Manasara on Architecture and Sculpture

Author(s): Prasanna Kumar Acharya
Publisher: Oriental Books Reprint Corporation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032595/1

Page #1

Manasara on Architecture and Sculpture

Page #2

Exclusively Distributed by Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd.
54 RANI JHANSI ROAD. NEW DELHI-110055, INDIA

Page #3

Manasara on
Architecture and Sculpture
Sanskrit Text with Critical Notes
by
Prasanna Kumar Acharya
Manasara Series:
Vol. III
ORIENTAL REPRINT
Oriental Books Reprint Corporation - 54 Rani Jhansi Road, New Delhi-110055

Page #4

Second edition 1979
ORIGINALLY PUBLISHED IN 1934
BY OXFORD UNIVERSITY PRESS, LONDON
PUBLISHED BY ORIENTAL BOOKS REPRINT CORPORATION, 54 RANI JHANSI ROAD, NEW DELHI 110055 PRINTED BY GAYATRI OFFSET PRESS, A-76 DAYANAND COLONY, LAJPAT NAGAR, NEW DELHI 110024
AND

Page #5

"What the learned world demand of us in India is to be quite certain of our data, to place the monumental record before them exactly as it now exists, and to interpret it faithfully and literally."

Page #6


Page #7

PREFACE
History of Publication
In 1834, in his Essay on the Architecture of the Hindus, Rām Raz referred to the contents of the first few chapters of the Mūnasüra from a fragmentary manuscript he had access to. Since then more manuscripts have been discovered, catalogued, and brought to the notice of the public. But the Sanskrit scholars like Dr. G. Bühler and Sir R. G. Bhandarkar have authentically branded this class of literature as written in “most barbarous Sanskrit."! Besides, the technical terms and obsolete expressions of the Silpa-gūstra, practically a lost science, have had no place in any of the existing dictionaries. The texts contain no drawings, diagrams, or sketches. The then buildings, religious, military, especially residential, have mostly been destroyed, partly by time and partly by foreign invaders. Obviously these difficulties stood in the way of the elderly scholars and nobody had made any attempt to deal with this huge text for over 80 years, when, being induced by youthful enthusiasm, the present writer undertook in 1914 the task of giving “rebirth” to this “ monumental work."
The unsatisfactory condition, both original and accidental, of the existing manuscripts of the silpa-sūstra generally, and of the Mūnasūra in particular, aggravated the expedition into this unexplored field of Sanskrit learning. The unknown ways have had to be discovered at great pains and many new things had to be learnt after bitter experience and elaborate experiments. The vast store of literature on the subject and the inscriptions and other archaeological records have had to be ransacked. Extensive tours in company with trained architects and engineers have had to be undertaken, involving great expenditure of time, money, and convenience from Landikotal on the borders of Afghanistan to Rameswaram in the south, from
1 Ep. Ind., Vol. 1, page 377 ; Ind. Ant., Vol. XII, page 140.

Page #8

PREFACE
Mahenjadaro in Sindh to Shillong in Assam, in order to examine ancient monuments throughout the country, including the cave temples of Western and Central India, the monuments of the Indian States in Rajputana and in Hyderabad, the hill temples of Kedarnath, Badrinath, Tunganath, etc. An encyclopædic dictionary has had to be compiled wherein for the first time an attempt has been made to settle the meanings of, and explain in English, some three thousand technical terms by illustrative quotations from cognate literature. In addition, some two hundred measured drawings, diagrams, and sketches in line and in colours have had to be prepared at great troublo and expense. Thus the peculiar pain of giving “rebirth” to a once fully grown “barbarous” child of unknown origin has been brought home to the writer. The youthful enthusiasm has been put to a great trial through the continuous struggle for seventeen years. With great diffidence, therefore, this curious child is presented to the learned world. If received with sympathy and kindness even such a child may thrive and bring some solace to everybody responsible for and interested in it. Ultimately it may confer a lasting benefit on the country and the nation, because our architectural policy of the past few hundred years, based as it has been on foreign imitation, and in an entirely different climate and soil, has not proved quite successful in regard to temples and humble dwelling-houses, if not in regard to public edifices also.
Lord Pentland, the then Governor of Madras and in charge of the Education Department, was induced by Sir John Marshall, lately the Director-General of Archaeology in India, to take an interest in the Mūnasūra, and some preliminary arrangements were made for its publication from Madras. But the unfortunate coincidence of His Excellency's retirement and Sir John's absence from India at the time of my arrival in Madras, forced me to leave the Presidency for Simla, where all the endeavours and the sympathy of Sir (then Mr.) George Anderson, Dr. D. B. Spooner, Sir Henry Sharp and Sir C. Sankaran Nair failed to secure a situation suitable for the “rebirth" of the Minastira. At last an opportunity arose when the work could be proceeded with in spite of other exacting duties. The Government of

Page #9

PREFACE
India recommended, and the Government of the United Provinces offered me a post in the Indian Educational Service at Muir Central College, Allahabad. Sir Claude F. de la Fosse, the then Director of Public Instruction and the first Vice-Chancellor of the reorganized Allahabad University, took up the matter with friendly sympathy and scholarly interest and induced the great educationist Governor, Sir Harcourt Butler, to sanction the publication on behalf of the Government of the United Provinces of Agra and Oudh through the Oxford University Press.
Description of the Manuscripts The manuscripts which have been used in preparing the text of this First Edition of the Mūnasūra are the following: - (A) This belongs to the Library of the India Office (B.482).
It is written in Devanāgari script on modern paper 9" by 71". It contains 100 folios, each page of which has invariably 21 lines, except the last page which has only 1 line. Each line is half a sloka. The slokas are inaccurately numbered from the beginning to the end. The writing seems to be by one and the same hand. The name of the writer is not known. The colophons are written in red ink. The manuscript gives up the Manastira at folio 78b. line 16, the middle of Chapter XVIII (Vimana-lakshana), without any colophon. The remaining 22 folios, apparently belonging to another work, are retained in Appendix F. This portion has two colophons-folio 93a, iti Sūkshma-śāstre Kāmakoshta-paçalah ; folio 95b, iti Padma-samhitayam Raurava-bhede Kūma-kosha-lakshana-vidhiḥ patalaḥ. On
page 101 it breaks off abruptly at the middle of line 1. (B) This has been noticed by Aufrecht in the Catalogues Cata
logorum, part III, page 97. It belongs to the Oriental Library of the Asiatic Society of Bengal. It is written on paper 12" by 81". The first part, to folio 88, is a

Page #10

xii
PREFACE
different work called Nara-pati-vijaya. The second part, called Manasara-vastu and also Kumāra-vāstu, contains 163 folios, each page of which has 16 to 24 lines. Each line contains about three-quarters of a sloka. The lokas are not numbered; but on the last page the total is given as 5,760 and this figure is not, of course, verified by actual counting. This has been undoubtedly written by more than one hand. But it is recorded on the last page that this work has been written by one Ramanuj charya for the Kumpāni bihudur (the East India Company) in the Salivahana Saka era 1677. The date of its being recorded is given in English, 14th April, 1823. The last page contains the mark of a seal in three different scriptsUrdu, Nagari, and Bengali. It begins with Chapter XV (Pada or Stambha), and folio 108b has the colophon of the last chapter. The remaining folios 108 to 163 contain the first fourteen chapters.
(C) This belongs to the Library of the India Office (E. 3141, 3014) and has been noticed by C. P. Brown in Eggeling's Catalogue, page 1131. Dr. Goldstücker refers to it in his Dictionary, page 284. It is written in Devanagari character on paper 11" by 7". It contains 472 folios, one page of which is left blank. Each page has 16 to 18 lines, each of which is a half sloka. Slokas are numbered up to folio 100. The colophons are not numbered in the latter part. Most of the chapters are incomplete and described in two places. The first sixteen chapters are altogether lost. The first few pages are quite fragmentary. The fly-leaf contains the following: "This portion of the far was copied from a very ancient manuscript in the old Tamil character, discovered at Trichinopoly. It was imperfect both at the beginning and at the end. It was written out under the direction of Charles Philip Brown, 1830." But from various

Page #11

PREFACE
xiji
indications it would, however, rather seem that the volume was copied from two different manuscripts, one a Grantha and the other a Telegu manuscript (Grantha manuscript, no. 1987, and Telegu manuscript no. 525 in Taylor's Catalogue Rais., 171 ; II 355).” It seems to have been copied frone different sources by different writers, but evidently not from the sources mentioned
here. (D) This belongs to the Library of the India Office (Mackenzie
Collection, no. III, 187). It is written in Telegu character on palm leaf, 13" by 2". It contains 162 folios, each page of which has 9 to 11 lines. Exactly like 'B' it begins with Chapter XV and after the colophon of the last chapter of the book takes up the first fourteen chapters. The name of the copyist is not known. The date is given as Saka 1656 (A.D. 1734). The characters are very small and indistinct. After careful collation with ‘B,' it seems that both 'B' and 'D' are copies of the same original. 'B' may have been already copied from 'D' when the latter was
removed to the India Office. (E) This belongs to the Library of the India Office (Mackenzie
Collection, no. III, 190). It is written in Telegu character on palm leaf, 19" by 13". It contains 68 folios, each page of which has 7 to 8 lines. But there are some pages quite blank. Each verse is followed by its Telegu translation. The pages are numbered 131 198. It begins at page 131. The colophon reads iti Mayamate Vüstu-zastre Vimūna-lakshana (158, 6, 6). As Dr. Rost remarks, “the Sanskrit text is hopelessly
corrupt.” (F) This belongs to the Tanjore Palace Estate. It is referred
to in Aufrecht, part I, page 452, part III, page 97, and in Burnell, page 62, no. 11081. It is written in

Page #12

Xiv
PREFACE
Grantha and Tamil characters on Cadjan (palm) leaf, 161" by 5". The breadth of a single leaf is one inch. It contains 202 leaves, each of which has 4 to 5 lines. It can conveniently be divided into three parts. The first part, in Grantha character, is exactly the same as
6
A,' showing their common origin. They are the same line for line; both break off the Manasura abruptly at the same line. The second part, in Tamil, called Kuma-koshṭha-bandha, corresponds to Appendix and seems to be a commentary on the latter portion of the first part, which does not belong to the Manasūra. The third part contains some chapters belonging to a different work, probably the Mayamata. Each verse is accompanied by a Tamil commentary throughout. This part is noticed in Appendix . 'F' like 'A' has, therefore, only the first seventeen chapters of the Manasura and a portion of Chapter XVIII.
(G) This belongs to the Tanjore Palace Estate. It is referred
to in Aufrecht, part I, page 452, part III, page 97, and in Burnell, page 62, no. 11080. It is written in Grantha character on Cadjan (palm) leaf, 16" by 21. The breadth of a single leaf is 1". It contains 82 leaves, each page of which has 4 to 6 lines. The first two slokas are invocations to the gods Ganesa and Śiva. Then come 9 lines from Chapter XXXIV (Mandapa). The manuscript begins practically with the next Chapter XXXV (Sala) and runs to Chapter L (Bhushana). (H) This belongs to the Deccan College, Poona, Bombay. It is referred to in Aufrecht, part III, page 97, and in Dr. Bhandarkar's Report for the years 1887-91. It is written in Devanagari character on foreign bluish paper, with water lines, 9" by 73". It contains 44 leaves, each page of which has 21 lines. Each line has about 21 letters. The characters are legible, clear and bold, and

Page #13

PREFACE
XV
the writing is fairly correct. The manuscript is in the form of a modern book, with a margin of one inch to three-fourths of an inch with a double line of border in red ink on all sides. The same ink is used to denote the beginning and the end of the different Chapters, as also to show the beginning and the conclusion of the anushtubhs, their pūdas, and of sentences. No date is given. The author is not knuwn. It begins with a table of contents. Like ‘G' it has only Chapters XXXV to L. The manuscript itself seems to be a modern copy of an older manuscript The page 'la' has the words “ Mūnava-Silpa” as the title of the work, though in Bhandarkar's report the name is given as
“Mūnava-sūra-vūstu-śāstra. (I) This belongs to the Government Oriental Library, Madras.
It is referred to in Aufrecht, part II, page 104. It is written in cursive Grantha character on European paper and bound in size 13" by 8". It consists of 495 pages, each of which contains 18 lines. It retains all the chapters of the Mūnasura in their proper order with a few exceptions. The copyist gives his name as Loka
nātha Śāstri. The date of transcription is not given. (J) This belongs to the Government of Madras. It is referred
to in Aufrecht, part I, page 452, and in Taylor I, 71, no. 1987. It consists of 12 Cadjan (palm) leaves of une size 12!" by 13". Each page contains 8 lines. It is written in Grantha character. Neither the date of the manuscript nor the name of the copyist is given. Many leaves are missing and more are so injured that it is impossible to make out the contents. The last page contains in the middle the colophon of Chapter XLVII. The comparison has to be given up after a few lines of Chapter XLVI (Torana).

Page #14

xvi
PREFACE
(K) These two manuscripts belong to the Palace Library of Trivandrum. They are referred to in Aufrecht part I, page 452, and described in Oppert II, 532, 6125 6976. Of these, 532 and 6976 are not available and seem to have been lost. Of the two Trivandrum manuscripts, one is 6125 and the other is a new one, in the sense that it is not mentioned in any catalogue. Aufrecht thinks (page 452) that one of these three described by Oppert "quoted by Rām Ráz." But there seems no reason for Aufrecht's supposition. From the description it seems on the contrary that Ram Raz referred to the one called here 'J.'
was
Both of the Trivandrum manuscripts are written on palmleaves in Malayalam character. One of them contains 63 slokas on 25 folios with 9 lines to a page of 71" by 11" and goes as far as the first 55 verses, with a Malayalam gloss. The other contains 6 folios of 7" by 1" with 9 lines to a page. This second one is the gloss and omits the verses 5, 9, 10, 14, 24, 28, 38, 40, 45, 48, 52 and 55. They deal with Sankhu-sthapana and the illustration of the Ayadi-shal-varga; but comparison and collation are not possible. Apparently they are not copies of the Manasura and seem to belong to a different work. They are retained in Appendix Л.
Aufrecht, part III, page 97, refers to the Reports on Sanskrit Manuscripts in Southern India by E. Hultzch, vol. II, page 37, no. 1103. These manuscripts are the same as Burnell, Tanjore, page 62, nos. 11080 and 11081, and identical with 'F' (11081) and 'G' (11089).
Aufrecht, part III, page 97, refers to Hara Prasad, I and II, Calcutta, 1898, 8, II, no. 161. It is, perhaps, the same fragmentary manuscript, which now belongs to Mr. Nagendra Nath Basu, and appears to be a recent copy of one of the manuscripts described above.

Page #15

PREFACE
xvii
Of all these manuscripts, 'A' is the shortest. The characters ire legible, clear and bold, but the language is very corrupt. The corruptions are not due only to the copyist, but are to be ascribed to the sources from which 'A' was copied. It does not differ materially from the first and second parts of 'F' In fact ‘A’ and 'F' resemble each other so closely as to suggest a common origin, and may be taken to form one group.
'B' is the most incorrect manuscript; but, such as it is, it does not differ from ‘D.' The various corruptions, except those which are obviously copyist's conjectures and variae lectiones, are the same. I am inclined to think that 'B' had already been copied from
D' when the latter was removed to the India Office. At any rate their common origin is apparent. These two will thus form one group.
- 'C' is also interpolated and stands aloof, although it shows many striking coincidences with such parts of J'as do not agree with 'I.' Eggeling says (Catalogue, page 1154) “the volume (C') was copied from two different manuscripts . . . this would account for certain repetitions, as well as for certain orthographic peculiarities (such as yeka for eka, vuttara for uttara), pointing to a Telegu source.” That the original of 'C' was very damaged is clear from such marginal remarks of the copyist as “ Asmin sthale patrūņi navůni nyünăni” (here are lost nine leaves).
'G' and 'H' each of which has the same fifteen chapters only, are in a fairly good condition. They are copies from the same original, differing just enough to show that they have undergone the usual corruptions, which a long course of copying and re-copying under different circumstances renders unavoidable. They may, therefore, be classed under one group.
'I,' which is the Codex Archetypus of the present edition is the most perfect manuscript available of the Manastira. It is likely that 'I' was copied from 'J' when the latter was in its complete form. This would account for the displacement of some lines in

Page #16

xvii
PREFACE
the same chapter, as well as in different chapters, through copyist's blunders or want of revision. The lacuna of 'I' may thus be ascribed to negligence in reading the extremely injured parts of. 'J,' since we have such obvious common mistakes as var ayet for r'an-nayat, etc. They may be taken to form one group.
With regard to the provenance of the Manuscripts it is unfortunately impossible to give much definite information. 'A,'C' D'E' belong to the India Office. 'B' comes from Calcutta and 'H'from Bombay, 'F' . G, 1,' J' come from Madras. The Telegu character of 'D' and the Grantha and Tamil characters of F' and the Grantha character of 'G' I' and 'J' point to their South Indian origin. 'B' seems to have been written in Bengal and 'H'in Northern India. In spite of their Devanagari character, certain orthographic peculiarities, such as yısa for vša and yeka for eku, ‘A,'C' seem to be copies of South Indian originals ; or more probably, they were transcribed by South Indian copyists.
The critical apparatus furnishes abundant warrant for the division of the manuscripts into such groups, and it could easily be supplemented by a number of details, omission or addition, punctuation, particular forms of letters, etc., which are not of sufficiently noteworthy importance. Within each group the manuscripts are in close relationship. This is proved by a number of variants common to each group and especially by long lacune.
The relationship of the manuscripts within the above muntioned families (* A,' 'F'; 'B' D’; C'; G,' 'H'; 'I,' J ') is a matter of considerable difficulty. The nature of the work renders it probable that the relationship should vary in various particulars, and to some extent this expectation has been justified.
of the peculiarities of the groups the following may be mentioned : A,''F' regularly write Kamtha, Kamdhara, Kampa-madhyena ; · B,' • D,' and I, J,' write the same words as Karna, Kamdhara, Kampamardhena. B' and 'C' have sometimes yeka for eka, yisa for isa, etc. Such peculiarities as are common to almost all the manuscripts will be found treated more elaborately under the Critical Notes.

Page #17

PREFACE
xix.
General method followed in preparing the text
After the brief survey of the present condition of the manuscripts, it remains for me to indicate shortly the lines which I have followed in preparing the text of the first edition from the materials furnished by the codices.
The variations in the manuscripts consisting in spelling, words, phrases, sentences and grammatical concordance have been recorded. Errors in metre, when accidental or results of bad copying, can easily be corrected. But such errors in the Manasara are too numerous and they can hardly be corrected without tampering with the original. In all sacred works they have been respected by medieval Indian scholars, and accounted for as peculiarities of holy sages (arsha). The first editor of the Manusura has no other alternative than to take all these errors as ursha.
I believe I have thus included in the Notes and Appendices more than what has any real bearing on the text. This principle is certainly not economical. But this is, under the circumstances to be noticed below, unavoidable and not altogether useless.
The chief object of critically editing the ancient manuscripts is to prepare an intelligible text. At the same time no one could deny the "mischief done by conjectural criticism of classical scholarship." But with a view to preparing an intelligible text of the Manasura, the ungrammatical or "barbarous " style of which will be found discussed elsewhere, a certain amount of emendation is indispensable.
When the office of the Editor, Commentator, and Translator is all combined in one, the following principle, which, if not sound, is at least safe under the peculiar circumstances, has been followed in this edition :
"Let an editor give what there is, and let the commentator say what might be and what ought to be."
1 Critical Notes, pp. 1-310; Appendix to Indian Architecture, pp. 199-214.

Page #18

XX
PREFACE
This method has the merit of satisfying the two divergent schools of critics, namely, scholars who are in favour of an intelligent discrimination between what are different readings and what are mere blunders due to ignorance of authors or negligence of copyists, and those who insist upon a faithful reproduction of even the most obvious and unquestionable mistakes.
Working on this principle, such emendations as have been thought indispensable for the constitution of an intelligible text have been invariably marked as such both in the text, within brackets as is usually done in editing an ancient inscription, and also in the Notes, and the actual readings of all the manuscripts have been carefully recorded. But I have kept in view the risks with which any attempt at emendation is beset in the case of so difficult a text as the Minasüra and have accordingly endeavoured to exercise the utmost caution. For the same reason, I have abstained from suggesting conjectural restorations for all the passages in which the text, as found in the Codex Archetypus, showed a lacuna, except where it could be restored from the nature of the context or by reference to related passages with a reasonable degree of certainty.
Under the circumstances pointed out in the desoription of the existing manuscripts, 'I' is the only possible basis of this edition. From this a departure has boen made in favour of 'J'only where the reading of the latter appeared distinctly preferable and to represent a close approach to the original. In every such case the text of
I' and all other manuscripts has been carefully indicated in the Notes. This has also been done in every instance where the text of 'I' had for the sake of elucidation to be corrected by any other manuscripts. Whenever the readings of 'I' seemed to be superior or equal to the variations of 'J,' and accordingly were retained in the text, the readings of J' have been recorded in the Notes. All words or letters, which J' or any other codex has supplied, where 'I' had a lacuna or otherwise, have been distinctly noted.

Page #19

PREFACE
xxi
The head lines for the pages and the chapters, as also the numbering of the slokas, are not found in the manuscripts ; the editor has taken the liberty of adding them.
As regards orthography, the rules laid down in the grammar of Pāṇini have, strictly speaking, no large application in an ungrammatical text like the Mūnasūra. It is, however, desirable to follow one principle throughout and the following methods have been generally followed in this edition : (1) Anusvāra has not been used in place of 'm'at the end of a
sentence or verse, and before vowels. (2) Nasals have not been replaced by anusvāra in the interior
of simple words, e.g. uga , aga, uz, RAM, etc. (3) Visarga has been used instead of doubling of 27, 7 and
(argistar not T TAT, : Hui not HTİ, AZIATAH
not WRIT.) - (4) The usual forms have been used in cases of confusion
between kh and gh (e.g. parikhā not parighā), t and d (e.g. maņdapa not maņțapa), '^' and 'n', and 'x'
and 's.' (5) The correct forms have also been used in cases like stāna
for sthāna, etc. (6) The rare use of double consonants for single, and vice
versa, has been corrected. (7) Of individual words like तृभ ग for त्रिभाग, अलिन्द्र for अलिन्द,
ar for TT, etc., the correct forms have been used. (8) When there are two forms of some words differing only by
a and a (e.g. faz fang, a:82T, TET) or T and (e.g. afges, are), the one which agrees with the pronunciation
current in Northern India has been retained. (9) The correct form has been given when a short vowel is
used for a long one and vice versa 'e.g., 'a' for ' ,' 'i'
for 'i,' 'u' for 'ü'). (10) The correct case terminations have been used when they
are altogether omitted and are indicated within brackets.

Page #20

xxii
PREFACE
(11) In the instances of wrong cases, mostly the nominative and accusative have been corrected and marked within brackets, and the rest have been rarely corrected. (12) In cases of wrong numbers, singular for plural or dual, and vice versa, and false genders, masculine words treated as if they were neuter or feminine, and vice versa, alterations can hardly be suggested without considerably handling the text. Wherever they are found indispensable, they are marked within brackets and noticed in the Notes. (13) Masculine or neuter forms of accusatives and pronouns used with reference to feminine nouns have been similarly noticed.
(14) Similar alterations have been made of words in sandhi and compounds, where the elementary rules of grammar are violated in a large number of instances without following a discoverable fixed principle.
(15) Inappropriate or incorrect verbal derivatives have been, as a rule, treated in the same way, the alterations, whenever suggested, being marked within brackets. These matters are elaborately discussed and fully illustrated in the writer's Indian Architecture under "The Language of the Silpa-sustra" (pages 199-214).
Signs () indicates a correct form to replace an incorrect one which immediately precedes it; [ ] indicates an emendation by
an addition, omission, or alteration of letters or words.
I feel no hesitation in declaring that a perfect text of the Manasara written in a chaste language is unattainable. It is unlikely that there still exist manuscripts, which are hitherto undiscovered and which are not derived from any of our manuscripts. I am, therefore, of opinion that the Manasura was never written in a chaste language and that its imperfections are original.1
A few critics questioned if Sanskrit (the refined) language of the Silpa-sastra, the science of fine arts, could ever have been barbarous'; one such oritio is dead and gone, and if there be yet any. body left he will have now an opportunity of examining the text for himself and revising his notion (see Opinions and Reviews at the end of Val. IV).

Page #21

PREFACE
Acknowledgments
The publication of these volumes has been made possible through the generosity of the Secretary of State for India, the Government of India, and the Government of the United Provinces of Agra and Oudh, to whom I can only express inadequately my most respectful thanks.
xxiii
It remains for me briefly to acknowledge aids and encouragement received beyond those mentioned above. From the very conception of the idea in consultation with Mr. E. B. Havell and Dr. L. D. Barnett, M.A., LITT.D. Professor F. W. Thomas, c.I.E., M.A., PH.D., has proved a guardian to the Manasura. The significant quotation, " rebirth of the monumental work," is his expression. It is his kindness which has largely kept alive my youthful enthusiasm, under very unfavourable circumstances, in London, Holland, Madras, Simla, Patna, Benares, and Calcutta. I am indebted to him for most of the materials and also for valuable guidance and consultation at the earlier stage, and for the final publication of the Manasara. Words fail me to express adequately my debt of gratitude to him.
My grateful acknowledgment is due to another great orientalist, Mahamahopadhyaya Pandit Ganga Nath Jha, M.A., D.LITT., LL.D., until recently Vice-Chancellor of Allahabad University, for his very encouraging and generous review and publicity of the earlier volumes which gave me a new lease of life, and for giving me facilities, with fatherly enthusiasm, to undertake extensive tours (referred to above). For further encouragement I am grateful to Mr. A. H. Mackenzie, M.A., C.I.E., the Director of Public Instruction, who became more and more convinced of the importance of the work when he was officiating as the Commissioner of Education and where he came in closer touch with the Archaeological Department-the Department wherein the plates to illustrate the architectural portion of the Manasara were prepared.
For his scholarly sympathy and friendly appreciation my grateful acknowledgment is due to Mr. H. R. Harrop, M.A., I.E.S., the Deputy Director of Public Instruction, whose interest increased through his

Page #22

xxiv
PREFACE
official correspondence concerning the publication during the past ten years with the Oxford University Press, who, incidentally, have been anxious to bring out a second edition of the two earlier volumes since the first year of their publication.
My gratitude is due to Rai Bahadur Dayaram Sahni, M.A., the present Director General of Archaeology, for his scholarly interest in the work and his friendly appreciation during the past ten years ; and to Mr. K. N. Dikshit. M.A., the then Deputy Director General of Archaeology, who used to come to my hotel at Simla and spent hours in discussing various obstinate passages that baffled repeated aitempts at their interpretation.
For scholarly interest, friendly sympathy, encouraging appreciation and various kinds of assistance from time to time I am grateful to my colleagues Dr. Babu Ram Saksena, M.A., D.LITT., Dr. Umesh Misra, M.A., D:LITT., Pandit Ketresh Chandra Chattopadhyaya, M.A., Pandit Raghubar Mithulal Shastri, M.A., M.O.L., and Miss Mathura Narain Herlekar, M.A.
Not only for general encouragement, but also for valuable sugges. tions and constructive criticism of the earlier volumes, I am grateful to the reviewers whose opinions are quoted at the end of volume IV.
To Mr. D. W. Crighton, Superintendent, Printing and Stationery, and to his compositors and readers I desire to express my gratitude for the painstaking care and long forbearance and for their ever sympathetic and kind treatment towards me. For his personal interest in the work and for many useful suggestions and improvements I am further indebted to Mr. Crighton who readily took the trouble of revising this Preface.
P. K. ACHARYA. UNIVERSITY OF ALLAHABAD :
February 6, 1933.

Page #23

मानसारम्
(वास्तुशास्त्रम्)
पम० ए० (Calcutta) पि० एच० डो० (Leyden) डी० लिट (London) विरुदवता
आई० ई० एस० पदमलहुर्घता
प्रयागविश्वविद्यालये . डोन्-फ्याकल्टि-पाव-पास-पदभाजा
प्राच्यविभागाध्यक्षेण संस्कृतप्रधानाध्यापकेन श्रीप्रसन्नकुमाराचार्यण
प्राचीनहस्तलिखित पुस्तकंभ्य प्राधुनिकपाश्चात्त्यरोत्या संस्कृत्य सम्पादितम्
ORIENTAL REPRINT
ओरियण्टल बुक्स रीप्रिंट कारपोरेशन

Page #24


Page #25

विषयसूची
पृष्ठाकार प्रकाशनवृत्तम् (Bistory of publication) ..
ix-xi प्राचीनहस्तलिखित पुस्तकानां विवरणम् (Description of MSS.) ri-xviii सम्पादनरीतेाख्या (Method followed in preparing the text) xix-xxii उपकारस्मरणम् (Acknowledgment)
....xxiii-xxiv संस्कृतभूमिका .... अध्यायाः १ संग्रहः २ शिल्पिलक्षणपूर्वकं मानापकरणविधानम् ३ वास्तुप्रकरणम् .... ४ भूमिसंग्रहविधानम् ५ भूपरीक्षाविधानम् .... ६ शड्डस्थापनलवम्
१४-१८ ७ पदविन्यासलक्षणम्
१९-२८ ८ बलिकर्मविधानम् ....
२९-३१ ९ प्रामलक्षणम् ....
३२-५१ १० नगरविधानम् ....
५२-५६ ११ भूमिलम्बविधानम्.... १२ गर्भविन्यासविधानम्
६३-७१ १३ उपपोठविधानम् ....
७२-७७ १४ प्रधिष्ठानविधानम्
७८-९३ १५ स्तम्भलक्षणम् .....
९४-११० १६ प्रस्तरविधानम् ....
१११-११८ १७ सन्धिकर्मविधानम्
११९-१२६ १८ विमानलक्षणम् ....
१२७-२४२ १९ पकतलविधानम् ....
.... १४३-१५२ २० द्वितलविधानम् ....
.... १५३-१५७ २१ त्रिवलविधानम् ....
.... १५८-१६०

Page #26

२]
विषयसूची
पृष्ठाकुर १६१-१६४
अध्यायाः २२ चतुस्तलविधानम् .... २३ पश्चतविधानम् .... २४ पट्तलविधानम् २५ सततलविधानम् .... २६ परतलविधानम् .... २७ नवतलविधानम् .... २८ दशतलविधानम् .... २९ पकादशतलविधानम् ३० द्वादशतलविधानम् ३१ प्राकारविधानम् .... ३२ परिवारविधानम् .... ३३ गोपुरविधानम् .... ३४ मडपविधानम् .... ३५ शालाविधानम् ... ३६ गृहमानस्थानविधानम् ३७ गृहप्रवेशविधानम् ३८ द्वारस्थानविधानम्.... ३९ द्वारमानविधानम् .... ४० राजह→विधानम् .... ४१ राजाविधानम् .... ४२ राजलक्षणम् .... ४३ रथलक्षणम् .... ४४ शयनविधानम् .... ४५ सिंहासनलक्षणम् .... ४६ तारखविधानम् .... ४७ मध्यरङ्गविधानम् .... ४८ कल्पवृक्षविधानम् .... ४९ मैलिलक्षणम् .... ५० भूषखलक्षणम् .... ५१ त्रिमूर्तिलक्षणम् .... ५२ लिङ्गविधानम् .... ५३ पोठलक्षणम् ....
लम्....
१६७-१६८ १६९-१७०
१७१-१७३ .. १७४-१७५
१७६-१७७ १७८-१७९
१८०-१८७ .... १८८-१९१
१९२-१९८ १९९-२२०
२२१-२४१ .... २४२-२५६ .... २५७-२६०
२६१-२६५ २६५-२६७ २६८-२७३ २७४-२७९ ૨૮૦–૨૮૨ ૨૮૨–૨૮૧ २८६-२९२ २९३-२९६ २९७-३०४ ३०५-३०७
३०८-३०९ .... १०-३१२ .... ३१३-३२१ .... ३२२-३३३ .... ३३४-३३७ .... ३३८-३५१ .... ३५२-१५४
(४)

Page #27

विषयसूची
[३
प्रध्यायाः
....
पृष्ठाङ्काः ३५५-३६१ ३६२-३६५ ३६६ ३६७-३६९ ३७० ३७१-३७४ ३७५-३७६ ३७७-३८२ ३८३-३८५ ३८६-३८७
५४ शकिलक्षणम् ५५ जैनलक्षणम् .... ५६ बादलक्षणम् ५७ मुनिलक्षणम् ५८ यक्षविद्याधरलक्षणम् ५९ भक्तलक्षणम् ६० हंसलक्षणम् ६१ गरुडलक्षणम् ६२ वृषभलक्षणम् ६३ सिहलक्षणम् ..... ६४ प्रतिमाविधानम् .... ६५ उत्तमदशतालविधानम् ६६ मध्यमदशतानविधानम् ६७ प्रलम्बलक्षणम् .... ६८ मधूच्छिष्टविधानम् ६९ मङ्गदूषणविधानम् ७० नयनोन्मीलनलक्षणम् परिशिष्टम् अनुक्रमणिका टीका (Critical notes)
३९२-३९८ ३९९-४०१ ४०२-४०७ ४०८-४१० ४११-४१३ ४९४--४१८
४१९-४५१ ४५३-५१०
१-३११
....

Page #28


Page #29

भूमिका प्रस्य खलु मानसारस्य प्रन्थ-वामील-तैलङ्ग-मलयालं-नागरीतिपञ्चप्रकाराभिलिपिभिर्लिखितानि प्राचीनहस्तलिखितपुस्तकानि समालोच्य पाश्चात्याधुनिकसरणिमवलम्म्य मया प्रथमसंस्करणं विहितम् । तथा च राजभाषायामनुवादोऽपि कृतः ।
संस्कृतभाषायामेव मानसारं लिखिसमिति हि प्रसिद्धिः । परन्तु सा भाषा सर्वथैवासंस्कृता । धूलरादिपाश्चात्त्यपण्डितैस्तथा च भाण्डारकरादिभारतीयविद्वदुरन्धरैरेतद् बर्बरजनीचितसंस्कृतमिति वर्जितम् (१)। ___ मानसारमाधुनिकैर्दुर्बोध्यमनधिगम्यं चेत्यत्र कारणान्तरमपि वर्तते यतोऽदसीयसहस्रप्रयपरिमितपारिभाषिकशब्दानामर्था दृष्टचरसकलभाषाभिधानसाहाय्येनाप्यधिगन्तुं न शक्यन्ते । प्रतो मया सहस्रपृष्ठात्मकं भारतीयशिल्पशास्त्रविषयकमेकमभिधान सम्पादिवम् । सधाधुना प्रकाशितमेव । तत्र तु सर्वेभ्य एव वास्तुशास्त्रेभ्यः सर्वेभ्यश्च शिखालेखेभ्यस्तथा वेदबामणोपनिषद्भ्यः पुराणागमरामायणमहाभारतेभ्यः काव्यनाटकेतिहासेभ्यो नीतिज्यो. तिषशास्त्रेभ्यश्च संगृहीतानां चतुःसहस्राधिकशिल्पीयशब्दानां प्रयोगं सोदाहरणं प्रदर्य तदर्थानां स्थिरीकरणे यत्नमकार्षम् । एतदभिधानसाहाय्येनैव मानसारस्यार्थोपखब्धिश्चानुबादश्च सम्भाव्यते स्म । __ मानसारे प्रस्तुतानां विषयाणां संक्षेपेण विवेचनमधुना कर्तव्यम् । मानसारं खलु गृहादिनिर्माणविषयकवास्तुशास्त्रान्तर्गतम् । वास्तुशालं तु शिल्पशास्त्रान्तर्भूवम् । शिल्पानां बहवो भेदाः सन्ति । तथा च वात्स्यायनीयकामशाने चतुःषष्टिकलात्मकानि शिल्पानि
(१) एपिग्राफिया रसिका, प्रथमवरम्, पृ० ३७७ ।

Page #30

क]
भूमिका
स्वीकृतानि (१) । तथैव श्रीमद्भागवतटीकाकृता श्रीधरेणाथ जीबगोस्वामिना चाप्येवं विवृतम् (२) । विष्णुपुराणे तथा हरिवंशे (३), बौद्धानां ललितविस्तरे (४), जैनानामुत्तराघ्यायनसूत्रे (५), तथा च कल्पसूत्रे (२११), दशकुमारचरिते (२, २१), कादम्बर्याम् (पृ० ७०), क्षेमेन्द्रस्य कलाविलासे, समवायसूत्रे, विदर्भराजस्य रामचन्द्रकृतटीकायाम्, . ललितासहस्रनाम्नो नारायणकृतटीकायाम् (६) तथा च भास्करराजटीकायाम् ( पृ० ७१ ) शिल्पानां सुदीर्घा नामावली ( ७ ) द्रष्टव्या ।
अत्र खलु मानसारे प्रस्तुता विषयाः सप्ततिसंख्याकैः प्रकरणैर्विभक्ताः । तत्र प्रथमेऽनुक्रमणिका । ततः क्रमेण शिल्पिलतयपूर्वकं मानोपकरणं, वास्तुप्रकरणं, भूपरीताविधिः, भूसंग्रहः, गृहादीनां दिनिर्णयार्थ शङ्कुस्थापनलक्षणं, संगृहीतभूमिषु पदविन्यासः, बलिकर्मविधिश्वेति विषया प्रष्टस्वध्यायेष्ववतरणिकारूपेण वर्णिताः । अथ सर्वप्रकारायां प्रामायां नगर दुर्गायां च स्थापनं बाहुल्येन विशदीकृतम् । वत एकादिद्वादशान्ततलयुक्तानां प्रासादानां
(१)१-गीतम्, २- वाद्यम्, ३-नृत्यम् ४ - प्रालेख्यम्, ५- विशेषकच्छेद्यम् (-तलकुसुमवलिविकाराः, ७- पुष्पास्तरणम् ८-दशनवसनाङ्गरागः - मणिभूमिकाकर्म, १० - शयनरचनम् ११ - उदकवाद्यम्, १२ - उदकाघातः, १३ - चित्रयोगाः १४ - माल्यग्रथनविकल्पाः १५ - शेखरकापीडयेाजनम्, १६ - नेपथ्यप्रयोगाः, १७ – कर्णपत्रभङ्गाः, १८ - गन्धयुक्तिः, १९ - भूषणयेाजनम्, २० –ऐन्द्रजालयोगाः, २१ - कोलुमारयोगाः, २२ – हस्तलाघवम्, २३ - विचित्रशाकयूषभस्यविकारक्रिया पानकरसरागासवयेाजनम्, २४ – सूचीवान. कर्माणि २५ - सूत्रक्रीडा २६ - वीणा डमरुक यानि २७ - प्रहेलिका, २८ - प्रतिमाला, २९ - दुर्वाचकयेोगाः, ३०-पुस्तकवाचनम्, ३१- नाटकान्य्यायिकादर्शनम्, ३२ - काव्यसमस्यापूरणम् ३३- पट्टिका वेत्रवानविकल्पा:, ३४ तर्ककर्माणि ३५ तचणम् ३६- वास्तुविद्या ३७ - रूप्यरत्नपरीक्षा, ३८ - धातुवादः ३९—मणिरागाकरज्ञानम्, ४० - वृक्षायुर्वेदयोगाः ४१ - मेषकुक्कुटलावकयुद्धविधिः, ४२ - शुकसारिकाप्रलापनम्, ४३-उत्सादन-संवाहन केशमर्दन- कौशलम् ४४ - अक्षरमुष्टिकाकथनम् ४५ म्लेच्छित विकल्पाः, ४६-देशभाषाविज्ञानम् ४७ - पुष्पशकटिका, ४८ - निमिशानम्, ४९ - यन्त्रमातृका, ५०-धारणमातृका, ५१-संपाठ्यम् ५२ - मानसी, ५३-काव्यक्रिया, ५४ - अभिधान कोष: ५५ - छन्दोचानम्, ५६- क्रियाकल्पः, ५७ - छलितकयेोगाः ५८ - खगोपनानि ५९ - यूतविशेषाः, ६० - आकर्षक्रोडा, ६१ - प्रालको डनकानि, ६२ - वैनयिकीनां विद्यानां ज्ञानम्, ६३-वैजयिकोनां विद्यानां ज्ञानम्, ६४ व्यायामिकीनां विद्यानां ज्ञानम् - चेति । (मुम्बईसंस्करणम् - पृ० ३२-३४, ४३, ५)
(२) स्कन्ध १०, अध्याय ४५, लोक ३६ ।
(३) मदीयाभिधानम्, पृ० ७३६ ।
(४) राजेन्द्रलालमित्रस्य संस्करणम् पृ० १७८, १७९, ४१७ ।
(५) सेक्रेड बुक्स चा दी ईस्ट सीरीज़, खण्ड ४५, पृ० १०८
(६) अर्नव प्राव् द रायल एशियाटिक सोसायिटी, १९१४, पृ० ३५५, ३६७ ।
(७) वेङ्कटसुवियारस्य कलानामक प्रबन्धः, पृ० ३५, ३२ ।
(<)

Page #31

भूमिका
[" भूमिसम्बविधान वर्णितम् । प्रमङ्गक्रमेण कतिसंख्यकसलेषु गृहेषु के के वसन्तीत्येतदपि निर्धारितम् । अनन्तर सर्वप्रकाराणां वास्तूनां गर्भन्यासविधिः, उपपीठलचणम्, अधिष्ठानविधि:, स्तम्भलतयम्, प्रस्तर विधिः, सन्धिकर्म च विस्तरेण वर्णितानि । तते विमानलक्षणाभिधेऽध्याये सर्वप्रकाराणां गृहायां कतिचित् साधारण विवरणानि कृतानि । ततो द्वादशसु प्रकरणेष्वेका दिद्वादशान्ततलानि विस्तरेण प्रतिपादितानि । ततः प्राकारनामकवास्तुविशेषस्य विस्तृतं विवरणम् । परिवारकाख्येऽध्यायं मन्दिरस्य प्राङ्गणे कुत्र केषां परिवारदेवानां गृहाणि भवेयुरित्यानां चितम् । ततः षोडशतनान्तानां गोपुराभिधानानां देवमानवसदनबहिर्द्वारगृहायां विशद विवरणं कृतम् । तत एकस्मिन् सुदीर्घप्रकरणे मण्डपानाम्, प्रन्यस्मिंश्च शालानां वर्णनमस्ति । तता गृहविन्यासा गृहप्रवेशश्चेति द्वे प्रकरणे । एवं क्रमेण सर्वप्रकाराणां हर्म्याणां द्वारमानं द्वारस्थानं चाध्यायद्वयं वर्णितम् । तदनु राज हर्म्य वर्णनानन्तरं राज्याङ्गस्य भूपतीनां च लत्तणानि कृतानि । तता यानरथादिलक्षयम् । प्रथ क्रमेण शयनं सिंहासनं तारणं चाध्यायत्रये विवृतानि । प्राङ्गणस्थमध्यवङ्गनामकस्य वास्तुविशेषस्य वर्णनं तथा तोरणासनमण्डप प्राङ्गयादीनां भूषणार्थ कल्पवृक्षलक्षणमध्यायद्वये ततो लभ्यम् । ऊनपचाशत्तमे प्रकरणे नानाविधराजमुकुटराजाभिषेकवर्णनं कृत्वा सर्वप्रकारायां गृहाभरथानां तथाऽङ्गाभरणानां च वर्णनं भूषणनामके पश्चाशत्तमेऽध्याये कृतम् ।
ततो विंशतावध्यायंषु भास्करीयाणां वर्णनम् । तत्रैकपश्वाशन्तमेऽध्याये ब्रह्मादित्रिमूर्ति - लक्षणम् । शिवलिङ्गस्य तत्पीठस्य च लक्षणमध्यायद्वयं विस्तृतम् । शक्तिनामके ऽध्याये खोमूर्तीनां भेदा लक्षणानि च वर्णितानि । बौद्धदेवानां जैनदेवानां च मूर्त्तिवर्णनं ततः परं दृश्यते । अनन्तरं मुनिलक्षणं यतविद्याधरादिलक्षणं च । ततो भक्तल चवाहेऽध्याये सालोक्यसामीप्यसारूप्यमायुज्यभेदभिन्नानां महापुरुषाणां मूर्त्तिलचणं विशदीकृतम् ।
ततो देववाहनानां मूर्त्तिलक्षणम् - तत्राध्यायचतुष्टये हंस- गरुड - वृषभ - सिंहल तयानि क्रमेयालोचितानि । परवर्त्तिन्यध्याये प्रतिमाविधानाख्ये सर्वविधप्रतिमानां किश्चित्साधारणं विवरणं प्रदत्तम् ।
I
श्रतः परं तालमानं विशदीकृतम् । तालमानं तु मूर्तीनां पादादिमस्तकान्ताङ्गप्रत्यङ्गानामापेक्षिकं षड्विधं मानादिकम् । तथा हि-मानं प्रमायं परिमाणं लम्बमानमुन्मानमुपमानं चेति । प्रत्र मानसारे तालमानस्य दश एव भेदाः । परन्तु बिम्बमाने द्वादश भेदा: स्वीकृताः । काश्यपी अंशुमद्भेदे बृहत्संहितायां ब्रह्माण्डपुराये मत्स्यपुराणे शिल्पर ने सुप्रभेदागमे ( ९ )

Page #32

गा
भूमिका कारबागमे वैखानसागमे कामिकागमे चेदं तालमान समुपवर्णितम् (१)। मानसारस्य पञ्च. षष्टितमषट्षष्टितमाध्याययोरुत्तमदशतानलक्षणमध्यमदशतावलक्षणे यथाक्रम विशेषेणोदाहृते । ततः प्रलम्बलक्षणाभिधेष्याये समभङ्ग प्राभङ्गोऽतिमलिभङ्गश्चेति भङ्गस्थानां मूर्तीनां कतिभिः शिरसः पार्थादिभ्यश्च निर्गतामिः काल्पनिकीभी रेखाभिर्मानादिकं निर्धारितम् । ततो मधूच्छिष्टनाम्न्यध्याये मूर्तीनां स्वर्णरजतादिनिर्मितानां मधूच्छिष्टादिना शोधेनं वर्णितम् । ततो मूर्तीनां तथा च गृहादीनां निर्माणदोषपरिहारार्थोऽङ्गदूषण विधाननामकोऽध्यायः । मन्तिमे सप्ततितमे नयनान्मीलनाध्याये मूर्तीनां निर्माणशे चक्षुरुन्मीलनं वर्णितम् ।
अस्य मानसारस्य सप्ततिसंख्यकेष्वध्यायंषु प्रथमाष्टकं प्राथमिकं प्रस्तावनामूलकमानुपङ्गिकविषयात्मकम् । अनन्तरेषु द्विचत्वारिंशत्संख्यध्वध्यायेषु सर्वविधानां वास्तुशिल्पानां तथा प्रामाणां नगरदुर्गप्राकाराण शालामण्डपगोपुराट्टालिकाराजहादीनां तलस्तम्भपीठो. पपीठाधिष्ठानाद्यङ्गप्रत्यङ्गानां सम्पूर्ण विवरणं वैज्ञानिकरीत्या विस्तरेण कृतम् । तत्र तु यानरथशय्यासनपेटिकादीपदण्डादिगृहोपकरणानां तथा च सर्वविधानां हारवलयकङ्कणकेयूरपादुकाशिरोभूषणानां च विस्तृत विवरणमस्ति । विंशतावध्यायध्वन्तिमेषु भास्करीयशिल्पानां वर्णनं विद्यते । तत्र देवदेवीना यक्षविद्याधरगन्धर्वकिन्नराणा स्त्रीपुरुषाणां तथा च भुनीनां महापुरुषाणां पशुपक्षिमत्स्यकीटादीनां च मूर्तीनामीदृशं सकलं विवरणमुपलभ्यते येनानायासेनैवाशिक्तैिरपि शिल्पिभिर्निर्दोषाः प्रतिमा निर्मातुं शक्याः ।
अस्मादिदं तावदसंशयं ज्ञायते यत्र मानसारे सर्वेषामेव स्थापत्यमास्करीयशिल्पानां विवरणं कृतमिति । शिल्पकोषनानि प्रबन्धान्तरेऽस्मतकताभिधानस्य परिशिष्टे तथा चान्यवापि (२) वर्तमानानां मुद्रितामुद्रितानां सर्वशिल्पशास्त्राणां सेचिप्तं विवरणं प्रदर्शितम् । तेषु शतद्वयमितेषु प्रन्थेषु विवरणप्राचुर्यविषये वा प्रस्तुतविषयविन्यासविषये वोभयात्मके न कोपि मानसारसदृशः । ते तु प्रायेण सर्व एव मानसारमूलका इत्यस्माभिः स्वकृतभारतीयशिल्पशाने (३) प्रदर्शितम् ।
(१) मानसारम् ; अध्याय १००-३५५७१४-६४ पा६७-१००% र १७९% ॥२-७८ । बिम्बमानम, मो०१७ ७२१-१३८ । परिशिष्टम् १०। अंशुमदूमेदः-- पालिङ पृ० २५१ । वृहत्संहिता-०५८मो०४ । ब्रह्माण्डपुराणम् खरड १, अनुषङ्गपाद अ०७. मो०१७। मत्स्यपुराणम्-०२५८ प्रो० १९ अवशिष्टानां प्रमाणानि मदीयमारतीयशिल्पशास्त्रे १२१ तमे पृष्ठे व्यानि।
(२) मदोयभारतीयशिल्पशास्त्रम् पृ०९-१०९। (३) अध्यायः ३, पृ० ११० १३३।
(१०)

Page #33

[4
भूमिका शिल्पशास्त्रेभ्योऽन्यत्रापि शिल्पाना किञ्चिद्विवेचनं दृश्यत एव । तथा अगथदिवेदेषु ऐतरेयादिब्राह्मणेषु वौधायनापस्तम्बादीनां सूत्रेषु (१), नानाविधेषु बौद्धशास्त्रेषु (२), तथा मत्स्यानिगरुडस्कन्दवायुभविष्यनारदीयादिषु पुगणेषु (३), वृहत्संहितायाम् (४) कौटिलीयेऽर्थशास्त्रे (५), शुक्राचार्यस्य नीतिशास्त्रे (६), सूर्यसिद्धान्त-सिद्धान्तशिरामणि-लीलावतोप्रभृतिषु ज्योतिःशालेषु (७), विविधकान्यनाटकेतिहासेषु (८), व्वा यास्कीये निरुत (E), (१) शग्वेदः ३५३।४ ।६%
31१०1१3८६% १११२७४५ श६२।४GIE1% अथर्ववेदः ७।८३१; १०।६।४; ३।१२, ३,
तोतरीयसंहिता-४११ ऐतरेयब्राह्मणम् -२१ । मत्राणां प्रमाणानि मदीयभारतीयशिल्पशास्त्रे सलमप्रष्ठे द्रष्टव्यानि ।
(२) विमानवत्यु (टीका)-पृ० २ । दीग्धनिकाय- १६३६ । जातक १९९; हारहर। चुल्लवग्ग ६।१७।१; ४८३७१०% १०% ३३ ३३५१४१, ४१०% ३१०% २२ % ३८; ११८; १३३२; १४.१3८1१२४%
B0%; ५११६; १०॥३। मह सुदस्सनमुस १६०१५ विनय -४।३०८, २०६७,४४७२० । महावगण-१।३०।४३५ % १२५॥१८% १०% १०।२।
(३) मत्स्यपु०-०२५२, २५५, २५७ २५८ २५ २६२, २६३ २६ २७०। अग्निपु०-५० १०६, ४२, १०४, ५१.४८, ४३, ४४, ६२, ५० ५१, ५३, ५४, ५५ । गरुडपु०- ०४७ ४५ ४८। स्कन्दपु०- माहेश्वरखरड, द्वितीय, ०२५। वैष्णवखण्ड, द्वितीय श्र०२५ । माहेश्वरखण्ड प्रथम, प० २४ । वायुपु०-खरड १,०३९। भविष्यपु०-मध्यपर्व, ०१२। ब्राह्मपम, २०१३०, ११, १३२ । नारदीयपु० खण्ड १, १० १३ । लिङ्गपु०- खरड २, ०४६ ।
(४) वृहत्संहिता ०५३ ५८ ५७. ५८, ७। (५) को० अर्थशा०-प्रकरया २२, २३ २४, २५, ६५६६। (६) शुक्रनीति० ४४, ४६ ।
(७) सय्यंसिद्धान्त ३।१४। सिद्धान्तशिरोमणि:-अन्तिमखण्ड ०७ रो०३६ ४ालोलावतोखरड २, अंश ४, ०२। गर्गसंहिता-(हस्तलिखिता प्रिनिटीकालेज कैम्ब्रिज) पृ० ६७-६८। लघुशिल्पज्योतिःसारः-झो०३-५।
(८) मेघदूतम् -२२१। विक्रमोर्वशीयम्-अङ्क ३ । उत्तररामचरितम्-अङ्क ३, चत्वारिंशत्तमपद्यस्योपरितना गद्यसन्दर्भः। मृच्छकटिकम् .. ११७; श३४१२९२०९२१२,३९,५२२८२ ३८३३४७ ३४९-३५१; श८, १३६ १०१ ११७, १०७- ६२०४ २११3५१७७; हा२१६:
२८९ २९१, ३०२, ३०५, ३०७, ३२० ६०। राजतरङ्गिणो-११०३, १७०% ३३८०, ३८१% ४२००, २०४% १३.८४, ८, १४०-१४४, १४६, १४७ १६९. १८८, २००% ९, ११, १३, १४, ३५५, ३८०, ४६१, ४७६% ४७९, १८४, १८८, २१५, २१६. २६२, ५०७; १७१, १७५, ३०३, ७ , ११३८%
२९१, २४८, २४०२, २४१०, ३४१७, २४३१, २,१३, २५५६ २७०६. ३३५२, ३३५३ । हर्षचरितम्पृ०२१५-१६, १७४ (मुम्बईसंस्करणम् )। चिन्तामणिविनायकवैद्यकृतमध्ययुगीनभारतवर्षतिहासत्य पृ०१०३, १३७, १५२, १५३ द्रष्टव्यानि ।
(क) राजेन्द्रलालमित्रस्य इरोचारियन्स, खबर १, पृ० २५-२६ । निकहा-(३३१३) । निघबदु(३।४)।
(११)

Page #34

भूमिका अमरकोष (१), पाणिनीये व्याकरणे (२), तथा च कारणकामिकसुप्रभेदांशुमदाथागमशास्त्रेषु (३), ए. सर्वत्रैव संस्कृतवाङ्मय स्थापत्यभास्करीयादिशिल्पाना न्यूनाधिक वर्णनमुपलभ्यते । एषु गैराणिकान्याग मेकानि च विस्तृतानि विवरणानि प्रायण मानसारमूलकान्यवेत्यपि प्रबन्धान्तरं मया दर्शितम् (४)।
वत्र खलु विट्रवियामनामधेयः प्राचीनी रोमकशिल्पग्रन्थो लातीनेतालीय-स्पेनीयपरांस-जर्माणाग्लादिभाषास्खनूदित: पर:शतसंस्करणगतः । मानसारवदत्रापि प्रन्थे सप्ततिमितानि प्रकरणानि । प्रत्राप्यायेषु पश्चाशन्मितेष्वध्यायंषु स्थापत्यशिल्पान्यव वर्णितानि । प्रवशिष्टषु यत्रादिनिर्माण विधिरुपवर्णितः । मानमार त्वेषु भास्करीयशिल्पवर्णनमेवास्ति । प्राधानामध्यायाना प्रस्तुतविषयक्रमवर्णनविन्यामादावुभयान्थयारसंदिग्धं सादृश्यं प्रबन्धान्तरेऽस्माभिः प्रदर्शितम (५). नामसंज्ञा विषयंऽप्यनयोग्दत सादृश्यं प्रतीयत ।
विट्रवियास इति कस्यचिद् वास्तुशिल्पिन एब नाम । प्रस्य शिल्पप्रन्थस्य प्रकृत संज्ञाप्यासीन वत्यपि न जायत । पासीत्संदानी लुप्तैव । मानसारमिति नामापि त्वव्यक्तमस्पष्टं संदिग्धमनेकार्थम् । एतदेवाधुना समासेनालोच्यते ।
मानानां स्थापत्यशिल्पाना भास्करीयशिल्पानां च सारो मूलं संकलनं वा यत्र शास्त्रेऽस्ति तन्मानसारमिति अन्थविशेषस्य संज्ञा संभाव्यते । ग्रन्थान्तराणामपादृश्यः सारान्ता: संज्ञा दृश्यन्ते, यथा वेदान्तसारः, न्यायसारः, ज्योतिःसारः, प्राचारसारः, लघुशिल्पजोतिःसार इत्यादयः । प्रस्तुते अन्थे गानमारशब्दस्य द्विविधो व्यवहारः, प्रन्यकृत्संज्ञारूपेण ग्रन्थसंज्ञारूपेण चेति । प्रन्थकारपरत्वेऽपि कचिद् व्यक्तिविशेषस्य संज्ञात्वेनान्यत्र तु शिल्पाचार्याणामृषीणां संज्ञात्वेनेति । यथा-"कृतमिति प्रखिममुक्त मानसारपुराणैः ।
पितामहेन्द्रप्रमुखैः समस्तैर्देवैरिदं शास्त्रवर पुरोदितम् । तस्मात्समुदत्य हि मानसारं शासं कृतं लोकहितार्थमेतत् ॥"
( म०७० । पं० ११४-११८ पृ० ४१८ ) (१) अमरकोषः-२२१-२०१०। (२) पाणिनीय-रडोपारियन्स ख०१,१०१९।
(३) कारणागम-ख०१. पटल १-१४. १६, १९, २०, ४२, ५६, ५९-१२८. ८८, १३९ ख०२, प०४-२०, कामिकागम--०११-३८,४२-७२,७४, ७५ सुप्रभेदागम-प०२२४० अंशुमदागम-प०२८। वैखानसागम-प०२२, २३ ।
(४) भारतीयशिल्पशाचम्-पृ०१११-१३३ । ।। भारतीयशिल्पशाचम्, पृ०१४-१५९।
(१२)

Page #35

[च
भूमिका प्रत्र मानसारपुराणरित्यनन शिल्पाचार्यसम्प्रदायसूचनम्, मानसारं शास्त्रमित्यतन च अन्धसज्ञाभिधानम् । एवमन्यत्रापि, यथा--"मानसार-ऋषीणां कृतं शास्त्रं मानमारमुनिनामकमासीत " (१३६ प्र. २) "मानानां सारं संगृह्य शास्त्र संक्षेपत: क्रमात्" (२२२ पृ० १६६)। अत्रापि ग्रन्थसंज्ञव सूच्यते । "मानमारा बहुः श्रुतः” (७८.१ पृ. ५०८)अस्माच्छिल्पाचार्यसम्प्रदायस्यैव द्योतन सम्भवति । "सकलमुनिवरैर्मानसारादिमुख्यैः” (६६।२१६ पृ. ३२१)-अस्मात्तु कस्यचिन्छिल्पाचार्यस्य न तु सम्प्रदायस्य प्रतीतिर्जायते ।
एतावन्त एवास्मिन मानसारनाम्नि ग्रन्थे मानसार-शब्दस्य प्रयोगा दृश्यन्तं । एभ्योऽस्य शब्दस्य सम्पूर्णार्थोपलब्धि व सजायते ।
शिलालेखद्वयं (१), मानसर्पः नतु मानमारः इति कस्यचिन्छिल्पिनः संज्ञा समुपलभ्यते । अग्निपुराणेऽपीदृशः सन्दहमूलको मानसारस्योलखा दृश्यते-"तदूर्ध्व तु भवेद् वेदी सकण्ठा मनसारकम्” (२)-इति । अत्र 'मलसारकम्' 'मानसारकम्' चेति पाठद्वयं सम्भाव्यते ।
ख्रिष्टसप्तमशताब्दीयाचार्यदण्डिविरचितं दशकुमारचरितं प्रधानकुमारपितू राजहंसस्य प्रतिद्वन्द्वी मालववास्तव्यः कोऽपि मानसारख्या राजा पौन:पुन्यंन श्रयत (३), यथा"मगधनायको मालवेश्वरं प्रत्यग्रसंग्रामघस्मरं समुत्कटमानसारं मानसारं प्रति.. संग्रामाभिलापंण रोषध महवाविष्टो निर्ययौ।" इति । "राजहंसो मुनिमभाषत, भगवन् मानसारः प्रबलन दैवबलेन मा निर्जित्य मद्भोग्यं राज्यमनुभवति!" इति। "अवन्तिसुन्दरी नाम भानसारनन्दिनी ... नगरोपान्तरम्योद्याने विहारात्कण्ठया मनाभवमर्चयन्ती रेमे।" इति च। ___ सन्दर्भत्रय प्यत्र मानसार इति राज्ञ एव नाम न तु कस्यचिच्छिल्पिन ऋषेति ध्रुवम् । पन्थकृदाश्रयदातृराजनानापि कदाचिद् ग्रन्थाभिधानं विधीयते-यथः गुप्तवंश्यस्कन्दगुप्तनाग्नैव स्कन्दपुराणस्य समाख्यासीदिति केचिन्मन्यन्ते । हर्षचरितं तु हर्षनृपनाम्नैवेति च । पत्र खलु मानसारमन्थे मालवाधिपाभिधयास्य ग्रन्थस्य नामकरणं न कैरपि लक्षणादिप्रकारैर्निर्धारितम् । परं तु षष्ठशताब्दीयवृहत्संहिताया मानसारं प्राचीनतरं पञ्चमशताब्दीयमत्स्यपरायणस्य समसामयिकं चेति मयान्यत्र प्रदर्शितम (४)।
(१) संपग्राफी-प्रोग्रेस-रिपोर्ट- १९०१-- सं० १०७, २०९-पृ० १३०, टि० ५ ; पृ० १३०, टि०५; पृ० १७१।१७६, टि०१।
२) अग्निपुराणम्-०४२ श्लो०११७ । (३) मेरेश्वररामचन्द्रकालेकृतसंस्करणम्-१९१७ -- पृ०४, १,४३ । (४) अस्मत्कृतभारतीयशस्पशानम्-०५-पृ०१६१, १७१, १९७, १९r
(१३)

Page #36

भूमिका अपि च सन्त्यत्र कारणान्तराणि मानसारस्य पञ्चमशताब्दीयत्वसम्भावनायाम् । तत्रेदमन्यतमम् मानसारे गुणविशमिति पदं सप्तविंशार्थ प्रयुक्तम्, प्रतोऽत्र गुप्त-शब्दः सप्तसंख्यावाचक एवंति । तत्र गुप्तवंशे सनैव भूपाः प्रधाना प्रासन, प्रतः स्कन्दगुप्तपर्यन्तसप्तभूपान्तं गुप्तसाम्राज्यमिति । अयमभिप्रायो मानसारप्रणयनकाले सप्त गुप्तनृपा एवं सुप्रसिद्धा प्रभूवन यद् गुप्त इति पदं सप्तपर्यायवयैव परिणतमिति । ___ खिष्टप्रथमशताब्दीयेन विट्रवियासनाम्ना ग्रन्थेन सह मानसारस्य विलक्षणं सादृश्यमत्र स्मार्यम् । सारश्यस्यास्य द्वावों सम्भाव्यते, रोमकसिद्धान्तवद् भारतीयमानसारमपि विद्रुवियासमूलकम् प्रथवा मानसारमेवावलम्ब्य विटुर्वियासग्रन्थः प्रणीत इति । किं चैतावुभावपि कस्माचित्तृतीयस्मादनिर्दिष्टाद् अन्यात् परम्परागतादानायवचनात् संप्रदायाद्वा विनिर्गतावित्येतदपि सम्भावयितुं शक्यते ।
कदा केन मानसारं विरचित केन प्रन्थेन सहास्य कीदृशः सम्बन्धोऽस्तीत्याद्यनुसन्धित्सा न तावत् फलवती भविष्यति यावद् प्रन्धकृतोऽनन्यत्वं न निर्धार्यते । मानसारः क आसीत् । किमेष कश्चिदृषिः शिल्पी नरपतिर्वा । केऽस्य पूर्वपुरुषाः कश्चास्य मातामहवंशः । कस्मिन् देशे काले चासौ प्रादुर्भूतः । आहोविन्मानसार इति प्रन्थस्यैव संज्ञा न तु व्यक्तिविशेषस्य । पक्षऽस्मिन् किमुपज्ञमस्य रचयितृत्वम्, कथं वा प्रन्थकारपरिचय: सर्वथैव विलुप्तः । मीमांसास्थानं खल्वेतद्वर्ततेऽधुना विशेषज्ञानाम् ।।
इत्यावेदयति श्रीप्रसन्नकुमाराचार्यः।
(१४)

Page #37

मानसारम्
संग्रहः
उत्पत्तिरक्षणलयान जगतां प्रकुर्वन् भूवारिवहिमरुतो गगनं च सूते । नानासुरेश्वरकिरीटविलोलमालाभृङ्गावलीढचरणाम्बुरुहं नमामि ॥१॥ गडाशिरःकमलभूकमलेक्षणेन्द्रगीर्वाणनारदमुखैरखिलैर्मुनीन्द्रैः । प्रोक्तं समस्ततरवस्त्वपि वास्तुशास्त्रं तन्मानसार-ऋषिणापि हि लक्ष्यते स्म ॥२॥ मानोपकरणं चादी शिल्प[ल्पि] लक्षणपूर्वकम् । अब वास्तुप्रकरणं भूपरीक्षाविधि तथा ॥ ३ ॥ भूसंग्रहस्ततः प्रोक्तं शङ्कस्थापनलक्षणम् । देवादीनां स्थापनाय पदविन्यासलक्षणम् ॥४॥ बलिकर्मविधिं चैव प्रामादीनां च लक्षणम् । नगरीलक्षणं चैव भूमिलम्बविधानकम् ॥ ५॥ गर्भन्यासविधिं चैव चोपपीठस्य लक्षणम् । प्रविष्ठानविधिं चैव पादमानस्य लक्षणम् ॥६॥ प्रखरस्य विधिं चैव सन्धिकर्मस्य(ण) लक्षणम् । विमानलक्षणं चैवमेकभूम्याश्च लक्षणम् ॥ ७॥ द्वितलस्य विधिं चैव त्रितलस्य विधानकम् पतुस्तलविधि चैव पञ्चभूम्याश्च लक्षणम् ।।८।। षटसप्ततलकं चैवमष्टभूनवभूमिकम् । दशभूमिविधान च रुद्रभूमिविधानकम् ॥६॥ वलं द्वादशकं चैव प्राकाराणां च लक्षणम् । परिवार चैव(च) गोपुराणां च लक्षणम् ॥१०॥

Page #38

मानसारे मण्डपम विधानं च शालानां चैव खक्षयम् । विन्यासश्च गृहस्थाच गृहप्रवेशलक्षणम् ।। ११ ॥ द्वारस्थानविधिं चैव द्वारमानस्य लक्षणम् । राजहर्म्यविधिं चैव राज्याङ्गस्य तु लक्षणम् ॥ १२ ॥ भूपतितक्षणं चैव यानादिरथलक्षणम् । शयनस्य लक्षणं चैव सिंहासनस्य लक्षणम् ॥ १३ ॥ तोरण(गस्य) मध्यरङ्गस्य कल्पवृक्षस्य लक्षणम् । अभिषेकलक्षणं चैव सर्वभूषणलक्षणम् ॥ १४ ॥ ब्रह्मादीनां त्रिमूतेश्च लक्षणं लिङ्गलक्षणम् । पीठस्य लक्षणं चैव शक्तीनां लक्षणं तथा ॥ १५ ॥ बौखस्य जैनिकानां च लक्षणं मुनिलक्षणम् । यचाविद्याधरादीना खक्षणं भक्तलक्षणम् ॥ १६ ॥ ब्रह्मदीनां च देवानां तत्तद्वाहनलक्षणम् । लक्षणं प्रतिमानां चोत्तमदशतालस्य च ॥ १७ ॥ सीमानाय मध्यमस्य दशवालस्य लक्षणम् । प्रलम्बलक्षणं चैव मधूच्छिष्टविधानकम् ॥ १८ ॥ तथा च वक्ष्यते सर्वमङ्गदोषविधानकम् ।] नयनोन्मीलनं चैव लक्षणं वक्ष्यते क्रमात् ।। १६ ॥ मानसार-ऋषि(षीणां) कृत(त)शावं मानसारमुनिनामकमासीत् । तत्तु शिल्पिवरदेशिकमुख्यैः स्वीकृतं सकललक्षणपूर्व[क]म् ॥ २० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे संग्रहा नाम प्रथमोऽध्यायः ।

Page #39

मानोपकरणविधानम्
शिल्पिलक्षणपूर्वकं मानापकरणविधानम् शिल्पिना वक्षणं वक्ष्ये मानोपकरण(ण) मात् । परःशिवसकाशाद्धि ब्रह्मा इ(चे)न्द्रोऽपि लोककृत् ॥ १॥ स महाविश्वकर्मेति ई(त्वी)श्वरेणैव कीर्तितः । स एवायं विश्वकर्मा ब्रह्माण्डं सृजते मुहुः ॥ २ ॥ विश्वकर्मा चतुर्वर्ण(र्वत्रा) जाति(तो) ब्रह्मादिवर्ण(वक्र)वत् । पूर्वोक्तवर्ण (पूर्ववत्रादीनि) चत्वारि नाम(मानि) वक्ष्ये पृथक् पृथक् ॥ ३ ॥ विश्वभूरिति नामैतत्पूर्ववक्त्रं प्रकीर्तितम् ।। दक्षिणे विश्वविद्वक्त्रं विश्वस्त(स्थ)श्च तथोत्तरे ॥ ४॥ पश्चिमे विश्वस्रष्ट्राख्यं वन मेवं चतुर्विधम् । एतेभ्यः प्रथमो जातो विश्वकर्मा चतुष्टयः ॥ ५ ॥ पूर्वानने विश्वकर्मा जायते दक्षिणे मयः । उत्तरस्य मुखे त्वष्टा पश्चिमे तु मनुः स्मृतः ॥ ६ ॥ उपयेमे विश्वकर्मा इ(त्वि)न्द्रस्य तनयां तदा । मयः सुरेन्द्रतनयामुपयेमे कमात्ततः ॥ ७ ॥ त्वष्टा वैश्रवणसुतामुपयेमे त्वनन्तरम् । मनुर्नलस्य तनयामुपयेमे तु तुर्यकम्(कः)॥८॥ विश्वकर्माख्यनाम्रोस्य(इत्यस्य) पुत्रः स्थपतिरुच्यते । मयस्य तनयः सूत्रमाहीति परिकीर्तितः ॥६॥ त्वष्टुर्देव-ऋषेः पुत्रो वर्षकी(किरि)ति प्रकथ्यते । मनोः पुत्रस्तक्षक: स्यात्स्थपत्यादि चतुष्टयम्ये ॥ १०॥ स्थपतिस्तु स्वतुर्येभ्यस्त्रिभ्यो गुरुरिति स्मृतः । सूत्रपाही गुरुभ्यिां तुर्येभ्योऽद्य इति स्मृतः ॥ ११ ॥ वक्षकस्य गुरुर्नाम(ना) वर्धकी(किरि)ति प्रकीर्तितः । स्वपतिः सर्वशास्त्रज्ञः सूत्रमाहीति सूत्रधृत् ॥ १२ ॥ वर्धकी(किर) मानकर्मज्ञः तक्षणात्तक्षकः स्मृतः । स्थपतिः स्थापनायाईः वेदविच्छात्रपारगः ॥ १३ ॥

Page #40

४
मानसारे
स्थापनाधिपतिर्यस्मात्तस्मात्स्थपतिरुच्यते । स्थपतेश्चाज्ञया सर्वे सूत्रप्राह्मादयः सदा ॥ १४ ॥ कुर्वन्ति शास्त्रदृष्टे (खादेशेन वास्तुवस्तु प्रयत्नतः । स्थपत्यादिचतुर्वर्णः शिल्पिभिः परिकीर्तितः ॥ १५ ॥ प्राचार्यलचणैर्युक्तं (क्तः) स्थपतिर्नाम धीयते ।
श्रुतशः सूत्रग्राही च रेखा: शास्त्रवित्तमः ॥ १६ ॥ विचारज्ञः श्रुतज्ञश्च चित्रकर्मज्ञ (ज्ञो) वर्धकी (कि.) । तचकः कर्मवित्सभ्यो बलबन्धू (न्धु) दयापरः ॥ १७ ॥ श्रुतिशास्त्र (सं) प्रकर्तव्य (व्यं) सर्वलक्षणमुच्यते ।
इहैव लोके (कस्य) कृतं विना शिल्पि [ ना ] विना गुरुम् ॥ १८ ॥ न लभ्यते तु यत्तस्मादेभ्यः (भिः) सह[सहैव ] कारयेत् । विना कृते तु सफलं भुक्ति (क्तिं) मुक्तिं न विन्दति ॥ १६ ॥ शिल्पी (ल्पि) नां लक्षणं प्रोक्तं मानोपकरणो (रामु) च्यते । मुनीनां नयनोद्वोच्य (यं) तत्परमाणुरुदाहृतम् ॥ २० ॥ वारिष्टाभिर्गुखितं रथधूलिरिति स्मृतम् । रघूल्यष्टमिलितं वाला [न्तु ]मिति [तु] स्मृतम् ॥ २१ ॥ बालामैरष्टधायुक्तं लिते [ति] परिकीर्तितम् ।
लिचे (चाभिश्चाष्टभिरायुक्तं युकं तमि (दि) ति कथ्यते ॥ २२ ॥ यूकैरष्टाभिः (भिच) प्रोक्तं यवमेवं विधीयते । यवैरष्टसमायुक्तमङ्गुलं तत्प्रकीर्तितम् ॥ २३ ॥ मानमात्रं त्रिधा प्रोकं यववृद्धिविशेषतः । षट्सप्ताष्टयवैरेतत्कनिष्ठो (ष्ठ)मध्यमोत्तमम् ॥ २४ ॥ अङ्गुलैर्द्वादशैर्युक्तं वितस्तिः परिकीर्तितम (ता) । विवस्तियुग्मं किष्कुः स्यात्प्राजापत्योऽङ्गुलाधिकम् [कः ] ।। २५ ।। षड्विंशत्यङ्गुलो हस्तो धनुर्मुष्टिरिति स्मृतम् । सप्तविंशतिकाङ्गुल्यं हस्तमुक्तं धनुर्ब्रहम[हः ] ॥ २६ ॥ चतुर्हस्तं धनुर्दण्डं दण्डाएं रज्जुमेव च । याने च शयने चैव किष्कुहस्तेन मानयेत् ॥ २७ ॥
[ चध्यायः
29
32
36
40
44
48
52

Page #41

२]
मानोपकरणविधानम्
विमानस्य तु सर्वेषां प्राजापत्येन मानयेत् । मानयेद्वास्तु यन्मानं धनुर्मुष्टिकरेण च ॥ २८ ॥ प्रामादीनां न मानानां (च सर्वेषां ) मानयेत्तद्धनुर्ब्रहम् । किष्कुहस्तेन यन्मानं मानयेद्विश्वतस्तु वा ॥ २६ ॥ शमी शाकं च चापं च खदिर: कृ ( रश्च) तमालकः । चोरिणी तिन्त्रिणी (तिन्दिनी) चैव हस्तदारु प्रकीर्तितम् ॥ ३० ॥ दारु संग्रहणं ( यात्) पश्चात्रिमासान्तं जले क्षिपेत् । चालयित्वा परिग्राह्यं तचकेण विदारयेत् ॥ ३१ ॥ तद्दारितं निकरं दारु तत्क्षयेच्चतुरश्रतः । एकहस्तसमं दीर्घं तदेकाङ्गुलविस्तृतम् ॥ ३२ ॥ घनमध्या (र्धा) ङ्गुलं प्रोक्तं हस्त (स्तं) निश्चित्य योजयेत् । नव[च] न भिन्नं च न रन्ध्रं स्निग्धमेव च ॥ ३३ ॥ क्रमुकं वाऽपि वेणुं च (च) दण्डदारु प्रकीर्तितम् । हस्तदण्डाभयेोः प्रोक्तं (क्ता) विष्णुमूर्त्य (र्तिर) धिदेवता ॥ ३४ ॥ नालिकेर (नारिकेल) फलैः शाता (शायैः) दभैर्न्यग्रोधवल्कलैः । कार्पासं (स) किंशुकैः (क) सूत्रैस्तालकेतकवल्कलैः ॥ ३५ ॥ यल्लभेद्वल्कलैर्ब्राह्यं रज्जुं संकल्पवित्तमः । पाश्र्वादेकाङ्गुलं चैव तत्समं रज्जुनाद्दकम् ॥ ३६ ॥ देवभूसुरभूपानां त्रिवर्ति (र्ती) प्रन्थिवर्जितम् (ता) । aur शूद्रजातीनां रज्जुरेकद्विवर्जिता (र्ती च ) ॥ ३७ ॥ वासुकी रज्जुदेवात्मा मानतद्ज्ञैः (तज्ज्ञः) पितामहाः(हः) । तद्धार्य (तद्वृत्वा) हस्तं रज्जुश्च (व) मानदण्डं तथैव च ॥ ३८ ॥ स्मृत्वा मा (म)नसितां (तान्) देवां (वान) मानयेद्बर्धकी (किस्) तथा । एवं मान (ने) कृते वास्तुवस्त्वादि च विवर्धयेत् ॥ ३६ ॥ अनुक्तं कुरुते यस्तु स स्थिता रेणुरं फलम् । तस्मात्परिहरेच्छिल्पी कारयेत्तत्तु विश्वतः ॥ ४० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र मानापकरणविधानं नाम द्वितीयोऽध्यायः ।
५
56
60
64
68
72
76
80

Page #42

मानसारे
[अध्यायः
वास्तुप्रकरणम्
तैव(ति)लाश्च नराश्चैव यस्मिन्यस्मिन् परिस्थि(ष्टि)वाः । तद्वस्तु सु(सू)रिभिः प्रोक्ता(क) तथा वै वक्ष्यतेऽधुना ॥१॥ धरा हादि यानं च पर्यङ्कादि चतुर्विधम् । धरा प्रधानवस्तु स्यात्तत्तजातिषु सर्वशः ॥२॥ विमानादीनि वास्तूनि वस्तुतं(स) वस्तुसंश्रयात् । वान्येव वस्तुरे (चै)वेति कथितं वस्तुविधैः ॥ ३ ॥ प्रासादमण्डपं चैव सभाशालाप्रपा(पास्)तथा। [भ] रणमिति चैतानि हर्म्यमुक्तं पुरातनैः ॥ ४ ॥ मादिकं स्यन्दनं शिल्पि[न] शिविका च रथं तथा। सर्वैर् (सर्व) यानमिति ख्यातं शयनं वक्ष्यते तथा ॥ ५॥ पञ्च(ज)रं मञ्चली मञ्च काकाष्टं फलकासनम् । तथैव बालपर्यई पर्यङ्कमिति कथ्यते ॥६॥ प्रोक्तं चतुर्विधं चैवमधिकार धरादिभिः(दि च)। प्राधारमपि भूतानामादित्याश्च(ज) जायते मही ॥ ७॥ पाकारवर्णगन्धैः(न्धान) च रूपशब्दरसा(स)स्पृशः । एतान् परीक्ष्य क्रमशः सा भूमि(र) माननिश्चया ॥८॥ यासी भूमिरसौ(रेभिर्) ग्राह्या द्विजातीनां पृथक् पृथक् । वद्वस्तु चतुर च शुक्लवर्णन संयुतम् ॥६॥ उदुम्बरवरोर्यु(रुणा यु)कमुत्तरप्रवणं तथा । माधुर्य च कषायं च ब्राह्मणानां शुभप्रदम ॥ १०॥ विस्तारो(रा)ष्टसमाधिक्यं रक्तवर्णेन संयुतम् । पूर्वप्रवणमातिक्तमश्वत्थद्मसंयुतम् ॥ ११ ॥ विस्तीर्ण भूभृतां योग्यं महि(ही) सम्पत्प्रदा भवेत् । विस्तारे(रस्य) तु षडंशेन मा(ना)धिकायाम(मं) पीतयुत् ॥ १२ ॥

Page #43

वास्तुप्रकरणम् पूतनुमयुतं पूर्व(4)प्रवयमम्मरसान्वितम् । वर्षणि)जानां मही प्रोक्ता सर्वसिद्धिकरं शुभम् ॥१३॥ चतुरंश(शे) विशाले तु चांशमाशा(तथांशा)धिकमायतम् । वटवृक्षयुतं कृष्णवर्ण च कटुकारसम् ॥ १४॥ वस्तु तत्पूर्वके निम्नं शूद्राणां तु शुभप्रदम् । तदुकं चोभयं मुख्य मध्यमं चेति कथ्यते ।। १५ ।। मुख्य(ख्या) भूमिरिति ख्यातं वस्त्वादीनि (स्त्वन्तर)चतुःसमम् । वस्तुभेदमिति प्रोक्तं द्विजात्यादिषु वर्णयेत् ॥ १६ ॥ सर्व योग्य द्विजातीनां सुराणां च विशेषतः । मूपानां तद्विशां शूदैः(द्राणां) प्रागुक्तक्रमता भवेत् ।। १७ ।।
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे वास्तुप्रकरणं नाम तृतीयोऽध्यायः।

Page #44

मानसारे
[अध्यायः
भूमिसंग्रहविधानम् भूपरीक्षाविधिं(भूमिसंग्रहणं) वक्ष्ये शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना। दक्षिण पश्चिमे चैव चोन्नतं चतुरश्रकम् ॥ १ ॥ तद्वस्तु जायते वाऽपि देवानां मनुजः(ज)क्रमात् । तुरङ्गद्विरद(द)वेणुं(ए)वीणासाक(ग)रदुन्दुभिः ॥२॥ धेनुभिश्च समायुक्त(क्ता) किं च पुनागजातिभिः । सरसीरहधान्यैश्च पाटलीपुष्पगन्धकैः ॥ ३ ॥ संयुक्त(क्ता) सर्वबीजानां वर्धन (ना) चैकवर्णयुक् । निविडा(ड) स्निग्धसंयुक्ता सुखसंस्पर्शना भवेत् ।। ४ ।। श्रोवृक्षनिम्बसे(म्बा शोकैः संयुक्तं(क्ता) सप्तपर्णकः । सू(चू )तैश्चापि वृ(वि)षवृक्षः संयुक्ता च समस्थले (ला) ॥५॥ धवलं रक्तवर्ण च स्वर्ण कृष्णं कपोतकम् । षडत्रैश्च समायुक्ता सर्वसम्पत्प्रदा धरा ॥६॥ दक्षिणावर्तसलिला [प्रदक्षिणाकारा वर्णनैः । मानवाचलिमानेन दृष्टिनीला मनोहरा ॥७॥ कृमिवल्मीकरहिता निर्मषी निष्कपालिनी । निरस्थि(स्थिः) सूक्तिसिकतारन्ध्रवर्जा शुभावहा ॥८॥ पृथग्विधैश्च शूलैश्च स्थाणुमिश्च मही धृता । सकर्दमितवाराही विलेक(का) सरसंयुतम्(युता) ॥६॥ निस्तुषा निर्विभूतिश्च शर्करारहिता अपि(तापि च)। सा भूमिः बामणादीनां वर्णानां संपदावहा ।। १० ।। मधुतैलाज्यगन्धाश्च(च) दग्धदुर्गन्धिनी च या। भण्डजमीनगन्धैश्च(न्धा च) शवगन्धैश्च(न्धा च) वर्जिता ।। ११ ॥ नृपप्रासादसंयुक्ता समाचैत्यसमीपगा। सकण्टकतरो (तरुणा) युक्ता द्रुमशाल[य]संकुला ॥ १२॥

Page #45

भूपरीक्षाविधानम् कूमता वर्तुला च त्रिकोण(या) वजसन्निभा । प्रबनानां गृहेरछाया कर्मकारगृहैर्वृता ॥ १३ ॥ चतुष्पथा चैक(च त्रि)पथा द्विपथा पत्तना(न)पथा। मृदङ्गसदृशं(शा) गर्तखगवन्मुखोपमम(पमा) ॥ १४ ॥ झषता(झषो)पम(मा) चतुष्कोणा[सर्वत्र] प्रभावृक्षकम् (का)। सालेर्युक्त(का) चतुष्कोणैः(णेषु) चैत्यपादपसंकुलम(ला) ॥ १५ ॥ महासाश्रिता वाऽपि शालस्योद्यानमेव च । वराहमर्कटप्राय(या) रुद्रभूश्चा(द्राणामा)धर्म तथा ॥ १६ ॥ उलूखल(कानां) काननानि पञ्चाकृतिशूर्पणम(सर्पाणां च)। पाञ्चजन्य(न्या) खगप्रायविडाला खचरोपमा ॥ १७ ॥ वेश्म गौलि(री)निभिः(भा) चापि क्षुद्रजन्तूष(न्तु तूप)रापि । वास्तुशास्त्रविदां विधानं तदेवं स्यादू(द्व)र्जितम् ॥ १८॥ बहुद्वारप्रवेश(शां) च वर्मविद्धं (द्धा) च वर्जयेत् । इत्थंभूतेऽपि वास्त्वादी मोहात्कर्म करोति यः ।। १६ ।। तडु(स दुष्कृतस्य सिन्धुः स्यात्तस्माद्विजा(बीज)धरा वरा । स(सा)हि सोदरवस्तु स्याद्वर्णिनी(द्वर्णा) बहुरसा बहु(हुः) ॥ २० ॥ बीजाभिवर्धिनी मधुप्रतैर्मुगनाभिसुगन्धिनी । सकलशिल्पिवरैरपि संस्कृता [सकललक्षणा] ॥ २१ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे भूपरीक्षा(मिसंग्रह)विधानं नाम चतुर्थोऽध्यायः।

Page #46

मानसारे
[पध्यायः
भूपरीक्षाविधानम् भूमिसंग्रहणं सर्व(भूपरीक्षाविधानं च) शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना। तदुक्ताकारनादादिवर्णैर्युक्तं महीतलम् ॥ १॥ खोकृत्य शिल्पिकुशलो बलिं दत्वा यथाविधि । पुण्याहं वाचयेत्पश्चातूर्यमङ्गलनिस्वनैः ॥ २ ॥ गच्छन्तु सर्वभूतानि राक्षसा देवता अपि ।। अस्मात्स्थानान्तरं यायात्कुर्यात्पृथ्वीपरिग्रहम् ॥ ३॥ जप्त्वा म(पेन्म)न्त्रमिमं पश्चाद्विहिते कुम्भपरिग्रहात् । स्थापयेत्सर्वबीजानि गोमयाक्तानि रूषिते ॥ ४ ॥ प्रेक्ष्य सस्यात्पछवानि निविडानि निरवग्रहात् । तत्र धेनुवृष[भ]नववत्सांश्वाऽपि निवेशयेत् ॥ ५ ॥ पश्चात्पादक्रमैर्वगै साघ्राणैः समन्वितम् । संघुष्ट(टं) वृषभध्वान[र] धवले(ली)भूतलूषितम् ॥ ६ ॥ यवप्रस्थसमेतैश्च पततीवत्सक्रमतः । गोमयालेपितं पश्चाद्गोष्ठकैश्च निषेवितम् ॥ ७॥ रोमन्थोद्गारपुलकैः शोभितं गोष्पदैरपि । खच्छोदकसमाक्रान्त(न्त) गोगन्धैश्च मनोहरम् ॥८॥ एवं शुभदिनोपेतं तारकाविषयैरपि । सुमुहूर्ते सुकरणे सुलग्ने सुपिद्वितिखितैः(सुविपश्चिद्भिः)॥६॥ विप्रैश्च पश्चात्पुण्याहं कारयेत्सर्वमङ्गलम् । भूतल (ल)खननं कुर्याद्व(द्वा)स्तुमध्ये लयावधि ॥१०॥ चतुरनं तूपहितो(त) हस्तमात्रं तु निम्नकम् । ह(वा)रिचत्वारि परितः समं संक्षिप्य चोच्छ्रयम्(छूितम्) ॥ ११ ॥ पूजयित्वा(येत्तु) यथाशास्त्रं प्रणम्य रू[प]पाम्बिकाम् । सर्वरमजलेश्चैव गन्धपुष्पाक्षतैरपि ॥१२॥

Page #47

ง
भूमिसंग्रहः
पूजयेत्पायसान्नेन प्रभाते तु ततः सुधीः । वापीसमीपे नियतं (तः) समाहितमनाः शुचिः ॥ १३ ॥ प्राचीत्वरिक्(चदिक्) (शरस्ये ( ९ ) तद्दर्भास्तरण भूतले । महाक्षोणि विवर्धस्व धान्यैश्च साधनैरपि ॥ १४॥ उत्तमं शुष्क मास्थाय मङ्गलं (ल) भवते ( त्यै) नमः । मन्त्रमेतज् (तं) जपन्पश्चादुपवासमुपक्रमेत् ॥ १५ ॥ प्रभाते तु परीक्ष्येमं (क्षेत) रूपं स्थपतिभिः सुधीः । किंचिच्छेषं जलं प्रेक्ष्य गृह्येतं (ह्यतां ) मङ्गलाय वै ।। १६ ।। शोषितं धनधान्यानां चयं लिने विनाशितम् ।
परितस्तु मृदा गर्ते पूरिते मध्यमा मही ॥ १७ ॥
मही हीनं (ना) मृदा हीना चोत्तमा च ( चापि चाधिका ।
प्रेक्ष्य कर्तु (कर्ता तु ) तन्मध्ये प्रदक्षिणचरोत्तरम् ( ( उत्तमम् ॥ १८ ॥ कामधेनुसमां क्षोणीं स्वीकुर्यात्तु विभूतये । कर्षणार्थ बलीवर्दलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥ १६ ॥ श्वेतकं कपिलं चैव रक्तपीतं तथैव च । बलीवर्दस्य चै (र्दानामे) तेषामेकैकं तु शुभावहम् ॥ २० ॥ एकस्य (कं च) वर्णसांकर्य वर्जयेद्दण्डलाञ्च्छनम् । प्रधा(घः) शृङ्गमतिशृङ्ग(ङ्ग) विपरीतं तु [वि] वर्जयेत् ॥ २१ ॥ प्रतिबालं च वृद्धं तु वर्जयेद्योननं (द्योजने) मतम् । बलि (ली)वर्द दष्टविन्दुं दुष्टदृष्टिं च वर्जयेत् ॥ २२ ॥ हस्वपुच्छं चक्रखुरं बलहीनं च वर्जयेत् । छिन्नश्रोत्रं भग्नदन्तं पङ्गुपादं च वर्जयेत् ॥ २३ ॥ चतुष्पाद|प्रयोः (प्रे च) शृङ्गं मूल (शृङ्गमूले) मध्यलखाटके । स्वभावेन श्वेतवर्णमाबद्धतिलकं तथा ॥ २४ ॥
पुष्पनेत्रं च रक्तं च बन्धं चायतेचणम् । अनस्पान्न (नड्डाहं न) त्यजेद्विद्वान्सूत्रं कुर्याद्विलचणम् ॥ २५ ॥ शृङ्गा खुराप्रे च कुर्यात्स्वर्णेन गोलकम् ।
फा (भा) लपट्टे तथा क कनकैश्चाप्यलङ्कृतम् ।। २६ ।।
११
28
32
36
40
44
48
52

Page #48

१२
मानसारे
कर्षचात्पूर्वदिवसे अनस्वाश्चैव(नङ्ग्राहय) लाङ्गलम् । कौतुक बन्धनं चादी कर्षणार्थम ( खाया ) धिवासितम् ॥ २७ ॥ कुर्यातदुक्तवद्विद्वान्वक्ष्ये लाङ्गललक्षणम् । बन्धुरं खादिरं चैव निम्बं च सरलं तथा ॥ २८ ॥ सरकतीरिणी चैव लाङ्गलं (ल) वृच्चमि ( च इष्यते । एकहस्तं तु दीर्घ स्यात्सपादाद्यर्धमेव च ॥ २६ ॥ त्रिचतुष्पथ्यमानं वा लाङ्गलं (ल) मूलविस्तृतम् । तस्याया मार्ध तन्मध्ये (र्धमध्ये च) किंचिद्वक्रं सकर्यकम् ॥ ३० ॥
मूलमष्टाश्रकं चार्धत्रपट्ट वेणुपत्रवत् ।
तस्य मूले तदुपरि वेणु प्रवेशयेत् ॥ ३१ ॥ वेणुदण्ड त्रिहस्तं स्याद्दीर्घता (₹) यथाबलम् । पुच्छायाम [म]ध्यर्धकरं मूलतारं शराङ्गुलम् ॥ ३२ ॥ अथवा सपादहस्तं च हस्तं वा पुच्छदीर्घकम् । पुच्छा तु द्विमात्रं तु हलमूलावसानकम् ॥ ३३ ॥ कालं वाऽपि युक्त पुच्छं घनं भवेत् । पुच्छमू (लं) विशेषेण पद्मपत्रेण भूषितम् ॥ ३४ ॥ त्रिचतुष्पञ्चषण्मानं पुच्छाप्रे यदीर्घकम् । उत्सेधं द्वित्रिमात्रं वा सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ३५ ॥ मष्कील तत्र कुल योजयेत्तचकेन तु । सार्धद्विहस्तमानेन युगायामं प्रकल्पयेत् ॥ ३६ ॥ त्रिचतुष्पभ्वमात्रं वा मध्यपट्टविशालकम् । तयोरप्रविस्तारं द्वित्रिय (त्र्य)ङ्गुल[क]मेव च ॥ ३७ ॥
(वद्धि युगमानं स्यान्मध्याप्रान्तक्षयं (य) क्रमात् । तस्यार्ध च द्वयोरिछद्रैरनन् (द्विच्छिद्रान्तेऽनडुद्) बन्धार्थकं भवेत् ॥ ३८ ॥ युगमध्ये द्वयोर्वाऽपि लाङ्गलं चापि बन्धयेत् । सुमुहूर्ते सुलग्ने च कर्षणं तु समारभेत् ॥ ३६ ॥ मनङ्काहौ स्थपतिश्चोभौ(तिश्च) गन्धपुष्पैः खलङ्कृता (ताः) । पञ्चाङ्गभूषण (यः) शिल्पी श्वेतवखोत्तरीयवान् ॥ ४० ॥
[ चध्यायः
56
60
64
68
72
76
80

Page #49

کے
ง
भूमिसंग्रहः
आदित्यचन्द्रौ ध्यायेत्तद्बलीवर्दद्वयं बुधः ।
वाराहं लाङ्गलं ध्यायेच्छिल्पिनं तु पितामहम् ॥ ४१ ॥ ब्राह्मणैश्च यथाशक्ति वाचयेत्स्वस्तिवाचनम् । सर्वमङ्गलघोषैश्च स्थपतिः कर्षयेत्तदा ॥ ४२ ॥ त्रिधा प्रदक्षिणं कुर्यात्सर्व शूद्रैश्च कर्षयेत् । शूद्रोऽपि कृषिकाले तु शुद्धो भूत्वा समाहितः ॥ ४३ ॥ अधिकर्षणशेषान्तात्स्थपतिभ्यां (भ्यो ) निवेदयेत् । सर्वेषामपि वास्तूनामाधारं ( रा ) भूतलं स्मृतम् ॥ ४४ ॥ तस्मात्प्रागुक्तवत्कुर्याद्भूमिसंग्रहणं बुधः ।
अज्ञानान्तादि संग्राह्य(i) सर्वसम्पद्विनाशनम् ॥ ४५ ॥ तस्मात्कुर्याद्यथा वास्तुरे ( ९ ) वं लचणपूर्वकम् ॥ ४६ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र भूमिसंग्रह (भूपरीक्षाविधानं) नाम पञ्चमोऽध्यायः ।
१३
84
88

Page #50

मानसारे
[अध्यायः
शङ्कस्थापनलक्षणम् प्रथातः संप्रवच्यामि शङ्कस्थापनलक्षणम् । प्रादित्योदयकाले तु शङ्कुस्थापनमारभेत् ॥ उत्तरायणमासे तु दक्षिणायनमे(न ए)व वा । शुक्लपक्षे यथा(ऽथवा) कृष्णपक्षे शुभतमे दिने ॥२॥ पौर्णमा(पूर्णिमा) चाप्यमावास्यां वर्जयेत्सुमुहूर्तके। प्रभाते स्थापयेच्छङ्कुमपराह्वात्(हे) ततः स्थितम् ॥ ३ ॥ स्थापनात्पूर्वदिवसे स्थलशुद्धिं प्रकारयेत् । प्राप्तभूमध्यदेशे तु चतुरनं समन्ततः ॥ ४ ॥ चतुर्हस्तप्रमाणेन विश्वतः सलिलस्थलम् । कृतमाल(लं) शमीशाखा चन्दनं रक्तचन्दनम् ॥ ५॥ खदिरं तिन्तु(न्दु )कं चैव शङ्कदारु प्रकीर्तिता( तम् )। श्वेतशीरिणि(णी)वृक्ष( सो) वा शुभदन्तमथापि[वा] ॥ ६ ॥ शङ्कायामं तु हस्तं स्यान्मूलतारं रसाङ्गुलम् । अप्रतारं द्विमानं स्यान्मूलाग्रान्तं क्षयं क्रमात् ।। ७ ॥ सुवृत्तं निर्बणं चैव छत्राकार तदग्रकम् । एवं तु चोत्तमं शङ्क मध्यमं तत्प्रवक्ष्यते ॥ ८॥ अष्टादशाडुलायाम मूलवारं शराङ्गुलम् । प्रप्रमेकाङ्गुलं वारं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ।। ६ ॥ कन्यसं द्वादशाङ्गुल्यं शङ्कायामं विशेषतः । चतुरङ्गुलविस्तारं मूलमनं त्रयाङ्गुलम् ।। १० ।। अथवायामसंमूले नाहमने नवाङ्गुलम् ।। शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं खोकरीकृतभूतले ॥ ११ ॥ तन्मध्ये बिन्दुतत्त्वज्ञो शङ्कायामद्वयेन च । भ्रामयेन्मण्डलं कुर्यात्तन्मध्ये शङ्कुमर्पयेत् ॥ १२ ॥

Page #51

शङ्खस्थापनलक्षणम् पूर्वा शर्तश्छायां पश्चिमे मण्डलान्तकम् । तत्रैव बिन्दुसंज्ञाश्च कुर्यात्तु शिल्पि( ल्प )वित्तमः ॥ १३ ॥ [भ]पराहे शङ्कतश्छायां पूर्वदिमण्डलान्तके । पूर्ववद्विन्दु(न्दु) संस्थाप्य पश्चाच्छङ्कं त्यजेत्ततः ॥ १४॥ शायामषडाधिक्यनवत्यशविभाजिते । तस्यांशेन अपच्छायां त्यक्ता प्राची नयेत्ततः ॥ १५ ॥ कन्यावृषभमासौ च प्र(सयोर)पच्छाया न विद्यते । मेषे च मिथुने चैव तुलासिंहचतुष्टये ।। १६ ॥ एवं हि द्वगङ्गुल न्यस्तं वृश्चिकाषाढमीनयो:(नेषु) । चतुरङ्गुलं प्रकर्तव्यं धनुःकुम्भी (म्भयोः) पाङ्गुलम् ।। १७ ॥ मकरेऽष्टाङ्गुलं प्रोक्त(क्ता)मव(प)च्छाया(या) विशेषतः । छायायां बिन्दुवामे [तु] दक्षिणे चोक्ताङ्गलं न्यसेत् ॥ १८ ॥ प्रडलान्ते तु यच्छुद्धं प्राचीसूत्रं प्रयोजयेत् । मकरादि(दो) च षण्मासे छाया दक्षिणतो भवेत् ॥ १६ ॥ कुलीरादि(दा) च षण्मासे छाया चोत्तरता दिशि । छायाया प्रभिमुखे प्रत्यग्वामे वामं न्यसेद्यते (न्यसेदतः) ॥२०॥ पूर्वे च दक्षिणे नीत्वा प्रत्यग्वामागुतान्न्यसेत् । अपच्छायां त्यजेच्छिल्पी प्राक प्रत्यक सूत्र(त्रं ) विन्यसेत् ॥ २१ ॥ तत्सूत्रात्पूर्वदिग्देशे नीत्वा चोत्तरता दिशि । एवं मीनविवृद्धिः स्यात्पुरतोऽङ्गलमेव च ।। २२ ॥ सत्सूत्रादक्षिणे सौम्य(म्य) तस्य द्वारं प्रकल्पयेत् । मत्स्यपुच्छानने न्यस्त सूत्रं स्यादक्षिणोत्तरम् ॥ २३ ॥ मण्डलावधिदेशे तु नीत्वा सूत्रा(त्रम)कुलं न्यसेत् । मासानां पडिपलेश्च दिवसानां त्रिधा त्रिधा ॥ २४ ॥ विद्यमानाव[प]च्छाया[य]पच्छायां(या) चोच्यते । मेषे च प्रथमे पड़े(स) द्वमङ्गलं च विसर्जयेत् ॥ २५ ॥

Page #52

मानसारे मध्ये दशदिने चेकं चान्त्ये पतया[मडलं विना । वृषभे प्रथमदशके दिवसे त्वङ्गलं नहि ॥२६॥ मध्ये चैकाङ्गलं प्रोक्तं पतयन्ते द्वपङ्गुलं त्यजेत् । मिथुने प्रथमदशके दिवसे त्व(द्वर)ङ्गुलं त्यजेत् ॥ २७ ॥ मध्ये दशदिने वह्नि(हि) चान्त्यपति(डौ) चतुस्त्यजेत् । कुलीरे प्रथमदशके वेदमात्रं विसर्जयेत् ॥ २८ ॥ मध्ये दशदिने चापि त्र्यङ्गुलं तत्परित्यजेत् । द्वरङ्गलं चान्त्यदिवसे दशके समुदाहृतम् ॥ २६ ॥ सिंहस्य चादिदशके द्वरङ्गलं च परित्यजेत् । मध्ये दशदिने चैकवा(म)न्त्यपकौ विनाङ्गुलम् ॥ ३० ॥ युवत्यामादिदशके दिवसे नाङ्गुलं भवेत् । मध्ये चैकाङ्गुलं त्यक्ता(क्त) चान्त्यपको द्वया(द्वन)ङ्गुलम् ॥ ३१ ॥ तुलारम्भे दशदिने द्वपङ्गुलं च निषेधयेत् । विसृज्य(ज्यं) द्वर(व्य)ङ्गलं सध्ये चान्त्ये वेदमिति स्मृतम् ॥ ३२ ॥ वृश्चिके प्रथमे पङ्किर(लौ) दिवसे चतुरङ्गुलम् । मध्ये दशदिने बाणं चान्यपतौ षडङ्गलम् ॥ ३३॥ धनूराशी दशदिने प्रथमे तु षडङ्गुलम् । मध्ये दशदिने सप्तद्वन(सप्ता)ङ्गुलं च विवर्जयेत् ॥ ३४ ॥ अन्त्यपतिदिने त्याज्यं वसुमात्रमिति स्मृतम् । मकरादौ दशदिने त्यजेदष्टाङ्गुल बुधः ॥ ३५ ।। मध्ये सप्ताङ्गलं त्यक्ता (त्यक्त) चान्त्ये त्यक्ता(क्त) षडङ्गुलम् । कुम्भे चादौ दशदिने विसृजेत्तु षडङ्गुलम् ॥ ३६॥ मध्ये पञ्चाङ्गुलं त्यक्ता(क्त) चान्त्ये च चतुरङ्गुलम् । मीनराशौ च दशके दिवसे चतुरङ्गुलम् ॥ ३७॥

Page #53

शङ्कस्थापनलक्षणम् मध्ये च पङ्किदिवसे द्वन(व्य)ङ्गलं च विसर्जयेत् । अन्ते दशदिने चापि वर्जये सहकाङ्गुलम् ॥ ३८ ॥ अपच्छायं(या) तत्र नास्ति यदुक्तं तदिहोच्यते। प्रागुक्तरविराश्यां तु कन्यायां वृषभस्थितम् ॥ ३६॥ अपरे विंशतिदिने तत्तदृतं भवेद्यदि । उक्ताङ्गुलं तत्र नास्ति सूत्रं ज्ञात्वा प्रसारयेत् ॥४॥ [राश्यां(ऋत)युतं रवेर्मासं प्रो(प्रे)च्यापि च परित्यजेत् । ऊहापोहाप्यरक्तादि दशा(द्वया)ङ्गलं न्यत्र( स्तं) सूरिभिः ॥ ४१ ॥ तदशात्ककुभं प्राय(पं) तत्र सूत्र प्रकारयेत् । शुद्धप्राची भवेत्सम्यगैशान्या प्राच्यथोच्यते ॥ ४२ ॥ प्राच्याङ्गुलकृताद्विन्दोरुत्तरे चाङ्गुलं न्यसेत् । प्रतीचीमात्रतद्विन्दोरीशप्राची(ची) प्रसूत्रयेत् ॥४३॥ मुक्तिकामस्य करणे शुद्धप्राची प्रयोजयेत् । ऐशान्यप्राची सर्वस्य भोगकामस्य संमताम्(ता)॥४४॥ मामेये प्राचीसंयुक्तं सर्वदेोषकरं भवेत् । प्रानेयप्राचिकं वास्तु तस्मात्सर्व विसर्जयेत् ॥ ४५ ॥ एवं कृते त्वलं वास्ता(स्तु) सुगाढं सुसमृद्धये । दण्डमानसमं सूत्रदीर्घमानं प्रकल्पयेत् ॥ ४६॥ पादौ तन्तुं त्रिधा कृत्वा सूत्रपाहीति योजयेत् । वा(द्वि)तावर्त तु सूत्रं स्यात्तृतीयावर्तदक्षिणम् ॥४७॥ कार्पासं(स)सूत्रसंयुक्तं [वा] पट्टसूत्रमथापि वा। सूत्राला(च लभ्यते वास्ता प्रमाणं होति निश्चितम् ॥ ४८ ॥ मध्यादिन्द्राच त(तात्त)दिक्षु न्यसेन्द्रादि(सेदिन्द्र)शिखान्तकम् । इन्द्रादीशानपर्यन्तं चान्तकात्पावकान्तम् ॥ ४ ॥ वस्थाद्वायुपर्यन्तं सौम्यादेर्वायु(यो)न्तिकम् । सौम्यादीशानपर्यन्तं सूत्रमेवं परिव्रजे(ब्राजये)त् ॥५०॥
3

Page #54

मानसारे विमाने त्रिगृहे वाऽपि मण्डपादीनि(दौच) वास्तुके । प्रामादीनां च सर्वेषां मानयेन्मानसूत्रकम् ॥५१॥ तत्प्रमाणस्य परितो हस्तद्विहस्तमा(म)धिकम् । . तत्तत्सूत्रावसाने च शङ्कमेवं प्रतिष्ठितम् ॥ ५२ ॥ गर्भसूत्रस्य कर्णैश्च द्विद्विशङ्कु निखानयेत् । चतुर्दिक्षु चतुःशङ्कु जन्मनिष्क्रमणार्थकम् ॥ ५३ ॥ चतुष्कर्णेश्व कर्णैश्च चतुःशड(कु) समायुतम् । एवं महार्थकं कुर्याच्छदारु प्रवक्ष्यते ॥ ५४॥ . खदिरं चादिमेदं च मधूकं सारिणी तथा। प्रन्यैश्च सारवृत्तैर्वा खातं( त )शहुरिति स्मृतम् ॥ ५५ ॥ एकविंशाङ्गुलं वाऽपि चैकपञ्च(पञ्चविंश)त्यङ्गुलायतम् । खातं शङ्कमिदं मुष्टिमानं तत्परिणाहकम् ॥५६॥ मूलं तु सूचिवत्कुर्यान्मूला[द]प्रक्षयक्रमात् । गृहीत्वा वामहस्तेन स्थपतिस्थापकावुभौ ॥ ५७ ॥ शकु दक्षिणहस्तेन लोष्ट(ष्ट्र) संगृह्य ताडयेत् ।। प्रत्येकमष्टसंख्या च प्राङ्गखो वाप्युदनखः ॥ ५८॥ शङ्कस्थापनकाले तु ब्राह्मणैः(यः) स्वस्तिवाचक(न)म् । कुन्मिङ्गलघोषैश्च समज्या(माज्य:) पूजयेत्ततः ।। ५६ ॥ एवं नैतिकोणे तु(यादा) स्थपत्याशश्व तक्षकम्( कः)। पश्चान्मङ्गलघोपैश्च सर्वशः(डून) प्रहारयेत् ॥ ६० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे शङ्कस्थापनविधानं नाम पठाध्यायः ।

Page #55

पदविन्यासलक्षणम्
पदविन्यासलक्षणम् प्रधुना पदविन्यासलक्षणं वक्ष्यते क्रमात् । प्रथम चैकपदं स्यात्सकलं नाममेव(एव) च ॥ १ ॥ द्वितीयं चतुष्पदं चैव नाम पैशाच(पेचक)मेव च । तृतीयं नवपदं चैव नाम पीठमिति स्मृतम् ।। २॥ चतुर्थ षोडशपदं महापीठमिति स्मृतम् । पञ्चमं पञ्चपञ्चांशमुपपीठमिति स्मृतम् ॥ ३॥ षष्ठम(ष्ठं च) षष्ठषष्ठांशं चोप्रपीठं च कथ्यते । सप्तमं सप्तसप्ताशं स्थण्डिलं परिकीर्तितम् ॥४॥ प्रष्टमं तु चतुःषष्टिपदं चण्डितमीरितम् । कथित उक्त)मेकाशीतिपदं नवमं परमशाधि(यि)कम् ॥ ५॥ दशमं शतपदं स्यान्नाममा(म चा )सनमीरितम् । एकादशं तथा प्रोक्तं चैकविंशच्छतं पदम् ॥६॥ स्थानीय नाममे(म चै)व तु चाथ द्वादशकं तथा । वेदाधिक्यं [स]चत्वारिंशदेव(हेश्य) शताधिकं पदम् ॥७॥ त्रयोदशं तथा प्रोक्तं नवषष्टयधिकं शतम् । पदमेवं विधि ज्ञात्वा नाम चोभयचण्डितम् ॥८॥ चतुर्दशं तथा प्रोक्तं षण्णवत्यधिकं शतम् । नाम तन्द्रमेवं तु अ(चा)थ पञ्चदशं तथा ॥६॥ पञ्चविंशपदाधिक्यं शतद्वयपदान्वितम् । नाम(म) महासनं प्रोक्तमथ षोडशकं तथा ॥१०॥ सप्ताष्टाधिकं द्विशतं पद्मगर्भ पदं भवेत् । वया वै सप्तदशकं नवाशीतिशतद्वयम् ॥११॥ त्रियुतं पदमेवोक्तं तथाष्टादशमं( क) तथा । चतुर्विशत्सत्रिशतं चैव कर्णाष्टकं भवेत् ॥ १२ ॥

Page #56

मानसारे एकोनविंशति तथा चैव(सैकषष्टिशतत्रयम् । गणितं पदमित्येवं तथा विंशतिकं ततः ॥ १३॥ चतुःशतपदं चैव प्रोक्तं कुर्याद्वि(सूर्यवि)शालकम् । तथा चैकविंशतिकं चैकपञ्चाष्टमाधिकम् ॥ १४ ॥ चतुःशवपदं युक्तं सुसंहितमितीरितम् । सवाऽपि द्वाविंशतिकं वेदाशीतिचतुःशतम् ।। १५ ।। पदं सुप्रतिकान्त स्यान्त्रयोविंशद्विधानके । नवविंशत्पञ्चशतं पदमेतद्विशालकम् ।। १६ ॥ चतुर्विशद्विधाने तु षडाधिक्य(क्य )ससप्तति । पञ्चशतपदयुतं विप्रगर्भमिति स्मृतम् ॥ १७ ॥ पञ्चविंशद्विधाने तु पञ्चविंशत्सषट्शतम् । पदं विवेश(विश्वेश) संज्ञात्वा(य) नाममे(त्वे)वं. प्रकीर्तितम् ॥१८॥ षड्विंशतिविधाने तु षट्सप्ततिकसंयुतम् । षट्शतं पद(द) संज्ञात्वा(य) विपुलं(ल)भोगमिति (गं तु) स्मृतम् ॥ १६ ॥ सप्तविंशद्विधाने तु नवविंशतिसप्तशः। शतयुतं पदं चैव विप्रकान्तमिति स्मृतम् ।। २०॥ तथाऽपि चाष्टाविंशत्ये वेदाशीतिं च मा(शीत्या तथा)धिकम् । सप्तसंख्याशतयुतं विशालाक्षमिति स्मृतम् ॥ २१ ॥ नवविंशद्विधाने तु चत्वारिंशैकमा(कं चा)धिकम् । अष्टशतपदं(द)युक्तं विप्रभक्तीति(क्तिस्तु) कीर्तितम् ॥ २२ ॥ वत्र त्रिंशद्विधाने तु पदं नवशतं तथा। एवं विश्वेशसारं च चैकत्रिंशद्विधानतः ।। २३॥ एकषष्टिसमाधिक्यं पदं नवशतयुतम् । एवमीश्वरकान्तं स्यावात्रिंशद्विधानके ॥२४॥ चतुर्विंशतिसंयुक्तं सहस्रपदसम्मितम् । एवं तु चन्द्रकान्तं स्यादेवमुक्तं पुरातनैः ॥२५॥ चतुःसूत्रंतु(श्रेण) संयुक्तं सकलमेकपदं भवेत् (स्यात्) । उत्पूर्वसूत्रमादित्यं दक्षसूत्रं यमाख्यकम् ।। २६ ।।

Page #57

56
पदविन्यासलक्षणम् प्रत्यक्सूत्रं जलेशं स्यात्सौम्यसूत्रं क्षपाहरम् । देवतागुरुपूजार्थ चाग्निकार्यार्थमेव वा ॥२७॥ यतीनामासना[]यापि भोजनार्थ सनातनम् । पैतृकार्थ तु संपूज्य(ज्य) एवं तु सकलं स्मृतम् ॥२८॥ पैशाचा(पेचकम)ष्टसूत्रेण संयुक्तं तु चतुष्पदम् । पैशाचेश(पेचके ईश)पदे स्थाप्य(प्यं) वह्वेश्च वा(ह्येश्चा)ऽनिदे( दै)वतम् ॥ २६ ।। पवनं वायुकोणे तु गगनं चैव नैर्यते । एवं तद्र(द)हपूजार्थ स्नपनं स्याजनार्थकम् ।। ३०॥ महापीठपदे मध्ये ब्राह्मणस्य( ब्रह्मणश्च ) चतुष्पदम् । वदहिः सूत्रदेशेशादापवश्चा(त्सा)र्यक(को) तथा ॥ ३१॥ सावित्रं च विवस्वा( स्वन्तं ) च इ(चे)न्द्रं चैव तु मित्रकम् । रुद्रं चैव (च) भूधरं चैव ए(त्वे)वं प्रदक्षिणं क्रमात् ॥ ३२ ॥ तद्वहिः परितः सूत्र वैशं चैव जला[य]न्तकम्। मादित्यं विमृशं चैव कृशानुं विततं(थं) तथा ॥ ३३ ॥ यमं च भृङ्गराजं च पितृसुग्रीवको तथा । [वरुणं] शोषं मारुतं [चैव] मुख्यसोमादित(ती)स्तथा ॥ ३४॥ पञ्चपञ्चामरान प्रोक्तं(क्तान ) चैशात्तु पूर्ववत्क्रमात् । एवं सूत्रस्थितान्देवान्पदस्थांचोपपीठके ॥ ३५॥ एतेषामु(षु उ)क्तसर्वेषु पदेषु द्वयमुच्यते । तन्मण्डूकं पदं चैव यं(यत्) तत्परमशायिकम् ॥ ३६॥ युग्मं हि निष्कलं प्रोक्तमयुग्मं सकलं तथा। एतत्पदद्वयं सर्व(व)वास्तूनां हि सनातनम् ॥ ३७॥ एतत्पदस्थितं( स्थानां) सर्वदेवानां रूपमुच्यते । त्रिंशत् [तु] सूत्रसंयुक्तं चाष्टाविंशत्तु सन्धिभिः ॥३८॥ चतुष्कैश्च षडाधिक्यं त्रिंशसंयुक्तमेव च। षट्कद्वादशसंयुक्तं कर्णे शूलं चतुष्टयम् ।। ३६ ॥ मध्ये चाष्टकसंयुक्तं सूत्र(त्र) मण्डूकनामकम् । चतुर्दिशु चतुःसूत्रं षोडशान्य(शम) सूत्रकम् ॥ ४०॥

Page #58

मानसारे दक्षिणायुत्तरान्तं स्यात्पूर्वादिपश्चिमान्तकम् । एते ( एतत् ) विंशतिसूत्रं स्यात्कर्णसूत्रं चतुष्टयम् ।। ४१ ॥ एतदहिस्ततश्चैशाच्चतुष्कर्णे प्रदक्षिणे। अपवत्सापवत्स्यश्च(यो.) प्रत्यग(त्येका)र्धिभोग्यता ॥ ४२ ॥ सवित्रं चैवं सावित्रं देवार्धापदे स्थितम् । इन्द्रं चैवेन्द्रराजं च प्रत्येकार्धपदे पराः (रे)॥४३॥ रुद्रो रुद्रजयं चै(ग्रश्चै)व चार्धार्धपदभोगिनः(नौ)। एवं चाष्टामराः प्रोक्तास्तद्वहिश्च समारभेत् ॥ ४४ ॥ ईशानश्चैव पर्जन्यः प्र(न्यश्चा)ग्निः पूषाग्निकोणके । मृपश्च(पिता) दौवारिकश्चैव कोणे नैत्यदेशके ॥ ४५ ॥ रोग(वायु) नाश(नांगी) द्वयो वायुकोणे चार्धार्धपदेश्वरे(र:)। बहिश्चतुष्षट्क(कस् )तत्पाचौं चतुष्कोणे समारभेत् ॥ ४६॥ जयन्तस्तत्परे सौम्ये [4]न्तरिक्षे( क्ष ए)कपूर्वकं । वितथश्चैकपदे पूर्वे दक्षिणे [ए]कपदे मृगः ॥ ४७ ॥ सुप्रीवो दक्षिणे चैव गाथै(धै )कपद(३) पश्चिमे । प्रत्यक् चैव पदे मुख्यमुख्य उ)दितश्चोत्तरेऽपि च ॥४८॥ पूर्वादिनकं मध्यस्थसूत्रस्य सौम्यदिद्विपदे । तथोत्तरे महेन्द्रस्य द्विपदं दक्षिण तथा ॥ ४६॥ सत्यस्य द्विपद तस्य दक्षिणे द्वयं भृशम( स्य)। इतिथे मध्यसूत्रस्य पूर्वे च द्विपदे यमः ॥ ५० ॥ तत्पूर्वे द्विपदे स्थित्वा (स्थाप्यं) राक्षसं चैव पश्चिमं । गन्धर्व (ब) द्विपदे स्थाप्यं मृश( षस्य ) [तद्]द्विपदं भवेत् ॥५१॥ पश्चिमे मध्यसूत्रस्य दक्षिणे वरुब(:) स्थितः । द्विपदं (दे) पुष्पदन्तस्य द्विपदं चोत्तरे तथा ॥ ५२ ॥ द्विपदे द्विपदे चैव चेश्वरः शोषरोगयोः। तत्तरपदं झात्वा चतुर्दिक्षु क्रमानुधः ॥ ५३॥ चरकीशानबहिः स्थाप्या विदारी पावके विधिः । बहित्यिसै(ख) बाझे पूतना च पहिस्तथा ।। ५४ ॥

Page #59

पदविन्यासलपणम् वायुकोणप्रदेशे तु बाय वा (च) पापरासी। एवं तु चण्डितं प्रोक्तं परमशायिकमुच्यते ॥ ५५॥ एकाशीतिपदं कृत्वा मध्ये नवपदं विधिम् । . पूर्व रसपदं चैव तदेवमार्यमन:(मर्यम्णः) स्मृतम् ॥ ५६ ॥ दक्षिणे रसपदं चैव विवस्वान ( स्वतः) एव कथ्यते । पश्चिमे षट्पदं चैव मित्रस्य मि(स्ये )ति[हि]संस्मृतम् ॥ ५७ ॥ सौम्ये रसपदं चैव भूधरस्य चतुष्टयम् । चतुर्दिवन्तराले च ई (त्वी) विशादीनि(दि च) चतुष्टयम् ॥ ५८॥ तत्तचतुष्पदे सर्वे कर्णे चाश्रयमीरितम् । भूधरस्य ततः पूर्वे द्विपदा( दे) चापवस्तथा ॥ ५६ ॥ मार्य[क]स्य पदे सौम्ये अ(म्ये )पवत्स्या( स्यस्य ) द्वयोस्तथा । पूर्वे रसपदाद्याचे द्विपदे च सवित्रकः ॥६॥ विवस्वती (तो) द्विपूर्वादिद्वंश( द्वांश) साविन्द्र(त्र)मेव च । दक्षे रसपदात्प्रत्यक् द्विपदे च तथै( थे )न्द्रकः ॥६१॥ मित्रकस्य पदे याम्ये द्विपदे इन्द्रजयस्तथा। . पश्चिमे रसपदात्सौम्ये द्विपदे रुद्रदेवता ॥ १२ ॥ सौम्ये रसपदात्प्रत्यक् द्वरंशे रुद्रजयस्तथा । एवमन्तर्गते देवांस्तद्वाह्ये देशे राक्षसान् ॥ ३॥ इन्द्रे चैव पदे भानुश्चाग्निश्चैव पदा(दे 5)ग्निके । यमे चैव पदे चक्रि(क्री ) नैर्ऋत्ये [ए]कपदेपितत् (ता) ॥१४॥ जलेशै(श ए )कपदे प्रत्यक् पवनैकपदे मरुत् । सौम्ये चैकपदे चै(च)न्द्रश्चेशस्यैकप[८] दै(दे)शके ॥६५॥ पर्जन्ये(न्यस्यै)कपदं चैव घेशकस्य तु दक्षिणे। जयन्तस्य पदं चैकं पर्जन्यस्य तु दक्षिणे ॥६६॥ महेन्द्रस्य पदं चैकं जयन्तस्य तु दक्षिणे। सत्यकस्य पदं चैकमादित्यस्य तु दक्षिणे ॥६॥ भृशस्यैकपदं प्रोक्तं सत्यकस्य तु दक्षिणे।। अन्तरिक्षस्यैकपदं वहिकोणस्य चोत्तरे ॥६॥
...
। ६२॥

Page #60

मानसारे
[अध्यायः
140
144
48
पूषस्य(ष्णश्च) पदमेकं स्याञ्चाग्निकोणस्य पश्चिमे । विधात(तथ)स्य पदं चैकं पूषकस्य तु पश्चिमे ॥६६॥ गृहक्षतस्यैकपदं विधात(तथ)स्य पश्चिमे । गन्धर्वस्य पदं चैकं धर्मदेवस्य पश्चिमे ।। ७० ।। भृङ्गराजस्यैकपदं गन्धर्वस्य तु पश्चिमे । वृष(मृश)स्यैकपदं शरत भृङ्गराजस्य पश्चिमे ॥ ७१ ।। दीवारिकस्यैकपदं गगनस्य तु चोत्तरे । सुप्रीवस्य पदं चैकं दौवारिकस्य चोत्तरे ॥ ७२ ॥ पुष्पदन्तस्यैकपदं सुग्रीवस्य तु चोत्तरे । असुरस्यैकपदं शस्तं वरुणस्य तु चोत्तरे ॥ ७३ ॥ शोषकस्य पदं चैकं चासुरस्य तु चोत्तरे । रोगस्यैकपदं प्रोक्तं शोषकस्यैव चोत्तरे ॥ ७४ ।। नागस्यैकपदं शस्तं पवनस्य तु पूर्वके। मुख्यस्यैकपदं ज्ञात्वा नागस्यैव च पूर्वके ।। ७५ ।। भल्लाटस्य पदं चैकं प्रोक्तं मुख्यस्य पूर्वके । मृगस्यैकपदं शस्तं सोमदेवस्य पूर्वकम् ।। ७६ ॥ अदितेस्तु पदं चैकं शस्त मृगात्तु(गस्य) पूर्वके । अदितीशानयोर्मध्ये चोदिते(ते)कपदं भवेत् ।। ७७ ।। हेमवर्ण चतुर्हस्तं चतुर्वक्राष्टलोचनम् । श्वेतवस्त्रजटामालियज्ञसूत्रोत्तरीयकम् ॥ ७८ ॥ कर्णकुण्डलसंयुक्तमष्टकर्ण चतुर्गलम् । कमण्डलुं चाक्षमाला च वामसव्यकरौ(राभ्या) धृता( तम् ) ॥ ७६ ॥ प्रभय(ये) दक्षिण पूर्वेऽन्तस्य वा वरदे [३]तरे । सर्वाभरणसंयुक्तं गण्डेन तिलकान्वितम् ॥ ८॥ पदे सर्वेषु मध्ये तु सृष्ट्यर्थमिति रूपकम् । एवं पितामहं ध्यात्वा(येत्) पद्मसिंहासनोपरि ॥८१ ।। रक्तवर्ण चतुर्हस्तमेकवत्रं द्विनेत्रकम् । करण्डमकुटोपेतं रक्तवस्त्रोत्तरीयकम् ॥ ८२ ॥
152
166
160
164

Page #61

168
172
176
पदविन्यासलक्षणम् सर्वाभरणसंयुक्तं परहस्तौ चाजधारिणा(धृताब्जको)। पूर्वे च त्वभयं(य) सर्वे () वरदं(दो) वामहस्तकौ ॥३॥ एवमार्यदेवस्य [च] ध्यात्वा धेनुश्च पूर्ववत् । श्वेतवर्ण चतुर्हस्तं परे पाशाङ्कशौ धृतौ ॥८४ ॥ शेषमा(षं तथा)र्यवत्प्रोक्तं ध्यात्वा देवं विवस्वत(न्त)म् । श्यामवर्ण(र्णः) तु मित्र(त्रः) स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ ८५ ॥ भूधरं हेमवर्ण तच्चाजपाशापरं (रे) करे । शेषं प्रागुक्तवद्धयात्वा वास्तुभूतोपरिस्थितम् ।। ८६ ।। द्विभुजं च द्विनेत्रं च करण्डमकुटान्वितम् । श्वेतवर्णातिरिक्ताक्षं हेमवर्णांशुकाम्बरम् ।। ८७ ॥ सर्वाभरणसंयुक्तं वरदं चाङ्कशोधृतम् (च धृताहुशम)। अपवत्समिति प्रोक्तं चापवत्साश्च(स्यं च) रक्तकम् ॥ ८८ ॥ शेषं प्रागुक्तवद्धयात्वा समिन्द्रं (सवित्र) रक्तवर्णवत् । द्विभुजान्तं समुद्धत्य शेषं तत्पूर्ववद्भवेत् ।। ८६ ॥ साविन्द्र(त्र) श्यामवर्णां(ण) वा (च) रक्तवस्त्रोत्तरीयकम् । इन्द्रस्य रक्तवर्ण च चेन्द्रराजस्य हेमवत् ।। ६०॥ सर्वाभरणसंयुक्त(क्तं) रौप्य( रूप)दृष्टिसमन्वितम् । शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं ध्यात्वा शेषं तु पूर्ववत् ॥ ६१ ।। रुद्रौ च रक्तवर्णी च द्विभुजौ च त्रिनेत्रको । त्रिशूली वरदा चैव चर्माम्बरोत्तरीयकम्(कौ) ॥ १२ ॥ जटामकुटसंयुक्तौ सर्वाभरणभूषिता । वृषारूढा (ढं) सदेवी च व्याघ्रचर्माम्बरा (२) तथा ॥ ६ ॥ श्वेतवर्णनिभं चैव सर्वाभरणशोभितम् । दक्षिणे च करे ८वं(ढक्कां) हरिणीं वामके करे ।। ६४ ॥ अभयं पूर्वके सव्ये वरदं वामहस्तके । ईशमूर्तिमिति ध्यात्वा रक्तवर्ण च शीष्पतम् (शचीपतिम् )। ६५ ।। द्विभुजं च द्विनेत्रं च र(त)थैरावतवाहनम् । बराङ्कुशधरं देवं सर्वाभरणभूपितम् ।। ६६ ॥
180
184
188
192
4

Page #62

२४
मानसारे
नीलाम्बरधरं चैव यज्ञसूत्रोत्तरीयधृत् (तम् ) । अभिवर्ण चाग्निदेव मेषवाहनसंयुतम् ॥ ६७ ॥ द्विभुजं च त्रिनेत्रं च ज्वालासदृशमूर्ध्वजम् ।
स्रुक्स्रुवं पाणियुगले स्वाहादेव्या च संयुतम् ॥ ६८ ॥ सर्वाभर संयुक्तं शेष प्रागुक्तवद्भवेत् ।
महिषारूढं त्रिये (नेत्रं च ज्वालासदृशकृन्ततम् ॥ ६६ ॥ त्रिशूलं दतिथे हस्ते पाशं वामकरेऽधरे ।
धूम्रवर्ण रक्तवस्त्रं देव्या यम्या च संयुतम् ॥ १०० ॥ यमं ध्यात्वा यथेाक्तवत् सर्वाभरणभूषितम् ।
नरारूढं निर्ऋतिं द्विभुजं च द्विनेत्रकम् ।। १०१ ।।
[म] सव्यहस्ते गर्दा चैव वरदं वामहस्तके । श्यामवर्णे (मिन्द्रदेव्यां (व्या) च संयुक्तं रक्तवस्त्रकम् ॥ १०२ ॥ कण्डमकुटेोपेतं ध्यात्वा शेषं तु पूर्ववत् ।
वरुणं मकरारूढं भरण्या सह सेवितम् ।। १०३ ॥ द्विभुजं च द्विनेत्रं च करण्डम कुटान्वितम् । पाशाङ्कुशधरं चैव धवलं रक्त (क्तवाससम् ॥ १०४ ॥ यज्ञसूत्रोन्तरीयं च नानाभरणभूषितम् । वायुदेव मृगारूढं मारया सह सेवितम् ।। १०५ ॥ द्विभुजं च त्रिनेत्रं च पाशं च वरदं तथा । शेषं च पूर्ववद्धनात्वा शशिरूपमिहोच्यते ।। १०६ ।। द्विभुजं च द्विनेत्रं च पङ्कजयधारिणम् 1 प्रश्वारूढं चन्द्रिका संयुक्तं श्वेतवर्णकम् ।। १०७ ।। श्वेताम्बरधरं यज्ञसूत्रं च मकुटान्वितम् । सर्वाभरणसंयुक्तं सौम्यं ध्यात्वा यथोक्तवत् ॥ १०८ ॥ पर्जन्यं रक्तवर्ण च मद्दा (जय ) न्तं श्यामवर्णकम् ।
महेन्द्र पीतवर्ण च द्विभुजं च द्विनेत्रकम् ।। १०६ ।।
करण्डमकुटोपेतं सर्वाभरवशोभितम् ।
पाशपद्मावधारौ च (अधरौ चैव) रक्तवस्त्रोंत्तरीयको (कम् ॥ ११० ॥
[ चध्यायः
196
200
204
208
212
216
220

Page #63

७]
पदविन्यासलक्षणम्
सत्यं च श्वेतवर्ण च भृङ्गेशं धूम्रवर्णकम् ।
नीलवर्ण चान्तरिक्षं च द्विभुजं च द्विनेत्रकम् ॥ १११ ॥ दण्डं पाशं च शूलं च वरदं च यथाक्रमम् । शेषं च पूर्ववद्धत्वा सर्वाभरणभूषितम् ।। ११२ ।। पूषं च (षाणं) रक्तवर्ण च वितथं [च] पीतवर्णकम् । गृहचतं कृष्णवर्ण [च] वस्त्रकं रक्तपीतकम् ॥ ११३ ॥ गदा (दां) शूलश्व (लं च) शक्ति (क्तं च) त्रयः पाशैौ समुद्धृता । शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं कण्डम कुटान्वितम् ॥ ११४ ॥ गन्धर्व रक्तवर्ण च भृङ्गस्या जनवर्णकम् ।
मृशस्य धूम्रवर्णं च शेषं प्रागुक्तवद्भवेत् ।। ११५ ।। दौवारिक: (कं) श्यामवर्ण सुग्रीवं रक्तवर्णकम् । पुष्पदन्तं तथा कृष्णं गदापाशोद्धृतं तथा ।। ११६ ॥ शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं वत्रं च मकुटद्वयम् । असुरं कृष्णवर्ण च शेोषस्य धूम्रवर्णकम् ॥ ११७ ॥ रोगं च कृशरूपं स्याद्रक्ताक्षी (चं) श्वेतवर्णको (कम् ) । शूलं कपालं चोद्धृत्य शेषं प्रागुक्तवद्भवेत् ॥ ११८ ॥ भुजङ्गानं नागस्य पीतवर्णकरद्वयम् । मुसलं शूलमुद्धृत्य सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११६ ॥ मुख्यं गजमुखं चैव द्विभुजं मकुटान्वितम् । रक्तवर्णांशुकोपेतं श्यामवर्णशशोभितम् ॥ १२० ॥ पाशाङ्कुशता हस्तौ सर्वाभरणभूषितम् ।
भार्ट मेषवक्रं च जयं (शेषं) तत्पूर्ववद्भवेत् ॥ १२१ ॥ मृगस्य मृगवक्रं च मृगवर्णानि (र्य च) मौलिका (कम्) । शूलं च खेटका ( कम ) द्धृत्य प्र (चा) दितिं नीलवर्णक ( का ) म् ॥ १२२ ॥
खङ्गं कपालमुद्धृत्य मकुटाभरबान्वित ( ता ) मू ।
उदितं रक्तवर्ण च सिंहवक्रं गदाधरम् ॥ १२३ ॥ शेषं प्रागुक्तवात्वा चैव प्रोक्तं पदेऽमरात् । चरकी श्वेतवर्णा च विदारी रक्तवर्णका ।। १२४ ।।
२७
224
228
232
236
240
244
248

Page #64

२८
[प्रध्यायः
252
256
मानसारे पूतना श्यामवर्णा च नीला स्यात्पापराक्षसी। एवं चतुर्विधाः प्रोक्ताः शूलं कपालमुद्धता ॥ १२५ ॥ रक्तवाधरास्तासां द्रष्टा[चो] प्रविलोचनी(ने)। रक्तकेशैविकीर्णैश्च चैशादिकर्णयोर्ब(कर्णानां ब) हिः ॥ १२६ ।। स्थितवास्तुपुरुषोध्वे(पे)तब्रह्मादिदे(दै)वतान्स्थितान् । तद्वास्तुपुरुषं ज्ञात्वा ब्रह्मांशे मध्यकार्य च ॥ १२७ ॥ प्रार्यस्य च पदे मूर्भि(ओ) प्रागुददुखतो विदुः । ऐशाने कोणसूत्रे तु सव्यहस्तं प्रसारितम् ॥ १२८ ॥ नैर्मृत्ये कोणसूत्रे तु सव्यपादं प्रसारितम् । अग्निकोणे तु सूत्रे तु []सव्यहस्तं प्रसारितम् ॥ १२६ ।। वायुकोणे च सूत्रत्वा(तु वा)मपादं प्रसारितम् । विवस्वति पदे चैव दक्षिणं पार्श्वमीरितम् ॥ १३० ॥ भूधरस्य पदे चैव वामपार्श्व विधीयते । मित्रस्य च पदे चैव ज्ञात्वा मेढमुदीरितम् ॥ १३१ ॥ कर्णे मर्मशिरा प्रोक्ता षडविंशद्(वंश) हृदये कचम(यमेकम्)। पश्चिमे दक्षिणे वंशो मूलं तत्प्रागुदप्रयोः ॥ १३२ ॥ एवं वास्तुपुरुष कुजं च कुटिलि(ल)कं कृशम् ।। वास्तुवस्तु प्रयत्नेन देवानां तु नृणां तथा ॥ १३३ ॥ शुभाशुभविधातारं तस्याङ्गाना(ङ्गानि) न पीडयेत् । प्रज्ञानादङ्गहीनं च( चेत्) कर्ता चैव विनश्यति ॥ १३४ ॥ तस्मात्तु शिल्पिभिः(न:) प्राज्ञैः(ज्ञ) ऊहापोहान न योजयेत्(युः)। देवानामपि सर्वेषां ब्रह्मणा(यो) पश्य(बलिं) ते विदुः ॥ १३५ ॥ तत्तत्पदेऽमरान् सर्वान् स्थितान्भक्तिं प्रदक्षिणम् ॥ १३६ ॥
260
264
268
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे पदविन्यासलक्षणं नाम सप्तमोऽध्यायः।

Page #65

८]
बलिकर्मविधानम्
बलिकर्मविधानस
बलिकर्मविधिं वक्ष्ये शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना ।
प्रामादीनां च सर्वेषां विन्यासार्थं बलिं चिपेत् ॥ १ ॥ वास्तुशुद्धिं ततः कृत्वा देवतार्थ पदं न्यसेत् । मण्डूकपदमेवापि परमशाधिकमेव वा ॥ २॥ ब्रह्मादिदेवतानां च राक्षसानां बलिं चिपेत् । कृतोपवासः स्थपतिः शुद्धदेहः प्रसन्नधीः ॥ ३ ॥ उत्कृष्टवेषो बल्यर्थ रात्रौ द्रव्यान् (णि) समाहरेत् । प्रभाते दिवसे द्रव्याने (ये) कैकाने (न्ये) ककन्यकः ॥ ४॥ अथवा गणिकाहस्ते पात्रे स्वर्णादिकान्धृता [न]। स्थपतिश्चैकपात्रेण धारयेद्वाम के करे ।। ५ । द्रव्याणि क्षिप्य (प्त्वा) दद्यात्त्वसव्यहस्तेन मन्त्रवित् । सकलीकरणं कृत्वा पुण्याहं वाचयेत्ततः ॥ ६ ॥ सर्वमङ्गलाश्व बलिं दत्वा यथाक्रमात् (क्रमम्) । तत्तन्नाम्नैश्च ( नाच) देवानामोङ्कारादिनमान्तकम् ॥ ७ ॥ मन्त्रमेतत् (तम्) समुच्चार्य ब्रह्मादिभ्यो बलिं हरेत् । देवालार्थ सामान्यं प्रामार्थ तु विशेषकम् ॥ ८ ॥ दध्योदनं च सर्व तत्सामान्यं च बलिं विदुः । ब्रह्मादीनां च देवानां धूपदीपा क्षतैरपि ॥ ६ ॥ अथ वक्ष्ये विशेषाख्यं बलिं शास्त्रोक्तवत्क्रमान् । स्रग्गन्धधूपदुग्धं च मध्वाज्यं पायसमो (सौ) दनम् ॥ १० ॥ ब्रह्मणे च बलिं दद्याल्लाजेन सह तन्त्रवित् । प्रार्याय फलभक्ष्यं स्यान्तिलमोदनकं दधि ॥ ११ ॥ पश्चाद्विवस्वते दद्याद्दधिपूर्वा (र्व) च मर्द (मित्र) के । महीधराय चोरं स्यादभ्यन्तर बलिं (लिः) स्मृतम् (तः) ॥ १२ ॥
२३
8
12
16
20
24

Page #66

36
मानसारे
[प्रध्याय: पर्जन्यस्य तु खत्रोक्तं पुष्पं च नवनीतकम् । दत्वा ज(याज)यन्ताय बलिं पुष्पकोष्ठ(पिष्टं) महेन्द्रके(न्द्राय) ॥१३॥ मधुगन्धो(न्धे) भास्करः(राय) स्यात्सत्याय मधुरे(ध्वे)व च । नवनीतं भृशस्योक्तं गगने(नाय) च ततो बलिम् ॥१४॥ हारिद्रचूर्णमाषान्त दुग्धाब्य(ज्य) सा(त) गरस्य तु घुवतीरं तथा पाग्नेः परमानं तु पुष्णिक(नं पूष्णस्तवा) ॥ १५ ॥ वितणे स्यात्तु (यस्स तु) पकार्य राक्षसत्यं तु मांसकम् । सामानं तु सरं प्रोकं बलिं चा(लिश्चा)न्तकरस्य वै ॥१६॥ प्रगुरुं गन्धकं चैव गन्धर्वस्य बलिं क्षिपेत् । पारावारझष(पो) राजस्म बलिरिष्यते ॥ १७॥ दभ्योदनं मृणमोक्तं नैर्मृत्ये तु (त्यस्य) बलिं त(विस्त)तः । तिखपिण्डोदनं प्रोक्तं बीजं दौवारिके(क)बलि(लिः)॥१८॥ सुग्रीवे(वस्य) मोदकं प्रोक्तं पुष्पदन्तम(न्ताया)तःपरम् ।। पुष्पतोयं बलि दत्वा(यात) पायसानं तु वारणे(पं)॥१६॥ प्रसुरस्य बलि(ली) रक्त शोषे(पस्य) तिलतण्डुखम् । रोगस्य गुष्कमत्स्यं स्यादरिद्रौदनं मारुतः ॥२०॥ नागस्यैव बलिं खाज (लिलाजा) धान्यचूर्ण हि मुख्यक(माख्यकः)। गुडौदनं च भलाटे(भाबाटः) क्षीरानं तु शखाधराः (शाशधरः) ॥ २१ ॥ मृगे(गस्य) शुष्कमास (तु) मोदकं देवमन्तरे (देवान्तरस्य)। तिलपुष्पं बलिं दत्वा (दद्यादु)दितस्य फलं भवेत् ॥ २२ ॥ दुग्धौदनमाज्यं चैव भवेन्मत्स्य(स्यो) बलिं त(लिस्त)तः । सवित्रे वामथा(वाथ धा)न्य च स(सा)वित्रे कर्त(गुड)तीयकम् ॥ २३ ॥ बन्ध(सर्व)मेतत् स(च) बलिन्द्र(बलिमिन्द्राय) मुद्रफले(लमि)न्द्रराजके(काय)। मार्ष रुद्रवलिं दत्वा मा(यान्मा)स रुद्रजये(याय) तथा ।। २४ ॥ गुवानमापवत्स्याश(स्याय) च कुमुदं मुद्गौदनम् । अपवलिमिति प्रोक्तं (लिरित्युक्तो) न पदा(द) बलिं इहो(लिरु)च्यते ।। २५ ॥ प्रजङ्गस्य(क्योः ) मांसं च मृगमांस तथैव च। रक्तमिनं बलिं दत्वा(यात्तु) पापराक्षसस्ये(स्या इ) ति स्मृतम् ॥ २६ ॥ 2
40
48

Page #67

बलिकर्मविधानम् पूतनायै तिलं पिष्टं विदायें खवणाशनम् । परकियै(परक्यै) मुद्रसारं च ए(में)वं तु बलिरिष्यते ॥ २७॥ एवं तु पूजयेदेवान् प्राम्ययेद्र(प्रामस्य र)क्षणार्थकम् । ब्रह्माया(दिरा)दावपवश्चेति चतुर्देवपदे स्थितम्(त:) ॥२८॥ प्रन्याश्च देवताः सर्वे(वा.) पदबाये स्थिवाः सदा । इह प्रामस्स रक्षार्थ सुप्रसमा भवन्तु ते ॥ २६ ॥ इति मन्त्र समुचार्य प्रार्थयेदलिदेवताः । बलिकर्मविधाने तु स्थपतिः स्वं शिवं स्मरेत् ॥ ३०॥ किमर्थमेततू(द)सुराणा(र)भूतप्रेतोपशान्तये । प्रकृत्वा बलिकर्मन्तु(म तु) विन्यस्तं समचावयम(च समुषयम्) ॥३१॥ विन(ना)श्यति(a) वदा भूमिः राचसैरविदाम्पैः । तदोषापगमार्थ तु बलिकर्म समाचरेत् ॥ ३२ ॥ उक्तमार्ग पलिं(लि)कर्म कुर्वतो प्रामशम्भुनिलयादिभिः सदा। पुष्टि[स]तुष्टिरपि शान्तिर्मङ्गलं सर्वदा भवति कर्तृभक्तिः ॥ ३३ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे बलिकर्मविधानं नाम परमोध्यायः।

Page #68

मानसारे
[अध्याय:
ग्रामलक्षणम् वश्यऽहं प्रामविन्यासं शास्त्रे संक्षेपतः क्रमात् । दण्डकं सर्वतोभद्रं नन्यावर्त तु पद्मकम् ।। ९ ।। खस्तिकं प्रस्तरं चैव कार्मुकं च चतुर्मुखम् । एवं चाष्टविधं प्रामं तत्तदूपेण संज्ञितम् ॥२॥ प्रथम प्राममानं च द्वितीयं पद(द) विन्यसेत् । तृतीयं तद्वलिं दत्वा चतुर्थ प्राम(म) विन्यसेत् ॥ ३॥ पञ्चमं गृह(इं) विन्यस्य तत्र गर्भ विनिक्षिपेत् । पव॑ गृहप्रवेशं च तन्मानमधुनोच्यते ॥४॥ धनुर्पहैश्च पदण्डं तद्दण्डेनार्पयेद्धः । पञ्चविंशतिदण्डायैः(दा) द्विद्विदण्डविवर्धनात् ।। ५ ॥ एकाधिकशतान्तं स्यान्नवत्रिंशद्विशालकम् । एवं तु दण्डकं प्रोक्तं तस्यायाममि(म इ)होच्यते ॥ ६॥ विस्ताराष्विद्विदण्डेन वर्धयेद्विगुणान्तकम् । य:(यतः) शुभायादिकर्मार्थ दण्डहीनाधिकं तु वा ।। ७ ।। वानप्रस्थमिदं योग्यं क्षुद्रदण्डकमीरितम् । एकत्रिंशतिदण्डा(शदण्डमा)ये द्विद्विदण्डेन वर्धनम् ॥८॥ सप्ताधिकशतान्तं स्यात्सप्तषविशालकम् । दीर्घ प्रागुक्तवत्कुर्यादेतहण्डक(क) मध्यमम् ।।६।। सप्तविंशतिदण्डादि(शदण्डमादी) द्विद्विदण्डविवर्धनात् । त्रयोवेददशाधिक्यशतदण्डावसानकम् ॥१०॥ दण्डकं चोत्तम पचचत्वारिंशद्विशालकम् । एतत्तु दण्डकं प्रोक्तं भूसुराणां तु योग्यकम् ॥ ११ ॥ पञ्चाशदण्डमारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् । द्विशतं दण्डान्तकं स्यात् षट्सप्ततिविशालकम् ।। १२ ।।

Page #69

S
१]
“
ग्रामलक्षणम्
षष्टे तु (षष्ट्यैकं) दण्डमारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् ।
सैकार्की (त्रि) शतं दण्डात् (ण्डं) त्रि (शत) सप्तद (विं) शविस्तृतम् ॥ १३ ॥ युग्मायुग्मं तु दण्डेन सर्वतोभद्रमेव च ।
भूसुरामरयोग्यं स्यात्तदायामविशालकम् ॥ १४ ॥ नन्दावर्त (दैत्रि ) ग्राम ग्राम (मे) द्विद्विदण्डविवर्धनम् । पश्चषष्ट्यधिकं पञ्चशतदण्डावसानकम् ।। १५ ।। एव (वं) पञ्चद्विशतं विशालं परिकीर्तितम् । विस्तारायामस्तत्तुल्यो [पादोनाऽर्धाधिकस्तथा] ॥ १६ ॥ (विस्ता) रं द्विद्विदण्डेन वर्धयेद्विगुणान्तकम् । नन्द्यावर्तमिदं प्रोक्तं वर्तव्यं ( वस्तव्यं) देवभूसुरैः ॥ १७ ॥ [प्रथातः] पद्मकनामप्रामलक्षणमुच्यते ।
शतदण्ड (ण्डं) समारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् ॥ १८ ॥
एकसहस्रदण्डान्तं (न्तो) विस्तारं तत् समं मतम् ( रस्तत्समो मतः) । परमाधिकपञ्चाशश्चतुः शतविशालकम् ॥ १६ ॥ विप्रयोग्यं तथा पद्ममेवमुक्तं पुरातनैः ।
[ एतच्चत्वारि ] ग्रामविस्तारप्रमाणलक्षणम् ।। २० ।। [अ] स्वस्तिकविन्यास (विस्तार) मानलक्षणमुच्यते । एकद्विशतदण्डादी विंशदण्डविवर्धनात् ॥ २१ ॥ द्विसहस्रे(स्रै)कदण्डान्तं (न्तो) विस्तारं (र: ) परिकीर्तितम् (तः) । तस्माद्विंशतिदण्डेन वर्धयेत्तत्समाधिकम् ॥ २२ ॥
तस्यायाममिदं (मो ह्ययं) प्रोक्तं ( क्तः) स्वस्तिकं भूपयोग्यकम् । [मतः परं] प्रस्तर विन्यास (विस्तार) लक्षणमुच्यते ॥ २३ ॥ त्रिशतदण्डमारभ्य शतदण्डविवर्धनात् ।
सहस्रद्वयदण्डान्तं प्रस्तरं विस्तृतं भवेत् ॥ २४ ॥ पचषष्टिदण्डादैा द्विद्विदण्डविवर्धनात् ।
युग्मायुग्मं तथा वाऽपि दण्डं पञ्चशतान्तकम् ।। २५ ।। एतत् (एष) कार्मुक विस्तारं त ( रस्त ) स्यायाममि ( म इ) हे । च्यते
तस्मात्तु शतदण्डेन वर्धागुणान्तकम् ।। २६ ।।
5
३३
28
32
36
40
44
48
52

Page #70

३४
मानसार
एवं तु वैश्यकानां तु योग्यं तत्कार्मुकं भवेत् । त्रिंशद्दण्डं समारभ्य त्रित्रि(द्विद्वि) दण्डविवर्धनात् ॥ २७ ॥ शतदण्डावसानं(नः) स्याद्विस्तारं (र: ) परिकीर्तितम् (तः) । तत्तद्विदण्डेन वर्धये गुणान्तकम् ॥ २८ ॥ एवं चतुर्मुखं प्रोक्तं शूद्राणामेव योग्यकम् । मुख्यगेहप्रदेशान्तं विस्तारायाम (मं) कल्पयेत् ॥ २६॥ तद्बहिः परितः कुर्यात्तस्मात्तु तदनन्तरे । दशा दिशतदण्डान्तं द्विद्विदण्डेन वर्धनात् ॥ ३० ॥ एवं ग्रामं (म) प्रसारं च तद्बहिर्व प्रसंयुतम् । परितः परिखा (खां) बाह्यं कुर्याद्रामेषु सर्वशः ॥ ३१ ॥ एतेषां ग्रामरूपाणामायादिलक्षणं तथा ।
नन्दायामसमूहे वा चायते वाऽथ विस्तरे ।। ३२ ।।
परिणाहे पदे वाऽपि प्र (चा) यादिशुद्धं (द्धिं च कारयेत । केचित्वायतने चैवमार्य च तद्दिने भवेत् ॥ ३३ ॥ परिणाहे तिथिर्वारं व्यययोनिश्च विस्तरे ।
वसुभिर्गुयितं भानु[भ] न्यायमष्टशिष्टकम् || ३४ ॥ प्रष्टाभिर्वर्धिते क्षं हत्वा शेषं क्षपिष्यते ।
नवभिर्वर्धयेत्पङ्किः (ङ्ख्या) हृत्वा शेषं व्ययं (यो) भवेत् ॥ ३५ ॥ गुणनागं च योनि (निः) स्याद्वृद्धिहान्या (न्यौ) यथाक्रमम् । नन्दवृद्धा ऋषिं (षिया) हृत्वा तच्छेषं वारमेव च ॥ ३६ ॥ नवभिर्गुणिते त्रिंशत् (ता) चपेच्छेषं तिथिर्भवेत् । एवमायादिषड्वर्ग कुर्यात्तत्र विचक्षणैः (यः) ॥ ३७ ॥ प्रायं सर्वहरं पूर्ण (पुण्यं) व्ययं सर्वगतेन हि । प्रायाधिक्यं व्ययं हीनं सर्वसम्पत्करं तथा ॥ ३८ ॥ यही (हानिर्) व्ययाधिक्यं सर्वदोषकरं भवेत् । शुभदं पूर्ण नक्षत्रमशुभं कर्ण ऋतकम् ॥ ३८ ॥ युग्मायुग्माद्यतुर्य षडष्टनन्दशुभर्त्तयुक् । द्वितीयपर्यायस्यार्थे गद्यनैश्च शुभावहम् ॥ ४० ॥
[ चध्यायः
56
60
64
68
72
76
80

Page #71

ग्रामलक्षणम् सितगुरुशशिबुधवारमेवं शुभं भवेत् । शुभयोग(गो) भवेद्य(च्चे)त्तु वारदोषो न विद्यते ॥४१॥ सौरवारादिवारेषु वारयुक्तं चतुर्दिने । गणैस्तु विशाखादिस्वातिकान्तं क्रमालतः ॥ ४२ ॥ गण्डं च मृत्युयोगं च सिद्धियोगमिदं(ति) विदुः। प्रमावस्या[म]ष्टमी चैव(च) नवमी च विवर्जयेत् ॥ ४३ ।। प्रन्यथा शुभदं सर्व तिथिरेवं प्रशस्यते । प्रष्टमं(म)राशिवर्ज च अन्ये(तथान्य) शुभराशयः ॥ ४४ ॥ गणे वा(चाss)सुरमानुष्यं विना अन्ये(न्यो) गणे(यो) शुभम् (भः)। सौरादियदि(शनि)वारान्त तत्सर्व त्रिगुण[स]समम् ॥ ४५ ॥ मश्विन्यादिदिनं हृत्वा तच्छेषं नयनं भवेत् । प्रथमं चैकनेत्रं च द्वितीयं च द्विनेत्रकम् ॥ ४६॥ तृतीयं च इति(तथा) प्रोक्तं नन्दात्षट्क्रमात सुधी। अथ दण्डक[स्य] विन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥४७॥ चतुरश्रायतं कृत्वा समतारं न विद्यते । चतुरश्रायतं व तद्वप्रायतमेव च ॥४८॥ एतत् (स्मिन्) त्रितयं वाऽपि पञ्चरथ्यामथापि च । तस्य मूलाग्रयोर्वीथीं न कुर्याद्वाऽथ कल्पयेत् ॥ ४६॥ तदेव तिर्यङ्गध्ये [ए]कवीर्थी कृत्वा विना तथा । एकद्वित्रिचतुष्पश्चदण्डं रथ्याविशालकम् ॥५०॥ मध्यरथ्यावृता वीथी सममेवं विधीयते । अन्येषां चान्तरथ्यानां वा तत्समं तु वा ॥५१ ।। मूलाप्रयोईिरथ्या(थ्ये) च पक्षमेकं तथाश्रयम् । मुख्या वीथी द्विपक्ष(क्षा) स्याद्रहतारं त्रिदण्डकम् ।। ५२ ॥ तञ्चतुष्पञ्चदण्डं वा युक्तमा तद्गृहविस्तृतम् । विस्तारद्विगुणं वाऽथ त्रिगुणं वा तदायतम् ॥ ५३॥ परितः परिखा बाह्ये वप्रयुक्तं तु कारयेत् । चतुरं च संकल्प्य पूर्वादि(दौ) च चतुर्दिशि ॥ ५४॥

Page #72

अिध्यायः
112
116
120
मानसारे उपद्वारा(रस)क्वत्कृर्याद्विष्णुधिष्ण्यं तु पश्चिमे । वद्रामस्य बहिर्वाऽपि वरुणे च पदे तथा ॥ ५५ ॥ मित्रे चैव पदे चापि विष्णुमूर्ति यथेष्टकम् । ईशे शङ्कर(1) संस्थाप्य पर्जन्ये चोदिते तथा ॥ ५६ ।। अन्तर्वाऽपि बहिर्वाऽपि यथेष्टक(एं) शिवहर्म्यकम् । एतदडकमित्युक्तं भूसुराणां तु योग्यकम् ॥ ५७ ॥ द्वादशैर्वि(शवि)प्रसंघ वा चतुर्विशतिभूसुरान् । पञ्चाशटिजसंघेश्च प्र(घ)ष्टोत्तरशतं तु वा ॥ ५८ ॥ त्रिशतद्विजसंधैर्वा द्वादशं चेति मानिनाम् । बनान्तरे पर्वते वा तथा चाश्रममीरितम् ॥ ५६ ॥ चतुर्विशतिसंघ चेद्यतीनां प्रामयोग्यकम् । एतत्तु नदीतीरे वा पुरमेतत्प्रकथ्यते ॥ ६॥ पञ्चाशहीचितानां तु नगरं तु(तत्) प्रशस्यते । प्रष्टोत्तरं [च] पञ्चाशद्हस्थानां तु मङ्गलम् ॥ ६१ ॥ विकरि (निकर)शतसंघेश्च कोष्ठमेवं प्रकथ्यते । मन्येषां विप्रसंघेश्च यथेष्टं नाम [प्र]कल्पयेत् ॥ १२ ॥ अन्यान्यनुक्त[क्तानि] सर्वेषां शास्त्रमार्गेण कारयेत् । सर्वतोभद्रविन्यास(स)लक्षणं वक्ष्यते धुना ॥ ६३ ॥ चतुरश्रसमाकारं मण्डूक(क)पद(दं) विन्यसेत् । अथवा स्थण्डिलं वाऽपि मध्ये तद्ब्रह्ममण्डपम् ॥ ६४॥ अथवा देवताहर्म्य विष्णोऽथ शिवस्य वा। तपस्विनां यतीनां च पाषण्डाश्रमिणां तथा ॥६५॥ ब्रह्मचारी(चारिणा) तथा योगिनां संधैर्यथेच्छया । एकद्वित्रिचतुष्पचारथ्या वा परितस्तथा ॥६६॥ एकपलान्तरथ्या च बाथरथ्या द्विपक्षयुक् । पैशाचान्तपदैः सर्वैस्तेन वीची प्रकल्पयेत् ।। ६७ ॥ पैशाचेशान्तराले महादिक्पाल(लो) बहिरिष्यते । पचद्वीथी द्विपक्ष(सा) स्यानन्द्यावर्ताकृतिस्तु वा ॥ ६८ ॥
124
128
132
186

Page #73

]
प्रामलचणम्
अथवा कृतकृत्या च कर्णयुक्तम (क्ता चा)थापि च । ईशानादिचतुष्कर्णे मठं वा मण्डपं तु वा ॥ ६६ ॥ तत्रैव सत्रशाला वा प्रा ( चाSS) मेये पानीयमण्डपम् । अन्यधर्मालयं सर्व यथेष्टं दिशिता (तु) भवेत् ॥ ७० ॥ अन्तरथ्ये चतुष्क गुरोरेवं मठं भवेत् । रक्षार्थ वप्रसंयुक्तं परितः परिखान्वितम् ॥ ७१ ॥
चतुर्दिसु महाद्वारो ( रमु )पद्वारमुक्तत्रद्भवेत् महारथ्या [या ]मालयं कुर्यात्सर्वकर्मोपजीविनाम् ॥ ७२ ॥
दक्षिणे वैश्यशूद्राणामालयं (य) श्रेणिरेव च ।
इन्द्रे (न्द्रश्चाग्नि(ग्निस् ) तयोर्मध्ये गोपाल श्रेणिरेव च ।। ७३ ।। तद्बहिश्चैव गोशाला रचार्थ व प्रसंयुतम् । पितृवारुणयोर्मध्ये वस्त्रकर्मकरालयम् ॥ ७४ ॥ तद्बहिः सूचिकहर्म्य तत्र चर्मकरालयम् । वायुवरुणयेोर्मध्ये कर्मकरालयं भवेत् ।। ७५ ।। तद्बहिश्वालयं कुर्यान्मत्स्यमांसोपजीविनाम् ।
(म्या) वायु (युस् ) तयोर्मध्ये श्रीकराणामालयं भवेत् ॥ ७६ ॥
तत्र वैद्यालयं वाऽपि म (चा) म्बष्ठकालयमेव च ।
तस्य बाह्यप्रदेशे तु वल्कलैः फ (लका) र्मयालयम् ॥ ७७ ॥
तत्र तैलोपजीविनां गृहश्रेणिं प्रकल्पयेत् ।
प्रामस्य वप्र ( प्रं ) तद्वाह्ये किचिहूरो ( रे उ ) तरे (रस्यां दिशि ॥ ७८ ॥ वैष्णव्याश्चाथ चामुण्डा[ या ] प्रा (चा) लयं कारयेदुधः । तस्माद्दूरे तु देशे च चण्डालकुटिकान्वितम् ।। ७३ ।। जनावासमिदं प्रोक्तं प्रामाद्वाह्य प्रदेशके ।
दक्षिणे पश्चिमे वाऽपि नैर्ऋत्ये वाऽपि देशके ॥ ८० ॥ खानपानादिकं (क) योग्यं तडाकं कल्पयेत्ततः । शेषं तु शास्त्रमार्गेण कारयेच्छिल्पि (ल्प ) वित्तमः ॥ ८१ ॥ नन्द्यावर्तस्य विन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । पूर्वोदण्डमानेन विस्तारायामकल्पनम् ॥ ८२ ॥
३७
140
144
148
152
156
160
161

