madvArabhUtAnindriyAdInavadyatazcintayet / tadyathA-sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyA balasampanno'pyAkAzago'STAGganimittapArago gArgyaH satyakinidhanamAjagAma / tathA prabhUtazvasodakapramAthAvagAhAdiguNasampannavanavicAriNazca madotkaTA balavanto'pi hastino hastibandhakISu sparzanedriyasaktacittA grahaNamupagacchanti / tato bandhavadhadamanavAhanAkuzapANipratodAbhighAtAdijanitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityameva svayUthasya svacchandapracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti / tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagarbhAzvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvantI tIvraduHkhAbhihatA'vazA maraNamabhyupaiti / evaM sarve eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipaatmRcchntiiti| tathA jihvendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat haimanaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasaktahadavAsikUrmavat mAMsapezIlubdhazyenavat vddishaamissgRddhmtsyvcceti| tathA prANendriyaprasaktA oSadhigandhalubdhapannagavat palalagandhAnusArimUSikavaJcati / tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzanaprasaGgAdarju. nakacoravat dIpAlokalolapataGgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / tathA zrotrendriyaprasatAstittirakapotakapiJalavat gItasaMgItadhvanilolamRgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / evaM cintayannAsravanirodhAya ghaTata iti AsravAnuprekSA // 7 // artha-sAtavIM bhAvanAkA nAma AsravAnuprekSA hai / karmoke Aneke mArgako Asrava kahate haiN| AsravoMke bheda pahale batA cuke haiN| phalataH ye sabhI Asrava isa loka tathA paraloka donoM hI bhavameM apAyapUrNa-duHkhadAyI haiN| duHkhoMke kAraNa tathA AtmAko kalyANase vaMcita rakhanevAle haiN| jisa prakAra bar3I bar3I nadiyoMke pravAhakA vega ati tIkSNa hotA hai, aura akuzala-akalyANake Agamana-praveza aura kuzala-kalyANake nirgama-bAhara nikalanekA kAraNa-dvAra huA karatA hai| usI prakAra ye indriya Adi Asrava bhI jIvoMko akalyANase yukta karAne aura kalyANase vaMcita rakhaneke liye mArga haiM / isa prakAra saMvarake abhilASI sAdhuoMko inakI avadyatA-adhamatAkA vicAra karanA caahiye| jinake dvArA kA~kA Asrava hotA hai, unameM indriyA~ pratyakSa dIkhanevAle aise kAraNa haiM, ki jinase jIvako isI bhavameM kleza sahana karanA par3atA hai / paralokake liye bhI inase azubha Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / karmakA saMcaya hotA hai / indriyA~ pA~ca haiM / unameM se pratyekakA vicAra karane yogya svarUpa isa prakAra hai-- sparzana - jisako aneka siddhiyA~ prApta thIM, aneka bar3I bar3I aura choTI choTI vidyAoMke balase paripUrNa thA, tathA jo AkAzameM gamana karanevAlA, aura jo aSTAGga mahAnimittazAstroMkA pAragAmI thA, aisA gArgya gotra meM utpanna huA sAtyaki - mahAdeva isa indriyameM Asakta- - lInacitta rahane ke kAraNa hI mRtyuko prApta huA / zAstroMmeM isakA spaSTa varNana hai / isase sparzanendriyakI AsaktikA donoM hI bhavoMmeM avadyarUpa ( garhita- tyAjya ) jo phala prApta hotA hai, vaha siddha hotA hai / isake sivAya pratyakSameM bhI dekhA jAtA hai, ki jisa vanameM ghAsa tRNa vRkSa Adi khAdya-sAmagrI aura jala pracurarUpameM pAyA jAtA hai, aura isI liye usa vanameM yatheccha avagAhana karane Adi guNoMse sampanna - paripUrNa rahakara svatantra vihAra karanevAle madonmatta aura balavAn bhI hastI isa sparzanendriyameM Asaktacitta hokara hastibandhakiyoMmeM pha~sa jAte haiM, aura pakar3e jAkara baMdhanako prApta ho jAte haiM / tathA isake anantara baMdhana vadha damana vAhana savArI aura aMkuzake dvArA donoM bhAgoMmeM vyathita hone tathA abhighAta - mAra prabhRti aneka kAraNoMse utpanna tIvra duHkhoMkA anubhava kiyA karate haiM, aura jisameM ki apane jhuNDake sAtha sAtha svacchanda ghUmane ke sukhakA anubhava kiyA karate the, usa vanavAsako sadA yAda kiyA karate haiM / 401 tathA khiccarI maithuna sukhake lobhameM pha~sakara jaba garbhavatI ho jAtI hai, taba vaha prasavakai samaya bacceko paidA nahIM kara sakatI, aura usakI tIvra vedanAse abhihata hokara vivaza huI mRtyuko prApta ho jAtI hai / isa prakAra sparzanendriyameM atyAsakti rakhanevAle sabhI prANiyoMko isa loka tathA paralokameM vinipAta - vinAzako prApta hote hue hI dekhA jAtA hai / rasanendriya-isa indriyake vazameM par3e hue prANI bhI donoM bhavoMmeM klezako hI prApta hote haiM / isa loka meM unakA kleza pratyakSa siddha hai / jisa prakAra mare hue hAthI ke zarIrapara baiThA huA 1 - - jaina dharma meM 11 rudra mAne haiM, joki caturthakAlameM ho cuke haiN| unameM se aMtima rudrakA nAma sAtyakI hai / inakI kathA zAstroM meM varNita hai / yazastilaka campU, ArAdhanAkathAkoSa Adi graMthoMmeM inakI utpatti AdikA khulAsA varNana kiyA hai, so vahA~para yA anya kathA - purANa - graMthoM meM dekhanA cAhiye / usakA sArAMza yahI hai, ki ye muni aura AryikA bhraSTa ho jAnese utpanna hote haiN| dIkSA dhAraNa karake 11 aMga 9 pUrvatakake pAThI hote haiM / jaba adhyayanama kara cukate haiM, taba 500 mahAvidyAeM aura 700 kSullaka-choTI vidyAeM Akara unase apanA svAmI banane kI prArthanA kiyA karatI haiM / ve bhI unake lobhameM Akara tapasyA se bhraSTa ho jAte haiM, aura sparzanendriyake viSayoM meM rata hokara Ayukre antameM durgati ko jAyA karate haiM / aSTAGga mahAnimitta zAstroM ke nAma isa prakAra haiM- 1 aMtarIkSa 2 bhauma 3 aMga 4 svara 5 svapna 6 lakSaNa 7 vyaJjana 8 chinna / 2- ghAsa tRNa Adiko uchAlanA, apane Upara uchAlakara DAla lenA, unakA ukhAr3anA tor3anA pheMkanA aura jalameM viloDana - maMthana Adi karanA / 3 - hAthiyoM ko pakar3aneke liye eka khaDDA banAyA jAtA hai, aura zikSita hAthiyoM yA hathiniyoM ke dvArA usameM lAkara vaha jaMgalI hAthI pha~sAyA jAtA hai / usako hasthibaMdhakI kahate haiM / 51 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH kintu nadIke vegameM par3A huA kauA, atikleza athavA maraNako prApta hotA hai, athavA hemanta yA zIta RtumeM ghIke ghar3emeM praviSTa - ghusA huA cUhA, tathA sarovara meM sadA nivAsa karanevAlA kachuA goke vAr3e meM pha~sakara jisa dazA ko prApta huA karatA hai, isI taraha mAMsakI DalI meM lobhake vaza pha~sA huA bAjapakSI yA kaTiyA - lohe ke kAMTemeM lage hue mAMsa - khaNDa ke bhakSaNakI gRddhi - atizaya lubdhatAko rakhanevAlA maccha jisa dazAko prApta huA karatA hai, usI dazA ko jivhA indriyake sabhI lampaTI prApta huA karate haiM, yaha bAta ina udAharaNoMse siddha hotI hai / 402 ghrANendriya - sarpako pakar3anevAle aisI auSadhako sarpake nivAsasthAnake pAsa rakha dete haiM, ki jisakI gaMdha usako ati priya mAlUma hotI hai / sarpa usa gaMdhake lobhase vahA~ AtA hai, aura pakar3A jAtA hai / isa taraha nAsikA indriyake vazIbhUta hue sarpakI jo dazA hotI hai, athavA mAMsa ke gaMdhakA anusaraNa karanevAle cUheko jo avasthA bhoganI par3atI hai, vahI dazA samparNa nAsikA indriyake lampaTiyoM kI huA karatI hai / cakSurindriya- isa indriyake viSayameM Asakta prANI bhI strI - darzana ke nimittase arjuna cora ke samAna athavA dIpakake prakAzako dekhakara caJcala ho uThanevAle pataGga - kIr3e kI taraha viniprAta- patitadazA yA mRtyuko prApta hote hue hI dekhe jAte haiM / zrotrendriya -- isa indriyake lampaTI bhI tItara kapota aura kapiJjala cAtaka- papIhAkI taraha athavA gAye gaye gatikI dhvaniko sunate hI caMcala citta ho uThanevAle hariNakI taraha vinipAtanAzako hI prApta hote haiM / . isa taraha saMvarake abhilASiyoMko ina AsravadvArarUpa indriyoMkI avadyatA - nikRSTatA kA vicAra karanA cAhiye / jo niraMtara isa prakAra cintavana karatA rahatA hai, vaha bhavya sAdhu sampUrNa apAya - nAzake kAraNabhUta ina AsravoMkA nirodha karaneke liye hI ceSTA karanemeM dattacitta ho jAtA hai / tathA mokSakA sAdhana kiyA karatA hai / isa prakAra AsravAnuprekSAkA svarUpa samajhanA cAhiye // 7 // bhASyam - saMvarAMzca mahAvratAdiguptyAdiparipAlanAdguNatazcintayet / sarve hyete yathotAsravadoSAH saMvRtAtmano na bhavantIti cintayet / evaM hyasya cintayato matiHsaMvarAyaiva ghaTata itisaMvarAnuprekSA // 8 // artha ---saMvarakA svarUpa pahale batA cuke haiM, ki Asrava ke nirodha-rokane - rukAvaTako saMvara kahate haiN| yaha saMvara paMca mahAvratAdirUpa tathA tIna gupti Adi svarUpa hai / jaba ki Asrava sampUrNa apAya-nAzakA kAraNa hai, aura saMvara usakA pratipakSI hai, to yaha bAta svayaM hI siddha ho jAtI hai, ki saMvara sampUrNa kalyANoMkA kAraNa hai / ataeva saMvarakI guNavattA - mahattAkA cintavana karanA cAhiye / vicAra karanA cAhiye, ki Upara jo Asrava ke doSa batAye haiM, ve saMvara sahita jIvako kabhI bhI prApta nahIM ho skte| isa prakAra saMvarakI guNavattAkA vicAra karate rahanevAle jIvakI buddhi saMvarako siddha karane ke liye hI pravRtta - taiyAra huA karatI hai / isa prakAra saMvarAnuprekSAkA varNana kiyA // 9 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam-- nirjarA vedanA vipAka ityanarthAntaram / sa dvividho'buddhipUrvaH kuzalamUlazca / tatra narakAdiSu karmaphalavipAko yo'buddhipUrvakastamudyato'nucintayedakuzalAnubandha iti / tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH / taM guNato'nucintayet / zubhAnubandho niranubandho veti / evamanucintayankarmanirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjarAnuprekSA // 9 // artha -- nirjarA vedanA aura vipAka ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / nirjarA do prakArakI huA karatI hai / - eka abuddhipUrvaka dUsarI kuzalamUla / inameM se narakAdika gatiyoMmeM jo karmoMke phalakA anubhavana vinA kisI tarahake buddhipUrvaka prayogake huA karatA hai, usako abuddhipUrvaka kahate haiM / isa nirjarA ke prati udyata jIvako kuzalAnubandha nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / tapake karanese tathA parISahoMke jItanese jo karmoM kI nirjarA hotI hai, usako kuzalamUla nirjarA kahate haiM / yaha nirjarA hI kAryakArI hai / isa prakAra isakI guNavattAkA punaH punaH vicAra karanA cAhiye / athavA isakI zubhAnubaMdhatA yA niranubandhatAkA bhI cintavana karanA cAhiye / isa prakAra punaH punaH vicAra karanevAlA mumukSu karmoMkI nirjarA karanekI tarapha hI pravRtta huA karatA hai / 403 bhAvArtha - AtmA ke sAtha lage hue paudgulika karmoMkA AtmAse ekadeza viyoga hone ko - karmoM ke ekadeza- AMzika kSayako nirjarI kahate haiM / AtmA ke sAtha ba~dhe hue karma apanI sthitiko pUrNa karake AtmAse sambandha svayaM hI chor3a dete haiN| isake liye koI khAsa prayatna asAdhAraNa kAraNasvarUpa Avazyaka nahIM hai| sthiti pUrNa honepara svayaM hI kama AtmAse sambandha chor3akara jhar3a jAte haiM / isako abuddhipUrvaka nirjarA kahate haiM / kyoMki isameM karmoMko nijIrNa karaneke liye koI bhI buddhipUrvaka nirjarAke kAraNakA prayoga nahIM kiyA jAtA / yaha anAdikAlase hI hotI calI A rahI hai / isakA phala kucha bhI Atma-kalyANa nahIM hai / ataeva isake viSaya meM akuzalAnubandhatAkA hI vicAra kiyA jAtA hai / kyoMki aisA vicAra karanese Atma-kalyANakI kAraNabhUta nirjarAkI tarapha pravRtti hotI hai / 1 tapa karane aura parISahoMke jItane se karmoM kI sthiti pUrNa hone ke pahale hI nirjarA ho jAtI hai / ataeva isake nimittase jIva mokSake mArga meM agresara banatA hai, aura isI liye isako kuzalamUla kahate haiM / isakI guNavattAkA cintavana bhI mokSa - mArgako siddha karanevAlA hai / isaliye mumukSuoMko avazya hI isakA punaH punaH vicAra karanA cAhiye / isa prakAra nirjarAnu prekSAkA varNana kiyA // 9 // bhASyam - paJcAstikAyAtmakaM vividhapariNAmamutpattisthityanyatAnugrahapralayayuktaM lokaM citrasvabhAvamanucintayet / evaM hrasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA // 10 // 1 - ekadeza karma saMkSayalakSaNA nirjarA / do bhedoMke nAma savipAkanirjarA aura avipAkanirjarA ye bhI haiN| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH artha--lokakA svarUpa pahale bhI batA cuke haiM, ki yaha paJcAstikAyarUpa hai| jIva pudgala dharma adharma aura AkAzake samUhasvarUpa hai / nAnA prakArase pariNamana karanevAlA, utpatti sthiti bheda anugraha aura pralaya bhAvako dhAraNa karanevAlA, tathA vicitra-AzcaryakArI svabhAvase yukta hai / isa prakAra lokake svarUpakA bAra bAra cintavana karanA cAhiye / jo sAdhu isa prakAra cintavana karatA hai, usake tattvajJAnameM vizuddhi huA karatI hai| bhAvArtha-lokakA cintavana karanese tattvajJAna nirmala hotA hai| kyoMki vaha tattvoMke aura unake pariNamanAdike samudAyarUpa hI hai / isake sivAya parokSa iSTa padArthoMkI tarapha zraddhA dRr3ha hotI hai, jisase ki siddhike sAdhanakI tarapha mumukSu-sAdhujana agresara huA karate haiM // 10 // ___ bhASyam-anAdau saMsAre narakAdiSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya janto. vividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamohAntarAyodayAbhibhUtasya samyagdarzanAdi vizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet / evaM hyasya bodhidurlabhatvamanucitayato bodhi prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlbhtvaanuprekssaa||11|| __ artha-yaha caturgatirUpa saMsAra anAdi hai / ataeva saMsArI-prANI bhI narakAdika cAroM gatiyoMmeM anAdikAlase hI paribhramaNa kara rahA hai| nAraka Adi bhavoMke punaH punaH grahaNa karanemeM hI sadAse pravRtta hai| eka bhavako chor3akara dUsare bhavako dhAraNa kara punarapi pahale hI bhavoMko dhAraNa karanerUpa parivartana yaha prANI anAdi saMsArameM ananta bAra kara cukA hai / saMsArakI cAroM gatiyoMmeM ananta bAra parivartana karane ke kAraNa nAnA prakArake duHkhoMse abhihata-pIr3ita hai, aura ho rahA hai| isa anAdi paribhramaNakA kAraNa mithyAdarzana hai| mithyAdarzanake udayase isa jIvakI mati-samIcIna-yathArtha buddhi naSTa ho cukI hai, aura isake sAtha hI yaha jIva jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aura antarAya ina cAroM ghAtiyAkarmoMke udayase abhibhUta-vyAkula ho rahA hai, jisase ki isakI jJAna darzana samyaktva aura vIryazakti luptaprAya ho gaI hai, tathA viparIta bana gaI hai| ataeva isa jIvako samyagdarzanAdike dvArA atyanta vizuddha bodhi-samyagjJAnakA lAbha duHzakya-duHsAdhya hai| isa prakAra sAdhuoMko bodhikI durlabhatAkA punaH punaH cintavana karanA cAhiye / jo isa prakArase bodhidurlabhatAkA cintavana karatA rahatA hai, vaha jIva bodhiko pAkara pramAdI nahIM bntaa| bhAvArtha-anAdi kAlase karmake parAdhIna isa prANIko paribhramaNa karate hue eka ratnatrayake sivAya sabhI vastuoMkA lAbha ananta bAra huA, kintu ratnatrayakI prApti eka bAra bhI nahIM ho sakI / ataeva sabase adhika yahI durlabha hai / isake vinA jIva nAnA duHkha-paramparAoMse pIr3ita hI bana rahA hai / isaliye sampUrNa sukhakA sAdhana ratnatrayakA lAbha ho jAnepara vivekI sAdhu pramAdI kaise bana sakate haiM ? ve usako pAkara usakI rakSA aura puSTimeM hI pravRtta huA karate haiN| isa prakAra bodhidurlabhatvAnuprekSAkA varNana huA // 11 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8 / ] samAdhyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam - samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano dvAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizudvavyavasthAnaH saMsAranirvAhako niHzreyasa prApako bhagavatA paramarSiNArhatAhI vyAkhyAto dharma ityevamanucintayet / evaM hyasya dharmasvAkhyAtatastvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtatatvAnucintanAnuprekSA // 12 // artha -- paramarSi bhagavAn arahaMtadevane jisakA vyAkhyAna kiyA hai, aho vahI eka aisA dharma hai, ki jo jIvoMko saMsArase pAra utAranevAlA aura mokSako prApta karAnevAlA hai / usakA dvAra samyagdarzana hai / samyaktvakA svarUpa pahale batA cuke haiM / usake dvArA hI dharmakI siddhi hotI hai / usake vizeSa sAdhana pA~ca mahAvrata haiN| hiMsA jhUTha corI kuzIla aura parigrahakA sarvAtmanA tyAga, usake pUrNa svarUpako siddha karanevAlA hai / dharmakA tattva - vAstavika svarUpa dvAdazAGgameM batAyA hai| usakI nirdoSa - nirmala vyavasthA - sthiti gupti Adike dvArA huA karatI hai / isa prakAra ArhatadharmakI mahattAkA punaH punaH cintavana karanA cAhiye / isa prakAra dharmake upadiSTa tattvakA jo sAdhujana bAra bAra vicAra karate haiM, ve mokSake mArga se cyuta nahIM hote, aura usake pAlana karanemeM vyavasthita ho jAte haiM / isa prakAra dharmasvAkhyAtatattvabhAvanAkA varNana pUrNa huA // 12 // 405 bhASyam - uktA anuprekSAH, parISahAn vakSyAmaH // artha -- isa prakAra bAraha bhAvanAoMkA varNana kiyA / isa adhyAyakI AdimeM saMvarake sAdhanoM kA jo ullekha kiyA hai, tadanusAra gupti samiti aura dharmake anaMtara kramase bAraha anuprekSAoMkA isa sUtra meM vyAkhyAna kiyA / aba kramAnusAra bhAvanAoMke anantara saMvarakA sAdhana jo parISahajaya batAyA hai, usakA svarUpa batAneke liye yahA~para parISahoMkA varNana karaneke pUrva unakA sahana kyoM karanA cAhiye, so batAneko sUtra kahate haiM / sUtra - mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH pariSihAH // 8 // bhASyam -- samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanArthaM karma nirjarArthaM ca pariSoDhavyAH parISahAiti / tadyathA artha --- samyagdarzana Adi ratnatrayasvarUpa mokSa-mArgase cyuta na honeke liye aura karmoM kI nirjarA ho isake liye parISahoMkA bhale prakAra sahana karanA cAhiye / bhAvArtha -- jo parISahoMse bhaya khAtA hai, vaha mokSa-mArgako bhale prakAra siddha nahIM kara sakatA, aura na tapazcaraNameM itanI dRr3hatA ke vinA vaha karmoMko nirjIrNa hI kara sakatA hai / ataeva ina do prayojanoMko siddha karaneke liye sampUrNa parISaha sarvAtmanA sahana karane ke yogya hI batAI haiM / parISaha zabda anvartha hai / - pariSahyate iti parISahAH / ataeva inake jItane meM hI mahatva / yadyapi yahA~para parISahoMke jItane ke do prayojana batAye haiM - eka mokSamArga se apracyava aura Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH dUsarA karmokI nirjarA / kintu saMvarakI sAdhanatArUpa bhI isakA prayojana hai, joki prakaraNagata honese svayaM hI samajha meM AtA hai / 406 1 jinake nimittase dharmArAdhanameM - mokSa - mArgake sAdhanameM athavA karmoMkI nirjarAke upAyabhUta tapazcaraNameM vighna upasthita ho sakatA hai, aisI pIr3A vizeSako parISaha samajhanA cAhiye / yadyapi aisI pIDAeM aneka ho sakatI haiM, parantu una sabakA jinameM samAveza ho jAya, aisI pIDAeM kitanI haiM ? ve bAIsa haiN| unakA hI nAmollekha karaneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - kSutpipAsAzItoSNa daMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlA bharogatRNasparza malasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // bhASyam - kSutparISahaH, pipAsA, zItam, uSNam, daMzamazakaM, nAgnyam, aratiH, strIparISahaH caryAparISahaH, niSadyA, zayyA, AkrozaH badha', yAcanam, alAbhaH, rogaH, tRNasparzaH, malam, satkArapuraskAraH, prajJAjJAne'darzanaparISaha ityete dvAviMzatirdharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisaMdhAya rAgadveSau nihatya parISahAH pariSoDhavyA bhavanti // paJcAnAmeva karmaprakRtInAmudayAdete pariSahAH prAdurbhavanti / tadyathA - jJAnAvaraNavedanIyadarzanacAritramohanIyAntarAyANAmiti // artha - parISaha bAIsa haiM - kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna, aura adarzana / ina bAIsoM parISoM ko dharmameM vighna upasthita karanekA kAraNa samajhanA cAhiye / kyoMki inake na jItanese yA inake adhIna ho jAnepara ratnatrayarUpa dharmake ArAdhana karanemeM vighna upasthita hotA hai / ataeva jisa jisa parISahake jItanekA jo jo prayojana batAyA hai, usako dhyAna meM rakhakara - - lakSya karake ina sabhI parISahoMko rAga dveSa chor3akara jItanA cAhiye / bhAvArtha - iSTa viSayameM rAga bhAvakI ekAnta pravRtti aura usI prakAra aniSTa viSaya meM dveSakI pravRtti bhI mumukSuoMke liye heya - chor3ane yogya hI hai / ataeva prakRta viSayameM bhI yaha bAta dhyAna meM rakhakara parISahoM ko vItarAgatA ke sAtha sahana karanA cAhiye / yathA kSudhAko aniSTa - samajhakara usake zamana karanemeM bhI pravRtta na honA - usase dveSa karanA athavA usako iSTa mAnakara usake zamana karanemeM rAga bhAvake vazIbhUta hokara ayogya upAyakA bhI Azraya lenA anucita hai / ataeva donoM bhAvoMkA pahajaya kahA jA sakatA hai / isI liye vidhipUrvaka upAya na milanepara usake vazIbhUta na honA - manameM parityAga honese hI vAstava meM parI - kSudhAkA zamana karanA kintu yogya talamalAhaTa - gRddhi - cintA AdikA na Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9-10-11 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / honA, kSatparISahakA jaya kahA jAtA hai, aisA samajhanA cAhiye / isI prakAra pipAsA - pyAsa paraSiha Adike viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / ina parISahoMke honemeM kAraNa kyA hai ? to jJAnAvaraNa vedanIya darzanamohanIya cAritramohanIya aura antarAya ina pA~ca prakRtiyoMkA udaya hI inakA antaraGga kAraNa hai 1 ina pA~ca karmoMke udayakI apekSA se hI yahA~para parISahoMkA varNana kiyA gayA hai| ataeva jahA~taka jisa karmakA udaya pAyA jAtA hai, vahA~taka usa karmake udayase kahI jAnevAlI parIpa hoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai, aisA samajhanA cAhiye / kisa kisa karmake udayase kauna kaunasI parISaha hotI haiM, isa bAta ko batAneke pUrva unake svAmiyoM ko batAte haiM, ki kitanI kitanI parIpaha kisa kisa guNasthAnavartI jIvake pAI jAtI haiN| aba isI bAta ko batAneke liye sUtra kahate haiM 407 :: sUtra - sUkSmasaMparAya chadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // bhASyam - sUkSmasaMparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyate ca caturdaza parISahA bhavanti / - kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAprajJAjJAnAlA bhazayyAvadha rogatRNasparzamalAni / artha -- sUkSmasaMparAya guNasthAnavAle aura chadmastha vItarAga saMyamiyoMke uparyukta bAIsa parISahoMmeMse caudaha parISaha pAI jAtI haiM, joki isa prakAra haiM: - kSudhAparISaha, pipAsAparISaha, zIta parISaha, uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, caryAparISaha, prajJAparISaha, ajJAnaparISaha, alAbhapa - roSaha, zayyAparISaha, vadhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparapiha, aura malaparISaha / bhAvArtha - saMparAya nAma kaSAyakA hai / jahA~para lobhakaSAya atyaMta maMda raha jAtI hai - dhule hue kusumake raMgake samAna jahA~para usakA udaya bilakula hI halakA pAyA jAtA hai, usako sUkSmasaMparAya kahate haiM / yaha dazaveM guNasthAnakI saMjJA hai| isI prakAra jahA~taka kevalajJAna utpanna nahIM huA hai, kintu rAga dveSarUpa mohakarma vIta cukA hai - zAnta yA kSINa ho cukA hai, aise gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnako chadmastha vItarAga kahate haiM / ina tInoM hI guNasthAnoM meM caudaha parISaha pAI jAtI haiN| kyoMki parISahoMke kAraNabhUta karmakA udaya ina guNasthAnoM taka pAyA jAtA hai / kyoMki yaha bAta Upara hI kaha cuke haiM, ki pratipakSI karmoM ke udayakI apekSA se hI parISahoMkA prAdurbhAva samajhanA cAhiye / sUtra - ekAdaza jine // 11 // bhASyam - ekAdaza parISahAH saMbhavanti jine vedanIyAzrayAH / tadyathA - kSutpipAsAzI * toSNadaMzamazaka caryA zayyAvadharogatRNasparzamalaparISahAH // artha -- vedanIyakarmake Azrayase jina bhagavAn - terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavAloMke gyAraha parISaha saMbhava haiM / joki isa prakAra haiM- sudhAparISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ navamo'dhyAyaH uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, caryAparISaha, zayyAparISaha, vadhaparISaha, rogapaSiha, tRNasparzaparISaha, aura mlpriissh| bhAvArtha-ye gyAraha parISaha vedanIyakarmake udayase huA karatI haiM, aura vedanIya, karmakA udaya terahaveM guNasthAnavartI jinabhagavAn ke bhI pAyA jAtA hai, isa apekSAse ina parISahoMkI arihaMtake bhI saMbhavatA batAI gaI haiN| sUtra--vAdarasaMparAye sarve // 12 // bhASyam-vAdarasaMparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH sambhavanti // artha-vAdarasaMparAya-navave guNasthAna taka sabhI-bAIsoM parISaha saMbhava haiM / bhAvArtha-bAdara nAma sthUla kaSAyakA hai| jahA~taka sthUla kaSAyakA udaya pAyA jAtA hai, usa navave guNasthAnako bAdarasaMparAya kahate haiM / vahA~taka sabhI parISahoMkA saMbhava hai| ___ bAIsoM parISahoMkI saMbhavatA nAnA jIvoMkI apekSAse hai, na ki eka jIvakI apekSA / athavA, eka jIvake bhI bhinna kAlakI apekSA saba parISaha saMbhava haiN| kyoMki eka kAlameM eka jIvake 19 se adhika parISaha nahIM ho sakatI, aisA Age calakara varNana kreNge| isa prakAra parISahoMke svAmiyoMko batAkara sAdhanako batAneke liye aba yaha batAte haiM, ki kisa kisa karmake udayase kauna kaunasI parISaha hotI haiN| - sUtra-jJAnAvaraNe prajJAjJAne // 13 // bhASyam-jJAnAvaraNodaye prajJAjJAnaparISahau bhavataH // artha---prajJA aura ajJAna ye do parISaha jJAnAvaraNakarmake udayase huA karatI haiN| bhAvArtha--jJAnAvaraNakarmake udayase jJAnakA abhAva hotA hai / isaliye usake udayase ajJAna parISahakA batAnA to ThIka hai, kintu prajJAparISaha usake udayase kisa taraha kahI jA sakatI hai ? kyoMki prajJA to jJAnAvaraNake kSayopazamase hotI hai / ataeva jJAnabhAvako jJAnAvaraNake udayase batAnekA kyA kAraNa hai ? / uttara-prajJA aura prajJAparISahameM antara hai / jJAnAvaraNake kSayopazamase abhivyakta-prakaTa huI buddhi vizeSako prajJA kahate haiM, aura apanI buddhi yA jJAnakA mada honA, isako prajJAparISaha kahate haiN| jJAnakA mada vahIMtaka hotA hai, jahA~taka ki alpajJatA hai, aura alpajJatAkA kAraNa jJAnAvaraNakarmakA udaya hI hai| ataeva prajJAparISahako usake udayakA kArya batAnA ucita aura yukta hI hai| 1-digambara--sampradAyameM isa sUtrakA do prakArakI kriyA lagAkara do tarahase artha kiyA hai| eka to santi kriyA lagAkara kAraNakI apekSA gyAraha parISaha jina bhagavAnake haiM, yaha artha, aura dUsarA na saMti kriyA lagAkara kArya rUpameM gyAraha parISaha nahIM hai, yaha