Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૧૮૭ છે” આવી બુદ્ધિ થવાથી શાસ્ત્રમાં કોઈ બુદ્ધિ દોડાવાનું મન જ નહી થાય. એથી માત્ર નિયતિથી થઈ જશે માટે શાસ્ત્રોપદેશ વ્યર્થ ગણાય. પ્રત્યક્ષ અને અપ્રત્યક્ષ ફળવાળા જે શાસથી પ્રતિપાદિત શુભ-અશુભ ક્રિયાઓનું જે ફલ, તેની વ્યવસ્થાનો અભાવ થવો જોઇએ. આ કારણે કેવલ નિયતિવાદ પણ વ્યાજબી નથી. (૩) (૪) કર્મવાદ -
અન્ય જન્મમાં કરેલાં અને ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ ફલ આપનાર જે કર્મ છે, તે બધા જગતની વિચિત્રતાનું કારણ છે - એમ કર્મવાદી કહે છે. પ્રાચીન લોકો કહે છે કે - “જેમ પૂર્વકૃત કર્મનું ફલ જાણે કે નિધાનમાં પડેલું હોય - એમ જેમ જેમ સ્થિર થાય છે, તેમ તેમ તેના પ્રમાણે કરવા માટે ઉદ્યત થયેલી બુદ્ધિ જાણે હાથમાં દીપક ગ્રહણ કર્યો હોય-એમ પ્રવૃત્ત થાય છે. અગર બુદ્ધિ દીપક ગ્રહણ કરીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. કર્માનુસારે બુદ્ધિ ફલ આપવા માટે જાણે હાથમાં દીપક લઈને પ્રવૃત્તિ કરે છે. કર્મના અનુસારે બુદ્ધિ પ્રવૃત્ત થાય છે. આ વસ્તુ યુક્ત નથી.
જે કુંભાર આદિ ઘટ આદિના કારણરૂપે પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે, તેનો ત્યાગ કરીને અન્ય અદષ્ટ કારણોની જો કલ્પના કરવામાં આવે તો, અનવસ્થા દોષની આપત્તિ થશે. અર્થાત્ ઘટ આદિનું જે અદષ્ટ કારણ છે, તેનું કારણ કોઈ બીજું કર્મ થશે અને તેનું ત્રીજું કારણ થશે, આ રીતે અનવસ્થા થશે. જો અનવસ્થા થાય તો કારણની વ્યવસ્થા ન થઈ શકે. આ વસ્તુનું આ જ કારણ છે - એવી વ્યવસ્થા ન થઈ શકે. કોઈપણ કાર્યમાં કારણની જે વ્યવસ્થા છે, તેનો ભંગ થશે સ્વતંત્ર જે કર્મ છે, તે જગતની વિવિધતાનું કારણ થઈ શકતું નથી. કારણ કે, તે કર્તાને આધીન છે. એક સ્વભાવવાળા કર્મથી જગતની વિચિત્રતા થઈ શકતી નથી.કારણના ભેદ વગર કાર્યમાં ભેદ થઈ શકતો નથી. વળી તમે જે કહો છો કે, કર્મના અનેક સ્વભાવ છે, ત્યારે જે મતભેદ છે, તે માત્ર નામનો જ થયોને ? એટલે નામ માત્રના કારણે જ વિપત્તિપતિ મતભેદ તે વાસ્તવમાં નથી. ત્યારે અર્થની અપેક્ષાએ પુરુષ એટલે જીવ, કાલ અને સ્વભાવ આદિને પણ જગતના ભેદમાં કારણરૂપે તમે સ્વીકાર કરો જ છોને, તેથી એકાંત કર્મવાદ વિચારને સહી શકતો નથી.
ઉપનિષદ્ માનનારાઓ કહે છે કે - “કેવલ એક બ્રહ્મ જ સમગ્ર સંસારની સ્થિતિ, ઉત્પત્તિ અને નાશનું કારણ છે, અને પ્રલયમાં પણ તેનું ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનલુપ્ત થતું નથી. જે માટે કહેલું છે કે - “કરોળિયો જેમ તંતુનું કારણ છે,ચંદ્રકાન્ત મણિ જેમ જળનું કારણ છે, પીપળાનું વૃક્ષ જેમાં અંકુરાનું કારણ છે, એ પ્રમાણે બ્રહ્મ સર્વ પદાર્થોની ઉત્પત્તિનું કારણ છે. આ કહેલી વાત પણ યુક્ત નથી. લોકો વિચારપૂર્વક કામ કરનારની પ્રવૃત્તિ પ્રયોજનથી વ્યાપ્ત છે, આ કારણથી આ પુરુષ કયા પ્રયોજનથી જગતની રચનામાં પ્રવૃત્ત થાય છે ? જો તમે કહો કે - ઈશ્વરાદિકની પ્રેરણાથી પ્રવૃત્ત થાય છે, તો આમા અસ્વતંત્રતાની આપત્તિ આવશે. એને બીજાના ઉપર ઉપકાર કરવા માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે, એમ કહેશો તો તે પણ નહિ ઘટે. જો દયા (ઉપકાર - અનુકંપા)થી પ્રવૃત્ત થાય તો દુઃખી જીવોની ઉત્પત્તિ કરવી ન ઘટે કદાચ તમે એમ
