Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૨૬૭ એટલામાં નિમિત્તિયાએ કહેલું બન્યું. (ઇતિશબ્દ ગાથામાં છે, તે અર્થસમાપ્તિ માટે જાણવો.) હવે વાતનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે - અચિન્ય સામર્થ્યવાળુ કર્મ આ પ્રમાણે પ્રતિકાર કરવા છતાં પણ ફળ આપે છે અને મંત્રીને ફલ પ્રાપ્ત થયું બુદ્ધિશાળીનું પરાક્રમ આ પ્રમાણે અચિન્હ એવા આવી પડેલા કર્મને પણ નિષ્ફળ બનાવે છે. (૩૩૦ થી ૩૩૯) જ્ઞાનગર્ભનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
શંકા કરી કે – “કરેલાં શુભ કે અશુભ કર્મ અવશ્યમેવ ભોગવવાં જ પડે છે. ક્રોડોસેંકડો કલ્પ સુધી પણ ભોગવ્યા સિવાય કર્મ નાશ પામતું નથી. આ પ્રમાણેના લોક-પ્રવાદના પ્રામાણ્યથી તે કર્મ ફલ આપવા સન્મુખ થયું હોવા છતાં પણ કેમ ફલ આપ્યાસિવાય જ ચાલ્યું ગયું ? તેના સમાધાનમાં કહે છે –
૩૪૦ - અહિ અધ્યવસાય - પરિણામની વિચિત્રતા હોવાથી પહેલાં તો જીવો બે પ્રકારનાં કર્મ બાંધે છે. તેમાં એક શિથિલ પરિણામથી બાંધ્યું હોય તે અનિયત ફલ આપનારું હોય છે. બીજું અત્યંત દઢ સજજડ પરિણામથી બાંધ્યું હોય તે અવશ્ય પોતાનું ફળ પ્રાપ્તકરાવીને અવશ્ય ભોગવટો કરાવે છે. કારણ કે, તે સફલ સામર્થ્યયુક્ત છે. આ પ્રમાણે કર્મ બે પ્રકારમાં વ્યવસ્થિત કર્યા. આ હમણાં જે દૃષ્ટાંત કહી ગયા, તે અનિયત સ્વભાવવાળા ફળને આશ્રીને સમજવું. સોપક્રમ એટલે ફળમાં ફેરફાર થનારું કર્મ, તે તે દ્રવ્યાદિક સામગ્રીની અપેક્ષાએ પ્રતિકાર સહન કરી શકે તેવાં કર્મ-જેવા કે, અશાતાવેદનીય, અપયશઅપકીર્તિ,લાભાંતરાય આદિ લક્ષણ કર્મ, તે કર્મનું સ્વરૂપ સ્વલક્ષણ સમજવું. જો એમ છે, તો શું કરવું ? તેના સમાધાનમાં જણાવે છે કે – “આગળ જે તદ્દન શુદ્ધ એવા આજ્ઞાયોગને જણાવેલ છે - “ઘણે ભાગે પરિશુદ્ધ આજ્ઞાયોગવાળા આત્મા અને ચિત્તયુક્ત હોય તેવા આત્માઓને અતિઘોર કર્મ પણ તે ભાવથી ફળ આપનાર થતું નથી.” આ ગ્રંથથી સર્વકર્મનો ઉપક્રમ કારણપણે સામાન્યથી જણાવેલો છે. એટલે તે અહિં અનિયત સ્વભાવવાળા કર્મસ્વરૂપમાં જાણવું આજ્ઞાયોગથી સ્વફલને સાધી આપનાર ઉપક્રમ સ્વરૂપ કર્મ સફલ થાય છે. (૩૪૦)
(કર્મસંજ્ઞાવાળા દેવ અને આત્મવીર્ય પુરૂષાકારની સમાનતા)
હવે અહિ જેનો અધિકાર ચાલે છે, તે કર્મસંજ્ઞાવાળા દેવ અને આત્મવીર્યપુરુષકારની સમાનતા જણાવતાકહે છે –
૩૪૧ - દૈવ ભાગ્ય-કર્મ તેમ જ પુરુષકાર-વીર્ય-સામર્થ્ય-ઉદ્યમ આ બંને જુદા જુદા પર્યાયવાળા શબ્દો જેને દૈવ અને પુરુષકાર તરીકે અહીં કહેલા છે, તેઓ બંને કર્મના ઉપક્રમ થવાના કારણે સમાન છે. કારણ કે, તે બંને સમાન સામર્થ્યવાળા છે અને સર્વ કાર્યમાં તે બંનેને આધીન છે. જો સમાન ન હોય અને વિપરીત હોય, તો નક્કી તેનું કંઈપણ ફળ મળતું નથી. જો એકને આધીન કાર્ય હોય તો બીજાને વંધ્યાપુત્રની જેમ નિષ્ફલ ભાવથી અવસ્તુ સ્વરૂપ માનવું પડે. માટે બંનેના સહયોગથી ફળ-પ્રાપ્તિ થાય છે. (૩૪૧) આ દૈવ અને પુરુષકારક બંનેના સ્વરૂપને કહે છે : -