artha / www.jainelibrary.brg Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12-13-14-15 // ] samASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtra-darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // bhASyam-darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGkhyam darzanamohodaye'darzanaparISahaH lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH // - artha-darzanamohanIyakarma aura antarAyakarmakA udaya honepara kramase adarzanaparISaha aura alAbhaparISaha hotI hai / arthAt darzanamohake udayase adarzanaparISaha aura lAbhAntarAyakarmake udayase alAbhaparISaha hotI hai| bhAvArtha-adarzana nAma atattvazraddhAnakA hai| ye pariNAma darzanamohake udayase huA karate haiN| kadAcit mahAn tapazcaraNameM rata sAdhuke bhI samyaktvaprakRtike udayase isa tarahake bhAva hosakate haiM, ki zAstroMmeM likhA hai, ki tapazcaraNake pratApase bar3I bar3I RddhiyA~ siddha ho "jAyA karatI haiM, so mAlUma hotA hai, ki yaha saba bAta kathanamAtra hI hai| kyoMki itane dinase ghora tapasyA karanepara bhI abhItaka mujhe koI Rddhi prakaTa nahIM huI / isa tarahake bhAvoMkA honA hI aMdarzanaparISaha hai / AhArake liye bhramaNa karanepara bhI kadAcit lAbhAntarAyake udayase AhArakA lAbha na honepara cittameM vyAkulatAke ho jAneko hI alAbhaparISaha kahate haiN| isa prakAra donoM hI karmokI udayajanya avasthAeM haiN| inake vazIbhUta na honeko hI kramase adarzanavinaya aura alAbhavinaya samajhanA caahiye| - sUtra-cAritramohe naagnyaartistriinissdyaakroshyaacnaastkaarpurskaaraaH||15|| bhASyam-cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti // artha--nAgnyaparISaha, aratiparISaha, strIparISaha, niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha, aura satkArapuraskAraparISaha, ye sAta parISaha cAritramohanIyakarmake udayase huA karatI haiN| bhAvArtha--nirgrantha liGgake dhAraNa karaneko aura usakI bAdhAke liye AI huI vipattiyoMko nAmyaparISaha kahate haiN| aniSTa padArthake saMyogameM aprItirUpa bhAvake honeko aratiparIpaha kahate haiN| brahmacaryako bhaMga karane AdikI apekSAse striyoMke dvArA honevAle AkramaNako strIparISaha kahate haiN| dhyAna yA sAmAyikake liye eka Asanase sthira hojAnepara AsanakI kaThinatAke anubhavako niSadyAparISaha kahate haiN| yaha DhoMgI hai, sAdhuvezameM chipA huAcora hai,pApI hai, duSTa hai, ityAdi ajJAniyoMke dvArA kiye gaye mithyA AkSepoMko yA unake dvArA bole gaye durvacanoMko AkrozaparIvaha kahate haiM / saMkleza yA vipattike samaya usase ghabar3Akara usako dara karaneke liye kisI bhI vastuko apane liye mA~ganeke bhAva honeko yAcanAparISaha kahate haiN| aneka tarahase yogya rahate hue bhI prasaGgapara Adara yA agrapada ko na pAkara cittameM vicalatA ho jAneko satkArapuraskAraparISaha kahate haiN| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH yaha una para hoMkA svarUpa hai, joki cAritramohakarmake udayase huA karatI haiM / karmoMkA saMvara tathA kSapaNa karaneke liye pravRtta hue sAdhujana ina parISahoMke vazIbhUta nahIM huA karate / unako jItakara mokSa - mArga meM agresara huA karate haiM / 410 Upara jina jina parISahoM ke kAraNa batAye haiM, unake sivAya bAkI rahIM gyAraha parISahoM ke kAraNakA ullekha karaneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - vedanIye zeSAH // 16 // bhASyam - vedanIyodaye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine saMbhavantItyuktam / kutaH zeSAH ? ebhyaH prajJAjJAnAdarzanAlAbhanAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkAra puraskArebhya iti // artha -- uparyukta parISahoMse jo bAkI rahatI haiM, ve gyAraha parISaha vedanIyakarmake udayase huA karatI haiM, jinake liye pahale kahA jA cukA hai, ki ye jina bhagavAna ke saMbhava haiM / ve kaunasI parISaha haiM, ki jinase zeSa ye vedanIya karmajanya gyAraha parISaha mAnI jAtI haiM ? to unake nAma isa prakAra haiM -- prajJAparISaha, ajJAnaparISaha, adarzanaparISaha, alAmaparISaha, nAgnyaparISaha, aratiparISaha, strIparISaha, niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha, aura satkArapuraskAraparISaha / bhAvArtha -- ukta gyAraha se zeSa rahanevAlI gyAraha parISahoMke nAma isa prakAra haiM- kSudhAparISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, caryAparISaha, zayyAparISaha vadhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparISaha, aura malaparISaha / inakA artha spaSTa hai / ye parISaha kAraNake astitvakI apekSAse jina bhagavAn ke saMbhava kahI gaI haiM / ukta bAIsa parISahoMmeMse eka jIvake eka kAlameM kamase kama kitanIM aura adhika se adhika kitanI parISaha Akara upasthita ho sakatI haiM, isa bAta ko batAne ke liye sUtra kahate haiMsUtra - ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzateH // 17 // bhASyam - eSAM dvAviMzateH parISahANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzateH / atra zItoSNaparISahau yugapanna bhavataH / atyantavirodhitvAt / tathA caryAzayyAnipadyAparISahANAmekasya saMbhave dvayorabhAvaH // artha:: - ukta bAIsa parISahoMmeMse eka jIvake eka kAlameM ekase lekara unnIsa parISaha taka yathAsaMbhava samajha lenI cAhiye / arthAt kisI jIvake eka kisIke do kisIke tIna kisIke cAra aura kisIke pA~ca isI taraha kramase kisI jIvake unnIsa parISaha bhI ekasAtha ho sakatI haiM / yugapat bAIsoM parISaha kyoM nahIM ho sakatIM ? yahI bAta yahA~para samajhanI cAhiye / isakA kAraNa yahI hai, ki eka to zIta aura uSNa parISaha yugapat nahIM ho sakatI / kyoMki Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16-17-18-19 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 411 zIta aura uSNa donoM parasparameM atyanta viruddha haiN| jahA~ zItaparISaha hogI, vahA~ uSNaparISaha nahIM hogI, aura jahA~ uSNaparISaha hogI, vahA~ zItaparISaha nahIM ho sakatI / ataeva eka parISaha ghaTa jAtI hai / isI taraha caryA zayyA niSadyA ina tIna parISahoMmeM se eka kAlameM ekakA hI saMbhava ho sakatA hai, tInoMkA nahIM / kyoMki calanA zayana karanA aura sthita rahanA ye tInoM kriyAeM bhI parasparameM viruddha haiM, ataeva inameM se eka kAlameM eka hI ho sakatI hai, dokA abhAva hI rhegaa| ____bhAvArtha-zIta uSNameMse eka aura caryA zayyA niSadyAmeMse do isa taraha tIna parISahoMkA eka kAlameM abhAva rahatA hai / ataeva bAIsa parISahameM se tInake ghaTajAnepara zeSa parISaha unnIsa rahatI haiM / so hI eka jIvake eka samayameM ho sakatI haiM / ___ isa prakAra saMvarakI kAraNabhUta parISahajayake prakaraNAnusAra unake bheda AdikA varNana kiyA / aba usake anantara kramAnusAra cAritrakA varNana karanA cAhiye, ataeva usake hI bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra--sAmAyikachedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtAni cAritram // 18 // bhASyam--sAmAyikasaMyamaH chedopasthApyasaMyamaHparihAravizuddhisaMyamaH sUkSmasaMparAya. saMyamaH yathAravyAtasaMyama iti paJcavidhaM cAritram / tatpulAkAdiSu vistareNa vkssyaamH|| artha-cAritra pA~ca prakArakA hai-sAmAyikasaMyama, chedopasthApyasaMyama, parihAravizuddhisaMyama, sUkSmasaMparAyasaMyama, aura yathAkhyAtasaMyama / isakA vizeSa varNana Age calakara kareMge, jaba ki palAka Adi nirgrantha muniyoMke bhedoMkA ullekha kiyA jaaygaa| bhAvArtha-saMsArake kAraNabhUta karmoMke bandhake liye yogya jo kriyAeM unakA nirodha kara zuddha Atma-svarUpakA lAbha karaneke liye jo samyagjJAnapUrvaka pravRtti hotI hai, usako cAritra athavA saMyama kahate haiN| prakRtameM usake sAmAyika Adi pA~ca bheda haiM, jinake ki nirdeza svAmitva AdikA varNana Age calakara isI adhyAyameM kiyA jaaygaa| yahA~ kramAnusAra cAritrake anantara tapakA varNana karate haiN| kyoMki Upara saMbarake . kAraNoMmeM tapako bhI ginAyA hai / tapa do prakArakA hai-eka bAhya dUsarA antaraGga / inameM se pahale bAhya tapake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // ____bhASyam-anazanam, avamaudaryam, vRttiparisaMkhyAnam, rasaparityAgaH, viviktazayyAsanatA, kAyakleza ityetatSadvidhaM bAhya tpH| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH samyagyoganigraho guptirityataH prabhRti samyagityanuvartate / saMyamarakSaNArthaM karmanirjarArthaM ca caturthaSaSThASTamAdi samyaganazanaM tapaH // 1 // artha - bAhyatapa ke chaha bheda haiM / -- anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsanatA, aura kAyakleza / 412 guptikA lakSaNa batAneke liye pahale yaha sUtra likhA jA cukA hai, ki "samyagyoganigraho guptiH" / isa sUtrameM jo samyak zabda AyA hai, usakI vahIMse lekara anuvRtti calI AtI hai / ataeva anazana Adi pratyeka zabda ke sAtha samyak zabda ko jor3a lenA cAhiye, samyaganazana samyagavaudarya ityAdi / saMyamakI rakSA ke liye aura karmo kI nirjarAke liye jo caturtha SaSTha yA aSTama AdikA dhAraNa karanA isako samyaganazana nAmakA tapa kahate haiM / bhAvArtha - azana - bhojanake tyAgako anazana athavA upavAsa kahate haiM / isa taraha kA anazana roga nivRtti Adike liye bhI kiyA jAtA hai, parantu vaha prakRta meM upAdeya nahIM mAnA hai / saMyamakI rakSA aura karmoMkI nirjarAko siddha karaneke liye jo AhArakA parityAga kiyA jAtA hai, usIko prakRtameM anazana kahate haiM / isa bAta ko dikhAne ke liye hI samyaku zabda jor3A gayA hai / 1 proSaghopavAsako caturtha, velAko SaSTha aura telAko aSTama kahate haiN| kyoMki AgamameM eka dinakI do mukti mAnI gaI haiM / eka prAtaHkAlakI aura dUsarI sAyaMkAlakI / inameMse ekake tyAgako proSadha aura donoMke tyAgako upavAsa kahate haiM / aSTamI caturdazI Adike avasarapara pahale aura pichale dinakI eka eka mukti aura madhyake dinakI do bhukti isa taraha cAra bhuktiyoMke tyAgako proSadhopavAsa kahate haiM / jaise ki saptamIko aura navamIko eka eka muktikA aura aSTamIko donoM bhuktiyoMkA jo parityAga kiyA jAya, to vaha aSTamIkA proSadhopavAsa kahA jAyagA / isI taraha madhyake do dinoMmeM do do bhuktiyoM kA tyAga karanese SaSTha, aura tIna dinakI do do muktiyoM kA tyAga karane se aSTama anazana kahA jAtA hai / isI prakAra dazama AdikA bhI svarUpa samajha lenA cAhiye / isa tapameM indriyoMko jItane ke liye kaSAyakA parihAra karane ke liye nidrA Adi pramAda ke vazIbhUta na honeke liye tathA vikathA Adike karane meM pravRtti na ho, isake liye caturvidha AhArakA parityAga kiyA jAtA hai / isIle saMyama aura karmokI nirjarA siddha huA karatI hai // 1 // bhASyam - avamaudaryam avamamityUnanAma / avamamudarasya avamodaraH avamodarasya bhAvaH avamAdaryam / utkRSTAvakRSTau varjayitvA madhyamena kavalena trividhamavamaudaryaM bhavati / tadyathAalpAhArAva maudaryamupArdhAvamaudarya pramANaprAptAtkiJcidUnAvamaudaryamiti / kavalaparisaMkhyAnaM ca prAgdvAtriMzadvayaH kavalebhyaH // 2 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 19 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 413 artha -- avama zabda Una nyUna Adi zabdoMkA paryAyavAcaka hai / jisakA artha ka yA khAlI aisA hotA hai / avama - khAlI hai, udara- peTa jisakA usako athavA khAlI peTako kahate haiM avamodara / avamodarakA bhAva - khAlI peTa rahanA isako kahate haiM avamaudarya / utkRSTa aura naghanyako chor3akara madhyama kavalakI apekSAse avamaudarya tapa tIna prakArakA huA karatA hai / yathA - alpAhArAvamaudarya upAdhava maudarya aura pramANaprApta se kiMcidUna avamaudarya / kavalakA pramANa yahA~para battIsa kavalase pahalekA grahaNa karanA cAhiye / bhAvArtha - AgamameM sAdhuoM ke AhArakA pramANa batAyA hai / mumukSu sAdhuoMko usa hisAba se hI AhAra grahaNa karanA cAhiye / vaha pramANa isa prakAra hai, ki -- peTake cAra bhAgameM se do bhAga AhArake dvArA eka bhAga jalake dvArA aura zeSa caturtha bhAga vAyuke dvArA pUrNa karanA cAhiye / sAdhuoM ko jyAdaH se jyAdaH battIsa kavala - grAsa AhAra lenA cAhiye / eka grAsakA pramANa eka hajAra cAvala hai'| isI hisAba se eka grAse aura battIsa grAsako chor3akara madhyake do se lekara ikatIsa grAsa takakA AhAra lenA isako avamaudarya tapa kahate haiM / vaha tIna bhAgoM meM vibhakta hai / jaisA ki Upara likhA jA cukA hai / do cAra chaha Adi alpa grAsa lene ko alpAhArAvamaudarya kahate haiN| Adheke karIba paMdraha solaha grAsa leneko upAdhavamaudarya kahate haiN| aura battIsa ke pahale pahale ikatIsa grAsa taka ke AhArako pramANa prAptase kiMcidUna avamaudarya kahate haiM // 2 // bhASyam - vRttiparisaMkhyAnamanekavidham / tadyathA - utkSiptAntaprAntacaryAdInAM saktukulmASaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam // 3 // artha - vRttiparisaMkhyAna tapa aneka prakArase huA karatA hai / jaise ki utkSipta anta prAntacaryA AdimeMse saMkalpita ke anusAra milanepara AhAra grahaNa karanA anyathA nahIM, isI prakAra sattU, kulmASa-urda kAMjI - khaTTA mA~ AdimeMse kisI bhI abhigRhIt-svIkRta kiyekA grahaNa karanA aura avazeSakA tyAga karanA isako vRttiparisaMkhyAna kahate haiM / I bhAvArtha - AhAra ke liye nikalate samaya koI bhI aTapaTA niyama leneko vRttiparisaMkhyAna kahate haiM / jaise ki Uparako uThI huI yA zirapara rakkhI huI amuka vastu dRSTigata hogI to AhAra grahaNa kareMgeM, anyathA nahIM, amuka amuka dizAkI tarapha jAte samaya AhAra milegA 'to leMge nahIM to nahIM, athavA amuka vastu AhAra meM milegI, to leMge nahIM to nahIM / isI taraha vRttiparisaMkhyAna aneka prakArase huA karatA hai / isa tapake karanevAlA parisaMkhyAta rIti se milanevara AhArakA grahaNa karatA hai, zeSakA parityAga karatA hai // 3 // 1 --- isa hisAba se karIba 42 tole AhArakA utkRSTa pramANa hotA hai / kyoMki 8 cAvalakI 1 rattI, 8 rattIkA 1 mAsA aura 12 mAsekA 1 tolA hotA hai / 2 - avamaudarya meM eka grAsakA grahaNa bhI kyoM nahIM liyA sro samajhameM nahIM AtA / kyoMki pUrNa AhAra na karaneko avamaudarya kahate haiM / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAmra [ navamo'dhyAyaH bhASyam - rasaparityAgo'nekavidhaH / tadyathA - mAMsamadhunavanItAdInAM madyarasavikRtInAM - pratyAkhyAnaM virasarUkSAdyabhigrahazca // 4 // -314 artha -- cauthe bAhya tapakA nAma rasaparityAga hai / yaha bhI aneka prakArase huA karatA hai / jaise ki madya mAMsa madhu aura navanIta - makkhana Adi jo jo rasavikRti haiM, unakA parityAga karake AhAra grahaNa karanA / athavA virasa - nIrasa rUkSa Adi padArtha AhAra meM grahaNa karanA isako rasaparityAga nAmakA tapa kahate haiM / bhAvArtha - rasavikRtiyoM kA athavA eka do Adi kucha rasoMkA yadvA samasta rasoMkA tyAga karake AhAra grahaNa karaneko rasaparityAga tapa kahate haiM / rasa zabda se kahIM para to rasanAindriyake pA~ca viSaya grahaNa kiye jAte haiM / yathA - madhura amla kaTukaSAya tikta / athavA kahIM para ghI dUdha dahI zakkara tela namaka ye chaha cIjeM lI jAtI haiM / inake yathA yogya tyAgakI apekSA athavA madyAdi vikRtiyoMke tyAgakI apekSA se rasaparityAga tapa aneka prakArakA hai // 4 // bhASyam - viviktazayyAsanatA nAma ekAnte'nAbAdhe'saMsakte strIpazuSaNDhakavivarjite zUnyAgAradevakulasabhAparvataguhAdInAmanyatame samAdhyarthaM saMlInatA // 5 // artha - ekAnta aura haraprakArakI bAdhAoM se zUnya tathA saMsarga rahita aura strI pazu napuMsakoMse varjita zUnyagRha devAlaya vimocita - chor3e hue sthAna kulaparvata guhA mandira Adi se kisI bhI sthAna meM samAdhi - siddhi ke liye saMlInatA honeko viviktazayyAsanatA kahate haiM / bhAvArtha - - ekAnta meM zayanAsana karane ko viviktazayyAsanatA kahate haiN| yadi yaha samAdhisiddhi ke liye kiyA jAya, to samIcIna yathArtha tapa kahA jAsakatA hai, anyathA nahIM / jahA~para dhyAna dhAraNA yA samAdhi kI jAya, vaha sthAna ekAnta anAbAdha aura asaMsakta honA cAhiye // 5 // bhASyam - kAyaklezo'nekavidhaH / tadyathA - sthAnavIrAsanotkaDukAsanaikapArzvadaNDAyatarAyanAtApanAprAvRtAdIni samyakprayuktAni vAhyaM tapaH / asmAtaSaDvidhAdapi bAhyAttapasaH saGgatyAgazarIralAghavendriyavijaya saMyamarakSaNakarmanirjarA bhavanti // 6 // artha - kAyakleza tapa bhI aneka prakArakA hotA hai / jaise ki sthAna aura vIrAsana utkaTa Adi Asana tathA eka pArzva yA daNDAzayana evaM AtApanayoga yA aprAvRtake dhAraNa karaneko aura usakA bhale prakAra upayoga karaneko samIcIna kAyakleza nAmakA bAhya tapa kahate haiM / I bhAvArtha -- jisase samIcInatayA zarariko kleza ho, usako kAyakleza nAmakA tapa kahate haiM / vaha aneka prakArase huA karatA hai / jaise ki sthAnake dvArA, jahA~para zarIrako kaSTa hotA ho, aisI jagahapara rahanA yA khar3e rahanA Adi / athavA vIrAsana Adi Asana se baiThakara usI taraha baiThe rahanA, aura usake klezako sahana karanA, rAtriko Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20-21 / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / yathAyogya samayameM nidrA lete samaya eka pArzvase yA daNDAkAra lambe hokara zayana karanA aura usI taraha sote rahanA, karavaTako na badalanA, aura usake kaSTako sahana karanA / rAtriko smazAna-maraghaTa AdimeM yA dinako parvatAdike Upara pratimAyogako dhAraNa karake khar3e rahanA aura usakI bAdhAko sahana karanA / tathA dhUpa varSA Adiko rokanevAle padArthoMse rahita-nirAvaraNa jagahameM khar3e hokara dhyAnAdi karanA yA baiThanA Adi / isa taraha aneka prakArase zarIrako kleza denekA nAma kAyaklezatapa hai| yaha bhI samIcIna tabhI samajhA jA sakatA hai, jabaki jJAnapUrvaka aura saMyama tathA samAdhikI siddhike liye kiyA jAya / / upara jo chaha prakArake bAhya tapa batAye haiM, unameM se pratyekakA phala saGgatyAga, zarIralAghava, indriyavinaya saMyama-rakSaNa aura karma-nirjarA hai / arthAt ina tapoMke karanese zarIrameMse bhI mAkA bhAva dUra hotA hai, aura antaraGga bAhya sabhI parigraha chUTakara nirmama nirahaMkAra rUpa pariNAma siddha hote haiM / tapa na karanese zarIra bhArI rahatA hai, jisase ki pramAdakI bRddhi hotI hai / ataeva ina tapoMke nimittase zarIrameM laghutA AtI hai, jisase ki pratyeka kArya pramAda rahita haA karatA hai / tathA inake nimittase indriyA~ bhI udreka ko prApta nahIM huA karatIM, jisase ki saMyamakI rakSA aura karmoMkI nirjarA huA karatI hai / kramAnusAra antaraGga tapake bhedoMko ginAte haiMsUtra-prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // bhASyam-sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM vinayo vaiyAvRttyaM svAdhyAyo vyutsargo dhyAnamityetatSaDDidhamAbhyantaraM tpH|| artha-sUtra kramake anusAra yahA~para--isa sUtrameM jo uttara zabda AyA hai, usakA artha abhyantara-antaraGga samajhanA cAhiye / yaha antaraGga tapa bhI chaha prakArakA hai--prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, syAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / bhAvArtha-bAhya tapameM bAhya-indriyagocara honevAlI vastuoMse sambandha hai / jaise ki bhojanakA parityAga karanA yA pramANase kama lenA, athavA aTapaTI Akhar3I lekara grahaNa karanA, athavA rasAdiko chor3akara grahaNa karanA ityAdi / yaha bAta ina tapoMmeM nahIM hai / ye apane manakI pradhAnatAse-Atma-pariNAmoMkI mukhyatAse hI siddha huA karate haiM, ataeva inako antaraGga tapa kahate haiM / prAyazcitta AdikA artha Age calakara kramase batAyA jaaygaa| antaraGga tapake uttarabhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra-navacaturdazapaMcadibhedaM yathAkramaM prAradhyAnAt // 21 // bhASyam-tadAbhyantaraM tapaH navacaturdazapaJcadvibhedaM bhavati yathAkrama prAradhyAnAt / ita uttaraM yadvakSyAmaH tadyathA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAmra [ navamo'dhyAyaH atha- - Upara antaraGga tapake jo chaha bheda ginAye haiM, unameM dhyAna ke pahale pahale ke pA~ca tapake uttarabheda kramase nau cAra daza pA~ca aura do hote haiM / arthAt prAyazcitta ke nau bheda, vinayake cAra bheda, vaiyAvRttya ke daza bheda, svAdhyAya ke pA~ca bheda, aura vyutsargake do bheda haiM, jinakA ki Age cala kara varNana kiyA jAyagA / ina bhedoMko batAneke abhiprAyase kramAnusAra inameM se pahale prAyazcittake 9 bhedoM ko ginAneke liye sUtra kahate haiM: -- sUtra - AlocanapratikramaNatadubhaya vivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAni // 22 // bhAgyam - prAyazcittaM navabhedam / tayathA - Alocanam, pratikramaNam, AlocanapratikamaNe, vivekaH, vyutsargaH, tapaH, chedaH, parihAraH, upasthApanamiti / artha - prAyazcitta nAmake prathama antaraGga tapake nau bheda batAye haiM / unake nAma isa prakAra haiM- Alocana, pratikramaNa, tadubhaya ( Alocana pratikramaNa ), viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra, aura upasthApana | inakA artha batAneke liye bhASyakAra kahate haiM: bhASyam - AlocanaM prakaTanaM prakAzanamAkhyAnaM prAduSkaraNamityanarthAntaram / pratikramaNaM mithyAduSkRta saMprayuktaH pratyavamarzaH pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca / etadubhayamAlocanapratikramaNe / viveko vivecanaM vizodhanaM pratyupekSaNamityanarthAntaram / sa eva saMsaktAnnapAnopakaraNAdiSu bhavati / vyutsargaH pratiSThApanamityanarthAntaram / eSo'pyaneSaNIyAnnapAnopakaraNAdiSvazaMkanIyavivekeSu ca bhavati / tapo bAhyamanazanAdi, prakIrNa cAnekavidhaM candrapratimAdi / chedo'pavartanamapahAra ityanarthAntaram / sa pravRjyAdiva sapakSamAsa saMvatsarANAmanyatamAnAM bhavati / parihAro mAsikAdiH / upasthApanaM punardIkSaNaM punazcaraNaM punarvratAropaNamityanarthAntaram / tadetannavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizuddhayarthaM yathArha dIyate cArcayate ca / citI saMjJAnavizuddhayordhAtuH / tasya cittamiti bhavati niSThAntamauNAdikaM ca / evamebhirAlocanAdibhiH kRcchrastapovizeSairjanitApramAdaH taM vyatikramaM prAyazcetayati cetayaMzca na punarAcaratIti / tataH prAyazcittam / aparAdho vA prAyastena vizudhyata iti / atazca prAyazcittamiti / artha -- apane se koI aparAdha na jAnepara usako guruoM ke samakSa daza doSa rahita hokara kaha dene yA prakaTa karaneko AlocanaprAyazcitta kahate haiM / ataeva Alocana prakaTana prakAzana AkhyAna aura prAduSkaraNa ye saba zabda eka hI artha ke vAcaka haiM - paryAyavAcaka zabda haiM / apanese bane hue duSkRta - pApake viSaya meM " yaha merA duSkata mithyA ho, micchA me 1 1 - AkaMpiyamaNumaNiya jaMdihaM bAdaraM ca suhamaM ca / chaNNaM saDhAulaaM bahujaNa battasa tassevi // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dukkaDaM" isa tarahake bhAvoMkA saMprayoga honeko-vacana dvArA prayukta aise vicAroMko pratikramaNa kahate haiM / pratikramaNa pratyavamarza pratyAkhyAna aura kAyotsargakaraNa ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN| jisameM Alocana aura pratikramaNa donoM hI karane par3eM, usako tadubhaya nAmakA prAyazcitta kahate haiM / viveka vivecana vizodhana aura pratyupekSaNa ye saba zabda paryAyavAcaka haiM / milI huI vastuoMke pRthak pRthak karaneko viveka kahate haiM / yaha prAyazcitta milI huI anna pAna upakaraNa Adi vastuoMke viSayameM pravRtta huA karatA hai| arthAt mile hue anna pAna Adike pRthak pRthak karanekA nAma vivekaprAyazcitta hai / vyutsarga nAma pratiSThApanakA hai| yaha prAyazcitta aneSa. NIya-eSaNAse rahita anna pAna upakaraNAdike viSayameM jinakA ki viveka azaMkanIya hai, athavA jinakA viveka-pRthakkaraNa nahIM kiyA jA sakatA, pravRtta huA karatA hai / tapake bheda batAye jA cuke haiM, anazana Adi bAhya tapake bheda pahale likha cuke haiM / inake sivAya prakIrNakatapake bhI bheda candrapratimA Adi aneka haiM / cheda apavartana aura apahAra ye bhI saba paryAyavAcaka zabda haiM / divasa pakSa mahInA aura varSa inameMse kisI bhI eka Adike pramANAnusAra pravRjyA--dIkSAkA apaharaNa karaneko chedaprAyazcitta kahate haiM / parihAra nAma pRthakkaraNakA hai / mahInA do mahInA athavA kucha bhI parimita kAlake liye saMghase pRthak kara deneko parihAraprAyazcitta kahate haiN| upasthApana punaHkSaNa punazcaraNa punarvatAropaNa ye saba zabda paryAyavAcaka haiM, sampUrNa dIkSAko chedakara phirase navIna dIkSA deneko athavA cAritra dhAraNa karAneko yadvA navInatayA vratoMke AropaNa karaneko upasthApana nAmakA prAyazcitta kahate haiN| isa prakArase prAyazcitta tapake 9 bheda haiN| yaha deza kAla zakti saMhanana aura kAya indriya jAti tathA guNotkarSakRta saMyamakI virAdhanAke anusAra usakI zuddhike liye yogyatAnusAra diyA jAtA hai, bhaura zuddha kiyA jAtA hai / arthAt eka hI aparAdhakA prAyazcitta deza kAla AdikI apekSAse halakA bhArI aneka prakArakA hotA hai / saMyamakI virAdhanA bhI taratamarUpase aneka prakArakI hotI hai| sthAvara kAyakI virAdhanAse dvIndriya trIndriya caturindriya aura paMcendriyakI virAdhanA uttarottara adhikAdhika hotI hai| paMcendriyoMmeM bhI pazu AdikI virAdhanAse manuSya jAtikI virAdhanA adhika darjekI hai, aura manuSyoMmeM bhI samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra Adi guNotkarSake dhAraNa karanevAlekI virAdhanA uttarottara utkRSTa darjekI hotI hai / virAdhanAke anusAra hI prAyazcitta bhI halakA bhArI huA karatA hai| phira bhI dezakAlAdikI yogyatAnusAra guruke dvArA halakA bhArI prAyazcitta diyA jAkara aparAdhIko zuddha kiyA jA sakatA hai| prAyazcitta zabda prAyaH aura citta isa taraha do zabdoMke melase banA hai, Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jaina 418 [ navamo'dhyAyaH I prAyaH zabdakA artha bahudhA athavA aparAdha hotA hai, aura citta zabdakA artha saMjJAta athavA zuddha kiyA huA hotA hai / kyoMki yaha zabda citI dhAtuse jisakA ki artha saMjJAna athavA vizuddhi hotA hai, bhUta arthameM niSThAkta pratyaya hokara athavA auNAdika ta pratyaya hokara banatA hai / tAtparya yaha hai ki -- pUrvokta rItise vidhipUrvaka kiye gaye kaThina Alocana Adi viziSTa tapoMke karanese jisakA pramAda dUra ho gayA hai, aisA mumukSu usa aparAdhako prAyaH bhale prakAra jAna jAtA hai, acchI taraha samajhate hue phira vaha vaisA nahIM karatA / ataeva usako prAyazcitta kahate haiM / athavA prAyaH zabdakA artha aparAdha hotA hai, aura citI dhAtukA artha zuddhi | ataeva jisake karanese aparAdhakI zuddhi hotI hai, usako bhI prAyazcitte kahate haiM / isa prakAra prAyazcittake bhedoMko batAkara kramAnusAra