SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 71
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ रायचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् [ प्रथमोऽध्यायः अवधिज्ञानका दूसरा भेद-क्षयोपशमनिमित्तक किनके होता है, और उसमें भी भव कारण है, या नहीं इस बातको बतानेके लिये सूत्र कहते हैं सूत्र--यथोक्तनिमित्तः षइविकल्पः शेषाणाम् ॥ २३ ॥ भाष्यम्-यथोक्तनिमित्तः क्षयोपशमनिमित्त इत्यर्थः । तदेतदवाधिज्ञानं क्षयोपशमनिमित्तं षविधं भवति शेषाणाम् । शेषाणामिति नारकदेवेभ्यः शेषाणां तिर्यग्योनिजानां मनुष्याणां च । अवधिज्ञानावरणीयस्य कर्मणः क्षयोपशमाभ्यां भवति षविधम् । तद्यथाअनानुगामिकं, आनुगामिकं, हीयमानकं, वर्धमानकं, अनवस्थितम्, अवस्थितमिति । तत्रानानुगामिकं यत्र क्षेत्रे स्थितस्योत्पन्नं ततः प्रच्युतस्य प्रतिपतति प्रश्नादेशपुरुषज्ञानवत् । आनुगामिकं यत्र क्वचिदुत्पन्नं क्षेत्रान्तरगतस्यापि न प्रतिपतति भास्करप्रकाशवत् घटरक्तभाववच्च । हीयमानकं असंख्येयेषु द्वीपेषु समुद्रेषु पृथिवीषु विमानेषु तिर्यगूलमधो यदुत्पन्नं क्रमशः संक्षिप्यमाणं प्रतिपतति आ अकुलासंख्येयभागात् प्रतिपतत्येव वा परिच्छिन्नेन्धनोपादानसंतत्यग्निशिखावत् । वर्धमान यदङ्गलस्यासंख्ययभागादिषूत्पन्नं वर्धते आ सर्वलोकात् अधरोत्तरारणिनिर्मथनोत्पन्नोपात्तशुष्कोपचीयमानाधीयमानेन्धनराश्यग्निवत् । अनवस्थितं हीयते वर्धते च वर्धते हीयते च प्रतिपतति चोत्पद्यते चेति पुनः पुनरूमिवत्। अवस्थितं यावति क्षेत्रे उत्पन्नं भवति ततो न प्रतिपतत्या केवलप्राप्तेः आ भवक्षयाद्वा जात्यन्तरस्थायि वो भवति लिङ्कवत् ॥ ___अर्थ-अवधिज्ञानके दूसरे भेदको बतानेके लिये सत्रमें " यथोक्तनिमित्तः " ऐसा शब्द जो दिया है, उससे अभिप्राय क्षयोपशमनिमित्तकका है। यह क्षयोपशमनिमित्तक अवधिज्ञान छह प्रकारका होता है, और यह उपयुक्त भवप्रत्यय अवधिज्ञानके स्वामी जो देव और नारक उनके सिवाय बाकीके दो गतिवाले जीवोंके अर्थात् तिर्यञ्चोंके और मनुष्योंके पाया जाता है । अवधिज्ञानावरणकर्मके क्षयोपशमकी अपेक्षासे इस अवधिज्ञानके भी छह भेद हो जाते नरककी सातों पृथिवियोंके कुल ४९ प्रस्तार-पटल हैं । उनमेंसे पहले नरकके पहले पटलमें अवधिका क्षेत्र एक योजन है, और अंतिम पटलमें करीब साढ़े तीन कोस है । इसी तरह नीचे नीचेकी पृथिवियोंमें आधा ~ धा कोस कम कम होता गया है, अंतकी सातवीं पृथिवीमें अवधिका क्षेत्र एक कोस है । यथा “सत्तमखिदिम्मि कोसं कोसस्सद्धं पवडदे ताव। जाव य पढमे णिरये जोयणमेकं हवे पुण्णं ॥ ४२३ ॥” ( गोम्मटसार-जीवकाण्ड ) देव चार प्रकारके हैं-भवनवासी व्यंतर ज्योतिषी और वैमानिक-कल्पवासी । इनके अवधिका क्षेत्र कमसे कम २५ योजन और अधिकसे अधिक लोकनाड़ी-एक राजू मोटी एक राजू चौड़ी, तथा चौदह राजू ऊंची सनाली है, और देवोंके अवधिका क्षेत्र ऊपर कम किंतु तिर्यक् और नीचे अधिक हुआ करता है । यथा --- "भवणतियाणमधोधो थोवं तिरियेण होहि बहुगं तु । उड्डेण भवणवासी सुरगिरिसिहरोत्ति पस्संति ॥४२८ ॥ सव्वं च लोयणालिं पस्संति अणुत्तरेसु जे देवा ॥ ४३१ ॥" ( गोम्मटसार जीवकाण्ड ) १--" शेषाणाम्" इतिपाठः पुस्तकान्तरे नास्ति । २-निर्मथनासनोपात्तेति पाठान्तरम् ॥ २--" प्राप्तेरवतिष्ठते” इतिपाठान्तरम् । ३--" वा " इति पाठः पुस्तकान्तरे नास्ति । ४-लिङ्गवजात्यन्तरचिन्हितायमवस्थायी वा भवति" इति वा पाठः। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.001680
Book TitleSabhasyatattvarthadhigamsutra
Original Sutra AuthorUmaswati, Umaswami
AuthorKhubchand Shastri
PublisherParamshrut Prabhavak Mandal
Publication Year1932
Total Pages498
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari, Philosophy, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth
File Size12 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy