Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૫૨૭ ૯૯૭–જેનું લક્ષણ આગળ જણાવીશું, તેવા પ્રકારનું તથાભવ્યત્વ, કાલ, નિયતિ, પૂર્વકૃતિકર્મ, પુરુષકાર-સમગ્ર કારણરૂપ સામગ્રીનો સંયોગ એકઠો થાય, તો નક્કી આ અનુષ્ઠાન થાય છે. આ સંક્ષેપથી બતાવ્યું છે. પદાર્થને કોઈ પણ એક કારણ હોતું નથી. (૯૯૭) તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે –
૯૯૮–દૈવ એટલે ભાગ્ય અને પુરુષકાર એટલે ઉદ્યમ કરવો-પ્રયત્ન કરવો. એ બંનેના અધિકારમાં “દૈવ અને પુરુષકાર એ બંને પણ આ કારણથી સમાન-તુલ્ય સમજવા. એકનો જો નિયમ રાખવામાં આવે, તો તે નિષ્કલપણું પામે,” એ વગેરે પૂર્વે કહેલા લક્ષણમાં અર્થપત્તિથી સર્વ કાર્યો બંનેને આધીન કહેલાં છે. બુદ્ધિશાળી પુરુષે આ વાત પ્રધાનયુક્તિ સહિત યત્નપૂર્વક વિચારવી. (૯૯૮) .
હવે તથાભવ્યત્વ કહે છે –
તથાભવ્યત્વની વિચારણા
૯૯૯તથાભવ્યત્વ એ દરેક જીવનું જુદા જુદા પ્રકારનું હોય. છે. અથવા તો તે ભવ્યત્વ જ સમજવું. વગર કમેં થયેલું એક આત્માના સ્વભાવ સરખું. જેમ સાકાર કે અનાકાર એ આત્માનો અનાદિનો પોતાનો સ્વભાવ છે, નવો ઉત્પન્ન થયેલો સ્વભાવ નથી. તેમ દરેક જીવમાં આ તથાભવ્યત્વ સ્વભાવ સમજવો. અહિ હેતુ કહે છે – જેમ તીર્થકરોના, ગણધરોના વગેરે આત્માઓ ભવ્ય હોવા છતાં ફલમાં વિચિત્રતા પડે છે. તીર્થંકરનો આત્મા તીર્થંકરપણાની, ગણધરનો આત્મા તે ફળ પામીને મોક્ષ મેળવે છે. એમ દરેક આત્માઓ જુદા જુદા તથાભવ્યત્વવાળા હોવાથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની અપેક્ષાએ જુદા રૂપે સિદ્ધિ પામે છે. કાલ, નિયતિ, પૂર્વકૃત કર્મ રૂપ સામગ્રીઓને સમીપમાં – નજીકમાં લાવનાર તથાભવ્યત્વ છે. (૯૯૯) વિપક્ષમાં બાધકને જણાવે છે –
૧૦૦૦–જો દરેક જીવની તથાભવ્યતાની વિચિત્રતાનો અભાવ માનીએ-એટલે કે, દરેકની સમાન માનીએ, તો અસંગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. કેમ? તો કે, ભવ્યપણાનો દરેકનો એક સરખો સ્વભાવ માનવામાં આવે, તો કાલ આદિના યોગથી દેશ-અવસ્થાના ભેદથી તે જીવને ફલલાભરૂપ વિપાકની વિચિત્રતા કેવી રીતે ઘટી શકે ? અર્થાત્ કોઈ પ્રકારે વિવિધતા ન ઘટી શકે. (૧૦૦૦).
૧૦૦૧-કાલાદિકના યોગથી જીવોનો વિપાક વિવિધ પ્રકારનો સિદ્ધાંતમાં નિરૂપણ કરેલો છે. જેમ કે, તીર્થંકર સિદ્ધ, અતીર્થંકર સિદ્ધ, વગેરે સિદ્ધિગતિ પામવાના પંદર ભેદો શાસ્ત્રમાં વિવિધ પ્રકારે દર્શાવેલા છે. આ વાત ભવ્યત્વની વિચિત્રતામાં નિમિત્ત રીતે ઘટી શકે છે. આ હકીક્ત ઋતુસૂત્ર આદિ પર્યાયનયોની પર્યાલોચના પૂર્વક તર્કથી ઘણી સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી નિશ્ચય કરીને સ્વીકારવું. ઋજુસૂત્રાદિક પર્યાયનો સમગ્ર રૈલોક્યના કાર્યની ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ આવી જવાથી સમગ્ર લોકોમાં પ્રસિદ્ધ એવા કારણાન્તર જે માનીએ છીએ, તેની કલ્પના નકામી જ કરેલી ગણાય. (૧૦૦૧)