vinayatapake bhedoM ko ginAte haiM nizAstramAlAyAm sUtra - jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // bhASyam - vinayazcaturbhedaH / tadyathA - jJAnavinayaH darzanavinayaH cAritravinayaH upacAravinayaH / tatra jJAnavinayaH paJcavidhaH matijJAnAdiH / darzanavinayaH ekavidha eva samyagdarzanavinayaH / cAritravinayaH paJcavidhaH sAmAyika vinayAdiH / aupacArikavinayo'nekavidhaH samyagdarzanajJAna cAritrAdiguNAdhikeSvabhyutthAnAsana pradAnavandanAnugamanAdiH / vinIyate tena tasminvA vinayaH // artha -- vinaya tapake cAra bheda haiM / - jJAnavinaya darzanavinaya cAritravinaya aura upacAra - vinaya / inameM se pahalA jJAnavinaya matijJAnAdike bhedase pA~ca prakArakA hai / - mativinaya zrutavinaya avadhivinaya manaHparyayavinaya aura kevalavinaya / darzanavinayakA eka hI bheda hai -- samyagdarzana - vinaya | cAritravinayake pA~ca bheda haiM- sAmAyikavinaya chedopasthApanavinaya parihAravizuddhivinaya sUkSmasaMparAyavinaya aura yathAravyAtavinaya / aupacArikavinaya ke aneka bheda haiN| kyoMki samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritra Adi guNoMkI apekSAse jo apanese adhika haiM, unake liye khar3e honA usako Asana denA, vandanA karanA aura unakA anusaraNa karanA Adi aupacArikavinaya kahA jAtA hai / yaha guNabhedakI apekSA athavA Azrayabhedase aneka prakArakA ho sakatA hai / jisake dvArA namratA prApta ho, usako vinaya tapa kahate haiM / T / bhAvArtha - vinayakA artha Adara karanA Adi hai / yaha do prakArakA ho sakatA hai, eka mukhya dUsarA upacarita / jJAna darzana aura cAritra guNake dhAraNa karaneko mukhyavinaya aura una guNoMse yukta vyakti AdikA Adara satkAra karanA isako upacaritavinaya kahate haiM / jaise ki 1-prAyaH zabdakA artha loka bhI hotA hai / 2- prAyaH zabdakA artha loka karanepara prAyazcittakA artha aisA bhI hotA hai, ki - prAyo lokastasya cittaM zuddhimiyati yasmAt tatprAyazcittam / jisa kriyA ke karanese logoM ke hRdayameM aparAdhI bAvat baiThI huI glAni dUra ho jAya, usako prAyazcitta kahate haiM / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23-24 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 4 19 svayaM jJAnako dhAraNa karamA-jJAnAbhyAsa karanA mukhyajJAnavinaya hai, aura apanese adhika vidvAn yA bahuzrutako AtA huA dekhakara unake lie khar3e honA, unako uccAsana denA Adi upacaritavinaya hai / isI prakAra samyagdarzana Adike viSayameM bhI samajhanA cAhiye / guNAdhikoMkI AjJAnusAra athavA icchAnusAra pravRtti karanA bhI upacaritavinaya hai / vaiyAvRttya tapake bhedoMko ginAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-AcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJAnAm // 24 // __ bhASyam-vaiyAvRttyaM dazavidham / tadyathA-AcAryavaiyAvRttyam upAdhyAyavaiyAvRttyam tapasvivaiyAvRttyam zaikSakavaiyAvRttyam glAnavaiyAvRttyama kulavaiyAvRttyam gaNavaiyAvRttyam savaiyAvRttyam sAdhuvaiyAvRttyam samanojJavaiyAvRttyamiti / vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyam vyAvRttakarma c| tatrAcAryaH pUrvoktaH pnycvidhH| AcAragocaravinayaM svAdhyAyaM vAcAryAdanu tasmAdupAdhIyata ityupaadhyaayH| saGgrahopagrahAnugrahArtha copAdhIyate saGgrahAdIn vaasyopaadhiiytityupaadhyaayH| dvisanyaho nimrantha AcAryopAdhyAyasaGgrahaH, trisaMgrahA nirgranthI aacaaryopaadhyaayprvrtiniisnggrhaa| pravartinI digAcAryeNa vyaakhyaataa| hitAya pravartate pravartayati ceti prvrtinii| vikRssttoprtpoyuktstpsvii| acirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSaH zikSAmarhatItizaikSo vaa| glAnaH prtiitH| gnnHsthvirsNttisNsthitiH| kulmaacaarysNttisNsthitiH| saGgazcaturvidhaH shrmnnaadiH| sAdhavaH sNytaaH| saMbhogayuktAH samanojJAH / eSAmanapAnavastrapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairupagrahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSvabhyupapattirityetadAdi baiyAvRttyam // ____ artha-vaiyAvRttyake daza bheda haiM jo ki isa prakAra haiM-AcAryavaiyAvRttya upAdhyAyaH vaiyAvRttya tapasvivaiyAvRttya zaikSakavaiyAvRttya glAnavaiyAvRttya gaNavaiyAvRttya kulavaiyAvRttya saGghavaiyAvRtya sAdhuvaiyAvRttya samanojJavaiyAvRttya / vyAvRtta zabdakA artha rahita hotA hai, aura vyAvRttake bhAva athavA karmako vaiyAvRttya kahate haiM / AcAryake pA~ca bheda haiM, jo ki pahale batAye jA cuke haiM, AcAraviSayaka vinaya karaneko athavA AcAryake samIpa svAdhyAya pATha Adi karaneko AcAryavinaya kahate haiM / jinake nikaTa rahakara adhyayana kiyA jAya unako upAdhyAya kahate haiN| jo saMgraha upagraha aura anugrahake liye saMgrahAdiko par3hAveM, athavA jinake pAsa saMgrahAdika par3heM, unako upAdhyAya kahate haiM / AcAryasaMgraha aura upAdhyAyasaMgraha isa taraha dvisaMgraha nirgrantha mAne haiM, aura AcAryasaMgraha upAdhyAyasaMgraha tathA pravartinIsaMgraha isa prakAra trisaMgrahAnirgranthI mAnI hai / pravartinIkA AcAryane diGmAtra-ekadezarUpa hI vyAkhyAna kiyA hai| jo hitamArgameM svayaM pravRtta ho, tathA auroMko bhI jo pravRtta kare, usako pravartinI kahate haiM / utkRSTa aura ugra tapake karanevAleko tapasvI kahate haiM / jo navIna dIkSita Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ navamo'dhyAyaH hoM, aura zikSA dene yogya hoM, usako zaikSa kahate haiN| athavA jo zikSA prApta karate hoM, unako zaikSa kahate haiM / glAna zabdakA artha prasiddha hai ki rogAdise saMkliSTa / arthAt jo bImAra hai yA bAdhAyukta hai, usako glAna kahate haiN| sthavira-vRddha muniyoMkI saMtatike saMsthAnako gaNa kahate haiM / AcArya saMtatike saMsthAnako kula kahate haiN| zramaNa Adi cAroMke samUhako saMgha kahate haiN| arthAt muni AryikA zrAvaka zrAvikA ina cAroMko saMgha kahate haiN| jo saMyamako dhAraNa karanevAle haiM, una sabako sAdhu kahate haiM / jo saMbhogayukta haiM, unako samanojJaM kahate haiM / ___ inakA annapAna vaina pAtra pratizraya-sthAna pITha-Asana phalaka-takhatA saMstara-vichonA Adika dharma-sAdhanoMke dvArA upakAra karanA cAhiye / unakI zuzrUSA-sevA tathA cikitsA Adi karanA athavA kadAcit vanameM yA viSama durgasthAnameM yadvA upasargase AkrAnta pIr3ita honepara unakI sevA karanA Adi saba vaiyAvRttya nAmakA tapa mAnA gayA hai| bhAvArtha-vyAvRtta athavA vyAvRtti zabdase bhAva yA karma arthameM Nya pratyaya hokara vaiyAvRzya zabda banatA hai| vyAvRtti nAma dUra karanekA hai / dUra karaneko yA dUra karaneke liye jo kriyA kI jAya, usako vaiyAvRtya kahate haiM / arthAt AcArya Adike Upara AI huI vipatti yA bAdhAko dUra karanA aura unakI haraprakArase sevA karanA tathA parISaha upasarga AdikI nivRtti karanA ityAdi sampUrNa kriyAeM vaiyAvRttya haiM / jinakI vaiyAvRttya kI jAtI hai, unake daza bheda haiM, jo ki isa sUtrameM ginAye gaye haiM, ataeva vaiyAvRtyake bhI daza bheda haiM, aura isI liye isa sUtrameM batAye gaye AcArya Adi pratyeka zabdake sAtha vaiyAvRtya zabda-jor3anese usake daza bheda ho jAte haiM |-aacaaryvaiyaavRty upAdhyAyavaiyAvRttya tapasvivaiyAvRttya ityAdi / AcAryoMkI sevAko AcAryavaiyAvRttya aura upAdhyAyoMkI sevA-zuzrUSAko upAdhyAyavaiyAvRtya tathA tapasviyoMkI sevA Adiko tapasvivaiyAvRttya kahate haiM / isI prakAra pratyeka zabdakA artha samajha lenA cAhiye / __kramAnusAra vaiyAvRttyake anaMtara svAdhyAyatapake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra-vAcanApracchanAnuprekSAmAyadharmopadezAH // 25 // bhASyam-svAdhyAyaH paJcavidhaH / tadyathA-vAcanA pracchanaM anuprekSA AmnAyaH dharmopadeza iti / tatra vAcanam ziSyAdhyApanam / pracchanaM granthArthayoH / anuprekSA granthArthayoreva manasAbhyAsaH / AmnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM rUpadAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanAntaram // 1-digambara-sampradAyameM kevala manojJa zabdakA hI pATha hai, samanojJa nahIM / jisakI lokameM mAnyatA adhika ho usako manojJa kahate haiM / 2-vastra pAtra vichonA Adi digambara-sampradAyameM sAdhuoMko nahIM diyA jaataa| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25-26 / ) samASyatattvArthAdhigamasUtram / . artha--svAdhyAya nAmaka tapake pA~ca bheda haiM, jo ki isa prakAra haiN| -vAcanA, pracchana, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza / ziSyoMko par3hAnekA nAma vAcano svAdhyAya hai / granthake arthakA athavA zabdapAThakA pUchanA isako pracchanA kahate haiN| granthapATha aura usake arthakA manake dvArA abhyAsa karanA isako anuprekSA kahate haiM / AmnAya ghoSavizuddha parivartana guNana aura rUpadAna ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiM / zuddhatApUrvaka pAThake ghokhaneko-kaMThastha karaneko yA punaH punaH pATha karaneko-pArAyaNa karaneko AnAya kahate haiM / arthopadeza vyAkhyAna anuyogavarNana aura dharmopadeza ye saba zabda paryAyavAcaka haiM / arthAt tattvArthAdike nirUpaNa karaneko dharmopadeza kahate haiN| bhAvArtha-prajJAkA atizaya athavA prazasta adhyavasAyako siddha karaneke liye svAdhyAya kiyA jAtA hai / jisase Atma-tattvakI tarapha pravRtti ho, isa tarahakI koI bhI adhyayanAdhyApana yA unake sAdhanoMke dAna pradAna Adi kriyA pravRtti karanA, isako svAdhyAyatapa kahate haiM / jo saMyamakA sAdhaka yA usase aviruddha ho, aura jisase karmoMkI nirjarA hotI ho, vahI svAdhyAyatapa mAnA jA sakatA hai| jo rAga kathArUpa yA saMsAravardhaka athavA sAvadya kriyAkA samarthaka hai, usako tapa nahIM kaha skte| kramAnusAra vyutsargatapake bhedoMko ginAte haiM suutr-baahyaabhyntropdhyoH|| 26 // bhASyam-vyutsargo dvividhaH, bAhya Abhyantarazca / tatra bATo dvAdazarUpakasyopadheH AbhyantaraH zarI kaSAyANAM ceti // artha-pA~caveM AbhyantaratapakA nAma nyutsarga hai / usake do bheda haiM-eka bAhya dUsarA Abhyantara / bauraha prakArake jo bAhya parigraha AgamameM batAye haiM, unake tyAga karanevo bAhya vyutsarga kahate haiM, aura zarIra tathA kaSAyoMse sambandha chor3aneko-mamatvaparihArako Abhyantara vyutsarga kahate haiN| bhAvArtha-vyutsarga nAma chor3anekA athavA tyAgakA hai / prakRtameM upadhike tyAgako vyutsarga kahate haiM / prAyazcittake bhedoMmeM bhI vyutsargakA ullekha kiyA gayA hai / kintu donoMke svarUpameM 9-digambara-sampradAyake anusAra inakA lakSaNa isa prakAra hai-niravadya granthArthobhayapradAnaM vAcanA, saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pracchanA, adhigatArthasya manasAbhyAso'nuprekSA, zuddhaghoSaNamAmnAyaH, dharmakathAdyanuSThAna dharmopadezaH / 2-kSetra vAstu hiraNya suvarNa dhana dhAnya dvipada catuSpada kupya aura bhAMDa isa taraha digambara-sampradAyameM daza bheda hI mAne haiN| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH antara hai / kyoMki kAyotsargAdi karaneko vyutsargaprAyazcitta kahate haiM, aura parigrahake tyAgako vyutsargatapa kahate haiM / isake sivAya eka yaha bhI kAraNa hai, ki prAyazcitta aparAdhakI nivRttike liye kiyA jAtA hai, aura gurukA diyA huA hotA hai, tathA zuddhatAke abhilASiyoMko usakA avazya hI pAlana karanA par3atA hai / kiMtu tapa zakti aura icchA ke 1 anusAra huA karatA hai / usakA karanA svAdhIna hai / 422 isa prakAra Abhyantaratapake chaha bhedoMmeMse Adike pA~ca bhedoMkA varNana kiyA, aba antima meda - dhyAnakA varNana karaneke liye usake nirdeza svAmitvako dikhAne ke liye sUtra kahate haiMsUtra - uttama saMhanana syaikAgracintAnirodho dhyAnam // 27 // bhASyam -- uttamasaMhananaM vajrarSabhamardhavajranArAcaM ca / tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // artha -- vajrarSabhasaMhanana aura ardhavajrasaMhanana tathA nArAcasaMhanana inako uttama saMhanana kahate haiM / ina saMhananoMse yukta jIvake ekAgrarUpase cintAkA jo niroSa hotA hai, usako dhyAna kahate haiM / bhAvArtha- -agra zabdakA artha mukha hai, aura cintA zabdakA artha hai, cintana -- vicAra arthAt manakI gati jo kSaNa kSaNameM viSayase viSayAntarakI tarapha daur3atI rahatI hai, usako saba tarapha se rokakara kisI bhI eka vivakSita viSayakI tarapha jor3e rahane ko athavA saba taraphase haTakara eka viSayakI tarapha vicArake laganeko dhyAna kahate haiM / yaha dhyAnakA sAmAnya lakSaNa hai / kiMtu tapameM usI dhyAnakA grahaNa karanA cAhiye, jo ki sAkSAt athavA paramparayA mokSakA kAraNa ho - karmoMkA saMvara aura nirjarA hokara jisase sarvathA karmoM kA kSaya ho jAya / jo saMsArakA kAraNa hai, usa dhyAnako tapameM nahIM liyA jA sakatA. / dhyAnake kAlakA utkRSTa pramANa batAte haiM - sUtra - AmuhUrtAt // 28 // bhASyam - taddhyAnamA muhUrtAdbhavati parato na bhavati durdhyAnatvAt // artha - Uparake sUtrameM jisakA lakSaNa batAyA jA cukA hai, vaha dhyAna jyAdaH se jyAdaH eka muhUrta taka ho sakatA hai, isase adhika kAlataka nahIM ho sakatA kyoMki adhika kAla ho jAnepara durdhyAna ho jAtA hai / 1 - - isa sUtra meM 'uttama saMhananasya' aisA kyoM kahA, so samajhameM nahIM aataa| kyoMki sAmAnya dhyAna to anuttama - saMhananavAle bhI hotA hai / digambara-sampradAyameM 27 aura 28 kI jagaha eka hI sUtra hai, jisase aisA artha hotA hai, ki yaha dhyAna uttama saMhananavAleke antarmuhUrta taka ho sakatA hai / isa pRthak yogake rahanese anuttama saMhananavAleke dhyAnako dhyAna nahIM kaha sakate / zvetAmbara - sampradAya meM aisA hI mAnA bhI hai, kintu yaha ja~catA nahIM haiN| . Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 sUtra 27-28-29-30-31 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ukta dhyAnake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-AtaraudradharmazuklAni // 29 // bhASyam-taccaturvidhaM bhavati / tadyathA-Arta raudraM dharma zuklamiti / teSAm artha-uparyukta dhyAnake cAra bheda haiM-yathA-ArtadhyAna raudradhyAna dharmadhyAna aura zukladhyAna / bhAvArtha-artinAma duHkha athavA pIDAkA hai / isake sambandhako lekara jo dhyAna hotA hai, usako ArtadhyAna kahate haiM / krodhAdiyukta krUra bhAvoMko raudra kahate haiM / isa tarahake pariNAmoMse yukta jo dhyAna huA karatA hai, usako raudradhyAna kahate haiM / jisameM dharmakI bhAvanA yA vAsanAkA viccheda na pAyA jAya, usako dharmadhyAna kahate haiM / krodhAdikI nivRtti honeke kAraNa jisameM zucitA-pavitratAkA saMbandha pAyA jAya, usako zukladhyAna kahate haiM / ina cAra prakArake dhyAnomeMse sUtra-pare mokSahetU // 30 // _ bhASyam-teSAM caturNI dhyAnAnAM pare dharmazukle mokSahetU bhavataH / pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti|| atrAha-kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate___ artha-Upara dhyAnake jo cAra bheda batAye haiM, unameMse aMtake do dhyAna-dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSake kAraNa huA karate haiM, aura pUrvake jo do dhyAna haiM-ArtadhyAna aura raudradhyAna ve saMsArake kAraNa haiN| bhAvArtha-ArtadhyAna aura raudradhyAnameM mohakA prakarSa-bar3hatA jAtA hai kiMtu, dharmadhyAnameM vaha nahIM pAyA jAtA, ataeva vaha bhI mokSakA hI hetu mAnA hai| Upara dhyAnake jo cAra bheda batAye haiM, unake lakSaNa kyA haiM ? isake uttarake liye AgekA vyAkhyAna karate haiN| ___ bhAvArtha-kramake anusAra dhyAnake ukta cAra bhedoMmeMse pahale ArtadhyAnakA varNana karanA cAhiye, ArtadhyAna bhI cAra prakArakA hai-aniSTasaMyoga iSTaviyoga vedanAnvitana aura nidAna / inameMse pahale aniSTasaMyoga nAmaka ArtadhyAnakA svarUpa batAte haiM sUtra--ArtamamanojJAnAM samprayoge tadiprayogAya smRtisamanvAhAraH // 31 // bhASyam-amanojJAnAM viSayANAM saMprayoge teSAM viprayogArtha yaH smRtisamanvAhAro bhavati tadArsadhyAnamityAcakSate / kiM cAnyat___ artha-jo apane manakA haraNa karanevAle nahIM haiM, yA aniSTa haiM, aise aramaNIya athavA aniSTa viSayoMkA saMyoga ho jAnepara unakA viyoga honeke liye jo punaH punaH vicAra kiyA jAtA hai, usako pahalA aniSTasaMyoga nAmakA ArtadhyAna kahate haiM / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH bhAvArtha-amanojJa padArthake saMyogake viSayameM usake viyogakI cintA do prakArase ho sakatI hai, eka to usakA saMyoga ho jAnepara aura dUsarA usakA saMyoga honeke pUrvameM / saMyoga ho jAnepara to isakA katra viyoga ho, aisA cintavana huA karatA hai, aura saMyoga honeke pahale kahIM amuka aniSTa vastukA saMyoga na ho jAya, aisA cintavana huA karatA hai / - dUsare ArtadhyAnakA svarUpa batAte haiM sUtra-vedanAyAzca // 32 // bhASyam--vedanAyAzcAmanojJAyAH saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH Artamiti / kiM cAnyat___artha-amanojJa vedanAkA saMyoga ho jAnepara usake viyogake liye jo punaH punaH vicAra yA cintavana huA karatA hai, usako dUsarA vedanA nAmakA ArtadhyAna kahate haiM / arthAt vedanA-pIr3Ase chUTaneke liye jo cittakI ekAgratA hotI hai, usakA nAma pIDA-cintana ArtadhyAna hai| tIsare ArtadhyAnakA svarUpa isa prakAra hai ki . sUtra-viparItaM manojJAnAm // 33 // __ bhASyam--manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsaMprayogAya smRtisamanvAhAra Artam / kiM cAnyat ____ artha-jo manakA haraNa karanevAle haiM, aise priya iSTa ramaNIya viSayoMkA saMyoga hokara viyoga ho jAnepara athavA saMyoga na honepara tathA isI prakArakI manojJa vedanAkA bhI viyoga honepara usake saMyogake liye jo punaH punaH vicAra karanA, athavA usIkI tarapha cittakA saMlagna rahanA, isako iSTaviyoga nAmakA tIsarA ArtadhyAna kahate haiM / cauthe ArtadhyAnakA svarUpa batAneke liye satra kahate haiM sUtra-nidAnaM ca // 34 // bhASyam-kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhvti|| artha-jinakA citta kAmadevakI vAsanAse upahata-dUSita yA pIr3ita ho rahA hai, phira bhI jinake saMsArake viSayasukhoMkI gRddhi-tRSNA lagI huI hai, aise jIvoMke nidAna nAmakA cauthA ArtadhyAna hotA hai| bhAvArtha-jinakA mana abhItaka kAma-bhogoMse tRpta nahIM huA hai, aise jIva dhAraNa kiye hue vrata cAritrake phalasvarUpa saMsArika viSayoMko hI cAhate haiM, athavA unake liye hI seyamako dhAraNa kiyA karate haiN| aise jIvoMke yaha bhAvanA huA karatI hai, ki mujhako isa cAritrake prasAdase paralokameM amuka phala prApta ho / aise saMkalpako hI nidAnaArtadhyAna kahate haiN| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32-33-34-31-36-37 / ] sabhASyatastvArthAdhigamasUtram / cAroM ArtadhyAnoMke svAmiyoMko batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra - tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 35 // bhASyam -- tadetadArttadhyAnamaviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavati // artha - yaha uparyukta ArtadhyAna avirata dezavirata aura pramattasaMyata chaTThe guNasthAnavartI jIvoMke hI huA karatA hai / bhAvArtha - isa sUtra meM cauthe pA~caveM aura chaTTe guNasthAnavarttIkA ullekha kiyA gayA hai / ataeva jaisA ki kiyA gayA hai, vaisA sUtra na karake aisA kara diyA jAtA ki " tatpramatta saMyatAntAnAmeva " to bhI kAma cala sakatA thA / parantu vaisA na karake jo gaurava kiyA gayA hai, usase viziSTa arthakA jJApana - bodha hotA hai, aisA samajhanA cAhiye / vaha yaha ki pramattasaMyata ke nidAnako chor3akara bAkI ke 3 ArtadhyAna ho sakate haiM / nidAnake honepara chaTTA guNasthAna chUTa 1 jAtA hai / tathA dezavirata ke bhI kadAcit nidAna ArtadhyAna hotA hai / kramAnusAra raudradhyAnake bheda aura unake svAmiyoMko batAneke liye sUtra kahate haiMsUtra - hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 36 // bhASyam - hiMsArthamanRtavacanArtha steyArtha viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnaM tadaviratadezaviratayoreva bhavati // artha -- hiMsAkarma ke liye aura anRtavacana - mithyAbhASaNa karane ke liye, tathA steyakarma - zvorIke liye evaM viSayasaMrakSaNa - pA~coM indriyoM ke viSayoMkI rakSA yA puSTike liye jo punaH punaH vicAra karanA athavA inhIM viSayoMkI tarapha cittake lagAye rakhaneko raudradhyAna kahate haiM / yaha avirata tathA dezaviratake hI huA karatA hai 425 bhAvArtha-pA~caveM guNasthAnase Uparake jIvoMke raudradhyAna nahIM huA karatA / tathA Upara kahe anusAra dezavirata ke bhI kadAcit ho sakatA hai, kiMtu avirata ke samAna narakAdika gatikA kAraNabhUta raudradhyAna usake nahIM ho sakatA / yaha donoMmeM antara hai / isa prakAra aprazasta dhyAnoMke bheda Adi batAkara kramAnusAra dharmadhyAnake bhedoMko batAneke liye sUtra kahate haiM-- sUtra - AjJApAyavipAka saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya // 37 // bhASyam -- AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisamanvAharo dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati / kiM cAnyat artha -- AjJAvicayake liye apAyavicaya ke liye vipAkavicaya ke liye aura saMsthAna 54 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 rAyacandrajainazAstramAlAyAmra [ navamo'dhyAyaH vicayake liye jo punaH punaH vicAra hotA hai, usako - AjJA Adike viSaya meM hI cintAke nirodha karaneko dharmadhyAna kahate haiM / isakA svAmI apramattasaMyata hai / bhAvArtha -- apramatta saMyata-sAtaveM guNasthAnavAle jIvake dharmadhyAnake sivAya aura koI dhyAna nahIM hotA / AjJA Adi viSayabhedakI apekSA tadviSayaka dhyAnake bhI cAra bheda haiM / AjJAvicaya apAyavicaya vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / koI bhI kArya karate samaya isa viSayameM jinendradevakI AjJA kyA hai, aisA vicAra karane ko athavA jinendradevakI AjJAkA prasAra sarvatra kisa prakArase ho, usakA punaH punaH vicAra karane ko AjJAvicaya nAmakA dharmadhyAna kahate haiM / saMsArI prANI nAnA prakArake duHkhoMse AkrAnta - ghire hue haiM, phira bhI ve usIke poSaka mithyAmArgapara cala rahe haiM, aura sanmArgase dUra hI rahate haiM, ve usase haTakara sanmArgapara kaba aura kisa prakAra se Asakate haiM, isa taraha ke vicArakA punaH punaH honA isako apAyavicaya nAmakA dharmadhyAna kahate haiN| pIr3AoMse harasamaya ghire hue jIvoMko dekhakara unake viSaya meM punaH punaH aisA vicAra karanA, ki vicAroMne jo karmoMkA saMgraha kiyA hai, usakA phala bhoga rahe haiM, isako vipAkavicayadharmadhyAna kahate hai / lokake AkArakA jo vicAra karanA, usako saMsthAnavicaya nAmakA dharmadhyAna kahate haiM / 1 isI dharmadhyAnake viSayameM eka vizeSa bAta kahane ke liye sUtra kahate haiMsUtra - upazAntakSINakaSAyayozca // 38 // bhASyam -- upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharmaM dhyAnaM bhavati / kiM cAnyatartha -- jisake sampUrNa kaSAya upazAnta ho cuke haiM, aise gyArahaveM guNasthAnavartI jIvake aura jisake sampUrNa kaSAya sarvathA niHzeSa-kSINa hogaye haiM, aise kSINakaSAya nAmake bArahaveM guNasthAnavAle jIvake bhI dharmadhyAna hotA hai / isake sivAya - sUtra -- zuklecAdye // 39 // bhASyam - zukle cAdye dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke copazAntakSINakaSAyayorbhavataH / Adye zukle dhyAne pRthaktvacitakaikatvavitakeM pUrvavido bhavataH / artha - upazAMtakaSAya aura kSINakaSAya nAmaka gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavartI jIvoMke Adike donoM zukladhyAna - pRthaktvavitarka aura ekasvavitarka nAmake bhI huA karate 1--raudradhyAna pA~caveM guNasthAnataka aura ArtadhyAna chaguNasthAnataka kahA hai, ataeva apramattake dharmadhyAna hI hotA hai, aisA svayaM hI samajhameM AjAtA hai, isake liye apramatta zabda sUtrameM denekI kyA AvazyakatA hai, so samajha meM nahIM aayaa| isake sivAya cauthe pA~caveM chaTTe guNasthAnameM bhI dharmadhyAna hotA hai / 2- digambara - sampradAya ke anusArazrutakevIke zreNyArohaNa karane ke pUrva dharmadhyAna aura zreNyArohaNa karanepara zukladhyAna hI hotA hai / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 38-39-40-41 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / haiN| kyoMki ye donoM hI Adike zukladhyAna - pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka pUrvavidzrutavalI hI huA karate haiM / bhAvArtha -- sUtrameM jo ca zabdakA grahaNa kiyA hai, usase spaSTa hotA hai, ki upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya guNasthAna meM dharmadhyAna bhI hotA hai, aura Adike do zukladhyAna bhI hote haiM / yahA~para pUrvavidakA artha zrutakevalI lenA cAhiye / tathA zrutakevalI ke Adike do zukladhyAna hI hote haiM, aisA artha na karake do zukladhyAna bhI hote haiM, aisA karanA cAhiye / arthAt zukladhyAnake svAmI zrutakevalI hI hote hai / antake do zukladhyAnoMke svAmIko batAte haiMsUtra - pare kevalinaH // 40 // bhASyam-pare dve zukladhyAne kevalina eva bhavataH na chadmasthasya // artha - anta ke donoM zukladhyAna-sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti kevalI bhagavAn - terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavAla ke hI hote haiM, chadmasthake nahIM hote / arthAt sUkSmakriyApratipAti terahaveM guNasthAna meM aura vyuparata kriyAnivRtti nAmakA zukladhyAna caudahaveM guNasthAna meM hI hotA hai / ye donoM dhyAna usake nahIM ho sakate, jisake ki pratyakSa kevalajJAna prakaTana huA ho / bhASyam - atrAha - uktaM bhavatA pUrve dhyAne pare zukle dhyAne iti tatkAni tAnIti / atrocyate artha - prazna- Apane Upara ke donoM sUtroMmeM kramase " Adye " aura " pare " zabdoM kA pATha kiyA hai, jinakA artha hotA hai, ki Adike do zukladhyAna aura antake do zukladhyAna, aisA kahane se mAlUma hotA hai, ki zukladhyAnake cAra bheda haiM, kintu ve bheda kaunase haiM, so abhItaka mAlUma nahIM hue / ataeva kahiye ki unake kyA kyA nAma ? isakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM: sUtra- pRthaktvaikatvavitarka sUkSmakriyApratipAtivyuparata kriyAnivRttIni41 427 bhASyam - pRthaktvavitarke ekatvavitarka kAyayogAnAM sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyA nivRttIti caturvidhaM zukladhyAnam // artha -- pRthaktvavitarka ekatvavitarka sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti isa taraha zukladhyAnake cAra bheda haiM / inameMse tIsarA zukladhyAna kAya yogavAle jIvoM ke hI hotA hai / 1 - isakA pUrA nAma pRthaktvavitarkavIcAra hai, jaisA ki Age calakara mAlUma hogA / 2 - isa bAtako Age calakara sUtrakAra bhI batAyeMge / yahA~ bhASyakArane cAroMke svAmiyoMko na batAkara ekake svAmIko hI batAyA hai, Age calakara sUtrakAra cAroMke svAmiyoM ko batAveMge / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ navamo'dhyAyaH ye cAroM dhyAna kisa kisa prakArake jIvoMke huA karate haiM, so batAneke liye sUtra kahate haiN| sUtra-tatryekakAyayogAyogAnAm // 42 // bhASyam-tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaMkhyaM bhavati / tatra triyogAnAM pRthaktvavitarkamaikAnyatamayogAnAmekatvavitarka kAyayogAnAM sUkSma kriyApratipAtyayogAnAM vyuparatakriyamanivRttIti // artha-manoyoga vacanayoga aura kAyayoga ye yogake tIna bheda Upara batAye jA cuke haiM / jina jIvoMke ye tInoM hI yoga pAye jAte haiM, unake pahalA zukladhyAna-prathaktvavitarka ho sakatA hai, aura jina jIvoMke ina tInoM se eka hI yoga pAyA jAtA hai, unake dUsarA zukladhyAna-ekatvavitarka ho sakatA hai / jo tInoMmeMse kevala kAyayogako hI dhAraNa karanevAle haiM, unake tIsarA zukladhyAna-sUkSmakriyApratipAti huA karatA hai, aura jo tInoM hI yogoMse rahita haiM, unake cauthA zukladhyAna-vyuparatakriyAnivRtti huA karatA hai / isa prakAra kramase cAroM dhyAnoMke cAroM svAmiyoMko samajhanA cAhiye / aba cAroM dhyAnoMmeMse Adike do dhyAnoMmeM jo vizeSatA hai, usako batAneke liye Age satra kahate haiM sUtra-ekAzraye savitarke pUrve // 43 // bhASyam-ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne prathamadvitIye / tatra savidhAraM prathamam artha--Adike donoM zukladhyAnoM-pRthaktvavitarka aura ekatvavitarkakA Azraya eka hI dravya hai-ye pUrvavid-zrutakevalIke hI hote haiM / tathA pahalA aura dUsarA dhyAna savitarka hotA hai / vitarka zabdakA artha Age calakara batAveMge / isake sivAya pahalA pRthaktvavitarka nAmakA zukladhyAna vicAra sahita bhI hotA hai / kintu sUtra-avicAraM dvitIyam // 44 // bhASyam-avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati // artha-dUsarA ekatvavitarka nAmakA zukladhyAna vicAra rahita kintu vitarkasahita huA karatA hai| vicAra zabdakA artha bhI Age calakara svayaM satrakAra batAveMge / bhASyam-atrAha-vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti| atrocyate 1-abhItaka sUtrakArane kahIMpara bhI yaha nahIM likhA hai, ki amuka amuka dhyAna savIcAra hote haiM / ataeva aisA kiye vinA hI eka prakRtabhedako avIcAra kisa taraha kahate haiM, so samajhameM nahIM aataa| dUsarA zukladhyAna vicAra rahita hotA hai, yaha kathana tabhI ThIka jaMcatA hai, jaba ki pahale dhyAna sAmAnyakI yA usake kucha bhedoMkI savIcAratA batAI ho, aisA honase hI dUsare dhyAnameM savIcAratAkA niSedha karanA yukta pratIta hotA hai| digambara-sampradAyake anusAra pahale sUtrameM savicAra zabdakA bhI pATha hai / yathA-" ekAzraye savitarkavIcAre pUrve " isase savicAratA siddha honepara niSedha kiyA hai, ki " arvIcAraM dvitIyam " / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 sUtra 42-43-4 4-45-46 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / artha-prazna-Upara vitarka aura vicAra ye do zabda par3he gaye haiM, kintu inakA artha amItaka ajJAta hai, ataeva kAhaye, ki inakA kyA artha hai ? isa praznakA uttara deneke liye kramAnusAra pahale vitarka zabdakA artha batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra-vitarkaH zrutam // 45 // bhASyam--yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhvti|| artha-pahale adhyAyameM zrutajJAnakA lakSaNa aura artha batAyA jA cukA hai, usI prakAra vitarka zabdakA artha bhI samajha lenA cAhiye / arthAt zrutajJAnako hI vitarka kahate haiM / vicAra zabdakA kyA artha hai so batAte haiM sUtra-vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 46 // bhASyam-arthavyaJjanayogasaMkrAntirvicAra iti // artha- artha vyaJjana aura yoga inakI saMkrAnti-palaTanako vicAra kahate haiM / bhAvArtha-isa sUtrameM tIna viSaya haiM-artha vyaJjana aura yoga / dhyAnake viSayabhUtadhyeyako artha kahate haiM / vaha sAmAnyase do prakArakA hai-eka dravya dUsarA paryAya / kyoMki dravya aura paryAyake samUhako hI artha-padArtha kahate haiM / vyaJjana nAma zrutavacanakA hai / jisase arthavizeSa abhivyakta hotA hai, aise kisI bhI zrutake vAkyako vyaJjana kahate haiN| yoga zabdakA artha Upara batAyA jA cukA hai ki-" kAyavAGmanaHkarmayogaH" / manavacana kAyake dvArA jo AtmapradezoMke parispandanarUpa kriyA hotI hai, usako yoga kahate haiM / jisameM dhyeya artha palaTatA rahatA hai-vivakSita eka dravya yA paryAyako chor3akara dUsare dravya yA paryAyakI tarapha pravRtti hotI hai, isI prakAra eka zrutavacanako chor3akara dUsare zrutavacanakA Alambana liyA jAtA hai, evaM jisameM yogoMkA bhI palaTanA jArI rahatA hai, usako pahalA pRthaktvavitarka savicAra zukladhyAna kahate haiN| isa prakArakA palaTanA dUsare zukladhyAnameM nahIM huA karatA, ataeva usako avicAra kahate haiM / bhASyam-tadAbhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAkarmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAtpUrvopacitakarmanirjarakatvAcca nirvaannpraapkmiti|| artha-Upara bAhya tapake anantara jisa AbhyantaratapakA ullekha kiyA gayA hai, vaha saMvara aura nirmarAkA kAraNa hai / navIna karmoMke saMcayake ruka jAneko saMvara kahate haiM / aura jo pahale hI se saMcita haiM, una karmoMke ekadezatayA viccheda-nAza honeko nirjarA kahate haiM / yaha Abhyantaratapa donoM hI kAryoMkA sAdhaka hai / ina tapoMke karanevAleke navIna karmoMkA saMcaya nahIM hotA, aura saMcita karma AtmAse sambandha chor3akara jhar3a jAte haiN| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH aura jaba ki navIna karmoMkA AnA ruka gayA tathA saMcita karmoMkA bhI abhAva hone lagA, to nirvANakI prApti bhI isIse siddha ho jAtI hai, ataeva isa tapako nirvANakA prApaka yA sAdhaka bhI kaha sakate haiN| __bhAvArtha-upara jisakA vyAkhyAna kiyA gayA hai, usa AbhyantaratapakA phala-sAkSAtphala saMvara aura uttara-phala nirjarA tathA paramparA-phala nirvANa hai| bhASyam-atrAha-uktaM bhavatA parISahajayAttapaso'nubhAvatazca karmanirjarA bhvtiiti| tatki sarve samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazcitprativizeSa iti / atrocyate ___ artha--prazna-Apane Upara kahA thA, parISahoMke jaya-jItanese aura tapake prabhAvase karmokI nirjarA huA karatI hai, isa viSayameM yaha jAnanA bAkI hai, ki jitane samyagdRSTi haiM, ve sabhI ina parISahajaya aura taparUpa kAraNake milanepara samAna phalako prApta hote haiM, athavA asamAna / samyagdRSTimAtrake karmoMkI nirjarA eka sarIkhI hotI hai, athavA usameM bhI kucha vizeSatA hai ? isa praznakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiM suutr-smygdRssttishraavkvirtaanntviyojkdrshnmohksspkopshmkopshaantmohksspkkssiinnmohjinaaHkrmsho'sNkhyeygunnnijraaH||47|| bhASyam-samyagdRSTiH zrAvakaH virataH anantAnubandhiviyojakaH darzanamohakSapakA mohopazamakaH upazAntamohaH mohakSapakaH kSINamohaH jina ityete daza kramazo'saGkhyeyaguNanirjarA bhavanti |tdythaa-smygdRsstteH zrAvako'sakhyeyaguNanijeraH zrAvakAdvirataH viratAdanantAnubandhiviyojaka ityevaM shessaaH|| ___ artha-saMcita karmoMkI nirjarA karanevAle samyagdRSTiyoMke daza sthAna haiM / yathA-samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhiviyojaka, darzanamohakSapaka, mohopazamaka, upazAntamoha, mohakSapaka, kSINamoha, aura jina / inake karmoMkI nirjarA huA karatI hai, kintu sabake samAna nahIM hotii| ina daza sthAnoMmeM kramase asaMkhyAtaguNI asaMkhyAtaguNI nirjarA huA karatI hai| jaise kisamyagdRSTike jitanI koMkI nirjarA hotI hai, usase asaMkhyAtaguNI karmoMkI nirjarA zrAvakake hotI hai, aura jitanI zrAvakake hotI hai, usase asaMkhyAtaguNI viratake hotI hai, tathA jitanI viratake hotI hai, usase bhI asaMkhyAtaguNI karmoMkI nirjarA anantAnubandhIkaSAyakA visaMyojana karanevAleke huA karatI hai| isI kramase Ageke sthAnoMkI nirjarAkA bhI pramANa samajha lenA cAhiye / sabase adhika nirjarA jinabhagavAnke huA karatI hai| bhAvArtha-jinake karmoMkI nirjarA huA karatI, hai una sabhI samyagdRSTiyoMke sthAna samAna nirjarAvAle nahIM hai, kina kinake kitanI kitanI nirjarA hotI hai, so isa satrameM batAyA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 47-48 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 431 jA cukA hai| sabase pahalA sthAna samyagdRSTikA hai / usake honevAlI nirjarA kisa sthAnakI apekSA asaMkhyAtaguNI hai, so yahA~para nahIM batAyA hai / ataeva samajhanA cAhiye, ki samyaktvako grahaNa karane ke liye sanmukha hue aura isI liye adhaHkaraNAdimeM pravRtta mithyAdRSTike jitanI karmoMkI nirjarA hotI hai, usase asaMkhyAtaguNI nirjarA samyagdRSTike huA karatI hai / samyagdRSTile prayojana asaMyatasamyagdRSTikA hai, aura zrAvaka zabdase dezAvirata ko tathA virata zabda se chaTTe sAtaveM guNasthAnavartiyoM ko liyA hai / anantAnubandhIke visaMyojanakA abhiprAya yaha hai, ki--anAdimidhyAdRSTi jIva jo upazamasamyaktvako prApta huA karatA hai, usake anantAnubaMdhIkaSAya sattAmeM rahatI hI hai / kintu aisA jIva zreNI ArohaNa nahIM kara sakatA, jisake ki anantAnubandhIkarma sattAmeM baiThA ho / ataeva zreNI ArohaNa karane ke liye unmukha - tayAra huA upazama samyagdRSTi apramatta sAtizaya apramatta hokara anantAnubaMdhI kaSAyako apratyAkhyAnAvaraNa athavA pratyAkhyAnAvaraNa yA saMjvalanarUpa pariNata kara detA hai, isI kriyAko anantAnu bandhakA visaMyojana kahate haiM / jo darzanamohakarmakA kSaya karake kSAyikasamyaktvako prApta ho cuke haiM, unake anantaviyojakase bhI asaMkhyaguNI nirjarA hotI hai / kSAyikasamyagdRSTi se bhI upazamazreNI ke AThaveM nauveM aura dazaveM guNasthAnavAloMke aura unase bhI gyArahaveM guNasthAnavartI ke tathA upazAntamohase bhI kSapakazreNI ke AThaveM nauveM aura dazarve guNasthAnavAloMke evaM kSapakase bArahaveM guNasthAnavAloMke aura unase terahaveM caudahaveM guNasthAnavartiyoMke asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / uparyukta saMvara aura nirjarA ke kAraNoMkA pUrNatayA pAlana ve hI kara sakate haiM, joki nirgrantha haiM / ve nirgrantha kitane prakAra ke hote haiM, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM: sUtra - pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 48 // bhASyam - pulAko bakuzaH kuzIlo nirgranthaHsnAtaka ityete paJca nirgranthavizeSA bhavanti / tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnnirgranthapulAkAH / nairgranthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNa vibhUSAnuvartina RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritA aviviktaparivArAzchedazabalayuktA nirgranthAH bakuzAH kuzIlA' dvividhAH pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzca / tatra pratisevanA kuzIlA nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaMcitkiMciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlAH / yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaMcitsaMjvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH / ye vItarAgacchadmasthA IryApathaprAptAste nirgranthAH / IrSyA yogaH panthA saMyamaH yogasaMyamaprAptA ityarthaH / saMyogAzailezIpratipannAJca kevalinaH snAtakA iti // artha - sAmAnyatayA nirgranthoM ke pA~ca vizeSa bheda haiM- pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha, aura snAtaka / inameM se pratyekakA svarUpa isa prakAra hai- jo jinabhagavAn ke upadiSTa Agamase kabhI bhI vicalita nahIM hote, unako pulAkanirgrantha kahate haiM / jo nirgranthatAke prati udyukta haiM Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH 1 jo usakA bhale prakAra pAlana karate haiM, kintu jo zarIra upakaraNa aura vibhUSAkA bhI anuvartana karate haiM - zarIra aura upakaraNoMko susaMskRta tathA vibhUSita kiyA karate haiM- yadvA zarIrAdikA vibhUSita rahanA pasaMda karate haiM, jo Rddhi aura yazakI kAmanA rakhate haiM, aura jo sAta gauravako dhAraNa karanevAle haiM, jinhoMne abhItaka paricAra-parivArakA parityAga nahIM kiyA hai, jo chedacAritrakI zalatA - karburatA se yukta haiM, una nirgranthoMko bakuza kahate haiM / kuzIla do prakAra ke hote haiMpratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla / inameM se jo nirgranthatAko to akhaNDitarUpase pAlate haiM, kintu jinakI indriyA~ aniyata haiM-abhI jinake indriyoMkI lolupatA lagI huI hai, ataeva jo kadA cit kisI prakArase kinhIM kinhIM uttaraguNoMmeM virAdhanA utpanna karate rahate haiM unako pratisevanAkuzIla kahate haiM / jo adhastana samasta kaSAyoM ko jIta cuke haiM, aura isIliye saMyata avasthAoMko jo paripUrNa rakhanevAle haiM, phira bhI jinake saMjvalanakaSAya abhItaka udreka-bar3hatIko prApta ho jAtI hai, unako kaSAyakuzIla kahate haiM / jinake rAga dveSa kaSAya sarvathA naSTa ho cuke haiM, kintu abhItaka jinako kevalajJAnakA lAbha nahIM huA hai, aise IrSyApathako prApta vItarAga chadmasthAko nirgrantha kahate haiM / IryAnAma yogakA hai, aura paMthA nAma saMyamakA hai / ataeva yogasahita saMyamako IryApatha kahate haiM / gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnako vItarAgachadmastha kahate haiN| sayogakevalI bhagavAn aura zailezitAko prApta - ayogakevalI bhagavAnko snAtaka nirgrantha kahate haiM / isa prakAra nirgranthoM ke ye pA~ca bheda haiM / sAmAnyatayA sabhI nirgrantha kahe jAte haiM, phira bhI inake bhedoM meM kucha kucha vizeSatAeM haiM / unako bhASyakArane yahA~ batAyA hai| phira bhI kina kina kAraNoMse inameM bheda siddha hotA hai, unako batAne ke liye sUtrakAra svayaM kahate haiMsUtra - saMyamazruta pratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH // 49 // bhASyam - ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSA ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA bhavanti / tadyathA - saMyamaH kaH kasmin saMyame bhavatItyucyate - pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoH - sAmAyike chedopasthApye ca / kaSAya kuzIlo dvayoH- parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca / nirgranthasnAtakAvekasminyathAravyAta saMyame // artha -- Upara ke sUtra meM nirgranthoM ke pulAkAdi jo pA~ca vizeSa bheda batAye haiM, unameM jo jo vizeSatA hai, usako saMyama zruta pratisevanA tIrtha liGga lezyA upapAta aura sthAna ke bhedase siddha karanI cAhiye | 1 - zIla ke 18 hajAra bheda haiN| unakI paripUrNatA caudahaveM guNasthAnameM hI hotI hai / ataeva ayogakevaliyoMko zailezIprApta kahate haiM / yathA--sIlesiM saMpatto NirudvANissesaAsavo jIvo / kammarayavippamuko gaya. jogo kevalI hodi // 65 // gommaTasAra jIvakAMDa | Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 / ] saMbhASyatattvArthAdhigamasUtram / 413 bhAvArtha - isa sUtra batAye gaye saMyamAdi ATha kAraNoMse pulAkAdikA bheda siddha hotA hai / usIko yahA~para kramase batAte haiM haiM, saMyama-pulAkAdimeMse kaunasA nirgrantha kisa saMyamako dhAraNa kiyA karatA hai, yaha anuyoga saMyamakI apekSA nirgranthoMkI vizeSatAko siddha karatA hai / vaha isa prakAra hai - pulAka kuza aura pratisevanAkuzIla do saMyamoMko hI dhAraNa kiyA karate haiM / - yA to sAmAyikasaMyamako athavA chedopasthApyasaMyamako / kaSAyakuzIla bhI do hI saMyamoMko dhAraNa kiyA karate , - yA to parihAravizuddhisaMyamako athavA sUkSmasaMparAyasaMyamako / tathA nirgrantha aura snAtaka eka yathAkhyAtasaMyamako hI dhAraNa kiyA karate haiM / isa prakAra saMyamakI apekSA pA~coMmeM bheda hai / utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIlanirgranthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuzakuzIlanirmanthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti / bhASyam - zrutam -- pulAkaba kuzapratisevanAkuzIlA . pratisevanA - paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSThAnAM parAbhiyogAdvalAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / bakuzo dvividhaH upakaraNaba kuzaH zarIra. bakuzazca / tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNaparigrahayukto bahuvizeSIpakaraNakAMkSAyukto nityaM tatpratisaMskArasevI bhikSurupakaraNabakuzo bhavati / zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArtha tatpratisaMskArasevI zarIrabakuzaH / pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAMcidvirAdhana pratisevate / kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti // artha - zrutakA lakSaNa aura bheda pahale batA cuke haiM / unameM se kauna kauna nirdhantha kisa kisa bhedake dhAraka huA karate haiM, so isa prakAra hai / - pulAka bakuza aura pratiseva nA kuzIla jyAdaH se jyAdaH abhinnAkSara dazapUrvake dhAraka huA karate haiM / kaSAyakuzIla aura nirmantha utkRSTatayA caudaha pUrvake dhAraka ho sakate haiN| pulAkakA zruta jaghanya apekSA AcAravastupramANa huA karatA hai| kamase kama itanA zruta unake rahatA hI hai / bakuza kuzIla aura nirgrantha inakA jaghanya zruta ATha pravacanamAtRkApramANa hotA hai / kevalI bhagavAn snAtaka nirmantha zrutase rahita hote haiM / kyoMki unake pratyakSa kevalajJAna rahA karatA hai / pratisevanA - kisI viSakSita viSayake sevana karaneko pratisevanA kahate haiM / pA~ca mUlaguNa aura chaTTA rAtribhojanavirati nAmakA vrata sAdhuoM ko akhaNDita rakhanA cAhiye / kiMtu dUsaroM ke abhiyogase yA balAtkAra - jabardastI se kisIkA bhI sevana karane lage-rAtrimeM bhI bhojana kara le, yA kisI mUlaguNakA bhaMga kara le, to bhI vaha pulAka jAtikA nirgrantha kahA jA sakatA hai / tathA kisI kisI AcArya ke matase pulAka jAtike nirgrantha maithunakA bhI sevana kiyoM karate haiM / 1 pA~ca samiti aura tIna guptiyoM ko ATha pravacanamAtRkA kahate haiM / bakurA kuzIla aura nirmanthako kamase kama itanA jJAna avazya rahanA cAhiye / 2 -- digambara-sampradAya meM pulAka usako kahate haiM, jisake ki 28 mUlaguNoMmeM kvacit kadAcit kisIkA bhaMga ho jAya, rAtribhojana Adi meM pravRtti ho jAnepara vizeSa prAyazcitta praNa karanA par3atA hai / 55 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhyAyaH bakuza do prakArake huA karate haiM-eka upakaraNabakuza aura dusare zarIrabakaza / inameMse upakaraNabakuza usa bhikSukako-sAdhuko kahate haiM, jo ki upakaraNoMmeM Azakti rakhanevAlA haijisakA citta acche acche vastra pAtra Adi uparyukta upakaraNoMke grahaNa karanekI tarapha lagA rahatA hai, nAnAprakArake aura vicitra vicitra mahAn mulyavAn upakaraNoMkI parigrahase yukta rahatA hai, atyadhika upakaraNoM kI kAMkSA rakhanevAlA hai, tathA jo nitya hI una upakaraNoMke saMskArakA sevana karatA hai-gRhIta upakaraNoMko jo sadA parimArjita Adi karatA rahatA hai / jo zarIrameM Asaktacitta rahA karatA hai, aura usako zarIrako vibhUSita karaneke liye dattacitta rahatA hai, tathA isIke liye jo aneka upAyase saMskAroMkA sevana kiyA karatA hai, evaM zarIrako sundara suDaula darzanIya rakhanekI icchA rakhatA, aura isake upAyoMkA bhI sevana karatA hai, usa bhikSukako zarIrabakuzanimrantha kahate haiN| kuzIla muniyoMke do bheda batAye haiM-pratisevanAkuzIla aura kssaaykushiil| inameMse jo pratisevanAkuzIla hote haiM, vaha apane malagaNoMmeMse kisIkI bhI virAdhanA nahIM karate-sabako pariparNaHakhaNDita rakhate hai, kiMtu uttaraguNoM se kisI kisIkI virAdhanA kara diyA karate haiN| isa prakAra pA~ca tarahake nirgranthoMmeMse jinake pratisevanA pAI jAtI hai, unakA ullekha kiyA, zeSa nimranthoM ko pratisevanA rahita samajhanA cAhiye / ataeva kahate haiM, ki kaSAyakuzIlanigrantha aura snAtaka ina tInoMke pratisevanA nahIM huA karatI / ___bhASyam--tIrtham--sarve sarveSAM tIrthakaraNAM tIrtheSu bhavanti / ekatvAcAryA manyante pulAka bakuza pratisevanAzIlAstIrthe nityaM bhavanti zeSAstIrthe vA'tIrthe vaa|| liGgam--liGga dvividhaM dravyaliGgaM bhAvaliGgaM ca / bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca nirgranthA bhAvaliGge bhavanti dravyaliGgaM pratItya bhaajyaaH|| ___ artha----tIrtha-uparyukta pA~coM hI prakArake nimrantha sampUrNa tIrthakaroMke tIrthameM huA karate haiN| kintu kisI kisI AcAryakA aisA abhimata yA kahanA hai, ki pA~ca prakArake nimranthoMmeMse pulAka bakuza aura pratisevanAkuzIla sadA tIrthameM hI huA karate haiM, aura bAkIke nirgrantha kaSAyakuzIlanimrantha aura snAtaka tIrthameM bhI hote haiM aura atIrthameM bhI hote haiN| liGga-liGga do prakArakA hotA hai / eka dravyaliGga dUsarA bhAvaliGga / bhAvaliGgakI apekSAse saba-pA~cohI nirgrantha bhAvaliGgameM rahA karate haiN| dravyaliGgakI apekSAse yathAyogya vibhAga kara lenA cAhiye / arthAt kisIke dravyaliGga hotA hai, kisIke nahIM hotA / koI dravyaliGgameM rahatA hai, koI nahIM rhtaa| 1-digambara-sampradAyameM vastra pAtra rakhanA niSiddha hai| ____2-chaThe guNasthAna aura usase Uparake pariNAmoMko bhASaliMga aura tadanusAra bAhya vezako dravyaliMga kahate haiN| yadi dravyaliMga aniyata aura bhAvaliMga niyata hai, to bakuza aura pratisevanAkuzIlake chahoM lezyA kisa taraha ghaTita hotI hai, so samajhameM nahIM AtA / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtra 49 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam - lezyAH - pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / bakuzapratisevanAkuzIlayoH sarvAH SaDapi / kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhestisra uttarAH sUkSmasaMparAsya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati / ayogaH zailezI pratipanno'lezyo bhavati / upapAtaH - pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / bakuzapratisevanAkuzIlayordvAviMzatisAgaropamasthitiSvAraNAcyutakalpayoH / kaSAyakuzIla nirgranthayo strayastriMzatsAgaropamasthitiSudeveSu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme / snAtakasya nirvANamati // 435 artha -- lezyAkA artha pahale bAtAyA jA cukA hai, ki kaSAyodayase anuraMjita yogapravRttiko lezyA kahate haiM / isake chaha bheda haiM-kRSNa nIla kApota pIta padma zukla / inameM se pulAka nirgrantha ke antakI tIna lezyAeM huA karatI haiM / bakuza aura pratise - vanAkuzIlake saba - chahIM lezyAeM hotI haiM / parihAravizuddhisaMyamako dhAraNa karanevAle kaSAyakuzIla ke aMtakI tIna lezyAeM huA karatI haiM / sUkSmasaMparAyasaMyamako dhAraNa karanevAle nirgrantha aura snAtaka kevala eka zuklalezyA hI huA karatI hai / kintu Upara likhe anusAra jo zailezitAko prApta ho cuke haiM, aise ayogakevalI bhagavAnke koI bhI lezyA nahIM huA karatI / ve alezya mAne gaye haiM / upapAta~~-yaha upapAta zabda nAraka yA devaparyAyameM janma dhAraNa karane ko batAtA hai, kintu prakRtameM devagatimeM janmadhAraNa karanekA hI isase artha grahaNa karanA cAhiye / kyoMki nirgranthoMkA narakagatimeM janmadhAraNa karanA asaMgata hai / ataeva isa zabdake dvArA yahA~para yahI batAyA hai, ki ina pA~ca prakArake nirgranthoMmeMse kauna kaunasA nirgrantha AyupUrNa honepara kahA~ kahA~ janma - dhAraNa kiyA karatA hai, yA kahA~para pahu~catA hai / so isa prakAra hai ki - pulAka jAtike nirgrantha sahasrArasvarga meM utkRSTa sthitivAle devoMmeM jAkara utpanna hote haiM / bakuza aura pratisevanAkuzIla AraNa aura acyutakalpa meM bAIsa sAgarakI sthitivAle devoM meM jAkara utpanna huA karate haiM / kaSAyakuzIla aura nirgrantha sarvArthasiddha ke tetIsa sAgarakI sthitivAle devoMmeM jAkara utpanna huA karate haiM / tathA ina sabhI nirgranthoMkA - snAtakako chor3akara bAkI cAroM hI nirgranthoMkA jaghanya apekSAse upapAta pRthaktva palyapramANa sthitivAle saudharmakalpavAsI devoM meM huA karate haiM / snAtakanirgrantha upapAta rahita haiM, kyoMki ve janma - dhAraNa nahIM kiyA karate, ve janma maraNase rahita nirvANapadako hI prApta huA karate haiM / bhASyam--sthAnam--asaMkhyeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH / tau yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate kaSAyakuzIlastvasaMkhyeyAnisthAnAnyekAkI gacchati / tataH kaSAyakuzIlaprati sevanAkuzIlavakuzA yugapadasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchanti / tato Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ naSamo'dhyAyaH bakuzI vyuginyate / tato'saMkhyeyAni sthAmAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyte| tatos. saMkhyeyAni sthAnAni gatvA kapAyakuzIlo vyucchidyte| ataUrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH prtipdyte| so'pyasaMkhyeyAni sthAnAni gatvA vyucchiyate / ata kalamekameva sthAnaM gatvA nirmanthasnAtako nirvANa prAmotIti eSAM saMthamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti // iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe navamo'dhyAyaH samAptaH // artha-kaSAyake nimittase honevAle saMyamake sthAna-darne asaMkhyAta haiM / inameMse saba se jaghanya labdhirUpa saMyamake sthAna pulAka aura kaSAyakuzIlake huA karate haiM / ye donoM hI nirgrantha jaghanya sthAnase Upara asaMkhyAta saMyama-sthAnoM taka sAtha sAtha ArohaNa kiyA karate haiM, Age calakara pulAkakI vyucchitti ho jAtI hai, kintu akelA kaSAyakuzIla vahA~se bhI Age asaMkhyAta sthAnoM taka ArohaNa karatA calA jAtA hai| isake Uparake asaMkhyAta saMyama-sthAna aise haiM, ki jinapara kaSAyakuzIla pratisevanAkuzIla aura bakuza tInoM nirgrantha sAtha sAtha ii ArohaNa kiyA karate haiM / inake Upara kucha sthAna calakara bakuzakI vyucchitti ho jAtI hai / usase bhI upara asaMkhyAta sthAna calakara pratisevanAkuzalakI vyucchitti ho jAtI hai, tathA isake bhI Upara asaMkhyAta sthAnataka ArohaNa karake kaSAyakuzIlakI vyucchitti ho jAtI hai| yahA~se Upara saba akaSAya-sthAna hI haiM / unako kevala nirgrantha hI prApta huA karate haiN| kintu vaha bhI asaMkhyAta sthAnoMtaka ArohaNa karake vyucchittiko prApta ho jAyA karate haiM / isake Upara eka hI sthAna hai, ki jahA~para nirgranthasnAtaka pahu~catA hai / isa sthAnapara pahu~cakara snAtakanirgrantha nirvANa-padako prApta huA karate haiN| ina nirgranthoMko jo saMyamako labdhi huA karatI hai, usakI vizuddhi uttarottara anantAnantaguNI huA karatI hai| isaprakAra tattvArthAdhigamabhASyakA navavA adhyAya pUrNa huA // Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dshmo'dhyaayH| Upara jIvAdika sAta tattvoMmeMse nirjarAparyanta chaha tattvoMkA varNana ho cukA / aba antima tatva mokSakA varNana avasaraprApta hai / ataeva mokSakA varNana karanA cAhiye, kintu mokSakI prApti kevalajJAnapUrvaka huA karatI hai, ataeva pahale kevalajJAna aura usake kAraNakA bhI ullekha karate haiN| sUtra-mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 // ___ bhASyam-mohanIye kSINe jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevljnyaandrshnmutpdyte| AsAM catasRNAM karmaprakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti / tatkSayAdutpadyata iti hetau pnycmiinirdeshH| mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhayarthaM yathA gamyeta pUrva mohanIyaM kRtsnaM kSIyate tato'ntarmuhUrta chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAya prakRtInAM tisRNAM yugapatkSayo bhavati / tataH kevlmutpdyte|| artha-mohanIyakarmakA kSaya ho jAnepara aura jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAyakarmakA kSaya ho jAnepara kevalajJAna aura kevaladarzana utpanna huA karatA hai| isakA artha yaha hai, ki ina cAroM karmaprakRtiyoMkA kSaya kevalajJAna tathA kevaladarzanakI utpattioM hetu hai / kyoMki isa sUtrameM kSaya zabdake sAtha jo paMcamI vibhaktikA nirdeza kiyA hai, vaha hetuko dikhAtA hai-hetu arthameM hI paMcamI vibhaktikA prayoga kiyA gayA hai| kintu cAroM prakRtiyoMkA kSaya yugapat na batAkara pRthak pRthak batAyA hai / " mohakSayAt " aisA eka pada pRthak dikhAyA hai aura " jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAt " aisA dUsarA pada pRthak dikhAyA hai / aisA na karake yadi "mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAt" aisA kara diyA jAtA, to bhI koI hAni nahIM mAlUma par3atI / kintu vaisA na karake pRthakkaraNa jo kiyA hai, usakA prayojana yaha hai, ki kramakI siddhi ho jAya / jisase yaha mAlUma ho jAya, ki pahale mohanIyakarmakA pUrNatayA kSaya hotA hai| isake anantara antarmuhUrtataka chadmasthavItarAga hotA hai / isake anantara jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmaprakRtiyoMkA eka sAtha kSaya ho jAtA hai / ina tInoMkA kSaya hote hI kevalajJAna aura kevaladarzana utpanna ho jAtA hai| bhAvArtha-cAroM ghAtikarmoMke kSayase kevalajJAna prakaTa hotA hai| kintu cAroM karmoMmeM bhI hetuhetumadbhAva hai, jo ki isa prakAra hai, ki cAroM se mohanIyakA kSaya hojAnepara zeSa tInoMkA kSaya hotA hai, tathA madhyameM antarmuhUrtakAla chadmasthavItarAgatAkA rahatA hai| isa kramako dikhAneke liye hI pRthakkaraNa kiyA hai| isa kramase cAroM karmoMkA kSaya ho jAnepara Arhantya avasthA utpanna hotI hai.| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [dazamo'dhyAyaH bhASyam-atrAha-ukta mohkssyaajjnyaanrshnaavrnnaantraaykssyaacckevlmiti| atha mohanIyAdInAM kSayaH kathaM bhvtiiti| atrocyate___artha-prazna-Apane Upara kahA hai, ki mohanIyakarmakA kSaya honepara jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAyakarmakA kSaya hotA hai, aura usase kevalajJAnakI utpatti hotI hai, so ThIka hai| kintu isa viSayameM yaha bhI batAnA cAhiye, ki mohanIya Adi karmoMkA kSaya hotA kisa tarahase hai ? inake kSaya honemeM kyA kyA kAraNa haiM ? athavA kisa prakArase kSaya hotA hai. isakA uttara deneke liye hI AgekA sUtra kahate haiN| sUtra-bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm // 2 // bhASyam-mithyAdarzanAdayo bndhhetvo'bhihitaaH| teSAmapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati samyagdarzanAdInAM cotpttiH| tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tanisargAdadhigamAdvetyuktam / evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNa upacayo na bhavati pUrvopacitasya ca yathoktairnirjarAhetubhiratyantakSayaH / tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM patmaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH pratanuzubhacatuHkarmAvazeSa AyuH karmasaMskAravazAdviharati // arthamithyAdarzana Adi bandhake kAraNoMko pahale batA cuke haiN| unakA tatat AvaraNIyakarmakA kSaya ho jAnese abhAva ho jAtA hai, aura samyagdarzanAdikakI utpatti hotI hai / samyagdarzanakA lakSaNa bhI upara batAyA jA cukA hai, ki tattvArthake zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / tathA yaha bhI kahA gayA hai, ki vaha do prakArase utpanna hotA hai-nisargase aura adhigmse| isa prakArase saMvarake dvArA saMvRta mahAtmAke jisakA ki AcaraNa-vyavahAra samyagvyapadezako prApta ho cukA hai, navIna koMkA upacaya nahIM hotA / tathA pahaleke upacita karmoMkA Upara batAye hue nirjarAke kAraNoMse atyanta kSaya ho jAtA hai / isake hote hI sampUrNa dravya aura sampUrNa paryAyoMko viSaya karanevAlA paramaizvaryakA dhAraka aura anta rahita kevalajJAna tathA kevaladarzana prakaTa hotA hai, jisake ki prApta hote hI yaha AtmA zuddha buddha sarvajJa sarvadarzI, jina aura kevalI kahA jAtA hai / isake anantara yaha sakala paramAtmA jisake ki atyanta sUkSma zubha cArai karma avazeSa raha gaye haiM, Ayukarmake saMskAravaza jagatmeM vihAra kiyA karatA hai| bhAvArtha-AThaveM adhyAyakI AdimeM mithyAdarzana avirati pramAda kaSAya aura yogako bandhakA kAraNa batA cuke haiM / bandhake kAraNakA abhAva ho jAneko saMvara kahate haiN| samyaktvako AvRta karanevAle mithyAtva athavA darzanamohanIya kamakA abhAva ho jAnese mithyAdarzanakA saMvara hotA hai, jisase ki nisarga athavA adhigamase tattvArthake zraddhAnarUpa samyagdarzanakA prAdurbhAva hotA hai| isI prakAra avirati Adike viSayameM bhI samajhanA cAhiye / una una 1-cAra aghAti karma-vedanIya Ayu nAma aura gotra / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-3 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 439 karmaprakRtiyoMke saMvarake kAraNa Upara batAye jA cuke haiM / una kAraNoMke milanepara saMvarakI siddhi hotI hai - baMdhake kAraNoM kA abhAva hotA hai / isI liye usa mahAtmA ke navIna kamakA Agamana - saMcaya nahIM hotA / isake sAtha hI nirjarAke kAraNakA nimitta pAkara pUrvasaMcita karmoMkA ekadeza kSaya bhI hone lagatA hai / isa prakAra navIna karmoMkA saMvara aura saMcita karmokI nirjarA honepara kevalajJAna prakaTa hotA hai / arthAt kevalotpatti meM do kAraNa haiM - baMdhake kAraNoMkA saMvara aura nirjarA / inake honese hI zuddha buddha sarvajJa sarvadarzI kevalI jinabhagavAnU kI avasthA prasiddha hotI hai / bhASyam - tato'sya / - artha-saMvara aura nirjarAke dvArA kramase karmoMkA ekadeza kSaya hote hote usa kevalI bhagavAn ke jo cAra karma zeSa raha jAte haiM, unakA bhI kyA hotA hai, aura sabase aMta meM kisaM* avasthAkI siddhi hotI hai, isa bAta ko batAneke liye sUtra kahate haiM / - sUtra - kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // bhASyam - kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / pUrvaM kSINAni catvAri karmANi pazcAdredanIyanAmagotrAyuSkakSayo bhavati / tatkSayasamakAlamevaudArikazarIraviyuktasyAsya janmanaH prANam / hetvabhAvAccottarasyA prAdurbhAvaH / eSAvasthA kRtsnakarmakSayoM mokSa ityucyate // kiM cAnyat artha- sampUrNa karmoMke kSaya ho jAneko mokSa kahate haiM / ATha karmo se cAra karma pahale hI kSINa ho jAte haiM / usake bAda arihaMta avasthA prApta ho jAnepara cAra karma jo zeSa raha jAte haiM - vedanIya nAma gotra aura AyuSka inakA bhI kSaya hotA hai / jisa samaya ina cAra aghAtikamoMkA bhI pUrNatayA kSaya ho jAtA hai, usI samaya meM kevalI bhagavAnkA audArika zarIrase bhI viyoga ho jAtA hai, jisase ki aMtameM isa janmakA hI abhAva ho jAtA hai / punaH kAraNakA abhAva honese- kisI bhI kAraNake na rahanese uttara janmakA prAdurbhAva nahIM hotA / yaha avasthA karmoMke sarvathA kSayarUpa hai, isIko mokSa kahate haiM / bhAvArtha - ATha karmo se 4 ghAti aura 4 aghAti haiM / ghAticatuSTaya ke naSTa honepara pUrvokta rItise sarvajJa avasthA prApta hotI hai / sarvajJa kevalI bhagavAnke jo 4 aghAtikarma zeSa raha jAte haiM, unakA bhI jaba sampUrNa kSaya ho jAtA hai, tabhI mokSakI prasiddhi kahI jAtI hai / kyoMki sampUrNa karmoke kSayako hI mokSa kahate haiM / yahI sAtaveM tattvakA svarUpa hai / sampUrNa karmoke maSTa ho jAne se vartamAna zarIrakI sthiti ke liye koI kAraNa zeSa nahIM rahatA, aura na navIna zarIra ke liye hI koI kAraNa bAkI rahatA hai / ataeva vartamAna zarIra vighaTita ho jAtA hai, aura navIna zarIrakA dhAraNa nahIM huA karatA / isa prakAra mokSake honepara janma-maraNa rahita Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH avasthA siddha hotI hai, isa taraha samasta karmoMke kSayase mokSa-tattvakI siddhi hotI hai / tathA isake sivAya aura kisa kisake abhAvase siddhi hotI hai, isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiM sUtra--aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // bhASyam-aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya cAbhAvAnmokSo bhavati anyatra kevalasamyaktvakevalajJAnakevaladarzanasiddhatvebhyaH / ete hyasya kSAyikA nityAstu muktasyApi bhavanti // artha-Upara sampUrNa karmoMke abhAvase mokSakI siddhi batAI hai, isake sivAya aupazamika kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAraNAmikabhAvoMke abhAvase tathA bhavyatvake bhI amAvase mokSakI prApti hotI hai, aisA samajhanA cAhiye / aupazamikAdi bhAvoMmeM kevala samyaktva kevalajJAna kevaladarzana aura siddhatvabhAva bhI A jAtA hai, ataeva inake abhAvase bhI mokSa hotI hogI, aisA koI na samajha le, isake liye kahA gayA hai, ki ina cAra bhAvoMke sivAya aupazamikAdi bhAvoMkA abhAva honepara mokSa-avasthA siddha hotI hai| kyoMki ina kevalIbhagavAnke ye kSAyikabhAva nitya haiM, aura isI liye ye mukta-jIvake bhI pAye jAte-yA rahA karate haiN| bhAvArtha-Upara jo jIvake aupazamikAdi svatattva batAye haiN| unameM se pAraNAmika bhAvoMko chor3akara zeSa bhAva karmoMkI apekSAse huA karate haiM / mukta-avasthA sarvathA karmoMse rahita hai| ataeva karmoMke upazama kSayopazama udayase utpanna honevAle bhAva vahA~para nahIM raha sakate haiM, kSAyikabhAvoM se cAra upara kahe hue bhAvoMko chor3akara bAkI bhAva bhI vahA~ nahIM rahA karate / kyoMki unake liye vahA~ yogya nimitta nahIM hai / pAraNAmikabhAvoM se bhavyatvabhAvakA bhI abhAva ho jAtA hai / kyoMki usakA kArya athavA phala pUrNa ho cukA / / ___ isa prakara sakala karma aura aupazamikAdibhAvoMke abhAvase mokSa ho jAnepara usa jIvakI kyA gati hotI hai, yA vaha kisa prakAra pariNata hotA hai, isa bAtako batAneke liye sUtra kahate haiM sUtra--tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // __bhASyam tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaramaupazamikAdhabhAvAnantaraM cetyarthaH / mukta UrdhvaM gacchatyAlokAntAt / karmakSaye dehaviyogasidhyamAnagatilokAntaprAptayo'sya yugapadekasamayena bhavanti / tadyathA-prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavimAzA yugapadekasamayena bhavanti tadvat // ___ artha-usake anantara jIva Urdhva-gamana karatA hai / kahA~ taka ? to lokake antataka / yahI sUtrakA sAmAnyArtha hai / isameM tadanantara zabda jo AyA hai, usase uparyukta donoM prakArake Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4-5-6 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 441 kSaya athavA abhAvake anantara aisA artha grahaNa karanA cAhiye / kyoMki samasta karmoMke kSayake anantara aura aupazamikAdi bhAvoMke abhAvake anantara mukta-jIva Urdhva-gamana karatA hai / karmokA kSaya hote hI isa jIvako eka hI kSaNameM eka sAtha tIna avasthAeM prApta huA karatI haiM |-shriirkaa viyoga, aura sidhyamAna-gati tathA lokake antameM prApti / jisa prakAra kisI bhI prayoga-pariNAmAdike dvArA utpanna honevAlI gati, kriyAmeM utpatti, kAryArambha aura vinAza ye tInoM hI bhAva yugapat-eka hI kSaNameM hote, yA pAye jAte haiM, usI prakAra prakRtameM bhI samajhanA cAhiye / jisa kSaNameM karmoMkA vinAza hotA hai, usI kSaNameM yaha jIva zarIrase viyukta hokara sidhyamAna-gati aura lokake antako prApta kara liyA karatA hai| usa jIvakI tInoM hI avasthAyeM ekasAtha aura eka hI kSaNameM huA karatI haiN| bhAvArtha-jaisA ki vastukA svarUpa hI pahale batA cuke haiM, ki " utpAdavyayadhrauvyayuktaM satt / " usI prakAra saMsArAvasthAko chor3akara muktAvasthAko prApta honevAle jIvameM bhI tInoM bAteM yugapat pAI jAtI haiM / ye tInoM bAteM eka hI kSaNameM siddha ho jAtI haiN| bhASyam-atrAha-prahINakarmaNo nirAstravasya kathaM gatirbhavatIti ? atrocyate artha-prazna--jisake sampUrNa karma naSTa ho cuke haiM, aura navIna karmoMkA AsravaAnA bhI ruka gayA hai, usakA gamana kisa taraha ho sakatA hai ? bhAvArtha-saMsArameM karmasahita jIvakA hI eka kSetrase dUsare kSetrako gamana hotA huA dekhanemeM AtA hai, aura usake navIna karmoMkA Asrava bhI huA karatA hai| kintu mukta-jIva donoM bAtoMse rahita hai, ataeva usake Urdhva-gamana kisa prakAra ho sakatA hai ? isa bAtako batAneke liye AgekA sUtra kahate haiMsUtra-pUrvaprayogAdasaGgatvAdandhacchedAttathAgatipariNAmAca tdgtiH||6|| bhASyam-pUrvaprayogAt / yathA hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAtpuruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakramuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAdbhamatyevAsaMskAraparikSayAt / evaM yaHpUrvamasya karmaNA prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi gatiheturbhavati / tatkRtA gtiH| kiM cAnyat. artha-karma aura Asravase rahita mukta-jIvakI Urdhva-gati honemeM aneka hetu haiN| . unameM se pahalA hetu pUrvaprayoga hai / jisakA Azaya isa prakAra hai, ki kumbhArakA cakra hastakumbhArakA hAtha aura daNDa tathA cakrake sammilita saMyogako pAkara puruSake prayatnase Aviddha hokara bhramaNa kiyA karatA hai, aura vaha una puruSa prayatna tathA hasta daNDa cakra saMyogarUpa kAraNoMke chUTa jAnepara bhI tabataka ghUmatA hI rahatA hai, jabataka ki usameM vaha pahalI vArakA prayoga maujUda rahatA hai / puruSaprayatnase eka vAra jo saMskAra paidA ho jAtA hai, vaha jabataka naSTa nahIM 5da Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH hotA, tabataka vaha cakra hasta daNDa saMyogake na rahanepara bhI barAbara ghamatA hI rahatA hai, isI prakAra karmake nimittako pAkara yaha saMsArI prANI karmake prayogako pAkara saMsArameM bhramaNa kiyA karatA thA, usa prayogase jo saMskAra paidA ho gayA hai, usake vazIbhata huA yaha jIva bhI karmakA nimitta chuTa jAnepara bhI gamana kiyA karatA hai / isIko pUrvaprayoga kahate haiN| yahI siddha honevAle jIvakI gatimeM hetu hotA hai, athavA yoM hanA cAhiye, ki isa pUrvaprayogake dvArA hI mukta jIvoMkI gati huA karatI hai / isake sivAya eka kAraNa yaha bhI hai ki bhASyam-asaGgatvAt / pudgalAnAM jIvAnAM ca gatimattvamuktaM nAnyeSAM dravyANAm / tatrAdhogauravadharmANaH pudgalA UrdhvagauravadharmANo jIvAH / eSa svabhAvaH / ato'nyAsaGgAdijanitA gatirbhavati / yathA satsvapi prayogAdiSa gatikAraNeSa jAtiniyamenAdhastiryagrardhva ca svAbhAvikyo loSTavAyvanInAM gatayo dRssttaaH| tathA saGgavinirmuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati / saMsAriNastu karmasaGgAdadhastiryagUz2a ca / kiM cAnyat / bandhacchedAt-yathA rajjubandhacchedAtpeDAyA bIjakozabandhanacchedAccairaNDabIjAnAM gatirdRSTA tathA krmbndhncchedaatsidhymaangtiH| kiM cAnyat / artha-saGgakA abhAva ho jAtA hai| isase bhI mukta-jIvoMkI gati siddha hotI hai| sampUrNa dravyoMmeMse jIva aura pudgala ye do hI dravya aise haiM, jinako ki gatimAn mAnA hai, inake sivAya aura koI bhI dravya gatimAn nahIM hai / inameM bhI jo pudgala dravya haiM, ve adhogauravadharmake dhAraNa karanevAle haiM, aura jo jIva-dravya haiM, ve Urdhvagauravadharmako dhAraNa karanevAle haiN| yaha inakA svabhAva hI hai| svabhAvake viruddha gati saGgAdi kAraNoMse huA karatI hai| jaise ki viruddha gatike kAraNa prayoga Adike rahate hue viruddha gati hotI hai, kintu usake na rahanepara loSTha vAyu aura agnikI gati usa usa jAtike niyamAnusAra kramase adhaH tiryak aura Urdhva huA karatI hai| usI prakAra saGga rahita mukta jIvakI bhI sidhyamAna-gati Urdhva dizAkI tarapha huA karatI hai, kyoMki jIva svabhAvase hI Urdhva-gauravako dhAraNa karanevAlA hai| bhAvArtha-saGga nAma sambandhakA hai| bAhya kAraNavizeSakA sambandha pAkara dravyakI svabhAvake viruddha bhI gati ho sakatI hai, kintu vaisA sambandha na rahanepara svabhAvikI--gati hI hotI hai| pudgala dravya sAmAnyatayA adhogatizIla hai, aura jIva dravya UrdhvagatizIla hai / yadi inake liye svabhAvakA pratibandhaka kAraNa na mile, to apanI apanI jAtike niyamAnusAra hI gamana kiyA karate haiN| jisa prakAra vAyu tiryagU gatizIla hai| parantu usake liye yadi pratibandhaka kAraNa mila jAya, to vaha adhaH aura Urdhva dizAkI tarapha bhI gamana kiyA karatI hai, anyathA tiryak hI gamana karatI ha, tathA jisa prakAra agni svabhAvase Urdhva-gamana karanevAlI hai, ataeva usako yadi pratibandhaka kAraNa mila jAya, to adhaH athavA tiryaka bhI gamana kiyA karatI hai, nahIM to Urdhva-gamana hI karatI hai / usI prakAra jIva dravyake viSayameM samajhanA caahiye| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra hai / sabhASyatattvAdhigamasUtram / karmake nimittako pAkara bhI vaha samasta dizAoMmeM gamana kiyA karatA hai, kintu usa pratibandhaka nimittake chUTa jAnepara svAbhAvika Urdhva-gamana kiyA karatA hai| isa prakAra asaGgatA bhI jIvakI Urdhva-gatimeM eka kAraNa hai| isake sivAya eka kAraNa bandhaccheda hai bandhake chUTa jAne athavA uccheda hojAneko bandhaccheda kahate haiM / jisa prakAra rassIkA bandhana chUTate hI peDAkI gati huA karatI hai / athavA bIja-kozakA bandhana chUTanepara eraNDake bIjameM gati hone lagatI hai, usI prakAra karmoMkA AtmAke sAtha jo bandhana ho rahA hai, usake chUTate hI sidhyamAna-jIvakI bhI gati hone lagatI hai / bhAvArtha-bahutase padArtha saMsArameM aise dekhanemeM Ate haiM, jo ki kisI anya padArtha se ba~dhe rahaneke kAraNa hI eka jagaha ruke rahate haiM, kintu bandhanake chUTate hI unameM nikalanekI yA uchalane AdikI kriyA aisI hone lagatI hai, joki usa padArthako anya kSetrameM lejAneke liye kAraNa hotA hai / jaise ki eraNDakA koza jabataka ba~dhA rahatA hai, tabataka usakA baji-aMDI bhI usameM banda hI rahatA hai / kintu kozake phUTate hI bhItarakA bIja-aMDI ekadama uchala kara bAhara A jAtA hai-prAyaH vaha Urdhva-gamana kiyA karatA hai| isI prakAra karma nokarmakA bandhana chUTate hI jIvanmukta paramAtmAkI bhI svAbhAvikI Urdhvagati huA karatI hai / ataeva sidhyamAnagatimeM bandhaccheda bhI eka kAraNa hai| isake sivAya usI tarahakA gati pariNAma bhI eka kAraNa hai, jisakA tAtparya yaha hai ki___bhASyam-tathAgatipariNAmAcca |-uurdhvgaurvaatpuurvpryogaadibhyshc hetubhyaH tathAsya gatipariNAma utpadyate yena sidhymaangtirbhvti| Urdhvameva bhavati nAdhastiryagyA gauravaprayoga pariNAmAsaGyogAbhAvAt / tadyathA-guNavadbhUmibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjodAdarapravAlaparNapuSpaphalakAleSvavimAnitasekadaurhRdAdipoSaNakarmapariNataM kAlacchinnaM zuSkamalAbvapsu na nimajjati / tadeva gurukRSNamRttikAlepairghanairbahumirAliptaM dhanamRttikAlepaveSTanajanitAgantukagauravamapsu prakSiptaM tajjalapratiSThaM bhavati / yadA tvasyAdbhiH klinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA mRttikAlepasaGgavinirmuktaM mokSAnantaramevo gacchati AsalilolatalAt / evamUrdhvagauravagatidharmA jIvo'pyaSTakarmamRttikAlepaveSTitaH tatsaGgAtsaMsAramahArNave bhavasalile nimagno bhavAsakto'dhastiryagUrvaM ca gcchti| samyagdarzanAdisalilakledAtyahINASTavidhakarmamRtti kAlepa UrdhvagauravAdUrdhvameva gacchatyAlokAntAt / artha-Urdhvagaurava aura pUrvaprayoga Adi kAraNoMke dvArA mukti-lAbha karanevAle jIvakI gatikA pariNamana hI aisA hotA hai, ki jisake nimittase sidhyamAna-jIvakI gati Urdhva dizAkI tarapha hI hotI hai, adhodizA yA tiryagdizAoMkI tarapha nahIM huA karatI / kyoMki Urdhvagamanake liye jo Urdhva-gaurava, pUrvaprayogakA pariNamana, saGgatyAga, tathA yogAbhAva-bandhacchedarUpa kAraNa Upara batAye haiM, ve saba yahA~para pAye jAte haiM / yaha bAta alAvU-tUMbAke udAharaNase bhale prakAra samajhameM A sakatI hai, so isa prakAra hai-- Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dazamo'dhyAyaH - guNayukta-utpAdakazakti-urvarAzaktike dhAraNa karanevAle kisI bhUmibhAga-pRthvIke hissemeM taMbekA bIja bo diyaa| vaha yogya RtakA samaya pAkara utpanna huaa| tathA bIjake phUTanekI avasthAse lekara aGkara prabAla parNa-pattA puSpa aura phala AnekI avasthAtaka usakA bhale prakAra jalase siMcana bhI kiyA / phala Anepara usako kisI bhI taraha kharAba nahIM hone diyA, na kaccA TUTane diyA aura na bigar3ane diyA-usakA khUba acchI tarahase pAlana-poSaNa kiyA / antameM vaha phala svayaM hI kAla pAkara sUkha gayA aura latAse chUTa gyaa| aise tUMbAphalako yadi jalameM chor3A jAya to vaha DUbatA nahIM / kintu usapara yadi kAlI bhArI maTTIkA bahuta sA lepa kara diyA jAya, to usameM usa ghane mRttikAke lepa aura veSTanase Agantuka-naimittika gurutA AjAtI hai, aura isI liye jalameM chor3a denepara vaha jalameM hI baiTha jAtA hai-jalake tala bhAgameM hI raha jAtA hai| kintu vahA~ par3e rahanepara jaba jalake nimittase usakA vaha maTTIkA lepa bhIgakara-gIlA hokara kramase chUTa jAtA hai, to usI samaya-mRttikAke lepakA sambandha chUTate hI-mokSake anantara hI urdhva-gamana kiyA karatA hai, aura vaha jalake Uparake talabhAga taka gamana karatA hI jAtA hai, aura aMtameM Upara Akara Thahara jAtA hai / isI prakAra jIvake viSayameM bhI samajhanA cAhiye / Urdhvagaurava aura gatidharmako dhAraNa karanevAlA jIva bhI saMsArameM ATha prakArake karmarUpI mRttikAke lepase veSTita ho rahA hai| usake sambandhase vaha aneka bhava-paryAyarUpI jalase pUrNa saMsArarUpI mahAn samudrameM nimagna ho jAtA hai, aura nAnA gatiyoMmeM Asakta huA adhaH tiryaka tathA Urdhva dizAkI tarapha gamana karatA phiratA hai / kintu jaba samyagdarzana Adi guNarUpI jalake nimittase bhIgakara aSTavidha karmarUpI mRttikAkA lepa chUTa jAtA hai, to usI samaya Urdhvagaurava svabhAvake kAraNa vaha jIva Uparako hI gamana karatA hai, aura lokake antataka gamana karatA hI jAtA hai| bhAvArtha-saMsArAvasthAmeM aneka viruddha kAraNoMke saMyogavaza jIvakI svAbhAvikI gati nahIM ho sakatI / kintu unake haTajAnepara Urdhva-gamanarUpa svAbhAvika pariNamana hI aisA hotA hai, ki jisake nimittase sidhyamAna-jIvakI lokAntaprApiNI-gati huA karatI hai, aura usase tumbAphalake samAna yaha jIva lokake antameM jAkara hI ThaharatA hai| bhASyam-syAdetat |-lokaantaadpyuurv muktasya gatiH kimartha na bhavatIti ? atrocyate-dharmAstikAyAbhAvAt / dharmAstikAyo hi jIvapudgalAnAM gatyupagraheNopakurute / sa tatra nAsti / tasmAdgatyupagrahakAraNAbhAvAtparato gatirna bhavatyapmu alAbuvat / nAdho na tiryagityuktam / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThate mukto niHkriyaH iti / / ___ artha-Apane jo mukta-jIvakI sidhyamAna-gati lokAntaprApiNI aura svabhAvase hI urdhva dizAkI tarapha honevAlI batAI, so ThIka hai / parantu isa viSayameM zaMkA yaha hai, ki vaha lokake antataka hI kyoM hotI hai ? sampUrNa karmoMse rahita jIva apane svabhAvase hI jaba Uparako gamana Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / karatA hai, to vaha lokake antataka hI kyoM karatA hai, lokake Upara bhI usakI gati kyoM nahIM hotI ? isakA uttara isa prakAra hai ki- lokake Upara dharmAstikAyakA abhAva hai / pA~ca jo astikAya batAye haiM, unameMse dharmAstikAyakA yaha kArya hai, ki vaha jIva dravya aura pudgala dravyakI gatimeM sahAyatA pahu~cAnekA upakAra kare, kintu vaha lokake Upara nahIM rahatA / ataeva gamana karane ke nimittakAraNakA abhAva hone se lokAntase bhI pare gati nahIM hotI / jaise ki jalameM mRttikA - miTTI ke bhArase DUbI huI tUMcI mRttikAke haTa jAnepara jalake Uparake talabhAga taka hI gamana karatI hai, usase bhI Upara gamana nahIM kara sakatI, kyoMki usase bhI Uparako jAne ke liye nimitta kAraNa jalakA abhAva hai| mukta - jIvakI gati adho dizA kI tarapha aura tiryag dizA kI tarapha nahIM hotI, yaha bAta pahale hI batA cuke haiM / kintu usakI gati zreNibaddha lokAntaprApiNI hI huA karatI hai, aura isI liye vaha lokake antameM jAkara Thahara jAtA hai, tathA niHkriya banA rahatA hai / bhAvArtha - yadyapi mukta - jIvakA svabhAva Urdhva-gamana karanekA hai, aura isaliye lokake pare bhI usako gamana karanA cAhiye, yaha ThIka hai, phira bhI kAryakI siddhi vinA bAhya nimittakAraNa nahIM ho sakatI, isa siddhAntake anusAra jahA~taka gamana karanekA bAhya nimitta dharmAstikAyakA sadbhAva pAyA jAtA hai, vahIMtaka mukta - jIvakI gati hotI hai, usase pare nahIM ho sakatI, aura dharmadravyakA astitva lokake antataka hI rahA karatA hai / 445 isa prakAra muktike kAraNoMko pAkara jo mukta ho jAte haiM, ve sabhI jIva svarUpakI apekSA samAna haiM athavA asamAna ? isa bAta ko batAneke liye Age sUtra kahate haiM-- sUtra - kSetra kAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAtpabahutvataH sAdhyAH // 7 // bhASyam - kSetraM kAlaH gatiH liGgaM tIrthaM cAritraM pratyekabuddhabodhitaH jJAnamavagAhanA antaraM saMkhyA alpabahutvamityetAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhasya bhavanti / ebhiH siddhaH sAdhyo'nugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam / tatrapUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH / tatkRto'nuyogavizeSaH / tadyathA I artha -- kSetra, kAla, gati, liGga, tIrtha, caritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA, aura alpabahutva, isa prakAra mukta - jIva ke liye bAraha anuyogadvAra mAne haiM / inake dvArA mukta - jIva sAdhya anugamya cintya aura vyAkhyeya kahA jAtA hai / ye sabhI zabda eka hI arthake vAcaka haiM / inameM bhI do naya pravRtta huA karate haiM -- pUrvabhAvaprajJApanIya aura pratyutpannabhAvaprajJApanIya / inake dvArA anuyogoM meM vizeSatA siddha hotI hai / joki isa prakAra se hai / - 1 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH bhAvArtha-karma nokarmase rahita samI siddha paramAtmA AtmazaktiyoMkI apekSA samAna haiM / unameM kisI viSayakA