Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૨૬૮
ઉપદેશપદ-અનુવાદ ૩૪૨ - કાષ્ઠ, પાષાણ, આમ્ર વગેરેમાં જેમ પ્રતિમા, દેવકુલિકા, પાકવું વગેરે સાધ્ય વસ્તુઓ વિચિત્ર સ્વરૂપવાળી હોય છે, તેમાં યોગ્યતા સમાન એવું આ દૈવ-કર્મ છે. બુદ્ધિશાળી લોકો તે દૈવને પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, આગમ પ્રમાણથી પ્રતિષ્ઠિત છે - એમ વિચારે છે તે જ પ્રમાણે સુતાર, કડિયા, ખેડૂતો વગેરે પ્રતિમા, મંદિર, ધાન્ય ઉગવું એ વગેરે ફલાનુસારતે તે પદાર્થોની યોગ્યતાનો નિર્ણય કરે છે. ખેડૂતો મગઅડદ, વગેરે ધાન્યના અંકુરાદિક થશે તેવો નિર્ણય કરે છે અને કાર્યની યોગ્યતા જાણે છે, તેમ દિવ્યદૃષ્ટિવાળા ભાવિ ફલ યોગ્ય એવા કર્મનો દૈવનો સાક્ષાત નિર્ણય કરે છે. બીજા કેટલાક તેવા તેવા સારા-માઠા શકુન-શબ્દોના ઉપાય દ્વારા દૈવનો નિર્ણય કરે છે. આ પ્રમાણે દેવનું લક્ષણ કહ્યું. (૩૪૨)
હવે “ભાવોની યોગ્યતા અનુસાર પોતાના કર્મનું ફળ મળશે. વચનમાં નિરર્થક અન્તર્ગડ-રસોળી સરખા કલ્પેલા પુરુષકારને લાવાની શી જરૂર છે ?” એમ શંકા કરતા પુરુષકારનું સમર્થન કરતા તેનું લક્ષણ કહે છે –
૩૪૩ - “પ્રતિમા વગેરે આકૃતિ બનાવી શકાય તેવા દલભાવને પામેલા કાષ્ઠાદિકમાં નક્કી જ તેમાંથી પ્રતિમાદિ થશે' એવો નિયમ નથી. પરંતુ કોઈક તેવા કાષ્ઠાદિકમાં પુરુષાકાર કર્યો હોય, તો જ પ્રતિમાદિ તૈયાર કરી શકાય છે. વળી એમ ન બોલવું કે - “સર્વ ભાવોની શક્તિઓ કાર્ય અને અર્થપત્તિ દ્વારા જાણી શકાય છે, કાર્યના અનુદયમાં યોગ્યતા છે – એમ તો જાણી શકાય છે. તેની શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે - “યોગ્યપણે સંભાવિત પદાર્થોનું અયોગ્યપણું થતું નથી. અયોગ્યતાના લક્ષણથી વિપરીત હોવાથી વ્યવહારમાં ફલના અનુદયથી કારણ ને અકારણપણે વ્યવહાર કરતા કે બોલતા નથી. યોગ્ય અને અયોગ્ય બંનેના લક્ષણો જુદાં છે, તે વાત રૂઢ પ્રચલિત છે. જયારે જો આમ છે. તો શુભ કે અશુભ કાર્યની અનુકૂળતા રૂપેરહેલ દૈવ આ સ્વરૂપવાળું છે, તો પછી ત્યાં પુરુષકાર કેવા સ્વરૂપવાળો પ્રવર્તે છે? તેના સમાધાનમાં કહે છે કે – પ્રતિમા ઘડવાની અને તૈયાર કરવાની ક્રિયા સરખો પુરુષકાર છે. જેમ કે, પ્રતિમા ઘડવા લાયક કાઇ હોય, પણ પોતાની મેળે તે પ્રતિમાપણે પરિણમતો નથી, પરંતુ પ્રયત્ન કરવામાં આવે - પુરુષાર્થ કરવામાં આવે, તો જ પ્રતિમાપણે કાઇ પાષાણ તૈયાર થાય છે. એ પ્રમાણે પુરુષકારની અપેક્ષાએ દેવ પણ સફળનું કારણ કહેલું છે. (૩૪૩) અહિં પ્રતિપક્ષમાં બાધા કહે છે –
- ૩૪૪ - કાઇ પોતે જ પ્રતિમાની રચના કરે છે, જો તેમ થાય તો સર્વ કાઠો (સર્વ પાષાણો) પ્રતિમાપણે થવા જોઈએ, પરંતુ એમ તો થતું નથી. અને જે તમે કહો છો કે - કોઈપણ કાષ્ઠ પ્રતિમાપણે થવું ન જોઈએ, ત્યારે જે યોગ્ય કાષ્ઠ છે, તે પણ અયોગ્ય કરી જશે. પરંતુ એમ તો છે નહિ. (૩૪૪)
ભલે એમ થાવ તો કયો દોષ છે ? તેના સમાધાનમાં કહે છે –
૩૪પ – યોગ્ય પદાર્થને અયોગ્ય કહેવો - એ શિષ્ટપુરુષોનો વ્યવહાર નથી. જેથી યોગ્યમાં યોગ્ય નો વ્યવહાર કરવો ઉચિત છે, એટલેકે આ પ્રતિમાને યોગ્ય કાઇ છે – એવા પ્રકારના શબ્દજ્ઞાનની પ્રવૃત્તિરૂપ, વ્યવહાર લાકડામાં થાય છે કદાચ કોઈક કારણથી પ્રતિમા
