Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
૧૮૧
હોય, ત્યાં રાજાઓ પણ પોતાની લક્ષ્મીને જાણી શકતા નથી. જગતમાં પ્રકાશ સહિત રૂપ યથાર્થપણે આંખ દેખે છે, તેમ મંત્રીરૂપી પ્રકાશયુક્ત રાજા પણ તે જ પ્રમાણે કાર્યોનો સાધક થાય છે. જે રાજા પાસે ચતુર બુદ્ધિશાળી કાર્ય વહન કરનાર મંત્રી નથી, તે રાજાને સારી લક્ષ્મી કે હરિણાક્ષી સ્ત્રીઓ ક્યાંથી હોય ? લોકવાયકાથી સાંભળ્યું કે, અહિં સુમતિ નામનો ઉત્તમ બ્રાહ્મણ છે કે, જેણે પોતાની બુદ્ધિના ગુણે કરીને બૃહસ્પતિને પણ જિતેલો છે, પરંતુ તે નેત્ર વગરનો છે. રાજાએ તેને ગૌરવ-પૂર્વક બોલાવ્યો અને રાજાને વહન કરવા યોગ્ય હાથણીની એક બાજુ તેને બેસાડ્યો તેના ઉપર રાજાઆરૂઢ થયો. ત્યાર પછીરાજાએ કહ્યું કે, માર્ગમાં આવતી બોરડી ઉપર ઘણાં પાકેલાં ફળ હશે, માટે તેનું ભક્ષણ કરવા જઇએ,' ‘નક્કી તે બોરાં ખાવા લાયક ન ગણાય. કારણ કે, વહેતા ચાલુ માર્ગમાં અનેક પથિકલોક આવે-જાય, એટલે કોઈ પણ તે ખાધેલાં હોય, માટે તેવાં બોરોનું ભક્ષણ કરવું યોગ્ય ન ગણાય.’ એમ કહી સુમતિએ રાજાને પ્રતિષેધ કર્યો. તેવા પ્રકારના લોકોને ભક્ષણ કરાવવાના પ્રયોગથી તે જાણી લીધાં હતાં. એટલે ખુશ થયેલા રાજાએ પ્રથમ પ્રસાદરૂપે તેની આજીવિકા માટે માણા-પ્રમાણ લોટ, પલ-પ્રમાણ ગોળ અને કર્ષ-પ્રમાણ ઘી આપવાનું નક્કી કર્યું. તેની બુદ્ધિ સ્થિર છે કે કેમ ? તે જાણવા માટે વળી કોઈ વખત રાત્રિએ અતિ બેડોળ આકારવાળા હઠીલા અધમ અશ્વ પાસે લઈ જઈને તેને પૂછ્યું કે, ‘આ વેચાવા આવેલો છે, તો ગ્રહણ કરવો કે નહિં ?' ત્યારે તે સુમતિ બ્રાહ્મણે મુખથી માંડી છેક પુંઠ ભાગ સુધી તેને પંપાળી જોયો અને તેનાં રૂંવાડાં બરછટ લાગ્યાં, એટલે જણાવ્યું કે, ‘જેનાં રૂંવાડાં કોમળ હોય, તેજાતિવંત અશ્વ કહેવાય. સાચે જ આ મોટો હોવા છતાં જાતિવંત ઘોડો નથી.' આ સાંભળી રાજા અધિક તુષ્ટ ચિત્તવાળો થયો અને પહેલાં જે આજીવિકા બાંધી આપી હતી, તેના કરતાં બમણી કરી આપી. વળી બીજા કોઈક દિવસે અધિવાસિત કરેલી બે કન્યાઓ મોકલી અને પૂછ્યું કે, ‘આમાંથી કઈ પરણશે ?' તેણે કન્યાનું કુલ જાણવા માટે વદન પ્રદેશથી માંડી કટીપ્રદેશ સુધી હાથ વડે એક કન્યાને ધીમે ધીમે સ્પર્શ કર્યો, પરંતુ તે કન્યા લગાર પણ ક્ષોભ વગરની છે.’ એમ ચિંતવીને ‘આ વેશ્યાની પુત્રી છે' એમ કરીને પ્રતિષેધ કર્યો કે, ‘આ પરણશે નહિં.' બીજી કન્યાને સ્પર્શ કરતો હતો, ત્યારે તેણેએકદમ રોષ પામીને આકરાં વચનો સંભળાવીને તેનો તિરસ્કારર્યો કે, ‘હે આંધળા ! તું કુળવાન નથી, તું શરમ વગરનો છે.’ ‘ આ ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી છે, નહિંતર સુશીલપણું કેવી રીતે પામે ? આ કમળ સરખા ઉજ્જવલ શીલવાળી છે' એમ રાજાને નિવેદન કર્યું. વિવાહના મોટા આડંબર કરવા પૂર્વકઘણા આનંદથી તેને પરણાવી. બીજી વખત કરતાં પણ બમણા પ્રમાણવાળી આજીવિકા બાંધી આપી. ત્યાર પછી સુમતિએ કહ્યું કે, ‘હે દેવ ! આપ વણિકપુત્ર છો, તેમાં સંદેહ નથી. અમારાં ચિંતવેલ અને બોલેલ વચનોમાં આપે કોપ ન કરવો.' શંક્તિ મનવાળા રાજાએ એકાંતમાં પોતાની માતાને પૂછયું, એટલે સત્યહકીકત જણાવી ‘કેમ એમ બન્યું ?' પ્રત્યુત્તરમાં જણાવ્યું કે, ‘ઋતુકાળ-સમયે શરીરને પખાળી આભૂષણ પહેરેલા કુબેર વિશે મને અભિલાષા ઉત્પન્ન થઈ.' એમ કહ્યું, એટલે તેને કોઈ સંભોગ કહે છે, પરંતુ તું તેના બીજથી નહિં. પરંતુ રાજાના બીજથી જન્મેલો છે.’ માતા ઉપર અપમાન કર્યું, એટલે સુમતિએ તેને સમજાવ્યો કે, ‘હે દેવ ! સ્ત્રીઓનો સ્વભાવ ચંચળ હોય છે. જેમ પાકેલા અન્ન ઉપર ક્ષુધાવાળાને અભિલાષા થાય
