Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
બુદ્ધિના ૪ ભેદો , ૩૮ - ૧ ઔત્પાતિકી, ૨ વૈનયિકી, ૩ કાર્મિકી, અને ૪ પારિણામિકી. એમ ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ શાસ્ત્રના જાણકારોએ કહેલી છે.
ટીકાર્થ : - જે બુદ્ધિ ઉત્પત્તિ કારણ હોય, તે ઔત્પાતિકી. શંકા – કારણ તો ક્ષયોપશમ છે, તો કહે છે કે, વાત સાચી, પરંતુ તે અંતરંગ કારણ તો સર્વ બુદ્ધિમાં સાધારણ કારણ છે, માટે તેની વિવક્ષા કરી નથી. ઉત્પત્તિ સિવાય બીજાં શાસ્ત્રો કે કાર્યો વિગેરેની અપેક્ષા ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ રાખતી નથી ૧. ગુરુની સેવા-વિનય જે બુદ્ધિ મેળવવામાં મુખ્ય કારણ છે, તે વૈયિકી બુદ્ધિ ૨. કર્મ શબ્દથી શિલ્પ પણ ગ્રહણ કરાય, તેમાં આચાર્ય શીખવનાર વગરનું કર્મ કહેવાય અને આચાર્ય - ગુરુ-શીખવનારથી જે આવડે, તે શિલ્પ અથવા કોઈક વખત થનારું તે કર્મ અને હંમેશનો વ્યાપાર, તે શિલ્પ. કાર્ય કરતા કરતાં ઉત્પન્ન થયેલ બુદ્ધિ. તે કાર્મિકી ૩. લાંબા કાળ સુધી પૂર્વાપર પદાર્થના અર્થ અવલોકન આદિથી ઉત્પન્ન થનાર આત્મધર્મ જેનું મુખ્ય કારણ છે, તે પારિણામિકી ૪. જેનાથી જ્ઞાન થાય, તે બુદ્ધિ-મતિ, તે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ તીર્થંકર-ગણધરોએ કહી છે. (૩૮)
(૧) ઔત્પાતિકી બુદ્ધિનું લક્ષણ પ્રતિપાદન કરે છે : -
૩૯- પહેલાં કદી ન જોયેલ, ન સાંભળેલ, ન વિચારેલ પદાર્થને તે જ ક્ષણે સાચે સાચો જાણનાર અવ્યાહત ફલનો યોગ કરાવી આપનાર બુદ્ધિ, તે ઔયાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય.
ટીકાર્થ : બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થયા પહેલાં પોતે કદાપિ ને જોયેલ, ન સાંભળેલ, મનથી પણ ન જાણેલ,છતાં પણ તે જ ક્ષણે યથાર્થ રીતે ઇચ્છિત પદાર્થ જેનાથી ગ્રહણ થાય-અવધારણ થાય-જ્ઞાન થાય, એવી બુદ્ધિ તે ઔત્પાતિકી. વળી કેવી ? અહિ એકાંતિક આ અને પરલોકથી અવિરુદ્ધ ફલાન્તરથી અબાધિત એવા અવ્યાહત ફલ સાથે જોડાયેલી, તે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ જાણવી. બીજા આચાર્યો બીજા પ્રકારે અર્થ જણાવે છે - અવ્યાહત ફલ સાથે જેનો યોગ થાય, તે અવ્યાહત-ફલયોગા ઔત્પાતિકી નામની બુદ્ધિ (૩૯) હવે તેનાં ઉદાહરણો કહે છે :
૪૦-આ ગાથામાં ૧૭ ઉદાહરણો કહેલાં છે, તે આ પ્રમાણે : - ૧ ભરતશિલા, ૨ પણિત-શરત, ૩ વૃક્ષ, ૪ મુદ્રારત્ન, ૫ પટ, ૬ કાચંડો, ૭ કાગડા. ૮ વિષ્ટા. ૯ હાથી, ૧૦ ભાંડ, ૧૧ ગોલ, ૧૨ સ્તંભ, ૧૩ ક્ષુલ્લક, ૧૪ માર્ચ, ૧૫ સ્ત્રી, ૧૬ બે પતિ, ૧૭ પુત્ર આ સત્તર પદો સૂચનારૂપ છે. (૪૦).
તેમાં પ્રથમ ઉદાહરણની સંગ્રહગાથા કહે છે :
૪૧–ભરત નામના નટના વૃત્તાન્તમાં શિલા તે ૧ ભરતશિલા, ૨ ગાડર, ૩ કુકડો, ૪ તલ, ૫ રેતીનાં દોરડાં, ૬ હાથી, ૭ કૂવો, ૮ વનખંડ, ૯ પાયસ, ૧૦ લિંડી, ૧૧ પીપળાનાં પત્ર, ૧૨ ખિલહડિકા (ખીસકોલી), ૧૩ રાજાના પાંચ પિતા. આ સંગ્રહગાથા. ગ્રંથકાર પોતે જ તેની વિસ્તારથી વ્યાખ્યા કરશે, એટલે અમે સ્પષ્ટીકરણ કર્યું નથી. (૪૧) તથા -
૪૨– ૧ મદન, ૨ મુદ્રિકા, ૩ અંક, ૪ વ્યવહારનું ચલણ રૂપિયો, ૫ ભિક્ષુ, ૬