antara nahIM hai / yadi unameM kisI prakArase bhI vizeSatAkA varNana kiyA jA sakatA hai, to bAraha bAtoMkI apekSAse, inhIMko bAraha anuyoga kahate haiM / joki kSetrAdi svarUpa Upara ginAye jA cuke haiM / inakA vizeSa varNana Age calakara karate haiM / inakI vizeSatA pUrvabhAvaprajJApanIya aura pratyutpannabhAvaprajJApanIya ina do nayoMse huA karatI hai / ina anuyogoMke dvArA hI siddha-jIvakI vizeSatAkA sAdhana kiyA jA sakatA aura vaha jAnA jA sakatA, tathA usakA vicAra kiyA jA sakatA aura vyAkhyAna kiyA jA sakatA hai / inake sivAya zeSa viSayoMmeM siddha-jIvoMko samAna samajhanA cAhiye / kSetrAdi anuyogoMkA svarUpa kramase isa prakAra hai: bhASyam-kSetram-kasmin kSetre sidhyatIti / pratyutpannabhAva prajJApanIyaM prati siddhikSetre siddhayati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu jAtaH sidhyati / saMharaNaM prati mAnuSakSetre sidhyati / tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca saMvhiyante / zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAko'pramattazcaturdazapUrvI AhArakazarIrIti na saMhriyante / RjusUtranayaH zabdAdayazca trayaH pratputpannabhAvaprajJApanIyAH zeSAnayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti // kAlA-atrApi nayadvayam / kasminakAle sidhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle siddhayati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca / janmato'vasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaHsiddhyati / evaM tAvadavizeSataH, vizeSato'pyavasarpiNyAM suSamaduHSamAyAM saMkhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtaH siddhayati / duHSamasuSamAyAM sarvasyAM sidhyati / duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM siddhayati na tu du:SamAyAM jAtaH siddhyati / anyatra naiva siddhyti|sNhrnnN prati sarvakAleSvavasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca siddhyti|| artha kSetrakI apekSA vizeSatA isa prakAra hai| yadi koI yaha jAnanA cAhe, athavA prazna kare, ki kisa kSetrase siddhi-mukti huA karatI hai, to usakA uttara uparyukta do nayoM. kI apekSA se ho sakatA hai / pratyutpannabhAvaprajJApanIyakI apekSAse siddhikSetrameM hI siddhi hotI hai| pUrvabhAvaprajJApanIyakI apekSA pandraha karmabhUmiyoMmeM utpanna huA hI manuSya siddhiko prApta kara sakatA hai / saMharaNakI apekSA mAnuSakSetrameM siddhi hotI hai / kintu inameM se saMharaNa pramattasaMyata aura saMyatAsaMyatakA hI hotA hai / zramaNI-AryikA, apagataveda, parihAravizuddhisaMyamakA dhAraka, pulAka, apramatta, caudaha pUrvakA pAThI aura AhArakazarIrako dhAraNa karanevAlA inakA saMharaNa nahIM huA. karatA / RjusUtra nayako aura zabdAdika tIna-zabda samabhirUDha evaMbhUtanayako pratyutpannabhAvaprajJApanIya kahate haiM aura bAkIke naya donoM hI bhAvake prajJApaka mAne gae haiN| 1-kyoMki vartamAnameM siddha-jIva vahI pAyA jAtA hai / 2-pA~ca bharata pA~ca airAvata aura pA~ca videhakSetroMko milAkara paMdraha karmabhUmiyA~ hotI haiN| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhAvArtha-pratyutpannabhAva vartamAna avasthAko dikhAtA hai, jisa kSaNameM jIva siddha hotA hai, usI kSaNameM vaha siddhikSetrameM jA pahu~catA hai, ataeva vartamAna bhAvakI apekSA yadi lI jAya, to siddhikSetrase hI siddhi hotI hai / yadi pUrvabhAvakI apekSA lekara kahA jAya, to kaha sakate haiM, ki janmakI apekSA paMdraha karmabhamiyoMse aura saMharaNakI apekSA manuSya-kSetramAtrase nirvANa huA karatA hai / paMdraha karmabhUmiyoMmeM utpanna huA yogya manuSya nirvANako prApta kara sakatA hai, aura abataka jitane bhI siddha hue haiM, ve saba aise hI the| kintu saMharaNake dvArA manuSya-kSetrameMse kisI bhI bhAgase siddha ho sakate haiN| parvata nadI samudra hRda-tAlAba Adi sabhI sthAnoMse jIva nirvANa prApta kara sakatA hai| parantu saMharaNa kisa kisakA hotA hai aura kisa kisakA nahIM hotA, so upara likhe anusAra samajhanA caahiye| isa prakAra kSetrakI apekSAse siddhoMmeM vizeSatAkA nirUpaNa kiyA jAsakatA hai / kyoMki koI bharatakSetra-siddhaM haiM, koI airAvatakSetra-siddha haiM, koI videhakSetra-siddha haiM, koI samudra-siddha haiM, koI nadI-siddha haiM, koI parvata-siddha haiM ityAdi / kintu svarUpakI apekSA saba samAna haiN| ___kAla- isa viSayameM bhI uparyukta donoM nayoMkI apekSA rahA karatI hai / ataeva yadi koI yaha jAnanA cAhe, ki siddha-avasthA kisa kAlameM siddha huA karatI hai ? athavA kauna kaunasA vaha samaya hai, ki jisameM samastakauMkA mUlocchedana karake jIva makti-lAbha kara sakate haiM ? to isakA uttara bhI ukta donoM nayoMkI apekSAse hI diyA jAyagA / pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA kisI bhI kAlameM siddhi nahIM hotI-akAlameM hI siddha huA karate haiN| pUrvabhAvaprajJApanIyakI apekSA kAlakA varNana ho sakatA hai / kintu isameM bhI do apekSAeM haiM, eka janmakI apekSA aura dUsarI saMharaNakI apekSA / janmakI apekSAse avasarpiNImeM utpanna huA aura utsarpiNImeM utpanna huA tathA anavasarpiNI aura anutsarpiNImeM bhI utpanna huA jIva mukti-lAbha kara sakatA hai / kintu yaha kathana sAmAnya apekSAse samajhanA cAhiye, vizeSa dRSTi se sampUrNa avasarpiNImeM siddhi nahIM hotI, kintu suSamaduHSamAkAlake antake zeSa rahe kucha saMkhyAta varSoM meM hI hotI hai, aura samasta duHSamasuSamAkAlameM huA karatI hai / duHSamasuSamAmeM utpanna huA manuSya duHSamAkAlameM siddhi lAbha kara sakatA hai / kintu duHSamAkAlameM utpanna huA jIva mukti-lAbha nahIM kara sktaa| inake sivAya aura kisI bhI samayameM siddhi nahIM huA karatI / saMharaNakI apekSA sampUrNa kAloMmeM siddhi ho sakatI hai / avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNI aura anutsarpiNI ina sabhI kAloMmeM siddhi ho sakatI hai| 1-kyoMki RjusUtranaya vartamAna kSaNako hI viSaya karatA hai, joki zabdakA viSaya nahIM hosktaa|jbtk zabdakA uccAraNa kiyA jAtA hai, tabataka asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte haiM / ataH vartamAna kSaNako viSaya karane. vAle nayake dvArA siddha-avasthAkA varNana nahIM ho sakatA / HALA Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH bhAvArtha-saMharaNa zabdakA artha spaSTa hai / koI devAdika kisI muniko harakara kSetrAntarameM lejAya, to usako saMharaNa kahate haiM / saMharaNake dvArA jisa kSetrako muni prApta hogA vahA~para amuka hI kAla hogA, aisA niyama nahIM bana sakatA / suSamasuSamA yA suSamA athavA suSamaduHSamAkAla jahA~para sadA pravRtta rahA karatA hai, aise bhAgabhUmike kSetrameM bhI saMharaNake dvArA prApti ho sakatI hai, aura vahIMse usI samayameM nirvANa-pada bhI prApta ho sakatA hai / ataeva saMharaNakI apekSA sabhI kAlameM siddhi kahI jAsakatI hai| janmakI apekSA jo vizeSatA hai, vaha Upara likhI gaI hai| bhaassym-gtiH|-prtyutpnnbhaavprjnyaapniiysy siddhigatyAM sidhyati / zeSAstu nayA dvividhaaH|-anntrpshcaatkRtgtikshc ekAntarapazcAtkRtagatikazca anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati / ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyati / liGgaM-strIpuM napuMsakAni / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo-liGgebhyaH sidhyati / liGge-punaranyo vikalpa ucyate |-drvylinggNbhaavlinggmlinggmiti / pratyutpannabhAvaprajJAyanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati / dravyaliGga trividhaM svaliGgamanyaliGgaM gRhiliGgamiti tatprati bhAjyam sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyti|| ___ artha-gatikA artha Upara batA cuke haiN| bhavadhAraNa athavA paryAyavizeSako gati kahate haiM / isake sAmAnyatayA cAra bheda haiM, joki pahale kahe jA cuke haiN| isakI apekSAse bhI siddhajIvoMkI vizeSatAkA varNana kiyA jA sakatA hai| pratyutpannabhAvaprajJApanIyakI apekSA siddhigatise hI siddhi hotI hai| pUrvabhAvaprajJApanIyameM bhI do prakAra haiM, anantarapazcAtkRtika aura ekAntarapazcAtkRtika / siddha-avasthA prApta honese avyavAhita pUrvakSaNameM jo gati ho usako anantarapazcAt kahate haiM, aura usase bhI pUrvameM jo gati ho, usako ekAntarapazcAt zabdase kahA jAtA hai| anantarapazcAt gatikI apekSAse yadi vicAra kiyA jAya, to manuSyagatise hI siddhi hotI hai, aura ekAntarapazcAdgatikI apekSAse yadi dekhA jAya, to sAmAnyatayA sabhI gatiyoMse siddhi ho sakatI hai| bhAvArtha-vartamAna bhAva kI apekSA siddha-jIva siddhagatimeM hI rahate haiM, ataeva unako anya kisI bhI gatise siddha nahIM kahA jA sktaa| pUrvabhAvakI apekSA yadi lI jAya, to anantaragatikI apekSA unheM manuSyabhavase siddha kahA jA sakatA hai / kyoMki jitane bhI siddha hue haiM, yA hoMge, athavA ho sakate haiM, ve saba manuSyagatike anantara hI hue haiM, yA hoMge, athavA ho sakate Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] saMbhASyatattvArthAdhigamasUtram / 449 jAya, haiN| yadi isa se bhI pUrvakI - paramparAse manuSyagati se bhI eka bhava pUrvakI apekSA vicAra kiyA to cAroM hI gatise siddhi kahI jA sakatI hai / kyoMki jisa manuSyaparyAyase javi siddhi prApta karatA hai, usa manuSyaparyAyako cAroM hI gatise AyA huA jIva dhAraNa kara sakatA hai / 1 , liGgake tIna bheda haiM-strIliGga puliGga aura napuMsakaliGga / pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSAse vedarahita - aliGgakI siddhi huA karatI hai - kisI bhI liGgase siddhi nahIM hotI / pUrvabhAvaprajJApanIyameM bhI do bheda haiM / - anantarapazcAt kRtika aura prmprpshcaatkRtikai| donoM hI apekSAoMmeM tInoM liGgoM se siddhi huA karatI hai / bhAvArtha -- siddha avasthAmeM koI bhI liGga nahIM rahatA, ataeva vartamAnakI apekSA avedase siddhi kahI jA sakatI hai / kintu pUrvabhAvakI apekSA se do prakArase vicAra kiyA jA sakatA hai| eka to avyavahita pUrvaparyAya ke liGgakI apekSA aura dUsarA usase bhI pUrvaparyAya ke nikI apekSA / ina donoM hI paryAyoMmeM tInoM liGga pAye jA sakate haiM / liGgake viSayameM dUsare prakArase bhI bheda batAye haiM / ve bhI tIna haiM / - dravyaliGga bhAvaliGga aura aliGga / inameM se pratyutpannabhAvakI apekSA aliGga hI siddhiko prApta huA karatA hai / pUrvabhAvakI apekSA bhAvaliGgakI apekSA svaliGgase hI siddhi hotI hai, dravyaliGga-meMtIna prakAra haiM / - svaliGga anyaliGga aura gRhiliGga / inakI apekSAse yathAyogya samajha lenA cAhiye / kintu sabhI bhAvaliGgako prApta karake hI siddhiko prApta huA karate haiM / bhAvArtha -- antaraGga pariNAmoMmeM nirgrantha jinaliGga honA hI cAhiye / bAhyameM svaliGga anyaliGga athavA gRhiliGgameMse yathAsambhava koI bhI ho sakatA hai / yahA~para liGga zabdakA artha veza athavA mudrA samajhanA cAhiye / yadi liGga zabdakA artha veda - strIliGga puliGga aura napuMsakaliGga kiyA jAya, to tInoM hI liGgase nirvANa ho sakatA hai / bhASyam-tIrtham - santi tIrthakara siddhAH tIrthakaratIrthe no tIrthakarasiddhAH tIrthakara - tIrthe tIrthaMkarasiddhAH tIrthakaratIrthe / evaM tIrthakarItIrthe siddhA api / caritra- pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH anantarapazcAtkRtikaJca paramparapazcAtkRtikazca / anantara pazcAtkRtikasya yathAkhyAtasaMyataH sidhyati / paramparapazcAtkRtikasya vyaJjite'vyaJjite ca / avyaJjite tricAritrapazcAtkRtazcatuJcAritrapazcAtkRtaH paJca cAritrapazcAtkRtazca / vyaJjite sAmAyika sUkSmasauparAyikayathAraNyAta pazcAtkRta siddhAH chedopasthApyasUkSma saMparAyayathAravyAtapaJcAtkRta siddhAH sAmayikacchedopasthApyasUkSma samparAyayathAkhyAtapazcAtkRta siddhAH chedopasthApyaparihAra 1 - ina zabdoM kA artha gatianuyoga meM jaisA kiyA gayA hai, usI prakAra samajhanA cAhiye / 2 - digambarasampradAya meM dravyataH pulliGgako hI mokSa mAnA hai / 3---digambara-sampradAyameM bhAvaliGgakI apekSA tInoM lihU se aura dravyaliGgakI apekSA kevala pulliGgase hI mokSa mAnA hai / bAhya-vezakI apekSA bhI kevala nirgrantha digambara- acela avasthA se hI mokSa mAnI hai / 57 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [dazamo'dhyAyaH vishuddhisuukssmsmpraayythaakhyaatpshcaatkRtsiddhaaHsaamaayikcchedopsthaapyprihaarvishuddhisuukssmsmpraayythaakhyaatpshcaatkRtsiddhaaH|| ____artha-tIrtha nAmaka anuyogake dvArA muktAtmAoMmeM bhedakA varNana kiyA jAsakatA hai| kyoMki koI to tIrthakarake tIrthameM tIrthakara hokara siddha hote haiM, koI tIrthakarake tIrthameM notIrthakara-ISattIrthakara hokara siddha huA karate haiM, tathA koI tIrthakarake tIrthameM hI atIrthakara hokara bhI siddha huA karate haiM / evaM koI tIrthakarIke tIrthameM siddha hote haiM / bhAvArtha-yaha anuyogake dvArA siddhoMkI vizeSatAkA AkhyAna vyapadezamAtra kahA jA sakatA hai| kyoMki isase unake svarUpameM koI antara siddha nahIM hotA / jaisA kevalajJAna Adika tIrthakarasiddhake hotA hai, vaisA hI notIrthakarake aura vaisA hI atIrthakarasiddhake bhI huA karatA hai| kisI bhI siddhake guNoMmeM dUsare siddhoMke unhIM guNoMkI apekSA vizeSatA nahIM pAI jAtI / cAritra-pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA nocAritrI aura nobhacAritrI donoM hI siddhiko prApta karanevAle kahe jA sakate haiN| kyoMki vartamAna kSaNakI apekSA siddhoMko na cAritrase siddha kaha sakate haiM aura na acAritrase siddha hI kaha sakate haiN| kyoMki vaha avasthA cAritra acAritra donoMse rahita hai| pUrvabhAvaprajJApanakI apekSA cAritrase siddhi kahIM jA sakatI hai / kintu usameM bhI do prakAra haiN|-anntrpshcaatkRtik aura paramparapazcAtkRtika / anantarapazcAtkI apekSA yathAkhyAtasaMyamako dhAraNa karanevAlA hI muktiko prApta kiyA karatA hai / paramparapazcAt meM bhI do apekSAeM haiM-eka vyaJjita dUsarI avynyjit| avyaJjitakI vivakSA honepara tIna bheda kahe jA sakate haiM |-tricaaritrpshcaatkRt aura catuzcAritrapazcAtkRta tathA paMcacAritrapazcAtkRta / vyaJjitakI apekSAmeM koI to sAmAyika sUkSmasamparAya aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha huA karate haiM / koI chedopasthApyasUkSmasamparAya aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha huA karate haiM / koI sAmAyikasaMyama chedopasthApyasaMyama aura sUkSmasaMparAyasaMyama aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha huA karate haiM / koI chedopasthApyasaMyama parihAravizuddhisaMyama sUkSmasaMparAyasaMyama aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha huA karate haiM / tathA koI sAmAyika chedopasthApya parihAravizuddhi sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha huA karate haiN| bhAvArtha-isa prakAra siddhajIvoMkI vizeSatA cAritrake dvArA aneka prakArase batAI jA sakatI hai / yadyapi vartamAnameM ve cAritra acAritrase rahita haiM, to bhI pUrvabhAvakI apekSA tricAritrasiddha catuHcAritrasiddha paMcacAritrasiddha Adi aneka bhedarUpa kahe jA sakate haiN| bhASyam-pratyekabuddhabodhita:-asya vyAkhyAvikalpazcaturvidhaH / tadyathA |-asti svyNbuddhsiddhH| sa dvividhaH arhazca tIrthakaraH pratyekabuddhasiddhazca / buddhabodhitasiddhAH tricaturtho vikalpaH parabodhakasiddhAH sveSTakArisiddhAH // 1-digambara--sampradAyameM strIkA tIrthaMkara honA yA mokSa jAnA nahIM mAmA hai| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] samApyatattvArthAdhigamasUtram / jJAnam - atrapratyutpannabhAvaprajJApanIyasya kevalI sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH / - anantarapazcAtkRtikaJca paramparapaJcAskRtikazca avyaJjite ca vyaJjite ca / avyajite dvAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati / tribhizcaturbhiriti / vyaJjite dvAbhyAM matizrutAbhyAM / tribhirmatizrutAvadhibhirmatizrutamanaH paryAyairvA / caturbhirmatizrutAvadhimanaHparyAyairvA // 1 artha - pratyeka buddhabodhita anuyogakI apekSA se bhI siddhoMkI vizeSatAkA vyAkhyAna kiyA jA sakatA hai / isa anuyogakI vyAkhyA cAra prakArase ho sakatI hai / yathA - ekato svayaM buddhasiddha dUsare buddhabodhitasiddha / inameM bhI pratyekake do do bheda haiN| svayaM buddhasiddha ke do bheda isa prakAra haiM - eka to arhan tIrthakara aura dUsare pratyekabuddhasiddha / tIsarA aura cauthA bheda buddhabodhitasiddhakA hai, joki isa prakAra hai - parabodhakasiddha aura sveSTakArisiddha / 451 bhAvArtha - jinako kisI anyase mokSamArgakA jJAna upadeza dvArA prApta nahIM huA karatA - svayaM hI usa viSaya ke jJAtA rahA karate haiM, unako pratyekabuddha kahate haiM, aura jinako paropadezake dvArA mokSa-mArgakA jJAna prApta hotA hai, unako bodhitasiddha kahate haiM / jinakI samavasaraNa racanA hotI hai, unako tIrthakara aura jinakI kevala gaMdhakuTI hI hotI hai, unako sAmAnya kevalI kahA karate haiM / kevalajJAna prApta honeke anantara jo dUsaroMko mokSa - mArgakA upadeza dete haiM, unako parabodhakasiddha aura jo upadezameM pravRtta na hokara hI nirvANako prApta kara liyA karate haiM, unako sveSTakArisiddha kahate haiM / isa prakAra pUrvabhAvaprajJApanakI apekSAse siddhoM meM vizeSatAkA varNana kiyA jA sakatA hai, anyathA svarUpakI apekSA satra siddha samAna haiM / jJAna- isa anuyogakI apekSA lenepara bhI pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayase jo kevalajJAnake dhAraka haiM, ve hI siddhiko prApta kiyA karate haiM / pUrvabhAvaprajJApanIyanaya do prakAra hai - anantarapazcAtkRtika aura paramparapazcAtkRtika / inameM bhI pahale kahe anusAra avyaJjita aura vyaJjita bheda samajha lene cAhiye / anyaJjita pakSameM do jJAnoMke dvArA athavA tIna jJAnoM ke dvArA yadvA cAra jJAnoMke dvArA siddhi huA karatI hai / vyaJjita pakSameM matijJAna aura zrutajJAnaina do jJAnoM ke dvArA, aura matizruta avadhi athavA matizruta mana:paryaya ina tIna jJAnoMke dvArA, tathA mati zruta avadhi aura mana:paryaya ina cAra jJAnoMke dvArA bhI siddhi huA karatI hai / 1 bhAvArtha - vartamAna meM sabhI siddha kevalajJAnake hI dhAraka haiM / ataeva usIke dvArA unakI siddhi kahI jA sakatI hai / kintu pUrvabhAvakI apekSAse cAra kSAyopazamika jJAnoM meM se yathAsambhava jJAnoMke dhAraka siddhiko prApta kiyA karate haiM / kSAyopazamikajJAna eka kAlameM eka jIvake dose lekara cAra taka pAye jA sakate haiM / jaisA ki Upara bhI batAyA jA cukA hai / bhASyam - avagAhanA - kaH kasyAM zarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati / avagAhanA dvividhA utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA paJcadhanuHzatAni dhanuHpRthaktvenAbhyadhikAni / jaghanyA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ dazamo'dhyAyaH saptaratnayo'GgulapRthaktvehInAH / etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati, pUrvabhAvaprajJApanIyasya pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati / ___antaram-sidhyamAnAnAM kimantaram / anantaraM ca sidhyanti sAntaraMca sidhyanti / tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau utkRSTanASTrI samayAn / sAntaraM jaghanyenaikaM samayamutkRSTena SaNmAsAH iti| saMkhyA-katyekasamaye sidhyanti, jaghanyenaikaH utkRSTenASTazatam // artha-avagAhanAke dvArA siddhoMkI vizeSatA isa prakAra batAI jA sakatI hai, ki kauna siddha kitanI avagAhanAkA dhAraka hai / athavA kisane kitanI zarIrakI avagAhanAmeM rahakara siddhi prApta kI hai / isake liye pahale zarIrakI avagAhanAkA pramANa batAnA Avazyaka hai / avagAhanA do prakArakI ho sakatI hai| eka utkRSTa aura dUsarI jaghanya / kyoMki madhyake aneka bhedoMkA inhIM do bhedoMmeM samAveza ho jAtA hai| utkRSTa avagAhanAkA pramANa pA~casau dhanuSase pRthatva dhanuSa adhika mAnA hai, aura jaghanya avagAhanAkA pramANa sAta ranimeMse pRthattva aMgala kama batAyA hai| inameMse kisI bhI avagAhanAmeM athavA inake madhyavartI aneka bhedarUpa avagAhanAoMmeMse kisI bhI avagAhanAmeM sthita jIva siddhiko prApta kiyA karatA hai| yaha viSaya parvabhAvaprajJApananayakI apekSA samajhanA cAhiye / pratyutpannabhAvaprajJApananayakI apekSA dekhA jAya, to inhIM avagAhanAmase yathAyogya kisI bhI avagAhanA kI tribhAgahIna avagAhanAmeM siddha rahA karate haiM / bhAvArtha-avagAhanA nAma ghirAvakA hai / kaunasA zarIra kitane AkAzapradezoMko rokatA hai, isIkA nAma zarIrAvagAhanA hai / manuSyazarIrakI jaghanya aura utkRSTa avagAhanAkA pramANa upara batAyA gayA hai, jisa zarIrase jIva siddhi prApta kiyA karate haiM, usa zarIrakI avagAhanAkA pramANa aura pUrvabhAvaprajJApanakI apekSA vahI siddhikI avagAhanAkA pramANa samajhanA cAhiye / kyoMki jIvakI avagAhanA zarIrake pramANAnusAra hI huA karatI hai / kyoMki jIvako svadeha pramANa rahanevAlA mAnA hai| kintu siddha-avasthAmeM zarIrase sarvathA rahita hojAnepara usa AtmAkI avagAhanA tribhAgahIna hojAyA karatI hai| jisa zarIrase mukti-lAbha kiyA karatA hai, usakA jitanA pramANa ho, usameMse tRtIyAMza kama karanepara jo pramANa zeSa rahe, utanA hI siddha-avasthA prApta hojAnepara usa jIvakA pramANa kAyama rahatA hai / pratyutpannanayakI apekSA yahI siddhoMkI avagAhanAkA pramANa hai / antaraanuyogake dvArA siddhoMkI vizeSatA batAnekA abhiprAya yaha hai, ki jo jIva siddhiko prApta kiyA karate haiM, unameMse parasparameM kitanA antarAla-kitane samayakA vyavadhAna rahA karatA hai / isake liye yaha batAnekI AvazyakatA hai, ki eka sAtha aneka jIva siddhi prApta kiyA karate haiM yA kyA hai aura eka samayameM jitane bhI jIvoMne siddhi prApta kI ho, usake Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / anantara samayameMhI dUsare jIva bhI siddhi prApta karate haiM yA kyA ? tathA yadi parasparameM vyavadhAna pAyA jAtA hai, to kitane samayase kitane samaya takakA ? isIkA khulAsA karaneke liye kahate haiM, ki jIva anantara bhI siddhiko prApta kiyA karate haiM aura sAntara bhI siddhiko prApta karate haiM / inameMse anantarasiddhike kAlakA jaghanya pramANa do samaya aura utkRSTa pramANa ATha samayakA hai / tathA sAntarasiddhike kAlakA jaghanya pramANa eka samaya aura utkRSTa pramANa chaha mahInA hai| bhAvArtha-eka samayameM jitane jIva mokSako jAnevAle haiM, unake cale jAnepara dUsare samayameM koI bhI jIva mokSako na jAya, aisA nahIM ho sakatA / usa samayake anantara dUsare samayameM bhI avazya hI jIva mokSa prApta kiyA karate haiN| isIko anantarasiddhi kahate haiN| isakA pramANa do samayase ATha samaya takakA hai| arthAt avyavadhAnarUpase ATha samayataka jIva barAbara mokSako jAsakate haiN| isase adhika kAlataka nahIM jAsakate / ATha samayake bAda vyavadhAna par3a jAtA hai / usa vyavadhAnake kAlakA pramANa eka samayase lekara chaha mahInAtakakA hai| ___saMkhyA-pratyeka samayameM kamase kama kitane aura jyAdaHse jyAdaH kitane jIva mokSako prApta kiyA karate haiM, isake pramANako saMkhyA kahate haiM / isakI apekSAse bhI siddhoMkA bheda kahA jAsakatA hai / yathA amuka samayameM itane jIva mokSako gaye aura amuka samayameM itane, ityAdi / isake liye yaha jAnanekI AvazyakatA hai, ki eka samayameM kitane jIva mokSako jAsakate haiM / to isakA pramANa kamase kama eka aura jyAdaHse jyAdaH ekasau ATha hai| bhAvArtha-eka samayameM siddhi prApta karanevAle jIvoMkI saMkhyAkA jaghanya pramANa eka aura utkRSTa pramANa 108 hai / bhASyam-alpabahutvam |-essaaN kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyam / tadyathA / kSetrasiddhAnAM janmataH saMharaNatazca karmabhUmisiddhAzcAkarmabhUmisiddhAzca sarva stokAH saMharaNasiddhAH janmato'saMkhyeguNAH / saMharaNaM dvividham-parakRtaM svayaMkRtaM ca / parakRtaM devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca / svayaMkRtaM cAraNavidyAdharANAmeva / eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiHsamudrA dvIpAUrdhvamadhastiryagiti loktrym| tatra sarvastokA UrdhvalokasiddhAH, * adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH, tiryaglokasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sarvastokAH samudrasiddhAH, dvIpasiddhAH saMkhyeyaguNAH / evaM tApavyajite vyajite'pi sarvastokA lavaNasiddhA kAlodasiddhAH saMkhyeyaguNAH, jambUdvIpasiddhAH sakhyeyaguNAH, dhAtakIkhaNDasiddhAH saMkhyayaguNAH, puSkarArdhasiddhAH saMkhyeyaguNA iti / artha-alpabahutva-nAma hInAdhikatAkA hai / Upara kSetra Adi gyAraha anuyogadvAra batAye haiM, jinase ki siddha-jIvoMkI vizeSatAkA varNana kiyA jA sakatA hai / inameM se kisa Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [dazamo'dhyAyaH anuyogake dvArA siddha nyUna haiM, aura kisa anuyogake dvArA siddha adhika haiN| yahI bAta isa anuyogake dvArA batAI jAtI hai / eka eka anuyogake avAntarabhedoMke dvArA siddha jIvoMkA alpabahutva bhI isIke dvArA samajha lenA cAhiye / ataeva kramAnusAra kSetrasiddhAdi jIvoMkA alpabahutva yahA~para kramase batAte haiN| - kSetrasiddhoMmeM koI janmasiddha aura koI saMharaNasiddha hote haiN| inameM se jo karmabhUmisiddha aura akarmabhUmisiddha haiM, unakA pramANa sabase kama hai| kintu inameM jo saMharaNasiddha haiM, unakA pramANa sabase kama haiM, janmasiddhoMkA pramANa unase asaMkhyAtaguNA hai| saMharaNa bhI do prakArakA mAnA hai|prkRt aura svayaMkRta / devoMke dvArA tathA cAraNaRddhike dhAraka muniyoMke dvArA aura vidyAdharoMke dvArA parakRta saMharaNa huA karatA hai / svayaMkRta saMharaNa cAraNaRddhike dhAraka muni aura vidyAdharoMkA hI huA karatA hai / inake kSetrakA vibhAga isa prakAra hai-karmabhUmi akarmabhUmi samudra dvIpa Urdhva adhaH aura tiryak isa taraha tInoM loka isake viSaya haiM / inameMse sabase kama UrdhvalokasiddhoMkA pramANa hai / adholokasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM, aura adholoka siddhAse saMkhyAtaguNe tiryaglokasiddha hote haiM / isI prakAra samudrasiddhoMkA pramANa sabase alpa hai| usase saMkhyAtaguNA dvIpasiddhoM kA pramANa hai / isa prakAra avyaJjitake viSayameM samajhanA cAhiye / vyaJjitake viSayameM bhI lavaNasamudrase siddha sabase alpa haiM, unase saMkhyAtaguNe kAlodasamudrase siddha haiM / kAlodasiddhoMse saMkhyAtaguNe jambUdvIpasiddha aura jambUdvIpasiddhoMse saMkhyAtaguNe dhAtakIkhaNDase siddha honevAle haiM, aura dhAtakIkhaNDasiddhoMse saMkhyAtaguNe puSkarArdhasiddha haiM / isa prakAra kSetravibhAgakI apekSAse kSetrasiddhoMkA alpabahutva-saMkhyAkRta tAratamya samajhanA caahiye| kSetrasiddhoMke anantara kramAnusAra kAlasiddhoMke alpabahutvako batAnekeliye bhASyakAra kahate