Page #74

३८
[अध्यायः
168
172
176
मानसारे समविस्तारमायाममायाधिकमथापि वा। चण्डिताख्यपदं न्यासं [वाऽपि ] मण्डूकं परिकल्पयेत् ॥८३ ।। प्रामे चायतविस्तारौ समे(मौ) चेत्कल्पयेत्सुधीः । प्रायाधिकं यथा ग्रामे नन्दनन्दपदं भवेत् ॥ ८४ ॥ अथवा स्थण्डिलं न्यस्य(सेत्) समायाममित्यपि वा। पदं च चण्डित(तं) तन्मध्ये ब्रह्मणश्च चतुष्पदम् ॥ ८५ ॥ तद्वहिः परितो भागे दैवकं च (द्वा)इशांशकम् । तद्वाह्ये विंशतिपदं परितो मानुषं भवेत् ॥ ८६ ॥ तदहिचावृतांशेन पैशाचं चाष्टविंशति(तिः)। एवं तु चण्डितं प्रोक्तं परमशायिकमुच्यते ।। ८७ ॥ मध्ये नवपदं बाह्य दैवकं षोडशांशकम् । तद्वहिर्मानुषं चैव चतुर्विशपदं भवेत् ॥ ८८ ॥ पैशाचं बाह्यमावर्त तात्रिंशकं पदम् । स्थण्डिल (ल)पदमध्ये च ब्रह्मणस्यै(ण ए)कमात्रकम् ।। ८६ ॥ दैवकं चाष्टभागं स्यान्मानुषं षोडशांशकम् । तदहिश्व चतुर्विशत्पदं पैशाचमेव च ॥१०॥ एषां पदैर्यथायोग्यं विन्यसेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । तत्पैशाचपदं चोक्तं नन्द्यावर्ताकृतिर्भवेत् ॥ ६१ ॥ प्राचीरथ्योत्तरा(रमार)भ्य स्यादक्षिणायत(त) निर्गमम् । दक्षिणावीथीपूर्वादिपश्चिमायतनिर्गमम् ॥ १२ ॥ पश्चिमवीथी(थ्याः) दक्षिण्या(णा)दुत्तरायत(त) निर्गमम् । उदग्वीथी(थ्याः) प्रतीच्यादितत्पूर्वायत(त) निर्गमम् ॥ ६३ ।। नन्द्यावर्तावृतावीथीमे(ए)वमूह्य(ह्या) विचक्षणैः । दक्षिणोद्गद्वयोर्वाऽपि प्राक्प्रत्यगवि(ग्वि)तयो[र]पि [वा] ॥ ६४ ॥ अन्तर्वीथीनां मूलाग्रौ(प्रयोः) चैकपलं प्रयोजयेत् । पार्श्वयोश्च द्विविधं स्या िपक्षमुक्तं पुरातनैः ।। ६५ ॥ एवं बाह्यवीथी स्यादन्तर्वीथिरि(थी त्वि)होच्यते । प्रायते दीर्घरथ्या स्याद्विस्तारे दीर्घमेव च ॥६६॥
180
184
188
192

Page #75

196
200
204
ग्रामलक्षणम् एकत्रिपञ्चसप्तयो(सप्त)वीधी(थ्यः) पूर्वाध पक्षयुक् । एकद्वित्रिचतुष्पश्चमार्ग वा परिकल्पयेत् ।। ६७ ॥ एवं बहिर्गतं मार्ग तत्र पक्षं न कारयेत् । पक्षयुक्ता तु वीथी स्यात्पक्षहीन तु मार्गकम् ॥६॥ महामार्ग तु सर्वेषां(वासा) वीथीनां कर्करीकृतम् । मध्येषां तु[ध्य एषां] यथारज्जुः(ज्जु) तुद्रमार्ग प्रयोजयेत् ॥ ६ ॥ त्रिचतु:(तुष्)पश्चदण्ड वा वीथीनां विस्तृतिर्भवेत् । षट्सप्ताष्टदण्डं वा नन्दपतीशभानुषु(नुं वा) ॥ १०॥ केचि(काश्चि)द्रथ्या विशालाश्च सर्वेषां तत्समं तु वा । महामार्गविशालं [7] यद्वीथीनन्दसमं तु वा ॥ १०१॥ महारथ्या(मार्ग)समं मध्ये वीथी विस्तारमिष्यते । मध्ये(वीथी) समं तु मध्ये [च मार्गमेवं विशालकम् ।। १०२ ॥ तदष्टांशोनमेवं वा त्रिपादं चार्धमेव वा। अन्यासां सर्ववीथीनां यथातत्सममेव वा ॥ १०३॥ तत्समं(सर्वासां) वा त्रिपादं वा महामार्ग(ग)विशालकम् । तन्त्रिपादा तु विस्तारं क्षुद्रमार्गविशालकम् ।। १०४ ॥ एवं विन्यासमुद्दिष्टं भूसुराणां तु योग्यकम् । अथाष्टाधिकं पञ्चाशदष्टोत्तरशतं तु वा ॥ १०५॥ त्रिंशतैर्(त्रिशत)वप्रसंख्या(विप्रसंघ) च प्र(चाप्य)ष्टोत्तरसहस्रकम् । सहस्रत्रयव(वि) वा सहश्च चतुष्टयम् ॥ १० ॥ दे(द)वमनु तु मानुष)पैशाचे भूसुरान्(सुरैः) परिपूर्णकम् । एवं मङ्गलमाख्यातं यस्तु वास्तुर्(स्तुं) विनिर्दिशेत् ॥ १०७ ।। नृपवैश्यादिजातीनामेवं चेत् पुरमुच्यते । वैश्यशूद्रादीनां योग्यमप्रहारं प्रशस्यते ॥ १०८ ॥ एवं मर्त्यपदेनान्तः भूसुराणां गृहान्वितम् । देवमानुषपैशाचे यद्राजगृहमेव च ॥ १० ॥ वत्पैशाचपदे वैश्यशूद्रजात्यादिकालयम् । . पैशाचे [च द्विरथ्या वा त्रिचतुष्पश्चषडेव वा ।। ११० ॥
208
212
216
920

Page #76

अिध्यायः
224
228
232
मानसारे सप्तक(काः) वा तथा रथ्या वा [यथा] विशालं तथा न्यसेत् । दक्षिणे प्रथमारथ्ये(मरथ्यायां) वैश्यकानां तु वेश्मानि ॥ १११ ।। वारुणे चक्रवर्ती स्यादेवमालयस्य विधिः । प्रय मित्रपदे चैव जयन्ते रुद्रजये तथा ॥ ११२ ।। एवं राजगृह प्रोकं तत्रैव(व) योधकालयम् । नैर्ऋत्ये च पदे देशे श्रीकराणां तु हर्म्यकम् ।। ११३ ॥ सामन्तप्रमुखादीनामसुरे सोष्ट(शोष)केऽपि च । तत्रैवामात्यहम्यं स्यात्स्वामिकालयमेव च ।। ११४ ॥ पुरोहितालयं सुप्रावे पुष्पदन्तपदेऽपि च । दौवारिकश्च सुप्रीवे रक्षका[ग] लयं भवेत् ॥ ११५ ॥ गन्धर्व रोगशोषे वा वाद्यकाचादेरालयम् । सत्रैव गणिकारीना नृत्तयोग्यादिरा(दिका)लयम् ॥ ११६ ॥ वायव्ये वा नरे(नागे) वाऽपि स्थपतीनां तथालयम् । नागे चाथवा मुख्ये वा नेत्ररत्नकरालयम् ॥ ११७ ॥ उत्तरे शल्यशालाश्च [तत्र] कश्चयासका(कञ्चककारा)लयम्(यं वा) । अदितिश्योदितश्चैव वैद्यकादितथा दीनामा)लयम् ॥ ११८ ॥ ईशे वाष जयन्ते वा प्रामरक्षित]कालयम् [च] । महेन्द्र वाऽथ सत्ये वा कीर्णकारालयं भवेत् ।। ११६ ।। मृशे वा चान्तरिक्ष वा प्रा(चा)हूयक्रम(कर्म)हर्यकम् । एवं प्रथमावरणे द्वितीयावरणमुच्यते ॥ १२० ॥ तेनोपजीविना वासश्रेणितो(त उत्तरवीथिके ।
त्रैव नानाहय स्यात्कुखालालयमेव च ।। १२१ ॥ मत्स्योपजीविनां वास(सं) मांसव्यापारिकादीनां च । पश्चिमे वाऽऽलयंश्रेणिः किराताना तु दक्षिणे ॥ १२२ ॥ माग्नेये वायवे वाऽपि रजकस्याखयं भवेत् । दक्षिण पूर्वदेशे वा नृत्तकाराज्यं भवेत् ।। १२३॥ उत्तरे वा नैर्शते वाऽपि सूति(चि)कारालयं भवेत् । एवं द्वितीयावरये तृतीयावरणो(णमु)च्यते ॥ १२४ ॥
236
240
244
248

Page #77

262
प्रामलक्षणम् दक्षिणे कर्मकारस्य तत्र श्रेण्यालयं भवेत् । उत्तरे चाग्निदेशे वा पेटिकारालय भवेत् ॥ १२५ ।' पश्चिमे पूर्वके वाऽपि शस्त्रकर्मकरालयम् । उत्तरे धर्मकारस्य तच्छृण्यालयमेव वा ॥ १२६ ॥ अन्यथा(दा)वरणा:(यम्) सर्वमन्य[त्] कर्मोपजीविनाम् । एवं नराख्वयं प्रोक्तं देवानामधुनोच्यते ॥ १२७ ॥ प्रार्यादिषु चतुर्दितु प्रामस्यापि चतुर्दिशि । एवं यथेष्टदिग्देशे विष्णुधिष्ण्यं प्रकल्पयेत् ॥ १२८ ॥
256 प्रथवा बहिरङ्गे तु चेष्टदिग्विष्णु(ष्णो)रालयम् । इन्द्रादिषु चतुर्दितु विष्णुस्थानं तु राक्षसे ॥ १२६॥ पूर्वके श्रीधरं प्रोक्तं दक्षिणे वामनं तथा । पश्चिमे वासुदेवं वा चादिविष्णुं जनार्दनम् ॥ १३०॥
260 उत्तरे केशवं प्रोक्तं नारायणमथापि वा । अन्तः प्रागुत्तरे देशे विष्णुमूर्ति (र्ति) यथेष्टकम् ॥ १३१ ॥ पितृदेवेशकोणे वा य(त)था नृसिंहालयं भवेत् । अग्निकोणे य(त)था राम गोपालालयमेव वा ॥ १३२ ॥ मित्रे च त्रितलं कुर्यात्स्थानकं चादिभूमिके। द्वितीयं(ये) चासनं प्रोक्तं तृतीये शयनं भवेत् ॥१३३ ।। प्रयवा स्थानकं चोर्ध्वं शयनं मूलकस्थले । . इष्टदिग्विष्णुहार्णा द्वारं कुर्याद्विचक्षणः ॥ १३४ ॥
268 प्रामस्याभिमुखं विष्णुं नरसिंह पराडुखम् । लक्ष्मी नृसिंहश्चैवाऽपि प्रामस्याभिमुखो भवेत् ॥१३५॥ रुद्र रुद्रजये वाऽपि इ(त्वि)न्द्रश्चन्द्रजयेषु च । प्रापवत्स्या(त्सा)पवत्स्यश्च साविन्द्र(त्र)श्चा(च) सान्द्रक(सवित्रके)॥ १३६ ॥ 272 ईशे वाऽथ जयन्ते वा पर्जन्यस्य पदेऽपि वा। एवमीशालयं कुर्याद्रामस्य तु परामुखम् ॥ १३७ ॥ पूर्वके पश्चिमे वाऽपि तत्रैवाभिमुखं भवेत् । अन्य[त्सकवरूपाणां हर्म्यद्वार यथेष्टतः ॥ १३८॥
.276
264

Page #78

४२
मानसारे
कर्णे वाऽपि दौवारि [के] सुब्रह्मण्यालयं भवेत् । अथवा जिनालयं स्यात्सुगतालयमेव च ॥ १३६ ॥ चतुर्दितु विदित्वा (व) पि मध्ये वैनायकालयम् । गन्धर्व () भृङ्गराजे वा भार्गकारालयं भवेत् ॥ १४० ॥ मुख्ये वाऽथ च भल्लाटे सा ( स ) रस्त्यालयं भवेत् । श्रदिता वा मृगे [वापि ] लक्ष्मीभवनकं स्मृतम् ॥ १४१ ॥ तत्रैव भुवनादेवीहर्म्यमेवं प्रकल्पयेत् ।
यारस्य बहिरङ्गे रक्षार्थ भैरवालयम् ॥ १४२ ॥
राचसे पुष्पदन्ते वा दुर्गायाश्चापि चालयम् । तद्वामस्य बहिः सौम्ये कालि (ली ) काष्ठं प्रकल्पयेत् ॥ १४३ ॥ प्रामात्क्रोशावसानं स्यात्पूर्वे वा चोत्तरेऽपि वा ।
तत्र चण्डालावासः स्याश्चोत्तरे च श्मशानकम् ॥ १४४ ॥ ग्रामस्य चान्तरे बाह्ये प्रेतभूतांशदण्डकम् । ग्रामस्य परिता बाह्ये रक्षार्थ व प्रसंयुतम् ॥ १४५ ॥ तद्बहिः परिखायुक्तं परितेो वप्रवेदिकैः
चतुर्दित्तु चतुष्कोणे महाद्वारं प्रकल्पयेत् ॥ १४६ ॥ वृत्तं वा चतुरश्रं वा वास्तुखाकृतिवप्नयुक् । पूर्वद्वारमथैशाने चाग्निद्वारं तु दक्षिणे ॥ १४७ ॥ पितुर्द्वारं तु तत्प्रत्यग्वायोद्वीरं तथोत्तरम् । पूर्व पश्चिमयोर्द्वतत् (तंत्र) सूत्रं तु योजयेत् ॥ १४८ ॥ दक्षिणोत्तरयद्व तत्र देशे विशेषतः । दक्षिणेत्तरकं सूत्रं विन्यसेच्छिल्पिवित्तमः ॥ १४६ ॥ तस्य सूत्रान्ततत्पूर्वे हस्तं तद्दार (रं) मध्यमे । एवं दयिता द्वारं तद्धि वा ( द्वा) रौ तथेोक्तवत् ॥ १५० ॥ उत्तरे द्वार (रं) तत्सूत्रात्प्रत्यग्हस्तावसानकम् । चतुर्दिक्षु चतुद्वारं युक्तं वा नेष्यते बुधैः ॥ १५१ ॥ पूर्वे पश्चिमके वाऽपि द्वारमेतत् (मेकं ) द्वयोर (यम) पि । परित चतुरश्रामाद्वारं कुर्यात्तु सर्वदा ।। १५२ ।।
[चध्यायः
280
284
288
292
296
300
304

Page #79
ग्रामलक्षणम् 308 312 316 एतत्सर्व महाद्वारमुपद्वारमिहोच्यते / नागे वाऽपि मृगे वाऽ[प्य]थादितिश्चाता चौ)दितोऽपि वा // 153 / / पर्जन्ये वाऽन्तरिक्ष वा पूपे(पूष्णि) वा विथते वा / गन्धर्वे भृङ्गराजे वा सुग्रोवे वाऽसुरे,थवा // 154 / / यथेष्टमेवमुपद्वारं कुर्यात्तलक्षणोक्तवत्र्यादुक्तलक्ष्मवत्)। मुख्यके वाऽथ भल्लाटे मृगे चोदितोऽथवा // 155 / / जयन्ते वा महेन्द्रे वा सत्यके वा[ऽथ] मृशेऽथवा / एवमेवं जलद्वारं कुर्यात्तत्र विचक्षणः // 156 / / ब्रह्मणे वाऽनिदेशे वा मित्रे वा मण्डपं भवेत् / भूधरे चासुरे वाऽपि सभास्थानं प्रकल्पयेत् // 157 // नन्द्यावर्तमिति प्रोक्तं तन्त्रविद्भिः पुरातनैः / पद्माख्यं(ख्य)वास्तुविन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना / / 158 // दीर्घ(दैर्घ्य )मायसमं कृत्वा वाह्य व सुवृत्तकम् / चतुरष्टाश्रकं वाऽपि षडयं वा विधीयते // 156 // चण्डितं स्थण्डिलं वाऽपि यथेष्टं पद(दं) विन्यसेत् / शूलषलाति(धि )राज्ये च नरालंय प्रकारयेत् // 160 / / तहे(तत्तहे)शे स[व]दा स्थाप्यं मण्डपं वा सभा भवेत् / बहिः(हिश्व) सर्वरथ्येषु( रथ्यासु ) पक्षरावर्तकेषु(कास) च // 161 // चतुः(तुष)पञ्च च षट् सप्त चाष्टकं वाऽथ वीथिका / मध्ये वीथिं विना कुर्याच्चतुर्दिग्द्वारकल्पनम् / / 162 // एवं तु पद्मविन्यासं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् / स्वस्तिकस्यापि विन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना // 163 // यत्तदायामविस्तारे न्यसेत्परमशायिकम् / तत्पैशाचपदे चैव रथ्या तत्परितस्तथा // 164 // तस्यान्तः स्वस्तिकाकारं विन्यसेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः / प्राक्प्रत्यक् च समायामं वास्तुमध्ये तु वीथिका // 165 // दक्षिणोत्तरमायाम पूर्वमध्ये तु वीथिका / वीथीम् एतन्यं प्रोक्तं तन्मध्ये कर्करीकृतम् // 166 // 320 324 928 389

Page #80

[प्रध्यायः
386
340
344
मानसारे ब्दीच्यां दिशि(मीशे) पर्यन्तं प्राइखायतवीथिका । प्रागादीशा(दि चा) मिपर्यन्तं दक्षिणायतवीथिका ॥ १६७ ।। दतिवादिनभृतान्तं पश्चिमायतवीथिका । पश्चिमाद्वायुपर्यन्तमुत्तरायतवीथिका ॥ १६८ ॥ एतत्तु चतु(तू रथ्यापादावृता वीथिका ततः। एवं तु स्वस्तिकवीथी लाङ्गलाकारवद्भवेत् ॥ १६ ॥ मध्ये वीथीद्वयो[२] [च] तस्य मूलद्वयं बुधैः । चतुर्दितु चतुष्कर्णे चतुर्दितु चतुर्मुखम् ॥ १७० ॥ पूर्वोक्तं मध्यरथ्यान्तं चतुष्कर्णावसानकम् । इन्द्रादीशानपर्यन्तं मध्यं सोमावसानकम् ॥ १७१ ॥ तत्त(.) योर्मध्यदेशे तु प्राक्प्रत्यक् दिग्गतायतम् । पाये(बो)न्द्रानलयाम्ये[७] तत्योर्मध्यदेशके ।। १७२ ॥ दक्षिणोत्तरयोर्दीर्घा वीथोरेतत् प्रकल्पयेत् । ब्राह्मणां याम्याश्च(म्यां च ) नैत्यां वारुणान्तःप्रदेशकम् ॥ १७३ पूर्वपश्चिमदीर्घा(ोः)च वीथीरे वं तु कारयेत् । वायुवारुणसोमेतु[पु] ब्रह्मणा न्तं पदे तथा ॥ १७४ ॥ इक्षिणोत्तररथ्यं तत्तत्संख्या[च] यथेष्टकम् । एवं वीथी द्विपञ्चा ) स्यान्मध्यरथ्ये न पतकम् ।। १७५ ।। तस्य मूलाग्यो[३]देशे तुद्रमानं प्रकारयेत् । बाझवीथी द्विपक्ष(चा) स्यात्तद्वहिश्वावृतं बुधैः ।। १७६ ॥ वांशभित्तिरक्षार्थ परितः परिखान्वितम् । स्वस्तिकामं चतुर्दितु द्वारं तेषां प्रकल्पयेत् ।। १७७ ॥ . एवं चाष्टमहाद्वार दितु दिक्षु द्वयं ततः । मृगे चैवान्तरिक्ष वा भृङ्गराजमशे तथा ॥ १७८॥ . शोषे वाऽपि च रोगे वा चादितिश्( तौ) चोदितेऽपि वा । एवमेतदुपद्वारं कुर्यात्तत्र विचक्षणः ॥ १७ ॥ महाद्वारं तु सर्वेषां खाङ्गलाकारसन्निभम् । कपाटद्वयसंयुक्तं द्वासणां तत्पृथक् पृथक् ॥ १८० ॥
348
352
356
360

Page #81

४५
364
368
372
ग्रामलक्षणम् अन्तर्वप्र(4) बहिर्भित्तिश्चेष्ट दिगाता चूलिका । यक्षरुद्रादिकैः सर्वैर्नटेश्चाद्यभययन्त्रकैः [न्त्रैः] ॥ १८१ ॥ सालान्तं वेदिकोचे तु युद्धार्थ कल्पयेत् सुधीः । नानाजातिभिराकीर्ण स्वस्तिकं राजयोग्यकम् ॥ १८२॥ एवं तु स्वस्तिकं प्रोक्तं स्थानीयादिषु कारयेत् । चतुर्दिक्षु विदिक्ष्वेव मध्ये वा राजवेश्मकम् ॥ १८३ ॥ • मध्ये ब्रह्मपदं त्यक्ता प्रा(चा)र्यादा च चतुष्पदे । यथेष्टं राजसदनं स्थानीये सर्वभूमिकम् ।। १८४ ॥ प्रागते वारुणे वेश्म संग्रामे च यमे पदे । विजये सौम्यदेशे च तथे(थैवे)न्द्रजयेऽपि वा ।। १८५ ॥ स्थानीये चाधिराजस्य मित्रे वारुणे(ण) एव च ।
आगते स्वस्वते चा(विवस्वत्य)पि संग्रामे चापि सौम्यके ॥ १८६ ॥ विजये चार्कभागे वा चेन्द्रस्थाने गृहं भवेत् । स्थानीयेऽपि नरेन्द्रस्य वेश्म मित्रपदेऽपि वा ।। १८७ ॥ विवस्वति पदे वाऽपि तथैवार्यपदेऽपि वा। प्रागते तु नरेन्द्रस्य संग्रामे चेन्द्रराजके ।। १८८ ॥ विजये रुद्रराजश्च( जयं च ) सदनं कल्पयेत्सुधीः । पार्ण्यिकादिभूपानां स्थानीयादिचतुष्टयं ।। १८६ ।। आर्यादिषु चतुर्दिक्षु नैव कुर्यात्तु विश्वतः । एवमेव प्रशस्तव्यं शिल्पि( ल्प शास्त्रोक्तवत्कुरू ।। १६० ॥ मित्रे च वारुणे चापि विवस्वे( स्वदि )न्द्रमहेन्द्रके। एवं तु विष्णुधिष्ण्यं स्यात्स्थानीयादिचतुष्टये ।। १६१ ॥ इन्द्रे चेन्द्रजये वाऽपि रुद्रे रुद्रजयेऽपि वा।। प्रापवत्सापवत्स(त्स्य)योरपि चै(योश्चै)शे वाऽपि जयन्तके ।। १६२॥ एवमीशालयं प्रोक्तं कुर्यादेवं बहिर्मुखम् । बौद्धं वायुपदे चैव नैर्ऋत्ये तु जिनालयम् ।। १६३ ॥ भृङ्गराजे [तु] वितथे वा हर्म्य कुर्यात्तु नागरे (गे वा)। चतुर्दिक्षु बहिरं पार्श्वे च भैरवाल यम् ।। १६४ ॥
376
380
384
388

Page #82

४६
मानसारे
चतुर्दितु विदिवपि दुर्गाङ्ग (ङ्ग) गणपालयम् । सुग्रीवस्य पदं चैव षण्मुखस्यालयं भवेत् ॥ १६५ ॥ अग्निं (ग्नौ) पूषपदे वाऽपि ज्वरदेवालयं भवेत् । प्रादित्ये तु पदेवाऽपि भास्करस्यालयं भवेत् ॥ १६६ ॥ सौम्य वापि मुख्ये वा भुवनेशालयं भवेत् । तत्तत्पदे [च] मध्ये तु विष्णुरुद्रालयं भवेत् ॥ १६७ ॥ पतानि स्थानानि (स्थानान्येतानि ) परिता नराणां सदनं भवेत् । अन्तर्बीथी चैकपक्षं(क्षा) बाह्यवीथी द्विपक्षकम् (का) ।। १६८ ॥ एवमालयवास्तु स्याद्वाह्ये पचाभिरक्षणात् । एवमन्तर्गतान्देवान् बहिरङ्गे यथेच्छया ।। १६६ ॥ शुद्धा चैव प्रतिष्ठा चेल्लिङ्गपाशुपतं तथा ।
तिष्ठे (ठ) तु चोक्तवत्स्थापनं भवेत् ॥ २०० ॥ अन्येषां सर्वलिङ्गानां नगराणां बहिरङ्गतः ( र्भवेत् ) । वैखानस प्रतिष्ठा चेदन्तस्थापनमिष्यते ।। २०१ ।। विष्णुदेवैरि (वस्यं)ति प्रेोक्तं पाञ्चरात्रं (त्रो) बद्दिर्भवेत् । दुर्गा गणपतिं चैव बौद्धं जैनं (न)गतालयम् ।। २८२ ।। अन्येषां षण्मुखादीनां स्थापयन्नगराद्वहिः । तत्तदेवालयं वाऽपि कुर्यादोषो न विद्यते ।। २०३ ।। सर्वेषु नगरेषु संस्थापनमिष्यते ।
नगरस्य बहिश्वोदक्पूर्वे वाऽप्यतिदूरतः ।। २०४ ।। चामुण्डायं [च] कुर्यादुत्तराभिमुखं तथा । तस्य(तस्माद्) देवालयात्पूर्वं चण्डाल कुटिकान्वितम् ॥ २०५ ॥ पूर्वे चोत्तरदेशेऽथ पश्चिमे वाऽथ नैर्ऋते ।
नगरात् बहिर्देशे तत्सेना लोकनार्थकम् ॥ २०६ ॥
उत्तुङ्गवेदिकाचा (को) [[प] चोक्तवन्मण्डपं भवेत् । शेषं प्रागुक्तवत्कुर्याद्युक्त्या च शिल्पि (ल्प) वित्तमः ।। २०७ ।।
प्रस्तरस्य तु विन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।
श्रायतं वा समं वाऽपि प्रस्तरस्याकृतिस्तथा ।। २०८ ॥
[ श्रध्यायः
392
396
400
404
408
412
416

Page #83

10
420
424
428
प्रामलक्षणम् नृपाणां वाऽथ वैश्यानां योग्यमुक्तं पुरातनैः । नन्दनन्दपदं वाऽपि चण्डितं स्थण्डिलं तु वा ।। २०६॥ तद्यथेष्टपदं शिल्पि(ल्पी) ग्रामे च परिकल्पयेत् । पैशाचे थपदे चैव महारथ्या द्विपक्षयुक् ॥२१०॥ एतत्तु परितः कुर्यात्तस्यान्तः प्रवि[दि]ष्टके । पेचकं वाऽथ पीटं वा रथ्यायुक्तं तु विन्यसेत् ।। २११ ॥ अथवा तन्महापीठे तत्र संयुक्तवीथिका । पूर्वपश्चिममायामं दक्षिणोत्तरदीर्घकम् ।। २१२ ।। तन्मध्ये वैकवीथी स्यात्पैशाचाख्ये पदे बुधः । कृत्वा पीठपदे चैक(का) मध्ये वीथीं न कारयंत् ।। २१३॥ पूर्ववदिक्षु चायाम द्विद्विरथ्यां प्रकल्पयेत् । महापीठपदे रथ्या दिक्षु दिक्षु त्रयं(यी) तथा ॥ २१४॥ तेषामेव महारथ्यास्तस्मिन् विस्तारमुच्यते । षट्सप्ताष्टकदण्डं वा नन्दनाटकरुद्रकम् ॥ २१५ ।। एतत्सर्व (प्रयं सर्वः) महावीथीविस्तारः परिकीर्तितः । यत्पदे तत्पदं ज्ञात्वा तत्तत्प्रत्येक(क) तत्पदे ।। २१६॥ पुराकृतं पदं न्यस्य रथ्यान्तं परिकल्पयेत् । तत्पैशाचपदे देशे वावृता वीथिका भवेत् ॥ २१७ ॥ रुद्रथ्यान्तः प्रदेशे तु प्रागुदगायते तथा । त्रिपन्चसप्तरथ्या वा प्र(चा)ष्टमं च व(ब)न्धं भवेत् ।। २१८ ॥ एकद्वित्रिचतुर्वाऽपि तिर्यमार्ग तथैव च । चतुष्कोष्ठं तु युक्तं चेञ्चतुष्कं चैकाष्टसन्धिभिः ।। २१६ ॥ नवकोष्टकयुक्तं चेञ्चतुष्कं च चतुष्टयम् । सन्ध्या(द्विर)ष्टकसमायुक्तं सन्धिभिभद(त्रिद्वाविंशै)शैर्युतम् ॥ २२० । चतुष्कं नवकं कुर्यादेवमन्तःप्रदेशके । तत्तत्प्रकोष्ठ के प्रत्यक् प्रत्यग्ग्रामाकृतिस्तथा ॥ २२१ ॥ प्रागुक्तवत्प्रदेशे तु देवतास्थापनं बुधैः । मण्डपादि च भूपानां वेश्म कुर्यात्तु पूर्ववत् ॥ २२२ ॥
482
436
440
444

Page #84

ភ
४८
मानसारे
सामान्तरे देशे वैश्य संघैस्तदालयम् । तत्तत्पैशाचकपदे सर्व (र्व) कार्योपजीविनाम् || २२३ ।। महारथ्यायताः सर्वे (र्व:) क्रयस्य विक्रयस्य च ।
तत्रैव[च] द्वय(द्वि)पतं स्यान्महारा६ (ज) वासं युतम् ॥ २२४ ॥ बाह्ये प्राकारसंयुक्तं परितः परिखान्वितम् । महारथ्यावशात्तेषां महाद्वारं प्रकल्पयेत् ।। २२५ ॥ चतुर्भिस्तु (चतुर)ष्टकं वाऽपि द्वादशद्वारमेव च । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्प्रस्तरेत (रं) तन्त्रवित्तमः ॥ २२६ ॥ प्रामकार्मुकविन्यासलत्तणं वक्ष्यतेऽधुना । विस्तारसममा याममायाधिकमथाऽपि वा ।। २२७ ॥ पतनं वा [s] खेटकं वा खर्वटं वा प्रकल्पयेत् । पत्तनं वैश्यसंघ स्याच्छूद्र संघं तु खेटकम् || २२८ ।। प्र (पृथुलेोमं (ले। म्नश्) च संघं स्यात्खर्वटं तत्प्रकीर्तितम् । नदीतीरेऽब्धितीरे वा कार्मुकं च ( चापि ) विन्यसेत् ॥ २२६ ॥ रथ्याद्यैश्चैकसन्धिः स्यात्पश्चिमान्तर्गतस्त ( तरगं त ) था । दति पूर्वके रथ्यामुत्तरे पूर्वकेऽपिच ॥ २३० ॥ दक्षिणे पश्चिमे वाऽपि रथ्या क्षेत्रवशादुधः । तयोर्वीधि ( थ्योः) बाह्ये तु कार्मुकाकारवत्पृथक् । २३१ ।। एकद्वित्रिचतुष्पथ्ववीथिरे ( थी मे ) वं प्रकल्पयेत् । रथ्या सर्वा द्विपक्षं ( चा ) स्यात्तिर्यङ्गार्ग यथेच्छया || २३२ ।। चतुर्दितु पृथक् प्राज्ञश्चोक्तवत्पद ( दं) विन्यसेत् । प्रामाकारवशात्सर्व कारयेच्छास्त्रवित्तमः || २३३ ॥ स्थापयेदीश्वराद्यैः (दींश्च) देवै : ( वान् ) प्रागुक्तदेशत: । यथेष्टद्वार संयुक्तं वप्रयुक्तया ( क्तं ) विनाऽथवा ।। २३४ ।। यत्तु रथ्याद्वयोर्( द्वय )मध्ये विष्णुस्थानं प्रकल्पयेत् । एतद्वामस्य सन्धिश्चेत्तद्देशे शङ्करालयम् ।। २३५ ।। रथ्याविरहितस्थाने विष्णोर्वाऽपि शिवालयम् । विष्णु (प्यो ) र्निरीचणं वास्तुवा ( द्वा )रात्परा डुखे शुभम् || २३६ ।।
[चध्यायः
448
452
456
460
464
468
472

Page #85

९]
प्रामलक्षणम्
एवं तु कार्मुकं प्रोक्तं शेषं प्रागुक्तवद्भवेत् ।
चतुर्मुखं ग्राम (खस्य) विन्यासलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥ २३७ ॥
चतुरश्रसमाकार मायामं वा प्रकल्पयेत् ।
प्राकारं चतुरश्रं वा प्राक्प्रत्यग्गतायतम् ॥ २३८ ॥ परितस्तु महावीथिर्वीथिरेषा द्विपत्तयुक् । अन्तश्चतुष्पदं मध्ये वीथिका चतुर्दिशि ॥ २३६॥ तच्चतुर्वीथिकामौ च चतुर्द्वारं प्रकल्पयेत् । एकतस्तु महाद्वारमुपद्वारं तु पूर्ववत् ॥ २४० ॥ तत्तच्चतुः क्षुद्रवीथिं संकल्प्य च यथेष्टकम् | परितस्तु महारथ्ये चालयं सर्वजाति (ती) नाम् || २४१ ॥ अन्तश्च शूद्रसंघः स्यादालयं परिकल्पयेत् ।
प्रथवा विप्रसंघश्चेत्पद्ममेव प्रकल्पयेत् ॥ २४२ ॥
श्रथवा वैश्यसंघश्चेत्कोलकोत्म ( कंत ) मुदीरितम् । केचिचतुष्पदे सर्वे द्विजानामालयं भवेत् ॥ २४३ ॥ आग्नेये विप्रसंघश्चेन्नैर्ऋते नृपसंकुलम् ।
वायव्ये वैश्य संघश्चेत्स चे ( तू शूद्रः स्या) दीशदि (दे ) शके ।। २४४ ।। सत्पैशाचपदे चैव सर्वकर्मोपजीविनाम् ।
विष्णुरुद्रादिदेवानां गृहं कुर्यात्पुरोक्तवत् ॥ २४५ ॥ उक्तानुक्तं तु सर्वेषां कुर्यात्प्रागुक्तवद्भवेत् ।
एवं चतुर्मुखं प्रोक्तं प्रामं तेषां (मेषु च ) पुरातनैः ॥ २४६ ॥ रथ्याविरहितस्थाने कुर्याच्चाक्तं नरालयम् ।
रथ्ये नरालयश् (यं ) चेत्सर्वसंपद्विनाशनम् ॥ २४७ ॥ तस्मात्परिहरेच्छिल्पी नगर प्रामादि (म) वास्तुके | अथ पौराणिके प्रामे संदिग्धे वास्तु निर्णयेत् ॥ २४८ ॥ रक्षिता ग्रामविन्यासं (सः) शास्त्रे युक्तं विशेषतः । पुरातनेषु प्रामेषु देवता चौत्सवार्थकम् ॥ २४६ ॥ निर्वास्तु यत्र तत्र स्याद्वास्तु निर्णय मिष्यते ।
पौराण्यां( ये ) देवताहर्म्य सर्वथाऽपि न कारयेत् ॥ २५० ॥
7
४६
476
480
484
488
492
496
500

Page #86

अिध्यायः
504
508
512
मानसारे तस्मात्तदनुसारेण कुर्यात्तद्वास्तुनिर्णयम् । प्रामप्रदक्षिणकाले चाष्टदिक्पालके पदे ॥ २५१ ॥ सम्यक् प्रदक्षिणं कुर्यासु(घ)रादिसुरेश्वरैः । मार्गाभावेऽथवा वास्तुदिक्पालानां प्रदेशके ॥ २५२ ॥ दिक्पालानां बलिं सम्यक् कुर्याद्ब्रह्म (मादि)कदेशके । संप्राप्य दर्शनं कृत्वा ततः पश्चान्निवर्तयेत् ॥ २५३ ।। यत्र प्रदक्षिणं हीनं तत्र दोषो न विद्यते । न बलिस्थान(ने) रथ्ये च कुर्याद्वास्तुप्रदक्षिणम् ॥ २५४ ॥ प्रज्ञानात्प्रवणं कुर्यात्सर्वदेोष(पं)समुद्भवम् (वेत) । प्रामेष्वपि च सर्वेषु ए(चै)वमुक्तं पुरातनैः ॥ २५५ ॥ यत्र रथ्याप्रमूले वा मध्ये वा चान्तरालके । उक्तस्थानेऽथवा कुर्यादथ देवालयं तथा ॥ २५६ ॥ पक्षान्तरेऽथवा कुर्यात्तस्यावृत्त(a )नरालयम् । प्रज्ञानात्पूर्वहादीन त्यक्ता(जेच्) चेत्कर्तनाशनम् ।। २५७ ॥ तस्मात्पौराणिक देवसदनं युक्तं [तु] कारयेत् । रथ्या सर्वे(वा) यथापार्श्वे ()त्रकायाकृतिर्भवेत् ॥ २५८ ॥ गृहाणां दक्षिणावर्तवेशनद्वारकल्पनम् ।। प्रामे प्रस्तुतानां च(चापि) गृहे द्वारं विशेषतः ॥ २५६ ।। वीथिपार्श्वे गृहायामे नन्दभागविभाजिते । अन्तस्थितिर्बहिः पार्श्वे दक्षिणे पञ्चभागिकम् ॥ २६०॥ वामे चतुर्गुणांशः स्याच्छेषं तु द्वारकल्पनम् । प्रथवा मध्यसूत्रस्य वामे द्वारं प्रकल्पयेत् ॥ २६१ ॥ पुराणेन पुराणे वा कुर्यात्तत्र विचक्षणः । दण्डकादिषु सर्वेषु वास्तुविन्यासयोजनम् ॥ २६२ ॥ पूर्वे चोत्तरे दित्तु [वा] वृद्धिः स्यात्सम्पदास्पदम् । दक्षिण पश्चिमे दितु प्रामान्न्यून शुभावहम् ॥ २६३ ।। परिवस्तु प्रवृद्धिः स्यात्पूर्वमानं न हीनकम् । देशकालाविनिर्देशे पौराण्यमिति कथ्यते ।। २६४ ॥
516
520
524
528

Page #87

प्रामलक्षणम् वीथीनां पार्श्वयोर्देशे वीथिकाद्यैरलङ्कृतम् । एकाचर्कतलं स्थलं स्यात्कारयेत्तद्यथेच्छया ॥ २६५ ।। निनोन्नतं तु तत्सर्व हर्म्यमेवं समोन्नतम् । प्रभूतालयसर्वेषां चाधिकोनतमेव च ॥ २६६ ॥ क्षीणजात्यालयं सर्व चैकभीमावसानकम् । एवं तु चोक्तवत्कुर्यात्सर्वसम्पत्करं शुभम् ॥ २६७ ॥ कन्यकादिधनरत्नसंग्रह शालिभूमिगृहदासि(सी)वाहनम् । शिल्पिनां च गुरवे निवेदयेत्क(र्ता) भक्तिवरदहस्ततावभृत् ॥ २६८ ॥ लाभात्कुर्यादुक्तसमान(नं) हीनं कर्ता यावद्भुमिचन्द्रं पतेत्स । तस्मात्कर्ता चोक्तसंमानजालं सर्वैर्य काम्यसिद्धिः लभ्ये(भे)त ॥ २६६ ॥
636
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे ग्रामलक्षणविधानं नाम नवमोऽध्यायः।

Page #88

૨
मानसारे
[अध्यायः
नगरविधानम् भूपतीनां घ(चापि) सर्वेषामस्त्रग्राह्यादय:(दि)क्रमात् । वक्ष्ये संक्षिप्य तन्त्रेभ्यो नगरस्य तु लक्षणम् ॥ १॥ शतदण्डं समारभ्य शतदण्डविवर्धनात् । शतत्रयावसानं स्याशितदण्डं स(ण्ड)मारभेत् ॥ २ ॥ चतुःशतकदण्डान्तं शतत्रय(यं) समारभेत् । पञ्चा(च)शतावसानं स्यात्कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥३॥ सहस्र(लं) द्विशताधिक्यं दण्डान्तं परिकल्पितम् । एकविंशद्विशालं स्यात्प्रत्येकं त्रिविधं भवेत् ॥ ४॥ अत्रमाह्याख्यभूपस्य नगरस्य विशालकम् (लता)। दण्ड चतुःशता(शतमा)रभ्य शतपञ्चस(च)मारभेत् ॥ ५॥ षट्शतं दण्डमारभ्य शतदण्डविवर्धनात् । सहस्र(सं) द्विशताधिक्यं दण्डान्त पूर्ववद्भवेत् ॥६॥ एवं नगरविस्तारं प्राहारकस्य भूपतेः । सप्ताष्टनवशताथैः शतदण्डविवर्धनात् ॥ ७॥ सहस्रत्रयदण्डान्त पूर्ववद्विस्तृतं भवेत् । पट्टभाग्भूपतेश्चैवमष्टाष्टकोनसंख्यया ॥८॥ सहस्रं च शताधिक्यं सहस्र(स्र) द्विशताधिकम् । सहन() त्रिशताधिक्यं शतदण्डविवर्धनात् ॥६॥ सहस्रत्रिशतं नन्दं शत(न्दसप्त)दण्डावसानकम् । पूर्ववत्प्रोक्तविस्तारै विस्तारं मण्डलेशके ॥१०॥ चतुःसहस्राष्टशतदण्डान्तं पूर्ववत्सुधीः । एतत्पट्टधरो(र)योग्य(ग्य)नगरस्य विशालता ॥ ११ ॥ क्या पञ्चशताधिक्यं दण्डं पञ्चसहस्रकम् । दण्डान्तं पूर्ववद्वृद्धवा पार्णी(f)कस्य च नगरे ॥ १२ ॥

Page #89

ro
नगरविधानम् षट्शतं षट्सहस्रं च दण्डान्तं पूर्ववद्भवेत् । नरेन्द्रस्यापि नगरं त्रिचतुष्टयस्य संख्यया ॥ १३ ॥ षट्सहस्रं नवशतं दण्डान्त पूर्ववद्भवेत् । महाराजस्य नगरमेवं प्रोक्तं तु पूर्ववत् ॥ १४ ॥ शतद्वयसमायुक्तं दण्डान्तं सप्तसहस्र[क]म् । चक्रवर्तेस्तु नगरं(र) विशालं पूर्ववद्भवेत् ॥ १५ ॥ अथवाऽयुतदण्डान्तं महती नगरी भवेत् । विस्तारार्धाधिकं वाऽथ पादू(दो) नद्विगुणं तु वा ॥ १६ ॥ द्विगुणान्तं तदायाम नगरस्य तु विस्तृतम् । अथवा दण्डमानेन दण्डदण्डविवर्धनात् ॥ १७ ॥ तद्विस्तारसमाधिक्यमायाम प्रविधीयते । खेटकखवटकादीनां(दि)मानं प्रामोक्तबद्भवेत् ॥१८॥ सर्वेषां नगरादीनां भेदं (दो)लक्षणमुच्यते । नगरं राजधानीयं केवलं नगरं तथा ॥ १६ ॥ पुरं च नगरी चैव खेट(ट) खर्वटमेव च । कुब्जकं पत्तनं चैव शिविरं वाहिनीमुखम् ॥२०॥ स्थानीयं द्रोणकं चैव संविद्धं कोलकं ततः । निगमं स्कन्धावारं च दुर्ग चाष्टविधं भवेत् ॥२१॥ नगरादीनि(दि) संग्राम [च] प्रोक्तदुर्ग च सत्तमम् । राष्ट्रमध्ये नदीतीरे बहुपुण्यजनावृतम् ॥ २२ ॥ मध्ये राजयुतं चैव नगरं कृतमिष्यते । तत्रागते नगर्यन्तं यदि विष्ण्वालयं भवेत् ॥ २३ ॥ राजधानीति तन्नाम विद्वद्भिर्वक्ष्यते सदा ।। चतुर्दिक्षु चतुर गोपुरैश्च समन्वितम् ॥ २४ ॥ रक्षागृहैः समाकीर्ण विष्वक्सेनालयान्वितम्। वणिग्भिश्च समाकीर्णमापणैश्च समावृतम् ।। २५ ॥ अन्तर्बहिर्जनैः पूर्णा(ण) नानादेवालयैरपि । केवलं नगरं प्रोक्तं यदेत(तत्) तन्त्रपारगैः ।। २६ ।।

Page #90

मानसारे काननोधानसंयुक्तं नानाजनगृहान्वितम् । क्रयविक्रयविद्भिश्च वैश्यरवेशसंमि(संयु)तम् ॥२७॥ देवसप्तसमायुक्तं पुरमेतत्प्रकथ्यते । प्रस्यान्ते राजनिलय नगरीवि तमि(दि)ज्यते ॥२८॥ नदीपर्वत त्]प्रान्ते [च] शूद्रालयसमन्वितम् । महाप्रावृतसंयुक्तं खेटमुक्तं पुरातनैः ।। २६ ॥ परितः पर्वतैर्युक्तं नानाजातिगृहैर्वृतम् । सर्वप्रचारसंयुक्तमेतत्खवटमीरितम् ॥ ३० ॥ खेटखवटयोर्मध्ये सर्वमध्या(या)लयान्वितम् । वप्राभावस्वते (त्वे तु) तत्तु कुब्जकमुदाहृतम् ॥ ३१॥ प्रब्धितीरप्रदेशे तु नानाजातिगृहैर्वृतम् । वणिग्जातिभिराकीर्ण क्रयविक्रयपूरितम् ॥ ३२ ॥ रौर्वीपान्तरैर्नित्यैः(रानीतैः) क्षोमैः कर्पूरकादिभिः । एतत्पत्तनमाख्यातं वप्रायतसमन्वितम् ॥ ३३ ॥ अन्यभूपालभूम्यन्ते युद्धारम्भक्रियान्वितम् । सेनानामयुतानां च पृतनाभिः समन्वितम् ॥ ३४ ॥ तदेतच्छिविरं प्रोक्तं तन्त्रविद्भिः पुरातनैः । नानाजनैश्च संपूर्ण भूपहर्येण संयुतम् ॥ ३५ ॥ बहुरक्षसमोपेतमेतत्सेनामुखं भवेत् । नदीपार्थाद्रिसंयुक्तं भूपालालयसमि(संयु)तम ।। ३६ ॥ बहुरक्षसमायुक्तं नित्यं सन्नृपसंयुतम् । स्थानीयं सर्वविद्वद्भिः प्रोक्तं बहुसुखावम् ।। ३७ ॥ समुद्रा(द्र)तटिनीयुक्तं तटिन्या दक्षिणोत्तरे । वथिग्भिः सह नानाभिर्जनयुक्तं जनास्पदम् ॥ ३८ ॥ नगरस्य प्रतितटे ग्राहकैश्च समावृतम् । क्रयविक्रयसंयुक्तं द्रोणान्तरमुदाहृतम् ॥ ३६॥ महाप्रामसमीपे तु तुल्लकग्रामसंयुतम् । तगामोत्तरनावादम(तनगरं स्यादाश्रयाद)प्रहारोपजीविनाम् ।। ४०॥

Page #91

नगरविधानम् तस्मात्तु तत्र विद्वद्भिः संविद्धं तदुदीरितम् । महाराष्ट्र(ज)स्य मध्ये तु गृहं तत्कोलकात्मकम् ॥ ४१ ॥ द्विजातिचतुर्वणैर्वर्णान्तरजनैर्वृतम् । बहुकर्मकरैर्युक्तं निगमं तदुदाहृतम् ॥ ४२ ॥ नद्यादिकाननोपेतं बहुतीरजनालयम् । राजमन्दिरसंयुक्तं स्कन्धावारमुदाहृतम् ॥ ४३॥ पार्श्वे चान्यद्विजातीनां गृहं तश्चरिको(कमोदितः(क्तम्) । शत्रभूपालहित्यर्थ नृपरक्षणदुर्गकम् ॥ ४४ ॥ वक्ष्ये यथाक्रमं सर्वा[न]नि दुर्गाणि दुर्गकम् (कंच)। गिरिदुर्ग वनदुर्ग सलिलं पङ्कदुर्गकम् ॥ ४५ ॥ रबा(थ)दुर्ग देवदुर्ग मिश्रदुर्ग तथैव च । पर्वतावृत[तन्]मध्ये(च) पर्वतस्य समीपके ॥ ४६ ॥ पर्वताप्रप्रदेशे तु गिरिदुर्गमिति त्रिधा । तलपर्जन्यान्तरो(र)युक्तं गगनं च प्रवेशनम् ॥ ४७ ।। एतत्तु वनदुर्ग स्याजलदुर्गमिहोच्यते । समुद्रश्च नदीभिश्च संवृतं जलदुर्गकम् ॥ ४८ ॥ पर्वत(त)कन्दरैर्युक्तं दुष्प्रवेशं च शत्रुभिः । दुर्ग तु कृत्वा नृपतिस्तिष्ठत्तत्पङ्कदुर्गकम् ॥ ४६॥ वनाभावे जलाभावे सर्वशून्यादिदूषकम् । चोरैश्च सडुलस्थानं नि[र]प्रामं रथदुर्गकम् ॥ ५० ॥ ब्रह्मराक्षसताल(ल)भूतप्रेतादिभैरवैः(वा.)। शिलावर्ष प्रवर्षन्तीरा(न्त्या)लोक्य वेशनिर्गमे ॥ ५१ ॥ मन्त्रतन्त्रादिसामथ्र्यैः कृतान्तं देवदुर्गकम् । भनेकपर्वतोपेतं नानावनसमिश्रकम् ।। ५२ ।। तत्रास्थितं तु तदर्ग मित्रदुर्गमिति स्मृतम् । सर्वेषामपि दुर्गाणां वप्रैश्च परिचै(खाभि)वृतम् ॥ ५३ ।। प्रवेशनिर्गमस्थाने द्वारैरपि समन्वितम् । इष्टकादिकृतं वप्रं हस्तद्वादशकोच्छितम् ॥ ५४ ॥

Page #92

अिध्यायः
मानसारे वदभित्तिमूले तु संघारैः सह विस्तृतम् । नगरायां तु सर्वेषां वक्ष्ये विन्यासलक्षणम् ॥ ५५ ॥ प्राक् प्रत्यग्गतमायाम दक्षिणोत्तरसमन्वि(संयु)तम् । एकरथ्या समारभ्य ए(चे) कैक(क)वीथिवर्धनात ॥ ५६ ।। वीथिद्वादशपर्यन्तं युग्मायुग्मं प्रकल्पयेत् । प्रम्या(न्योऽ)न्यानुक्तविन्यासं प्रामे पूर्वोक्तवत्कुरु ।। ५७ ॥ वस्तुवानिय वास्तुविन्यासमिति) ज्ञात्वोहापोहेन योजयत् । एवं तु नगरं प्रोक्त शिल्पिनां(ना) कारयेत्क्रमात् ॥ ५८ ॥
112
116
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे नगरविधानं नाम दशमोऽध्यायः।

Page #93

72
११]
भूमिसम्बविधानम्
भूमिलम्ब विधानम्
भूमिलम्बविधिं वक्ष्ये शास्त्रे संक्षेपतः क्रमात् ॥ १ ॥ चतुरश्रमायताचं वर्तुलमायतं (लं च तथैव ) तत् । अष्टाश्रमायतं(श्रं षडश्रं) वा द्वनश्रवृत्तं तथैवात्तरम् ॥ २ ॥ एतद्विन्यासभेदं वा क्षयवृद्धिविधानकम् । उक्तं हि भूमिलम्बं [तु] स्यादेकान्त (र्क) भूमिकम् ॥ ३ ॥
द्विकरं त्रिकरं चादी द्विद्विकरेण वृद्धिः क्रमेण । दशनव(शैकादश) हस्तान्तं स्यात्पञ्चचतुर्वि (ध्वधा विस्तार मेकतले ॥ ४ ॥
एतेषु क्षुद्रमानं मध्यमं पथ्यषड्ढ ( चतुष्पथ्वह) स्तमारभ्य । एकादशा (द्वादशैका) हस्तान्तं द्विद्विहस्तेन वृद्धिः कथिता ॥ ५ ॥
एतत्तु पचविपुलं युग्मायुग्मेन चोत्तमं वचये । षट्सप्तकरं चादी द्विसप्तपश्वत्रयकरान्तं च ।। ६ ।। एते पथ्वधा विपुलं श्रेष्ठान्तमेकतलं कथितम् । विशालद्वयात्तुङ्ग सोपानादिस्तूपिकान्तं स्यात् ॥ ७ ॥ एव कनिष्ठहर्म्ये तन्त्रविद्भिः पुरातनैः कथितम् । विशाले चतुरंशं [स्यात् ] त्रियं (त्र्यं )शाधिकमुत्सेधम् ॥ ८ ॥ पूर्वमध्यमहर्म्य चैकभूमिकमिदमुक्तं [तु] । विशालार्धाधिकमुत्सेधमुत्कृष्टहर्म्यमेकतले ॥ ६ ॥
अथवा तत्र मौन्यं (चतुरं ) शे त्र्यं (चां)शाधिकमुत्कृष्टमुत्सेधम् । क्षुद्रोत्सेधस्य माने तु हीनाधिकं वाधितं (तत्समाधिकायामं ) स्यात् ॥ १० ॥
पश्यधात्सेधमुत्कृष्टं मानात्पश्वविधं नाम ।
शान्तिकं पौष्टिकं श्रेष्ठं पार्ष्णिकं (जयदं) मध्यमाने तु ॥ ११ ॥
8
५७
8
12
16
20

Page #94

ភ
५८
मानसारे
हीनं तु यत्तद्विगुणं चाद्भुतं कथितम् ।
करा (समा) धिकोदयहर्म्ये सर्वकामिकमुदीरितम् ॥ १२ ॥
पथ्वषट्करमारभ्य द्विद्विहस्तेन वर्धयेत् ।
त्रि (त्रयोदशकरान्तं च चतुर्दशकरान्तं पश्वधा विपुलम् ॥ १३ ॥
द्वितलं हर्म्य स्यादेतत्तुद्रमानमिदमुदितम् ।
रस मुनिरमादी वर्धनाद्विद्विहस्तेन ॥ १४ ॥
मनुपच्या (च) दशहस्तान्तं पश्वधाविपुलं मध्यमं चेति । मुनिवसुकरमारभ्य तिथिकर षोडशकरालयं (रान्तं ) स्यात् ।। १५ ।। द्वितलहर्म्ये मुख्यैरेतत्कथितम् [पुरातनैः ] ।
पथ्वधा विपुलं शान्तिकं पौष्टिकात्मजम् (कं जयदम् ) ॥ १६ ॥ पथ्यात्मिकाद्भुतं सार्वकामिकं क्रमतः । उत्सेधं पञ्चधा विपुलात्प्रागुक्तांशेनैव कुर्यात् ॥ १७ ॥
वसुनवकरमारभ्य वर्धयेद्द्द्विद्विहस्तेन ।
षोडशसप्तदशान्तं विस्तारमेतत्पश्वधा कथितम् ॥ १८ ॥ नवदशकरमारभ्य सप्ताष्टाधिकदशकरान्तं स्यात् । द्विहस्तेन वर्धयेत्प्राक्तं पञ्चधाविपुलमेतत् ॥ १३ ॥ दशमे (शैकादशक रमादी च वर्धनाद्विद्विहस्तेन । एतत्तु पश्वधाविपुलं त्रितले (ल) हर्म्ये त्रिविधाः कथिताः ॥ २० ॥ क्षुद्रं मध्यममुत्कृष्टं क्रमतस्तुङ्गं पूर्ववत्कुर्यात् । नवरुद्रत्रयोदशतिथि सप्तदशपश्वधा विपुलम् ॥ २१ ॥ क्षुद्रं चतुस्तलमुक्तं द्विगुणं त्रिविधं विपुलात् । दशर विमनुहस्तं षोडशमष्टादश[शार्धं ] हस्तं तत् ॥ २२ ॥ पञ्चधाविपुलं हस्तयुग्मे युगतलं पूर्ववदुत्सेधम् । एकादशरविहस्तं त्रयोदशमनुतिथि हस्तम् ॥ २३ ॥
पाडसप्तदशहस्तं चाष्टादशैकोनविंशतिश्च । युग्मायुग्महस्तेन पञ्चधा विपुलं मध्यमं चेति ॥ २४ ॥
[प्रध्यायः
24
28
32
36
40
44

Page #95

१]
भूमि लम्बविधानम्
राष्टिकमुत्सेधमुदितं विपुलादेवं चतुस्वले प्रोक्तम् । अर्कत्रयोदशहस्तं मनुतिथिषोडशहस्तं च ॥ २५ ॥ सप्तदशाष्टादशतः नवपतिर्विशत्येकविंशश्च । द्वाविंशस्त्रयोविंशश्चतुर्विशत्पश्वषड्विंशहस्तं च ॥ २६ ॥
एवं तु पञ्चधाविपुलं चतुस्तले चेोत्कृष्ट (ष्टे) शान्तिकोत्सेधम् । एकादशकर मादावेकहस्तेन वर्धयेयुक्ता ॥ २७ ॥
षडा (पश्चा) धिकं तु पश्वा (विं ) शद्धस्तान्तं पश्वधा विपुलम् । एवं क्षुद्रपभ्वतलोत्सेधं जयान्तिकं (यदं) त्रितल (य) म् ॥ २८ ॥ द्वादशकरमारभ्य हस्तैकेन पूर्ववद्वृध्यात् ।
एक (प्रथ) षष्टि (ट्) करसंयुक्तं शत ( विंश) हस्तान्तं पश्वधा विपुलम् ॥ २६ ॥ एवं मध्यमं पश्वतले पौष्टिकमुत्सेधमिदमुदितम् ।
सैकार्ककरमादावे [के ]कसप्तति ( द्वाविंशत (वि) हस्तं च ॥ ३० ॥ एतद्धर्म्य विस्तारमुत्कृष्टं (ट) पातले कथितम् ।
इदं शान्तिकमुदयमथवा पौष्टिकमुत्सेधमिति ॥ ३१ ॥
मनुहस्तं त्वेकवृद्धेनैकाशी (नाष्टाविंश ) ति [शत ] हस्तान्तमेवत् । षड्भूमिहर्म्य के क्षुद्रं विपुलं तत्पश्वधा कथितम् ।। ३२ । उत्सेधं सर्वकाम्यो (मिकमुक्तमथवा द्विगुणमुदितम् । पच्या (च) दशकरमादा चैककं हस्तमाधिक्यम् ॥ ३३ ॥ चतुर्विंशतिहस्तान्तं विपुलं पञ्चकमिति कथितम् ।
समभवनजय (षड्भूमिक) मुदित (त्सेधं) मुदितं (मध्यमं) जयता (द) मुदितम् ॥ ३४ ॥
षोडशकरमारभ्य चैकैकं हस्तमाधिक्यम् । पञ्चविंशतिपर्यन्तं हस्तं पश्वधा विपुलमिति ॥ ३५ ॥ षट्तलमथमि (थे) दमुदितं चेोक्तवद्धर्म्य शान्तिकोत्सेधम् । अथवा पौष्टिमुत्सेधं प्रोक्तं [कुर्यात् ] शिल्पविद्वद्भिः ॥ ३६ ॥ सप्तदशकरमादौ षड्विंशश्चान्तं पूर्ववद्ध्यात् । अष्टादशकरमादौ पूर्ववद्वृध्यात् त्रि[र्]नवहस्तान्वम् ॥ ३७ ॥
५६
48
52
56
60
64
68
72

Page #96

To
मानसारे
एकोनविंशद्धस्तादौ चाटविंशद्धस्तपर्यन्तम् ।
एतत्तु पथ्यविपुलं तुद्रं मध्यममुत्कृष्टं सप्ततले ॥ ३८ ॥ शान्तिकं पौष्टिकं जयदं चाद्भुतमुत्तुङ्गं सार्वकामिकम् । तेषां चोत्तममादीनां प्रत्येकं विपुलवशात्क्रमतः ॥ ३६ ॥ नवविंशत्करमादौ त्रयस्त्रिंशत्करपर्यन्तम् ।
त्रिंशतिहस्तं चादौ चतुस्त्रिंशति हस्तपर्यन्तम् ॥ ४० ॥ एकत्रिंशतिहस्तादौ पञ्चत्रिंशतिहस्तपर्यन्तम् ।
पश्च पञ्च विपुलं कनीयसादि त्रिविधमुत्सेधम् ( मुदितम् ) ॥ ४१ ॥ एतदष्टवलमुदितं चेोदयं शान्तिकादि पूर्ववत् संयुक्तम् । द्वात्रिंशत्करमारभ्य षट्त्रिंशत्करान्तकम् [च] ॥ ४२ ॥ पूर्ववद्वृध्या त्रयस्त्रिंशत्करमारभ्य सप्तत्रिंशकरपर्यन्तम् । चतुस्त्रिशद्धस्तादौ चाष्टत्रिंशान्तं चैककरैर्वृध्यात् ॥ ४३ ॥ नवतले त्रिपभ्वविधं वै (वि) पुलं कन्यसादिश्रेष्ठं प्रवक्ष्यते । पूर्ववतुंङ्गमुदितं शान्तिकादिशरभेदमेतत् ॥ ४४ ॥ त्रयत्रिंशत्कर मादौ चत्वारिंशद्वयाधिकम् । चतुस्त्रिंशति हस्तादि (दो) त्रिचत्वारिंशद्धस्तपर्यन्तम् ॥ ४५ ॥ पभ्चत्रिंशद्धस्तादौ चतुश्चत्वारिंशद्धस्तपर्यन्तम् । एवं दशतलहर्म्य पथ्या (च) दशविपुलं प्रोक्तम् ॥ ४६ ॥ शान्तिकाद्युक्तं क्रमतः कन्यसादुत्तमान्तं कथितम् । चतुखिंशद्धस्तादौ त्रिचत्वारिंशद्धस्तपर्यन्तम् ॥ ४७ ॥ पश्चत्रिंशत्करमारभ्य चतुश्चत्वारिंशत्करपर्यन्तम् । षट्त्रिंशत्करविपुलात्पश्वचत्वारिंशद्धस्तपर्यन्तम् ॥ ४८ ॥ एकादशतल (ल) हर्म्ये क्षुद्रादिपञ्चदशविपुलं स्यात् । पूर्ववत्पश्यधात्सेधं जन्मादिस्तूपिकान्तं स्यात् ॥ ४६ ॥ भूतस्तिं (त्रिंशद्धस्तादि (दा) वेदाधिक्यं (क) चत्वारिंशद्धस्तान्तम् । षट्षड्ढस्तमारभ्य पञ्चचत्वारिंशद्धस्तपर्यन्तम् ॥ ५० ॥
[चध्यायः
76
80
84
88
9%
96

Page #97

124242
भूमिम्बविधानम्
सप्तत्रिंशतिहस्तादि (दो) पढधिकाष्टापञ्चहस्तान्तम् । पञ्चदशविपुलं प्रोक्तं क्रमात्पूर्ववत्पश्वधोत्सेधम् ॥ ५१ ॥ द्रं मध्यममुत्कृष्टं रवितलमेतत्तन्त्रवित्कुर्यात् । एतज्ज्ञातिवशात्प्रोक्तं छन्दादीनां शान्तिकोत्सेधम् ॥ ५२ ॥ क्रमतत्रिपादमर्धकरं पादं चेदं संकल्पमाभासमिदम् । क्षुद्रमध्यमादुत्कृष्टं क्रमात्पूर्ववद्धस्त संख्येन (संख्यया) ।। ५३ ।। एवं त्रिविधमानेन हर्म्य (य) संकल्प्य तन्त्रविधिज्ञैः । उत्तुङ्गपूर्वकादि पूर्ववत्क्रमतः [ कथ्यते ] ॥ ५४ ॥
द्विगुणपादमाधिक्यमथवार्धाधिक्यमुत्तुङ्गम् ।
शान्तिका शक (दिशर) मुत्तुङ्ग (ङ्ग) त्रिपादमाधिक्यमुच्छ्रयं वापि ॥ ५५ ॥
पौष्टिकतुङ्गमानं विभजेदष्टभागमेवं स्यात् ।
तस्मात्शमाधिक्यं द्वित्यंशादधिकं वाथ ।। ५६ ।।
एतेषां सर्वमुत्तुङ्गं जात्यादिहर्म्यमिदमुदितम् । देवतालयानां नृपाणां शालागोपुरे (ए) वमुत्तुङ्गम् ॥ ५७ ॥ शान्तिकादिशरभेदं विस्तृतात्सेधं गण्यं क्रमतः । एतद्विपरीतं चेत्कर्ता(र्तुः) च मरणं भवति ॥ ५८ ॥ तस्माद्धर्म्यतुङ्गान् [ न ] परिहृत्य शिल्पिभिस्तन्त्रैः । नृणां शालानां तु सर्वेषां तदुत्सेधम् [ कथ्यते ] ॥ ५६ ॥ गोपुरायां तु सर्वेषां शिरोन्तं [वा ] शिखान्तकं [ वापि ] । द्वारशाखासममुत्तुङ्गं द्वितीयं चान्तं शिखान्तं वा ॥ ६० ॥ द्वारशोभ (भा) समुत्सेधमन्योत्तरान्तं वा शिखान्तं चैव । शान्तिकात्पौष्टिकादेतं (वं) विधं गोपुरात्तुङ्गं स्यात् ॥ ६१ ॥ अथवा हर्म्यमानेन विश्वग्भूमानं वक्ष्यते क्रमतः । षट्पञ्चहस्तमारभ्य वृद्धा द्वित्रिहस्तेन [च] ।। ६२ ।
सत्रिचतुर्नवत्यन्तं कन्यसास्त्रियं त्र्यं मानम् । एतद्द्द्वादशभूम्यन्तं जन्मादिपूर्वेह कान्तं (स्तूपिकान्तं) स्यात् ॥ ६३ ॥
६१
100
104
108
112
116
120
124

Page #98

६२
मानसारे
जन्मादिहस्तमेवेोक्तं शान्तिकार्थशके (दिशर) भेदमुत्तुङ्गम् । एकादिद्विभूम्यन्तं कल्पग्रामस्य हर्म्यके भवति ।। ६४ ॥
एकादित्रिभूम्यन्तं प्राहारकस्य चालयं प्रोक्तम् । एकादिचतुस्ततान्तं पट्टभाऊ ( भाजः ) चालयमिति कथितम् ॥ ६५ ॥
त्रिवलाद्यष्टतलान्तं नरेन्द्रस्य चातयं प्रोक्तम् ।
त्रितलादिनवतलान्तं महाराजस्य भवनमुदितम् ।। ६६ ।।
पथ्यतलाद्यर्कान्सं चक्रवर्तिहर्म्य स्यात् ।
एकादित्रितलान्तं युवराजस्म चालयं प्रोक्तम् ।। ६७ ।। सामन्वप्रमुखानां चैकादित्रितलपर्यन्तं स्यात् । सुद्रभूपस्य सर्वेषामेकादित्रितलभूमिपर्यन्तम् ॥ ६८ ॥
स्थपतिस्थापकानां तु गभस्तिकादिकं ( दीनां ) तु यूथकानां च । द्विजातिशरायां तु ए(चै)कद्वित्रितलपर्यन्तम् ॥ ६६ ॥ मैवजयिनां (प्रजातीनां ) चैव शालैकद्वित्रितलपर्यन्तम् । गजाश्वादिशाखानां तलमेकं कर्तव्यं प्रोक्तम् ॥ ७० ॥ देवानामपि सर्वेषां हम्यैकाद्यन्तं भूपतीनां चैव । अन्य[त्]सर्वजातीनां नवतलं कुर्यात्तदालयै प्रोक्तम् ॥ ७१ ॥ क्षुद्रालयमेत्रेाक्तं क्षुद्रात्क्षुद्रमानसंयुक्तम् । क्षुद्रदेवालयं सर्व पूर्ववज्जानादिकमिदमुदितम् ।। ७२ ।। मण्डपं नवतलं कुर्याद्भवनमन्य ( नं मध्य ) रङ्गं वाधिमण्डपाकारम् । एतत्तु भूमिसम्बं पुरायैः सर्वैस्तन्त्रवित् (द्भिः) प्रोक्तम् ॥ ७३ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे भूमिनम्बविधानं नाम पकादशोऽध्यायः ।
[अध्यायः
128
132
136
140
144

Page #99

गर्भविन्यासविधानम्
गर्भविन्यासविधानम् देवानामालयादीनां द्विजातीनां च वक्ष्यते । गृहप्रामादि सर्वेषां गर्भविन्यासमुच्यते ॥ १॥ नानाद्रव्यमुसंपूर्ण गर्भ सर्वशुभप्रदम् । हीनद्रव्यमनैश्वर्य गर्भ तदशुभप्रदम् ॥ २॥ गर्भन्यासं तु तस्मात्तु निक्षिपेत्सम्यगुक्तवत् । गर्भावटस्थ निम्नं स्यादधिष्ठानसमोन्नतम् ।। ३ ॥ इष्टकरपि पाषाणेश्चतुरनं समं भवेत् । जलं संपूर्य(सृत्य) तन्मूले तस्यान्तं सर्वमृत् क्षिपेत् ॥ ४ ॥ मद्यद्रिमृत्तिका चैवं वल्मीकस्य तु मृत्तिका । कर्कटावटमृद्भिश्च स्थलितलमिति स्थित(तम्) ॥ ५॥ समुद्रतीरमृद्भिश्च वृक्षशृङ्गस्य मृत्तिका । गोखुराप्रमूव चैवं तु दश(सप्त)मृत्तिका ॥ ६ ॥ सवें मध्यदेशे तु पीनकं तं (पद्मकन्द) विनिक्षिपेत् । इन्द्रे चोत्पलकन्दंतु याम्ये कौमुदकन्दकम् ॥ ७ ॥ पश्चिमे न्यस्य सौगन्धिं काकोली(कली) तु चोत्तरे । सस्योपरि विन्यसेदष्टधान्यं यथाक्रमम् ॥८॥ शालिमीशानके न्यस्य ब्रोहिं प्राग्दिशि विन्यसेत् । कोद्रवं चामिकोणे तु कङ्ग याम्ये तु विन्यसेत् ॥६॥ मुद्गं नैर्मृत्यकोणे तु मा प्रत्यग्विनिक्षिपेत् । कुल(लोत्थं वाम(यु)कोणे तु तिलं विन्यस्य चोचरे ॥ १०॥ सस्य चोपरि निक्षिप्य मजूषान्तं विनिर्मितम् ।। सन्मानं चैकभूमादिद्वादशाचं(न्त) बलानि(ना) वै ॥११॥
20

Page #100

मानसारे हाणा नदशाकुर्यात्तत्तदाकारबद्भवेत् । त्रिचतुर्मात्रमारभ्य द्विद्वगङ्गुखविवर्धनात् ॥ १२ ॥ पचषडविंशमात्रान्तं द्वादशं विपुलं भवेत् । तद्विस्तारसमं वापि तदष्टांशोनमेव च ।। १३ ।। पञ्चाशोन(शेनोन)मेवं वा गर्भभाजनमु(स्यो)च्छयम् । एवं चतुर्विध(रंशोन) प्रोक्तं (स्याद्) दण्डमानेन वक्ष्यते ॥ १४ ॥ हर्म्यपादस्य विष्कम्भसमं मञ्जूषविस्तृतिः । बदष्टांशैकहीनं वा तत्रिपादं प्रकल्पयेत् ॥ १५ ॥ तुझं प्रागुक्तवत्कुर्याद्भित्ति(त)रातिमिहोच्यते । एकद्वित्रि(त्र)यमेवापि सर्वमिचिविशालकम् ॥ १६ ॥ तद्भित्तिभागमेकं वापि विधानं तदुच्छ्रयम् । मन्जूषोच्छु (छ्य)चतुर्भागं तत्तदेका(कमा)सनं भवेत् ॥ १०॥ सवयं चाधितुङ्गं तु स्यादेकांशं प्रस्तरान्वितम् । त्रिवर्गमण्डपाकारमद्भिःखा(पख)न्तं प्रविष्टके ॥ १८ ॥ पञ्चविंशतिकोष्ठं वा नवकोष्ठे(नव)कमेव च । एकांश कोष्ठभित्युच्छू धनं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १६ ॥ उपपीठपदे देवान् कोष्ठ(ष्ठे) चोक्तक्रमं न्यसेत् । पूर्वान्हं च सदा ज्ञात्वा कारयेदधिवासनम् ॥ २० ॥ गन्धाक्षतैश्च पुष्पैश्च धूपदीपेन चार्चयत् । सकलीकरणं कुर्यात्पुण्याहं वाचयत्ततः ॥ २१ ॥ स्थिरवास्तुं ततो गच्छेत्प्रस्तरे तु पदैः सह।
(मन्त्रः ) हे वास्ता त्विह गर्भस्य वृद्धिं कुरु नमाम्यहम् ।। २२ ।। ब्रह्मादिदेवतानां च प्रो(त्वो)ङ्कारादिनमोऽन्तकम् । वचत्वनाममन्त्रेण म(चा)येद्वास्तुदेवताः ॥ २३ ॥

Page #101

१२]
गर्भविन्यासविधानम्.
चालयेत्पश्चगव्यैस्तु गर्भमञ्जूषिकां बुधः ।
सूत्रैरावेष्टनं कुर्यात्तस्य चोपरि विन्यसेत् ॥ २४ ॥
तदेव गन्धजलैः पूर्णकुम्भं विनिक्षिपेत् । परितस्तु चतुर्विशत्कलशान् जलपूरितान् ।। २५ ।। निचिप्य सूत्रैरावेष्टन वस्त्रं पल्लवकूर्चकैः । मलङ्कृत्य स्थपति (श्च) वरवेषोत्तरीयवान् ।। २६ ।।
गन्धपुष्पैः समभ्यर्च्य भुवनाधिपतिं जपेत् । तस्य [प्र]दक्षिणपार्श्वे [तु] चाक्षतैः स्थण्डिलं न्यसंन् || २७ ।। ब्रह्मादिदेवतानां च सामान्यं हि बलिं क्षिपेत् । तत्प्राचि देशे सौम्ये तु जुहुयाद्वास्तु होमकम् ॥ २८ ॥ प्रत्येकं पञ्चविंशैस्तत्समिदा (घा)ज्यं तिलं चरुम् । ब्रह्मार्यविवस्वांश्च मित्रभूधर देवताः ॥ २६ ॥
एतेभ्यो नाम विस्तारमादिमन्त्रं समुच्चरेत् । [ स्वाध्याय वेदघोषैस्तु ] सह मङ्गस्वघोषणैः ।। ३० ।।
पश्चात्तु स्यण्डिलं कुर्याच्छस्तशालिभिरक्षतैः ।
प्रादव (अक्षतं) न्यस्य मण्डूकमथवा परमासनम् (शायिकम् ) ॥ ३१ ॥
दर्भ प्रस्तरणं कृत्वा दर्भेरास्तीर्य चोपरि ।
सकलाख्यं पदं कृत्वा [दर्भैरास्तीर्य ] जलपुष्पके बुधः ॥ ३२ ॥ व्याहृत्यन्तो यदा वह्नि होमस्थानं विसर्जयेत् । शालिभिस्तिलकं कृत्वा पश्चाद्रामस्य चात्तरे || ३३ ॥
पीत्वा शुद्धं पयेोऽब्धेस्तु ( रात्रौ ) शयेत्ततच्छि (योत शि ल्पतन्त्रवित् । सूत्रग्राही तक्षकश्च वर्धकी द्रव्यसंयुतम् ॥ ३४ ॥ तत्रस्थं स्थपतिं श्रेष्ठं सेवां कुर्यात्तु जाग्रतः । स्वाध्यायं मन्त्रघोषैश्च ब्राह्मणैश्च युतस्ततः ।। ३५ ॥ पश्चात्नात्वा तु वाचम्य विश्वत [तु] प्रविशयेत् । सकलीकरणं कृत्वा स्थपतिर्वर वेषवान् ।। ३६ ।
9
६५
48
52
56
60
64
68
72

Page #102

६६
मानसारे
सुमुहूर्ते सुलग्ने च तद्द्रव्य भाजनान्ततः । नितिपय चोक्तवत्पश्चात्सर्वमङ्गलघोषणैः ॥ ३७ ॥
स्वस्तिं वृषभं चैव लक्ष्मीं दर्पणमेव च ।
स्वर्णेन स्वस्तिकं (स्तिं च) कुर्याद्वृषभं चायसेन तु ॥ ३८ ॥ लक्ष्मी ताम्रेण कुर्यात्तु दर्पां रजतेन तु ।
स्वस्तिकं चेन्द्रकोष्ठे तु चतुः (त्वारं) विन्यस्य क्रमात् ॥ ३६ ॥ जयन्ते कोष्ठके चैव जाति हिङ्गुल्य (लं) निक्षिपेत् । हरितालं भृशे वासे वितथे च मनःशिला (लाम् ) ॥ ४० ॥ विन्यसेद्भृङ्गराजस्य कोष्ठके मातिं निक्षिपेत् । सुप्रीवस्य तु कोष्ठे तु राजावन्तं (त) तु निचिपेत् ॥ ४१ ॥ शोषे गैरिकं न्यस्य मुख्यके चास्य ( (खनं) निक्षिपेत् । प्रदिते (ता) गन्धकं न्यस्य मधु (पद्म) रागं तु मध्यमे ।। ४२ ॥ ततश्चाप्य(र्ये) प्रवालं तु साविन्द्रे (त्रे) पुष्परागकम् । विवस्वते (ति) च वैसू (दु)र्य वज्रमिन्द्रस्य कोष्ठके ।। ४३ ।। मित्रकस्येन्द्रनील स्यात्तथा रुद्रस्य कोष्ठके । महानीलं विनिक्षिप्य मरतकं ( कर्त) तु भूधरे ॥ ४४ ॥
मुक्ता[म]पवत्स्यवासेषु विन्यसेत्तु यथाक्रमम् । विष्णुकान्तानि (चक्रमीश) कोष्ठे तु त्रिशूलं चेन्द्रकोष्ठके ।। ४५ ।। श्रीदेव्या (वीम) प्रिकोष्ठे तु श्रयन्ते (न्तं) निह (यम) कोष्ठके । दूर्वा नैर्ऋत्य कोष्ठे तु सृङ्ग वारुणकोष्ठके ।। ४६ ।।
प्रपा (प)मार्ग च वायव्ये चैकपत्राम्बुजो (जमु) तरे । विन्यसेचोषधिं चाष्टौ मृणाल ( महेन्द्र ) मेवं क्रमात्ततः ॥ ४७ ॥ जयन्ते (पर्जन्ये) चन्दनं क्षिप्य चान्तरिचेऽगुरुं तथा । विथते (पूष्णि तु) लिप्य कर्पूरं मृगे (शे) शैलं विनिक्षिपेत् ॥ ४८ ॥ सुग्रीवे च ( दावारिके) लवङ्गं स्याद्रोगे लयायतं (एलालता) चिपेत् । मुख्ये (नागे) जातिफलं चिप्य उ (चो) दिवे कोलकं न्यखेत् ॥ ४६ ॥
[ चध्यायः
76
80
84
88
92
96

Page #103

१२
100
104
108
गर्भविन्यासविधानम् कपालं च त्रिशूलं च खटाङ्ग खण्डमेव (पर) च । वृषभं चैव साम्बं(पिनाक) च हरिणं शामेव च ॥५०॥ एवं पाष्टविधं रूपं सौ(सा)वर्णेन प्रकल्पयेत् । इन्द्रादिकोष्ठेषु कपालादि(दि) न्यसेत्क्रमात् ॥ ५१ ॥ गर्भभाजनमाच्छाद्य विधानेन तु निष्फलम् । तद्भाजनं च ताने[ग] प(व)रवेष(पो) गुरोः(रुणा) सह ।। ५२ ।। वास्तुप्रदक्षिणं कुर्यात्स्थापयेत्स्थपतिर्बुधः । घटादि कलशं चैव [तेषां] तज्जलेनाभिषेचयेत् ।। ५३ ॥ खाध्यायवेदघोषैश्च सर्वमङ्गलघोषणैः । भाजनान्तं(जनं त) समान्तश्च प्रा(चा)शैलादि विवखतः ।। ५४ ॥ ध्यात्वानन्तस्य मूर्ति [तदूर्ध्वं] धरातलं तु (स)सागरम् । पर्ववाष्टमहानागैर(गम)ष्टदिपालकैः(कान्) क्रमात् ॥ ५५ ॥ तत्चस्वनाममन्त्रेण पूजयेच विशेषतः । सृष्टिं(मष्टार) विश्वकर्माणं ध्यानं कृत्वा तु वार्चयेत् ॥ ५६ ॥ सृष्टिस्थितिलयाधारं भुवनाधिपतिं मनाक् । गन्धपुष्पादिधूपैश्च नैवेद्यादिभिरर्चयेत् ॥ ५७ ॥ सारदारु शिला(ला) वापि चेन्द्रनी(की)ल प्रकल्पयेत् । त्रिचतुष्पञ्चमानं वा स्वस्तिकं तद्विधायतम् ॥ ५८ ॥ चतुरनं तु सन्मूले वृत्तं वाथ तदप्रकम् ॥ ५६ ॥ एवं द्वित्र्यङ्गुलं वापि लोहजैः(ज)प्रतिमोदयम् । चतुर्भुज त्रिनेत्रं च जटामकुटभूषितम् ॥ ६॥ परदाभयसंयुक्त कृष्णापरशुधारिणम् । स्थानकं चासनं वापि एतत् प्रतिमं भवेत् ॥११॥ कोलतारसममध्य द्विगुणं वा ग(फोलका भवेत् । चतुर समं कृत्वा सारदारजखा(णा चारमना ।। ६२ ।।
112
116
120

