Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૨૭૦
ઉપદેશપદ-અનુવાદ નથી, ન્યાય-યુક્તિ બંને પક્ષમાં સમાન છે. ત્યારે પુરુષકારથી જ વાંછિત ફલની સિદ્ધિ થશે. કર્મથી શું લાભ છે ? (૩૪૮)
આ પ્રમાણે દેવ અને પુરુષકારના પ્રત્યેક પક્ષના દોષ કહીને સિદ્ધાંતને કહે છે –
૩૪૯- ભાગ્ય અને પુરુષકાર બંને પરસ્પર સહાયક થઈને કાર્ય ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળા છે. ન્યાયના જાણકારોએ આ જ સ્વભાવ માનેલો છે. તેથી બુદ્ધિમાનોએ આ પક્ષ સ્વીકારવો જોઈએ. તથા લોકમાં આ વ્યવહાર જોવાય છે કે “આ ભાગ્યથી કરેલું છે અને પુરુષકારથી કરેલું છે, તે પણ બંનેના પ્રધાન અને ગૌણ ભાવથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. (૩૪૯) પ્રધાનગુણને જ વિચારતા કહે છે કે –
૩૫૦ - ટૂંકા કાળમાં ઉગ્ર રસપણે જે શાતાવેદનીયાદિ કર્મ પહેલાં ઉપાર્જન કર્યું અને ફળપણે પ્રાપ્ત થયું, તેને લોકો દૈવપણે પ્રાપ્ત કર્યું કહે છે જેમ કે, લોકોમાં રાજસેવા કરવા રૂપ પુરુષકારથી એમ કહેવાય છે, તેનાથી વિપરીત અર્થાત્ બહુ પ્રયાસથી પરિણમે છે, તે પુરુષકારક કહેવાય છે. (૩૫૦)
૩૫૧ - અથવા અલ્પકર્મની સહાયતાથી યુક્ત જે પુરુષ-પ્રયત્ન, તે પુરુષકાર અને બહુકમની સહાયતાથી યુક્ત જે પુરુષકાર, તે દૈવ બહુ પ્રયત્નની સહાયતાથી જયાં કર્મ ફલ આપે છે, તે અલ્પપ્રયત્ન-દૈવ કહેવાય છે. જયાં પૂર્વકર્મની સત્તા અલ્પ છે, પુરુષયત્ન ઘણો છે. તે પુરુષકારથી સાધ્ય કહેવાય કે, જયાં કાર્યની સિદ્ધિમાં પુરુષયત્ન બહુ છે. તેનાથી વિપરીત તે દૈવકૃત કહેવાય. આગલી ગાથામાં અલ્પ પ્રયાસની સહાયથી ફલ મેળવાતું હતું, તે દૈવ કહેલું છે. તેથી વિપરીત તે પુરુષકાર કહેવાય છે. અહિં તો પુરુષકાર અલ્પકર્મ સહાયતાવાળો હોય, તેને જ કહેલો છે. બહુ કમની સહાયતા યુક્ત હોય તેવો જે પુરુષકાર તે દૈવ કહેવાય. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપનાનો તફાવત સમજવો. (૩૫૧) આ જ અર્થ ઉદાહરણથી સિદ્ધ કરતા કહે છે –
(ભાગ્યઉપર પુચસાર અને વિક્રમ સારની કથા) ૩૫ર થી ૩૫૬ - પર્વત સરખા ઉંચા મનોહર દેવભુવન સમાન ક્ષિતિપ્રતિતિ નગરમાં અતિમહાન શત્રુપક્ષના મદનો ચૂરનાર હોવાથી ઉપાર્જન કરેલો ઉજજવલ યશવાળા પુણ્યયશનામના રાજા હતા. તેને સૌભાગ્ય અંગવાળી પ્રિયા હતી.રાજ્યોચિત વ્યવસાય કરતાં તેઓનો સમય પસાર થતો હતો. તે નગરમાં પુણ્યસાર નામનો ધનપ્રતિ(ધનાઢ્ય) ભાનો પુત્ર, બીજો વિક્રમ વણિકનો વિક્રમસાર નામનો પુત્ર હતો. અનેક વિદ્યા-કળા મેળવ્યા પછી તેઓ પૂર્ણ તરુણપણાને પામ્યા, ત્યારે ધન મેળવવાની અભિલાષવાળા બંને એમ ચિંતવવા લાગ્યા - જો પૂર્ણ તારુણ્ય મેળવ્યા પછી લક્ષ્મી ઉપાર્જન કરવાનો પ્રયત્ન ન કરીએ, તો તેવા અનાર્ય ચરિત્રવાળાનો પુરુષાર્થકયો ગણાય ? ત્યાં સુધી જ ઉત્તમ કુલ ગણાય ત્યાં સુધી જ યશ મેળવેલો ગણાય અને ત્યાં સુધી જ તેનું અખૂટ સૌભાગ્ય ગણાય છે, જ્યાં સુધી જેની લક્ષ્મી દાનાદિક ક્રિયામાં વપરાયા કરે છે. પરાક્રમ રૂપ પર્વત સરખા દેશાન્તરમાં આરોહણ કરીએ, તો પછી લોકોને વલ્લભ એવી લક્ષ્મી આપણને દુર્લભ નથી. પુણ્યસાથે સાથે સાથે પ્રયાણ કર્યું
