Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૨૩૩
૨૫૪- એક દ્રવ્યશબ્દ અપ્રધાનભાવમાં જ કેવલ વર્તનારો છે પ્રધાનભાવકારણ ભાવના અંશથી સર્વથા રહિતદ્રવ્યશબ્દ વર્તે છે. અહીં દ્રવ્યશબ્દની અંદર દૃષ્ટાંત આપે છે કે ‘જેમ અંગારમર્દક આચાર્યદ્રવ્યાચાર્યહતા, ભવિષ્યમાં પણ કદાપિ ભાવાચાર્યની યોગ્યતા તેને થવાની નથી, સર્વ કાલ માટે આગળ કહીશું, તેવો તે અભવ્ય આત્મા છે. (૨૫૪)
અપુનબંધકનું લક્ષણ અને દ્રવ્યશબ્દનાં અર્થો
૨૫૫ બીજો વળી દ્રવ્યશબ્દ યોગ્યત્વમાં તેનાપર્યાય યોગ્ય ભાવરૂપમાં જુદા જુદા રૂપે નયભેદથી કે ભવ સંબંધી બાંધેલા આયુષ્યવાળા નામ અને ગોત્રકર્મની સન્મુખતાને પામેલો સંગ્રહ-વ્યવહાર નયવિશેષથી જાણવો. જે માટે કહેલું છે કે - નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય આ ત્રણ દ્રવ્યાસ્તિક નયમાં રહેલા છે,જ્યારે ભાવ તો પર્યાય નયમાં રહેલો છે.પ્રથમ દ્રવ્યાસ્તિક નયની સાથેસંગ્રહ અને વ્યવહારનય જોડાયેલા છે, બાકીના ઋજુસૂત્રાદિક નયો પર્યાયાસ્તિક નયને આધીન છે.” આ જ વાત પ્રયોગથી કહે છે – વૈમાનિકાદિ દેવો વિષે જેનો ઉપપાત થશે તે, એમ કરીને દ્રવ્યદેવ જેમ કે,સાધુ-મુનિ જે દેવપણું પામવા માટે કારણ પામેલો હોય તે. એટલે જે સાધુ કે શ્રાવક તેના સુંદર આચારો પાળી દેવપણું પામવાનો હોય, તેવા શ્રાવક કે સાધુને ભવિષ્યમાં થનાર હોવાથી કારણરૂપે દ્રવ્યશબ્દનો અહિં પ્રયોગ કરાય. સાધુને દ્રવ્યદેહ કહેવાય. બીજા સ્થાને પણકહેલું છે કે - “માટીના પિંડને દ્રવ્યઘટ, સુશ્રાવકને દ્રવ્યસાધુ તથા સાધુને દ્રવ્યદેવ એ વગે૨ે શ્રુતમાં કહેલું છે.” (૨૫૫) આ પ્રમાણે દ્રવ્યશબ્દના બે અર્થ કહીને તેને યથાયોગ્ય જોડે છે.
અભવ્ય સમૃતબંધકને દ્રવ્ય આજ્ઞાથી કર્યો લાભ
૨૫૬- તે બે દ્રવ્ય શબ્દોની મધ્યે અભવ્ય સત્કૃબંધક આદિ ગ્રંથિક-ગાંઠ ન ભેદ્દેલી હોય, તેવા જીવોને દ્રવ્યથી આજ્ઞાભ્યાસ-તત્પર એવાઓને અપ્રધાન અર્થમાં દ્રવ્યશબ્દ વપરાય છે. અભવ્યો કે, જે ગ્રંથિસ્થાન નજીક આવેલા છે, તેવાઓ કેટલાકને આજ્ઞાલાભ દ્રવ્યથી થાય છે. જે માટેકહેલું છે કે - “તીર્થંકરાદિકની પૂજા દેખીને અથવા તેવા અન્ય કાર્યથી અભવ્યજીવોને પણ શ્રુતસામાયિકનો લાભગાંઠ હોવા છતાં પણ થાય છે.” બાકીના અપુનબંધકાદિકોને યોગ્યતા અર્થમાં દ્રવ્યશબ્દ વપરાય છે. શાથી ? તો કે ભાવઆજ્ઞાનું કારણ, સદ્ભૂત આજ્ઞાના હેતુરૂપ થવાથી. (૨૫૬) હવે પ્રધાન અને અપ્રધાન એવાં દ્રવ્યઆશાનાં ચિહ્નો કહે છે -
૨૫૭ - બંને દ્રવ્યશબ્દના ચિહ્નોના ભાવ જણાવે છે. તેમાં અપ્રધાન આજ્ઞામાં તે કહેવાય છે. આજ્ઞા કહેવા લાયક પદાર્થના અર્થનું ચિંતન તેમાં હોતું નથી. આ જ્ઞાની પ્રરૂપણા કરનાર અધ્યાપક-ગુરુ આદિ પુરુષના ગુણનો પક્ષપાત ગુણાનુરાગ તેને હોતો નથી. તથા વિસ્મય એટલેકે ‘અહો ! અનાદિ સંસારમાં પૂર્વે કોઈ દિવસ પણ મેં આ જિનેશ્વરની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી ન હતી,તેવો વિસ્મય પણ તેને જ થાય. તથા સંસારનો ભય હોતો નથી, સામાન્યથી આજ્ઞા-. વિરાધવામાં આટલાં અપ્રધાન દ્રવ્ય-આજ્ઞાનાં લિંગો સમજવાં પ્રધાન દ્રવ્ય. આશાનાં તેથી વિપરીત લિંગો સમજવાં જેમ કે, ‘તેના અર્થની વિચારણા,ગુણરાગ વિસ્મય, ભવનો ભય