Page #104

मानसारे फलका भाजनाचे तु तदूर्व चेन्द्रकीलकम् । ततः प्रतिमसंयुक्तं स्थापयेत्स्थपतिर्बुधः ॥ ६३ ॥ परितस्त्विष्टकाभिः सहस्रैरौषधैः सह । दृढीकृत्यमथ ज्ञात्वा पुष्पवश्व शोभितम् ॥ ६४ ॥ हादिद्वारसर्वेषां पादमूले वा दक्षिणे। तत्पादमूले(ल)देशे वा तथोपानप्रदेशके ॥ ६५ ॥ कुमुदाप्रे गले वापि विस्तरे प्रकरैः(प्राकार) बुधः । कुड्यस्तम्भे गृहस्तम्भे हर्म्यगर्भ विनिक्षिपेत् ॥ ६६ ॥ तान्य(तदन्यो)त्सेधं तथाभाति भवेत्सर्वविपत्करम् । एवं रुद्राखये गर्भमन्यगर्भमिहोच्यते ।। ६७ ॥ विष्णुधिष्ण्यस्य गर्मान्तं रुद्रचिह्न विवर्जयेत् । प्रागुक्तं द्रव्यसंयुक्तं विष्णुचिह्नानि योजयेत् ।। ६८ ॥ मध्यं चक्रं तु भौ(है)मन भाजनान्तं विनिक्षिपेत् । रौप्येण शङ्ख ताम्रण चापं चैव तु वामके ॥ ६॥ लवासीसेन खङ्ग च वायव्यंन तु दक्षिणे । प्राइखे तार्क्ष्यरूपं च हेमजेन प्रकारयेत् ।। ७० ॥ एवं च विष्णुगर्भ स्यादब्रह्मगर्भमिहोच्यते ।
(ब्रह्मगर्भम् ) यत्र वस्तूनि वास्तूनि ब्रह्मस्थाने विशेषतः ॥ ७१ ।। ब्रह्मगर्भ क्षिपेत्काले तस्य चिह्नं च योजयेत् । मोङ्कारं निर्मितं हेमं(ना) मध्यकोष्ठे तु विन्यसेत् ॥ ७२ ।। हेमजं यज्ञसूत्रं स्यादोङ्कारस्योपरि न्यसेत् । स्वस्तिकादीनि व(ख)र्णेन चतुर्दिक्षु विनिक्षिपेत् ॥ ७३ ॥ मण्डलं (कमण्डलु) वा ततो(त्र) निर्मित ताम्रमे(?)व च । पक्षमालां च ताण कृष्णवर्ण व वामके ॥ ४ ॥
144

Page #105

148
162
166
गर्भविन्यासविधानम् ब्रह्मगर्भमिति प्रोक्तं प्रतिम तत्स्वरूपकम् । अन्य[था] देवदेवीनां सर्वेषा(र्वासा)मालयादिभिः(पु)॥५॥ तत्तचिन्हानि रूपं च स्वर्णलोहेन निर्मित:(तम्)। पूर्वद्रव्येण संयुक्तं गर्भमेवं विनिक्षिपेत् ।। ७६ ॥
(नरगर्भम्) देवगर्भमिति प्रोक्तं नरगर्भमिहोच्यते । द्विजातीनां च वर्णानां गृहगर्भ यथाक्रमम् ।। ७७ ॥ पूर्वद्रव्यं तु सर्वेषु तत्तचिन्हं च संयुतम् । चक्रं च कण्डलं (कमण्डलु) दण्डं यज्ञसूत्रं च हेमकम् ।। ७८ ॥ प्रोङ्कार(रं) निर्मितं हेमं(म्रा) तञ्चतुर्दिशि मध्यमे । एवं ब्राह्मणगर्भ स्याद्भूपतीनां च वक्ष्यते ।। ७६ ॥ ख(ग)जं खङ्गं च छत्रं च चामरं च चतुष्टयम् । हंमनिर्मितसर्व च चतुर्दिक्षु विनिक्षिपेत् ॥ ८० ॥ तुला हेमेन( हेना च) निर्माय मध्यकोष्ठे तु विन्यसेत् । एवं तु वैश्यगर्भ स्यादनुक्तं शास्त्रमार्गवत् ।। ८१ ॥ लागलं च युगं [चैव] स्वर्णेन मध्यम (शूद्रे च) न्यसन् ब्रह्मरूपं द्विजातीनां भूपानां चन्द्ररूपकम् ।। ८२ ।। विशां वैश्रवणं रूपं शूद्राणां नररूपकम् । एवं तु प्रतिमं प्रोक्तमेतद्गोपरि न्यसेत् ॥२३॥ गृहगर्भमिति प्रोक्तं प्रामगर्भमिहोच्यते ।
___(पामगर्भम् ) प्रामादीनां नगरादीनां पुरपत्तनखवटे ॥ ८४ ।। कोष्ठकोलादि सर्वेषां गर्भस्थानमिहोच्यते । स्थिरवास्तुकुक्षिदेशे [तु] चरवास्तु(स्तोस्) तथापि च ॥८॥ प्रामद्वारस्य योगे वा गर्भश्वभ्रं प्रकल्पयेत् । पुरुषाजलिमात्रे तु श्वभ्रव्यासं तु निग्नकम् ॥८६॥
164
168

Page #106

[अध्यायः
112
176
180
मानसारे मृत्कन्दजसधान्यादीन(नि) पूर्वोक्तानि च विन्यसेत् । पञ्चा[ष्टा]ङ्गुलमारभ्य द्विद्वगुल विवर्धनात् ॥८७ ।। सैकार्काडसान्त च भाजने पञ्चधा तति(तिः)। पञ्चविंशतिकोष्ठे(छ) वा (नव)नवकोष्ठमथापि वा ॥८॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद्रव्यादीनां(नि) तु पूर्ववत् । इन्द्रे राजतदन्ती(न्तिन) वामौ मेषं च वायसा ॥८६॥ मृत्पुरुषा(प)महिषं याम्ये नर(1) वै(सै)कत(त) नैते । पश्चिमे राजतं प्राब(हं) वायव्ये मृर्ग चायसम् ॥१०॥ इतस्ततस्तु (ऐरावतं तु) सौम्ये तु राजता(तं) वृषभे(भमी)शके। एवं प्रक्षिप्य वेश्मस्य(नः) पूर्वोक्तव्यकैः सह ॥ ११ ॥ पामगर्भमिति प्रोक्तं जलगर्भमिहोच्यते ।
(जलगर्भम्) वापीकूपतटाकेषु [वा] मध्ये गर्भ नराजलिम् ।।३२ ॥ मण्डूकं पाचजन्यं च मत्स्यं कूर्म च राजतम् । इन्द्रादिषु चतुर्दितु विन्यसेत्तु यथाक्रमम् ॥३३॥ मध्ये सुवर्णकुलीरं शेषं प्रागुक्तवनयेत् । एकद्वादशभूम्यन्तं चेष्टकन] द्वादशान्ततः ॥१४॥ हर्म्य निर्माणतो वक्ष्ये प्रथमे( ममि )ष्टकलक्षणम् । सप्ताङ्गल्य समारभ्य द्विद्वनङ्गलविवर्धनात् ॥६५॥ एकोनवि(त्रि)शदगुल्यं त्रिंशदङ्गुलान्तकम् [at]। विस्तारात्पादमाधिक्यमर्धपादोनमाधिकम् ॥६६॥ वत्समं चाधिकं वापि चेष्टकायाममिष्यते । विस्ताराध घनं कुर्यात्समं तु चतुरष्ट(अ)कम् ॥६७ ॥ शैख शिला चैव चेष्टके पे(चे)टका वषा । बीपुनपुंसकं हात्वा शिक्षा वा चेष्टस्तिथा ॥८॥
184
188
198

Page #107

196
200
204
गर्भविन्यासविधानम गर्भेण सहित स्थाप्य पूर्वके तु प्रदेशके । अथवा पाचन्त(पञ्चसु) पूर्वे तु हितकाले विनिक्षिपेत् ॥६॥ ईशाने वाब नभृत्ये वायव्ये वाथ दक्षिणे। एवं सर्वेषु(पा) हाणां शिवसः (मनः) विशेषतः ॥१०॥ पूर्वोक्तस्थानदेशे वा मध्ये वा प्रथमेष्टके (कम्)। जन्मान्तं वाथवा प्रान्तं कुमुदान्तं वा गलान्तकम् ॥ १०१॥ पट्टिकान्तं क्षिपेचापि विन्यसेत्प्रथमेष्टकम् । पूर्ववौषधिरक्तं(कन्द) निक्षिपेदिष्टकैः सह ।। १०२॥ इष्टश्चाविधि(इष्टविधिना) वासादा स्थापयेत्प्रथमेष्टकम् । प्रागिष्टके सकारं तु दक्षिणे तु षकारकम् ।। १०३॥ पश्चिमे तु सकारं स्याच्योत्तरे तु व(ह)कारकम् । मध्ये तु प्रणवं प्रोक्त विन्यसेवाक्षरं क्रमात् ॥१०४॥ प्रागिष्टकं दक्षिणं दीर्घ दक्षिण पश्चिमायतम् । पश्चिमं चोत्तरायाम चोत्तरं चेन्द्रकायतम् ॥ १०५ ॥ मध्ये चौषधिरक्तानि विन्यसेवोक्तवद्धः । स्थपतिः स्थापकश्योभी कुर्यात(वां) कर्ममि(इ)दं क्रमात् ॥१०॥ शिखटकालिलिङ्गादि] मात्वा संग्राह्य शिल्पिराट् । पुरुष(घ)देवविमानस्य(ने) स्थापयेत्पुरुषेष्टकम् ॥ १०७॥ गर्भन्यासं च रात्रौ च दिवाकाले [६]ष्टका भवेत् । गृहगर्भमन्तर्मुखं स्याद्रामगर्भ बहिर्मुखम् ॥१०८॥ गर्भन्यासविधि सम्यक् प्रोक्तं तत्प्रथमेष्टकम् । अनुक्तं कर्म यद्यस्तु स्वगृहे त्वास(ग)मोक्तवेत् ॥१६॥
208
212
216
पति मानसारे वास्तुशास्त्रे गर्भविन्यासविधानं नाम द्वादशोऽध्यायः ।

Page #108

मानसारे
[अध्यायः
उपपीठविधानम् उपपीठविधिं वक्ष्ये शाले संलिप्यतेऽधुना। अधिष्ठानोन्नते देशे चोपपीठं हि संश्रितम् ।।१॥ एते(तम्) तत्त्वमधिष्ठानं तुझं तञ्चतुरंशकतम् । विभजेत्त्वादिमांशेन ए(चे)कैकांश(श)विवर्धनात् ॥२॥ सदष्टांशावसानं स्याजन्मादिपट्टिकान्ति(न्त)कम् । एवं हि चोपपीठोपं नवभिर्भेदमीरितम् ॥३॥ प्रथवा द्वादशान्तं वा मध्यभूम्यन्तिकं कमात् । अथवा क्षुद्रहर्ये तु चतुर्भागांशमु(गसमो)नतम् ॥४॥ द्विभार्ग वा त्रिभार्ग वा चतुर्भागमथापि वा। पञ्चा(च)दशोदयं वापि रिन्ति(शान्ति)कादिशराम्नतम् ॥५॥ अथवा मध्यहम्ये तु द्विभागं वा त्रिभागिकम् । चतुर्भागं पञ्चभागं षड्भागावसानकम् ॥ ६॥ शान्तिकं सर्वभूम्य(काम्या)न्तं पश्चधोत्तुङ्गमीरितम् । प्रथवा मुख्यहम्ये तु त्रयं वा चतुरंशकम् ॥ ७॥ पञ्चांश वा षडंशं वा सप्तांशं वावसानकम् । एवं पञ्चविधं प्रोक्तं शान्तिकादिशरोन्नतम् ॥८॥ शुद्रोत्सेधं वापि पादाधिकमेव च(चार्धाधिकम्)। पादोनद्विगुणं वापि द्विगुणं चा(च) विशेषतः ॥ ६॥ मूलहर्म्यस्य पादं (दे) तु वप्रजन्म तु(नो) बाह्यतः । उपपीठनिर्गमं स्माद्भागमानेन वश्यते ॥१०॥ सप्ताष्टनवभागं वा दशमेकादशस्(शम्) तथा । द्वादशैकार्कभार्ग वा चतुर्दशांशकमेव वा ॥११॥ पञ्चा(चोदशांशकं वापि विभजेत्तु विशेषतः । सचदागेकमार्ग वा द्विभार्ग वा त्रिभागिकम् ॥१२॥

Page #109

उपपीठविधानम् चतुर्भार्ग पञ्चभागं वा षट्सप्ताष्टकमेव च । पूर्ववनिर्गम प्रोक्तं यन्मानोरम्य(म्य) मानतः ॥१३॥ अथवा हस्तमानेन निर्गमं तत्प्रवक्ष्यते । एकहस्तं समारभ्य चतुर्थाशेन वर्धनात् ॥१४॥ तन्त्रिहस्तावसानं स्यामिर्गमं नवधा भवेत् । अथवा दण्डमानेन चोपपीठस्य निर्गमम् ॥१५॥ दण्डं सार्ध द्विदण्डं वा सार्धद्विदण्डमेव च । त्रिदण्डं चार्धमाधिक्यं चतुर्दण्डमथापि वा ॥१६॥ पञ्चषट्सप्तदण्डं वा दण्डाष्टनवदण्डकम् । निर्गमं चोपपीठ(ठस्य) स्यात्पादबाह्यावसानकम् ॥ १७॥ एतत्तु निर्गमं प्रोक्तं गण्यमानमिहोच्यते। उत्सेधे तु चतुर्विशत्पञ्चांशो(शमु)पानमीरितम् ॥१८॥ एकेन कम्पमित्युक्तं प्रोवाई द्वादशान्तिकम् । कम्पमेकं तु वेदांशं वाजनं कम्पमंशकम् ॥ १६॥ वेदिभद्रमिति प्रोक्तमथवा द्वादशांशकम् । जन्म द्वांशमशकं पनं कम्पमधेन कारयेत् ॥२०॥ पञ्चाश कण्ठमर्धेन क्षेपणं पद्ममंशकम् । बद(मध्य)ध पट्टिकोत्सेधं कम्पमर्धन कारयेत् ॥२१॥ अथवा भागमानेन सार्धाशं पादुकोदयम् । तदूधै तत्समा(मम)ज कम्पमर्धेन कारयेत् ॥२२॥ सार्धपञ्चांशकं प्रावं क्षेपणं चार्धभागिकम् । तदूधै पनमशेन वाजनं चैकभागिकम् ॥२३॥ तदूर्ध्वं सार्धकम्पं स्यायोजयेत्तु विचक्षणः । तदेवाशेन युग्मेन सोपानाम्बुजमेव वा ॥ २४ ॥ कम्पमर्ध तथा कर्ण तदूओं शेन पट्टिका । पञ्चाश(शं) कन्धरं प्रोक्तं कम्पमर्धन कारयेत् ॥२५॥ द्वांशं तद्वाजनोत्तुङ्ग कम्पमधेन कारयेत् । सर्वहर्येषु योग्यं स्यादेदिभद्रं चतुर्विधम् ॥ २६ ॥

Page #110

मानसारे
[अध्याय (प्रतिभद्रं चतुर्विधम् ) विंशत्यंशं षडाधिक्य चोपपीठोदयं भवेत् । वदंशेन त्र्यंशकं च जन्म कम्पं शिवांशकम् ॥ २७ ॥ तदूर्ध्वं चाक्षमजं स्यात्कम्पमेकेन कारयेत् । प्रीवमेकादशांशं स्यात्तदूर्ध्वं कम्पमंशकम् ॥२८॥ तवयं चाम्बुज चोर्ध्व कपोताचं गुणांशकम् । तदूर्वेऽन्तरितं चाशं तत्समं प्रतिवाजनम् ॥ २६ ॥ केचिञ्चोपपीठोचं स्याद्वात्रिंशतिकं भवेत् । जन्मोच्च(५) ग्रंशकं चैव क्षेपणं चार्धभागिकम् ॥ ३०॥ सार्धांशेन पगं स्यात्तुद्राजं चार्धकं भवेत् । तत्समं चोर्ध्वकम्पं स्याहाशं चोपरि कन्धरम् ॥ ३१ ॥ कम्पमर्ध तथाजं स्याट्यशं चोपरि पट्टिका । तदू सा(पा)(ध) पद्मा(अमर्ध) कम्प(म्प) कन्धरं दशांशकम् ॥३२॥ 64 प्रधीश कम्पमधे (मंशे न चाधोपनं च कारयेत् । तदूधै कम्पमधीशमंशं चोपरि कन्धरम् ॥ ३३ ॥ उत्तरं चांशकं चोर्चे क्षेपणार्धा(मर्धम)धका(कम)म्बुजम् । कपोताचं त्रिय(त्रयां)शं स्यादालिङ्गं चार्धभागिकम् ॥ ३४ ॥ एक चान्तरितं चोर्ध्वं साधा(शिवां)शं प्रतिवाजनम् । प्रथवा चोपपीठाचं तदेकांशाधिकं तथा ॥ ३५ ॥ सार्धटग्जन्ममु(न्मो)त्सेधं कम्पमधं तदूर्ध्वके । पातुङ्गं तु वन्य(ा)शं कम्पमधेन कारयंत् ॥ ३६॥ तत्समं कन्धरं प्रोक्तं कम्पमर्ध तथाम्बुजम् । तवं च द्विभागेन वनकुम्भं प्रकारयेत् ॥३७ ।। दलमध्या(ध्य)धकं पञ्चद्विसप्तांशं गलोदयम । उत्तरं चार्धकम्पं स्यात्तदूर्ध्वं च सरोरुहम् ॥ ३८॥ कपोतोच(च) त्रि(त्र)यांशं [स्याच्] चालिङ्गं चार्धकं भवेत् । प्रशेनान्तरितं चोर्ध्व साधी(शिवा)श प्रतिवाजनम् ॥ ३६॥

Page #111

उपपीठविधानम् तदंशेनांशमाधिक्यं जन्म सार्धद्वयांशकम् । तदूर्ध्व कम्पमर्धन पद्मोत्सेधं गुणांशकम् ॥४०॥ कम्पमर्ध तथा कर्ण कम्पमध तथाम्बुजम् । द्विभार्ग रत्नपट्टे स्याइला(लम) क्षेपणा(एम)र्धकम् ॥४१॥ कर्णमंशं तदूर्वेऽध क्षेपणं चैकमम्बुजम् । तदूर्ध्व क्षेपणं सार्ध कर्णमेकादशांशकम् ॥ ४२ ॥ अंशो(शमु)त्तरा(रम) कम्पा(म्पम)र्धमम्बुजैः(जम)समूर्ध्वके। कपोतं सार्धमालिङ्ग साधी(धर्म)शा(शम)न्तरितं तथा ॥४३॥ एकभागं प्रतिं चैव सार्धाशं चोर्ध्ववाजनम् । प्रतिभद्रमिति प्रोक्तं पादतस्तु चतुर्विधम् ॥४४॥ देवभूसुरभूपाना हाणामासनान्वितम् ।
(मञ्चभद्रं चतुर्विधम् ) तुड़े त्रिंशतिभागेन जन्मतुझं गुणांशकम् ॥ ४५ ॥ अर्धेन कम्पमूर्ध्वं तु गुणांशेन महाम्बुजम् । अर्धेन कम्प(म्पं) कण्ठं दृक् चाध कम्पं तथाम्बुजम् ॥ ४६॥ कपोतं सार्ध(ध) युग्मांशं प्रतिवाजन(न) संमितम् । तदूधै कम्प(ण्ठ)मष्टांशमुत्तरं चैकभागिकम् ।। ४७ ।। तदूर्ध्वं च क्षेपणं स्यात्सार्ध पद्मं गोपानकत्रिभिः । शेषमालिङ्गा(ङ्गम)न्तरितं प्रतिवाजन(न) संयुतम् ।। ४८॥ तदेव भागांशमाधिक्यं त्रि(त्र)यं चोपानमीरितम् । अर्धेनोपरि कम्पं स्यात्सायंशं सरोरुहम् ॥ ४६॥ क्षेपणं सा(चा)र्धमाशं कम्प(म्प) कर्ण तथाम्बुजम् । सार्धद्वयं तु गोपानं त्रि(व्य)शं तत्प्रतिवाजनम् ॥५०॥ तदूर्वे गलमष्टांशमुत्तरं चैकभागिकम् । कम्पमध तथा स्यात्कपोतोचं त्रियं(त्रयां)शकम् ॥५१॥ अर्धमधीशकं चैवमध्यर्ध यथाक्रमम् । प्रालिङ्गा(ङ्गम)न्तरितं चैव प्रतिवाजन(न) संमितम् ॥ ५२॥

Page #112

मानसारे
अंशेनेोपानमीरितम् ।
(क) द्वात्रिंशतिक कम्पमर्धेन तस्यो सार्घद्वह्मंशं महाम्बुजम् ॥ ५३ ॥ शुद्राब्जं सार्ध (र्ध) कम्पा (म्पम)र्ध यंशेनान्तरिता (तमु) परि।
कम्पमर्ध तथा पद्मं पट्टिकोचं तथांशकम् ॥ ५४ ॥ पद्ममर्ध तथा कम्पं पश्वभागेन तद्गलम् । एकांशं चोत्तरं चोर्ध्वं कम्पमर्ध तथाम्बुजम् ॥ ५५ ॥ कपोता (तम )ध्यर्धभागं स्यात्तत्समं प्रतिवाजनम् । तदूर्ध्वेऽन्तरितं कर्म च त्रियं (त्रयां) शं चोत्तरांशकम् ॥ ५६ ॥ कम्पमर्ध तथा पद्मं कपोताचं गुद्यांशकम् । शेषमाखिङ्गान्तरितं गलर्मशेनेोत्तरम् ॥ १७ ॥ चतुखिंशतिकं भार्ग कृत्वा तत्तुङ्गमानतः । जन्मतुङ्ग () गुणांश (शं) स्यात्कम्पमर्धेन कारयेत् ॥ ५८ ॥ सार्धशम चद्रपद्यं तदूर्ध्वके ।
कम्पमधे तु सप्तांशं गतमंशेन चान्तरम् ॥ ५६ ॥
न कम्पमर्धेन पद्मं सार्वद्विय (द्वयमं ) शुकम् । मा सार्ध (र्ध) चन्द्रांशमाखिङ्गादिप्रतिष्ठितम् ॥ ६० ॥ पडंशं चान्तरे कर्णे चोत्तरांशं तदूर्ध्वके । अर्धेनार्धेन कम्पा (म्पम) ब्जं गोपानाचं गुणांशकम् ॥ ६१ ॥ तदूर्ध्वे अंशकेनैवालिङ्गादिवाजनं [भवेत् ] । भद्रमिदं नाम्ना चतुर्भेदमितीरितम् ॥ ६२ ॥
(निर्गमम् )
उमापतिविष्णुहर्म्याणां चक्रवर्ति [न] स्तथालये । तदेवमुक्तानि (कम) तन्त्रविद्भिः पुरातनैः ॥ ६३ ॥ तदेवादिसर्वेषां निर्गमानि यथेोच्यते ।
तत्तदङ्गानि सर्वेषामुपानादि यथाक्रमम् ॥ ६४ ॥ तत्समं निर्गमं वापि तत्पादाधिकमेव च । तदर्धाधिकभागं वा तत्रि (त्रि) भागाधिकं ततः ॥ ६५ ॥
[चध्यायः
108
112
116
120
124
128

Page #113

१०
182
186
.
..
.
140
उपपीठविधानम् तत्समाधिकमेव वा पादादो(दु)पाननिर्गमम् । अथवा पादविष्कम्भ(भ्माद्) दण्डमानेन मानयेत् ॥ ६६ ॥ एकदण्डसम वापि तत्पादाधिकमेव च । वदर्धाधिकमेवं वा वत्रिपादाधिकं तु वा ॥ ६७ ॥ द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा जन्मनिर्गममीरितम् । अथवा हस्तमानेन पादहस्तं समारभेत् ॥ ६८॥ वत्सम वर्धयेत्तस्मात्सार्धहस्तावसानकम् । जन्मनिर्गममेवोक्त पधनिर्गममिष्यते ॥ ६ ॥ तुझं तत्सममेवं वा पादाधिक्या(क्यम)र्धाधिकम् । पादोनद्विगुणं वापि पद्ममेवं तु निर्गमम् ॥ ७० ॥ अथवा हस्तमानेन पूर्ववद्विधि(धि वश्यते । उपमान(पीठ)स्य मानेन युक्तमा पञ(मस्य) तु निर्गमम् ॥७१॥ शुद्रपद्मानि(नां) कम्पानि(न) तत्सम वाथ निर्गमम् । पट्टिकादीनि(ना) सर्वाणि (र्वेषां) तत्समं निर्गम भवेत् ॥ ७२ ॥ भागपादादिसर्वेषामुद्री(वमूर्ध्व) वास्तुवशान्यसेत् । पादानामपि सर्वेषां पत्रजात्यै(तिभि)रलङ्कसम् ।। ७३ ।। अन्तरे नाटकैर्युक्तं पद्मानां तु दलैर्युतम् । चतुरश्राकृतिं चैव प्रथमादीन कम्पवाजनैः ॥ ७४ ॥ अथवा रक्त(ब)पुष्पैश्च पत्राद्यैरलङ्कतम् [स्यात् । अन्यैर्युक्तं स्वलत्य प्रतिवाजनदेशके ॥ ७५ । प्रतिवाजनं तेषां कृतेः(ते) कर्करीकृतम् । अन्येन वान्तरं चैव व्यालसिंहादिरूपकैः ॥ ७६ ॥ खड्गव श्रो(श्रे)णिसंयुक्तं वृत्तानं पुष्पकैर्युतम् । अन्या(न्यम)नुक्तं च सर्वेषां युक्तमा तत्रैव योजयेत् ॥ ७७ ॥
144
148
152
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे उपपीठविधानं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ।

Page #114

७८
मानसारे
[अध्यायः
अधिष्ठान विधानम् अधिष्ठानविधिं वक्ष्ये शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना । त्रिंशदङ्गुलमारभ्य षट्षडङ्गुलवर्धनान ॥ १॥ चतुर्हस्तावसानं स्यात्कुटिमद्वादशोन्नतम् । एकद्वादशभूम्यन्तं हाणां तु क्रमान्यसेत् ॥ २॥ विप्राणां तु चतुर्हस्तं भूपतीनां त्रिहस्तकम् । सार्धद्विहस्तमुत्सेधं युवराजस्य हhके ॥३॥ द्विहस्तं तु विशां प्रोक्तमेकहस्तं तु शूद्रके। हतुङ्गवशात्प्रोक्तं तस्य मासुरकोन्नतम् ॥ ४॥ जन्मादिवाजनान्तं स्यात्कुट्टिमोदयमीरितम् । तदुत्सेध चतुर्विशत्कृत्वाष्टांशं तु वप्रकम् ॥५॥ कुमुदोत्सेध(ध) सप्तांशं कम्पमेकेन कारयेत् । कर्गतुङ्ग(ग) त्रिय(त्रयां)शं स्यात्तदूधै कम्प(म्पं) शिवांशकम् ॥६॥ पट्टिकोचं गुणांशं स्यात्कम्पमंशेन योजयेत् । एकोनत्रिंशदंशं तु तुङ्गं कृत्वा विशेषतः ॥७॥ द्विभागं जन्मतुङ्गं स्यात्पमोचं तत्सम भवेत । कम्पमेकेन कर्तव्यं शेष प्रागुक्तवन्नयेत् ॥८॥ अथवा त्रिनवांशोचं जन्म चैकेन कारयेत् । शेष पूर्ववदुद्दिष्टं कुर्यात्तुङ्गे विशेषतः ॥६॥ अष्टाविंशांशकं कृत्वा जन्म ह्यंशेन कारयेत् । तदूर्ध्वं कम्पमेकांशं वपस्योपरिकांशकम् ॥१०॥ युक्त(क्तया तु) कन्धरं प्रोक्तं शेषं पूर्वोक्तवद्विदुः । एतचतुर्विधं प्रोक्त पादबन्धमसूरकम् ॥ ११ ॥
(उरगबन्धं चतुर्विधम् ) अधिष्ठानस्य तुझं तु साष्टांशदशांशकं कृते । सप्तांश वस्तु तु कुमुदोश्चं रसांशकम् ॥१२॥

Page #115

१४
अधिष्ठानविधानम् कम्पमेकेन कर्तव्यं कन्धरं वत्समं भवेत् । पट्टे च पट्टिकैश कम्पमेकेन कारयेत् ॥१३॥ अथवा वंशमाधिक्यं तुङ्गं कृत्वा विशेषतः । वाजनं चैकभागं स्यासस्याधा(धः) कन्धर(२) द्वयम् ॥१४॥ तस्याधी वाजनं चांशं शेषं प्रागुक्तवन्नयत् । तदेव मंशमाधिक्यं कुम्भस्याचे विशेषतः ॥१५॥ कम्पमेकं तथा कर्ण कम्पं तस्योर्ध्वमंशकम् । ग्रंशं गोपानकं चोर्ध्वं शेषं तत्प्रतिवाजनम् ॥१६॥ अथवा तचतुर्विशदागं कृत्वा यथोयम् । सप्ताशं वप्रतुङ्ग स्यात्कुमुदोषं षशकम् ॥ १७ ॥ तदूर्व कम्पमेकांशं कन्धरं तत्समं भवेत् । वदूर्चे बाजनं चांश कन्धरोच गुणांशकम् ॥ १८॥ वत्प्रदेशे विशेषोऽस्ति मकरादिविभूषितम् । वदूबें बाजनं चाशं कम्पनं चैकभागिकम् ॥१६॥ तदूर्वे कम्पमेकांशं शेषं तत्प्रतिवाजनम् । एतचतुर्विध सात्वोरगबन्धमिति स्मृतम् ॥२०॥ सर्व(प)वत्राकृतिं कुर्यात्तदूर्ध्वं तत्प्रतिद्वयम् । एतचतुर्विधाकारं वृत्तं कुम्भं प्रकारयेत् ॥२१॥ देवभूसुरभूपानां हाणां तत्प्रकल्पयेत् ।
(प्रतिक्रमं चतुर्विधम् ) एकविंशांशकं तुझे तुद्रोपानं शिवांशकम् ॥२२॥ सार्धांशं तु पद्मं स्यात्तदूधै सार्ध(ध) कम्पकम् । ऊर्ध्वं वप्रं तु सप्तांशं धाराकुम्भं रसांशकम् ।। २३ ॥ मालिङ्गमंशकं चैव तत्समा(मम)न्तरितं तथा । एकैकपद्मकर्प वा पढें वाथ द्वयांशकम् ॥२४॥ गजैरवैश्च सिंहश्च भूषितैः(तं) मकरादिभिः । द्वाविंशशिकं कुम्भे(म्भ) कुमुदा(बम् )य विशेषतः ॥२५॥

Page #116

८०
मानसारे
प्रालिङ्गमंशक चोर्ध्वे चैकांशं वाजनं भवेत् ।
द्विभागं कन्धरं चैव पट्टिकं वाजनां (नमं)शकम् ॥ २६ ॥
तद्देशे पूर्ववद्रूपैः सर्वालङ्कारसंयुतम् । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यान्तदेकांशाधिकं तदा ॥ २७ ॥ कुम्भान्तं (म्भांशं) पूर्ववचोर्ध्वे कम्पमेकेन कारयेत । कन्धरं चैकभागं स्यात्तदूर्ध्वे कम्पमंशकम् ॥ २८ ॥ अंशेन कर्णमूर्ध्वे तु वाजनं चैकभागिकम् । पूर्ववत्समलङ्कृत्य तत्तुङ्गकांशमाधिकम् ॥ २६ ॥ पूर्वोत्तर प्रदेशे तु कम्पनं सा (चा) न्तरां (रमं) शकम् । शकं च त्रिपट्टं स्यात्तदूर्ध्वं चान्तरं भवेत् ॥ ३० ॥ प्रतिमं चैवांशमंशं च वाजनं चैव कारयेत ।
पूर्ववत्समलङ्कृत्य शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ ३१ ॥ तैतिलानां च द्विजातीनामालयेषु न्यसेत्क्रमात् । एतत् प्रतिक्रमं नाना तं चतुर्विधमीरितम् ॥ ३२ ॥
(कुमुदबन्धम् )
जन्मादिवाजनान्तं च सप्तविंशांश मुच्छ्रयेत् । द्विभागं जन्मतुङ्गं स्यात्तत्समं चाम्बुजेोदयम् ॥ ३३ ॥ अंशमेकेन (कंच) कम्पं स्याद्वप्रतुङ्गं षडंशकम् ।
भ्रंश (शं) पद्मं च कर्ण च चांशु ( शं) पद्मं तथांशकम् ॥ ३४ ॥ कुमुदेोचं त्रियं (त्रयां)शं स्यात्पद्मतुङ्गं शिवांशकम् । अंशकं पद्मं कर्णान्तं कम्पमब्जां (जमं ) शकं [ भवेत् ] ॥ ३५ ॥ द्विं (i)शं पट्टा (हम) जमंशं च कम्पमंशेन योजयेत् । पूर्वोत्तुङ्गस्य मानेन पट्टिके तु विशेषतः || ३६ || द्विं(ह्मं)शं गोपानसंयुक्तं चोर्ध्वं युक्तमा स्वलङ्कृतम् । केचित्कुमुदकाङ्गे तु त्रिपट्टाश्रममेव वा ॥ ३७ ॥ मध्ये पट्टेर्विशेषं तु पुष्परत्नैश्च शोभितम् । कटका वृतमेव वा शुद्धवृत्तमथापि वा ॥ ३८ ॥
[चध्यायः
52
56
60
64
889
68
72
76

Page #117

88
अधिष्ठानविधानम् त्रिय(त्रया)श्र कुमुदं वापि षडश्राकृतिर् (ति) एव वा। एवमष्टविधं(ष्टाश्रक) कुर्यात्पद्मकंसरमीरितम् ॥ ३९ ॥ सर्वहम्येषु योग्यं स्यात्कारयच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । नवाधिकविंशाशं तत्तथाधिकतुङ्गक स्यात् ॥ ४० ॥ जन्मतुङ्गं तद्विभागं [वा] वेदांशं वप्रतुङ्गकम् । अधीश(शं) पद्मतुङ्गं तु कन्धरं तत्समं भवेत् ॥४१॥ तत्समं चोर्ध्वपद्मं स्यादेकांशं कुमुदादयम् । पद्ममध्यर्ध तथा कम्पं कर्णतुझं द्वयांशकम् ।। ४२ ॥ कम्पमध तथा पद्म पट्टिकोच्चं द्वयांशकम् । तदूधै पद्ममेकांशं चोर्ध्वकम्पं तु तत्समम् ।। ४३॥ मर्धा(ध्य)ध वाथ जन्माचं कम्पमूर्धेऽर्धमेव वा। शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्तत्तदेतद्विशेषतः ।। ४४ ॥ एकांशं जन्मतुङ्ग स्यादीशं पद्ममेव च । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्किञ्चिदेवं विशेषतः ।। ४५ ॥ पट्टिके तत्कपोतं वा शेषं युक्तया प्रयोजयत् । एतञ्चतुर्विधं प्रोक्तं पुष्पपुष्कलनामकम् ॥ ४६॥ क्षुद्रमध्ये तु मुख्य तु प्रथमाद्यं तु भूमिकम् । तेन(षु) हर्येषु योग्यं स्यात्कल्पयंच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । ४७ ।। जन्मादिवाजनान्तं स्याद्द्वात्रिंशद्विभाजिते । द्विभागं जन्मतुङ्गं स्यादेकांशे(श)केन वाजनम् ॥४८॥ सप्तांशेन महापद्मं कर्णमंशं तथाम्बुजम् । ऊर्ध्वं कुम्भं तु वेदांशं पद्ममेकेन कारयंत् ।। ४६॥ तदूर्ध्व कम्पमेकांशं त्र्यंशकैर्गलमुन्नतम् । कम्पमंशं गलं चांशं गापानं चतुरंशकम् ॥ ५०॥ प्रालिङ्गमंशकं चोर्चे अं(चां)शेनान्तरितं तथा । प्रतिमुखं तद्वि(द्वि)भागं स्यादूर्ध्वं वाजनमंशकम् ।। ५१ ॥ प्रथैकांशेन समाधिक्यं महाशा(म्बुजा)परि पद्मकम् । जन्मस्या(न उ)परि पा वा शिवांशनांशमाधिकम् ।। ५२ ।।

Page #118

[प्रध्यायः
108
112
116
मानसारे एतन्महाम्बुजस्याधो कम्पमेकेन कारयेत् । रसाशं तन्महाजं स्याच्छेषं प्रागुक्तवनयेत् ॥ ५३॥ एतचतुर्विधं प्रोक्तं श्रीवन्धमिति नामकम् । चक्रवर्तेश्च विष्णोच शिवस्यापि च योग्यकम् ॥ ५४ ॥
(ोबन्धं चतुर्विधम्) पडविंशदागमुत्तुङ्गे जन्ममे(चे)कांशमीरितम् । वोचं तु षडंशं स्यात्कुमुदाचं परंशकम् ॥ ५५ ।। कर्णमेकन बन्धा(ध्वं)शं कर्ण(ण) कम्पं शिवांशकम् । पद्ममंशं तदूर्ध्वं तु त्र्यंशं गोपानकोदयम् ॥ ५६ ॥ मालिङ्गमंशकं चोर्ध्वं चांशमन्तरितं तथा । प्रतिवक्रं तु युग्मांशं वाजनं चैकभागिकम् । ५७ ॥ अथवा जन्म युग्मांशं तदेव प्रतिकांशकम् । शेषं तु पूर्ववत्कुर्याजन्मोचे क्षेपणांशकम् ॥ ५८ ॥ गोपानोपरि पाध्येनौ(र्धना)लिङ्गा(जम)न्तरिता(तम)शकम् । अंश वत्प्रविवकं स्यादधीशश्वार्ध (मध) वाजनम् ।। ५६ ॥ अथवा जन्म मे(ए)कांशं तत्समं चाब्जकं तथा । सदू कम्पमेकांश शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥६॥ एतचतुर्विध प्रोक्तं मधवन्धमुदीरितम् । देवाना भूपतीनां च हाणां तत्प्रकल्पयेत् ॥ ६१ ॥
(मचकन्धं चतुर्विधम्) जन्मादिवाजनान्तं च कृत्वा विंशषडाधिकम् । जन्मतु तु सार्धाशं युगलं पातुङ्गकम् ॥ ६२ ॥ एवं कम्पं च वो(प्राग)क षडंशं कुम्भ(म्भ) युगांशकम् । वस्पोर्खे कम्पमेकांश कन्धरश्च(रं च) द्विभागिकम् ॥ ६३ ॥ एकांश(शं) कम्पकं चाचा (द्वाभ्यां) पट्ट तत्क्षेपणा(णम)शकम् । पालिङ्ग चा(सा)र्धकं चोर्ध्वं कम्पमेकेन कारयेत् ॥ ६४ ॥ प्रध्या प्रति चैव सार्धाशं वाजनं भवेत् । म्याक्षरूपादिसिंहश्च मकरापै(दिभि)विभूषितम् ॥ ५ ॥
120
124
128

Page #119

१४)
182
186
140
अधिष्ठानविधानम् द्विभागं जन्मतुङ्गं स्यात्तत्सममम्बुजं भवेत् । एकांशं क्षेपणं चैव वप्रतुङ्ग रसांशकम् ।। ६६ ॥ कुमुदोचं युगांशं स्यात्कम्पमेकेन कारयेत् । कन्धरं च द्विभागं स्यात्कम्पमंशेन योजयेत् ॥ १७ ॥ पट्टिकोचं द्विभागं स्यात्कम्पमंशं तदूर्ध्वके । कर्णमेकेन कर्तव्यं वाजन चैकभागिकम् ।। ६८ ॥ प्रतिमं चैकांशकं स्याद्वाजनं चैकभागिकम् । त्रिपढें कुमुदं वापि प्रतिरे(मे)वं त्रिपट्टकम् ।। ६६ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्प्रत्यलङ्कार(५) पूर्ववत् । तदेव पट्टिकं चोर्चे कन्धरं चैकभागिकम् ।। ७० ।। शेष पूर्ववदुद्दिष्टं युक्त्वालङ्कार(र) योजयेत् । एवं चतुर्विधं प्रोक्तं श्रेणीवन्धमिति स्मृतम् ॥ ७१ ॥ देवानामपि सर्वेषां हाणां कल्पयेद्बुधः ।
(श्रेणीबन्धं चतुर्विधम्) अष्टादशांशकं तुङ्गे जन्ममर्धा(न्माध्य)र्धभागिकम् ॥ ७२ ॥ प्रशं क्षुद्रकम्पं तु भूतांशं तन्महाम्बुजम् । एकांशं कन्धरं चांशं चाब्ज कुम्भं गुणांशकम् ॥ ७३ ॥ तदूर्वे पद्ममंशं स्यादालिङ्गा(ङ्गम)शं तदूर्ध्वके । एकांशं वाजनं चोर्चे प्रति गंशमंशं वाजनम् ।। ७४ ।। द्वाविंशांशकं कृत्वा पक्षांशं जन्मतुङ्गकम् । तुई क्षेपणमधीशं सार्धवेदांशका(कम)म्बुजम् ॥ ७५ ।। एकाशं कन्धरं चोर्ध्वं तत्समं चाब्जकं भवेत् । कुम्भ(म्भ)तुङ्गं गुणांशं च पद्मतुङ्ग शिवांशकम् ॥ ७६ ॥ कम्पमेकं तदूर्वे तु कन्धरं चातभागिकम् । क्षेपणं चैकभार्ग तु पद्मं चैकेन कारयेत् ॥ ७७ ॥ द्विभार्ग पट्टिकोत्तुङ्गं पद्ममंशमंशं वाजनम् । तस्मादेकांशमाधिक्य सार्धयुग्मं तु पादुकम् ।। ७८ ॥
144
148
162
158

Page #120

८१
मानसारे
तदूर्ध्वे कम्पमर्धेन पञ्चाशेन महाम्बुजम् ।
कन्धरं चैकभागेन पद्ममंशेन योजयेत् ॥ ७६ ॥ कुमुदेोषं गुणांशं स्यात्पद्ममंशं तदूर्ध्वके । कम्पमंशेन संयुक्तं कन्धरं तत्समं भवेत् ॥ ८० ॥ तत्समं वाजनं चोर्ध्वं वन्यंशा ( शम) न्तरितं तथा । द्वह्मंशं तत्प्रतिं संयुक्तं वाजनं चैकभागिकम् ॥ ८१ ॥ तस्मादाधिक्यमेकांशं जन्मतुङ्गं कलांशकम् । एकाशं क्षुद्रपद्यचं तदूर्ध्वमंशेन वाजनम् ॥ ८२ ॥ भूतांशेन महापद्मं तदूर्ध्वशे[न] दलान्वितम् । शेषं प्रागुक्तवचोर्ध्व गृ(प्रा) हसिंहा दिभूषितम् ॥ ८३ ॥ एतच्चतुर्विधं ज्ञात्वा पद्मवन्धमुदीरितम् । देवानामपि सर्वेषां देवीनां शम्भोरालये ॥ ८४ ॥ कारयेत्सर्वसंसिद्धौ श्रीसौभाग्य प्रदायकम् । (पद्मबन्धं चतुर्विधम् )
एकविंशांशकोत्सेधं जन्मतुङ्ग (ङ्ग) कलांशकम् ॥ ८५ ॥ एकां पातु तु कम्पमेकेन कारयेत् । भूतांशं कुम्भतुङ्गं स्यादेकाशं क्षेपयं भवेत् ॥ ८६ ॥ त्रियं (त्रयां)शं स्यादधेापयमूर्ध्वे कर्ण शिवांशकम् । . तत्समं कम्पमूर्ध्वे तु द्विभागं पट्टिकादयम् ॥ ८७ ॥ तदूर्ध्वे कम्पमेकांशं कन्धरं चैकभागिकम् । तदूर्ध्वं द्वंशकं पट्टं युक्तमा तत्रैव योजयेत् ॥ ८८ ॥ तदेव तुङ्गभागेन वह्नि (ह्नि) सेापानमीरितम् । एकांश(शं) पद्मतुङ्गं स्यात्पभ्वांशं कुमुदोदयम् ॥ ८ ॥ कम्पमेकं तदूर्ध्वं स्याद्बन्ध (न्ध्वं ) शं पद्मतुङ्गकम् । तदूर्ध्वं कम्पमेते (के) न तदूर्ध्वं द्वंशकैः (कं) गलम् ॥ ६० ॥ क्षेपणं चैकभागं स्यात्पद्ममेकेन कारयेत् । कपोताच(पं) द्विभागं स्यात्कम्पमेकं तदूर्ध्वके ॥ ६१ ॥
[ चध्यायः
160
164
168
172
176
180

Page #121
184 188 192 प्रधिष्ठानविधानम् तदेवाजं प्रदेशे तु कम्पमेकेन पूर्ववत् / तदूर्ध्वं द्विंश(यशं) कर्ण स्यात्कम्पमेकं तदूर्ध्वके // 32 // द्वि(य)श चान्तरितं चो प्रतिं चैकांशमेव च / तदूर्ध्वं वाजनं चांशं शेषं प्रागुक्तवनयेत् // 13 // जन्मोच्चं व्यंशकं स्यात्पद्यमेकेन कारयेत् / / कन्धरं चेकभागं स्यादूचे पचं शिवांशकम् // 14 // कुम्भटुङ्गं शरांशं स्यात्पद्ममेकेन कारयेत् / तदूर्वे कम्पमेकेन कर्णमंशं तदूर्ध्वके // 65 // पद्ममेकं तदूर्ध्वं तु कपोताचं कलांशकम् / प्रालिङ्गमंशकंचैवमेकांशा(शम)न्तरितं तथा // 66 // प्रतिवाजनमेकेन कुम्भबन्धं चतुर्विधम् / गृहसिंहादिसर्वेषां(:) युक्तमा देशैः(शम)लङ्कृतम् // 17 // (कुम्भबन्धं चतुर्विधम् ) उत्सेधे तु चतुर्विशद्भागं कुर्याद्विशेषतः / जन्मोचं तु द्विभागं स्यात्तत्समं पद्यतुङ्गकम् // 18 // कम्पमेकं तदूर्श्वे तु कर्णतुझं गुणांशकम् / तदूर्ध्वं कम्पमेकांशं पट्टिकोचं कलांशम् // 6 // तदूर्वे कम्पमंशेन चाधो(ध:) पगं कलांशकम् / कर्णमेकांशकं चोर्ध्वं पद्ममेकांश(शं) कारयेत् / / 100 // तदूर्ध्वं कुम्भ(म्भ) व्यंशं स्यात्पद्ममेकांशमेव च / तदूबें निम्नमंशं स्यात्तस्योर्वे कम्पमंशकम् / / 101 / / तदूर्ध्वं तत्समं निम्नमूचे प्रतिमेकांशमेव च / तदेव पूर्ववदुत्सेधं पद्मकर्ण विशेषतः // 102 // मध्ये कुम्भं कलांशं स्यात्तस्योर्चे एकाश(शं) निम्नकम् / शषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्तद्भागेन विशेषतः // 103 // द्विभार्ग जन्मतुङ्गं स्यात्पमतुङ्गं तु तत्समम् / निम्नमेकं तदूचे तुकुम्भतुङ्गं कखांशकम् / / 104 // 196 200 204 208

Page #122

[अध्यायः
212
216
220
मानसारे कम्पमेकं तदूर्ध्वं तु कन्धरं चैकभागिकम् । कम्पमेकं तदूधै स्यात्तत्समं चोर्ध्वकम्पकम् ॥१०५॥ कपोतोचं कलांशं स्याद्वाजनं चैकभागिकम् । सदूचे सार्ध(ध) पगं स्याग्निम्नमेकेन कारयेत् ॥ १०६ ॥ तदूर्ध्वं सार्ध(ध) पद्मं तु कुम्भतुझं कलांशकम् । बदूधै सार्ध(ध) पद्यं स्यान्निम्नमेकेन कारयेत् ।। १०७॥ तस्याचे क्षेपणा(एम)शं [तं] तत्समं निम्नमेव च । खस्योर्चे एकं प्रतिं चैव कारयेक्षणान्वितम् ॥ १०८॥ प्रथवा ह्यांशकं जन्म तत्समं पद्मस्योच्छ्रयम् । एकांश कन्धरं प्रोक्तं कुम्भतुझं कलांशकम् ॥ १०६ ॥ एकांशमूर्वेऽकं निम्नं च क्षुद्रपट्टा(ट्टम)जमंशकम् । कपोत चोर्ध्वके युग्मं तदूर्ध्व क्षेपणा(णम)शकम् ।। ११० ॥ तदूधै चार्धपद्मा(धर्म)शं तत्सम कन्धरं भवेत् । तत्समं चोर्ध्वपगं स्यात्कुम्भतुङ्गं गुणांशकम् ।। १११ ।। प्रधो(धः) पद्यं शिवांशं स्यात्तदूर्वाशेन कन्धरम् । कम्पमेकेन(क) भागं स्यात्तुद्राजं चाधकं भवेत् ॥ ११२ ॥ प्रध्यधीश कपोतो(तमू)वं शेषं तत्प्रतिवाजनम् । जन्मादिवाजनान्तं च तुङ्ग(ङ्ग) षड्विंशदंशके ।। ११३ ।। द्विभागं जन्मतुङ्गं स्यात्तत्समं पद्मतुङ्गकम् । कम्पमेकं तदूर्ध्वं तु कन्धरं तद्विभागिकम् ॥ ११४ ।। तदूधै कम्पमेकांशं पद्ममेकेन योजयत् । पट्टिकोच(छ) द्विभागं स्यात्तदूचे पद्ममंशकम् ।। ११५ ।। मालिङ्गमंशकं चोर्चे (चोर्ध्वं पद्मं शिवांशकम् । कुम्भतुङ्गं त्रिभागं स्यात्तदूधै पद्ममंशकम् ।। ११६ ।। पद्ममेकं तदूर्ध्वं तु कन्धरं च द्विभागिकम् । एकेन कम्पमंशा(शम)जं कपोताचं कलाशकम् ॥ ११७ ॥ शिवांश चोर्ध्वके कम्पं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । माहादिचित्र(त्र) सर्वेषां तुद्रनासादिभूषितम् ॥ ११८ ।।
224
228
282
236

Page #123

१४]
S.
240
244
248
अधिष्ठान विधानम् एतत्पञ्चवि(चतुर्वि), प्रोक्तं कुम्भदेशे विशेषतः । वृत्तं विधिं त्रिपढें वाधाराय कटकान्वितम् ॥ ११ ॥ एतत्कलशबन्धाख्यं देवभूपत्योरालये(षु)।
(वप्रबन्धम् ) वप्रबन्धमधिष्ठानमेकत्रिंशांशतुङ्गके ॥ १२०॥ जन्म(न्म) तु ग्रंशकं तुङ्गे कम्पमधंन कारयेत् । पत्र सार्ध(ध) शिवांशं स्यात्तदूर्वार्धन वाजनम् ॥ १२१ ॥ वप्रोचं सार्धवाशं पद्ममधमध कम्प[क]म् । कन्धरोचं द्विभागं स्यादर्धा(र्धम)धकम्प(म्पं) पद्मकम् ॥ १२२ ।। पट्टिकोचं कलांशं स्यात्पद्ममर्धा(र्धम)(ध) वाजनम् । युगणं कर्णतुङ्गं स्यात्क्षेपणांश(णमंशम)म्बुजा(जम)धकम् ॥ १२३ ॥ कपोतोचं द्विमा स्यादेकांशं प्रतिवाजनम् । वप्रबन्धमिति प्रोक्तं वनवन्धमिहोच्यते ॥ १२४ ॥
__ (वबन्धम्) तदेव तुङ्गभागेन जन्मतुझं कलांशकम् । तदूर्वार्धन कम्पं स्यात्सार्धाध पचतुङ्गकम् ॥ १२५ ॥ प्रर्धन कम्पकं चोवें कन्धरं तत्सम भवेत् । कम्पमर्धेन तस्योर्चे पद्ममर्धन कारयेत् ॥ १२६ ॥ वजकुम्भं द्वयांशं स्यात्तदूर्ध्वऽध सरोरुहम् । कम्पमर्धन तस्योर्चे कर्णतुझं कलांशकम् ।। १२७ ॥ सदूर्व कम्पमर्धेन तत्समं चाम्बुजं भवेत् । कपोतं द्विभार्ग स्यादेकांशं प्रतिवाजनम् ॥ १२८॥ कन्धरं चाश्विनीभागं चांशेन कम्प(म्पं) पद्यकम् । वजपढें द्विभागं स्यात्पन(घ) कम्पं शिवांशकम् ॥ १२६ ॥ वजबन्धमिति प्रोक्तं श्रीभार्ग तमिहोच्यते ।
(श्रीभोगम्) तुझे तु सप्तविंशांशं सार्ध शेन जन्मसु(च) ॥१३०॥
262
266
280

Page #124

[अध्यायः
264
-268
272
मानसारे क्षुद्रकम्पा(म्पम)र्धभागन अ(चा)म्बुजाच्च गुणांशकम् । अर्धेन क्षुद्रपद्मं स्यात्कम्पमधेन योजयत् ।। १३१ ॥ तदूर्ध्वं कर्णमंशं स्यात्कम्पमर्धेन याजयंत् । तुद्राजं तत्समं चैव कुमुदाचं गुणांशकम् ॥ १३२ ॥ तदूधै पद्ममर्धेन तत्सम क्षेपणं भवेत् । कर्णतुङ्ग कलांशं स्यात्कम्पमधेन कारयत् ।। १३३ ।। तत्समं पद्यतुङ्गं स्यात्पट्टिकोच्चं कलांशकम् । पद्ममर्धेन कम्पा(म्पम)ध कन्धरं मंशमिष्यत ।। १३४ ।। कम्प(म्प) पद्मं शिवांशं तु सार्धा/शं कपातकम् ।। तदूधै ग्रंशकेनैवमालिङ्गा(ङ्गम)न्तादि योजयत् ।। १३५ ।। अथवा जन्म युग्मांशं क्षुद्रोपानं शिवांशकम् । महाम्बुजं शिवांशं स्यादर्धन क्षुद्रपङ्कजम् ॥ १३६ ॥ प्रर्धेन कम्प(म्प) कर्ण दृक्कम्प(म्प) पद्मं शिवांशकम् । कपोतं चाश्विनीभागमम्बगंशं गलोदयम् ।। १३७ ।। प्रतिवाजनमेकांशं द्विभागांशं(गं च) गलोदयम् । व्यामाशं पद्म(न) कम्पं च मंशकं पट्टिकादयम् ॥ १३८ ।। अध्यधीशं गलोत्तुङ्गं वाजनं कम्पमूर्ध्वके । तत्सम पद्मतुङ्गं स्यात्सार्धांश कपोतकम् ।। १३६ ।। ग्रंशेन प्रतिमं चैव सप्तविंशतिकादयम् । श्रीभोग स्याद्विधा(विधं) प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १४० ॥
(रत्नबन्धम् ) रमबन्धमधिष्ठानं षड्विशत्यंशकं भवेत् । मध्यधांशं तु जन्म स्यादींशं क्षुद्रवाजनम् ।। १४१ ॥ वप्रयो(म)शं तु पद्मं स्यात्तदूर्वेऽर्धनासनम् । रनवप्रं तु बन्धा(न्ध्वीशमधेन(र्धमज) काग्यत् समम् ॥ १४२ ॥ तत्समं चोर्ध्वकम्पं स्यान्निन्नमर्धेन कारयंत् । तदूर्वा (ज़म)धैन कम्मं स्यादर्धनाज तदूर्ध्वके ॥१४३ ॥
276
280
284

Page #125

१४
288
292
296
अधिष्ठानविधानम् रनकम्प(म्पं) द्विभागं स्यात्तदूर्ध्वंर्धन कम्प(चाम्बु)जम् । तदूर्वा(ज़म)धन कम्पं स्यात्कन्धरं च द्विभागिकम् ॥ १४४॥ कम्पपचं शिवांशं स्याद्रनपट्टे कखांशकम् । तदूर्वे पद्मकम्पं च व्योमांशेनैव योजयेत् ॥ १४५ ॥ सा(शं तु कर्ण स्यादर्धाशं चोर्ध्ववाजनम् । अर्धनाजं तदूर्ध्वं तु द्वयांश कपोतकम् ॥ १४६॥ पालिङ्ग चार्धभागेन शेषं तत्प्रतिवाजनम् । तद्देश(शं) व्यालरूपादिमकरादिविभूषितम् ॥ १४७॥ अन्यत्सर्वाङ्गकै रत्नैः पङ्कजैश्च विभूषितम् । शिवविष्ण्वालय(ये) कुर्याद्रनबन्धमुदीरितम् ॥१४८ ॥
(पट्टबन्धम्) जन्मादिवाजनान्तस्य तुङ्गे तदशकं भवेत् । जन्मतुङ्गं द्विभार्ग स्यात्तदूर्वेऽर्धन वाजनम् ॥१४६ । महाजं सार्धयुग्मं स्यात्पकम्पं शिवांशकम् । निम्नकम्पं तथैकांशं तदूर्ध्वकेन पयकम् ॥१५० ॥ महापट्ट() द्विभागं स्यात्पद्मकम्पं शिवांशकम् । फन्धरं चैकभागं स्यात्क्षेपणाजं शरांशकम् ॥ १५१ ॥ कपोताचं द्विभार्ग स्याच्छेषं सत्प्रतिवाजनम् । । एतत्तु पट्टबन्धं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥१५२ ॥
(कृषिकन्धं चतुर्विधम्) त्रिपडंशं तदुत्सेध शक जन्मता(न:) छूयम् । पम्पमधं तदूर्ध्वं तु सार्धग्रंशं महाम्बुजम् ॥ १५ ॥ पद्मकम्प तथैकेन निम्नमन्तरिता(तम)शकम् । . प्रध्याशं प्रतिं चैव वाजनं चैकभागिकम् ॥ १५४ ॥ कन्धरं चैकमार्ग स्यात्कम्पपनं शिवांशकम् । वृत्तकुम्भं द्विमार्ग स्यात्पनेपथमशकम् ॥१५५ ॥ कमेकेन तस्योय कम्पपनं शिवांशकम् । कपो सार्धमाग स्यात्त (लम)धेन वाजनम् ॥ १५६ ।।
12
300
804
308
912

Page #126
मानसारे [पध्याया 316 820 324 सर्वालङ्कारसंयुक्त व्यालपाहादिभूषितम् / तदेव तुझा(जम)शमा(शा)धिक्यं जन्मतुझं कलांशकम् // 157 / / तदूर्धन पगं स्यात्कम्पमधेन कारयेत् / ग्रंशं महाम्बुजं चोर्चे पद्मनिम्नं शिवांशकम् // 158 // अर्घनाजं तदूचे तु सार्धाशं कुमुदोदयम् / अर्धनार्ज तथा कर्ण प्र(चा)र्धनाजं तदूर्ध्वके // 15 // साधाशं पट्टिकोत्तुङ्गं पनकम्पं शिवांशकम / पर्धेन निम्नकं चोर्ध्वं तत्समा(मम)न्तरितं तथा // 160 // एकान प्रति चोर्ध्व वाजनं चार्धमागिकम् / एकांश कन्धरं प्रोक्तं कम्पमधेन योजयेत् // 161 // पामधेन सार्धाशं कपोतां(तम)शेन वाजनम् / एकं तत्प्रतिबन्धं स्याद्विविधं तत्प्रकीर्तितम् // 12 // शेषं तु पूर्ववत्र्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् / तुओं षड्विंशदशेन(शे च) जन्मतुझं कलांशकम् // 163 / / क्षुद्रोपानं शिवांशं स्यात्पयतुङ्ग कलांशकम् / एकन कम्पकं चोर्वे कन्धरं च द्विभागिकम् // 164 // वदूधै कम्पमेकांशं पद्ममेकेन कारयेत् / पर्य(त्य)शं कुमुदचं स्यात्पद्ममेकेन कारयेत् // 165 // कम्पमेकं तदूध्वं च ग्रंशकैर्गलमेव च / तदूर्षे कम्पमेकांशं पद्ममेकेन कारयेत् // 166 / / कपोताचं द्विभागं स्याच्छेषं तत्प्रतिवाजनम् / वृत्तं वा पट्टकम्पं वा कपोता(त) वापि पट्टिको // 167 // प्रध(धः) कर्णद्वयोर्देशे व्यालरूपादिभूषितम् / चतुर्विशांशक(के) तुङ्गे जन्मोत्सेधं गुणांशकम् // 168 // कम्पमीशं तदूर्ध्वं तु निम्नमंशेन कारयेत् / एतदूर्ध्व पञ्चभागेनैकैकं भद्रसंयुतम् // 166 / / तदूर्वे कम्पमेकेन तत्समं निम्नकं भवेत् / वत्समा(मम)न्तरितं चोर्चे भागेन प्रतिसंयुतम् / / 170 // 328 332 336 340

Page #127

344
348
362
अधिष्ठान विधानम् तदूर्ध्वं चांश(शं) कम्पं च तत्समं चोर्ध्वकन्धरम् । कम्पमेकं तदूर्ध्वं तु पद्ममेकेन कारयेत् ॥ १७१ ॥ कपोतोचं त्रिय(त्रयां)शं स्यादेकांश कन्धरं भवेत् । तत्समो(ममू)चे प्रतिं चैव कुम्भमष्टांशमेव च ॥ १७२ ॥ कपोते भद्रपट्ट स्यात्पत्रपट्टकमेव च । एतचतुर्विधं प्रोक्तं कम्पबन्धं प्रकीर्तितम् ॥ १७३ ॥
(कम्पबन्धम् ) षट्षड्भागकृते तुङ्गे जन्मादी(दि)वाजनान्तकम् । चतुर्भागेन जन्म स्यात्तुद्रोपानं शिवांशकम् ॥ १७४ ।। महाजं पञ्चभागं स्यात्तुद्राब्जं तु शिवांशकम् । तदूर्वा कम्पमेकेन निम्नमंशेन योजयेत् ॥ १७५ ।। तदूर्ध्वं वाजना(नम)शं तत्समं चोचे पनकम् । महाब्जोचसमं कुम्भं तदूचे चाब्जमंशकम् ॥ १७६ ॥ कम्पमेकं तदूर्ध्वं तु चालिङ्गोपरि चांशकम् । तदूर्बेन्तरितं चांशं प्रति(ति) ग्रंशेन योजयेत् ।। १७७ ॥ तस्यो वाजनं चांश क्षेपणं चैकभागिकम् । तस्योर्चे कन्धरं धांशं कम्पमेकेन कारयेत् ॥ १७८ ॥ पद्ममंशं तदूर्ध्वं तु कपोताच त्रियं(त्रयां)शकम् । मालिङ्गमंशकं चोर्ध्वं प्रतिमेकेन कारयेत् ॥ १७ ॥
(श्रीकान्तम् ) वृत्तं वा तत्र पट्टे वा कुम्भ(म्भ)देशे विशेषतः । श्रीकान्तं चतुर्विध(तथाविधं) प्रोक्तं सर्वालङ्कारशोभितम् ॥ १८०॥ तदेव (अष्टत्रिंशत्) तुङ्गभागेन त्र्यंशं चोपानतुङ्गकम् । क्षुद्रोपानं तथौकाशं चाष्टांशं महाम्बुजम् ।। १८१ ॥ क्षुद्राजं चैकभागेन कन्धरं तत्समं भवेत् । पद्ममेकं तदूर्ध्व तु पट्टिकोचं गुणांशकम् ॥ १८२ ॥ क्षुद्रकम्पं शिवांशं स्यात्पधतुङ्गं युगांशकम् । शुद्राज(ज)तुङ्गमंशं च निम्नं चोकमागिकम् ॥१८३ ॥
366
360
364

Page #128

[पध्यायः
___888
368
372
376
मानसारे तत्समं चोर्ध्वपनं स्वादूचे कुम्भ(म्भ) गुणाशकम् । तदा कम्पमेकांशं तत्समं क्षेपणा(पम)न्वितम् ॥ १८४ ॥ कन्धरं च द्विभागं स्यात्कम्पमेकन कारयेत् । पद्मतुङ्गं तु तत्तुल्यं कपोताच कलांशकम् ॥ १८५।। जदूर्ध्वमालिङ्गमंशं च प्रतिमेकेन कारयेत् । स(एत)त्तु श्रीकान्तं स्याच्छिवविष्ण्वालय(येषु) भवेत् ॥ १८६ ॥
(अधिष्ठाननिर्गमम्) जन्मादिवाजनान्तं चाङ्गानां तद्विशेषतः । तत्तद्रव्येण संज्ञात्वा(य) वृद्धिहान्यांशकं भवेत् ॥ १८७ ॥ तुझे हीनाधिकं चैतत्(चेत) सर्व दोषं समुद्भवेत् । मत्सम निर्गमं वापि त्रिपादमर्धा(म)र्धार्धमेव च ॥१८॥ तदेव क्षेपणं सर्वे(व) यथाशभिं तु कारयेत् । उपानतुङ्गसमं वापि तत्पादोनविवर्धनात् ॥ १८ ॥ तुङ्गेन त्रिविधानां च त्रिपादं निर्गमं भवेत् । वोच्चं तु समं वापि यावत्कुमुदनिर्गमम् ॥ १० ॥ कुमुदाचं वापट्टान्तं पट्टिकानिर्गमं भवेत् । तत्समं निर्गमें वापि पढें()गोपाननिर्गमम् ॥ १३१॥ क्षुद्रपङ्कजसर्वेषां तत्समं निर्गमं भवेत् । यथाशोभं बलात्सर्वमङ्गानां सहितो न्यसेत् ॥ १६२ ।।
(दण्डमाननिर्गमम्) अथवा दण्डमानेन निर्गमं वक्ष्यतेऽधुना । दण्डं वा सार्धदण्डं वा द्विदण्डकं वा त्रिदण्डकम् ॥ १३॥ सार्धत्रिदण्डकं वापि चतुर्दण्डमथापि वा । सार्धचतुर्दण्डकं वा पञ्चदण्डमथापि वा ॥ १६४ ॥ एवं चौपानानिष्कान्तमथवा हस्तमानतः । अर्धहस्तं समारभ्य त्रित्र्यालविवर्धनात् ॥ १६५॥ सार्धहस्तावसानं स्यान्निर्गमं त्रित्रिभेदकम् । क्षुद्रमध्य प(ध्यम)मुख्यानां हाथां निर्गमं च तत् ॥१६६ ॥
380
384
388
392

Page #129

१४]
398
अधिष्ठानविधानम् एवं चतुःषष्टिमसूरकाथि
शास्त्रोक्तमानेन विभाजितानि । ज्ञात्वा प्रकुर्वनिह शिल्पिवर्य
स्तद्वास्तुभर्तुः प्रददाति संपत् ॥ १६७ ॥ विमानशालेषु च मण्डपेषु
निधानसभेष्वपि गोपुरेष्वपि । एतेष्वधादेशतलोपपीठे
वस्योपरिष्ठात्कृतकुट्टिमानि ॥ १८॥ किं चोपपीठेन सहैव कुर्यात्
पीठोपपीठात्समसूत्रकानि । एवं तु सत्यकृतेव भक्ती
सिञ्चन्ति लक्ष्म्या सह मुक्तिभुक्तिम् ॥ १६ ॥ समस्तहादि च धातुसर्व
___ कृतं विमान(नं) मसुरेण सह यदि [न] स्यात् । लोकत्वनावृष्ट्य(ष्टिर)पि कर्तृनाशं तु
अश्रीकर स्यात्खलु सर्वहानिः ॥ २० ॥ तस्मान्मसूरेण सहैव सर्व
कृतं विमानेषु च भूषणानि । . अनूनलक्ष्मीरिह भुक्तिमुक्तिम्
मायुष्यमारोग्यकरं सुखं च ॥ २०१॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे अधिष्ठानविधानं नाम चतुर्दशोऽध्यायः ।

Page #130

६४
मानसारे
स्तम्भलक्षणम्
पादानामपि सर्वेषां स्वक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।
प्रायामं च विशालं च मा (चा) यादि भूषणादिकम् ॥ १ ॥ दारुसंग्रहणं पादस्थापनं च यथाक्रमम् ।
जङ्घा च चरणं चैव स्तली स्तम्भमङ्घ्रिकम् ॥ २ ॥ स्थाणु स्थूयं च पादं च क (स्क) म्भमारणि भारकम् । धारणं द्वादशं नाम पर्यायेोक्तं पुरातनैः ॥ ३ ॥ प्रधिष्ठानोपरिष्ठात्तु चोत्तराधोऽवसानकम् । उपपीठोपरिष्टात्तु जन्मादौ चोत्तरान्तकम् ॥ ४ ॥ पादायामावसानं [तु] च प्र (चा) धिष्ठानादयेन च । द्विगुणं वा सपादार्ध पादोनद्विगुणं तु वा ॥ ५ ॥ द्विगुणान्ता (न्तम)ङ्घ्रिकायामं हस्तमानवशा (शमु)च्यते । सार्धद्विहस्तमारभ्य षट्षङङ्गुलवर्धनात् || ६ || अष्टहस्तावसानं स्याच्चतुर्थाश ( द्वादशम) ङ्घ्रितुङ्गकम् । त्रिचतुष्पभ्वषणमात्रं कुडयस्तम्भ विशालकम् ॥ ७ ॥ तत्तद्विगुणितं वापि त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् । एतत्कम्प ( स्कम्भ ) विशालं स्यादथवा तुङ्गमानतः ॥ ८ ॥ मादित्यरुद्रपत्यं (क्य) शरन्ध्रं चाष्टांशकं भवेत् । एकैकं पादविस्तारं तत्तत्पादानमग्रतः ॥ ६ ॥ एतत्पाद विशालं स्यात्तथा ( दा) कार मिहोच्यते । चतुरश्रं ब्रह्मकान्तं स्यादष्टाश्रं विष्णुकान्तकम् ॥ १० ॥ षोडशाश्रं तु वृत्तं वा रुद्रकान्तमिति स्मृतम् । पञ्चाश्रं शिवकान्तं स्यात्षडश्रं स्कन्दकान्तकम् ॥ ११ ॥ मूलादि चाप्रपर्यन्तमेवमाकारमीरितम् ।
एवमाकारपादानां भूले वेदाश्रमेव च ॥ १२ ॥
[ श्रध्यायः
8
12
16
20
24

Page #131

स्तम्भलक्षणम्
मूलं मध्यं चाग्रं च चतुरश्रमथापि वा । अग्रतारसमा(मम) तत्कर्ण(कण्ठ)माना(नम)प्रमन्तकम् ॥ १३ ॥ तत्समं मध्यमाश्रा(ग्रा)न्तं मध्यमाश्र समाश्रकम् । मध्यमाग्रस्य द्वयोः पादमग्रा(प्र)स्य च मा(समा)न्तकम् ॥ १४ ॥ शेषं तत्पादमूले तु चतुरश्राकृतिं न्यसेत् । चित्रकर्ण(ण्ठ)मिति प्रोक्तं तत्र(त) सर्वालयं(ये) भवेत् ॥ १५ ॥ तन्मूले चासनं कुर्यात्पादुकं वा सहाम्बुजम् (जेन)। मूलाग्रे चित्रसंयुक्तमप्रान्ते मुकुलान्वितम् ॥ १६ ॥ तन्मूले पालिकाहं(का हि) स्याद्यथाशोभं तु कारयेत् । अन्तरे चित्रपटुं स्यात्परितो रङ्गलेन च ॥ १७ ।। पत्रादिरत्नपुष्पैश्च एतत्पदॆश्व भूषितम् । मध्याने पद्मपत्रादि ऊर्ध्वा(मूला)धोऽय(प्रे) तु कुड्मलम् ॥१८॥ मूलवञ्चारमने तु चाप्राधः कुड्मलान्वितम् । सर्वालङ्कारसंयुक्त पद्मकान्तमिति स्मृतम् ॥ १६॥ मूले विनासनस्तम्भं चित्रक(स्कोम्भमुदीरितम् । प्राधिकायाममानेन बोधिकादीनि विन्यसेत् ॥२०॥ तत्तत्पादप्रदेशे तु तद्विशालेन मानयेत् । विस्तारं च(रस्य) समु(ममु)त्सेधं त्रिपादं वार्धमेव वा ॥२१॥ अथ पादांशकं चैव यन्मानारम्यमानकम् । दण्डके बोधिका वापि पालिका वाथ चोन्नतम् ।। २२ ॥ द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा चतु:(तुष)पञ्चकमेव वा। एतदायामविस्तारमुन्नतस्य समं भवेत् ॥ २३ ॥ दण्डं सपाददण्डं वा बोधिकाविस्तृत(तिः) भवेत् । एतद् (एक)दण्डं (ण्ड)समं वापि त्रिपादार्धकमेव वा ॥ २४ ॥ एवं तु वीरकण्ठोच्चं विस्तारार्ध विशालकम् । फलको(चमे)कदण्डं वा त्रिपादं वा तथोन्नतम् ॥२५॥ द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा फलकायाममिष्यते । पादतारं चतुर्थाशं तत्समं निम्नकं भवेत् ॥ २६ ॥

Page #132

मानसारे दण्डार्ध कुम्भतुङ्गं स्यादध्यर्ध वा द्विदण्डकम् । कुम्भायाम तथोत्कण्ठमू कण्ठसमं भवेत् ॥२७॥ तत्समं वाटिकास्यं स्यादुनत तद्विशेषतः । सपाद(द) सार्धदण्ड वा तस्यायाम तथोदितम् ॥२८॥ सतुङ्गस्य समं चाधो पातुङ्ग प्रकल्पयेत् । सपाददण्डमायाम तत्तुशार्ध तु हारिकम् ॥२६॥ तहण्डं तु तदायाममधोदेशे विशेषतः । दण्डं तत्समविस्तारमुत्सेध ताटिकोदयम् ॥३०॥ कलशाकारवत्कुर्यादधो वीरावसानकम् । प्राधि(दो) सुरपुष्पाभं यथाशोभं तु कारयेत् ॥३१॥ तस्याधो(धः) सार्धदण्डेन मूलबन्धं सहाम्बुजैः । तस्याधोऽपि विशेषेण मुक्तादामविभूषितम् ॥ ३२॥ एवं तु चोर्ध्वालङ्कारमधोऽसङ्कारमुच्यते । एतद्(एक)दण्डेन मूले तु द्विदण्डेनोन्नतायतम् ॥ ३३॥ एवं पद्मासनं कुर्याद्भूतसिंहादि रूपकम् । प्रधः कुम्भं विनिक्षिप्य दण्डं वाथ द्विदण्डकम् ॥ ३४॥ सिंहस्योपरि पट्ट वा पचं गोपानमेव वा । पालिकाकृतिवद्वापि शेष युक्तमा प्रयोजयेत् ॥३५॥ अथवा तन्मूले वा पालिकादीनि विन्यसेत् । एवं तु पालिकास्तम्भ कुम्भस्तम्भमिहोच्यते ॥३६॥ पादमूल(ले ए)कदण्डेन पालिकोमतमिष्यते । तद्विस्तारं द्विदण्डेन कुम्भतुझं द्विदण्डकम् ॥ ३७॥ वद्विविस्तारं त्रिदण्डं स्यात्तदर्ध वास्स तुङ्गकम् । तत्पादस्याप्रके कुर्यान्नासिकापजरान्वितम् ॥३०॥ शक्तिध्वजै(जमे)कदण्डं स्थानासितुङ्ग द्विदण्डकम् । वत्समं विहतं चैव चैकदण्डं गलोदयम् ॥३६ ॥ विशालं तवयं बाधा(धः) पजरोदयमीरितम् । विशालं द्विदण्ड सादेवां(क) दण्डमेव ॥४०॥

Page #133

१५]
स्तम्भलक्षणम् . यथाशोमं तत:(था) कुर्यात्तस्याधो वीरकर्ण(ण्ठ)कम् । पादतारसमोत्सेध विस्तारं तत्समं भवेत् ॥४१॥ तस्याधो फलकादीना(नि) पूर्ववत्कारयेत्क्रमात् । कुम्भस्तम्भमिति प्रोक्तं कोष्ठस्तम्भादि वक्ष्यते ॥ ४२ ॥ कोष्ठकं तद्विपार्श्वे तु ऋजु पादाकृति स्त(त)था । पारस्यो(मुत्तरादींश्च कोष्ठवासाकृति(ती)स्तथा ॥४३॥ तदेव कोष्ठपादे च तदूर्ध्वं परादिकम् । मूखपादविशालेन पजरादीनि कारयेत् ॥४४॥ परं च द्विदण्डेन वदध चोर्ध्वकै (के) गलम् । वदूर्ध्वं च द्विदण्डेन नासिकाशिखरान्वितम् ॥ ४५ ॥ तदर्ध स्तूपिकोत्तुङ्गे(ग) तन्मा(न्म)हानासिकाश्रये । अथवा मूलपादोच्चं पङ्किरन्ध्राष्टभाजिते ॥ ४६॥ तत्तद्भागे गुणांशेन कोष्ठोधै भूषणोदयम् । तत्तुङ्गं पञ्चधा कृत्वा चैकांशं पखरोदयम् ॥ ४७ ॥ तत्सम प्रोवतुङ्गं स्यात्तद्वयं नासितुङ्गकम् । स्तूपितुङ्गं तदर्ध स्यामासिकामं च तत्समम् ॥४८॥ द्विदण्डारण्डवृध्या च दशदण्डअवसानकम् ।। पञ्जरादिविशालं यच्छेषं चोर्वेऽधिकम् ॥ ४६ ॥ एकोनविंशदशं स्यात्पनरोच्चं विभाजिते । द्विभागं चोत्तरोत्तुङ्गमेकाशं वाजनोदयम् ॥५०॥ तदूर्ध्वपन द्विभागं स्याद्वाजनं चैकभागिकम् । मष्टांशेन कपोतोश्चं तदूर्ध्व प्रा(चा)लिङ्गमंशकम् ॥ ५१ ।। तत्सममन्तरितं चोर्ध्वं ग्रंशं तत्प्रतिकोन्नतम् । तदूवें वाजनं चांशं शेषं युक्तमा प्रयोजयेत् ॥५२॥ प्रोवनर त्रिधा भज्यमेकांशं वेदिकोमतम् । प्रोवतुङ्ग सपादांशं शेषांशं प्रोवभूषणम् ।। ५३ ॥ वेदिकोषं तु सप्तांशं सार्धबन्ध(न्धु) गलोदयम् । वदूधै कम्पमेकांशं साधाशं पताकम् ।। ५४ ॥
13

Page #134

EC
अिध्यायः
112
116
120
मानसारे सदूर्ध्वं वाजनं चांशमायाम वा त्रिभागिकम् । एकांशं मध्यभद्रं तु मध्ये युक्तया प्रकोष्ठकम् ।। ५५ ॥ प्रीवभूषणतुङ्गे च विभजेत्तु षडंशकम् । द्विभागं चोत्तरोत्सेधं तदर्ध वाजनं भवेत् ॥ ५६ ॥ द्विभागं [च] गलभि(लो)त्सेधं वाजनं चैकभागिकम् ।। मध्यकोष्ठोत्तरं तत्स्यात्तुद्रपादौ स(सु)भूषितम् (ता) ॥ ५७ ॥ पजरे प्रतिकायामे चाष्टभाग(गे) विभाजिते । सप्ताशे वेदिकायामे पद्मवाजनकान्त(कमंश)कम् ॥ ५८ ॥ वेदितारं चतुर्भागं त्रिभागं प्रीवविस्तृतम् । वेदितारसमं नासी(सि) शालायाम प्रकल्पयेत् ।। ५६ ॥ सदायामे त्रिभागैकं मध्यनासी(सि)विशालकम् । विशाखाध त्रिपादं वा मध्यनास्योदयं भवेत् ॥ ६॥ पार्श्वयोर्बहुनास्योश्च शिखरस्य समोन्नतम् । सच्छिखं चोत्तरान्तं स्यात्क(किम्)वरीवनसंयुतम् ॥ ६१॥ नासिकापत्रसंयुक्तं मध्य(ध्ये) क्षुद्रं च निम्नकम् । शिरस्यो(स्यू)वं पट्टिकानां च मध्यनासी(सि) शिखान्तकम् ॥ १२ ॥ शिरोलम्बोत्तरान्तं वा वलभा(भी)वति(ती)मेव वा। शिखरस्योर्चे पट्टोचमुत्तरोचं समं भवेत् ॥ ६३॥ तदूर्ध्वं वाजन पचं निम्नं कुम्भं सदण्डकम् । पन(पं) वाजन न) वधं च तदने कुड्मलान्वितम् ॥ ६४ ॥ एतत्स्तूपित्रयं प्रोक्तं भागं युक्तया प्रयोजयेत् । तच्छिरे(रः) समलङ्कृत्य पत्रवल्ल्यादिशोभितम् ॥६५॥ एतत्पजरशालां च पद्ममेकं शिखात्रयम् । सलिङ्कारसंयुक्तं कुर्याद्वै तक्षकेण(कः स) तु ।। ६६ ॥ अथवा तोरणं कृत्वा स्तम्भस्यापरि वाननम् । मूले(ल)पादविशाले तु चैकदण्वं तथोन्नतम् ॥ ७ ॥ पूर्ववद्भागमानेन चोत्तरादिक्रियान्वितम् । सदूधै तोरणस्यान्ते मकरा(र)पत्रसंयुतम् ॥६॥
124
128
132
136