haiN| bhASyam-kAla-iti trividhI vibhAgo bhvti|-avsrpinnii utsarpiNI anvsrpinnyutsrpinniiti| atra siddhAnAM vyajitAvyajitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH krtvyH| pUrvabhAvaprajJA. panIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhAH, avasarpiNIsiddhA vizeSAdhikA anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saraMvyeyaguNA iti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyati / nAstyalpabahutvam // gtiH|-prtyutpnnbhaavprjnyaapniiysy siddhigatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvapratApanIyasyAnantarapazcAtkRtikasya manuSyagatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / paramparapazcAtkRtikasyAnantarA gatizcintyate / tadyathA / sarvastokAstiryagyonyanantaragatisiddhA manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNAH / nArakebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNA devebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNA iti // artha-kAlakA vibhAga tIna prakArakA ho sakatA hai |-avrpinnii utsarpiNI aura anvsrpinnyutsrpinnii| jisameM Ayu kAya bala vIrya buddhi AdikA uttarottara hAsa hotA jAya, usako Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 455 avasarpiNI kahate haiM, aura jisameM ina viSayoMkI uttarottara vRddhi pAI jAya, usako utsarpiNI kahate haiM / tathA jisameM hAni vRddhi kucha bhI na ho - tadavasthatA - jaisekA taisA rahe, usako anavasarpiNyutsarpiNI kahate haiM / ina tInoM hI kAloMmeM siddha honevAle jIvoMkA alpabahutva vyaJjita aura anya - Jjita ina vizeSa bhedoM kI apekSA se samajhanA cAhiye / pUrvabhAvaprajJApanIyanayako apekSAse utsarpiNI kAlameM siddha honevAle jIvoMkA pramANa sabase alpa hai / avasarpiNIkAlameM siddha honevAle jIvoM kA pramANa utsarpiNIsiddhoMse kucha adhika hai / kintu anavasarpiNyutsarpiNI kAlameM jo siddha hue haiM, unakA pramANa avasarpiNIsiddhoMse saMkhyAtaguNA hai / pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSAse yadi vicAra kiyA jAya, to akAlameM siddhi hotI hai / kisI bhI kAlameM siddhi huI nahIM kahI jA sakatI / ataeva isa viSayameM alpa bahutva bhI nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra kAla anuyogako apekSAse siddhoMkA alpabahutva samajhanA cAhiye / gati anuyogakI apekSA se mukti-lAbha karanevAloMkA alpa bahutva isa prakAra kahA jA sakatA hai / - pratyutpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA lenepara to kisI gati se siddhi hotI hI nahIM, siddhigatise hI siddhi kahI jAsakatI hai / ataeva isa viSaya meM alpabahutva bhI nahIM ho sakatA / pUrvabhAvaprajJApanIyanayakI apekSAse jo anantarapazcAtkRtika haiM, ve manuSyagati se hI siddha kahe jAsakate haiN| ataeva inakA bhI alpabahutva nahIM kahA jAsakatA / jo paramparapazcAtkRtika haiM / - cAroM gatiyoMmeMse kisI bhI gati se Akara manuSyaparyAyako dhAraNakara jinhoMne siddhi prApta kI haiM, aise muktAtmAoMkA alpabahutva anantaragati- manuSyagatise pUrvagatikI apekSA kahA jAsakatA hai / vaha cAra gatiyoM kI apekSA cAra prakArakA hosakatA hai / kyoMki manuSyaparyAyako cAroM gatike jIva dhAraNa kara sakate haiM / inakA alpabahutva isa prakAra hai / - tiryagyonise manuSyagatimeM Akara jinhoMne siddhi prApta kI hai, unakA pramANa sabase kama hai| inase saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, jo ki manuSyagati se hI manuSyaparyAya meM Akara siddha hue haiM / inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa una siddha-jIvoM kA hai, jo ki narakagatise manuSya hokara siddha hue haiM / tathA inase bhA saMkhyAtaguNA pramANa una siddhoM kA hai, jo ki devagatise manuSyagati meM Akara mukta hue haiM / bhASyam - liGgam |- pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH strIliGgasiddhAH saMkhye yaguNAH pulliGgasiddhAH saMkhye yaguNAH / tIrtham / - sarvastokAH tIrthakara siddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakara siddhAH saGkhyeyaguNAM iti / tIrthakara tIrthasiddhA napuMsakAH saMkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH striyaH saMkhye yaguNAH tIrthakara tIrthasiddhAH pumAnsaH saMkhyeyaguNA iti / artha -- liGgakI apekSA siddha jIvoMkA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye / pratyu - tpannabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA jo siddha hote haiM, ve veda rahita hI hote haiM, ataeva liGgakI apekSA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [dazamo'dhyAyaH unakA alpabahutva nahIM kahA jA sktaa| pUrvabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA nyUnAdhikatAkA varNana kiyA jA sakatA hai / isameM jinhoMne napuMsakaliGgase siddhi prApta kI hai, unakA pramANa saba se kama hai / jinhoMne strIliGgase siddhi-lAbha kiyA hai, unakA pramANa napuMkaliGgasiddhoMse saMkhyAtaguNA hai / strIliGgasiddhoMse bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, jinhoMne pulliGgase siddhi prApta kI hai| tIrtha anayogameM alpa bahutvakA pramANa isa prakAra mAnA gayA hai, ki jo tIrthakarasiddha haiM, ve sabase thor3e haiM / kintu unase saMkhyAtaguNA pramANa tIrthakarake tIrtha notIrthakara siddhoMkA hai| tIrthakaratIrthasiddhoMmeM jo napuMsakaliGgase siddha hue haiM, unakA pramANa notIrthakarasiddhoMse saMkhyAtaguNa hai / inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa una tIrthakara tIrthasiddhoMkA hai / jo strIliGgase siddha hue haiM / tathA inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa pulliGgase siddhi prApta karanevAle tIrthakaratIrthasiddhoMkA hai| bhASyam-cAritram-atrApi nayau dvau pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI noacAritrI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyaJjite c| atyaJjite sarvastokAH paJcacAritrasiddhAzcatuzcAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAstricAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH / vyaJjite sarvastokAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtacAritrasiddhA chedopasthApyaparihAravizuddhi sUkSmasaMparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sAmAyikacchedopasthApyasUkSmasamparAya. yathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sAmAyikaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sAmAyikasUkSmasaMparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH / chedopasthApyasUkSmasamparAyayathArakhyAtacAritrasiddhAH sNkhyeygunnaaH| artha-cAritra anayogase siddhoMke alpabahutvakA varNana karanA ho, to isa viSayameM bhI do naya pravRtta huA karate haiN| eka pratyutpannabhAvaprajJApanIya aura dUsarI pUrvabhAvaprajJApanIya / pratyutpannabhAvaprajJApanIyakI apekSA na cAritrake dvArA siddhi hotI hai, aura na acAritrake dvArA / ataeva isa viSayameM alpabahutva bhI nahIM ho sakatA / pUrvabhAvaprajJApanIyameM vyaJjita aura avyaJjita isa taraha do vikalpa ho sakate haiN| inameM se avyaJjitakI vivakSA honepara jo paJcacAritrasiddha haiM, unakA pramANa sabase alpa hai, aura catuzcAritrasiddhoMkA pramANa unase saMkhyAtagaNA hai / tathA unase bhI saMkhyAtagaNA tricAritrasiddhoMkA pramANa hai| isI prakAra vyaJjitakI apekSA lenepara jo sAmAyikasaMyama chedopasthApyasaMyama parihAravizuddhisaMyama sUkSmasaMparAyasaMyama aura yathAkhyAtasaMyamake dvArA siddha haiM, unakA pramANa sabase kama hai| inase saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, joki chedopasthApyacAritra parihAravizuddhicAritra sUkSmasaMparAyacAritra aura yathAkhyAtacAritrake dvArA siddha hue haiM, aura inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA samajhanA cAhiye, joki sAmAyikacAritra chedopasthApyacAritra sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritrake dvArA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / siddha huA karate haiM / tathA inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, joki sAmAyikasaMyama parihAravizuddhisaMyama sUkSmasaMparAyasaMyama aura yathAkhyAtasaMyama ke dvArA siddha haiM / aura jo sAmAyika sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra dvArA siddha haiM, unakA pramANa unase bhI saMkhyAtaguNA hai, aura unase bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, joki chedopasthApya sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra ke dvArA siddha haiM / isaprakAra cAritra ke dvArA siddha-jIvoM kA alpabahutva samajhanA cAhiye / sUtra 7 / ] P bhASyam - pratyeka buddhabodhitaH - sarvastokAH pratyeka buddha siddhAH / buddhabodhitasiddhAH napuMsakAH saMkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH striyaH saMkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH pumAnsaH saGgakhyeyaguNA iti / jJAnam - kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya sarvaH kevalI sidhyati / nastyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA dvijJAnasiddhAH / caturjJAna - siddhAH saMkhyeyaguNAH / trijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadvyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH / matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / matizrutAvadhijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / 457 artha - pratyekabuddhasiddha aura bodhitabuddhasiddhoM kA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye | - jo pratyeka buddhasiddha haiM, unakA pramANa sabase kama hai / bodhitabuddhasiddhoM meM jo napuMsaka - liGgase siddha kahe jAsakate haiM, unakA pramANa pratyekabuddha siddhoMse saMkhyAtaguNA hai, aura unase bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA samajhanA cAhiye, joki bodhitabuddhasiddhoM meM strIliGgasiddha kahe jA sakate haiM / tathA inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa jo bodhitabuddhasiddha pulliGga haiM, unakA samajhanA cAhiye / jJAna anuyogako apekSA siddhoMkA alpabahutva samajhane ke liye yaha jijJAsA ho sakatI hai, ki kisa kisa jJAnase yukta kauna kauna siddhi prApta kara sakatA hai / isakA khulAsA isa prakAra - pratyutpannabhAvaprajJApanIyakI apekSA jo siddhi prApta haiM, ve saba kevalI hI haiM, aura kevalajJAna ke dvArA hI siddhi prApta kiyA karate haiM / ataeva isa apekSAmeM alpabahutvakA varNana nahIM ho sakatA / parvabhAvaprajJApanIyanayakI apekSA do jJAnoMse siddha hue jIvoMkA pramANa sabase alpa hai / isase saMkhyAtaguNA pramANa caturjJAnasiddhoM kA hai, aura caturjJAnasiddhoMse bhI saMkhyAtaguNA pramANa trijJAnasiddhoM kA hai / isa prakAra avyaJjitake viSayameM samajhanA cAhiye, aura vyaJjitake viSayameM bhI jo matijJAna tathA zrutajJAnake dvArA siddha haiM, unakA pramANa sabase kama hai, aisA samajhanA, aura jo matizruta avadhi aura manaHparyAyajJAnake dvArA siddha hue haiM, unakA pramANa unase saMkhyAtaguNA hai / tathA inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa unakA hai, joki matijJAna zrutajJAna aura avadhijJAnapUrvaka siddha hue haiM / 58 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH bhASyam - avagAhanA - sarvastokA jaghanyAvagAhanA siddhAH utkRSTAvagAhanA siddhAstato'saMkhyeyaguNAH yavamadhyasiddhA asaMkhyeyaguNAH yavamadhyoparisiddhA asaMkhyeyaguNAH yavamadhyAdhastAtsiddhA vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH // 458 1 antaram / - sarva stokA aSTasamayAnantarasiddhAH saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhAH ityevaM yAvadvisamayAnantarasiddhA iti sngkhyeygunnaaH| evaM tAvadanantareSu / sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH ekasamayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH yavamadhyAntarasiddhAH saMkhye guNAH adhastAdyavamadhyAntarasiddhA asaMkhyeyaguNAH upariyavamadhyAntara siddhA vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH // artha - zarIrakI avagAhanAkI apekSAse siddhoM kA alpabahutva isa prakAra hai / - avagAhanAke jaghanya utkRSTa pramANako Upara batA cuke haiM / usameMse jo jaghanya avagAhanA ke dvArA siddha hue haiM, unakA pramANa sabase kama hai| usase asaMkhyAtaguNA pramANa utkRSTa avagAhanA ke dvArA siddha hue jIvoMkA hai, aura isase bhI asaMkhyAtaguNA pramANa una jIvoMkA hai, joki yava-racanA ke madhya meM dikhAI gaI avagAhanA ke dvArA siddha haiM / tathA inase bhI asaMkhyAta - guNA pramANa unakA hai, joki yava-racanAmeM madhya bhAgase Upara kI tarapha dikhAI gaI avagAhanA dvArA siddha haiM / evaM jo yava-racanA meM madhya bhAgase nIce kI tarapha avagAhanA dikhAI hai, usase siddha honevAloMkA pramANa yava- madhyoparisiddhoM ke pramANa se kucha adhika hai / tathA sabhI pramANoM meM vizeSAdhikatA - kucha adhikatA samajhanI cAhiye / isa prakAra avagAhanA anuyogakI apekSAsiddhoMke pramANako nyUnAdhika kahakara unakI vizeSatAkA varNana kiyA jA sakatA hai / antarakI apekSAse alpabahutva isa prakAra hai / - anantara - siddhoM meMse jo ATha samayake anantarasiddha honevAle haiM, unakA pramANa sabase kama hai| inase saMkhyAtaguNA pramANa sAta samayake anantarasiddhoM kA hai, aura unase bhI saMkhyAtaguNA pramANa baTsamayAnantarasiddhoM kA hai / aura unase saMkhyAtaguNA pramANa paJcasamayAnantarasiddhoM kA hai / isI prakAra krama se dvisamayAnantarasiddhoM taka saMkhyAtaguNA saMkhyAtaguNA pramANa samajhanA cAhiye / isa prakAra anantaroM - nirantarasiddhoM ke viSayameM samajhanA cAhiye / sAntarasiddhoM ke viSaya meM bhI jo chaha mahInA ke antarase siddha honevAle haiM, unakA pramANa sabase kama hai / inase saMkhyAtaguNA pramANa eka samaya ke antara se siddha honevAloM kA hai / inase bhI saMkhyAtaguNA pramANa yava- racanA ke madhya meM dikhAye gaye antara siddha honevAloM kA hai / inase asaMkhyAtaguNA pramANa yavaracanA ke madhya se nIce kI tarapha dikhAye gaye antarase siddha honevAloMkA hai, aura isase kucha adhika pramANa yava racanAke madhyabhAgase Upara kI tarapha dikhAye gaye antarase siddha honevAloMkA hai / tathA saba bhedoM meM kucha adhikatAkA pramANa samajha lenA cAhiye / bhASyam / - saMkhyA / - sarvastokA aSTottarazatasiddhAH viparItakramAtsaptottarazatasiddhAdayo yAvatpaJcAzat ityanantaguNAH / ekonapaJcAzadAdayo yAvatpaJcaviMzatiritya saMkhyeyaguNAH / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / caturviMzatyAdayo yAvadeka iti saMkhyeyaguNAH / viparIta hA niryathA / sarvastokAH anantaguNahAnisiddhAH asaMkhyeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH saMkhye yaguNahAnisiddhAH saMkhyeyaguNA iti // 459 artha --saMkhyA anuyogakI apekSA se siddhoM kA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhiye, ki siddhajIvoM meM sabase alpapramANa unakA samajhanA cAhiye, joki eksau AThakI saMkhyA meM siddha hue haiM / isake anantara viparIta kramase pacAsa taka anantaguNA anantaguNA pramANa samajhanA cAhiye, arthAt ekasau ATha kI saMkhyA meM siddha honevAloM ke pramANase anantaguNA pramANa eksau sAtakI saMkhyA meM siddha honevAloM kA hai, aura eksau sAtakI saMkhyA meM siddha honevAloM ke pramANase. anantaguNA pramANa ekasau chahako saMkhyA meM siddha honevAloMkA hai / tathA ekasau chahakI saMkhyA meM siddha honevAloMke pramANase anantaguNA pramANa eksau pA~cakI saMkhyA meM siddha honevAloMkA hai / isI kramase pacAsakI saMkhyAmeM siddha honevAloM taka anantaguNA anantaguNA pramANa samajhanA cAhiye / pacAsase. Age paccIsa taka asaMkhyAta guNA asaMkhyAtaguNA pramANa hai| arthAt pacAsako saMkhyA meM siddha honevAloM kI apekSA unaMcAsakI saMkhyA meM siddha honevAle asaMkhyAtaguNe haiM / unaMcAsakI saMkhyA se siddhoM kI apekSA ar3atAlIsakI saMkhyA meM siddha honevAle asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra viparIta krama se 25 takakI saMkhyAse siddha honevAloMkA pramANa uttarottara asaMkhyAtaguNA asaMkhyAtaguNA mAnA hai / isase Age caubIsa se lekara eka takakI saMkhyA meM siddha honevAloMkA pramANa viparIta kramase uttarottara saMkhyAtaguNA saMkhyAtaguNA hai / yaha uttarottara bahutvako batAnevAlA krama hai / hAniko batAnevAlA krama isase viparIta huA karatA hai / yathA / - ananta guNahAnise siddha honevAloM kA pramANa sabase alpa hai, aura usase anantaguNA pramANa asaMkhyAta guNahAnise siddha honevAloM kA hai / tathA usase saMkhyAtaguNA pramANa saMkhyAta guNahAnite siddha honevAloMkA hai / bhASyam-evaM nisargAdhimayoranyatarajaM tattvArthazraddhAnAtmakaM zaGkAdyaticAraviyuktaM prazamasaMveganivedAnukampAstikyA bhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzano palambhAdvizuddhaM ca jJAnamadhigamya nikSepa pramANanayanirdezasatsaMkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikaudayi kaupazamikakSAyopazamikakSAyikAnAM bhAvAnAM svatattvaM viditvAdimatpAriNAmikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatAnugrahapralayatattvajJo viraktonistRSNastriguptaH paJcasamito dazalakSaNa dharmAnuSThAnAtphaladarzanAcca nirvANaprAptiyatanayAbhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmAnuprekSAbhiH sthirIkRtAtmAnabhiSvaGgaH saMvRttattvAnnirA 'ssravatvAdviraktatvAnnistRSNatvAcca vyapagatAbhinavakarmApacayaH parISahajayAdvAhyAbhyantarataponuSThAdanubhAvatazca samyagdRSTi viratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaMkhyeya guNotkarSaprAptyA pUrvopacitakarma nirjarayana sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalambhAtpulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINArtaraudradhyAno dharmadhyAna vijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasminvartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAnprApnoti / tadyathA / - Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169. rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH artha--isa prakAra daza adhyAyoMmeM sAta tattvoMkA varNana pUrNa huaa| mAkSa-mArgakA varNana karate hue pahale adhyAyameM sabase prathama jo samyagdarzanakA svarUpa batAyA hai, mumukSuoMko sabase pahale usIko dhAraNa karanA cAhiye / nisarga athavA adhigama donoM se kisI bhI hetuse utpanna honevAle tattvArthake zraddhAnarUpa aura zaMkA Adi atIcAroMse rahita tathA prazama saMvega nirveda anukampA aura Astikya ina lakSaNoMse yukta vizuddha samyagdarzanako prApta karanA cAhiye / samyagdarzanake sAhacarya se jJAna vizuddha huA karatA hai / ataeva mokSa-mArgake viSayameM tathA jIvAnIvAdika tattvoMke viSayameM saMzaya viparyaya anadhyavasAyarUpa samAropapse rahita nirmalanirdoSa jJAnako prApta karanA caahiye| tathA nikSepa pramANa naya nirdeza aura sat saMkhyA Adi upAyoMke dvArA jIvAdika tattvoMkA aura pAraNAmika audayika aupazamika kSAyopazamika tathA kSAyika bhAvoMke svatattvakA svarUpa jAnanA caahiye|aadimaan-utpttishiil pAraNAmika aura audAyaka bhAvoMke utpatti sthiti aura anyatAkA hai, anugraha jisapara aise pralayatattva-vinAzaisvarUpako jAnanA cAhiye / isaprakAra jo mumukSu samyagdarzana jJAna aura svatattvake jJAnako dhAraNa karake utpatti vinAzasvabhAva tattvako samajhakara para padArthamAtrase virakta ho jAtA hai-rAga bhAvako choDa detA hai, tathA tRSNA-uttarottara adhikAdhika viSayoMko prApta karanekI icchAse rahita ho jAtA hai, tIna gupti aura pA~ca samitiyoMkA pAlana karatA hai / uparyukta uttama kSamA mArdava Arjava Adi dazalakSaNadharmoke anuSThAna aura phaladarzanase tathA nirvANa-prAptike liye kiye gaye prayatnake dvArA jisakI zraddhA aura saMvega vRddhiMgata ho cukA hai| maitrI Adi bhAvanAoMke dvArA jisakI AtmA prazasta bana cukI hai, aura anityAdika ukta bAraha anuprekSAoMke dvArA jisakI AtmA mokSa-mArgameM sthira ho cukI hai| jo Asakti-saMga-parigrahase sarvathA rahita bana cukA hai| saMvarake kAraNoMse yukta aura Asravake kAraNoMse rahita honeke kAraNa tathA virakta aura tRSNAse rahita honeke kAraNa jisake navIna karmoMkA AnA ruka gayA hai| pUrvokta bAIsa parIpahoMke jItanese aura ukta bAhya Abhyantara bAraha tarahake tapoMkA pAlana karanese tathA anubhAva vizeSake dvArA samyagdRSTivirata-chaThe guNasthAnase lekara jinaparyanta jo nirjarAke sthAna batAye haiM, unake pariNAmAdhyavasAyarUpa sthAnAntaroMkI uttarottara asaMkhyAtagaNI asaMkhyAtagaNI utkarSatAkI prApti ho jAnepara pUrva kAlake saMgrahIta-ba~dhe hue karmokI nirjarA karate hue, saMyamavizuddhike sthAnarUpa jo sAmAyikase lekara sUkSmasaMparAya paryanta cAritrake bheda ginAye haiM, unako uttarottara pAlate yA dhAraNa karate hue saMyamAnupAlanase honevAlI vizuddhike sthAna vizeSa pulAka Adi nigraMtha-padoMko dhAraNa kara uttarottara pratipattike dvArA una sthAnavizeSoMke pAlanakA abhyAsa karate hue, jisane 1-nisargAdika aura prazamAdikakA svarUpa pahale likhA jA cukA hai / 2-kyoMki abhAva tuccha nahIM hai| utpatti AdikI apekSA rakhanevAlA hai| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 46 1 ArttadhyAna aura raudradhyAnako sarvathA naSTa kara diyA hai, aura dharmadhyAnapara bhI vijaya prApta karake samAdhike balako siddha kara liyA hai / vaha jIva pRthaktvavitarkavIcAra aura ekatvavitarka ina Adike do zukladhyAnoM meM se kisI bhI ekameM sthita rahakara nAnA prakAra ke Rddhi vizeSoMko prApta huA karatA hai| bhAvArtha -- granthake antameM ukta kathanakA upasaMhAra karate hue granthakAra kahate haiM, ki jo bhavya isa granthameM batAye gaye mokSa - mArgakA abhyAsa karatA hai - samyagdarzana samyagjJAna samyakacAritra aura tapakA pAlana karate hue karmoMkI uttarottara adhikAdhika nirjarA karate hue vizuddhi ke uttarottara sthAnoMko pAte hue dharmadhyAna aura samAdhiko siddha kara zukladhyAnake pahale do bhedoMko dhAraNa karatA hai, vaha jabataka mokSa prApta nahIM hotA, tabataka aneka RddhiyoMkA pAtra bana jAtA hai| ve RddhiyA~ kauna kauna sI haiM, aura unakA kyA svarUpa hai, so svayaM bhASyakAra Age batAte haiM / - - bhASyam - AmazaSadhitvaM vipruDauSadhitvaM sarvoSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvamavadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnamaNutvam aNimA visacchidramapi pravizyAsItAM / laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvita / prAptirbhUmiSTho'GgulyagreNa meruzikharabhAskarAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet bhUmAvapsyiva nimajjedunmajjecca / jaGghAcAraNatvaM yenAgnizikhA dhUmanIhArAvazyAyameghavAridhArA markaTatantujyotiSkara smivAyU. nAmanyatamamapyudAya viyati gacchet / viyadvaticAraNatvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivacca praDInAvaDInagamanAni kuryAt / apratighAtitvaM parvatamadhyena viyatIva gacchet / antardhAnamahaiyo bhavet / kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt tejonisargasAmarthyamityetadAdi I iti indriyeSu matijJAnavizuddhivizeSAddUratspArzanAsvAdana ghrANadarzanazravaNAni viSayANAM kuryAt / saMbhinnajJAnatvaM yugapadanekaviSayaparijJAna mityetadAdi / mAnasaM koSThabuddhitvaM bIjabuddhitvaM padaprakaraNoddezAdhyAya // bhRtavastupUrvAGgAnusAritvamRjumatitvaM vipulamatitvaM paracittajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptItyetadAdi / vAcikaM kSIrasravitvaM madhvAstravitvaM vAditvaM sarvarutajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi / tathA vidyAdharatvamAzIviSatvaM bhinnAbhinnAkSara caturdazapUrvaratvamiti // 91 - artha - AmazaiSidhitva, viDauSadhitva, sarvaiSadhitva, zApa aura anugrahakI sAmarthya utpanna karanevAlI vacanasiddhi, Izitva, vArItva, avadhijJAna, zArIravikaraNa, aGgaprAptitA, aNimA, laghimA, aura mahimA / ye saba RddhiyA~ haiM, jinako ki ukta mokSa - mArgakA sAdhaka prApta huA karatA hai / 1 sUtrakArane RddhiyoM kA varNana nahIM kiyA hai / kyoMki mokSakI siddhimeM unakA koI khAsa sambandha Avazyaka nahIM hai / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAma [ dazamo'dhyAyaH 1 aNimA zabdakA artha aNutva hai arthAt choTApana / isa Rddhike dvArA apane zarIrako itanA choTA banAyA jA sakatA hai| ki vaha kamala - tantuke chidra meM bhI praveza karake sthita ho sakatA hai | laghimA zabdakA artha laghutva hai arthAt halakApana / isake sAmarthya se zarIrako vAyuse bhI halakA banAyA jA sakatA hai, mahimA zabdakA artha mahatva - arthAt bhArIpana athavA bar3Apana hai / jisake sAmarthya se zarIrako meru parvata se bhI bar3A kiyA jA sake, usako mahimA - Rddhi kahate haiN| prApti nAma sparza saMyogakA hai, jisake ki dvArA dUravartI padArthakA bhI sparza kiyA jA sakatA hai / isa Rddhike balase bhUmipara baiThA huA hI sAdhu apanI aMgulI ke agrabhAgase meruparvatakI zikharakA athavA sUrya-bimbakA sparza kara sakatA hai / icchAnusAra cAhe jisa taraha bhUmi yA jalapara calane kI sAmarthya vizeSako prAkAmyaRddhi kahate haiM / isake sAmarthya se pRthivIpara jalakI taraha cala sakatA hai, jisa prakAra jalameM manuSya tairatA hai, usI prakAra pRthivIpara bhI taira sakatA hai aura nimajjanonmajjana bhI kara sakatA hai / jisa prakAra jalameM DubakI lagAte haiM, yA utarAne lagate. haiM, usI prakAra pRthivIpara bhI jalakIsI samasta kriyAeM isa Rddhike sAmarthya se kI jA sakatI / tathA jalameM pRthivI ceSTA kI jA sakatI hai -- jisa prakAra pRthivIpara pairoMse Daga bharate hue calate haiM, usI prakAra isake nimittase jalameM bhI cala sakate haiN| agnikI zikhA - jvAlA dhUma nIhAra - tuSAra aura avazyAya megha jaladhArA makar3IkA tantu sUrya Adi jyotiSka vimAnoMkI kiraNeM tathA vAyu AdimeM se kisI bhI vastukA avalambana lekara AkAzameM calanekI sAmarthyako jaMghAcAraRddhi kahate haiM / AkAzameM pRthivIke samAna calane kI sAmarthyako AkAzagaticAraNaRddhi kahate haiM / isake nimittase munijana bhI jisa prakAra AkAzameM pakSI ur3A karate haiM, aura kabhI Upara car3hate kabhI nIce kI tarapha utarate haiM, usI prakAra vinA kisI prakArake avalambanake AkAzarme gamanAgamana Adi kriyAeM kara sakate haiM / jisa prakAra AkAzameM gamana karate haiM, usI prakAra vinA kisI taraha ke pratibandha ke parvata ke bIca meM hokara bhI gamana karane kI sAmarthya jisase prakaTa ho jAya usako apratighAtIRddhi kahate haiM / adRzya ho jAne kI zakti jisase ki carmacakSuoMke dvArA kisIko dikhAI na par3e aisI sAmarthya jisase prakaTa ho usako antardhAnaRddhi kahate haiM / nAnA prakArake