Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
હવે વૈયિકી બુદ્ધિનાં ઉદાહરણોનું વિવેચન કરીશું.
(સિદ્ધપુત્રનું દ્રષ્ટાંત) ૧૦૭- વૈયિકી બુદ્ધિના વિષયમાં નિમિત્તે એવા દ્વારનો વિચાર કરીએ છીએ કોઈક સિદ્ધપુત્રની પાસે બે પુત્રો અર્થાત્ શિષ્યો હતા. પુત્રો અને શિષ્યોને સમાન જ ગણેલા છે. તે બંને શિષ્યનેસિદ્ધપુત્રે નિમિત્તશાસ્ત્ર ભણાવ્યા કોઈક વખતે તૃણ, કાષ્ઠ, દર્દિ લેવા માટે અરણ્યમાં ગયા. ત્યાં બંનેએ હાથીનાં પગલાં જોયાં. એકે “આ હાથણીનાં પગલાં છે.” એમ વિશેષતા કહી. કેવી રીતે તે જાણ્યું? તો કે, કરેલા મૂત્રના આધારે. વળી તે હાથણી કાણી છે. કારણ કે, એક બાજુનાં તૃણાદિકનું ભક્ષણ કરેલું છે. વળી મૂત્ર કરેલાના આધારે એક સ્ત્રી અને પુરુષ તેના ઉપર રહેલા છે. મૂત્ર કરીને ઉભા થતી વખતે હાથનો ટેકો દઈને, તેનાં આંગળાં જમીન પર પડેલાં છે, તેમ ઉભી થયેલી હોવાથી પુરા મહિના થયેલા ગર્ભવાળી છે, વળી તેને પુત્ર જન્મશે. કારણ કે, તેણે જમણો પગ ભાર દઈને મૂકેલો છે, તેમ પગલાંથી જણાય છે. જમણી કુક્ષિમાં ગર્ભે આશ્રય કર્યો હોય, તો પુત્ર થાય. વળી રસ્તા પરના વૃક્ષો પર તેણે પહેરેલ લાલ વસ્ત્રના તાંતણા વળગી ગયેલા હોવાથી તે પણ પુત્રોત્પત્તિ સૂચક છે. તેમ નિમિત્ત શાસ્ત્રમાં કહેલું છે. તે જ બંને સિદ્ધપુત્રો નદી-કિનારે જળપાન કરીને જેટલામાં બેઠા, તેટલામાં જળ ભરવા માટે હાથમાં ઘડો લઈને આવેલી એક વૃદ્ધાએ સિદ્ધપુત્રોને જોયા, કોઈ નિમિત્તજ્ઞાનવાળાઓ પુત્રના સમાચારકહેશે” એમ સમજી લાંબા કાળથી પરદેશ ગયેલા પોતાના પુત્રનો આગમનકાળ પુછયો કે, “મારો પુત્ર ઘરે ક્યારે આવશે ?” પૂછવામાં વ્યગ્ર બનેલી હોવાથી, તેના હાથમાંથી ભરેલો ઘડો ભૂમિ પર પડી ગયો અને ભાંગી ગયો. તે વખતે એક નિમિત્તિયાએ એકદમ વિચાર કર્યા વગર બોલી નાખ્યું કે – “તે થતાં તે થાય અને તેના જેવું થતાં તેના જેવું થાય ” એ શ્લોક બોલીનેકહ્યું કે, “તારો પુત્ર મૃત્યુ પામ્યો, નહીંતર તત્કાલ આ ઘડો કેમ ભાંગી જાય ?' બીજા શિષ્ય કહ્યું કે, “હે વૃદ્ધા ! તું ઘરે જા, તારો પુત્ર ઘરે આવીને બેઠેલો છે.” પેલી તરત ઘરે પહોંચી, પુત્ર-દર્શન થયાં, મનમાં હર્ષ પામી. વસ્ત્ર જોડી તથા કેટલાક રૂપિયા લઈને ગૌરવ-પૂર્વક બીજા શિષ્યનો સત્કાર કર્યો. પ્રથમ સિદ્ધપુત્ર ખોટો પડવાથી વિલખો થયો અને ગુરુની પાસે આવીને કહેવા લાગ્યો કે - “આપે ભક્તિવાળા મને પેલાની માફક નિમિત્તશાસ્ત્રનો પરમાર્થ કેમ ન ભણાવ્યો ?” સિદ્ધપુત્રે તે બંનેને પૂછયું. તેઓ બનેલો યથાર્થ વૃત્તાન્ત જણાવ્યો.ગુરુએ પૂછયું કે - “તેં મરણ કયા કારણથી જણાવ્યું ત્યારે કહ્યું કે, ઘડો ભાંગી ગયો, તેથી બીજાએ કહ્યું કે – “ઘડો માટીમાંથી ઉત્પન્ન થયો અને તેમાં મળી ગયો, એમ તે પુત્ર માતામાંથી ઉત્પન્ન થયો અને માતાને મળી ગયો એવો નિર્ણય મેં કર્યો. ત્યારે પ્રથમ શિષ્યને ગુરુએ કહ્યું કે - “હે ભદ્ર! આમાં મારો અપરાધ નથી, પરંતુ તારી બુદ્ધિની જડતાનો અપરાધ છેજેથી વિશેષ ખુલાસા સહિત નિમિત્તશાસ્ત્રના રહસ્યને જણાવેલ હોવા છતાં તે તેના તાત્પર્યાર્થને સમજી શકતો નથી. શું તેં આ સુંદર વચન સાંભળ્યું નથી ? કે - “ગુરુ તો બુદ્ધિશાળી હોય કે જડ હોય, બંનેને સરખી રીતે વિદ્યા આપે છે, પરંતુ તેમના જ્ઞાનમાં સમજ શક્તિ ઉમેરી આપી શકતા નથી કે ઘટાડી શકતા નથી. તે કારણે ફળમાં મોટો