Page #135

88
140
144
148
स्तन्मसमयम् तदूर्वे तोरणान्तं स्यादेकदण्डं तु वच्छिरः । मकरीवक्रसंयुक्तं सर्वालङ्कारशोभितम् ।। ६६ ॥ कोष्ठ(ष्टस्य)च पार्श्वयोश्चैव क्षुद्रपादसमन्वितम् । मूलपादविशाल स्यात्रिपाद(द) तुद्राउघ्रितारकम् ॥७॥ तस्यपादविशालेन पादभूषण(ण) मानयेत् । फलकाधन्तकाद्यं च वीरकण (ण्ठमे)कदण्डकम् ॥७१ ॥ बोधिकादि(दि) विनायुक्त फलकादिक्रिया(यां) न्यसेत् । फलकायाम(म) द्विदण्डं चाध्यर्धदण्डकं तत्कुम्भविस्तृतम् ॥७२॥ ताटिवक्रं सपादं स्यात्तुङ्ग प्रागुक्तवनयेत् । सर्वालङ्कारसंयुक्त युक्तमा तत्रैव योजयेत् ।।७३ ॥ पोधिकान्त ललाटे च स्यादुत्सेधं चोवें वाजनम् । तद्वाजनं तु पादान्त पाईयोस्तन्मुखावृतम् ॥७४ ॥ प्रधोभागे त्रिभागैकं मध्यभद्राकृतिं न्यसेत् । तद्वि(द्वि)पार्श्वे तु चैकैकं कर्तृ(ण्ठ)छेदम(न)मिष्यते ॥७५ ॥ पार्श्वयोजनस्याधो वक्रं वाकृति तथा। ऊर्ध्ववाजन(न) तद्युक्तमा कुर्यात्तुद्रादि वाजनम् ॥७६ ॥ पार्श्वयोः स्तम्भ[स्तस्योर्ध्वं मध्यभद्रादिभूषितम् । द्वाभ्यां तत्कर्ण(ण्ठ)दण्डान्तं मध्ये पार्वे च निम्नकम् ।। ७७ ॥ बोधिके च तरङ्ग स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । तदेव तुङ्गमाने तु द्वादशांशे विभाजिते ।। ७८॥ अधोभागे त्रिभागेन तरङ्गाकृतिं विन्यसेत् । तदूर्वे बोधिकोत्सेधं षडंशेन विशेषतः ॥७६ ॥ प्रफुखानन(न) सर्व(प)में पुष्पसंप(पद्)वदाननम् । एतदूचे शिरस्यो(स )चे चांशेन हरिता(हारिका) भवेत् ॥८०। एकदण्ड(ण्ड) त्रिपादं वा वाजनान्तं शिर उन्नतम् । तस्मात्तदायते दीर्धे निर्गमस्यम(चा)धोमुखम् ॥१॥ कन्द(द)लीसूनदण्डाममनिमूर्ध्वं निरोपमम् । भने समगलं चैव तरङ्गं तत्समाधिकम् ॥२॥
152
168
160
164

Page #136

१००
अिध्याय:
168
172
176
मानसारे ललाटे चित्र(त्र) भागेकमधो मूर्ध्नि विशालकम् । वस्यो कर्ण(ण्ठ)मागेन कर्णकम्पान्जवाजनम् ।। ८३ ॥ पत्रवल्यादिरश्च पत्रचित्राभिभूषितम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं पुष्पबोध(धि)कमीरितम् ॥ ८४ ॥
पपीठवदाकार दण्डकादीनि विन्यसेत् । क्षुद्रकम्पं च(म्पैश्च) पद्मश्च पुष्परत्नश्च भूषितम् ॥८५ ॥ तरका() एण्डका(का) चैव बोधिकादीनि पालिका । एकवनं द्विवक्रं वा त्रिवत्रं चतुराननम् ॥८६॥ पञ्चषट् सप्ताष्टं वा यथा शक्तिवशान्न्यसेत् । तस्याधो वीरकर्णे(ण्ठे) तु फलका बोधिकान्तरम् ॥ ७ ॥ प्राधारार्थ तु शोभार्थ सिंहचित्रादिमण्डितम् । वीरकर्ण(ण्ठ)स्योदयं ज्ञात्वा नवभाग(गे) विभाजिते ॥८॥ एकांशं पादुकं कुर्तात्पञ्चभागं तु संग्रहम् । तदूर्ध्वं क(हा)रिकांस(कमंशं) स्यादन्जमंशेन कारयेत् ॥ ८ ॥ तदूर्वा वाजनं चांशं संग्रहं च द्विवक्रयुक् । पद्माप्राकृतिरप्रादीन रेखा मूलवती न्यसेत् ।। ६०॥ रत्नवल्यादि[ना संभूष्य शेषं युक्तमा प्रयोजयेत् । संग्रह(ह)रूपमित्युक्तं वीरकणे(ण्ठे) पुरान्वितम् ॥ ६१ ॥ पद(दा)ङ्गाद्वदनं कृत्वा पश्चादुद्धृतहस्तवत् । वदेव सिंहादिरूपैर्वा नाटकाद्यैरखतम् ॥ २ ॥ एतत्तु मुष्टिवन्धं स्यात्फलकोचं त्रिभागिकम् । एकांशो(शमु)त्सन्धितुङ्गं स्यात्तदधो क्षेपणा(एम)शकम् ॥ १३ ॥ तदधोऽब्जा(जर्म)शं पक्षं च मंशेनाजमथापि वा। कुम्भोचं चाष्टभागेन चांशेन पद्मकम्पकम् ॥६४ ॥ कुम्भाधो(धश्) चोर्ध्वदेशे तु वटपत्रादिशोभितम् । निमं च ताटिकादीनि युक्तमा प्रागुक्तवन्नयेत् ॥६५॥ कुम्भस्तम्भप्रतिस्तम्भे कोष्ठकादीनि का(चा)अधिक। कुम्भस्तम्भानि सर्वेषामेवमुक्तं पुरातनैः ॥६६ ॥
180
184
188
192

Page #137

भुवो(ब )परिष्टान्मुनिभागतुङ्गके
त्रिभाग(ग) मञ्च गलमश(शं) चोर्ध्वके । फलं(लक) वि(द्वि)भार्ग शाला शिरा(र.) कुम्भमंशकम्
क्रमात्प्रकुर्वन्त्विति पजरादिकम् ॥१७॥ पञ्चभाग(ग) पुरता(त उक्ततुङ्गके
ग्रंशकं त्रिप(पा)दं सार्धकं त्रिपात(धा)। पाशं गलनासिकानन[म्] कुम्भयुक्तचरणाप्रभूषणम् ॥६८॥
(कुम्भालङ्कारम् ) प्रयवक्ष्ये विशेषेण कुम्भालङ्कारमुच्यते । तन्मूलपालिकोत्सेधे विभजेत्तु षडंशकम् ॥ ६ ॥ एकांशं पादुकं चैव पद्मतुझं तु तत्समम् । कम्पमध तदूर्वे तु कन्धरं च द्विभागिकम् ॥ १० ॥ कम्पमर्धेन तस्योर्चे पद्ममंशेन योजयेत् । अथवा चोर्ध्वके कम्पं तस्याधो(धः) पद्ममंशकम् ।। १०१ ॥ कण्ठमेकांशकं कुर्याच्छेषं प्रागुक्तवद्भवेत् । तदेवोऽध पद्मं च तस्याचे(ए)कं कपोतकम् ॥ १०२ ॥ प्रर्धन वाजनं चोर्वे यथाशोभं तु कारयेत् । तदूर्ध्वं कुम्भमूले तु पाल्यां(ल्यम)शेनाश(शं) पद्मकम् ॥ १०३॥ तदूर्ध्वं कम्पमधेन शेषं युक्तमा यथाकृति(म्)। तदूर्ध्व वक्रतुङ्ग स्यानवभाग(गे) विभाजिते ॥ १०४ ॥ कुम्भो(म्भा)धांशेन जन्म स्याद्वाजनं चार्धभागिकम् । पद्ममंशेन संयुक्त कम्पमर्धन कारयेत् ॥ १०५॥ सार्धमंशं गलोत्तुङ्ग कम्पमर्धन कारयेत् । तत्सम पद्यतुङ्ग स्यात्साशं तु कपोतकम् ॥ १०६ ॥ एकांशं प्रतिसंयुक्त सर्वालङ्कारसंयुतम् । कर्ष(ठ) (अ) द्विभागं पद्ममध्यर्धमेव वा ॥ १०७ ॥

Page #138

१०२
मानसारे
प्रध्याय:
220
224
228
232
अथवा बक्रतुङ्गं स्यादेकदण्डेन कारयेत् । पालिकस्यो(कमु)क्तवत्कुर्याद्यथाशाभ तु कारयेत् ॥ १०८॥ अस्योद्धेऽर्धन दण्डेन कुड्मलाकृति(ति) न्यसेत् । तदा स्यानिर्गम भावं कुम्भान्तं लंभ(लम्ब)येत् पुनः ॥ १० ॥ कुम्भमध्ये रत्नबन्धं वस्त्रनिप्यं च विन्यसेत् । सर्वालङ्कारसंयुक्त पादमूले तु विन्यसेत् ॥ ११० ॥ तदास्यं निर्गम भावं कुम्भान्तं नासिकं भवेत् । अथवा नासिकां त्यक्ता परस्योपरि न्यसेत् ॥१११ ॥ पादस्योर्धे पाल्यन्तं पद्मवल्यादिभूषितम् । मूलपादविशालं वा तन्त्रिपाद विशालकम् ॥ ११२ ॥ एतत् कुम्भाङघ्रिकं प्रोक्तं चान्तराल च योजयेत् । कुर्याद्वहिःप्रदेशे तु मध्ये वा चान्तरालके ॥ ११३ ।। भित्तिमध्ये च कूटे च शिरोदेशे विशेषतः । विशालपजराद्यैश्च योजयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ॥ ११४ ॥
(स्तम्भलक्षणम्) तत्स्तम्भलक्षणं वक्ष्ये तुङ्गादीञ्चोक्तवन्नयेत् । मूलस्तम्भविशालेन त्रिपादं वार्धमेव वा ॥ ११५ ।। संयोगस्तम्भविस्तारं यन्मानोरम्य(म्य) मानयेत् । बोधिका(का) फलकान्तं च मूलदण्डेन मानयेत् ॥ ११६ ॥ पालिकायङ्ग सर्वेषामुपदण्डेन मानयेत् । बोधिकादीनि सर्वाङ्ग(नि) पूर्ववत्पारकल्पयेत् ॥ ११७ ॥ उपपादानि सर्वेषां पूर्वपादे तु योजयेत् । उपपादा(द) मूलपादान्तमुपदण्डसमन्तकम् ॥११८॥ तहण्डस्य त्रिपादं वा दण्डार्ध वाथवांशकम् । एकोपपादसंयुक्तं द्वित्र्युपपादेन सयुतम् ।। ११६ ॥ एवं क्रममिति प्रोक्तं मूले पद्मासनान्वितम् । वेदोपपाइसंयुक्तं ब्रह्मकान्तमी(मिती)रितम् ॥ १२०॥
236
240
244

Page #139

१५]
स्तम्भलचणम्
पञ्चोपपादसंयुक्तं शिवकान्त मितीरितम् ।
षडो (ड) पपादसंयुक्तं स्कन्दकान्तमिति स्मृतम् ॥ १२१ ॥ प्रष्टोपपादसंयुक्तं विष्णुकान्तमुदीरितम् । सर्वेषां पादमूले तु पालिकां चोपपीठवत् ।। १२२ ।। कुर्यात्सिंहस्य रूपं वा पादं पत्रादिभूषितम् । शिले (लया) दारुजे (या) वापि कारयेदुक्तवद्बुधः ॥ १२३ ॥
( दारु संग्रहणम् )
दारुसंग्रहणं वक्ष्ये पश्चाद्दारोश्च लक्षणम् ।
दक्षिणायनकाले तु चत्तरायणमे (ये ए) त्र वा ॥ १२४ ॥ माघादौ च चतुर्मासे कुर्याहाराश्च संग्रहम् । कृष्णपचे शुभदिने सुमुहूर्ते सुलग्नके ।। १२५ ।। दारुसंग्रहणं कुर्यात्स्थपतिः स्थापकैः सह । कुठारम्बटू(ट)खड्गाद्दीन् (दे) रक्षासूत्रेण बन्धनम् ।। १२६ ।। पीत्वा शुद्धं पयो रात्रावुपे।ष्याधिवसेद्बुधः । प्रभाते तु समुत्थाय कर्ता स्वानुचरैः सह । १२७ ।। वनप्रयाणमार्गे तु पश्येत्तु शकुनानि वै ।
संमुखे तु सुराभाण्डं मांसं वृषभं तु वा ॥ १२८ ॥ पूर्णकुम्भं गजं वेश्या (श्यां) द्विजानां सङ्घमेव च । दर्पणं पुष्पमालां च राजानं चक्र ( छत्र) मेव च ॥ १२६ ॥ मन्दोलिका(क) बलिं पूर्णघटं च शिबिरं तथा । वस्त्रधृप्रजकं चैव कामधेनुं सुमङ्गलाम् ॥ १३० ॥ धनधान्यसमृद्धिं च दृष्ट्वा सर्वमेतच्छुभावहम् । मुक्तकेशं नासिद्दीनं तैलभाण्डं तथैव च ।। १३१ । एक (कं) द्विजं यतिं चैव कपाला रक्तवाससान् (सः) ।
चयरोगं चा (गिनम) ङ्गहीनं नव्यङ्गगदिगं (त्वत्सङ्गादिकं तथा ।। १३२ ।।
मार्गे [तु] संमुखं दृष्ट्वा त्वमङ्गखमिति स्मृतम् ।
भारद्वाजं दिवाभीतं नर्तक व्यानकं तथा ॥ १३३ ॥
१०३
248
252
256
260
264
268

Page #140

१०४
[अध्यायः
272
276
280
मानसारे वरदासीस्मरं वामे शुभदं दक्षिणेऽशुभम् । वायसं च मयूरं च दीर्घपुच्छ तथैव च ॥ १३४॥ कृष्णपक्षद्वयं चैव श्वेताक्षं ककलासकम् । रक्तबोध च फणिनं सारङ्ग व्याघ्रमेव च ॥१३५॥ जम्बुकं च दबा वाम(माद्) दक्षिणे गमनं शुभम् । दक्षियं वामतो गच्छेदशुभं भवति ध्रुवम् ॥१३६ ॥ मन्धकं शकुन चैवारण्ये श्वेतलोचनम् । हरियं च शशं चैव मार्गकीटं तथैव च ॥१३७॥ बहुवर्ण च गृधं च रक्तवानं च सूकरम् । दरियाद्वामगमनं मङ्गल भवति ध्रुवम् ॥ १३८॥ वामतो इपिणे गच्छदशुभं प्राप्यते ध्रुवम् । • परिहा(प्रतिका)रं च वक्ष्यामि ग्रामसीनि शुभं तु चेत् ॥ १३६ ।। स्थित्वा मुक्न द्विजान पश्चादृष्ट्वा गच्छेत्ततः सुधीः । प्रामसीनस्तु परितो दुनिमित्ते पा क्षिपेत् ॥ १४ ॥ विपिनस्य समीपे तु चोक्तान्येका(ता)नि सर्वशः । दलिणं वामतो गच्छदामतो दक्षिणे तथा ॥ १४१॥ मध्ये सदिष्टकार्याणि मङ्गलं भवति ध्रुवम् । वनं संप्राप्य सुच्छार्य सुशीतलत तथा ॥ १४२ ॥ दृष्ट्वा निग्येर्यते (निषीदेत)च्छायां(छायायां) शृणुयाच्छाकुनस्वरान् । व्यालं भारद्वाज च श्वेवाकिं च वृहत्खगम् ॥ १४३॥ सुखरं तु शुभं प्रोक्त दुःखरे व पशु(गुं) क्षिपेत् ।। काकखरं दलिये श्रेष्ठं प्राचि चैव मध्यमम् ॥१४४ ॥ प्राक(तत्) स्वर चाधर्म प्रोक्तं तस्य तूचर[सः] स्वरम् । यदि श्रुतं चेचकाष्ठे त्रोण्यजानि बलि क्षिपेत् ॥१४५॥ होमार्थ वत्र कुर्यात्प्रयल चोक्तवद्धः । असुरं राक्षस चैव भूवपैशाचमेव च ॥१४६ ॥ घरग(गी) पूतन(ना)विदारी(यों) पापराक्षस(सी)मेव च । महाबागवाल्यानिन्द्रानीयानकान्तकम् ॥ १४७ ॥
284
288
292
296

Page #141

१०५
300
304
308
स्तम्भलक्षणम् रतन मिलितं चान्तं स्तुति चैव सदा जपेत् । मुख्य चापि मृगं चैव चादितिमुदिति(त) तथा ॥ १४८॥ वितथं चान्तरि(री)क्षं च भृशं पूषण मेव च । एतेभ्यो राक्षसेभ्यश्च मांसमन्नं बलिं क्षिपेत् ॥१४६ ।। फलानि क्षीरमन्नं च स्थपतिस्तु वनस्पत:(तय)। बलिं दद्यात्स्वनाम्नै(मभि)श्चान्येषां च स्वनामभिः ॥ १५०॥ शुद्धिं कृत्वा ततः पश्चात्पुण्याहं वाचयत्ततः । स्वस्तिवाचनकं कुर्यात्पश्चाद्राह्मणभोजनम् ॥ १५१ ॥ दारुच्छेदनकाले तु बहिर्गच्छंद्वनस्पतेः(तिः) ।
(मन्त्रः ) (ओ) राक्षसैः सह भूतैश्च कर्तारं रक्षते(त्रे) नमः ॥ १५२ ॥ पातु स्थापकेनैव ब्रह्मार्थ निसिपलिम् । कुर्याद्धोमं स्थापकस्तु पूजयित्वा वनदेवताः ॥ १५३ ।। प्रोक्षयेत्परशुं वत्र प्राइखश्चोत्तरे पि वा। परयुं तक्षकं श्रेष्ठं स्थपतिः स्थापककरात् ॥ १५४ ।। खीकृत्य दारु विच्छिद्य चान्यैरनुचरैः सह । स्थूलमूलं कृशानं च नि(निः)शृङ्गं स्निग्धरूपकम् ॥ १५५ ॥ जन(अन्तः)शाखासंकीर्ण [च छत्रवग्निश्वथं यदि । सुशीतलं तु सुच्छार्य छायावृक्षमिति स्मृतम् ॥ १५६ ॥ वृक्षस्य मूलमध्ये तु वृक्षाप्रे समनाहकम् । निःशाखः स पुमान्प्रोक्तं निग्धरूपं च शीतखम् ॥ १५७ ।। प्रप्रस्थूलं कशे(शं) मूले नानाविटपशाख(खा)युक् । दुर्भरं भिन्नसुषिरं पोष्णं विवृतशावकम् ॥ १५८ ॥ दृष्टान्त मनुजा(ज)योग्यं छायायाम(वन्त) नपुंसकम् । मोपुमान्वृक्षकश्छेद्यः समुहूर्ते सुलमके ॥ १५ ॥ वृक्षच्छेदनकाले तु उ(चो)त्पद्य न पतेद्यदि । पतन्ति चोत्तरे वा प्राग्दिग्भागे न चामङ्गलम् ॥ १६० ॥
312
316
320
324
14

Page #142

१०६
मानसारे
याम्ये वा पश्चिमे वापि देशे [नि ] पतन्ति मङ्गलम् । ईशं (शे) नैऋ (ऋतिको वा सर्वसंपत्करं भवेत् ॥ १६१ ॥ अनलानिलको वा चान्यथा चान्तरालके । उद्गतमिति तत्र स्यात्सकलानीत्यमङ्गलम् ॥ १६२ ॥ छिन्नवृक्षस्य पतने वृषभं (भ) हय कुञ्जरम् (राणाम्) । निन (ना) दं भवति श्रेष्ठं बाह्यत्वा (ता) ने त्वमङ्गलम् ।। १६३ ।। समीपे (१) स्थितवृत्ता (चां) व हत्वा यदि पतेत्तरुः ।
प्रशुमं तत्समुद्दिष्टो (टं) पतन्ति मनुजेोपरि ।। १६४ ॥
पूर्वे वा चोत्तरे वापि वृक्षास्तत्र पतन्ति चेत् । तत्रादे (दो) तत्क्रमं नास्ति चान्ये ( न्य) दित्तु त्वमङ्गलम् ॥ १६५ ॥ सर्वदोषं समुद्दिश्य शान्तिं कुर्याद्विचक्षणः । पशुप्रहारहोमं च ब्राह्मणान्भोजयेत्ततः ॥ १६६ ॥ एवं शान्तौ कृतायां तु देोषं नश्यति नान्यथा । नराणां मरणं स्याच्चेत्तत्त[त्] शान्तिर्न विद्यते ॥ १६७ ॥ तस्मात्परिहरेद्विद्वान् कुर्याद्दारु ( रोश्च ) संग्रहम् । शयनस्थितद्द्वारूणि स्थपि (ल) कीलादिकं सर्वशः ॥ १६८ ॥ भूमैपदं [स्थाप्य नितच ( नतच) क्रमिति विरचितम् ! स्थित: (त) शयनदारूणि रथमारोपयेत्तदा ।। १६६ ॥ नववस्त्रेण संवेष्टय सर्वमङ्गलघोषणैः ।
अनङ्गाही वाहयित्वा महिषं कुञ्जरं तु वा ॥ १७० ॥ कर्षयेत्तु नरैर्वापि सुमुहूर्ते सुलमके ।
शिल्पशाला प्रवेश्याथ रथात्तदवतारयेत् ।। १७१ ॥
दारुसंग्रहणं प्रोक्तं दारुल तयमुच्यते ।
धूमकं चीर (रिणी) चैव खादिरं खदिरं तथा ।। १७२ ॥
शाकं च निम्बवृक्षं च शमी शाखं तथा मृगम् । एतेषु धारणं वृक्षं श(शा) तवृक्षमिहोच्यते ॥ १७३ ॥
फत (खदि) रं कृतमालं च व्याघ्रकाश्छादना मृगम् । द्राक्षा शाखा च रुद्राणि जम्बूकं शयितेष्वपि ॥ १७४ ॥
[अध्यायः
328
332
336
340
344
348
352

Page #143

१५]
स्तम्भलचणम्
नालिकेरं च तालं च बेणु मौनी च किंशुकम् ।
पूगं च पुष्कलं चैव चामलकं च किंशिरि ।। १७५ ।। हरितं च सप्तपर्ण चोर्ध्ववृक्षमुदीरितम् ।
तेषां (तैश्च) देवालयं कुर्यान्नृणां सौः (द्म) विशेषतः ॥ १७६ ॥ व्याघ्र (i) चन्दनरक्त च चन्दनं तिन्त्रिणी तथा । अन्यानि दारुसर्वाणि द्विजातीनां गृहे न्यसेत् ॥ १७७ ॥ तत्तज्जातिद्रुमाभावे ए (त्वे) कजात्या च सर्वशः । वृतस्य मूलं शतश्चा (मूले चा) ग्रे चाग्रं तथैव च ॥ १७८ ॥ भूमिस्पर्शमुखं ज्ञात्वा तदूर्ध्व परभागतः ।
( स्तम्भस्थापनम् )
देवालयादिसर्वषां स्तम्भस्थापनमुच्यते ॥ १७६ ॥ यथाभागावसाने तु स्थापयेदखिलाङग्रिकम् । स्तम्भान्ते स्तम्भयुक्तं चेद्वास्तुवस्तु विनाशनम् ॥ १८० ॥ यद्वास्त्वन्तर्बहिः सूत्रं स्थापयेदृजुसूत्रकम् ।
स्तम्भमध्यात्तु बाह्यान्तं यथापादं तथाश्रयम् ।। १८१ ॥ यत्रदेश (शे) विशालार्ध तत्र दोषो न विद्यते ।
पुष्य (ष्यं) माघं च चैत्रं च वैशाखं चोत्तरायणे ।। १८२ ॥ श्राषाढ श्रावणाश्वी च कार्तिकं दक्षिणायने । सुमुहूर्त सुलने च शुक्लपचे शुभदिने ।। १८३ ॥ स्तम्भमावाहनं कुर्याच्छेषमासे च (चा) भावके । अङ्कुरार्पणकर्मादैा स्थापनान्तं यथाक्रमम् ॥ १८४ ॥ जलाधिवासनं स्थानं कुर्यात्त्वपि सर्वशः । ईशाने नैर्ऋतिकोणे तु मध्ये चाङ्घ्रिकमेव च ॥ १८५ ॥ पादस्थानस्य यद्देशे वस्तुन (स्तो ) बलं यथा । तदूर्ध्वं धारपट्टे स्याद्दण्डाध्यर्ध द्विदण्डकम् ॥। १८६ ।।
घनं च विस्तृतं चैव चायामं तद्यथेष्टकम् । शिलास्तम्भे शिलाधारं दारुस्तम्भे द्रुमस् (मं) तथा ॥ १८७ ॥
१०७
356
360
364
368
372
376

Page #144

१०८
मानसारे
[प्रध्यायः
880
384
398
अथवा चारमनं सर्वमाधारं चतुरश्रकम् । एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहत विपुलं भवेत् ॥ १८८॥ माधारस्य तु मध्ये स्याद्रबस्थापनतोऽवटम् । प्रासादाभिमुखे चैव मण्डपं परिकल्पयेत् ॥ १८ ॥ मण्डपान्तं प्रदेशे तु स्तम्भ संग्राह्य वेशयेत् । स्वण्डिले चणितं कृत्वा बीजं ब्राह्मादि विन्यसेत् ।। १६० । वत्र सम्भव विन्यस्य पूर्व वाप्युदगप्रकम् । नववमेव संवेष्टय कुम्भं कुर्यादभिभूषणम् ।। १६१ ॥ कर्पटं तु शिरीषादिधान्यं कार्पासबीजकम् । सूत्रेण वध्या पश्चात्तु स्तम्भकर्णे च बन्धनम् ॥ १६२ ।। तदने खण्डिलं कृत्वा शुद्धशाल(लिभि)श्च लाजकैः । दमरास्तीर्य तत्रैव प्रागुदक् स्यात्तदप्रकम् ।। १६३।। पीठं वा चोपपीठं वा चोक्तवत्पद(द) कल्पयेत् । जलसंपूर्णकुम्भादि तत्र चावाहयेद्बुधः ॥१४॥ सूत्रपछवकूाद्यान(दीन) नववस्त्रेण वेष्टयेत् । तदने स्पण्डिलं कृत्वा रनलोहादि चावहेत् ॥१५॥ पादप्रचालन कुर्यादाचम्य स्थपतिर्बुधः । भस्म वा चन्दनं वापि धारयेत्तु त्रिपुण्ड्रकम् ॥ १६ ॥ सकलीकरणं कृत्वा पुण्याह वाचरोत्ततः । प्रमादिदेवताः सर्वाः पादस्थाने समर्चयेत ॥ १७ ॥ हलेखामध्यकुम्मान्तं पूजयेत्तु विशेषतः ।। देव्याव[क]रणं सर्वेषां परितः कलशोदके ॥ १८ ॥ पावाह्य पश्चादभ्यर्च्य गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ।। रमाधिवासनं कुर्यात्तत्तद्देवत(स्य) नामभिः ॥ १६ ॥ गन्धपुष्पादिधूपैश्च नैवेद्यान्तं समर्चयेत् । वदने पूर्वदिग्देशे होम कुर्याद्विचक्षणः ॥२०॥ पातु शिल्पी संप्राप्य संस्पृशेत्स्तम्भमूलकम् । गैरिकार्पितसूत्रैश्च चतुःसूत्राणि विन्यसेत् ॥२०१॥
392
396
400
404

Page #145

१५]
स्तम्भलचणम्
स्वर्णसूच(चीं) सदर्भाश्(भी) च घृतचीरेण योजयेत् । धूपदीपं ददे (या) त् पश्चागन्धपुष्पैः समर्चयेत् ॥ २०२ ॥ हिमाद्रिरूपं तत्स्तम्भं ध्यात्वा हस्तेन संस्पृशेत् । ततोऽधिवासनं कुर्यात्स्तम्भं तहेशिकोत्तमः ॥ २०३ ॥ पश्चात्तचकमुख्यैस्तु स्तम्भमुद्धृत्य हस्ततः । वास्तुप्रदक्षिणं कुर्यात्स्वकीयानुचरैः सह ॥ २०४ ॥ सर्वमङ्गलघेोषैश्च स्तम्भस्थापनदेशकम् ।
संप्राप्य हस्ततः स्तम्भमवरोह्य च पश्चिमे । २०५ ।। तत्स्तम्भं पूर्ववदनं (नमा ) धारं प्राच्य संस्थितम् । अधिवासितरत्नानि व्याहृत्यावटतः क्षिपेत् ॥ २०६ ॥ मध्ये तु हेमं (म) निक्षिप्य चैन्द्रे ताम्रं विनिक्षिपेत् । याम्ये तु चायसंस्थाप्य कांस्यं वा वारुणे न्यसेत् ॥ २०७ ॥ सौम्ये तु रजतं स्थाप्य पुष्प (पद्म) रागं तु मध्यमे । पुष्परागमिन्द्रकोष्ठे गोमेधं चाग्निकोणके ।। २०८ ॥ महानीलं च याम्ये तु मरतकं नैर्ऋते न्यसेत् । स्फटिकं वारुणे (प) कोष्ठे तु प्रवालं वायुकोष्ठके ॥ २०६ ॥ सौम्ये तु मौक्तिकं न्यस्य चेन्द्रनीलं तथेशके । तत्स्तम्भं तत्र निक्षिप्य स्थपतिः कर्तृभिः सह ।। २१० ।। सर्वमङ्गलघेोषैश्च ब्राह्मणैः स्वस्तिवाचनम् । अधिवासितकुम्भानि सर्वाण्यादाय शिल्पिकः ॥ २११ ॥ वास्तुप्रदक्षिणं कृत्वा स्तम्भं मन्त्राभिषेचयेत् ।
धूपदीपं दधेत् (द्यात्) पश्चाद्रत्रमाल्यैर्विभूषितम् ॥ २१२ ॥ गन्धपुष्पैः समभ्यर्च्य नैवेद्यं च निवेदयेत् ।
( मन्त्रः )
[नों] स्तम्भ महामेरो वास्तु दद्याथश् (ध्यात्यावच्) चन्द्रदिवारम् (रौ) ।। २१३ ।। अन्यैः(न्यान्) स्तम्भै(म्भां च मूर्ध्ना ते धृत्वा रक्षतु चोन्नतम् । एतन्मन्त्रं पठित्वा तु कुर्यादनुनयं बुधः ॥ २१४ ॥
१०६
408
412
416
420
424
428
432

Page #146

११०
मानसारे
प्रासादे मण्डपे वापि प्राकारे गोपुरे तथा ।
द्विजातीनां च वर्णानां सद्ममासपकादि (न्यार्षकादी) नाम् ॥। २१५ ।। तम्भप्रतिष्ठां सर्वत्र चैवं कुर्याद्विचक्षणः । पुरातनैश्च ऋषिभिः ब्रह्माद्यै(दिभिश्च सुरैरपि ।। २१६ ।। स्तम्भप्रतिष्ठा चोक्ता स्याद्विनाचेदशुभं भवेत् । तस्मात्स्तम्भप्रतिष्ठां तु कारयेच्छिल्पि (ल्प ) वित्तमः || २१७ ।। स्थपतिः (तिं) स्थापकं विप्र (प्रं) स्थापनं (न) कर्मणे (खि) वृतान् । पूजयेद्विधिवदुक्तमार्गतः स्वस्वात्मशिबिरानन्तः प्रतिष्ठा चोक्ता स्यात् ॥ २१८ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र स्तम्भलक्षणं नाम पञ्चदशेोऽध्यायः
अध्यायः
436
440

Page #147

प्रस्तरविधानम्
१११
प्रस्तरविधानम् प्रस्तरस्य विधिं वक्ष्ये शाखे संक्षिप्यतेऽधुना। अधिष्ठानत्रिपादं वा समं वा पादमधिकम् ॥ १ ॥ अर्धत्रिपादमाधिक्यं तत्समाधिकमेव वा । पड्विधं कुट्टिमोत्तुङ्ग प्रस्तरोदयमीरितम् ॥ २ ॥ अथवा इस्तमानेन देवजातिवशो(शादु)च्यते । सप्तहस्तं समारभ्य सार्धवेदकरान्तकम् ॥ ३ ॥
रिमिकहान्येन षड्विध प्रस्तरोदयम् । देवानां भूसुराणां च भूपतीना(ति)युवराजयोः ।। ४ ।। वैश्यानां शूद्रजातीनां सग(ग्रनि) जातिवशाकमात् । अथवा पादतुङ्गार्ध तत्समं वा विशेषतः ॥५॥ चतुर्भागेकहीनं वा तत्पादाधिकमेव च । मधिकं त्रिपादं वा तत्समाधिकमेव वा ॥६॥ एतत्तु षडविध प्रोक्तं युक्त्या तत्प्रस्तरोदयम् । प्रणवा पादोदये चाष्टभागं कुर्याद्विचक्षणः ॥७॥ सप्तषट्पञ्चभागाब्धित्रिभाग शमेव च । एवं तु षड्विधं प्रोक्तं प्रस्तरोचं मुनीश्वरैः ॥८॥ उत्तरादिप्रदेशान्तं सर्वेषां प्रस्तरोदयम् । कपोतं प्रस्तरं चैव मई प्रच्छादनं तथा ॥६॥ गोपानं च वितानं च वखमी मत्तवारणम् । विधानं च सुपं चैवमेते पर्यायवाचकाः ॥१०॥ प्रस्तरोचादि सर्वेषामङ्गैः सर्वमिहोच्यते । उत्पेषं चैकत्रिशं तु मागं कुर्याद्विचक्षणः ॥ ११ ॥ पोत्तरं सार्धवाशमंशं तद्वाजनं भवेत् । वलमा(भ्योत्सेधं बन्ध्वंशं साधीश वामनं भवेत् ॥ १२ ।।

Page #148

११२
[अध्यायः
मानसारे उचरो त्रयांशं वा वाजनं चैकमागिकम् । तत्समं क्षुद्रपन स्यान्यं चोर्ध्व महाम्बुजं ॥ १३ ॥ बदूचे वाजनं चैकं धातुभागं कपोतकम् । मालिङ्गमंशकं चैवमेकाधमन्तरितं वथा ॥ १४ ॥ अंशकं प्रवरं चैव साधाशं वाजनं भवेत् । उत्तरोध(ध्व) चतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टकं भवेत् ॥ १५॥ बचदेकांशमानेन हर्म्यपादं तु बाह्यके। यन्मानोरम्यमानेन चोत्तर(र)निर्गमं भवेत् ॥ १६ ॥ उत्तराद्वाजनं चैव तत्समं निर्गम भवेत् । वसामी [तत्] समं वापि त्रिपादं निर्गमं भवेत् ॥ १७ ॥ दूचे वाजन युक्तमा तचतुर्थांश(शं) निर्गमम् । कपोवं तत्समं वापि वाजन(निर्गम) तु बहिर्मवेत् ॥ १८ ॥ प्रथ त्रिपादमध वा पादं वा निर्गमं न्यसेत् । मालिङ्गपादबाह्यस्य निम्न(ग)मेवं तु कारयेत् ॥ १६ ॥ तस्मादन्तरितं चोवं तत्समं निर्गमं तु वा । त्रिपाद चार्धमेवं वा प्रति(ति) तत्समं(म)निर्गमम् ।। २० ।। उद्ये वाजनमुख तु निर्गमं पादबाह्यतः । प्रतिं च प्रस्तरं चैव प्रतिवाजनमेव च ॥ २१ ॥ अन्वन्तं पावसानं च विधानं च विधानकम् । एतत्समिति प्रोक्तं पर्यायाख्यानि पण्डितैः ॥ २२ ॥ प्रतिस्पं दलाकारं वाजनं च द्वयांशकम् । वाजनं क्षेपणं वेत्रं पट्टमुत्तर(रं) पट्टिका ।। २३ ॥ कम्प रक (त्रिक) च मन्दादि चान्तरितं पर्यायमेव च । तुखादण्डं जयन्ती [4] फखका पर्यायवाचकम् ॥ २४ ॥ कपोतं वक्रहस्तं च लुपा गोपानकं तथा। चन्द्रमेवेत्तु सर्वाणि(4) प्रोक्तं पर्यायवाचका:(कम्) ।। २५ ।। संग्रहं मुष्टिबन्धं च महलो(लमु)द्धृतहस्तकम् । वसभी धारणं चैवमेव पर्यायवाचकाः ॥ २६ ॥

Page #149

प्रस्तरविधानम् वदूचे तक्रियाः सर्वे (सर्वा) नाटकान्तमृणालिका । वधिका पत्रवली च चित्राङ्गं कुखिकाधिकम् ॥ २७ ॥ एतत्पर्यायवाक्यानि पुरातनमुनीश्वरैः । उत्तरं वाजनमाधारमाधेयं शयनं तथा ॥ २८॥ उद्धृतं च मूर्धकं चैव महातौलि स्ववंशकम् । प्रच्छादनस्यमा(स्य चा)धारमेतत्पर्यायमीरितम् ॥ २६ ॥ पूर्वभागिकमानेन चोत्तराचं गुणांशकम् । तदूर्ध्वं कम्पमेकेन वलभीतत्समोदयम् ॥ ३०॥ नन्दकरमजवत्कुर्यात्तदूर्वेऽर्धेन वाजनम् । ग्रंशार्ध मुष्टिबन्धं चाशेनाद्येऽर्धेन वाजनम् ॥ ३१ ॥ ग्रंशं मृणालकोत्तुङ्गमेकांशेनोर्ध्वकन्धरम् । तदूचे क्षेपणं कुर्यात्पग्रं तु तत्समं भवेत् ॥ ३२ ॥ वा वाजनं चांशं पत्रवल्यादिभूषितम् । कदलीस्तम्भसंजाता पुष्पवती मृणालिका ॥ ३३ ॥ वदूर्व ग्रंशमाघारं पढें चार्धेन वाजनम् । मध्यध मुष्टिबन्धं च वाजनं चैकभागिकम् ॥ ३४ ॥ तदूर्ध्वं च द्विभागेन महावाजनमीरितम् । तदर्धनाजं तस्याधी शोभयेत्समलङ्कतम् ॥ ३५ ॥ तदेव तुङ्गार्धमानेन चैतक्रियाङ्गमेव च । तः पादमूलोच(4) तत्तद्भागेन विन्यसेत् ॥ ३६ ॥ वध्वं ग्रंशभागेन चालिङ्गोदयमेव च । ता वाजनं चांशं त्रियंशा(त्रयांशम)न्तरितं तथा ॥ ३७ ॥ एकांशं चोर्ध्वकम्पं स्यात्प्रति(ति) वंशेन कारयेत् । तदूर्ध्वं वाजनं चांशं षट्पदभागादयं भवेत् ॥ ३८॥ प्रथवा प्रस्तरोत्सेधं त्रिंशद्भाग(गे) विभाजिते । उत्तरोष() त्रिभागं स्यात्कम्पमेकेन कारयेत् ॥ ३६॥ ऊचे वलमि(भी) युग्मांशं वाजनं चैकभागिकम् । कपोतं पचमागं तु (चां)शमालिङ्गमेव च ॥४०॥
15

Page #150

११४
मानसारे द्विभागा(गम)न्तरितं चैव निम्नमधुन कारयेत् । तदूर्ध्वऽध्यर्धभागेन प्रतिवाजन(नं) कारयेत् ॥ ४१ ॥ तदूर्वे कन्धरं होशं वाजनं चैकभागिकम् । तदूर्ध्वं गृहं (प्रोव) युग्मांशमेकभागेन वाजनम् ॥ ४२ ॥ वेदांशं तत्कपोतोचमर्धेनालिङ्गमेव च । अंशमन्तरितं चोर्चे निम्नमर्धन योजयेत् ॥ ४३ ॥ अंशेन प्रस्तरं चैव सर्वालङ्कारसंयुतम् । तदेव मूल(लं) गोपानमूर्ध्व मंशेन वाजनम् ॥ ४४ ॥ तदूर्ध्वं पञ्चभागेन कूलिकानिकतुङ्गकम् । तत्प्रदेशे विशेषोऽस्ति नाटकाभि(कै)[प्य] लङ्कतम् ।। ४५ ।। कपोतत्तुद्रनास्यङ्गैः पत्रवल्यादिभूपितम् । प्रस्तरे सर्वदेशे तु मकरादिविभूपितम् ॥ १६ ॥ मकरैर्धमरैर्युक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् । एकदण्डं द्विदण्डं वा चार्धदण्डमथापि वा ।। ४७ ।। जुद्रनासं विशालं स्यात्तुङ्गं गोपानसीमकम् । प्रधःपादवशा[न्न्य स्य(स्य) सर्वेषां तुद्रनासिकम् ॥ ४८ ।। कर्णपादवशात्तुद्रनासि(स) स्तम्भाप्रमर्धकम् । षडधिकं तु विंशांशं भागं तु प्रस्तरोदयम् ॥ ४६ ॥ त्रिभागं चोत्तरोत्तुङ्गमूर्चे अं(च)शेन वाजनम् । तदूर्ध्वं पातुङ्ग(अमंशं) स्याद्वाजनं चैकभागिकम् ॥ ५० ॥ मुष्टिबन्धं त्रिभागं स्यादंशेन वाजन भवेत् । व्यंशं मृणालिकोत्तुङ्गं चांशेन वाजनं भवेत् ॥ ५१ ॥ युगांशं पट्टिकोत्तुङ्गं वाजनं चैकभागिकम् । अर्धेन कम्पमंशेन पद्ममधन वाजनम् ।। ५२ ॥ कपोतं बन्ध(न्धु)भागं स्यादर्धेनालिङ्गमेव च । वाजनं तत्समं तु स्यादंशेनान्तरितं तथा ।। ५३ ।। तदूर्वा चैकभागेन प्रतिवाजन(नं) संयुतम् । नाटके वत्सपादैश्वाधो(ध:)पाद(दं) समन्वितम् ।। ५४ ।।

Page #151

१६7
११५
112
116
120
प्रस्तरविधानम् नदूर्वाऽधं च सर्वेषां तत्पादं बहिर्निर्गमम् । एकदण्डं द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वाथ निर्गमम् ॥ ५५ ॥ भूतरूपगणैश्चैव यक्षविद्याधरं(रैस्) तथा । नरैर्वा नाटकाङ्गे तु कुर्याद्देवालयादि(दी)नाम् ॥ ५६ ।। यक्षविद्याधरादीनां भूपहम्र्ये तु योजयेत् । हान्तरालयाः सर्वे(ोः) नृणां नाटकसंयुतम् ॥ ५७ ।। सर्वेषां मुष्टिबन्धानां कुर्यात्पादै(दान) ऋजुस् (जून) तथा । शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ५८ ॥ एतत्तु प्रस्तरस्यो— नाटकस्योवंश (स्यां)शवत् । कुर्यादेतत्कपोतं स्यादष्टभागाधिकं तथा ॥ ५ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्प्रस्तरं चाष्टभेदकम् । प्रस्तरोचमिति प्रोक्तं प्रच्छादनमिहोच्यते ॥ ६० ॥ प्रासादादीनि(नां) सर्वेषां प्रच्छादनादिलक्षणम् । उत्तरान्तत्रिकान्तं वा वलभी चोर्ध्वमेव वा ॥ ६१ ॥ कपोतान्तकमेवं स्यात्तस्योर्ध्वं प्रस्तरांशकम् । एतत्प्रच्छादनात(न)स्थाने दण्डं चोपरि शाययेन् । ६२ ।। एतद्द्वारवशादीर्घ तस्योपरि जयन्तिकाम् । दारुदण्ड शिला वापि इ(चे)ष्टकेन जयन्तिकाम् ॥ ६३ ॥ प्रथवा दारुजयन्तिश्च शिला चेत्स[ह] दण्डकम् ।। विनादण्डं तथा कुर्यात्पाषाणं फलका(कां) न्यसेत् ।। ६४ ॥ एतत्सर्वालये कुर्याद्देवहर्ये विशेषतः । शुद्धं मिश्रं च संकीर्ण त्रिविधं तद्वशान्न्यसेत् ॥ ६५ ॥ एकद्रव्यं तु शुद्धं स्याद् द्विद्रव्यं मिश्रकं भवेत् । विद्रव्यैस्तु संकीर्ण तज्ज्ञात्वा कारयेद्बुधः ।। ६६ ॥ केवलं चेष्टकाहयें दारुप्रच्छादनम(ना)न्वितम् । शिलाहये शिलानौलिं कुर्यात्तत्तद्विशेषतः ॥ ६७ ॥ कर्ण च पट्टिकायुक्तं मध्यं मध्यावसानकम् । चतुरश्रा(श्रमा)यताअं वा यथा कर्मानुकूलतः ॥ ६८॥
124
129
133
186

Page #152

११४
मानसारे
[अध्याय:
140
144
- 148
एकपट्ट द्विपट्ट वा त्रिपट्टो(हमू )वं योषयेत् । वन्मध्ये फलकं वापि शिला तोला(लि)जया(य)न्तिकम् ॥ ६ ॥ खुपाकारं तु [पूर्व]वत्कुर्यादलस्याकृतिः(तिम्) एव वा। एवं गेहे प्रोक्तं मम दृष्टमर्थ तु कारयेत् ॥ ७० ॥ कुर्यादिशि तुला वापि पट्टस्योपरितस्तु वा। तन्मध्ये(प्य)देश(शे) दारुणा[च] दण्डं कृत्वा प्रयोजयेत् ॥ ७१ ॥ एतत्पच्छादनं गेहे प्रोक्तं मम(घ) मुनीश्वरैः । अन्य[]वास्तुनि(स्तूना) सर्वेषां प्रच्छादनमिहोच्यते ॥ २ ॥ मध्ये प्रामुक्तवत्कुर्यात्तदूर्ध्वं प्रस्तरमेव च । पाये प्रागुक्तवत्सङ्ग प्रस्तरं तु यथोषयम् ॥ ७३ ॥ कुर्यादधःप्रदेशे स्यान्मध्ये वृत्तमुत्तरोपरि । महामारं तुला वापि क्षुद्रदण्डमथापि वा ॥ ७४ ॥ भाषारपट्टसंयुक्तं सतुलं तु जयन्तिकम् । प्रस्तरावृतमध्योय तुला(क)या छादयेत्ततः ।। ७५ ॥ तद्विधानस्य(स्या)ोदेशे शुद्रपट्टैम(न) सतकम् । अथवा चतुरश्च कुर्यात्तत्र विशेषतः ।। ७६ ।। तत्र पट्टैमनुष्कानां सन्धिर्मध्ये तु कुम(इ)लम् । पादेषु फुलपनं च कुर्यायुक्त्या च शोभितम् ॥ ७७ ॥ मध्यरतदुद्दिश्य चोऽलङ्कार(२) वक्ष्यते । उत्तरस्थाधोदेशे तु पूर्वोक्तचरबानके ॥ ८ ॥ बोधिकाति(वि) विज्ञात्वा(य) स्तम्भस्यार्धाप्रदेशवः । पीनकोपरि प्रान्ते पालिकाकृति(ति) विन्यसेत् ॥ ६ ॥ तदूर्व नाटकाङ्गैश्च पालिका द्विगुणोन्नतम्(ता)। वदूर्ध्वं मृणालिकोत्तुङ्गं नाटकोनत [तत् ] समम् ॥८॥ महाबोधिकसंयुक्तं मृणालोपरि विन्यसेत् वन्महाबोषिकाचा(को)[च] महातौलिं न्यसेबुधः ।।८१ ॥ गोषिका(या) पूर्ववत्तुङ्गं तत्सम तौलिकोनतम् । महावौलि विना कर्यादाधारार्थ(ध) तु पट्टिका ।। ८२ ॥
158
166
160
164

Page #153

179
176
प्रस्तरविधानम् पूर्वोक्तप्रस्तराङ्गैश्च यन्मानोरम्यवर्गकम् । प्राधारस्योपरि प्रान्ते कुर्यात्तु शिल्पि(ल्प)विचमः ॥८॥ ऊर्ध्वं प्रच्छादनं कुर्यादथवाधारचा(स्यो)ज़के। एतत्प्रच्छादनं कुर्यात्पूर्ववत्समाइतम् ॥८४ ॥ एवं तु चोर्ध्वालङ्कार मध्यरङ्गे तु विन्यसेत् ।। तत्तुङ्ग पूर्ववत्कुर्याच्छेषं युक्तमा प्रयोजयेत् ॥८५॥ सदहिः प्रान्तभक्तीनां प्रच्छादन मिहोच्यते । प्रागुक्तमूलपादानां स्तम्भे च प्रतिपादके ॥८६॥ तदूधै चोचरं न्यस्य(सेद) वाजनं मुष्टिबन्धनम् । मृणाल(लं) वाजनं वापि चोत्तरादि यथोर्ध्वके ॥८७ कुर्यात्तु तस्य चोर्ध्वं तु दण्डैस्तच्छ्रोणिकां न्यसेत् । त्रिचतुष्पञ्चषण्मानं दण्डान्तरविशालकम् ॥८॥ तत्तद्विगुणदण्डं स्यायुक्तमा बलवशान्न्यसेत् । चतुर चतुः(तुष)पट्ट तुलानामाकृतिस्तथा ॥८॥ पत्रवल्यादियुक्तं वा यथाशोभं तु कारयेत् । तदू जयन्तिकं स्यादन्तराले तु विन्यसेत् ॥३०॥ अथवा चोत्सरा सर्वे(वा) सान्तःप्रान्तरोच(रान्त)रम् । यत्तद्भक्तिवशात्सर्व प्रस्तरं स्यात्तदन्तरम् ॥६॥ बायके चोत्तरं सर्व युक्तमा काष्ठवशान्न्यसेत् । तस्यान्तः पादमध्यान्तः प्रस्तीर्यात्तु यथोत्तरम् ॥१२॥ एतत्तु सर्वतोभद्रमलक्षाकृतिरिहोच्यते।। तदेव कर्णवशादशं प्रस्तीर्यात्तु सर्वशः ॥६३ ॥ उत्तरैः प्रागुताघ्रिः स्यात्तद्वशात्परितो न्यसेत् । तदेवान्तमलवं च कर्णयोश्चोत्तरं विना ॥ ६४ ॥ इन्द्रादियाम्यपर्यन्तं याम्यादिवरुणान्तकम् । वरुणात्सौम्यपर्यन्तं सौम्यादिपूर्वकान्तकम् ॥ १५ ॥ बाह्यान्तरान्तरं च युक्त्या वंशे तु योजयेत् । शेषं प्रागुक्तवतुल्ये(कुर्याद्) बहिस्तद्वशान्न्यसेत् ॥६॥
180
184
188
192

Page #154

११८
मानसारे
महिमावृतवा ( द्वा) रादि (दीनि) चोतरादीनि कारयेत् । रातरान्तं तु तलैर्विन्यासमीरितम् ॥ ६७ ॥ माझे लम्बावभक्तिचेद्दण्डको र्ध्वे लुपै (पाभिः) स्थिरम् । पूर्वोक्तमव यथाशमं तु योजयेत् ॥ ६८ ॥ शिलायां दारुके वापि चेष्टके वाथ कारयेत् । यथाबलं यथाभारं तथा वंशादि योजयेत् ॥ ६६ ॥ अन्तर्वहिश्च तत्सर्वे चेात्तरैः समता (ता) न्यसेत् ।
अन्यथाङ्गानि सर्वेषां का (क्रि)यां कुर्याद् [तद् ] वश (शं) नयेत् ॥ १०० ॥ उत्तरं वैपरीत्यं चेत्कर्तुः तद्वास्तुनाशनम् ।
देवानां भूपतीनां च चार्श्वे मध्ये तरङ्गकम् ॥ १०१ ॥ मलच्तादिविधानं च कुर्यात्तु सम्पर्दा (दास् ) पदम् । तैस (वि)लानां द्विजातीनामन्यत्सर्वं शुभावहम् ।। १०२ ।।
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे प्रस्तर विधानं नाम षोडशोऽध्यायः ।
चियाक
196
200
204

Page #155

सन्धिकर्मविधानम्
सन्धिकर्म विधानम् सन्धिकर्मविधानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । हाणां दासंयोग(गः) सन्धिकर्ममु(म उ)दीरितम् ॥ १ ॥ वृत्तमूले बलं युक्तं वृक्षाने बलहीनकम् । तस्मात्तु बन्धयेत्सर्व दारुसंमूलात्सु(लतः सु)धीः ॥२॥ उक्तवदारु संग्राह्य योजयेत्त(ज्यं हित)क्षकेण तु । न वक्रं च न भिन्नं च न सुषिरं दारु सर्वशः ॥ ३ ॥ मछसंबद्ध(न्ध)सन्धिं च ब्रह्मराज(ज) द्वयं तथा । वेणुपाख्यसन्धिं च पूगपर्व च सन्धिकम् ॥ ४ ॥ देवसन्धिस्तथर्षिमे(बी)षुपर्वसन्धि(न्धी च) दण्ड(ण्डि)कम् । एतद(ते चा)ष्टविधं(धाः) प्रोक्तं(क्ता) दारुयोगेन सन्धिभिः(न्धयः)॥५॥ दारुद्वयै(येनै)कसन्धिः स्यान्मल्लबन्धमिति स्मृतम् । त्रिचतुरुयोगेन द्वित्रिसन्धिर्यथाक्रमम् ।। ६ ॥ ब्रह्मराजमिति प्रोक्तं तन्त्रविद्भिः पुरातनैः । पञ्चदारु चतुःसन्धि(न्धिर) वेणुपर्वकमीरितम् ।। ७ ॥ षड्दार पञ्चसन्धिः स्यात्पूगपर्व प्रशस्यते । सप्तदारुभिः षट्सन्धि(न्धिः) [स्याद्] देवसन्धिमि(रि)ति स्मृतम् ॥८॥ प्रष्टदारु[भिर्] ऋषिसन्धिमेन्धिरि)षुपाख्य सन्धिकम् । तस्योपरि बहुसन्धि(न्धिः) बहुद्रव्यैश्च दण्डिकम् ॥६॥ पादानामुत्तराणां च कुड्यस्योत्तरदारूणाम् । सन्धिकर्मक्रम सम्यगेक[क]वस्तुन्य(ह्य)नेककम् ॥ १० ॥ अन्तर्बहिश्च यश्चा(यामू ) तत्तत्सन्धिमि(रि)होच्यते । मल्लबन्धादि स्यावष्टसन्धिः सर्वेषु धामसु ॥ ११ ॥ दीर्घ ह्रस्वं समं दार योजयेदुक्तवत्क्रमात् । पुंदारूणां तु पुंदा न(रुणा) स्त्रीदारं(रु) खिया सह ।। १२ ।। युजीत या(यत्) लिया सार्ध पुंदारु पतिना सह । नपुंसकं न युखोत सवपि गृहादिषु ।। १३ ॥

Page #156

१२०
मानसारे ।
[पध्या चतुर्दिषु बहिर्दा र(चा)नन्तं प्रेक्ष्य संस्थितम् । सात्वा धीमान्मुहुर्देवान(लिङ्गान) दिनयेद्वा(नीत्वा च वा)मदरियम् ॥ १४ ॥ 28 मन्तश्चतुर्दिशा दारु बहिः पश्येत् तन्मुखम् । ज्ञात्वा तु शिल्पिना श्रेष्ठ(ठो) दिव्य दक्षिणवामकम् ॥ १५ ॥ दीर्घादिसर्वदायि() विन्यासं वक्ष्यतेऽधुना । दक्षिणे विन्यसेहोर्घ कुन्जदार तु दक्षिणे ॥ १६ ॥ अथवा मध्यमे दीर्घ वाम(मा)वामे तु कुब्जकम् । त्रिदाल्योगसंपाते सममेतत्त्वथापि वा ॥ १७ ॥ दक्षिण(णे) मध्यम(मे) दीर्घ वामे दारु त्वदीर्घकम् । दारमूलं तषामं च संयोग दारुसर्वशः ॥ १८॥ दक्षिणोत्तरमायामं दारुमूलं च दक्षिणे। पूर्वपश्चिमयोर्दीर्घ दारुमूलं च पश्चिमे ।। १६॥ प्रत्यग्दक्षिणयोरु मूलसंयोग(ग) नैर्मृते। पूर्वे चोत्तरतो दारु प्रय(चाय)संयोगमीशके ॥२०॥ मनलानिखकोणे तु चाप्रमूलं तु योजयेत् । कट्योत्तरं तु संयोगं मूलं तच पडत्रकम् ॥२१॥ अज्ञानाहान्तरा चेत्स्वामिनो मरणं ध्रुवम् । उत्तराहारसंयोगमालिम्बो(गो)दययोर्मुखम् ॥ २२ ॥ तन्मूलस्योपरि स्थाप्य चाप्रमेतदधोमुखम् । पादैरपि च सर्वेषां गृह(हान्तं) संप्राप्य वश्य(संप्रशस्य)ते ॥ २३ ॥ माधारं प्राक्शयं दारु मूलाग्रं चोर्ध्व() तक्षयेत् । वैवस्वतं दिशं चैवं चान्स चोपरि विन्यसेत् ॥२४॥ मूलमूचे संच्छेच प्रत्यग्दारोश्च मूलतः । अधश्छेचं दक्षिणवः चोर्ये दारूमि(रु)दं न्यसेत् ॥ २५॥ प्रत्यग्दाराश्च चाप्राधश्चोत्तरं दारमूलकम् । प्रारदाप्रमूर्वे तु सौम्यदान(घ) निक्षिपेत् ॥ २६ ॥ एततु सर्वतोभद्रं प्रागादिदारु योजयेत् । तदेव वाश्योगं च नन्यावर्तमिहोच्यते ॥२७॥

Page #157

१७]
सन्धिकर्मविधानम्
पूर्वे च शयितं दारु दतिशे निर्गमं भवेत् ।
दचिये शयितं दारु पश्चिमे निर्गमं भवेत् ॥ २८ ॥ पश्चिमे शयितं दारु निर्गमं चोचरे तथा । उत्तरे शयितं दारु प्राग्दिशि निर्गमं भवेत् ॥ २६ ॥ आधाराधेययोगेन पूर्ववत्परिकल्पयेत् । नन्द्यावर्तमिति प्रोक्तं स्वस्तिकं वक्ष्यतेऽधुना ॥ ३० ॥ प्राक्शयितं दारु सर्वेषां दचमूलोत्तराप्रकम् । दति शयितं दारु प्रत्यक्षूमूलामपूर्वके ॥ ३१ ॥ तद्द्वयोर्मूलममं च चाग्निकोणे च बन्धनम् । प्रत्यग्दिशयितदारोर्मूलं याम्येऽप्रमुत्तरे ॥ ३२ ॥ सौम्ये शयितदारूणां प्रत्यङ्मूलामपूर्व के ।
वायुको दिशं (शि) बन्धं त्रीणि दार्वा (र्व) प्राणि एव वा ॥ ३३ ॥
दचि पश्चिमे सौम्ये दारु तत्प्रागुदप्रकम् ।
नैर्ऋते वायुकोणे च बन्धयेत्तद् द्विसन्धिकम् ॥ ३४ ॥
पूर्वे च दचिणे प्रत्यग्दारु प्रागुत्तराप्रकम् ।
नैर्ऋत्यकोणे च दारु संबन्धयेत्सुधीः ।। ३५ ।। एतत्सन्धिविशेषोऽस्ति चाधाराधेयपूर्ववत् । दामूलं तु सच्छिद्रं दार्वा (र्व) मं सशिखान्वितम् ॥ ३६ ॥ दचिणे दारुमूले च छिद्रं प्रत्यक् शिखान्वितम् । नैर्ऋतिकोणे तु युक्त्या दारं (रु) सं (च) योजयेत् ॥ ३७ ॥ एवं तु चाभिको तु युक्तया दारू सुयोजयेत् ।
सौम्बे च दारुमूले तु छिद्रं प्रत्यकृद्धि (शि) खान्वितम् ॥ ३८ ॥ एवं तु वायुको तु कारयेत्तकोत्तमः ।
एवं तु स्वस्तिकं प्रोक्तं युक्ता चैशकोययुक् ॥ ३६ ॥ प्राध्ये दार्वा (या) च सच्छिद्र सौम्यामं च शिखान्वितम् । छिद्रयुक्तं तदाधारमप्रमिदं सशिखान्वितम् ॥ ४० ॥ वास्तुमध्ये ग(S) युक्तं तद्वा वृतदारुणा ।
दिग्मद्रसंयुकं युक्ताद (वा) न्यैस्तु योगतः ॥ ४१ ॥
१९१
56
60
64
68
72
76
80

Page #158

१२२
मानसारे माधाराधेयमायैश्च सर्व प्रागुक्तवनयेत् । वर्धमानमिति प्रोकं वर्धमाने तु विन्यसेत् ॥ ४२ ॥ अधोभूदारुयोगं च तयोर्ध्व तथा न्यसेत् । महानाद्वैपरीत्यं चेत्सर्वसंपद्विनाशनम् ॥४३॥ वस्मात्परिहरेच्छिल्पी सर्वदारु [च योगतः । दाल्योगक्रमं प्रोक्तं दारुसन्धिरिहोच्यते ॥४४॥ यथारहितसन्धक्य(यः) तथा योग्यं विचक्षणैः । स्तम्भाना दारुयोगेन चोक्तवच्चैव सन्धयः ॥ ४५ ॥ स्तम्भदार त्रिभागेकं तन्मध्ये तु शिखा(खा) भवेत् । तुङ्गवारसमं कुर्यादूर्ध्वं कर्ण शिखान्वितम् ॥४६॥ प्रधः कर्ण मध्ये छिद्रं मेषयुद्धं हि योजयेत् ।। विस्तारे सप्तभागेन त्रिभागाधिकमायतम् ।। ४७ ।। प्रथवा सार्धमायाम विस्तारद्विगुणं तु वा। अथवा कर्णमान वा सन्धिरेतत्(ष) फणायतम्(तः) ।। ४८॥ सर्वपामपि दारुणा सन्धेः प्रान्ते तु योजयेत् । यथेष्टफणसंग्रामं चोदयेद्विरतृतार्थकम् ।। ४६ ॥ मूलाने कीलकं युक्तं प्र(चा)प्राणमि(पाणिरि)ति स्मृतम् । तदेव द्विललाटे च विस्ताराधिचन्द्रवत् ॥५०॥ मध्ये च दन्तसंयुक्तमप्रमूले तु योजयेत् । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यान्महावृत्तमिति स्मृतम् ॥ ५१ ॥ एतत्स्व(तेषु) वृत्तपादानां त्रिकर्ण वक्ष्यतेऽधुना । तदेवं(ब) च त्रिकर्ण स्यात्तत्रिचूलिकमेव च ॥५२॥ वस्त्याकृति(ति) समायुक्तं बलात्कीलकसंयुतम् । त्रिकभमिति प्रोक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ ५३॥ मेषयुद्धे चतुर्दिक्षु चतुःशूलं तु संयुतम् । चतुरप्राधिमध्ये तु पट्टयुक्तं सपट्टक्त् ।। ५४ ॥ दन्तसंयुक्त सन्धिश्च सर्वतोभद्रमीरितम् । एतत्सन्धिविधिश्वाधिं यथाशक्ति यथावलम् ।। ५५ ।।

Page #159

१७]
सन्धिकर्म विधानम्
स्तम्भमध्या (ध्ये) यथेात्सेधं कुर्यादूर्ध्वं विशेषतः । यथालङ्कारया प्रान्ते युक्त्या तत्रैव सन्धयः ।। ५६ ।। शिलास्तम्भं (म्भानां) तु सर्वेषां मेषयुद्धं प्रकल्पयेत् । पादायाम विशालैश्च पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ ५७ ॥ पादमूल विशाले तु षट्सप्तांश (शं) विभाजिते । एकैकमा (मधिकं वापि पादमूलविशालकम् ॥ ५८ ॥ कुर्याद्वि (द्व) विशालं स्याद्दारुवं शोन्मन (नत ) स्तथा । समं वाथ त्रिपादं वा चार्ध वा कुट्यचो (बो) त्तरे [च] ।। ५६ । विस्तारं तद्यथा कुर्यात्तु प्रागुक्तवन्नयेत् ।
कुट्यवंश (शं) प्रति (ते) वंशं तुङ्गं यत्तु समं भवेत् ॥ ६० ॥ तुङ्गस्य धिकहीनं चेद्विपति (ति) नित्यमावहेत् । पूर्वे । सन्धिदीर्घेषु यन्मानारम्यसंग्रहम् ॥ ६१ ॥ कृट्यस्योत्तर सन्धीनां प्रतिवंशविशालके । सन्ध्यायामं तु संप्राह्यं कुर्यात्प्रागुक्तवत्सुधीः ॥ ६२ ॥ शङ्क (ङ्को)रा (र) थिं च शल्यं च कीलं तु पर्याय (यं) च । वृ (वि)द्धं शूलं च दन्तं च शिखापर्यायवाचकाः ॥ ६३ ॥ सन्ध्या पादविष्कम्भं वसुसप्तषडंशकम् ।
तदे (एकांश (शं) कि (की) लविस्तारं शूलं वारं च मानयेत् ॥ ६४ ॥ शूलकीलद्वयोस्तेषां समतारमुदाहृतम् ।
दीर्घतरमिदं तं [च] समताराप्रकीलकम् ।। ६५ ।। शल्यायामं तु सर्वेषां यथायुक्तं (क्ति) यथाबलम् । कुर्यात्तु सन्धिमध्यस्य कीलपार्श्व तु कीलयेत् ॥ ६६ ॥ फणायामं तु तन्मध्ये पश्चात्कीलं प्रयोजयेत् । कीलाल्फा मूलान्स की लतारं समेन च ॥ ६७ ॥ ऊर्ध्व तत्प्रान्ते छेदयेत्ततकोत्तमः । कीलवारसमं कुर्यात्कलं तु तत्फणामके ॥ ६८ ॥
दन्तत्रयसमायुक्तं मूलान्तं तत्कथाप्रयोः । प्रधादन्तस्य यं (यच्) छेद्यं चोर्ध्वदन्तस्य चोर्ध्वके ॥ ६६ ॥
१२३
112
116
120
124
128
132
136

Page #160

१२४
अध्यायः
140
144
148
मानसारे छंदयदेशन(न)मूलौ(ले) पच्छिले(खाया) तत्प्रकीर्तितम् । विस्तारात्तुङ्गदेशे वा तत्तदर्धाश(शं) तत्क्षणात(क्षयेत्) ।। ७० ।। पूर्ववच्छिख(खा)संयुक्तं मध्यकीस्तक(लं तु) योजयेत् । ईषुदन्तमिति प्रोक्तं यथाशक्तिबलं न्यसेत् ॥ ७१ ॥ कर्कटाणिवत्कृत्वा पोत्रनासाधिं वेशयेत् । मध्यकीलं तु संयोज्यं युक्त्या बलवशान्न्यसेत् ।। ७२ ।। सूकर(र)घाणमित्युक्तं वंशदण्डाप्रमूलयोः । संकीर्णकीलकं वक्ष्ये यथायुक्ति यथावलम् ।। ७३ ।। नानाशूलैश्च कीलैश्च संयुक्तं खलु दारुषु । एतत्संकीर्णसन्धि(न्धिः) स्यात्सर्वहम् षु योग्यकम् ।। ७४ ॥ वा(क्राकृतिषु शूलं स्याद् ब्रह्ममस्तकसन्धिकम् । एतत्पञ्चविधः सन्धिः सर्वेषां साधि(शयि)तेष्वपि ॥७५॥ कुर्यात्कुड्यस्य चैतेषु चापदन्तं बहिर्भवेत् । मूलदन्तोपदन्तं स्यादाधाराधेय(यं) योजयेत् ॥ ७६ ।। पार्श्वयोर्योजितं दारु कुलीरामोपरि न्यसेत् । पार्वे दा(िव)र्थमन्तश्चेद्वाह्यमूलं च मङ्गलम् ।।७।। दारुशैले यथामूलं पादमूल तथा भवेत् । एकरूपा च पडू च(निश्च) सन्धिः स्यादेकरूपकम् ॥७८ ॥ अा षु तलेज्वेवं सर्व कुर्याद्विचक्षणः । तत्तदङ्गानि सर्वाणि परितोऽपि (विपरीते) विनश्यति ॥ ७६।। स्तम्भानामपि सर्वेषां दीर्घस्योर्ध्वशिखान्वितम् । म(प्रा)नसान्तः शिखै(खाभिर्युक्तं पुत्रपौत्रविनाशनम् ॥ ८ ॥ स्तम्भमध्ये शिखायुक्तं मध्यपार्श्वशिखं तु चेत् । कर्तृणां शोकवृद्धि (द्धिः) स्यात्सन्ध्यङघिबाह्यकं चेत् ॥८१ ॥ तथा सन्ध्यध्रिमध्यं चेत्सर्वसंपद्विनाशनम् । तस्मात्तत्स्तम्भमध्य तु त्यता तत्सन्धिमध्यमे(मम्) ॥२॥ रेखामात्रामधि तन्मध्ये त्यक्ता कीलं प्रदक्षिणे । दण्डि(ण्डा)कारदाऊ(4)ॉ सन्धिरेषा(१) प्रकथ्यते ॥३॥
152
156
160
164

Page #161

१७
१२५
188
172
176
सन्धिकमविवाना यत्कर्वदायोगेषु सन्धिस्तेषां तु नामवः । मादित्यो धर्मराजश्व जलेशश्च निशाधिपः ॥४॥ एतचतुष्टयं दिक्षु विदितु च तयोच्यते । वहिनैझितिर्वायुध चै(चे)शश्चेशे(श्चैते) पृषकबा ॥५॥ दारुसन्धो(न्धिमुक्तसर्वेषां न(तु) कुच्छित्पि(ल्प)वित्तमः । गृहक्षतपदे चैव पुष्पदन्तस्य पदे तथा ॥८६॥ मल्लाटस्य पदे चैव महेन्द्रस्य पदे तथा । एतेषां तु गृहद्वारं कुर्यात्सन्धिं न कारयेत् ॥८॥ सदण्डिते(के) वद्विधाने तु विस्तारायामवो गृहे। मध्यकर्णद्वयोर्मध्ये वस्तु यन्मध्यमे तथा ॥८॥ दन्तकीलं च संयुक्त सन्धिरेतन कारयेत् । अन्य[त] सर्वेषु सन्धीना(न्धीन) वास्तुमध्ये न कारयेत् ॥८॥ प्रतिवंशं दारुवनं ज्ञात्वा सव्यापसव्यकम् । सन्यमूले शिखं(खा) कुर्याद्वामे चाप्रशिखान्वितम् ॥१०॥ वच्छिख मध्ययुक्तं चेत्सर्वसंपद्विपत्करम् । दारुमूलाप्रयोः सर्व सन्धौ युक्ततर भवेत् ॥११॥ मूलेन वे(भे)दनं दन्ते धर्मकामार्थनाशनम् । परितो दारुसन्धौ ध(चेद्) युक्तं सन्धि न विद्यते ॥२॥ गृहान्तं चैकदारु(रु) चेत्सन्धिभेदोऽपि नास्ति चेत् । वास्तुप्रदक्षिणं दारुकीलं चापि तथा न्यसेत् ॥६३ ॥ बाह्यावृतदारूणि युद्धायुद्ध विचार्यते । युद्धभावं विदित्वाथ चान्तदारु भवन्ति(ति) च ॥६४॥ - तपतुर्दिशि दारूणि तत्तत्सन्धौ च शल्यकम् । ' प्राक् प्रत्यक् च युद्धं चेत्स्वामिनो मरणं ध्रुवम् ॥१५॥ दक्षिणोत्तरयोयुद्धं पूर्व(परं) वदोषमावहेत् । नूतनानि च दारूणि नूतनैरेव संयुजेत् ॥६६॥ पुराणान च दारूणि पुराणैरेव संयुजेत् । नूतनं च पुराणेन पुराणं नूतनेन च ।। ६७ ॥
180
184
188
192

Page #162

१२६
[अध्यायः
196
200
204
मानसारे न युज्यं च कृतेश्(ते) चेत्तु राष्ट्रो(ष्ट्र) दुर्भिक्षमावहेत् । मध्योर्चे दारुमध्यात्तु दण्डा(न्ता)दीनि त्रयान्तकम् ॥१८॥ दण्ड(न्त)पादेन वृद्धिः स्यात्स्थापयेत्कुलयादि(कोलकादी)नाम् । कु(की)लादिमूलद्रव्येषु यथाशक्ति यथारुचि ॥६॥ कुर्यात्तु चोक्तवत्सन्धि विना(चेति) चोक्तं पुरातनैः । शैलजैः शयितैः सर्वैर्निशिखमेषयुद्धकम् ।। १०० ॥ अथवा शक्तिरूपं स्यादर्धादर्धमथापि वा। सर्वतोभद्रः सन्धि: स्याद्भद्रवाक्तितो न्यसेत् ।। १०१॥ शिलाहादिसर्वेषां प्रथमे वास्त(स्तु)मेव च । प्रत्यगूधै ततः प्रान्ते नन्द्यावर्ताकृति (ति) न्यसेत् ॥ १०२ ।। वस्तुमध्यचरणस्य मध्यमे
सन्धिकीलयुत(त) कर्तृनाशनम् । भक्तिपादबहिष्कोलमूलकम्
पार्थनाशजनवेदना[व]हकम् ॥१०३॥ उपरि संस्थितदारुसमस्तकैः
___ अथवा तत्रस्थितवाजनमायकैः । सशिखरैशिखाऽपि सर्वत
स्त्वपि च युक्तिवशादिभिर्योजयेत् ॥ १०४॥ अपि च युक्तिवशादपि योजयेत्
त्वपि च युक्तिरनुक्तिरनर्थकम् । न च दररहितं शिखया तु चेत्
__ क्रमविहीनं हि लक्षणमन्यथा ॥ १०५ ।। कृतधनक्षयकर्तृविनाशनम्
तस्मात्सर्व चोक्तवत्सन्धिराद्यैः । दारो(रा)मूलं चाप्रयो(यु)क्ताननं च पार्श्वे चैतच्छिल्पिमिर्जाप्य कुर्यात् ॥१०६ ॥
एवं संपदामास्पदं स्यात् ॥ १० ॥
208
212
216
220
दाँत मानसारे वास्तुशास्त्र सन्धिकर्मविधानं नाम मतदशोऽध्यायः।

Page #163

विमानलक्षणम्
१२७
विमानलक्षणम् विमानलक्षणं चैव संक्षेपाद्वक्ष्यतेऽधुना। तैतिलानां द्विजातीनां वर्णानां वासयोग्यकम ॥ १ ॥ एकभूमिविमानादिरविभूम्यवसानकम् । भक्तिसंख्या(ख्या) तदाकारं स्थ(स्तू )पिकाद्यैश्(दि) च लक्षणम ॥ २ ॥ लुपमानक्रमं सर्व स्तूपिकास्थापनं क्रमात् ।। ग्वानयद्भूतलं श्रेष्ठं पुरुषाजलिमात्रकम् ।। ३ ।। जलान्तं वा शिलान्तं वा पूरयेद्वालुकै लैः । हस्तिपादाकृति(ति) दारुस्तम्भेन[च] प्रहारयेत् ।। ४ ।। एवं दृढकरं(कृतं) चोर्ध्वं यथाशास्त्रं(हय) तु कारयेत् । एकभूमिविमाने तु चोक्तवत्करसंग्रहम् ॥ ५ ॥ एकभक्त्या द्विभक्त्या वा त्रिचतुष्पञ्चभागिकम् । षड्भागं षड्विधं प्रोक्तं क्षुद्रमेकतलं भवेत् ॥ ६॥ पञ्चषट्सप्तभागं स्यान्मध्यममेकतलं भवेत् । षट्सप्ताष्टविभागं स्यात् श्रेष्ठमेकतलं भवेत् ।। ७ ।। पञ्चषट्सप्तभक्त्या च क्षुद्रं च द्वितलं भवेत् । षट्सप्ताष्टभक्त्या च मध्यमं द्वितलेन(लमेव) च ॥८॥ सप्ताष्टनवभागं स्यादुत्तमं द्वितलं न्यसेत् । समाष्टभक्तिकं कुर्यात्तुद्रं च त्रितलं भवेत् ।।६।। नन्दपतवंश(शं) तेनैव मध्यमं त्रितलं भवेत् । एकपङ्कयर्कभागेन चोत्तमं त्रितलं भवेत् ।। १० ।। प्रष्टनन्ददशांशं स्यात्तुद्रमाने चतुस्तले। नन्दपतिरुद्रभागं स्यान्मध्यमे च चतुस्तले ॥ ११ ॥ पतिरे तेय) कादशार्क स्याद्भागं श्रेष्ठे चतुतले ।। नन्दपङ्गेयकादशार्कभागं सद्मविशालकम् ॥ १२ ॥

Page #164

१२८
मानसारे
कुर्यान्तु शिल्पविद्द्द्वभिः क्षुद्रपश्वतले न्यसेत् ।
पत्रक पङ्किर (लै) कीश: (श) द्वा ( त्रयो ) दशांशे विशालके ॥ १३ ॥ तत्तु मध्यमं पातलं हयें (ए) व कारयेत् । ईशद्वादशकैकार्क मनुभागं तथैव च ॥ १४ ॥ एतद्भागविशालं तु श्रेष्ठं पञ्चतलं भवेत् ।
मर्कसैकार्कभागं तु मनुपश्वा(च) दशांशकम् ।। १५ ।। एतद्वै पूषके कुर्यात्तुद्रषट्तलहर्म्यकम् ।
कर्कशं मुनिं चांशं तिथिषोडशभागिकम् ॥ १६ ॥ षट्तलं मध्यमं प्रोक्तं कुर्याद्धर्म्यविशालके । त्रिचतुः (तुषु) पञ्चषट्सप्तैकाधिकं दशभागिकम् ।। १७ ।। श्रेष्ठं षट्तलमित्युक्तं यथा कुर्याद्विचक्षणः । चतुर्दशांशकं पञ्चदशांशं षोडशांशकम् ॥ १८ ॥ सप्तदशाष्टपङ्कयंशं क्षुद्रसप्ततलं तु वा । पथ्या (च) दशांशकं चैव षोडशांशकमेव वा ॥ १६ ॥ सप्ता(त) दशांशकं भागं चाष्टपङ्कंशभागिकम् । एतन्मध्यममाने तु कुर्यात्तु सप्तभूमिके ॥ २० ॥ विस्ताराष्टद्विभागं च तत्सप्तदशभागिकम् । तदष्टादशभागं स्यान्नन्दपङ्कुशमेव वा ।। २१ ।। श्रेष्ठं सप्ततलं प्रोक्तं कुर्यात्तत्र विचक्षणः ।
सप्ता (प्त) दशांशकं चैव विस्तारा ( रम) ष्टादशांशकम् ॥ २२ ॥ नवपङ्कांशकं चैव विशाले द्विदशांशकम् ।
क्षुद्रमष्टतलं ह्येवं हर्म्य कुर्यात्तु भागतः ॥ २३ ॥
नवमेव द्विभागं स्यान्नन्दपङ्कयंशकं तथा ।
विंशत्यां (त्यं)शक (शमेक) माधिक्यं भागं हर्म्यविशालके ॥ २४ ॥ मध्यमाष्टतलं कुर्याद्भागमान विमानके ।
नवाधिकदशांशं स्याद्विशतिश्चैकविंशतिः ।। २५ ।।
द्वाविंशतिश्व भागं च श्रेष्ठमष्टतलं तथा ।
विंशत्यंशं विशाले तु चैक (सैक) हस्तं तथैव च ।। २६ ।
[प्रध्यायः
28
82
36
40
44
48
52

Page #165

१८]
विमानलचणम्
द्वाविंशतिं च भागं च त्रयोविंशतिभागिकम् । क्षुद्रं नवतलं ह्येवं कुर्याद्भार्ग विमानके ॥ २७ ॥ एकविंशतिभागं च तद्वाविंशतिभागिकम् । त्रयोविंशतिभागं स्याच्चतुर्विंशतिभागिकम् ॥ २८ ॥ मध्यमं ध्यं) नवतलं 'कुर्यान्मध्यमे तद्विशालके । द्वाविंशतिं (तिश्) च भागं म्यानयोविंशतिभागिकम् ॥ २६ ॥ चतुर्विंशतिकं च ( चापि पञ्चविंशतिकांशकम् । श्रेष्ठं नवतलं प्रोक्तं कुर्यात्तु शिल्प (ल्प ) वित्तमः ॥ ३० ॥ त्रयोविंशतिभागं स्याच्चतुर्विंशतिभागिकम् । पञ्चविंशतिभागं च षड्विंशतिभागिकम् ।। ३१ ।। क्षुद्रं दशवलं कुर्याद्भागं सम (मध्य) विशाल के | चतुर्विंशतिकं चैव पञ्चविंशतिक तथा ।। ३२ ।। षड्विंशतिश्व भागं च सप्तविंशतिभागिकम् ।
मध्यमं (र्ध्य) दशतलं कुर्याद्विमानस्य विशालकम् (के) ।। ३३ ।। पञ्चविंशतिभागं स्यात्षडविंशतिभागिकम् ।
सप्तविंशतिभागं स्वादष्टाविंशतिभागिकम् ॥ ३४ ॥ श्रेष्ठं पङ्कितलं कुर्याद्भागं हर्म्य विशालके ।
षड्विंशतिश्च भागं स्यात्सप्तविंशतिभागिकम् ॥ ३५ ॥ प्रष्टाविंशतिभागं स्यान्नवविंशतिभागिकम् । क्षुद्रमेकादशतलं भागमानविशालके || ३६ || सप्तविंशतिभागं च (तु चाष्टाविंशतिभागिकम् । नवविंशतिकं चैव त्रिंशद्भागविशालकम् ।। ३७ ।। एकादशतलं प्रोक्तं मध्यमं तद्विमानके । अष्टाविंशतिभागं स्यान्नवविंशतिभागिकम् ॥ ३८ ॥ तत्तत्रिंशतिकं चैव चैकत्रिंशांशकं तथा ।
एकादशतलं श्रेष्ठं हर्म्यमूल विशालकं ॥ ३६ ॥
नवविंशतिभागं स्यात्रिंशदंशविशाल के (कम्) । एकत्रिंशद्वभागं स्याद्द्वात्रिंशां (शदं ) शकं भवेत् ॥ ४० ॥
16
१२६
56
60
64
68
72
76
80

