Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૬o
ઉપદેશપદ-અનુવાદ ચેટકનિધાન, ૭ શિક્ષા, ૮ અર્થ, ૯ શસ્ત્ર, ૧૦ મારી ઇચ્છા, ૧૧ સો હજાર, આ સર્વ પદોની વ્યાખ્યા આગળ સૂત્રકાર પોતે જ કરશે. પહેલી સંગ્રહગાથાનાં ૧૭, તેમાં આ ૧૧ મેળવવાથી ૨૮ મૂળ ઉદાહરણો ઔત્પાતિકી બુદ્ધિનાં જાણવાં. (૪૨)
હવે (૨) વૈનાયિકીનું સ્વરૂપ કહે છે : -
૪૩- દુઃખે પાર પાડી શકાય તેવું ભારી કાર્ય પાર પમાડવા સમર્થ, લોકરૂઢિથી ધર્મ, અર્થ અને કામને ઉપાર્જનના ઉપાય બતાવનાર સૂત્ર અને તેની વ્યાખ્યા રૂપ અર્થ-એટલે વિચાર અથવા સાર તેને ગ્રહણ કરનારી બુદ્ધિ, આ લોક અને પરલોકના ફળને આપનારી, વિનયથી ઉત્પન્ન થયેલી એવી તે, વૈયિકી બુદ્ધિ કહેવાય (૪૩)
તેનાં ઉદાહરણો કહે છે –
૪૪-૪૫-૧ નિમિત્ત, ૨ અર્થશાસ્ત્ર, ૩ લેખન, ૪ ગણિત, ૫ કૂપ, ૬ અશ્વ, ૭ ગર્દભ, ૮ લક્ષણ, ૯ ગ્રન્ચિ, ૧૦ ઔષધ, ૧૧ ગણિકા, ૧૨ રથિકા, ૧૩ શીતસાડી લાંબુ ઘાસ અને કૌંચ પક્ષીનું ડાબી બાજુ જવું, ૧૩ છાપરાથી ગળતું જળ, ૧૪ ગાય-બળદ, ઘોડો વૃક્ષાદિથી પતન એમ વૈયિકી બુદ્ધિનાં ચૌદ ઉદાહરણો છે. આ સર્વેની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રકાર પોતે જ કરવાના હોવાથી પ્રયત્ન કર્યો નથી. (૪૫) હવે કર્મ (અભ્યાસ)થી ઉત્પન્ન થનારી. (૩) કાર્મિકી બુદ્ધિનું સ્વરૂપ કહે છે –
૪૬ - ધારેલા નક્કી કરેલા કાર્યમાં મન પરોવવું અથવા તે કાર્ય કરવા માટે આગ્રહ રાખવો. સાર એટલે કર્મનો પરમાર્થ જેનાથી સાધી શકાય, તેવા કાર્યમાં અભ્યાસ વારંવાર મહાવરો પાડવો તથા પરિઘોલન એટલે વિચાર, અભ્યાસ અને વિચાર એ બંને વડે વિશાળ અર્થાત અભ્યાસ અને વિચારથી વિસ્તારવાળી, વળી જેમાં વિદ્વાનો સારૂ કર્યું, સારું કર્યું એવી પ્રશંસા કરે તેવા ફળવાળી જે બુદ્ધિ, તે ક્રમથી થનારી કાર્મિકી બુદ્ધિ કહેવાય. (૪૬)
- કાર્મિકી બુદ્ધિનાં ઉદાહરણો ૪૭-૧ સોનાર, ૨ ખેડૂત, ૩ સાલવી, ૪ પીરસનાર, ૫ મોતી પરોવનાર, ૬ ઘી ઉમેરનાર, ૭ તરનાર, ૮ તૃણનાર, ૯ સૂથાર, ૧૦ કંદોઈ, ૧૧ કુંભાર, ૧૨ ચિત્રકાર. એમ કાર્મિકી બુદ્ધિનાં બાર ઉદાહરણો છે. એનો વિસ્તાર સૂત્રકાર પોતે જ આગળ કરશે, તેથી તેનો વિસ્તાર કર્યો નથી. (૪૭). (૪) પારિણામિકી બુદ્ધિનું સ્વરૂપ કહે છે –
૪૮-અનુમાન, હેતુ અને દષ્ટાન્તથી સાધ્ય પદાર્થને સિદ્ધ કરનારી, વયના પરિપકવપણાથી પરિણમનારી, અભ્યદય અગર મોક્ષના કારણભૂત અર્થાત્ બંને ફળ પમાડનારી તે પારિણામિકી બુદ્ધિ ટીકાર્થ - અનુમાન, હેતુ, દષ્ટાન્તવડે સાધ્ય અર્થને સિદ્ધ કરનારી અહીં લિંગીનું જ્ઞાન, તે અનુમાન. તેને પ્રતિપાદન કરનાર વચન, તે હેતુ. અથવા જણાવનાર તે અનુમાન અને કરાવનાર હતુ.સાધ્યની વ્યાપ્તિ જ્યાં જણાય, તે દષ્ટાંત. શંકા કરી કે, અનુમાન ગ્રહણ કરવાથી દષ્ટાંત સમજાઈ જાય છે, માટે તેને નકામું અલગ ગ્રહણ કર્યું
