Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૧૮૬
ઉપદેશપદ-અનુવાદ કાળવાદી – એક જ કાળ કારણ છે, તેથી અનવસ્થા ઉભી જ નહી થાય.
શંકાને તો જે સમજે એ કાળ છે એ આખા જગતનું કારણ છે તેથી વસ્તુ ભાવ ક્રમશ: પેદા થાય છે એમાં વિરોધ આવશે. કા.ક.તમાને તમામનું કારણ હાજર છે તો બધુ ઉત્પન્ન થઈ જ જવું જોઈએ. જો યુવાપષ્ટ થાય છે તો લોક સાથે વિરોધ આવશે. કા.ક. જગત એક સાથે નિર્માણ પામતુ દેખાતું નથી. તેથી એક જ કાળ તેથી જગતનું કારણ એક કાળ જ નથી. (૧)
(
ભાવવાહ.
બીજાઓ એમ કહે છે કે – પોતાના સ્વભાવથી જ ભાવો ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વભાવ છે કારણ જેઓનો તેવા ભાવપદાર્થો છે, તે સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે - એમ જો સ્વીકારીએ તો, પોતાના આત્મામાં ક્રિયાનો વિરોધરૂપ દોષ છે. કોઈ પદાર્થ પોતાના સ્વરૂપમાં ક્રિયા ઉત્પન્ન કરી શકે નહિ ઉત્પન્ન થયા પછી વસ્તુમાં સ્વભાવ થાય,તો ઉત્પત્તિથી પૂર્વકાલમાં સ્વભાવ નથી,તો પણ ઉત્પત્તિ થઈ છે. તેથી તેઓની ઉત્પત્તિમાં સ્વભાવ કારણ નથી. જયારે પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેનો સ્વભાવ) પદાર્થો સાથે સંભવ થઈ શકે છે, પણ ઉત્પત્તિથી પૂર્વકાળમાં સ્વભાવનો અભાવ હોવા છતાં ભાવોની ઉત્પત્તિમાં સ્વભાવ કારણ થઈ શકતો નથી. અથવા કારણ વગર ભાવોની ઉત્પત્તિ થાય છે. કારણ કે, પોતાનાં અને બીજા કારણોથી અમારો જન્મ-ઉત્પત્તિ થાઓ અપેક્ષા ન હોવાથી પદાર્થો બધા હેતુઓની અપેક્ષાથી રહિત છે.ત્યારે પ્રત્યક્ષ સાથે જે વિરોધ તે દોષ છે. તે આ પ્રમાણે - પ્રત્યક્ષ અને અનુપલબ્ધ એટલે જ્ઞાનનો અભાવ-અન્વય-વ્યતિરેકથી બીજ આદિ કાર્યના કારણરૂપ નિશ્ચિત જ છે. બીજા પાણી આદિ કોઈને કોઈ કારણથી જ પદાર્થ પેદા થાય છે એ પ્રત્યક્ષ જોવા મળે છે. માટે ભાવની ઉત્પત્તિનો કોઈ હેતુ નથી” એવું કહેવું પ્રત્યક્ષ વિરુદ્ધ થયું. બીજ હોય ત્યારે ઝાડ જોવા મળે - આ પ્રત્યક્ષથી અન્વય, ન હોય ત્યારે ઝાડ જોવા મળતુ નથી, એમ અનુપલંભથી વ્યતિરેક જોવા મળ્યો. જેના થયા પછી જ જેની ઉત્પત્તિ થાય અને જેના વિકારથી જેમાં વિકાર થાય, તે તેનું કારણકહેવાય છે. જેમ કે, વિકાસ આદિ ઉડ્ડન-એટલે ફૂલી જવું આદિ વિશિષ્ટાવસ્થા પ્રાપ્તબીજ કંટક આદિની તીક્ષ્ણતાનું કારણ છે.” આ વસ્તુ અન્વયે પ્રત્યક્ષવ્યતિરેકવાળા પ્રત્યક્ષ અને અનુપલબ્ધિથી નિશ્ચિત છે. તેથી એકાંત સ્વભાવવાદ પણ ઉત્તમવાળા નથી. (૨). (૩) નિયતિવાદ -
સર્વ વસ્તુઓ કોઈને કોઈ નિયતરૂપથી થાય છે તેથી નિયતિ જ ભાવોની ઉત્પત્તિમાં કારણ છે - એમ કેટલાકો કહે છે, તે આ પ્રમાણે-નિયતિના બલની સહાયતાથી જે વસ્તુની પ્રાપ્તિ થવાની છે, તે મનુષ્યો માટે શુભ થાય કે અશુભ થાય, તે અવશ્ય જ થાય છે. બહુ પ્રયત્ન કર્યા છતાં પણ જે થવાનું નથી તે થતું નથી. અને જે થવાનું છે, તેનો નાશ થતો નથી, આ વસ્તુ અયુક્ત છે. કારણ કે, જો એમ થાય તો શાસ્ત્રોપદેશ વ્યર્થ નકામો થાય. તેના ઉપદેશ વગર પદાર્થોમાં બધો ફેરફાર નિયતિથી કરાયેલ બુદ્ધિથી (એટલે “બધુ નિયતિથી થાય