Page #166

मानसारे
[अध्यायः
84
88
92
चुद्रद्वादशभूमिः स्याद्भागमेवं प्रकल्पयेत् । विशाले त्रिंशदंशं स्यादेकत्रिंशं च भागिकम् ॥४१॥ द्वात्रिंशद्विभागं चैव त्रयस्त्रिंशद्विभागिकम् । मध्यमं द्वादशभूमि(म्या) [च] भागमानं विशालके ।। ४२ ॥ द्वात्रिंशतिभागं स्यात्त्रयस्त्रिंशश्च भागिकम् । चतुस्त्रिंशतिभागं च पञ्चत्रिंशद्विशास्तके ॥ ४३ ॥ श्रेष्ठद्वादशभूम्याश्च भागं कुर्याद्विचक्षणः। कर्णपादस्य बाह्ये तु मध्यपादस्य मध्यमे ॥ ४४॥ एवं भागावसानं स्याधुक्तियुक्तं प्रयोजयेत् । मूलादिस्तूपिपर्यन्तं वेदानं चायताश्रकम् ॥ ४५ ॥ अध वृत्ताकृतिं वाथ प्रोवादिशिखराकृतिः । स्तूपिकात्रयसंयुक्त द्वयं वा चैकमेव वा ॥१६॥ चतुरश्राकृति(ति) यस्(यत्) तु नागरं तत्प्रकीर्तितम् । मूलाग्र वृत्तमाकारं तद्वत्तायतमेव का ।। ४७ ॥ प्रोवादिस्तूपिपर्यन्तं युक्ताथा(क्त्याथ) तागाश्रकम् । वृत्तस्याने प्रश्रकं तदूसरी(र)नामकं भवेत् ॥४८॥ मूलाप्रास्तूपिपर्यन्तं प्र(चा)ष्टाश्रकं वा षडश्रकम् । तदनं चायतं वापि प्रीवस्याधी युगाश्रकम् ॥ ४६॥ पूर्ववच्चोर्ध्वदेशं स्याद्राविडं परिकीर्तितम् । समाश्रकशिखायुक्तं चायामे तच्छिवात्रयम् ॥५०॥ यश्रवृत्तोपरि स्तूपि वृत्तं वा चतुरश्रकम् । पद्मादिकुजलान्तं स्यादुक्तवद्वाकृति(ति) न्यसेत् ।। ५१ ॥ सपादरनिमारभ्य षडङ्गलिविवर्धनात् । चतुर्हस्तावसानं स्यात्प्रत्येकं तु चतुर्विधम् ॥ ५२॥ कन्यसादुत्तमान्त(न्तं) स्यादेकाद्यर्कतलान्तकम् । एतेषां स्तूपिकोत्तुङ्गमथजाती(ति)वशो(शादु)च्यते ॥ ५३॥ शूद्राणां चैकहस्तं स्याविहन्तं वैश्यजाति(ती)नाम् । सार्धद्विहस्तमानेन युवराजस्य योग्यकम् ॥ ५४॥
100
104
108

Page #167

१८)
१३१
.
112
116
120
विमानलक्षणम् त्रिहस्तं भूपतीनां च सार्धत्रि[हस्तं] तु भूसुरा[णा]म् । तैत(ति)लानां चतुर्हस्तं स्तूपितुङ्ग प्रकल्पयेत् ।। ५५ ।। पाडशैकांशकं कृत्वा पालिकाकुड्गलं कृतम् (लान्तकम्) । साधीशं पालिकोच्यं स्यादीशं वाजनं भवेत् ॥ ५६ ॥ पद्मतुङ्ग त्रिभार्ग च कन्धरं चैकभागिकम् । अर्धेन कम्पपद्म स्यात्कुम्भतुङ्गं द्वयांशकम् ॥ ५७ ।। ऊर्ध्वं च सार्धभागेन दल(दलिक)पद्म प्रकल्पयेत् । त: च त्रिभागेन तद्दण्डोदयमीरितम् ।। ५८॥ प्रधाशं कम्पपन स्याद्वाजनं चोप(चार्ध)भागिकम् । तदूर्ध्वं कम्पपद्मं च सार्धभागेन योजयेत् ॥ ५६ ।। द्विभागं कुजलोत्तुङ्गं दण्डतुङ्गस्य मध्यमे । यथालङ्कारयुक्तं चेत्पद्मकेसरमावृतम् ॥६॥ अथवा स्तूपिकोत्तुङ्गं दण्डमानेन कारयेत् । पालिकोत्तुङ्ग(ॉ) दण्डेन पद्मतुङ्गं त्रिदण्डकम् ।। ६१ ॥ कन्धरं चैकदण्डं स्यात्कुम्भीच्या(च्यम)द्विदण्डकम् । एकदण्डा(ण्डमू)षटुं स्याद्विदण्डं कुडलोदयम् ।। ६२॥ शेषं तन्मध्यदण्डं स्यात्पूर्ववत्समलङ्कृतम् । शिर(रस्) तारे(रं) तु भूतांश वॉशं पालिकायतम् ॥ ६३ ।। तद्विशाले तु भूतांशं सार्धवेदांश(शं) विस्तृतम् । अन्जतारं त्रिभागैकं(गं च) तत्रिभागैकभागिकम् ॥६४ ॥ पग्रस्योपरि कर्ण स्यात्तत्रिधा कुम्भविस्तृतम् । कुम्भतारं नवांशैक(शं च) भाग(ग) दण्डविशालकम् ॥ १५ ॥ दण्डतारं त्रिधा पालि तत्र(था) भागैक(क) कुजलम् । महाब्जा(ब्जम)ष्टदलं कुर्याच्छंषं युक्त्या प्रयोजयेत् ।। ६६ ॥ तद्वयो(वयं) विहृतं चाधस्तदर्धा(र्धमा)धारपट्टिका । तदर्ध च तथा पर्ट स्यात्तद्वयं पद्मं तस्याथ(धः) ॥६७ ।। शेषं तु कुकलं कुर्याद्विस्तारं युक्तितो न्यसेत् । शिला(ला) वा चेष्टकं दारु लोहं चैव प्रकल्पयत् ॥६८॥
24
128
132
136

Page #168

१३२
मानसारे
अिध्यायः
140
144
_
148
शुद्ध मिश्रं च संकीर्ण विमानं त्रिविधं भवेत् । एकद्रव्यं तु शुद्ध स्याद्विद्रव्यं मिश्रहर्म्यकम् ॥६६॥ . त्रिद्रव्यं हर्म्य(म्य) संकीर्ण शिलांचे(ले)ष्टकदारुण(णा)म् । एकद्रव्येण युक्तं च कुर्याच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ॥ ७० ॥
स्तूपिकीलम् स्तूपिकीलायतं तारं लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। ऊर्ध्वभूम्या यथापाढं तस्यायाम(म) समं तु वा ॥ ७१॥ गलोचाध्यर्धतुङ्गं वा स्तूपिकीलायतं तथा । तद्विष्कम्भसम(म) व्यासं स्तूपिकीलस्य मूलके ।। ७२ ॥ अथवाङ्गुलमानेन कीलमूल विशालकम् । त्रिचतुर्विशाङ्गलं लोहे दारुकीलं तु(वा) पूर्ववत् ॥७३॥ कीलायाम त्रिभागैकं मूले वेदाश्रमीरितम् ।। मध्ये चाष्टाश्रसंयुक्तं चाप(ग्रे) वृत्ताकृतिस्तथा ।। ७४ ।। एकालाप्रविस्तारं मूलाग्रान्तं क्षयं(य)क्रमात् । अथवा शिखराकारं कीलं मध्याकृतिस्तथा ॥७५ ॥ स्तूपिकीलविधृता(स्तृतिः)त्रिगुणा स्यात्
बहिश्वरणादैर्घ्यमुक्तम् । कीलाधारविस्तृतार्ध(ध) तद्धनं
तत्कीलमूलमथ तत्र योज्यम् ॥ ७६ ॥ ताम्रजं चायसं दारु[ज] लभेत कीलं प्रकल्पयेत् । खदिरं खादिरं चैव तिन्त्रिणी खारमेव च ।। ७७ ॥ उक्तवदारु संगृह्य स्थपतिः स्थापकैः सह । तत्काले ज्ञापयेद्विद्वान् स्तूपिकीलस्य वक्रकम् ॥ ७८ ॥ ऋज्वङ्गं च न भिन्नानि(नं च) तक्षणात्तक्षकेण तु । स्तूपिकीलमिदं प्रोक्तं तदूर्ध्वष्टकलक्षणम् ॥ ६ ॥ मानं प्रागुक्तवत्कुर्यात्पुंस्त्री चेष्टकां विदुः। मूलानं च समतारं तु चेष्टका(क) पुरुष(पं) स्मृतम् ॥८॥
152
156
1601

Page #169

१८
१३३
164
168
172
विमानलक्षणम् मानुपूर्व्य कृशं तारं वनिता चेष्टका तथा। शिलाहम्फे शिलायुक्तं चेष्टके चेष्टका तथा ।। ८१ ।। पुंविमानाच(ने च) पुरुष वनिता[यां] वनितां क्षिपेत् । शिलासंग्रहकाले तु ज्ञापयेत्पुत्रियं तथा ॥२॥ एषा मूर्धीष्टका प्रोक्ता लुपालक्षणमुच्यते ।
लुपालक्षणम् स्तूपितुङ्गद्वयं वाथ विमानं च (नस्य) वशो(शादु)दयम् ॥८३॥ एतत्तु शिखरोत्तुङ्गं तदध गलतुङ्गकम् । लुपारूपं शिखरं स्याग्रीवान्तं तल्पवासनम् ॥८४॥ उत्तरादिमृणालान्तं प्रस्तरस्योक्तवद्गले(लम्)। तदूचे दण्डकं कुर्याल्लपमानमिहोच्यते ॥८॥ देवानां मानुषाणां च लुपमानं यथाक्रमम् । अम्बरं च व्ययं(वियज)ज्योतिर्गगनं च विहायसि(यश्च) ॥८६॥ अनन्तं चान्तरीक्ष च पुष्कलं चाष्टधालुपाः । देवानां हर्म्यके कुर्यादुक्तमेवं पुरातनैः ॥७॥ मही ज्या काश्यपी चौणी चोर्वी गोत्रा वसुंधरा । वसुधा चाष्टधा प्रोक्ता कारयेन्मानुषालये ॥८॥ सर्वेषां देवतायोग्यं नराणां चोक्तयोग्यकम । सुराणामुक्तमानं यन्मत्यैस्तव्य(व्यं) यनतः ॥८६॥ शिखरोदयतत्तुल्यं विस्तारोमतमम्बरम । अष्टांशं चैकहीनं तु विस्तारोन्नतो(त) वियत् ॥१०॥ सप्तभागेकहीनं तु विस्तृतं ज्योतिर्मानतः । षट्(इ)भागैकहीनं तु विस्तारं गगनस्य(नं च) स्मृतम् ।।६१ ॥ पचभागेकहीनं तु विस्तारं तद्विहायसि । चतुर्भागेकहीनं तु चानन्ते तद्विशालकम् ॥२॥ उत्तुङ्ग त्रित्रिभागेकहीनं तारा(रमा)न्सरिक्षकम् । तुझे अंशैकहीनं स्याद्वा(व्या)सं पुष्कलमीरितम् ॥६३ ॥
176
100
184
188

Page #170

१३४
मानसारे
तुङ्गद्वयान्तं यत्कर्ण मानं हस्तायतं तथा ।
अथवा शिखरोत्तुङ्गमष्टभाग (ग) विभाजिते ॥ ६४ ॥ एकांशाधिक विस्तारमुक्तमेतन्मही बुधैः ।
तुङ्गे सप्ताङ्ग (ङ्ग) चाष्टभागाद्यं ज्या चेति स्मृतम् ॥ ६५ ॥
तुङ्गे षड्भागविस्तारे सप्तांशं काश्यपी तथा ।
तुङ्गे पञ्चांश (शं) षड्भागं व्यास (सं) क्षौग्रिरिति स्मृतम् ॥ ६६ ॥
तुङ्गे वेदांशकं व्यासं पञ्चांशं चार्वी कथ्यते ।
तुङ्गे गुणांश (शं) वेदांशं विस्तारं गोत्रमीरितम् ॥६७॥ तु शं च विस्तारं त्र्यंशमेव वसुधरा । तुङ्गमेकांशकं व्यासं द्विभागं वसुधा भवेत् ॥ ६८ ॥ पूर्ववत्कर्णमानेन (नं च) हस्तदीर्घमुदीरितम् ।
शिखरे चावृते पारे सभामण्डपगोपुरे ॥ ६६ ॥ शाला च(यां) नासिकाभद्रे कूटनीबैस्तु (ढे तु) तारयैः (ये) । कपोता (ते) पञ्जरं (रं) चैव मुष्टिबन्धादि (दो) सर्वशः ॥ १०० ॥ हस्तिहस्तादिमानानां मानयंच्छिल्पि (ल्प) वित्तमः । एतत्तु मध्यदेशे तु तस्मात्कर्यावसानकम् ॥ १०१ ॥ क्रमात्सोपानवत्कुर्यात्तन्मानं वक्ष्यतेऽधुना । मध्यकर्णद्वयोर्मध्ये विकल्पं कल्पयेत्सुधीः ।। १०२ ।। एकद्वित्रिचतुष्पश्वषट्सप्ताष्टकरत्निकम् । दशमेकादशं चैव द्वादशं च लुपान्वितम् ।। १०३ ॥ केचित्वेन वृद्ध्या तु एक (त्रिक) पञ्चलुपान्तकम् । यत्सोपानकमं कुर्यादेतच्छाया ( च्छन्द) लुपादिकम् ॥ १०४ ॥ देवानां चक्रवर्ती (र्ति)नां विकल्प (ल्प) योग्य ( युग्मं ) सावरः (रम्) तस्माद्विद्वान् लुपेनै ( पयै) व हीनं शूद्रतः क्रमात् ।। १०५ ।। मुख्यं हर्म्यमिदं कुर्यात्तुद्रहर्म्ये विशेषतः । एकादशविकल्पान्तं भूसुराणां तु योग्यकम् ॥ १०६ ॥ नवान्तं भूपतीनां चैकाद्विकल्पमीरितम् । एकाद्यष्टविकल्पान्तं युवराजस्य योग्यकम् ॥ १०७ ॥
[श्रध्यायः
192
196
200
204
208
212
216

Page #171

१८]
विमानलक्षणम् एका(कस्मा)त्सप्त विकल्पान्तं वैश्यानां च प्रकीर्तितम् । एका (कस्मात्पश्व विकल्पान्तं शूद्राणां तु योग्यकम् ॥ १०८ ॥ अन्यदि(न्ये)तरजातीनां [च] विकल्पत्रय (यं) पूर्ववत् । एवमुक्तं लुपाणीं कुर्यात्तु शिल्पि (ल्प ) वित्तमः ॥ १०६ ॥ मध्ये पायतं मानं कर्ण विस्तारमिष्यते ।
मध्यादि चान्यथा सर्व विकल्पं तद्विभाजितम् ॥ ११० ॥ तत्तत्कर्णस्य मानेन विशालं स्यात्पूर्ववत् । तत्तत्कर्णस्य मानेन लुपादीर्घ ( दैर्ध्य ) मुदीरितम् ॥ १११ ॥
तत्समं वा सपादं वा सार्धार्धकमेव वा ।
दीर्घत्वमालम्बनं लम्ब्य विस्तारस्य तु (च) निर्गमम् ॥ ११२ ॥ तस्य मानं यथाभागं युक्त्या तत्रैव योजयेत् । त्रिचतुष्पञ्चषणमात्रं लुपामूलविशालकम् ॥ ११३ ॥ समं वाथ त्रिपादं वा चार्ध (र्ध) वालम्बनान्तकम् । एकद्वित्र्यङ्गुलं वापि घनं सर्वाङ्गसंमतम् ॥ ११४ ॥ अन्यत्सर्वाङ्गविस्तारं यथायुक्तिवशान्न्यसेत् । एक द्वित्र्यवसानान्तं स्तम्भस्योपरि विन्यसेत् ॥ ११५ ॥ लुपां (पाया:) प्रागुक्तविस्तारं तत्तद्वंशा‌ङ्घ्रिकान्तकम् । अधः पादस्य लुपाद्यैश्च तत्र दोषो न विद्यते ॥ ११६ ॥ कर्णात्कन्या (र्गा) वसानं स्यान्नवसूत्रं प्रसारयेत् । तत्सूत्रादधादेशे कुनिं ज्ञात्वा पुरोर्ध्व (वर्ध) कं ॥ ११७ ॥ पाकुचिप्रदेशे तु चत्वा (तुः ) सूत्रावसानकम् । अर्धचन्द्रवदाकारं युक्त्या चन्द्रं यथेष्टकम् ॥ ११८ ॥ मूलादिवास (ज) नान्तं स्याच्छिद्रमेकं द्वयं तु वा । चन्द्रान्ते क्षेपणं युक्तं छिद्रं सूत्रादधो न्यसेत ॥ ११६ ॥
तच्छिद्रे वेत्रसंयुक्तं लुपाधारात्तु [ शिल्प ] वित्तमः । श्रेण्या मध्यलुपाः सर्वे (र्वा) लुपासंख्या यथेष्टका ॥ १२० ॥
१३५
220
224
228
232
236
240

Page #172

१३६
मानसारे
करवीरबहुवर्णा (र्य) संपुटाभं विकल्पयेत् ।
एककुङ्कलयुग्ये (यांग)न कर्णायां (या) च लुपान्वितम् ॥ १२१ ॥
अविकासिताभं स्यान्मूलं च निविडा (डा) न्वितम् । कर्णे चैकलुपा पार्श्वे लुपाबहुल (लं) योजयेत् ॥ १२२ ॥ हस्वदीर्घायत: (त) सर्व नालिकेर दलान्वितम् । बहुबाहुलुपाकर्णेषु बहुकुङ्गल(लं) योजयेत् ॥ १२३ ।। एवं च लक्षणं प्रोक्तं कटकाकारं तु योजयेत् । दण्डिकोर्ध्वे वाजनं स्यानुपान्तस्योपरि न्यसेत् ॥ १२४ ॥ क्षेपणेन (यं च) रू(झ)षाकारं वामावामं तु येोजयेत् । एतत्तु ममला (मामकं) वृत्तं देवानां हर्म्य के न्यसेत् ।। १२५ ।। वृत्तं वाथ षड वा अ (चा)ष्टाश्रं वा तदायते ( तम् ) । कुर्यात्तत्तछुपामानं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ १२६ ॥
श्रहमेतं चैकपञ्चांशं लुपा वर्णयथाक्रमम् ।
तस्मा[द् द्विहस्तद्दीनेन(संख्यायोगेन ) सत्रि चत्वारिकान्तकम् ।। १२७ ।।
देवानां मानुषाणां च शूद्रजात्यावसानकम् । मध्यकर्ण पान्येतत्सर्व सोपानत्कुरु ।। १२८ ॥
शङ्खतुण्डवदाकारं शङ्खावर्तविकल्पकम् । प्रागुक्तदचिणावर्त कुर्यात्तु बहुवाजनम् ॥ १२६ ॥
शङ्खावर्तमिदं प्रोक्तं देवहर्म्ये तु योजयेत् । सर्वेषां (वासा) 'चलपानां च ऋजुवक्रं तु वा पुनः ॥ १३० ॥
बहुचित्रं बहुच्छिद्रं बहुवेत्रं यथाबलम् ।
शोभं तथा कुर्याच्छेषं युक्त्वा प्रयोजयेत् ॥ १३१ ॥
एवमुक्तं लुपा चोर्ध्व शिवं वाम्बरेऽपि वा । फलका तेपां वापि ताम्रं ( श्रेण) वायमा कीलयेत् ॥ १३२ ॥ हेमजेन करोटी (टी) वा मृत्करोटी (टीं) विधानयेत् । गुडेोदकसुधायुक्तं युक्त्या च लेपयेत्सुधी ॥ १३३ ॥
[ चध्यायः
244
248
252
256
260
264
268

Page #173

विमानलक्षणम् अन्तर्वापि बहिर्वापि चोर्ध्वं च प्रतिसंयुतम् । प्रस्तरस्योक्तवत्कुचोपपीठमि(स्य)ति स्त()वा ॥ १३४ ।। कुर्यात्तु लुप(पा)मूले(लं) तु यत्तद्वलार्थ(थ) शोभितम् । उक्तादनुक्तमान चेद्विपत्तो(त्य)हित्यमावहेत् ॥ १३५ ॥ तस्मादा(तु) चोक्तवत्सर्व कुत्तु संपदास्पदम् । कम्पवृत्तं च लुपामूले शोभार्थ तु बलार्थकम् ॥ १३६ ॥
(मुखभद्रम) सर्वेषां मुखभद्रं स्गलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । शिखरालम्बनं चादा तत्पालिकावसानकम् ।। १३७ ।। अथवा प्रस्तरोोदा चोत्तरावनि(नी)तं तदा। मुखभद्रोदयमेवं चोक्तवद्विस्तृतं भवेत् ।। १३८॥ सप्तदशांशकं तुङ्गे द्विभाग प्रस्तरोदयम् । एकांशं वेदिकोत्तुङ्गं गलतुङ्गं गुणांशकम् ।। १३६ ।। त(यं तलतुङ्गं स्यात्तस्मादूर्वा शिखान्तकम् । वेदांश वच्छिखांशेन गल(ला) वक्रं गुणांशकम् ॥ १४०॥ शेषं तु मालिकान्तं च पञ्चदशांशमेव च । प्रस्तरस्य कुर्यादन्यच्छेषं प्रागुक्तवनयेत् ॥ १४१ ॥ नासिकं लम्बनं चैकं लम्बन तद्यं तु वा। पञ्चाशद्वि(य)शतारं स्यात्तदर्ध कुक्षिविस्तृतम् ॥ १४२ ।। कुक्ष्यन्तस्(न्तैः) सद्मसंयुक्त वातायनमथापि वा। गवाक्षाकारपत्रं वा पट्टिकास्पदपत्रयुत् ॥ १४३ ॥ प्रथवा चित्रसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । नासिकावृतबाह्ये तु गवाक्षाकारं तु पत्रयुक् ।। १४४ ॥ तस्मादन्तर्गता(ते)श्वादिदेवभूतादिरूपकैः। . व्यालसिंहादिहंसामिवल्यादिभूषितम् ॥ १४५ ॥
17

Page #174

296
300
304
मानसारे
[अध्यायः । तदूर्वे कीर्तिवत्रं तु निर्गमाकृतिं भावयेत् । कमोड(ढ)लम्बन(न)पावें तद्वक्षस्थलपार्श्वयोः॥ १४६ ॥ विद्याधरादिसंयुक्त प्र(प्रा)हप(चि)त्रैविभूषितम् । दीर्घनेत्र(बं) विशाल स्यावृत्त(त) गण्डस्थलं तथा ॥ १४७ ॥ गजोत्राकृति श्रोत्रं गण्डं चा(न्ते) तरङ्गवत् । पास्याने तद्विदन्तं स्याद्वेदपादं मृगाधिवत् ॥ १४८॥ नेत्राधो वशगादूधै चोर्ध्वमेवं त्रिवत्रकम् । प्रजमत्स्याननाकारं क्षुद्रदन्ते च जिह्वयुक् ॥ १४६ ॥ वक्रमादि(पुच्छादि)सर्वाङ्गं पत्रवल्यादिभूषितम् । मानं युक्त्वा प्रकुर्वीत ग्राहमेवमुदीरितम् ॥ १५०॥ कीर्तिवक्त्रं हरिव(व)– चोक्तवत्कारयेत्सुधीः । कर्णमूले कपोलाप्रे स्तूपिके शृङ्गदेशके ॥ १५१ ॥ वत्रयुङनेत्रयोर्मध्याच्छिखि(खा)मूलं तु विन्यसेत् । मन्दस्मिताननाकारं सर्व दृष्ट्वा(ष्टा)कृतिं दृशि ॥ १५२ ।। वराहोत्रवत्कौँ शृङ्गौ मेषस्य शृङ्गवत् । दन्तैक(क) करालदन्ताभाद्(भ) दंष्ट्रादथ तदन्तयुत् ॥ १५३ ॥ पार्श्वके सस्मृ(स्मि)ते गण्डं प्र(चा)प्रयोजुगायतम् । वेगादूनं च कुर्यात्तु उ(चो)प्रदृष्टिं पुटोज्ज्वलम् ॥ १५४ ॥ श्यामवर्ण मुखं सर्व किंबरीमकराननम् । दन्तौष्ठ(ष्ठ) धवलवर्ण स्याद्धास्येक्षे(दास्यमीक्ष)श्रोत्रमत्र(द्वय)युक् ॥ १५५॥ 312 मकरस्य तु निष्कम्य भुजपुच्छादि सर्वशः । प्रामश्यामा(श्वाना)कृतिव्यालैः स्तूपिशृङ्गयुतो(तमु)क्तवत् ॥ १५६ ॥ प्रोवे च लम्बकेशं स्याचतुर्थ्या दीर्घपुच्छकम् । श्यामवर्णनिभं सर्व हंससिंहो(ही चो)क्तवत कुरु ॥ १५७ ॥ गजमश्वादिसर्वेषा(वर्वान्) शिल्पियु(ल्पी युक्त्या प्रयोजयेत् । देवभूतादिरूपैस्तु यक्षविद्याधर()स्तथा ॥ १५८ ।।
308
316

Page #175

१३६
320
324
328
विमानलक्षणम् उक्तवत्कारयदेवीं भूपतीनां च हर्म्यके। अन्येषां चालयं(ये) सर्वे (वस्मिन्) देवैर्भूतैर्विना न्यसेत् ॥ १५६ ॥ सरस्वत्या[२] च वक्ष्म्या [२] च सर्वहर्येषु कारयेत् । प्रासादे मण्डपे सर्वे गोपुरे द्वारके तथा ॥ १६०॥ देवानां भूसुरादीनां वर्णानां सर्वहर्म्यके । कुर्यात्तन्मुखभद्रं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १६१ ॥ नीडस्य चाधो प्रीवा(वं) वातायनं कारयेद्वधः । मध्ये च द्वारसंयुक्तं वातायनं कवाटयुक् ॥ १६२॥ प्रधानोर्ध्वतले वापि शिखरे वाथ कल्पयेत् । मध्ये तु चाप्रके वापि चान्तरालैरलङ्कृतम् ॥ १६३ ।। लुपाकारादि जडानां मानयेन्मानवित्तमः । अम्बराद्यष्टधामानि नीढानां लुप(पं) मानयेत् ॥ १६४ ॥ विना कर्ण(ण) लुपायुक्तं युक्त्या संख्यामजा(थ) लुपा। यत्र हर्येषु संकल्प्य तत्र दोषो न विद्यते ॥ १६५ ॥ शालाकु(कू)टे च नीढे च शिखरे चोर्ध्वकूटके। लुपायुक्तभ्रमाकारे तत्तदुष्णीषदेशि(श)के ॥ १६६ ॥ स्थूलवस्तु(स्ती) तदप्रार्ध स्तूपिकावाहनं भवेत् ॥१६७॥ विंशो(शोत्सैकं तैन(ति)लानां सर्वेषां
__ भूपालानां वैश्यकानां परेषाम् । सैकाका(कान्तं युग्मयुक्तं त्यजेत् तोर्ध्वके कल्पकं वद्विकल्पकम् ॥१६८॥
(स्तूपिकीलम् ) स्तूपिकीलप्रतिष्ठा(ठां) च लक्षण(विधिना) वक्ष्यतेऽधुना । प्रासादाभिमुखा(खे) वापि चोत्तरे चैशके वापि ॥ १६ ॥ यागमण्डप(पं) संकल्प्य चोक्तवश्वक्षणान्वितम् । प्रडरार्पणमादौ च कारयेदधिवासनम् ॥१७॥
332
336
340

Page #176

१४०
मानसारे
[अध्यायः
344
348
352
356
मण्डपे स्थण्डिलं कृत्वा शालिभिश्च स्थलं न्यसेत् पञ्चविंशत्पदं न्यस्य शुद्धतण्डुलरेखया ॥ १७१ ॥ दभैंरास्तीर्य तत्पश्चात्पादप्रक्षालनं कुरु । ततश्चाचमनं कुर्यात्सकलीकरणं कुरु ॥ १७२ ॥ पुण्याहं वाचयित्वा तु स्थपतिर्ब्राह्मणैः सह। . ब्रह्मादिदेवतानां च गन्धपुष्पादिधूपकैः ॥ १७३ ।। स्तूपिकीलं समुद्धृत्य स्थण्डिलोपरि विन्यसेत् । कीलस्य परिता देशे निक्षिपेचतुरिष्टका( काम् ) ॥ १७४ ॥ तद्वहिः परितः शुद्धतोयपूर्णान्घटान्न्यसेत् । ईशस्यान्तः प्रदेशे तु मूलकुम्भं विनिक्षिपेत् ॥ १७५॥ . ससूत्राङ्ग(ङ्गान्) सवस्त्र(खान्) च सकुर्चान रुद्रपल्लवान् । सविधानफलं(ल)युक्तं(क्तान्) परितोऽष्टघटान्न्यसेत् ॥ १७६ ॥ कोलस्य पूर्वदिग्देशे रजलोहेश(इं) च निक्षिपेत् । नववस्त्रे[ण] सकुर्च च प्रा(चा)च्छाथ रत्नपात्रकम् ॥ १७७ ।। स्तूपिकीलं च संछाद्य नववस्त्रेण कूर्चकम् । पाराध्य मूलकुम्भे तु भुवनाधिपतिं जपेत् ॥ १७८ ॥ गन्धपुष्पैः समभ्यर्य नैवेद्यानि निवेदयेत् । धूपदीपं दद्ये(घा)त्पश्चान्नृत्तगीतादिघोषणैः ॥ १७६ ॥ इन्द्रादि चाष्टकुम्भानामष्टशक्तीः प्रपूजयेत् । प्रणवादि नमोऽन्तेन तत्तन्नाम्ना प्रपूजयेत् ॥ १८० ॥ स्तूपिकीखं समभ्यर्य गन्धपुष्पैश्च धूपकैः । कुण्डे वा स्थण्डिले वापि होम कुर्यात्तदप्रके ॥ १८१ ॥ समिदा(धादि) चरं()लाजान्प्रत्येकं पञ्चविंशति(तिः)। इलेखाबीजमुच्चार्य प्रणवादिनमोऽन्तकम् ॥ १८२ ॥ व्याहत्या(त्य)न्ते तत: शिल्पी स्थण्डिले प्रान्तमाश्रयेत् । यपदेवालये कोलं ध्यात्वा तत्पररुपकम् ॥ ८३ ॥
360
364
368

Page #177

376
विमानलक्षणम् तत्तन्मन्त्रं समुच्चार्य चार्चयेत्स्तूपिकीलकम् । तत्तद्देवासनं ध्यात्वा चतुर्म (ध)ष्टकान सुधीः ॥ १८४ ॥ नववस्त्रेण गोप्या(प्त्वा)इमिष्टकैरक्षरं लिखेत् । प्रागाच सह[क]कारादि(दीन्) शस्त्रेण रेखयेत् ॥ १८५ ॥ स्तूपिकील(ल)चतुर्दितु सूत्रं प्रागादि लेखयेत् । श्रीवत्साकारमये तु वक्त्रं धृत्वा लिखेबुधः ।। १८६ ॥ खस्तिवाचक(न)घोषेण जयशब्दादिमङ्गलैः । गैरिकं वै मधुक्षोरं स्वर्णतूलिकया लिखेत् ॥ १८७ ॥ वनमा(विसृज्या)च्छादनं तत्र वत्सगोकन्यकैः सह । मधुसर्पिर्धान्यराशिं दर्शयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ॥ १८८॥ माराध्य गन्धपुष्पैश्च सर्वमङ्गलघोषणैः । नानावस्त्रेण संवेष्ट्य पुष्पमाल्यैरलङ्कृतम् ॥ १८६ ॥ लम्बकूर्च समभ्यर्च्य ग्रामादीनां प्रदक्षिणम् । स्तूपिकीलं समादाय आ(चा)रोह विमानकम् ॥ १० ॥ पालिकोपरि तत्प्रान्ते नासिकोपरि प्रान्ते च । रत्नगर्त तु संकल्प्य कीलं प्राग्दर्शनं न्यसेत् ॥ १६१ ॥ नवरत्नानि(नैश्च) लोहेश्च तत्तन्मन्त्रेण चार्चयेत् । त्रित्रिकोष्ठे तु तद्गर्भे तन्मध्ये स्वर्ण विनिक्षिपेत् ॥ १२ ॥ इन्द्रे तानं विनिक्षिप्य याम्ये निक्षिप्य चायसम् । पश्चिमेऽत्र प्रविप्रवालं न्यस्य चोत्तरे रजतं क्षिपेत् ॥ १३ ॥ मध्ये तु पद्मरागं तु वजं चैवेन्द्रकोष्ठके । विद्रुमं चामिकोणे तु याम्ये नीलं तु विन्यसेत् ॥ १६४॥ नैर्मृत्ये पुष्परागं तु प्रत्ययरतक(क) क्षिपेत् । गोमेदकं न्यसेद्वायौ सौम्ये मौक्तिक(क) विन्यसेत् ॥ १५ ॥ ईशे स्फाटिक(क) निक्षिप्य तत्तद्देवान्स्वनामतः । प्रणवादिनमोऽन्तेन चोधरन रनं विन्यसेत् ॥ १६ ॥

Page #178

१४२
मानसरे
स्थपतिर्वषाढ्यः प्राप्तपञ्चाङ्गभूषणः । सुमुहूर्ते सुलने च जयशब्दादिमङ्गलैः ॥ १६७ ॥ ब्राह्मणैश्च यथाशक्त्या (क्ति) वाचयेत्स्वस्तिवाचनम् । स्तूपिकीलं समुद्धृत्य स्थपतिः स्थापकैः सह ॥ १६८॥ एतद्गतपरिस्थाप्य मूलमन्त्रं समुच्चरन् । तूपिकीलस्य परितः स्थापयेचतुरिष्टकम् ॥ १६६ ॥
पूर्वादि (दौ) च शकारादीन्नन्द्यावर्त (नीशानान्तं) क्रमान्न्यसेत् । प्राक्-मूलकुम्भमुद्धृत्य चालयद्भि: (यन्) प्रदक्षिणम् ॥ २०० ॥ स्थपतिः स्तूपमूर्धा तज्जलेनाभिषेचयेत् । इन्द्रादिकुम्भतोयेन पूजयेचतुरिष्टकान् ॥ २०१ ॥ शुद्धतायेन संपूर्य गन्धपुष्पैः समर्चयेत् । पूर्ववत्समलङ्कृत्य नैवेद्यादि(दीन्) निवेदयेत् ॥ २०२॥
षोडशोपचारांश्च कुर्याद्गन्धाक्षतैः सह ।
स्तूपिहर्म्ये मूर्ध्न [न]स्तु हंसपादः स्थितो भवेत् ॥ २०३ ॥ नमस्ते कर्तुराज्यादि ग्रामं रक्षतु सर्वदा । सुधागुलोदकं (कैः) चापि इ(चे)ष्टकैर्बदुभिस्ततः ॥ २०४ ॥
·
स्तूपिकीलं दृढीकृत्य पश्चात्प्रागुक्तवत्कुरु । ब्रह्माविष्णुमहेश्वरस्य (रायां) स्तूपप्रतिष्ठां कुरु ॥ २०५ ॥
[अध्यायः १८
396
कुर्वन्तद्यजमानगृहे नृपालये भुक्ति मुक्तिमावहेत् । यस्मादकुर्वन्नारद(नारी)नरनृपतयोः कर्ता (तु)श्च पीड़ा भवेत् ॥ २०६ ॥
तस्मात्सर्वसुखप्रदं नृपगृहे कुर्यात्स (ब) देवालये ।
विप्रवाहनयुतं च सद्गुरुं शिल्पिनान्दि (कादि ) गजवाजनस् (जिनं) तथा ॥ २०७ ॥ नृत्तगीत (i) सह सर्वघोषणैः सेवितानि स्वगृहं प्रवेशयेत् ॥ २०८ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे विमानविधानं नाम अष्टादशोऽध्यायः ।
400
404
408
412
416

Page #179

एकतलविधानम् एकभूमिविधि वक्ष्ये (धानं च) लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। जातिश्छन्दं विकल्पं तु चाभासं तु चतुर्विधम् ॥ १ ॥ पूर्वहस्तेन संयुक्तं हर्म्य जातिरिति स्मृतम् । छन्दं त्रिपादहस्तेन विकल्पं स्यात्तदर्धकम् ॥ २॥ भाभासं चार्धहस्तेन हादीनां तु मानयत् । एतदायादिशुद्धयर्थ स्थानकादि त्रिधा भवेत् ॥ ३ ॥ उत्सेधे मान(न) गृ(ग्रा)ह्यं चेत्स्थानकं तत्प्रकथ्यते । विस्तारे मान(न) संकल्प्य चासनं तदुदीरितम् ।। ४ ॥ परिणाहे पदे वापि मानं शयनमीरितम् । प्रासनं संचितं प्रोक्तं स्थानकं स्यात्त्वसंचितम् ।। ५ ॥ अपसचित(तं) शयनं चे(स्या)त्तत्तत्रिविधहर्म्यके । स्थानकादि यस्य मूलं बिम्बहर्म्य यथाक्रमम् ॥ ६ ॥ कुर्यात्तत्तद्विमानं(द्विम्बं तु) स्याद्विपरीतं विनाशनम् । समानं समवृत्तं यत्पुरुषं चेति कथ्यते ।। ७ ।। प्रायताकारधिष्ण्यं वा वनितेति प्रकीर्तितम् । पुंविमाने पुरुषं [च] वनितायां(ते) वनितां क्षिपेत् ।।८।। शक्तीनां वनितं(तां) वापि पुरु वापि कल्पयेत् । विस्तारोत्सेधभक्तिश्च पूर्ववञ्चोक्तवत्क्रमात् ।। ३॥ कुर्यात्तदेकभामस्य कन्यसादीनि तुङ्गकम्(कानि)। पागम्य(हत्य)म(चा)ष्टधा हर्म्य गण्यमानमिहोच्यते ॥ १० ॥ उत्सेधे चाष्टभागे तु चैकांशेन मसूरकम् । द्विभागं चाघ्रिकोत्तुङ्ग मञ्चमेकेन कारयेत् ।। ११ ॥
20

Page #180

[अध्यायः
१४४
मानसारे कन्धरं तत्समं कर्याचद्वयं शिखरोदयम्(यः) । खदर्ध स्तूपिकोत्तुङ्गं वक्रं षड्विधमीरितम् ॥ १२ ॥ हर्म्यताराष्टभागैकं हीन वेदिविशालकम् ।
चतुर्भागमेकांशं हीनं प्रोवविशालकम् ।। १३ ।। शिखरालम्बनान्तं च वेदितारसमन्वितम् । लम्बनं [च] त्रिभागै(गमे)कं मध्यनासिविशालकम् ॥ १४ ॥ वत्समं च त्रिपादं वा चार्ध वा निर्गमं भवेत् । मध्यनासिविशाले तु चतुस्त्रिंशद्विभाजिते ॥ १५ ॥ तन्त्रिमागं तु तुझं स्यात्पञ्चाशं त्र्यंशमेव वा। स्थितस्य लुपमूलं तु तदूचे नासिकन्धरम् ॥ १६ ॥ वदर्घ च त्रिभागं च कन्धरं मूर्ध्नि तत्समम् । तत्तुल्यं मौलितुङ्गं स्याद्युक्त्या तत्पालिकान्तकम् ।। १७ ॥ मध्यनास्यर्धमानेन सान्तरं नासिमानकम् । नासिकापाननं सर्व किम्बरीसमलङ्कतम् ॥ १८ ॥ नासितारं(र)त्रिभागैकं कुक्षितारमिति स्मृतम् । भूतादिचित्रसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। १६ ॥ सम्बनाचे दलं ब[न]ध्वा सर्वालङ्कारसंयुतम् । माघ्राणं(अपाङ्ग) पत्रसंयुक्तं भूज्यै(षणैः) पट्टेरलङ्कृतम् ॥२०॥ करोटोवदलङ्कत्य लम्बने पत्रसंयुतम् । पालिके लम्बनं तत्र श्रेण्या दर्पणवृत्तवत् ॥ २१ ॥ युक्त्यालङ्कारसंयुक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् प्रोवोचं [तु] विभागै(गमे)क वेदिकोदयमीरितम् ।। २२ ॥ तत्समं तु गलाप्रे तु चोत्तरादीनि वर्गकम् । तदेवालम्बनं तत्र गोपानादिश्रियान्वितम् ॥ २३ ॥ वेदितुङ्गसम कुर्यात्तुद्रनासिविभूषितम् । अथवा तुङ्गमाने तु दशभागं विभाजिते ॥ २४ ॥ सपादांशमधिष्ठानं तवयं पादतुङ्गकम् । तर्ध प्रस्तराचं तु चाश्विन्यंशेन] गलोदयम् ।। २५ ॥

Page #181

एकवलविधानम् वत्सम शिखरो वर्ष वशिसोदयम। प्रस्तरोपरि कां(शेन) कहये प्रकल्पयेत् ॥ २६ ॥ वदूचे पूर्ववग्रोवं युक्त्या चांशेन योजयेत् । कर्णहर्म्यस्य विस्तारं षड्भाग(गे) तु विभाजिते ॥ २७ ॥ एकांश कर्णकूटं स्यान्मध्ये शाला द्वयांशकम् । एकं वा द्वित्रिदण्डेन निर्गम भद्रमेव वा ॥ २८॥ शालाकूटद्वयोर्मध्ये चैकहारा सपखरम(ग)। तत्तुङ्ग(ङ्ग) सप्तभागं स्यादेकांश वेदिकोदयम् ।। २६॥ सर्वेऽध्यर्धभागेन गलं त्र्यंशकं मस्तकम् । तदर्ध स्तूपिकोत्तुङ्ग कर्णहय॑मिति स्मृतम् ॥ ३०॥ तदेवाधिष्ठानसंयुक्तं कर्यहर्म्य विना तथा । वध्वं वेदिकांशेन कर्णकम्पान्जफम्पयुक् ।। ३१ ।। प्रथवा वेदिकोत्तुङ्ग(ग) शेष भागमिहोच्यते । तदेव वेदिकाशेन नवभाग(गे) विभाजिते ।। ३२ ॥ द्विभागं वाजनं मूले चोर्वे कर्ण गुणांशकम् । तदूर्ध्वं कम्पमेकांशं दल (लं) मंशेन वाजनम् ॥ ३३ ॥ वेदितारं चतुर्भाग मध्यकोष्ठं शिवांशकम् । नासिकायुक्तकोष्ठं वा नासिकापजरान्वितम् ॥ ३४ ॥ शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । अथवा हर्म्यतुझे तु द्वादशांशं विभाजिते ॥ ३५ ।। सार्धतुङ्गमधिष्ठानं पावदीर्घ (दैय) गुणांशकम् । सदर्ष प्रखरोत्सेधं प्रोवो तु गुणांशकम् ॥ ३६ ॥ शिखरोवं द्विभार्ग स्यात्स्तूपिकाचं शिवांशकम् । प्रस्तरोवें दिमागेन चान्तरं प्रस्तरान्वितम् ।। ३७ ॥ उत्सेपदशभागे तु वेदितु शिवांशकम् । पादतु गुखाशं स्यात्रिपादांशक(क) मञ्च(स्त)कम् ॥३८॥ बेदिकोष तु (स)पादांशं कन्धरोपं शिवांशकम् । शिवाजम)श्विनीमागे पोर्ष कुम्भ शिवायकम् ॥ ३९ ॥
18

Page #182

१४६
मानसारे तदूचे प्रोवमशेन पूर्ववत्समलङ्कृतम् । प्रथवा मनुभागं तु हHतुङ्ग(ङ्ग) विभाजते ।। ४०॥ सत्रिपादमधिष्ठानं तवयं चाघ्रि भाजिते(तम् ) । तदर्ध प्रस्तरोत्सेधं युगांशांघ्रि(शं प्रोव)तुङ्गकम् ।। ४१ ॥ तदर्थ शिखरोत्तुङ्गं तदूर्ध्वं स्तुपिकमंशकम् । प्रोवमञ्चोर्ध्वमंशेन यथेष्टाधिष्ठानसंयुतम् ॥ ४२ ॥ तदूर्ध्वं च द्विभागेन कर्णहादिमण्डितम् । शेषं च कन्धरं प्रोक्तं पूर्ववत्समलङ्कतम् ॥ ४३॥ अथवा हर्यतुङ्गे तु षोडशांशं विभाजिते । अधिष्ठानं द्विभार्ग स्यात्पादतुङ्गं युगांशकम् ॥४४॥ प्रस्तरं चाश्विनीभागं चोर्ध्व भागं विशेषतः । मनु(मञ्च)भाग(गो) युगांशं स्यात्प्रस्तरं च द्विभागिकम् ।। ४५ ॥ तत्सम प्रोवतुङ्गं स्याधुगांशं शे(शि)खरोदयम् । तदर्ध स्तूपिकोत्तुङ्गं चाष्टवर्गमिति(मतः) स्मृतम् ॥ ४६॥ मूलहर्म्यविशाले तु चाष्टभागं विभाजिते । षड्भागमूर्ध्वतले कुर्यात्तद्विस्तारमिति स्मृतम् ॥ ४७॥ ऊवाङ्ग पूर्व(हय)वत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । तदेवाष्टांशकं चोर्ध्वं पादतुङ्गं द्वयांशकम् ॥४८॥ सदध मञ्चतुङ्गं स्यात्तत्समं कन्धरोदयः । मीशं शिखरोत्तुङ्गं चाध्याशं शिरो(र उ)दयः ।। ४६ ॥ अर्ध्वं पादोदये बन्धुभागमेकांश(शं) चेदिकम् । शेष पूर्ववत्कुर्यादष्टवर्गविदो विदुः ॥५०॥ वेदद्धाष्टभागं स्याजन्मादिस्तूपिकान्तकम् । प्रविष्ठान(न) युगांशं स्यात्पादा(दम)धिक(क) पाल(लि)कांशकम् ॥ ५१ ।। प्रस्तरोवं युगांशं स्यादूचे पादं शरांशकम् । तदूर्वे अंश(शं) मञ्च स्याद्वेदिकोचं शिवांशकम् ॥५२॥ प्रीवतुझं द्विभागं स्याच्छिखरोच्चं वेदभागिकम् । स्तूपिकोचं द्विभागं स्यात्कहादिमण्डितम् ।। ५३ ॥

Page #183

१४७
१९7
108
112
116
एकतखविधानम् एतदष्टविधं प्रोक्तमेकभूमिविधानके। विमानं सम[स]यं हर्म्य चालयं वा चाधिष्ण्यकम् ॥५४॥ प्रासादं भवनं क्षेत्रं मन्दिरा(रमा)यतनं तथा । वेश्म च गृहमावासं क्षयं धाम सनातनम् ॥ ५५ ।। वासं गेहमागारं वा सदनं वसितं गृहम् । निलयं तल(लं) कोष्ठं च स्थानं पर्यायवाचकम् ॥ ५६ ॥ विमानस्य तु विस्तारे त्रिभागं चांशकं गृहम् । हर्म्यतारे तु भूतांशं त्रियं(त्रयां)शं गर्भगेहकम् ॥ ५७ ॥ गेहवारे तु सप्तांशं नालीतारं युगांशकम् । नालीवारं युगांशं स्याच्छरांशं गृहविस्तृतम् ॥ ५८ ।। चय(य)व्यासं च रुद्रांशं षड्भाग कोष्ठविस्तृतम् । सैकार्कभागविस्तारे सप्तांशे नालिके गृहम् ॥ ५६ ॥ पञ्चादशांशकं तारे साष्टांशं गर्भगेहकम् । विस्तारे च द्विभागे तु चैकांशं तुङ्गविस्मृतम् ॥ ६॥ शेष कुट्य(व्य)विशालं स्याद्गर्भगेहावृतं तथा। प्रदातल(पाद्वादश)भूरपि कोस्तास(कोष्ठ) वितलान्तं मूलगृहम् ॥ ६१ ॥ अत्र(न्तः)गृह(ह) विमानविधिमाशाप(मशेष) गृहं नालिकाविक(दिम्)। विमानमिदमुक्त(क्तं) स्याद् यमागताराना(थागत) गृहतारम् ॥ ६२॥ यत्तत्कुट्य(ड्य)विशालं तु द्वादशांश(शे) विभाजिते। पञ्चाशं तु बहिःकुर्यात् सा(चा)न्त(न्तः) सप्तांशकं त्यजेत् ।। ६३ ॥ तद्वयोर्मध्यदेशे तु (च) वारथा(द्वारपाद)स्य मध्यमे । एतदहि(हिः) स्थितस्तम्भं तदुच्चान्तरितो(तमु)च्यते ॥ ६४ ॥ तत्पादमध्यमोच्यान्तमङ्गला(न्तं क्षुद्रा)दधिमध्यमम् । एवं तु मध्यमं श्रेष्ठं हर्ये द्वारस्य योगत:(योग्यकम्) ॥६५॥ क्षुद्रहवें तु युक्त्या च कुर्यात्तु शिल्पि(ल्प)वित्तमः । अन्तस्तम्भ(म्भं) विना वापि कुर्याद्वाह्यस्तु पादकम् ॥६६ ॥ विभजेत्पञ्चषष्टाष्ट(ट)हर्म्यपादोदयं तथा । तत्तदेकांशहीनं स्याच्छुद्धद्वारोदयं भवेत् ॥ ६७ ॥
120
124
128
132

Page #184

[अध्यायः
136
140
144
मानसारे तदर्ध द्वारविस्तार देवानां हर्म्यमध्यमे । नागनन्दाङ्गुला(लमा)रभ्य द्विद्य कुलविवर्धनात् ।। ६८ ॥ एकहस्तावसानान्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् द्वारपादस्य विस्तारं क्षुद्रहर्येषु योग्यकम् ॥ ६ ॥ चतुर्विशाहुलं पञ्चविंशत्यङ्गुलमारभेत् । द्विद्मलेन वृद्धिः स्यात्कन्यसादीनि पूर्ववत् ॥ ७० ॥ चत्वारिंशानुसं चैकचत्वारिंशाङ्गुलान्तकम् । मध्यमं मानहम्य तु द्वारपादस्य विस्तृतम् ॥ ७१ ॥ द्विहस्तं तु समारभ्य त्रित्र्यंडुलविवर्धनात् । वन्त्रि हस्तावि(व)धिर्यावदधमादि त्रयं त्रयम् ।। ७२ ॥ एवं तु द्वारपादं स्याद्विस्तारं चोत्तमालये।
चित्तु द्वारपादोधवशाद्वाराधिविस्तृतम् ।। ७३ ।। द्विहस्तं तु विशालं स्यात्सम वा बहु(ह)लं भवेत् । तदर्ध वा त्रयांशैकं द्वारपादस्य तत्तथा ॥७४॥ द्वारायामसम(म)पादा चोर्ध्वया(योः) पट्टिकाघनौ । सहैव विस्तृवं दीर्घ पादयुक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ७५ ॥ देवभूमरभूपानां सामन्तप्रमुखादीनाम् । योन्य(ग्य) कवाटयुग्मं च श्रेष्ठं मध्यं च हर्म्यके ॥ ७ ॥ अन्तर्वापि बहिर्वापि घाटनं कीलसंयुतम् । द्वारपादं च बाझे तु सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। ७७ ॥ द्वारोवे द्वारपार्वे तु कुर्यात्तु द्वारदेवताम् । कवाद्वारदेवानां स्पृष्टदोषं समावहेत् ॥ ७८ ॥ तस्मात्परिहरेच्छिल्पी चान्तस्तम्भं प्रयोजयेत् । जन्मादि पट्टिकान्तं च पञ्चांशं तु यथाविधि ॥ ७ ॥ देववास्थापन कर्यादा नालं प्रयोजयेत् । मसूरावां स्थान स्यादन(न्व)र्थ विप्रनालिका ॥८॥ विस्तारायाममुत्सेधं लम्बनं वश्यतेऽधुना। प्रष्ट() पस्तिथा भानुर्मनु(नुः) षोडशकाङ्गुलम् ॥२१॥
148
162
166
160

Page #185

184
168
172
एकतलविधानम् पचधा (र)चितं नालं विस्तारं परिकीर्तितम् । वितस्त्याः स्तूपि(सार्धद्वि)हस्तान्तं पञ्चधायाममीरितम् ॥२॥ एतत्तुद्रा(द्र)विमाने तु मध्यदेशस्य वामके। पूर्वदिश्चोत्तरे वापि युक्त्या नालं प्रयोजयेत् ॥॥ यथापूर्वोक्तमाने तु नदूर्ध्वं च गुणांशकम् । मध्यमे चोत्तमे हर्म्य दन्तनालं प्रमाणकम् ॥८४॥ यथाधिष्ठानतुझं तत्सम नालोदयं भवेत् । उत्सेधे च त्रिभागैकं तस्याधो चाप्रलम्बनम् ॥८॥ नालमूल विशाले तु भूतभागं विभाजिते । प्रयाशं चाप्रविस्तारं लम्बनं पंञ्चभागिकम् ॥८६॥ कुड्मलोच() त्रिभागं स्यात्पद्ममेकेन कारयेत् । तदूर्ध्व वाजनं चांशं युक्त्या च समलङ्कतम् ॥८॥ धराय(द्वारं वा) वाथ वृत्तं वा भद्रता(द्वा)रं स्खलतम् । एकद्विन्यजुलं वापि चतुष्पञ्चाङ्गुलेन वा ॥८॥ मूलविस्तारमुत्सेधं युक्त्याच्छिद्रं प्रकल्पयेत् । मूलपादत्र्यंशेन पाने छिद्र(द्र)विशालकम् ॥८६॥ मूले तुङ्ग स(सिंह)वक्रं स्यात्तदा स्यानिर्गमोदयम् । रम्भानालं प्रसूनाभं कुर्यात्तच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ॥१०॥ शीर्ष च शिखा प्रोवं वृत्तं स्याद्वैजयन्तिकम् । तदेव कर्णकूटं चेद्वा भोगमिति कीर्तितम् ॥३१॥ तन्मध्ये भद्रसंयुक्त श्रीविशाल मिति स्मृतम् ।। वदष्टानं शीर्ष स्यात्स्वस्तिबन्धमिति स्मृतम् ॥१२॥ वदवं चतुर चेच्छिखरं श्रीकर भवेत् । पद्मश्रवृत्तसंयुक्तं हस्तिपृष्ठमुदाहृतम् ॥३३॥ शिरो प्रोवे षडयं स्यात्स्कन्धतारमिहोच्यते । मध्ये भद्र(द) विशाल स्यात्कर्णकूटोपसंयुतम् ॥६४ ॥ वच्छालाभद्रनास्यङ्ग शिरो प्रोवं तु वृत्तकम् । अथवा चतुर स्यात्सरं तत्कय्यते ॥६५॥
176
180
184
188

Page #186

१५०
मानसारे
तदेवाकारमायामं तत्तन्नाम्ना प्रकीर्तितम् ॥ ६६ ॥ एवं प्रोक्तं हर्म्यके मध्य भद्रं
शालाकोष्ठं दिग्विदिक् कूटयुक्ता (क्तम्) ।
हारा श्रान्ता नासिका पञ्जराढ्यं
कुर्यात्सर्व वेदिकाभद्रयुक्तम् ॥ ६७ ॥
हर्म्यतारसमं चतुरंशकं तत्रिपादमर्धमथापि च
कुड्यतारसमादि यथाक्रमम् ।
कन्यसं त्रिविधं मुखमण्डपम्
तन्मुखमण्डप (पं) मुख्यविमाने ॥ ६८ ॥
मध्यविमानस (स्य) मण्डपपार्श्वे
अम्बरं दण्डमथ द्वयदण्डम् |
हर्म्यवशादुपवेशनयुक्तम्
यत्तत्क्षुद्र विमाने तन्मुखे मण्डपं स्यात् ॥ ६६ ॥ तद्द्द्वयोर्मध्यदेशे चैकाद्य(ध्य)र्ध हस्तविस्तारम् । अथवा त्रिपादहस्तं स्यात्प्रासादार्ध ( ) मथ कथितम् ॥ १०० ॥ एकद्वित्रिदण्डं वा चान्तरालस्य वेशनं स्यात् । कुम्भे स्तम्भसहितनासिका पञ्जरयुक्तमेव वा ॥ १०१ ॥ शालापञ्जरयुक्तं तारणैः समलङ्कृत्य युक्त्या । एकद्वित्रिचतुर्हस्त्या स्तम्भयुक्तमिति कथितम् ॥ १०२ ॥ प्रथवा द्वारयुतं पूर्ववद्द्द्वारमानेन कुर्यात् । तद्द्वारमुखसोपानं हस्तिहस्तेन भूषितं सम्यक् ॥ १०३ ॥ युग्ममण्डपदेशे तत्सममूलेव (एव) मलङ्कृत्य । अन्यमण्डपदेशे यन्मानारम्यमलङ्कृत्य ( तम् ) ॥ १०४ ॥ मण्डपे प्रस्तरस्योर्ध्वे कर्णद्दर्म्यादिमण्डितम् । यतनामान्तरालं चोर्ध्वे नासिकाजालपञ्जरं वापि ।। १०५ ।।
तत्तन्मण्डपमध्ये प्रासादवशाद्द्द्वारं संकल्प्यम् । पूर्ववत्कवाटयुक्तं मण्डपस्यान्तः सफलयुक्तम् ।। १०६ ॥
[ चध्यायः
192
196
200
204
208
212
216

Page #187

एकतलविधानम् तत्तद्वहिरदेवा[न] न्यसेदेतवारपार्श्वयाश्चैव । नन्दिमहाकालादौ चोक्तवद् द्वारदेवा[न] न्यसेत् ॥ १०७ ॥ मण्डपे(पस्य) दक्षिणे कोष्ठे नृत्तयुक्तै(क्तमे)व विनायकमुक्तम् । मण्डपसौम्यकोष्ठे स्थानदुर्गयुक् स्थापयेत्तत्स्थम् ॥ १०८ ॥ प्रासाददक्षिणे मध्यकोष्ठे व्यानदक्षिणामूर्तिम् । तदूर्ध्व प्रोवकोष्ठे गेयमूर्ति वीरभद्रं वापि ॥ १०॥ पश्चिममूलतले मध्ये कोष्ठे लिङ्गमुद्भूतम् । अथवार्धनारीश्वर(रं) स्थानकं विष्णुं स्थापयेदापि ॥ ११० ॥ तदूधै ग्रोवकोष्ठे तु केशवनृसिंहाच्युता[ना सीनम्(नान्) । सौम्यके मूलतले कोष्ठे स्थानकं चतुर्मुखं स्यात् ॥ १११ ॥ तदूर्ध्व प्रीवकोष्ठेऽथ नदं(नारद) कमलं (लज) वापि । पूर्वे गलदेशे मध्यकोष्ठे गुहं गजारूढम् ॥ ११२ ॥ निशापतिं वाथ सर्वया तत्तहेव्या सहासन[स्थ]मुक्तम् । इन्द्रस्य दक्षिणद्वारात्परितः षोडशविग्रहं कुर्यात् ॥ ११३ ॥ प्रस्तरोपरि[तं] देशे कोणे कोणे स्थापयेद्वृषभम् । कणकमेकमूर्ध्व च द्वयं वाथ वृषभसंयुक्तम् ।। ११४ ।। एकानेकतलं सर्वमेतद्देवान्पुराणसंयुक्तम् ।। एवं शिवहाणां योग्यं विनोदमन्यदेवानाम् ॥ ११५ ।। तत्तद्वारमुक्त ए(चै)कानेकतलोपेतं सर्वम् । अथवा विष्णुविमाने ति] देवस्थापनं वक्ष्यामः ॥ ११६ ।। द्वारे चण्डप्रचण्डौ च मण्डपयाम्ये वनित(ता)म् । प्रागुक्तवत्सौम्यदेशे विमाने पूर्ववहेवतां वापि ॥ ११ ॥ हरिं वा गरुडं वा कुर्यात्पुरता(पूर्वो)क्तचतुष्कोणे । शयनं वासनं सिंह ताय॑ कृताजल्यासनयुक्तम् ।। ११८ ॥ पोत्री नृसिंहमथ केशवमश्वत्थ(स्थं) कर्णात्पूर्वादिदितु चतुषु । पूर्वकान्त(प्रोक्त)हम्र्ये (म्य)कभूमिगलदेशमिति प्रतिष्ठा कुर्यात् ।। ११६ ।।

Page #188

१५२
[अध्यायः १९]
244
248
252
मानसारे दुर्गम(चरा)मिमवासनमच्युत पा
___प्राच्या दिशि द्विल्लाहम्ये गलप्रदेशे। प्रोमाधव नरहरि कव(त) दपियेष
नारायणं चाय पश्चिमदिक् प्रदेशे ।। १२० ॥ को(को)ई बोत्तर(रे) जनार्दन(न) हयं के वत् । त्रितले पूर्वदिग्देशे प्रोवे तड्रोधरं न्यसेत् ।। १२१ ॥ उत्तरे वासुदेवं पायवान्यसंकर्षणं स्मृतम् । पनिक पश्चिमदेशे चोर्चे वा तदधो(पूर्व)तले ।। १२२ ।। एवं तु चोक्तवत्कृत्वा बौद्धादिजिनकालयम् । वतद्विमानयो(स्यो)वं तु तत्तद्देवान्न्यसेत्क्रमात् ।। १२३ ।। प्रन्येषां देवदेवीना विमाने तत्तद्विधानतः । सर्वेषां हयंके कुर्यात्तत्तद्वाहनमीरितम् ॥ १२४ ॥ शयनं वासन वापि प्रस्तरस्योपरि न्यसेत् । एवं तत्प्रोक्तवत्कुर्याद्वयं तत्सम्पदा(दास्)पदम् ।। १२५ ॥ एकभूमिं कुर्यादधिकं चौपपीठ(3) रुचिरा संयुतम् । सोपपीठभवनैर्युत तु वा कारयेत्तु कथित पुरातनैः ।। १२६ ।। 'एवं सर्वहालङ्कारयुक्त्या
नानापादेदिकाता(धारमञ्चम् ॥ होनाधिक्यं चेद्विनाशन तस्मात्
कुर्यात्सर्व चोक्तवत्सम्पदा(वार्थम् ॥ १२७ ॥
266
260
इति मानसारे वास्तुशाल पकमिविधानं नाम पकानविंशोऽध्यायः ॥

Page #189

द्वितलावधानम् द्विवलानामबार पक्ष्ये संक्षिप्यतेऽधुना । विस्तारोत्सेप(पी) हर्ये वा पूर्वबन्परिकल्पयेत् ॥१॥ पानादिस्तूपिपर्यन्त प्र(चा)ष्टाविंशद्विभाजिते । प(प्रा)धारोवं गुणांशं स्यात्पादतुझं पदंशकम् ॥ २॥ बन्ध्वर्श प्रस्तरोत्सेधं चोर्वे पादं शराशकम् । तदूचे पादमचोर्वे शिवाशं बेदिकोदयम् ॥३॥ पवयं कन्धरोत्सेध वेदांशं शिखरोदयम् । वर्षे स्तूपियुग्मा(त्रयां)शं तुझं तु परिकल्पयेत् ॥ ४ ॥ एकत्रिंशांशकं तु सार्धबन्ध(न्धु) मसूरकम् । सप्ताशं पादतु स्यात्तदर्य प्रस्तरोदयम् ॥ ५॥ तदूर्वाऽर्धमषिष्ठान बंश(श) वेदानितुझकम् । तदर्ध प्रस्तरोत्सेधं तदर्ध वेदिकोदयम् ॥ ६॥ तदर्य वेदितुङ्गं स्याच्छिखरोई युगांशकम् । स्तूपितुङ्गं द्वयांशं स्याद्वितले तद्वितीयकम् ॥ ७॥ तदेवोर्ध्वमधिष्ठानं विमानांशे कवितस्तिकम् । सर्वोऽधि शरांश स्यात्कहादिमणितम् ॥८॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्ततीयद्वितलं भवेत् । तुझे द्विरटमार्ग स्यादध्याशं मसूरकम् ॥ ६ ॥ गुणाशं चापितु स्यात्प्रस्तरं सार्धमागिकम् वदूर्ध्वमंशमविष्ठान तर्खे बंशका(कम)धिकम् ॥१०॥ शिवांश प्रस्तरोत्तुङ्ग त्रिपादं वो(चो)र्ध्वमसूरकम् । पादांशं वेदिकोतु सपादाशं गवोदयम् ॥ ११ ॥
19

Page #190

१५४
मानसारे
शं शिरतु (स्तु) ङ्गं स्यात् (स) गदांशं शिखरोदयम् । चतुर्थ द्वितलं प्रोक्तं तदेव शिखरं विदुः ॥ १२ ॥ लम्बनं सार्धभागेन गोपानादि क्रियान्वितम् । शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्पवधा द्वितलं विदुः ।। १३ ।। एकादशांशकं तुङ्गमेकांशेन मसूरकम् ।
अनिका (कम) धितुङ्गं स्याच्छिवांशं प्रस्तरोदयम् ॥ १४ ॥ तदूर्ध्वं चापपीठं स्यात्तत्समं च मसूरकम् । तद्द्रयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्धं प्रस्तरोदयम् ।। १५ ।।
I
तत्समं वेदितुङ्गं स्याच्छिवांशं गलतुङ्गकम् । शिखराचं द्विभागं स्यादेकांशं स्तूपिकोदयम् ।। १६ ।।
षष्ठमं(कं) द्वितलं प्रोक्तं सप्तमं वक्ष्यतेऽधुना । एकादशांशकं तुङ्गे चैकांशेन मसूरकम् ॥ १७ ॥ द्विभागं पादतुङ्गं स्यात्प्रस्तरं चाम्बरांशकम् । कुर्यात्तत्रव (घ) नं चोर्ध्वे त्रिपादांश (शं) मसूरकम् ॥ १८ ॥ तद्द्द्वयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्धं प्रस्तरोदयम् ।
तदूर्ध्वेऽङ्घ्रि सपादांशं एकां (चार्ध) शं प्रस्तरोदयम् ॥ १६ ॥
पादांशं वेदिकात्तुङ्गं तद्द्द्वयं गलतुङ्गकम् । शिखराचं शिवांशं स्यात्तदर्ध तच्छिखेोदयम् ॥ २० ॥ द्वितले सप्तकं प्रेाक्तं त्रयाङ्घ्रिक हर्म्यकम् । तदेवांशाधिकं तुङ्गे तन्मूले प्रस्तरे। र्ध्वके ॥ २१ ॥ अंशेन चोपपीठं स्यादधिकं द्वितलं स्मृतम् । एवं दण्डवशात्कुर्यान्निर्गमं तदिहाच्यते ॥ २२ ॥ प्रागुक्तविस्तृतं बाह्ये निर्गमं परितस्तथा । एकदण्डं द्विदण्डं वा त्रिदण्डं निर्गमं स्मृतम् || २३ || एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तं वाथ निर्गमम् । त्रिचतुर्हस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥ २४ ॥
प्रध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #191

२०]
द्वितलविधानम्
एकादशार्कहस्तान्तं पञ्चधा निर्गमं भवेत् । पञ्चषट्करमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥ २५ ॥ सैकार्कमनुहस्तान्तं निर्गमं पश्वधा भवेत् । क्षुद्राल्पमध्यमुख्यानां युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥ २६ ॥ अथ हर्म्यविशालार्ध तत्समं निर्गमं तु वा । यत्तद्भक्तिविशाले तु कूटमेकैकभागिकम् ॥ २७ ॥ एकं वाथ द्विपादं वा तस्य द्वारा विशालकम् । द्विभागं वा त्रिभागं वा मध्यशालाविशालता ॥ २८ ॥ हयें चोर्ध्वतले पादं बाह्यकूटादि विन्यसेत् । कहम्यकृतिं वाथ चान्तरं प्रस्तरं तु वा ॥ २६ ॥ त्रिचतुः (तुषु) पचाङ्गुलं वापि द्वितलेऽङ्घ्रि विशालकम् । तच्चतुः(तुष)पञ्चषट्सप्तसाष्टांशाङ्घ्रिविशालके ।। ३० ।। तत्तदेकांशहीनं स्यादूर्ध्वे पादविशालकम् ।
शाला कूटश्च पादौ च बाह्ये मध्यान्तरालकम् ॥ ३१ ॥ नासिकापञ्जरैः शाला कुम्भपादादिभूषितम् । तोरणैर्नीडभद्रादि [भिः] मूले चार्श्वे च भूषितम् ॥ ३२ ॥ नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम् । नानागोपानसंयुक्तं क्षुद्रनास्यैर्विभूषितम् ॥ ३३ ॥
अर्धशाला विशेषोऽस्ति चोर्ध्वशालासमन्वितम् । तदृर्ध्वं प्रस्तरान्तः स्यान्नासिकाभिरलङ्कृतम् ॥ ३४ ॥ कूटानां चतुरश्रं स्यान्मध्ये मध्यं तु नासिका । एक द्वित्रिचतुर्दण्डं मध्यभद्वैस् (द्रस्य) तु निर्गमम् ॥ ३५ ॥
चतुःशाला चतुः (तुष्) कूटं चाष्टभा (हा-) रं सपञ्जरम् । एकदण्डा (ण्डम)र्धदण्डं वा चोर्ध्वकूटादिवेशनम् ॥ ३६ ॥ मध्यकोष्ठे द्विपार्श्वे तु चार्धशालासमन्वितम् । तदूर्ध्वं मध्यमे नासि तत्पार्श्व वज्रनासिकम् ॥ ३७ ॥
१५५
52
56
60
64
68
72

Page #192

मानसार
उत्पारवं शालयोः पावें जुद्रनास्यविभूषितम् । फूटकोष्ठादिसर्वाङ्गं युक्त्वा तु समसाइतम् ॥ ३८ ॥ शेष तु पूर्ववस्कुर्यात्कहादि चोक्तवत् । साप्ताएक(क) द्विभूम्ये तु [वि] शेषाणा(पेण) पश्यतेऽधुना ।। ३६ ।। विस्ताराद्विगुरू वा त्रिगुणं वा तद्छ्यम् । वन्मुख मण्डपाने तु कुर्यावधिकमण्डपम् ।। ४० ॥ बत्तुरे मन्यमे द्वारं गवावाच कल्पयेत् । पश्यि मध्यमे द्वार साहने मध्यमण्डपम् ।। ४१ ॥ परिसमायुक्त पूर्व सोपानसंयुतम् । बद्धन कासाङ्ग कूटकोष्ठादिभूषितम् ॥ ४२ ॥ सोपपीठमविष्ठान सोपपीठ(8) मसूरकम् । वर्षे पादम च संयुक्त सन्निवह(ग)कम् ॥ ४३ ॥ पूर्वबन्मानयुक्त्या विमानान्तस्य निर्गमम् ।। कचित्पावनेषु पदभागाशविहीनकम् ॥ ४४ ॥ प्रस्तरस्योपरि न्यस्य पान्तमण्डलकुट्य(न्य)कम् । कहादिसंयुक्त सर्वालङ्कारसंयुवम् ॥ ४५ ॥ मारोप्यं प्रदक्षिणं सौम्यमेवं प्रकल्पयेत् । शेष तु पूर्ववत्कृत्सर्वदेवांश्च सनके ॥ ४६॥ मोकर विजय सिद्ध पौष्टि[क] कान्तकं प्रभूतकम् । खस्तिक पुष्कलं नाम प्रथमायष्टसपके ॥४७॥ पूर्ववचोकदेवानां सर्वहम्येषु योजयेत् ।। प्रथवा विपाहन्ये तुगले पूर्व जनार्दनम् ॥४८॥ दपि परिवामूर्ति नारसिंहमवापि वा। पश्चिमे पेय पोक चोत्तरे श्रीषरं भवेत् ॥ ४ ॥ अथवा पितामह सामागरादीप हयंके। द्वारदेवादि सर्वेषा(वान) पूर्ववत्कल्पयेत्सुधीः ॥ ५० ॥

Page #193

104
द्वितखविधानम् वदेव शिवहयं तु मण्डपे तु विशेषतः । सौम्ये तु कामरूपं वा प्रोकवास्तत्रदैवतम् ॥५१॥ स्थापयेत्क्षेत्रपालाना(न) षण्मुखं चापि कल्पयेत् ।। प्रारोग्य(प्यं) हयंमूले तु कर्णहयात्प्रवेशयेत् ।। ५२ ।। सर्वेषां देवताहम्ये पूर्ववदेवता म्यसेत् ।
तवच्छाबमार्गेब (चो)हापोहेन योजयेत् ॥ ५३ ॥ वेदाप्रान्त वर्तुखाभ गजानं
वृत्तामा प्रवृत्तं तमे(2)व । वीर्ष वच्छिरोप्रोवयुलम्
पकं प्रागवद्भूषबादि द्विभूमौ ॥ ५४॥ हाराप्रान्ते बंशकांशमलिन्दम्
मचसोर्षे चावृत प्रवरं । पाल्म साहयंमूलं यद्
युवा भत्तवा यन्मानारम्यं कुर्यात् ॥ ५५ ॥
-108
112
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे दिलविधानं नाम विशाग्यायः ॥

Page #194

त्रितलविधानम् त्रितलस्य विधानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । विमानतुङ्ग(ज)षडशे तु साधांशेन मसूरकम् ॥१॥
वयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् । मूलपादोदयेऽष्टांशमधिकं (चाशाद्धीनं) चोर्ध्वाधितुङ्गकम् ॥२॥ तदर्ध प्रस्तरोचं तु पादमूलद्विगुणाधिकम् । तदर्ध चोर्ध्वको[प]पादं तस्यार्ध वेदिकोन्नतम् ॥ ३ ।' तदर्य चोर्ध्वकम्पं स्याग्रोवतुङ्गं द्वयांशकम् । शेष चोर्चे शिखात्तुङ्गं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ४ ॥ प्रच्छादनोपरि स्तम्भं कर्णहादिमण्डितम् । विस्तारोत्सेधभक्तमेषां यत्तत्प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ ५॥ श्रीकान्त हर्यक प्रोक्तं क्षुद्रं त्रिवले विदुः । अथवा सप्तसप्ताशं विभजेत्रितलोदये ॥६॥ चतुर्भागमधिष्ठानं तवयं पादतुङ्गकम् । अधिष्ठानसमं मञ्च मच्चोऽर्धेन वप्रयुक् ॥७॥ सत्रिपादपदंशेन चोर्ध्व पादोदयं भवेत् । तदूर्ध्व प्रस्तरोत्तुङ्ग सत्रिपाद त्रिपादकम् ॥८॥ ववर्धन वर्ष स्यात्तदूर्ध्वनि षडंशकम् साद्विभाग(ग) मञ्च स्यादर्धाशमूर्ध्वपट्टिकम् ॥६॥ एकाशं वेदिकोत्तुङ्गं प्रोवतुङ्गं गुणांशकम् । तद्वयं शिखरतुङ्ग स्याद्गुणांशं तच्छिखादयम् ॥१०॥ शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यादासन परिकीर्तितम् । प्रथवा त्रिवलोत्तु () द्वादशांशं विभाजिते ॥११॥

Page #195

२१]
त्रितल विधानम् तदेकांशमधिष्ठानं द्विभागं पाददीर्घ ( दैर्ध्य ) कम् | तदर्ध प्रस्तरात्सेधं त्रिपादं चोर्ध्वपीठकम् ॥ १२ ॥ तत्समो(ममू)र्ध्वे त्वधिष्ठानं तद्द्वयं पाददीर्घ ( दैर्घ्य ) क्रम् । तदर्ध प्रस्तरं चोर्ध्वे सार्धशेन मसूरकम् ॥ १३ ॥ एकांशं पाददीर्घ (दैर्घ्य) स्यादधांशं मञ्चतुङ्गकम् । तदर्ध वेदिकात्तुङ्गं तद्वयं ग्रीत्रतुङ्गकम् ॥ १४ ॥ श्रीवतुङ्गद्वयं चोर्ध्वं मस्तकमर्ध शिखादयम् । एवं सुखालयं प्रोक्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ १५ ॥ तस्यापपीठदेशेतु चाद्धृता हरितान्वितम् । एतत्तु केसरं प्रोक्तं कमलाङ्गमिहोच्यते ।। १६ ।। चतुर्विंशांशकं (क) तुङ्गे श्रोकान्तस्याकृतिस्तथा । सर्वाङ्गकं गवाक्षं स्यात्कर्णहर्म्य विना तथा ॥ १७ ॥ नानावेदिकया युक्तं नानास्तम्भैरलङ्कृतम् 1 चतुर्दिग्वारणं कुर्यात्संकीर्ण द्रव्यसंयुतम् ॥ १८ ॥ श्रादिभूतं तु कुत्र्यं (ड्यं) स्यात्तदूर्ध्वत्यङ्घ्रिसंयुतम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं कमलाङ्गमुदीरितम् ॥ १६ ॥ तदेव कर्ण हर्म्यादियुक्तं वेद्यादिभूषितम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं ब्रह्मकान्तमिति स्मृतम् ॥ २० ॥ अथवा तुङ्गमाने तु त्रिंशदंशं विभाजिते । अधिष्ठानं द्विभागं स्यात्तद्वयं पादङ्गकम् ॥ २१ ॥ तदर्ध प्रस्तरात्तुङ्गं चोर्ध्वमवं तु तत्समम् । सार्धवह्मंशकं चार्श्वे पादं साधींश (शं) मञ्चकम् ॥ २२ ॥ तत्समं चोर्ध्वमञ्चं स्यादूर्ध्वे पादं गुणांशकम् । सपादांशं प्रस्तरं स्यात्तत्समं चोर्ध्वमश्चकम् ॥ २३ ॥ तदर्ध वेदिकात्तुङ्गं तत्समं कन्धरोदयम् ।
प्रोद्वयं शिरा ( र उत्तुङ्गं शेषं तु स्तूपितुङ्गकम् ॥ २४ ॥ कर्णहर्म्यादिसंयुक्तं मेरुकान्तमिति स्मृतम् । तदेवैकांशमाधिक्यं मूले वंशमासनम् ।। २५ ।।
१५६
24
28
32
36
40
44
48

Page #196

१६०
मानसारे
तद्भयं पाददीर्घं(दैर्घ्यं) म्यात्तदर्थं प्रस्तरोदयम् । ऊर्ध्वाङ्गं पूर्ववत्कुर्यादेतत्कैलासमीरितम् ॥ २६ ॥ मारुह्य प्रदक्षिणं कुर्याद्धर्म्यमेवं तु पूर्ववत् । एतदष्टविधं प्रातं त्रितले चोत्तमं मतम् ॥ २७ ॥ विशाले तु यथाभागं कूटानां चैकभागिकम् । मध्ये द्वित्रिचतुर्भागं शालाकोष्ठं प्रकल्पयेत् ॥ २८ ॥ एकद्वित्र्यंशकेनैव हारा सपञ्जरान्वित (ता) म् । परिवश्चैकभागेन कूटशालादिभूषितम् ॥ २६ ॥ तस्यान्तश्चावृतांशेन चोर्ध्वदेशे जलस्थतम् । एकं वा द्वित्रिदण्डेन भद्रनिर्गममीरितम् ॥ ३० ॥ हारा च तत्रिभाकं मध्यशालाविभूषितम् । अष्टकूटममायुक्तं कोष्टकं चाष्टसंयुतम् ॥ ३१ ॥ षोडशाहार (शहास) संयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । नानाधिष्ठ'नसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम् ॥ ३२ ॥ नानातारणैर्नीडैर्नानावेद्यै(दिभिरलङ्कृतम् । त्रिव कूटकोष्ठादि हारादीन् गलदेशके ।। ३३ ।। मूलपाद प्रदेशे तु कुर्यात्तु सर्वदेवताः ।
देवादीनां पुरायैश्व देवतानां च विग्रहम् ॥ ३४ ॥ युक्त्या 'सर्वप्रयत्नेन विन्यसेल क्षणोक्तवत् । प्रीवादिसचिवा (शिखान्तश्च पूर्वोक्तानां च संगतम् ॥ ३५ ॥
प्रोवमस्तक शिखा प्रदेश के
नागरादिसमलङ्काक्तवत् ।
देवता दिशि चाष्टता न्यसेद्
विष्णु (ष्णो) रीश्वरजिनादि (३)रालये ।। ३६ ।।
इति मानसार वास्तुशास्त्र त्रितनविधानं नाम एकाविंशोऽध्यायः ॥
[ चध्यायः २१]
52
56
60
64
68
72