avalambanabhedake anusAra aneka tarahake rUpa dhAraNa karane kI sAmarthya vizeSako kAmarUpitARddhi kahate haiM / isake nimittase bhinna bhinna samayoM meM bhI aneka rUpa rakkhe jA sakate haiM, aura eka kAlameM eka sAtha bhI nAnArUpa dhAraNa kiye jA sakate haiM / jisa prakAra taijasa putalAkA nirgamana hotA hai, usI prakAra anyatra bhI samajhanA cAhiye / dUra se hI indriyoM ke viSayoM kA sparzana AsvAdana ghrANa darzana aura zravaNa kara sakane kI sAmarthya vizeSako dUrabhAvIRddhi kahate haiN| kyoMki matijJAnAvaraNakarmake viziSTa kSayopazama hojAnese matijJAnakI vizuddhimeM jo vizeSatA utpanna hotI 462 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 / ] sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 463 hai, usake dvArA isa RddhikA dhAraka ina viSayoMkA dUrase hI grahaNa kara sakatA hai / yugapateka sAtha aneka viSayoM ke parijJAna - jAna lene AdikI zakti vizeSako saMbhinnajJAnaRddhi kahate / isI prakAra mAnasajJAnakI RddhiyA~ bhI prApta huA karatI haiM / yathA / - koSThabuddhitva bIjabuddhitva aura pada prakaraNa uddeza adhyAya prAbhRta vastu pUrva aura aGgakI anugAmitA Rjuma* titva vipulamatitva paracittajJAna ( dUsare ke manakA abhiprAya jAna lenA ) abhilaSita padArthakI prApti honA, aura aniSTa padArthakI prApti na honA, ityAdi aneka RddhiyA~ bhI prApta huA karatI haiM / isI prakAra vAcikaRddhiyA~ bhI prApta hotI haiM / yathA - kSIrAstravitva, madhvAstravitva, vAditva, sarvarutajJatva aura sarvasatvAvabodhana ityAdi / inakA tAtparya yaha hai, ki jisake sAmarthya se sadA aise vacana nikaleM, joki sunanevAleko dUdhake samAna mAlUma par3eM, usako kSIrAsravI aura yadi aisA jAna par3e mAnoM zahada jhar3a rahA hai, to madhvA. Rddhi kahate haiM / hara taraha ke vAdiyoMko zAstrArthameM parAsta karanekI sAmarthya vizeSakA nAmavAditvaRddhi hai / prANimAtra ke zabdoM ko samajha sakanekI zakti vizeSakA nAma sarvarutajJatva tathA sabhI jIvoMko bodha karAne kI - samajhAne kI jisameM sAmarthya pAI jAya, usako sarvasavAvabodhana kahate haiM / isI prakAra aura bhI vAcikaRddhiyA~ samajhanI cAhiye, joki vacanakI zaktiko prakaTa karanevAlI haiM / tathA inake sivAya vidyAdharatva, AzIviSatva, bhinnAkSara aura abhinnAkSareM isa taraha donoM hI taraha kI caturdazapUrvaratva bhI RddhiyA~ prApta huA karatI haiM ! madhura bhASyam - tato'sya nistRSNatvAtteSvanabhiSvaktasya mohakSapakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM niravazeSataH prhiiyte| tatazchadmasthavItarAgatvaM prAptasyAntarmuhUrtena jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANi yugapadazeSataH prahIyante / tataH saMsArabIjabandhanirmuktaH phalabandhana mokSApekSo yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / tato vedanIyanAmagotrAyuSkakSayAtphalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAddhetvabhAvAccotarasyAprAdurbhAvAcchAntaH saMsArasukhamatItyAtyantikamaikAntikaM nirupamaM niratizayaM nityaM nirvANasukhamavApnotIti // artha - uparyukta RddhiyoM ke prApta hojAnepara bhI tRSNA rahita honeke kAraNa una RddhiyoMmeM jo Asakti yA mUrchAse sarvathA rahita rahatA hai, tathA mohanIya karmakA kSapaNa karanevAle pariNAmoMse jo yukta rahatA hai, usa jIvake pUrvokta mohanIyakarmake aTThAIsoM bhedarUpa karmoMkA - 1 - yahA~ para ina RddhiyoM kA artha vacanaparaka kiyA gayA hai / kintu digambara - sampradAya meM inakA artha isa prakArakA hai, ki jisake sAmarthya se zAkapiMDakA bhI bhojana dugdharUpa pariNamana kare - dUdha ke samAna guNa dikhAve, usako kSIrasrAvaRddhi kahate haiM / isI prakAra sarpiHsrAvI amRtasrAvI madhusrAvI AdikA bhI artha samajhanA cAhiye / 2 kevalajJAnake avibhAgapraticchedoM meM ekaghATi eka caudaha pUrva jJAnameM ekAdha akSarapramANa jJAna kama ho, to kahA jAtA hai / aDIkA bhAga denese akSarakA pramANa nikalatA hai| bhinnAkSara aura eka bhI akSara kama na ho, to abhinnAkSara Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma _ [dazamo'dhyAyaH sampUrNa mohanIyakarmakA sAmastyena abhAva ho jAtA hai / mohanIyakarmakA sarvathA abhAva honAnepara usa jIvako chadmasthavItarAga avasthA prApta huA karatI hai, jisake ki prApta honepara usa jIvake eka antarmuhUrta kAlake bhItara hI jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya ye tInoM hI ghAtikarma pUrNarUpase eka sAtha naSTa ho jAte haiM / isa prakAra cAra karmoMke naSTa hojAnepara yaha jIva saMsArake bIjarUpa karma-bandhase sarvathA rahita hojAtA hai| kiMtu jisakA phala bhoganA bAkI hai,aise bandhana-aghAti karmoMke mokSa-chUTanekI apekSA rakhanevAlA aura yathAkhyAta saMyamase yukta vaha jIva snAtaka kahA jAtA hai| usako jina kevalI sarvajJa sarvadarzI zuddha buddha aura kRtakRtya kahate haiN| isake anantara ina phalabandhanarUpa cAra aghAtikarma-vedanIya nAma gotra aura AyuSkakA bhI kSaya ho jAtA hai, jisase ki vaha inase bhI mukta ho jAtA hai / jisase ki pUrvake saMcita karmarUpI IMdhanake dagdha ho jAnepara jisa prakAra binA upAdAna-Idhana rahita agni svayaM zAMta ho jAtI hai-bujha jAtI hai, usI prakAra yaha AtmA bhI pUrvake upAtta-gRhIta bhavakA viyoga ho jAnepara-saMsArake chUTa jAnepara tathA navIna bhavake dhAraNa karanekA hetu na rahaneke kAraNa uttara bhava prApta na honese zAMta ho jAtA hai| saMsAra-sukhakA atikramaNa-ullaMghana karake AtyaMtika-ananta, aikAntika-jisameM raMcamAtra bhI duHkhakA saMparka nahIM pAyA jAtA, athavA jisakA eka bhI aMza asukharUpa nahIM hai, tathA nirupama-jisakI kisI bhI saMsArika vastuse tulanA nahIM kI jA sakatI, niratizaya-hInAdhikalAke dhAraNa karanese rahita aura nitya-sadA apariNAmI nirvANa-sukhako prApta huA karatA hai / bhAvArtha--yahA~para bArahaveM guNasthAnase lekara nirvANa prAptitakakI avasthAkA saMkSepase kama batAyA hai| RddhiyoMkA varNana karake isa kramake varNana karanekA hetu yahI hai, ki jisase mumukSuoMko yaha mAlUma ho jAya, ki isa mokSa-mArgapara calanese aisI aisI RddhiyA~ prApta huA karatI haiM, phira bhI ve mumukSuoMke liye heya hI haiN| RddhiyoMkI tRSNA bhI moha hI hai, aura mohakA jabataka pUrNatayA abhAva nahIM hotA, tabataka vaha jIva nirvANase bahuta dUra hai| kyoMki nirvANaavasthA mohake sarvathA naSTa hojAnepara ghAtitrayakA ghAtakara aghAticatuSTayake bhI naSTa hojAnepara hI prApta huA karatI hai| __aba isa granthameM jisa mokSamArgakA varNana kiyA gayA hai, usIkA prakArAntarase upasaMhAra karate hue saMkSepameM 32 padyoMke dvArA nidarzana karate haiN| evaM tattvaparijJAnAdviraktasyAtmano bhRzam / nirAstravatvAcchinnAyAM navAyAM karmasantatau // 1 // pUrvArjitaM kSapayato yathoktaiH kSayahetubhiH / saMsArabIjaM kAtsye na mohanIyaM prahIyate // 2 // tato'ntarAyajJAnaghnadarzanaghnAnyanantaram / / prahIyante'sya yugapat trINi karmANyazeSataH // 3 // . Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatastvArthAdhigamasUtram / garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 4 // tataH kSINacatuSkarmA, prApto'thAkhyAta saMyamam / bIjabandhananirmuktaH, snAtakaH paramezvaraH // 5 // zeSakarmaphalApekSaH, zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca, jino bhavati kevalI // 6 // kRtsnakarmakSayAdUrdhva, nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahnirnirupAdAnasantatiH // 7 // dadhe bIje yathAtyantaM, prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkuraH // 8 // tadanantaramevordhvamAlokAntAtsa gacchati / pUrva prayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauravaiH // 9 // kulAlacakre dolAyAmiSau cApi yatheSyate / pUrvaprayogAtkarmeha, tathA siddhagatiH smRtA // 10 // mRllepa saGganirmokSAdyathA dRSTApsvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAttathA siddhagatiH smRtA // 11 // eraNDayantrapeDAsu bandhacchedAdyathA gatiH / karmabandhanavicchedAtsiddhasyApi tatheSyate // 12 // UrdhvagauravadharmANo, jIvA iti jinottamaiH / adhogauravadharmANaH, punalA iti coditam // 13 // yathAstiryagUrdhva ca, loSThavAyvagnivatiyaH / svabhAvataH pravarttante, tathordhvaM gatirAtmanAm // 14 // atastu gativaikRtyameSAM yadupalabhyate / karmaNaH pratighAtAcca, prayogAcca tadiSyate // 15 // adhastiryagathordhvaM ca, jIvAnAM karmajA gatiH / Urdhvameva tu taddharmA, bhavati kSINakarmaNAm // 16 // dravyasya karmaNo, yadvadutpattyArambhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya, gatimokSabhavakSayAH // 17 // utpattizca vinAzazca, prakAzatamasoriha / yugapadbhavato yadvat, tathA nirvANakarmaNoH // 18 // upasaMhAra / ] tanvI manojJA surabhiH, puNyA paramabhAsvarA / prAgbhArA nAma vasudhA, lokamUrdhni vyavasthitA // 19 // 59 46 1 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAma [ dazamo'dhyAyaH nRlokatulyaviSkambhA, sitacchatranibhA shubhaa| UrdhvaM tasyAHkSiteH siddhA, lokAnte smvsthitaaH||20|| tAdAtmyAdupayuktAste, kevalajJAnadarzanaiH / samyaktvasiddhatAvasthAhetvabhAvAcca nisskriyaaH|| 21 // tatopyUrvaM gatisteSAM, kasmAnnAstIti cenmtiH| dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgateH paraH // 22 // saMsAraviSayAtItaM, muktAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM, paramaM paramarSibhiH // 23 // syAdetadazarIrasya, jntornssttaassttkrmnnH| kathaM bhavati muktasya, sukhamityatra me zRNu // 24 // loke caturvihArtheSu, sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve, vipAke mokSa eva ca // 25 // sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kthyte| duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate // 26 // puNyakarmavipAkAcca, sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAcca, mokSe sukhamanuttamam // 27 // susvapnasuptavatkecidicchanti parinirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAtsukhAnuzayatastathA // 28 // zramaklamamadavyAdhimadanebhyazca sambhavAt / mohotpattevipAkAcca, darzanadhnasya karmaNaH // 29 // loke tatsadRzoharthaH kRtsne'pyanyo na vidyte| upagIyeta tayena, tasmAnirupamaM sukham // 30 // liGgaprasiddhaHprAmANyAdanumAnApamAnayoH / atyantaM cAprasiddhaM, tadyattenAnupamaM smRtam // 31 // pratyakSaM tadbhagavatAmahatAM taizca bhASitam / gRhyate'stItyataH prAjJairnacchadmasthaparIkSayA // 32 // (iti) artha-Upara tattvajJAnakA upAya batAyA jA cukA hai| usa prakArase ukta tattvoMkA parijJAna hojAnepara samasta viSayoMmeM vairAgya utpanna huA karatA hai / iSTa viSayoMse rAga bhAva aura aniSTa viSayoMse dveSarUpa pariNAma naSTa honAtA hai| acchI taraha virakta hae manuSyake karmokA Asrava ruka jAtA hai| Asrava aura usake kAraNoMse rahita honepara navIna karma-santati chinna hojAtI hai / navIna karmoMke AnekA mArga ruka jAnepara-saMvarakI siddhi honepara nirnarAkA Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upsNhaar| samASyatattvArthAdhigamasUtram / 467 . mArga bhI pravRtta hotA hai| pahale karmakSaya-nirjarAke kAraNa batAye jA cuke haiN| unhIM kAraNoMke dvArA pahaleke saMcita karmoMkA kSapaNa karanevAle jIvake sabase pahale saMsArake bIjarUpa mohanIya karmakA pUrNatayA kSaya huA karatA hai / mohanIyakarmakA sarvathA abhAva hojAnepara antarAya jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ina tIna karmoMkA eka sAtha hI kSaya ho jAtA hai| mohanIyake amAvake bAda hI ina tInoMkA bhI pUrNatayA abhAva hotA hai / jisa prakAra garbhasUcIke naSTa honepara tAlakA bhI vinAza honAtA hai| usI prakAra mohanIyakarmakA bhI sarvathA kSaya honAnepara karmoMkA atyanta abhAva hojAtA hai / isa prakAra cAra ghAtikarmoko kSINa karake athAkhyAtasaMyamako prApta huA jIva bIjarUpa bandhanase nirmukta honepara paramezvara-parama aizvaryako dhAraNa karanevAlA snAtaka kahA jAtA hai / ina snAtaka bhagavAnke cAra aghAtikarma abhI bAkI haiM, unake phalopabhogakI abhI apekSA bAkI hai| jinako una karmoMkA phala bhoganA hI mAtra zeSa raha gayA hai, unako zuddha buddha nirAmaya sarvajJa sarvadarzI jina aura kevalI kahA jAtA hai| kyoMki mohananita azuddhise ve sarvathA rahita haiM, jJAnAvaraNakA pUrNa kSaya honAnese unakA ajJAnabhAva sarvathA naSTa hogayA hai, unako kisI bhI prakArakI vyAdhi nahIM hotI, padArthamAtra aura unakI trikAlavartI sUkSma sthUla samasta avasthAoMko ve hasta-rekhAke samAna pratyakSa aura ekasAtha jAnate tathA dekhate haiN| sampUrNa karmoMpara ve vijaya prApta kara cuke haiM, isaliye unako jina kahate haiM, aura ve parabhAva aura parasaMyogase sarvathA rahita hokara zuddha AtmarUpa hI raha gaye haiM, isaliye athavA kevala jJAnAdike hI adhIzvara haiM, isase unako kevalI kahate haiN| isa snAtaka avasthAke anantara zeSa cAra aghAtikarmoMkA kSaya hojAnepara usa zuddhAtmAkI Urdhva-gati hotI hai / isIko nirvANaprApti kahate haiN| jisaprakAra agnimeM IdhanakA par3ate rahanA yadi banda ho jAya, aura maujUda IMdhana bhI jalakara bhasma hojAya, to vinA upAdAnake vaha agni nirvANa-dazAko prApta hojAtI hai, usI prakAra kevalIbhagavAn bhI karmarUpa Idhanake jala jAnepara nirvANako prApta hojAte haiM / nirvANa hojAnepara usa jIvako phira bhava-dhAraNa nahIM karanA pdd'taa|-punH saMsArameM nahIM AnA pdd'taa| jisa prakAra bIjake sarvathA jalajAnepara kisIbhI taraha aMkura prakaTa nahIM ho sakatA, usI. prakAra karmarUpI bIjake jalajAnepara saMsArarUpI aMkura bhI utpanna nahIM huA karatA / jisa samaya zeSa aghAtikokA atyaMta kSaya hotA hai, usake uttarakSaNameM hI yaha jIva lokake aMtataka Uparako gamana kiyA karatA hai, zuddha jIvake Urdhva-gamanameM kAraNa-pUrvaprayoga asaGgatA bandhaccheda aura Urdhva-gaurava haiM / kummArake cakrameM eka bAra ghumA denepara aura vAgameM eka bAra chor3a denepara bhI pUrvaprayogake dvArA gati hotI huI dekhI jAtI hai, usI prakAra siddha honevAle jIvoMkI bhI gati pUrvaprayogake dvArA huA karatI hai / miTTIke lepakA saMgama-sAtha chUTa jAnepara tumbI jalake Upara AjAtI hai, aisA dekhA jAtA hai / isI.. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dazamo'dhyAyaH prakAra karmoMkA saMgama chUTa jAnepara siddha-jIvoMkI bhI Urdhva-gati huA karatI hai / jisa prakAra eraNDa yantrakI per3AmeMse bandhake chaTate hI gamana kiyA karatA hai, usI prakAra karmabandha kA viccheda honepara siddha-jIva bhI gamana kiyA karate haiM / jinottama zrIsarvajJa bhagavAn ne aisA kahA hai, ki pudgala dravya adhogauravadharmA hai, aura jIva dravya UrdhvagauravadharmA hai / pudgaloMmeM svabhAva se hI aisA gurutva pAyA jAtA hai, ki jisake kAraNa ve nIceko hI gamana kara sakate yA kiyA karate haiM, jIvoMkA svabhAva isake pratikUla hai-ve svabhAvase hI Uparako gamana karanevAle haiN| zuddha avasthAmeM jIvoMkA yaha svabhAva bhI prakaTa ho jAtA hai, aura apanA kArya kiyA karatA hai| jisa prakAra svabhAvase hI miTTIkA DhelA nIcekI tarapha aura vAyu tirachI-pUrvAdi dizAoMkI tarapha aura agni uparako gamana kiyA karatI hai, usI prakAra zuddha jIvoMkI bhI Urdhva-gati svabhAvase hI huA karatI hai / lokameM Urdhva-gatike viruddha jIvoMkI gatimeM jo vikAra najara AtA hai, usakA kAraNa karma hai / karmake pratighAtase athavA buddhipUrvaka honevAle prayogase jIvoMkI vikRta-gati bhI hosakatI hai / jIvoMkI karmake nimittase jo gati huA karatI hai, vaha Urdhva adhaH aura tiryak saba tarahakI hosakatI hai, parantu jinake karma sarvathA kSINa ho cuke haiM, aura karmoke kSINa hojAnese jinakA urdhva-gati-svabhAva prakaTa ho gayA hai, aise jIva niyamase Uparako hI gamana kiyA karate haiM / jisa prakAra dravya karmake utpatti Arambha aura vinAza eka sAtha hI huA karate haiN| usI prakAra siddhajIvake bhI gati mokSa aura saMsArakA kSaya eka sAtha hI huA karate haiN| jisa prakAra prakAzakI utpatti aura andhakArakA vinAza lokameM eka sAtha hotA huA dikhAI par3atA hai, usI prakAra nirvANakI prApti aura karmokA kSaya bhI ekasAtha hI huA karate haiM / lokake antameM mUrdhA-zirake sthAnapara eka prAgbhArA nAmakI pRthivI vyavasthita hai, joki tanvI-patalI manojJa sugandhita puNya-pavitra aura svaccha tathA atyanta bhAsvara-prakAzamAna hai / usakA viSkambha manuSyalokakI barAbara 45 lAkha yojanakA hai, aura zveta chatrake samAna zubha hai / usa pRthvIke bhI Upara lokake antameM-tanuvAtavalayake bhI antameM siddhaparameSThI avasthita haiM / siddhabhagavAn kevalajJAna aura kevaladarzanake sAtha sAtha tAdAtmyasambandhase upayukta haiN| samyaktva aura siddhatvameM avasthita haiN| tathA kAraNakA abhAva hojAnese niSkriya haiN| yadi kisIko yaha zaMkA ho, ki jaba jIvakA , svabhAvahI Urdhva-gamana karanekA hai, aura vaha guNa sarvathA prakaTa ho cukA hai, to zuddhajIva UrdhvagamanahI sadA kyoM nahIM karatA rahatA, tanuvAtavalayake aMtameM Thahara kyoM jAtA hai, usase Upara bhI gamana kyoM karatA huA calA nahIM jAtA ? to yaha zaMkA ThIka nahIM hai / kyoMki vahA~para dharmAstikAyakA abhAva hai / nIva aura pudgalake gamanameM sahakArI-kAraNa vahI hai| aura vaha vahIMtaka hai, jahA~para siddha-jIva jAkara avasthita ho jAte haiM / muktAtmAoMke sukhako Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra / ] sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 469 paramarSiyoMne saMsAra ke viSayoMse atikrAnta avyaya - kabhI naSTa na honevAlA aura avyAbAdha - bAdhAoM - sampUrNa AkulatAoMse rahita, tathA sarvotkRSTa batAyA hai / yahA~para yaha prazna ho sakatA hai, ki lokameM sukhakA upabhoga karma sahita aura zarIrayukta jIvoMke hI hotA huA dekhA jAtA hai / siddhajIva ina donoM hI bAtoMse rahita haiM / ve zarIra se bhI rahita haiM, aura sampUrNa - AThoM karma bhI unake naSTa ho cuke haiM / ataeva muktAtmAoM ke sukhakA upabhoga kisa prakArase ho sakatA hai ? isIke uttara rUpameM kahate haiM ki - lokameM sukha zabda cAra arthoMmeM prayukta hotA hai / - viSaya vedanAkA abhAva vipAka aura mokSa / inameM se viSayakI apekSA iSTa vastu ke samAgamameM sukha zabdakA prayoga kiyA jAtA hai / yathA-- - sukho vanhiH sukho vAyuH / arthAt zItapIr3ita manuSya agnike milanepara usako sukharUpa mAnatA hai, aura kahatA hai ki sukha hai - Ananda AgayA, isI prakAra garmI se jisake prasveda - pasInA AgayA hai, vaha jIva vAyuko sukharUpa mAnatA hai / kahIM para duHkha - vedanA aura usake kAraNoMke naSTa hojAnepara apaneko sukhI samajhatA hai / isake sivAya yaha bAta to sabhI jAnate aura kahate haiM, ki indriyoMke viSayoMse janya-vaiSayika sukha puNyakarma ke udayase prApta huA karate haiN| cauthA sukha mokSameM hai athavA mokSarUpa hai, jo ki karma aura klezake kSayase udbhUta - paidA huA karatA hai, aura isIliye jo anuttama mAnA gayA hai, usa sukhase bar3hakara aura koI bhI sukha nahIM hai - mokSakA sukha sabase utkRSTa hai / koI koI kahate haiM, ki nirvANa-avasthA susvapna ke samAna hai / athavA jisa prakAra sotA huA manuSya bAhya viSayoMse vekhabara rahA karatA hai, usI prakAra mukta - jIva bhI samajhanA cAhiye / kintu yaha kahanA yukta nahIM hai, kyoMki susupti - dazAmeM kriyAvattA aura sukhAnuzaya-sukhopabhoga ke alpa bahutvakI apekSA siddha-avasthAse mahAn aMtara hai / siddha niSkriya haiM, aura alpa bahutva rahita sukhake svAmI haiM / suptajIvameM yaha bAta nahIM hai / isake sivAya susupti yA nidrA ke kAraNa zramalamakheda mada aura madana --maithuna - sevana haiM / ina kAraNoMse nidrAko saMbhUti- utpatti huA karatI hai / mohakarmakA udaya tathA darzanAvaraNakarmakA vipAka bhI isameM kAraNa hai / kintu siddha-avasthAkA sukha ina kAraNoMse janya nahIM hai / siddha-avasthA meM jo sukha hai, usakI sadRzatA rakhanevAlA tIna loka meM bhI koI dUsarA padArtha nahIM hai, jisakI usako upamA dI jA sake / ataeva siddhAM ke sukhako anupama kahA jAtA hai / hetuvAdake dvArA jahA~para siddhi kI jAtI hai, usa pramANakA bhI vaha viSaya nahIM hai, aura anumAna tathA upamAna pramANakA bhI vaha sarvathA aviSaya hai, isaliye bhI usako anupama kahA jAtA hai / bhagavAn arahaMta 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamo'dhyAyaH devane pratyakSa jJAnake dvArA usako dekhA hai, isaliye unhIMke jJAnakA vaha viSaya ho sakatA hai / anya vidvAn unake kahe anusAra hI usako grahaNa kiyA karate haiM, aura usake astitvako svIkAra karate haiN| kyoMki vaha chadmasthoMkI parIkSAkA viSaya nahIM hai| bhASyam-yastvidAnI samyadgarzanajJAnacaraNasampanno bhikSumokSAya ghaTamAnaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH karmaNAM cAtigurutvAdakRtArthaevoparamati sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatame devatayopapadyate / tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAtpracyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhavaviSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti / anena sukhaparamparAyuktena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trirjanitvA sidhyatIti // artha-vartamAna zarIrase hI mokSa prApta karanekA jo krama hai, aura usake liye jo jo aura jaise jaise kAraNoMkI AvazyakatA hai, una sabakA varNana Upara kiyA yA cukA hai| jo bhavya tadbhava mokSagAmI haiM, aura usake anukUla kAla saMhanana Ayu Adi sampUrNa-kAraNa sAmagrI jinako prApta hai, ve usI bhavase mokSako prApta karalete haiN| kintu jo Ajakalake sAdhu haiM, ve alpazakti haiM-unakA bala aura parAkrama bahuta thor3A hai, tathA unake karmoMkA bhAra bhI atyaMta gurutara haieka hI bhavameM ninakA kSaya kiyA jA sake, aise alpasthiti anubhAga Adike dhAraka unake karma nahIM haiM / ataeva samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa sampattise yukta aura mokSake liye prayatnazIla rahate hue bhI ve isI bhavase kRtArtha nahIM ho sakate / kRtakRtyadazA-nirvANa padako ve prApta nahIM kara sakate / kyoMki usI bhavase karma-bhArako niHzeSa karaneke liye jisa zaktikI AvazyakatA hai, kAla saMhanana aura Ayuke doSase vaha unameM nahIM pAI jAtI / isa prakArake mumukSu bhikSu tadbhavamukta na hokara hI uparAmako prApta ho jAyA karate haiM, jisase ki Ayuke antameM ve deva paryAyako dhAraNa kiyA karate haiM / saudharma kalpase lekara sarvArthasiddha paryantake kalpa vimAnoM se kisI bhI eka kalpake vimAnameM jAkara deva huA karate haiN| vahA~para apane saMcita puNyaphalako bhogakara Ayu pUrNa honepara vahA~se cyuta hote haiM, aura manuSya-paryAyako dhAraNa kiyA karate haiN| manuSya-gatimeM aise manuSyoMmeMhI ve janma dhAraNa kiyA karate haiM, joki deza jAti kula zIla vidyA vinaya vibhava aura viSayoMke vistArase tathA vibhUtiyoMse yukta haiM / jina dezoMmeM yA jAtiyoM athavA kuloMmeM janma-grahaNa karanese ratnatraya dhAraNa karanekI pAtratA utpanna hotI hai, unhIM deza jAti yA kuloMmeM aise jIva janma-grahaNa kiyA karate haiN| isI prakAra jo zIla yA vidyA Adi guNa niravadya aura mokSa puruSArthake sAdhanameM upayogI ho Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti / sabhASyatattvAdhigamasUtram / 471 sakate haiM, ve hI unako prApta huA karate haiM, aura ina guNoMse yukta kulIna puruSoMke vaMzameM hI ve avatAra-dhAraNa kiyA karate haiN| isa tarahake manuSya janmako pAkara ve phirase samyagdarzana Adi vizuddha-nirmala-nirdoSa ratnatrayako prApta huA karate haiM / isI kramase jisameM ki puNyakarmake phalakA upabhoga sAtha lagA huA hai, aura isI liye jo sukha paramparAoMse yukta hai, aise jyAdese jyAde tIna bAra janma-dhAraNa karake antameM vaha jIva siddha-avasthA-nirvANa padako huA karatA hai| prazastiHvAcakamukhyasya zivazriyaH, prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumnaamni| kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyaggurukameNAgataM samupadhArya / duHkhArtaM ca durAgamavihatamati lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham tattvArthAdhigamAkhyaM, spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaMgrahe dazamo'dhyAyaH samAptaH / grantha samAptam / artha-prakAzarUpa hai, yaMza jinakA-jinakI kIrti jagadvizruta hai, aise zivazrI nAmaka vAcakamukhyake praziSya aura ekAdazAGgavettA-gyArahaaGgake jJAnako dhAraNa karanevAle zrI ghoSanandizramaNake ziSya tathA prasiddha hai kIrti jinakI aura jo mahAvAcakakSamaNa zrImuNDapAdake ziSya the, una zrImUlanAmaka vAcakAcAryake vAcanAkI apekSA ziSya, nyagrodhikA sthAnameM utpanna honevAle kusuma-paTanA nAmaka zreSTha nagarameM vihAra karate hue, kaubhISaNI gotrotpanna svAti pitA aura vAtsI mAtAke putra nAgara vAcaka zAkhAmeM utpanna hue zrIumAsvAtine bhaleprakAra guru Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dazamodhyAyaH prazasti / kramase cale Aye hue pUjya arhadvacanako acchI taraha dhAraNa karake aura yaha dekha karake ki yaha saMsAra mithyA AgamoMke nimittase naSTa - buddhi ho rahA hai, aura isIliye duHkhoMse pIr3ita bhI banA huA hai, una prANiyoMpara dayA karake isa ucca AgamakI racanA kI hai, aura isa zAstrako tattvArthA - ghigamanAma se spaSTa kiyA hai / jo isa tattvArthAdhigamako jAnegA, aura isameM jaisA ki batAyA gayA hai, tadanusAra pravartana karegA, vaha zIghra hI parama artha - avyAbAdha sukhako prApta hogA / 472 bhAvArtha -- isa mUlazAstra tattvArthasUtra aura usakI TIkA tattvArthAdhigamabhASyake racayitA zrI umAsvati AcArya haiM / joki vAcakamukhya zivazrI ke praziSya aura ghoSanandikSamaNake ziSya the, aura vAcanAkI apekSA mUlanAmaka vAcakAcArya ke ziSya the / ye mUla nAmaka vAcakAcArya mahAvAcakakSamaNa zrImuNDapAdake ziSya the / umAsvAtikA zarIra - janma nyagrodhikA sthAnameM svAti pitAke dvArA vAtsI nAmaka mAtA ke garbha se huA thA, inakA gotra kaubhISaNI aura zAkhA nAgaravAcaka thI / guru kramase Aye hue AgamakA abhyAsa karake vihAra karate hue kusumapura nAmaka nagara meM Akara isa graMthakI racanA kI / grantha likhanekA hetu prANimAtra ke liye sacce sukhake mArgako prakAzita karanA hI hai / ataeva jo isake batAye hue mArga para calegA vaha zIghra hI nirbAdha sukhakA bhAgI hogA / isa prakAra arhatpravacanasaMgraha nAmaka tattvArthAdhigamabhASyakA dazavA~ adhyAya pUrNa huA // samApta / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Main Edicalon Interational For Privale & Personal use only www.jalnelibrary.org