Page #197

चतुस्तलविधानम्
चतुस्तल विधानस्य (नं च ) लक्षणं वच्यतेऽधुना । विस्तारोत्सेधभित्तो (भक्तिश्च पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ १ ॥ तुङ्गे चैकोनविंशांशमत्य (ध्य)धांश (शं) मसूरकम् । तद्द्द्द्रयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्धं प्रस्तरोदयम् ॥ २ ॥ त्रिपादं च (द्विभागं वा तदू (चा) पादोदयं भवेत् । प्रस्तरोचं शिवांशं स्यात्सत्रिपादांशमङ्घ्रिकम् ॥ ३ ॥ ऊर्ध्वमभ्च (चं) त्रिपादं स्यात्तद्द्वयं चोर्ध्वपादकम् । तदर्ध प्रस्तरात्सेधं वेदिका (म)र्धेन योजयेत् ॥ ४ ॥ अंशेन गलतुङ्गं स्यात्तद्वयं शिर ( रस्) तुङ्गकम् । तदर्ध स्तूपकात्तुङ्गं मूलतः परिकल्पयेत् ॥ ५ ॥ विष्णुकान्तमिति प्रोक्तं कर्णहम्र्म्यादिभूषितम् । चत्वारिंशद्ब (व) याधिक्यं भाग (गं) तुङ्गे विभाजिते ॥ ६ ॥ अधिष्ठानं त्रिभागं स्यात्तद्द्द्द्रयं पादतुङ्गकम् । प्रस्तरेष्वं गुणांशं स्यादूर्ध्वे पादं रसांशकम् ॥ ७ ॥ सार्धद्विभागमभ्वं स्यात्सार्धवेदाङ्घ्रितुङ्गकम् । तदर्ध प्रस्तरात्सेधं पादानं चतुरङ्घ्रिकम् ॥ ८ ॥ प्रस्तरं च त्रिभागं स्यात्तदर्ध वेदिकोन्नतम् | गलाचं तद्द्द्विभागं स्पाद्युगांशं मस्तकोदयम् ॥ ३ ॥ द्वयां स्तूपकात् तस्य मूले विशेषतः ।
विस्तारे भागिकांशेन चावृतालिन्दमेव च ॥ १० ॥
तद्बहिश्चैकभागेन मूलपादाप्रकान्तकम् । अधिष्ठानादिवर्गाढ्यं कर्णहम्र्म्यादिमण्डितम् ॥ ११ ॥
20
8
4
12
16
20

Page #198

१६२
मानसारे
एतचतुर्मुखं प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । पञ्चषट्त्रिंशदंशं स्यात्तुङ्गाधीश (शं) मसूरकम् ॥ १२ ॥ पथ्यांशं पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् ।
ऊर्ध्व वेदांशकं पादं प्रस्तरं च द्विभागिकम् ॥ १३ ॥ सार्धबन्धां (न्ध्वं )शपादोर्ध्वं तदर्ध प्रस्वरोदयम् । तदूर्ध्वाङघि गुणांशं स्यादत्य (ध्य) र्ध चोर्ध्वमञ्चकम् ॥ १४ ॥ वेदिकोचं शिवांशं स्यात्तद्द्वयं प्रोवतुङ्गकम् ।
शिरीषं (खरं च युगांशं स्याच्छेषांशं तच्छिखादयम् ॥ १५ ॥ मूले तु पूर्ववत्कुर्याचतुर्द्वारसमन्वितम् ।
एवं सदाशिवं प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १६ ॥ भागेन चतुरांशं हर्म्यतुङ्ग विभाजिते । द्विभागाधिष्ठान [स्यात् ] तद्द्द्रयं पादतुङ्गकम् ॥ १७ ॥ युगांशं मध्यतुङ्ग स्यादंशं चोर्ध्वमसूरकम् ।
तदूर्ध्वे पाद (दं) बन्धां (ध्वं ) शं गोपानाचं तदर्धकम् ॥ १८ ॥ तदूर्ध्वे कुट्टिमं चांशं सार्धपक्षाङ्घ्रितुङ्गकम् ।
सपादांशं (दं) प्रस्तरोन्तुङ्गं त्रिपादूर्ध्वे मसूरकम् ॥ १६ ॥ सपादद्र (अं)शकं चाङ्घ्रि चांशेन प्रस्तरोदयम् । तदर्धदिको सार्धभागं गल्लोदयम् || २० || शिखराचं गुद्यांशं स्यात्तदर्घ तच्छिरा ( र उ ) दयम् । उद्रकान्तमिति प्रोक्तं कर्णहम्यादिभूषितम् ॥ २१ ॥ तदेव (मं) हर्म्यमूले तु पूर्ववत्परिक्रलायंत् । तचतुर्द्वारसंयुक्तं चांशेन भद्रसंयुतम् ।। २२ ।। एवमीश्वरकान्तं स्यादधिष्ठानादि (नं) क्रमान्नयेत् । तुझे पञ्चदशांशं स्याद्वह्मशक (क) मसूरकम् ॥ २३ ॥ पादतु पर्दशं स्यात्प्रस्तरोचं गुढांशकम् । तत्समं चोर्ध्वमयं स्यात्तदूर्ध्वं पञ्जरांशकम् ॥ २४ ॥
तदर्ध प्रस्तरोत्सेधमूर्ध्वमयं द्विभागिकम् । वेदिको शिवांश स्यात्सार्धद्वि (अं)शं गलोदयम् ॥ २५ ॥
[ अध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #199

२२]
चतुस्तलविधानम्
युगांशं चोर्ध्वपादं च शेन प्रस्तरादयम् ।
तदूर्ध्वं त्वर्धमभ्वं स्यात्सार्धबन्धां (न्ध्वं ) शकाङ्घ्रिकम् ॥ २६ ॥ तदर्ध प्रस्तरात्संधं पादभागार्ध्वमञ्चकम् । वेदिकोचं शिवांशं स्यात्सार्धद्वि(मं)शं गलोदयम् ॥ २७ ॥ मस्तकोचं शरांशं स्याच्छंषं कुम्भोदयं भवेत् । मध्यकान्तमिति प्रोक्तं कर्णहम्र्म्यादिमण्डितम् ॥ २८ ॥ तदूर्ध्वं च विमानं च वेदिका वेदिकं तथा (कान्तकम् ) । सर्वालङ्कारसंयुक्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ २६ ॥ तुङ्गे षड्विंशमंशेन चात्य (ध्य) धशमसूरकम् । रुद्रात् (द्रेय) पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् ॥ ३० ॥ सपादांशमधिष्ठानं द्व्यर्धांशमङ्घ्रितुङ्गकम् । तदर्ध प्रस्तरात्सेधं तदूर्ध्वेशं मसूरकम् ॥ ३१ ॥ पादतुङ्गं द्विभागं स्यान्मभ्वतु शिवांशकम् । पादोनद्वि()शपादं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् ॥ ३२ ॥ सपादशाङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् । तदूर्ध्वे पादमेकांशं सा (चा)धांशं प्रस्तरादयम् ।। ३३ । तत्समं वेदितुङ्गं स्याद्भीवतुङ्गं शिवांशकम् । शिखराच(चं) द्विभागं स्याच्छंधं तत्स्तूपिकोदयम् ॥ ३४ ॥ मूले च मध्यमे चाग्रे देवतास्थापनं भवेत् । तदूर्ध्वं शिखराकारं कल्पयंत्तु चतुरस्थ (स्त) ले ।। ३५ ।। युक्तं विस्तार (रं) तत् (द्) बाह्ये वेदांशावृत (तं) मूलके । विस्तृतार्थ समं वापि यथायुक्तिवशान्न्यसेत् ॥ ३६ ॥ अधिष्ठानं च पादं च प्रस्तरं च त्रिवर्ग (ग) कम् । शालाकूटं च हारं च युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥ ३७ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं मूले प्रासादतो न्यसेत् । तदूर्ध्वे द्वांशमाश्रित्य कहर्म्यादिमण्डितम् ॥ ३८ ॥ अथवा विस्तृतार्थेन प्राकाराकृतिरा (त्या चा) वृतम् । एकेन कर्म्यादि तस्यान्तर्जलवत् (स्व) स्थलम् ॥ ३६ ॥
१६३
52
56
60
64
68
72
76

Page #200

१६४
मानसारे
[अध्यायः २२] अथवा द्वि(य)शमाश्रित्य लिङ्ग (यालिन्द) कुर्याद्विचक्षणः । तदूर्ध्वं विस्तृता(तं) बाह्ये द्वि(य)शेनावृत(त) पूर्ववत् ॥ ४० ॥ तस्यान्तश्चोक्तवत्कुर्याद्भागमेवर(म)लङ्कृतम् । एकेन कहादिमण्डितं चावृतं न्यसेत् ॥ ११ ॥ भागेन परितोऽलिन्दं चोर्ध्वं तद्व(त्त)जलस्थलम् । तत्तद्वाह्येऽपि सर्वाङ्ग कर्णहादिमण्डितम् ॥ ४२ ॥ द्विभागेन तु मध्ये तु शालायामं तु विन्यसेत् । कूटानामेकभागेन शेषं हार(रं) सपज्जरम् ॥ ४३ ॥ इन्द्रकान्तमिति प्रोक्तं क्षुद्र(द्रे) मध्ये च मुख्यके । तन्मुखे मण्डपं युक्तं तदक्षिणे मण्डपं स्यात् ।। ४४ ॥ प्राग्दिशि सोपानमध्यानामूलवासनराननम् । सालामूलस्य तन्मध्ये चोर्ध्व तत्र समायुतम् ॥ ४५ ॥ शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं चाष्टधा विधमीरितम् । क्षुद्रं मध्यं मुखं(ख्य) च कुर्याद्धयं सर्वदेवता(वा)नाम् ॥ ४६॥ अन्येषामुक्तमान युक्त्या कुर्यात्पुरातनैः कथितम् । नानाधिष्ठानपादैश्च वलभिश्च बहुविधैः [ युक्तम्] ॥४७ ।। कूटनीडैश्च शाले(लाभि)श्च भदैर्दा(र)ष्टपादगर्भबहुतारैः । हुदैश्च नासागणैर्नानापजरवेदितोरणमहानासैश्च वातायनैः ॥४८॥ कोष्टविद्याधराद्यैर्गर्भाधिपतिसुरान्भूषणं कुर्व(रु)ते स्म ॥ ४६॥ क्षुद्रमन्यमथ मुख्य(ख्यं) भौमके
रुद्धविष्णुजिनकादिहhके । दक्षिणामूर्तिनरसिंहमूर्तितत्त्वादि
मूर्तिपुरतोक्तदेवानाम् ॥ ५०। एवं मूर्ति दक्षिणादिक्रमेण
__एकानेकभौमतस्तस्थलादीन् । कुर्यात्सर्व प्रोवदेशे पतित्वाद्
युक्त्या धीमान देवतां विन्यसेत्तत् ॥५१॥ . इति मानसारे वास्तुशास्त्रे चतुम्तलविधानं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥

Page #201

पञ्चतलविधानम्
पञ्चभूमिविधानस्य (नं च) लक्षणं वच्यतेऽधुना । क्षुद्र (द्रं) मध्यं च मुख्यं च विशालं भागमुष्छ्रयम् ॥ १ ॥ प्रागुक्तवत्प्रगृह्यं (ह्य) तु कुर्यात्पञ्चतलं बुधः ।
चतुर्विंशांशकं तुङ्गे सात्य(चाध्य) धशमसूरके ( कम ) ॥ २ ॥ बन्धां(न्ध्वं)शं पादतुङ्गं स्यादत्य (ध्य )र्ध प्रस्तरोदयम् । सपादद्वि(द्वयं)शकं पादं मचोर्ध्व सशिवांशकम् ॥ ३ ॥ द्विभागं स्यात्प्रस्तरोचं शिवांशकम् । सत्रिपादांशकं पादं प्रस्तरोचं शिवांशकम् ॥ ४ ॥ तदर्धं वेदिकोत्तुङ्गं चन्द्रांशं च गलादयम् ।
मस्तकं चा(ह्म)र्धभागं स्याच्छेषं तु तच्छिरो (खा ) दयम् ॥ ५ ॥ कर्णहम्र्म्यादिसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
ऐरावतमिति प्रोक्तं गन्ध(तत्) स्कन्धोच्च संवृतम् ( तं च ) ॥ ६ ॥ तदेव विस्तृतार्धेन चतुर्दिक्षु समन्वितम् ।
निर्गमं तु यथायुक्तं चतुर्दिक्षु ( दिक्त्रिं ) तलं भवेत् ॥ ७ ॥ एतत्तु भूतकान्तं स्यात्पञ्चभौमविदो विदुः । विशालेन त्रिपादेन पूर्ववद्भद्रसंयुतम् ॥ ८ ॥ चतुर्दिक्षु तलं कुर्यात्कर्णहम्र्म्यादि मण्डितम् । विश्वकान्तमिति प्रोक्तमेवं पञ्चतलं विदुः ॥ ६ ॥ श्रथवा विस्तृतं तुल्यं चतुर्दिदेवालयं स्मृतम् । तस्मान्रिभूलहर्म्यान्तं तद्द्द्वयोर्मूलदेशके ॥ १० ॥ अन्तरालं प्रकुर्वीत पार्श्वे सोपानसंयुतम् । सर्व प्रदक्षिणं कुर्याद्युक्त्या द्वारं प्रकल्पयेत् ॥ ११ ॥
4
8
1241
16
20

Page #202

मानसारे
मध्ये पञ्चचतुस्तद्वितलं पञ्चतलं भवेत् । मूर्तिकान्तमिति प्रोक्तं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ १२ ॥ तदेव हर्षं विदिक्ष्वेच(क्ष्वेव च) तत्तन्मौलालयं भवेत् । गृहकान्तमिति प्रोक्तं पूर्ववत्परिकल्पयंत् ॥ १३॥ तद्वहिः परितो देशे कुर्यात्षाडशालयम् । गृहकान्तादिहम्र्येषु चतुर्दिक्षु समालयम् ॥ १४ ॥ पञ्चविशत्युपपीटं प्रोक्तं यमकान्तमेव प्रकय्यते । तदेवं परितो बाह्ये चतुर्विशतिरालयम् ॥१५॥ गृहकान्तादिहर्येषु चतुर्दिक्षु समालयम। महाकान्तमिति प्रोक्तमेतत्पञ्चतलं भवेत् ॥ १६ ॥ गृहकान्तादिहर्येषु चतुर्दिक्षु समालयम् । कुर्यात्तत्कल्याणमेतदिदं पञ्चतलान्वितम् ॥ १७ ॥ प्रासादाध समं वापि त्रिपादं वा समं तु वा। अन्तरालं विशालं स्यादथवा हस्तमानतः ॥१८॥ त्रिचतुर्हस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् । नवपङ्किकरान्त(न्तं) स्यादन्तरालविशालकम् ॥ १६ ॥ अन्तराले यथायुक्त्या मण्डपाकार(पं) विन्यसेत् । अथवा त्रिकूटयुक्तं वा मूलस्य मुखपार्श्वयोः ॥ २० ॥ यज्ञकान्तमिति प्रोक्तमेकानकतलान्वितम् । पञ्चषट्स्वेकभूमि(मिः) स्याद्वितलं त्रितलं तु वा ।। २१ ॥ पञ्चब्रह्ममि(इ)ति प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । . एतदष्टविधं प्रोक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयंत् ॥ २२ ॥ शिखरादि यथाकारं चैकाकारं तु योजयेत् । सर्वेषां देवतानां च हर्म्यमेवं प्रकल्पयेत् ॥ २३ ॥ एतत्सर्व हhके दितु कूटम्
शालानासिकापञ्जराव्यम् । नानारङ्गान्वितालिन्दयुक्तम्
पूर्वोक्तानां युक्तित: कारयेत्तत् ॥ २४ ॥ इति मानसार वास्तुशास्त्र पञ्चतनविधानं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥

Page #203

षट्तलविधानम्
अधुना (विधानं) षट्तलं सम्यग् लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । विस्तारं च वि(रात्सेधं)भागं च पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ १ ॥ सप्ताधिकं तु पञ्चाशद्भागं कुर्यातदुच्छ्रये ।
सार्धबन्ध (न्)धिष्ठानं सप्तांशं पाददीर्घकम् ॥ २॥
तदर्ध प्रस्तरात्सेधमूर्ध्वपादं षडंशकम् ।
तदूर्ध्व मञ्च () त्रियं (त्रयां)शं स्यादूर्ध्वपादं शरांशकम् || ३ ||
तदर्ध प्रस्तरात्सेधं सार्धवेदांशकाङग्रिकम् ।
प्रस्तरं च द्विभागं स्यात्सार्धबन्धां (न्ध्वं ) शमङ्घ्रिकम् ॥ ४ ॥ प्रस्तरं सार्धभाग स्याद्वेदिकां (कामं ) शेन योजयेत् । प्रोक्तुङ्ग (ङ्ग) युगांशं स्याच्छिखरो युगांशकम् ॥ ५ ॥ शेषं तु स्तूपकात्तुङ्गं युक्त्या तत्रैव योजयेत् । एतत्तु पद्मान्तं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् || ६ || तदेवाधिष्ठानमंशेन तले तले विशेषतः । एतत्कान्तारमित्युक्तं कर्णहम्र्म्यादिमण्डितम् ॥ ७ ॥ अथ वापिं च दिक्कुर्यात् सुन्दरं चेति कीर्तितम् । अथवा चोपपीठं स्यादुपकान्तमिति स्मृतम् ॥ ८ ॥ अथवा चोर्ध्वतले सर्वे (सर्वस्मिन) वेदि कुर्यात्समभ्वकम् । कमलाख्य(क्ष)मिति प्रोक्तमन्तर प्रस्तरान्वितम् ॥ ६ ॥ तृतीयं मध्वसंयुक्तं रनकान्तमिहोच्यते ।
चतुर्थ प्रस्तरैर्युक्तं विपुलाङ्कमिति स्मृतम् ॥ १० ॥ पञ्चमं मध्चयुक्तं स्याज्ज्योति (तिष्) कान्तमिति स्मृतम् I
तदेव भद्रसंयुक्तमेतत्प्रोक्तं सरोरुहम् ॥ ११ ॥
8
12
16
20

Page #204

१६८
मानसारे
तद्गीवादि शिखान्तं च विपुलाकृतिकं भवेत् । तदेव शिखरो(रं व)स्वनं स्वस्तिकान्तमिति स्मृतम् ॥ १२ ॥ तदेव चतुरअं स्यानन्द्यावर्तमिहोच्यते । तदेव गल(लं) वस्वअमितुकान्तमिति स्मृतम् ॥ १३ ॥ एवं त्रयोदशं नाम्ना प्रोक्तं षट्तलहऱ्याके। त्रिचतुष्पञ्चषट्सप्त(प्त) मध्यकोष्ठं विशालकम् ॥ ११ ॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्चभागं हारं सपञ्जरम् । एकं वाथ द्विभागं वा कर्णकूट विशालकम् ।। १५ ॥ तले तले कर्णकूटं कोष्ठहारादिभूषितम् । एकद्वित्रिविभागं च हारमध्ये तु भद्रकम् ॥ १६ ॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्च(च) कोष्ठमध्ये तु भद्रकम् । कर्णकूटविशाले तु त्रिभागैकं मध्यभद्रकम् ॥ १७ ॥ भद्रशाला महानासी चार्धशालाद्यलङ्कतम् । पादिभूमिक्रियायुक्त्या(क्ता) चोोर्ध्वतला(लानि) न्यसेत् ॥ १८ ॥ वि(द्वि)तनात्षट्तलान्तं स्यादेवं युक्त्या समलङ्कृतम् । नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम् ॥ १६ ॥ नानापजरशालाना(भिः) नासिकापञ्जरान्वितम् । प्रस्तरादिकपोतान्तं तुद्रनास्या विभूषितम् ॥ २० ॥ शिखरे च मध्यनास्यैः सुद्रकपोतनासिकाः । वि(सर्व)शनासिकायुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। २१ ॥ प्रोवे च क्षुद्रपादानां युक्त्या च समलङ्कृतम् । कर्ण हादिसंयुक्तं यत्तलोपरिदेशके ॥ २२ ॥ एकभाग(गं) द्विभागं वा मूलव्यावृतालिन्दकम् । ऊध्वव॑ितलानां तु चैकमार्गन(ना)लिन्दकम् ।। २३ ।। एतत्षट्तलं प्रेक्तं शेषं युक्त्या (कुर्याच्) च पूर्ववत् । पूर्वोक्तसकलानामपि देवानां तत्राखिलसौधकोष्ठकेषु ॥ २४ ॥ ब्रह्म(मा)विष्णुशिवा(व)नारदैः सह सङ्कलैः कुरुते शिल्पिवित्तमः ।। २५ ।। इति मानसार वास्तुशास्त्रे षट्तलविधानं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥

Page #205

सप्ततल विधानम्
सप्तभूमि विधानस्य (नं च ) लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । विस्तारात्सेधमानं (भागं च पूर्ववत्परिकल्पयेत ॥ १ ॥ जन्मादिस्तू पिपर्यन्तं समानानि विभाजिते । भागोनषट्षडंशं स्याद्धिं ( ) शाधिष्ठानयम् ॥ २ ॥ तद्द्द्रयं पादतुङ्गं स्यात्प्रस्तरोचं कलांशकम् । तदूर्ध्वे[ऽङ्घ्रि] सार्धबन्धां(न्ध्वं )शं तदर्ध प्रस्तरोदयम् ॥ ३ ॥ गुणांशं पादतुङ्गं स्यात्सार्ध भागोर्ध्वमभ्वकम् । सार्धयुग्मांशपादाचं (र्ध्व) सपादांशं प्रस्तरोदयम् ॥ ४ ॥ वेदिकाच्चा(श्चम)र्धभागं स्यात्सपादांशं गलादयम् । चरणोर्ध्वं त्रिभागं स्यान्मथ्चोर्ध्वमम्बरांशकम् ॥ ५ ॥ पादानद्वि(अं)शपादाचं शिवांशं प्रस्तरोदयम् । प्रत्य(ध्य)र्ध पादतुङ्गं स्यान्मचोर्ध्व तु तदर्धकम् || ६ || वेदिकोश्चा(श्चम)धंभागं स्यात्सपादांश मलोदयम् । तद्वयं शिर ( रस् ) तुङ्ग स्याच्छेषं तु तच्छिखादयम् ॥ ७ ॥ पूर्ववद्भक्तिमानेन विस्तारे (रं) तत्प्रकल्पयत् ।
क्षुद्रे च मध्य (ध्ये) मुख्ये च कूटशालादिभागता ॥ ८ ॥ एकं वाथ द्विभागं [व] कर्णकूटविशालकम् । षट्सप्ताष्टनवांशं वा शालायामं तु मध्यमे ॥ ६ ॥ शालाकूटद्वयार्मध्ये शेषांशं चान्तरालकम् । तन्मध्ये द्वित्रिभागैकं क्षुद्रशालाविशालता ।। १० । तत्तत्पार्श्वद्वयोहारे शेष भागं विधीयते । तदूर्ध्वे चैकभागेन कुर्यादावृता लिन्दकम् ॥ ११ ॥
21
44
8
12
16
20

Page #206

१७०
मानसारे
[अध्या
तले तले च पादौ च कहादिमण्डितम् । पुणरीकमिदं प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥१२॥ मध्ये तु भद्रशालं च श्रीकान्तमिति स्मृतम् । ऊवंशाला च(लया) संयुक्त श्रोभोगमिति कथ्यते ॥ १३ ॥ शालापार्वे तु कूट स्याद्वारणं तत्प्रकथ्यते । गलकूटसमायुक्त पजराख्यमुदीरितम् ॥ १४ ॥ तले तले भद्रकोष्ठा(एमा)अमागारं परिकीर्तितम् । मञ्चयुग्मं तु(ग्मेन) संयुक्तं हर्म्यकान्तमिति स्मृतम् ।।१५॥ ऊर्ध्व कूटसमायुक्तं हिमकान्तमिति स्मृतम् । एतदष्टविधं प्रोक्तं सप्तभूमिविधानके ॥ १६ ॥ तले तलं तु कोष्ठं स्यात्कर्णकूटायलिन्दकम् । क्षुद्रशालादिसर्वेषां वेदिकाभिरलङ्कतम् ॥ १७ ॥ तोरयैर्नासिकैर्युक्तं तुद्रनास्यैश्च भूषितम् ।। नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादेरलङ्कतम् ॥ १८॥ नानाप्रस्तरसंयुक्तं जालकाभिरलङ्कृतम् । एकाङ्गच त्रयाङ्गं वा पञ्चसप्ताङ्गमेव वा ।। १६ ।। एवं सप्तवलं प्रोक्तं शे प्रागुक्तवनयेन् । देवानां पूर्ववत्कुर्यात्तले तले विमानके ।। २० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र साततलविधानं नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥

Page #207

प्रष्टतलविधानम् प्रष्टतलविमानस्य(न च) लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । पूर्ववतुङ्गमानेन कुट्यमाद्यङ्गं मानयेत् ॥ १॥ पूर्ववद्भक्तिमानेन कूटशालादि मानयेत् । भूकान्तं भूपकान्तं च स्वर्गकान्तं तथैव च ॥ २॥ महाकान्तं जनकान्तं च तप(पस्)कान्तं सत्यकान्तकम् । देवकान्तमिति प्रोक्तमष्टधा नाममे(ए)व च ॥ ३॥ षोडशांशकमाधिक्यं भागं हर्म्यविशालकम् । एकांशं कर्णकूटं स्याद्धारान्तर(रं) शिवांशकम् ॥४॥ वि(द्वि)भागेनानुशाला च तदर्ध चान्तरालकम् ।। सप्तांशेन महाशाला हर्म्यमेतत्तु विन्यसेत् ॥५॥ चतुष्कोणे चतुष्कूटं कोष्ठे हारादिरष्टधा। तुद्रशालाष्टधा प्रोक्तं कोष्ठशाला चतुष्टयम् ॥६॥ मध्यशालात्रिमागेन भद्रशाला च मध्यमे । तत्तत्पार्षद्वयो[रेव] द्विद्विभागार्ध(4) शालयत् ॥७॥ एव(व) मूलतलाद्यैश्च चोर्ध्व(धीतला(लं) न्यसेत् । प्रयवाटादशांशे तु कूटहारा च पूर्ववत् ॥८॥ षड्भागेन महाशाला चतुःशाखा त्रिभागिकम् (का)। मध्यशालै(ला)युगांशेन भद्रशाला च मध्यमे ॥६॥ अनुशाला च मध्ये च ए(वे)कभागेन भद्रकम् । शेषं पूर्ववत्कुर्याद् भूकान्तमुदीरितम् ॥ १० ॥ एकोनविंशदंशेन चाष्टभूमिविशालके। एकैक(क) कूटविस्तारं महाशाला शरांशकम् ॥ ११ ॥

Page #208

१७२
मानसारे
अनुशाना त्रिभागा वा भा(हा)रान्तर (रं) द्विभागिकम् । महाशाला त्रिभागेन भद्रशालाविशालता ॥ १२ ॥ शेषं प्रागुक्तवत्कुर्याद्देव (देव) भागाधिकं ततः । मध्यशाला शरांशेन युक्त्या तन्मध्यभद्रकम् ॥ १३ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद्भूपकान्तमिति स्मृतम् ।
एवं चाष्टतले क्षुद्रहर्म्यमेवं प्रकल्पयेत् ॥ १४ ॥ एकविंशांशकं चाष्टतल हर्म्ये विशालके ।
मध्ये सप्ताष्ट (प्तांश) कं चैव महाशाला (लां) प्रकल्पयेत् ॥ १५ ॥ तन्मध्ये भूतभागेन मध्यशाला सभद्रकम् (का) । तद्बहिश्व त्रिभागेन भद्रशाला विभूषितम् ।। १६ ।। शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्स्वर्गकान्तमिति स्मृतम् । एवमष्टतलं कुर्यान्मध्यमालयमेव च ॥ १७ ॥ द्वाविंशांशकं तारे च श्रेष्ठमष्टतलं भवेत् । तन्मध्ये चाष्टभागेन महाशाला विशालकम् ।। १८ ॥ तन्मध्ये वेदभागेन कोष्ठशाला सभद्रकम् (का) । महाकान्तमिति प्रोक्तं तन्मध्ये च द्विभागतः ॥ १६ ॥
भद्रशालासमायुक्तं जनकान्तमिति स्मृतम् ।
तच्छालाया द्विपार्श्वे तु नेत्रशाला सभद्रकम् (का) ।। २० ।।
एतत्तु तप (प ) कान्तं स्याच्छेषं प्रागुक्तवन्नयेत ।
तदेव मध्यशाले तु तत्पार्श्वे च विशेषतः ॥ २१ ॥ एकैकं कूटविस्तारं तत्समं हारसंयुतम् । एतत्तु सत्यकान्तं स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् । २२ ।। तदेवमनुशाला च कुर्यान्मध्य (ध्यं) सभद्रकम् । देवकान्तमिति प्रोक्तं चोर्ध्वतलं न्यसेत् ॥ २३ ॥ एवं श्रेष्ठं त्वष्टले सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
जन्मादिस्तु पिपर्यन्तं चाङ्गमानमिहोच्यते ।। २४ ।। सैका टप ह तुङ्गं विभाजिते । प्राधारं चाष्टभागेन वेदांशं चरणायु (य) तम् ॥ २५ ॥
[चध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #209

पाटकसविधानम् सद वखभ्युत्सेधं सार्धवांशमधिकम् । सत्रिपादांशकं मञ्चमूा पादं गुणांशकम् ॥ २६ ॥ तदर्ध चोर्ध्वमञ्च स्यात्रिपादानाधितुङ्गकम् । सपादांशं प्रस्तरोत्तुङ्ग मार्श चरणायु(य)तम् ॥ २७॥ तदर्ध प्रस्तरोत्सेधं जङ्घायामं च सार्धकम् । प्रस्तरं चैकभागेन ग्रंशपादाधिकमधिकम् ॥ २८ ॥ ऊर्ध्वमञ्च(च) त्रिपाद स्यात्सभागं पादतुङ्गकम् । एकांशं प्रस्तरोत्सेधं तदूर्ध्वं च त्रिभागिकम् ॥ २६ ॥ तत्रिभागेकवेदि स्याद्विभागं गलतुङ्गकम् । सपादं चांशकं चोचे शिर शेषं शिखोदयम् ॥ ३०॥ केचित्तदेव तुङ्गे तु सप्तभागाधिकं तथा । ऊोर्ध्वपादमूले तु युक्त्यांशेन मसूरकम् ॥ ३१ ॥ तलानां चैकभागेन कर्णहा (य॑मा)वृता(त) न्यसेत् । अन्तर(र) प्रस्तरोपेतं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ३२ ॥ तस्यान्तस्यैकमागेन कुर्यादावृतालिन्दकम् । मूले भागे पदांशेन चोर्योर्ध्वतलाशकम् ॥ ३३ ॥ नेत्रशालार्धशाला च भद्रशालादिभूषितम् । तारणैस्तल(नीड)शालादिनासिकाभिरलङ्कतम् ॥ ३४ ॥ कोष्टे(छ)शाला च मध्ये च चोवंशाला च मण्डितम् । नासिकापधराव्यं च भद्रनास्यैरलङ्कतम् ॥ ३५ ॥ क्षुद्रशालाप्रदेशे तु सर्वालङ्कारसंयुतम् । कर्णकूटामध्ये तु नासिकापखरान्वितम् ॥ ३६॥ सर्वाङ्ग छुद्रनास्याङ्गं प्रस्तरालङ्कतिक्रिया । नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादेरखतम ॥ ३७ ॥ नागरद्राविडादीनां वेसरादीन(नां) शिखान्वितम् । सर्वाशङ्कारसंयुक्तं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ ३८ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे अष्टतलविधानं नाम पविशाध्यायः ॥

Page #210

नवतलविधानम्
नवभूमिविधानस्य (नं च) लचणं वक्ष्यतेऽधुना । विखारोत्सेधमाना (भागा) दिसर्व प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १ ॥ सरं च खं चैव चण्डितं भूषणं तथा । विवृतं सुप्रतीकान्तं विश्वकान्तं यथाक्रमम् || २ || बिस्तारो (२) विंशदंशेन (बु) कूटमेकैकभागिकम् । मध्यशाला षडंशं स्यात्तत्समं चान्तरालकम् ॥ ३ ॥ तन्मध्ये च वि(द्विभागेन क्षुद्रशालैर्विभूषितम् ! वत्पार्श्वे हारसंयुक्तं द्विद्विभागेन कारयेत् ॥ ४ ॥ सौरकान्तमिति प्रोक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् । महाशालैश्चतुर्भागं मध्ये भद्रं तु रौरवम् ॥ ५ ॥ मदेव भद्रशालैश्च वेदभागविशालकम् । द्विभार्ग भद्रसंयुक्तं चण्डितं परिकीर्तितम् ॥ ६ ॥ तदेव मध्यशाले तु द्वि(मं) शेन भद्रकेोष्टकम् ।
भूषयं च मेति (चेति ) प्रोक्तं [तु] सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ७ ॥ एतचतुर्विधं प्रोक्तं नवभूम्यल्पहर्म्यके ।
अथवा चाल्पहम्र्म्ये तु मध्यकोष्ठं गुणांशकम् ॥ ८ ॥ अथवा चतुरंशेन मध्यभद्र विशालकम् । अथवा पश्वभागं स्यात्पूर्ववनाममी (ई) रितम् ॥ ६ ॥ चतुर्विंशति विस्तारं कूटानां पूर्ववद्भवेत् । महाशालानुशाला च साष्टांशकगुणांशकम् ॥ १० ॥ महाशालायते मध्ये वेदभागैर् (गेन) भद्रकम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं विवृतं चेति कथ्यते ॥ ११ ॥
4
8
121
16
20

Page #211

नववलविधानम् पञ्चविंशतिभागेन मध्यभद्रं शरांशकम् । तत्पावें कर्णकूटौ च नराणं चैकभागिकम् ॥ १२ ॥ अनुशाला त्रिभागैकं मध्यभद्रं तु संयुतम् । सुप्रतीकान्तनामाख्यं(म च) शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १३ ॥ षड्विंशतिविभागेन मध्यमं तु युगांशकम् । मध्यम(म)हर्म्यके कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥१४॥ श्रेष्ठं नवतलं हर्ये सप्तविंशतिभागिकम् । शालापावें द्विभागैकं हारकूटसपचरम् ।। १५॥ कूटशालैश्च सप्तांशं मध्यभद्रं शरांशकम् । भद्रकोष्ठं त्रियं(त्रयां)शं स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ १६ ॥ श्रेष्ठं नवतलं प्रोक्तं विश्वकान्तमुदीरितम् । सदू विं(ग्रं)शमानेन वक्ष्यं चोर्वे जलस्थलम् ॥ १७ ॥ जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं गण्यमानमिहोच्यते । हर्म्यमष्टतले तुङ्गे साष्टभागाधिकं तथा ।। १८॥ सार्धमंशमधिष्ठानं तद्द्वयं पादतुङ्गकम् । । तदर्ध प्रस्तरोत्सेधं शेषमष्टतलोक्तवत् ॥ १६ ॥ एवं नवतलोत्सेधं सर्वाखङ्कारसंयुतम् । नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैग्लङ्कतम् ॥२०॥ कहादिसंयुक्तं द्वारं तत्प्रस्तरान्वितम् । भद्रकूटादिशालाना(भिर्) नासिकापजरान्वितम् ॥२१॥ युक्त्वा हारादि यथा सर्वे(वा) चानुकूलानुनासिका । तोरणायगनीडैश्च जालकादिविभूषितम् ॥ २२ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यादितु देवान्न्यसेत्क्रमात् । बल्ले वस्खे विमाने त चोक्तवत्कारयेदुधः ॥२३॥ एवं नववलं प्रोकं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥२४॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे नवतलविधान नाम सप्तविंशोपण्यायः ॥

Page #212

दशतलविधानम् दशभूमिविधानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । विशालोत्सेधभक्तिच दशभूम्यास्तु पूर्ववत् ॥१॥ भूकान्तं चन्द्रकान्तं च भवनं चान्तरिक्षतः(कम)। मेघकान्ता(न्तम)ज्जकान्तं च ए(चै)वं षड्विधमीरितम् ॥ २॥ एवं नामवशाद्धर्यविस्तारं परिकल्पयेत् । भूकान्तं चन्द्रकान्तं दशतलहम्र्ये भागमानेन ॥ ३ ॥ नवतलहम्यवशात्पुरोक्तवत्कूटशालादीन् । क्षुद्रमध्यममेवं युक्त्या दशतले सङ्कल्प्य ॥४॥ उक्तहर्म्यविशाले प्र(त्व)टाविंशत्यंशकं कृत्वा । एकैकं कूटविस्तारं मध्ये द्वादशकं तु शाल(ला)भम् ॥ ५॥ अनुशाला गुणांशेन तत्पावें द्विद्विभागेन ह(हा)राः । महाशाला मध्यदेशे [तु] षड्भागेन भद्रसंयुतम् ॥ ६ ॥ एवं तु भवन(न)कान्तं श्रेष्ठं हH(म्य) दशतले कुर्यात् । तदेव सौष्ठिकविस्तारं हारानुशाला(ला) द्विद्विभागेन कुर्यात् ॥७॥ पूर्ववच्छेषं चान्तरिक्षकान्तमिदमुदितम् । तदेव शालापार्श्वे चैकं चैकेन(ोक) सौष्ठिकहाराः ॥८॥ षड्भागेन महाशाला चैतन्नाम्ना मेघकान्तं स्यात् । तन्मध्ये चतुरंशेन शालाभद्रयुक्तमब्जकान्तकम् ॥६॥ शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं कुर्याद्दशतलहर्म्यविस्तारे । जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं तुङ्गे गण्यं चाधुना वक्ष्यामः ॥ १० ॥ तुङ्गे त्र्यंशषष्ट्यंशं गुणांश(शं) मसूरकोत्तुङ्गम् ।
वयं पादतुङ्गं तदर्ध(ध) प्रस्तरा(रमू )र्ध्वदेशे तु ॥ ११ ॥

Page #213

दशतलविधानम् तदूर्ध्व पादतुङ्गं भूतं तदर्थ प्रस्तरात्सेधं । सार्धवेदांशकं पादमूर्ध्वमञ्च द्वं(ञ)शकं कुर्यात् ॥ १२ ॥ वेदांशं चाङ्क्रितुङ्गं चार्ध प्रस्तरात्सेधम् । तद्वयमायिक(मधिक) पादं साधींशं प्रस्तमु(ग)त्तुङ्गम् ॥ १३ ॥ दूर्ध्वाघ्रि गुणांशं तदर्धमूर्ध्वमञ्चोच्चम् । माधीश(शं) पादतुङ्ग सपादांशं प्रस्तरोत्तुङ्गम् ॥ १४ ॥ पादं द्वयमप्युच्च(५) शिवांशं प्रस्तरमु(गे)त्सेधम् ।। सवयं चोर्ध्वपादं तदर्धमूर्ध्वमञ्चतुङ्गं स्यात् ॥ १५ ॥ द्विभागं चार्ध्वपादं चैकांशं चोपरि मञ्चं स्यात् । तत्सम वेदिकात्संधं ग्रोवतुङ्गं कलांशकं स्यात् ॥ १६ ॥ वेदांशं शिखरात्तुङ्गं शेषांशं शिखरा(खा)दयं कथितम् । ऊर्ध्वं चोर्ध्वतले सर्वे कर्णहादिमण्डितम् ॥ १७ ॥ एकभाग(गं) द्विभागं वा चान्तश्चावृतालिन्दकम् । प्रधिष्ठानोपपीठे वा महावेद्यादिमेव वा ॥१८॥ अर्ध्वं चोर्ध्वतले कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । नानालङ्कारसर्वाङ्गं युक्त्या प्रागुक्तवन्नयंत् ॥ १६ ॥ पजरं शिखरं पादं मसूरं प्रस्तरं वलभीतोरणनीडं कल्पयेत् । दशतलाख्यविमाने चित्रक(म)ल्पमत्र महदल्पनासिकम् ॥ २० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे दशतलविधानं नाम अष्टाविशारध्यायः॥
22

Page #214

एकादयतलविधानम् एकादशतलं सम्यग(विधि) लक्षणं वक्ष्यते धुना। शम्भुकमीशकान्तं च चक्राख्यं यमकान्तकम् ॥१॥ वजकान्ता(न्तम) कान्तं च [चा]क(क)माद्धय॑नामकम् (कं स्यात्)। रुद्रायें वो तारे चैकोनविंशदंशकम् ।। २ ॥ कूटानां च द्विभागं स्यान्महाशाला नवांशकम्(का)। अनुशाला युगांशं स्याद्वारा च द्विद्विभागिकम् ॥ ३॥ महाशाखा च(या) मध्ये तु भद्रशालैः(ला) शरांशकम् । शम्भुकान्तमिति प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ४ ॥ तदेव नासिकामध्ये तु द्विभागं भद्रसंयुतम् । ईशकान्तमिति प्रोक्तं क्षुद्रहादिमी(चे)रितम् ॥ ५ ॥ मध्यमेकादशतले त्रिंशद्भागविशालकम् । महाशाला दशांशं स्यान्मध्यभद्रं शरांशकम् ।। ६ ॥ तत्पावें एकैकमागेन कूटं हारा सपथरम् । तदेव वेदमागेन भद्रशाला च मध्यमे ॥ ७ ॥ शेष प्रागुक्तवत्र्याचन्द्रकान्तमिति स्मृतम् । तदेव कूट(टमे)कमागं स्वादनुशाखा पञ्चमागिकम् ॥८॥ त्रिपाद भद्रसंयुक्तं वत्रिभागेकभागिकम् । यमकान्तमिति प्रोक्तं सर्वालङ्कारसयुतम् ।। ६ ॥ श्रेष्ठहयविशालेतु चैकविशति भाजिते । द्विद्विभागेन कूट स्याद्वारं च द्विद्विभागतः ॥ १०॥ हारा च तद्वयोर्मध्ये चानुशाला शरांशकम् । तन्मध्ये कूर्म(तन्त्रि)भागेन भद्रं कुर्याद्विचक्षणः ॥ ११ ॥

Page #215

२९]
एकादशतस्त्वविधानम्
महाशालानवांशेन मध्ये भद्रं शरांशकम् ।
तन्मध्ये भद्रशाला च बुन्ध ( न्धु) भागेन योजयेत् ॥ १२ ॥ एवं तु वज्रकान्तं स्यादर्क कान्त मिहोच्यते । तदेव शालाप्रान्ते तु पार्श्वे चैकेन सौष्ठिकम् ॥ १३ ॥ तद्द्वयोरन्तरे देशे तत्समं क्षुद्रहारयोः । पूर्ववत्कूट विस्तारं शेषं हारं सपञ्जरम् ॥ १४ ॥ तन्मध्ये तु त्रिभागेन क्षुद्रशाला विशालतः (वा) । तत्पार्श्वे त्रित्रिभागेन हारमध्ये सभद्रकम् ।। १५ ।। तुद्रशाला त्रिभागेन मध्यभद्रं समन्वितम् । क्षुद्रहारा च सर्वेषां नासिकापञ्जरान्वितम् (ता) ।। १६ ।। मध्ये मध्ये महानासि नेत्रशाला च पार्श्वयाः । सर्वालङ्कारसंयुक्तं षड्विधं परिकीर्तितम् || १७ || शेषभागं तु सर्वेषां युक्त्या तत्रैव योजयेत् । एवं विस्तारगण्यं स्यात्तुङ्गगण्य मिहोच्यते ॥ १८ ॥ जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं (चो) क्तवत्संग्रहं विदुः । एकादशांशभागेन दशतले दयाधिकम् ॥ १६ ॥ तदेव सार्धबन्धां(न्ध्वं )शं मसूरकोत्तुङ्गमिष्यते । सप्तांशं पाददीर्घ (दैर्घ्य) स्यात्तदर्ध प्रस्तरादयम् ॥ २० ॥ शेषं प्रागुक्तवद्द्वण्यमेकादशतलोदये ।
तोर्ध्वतले सर्वे (र्व) कहर्म्यादिमण्डितम् ॥ २१ ॥ एकभाग (i) द्विभागं वा परितेाऽलिन्दमिष्यते । नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम् ॥ २२ ॥ शालाकूटैश्व हारैश्च उ (चो) क्तवत्समलङ्कृतम् । हारान्तरे तु कूटशाला च प्रीवदेशेोक्तदेवतान् ॥ २३ ॥
श्रनुशालाष्टदिक्पालांस्तत्तद्वाहनसंयुतम् ।
यतविद्याधरादीनां गरुडादीनि विन्यसेत् ॥ २४ ॥
गणाधिपगणैश्चैव सर्वहर्म्येषु निक्षिपेत् ॥ २५ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे एकादशतलविधानं नाम नवविंशेोऽध्यायः ॥
१७६
24
28
32
36
40
44
48

Page #216

द्वादशतलविधानम् अन्यभूमिविधानस्य(नं च) लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । भूमिलम्बविधाने तु विस्तारात्सेधमुक्तवत् ॥ १॥ तुद्राल्पमध्यमुख्य तु यन्मानारम्य(म्य) मानयेत् । विमानस्य विमा(धा)ने तु चोक्तवद्भक्तिसंग्रहम् ॥२॥ पाञ्चालं द्राविडं चैव मध्यकान्तं कलिङ्गकम् । व(वि)राटं केरलं चैव वंशकं मागधं तथा ॥ ३ ॥ जनकं स्फू(गु)र्जकं चैव दशकान्तं प्रकीर्तितम् । रविभूमिविशाले तु चाष्टविंशांशकं भवेत् ॥ ४ ॥ महाशाला दशांशं स्याच्छषं पूर्ववदाचरेत् । पाञ्चालं द्राविडं चैव रविभूम्यल्पहर्म्यके ॥ ५ ॥ मध्यमालयविस्तारे त्रयस्त्रिंशद्विभाजिते । त्रिभागं कूटविस्तारं मध्यभट्टै(द्रमे)कभागिकम् ॥ ६ ॥ महाशाला नवांशं स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् । मध्यकान्तमिति प्रोक्तं तस्य कूट(टे) द्विभागिकम् ॥ ७ ॥ अनुशाला षडंग(शं) स्यात्तस्याङ्गं पूर्ववद्भवेत् । एवं कालिङ्गकान्तं स्यान्नानालङ्कारसंयुतम् ॥ ८॥ चतुरा(र)धिकत्रिदशभागं हर्म्यविशालके । अष्टांशेन महाशाला पार्श्वे शाला शिवांशकम् ॥ ६ ॥ मंशानुपञ्जरशाला तदर्ध चान्तरालकम् । अनुशाला त्रिभागं स्यादकांशमन्तरालकम् ॥ १० ॥ द्वि(गं)शं पजरशाला च पार्श्व हारं शिवांशकम् । कूटानां च विभागं स्यात्सर्व युक्त्य(क्तया) मभद्रकम् ॥ ११ ॥

Page #217

28
द्वादशवखविधानम् महाशाला युगांशेन मध्यमत्र(भद्र) प्रकारयेत् । तले तले विमाने तु शालापजरषोडशम् ॥ १२॥ तुद्रशाला द्विहारा च तन्मध्यं चाष्टकं भवेत् । चतुर्दितु महाशाला चतुष्कूट(ट) तले तले ॥ १३ ॥ एवं व(वि)राटकान्तं स्याच्छेषं भागं तु पूर्ववत् । तदेव भूतभागंन तुद्रशालाविशालकम् ।। १४ ॥
.. हारा च तन्निभागेन युक्त्या च समलङ्कृतम् । शेष प्रागुक्तवत्कुयोत्तदेव करलकान्तकम् ॥ १५ ॥ तदेव हारा तन्मध्ये चैकभागेन सौष्टिकम् । वंश[क]कान्तमिति प्रोक्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ १६ ॥ तदेवानुशालामध्ये भद्रशालैकभागिकम् । एवं मागधकान्तं स्यात्कर्णकूट(ट) सभद्रकम् ॥ १७ ॥ तदेव महाशाला तु(या) द्विभागं मध्यभद्रकम् । जन[क]कान्तमिति प्रोक्तं श्रेष्ठी रवितलान्वितः(तम्) ॥ १८ ॥ एकादशतलोत्तुङ्ग त्रयोदशाशमा(म)धिकम् । तद्भागेन युगांशं तु कुट्टिमोदयमीरितम् ॥ १६ ॥ मष्टांशं पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् । प्रधांशं तु शिखोपेतं शेषांशं प्राग्वदुच्छ्रयम् ॥ २० ॥ एवं द्वादशतलं स्यात्तुङ्गं युक्त्या समाचरेत् । एकेन परितोऽलिन्दं तदूर्वार्ध्वतलानि च ॥ २१ ॥ एकानेकतलान्ते च चादिभूमिवशाद्विदुः । अनाहत्य(तां)शकं कृत्वा तदूर्वोतला(लानि) न्यसेत् ॥ २२॥ एकद्वित्रित्रिदण्डं वा मध्यशालाच(लाया) निर्गमम् । अर्धमेक(क) द्विदण्डं वा क्षुद्रशालादिनिर्गमम् ॥ २३ ॥ एकांशात्य(शमध्य)र्धदण्डं वा सर्वेषां भद्रनिर्गमम् । तलं तले च पादादि बहुकृटं चालिन्दकम् ॥ २४ ॥

Page #218

मानसारे
१९२
सर्वाङ्ग कहादि सान्सरप्रस्तरान्वितम् । विनाभद्रं महाशाला चैकशाला समन्वितम् ॥ २५ ॥ एकभद्रोलशाला च मध्यकोष्ठसमन्वितम् । द्विभद्र(द्रा) चेन्महाशाला मूर्धिशाला(ला) प्रकल्पयेत् ॥ २६ ॥ सभद्र(द्रा च) महाशाला भद्रशाला समन्वितम्(वा)। अवंशाला सभद्राव्यं प्रस्ता(स्त)रं समलङ्कतम् ॥ २७ ।। निर्गमाङ्ग महाशाला शुद्रशाला सवेशनम्। यत्तत्प्रासादमध्ये तु महाशाला(ला) प्रकल्पयेत् ॥२८॥ सर्वेषां हारमध्ये तु क्षुद्रशाला(ला) प्रकल्पयेत । यथा हयें [तु] द्विशते (विदितु) च कर्णकूट विनिक्षिपेत् ॥ २६ ॥ शुद्रशाला तु(लायां) हारा च वंशन युक्तितो न्यसेत् । नासिकापखरादीनां तोरणायं तु परम् ॥ ३०॥ सर्वेषां हयंके हारं चोक्तवत्समलङ्कतम् ।। एकद्वित्रिद्विभार्ग वा प्रासादनिर्गमं भवेत् ॥३१॥ अथवा हस्तमानंन चैकानकेन वर्धयेन् । द्विभूम्यान्ततलान्तं चैकादशकरान्तकम् ।। ३२ ॥ कमात्तु निर्गमं कुर्यायुक्त्वा तत्रैव शिल्पिभिः । मनाल्यातानि चाङ्गानि यस्मिन् हम्र्येषु चोक्तवत् ॥ ३३ ॥
पदङ्गानि सर्वाणि सर्वहम्र्येषु योजयेत् । नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कतम् ॥ ३४ ॥ नानापजरादीनां नानावणे (शाले)श्च वोयम् । नानानासिकाकूट नानाहारैरल कृतम् ॥ ३५ ॥ नानाप्रस्तरसंयुक्त नानागल विभूषितम् । नानावेदिका कुर्यामानालङ्कारभूषितम् ॥ ३६ ॥ नानापालिकादीनां नानाङ्ग(ङ्गेषु) स्तूपिकान्वितम् । नानाकार तु पय स्यामाना [4] पालिकादिमिः ॥ ३७॥

Page #219

३०
द्वादशतलविधानम् कुर्यात्तु सर्वहाणां शिल्पिभिः समलङ्कतम् । तले तले विमानादि(नस्य) दितु दिवादिकोष्ठके ॥ ३८॥ तत्तद्देवालये देवांस्तत्तत्प्रागुक्तवन्नयेत् । यक्षविद्याधरादीनां गणभूतादिराक्षसान् ॥ ३६॥ जन्मादिसप्तमात्र(मातरश्) च राहिण्या चापरस्त्रियः । विश्वकर्माद्यगस्त्यादिनारद[य:] श्रुतिघोषकान् ॥४०॥ सालोक्यादिपदैः सर्वभक्तांश्च लक्षणोक्तवत् । प्रसंख्यातस्त्रयस्त्रिंशद् ब्रह्मादीनां च सर्वशः ॥४१॥ हर्म्यमूले वले चोर्ध्वं सर्वत्र परिकल्पयेत् । अन्यान्यनुक्तमानानां चाङ्गं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ४२ ।।
. (सोपानलक्षणम्) देवानां मानुषाणां च हादीनां च सर्वशः । प्रारोहावराहार्थ च सोपानलक्षणं तथा ॥ ४३ ।। हादिमण्डपादीनां प्राकारादि(दी) च गोपुरे । तथा पर्वतदेशे तु वापीकूपतटाकके ॥ ४४ ॥ नगरप्रामादिसर्वेषां कल्पयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । प्रचलं च चलं चैव द्विधा सोपानमीरितम् ॥ ४५ ॥ शिलाभिश्चेष्टकैर्वापि दारुभिः सचलं मतम् । सर्वेश्चैवाचलं प्रोक्तं क्षुद्रसोपानसंयुतम् ॥ ४६॥ सर्वेषां मुखभद्राणां पार्धे सोपानसंयुतम् । पार्श्वयोभरदेशे तु मुखसोपानमेव वा ।। ४७॥ पारोब(हार्थ) सर्वहस्र्थे [] दक्षिणद्वारभद्रके । तत्पावे पूर्व दिग्देशे सोपानं कारयेच्छुभम् ॥४८॥ गुह्मान्तद्वारदेशे तु वामे सोपानसंयुतम् । माराध्यदेवदेवस्व प्रदर्शनमगर्हितम् ॥४६॥ तस्मात्तु मुखभद्रे तु पाधे सोपान(न) कारयेत् । पार्वयोः पृष्ठदेशे तु तत्पूर्व पक्षपावके ॥५०॥

Page #220

१८४
मानसारे यत्र देशे तु सोपानं तत्र दोषो न विद्यते । प्रमुख मुखसोपानं न कुर्याच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ॥५१॥ अपर 'पार्श्वयार भद्रहीनत्रयं तु चेत् । तत्पूर्वके तु सोपानं कुर्यात्सम्पत्प्रदायकम् ॥ ५२ ।। प्रपाङ्ग प्रमुख भद्रे सोपानं पूर्वपार्श्वयाः । कुर्यात्तु तन्त्रविच्छिल्पी चोक्तमवं पुरातनैः ॥ ५३॥ तैत(ति)लानामिति प्रोक्तं कुर्यात्सापानमुह्यताम् । नराणां सर्वहर्येषु वक्ष्य सोपानलक्षणम् ॥ ५४॥ तपस्व्यादिद्विजातीनां वर्णानां च विशेषतः । देवानामुक्तवत्कुर्याद्गहं सर्वेषु याजयत् ॥ ५५ ॥ द्विजानां भूपतीनां च सर्वेषां भद्रदेशकं । पार्श्वे सोपानसंयुक्तं तत्पूर्वे वाथ प्रकल्पयंत् ॥ ५६ ।। मलिन्दयुक्तं तद्वारे वाम सोपानसंयुतम् । विनालिन्दप्रदशे तु प्रमुख सोपानमेव च ॥ ५७ ॥ वैश्यानां शूद्रजातीनां सोपानं वक्ष्यतेऽधुना । यत्तद्द्वारादिभद्राणां युक्त्या सोपानसंयुतम् ॥ ५८ ॥ गोपुराणां तु तत्पावे सोपानं लक्षणान्वितम् । प्रद्रिदेशे समारोह्य(घ) यत्र तत्रैव कारयेत् ॥ ५६ ॥ वापीकूपतटाके वा परितः सोपानसंयुतम् । चतुर्दिक्षु चतुष्काणे चान्तरालेऽथवा पुनः ॥६॥ एवमेवं यथादंशे भद्रसोपानमेव वा ।। तत्रैव श्रेष्ठदिग्देशे कुलद्वार प्रकल्पयेत् ॥११॥ तत्पूर्वे च द्विपार्श्वे [च] कुर्यात्सोपानमुक्तवत् । प्रचनं च इ(त्वे)ति प्रोक्तं चलं स्थाप्यं यथेष्टकम् ॥१२॥ द्वादशाङ्गुलमारभ्य त्रिव्यङ्गुलविवर्धनात् । सार्धहस्तावसानं स्यानवधा विस्मृ(स्तु)तं भवेत् ॥ ३ ॥

Page #221

३०]
द्वादशतलविधानग्
साधेद्विहस्तमारभ्य षट्षडगुलवर्धनात् ।
सार्धवेदकरान्तं च फ (च) लमेकं तदायति (तिः) ।। ६४ ॥ एकहस्तं समारभ्य षट्षडङ्गुलवर्धनात् । तन्रिहस्तावसानं स्याच(दच) लसोपानविस्तृतम् ।। ६५ ।। द्विहस्तं तु समारभ्य चतुर्हस्तावसानकम् । त्रिहस्तादिपञ्चहस्तान्तं षट्षडङ्गुतवर्धनात् ।। ६६ ।। एतदचलसोपानं विस्तारं नवधा भवेत् । जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं कुर्यात्तुङ्गं हि योजयेत् ॥ ६७ ॥
लुपमाना(नमु)क्तवत्कुर्यात्सोपानायाममुह्यताम् । अद्रिसोपानदेशे तु दीर्घ(दैर्ध्य ) मानं यथेष्टकम् ॥ ६८ ॥
विस्तारं पूर्ववत्कुर्यादचलं चेाक्तवद्भवेत् । परितः सोपानविस्तारं तटाकाद्याकारतत् (रं) तथा ॥ ६६ ॥ परितः सर्वसोपानं कुर्यात्प्रागुक्तवन्नयेत् । पट्टिकात्रयमारभ्य वर्धयेद्द्द्विद्विपट्टिका (काम्) ॥ ७० ॥ त्रयोविंशच्छतान्त (न्तं) स्याद्देवानामिति कथ्यते । पट्टमद्रिमार्गपर्यन्तं तिर्यक् चोर्ध्वार्ध्व (र्ध्व ) चोक्तवत् ॥ ७१ ॥ मानुषाणां तु सोपानं पट्टिकायुग्मसंयुतम् । त्रिचतुष्पश्वषणमात्रं चलं सोपानपादके ।। ७२ ।
तद्धनं च विशाले तु समं वा पादमाधिकम् । अर्धाधिकं तु पादोनद्विगुणस् ( ) त्रिगुणं ततः ॥ ७३ ॥ दण्डद्वयसमायुक्तं चित्र (छिद्र) युक्तं ( तां) तु पट्टिकाः । एकद्वित्र्यङ्गुलं वापि पट्टिकाधनमेव च ॥ ७४ ॥ द्वित्रिवेदशराङ्गुल्यं षट्सप्ताङ्गुलमेव वा । अष्टनन्ददशाङ्गुल्यं पट्टिका विस्तृतं भवेत् ॥ ७५ ॥ एवं तुलसोपानमचलं तत्प्रवक्ष्यते । पचपडतालमा) रभ्य द्विमङ्गुतविवर्धनात् ॥ ७४ ॥
23
१८५
128
132
136
140
144
148
152

Page #222

१८६
मानसारे
द्वादशैकार्कमात्रान्तं पट्टिकोत्सेध विस्तृतम् । प्राधिक्याङ्गुतविस्तीर्ण हीनमानादयं भवेत् ॥ ७७ ॥ सोपानपार्श्वयार्देशे हस्तिहस्त विभूषितम् ।
हस्तमूल विशाले तु चोक्ताङ्गुलीन (न्) मानयेत् ॥ ७८ ॥ मूलेन (लक्ष्य) तत्रिभाकं हस्तामान्तं क्षयं क्रमात् । हस्तिहस्तवदाकारं द्वारयुक्तं मनोहरम् ॥ ७६ ॥ त्रिचतुष्पभ्ववक्रं वा मूलेन सिंहाननैर्युतम् ।
माधो धारपट्टं स्यात्पट्टिका (कं) चोक्तमानकम् ॥ ८० ॥
प्रमाधारं पालिकाकारं पट्टिका वेदिकाकृतिः । सर्वालङ्कारसंयुक्तं सोपानं लचणान्वितम् ॥ ८१ ॥ अद्रिसेोपानपार्श्वे तु न कुर्यात्पार्श्वया (श्र) ङ्घ्रिकम् ॥ ८२ ॥
अनेक हर्म्यस्य विशाल देशके
सभूषणोन्मानं यथा प्रविश्यते ।
कुर्वन्ति दोषं किल भर्तृकर्तृणाम्
(i) मानं कुरुते तु सम्पत् ॥ ८३ ॥
जातिहर्म्यादि [ लक्षणम् ]
वक्ष्येऽहं जातिहर्म्याणामायादिलक्षणं क्रमात् । पूर्वोक्तानां विमानानां विस्तरा दिवशात हि (द्वि स्यात् ॥ ८४ ॥ प्राय (i) व्ययं च योनि (निश्) च नक्षत्रं वारमंशकम् । तिथिर्वाथ षडेतानि तथायादिविदो विदुः ॥ ८५ ॥ सविता सवितानां च श्रं (त्वं ) शैराया दिभिर्युतम् । पवितहर्म्याणां तिथ्यन्तं षड्महीष्यते ॥ ८६ ॥ एक (कं) त्रिपादमर्ध च पादहस्तं यथाक्रमम् । जातिश्छन्द (द) विकल्पं च प्रा (त्वा) भासं च चतुर्विधम् ॥ ८७ ॥
एतत्तदेव संयुक्तं हर्म्याणां मानकल्पनम् ।
षट्सप्ताष्टकवृद्धिः स्याद्द्द्वादशान्तं ( शन) क्षयं नयन् ॥ ८८ ॥
अध्यायः
156
160
164
168
172
176

Page #223

३०]
द्वादशवल विधानम्
शेषं तदायमित्युक्तं सवितादि यथाक्रमम् ।
सप्ताष्टनववृध्या (या) तु हरत्पङ्क्त्या व्ययं भवेत् ॥ ८६ ॥ एकद्वित्रयवृध्या (या) तु तपयेत्वष्टा (टाभिश्) च योनिकम् । षट्सप्ताष्टवृद्धया तु सप्तविंशतया भवेत् ॥ ६० ॥ तच्छेषं चापि नक्षत्रं गणयेदश्विनीक्रमात् । डटनन्दवृद्धया तु सप्तभिः क्षपयेत्ततः ॥ ६१ ॥ शेषं तद्वारेमित्युक्तं प्र (क्तम) कवारादिवारयुक् । त्रिभिर्वेदा(दै)स्तु वृद्धि: स्यान्नन्दहानि (निः) नवांशकम् ॥ ६२ ॥ तिथि (थिः) रन्ध्रो (न्ध्रे) वृद्धिः स्यात्रिंशता चयो भवेत् । सिध्या (या) दि द्वादशाय: स्याच्छिखरादिव्ययं दश ॥ ६३ ॥ ध्वजादिम (च) ष्टयोनिः स्यात्तस्करादिनवांशकम् । प्रथमादितिथिरित्येवं चेोक्तवद्गययंत्सुधीः ॥ ६४ ॥ एवमायादिषड्वर्ग (र्ग) शुद्धिं प्राह्यां (विना) शुभं त्यजेत् ॥ ६५ ॥ प्रायादि षड्वर्ग (र्ग) सुरैर्वि (रवि) मानं
चायादि (धि) कं चीयव्ययं शुभं स्यात् ।
प्रामादिकर्तृनृपतिककृ (क्रि) यानाम्
सर्व शुभं तत्कुरुते तु विद्वान् ॥ ६६ ॥
इति मानसारं वास्तुशास्त्रे द्वादशतलविधानं नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥
१८७
180
184
188
192

Page #224

प्राकारविधानम् बला(ल्य)र्थ परिवागर्थ शोभार्थ रक्षणार्थकम् । पचप्राकारहाणामधुना वक्ष्यते क्रमात् ॥ १॥ जात्यादिभेदहाणां तन्मानेन तु विन्यसेत् । जातिप्राकारसर्वेषां हस्तमानेन योजयेत् ॥२॥ छन्दा(जात्या)दि सर्वशा(सा)लानां प्रासादांशेन मानयत् ! जातीनां जातिसालानां घूतारं विभाजिते ॥ ३॥ तदूर्ध्व वेदिकादीनां प्रोवमूर्ध्नि शिखान्तकम् । समकन्धरवृद्धिः स्यात्पञ्चसालावसानकम् ।। ४ ॥ छन्दादिपञ्चसाला(ला) च छन्दाद्यंशेन मानयेत् जातिप्रासादविस्तारे विन्यसेत्सकलं पदम् ॥ ५ ॥ पादिशाला ततः कुर्यादन्तर्मण्डलमीरितम् । द्वितीयमन्तहारा च मध्यहारा तृतीयकम् ॥ ६॥ प्राकारं तचतुर्थ च कथितं तन्मयाधि(दि)कम् । ततः पञ्चमशा(सा)ला च महामर्याद(दा)मीरितम् ॥७॥ पञ्चशालामिति प्रोक्तं तन्त्रविद्भिः पुरातनैः। तत्पीठपा(प)दविन्यास(सश्)चादिशालविशालके ॥८॥ तथा द्वितीयशाले तु स्थण्डिलं (ल) पदं विन्यसेत् । तत्तत्कुर्यात्तु शास्लायां तृतीये चोभयचण्डितम् ॥६॥ सुसंहितपदं मध्ये मर्यादाया विशाल कं । महामर्यादाविस्तारे पदमीश्ररकान्तकम् ॥ १० ॥ एवं तु जातिशाला(लt) च कुर्याद्धर्म्यवशात्सुधीः । वे(प)चक मूलहये तु छन्दादीनां प्रवक्ष्यते ॥ ११ ॥
12

Page #225

प्राकारविधानम् प्रथमं तु महापीठं द्वितीयं चण्डितं पदम् । तृतीयं भद्रसंयुक्तं ततः शालाबहिस्तथा ॥१२॥ चतुर्थ सुप्रतीकान्तं पञ्चमं चे(च)न्द्रकान्तकम् । एतच्छन्दं प्रकर्तव्यं विकल्पं तदिहोच्यते ॥१३॥ छन्दप्राकारविस्तारे सार्धाधंन कराधिकम् । प्रथमात्पञ्चमानं स्यात्सार्ध युग्मकरान्तकम् ॥ १४ ॥ एवं विकल्पमानं स्यात्पश्चशाला प्रकीर्तिताः । तदेव पञ्चशालानां षडङ्गलविवर्धनात् ॥ १५ ॥ सप्तहस्ता(पादा)वसानं स्यात्प्रथमात्पञ्चमानकम् । एवमाभास(सं) कर्तव्यं हर्म्यपादं तु वर्धनात् ॥ १६ ॥ केचिच्छन्दकमाने तु त्रित्रिहस्तविवर्धनात् । प्रथमात्पञ्चमानं स्यात्पञ्चा(च)दशकरान्तकम् ॥१७॥ एतत्तुद्रविमाने तु सा(शा)लाच्छन्दविमानकम् । केवलहस्तमानेन जातिप्राकार(२) मानयेत् ॥१८॥ त्रिहस्तेनादिसालादि द्विद्विहस्तविवर्धनात् । प्रत्येकं पञ्चशालानां पञ्चपञ्चप्रमाणकम् ।। १६ ॥ क्षुद्राल्पमध्यमुख्यानां जातिसा(शा)ला प्रकल्पयेत् । प्रासादार्धविशालेन मध्यमुख्याश(ख्याल्प)मानके ॥ २० ॥ सा(शा)लानां पञ्चधाधन्तं मानयेत्पूर्ववद्भवेत् । हर्म्यपादस्य बाह्यात्तु सालं(शाला)कुड्यावसानकम् ॥ २१ ॥ अन्तर्वापि बहिर्वापि कुट्य(ड्य)मध्यावसानकम् । उपपीठं चाधिकं वा[पि] हर्म्यपादं तु(दस्य) निर्गमम् ।। २२ ॥ तत्कुड्यवेदिकान्तर्वा सालं प्रागुक्तमानकम् । हर्म्यसा(स्या)र्धवृधा(र्धावृत)मानं यद्वास्त(स्त्वा)य(या)मतत्समम् ॥ २३ ॥ तचतुर्भागिकैकेन वर्धयेत्तन्मुखायतम् । विस्तारात्पञ्चधायाम पञ्चधा विस्तृता(विपुला)न्तकम् ॥ २४ पञ्चसा(शा)लामुखायाम प्रत्येकं पञ्चधा ततः । एकैकं विंशदायाम पञ्चविंश(शाला)मुखायतम् ॥ २५ ॥

Page #226

१६०
मानसारं घडवं समारभ्य षट्षडगुलवर्धनात् । रसहखावसानं स्यात्प्रबमात्पञ्चमान्तकम् ॥ २६ ॥ सामानां कुख्यविस्तारं प्रत्यकं पञ्चधा मतम् । विशालाचसमं वापि तचतुर्थांशवर्धनात् ॥ २७ ॥ प्रत्येकं पञ्चसा(शा)लानां कुड्यानां पञ्चधोदयम् । अथवाधिष्ठानमानेन कुड्यतुङ्गमिहोच्यते ॥ २८॥ कुट्टिमोच्च समारभ्य पञ्चविंशोदयान्तकम् । अन्तर्मण्डलमारभ्य महामर्यादिकान्तकम् ॥ २६ ॥ पञ्चकुख्यस्य चोत्सधं प्रत्यकं पञ्चधा भवेत् । जन्मादि चोत्तरान्तं वा प्रस्तरान्तं तथोदयम् ॥ ३० ।। कुब्यस्यान्तप्रदेशे तु युक्त्या चावृतमालिकम् । वेदिका चो(कया)पपीठ च(ठेन) पादप्रस्तरभूषितम् ।। ३१ । यथेष्टभागपदेन युग्मायुग्ममथापि च। तस्या(ड्या)न्तः परिवारार्थ भद्रं सोपानसंयुतम् ॥ ३२ ॥ मालिकोपरि वप्र(पं) स्यादधिष्ठानं समादयम् । अथवा द्विगुणोत्तुङ्गं त्रिगुणं वा यथेष्टकम् ॥ ३३ ॥ वाकृति(२) च वप्राय छत्रकारमथापि वा। उत्तरं वाजनं चैव मुष्टिबन्धं त्रिधान्वितम् ।। ३४ ॥ अधिष्ठानादि वर्गाढ्यमथवा रज्जुभित्तिकम् । प्रस्वरस्यापरिदेशे कहादिमण्डितम् ।। ३५ ॥ शैले वा पेटके वापि दार्वे (रौ) वाथ प्रकल्पयेत् । एवं संकीर्य मिश्र वा यथाशोभं यथाबलम् ।। ३६ ॥ युक्तता च प्रच्छादनं कुर्यात्सुधष्टकादिगुलादकैः । परिवार(र)विमानानां मानं तद्वत्यतऽधुना ।। ३७ ॥ मूसहन्य(H)सम वापि त्रिपादं वार्धमेव वा। एकभूमि विभूमि(मि) वा मूलहाकृति(स्) तु वा ।। ३८ ।। मूलस्थलसमं वापि वनिनांमतमेव वा। चतुर्दिनु पतुरैिमुपद्वारमद्वारा(स्म)न्तरासकं ॥ ३ ॥

Page #227

३१]
प्राकारविधानम्
देवानां चक्रवर्तिनां मध्ये द्वारं प्रकल्पयेत् । महद्द्द्वारमिति प्रोक्तमुपद्वारं तु चोक्तवत् ॥ ४० ॥ भूसुरादिनराणां च मध्ये द्वारं न योजयेत् । मध्यसूत्रंतु (त्रस्य) वामे तु महाद्वारं प्रकल्पयेत् ॥ ४१ ॥ तद्बहिः परिता देशे (षट्) सप्तसा (शा) लां प्रकल्पयेत् । नारावासार्थ (र्थ) रथ्या च प्राकारद्वयमण्डितम् ॥ ४२ ॥ तत्तद्विस्तारमानानि दण्डमानेन मानयेत् । त्रिचतुर्दण्डमारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् ॥ ४३ ॥ नवपङक्तिदण्डपर्यन्तं सान्तरादिमहान्तकम् । प्रत्येकं तत्रिधा मानं सप्तप्राकारमीरितम् ॥ ४४ ॥ शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कार संयुतम् । चतुर्द्वारसमायुक्तं महागोपुरमागतम् ॥ ४५ ॥ दै (देवानां मानुषाणां च गृहप्राकारमीरितम् । एकद्वित्रिचतुष्पभ्वं सा (शा) लं कुर्यात्सभित्तिकम् ॥ ४६ ॥ संकुलं चेत्तु मा (शा) लानां सान्तरं भित्तिकं न्यसेत् । एतानि मालमानानि हीनाधिक्यं न कारयेत् ॥ ४७ ॥ द्वि(झ)डुलं च समारभ्य चैका दुलविवर्धनात् । षडङ्गलावमानं स्यात्क्रमात्सर्वे जलस्थले ॥ ४८ ॥ कंचित्वगुतमारभ्य ए(चैकाङ्गुल [वि]वर्धनात् । षडडुलावसानं स्याद्गोपुरापानतत्समम् ॥ ४६ ॥ प्रासादादन्यशालान्तं जल्लनावार्थनिर्गमम् । कुर्यात्तु भित्तिमूले तु जलद्वारं यथेष्टदिक् ॥ ५० ॥ जातिप्रासादाद्वहिरथ परितः सालमानं कराभ्याम् । तस्मिन् विस्तारमानं प्रथम (मं) कर युगादेकमेकेन वृद्ध्या [त्] ।। ५१ ।। चत्वारिंशत्करान्तं महतिरि ( ती ) ति तत्पञ्च पञ्च प्रमाणम् । कुर्यात्तुद्रं क्रमात्तत्कथितमिति बुधैर्भिन्त्तिरत्या (त्यन्ता) वसानम् ॥ ५२ ॥
इति मानसारं वास्तुशास्त्रं प्राकारविधान नाम एकत्रिंशोऽध्यायः ॥
१६१
80
84
88
92
96
100
104

Page #228

परिवारविधानम् सर्वेषामपि देवानां प्राकारान्तं(न्तः) प्रविष्टके । परितः परिवाराणां लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥१॥ इन्द्रादिसा(दी पा)ष्टदिग्देशे सा(चा)न्तर्मण्डलसालके । परितो भूतबल्यर्थ क्षुद्रपीठं विनिक्षिपेत् ॥ २ ॥ म(तत्रा)ष्टकं परिवाराणां कृत्वा चान्तरि(नि)हारके । द्वितीये च तृतीये च षोडशपरिवारकम् ॥३॥ द्वात्रिंशष तृतीये वा कल्पयेत्परिवारकम् । तृतीयात्पञ्चसा(शा)लान्तं विनियोगाख्यमण्डपम् ॥४॥ कुर्यात् (क्रियेत) शिल्पिभिः प्राज्ञैः परिवारमिहोच्यते । इन्द्रे च वृषभं स्थाप्य प्रा(चा)मेये चार्यकस्(क) तथा ॥५॥ याम्ये तु सप्तमात्र(वर) च नम्रत्ये तु गणेश्वरम् । पश्चिमे सुब्रह्मण्यं च ज्येष्ठादेवी च वायवे ॥६॥ सौम्ये तु केशव स्थाप्य ई(चै)शान्ये भास्करं तथा । एवञ्चाष्टपरीवारं पूर्वद्वारालयं भवेत् ॥७॥ पश्चिमद्वारहर्येषु पश्चिमे तु गुहं क्षिपेत् । प्रथवा विनायकं प्रोक्तं नैर्मृत्ये स्थापयेत्सुधीः ॥८॥ सोमई(मे)शानयोर्मध्ये दिवि(वष)पञ्च विनिक्षिपेत् । वान्तकद्वयोर्मध्ये सुब्रह्मण्यालयं भवेत् ॥६॥ याम्ये कात्यायनी(नी) वाथ द्वार(र) वाथ प्रकल्पयेत् । याम्ये(म्य)नैर्मृत्ययोर्मध्ये वीरभद्रास्वयं भवेत् ॥१०॥ नैश्त्ये तु गजमुखं पश्चिमे तु पितामहम् । प्रत्यस्नईत्ययोर्मध्ये चैकपादेश्वरालयम् ॥ ११ ॥

Page #229

३॥
परिवारविधानम् पश्चिमोत्तरतः स्थाप्यं चाश्विनीदेवतालयम् । वायुको प्रदेशे तु सरस्वत्यालयं भवेत् ॥१२॥ वायुचन्द्रद्वयोर्मध्ये ममो(न उ)न्मन्यालयं भवेत् । चन्द्रस्थाने धनेशस्य चालयं कल्पयंबुधः ॥ १३ ॥ सोमई(मे)शानयोर्मध्ये जनार्दनालयं भवेत् । ईशे च क्षेत्रपालं च वटुकं वा प्रतिष्ठयेत् ॥ १४ ॥ ब्रह्मा-ईशानयोर्मध्ये भास्करस्यालयं भवेत् । अथवा वायुकोणे तु षण्मुखालयं भवेत् ॥ १५॥ परिवारं षोडशकमेवं प्रोक्तं मुनीश्वरैः। द्वात्रिंशत्परिवारस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।। १६ ॥ इन्द्रे च वृषभं स्थाप्य सत्यके नन्दिकेश्वरम् । भृङ्गेशं(ङ्गे चेशं) भुवनेशं च कुर्यादन्तरिक्षके ॥१७॥ प्राग्नेयं च धनस्थानं पूषा(प)स्थाने तु चेन्दिराम् । विदधे(तथे) चैकदन्तं स्यात् मुने(जले)शं स्याद्गृहन्नते ॥१८॥ याम्ये चामुण्डिकां स्थाप्य गन्धर्वे पुष्पमण्डल(प)म् । भृङ्गराजपदे चैव नैवेद्यार्पणवेश्मकम् ॥ १६ ॥ मृपे(शे) च वखालयं स्यान्नैर्नृत्ये तु विनायकम् । दीवारिकपदे चैव मूर्तिशूलं समर्चयेत् ॥२०॥ सुप्रोवे च त्रिमूर्ति स्यात्स्थापयेदेकहर्म्यके। पुष्पदन्तपदे चैव पुष्पबन्धनमण्डपम् ॥ २१ ॥ वरुणस्य पदे स्थाप्य(प्यं) चार्धनारीश्वरालयम् । असुरस्यपदे चैव कुर्यात्तु रत्नमण्डपम् ।। २२ ॥ देवानां भूषणावासं स्थापयेच्छेषमागिके । पुस्तकावासनं कुर्याद् रोगस्य च पदे तथा ॥२३॥ षण्मुखस्यालयं कुर्याद्वायुकोणे विचक्षणः । नागस्य च पदे चैव कुर्यात्तु रत्नमण्डपम् ॥ २४ ॥ देवानां भूषणावासं स्थाप्यं च मुख्यदेशके । प्रथवा पार्वती स्थाप्या भयाटस्यपदेऽपि च ॥ २५ ॥
24

Page #230

१६४
मानसारे सोमे च विष्णुं संस्थाप्य मनोजस्यालयं तु वा । मृगे च स्थापनार्थ च गन्धद्रव्यादिमण्डपम् ॥ २६ ॥ प्रदिते दक्षिणामूर्तिमुदिते चान्तदानक(व)म् । ईशे च स्थापयेदेकं रुद्रमूर्तेस्तथालयम् ॥ २७ ।। अथवा यज्ञशालां च स्थापयेद् भागमण्डपम् । पर्जन्ये मजनार्थाय जलपूरितमण्डपम् ॥२८॥ अथवा रुद्रदेवस्य यागमण्डपमेव च। जयन्ते भास्करं स्थाप्य चेशे पाशुपतं तथा ॥ २६ ।। अथवा कामकोष्ठं स्यादालयं कल्पयेत्सुधीः । द्वात्रिंशन्मूर्तिरेवं स्यात्कुर्यात्तु परिवारकम् ॥ ३० ॥ तृतीये सौम्यभागे तु पानीयस्य जलं क्षिपेत् ।। भृशे वाथ महेन्द्रे वा भक्तरूपं प्रतिष्ठयेत् ॥ ३१ ॥ छत्रं च चामराकारं जयन्तस्य पदे तथा। तण्डुल(ल)मण्डपं याम्ये पावके पचनालयम् ।। ३२ ।। गृहपते धान्यशाला ई(चे)शे च यागमण्डपम् ।। गन्धर्वे भृङ्गराजे च स्थापकान्वद्या(नामाल)यम् [स्यात् ॥ ३३ ॥ पूषे च वितथे चैवमालये परिवारकान् ।
मे भवाट(टे) मुख्ये च कल्पयेत्कोशमण्डपम् ॥ ३४ ।। पुष्पदन्ते सूकरौ च(मृगे चैव) शस्त्रमण्डपसंयुतम् । बरुणे वासुरे वापि वस्तुनिक्षेपमण्डपम् ॥ ३५ ।। नागे वापि सगे वापि देवभूषणमण्डपम् । पा(म)दिता दिती वापि शयनार्थ च मण्डपम् ॥ ३६ ।। प्रास्थानमण्डपं चैव चतुर्दितु विदिक्षु च। सापनार्थमण्डपं चापि मानमण्डपमेव च ॥ ३७ ।। गृहप्ते यमे वापि वाहनस्थानमण्डपम् । मर्यादि(दा)भित्तिकस्यान्त मण्डपं वा नराख्यम् ।। ३८॥ श्रद्धाखिङ्ग तथा स्थाप्य यथा दितु विदितु च । मनलानिलकोणे वा स्थापत्यालयमेव च ॥ ३६॥

Page #231

परिवारविधानम् सत्यके वा चान्तरिक्षे वाद्यकरालयं भवेत् । पूषे(ष्णि) च वितथे चापि नाट्या(व्य)कारालयं भवेत् ॥४०॥ गृहक्षते मृष(श)श्चा(स्या)न्तं गणिकादीनां तथालयम् । नैऋ()त्यादावरुणान्नं च गणिकस्यालयं भवेत् ॥४१॥ वरुणाद्वायुपर्यन्तमारामकारकालयम् । वायुकोणादिसोमान्तं नित्यकर्मकरालयम् ॥ ४२ ॥ सोमादीशानपर्यन्तं गान्धर्वालयमेव च । ईशादेरिन्द्रपर्यन्तं संहि(संगी)तार्थ च मण्डपम् ॥ ४३॥ तद्वाो तत्प्रदेशे वा गोशाला परिकल्पयेत् । ईशस्थाने तु कूपं स्यात्तटाकं वा प्रकल्पयेत् ॥४४ ।। चतुष्कोणे तपस्वी (स्वि)नां सत्रावासमठं भवेत् । समीपे वीरभद्राणां गृहश्रेणी च कल्पयेत् ॥४५॥ महामर्यादि(दा)देशे तु वर्णानां वासयोग्यकम् । पश्चिमे विप्रसङ्ग(ः) स्यादक्षिणे क्षत्रियस्य च ॥ ४६॥ उत्तरे वैश्यसङ्गः(ः) स्यात्पूर्वे तु शूद्रसद्मकम् । तद्वाह्ये सर्वजातीनामालयं कल्पयेत्सुधीः ॥४७॥ द्वारस्य वामभागे तु गजाश्वादेस्तथालयम् । उदिते चेशकोणे तु कल्पयेदर्धमण्डपम् ॥४८॥ वायुकोणे तु बाह्ये वा पुष्पोद्यानं तु फल्पयेत् । प्राकारद्वार(रे) सर्वेषां कल्पयंद् वृषभालयम् ॥ ४६॥ वृषभस्योपरि भागे तु कल्पयेद् बलिपीठकम् ।। गोपुरस्य बहिर्वापि स्थापयेद् बलिपीठकम् ॥५०॥ प्रासाद(दाद)दण्डमानेन चैकं वा द्वित्रिदण्डकम् । गोपुगद् बलिपीठान्त सान्तरं मानयेत्सुधीः ॥५१॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्चहस्तं पीठविशालकम् । प्रासादाध त्रिभागैकं पञ्चभागत्रिभागिकम् ॥ १२ ॥ प्रथवा द्वित्रिभागं स्यात्पीठविस्तारमेव च। पीठतारसमोचं वा पादार्धाधिकमेव च ॥५३॥

Page #232

[अध्यायः
108
112
116
मानसारे पानादिपट्टिकान्त स्यात्पोठतुङ्गमुदीरितम् । पीठतुनोदयार्धन पद्मतुङ्ग प्रकल्पयेत् ॥५४॥ वप्रे वा पट्टिके वापि विस्तारं (निर्गम) परिकल्पयेत् । विस्तारे पञ्चमागे तु वेदाध पद्मविस्तृतम् ॥ ५५॥ पग्रवारत्रिभागैकं कर्णिकाविस्तृतं भवेत् । विस्तारसममुत्सेधं वृत्तं वा पट्टमेव वा ॥५६॥ भद्र वा पद्मसंयुक्तं तुझं प्रागुक्तवन्नयेत् । वृत्तं वा चतुर वा मूलप्रासादवद् भवेत् ॥ ५७ ॥ अधिष्ठानाकारवत्पीठं हाधिष्ठानवद् भवेत् । द्वादशाङ्गलविस्तारमुत्सेधं क्षुद्रविस्तरम् ।। ५८ ॥ उपार्ज करिकर्णयुक्तं कुर्यात्तत्तुद्रपीठकम् । वृषमस्यालय(य)मानं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ ५६ ॥ मण्डपाकारवत्कुर्याद्यन्मानारम्यमानकम् ॥६० ।।
विष्ण्वालयपरिवारम् विष्ण्वालयपरिवारलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । पञ्चसालमहाद्वारे द्वारदेवान्प्रकल्पयेत् ॥६१ ॥ द्वारस्य दक्षिणे स्थाप्य चण्डराक्षसरूपकम् । वामे प्रचण्डसंयुक्तं रूपं राक्षसमेव च ॥ १२ ॥ दक्षिणे चक्रसंयुक्त वामे तत्पाञ्चजन्यकम् । दक्षिणे च गणेश च वामे कात्यायनी तथा ॥ ६३ ॥ दपिणे भास्करं चैव वामभागे निशापतिम् । दरिये च भुजङ्गे च(शं) द्वारवामे दिवः (वस्)पतिम् ॥ ६४ ।। प्रथमादिपञ्चमान्तं स्यात्स्थापयेद् द्वारपञ्चके । एवं तु दशधा देवान्द्वाराखामुदितं(तान्) क्रमान् ॥६५॥ प्रमुख वैनतेयः स्यात्सालासालान्तरा भवेत् । प्रमुखे चोत्तरे देशे विष्वक्सेनालयं भवेत् ॥६६॥ अन्तर्मण्डलदेशे तु पूर्ववद् बलिपीठकम् । द्वारस्य दक्षिणे पावें हयं कुर्याद्दिवस्पतेः ॥१७॥
120
12A
128
132

Page #233

१६७
136
140
144
परिवारविधानम् यथैवानिकोणे तु मृगैः(गाणामा)लयमेव च । याम्ये कात्यायनी प्रोक्तं नैर्मृत्ये तु विनायकम् ॥१८॥ पश्चिमे दिवनन्तं स्याद्वायौ वासिष्टकालयम् । उत्तरे धनदं चैव ई(त्वी)शान्ये भास्करं तथा ॥६॥ कात्यायनी(नी) विना याम्ये कुर्याद्वाथ पितामहः(हम्)। धनदं च विना सौम्ये शङ्करस्यालयं तु वा ॥ ७० ॥ एवं चाष्टपरीवारं षोडशं परिवारकम् । पूर्वोक्तदेवतासङ्घः किञ्चित्किञ्चिद्विशिष्यते ॥७१ ॥ मानये च गणेशं स्यान्नैऋत्यं तु गुहं क्षिपेत् । . वायव्ये तु महालक्ष्मी चैशान्ये च सुदर्शनम् ॥ ७२ ॥ सोमई(मे)शानयोर्मध्ये शङ्करालयमेव च । वायुसोमोभयोर्मध्यं विष्णुदुर्ग तथालयम् ॥ ७३ ।। प्रत्यङ्नर्प्रत्ययोर्मध्ये चक्रमूर्तेस्तथालयम् । याम्ये च बलभद्रं स्यादनन्तं च जयन्तके ।।७४ ॥ नैर्मृत्ये तु बौद्धं स्याजयन्ते पौत्रिकालयम् । शेष प्रागुक्तवत्स्थाप्य षोडशं परिवारकम् ।। ७५ ।। द्वात्रिंशत्परिवारस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। चतुर्विशतिमूर्तीनां दिक्पालक(कैः) सहैव च ॥ ७६॥ एकानावरणैः स्थाप्य चावतारान्दशा[न]पि । मत्स्य:(त्स्य) कूर्म(म) विना कुर्यात्तत्फ(दिक्पा)लाना(न्) विना तथा ॥७७॥ पूर्वोक्तमण्डपानां च (चो)क्तदेवान यथेष्टवत् । कुर्याद्विष्णुपरीवारं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥८॥ बौद्धं च जिनकं चैव तत्तच्छास्त्रोक्तमार्गवत् । तत्तद्वाहनं स्थाप्यं बलिपीठं च पूर्ववत् ॥ ७ ॥ यक्ष(क्षो) यक्षीश्च(च) तीर्थानि कुर्यात्तत्परिवारकम् । अन्याश्च(न्येषां च) तुद्रदेवाना देवीनां परिवारकम् ॥८॥ तत्तद्वाहनपूर्वा(4) च भूतपैशाचकं तथा । गयेश(पानि) क्षेत्रपालादीन कुर्यात्तत्परिवारकम् ॥८१॥
148
162
166
160

Page #234

१६८
मानसारे
[अध्यायः ३२]
164
अन्तर्वहिन्ध बल्यर्थ कुर्यात्पीठं तु पूर्ववत् । चामुण्डालय(ये) शङ्करालय(य) महाविष्णोस्तथालये ॥८२ ॥ बौद्धस्यालये तजिनालयम(ये)पि क्षुद्रालये सर्वशः । शास्त्रस्यालयतोरणे कथितं वत्परिवारक कुर्वीत् ॥ ८३ ॥ श्रममनु ते क(के)पि विना कृत्वा तु संपद् भवेत् ।। ८४ ।। यन्मूखहये वृषभादि विष्णुरा(वा)दि
__मण्डपादि गरुडादि [च] गोपुरादीन् । तन्मूखहर्म्यपरितः स्थित(तान्) प(१)श्यते प्र(चा)स्मिन्
. कुर्यात्तु सर्वपरिवारमिदं प्रशस्तम् ॥ ८५ ॥
168
इति मानसारेवा
स्त्र परिवारविद्यानं नाम द्वात्रिशोच्यायः॥

Page #235

गोपुरविधानम् नैत(ति)लानां नृपाणां च गोपुराणां च लक्षणम् । मानानां सार(२) संगृह्य शास्त्रे संक्षेपतः क्रमात् ॥ १ ॥ तत(ति)लस्योक्तमानं यन्मानुषाणां न कारयेत् । नराणां योग्यमानं यत्तेत(ति)जानां तु योग्यकम् ॥ २ ॥ तुद्रे [च] क्षुद्रमानो(नमु)क्तं मुख्य मुख्यं तु मानकम् । अज्ञानाद्विपरीतं चेत्स्थाननाशं धनक्षयम् ॥ ३॥ . तस्मात्तु गोपुरैर्मा(रमा)नं पंरिहत्या(गृह्यो)क्तवत्कुरु । आद्यके द्वारशोभं तु द्वारशाला द्वितीयके ॥४॥ द्वारप्रासाद(दो) मध्ये च द्वारहर्म्य मयाधिके । महामर्यादि(दादि)कुड्ये [च] महागापुरमीरितम् ॥ ५॥ एवं तु कारयेच्छिल्पी सालानां द्वारके तथा । त्रिपञ्चसप्तकरान्तादेकादशकरं तु वा ॥ ६ ॥ एवं तु द्वारशोभस्य विशालं पञ्चधा मृस्तम् । पञ्चारनि समारभ्य त्रयोदशकरान्तकम् ॥ ७ ॥ द्वारशालाविशालं च पञ्चधा परिकीर्तितम् । सप्तहस्तं समारभ्य पञ्चत्रिधाकरान्तकम् ॥ ८॥ द्वारप्रासादविस्तारं पञ्चभेद विदो विदुः । नवहस्तं समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ।।६।। सप्ता(त)दशकरान्तं स्याद् द्वारहर्म्यविशालता । एकादशकरा(रमा)रभ्य नवपतिकरान्तकम् ॥१०॥ पञ्चधा विपुलं प्रोक्तं महागोपुरमेव च। पादाधिकम(क) तदाध(दर्ध च) पादानं तत्समाधिकम् ॥ ११ ॥

Page #236

२००
मानसारे
विस्तारा [दा ]यामा ते सर्वे गोपुराणां विशेषतः । अथवा द्विहस्तवृद्धिं (द्धि:) स्याच्चत्वारिशत्करान्तकम् ॥ १२ ॥ त्रिगुणपरिहस्तान्तं विंशदायाम (म:) शोभके । शाला विशालतामारभ्य द्विद्विहस्तविर्धनात् ।। १३ ।। पञ्चाशत्करसीमान्तं पञ्चविंशतिमायतम् । द्वारप्रासादविस्तारात्पूर्ववद्वर्धयत्क्रमात् ॥ १४ ॥ षष्टिहस्तावसानं स्यान्रिशदायाम (मः ) पूर्ववत् । द्विद्विहस्तविवृद्धेन (वर्धनेन) हस्तसप्ततिकान्तकम् ॥ १५ ॥ द्वारहर्म्यविशाले |र्श्वे पञ्चत्रिंशदायतम् । महागोपुर विस्तारं द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥ १६ ॥ श्रशीतिहस्तावसानं [च] चत्वारिंशत्तदायतम् । अथवारनिमानेन वर्धमानायतं मतम् ॥ १७ ॥ विस्तारद्विगुणान्तं च प ( चै) कभागेनवर्धनात् ।
शोभादिगापुरान्तस्य तारा भित्ति (भक्ति) वशे (शादु)च्यते ॥ १८ ॥ द्वित्रिवेदशरांशं च षड्भागं शोभविस्तृते (स्तारे) ।
पथ्वषट्सप्तभागं च अ(तु चा )ष्टनन्द (न्दं) विभाजिते ॥ १६ ॥ एवं तु द्वारशाले तु विस्तारे तत्प्रकल्पयेत् ।
सप्ताष्टनवभागं च पङ्किरेकादशस्तथा ।। २० ।। द्वारप्रासादविस्तारे भागमेवं प्रकल्पयेत् । अष्टनन्दां (न्दद)शकांशं तु ए(चैकादशार्कभागिकम् ॥ २१ ॥ एतेषां द्वारह तु विस्तारो (रं) युक्तितो न्यसेत् । नवपतिसभागं तु सैकार्कमनुभागिकम् ॥ २२ ॥ महागोपुर विस्तारे भागमेवं प्रकल्पयेत् । द्विस्तरार्धमुत्सेधं त्रिपादं तत्समं तु वा ॥ २३ ॥ एवं तु द्वारपादाचं जन्मपादाप्रसीमकम् । तद द्वारविस्तारं तद्विशालं तथेोदय (थाष्टक ) म् ॥ २४ ॥ सपादसार्धभागोन द्विगुणानां तु ( पादूनं द्विगुणं) मानुषे । सर्वेषां द्वारङ्गे च विस्तारे च विशेषतः || २५ ||
[ अध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #237

३
गोपुरविधानम् विस्तारात्पादहीनेन(दाधिकन) विस्तारार्धावसानकम् । पञ्चषट्सप्तभागे तु द्विगुणं सार्धयुग्मकम् ॥ २६ ॥ द्वि(य)शार्धाध गुणांशं वा द्वारं सर्वोदयं भवेत् । तत्तद्भागविशालं स्यात्तत्तत्तुङ्गवशेन हि ॥ २७॥ तदुत्सेधार्धविस्तारं द्वारगोपुर(२) विन्यसेत् । अथवा चोप(+)पीठं स्यान्मानं त्यक्ता तथोच्छ्यम् ॥२८॥ शान्तिकात(दि) पञ्चधोत्तुङ्गं चा(म)धुना वक्ष्यते क्रमात् । गोपुरस्य विशालार्ध तत्तत्पादाधिकोदयम् ॥ २६ ॥ तदर्धाधिकमुत्सेधं तन्त्रिभागाधिकोन्नतम् । तत्समं चाधिकोत्तुङ्गं द्विगुणात्पादाधिकोन्नतम् ॥ ३०॥ एवं तु पञ्चधा द्वार(र)तुङ्गं सर्वेषु गोपुरे(रेषु) । अथवा हस्तमानेन द्वारमानं प्रवक्ष्यते ॥ ३१ ॥ एकहस्तं समारभ्य षट्पडडुलवर्धनात् । द्विहस्तान्तं द्वारविस्तारं द्वारशोभं तु पञ्चधा ॥ ३२॥ द्विहस्तादित्रिहस्तान्तं पञ्चधा द्वारविस्तृतम् ! एवं तु द्वारशाले तु हस्तत्रय(य) समारभेत् ॥ ३३ ॥ षट्पडकुलवृद्धोन(या च) चतुर्हस्तावसानकम् । पञ्चधा द्वारविस्तारं द्वारप्रासादमध्यमे ॥ ३४ ॥ चतुर्हस्तं समारभ्य पञ्चहस्तावसानकम् । द्वारहर्ये प्रदेशे तु द्वारतारं तु पञ्चधा ॥ ३५ ॥ पञ्चहरतं समारभ्य हस्तषटकावसानकम् । गोपुरे द्वारविस्तारं पञ्चधा परिकीर्तितम् ॥ ३६॥ प्रथवा द्वारशोभादिगोपुरान्तं यथाक्रमम् । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चहस्तादा [भ] रत्निवर्धनात् ॥३७॥ पञ्चषट्सप्तहस्तं च सा(चा)ष्टहस्तं नवान्तकम् । एतेभ्यो(षां) द्वारसर्वेषां विस्तारद्विगुणोन्नतम् ॥३८॥ देवानां द्वारमेवोक्तं मानुषाणां विशेषतः ।। द्विगुणाष्टांशहीनं वा सप्तांशं चैकहीनकम् ॥३६॥
25

Page #238

२०१
मानसारे षडशाशकहीन वा पञ्चाशं चैकहीनकम् । चतुर्भागेकहीनं वा द्वारतुङ्ग प्रकल्पयेत् ॥ ४० ॥ उत्तराधो(धः) प्रदेशान्तं जन्मोल द्वारमारभेत् । द्वारोत्सेधमिदं कुर्यात्तस्यां तवारपट्टिका ॥४१॥ शेष युक्त्या प्रयुजीयातू(जोत) द्वारमेव तु सर्वशः । मूलहऱ्यावशाद्वषये गोपुराणां च मानकम् ॥ ४२ ॥ मूलप्रासादविस्तारं(र)समं वा पादमधिकम् । अथवात्य(ध्य)विस्तारं पादोनद्विगुणं तु वा ॥ ४३ ॥ द्विगुणं वा प्रकर्तव्यं द्वारशोभादिविस्तारम् । प्रत्येकं पञ्चधा मानमायामं पूर्ववद्भवेत् ॥४४॥ मूलाधिष्ठानपादस्य समाधिष्ठानपादकम् । प्रथवाधिष्ठानपादोष(4) वेदभूतषडंशकम् ॥ ४५ ॥ सप्तकाष्टांशकं कृत्वा तत्तदेकहीनकम् । शेष सवारशोभादीन(ना) पादाधिष्ठानतुङ्गकम् ॥ ४६॥ उपपीठं विना कुर्याद् द्वारतुङ्गमिति स्मृतम् । शोभे(भके) चैकभूमि (मिः) स्याद् द्वितीये द्वितलं भवेत् ॥ ४७॥ द्वारप्रासाददेशे तु त्रितलं चैव कारयेत् । हये चतुस्तलं कुर्यात्तल(ल)पञ्चक(क) गोपुरम् ॥४८॥ अन्येषां महता(ति) देशे षोडशान्तं तलान्वितम् । एकत्रिपञ्चभूमादौ द्विद्विभूमिविवर्धनात् ॥ ४६॥ त्रिविधं चैकभूमौ च (त्वे)कार्कतलसीमकम् । द्वित्रिवेदवलादी च चतुर्दशतलान्तकम् ॥ ५० ॥ द्विवले च त्रिविधं प्रोक्तं द्विद्विभूमिविवर्धनात् । त्रितखात् पञ्चत्रयान्तं त्रिवलं त्रिविधं प्रोक्तम् ॥ ५१ ॥ चतुःषडष्टभूमादी षोडशान्तं तलसीमकम् । कन्यसं त्रिविध प्रोक्तं कुर्यादेवं चतुस्तते ॥ २॥ पञ्चसमतलं (स)नन्दवलादा द्विद्विवर्धनात् । सप्ता(त)दशतलान्तं स्यात्रिविधं पञ्चभूमिके ।। ५३॥

Page #239

२०३
108
112
116
गोपुरविधानम् देवानां मूलहयं स्यादधिकं च (य॑स्य हीनाधिक्य) समानतम् । शाभादिगापुर सर्वे (र्वस्मिन्) चैवमुक्तं पुरातनैः ॥ ५४॥ नराणां मूलहर्म्यस्य समं हीनोन्नतं तु वा । मूलस्याधिकभूमिं चेद्राजराष्ट्रं विनश्यति ॥ ५५ ॥ एवं तु द्वारशोभे च चोक्तवत्कारयेत्शुधीः । अन्यथा द्वारदेशे तु यथाचोक्तवदाचरेत् ॥५६॥ द्वारपादोदया(ये) वेदभागं कुर्याद्विचक्षणः । एकांशं चोपपीठोच्चं तत्समं च मसूरकम् ॥ ५७॥ द्विभागं पादतुङ्गं स्यात्कारयल्लक्षणान्वितम् । द्वारपादोदये धातुपतिभागं विभाजिते ॥ ५८॥ उपपीठं शरांशं च वेदभागं मसूरकम् । अधिष्ठान(न)द्विगुणानितुङ्गमेवं प्रकल्पयेत् ॥ ५६ ।। द्वारपादोदये नन्दभागं कुर्याद्विचक्षणः(तत्रिभागिकम्)। उपपीठोदयं चातिभागमेव(वं) मसूरकम् ॥ ६०॥ तवयं पादतुङ्गे च कुर्यादेकोनविंशतिम् । भागं तवारपादोच्चे सप्तभागोपपीठकम् ॥ ६१ ॥ वेदभङ्ग(भाग)मधिष्ठानमष्टभागाधितुङ्गकम् । द्वारपादोदये चैव षड्भागमेवं विभाजिते ॥६२॥ उपपीठोदयं क्षिप्रं भागमंश(शं) मसूरकम् । तस्मात्तु(योस्तु) पादतुङ्गं च द्विभाग(गुणं) चैव कारयेत् ॥६३॥ द्वारपादोदय(ये) चैव(क)विशद् भागं विभाजिते । उपपीठोदयं चैव नवभागं प्रकल्पयेत् ॥ ६४ ॥ अधिष्ठानं वेदभागं तु वसुभागा(गम)धितुङ्गकम् । एकादशविभागे तु द्वारपादोदयं भवेत् ।। ६५ ॥ पञ्चाशं चोपपीठोचं यशा(शम)धिष्ठान(न) मानतः । पाहतुङ्गं चतुर्भागमथवा द्वारपादके ॥६६॥ तुङ्गे च त्रयोविंशद् भागमेवं विभाजिते []। एकादशो(शमु)पपीठं च चतुर्भागं मसूरकम् ॥७॥
120
124
128
132

Page #240

२०४
मानसारे
[प्रध्यायः
136
140
144
148
बसभागा(गम)इनितुङ्ग स्यात्षड्भागं तु विभाजिते । त्रिमार्ग चोपपीठं तु शिवभाग(ग) मसूरकम् ।। ६८॥ द्विमागं पादतुङ्गं स्याचदूचे प्रस्तरादिकम् । शिखान्तं चोर्ध्वमाने तु वलानामधुनोच्यते ॥६६॥ प्रविष्ठानसमं मञ्च(च) तत्समं गलतुङ्गकम् । गलोचद्विगुणं प्रोक्तं शिखरस्यादयं न्यसेत् ॥७०॥ शिखरो (राध) शिखोत्तुङ्गं स्तूपित्रयसमे(ममे)वच । एवमेकवलं प्रोक्तं द्वितलादिवले(लमे)व च ॥१॥ सुद्रमध्यं च मुख्यानां गापुरे तु विशेषतः ।। प्रखरादिशिखान्तं स्याद् गण्यमानं प्रवक्ष्यते ॥७२॥ यस्याधिष्ठानमानं च तस्यमानवशो(शादु)च्यते । मसूरोषसमं वापि तदष्टांशोनमेव वा ॥७३॥ पचपट्सप्तहीन वा प्रस्तरोदयमेव च। ऊर्श्वभूमाघिकोत्तुङ्गमधः पादवशा(शादु)च्यते ॥ ७४ ॥ प्रष्टसप्तकषट्पञ्चभागमेकोनमेव वा । सत्तागोनमानं तु (चो)ोवंचरणोदयम् ।। ७५ ॥ बखे सल्ले प्रस्तराणां तु कारयेदेव मानतः । शुद्रगोपुरमेवं तु कारयेद् गण्यमानकम् ॥ ७६ ॥ नवमेकादशैकार्कमधिष्ठानोदयं भवेत् । वत्तद्भागार्धभागेन शेषं वत्प्रस्तरोदयम् ।। ७७ ॥ प्रथ(ध:)पादोदयं तत्तद्भागानं चोर्ध्वपादकम् । प्रस्तर(रस्स) चैव मानं तु कारयेत्तु तले तले ॥७८॥ यस्य मानावस्या(सा)नान्त चोत्तरान्तं विधीयते ।। तदू प्रस्तरं युक्तं तस्या(र्धा) चोर्ध्ववेदिका ।। ७६ ।। तद्वयं गलतु स्यात्प्रस्तरोचद्वयं शिरः । शिखराध शिखोत्तुङ्गं तेषां गोपुरमेव व ॥८॥ एवं तु मध्यमानं तु गोपुगणां तु गण्यकम् । मुख्यगोपुरगण्यं तु वक्ष्यते विधिनाधुना ॥१॥
162
166
160

Page #241

२०५
164
168
172
गोपुरविधानम् पूर्ववकभूमो(ममुक्तं द्वितलादि विशेषतः । द्वारपादोदयं चैव द्वारविस्तारमानकम् ॥८२ ॥ उपपीठोदयं मानं मसूरकाइघितुङ्गकम् । शेष प्रागुक्तवत्कुर्यादूर्ध्वमानं प्रवक्ष्यते ॥३॥ अधिष्ठान त्रिपादं [तु] च (चौ)र्ध्वपादं च(दस्य) तुङ्गकम् । प्रथो(धः)पादत्रिपादं [तु] च (चो)र्ध्वपादोदयं भवेत् ॥४॥ प्रधामञ्चत्रिपादं [तु] च (चो)परि प्रस्तरं भवेत् । अथवा भूतषट्सप्तकाष्टनन्ददशांशकम् ॥५॥ वत्तदेकैकहीनं वा चोर्ध्वपादाधिकोदयम् । तदर्ध वेदिकोत्तुङ्गं तवयं प्रोवतुङ्गकम् ॥८६॥ प्रोवतुङ्गद्वयं चैव शिखरस्योदयं भवेत् । तदर्ध वच्छिखात्तुङ्ग द्वितले पञ्चकं शिखम् ॥८७ ॥ प्रस्तरं पूर्ववन्मानमादिपादादि पूर्ववत् । प्रस्तरोदयमानं यत्तदर्ध वेदिकोदयम् ॥८॥ वेदिकाश्चो(चो)वकान्त(न्ता) स्यात्पूर्ववत्परिकल्पयेत् । द्वितुङ्गे त्रिद्विनेत्रं वा सप्तनेत्रं समन्वितम् ॥८॥ एवं त्रितलमाख्यातं चतुर्भूम्यादि(दी)होच्यते । अर्धाधिष्ठानमानं यषड्भागं च विभाजिते ॥६०॥ समं वा पादशरांशं वा प्रस्तरोदयमीरितम् । भूतषड्विंशकं वापि चोर्ध्वपादोदयं तथा ॥३१॥ पादिप्रस्वरमानं तु त्रिपादं चोर्ध्वमश्चकम् । वेद(द) सार्ध(ध) शरांशं तु चोर्ध्वपादोदयं भवेत् ॥१२॥ सत्रिभागं द्विभागं स्याचोर्ध्वपादोर्ध्वमञ्चकम् । गुणसार्ध चतुर्भागमूर्ध्वपादमथापि वा ।। ६३ ॥ साद्विभाग मञ्चं च वेदिकाचा(चम)र्धभागिकम् । तद्वयं गलतुङ्गं स्यात् शि(च्छिर(रा)भागं गलस्(लं) वबा ॥४॥ शिर(रस्)तुङ्गार्धभागे तु स्तूपितुङ्गं प्रकल्पयेत् । नवसंख्या शिखा प्रोक्त(क्ता) द्वितलं तु च पूर्ववत् ॥६५॥
176
180
184
188

Page #242

२०६
[अध्यायः
192
196
200
मानसारे अथवा चतुरनं च स्तूपिरे(मे)कं चतुर्मुखम् । एवं चतुःस्थ(a)लं प्रोक्तं पञ्चभूम्या(मम)धुनोच्यते ॥६६॥ पूर्ववद् भागमानेन प्रस्तरं पूर्ववद् भवेत् । सार्धभूतांशकं चैवमुपरिश्चा(चा)धितुङ्गकम् ॥६॥ द्वितीयं प्रस्तरोत्तुङ्गं सत्रिभार्ग द्विभागिकम् । ऊर्ध्वपाद(दं) शरांशं तु तृतीयं प्रस्तरोदयम् ॥१८॥ सार्धद्विभागमानेन अ(चो)र्ध्वपाद(दं) युगांशकम् ।। चतुर्थ प्रस्तरोत्संधं सपादद्वयांशकं भवेत् ॥ ६ ॥ तदूर्ध्वाघ्रियुगांशं तु पञ्चभाग(प्रस्तरं च) द्विभागिकम् । वेदिकोचं शिवांशं स्याद् प्रोवोच्चं तु द्विभागिकम् ॥१०॥ द्विभागं शिखरतुङ्गं स्यात् शि(च्छि)खरार्ध तच्छिखादयम् । द्विलखाटे महानासि चैकादशशिखान्वितम् ॥१०१॥ अन्येषां च तलानां च प्रस्तरादि च पूर्ववत् । पादानामपि सर्वेषां प्रस्तराणां तले तले ॥१०२॥ एवं मानं प्रकुर्वीत वेदिकादिगलान्वितम् । शिखरादि शिखामानं पूर्ववद्युक्तिता न्यसेत् ॥ १०३॥ अथवा द्वारशोभादि गोपुराणां विशेषतः । विस्तारद्विगुणोत्सेधं जन्मादिस्तूपिकान्तकम् ॥ १०४ ॥ द्विगुणा च हीनं वा चाधिक्यं च निधोन्नतम् । . सार्ध तु द्विगुणोत्सधं पादानं द्विगुणोन्नतम् ॥ १०५ ।। क्षुद्रगोपुरमेवं तु मध्यमं तत्प्रवक्ष्यते । क्षुद्रात्तु पादहीनं वा सा(चा)र्धहीनोदयं तु वा ॥१६॥ एवं तु मध्यमं प्रोक्त मध्यमात्पादहीनकम् । विस्तारादर्धमुत्सेधं मुख्यगोपुरमेव च ॥ १०७ ॥ पूर्ववत्प्रस्तराद्यन्तं चोर्ध्व स्तूपिकान्तकम् । गण्यमानं च सर्वेषां भागमानं(न)वशो(शादु)च्यते ॥ १०८।। तबतुर्भागिकं कृत्वा ए(चे)कभागं गलोदयम् । शिखरोष(च) द्विभागं कुर्यादेकांश तच्छिखोदयम् ॥ १० ॥
204
208
212
216

Page #243

२०७
220
224
228
गोपुरविधानम् एवमेकतलं प्रोक्तं द्वितले भागमुच्यते । कृत्वा द्विरष्टभागं यद्भूतांशं चोर्ध्वपादकम् ।। ११०॥ द्विभागं प्रस्तरात्तुङ्गमेकांशं वेदितुङ्गकम् । कोलकं गलतुङ्ग स्याद्वेदांशं मस्तकादयम् ॥१११ ॥ तदर्ध स्तूपिकोत्सेधं शेषं तु पूर्ववद् भवेत् । तदुद्ध(धै) पञ्चविंशांशं कृत्वा च त्रितलं विदुः ॥११२ ॥ द्वितीयाध्योच्चं षड्भागं सार्धद्वयांशकं प्रति । तदूधै सार्धपञ्चाशं पादायामं तृतीयकम् ॥ ११३॥ अन्तिमं च द्विभागं स्याद् वैदिकोदयमीरितम् । प्रोवतुङ्गकलाभार्ग शिखरोचं युगांशकम् ॥११४ ॥ स्तूपितुङ्ग(ङ्ग) द्वयं प्रोक्तं प्रत्यूर्वादिशिखान्तकम् । न्वाधिक्यं दशांशं तद्विभजेत्तु चतुस्थ(स्त)ले ॥११॥ तदंशे सार्धबन्धा(ध्वं)शं पादोच्चं तद्वि(द्वितीयकम् । अर्धाधिकशिवांशान्तं तदूधै प्रस्तरमानकम् ॥११६ ॥ सार्धद्रिभाग(गं) पादोच्चं सपादांश(शं) कपोतकम् । सतिपादद्वया(यम)द्भिश्च(च) प्रस्तरोचं शिवांशकम् ॥ ११ ॥ वेदिकोच्चं तदर्ध स्याद् ग्रीवाञ्चं सार्धभागिकम् । तवयं शिखरात्तुङ्ग तदर्ध तच्छिखोदयम् ॥ ११८ ॥ प्रस्तरस्योपरिष्टात्तु स्तूपिकान्तोदयं तथा । षट्पञ्चभागिकं कृत्वा भूतांशं पादतुङ्गकम् ॥ ११६ ॥ नेत्रांशं प्रस्तरोत्तुङ्गं सार्धवेदा(दम)धितुङ्गकम् । त्रिपादोपेतमेकांशं प्रस्तरोदयमीरितम् ॥ १२०॥ सपादवेदा(दम)धितुङ्गं स्यात्सार्धभागा(गमू )र्ध्वमञ्चकम् । सार्धबन्ध्वा(न्ध्व)घितुङ्गं च (स)पादांशं प्रस्तरोदयम् ॥ १२१॥ तदूधै वेदि तुङ्गाध कन्धरं सार्धभागिकम । तद्वयं शिखरतुङ्गं स्यात्पादांशं तच्छिादयम् ॥ १२२ ॥ एवं पञ्चतलं प्रोक्तं शेपं प्रागुक्तवद् भवेत् । अथवा द्वारशोभादि पादुकान्तं शिखान्तकम् ।। १२३ ॥
232
236
240
244

Page #244

२०८
मानसारे
भागमानवशाद् गण्यमानं यत्प्रोच्यते बुधैः । पूर्वैस्तु तुङ्गमानं तहश भागाद्विभाजिते ॥ १२४ ॥ द्विभागं चापपीठाचं तस्मादेकांश (शं) कुट्टिमम् । तद्भयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् ।। १२५ ।। तत्समं प्रीवतुङ्गं स्यात्तद्वयं शिखरे!दयम् । एकांशं तच्छिखादयं शेषमानं तु पूर्ववत् ।। १२६ ।। एवमेकवलं प्रोकं द्वितलं (ल) भागमुच्यते । जन्मादिपूर्वपर्यन्तं नवपङ्क्त्यशकं भवेत ।। १२७ ।। त्र्यंशं चोपपीठेचं कुट्टिमं च द्विभागिकम् ।
पाददीर्घ (दैर्घ्य) युगांशं स्यात्सत्रिपादांश (शं) मभ्वकम् ।। १२८ ॥ त्रिपादयांशं च मूलपादेोदयं तथा । कपोतप्रतिरेकांशं वेदितुङ्गं तदर्धकम् ॥ १२६ ॥ प्रोवाचमेकभागं स्याच्छिखगेचं कलांशकम् । तदर्ध स्तूपको तुङ्गं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १३० ॥ त्रिले पूर्ववत् त्रिस् (त्रि) सप्तांश ( शं) विभाजिते । चतुर्भागा(गमु) पपीठाशं सार्धशं मसूरकम् ।। १३१ ।। गुपादतुङ्गं स्यात्कपोतं सार्धभागिकम् ।
सार्धद्वयांशं पादेोचं प्रस्तरोचं शिवांशकम् ॥ १३२ ॥ • सपादयंशका जङ्घा मचायामं त्रिपादकम् । दूर्ध्वधवेचं चोर्ध्वेव (वं) शिवांशकम् ॥ १३३ ॥ प्रीवद्वयसमं मूर्ध्नि प्रीवतुल्यं शिखादयम् । शेषं प्रागुक्तत्र दुद्दिष्टं चतुस्तल मिहोच्यते ।। १३४ ॥ जन्मादि स्तूपिपर्यन्तं कृत्वैकं (क) त्रिंशदंशकम् । षड्भागं चोपपीठाचं द्व्यंशा (शम) धिष्ठान मानकम् ॥ १३५ ॥ तद्भयं पाददीर्घ (दैर्घ्यं) तु सत्रिपादांश (शं) मध्वकम् ।
सपादद्रि (ग्रं) शकं पादं मभ्व शिवांशकम् ॥ १३६ ॥ पादायामं गुणांशं स्यात्सपादांशं कपोतकम् । पादोनत्रिं (त्र्यं) शकं चोर्ध्वे पादायामं प्रकल्पयेत् ॥ १३७ ।।
[चध्यायः
248
252
256
260
264
268
272

Page #245

३३]
२०६
276
280
284
गोपुरविधानम् प्रस्तरं चैकभागं स्यात्तदर्ध वेदिकोदयम् । तद्वयं प्रोवतुङ्गं स्याद् प्रोवतुङ्गद्वयं शिरः ॥ १३८ । एकांशं स्तूपिकोत्तुङ्गं शेषं पूर्ववदाचरेत् । जन्मादिस्तूपिकान्तं च चत्वारिंशा(शद)ष्टभागिकम् ।। १३६ ॥ तद्भागोपानमधीशं प्रोव(सत्रि)पादाष्टकांशकम् । उपपीठमधिष्ठानं तुङ्गं सार्धद्वयांशकम् ॥ १५०॥ तद्वर्य पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् । सार्धवेदा(दम)घित्तुङ्गं स्यात्सपादांश(श) मञ्चकम् ।। १४१ ।। पादाधिक्यं चतुर्भागं पादादं) मञ्च(छ) द्विभागिकम् । वेदांशं पादतुङ्गं च सत्रिपादांश(शं) मञ्चकम् ।। १४२ ॥ तदूर्ध्वं चरणोत्तुङ्ग सत्रिपादगुणांशकम् । प्रस्तरा(रम)त्य(ध्य)र्धभागं तु वेदितुङ्गं त्रिपादकम् ।। १४३ ।। तवयं गलतुङ्गं स्याद् गुणांशं शिखरोदयम् । सार्धमागं शिखात्तुङ्ग(ग)मेवं पञ्चतलं विदुः ॥ १४४ ।। शेषं च पूर्ववत्कुर्याद् द्वारशोभादि पञ्चधा । घनं चाप्यघनं चैव विन्यासमथ वक्ष्यते ।। १४५ ॥ विस्तारायाम(म) शोभादि(दो) पूर्ववद् गोपुरान्तकम् । यन्मानं बहिरन्येन चूलिकामानसंमि(यु)तम् ॥ १४६ ॥ एक हस्तं समारभ्य षड्षउङ्गलवर्धनान् । शोभादिगापुरान्तायनिर्गम(मः) पञ्चधा भवेत् ।। १४७ ।। अथवा भित्तिपाद(दात) स्याद् दण्डमानेन संयुतम् । एकदण्डं समारभ्य दशदण्डावसानकम् ।। १४८ ।। यथा विमानसंयुक्तं तत्र दोषो न विद्यत । प्रज्ञान(नान्) मानविच्छेद्यं सर्वदोषकरं भवेत् ॥ १४६ ।। तस्मात्परिहरद्विद्वान्माननिर्गममेव च । यथातारे तु धाता(त्व)शं गर्भगंहं गुणांशकम् ॥ १५० ।। एकमा(का)वृतभित्ति(त्तिः) स्यादेवमेकतलं भवेत् । द्वितले तार(रं) सप्तांशं वेदांशं गर्भगहकम् ॥ १५१ ।।
288
292
296
300
26

Page #246

२१०
मानसारे
[प्रध्यायः
304
308
312
316
परितस्(तः) सार्धभागेन भित्तिविष्कम्भमानकम् । वर्दशे(दीशं) कूटशाला दि]मण्डितं भित्तितो न्यसेत् ॥ १५२ ॥ तत्समं चान्तरालं स्यान्मध्यकोष्ठं गुणांशकम् । तस्मात्तु कूटयोर्मध्ये चान्तराल प्रकल्पयेत् ।। १५३ ॥ अन्तरालं विशेषेण पञ्जरादिविभूषितम् । एवं तु द्वितलं प्रोक्तं कारयेद् द्वारशालके ॥ १५४ ।। त्रितले ताररन्ध्रांशे गर्भगंह गुणांशकम् । प्रावृतभित्तिरेकांशं तत्समांशेनालिन्दकम् ।। १५५ ॥ तदहिश्चावृतांशेन कूटकोष्ठादि पूर्ववत् । द्वारप्रासादमेवं तु द्वारहोHम)धुनाच्यते ॥ १५६ ॥ विस्तारे दशभागे तु गर्भगेहं त्रियं(त्रयां)शकम् । वद्वाय()वृतभित्तिश्च अं(स्तु चां)शेनावृतलिन्द्र(तालिन्द)कम् ।। १५७ ।। अंशेन कहादि परिताऽशेन कूटकम् । मुख(ख्य)शालैस्तु(लं तु) भूतांश शेषं [तु] चान्तरालकम् ॥ १५८ ॥ एवं चतुस्तलं प्रोक्तं पञ्चभूमिरिहाच्यत । विस्तारै(रमे)कदशांशं तु नालिगेहं गुणांशकम् ।। १५६ ।। वदहियशमेकेन वृधा(या) कुड्यविशालकम् । तत्तद्वाह्यावृतांशेन कुर्यादाविन्द्र(दलिन्द)कं भवेत् ॥ १६० ।। एकांशं कूटशालादि कर्णहावृतं तथा । रकाशं कूटविस्तारं महाशाला त्रयां(पश्चा)शकम्(का) ॥ १६१ ॥ एकैकं चान्तरालं स्यात्क्षुद्रशालेकभागिकम् । विस्तारद्विगुणान्येव भागमेकंन वर्धनात् ॥ १६२ ।। यथेष्टा(ष्टमा)यततार(३) सर्वे कूटकोष्ठादि विन्यसत् ! पादान्यान् भद्रसंयुक्तं देशेषु पद(पाद) विन्यसेत् ॥ १६३ ।। प्रधाने चोर्ध्वदेशे वा कुर्याद् दोषा न विद्यते । एकदण्डं द्विदण्डं वा त्रिदण्डं भद्रनिर्गमम् ।। १६४ ॥ अन्येषां हर्म्यमानेन युक्त्या तत्रैव योजयत् । एवं तद्घनमानो(नमुक्तमघनं वक्ष्यतऽधुना ।। १६५ ।।
320
324
328

Page #247

२११
332
336
340
गोपुरविधानम् विस्तारायामभक्ति(क्ति:) स्यादुक्तवाक्तितो न्यसेत् । द्वित्रिभाग(ग) विशाले(लं) तु प्रा(चा)यतं तत्प्रकल्पयेत् ॥ १६६॥ . भक्तित्रिभागमेकांशं भित्तिविस्तारमेव च । शेषं तद्गर्भगेहं तु मध्यभागे तु वेशनम् ॥ १६७ ॥ अथवा चायतं वेदमागं कुर्याद् विचक्षणः । हार्ष भित्तिविस्तारं शेषं तु गर्भगेहके ।। १६८ ॥ मित्स्यर्ध परितोलिन्द्र(न्दस्य) द्वारदेशे विशालता।। त्रिमार्ग भद्रविस्तारं सार्धमागं तु निर्गमम् ॥ १६६ ॥ नवपक्कंशकं चापि रुद्रभागांशमेव च । एवं तु मध्यकोष्ठं च निर्गमं च द्विभागिकम् ॥ १७० ॥ तस्य मध्ये तु भद्रं वा पञ्चषड्भागमेव वा । प्रयवा सप्तभागं तु वसुभागं तथैव च ॥ १७१॥ एकांशं निर्गमं कुर्यात्षट्सप्तांशमथापि वा । एवं तु चान्तरालं स्यान्मध्ये मध्यशालयुक् ॥ १७२ ॥ द्विभार्ग वा त्रिभागं वा विस्तारं निर्गमांशकम् ।। तद्वयोरन्तरं कुर्याद्युक्त्या तत्रैव भूषितम् ॥ १७३ ।। एकं वा कर्णकूटं तु तथैवान्तर्विशेषतः । मित्तिबाह्यावृतांशेन कर्णकूटादहिस्तथा ॥ १७४ ।। एवं जलस्थलं प्रोक्तमूर्ध्वाधोभूमि(मि) विन्यसेत् । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यादेवं तु त्रितलं मतम् ॥ १७५ ।। मध्यकोष्ठविशाले तु पूर्ववत्स्वांशमाधिकम् । शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्व युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ १७६ ॥ द्वारप्रासादमेवं तु त्रितलेष्वेव कारयेत् । गोपुरे तु चतुर्भूमिविन्यासं च मयाधुना ॥ १७७ ॥ विस्तार रुद्रभागं तु पूर्ववदायतं मतम् । अष्टांशाोकभागान्तं पञ्चधा विपुलं भवेत् ॥ १७८ ॥ तत्तद्वि(द्वि)गुणसीमान्तं भाग(पाद)मेकेन वर्धनात् । एवं चायमिदं प्रोक्तं भित्तिगेहमिहोच्यते ॥ १७६ ।।
344
348
352
356

Page #248

२१२
मानसारे
त्रिचतुष्पथ्यषडभागं सप्तांशं कुड्यविस्तारम् । शेषं तु नालगेहं तु पश्चधा परिकीर्तितम् ॥ १८० ॥ भित्तिबाह्यांशकांशेन द्विभागं च तले तले ।
ललाटे भद्रमेकांशं विस्तारं निर्गमार्धकम् ।। १८१ ॥ अन्तस्त्वलिन्द्र (न्द ) कं वापि भित्तिकं वाङ्घ्रिकान्वितम् ।
तद्भवा लिन्द्र (न्द) कं (के) युक्त्या जालकाना ( कम ) ङ्घ्रिकान्तरे ।। १८२ ।। घनं वाप्यधनं वापि भितिं कुर्याद् विचक्षणः ।
या मध्यमे द्वारं भित्तिदेशे द्वयं न्यसेत् ।। १८३ ॥ गेहे तद्वल्ललाटे च च (तु चो) पपीठाकृतिस् (ति) तलम् । अथवा वप्रवक्त्या यथेष्टमुत्सेध ( धं) मानयेत् ॥ १८४ ॥ स्तम्भयुग्गोपुरं ज्ञात्वा विस्तारे चोत्तरान्तकम् ।
भागद्विभागं वा भित्तिरं ( मे ) केन कारयेत् ।। १८५ ॥ स्थापयेद् भागमेकं चेत्तत्सूत्राद्वहिराश्रितम् ।
प्रखा (तो) त्तरायते न्यस्य तिर्यक् तौलिं प्रकल्पयेत् ॥ १८६ ॥ पादं वायते तौलिं कुर्याद्युक्त्या विचतयः । तदूर्ध्वं जयन्तिकं कुर्यात्तत्तत्प्रच्छादनान्वितम् ।। १८७ ॥ अथवा त्रिचतुर्भागं विस्तारायामकं तथा । भित्तितारार्धभागं तु शेषं तद्गेहमानकम् ॥ १८८ ॥ तत्समं परितोलिन्द्रं (न्दं) शेषं तत्पूर्ववद्भवेत् । अथवा चायतं मानमेकभागाधिकं तथा ।। १८६ ॥ पूर्ववद् भित्तिविस्तार मेकांशावृतालिन्द्र (न्द)कम् । त्रिभाग (i) मध्यभद्रं च शेषं पूर्ववदाचरेत् ।। १६० ॥ चतुर्भागविशाले तु पञ्चभागायतं तथा ।
भाग भित्तिविस्तारं शेषं गर्भगेहं भवेत् ।। १६१ ॥
एकं च परितोद्वारं मध्यभद्रं त्रिभागिकम् । निर्गमं चैकभागेन तत्तभद्र (द्रं) द्विभागिकम् ।। १६२ ॥ एकांश निर्गमोपेतं युक्त्या शेषं तु पूर्ववत् ।
चतुः षड्भागविस्तारमायामं प्रविधीयते ॥ १६३ ॥
[ चध्यायः
360
364
368
372
376
380
384

Page #249

३३]
२१३
383
399
396
गोपुरविधानम् एकभागेन कुड्यं स्यान्नालिगेहं तु शेषकम् । एकभागावृतालिन्द्र(न्द) मध्यभद्रं युगांशकम् ।। १६४ ॥ तदर्ध नेत्रभद्रं स्यात्तदर्ध भद्रनिर्गमम् । अष्टभागं तथायाम मध्ये भद्रं षडंशकम् ॥ १५ ॥ शेषं तत्पूर्ववत्प्रोक्तं कुर्यात्तच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । पञ्चषड्भागविस्तारे चायामं तद्विभाजिते ॥ १६६ ॥ नेत्रभद्र(द) द्विभागं तत् शे(च्छे)षांशं पूर्ववद् भवेत् । पञ्चभागविशाले तु सप्तभागं तथायते ।। १६७ ॥ मध्यभद्रं तु भूतांशे(शं) विस्तारं चैकनिर्गमम् । अन्येषां पूर्ववत्कुर्यादथवांशाधिकायतम् ॥ १६८ ।। षड्भागं नद्रविस्तारमेकभागेन निर्गमम् । शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं तदर्धांशाधिकायतम् ॥ १६६ ॥ पञ्चाशं भद्रविस्तारं निर्गमं चैकभागिकम् । शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्पतिभागदयं(गायत) तथा ॥ २०० ।। षड्भागं मध्यभद्रं च प्र(तु चान्येषां पूर्ववद् भवेत् । षडंश भागमाधिक्यं विस्तारायामकं तथा ॥ २०१ ॥ एकांशं भित्तिविस्तारं परितः शेषं तु गेहकम् । एकभागावृतालिन्द्र (न्दं) पञ्चाशं मध्यभद्रकम् ।। २०२ ॥ नेत्रभद्रं चतुर्भागमेकांशं भद्रनिर्गमम् । एकभागाधिकायाम मध्यभद्रं षडंशकम् ॥ २०३ ॥ तस्मदाधिक्यभागं तु भूतांश भद्रमीरितम् ।। मायामे दशभागे तु भद्रतारं षडंशकम् ॥ २०४ ॥ पायामे रुद्रभागं तु सप्तांशं भद्रविस्त(स्ता)रम् । द्वादशांशं तथायामे मध्यभद्रे गजांशकम् ॥ २०५॥ निर्गमं चैकभागं स्याच्छेषं प्रागुक्तवर्ण(अ)येत् । एवं तद्वारशोभं स्यादेकभूमिरिति स्मृता ।। २०६ ॥ विस्तारे पञ्चभागे तु ए(चै)कभागाधिकायतम् । त्रिचतुर्भागनालं स्पाच्छेषं भित्तिविशालकम् ॥ २०७ ॥
400
404
408
412

Page #250

२१४
अिध्यायः
416
420
424
मानसारे दहिः परितोऽशेन कूटकोष्ठविशालकम् । एकांश कर्णकुटं च हारतारै(रमे)कमागिकम् ॥ २०८ ॥ मध्यकोष्ठं त्रिभागं च युक्त्वा तत्रैव योजयेत् । एवं ललाटयोश्चैव दीर्घ (दैध्य) विन्यासमुच्यते । २०६॥ कर्णकूटद्वयं चैव सद्भागद्वयमीरितम् । अन्तराखद्वर्य पक्ष भागं कुर्याद् विचक्षणः ॥ २१० ॥ मध्यकोष्ठं चतुर्भागं निर्गमं च द्विभागिकम् । प्रबवात्य(व्य)भागं च सपादशैिकमेव च ॥ २११ ॥ मध्यकोष्ठमिदं प्रोक्तं नेत्रदीर्घ द्वयं तथा । मध्यकोष्ठं चतुर्थ च कर्णकूटं चतुष्टयम् ।। २१२ ॥ हारान्तराष्ट(ल)देशे तु तोरणाद्यैर्विभूषितम् । प्रवाशाधिकायाम पूर्ववद् भित्तिविस्तृतम् ॥ २१३ ॥ मध्यमद्रोपभद्रं च त्रिभागं विस्तृतं भवेत् । निर्गमं चैकमागं स्याडलाटांशे तु पूर्ववत् ॥ २१४ ॥ तस्मादधिकांशायाम पूर्ववद् विस्तृतं भवेत् । मध्यभद्र(द) युगांशं स्या(खा)रान्तर(र) द्विभागिकम् ।। २१५ ॥ मध्यकोष्ठं युगांशं स्यात्कुर्याच्छषं तु पूर्ववत् । नवमागं तथायामे मध्यकोष्ठं शरांशकम् ॥ २१६ ॥ प्रथवा वेदमागं च प्रा(तु पा)यामे तत्प्रकल्पयेत् । मध्यकोष्ठं तु षड्भार्ग मध्यभद्रं द्विभागिकम् ॥ २१७ ॥ सद निर्गम प्रोक्तमन्तरालं द्विभागिकम् । शेष पूर्ववदिष्टमयवा रसभागिकम् ॥ २१८ ॥ विस्तारं सप्तभागं स्यादायामं च विशेषतः । एकांशं तद्धृतं भितिवारं शेषं च नालिका ।। २१६ ॥ वद्वासे परितम्बाशं कर्मकूटादिमानकम् । मध्यकोष्ठ द्विभागं स्यान्त्रिमागं चान्तरालकम् ॥ २२०॥ मायामे मध्यकोष्ट (भद्र) व त्र्यंशं हारं द्विभागिकम् । अष्टांशं च वायाम मध्यकोष्ठं युगांशकम् ॥ २२१ ॥
428
432
436
440

Page #251

३३]
२१५
444
448
452
गोपुरविधानम् नवभागं तथायामे कोष्ठायाम शरांशकम् । त्रिभागं वास्यभद्रं स्यानिर्गमं चैकभागिकम् ॥ २२२ ॥ दशभागं तथायामे पूर्ववत्परिकल्पयेत् । एकादशांशकं कुर्यात्पञ्चाशं मध्यकोष्ठकम् ।। २२३ ॥ द्वादशांशं तथायामे शालायाम षडंशकम् । मध्यं द्विभाग(ग) भद्रं स्यानिर्गमं चैकभागिकम् ॥ २२४ ॥ हारस्य मध्यदेशे तु अ(चा)नुशाला विशालकम् । तत्पार्श्वद्वययो(यार्)हारं नासिकापञ्जरान्वितम् ॥ २२५ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यातद्युक्त्या तत्रैव योजयेत् । विस्तार सप्तभागं तु वसुभागं तथायतम् ॥ २२६ ॥ भित्तिविस्तारमेकांश परितः शेषा(षम)न्तरालि(ल)कम् । तत्तद्वाह्यावृतांशेन शेषमूयं विचक्षणैः ।। २२७ ।। नवभागं तथायामे दशभागमथापिवा । एकादशांशकं वापि विन्यसेञ्चैव पूर्ववत् ॥ २२८ ।। त्रयोदशांशमायामे मध्यशाला विशालयुक् । त्रिभागं चान्तरालं स्याचतुर्दशायतं तथा ।। २२६ ॥ मध्यकोष्ठं तदष्टांशं शेषं प्रागुक्तवन्नयंत् । अथवा चाष्टभागं तु विस्तारं तु नवायतम् ॥ २३० ।। द्विभार्ग भित्तिविस्तारं शेष नालिगृहं मतम् । तद्बाह्ये परितश्चांशं कर्णकूटाद्यमानकम् ।। २३१ ।। अथवा दशभागं स्यात्तदेकादशभागिकम् । द्वादशांशायतं वाथ त्रयोदशायतं ततः ॥ २३२ ॥ चतुर्दशायतं वापि पञ्चा(च)दशाशदीर्घकम् । मध्यकोष्ठं शरांशं स्यात्तत्समं चान्तरालकम् ॥ २३३ ।। तस्य मध्य विशेषण विभागं चानुशालकम् । एक चाध्यर्धभागं वा मध्यकोष्ठन्तु(स्य) निर्गमम् ॥ २३४ ॥ मष्टभागं तथायामे मध्यकोष्ठं रसांशकम् । शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं नवभागमथापि वा ।। २३५ ॥
456
460
464
468

Page #252

२१६
मानसारे
विस्तारं चायतं पङ्क्तिभागं कुर्याद् विचक्षणः । भित्तितारं कलांशं स्यात्तद्बहिः परितेांशकम् ।। २३६ ।। एवं तु कूटशालाद्यैर्मा(दि मा )नं कुर्याद् विशेषतः । अथवांशाधिकायामं द्वादशांशायतं तु वा ।। २३७ ।। त्रयोदशांशकं वापि द्विसप्तभागमेव च ।
पश्वादशांशकं वापि षोडशांशं तदायतम् ।। २३८ ।। विन्यासं पूर्ववत्कुर्यात्सप्तदशांशमायतम् ।
मध्यकोष्ठं नवांशं स्यात्तन्मध्यं भूतभागिकम् ।। २३६ ॥ विस्तारे मध्यभद्रं तु निर्गमं चैकभागिकम ।
अन्तरालं चतुर्भागं तन्मध्ये यंश (शं) भद्रकम् ॥ २४० ॥ प्रथवाष्टादशांशं तु ग्रा(चा) यामं तत्प्रकल्पयेत् । दशांशं मध्यकेष्टं च षडंशं मध्यभद्रकम् ।। २४१ । घनं वाप्यघनं वापि भित्तिं कुर्याद् विचक्षणः । ऊर्ध्वभाग (गं) विशेषेण कहर्म्यादिमण्डितम् ।। २४२ ।। तत्रैवाभ्यन्तरं चाथ भागमेवं (कं) जलस्थलम | तद्वाझे चार्ध्वभागं तु भित्तिरेवं तथैव च ।। २४३ ।। अथवा दण्डमानेन वेशनं निर्गमं तथा ।
एतेषां द्वारशालेतु द्वितलं कारयेद् बुधः ।। २४४ ॥ गोपुरं (र) त्रितलं (ल) न्यासं लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । सप्तांशं च द्विसप्तांशं भागं चैकैकवर्धनात् ।। २४५ ।। एवमायमिदं प्रोक्तं शिल्पिभिः प्रवरैः कृतम् । द्विभागं भित्तिविस्तारं परितः शेषं तु गेहकम् ।। २४६ ।। तस्य बाह्यावृतं ज्ञात्वा भागं कुर्याज्जलास्थले । तद्बहिः परितोऽशेन कहर्म्यादिमण्डितम् ।। २४७ ।। तत्तस्मादावृतांशेन श्रा (चा) दिदेशे जलस्थलम् । तत्समं तद्बहिः कुर्यात्कूटशालाद्यमानकम् ॥ २४८ ॥ मध्यशालाष्टभक्तिः (क्तिक) प्रोक्तं कर्णकूटाष्टकं तथा । हाराषोडश संयुक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ २४६ ॥
[ श्रध्यायः
472
476
480
484
488
192
496

Page #253

२२७
500
604
508
गोपुरविधानम् अष्टभागं तु विस्तारमायाम तेन वर्धनात् । षोडशांशं यथा न्याय्यं पूर्ववद्विधिना चरेत् ॥ २५० ॥ नवांशं विस्तृता(तमा)रभ्य वसुपङ्क्तयवसानकम् । मायाममिति हि प्रोक्तं विन्यासं पूर्ववद् भवेत् ॥ २५१ ॥ विशालं दशभाग द्वाविंश[]भागावसानकम् । नवपडतंयशे(शमे)कविंशांशं दीर्घविन्यासमुच्यते ॥ २५२ ॥ नन्दपतंयश(शं) विभजेचतुस्तले तु त्रिवर्गकम् । षट्सप्ताष्टभाग वा नवार्ध वार्धरुद्रकम् ॥ २५३ ॥ भानु सैकार्कभागं तु मध्यकोष्ठविशालकम् । शेषं चान्तरालं च द्विभार्ग कर्णकूटकम् ॥ २५४ ॥ मध्यशाला विशेषेण पञ्च षट् सप्तकं भवेत् । द्विभार्ग वा त्रिभागं वा शालामध्ये तु भद्रकम् ॥ २५५ ॥ एक वा द्विभार्ग वा त्रिभार्ग निर्गमं तु वा । प्रथवा हारदेशे तु ए(चे)कद्वित्रियुगांशकम् ।। २५६ ॥ मध्यकेत्वनुशाखाश्च निर्गमं चैकभागिकम् । शेषं तु चान्तरालानां नासिकापजरान्वितम् ॥ ०५७ ॥ अधोभूमिश्चान्तराले कुम्भकुम्भतलान्वितम् । भद्रं वापि विभद्रं वा कर्णहादिमण्डितम् ।। २५८ ॥ हारं च कर्णकूटं च (चो)त्तरान्त [च] शिखान्तकम् । मध्यकोष्ठस्य शाले तु भद्रशाला विशेषतः ॥ २५६ ॥ पक्षशालान्वित वाथ (चो)वंशालान्वितं तुवा । नीडाकारयुक्तं वापि चार्धशालान्वितं भवेत् ॥ २६॥ उत्तरान्त कपोतान्तं प्रतिकान्तमथापि वा। एवं च मध्यकोष्ठे तु शालानामुन्नतं मतम् ॥ २६१ ॥ शालावटे(ललाटे च) भद्रकोष्ठं वासकोष्ठं वा[पि] कल्पयेत् । एवमेतद्दशांशेन [च] शेषं तु युक्तितो न्यसेत् ॥ २६२ ॥ एवं चतुस्थ(स्त)लं प्रोक्तं नवांशारम्भं पूर्ववत् । तस्मादायते सर्वे(वस्मिन्) द्विगुखान्तांश(शं) पूर्ववत् ॥ २३॥
612
516
620
524
27

Page #254

२१८
मानसारे
[अध्यायः
536
बेदभूतरसाशेन सप्तमागाष्टभागिकम् । एवं तु भिचिमानं तु शेषं तन्नालिकं भवेत् ॥ २६४ ॥
628 भित्तिवाझं तु वृद्धिः स्यात्परितश्चैकभक्तितः । प्रभागावसानं स्याद् बाह्यमानं तु पूर्ववत् ।। २६५ ॥ कोहर्यादिविन्यासं तवतुर्वर्गकान्तकम् । मध्यकोष्ठविशालं तु पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ २६६ ॥
532 शेषं तु चान्तराखं स्यात्कूटानां विन्यसेद् बुधः । अन्यान्यनुक्तमानानां चतुर्भूम्युक्तवत्कुरु ॥ २६७ ॥ निर्गमं प्रवेशं चामवारं वक्ष्यते धुना । विस्तारे वसुभागं स्याद् विभजेत् पृथु(प्रति)रेव च ॥ २६८ ॥ तशावृतं बाझे सालं शेषं विदति(च वेदि)कम् । वेदितारं चतुर्भाग यंशं तद्ग्रीवविस्तरम् ॥ २६६ ।। वेदितस्य गिरो(रस्)तारं शेषं प्रासादवद् भवेत् । दिखलाटे महानासि []द्वयोर्मध्यनासिकम् ॥ २७० ॥
540 तच्छालानासिकं वापि कर्तव्याकृतिनासिका । अन्यान्तरप्रदेशे तु क्षुद्रनासौ(सि) प्रभूष्यते ॥ २७१ ।। नेत्रनासीविशाले तु रसतारसमं भवेत् । त्रिकभाग(ग) द्विभागं वा पञ्चभागं विभागिकम् ॥ २७२ ॥
544 चतुर्भाग त्रिभागं वा मध्यनासीविशालकम्(ता)। वनिमागेकमार्ग तु पचभागद्विभागिकम् ।। २७३ ॥ चतुर्भागद्विभार्ग वा क्षुद्रनासीविशालकम् । पादाधिक(क) समं वापि पादहीनं तथोच्छ्रयम् ॥२७४॥ . 548 महानासिमौलितुझं स्तूपिकापावसानकम् । मध्यनासि तथामासिं चार्म तत् (क)लि(ल)कान्तकम् ॥ २७५ ॥ युक्त्या वत्तुद्रनासीनां कारयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । शालाकार शिखाकार स्थू(स्तू )पिकानावृतं तथा (नां सुवृत्तकम्) ॥ २७६ ॥ 652 गखकूटोपसंयुक्तं जुद्रनासिचतुष्टयम् । प्रोमोगास्यमिदं प्रोक्तमटनासी जयान्त(ख्य)कम् ॥२७७ ॥

Page #255

३३]
गोपुर विधानम्
क्षुद्रनास्यर्कसंयुक्त श्रीविशालं तथैव च । षोडशद्रनास्य विष्णुकान्तमिहोच्यते ॥ २७८ ॥ क्षुद्रनास्या तथा विंशत् इ (दि) न्द्रकान्तं प्रकथ्यते । क्षुद्रनासी (सी) विना कुर्याद् ब्रह्मकान्तमिति स्मृतम् ॥ २७६ ॥ गलकूटं विनाकुर्यात् स्कन्दकान्तं विशिष्यते ।
मध्यनास्युन्नतं तत्र नासिका पञ्जरान्वितम् ॥ २८० ॥ एवं तु शिखरं (श्रीकर) प्रोक्तं कर्करीनासिकाकृतम् । शालाकोष्ठ (छ) विशेषेण स्तूपिकान्तं प्रकल्पयेत् ॥ २८१ ॥ भद्रशालां तु तत्कुर्यात्सौम्यकान्तमुदीरितम् ।
एतानि दश (नव) भेदः स्याच्छिरो (रः) सर्वेषु योजयेत् ॥ २८२ ॥ गोपुरावनसर्वेषु यत्तलाद्यैर्विशेषतः ।
सर्वावि (र्वस्येन्द्रस्य बाह्ये तत्पादं त्यक्ता प्रकल्पयेत् ॥ २८३ ॥ अनुक्तमन्यता ग्राह्यमग्राह्यमवसीदति ।
(वातायनलचणम्)
वक्ष्ये वातायनानां च लक्षणं विधिनाधुना ॥ २८४ ॥ सर्वेषामपि हर्म्याणां मण्डपादीनि वस्तु ( वास्तू) नि । तथा वातायनस्थानं तथा वै चातवर्ग (न) येत् ॥ २८५ ॥ तैत (ति)लानां तु तं तं तु नराणां हे (ही) ष्यते बुधैः । नराणां जालकं सर्व देवानामपि योग्यकम् ॥ २८६ ॥ तद्विस्तारादयं सर्व प्राचीनेाक्तं विचारयेत् (त्वदाचरेत्) । पादपालिकया युक्तं पत्रपुष्पैरलङ्कृतम् ॥ २८७ ॥ देवानां जालकानां च मध्यरन्धसमन्वितम् । द्विजानां भूपतीनां च मध्यस्तम्भं विसर्जयेत् ॥ २८८ ॥ मध्यमं पट्टिकायुक्तं कुर्याच्छिल्पविचक्षणः । वैश्यानां शूद्रजातीनां मध्ये स्तम्भं प्रयोजयेत् ॥ २८६ ॥ न कुर्यात् पट्टिकमध्ये चैकं मध्वं शुभावहम् । लीनं तु नहि कुयोंद्यथेच्छया ।। २६० ॥
२१६
556
560
564
568
572
576
580

Page #256

२२०
मानसारे
अर्थनाशं श्रवाहीनं भविष्यति न संशयः । नागबन्धं तथा वली गवाक्षं कुञ्जराक्षकम् || २६१ ॥ स्वस्तिकं सर्वतोभद्रं नन्द्यावर्ताकृतिस्तथा । पुष्पबन्धं सचित्राङ्गं रत्नसङ्घैरलङ्कृतम् ॥ २६२ ॥ एषां (वं) वातायनरूपं नागवल्यादि दैवतम् । उक्त द्विस्तृतायामे नन्दनन्दपदं भवेत् ॥ २६३ ॥ भुजङ्गद्वयमेकं स्यादेकादशपदे त्रिधा ।
नाग (चतुर्वेदाष्टभागं वा कुर्याद् वातायनं बुधः ॥ २६४ ॥ सप्तसप्तपदं कृत्वा पत्रवल्यादिमण्डितम् ।
युग्मायुग्मपदैर्वाथा (थ) चान्य[द्] वातायनेपि च ।। २६५ ॥ एकद्वित्रिचतुः(तुष्) पञ्चमात्रैरङ्घ्रिकपट्टिका ।
द्विस्तारघनं सर्व कुर्याद् वै शिल्पि ( प ) वित्तमः || २३६ ॥ गोपुरे कूटकष्टादिप्रीवे पादान्तरे तथा । घने वाप्यधने वापि यथा वातायनैर्युतम् ॥ २६७ ॥ प्रन्यैस्तु (न्येषां) वास्तु सर्वेषां यथाचेोक्तव दे (द्दे) शके । कुर्याद् वातायनं सर्व श्रीसंपत्प्रदायिकम् ॥ २६८ ॥ प्रथमात्तु सार्धकर (रं) षट्षड् (ए) मात्रवृद्धया । तत्पश्वबाहुमवधि त्रिविशालमे के ( मिति भवेत् ) ॥ २६६ ॥ शोभादिपश्चदश [च] पञ्चविधप्रमाणम् [स्यात् ] । द्वारेषु चैव विदितं द्विगुणेोदयं स्यात् (कथ्यते ) ।। ३०० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे गोपुर विधानं नाम त्रयस्त्रिंशेाऽध्यायः ॥
[चध्यायः ३३ ]
584
588
592
596
600

Page #257

मण्डपविधानस् सर्वेषां मण्डपानां तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। तैत(ति)लानां द्विजातीनां वर्णानां वासयोग्यकम् ॥१॥ भक्तिमान तथा भित्तिविस्तारं चाप्यलिन्द्र(न्द)कम् । प्रपाङ्ग मण्डपाकारं पञ्चभेदं (दः) क्रमो(मेयो)च्यते ॥२॥ प्रत्यर्धहस्तमारभ्य षट्पबलवर्धनात् । पञ्चहस्तान्तकं भित्तिपञ्चा(च)दशविशालकम् ॥३॥ विस्तारस्य समं दीर्घ(दैय)मधिकं चैकमेव वा। विस्तारद्विगुणान्तं च प(तु चे)कैकाङ्गलवर्धनात् ॥४॥ विस्ताराष्टांशकांशेन वर्धनाद् द्विगुणान्तकम् । एवं भक्त्यायतं प्रोक्तं भक्तितारमिहोच्यते ॥५॥ एक हस्तं समारभ्य षट्पडङ्गुलवर्धनात् । भक्तितारं द्विहस्तान्तं पञ्चधा परिकीर्तितम् ॥६॥ एकभक्ति(भित्ति) द्विभक्ति(भित्ति) वालिन्द्र(न्द)विस्तारमेव च । अधिष्ठान विना कुर्याजन्मादिप्रस्तरान्तकम् ॥७॥ अथवा पादशं च संयुक्तं तत्प्रपाकम् । खदिरं खादिरं चैव घात(पूति)पादस्य(प) दारुभिः ॥८॥ अन्यैः सारद्रुमैः प्रोक्त होमान्तं(हेम)पाद[4] दारु च। मधुकं चोरिणी साल(लं) न्यै:(न्यत्) श्रेष्ठद्रुमोत्तमम् ॥६॥ अथवा शिलासंयुक्तं प्रपासर्वाङ्गमेव च । शुद्ध() मिश्र च संकीर्य यथाशोभं बलं तु यत् ॥१०॥ यथालाभं द्रुमैः स्तम्भैः वंशे त्ववसारवृक्षकम् । कमुकं स्तम्भयुक्तं वा घातयेत्थापयेत्सुधीः ॥११॥

Page #258

२२२
मानसारे
क्रमुकेशयुक्तं वा वेणुभिश्चोर्ध्ववंशकम् । दीर्घ तिर्यग्वंशं चोर्ध्वे तद् दीर्घवंशकम् ॥ १२ ॥ नालिकेरलाभि (लैश्च बध्वा त्वाच्छादनं भवेत् । अन्यैरपि दलास्(लैः) सर्वे य(वर्य ) थालाभं विवानयेत् ॥ १३ ॥
वातेन त्वचलं तत्र कुर्याद्दचिणिका प्रपा ।
प्रपा च प्रपाचैतत्कुर्यात्तत्तद्विचतयः ॥ १४ ॥ देवालये गृहे वापि मण्डपे पृथगेवया । अन्तर्वापि बहिर्वापि परितस्तु यथा प्रपा ।। १५ ।। यत्र देशे प्रपां कुर्यात्तत्र दोषो न विद्यते । इति प्रपानमुक्तं तं (तु) मण्डपं वच्यतेऽधुना ॥ १६ ॥ देवालयेषु सर्वेषु संमुखे बहुमण्डपम् । पुण्यक्षेत्रे तथारामे ग्रामादौ वास्तुमध्यमे ॥ १७ ॥ चतुर्दिक्षु विदि वापि बाह्याभ्यन्तरतोऽथवा । नरायां गृहमध्ये च संमुखे मण्डपं तु वा ॥ १८ ॥ सर्वेषां वासयोग्यार्थ (ग्यं च) मण्डपं यागमण्डपम् नृपाणामभिषेकार्थ मण्डपं नृत्तमण्डपम् ॥ १६॥ पाणिपीडनसिद्धार्थं तथा मैत्रं च मण्डपम् । उपनयनमण्डपं चैव तथा च खानमण्डपम् ॥ २० ॥ अर्भकानां मुखालोकं (क)मण्डपं सतीमण्डपम् । चौरार्थ मण्डपं चैव चाग्निकार्यार्थमण्डपम् ॥ २१ ॥ सुखान्वितार्थ कल्पेत मण्डपं विधिवत्क्रमात् । मण्डपानां च सर्वेषां स्थानमुक्तं पुरातनैः ॥ २२ ॥ प्रासादाभिमुखे सप्तमण्डपं कल्पयेत्क्रमात् । प्रादौ [च] नपनार्थ च द्वितीया (यम) ध्ययनमण्डपम् ॥ २३॥
1
विशेषं रूपनार्थ मण्डपं च तृतीयकम् ।
चतुर्थ प्रतिमागारं पश्वमं स्थापनमण्डपम् ॥ २४ ॥
षष्नं चापि ततः कुर्यात्तत्तत्तीर्थमण्डपम् । सप्तमं नृत्तगीतार्थमागार तत्साधकार्थकम् ॥ २५ ॥
[चध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #259

३४]
मण्डपविधानम् अथवा तन्मुखे कुर्यादेकद्वित्रि च मण्डपम् । स्नपनं प्रतिमाङ्गानां गीतनृत्तार्थमण्डपम् ॥२६॥ मण्डपं द्वितीयं चैतत् प(द)प्रमण्डप(पं) तन्मुखे [च] । मादी चाध्ययनार्थ स्यात्प्रतिमामण्डपं तथा ॥२७॥ तत्रैव मण्डपं कुर्यात्प्रतिमामण्डपं बुधः । त्रिचतुः(तुष)पञ्चषट्सप्तचाष्टरन्ध्र वि(द्वि)भित्तिकम् ॥२८॥ प्रथमात्सप्तमान्तं च भित्तिरे(मे)क(का) प्रकल्पयेत् । तस्मात्तथैकपङ्क्त्यन्तमेकभागैर्विवर्धनात् ॥२६॥ मण्डपानां च सप्तानां प्रत्येकं पञ्चधा भवेत् । एवं तु चतुरअं स्यात्तस्मादेकेन वर्धनात् ॥३०॥ तत्समाधिकायाम समं वा चायतं तु वा। युग्मभित्तिश(म्) च यः(यां) कुर्यान्मध्यस्तम्भान्परित्यजेत् ॥३१॥ तस्वधिष्ठान(न) पादं च प्रस्तरं च त्रिवर्गकम् । तदूचे मण्डपाना(न्त) च चूलिकाकर्षहर्म्यकम् ॥ ३२॥ अन्तर(रं) प्रस्तरोपेतं कुर्यात्तु समलङ्कतम् । सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् ॥३३॥ होपपीठयुक्तं चेत्सोपपीठादिमण्डपम् । पीनोपपीठहर्म्य चेन्मण्डपं च त्रिवर्गकम् ॥ ३४ ॥ हयं च (य॑स्य) विपरीत चेत्स्वामिनो मरणं ध्रुवम् । प्रस्तरं तत्र यत्तत्र प्रासादवदलङ्कतम् ॥ ३५॥ प्रासादवदलङ्कृत्य चाधिकालङ्कतं तु वा। बामं चालयवद् भूष्य मण्डपान्तमितीष्यते ॥३६॥ तेषां क्रमेण विन्यासं(स)लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। चतुरप्रसमाकार सममानं त्रिभित्ति(भक्ति)कम् ॥ ३७॥ षोडशस्तम्भसंयुक्तं चतुरिसमन्वितम् । चतुर्दिक(ग) भद्रविस्तारमेकभागेन निर्गमम् ॥ ३८॥ चतुर चतुर्भक्तिः षोडशस्तम्भसंयुतम् । चतुर्दितु चतुरिमेकभागेन भद्रकम् ॥३६॥

Page #260

२२४
मानसारे
द्वात्रिंशत्छुद्रनास्पङ्ग शेषं प्रागुतवमयेत् । षड्भागं चतुर स्यात् षट्त्रिंशत्पादसंयुतम् ॥४०॥ चतुर्दितु चतुर मध्यपादान्परित्यजेत् । द्विभक्त्यै(क्तया) भक्त(भित्ति)विस्तारमेकभागेन निर्गमम ॥४१॥ द्वात्रिंशत्क्षुद्रनास्यङ्गं सर्वालङ्कारसंयुतम् । चतुःषष्ट्यधिसंयुक्तं सप्तसप्तद्वि(वि)भागिकम् ॥ ४२ ॥ चतुष्पादं त्यजेन्मध्ये चतुरं चतुर्दिशि । त्रिभक्तिविस्तृतं भद्रमेकमागेन निर्गमम् ॥४३॥ षष्ठयधिकयुक्तं वापि तन्मध्ये चोर्ध्वकूटकम । चत्वारिंशत्तु नास्यङ्ग शेषं पूर्ववदाचरेत ॥४४॥ चतुरष्टाष्टभित्ति(भक्ति)श्व चतुःषष्ट्यधिसंयुतम् । चतुर्दितु चतुर मध्यपादान्परित्यजेत् ॥४५॥ चतुर्भागेन भद्रं स्यादेकमागेन निर्गमम् । पूर्ववत्तुद्रनास्यङ्गं युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥४६॥ नन्दनन्दविभागेन विस्तारायामत(मस्त)त्समम् । . कल्पयन्नवरङ्गं स्यात्वषट्पादान्परित्यजेत् ॥ १७ ॥ नन्दाष्टभागसंयुक्तं त्रिभागैकेन भद्रकम् । चतुर्दिक्षु चतुरं तत्तदने सभद्रकम् ॥ ४८। सर्वालङ्कारसंयुक्तं षडष्टे वाल्पनासिका। तन्मध्ये चोर्ध्वतुङ्ग(कूट) स्याश्चत्वारिंशाष्टनासिकम् ॥४॥ तदेवषोडशस्तम्भं त्यजेत्कर्णचतुष्टये । चतुर्दितु चतुर्भाग(र) वेदमागैकभद्रकम् ॥ ५० ।। सर्वालङ्कारसंयुक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । एकादशभागेन [च] मण्डपं चतुरश्रकम् ॥५१॥ सालिन्द्रं (न्दं) नवरङ्गं स्यादष्टोत्तरशताघ्रिकम् । तद्वहिःपरितोलिन्द्र(न्द)मेकभागेन कारयेत् ॥ ५२ ॥ चतुर्दिक पञ्चभागेन भद्रं चांशेन निर्गमम् । चतुर्दितु चतुर चतुःषष्यल्पनासिकम् ॥ ५३॥

Page #261

२२५
108
112
116
मण्डपविधानम् नभो(वो)चे कूटसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । एवं तु चतुरनं स्यात्तदायाममिहोच्यते ॥ ५४॥ त्रिभक्ति विस्तृतं चैव षड्भक्त्यायाम(म) कल्पयेत् । मूलाप्रे द्वारसंयुक्तं पार्श्वे द्वारं न योजयेत् ॥ ५५ ॥ अथवा हीनाधिकांशेन दीर्घ (दैर्घ्य)मध्ये प्रवेशनम् । अंशेनावृतालिन्दं स्यात् शे(च्छे)ष प्रागुक्तवनयेत् ॥ ५६ ॥ चतुर्भाग(ग) विशाले तु चाष्टभागा(गमा)यते तथा। मंशषड्भाग(ग) विस्तारं दीर्घ(दैय) मध्ये च मण्डपम् ॥ ५७ ॥ परितस्तस्य बाह्ये तु भागेनालिन्द्र(न्द)मिष्यते । यथेष्टद्वारसंयुक्तं शेषं प्रागुक्तवनयेत् ।। ५८॥ भूतभागेन विस्तारं दशभागं तथायतम् । तन्मध्ये त्र्यंशविस्तारं चाष्टांशायाममण्डपम् ॥ ५ ॥ सदहिः परितो वा(द्वा)रमेकभागेन कारयेत् । शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥६०॥ षड्भागेन विशाल स्यात्तत्समेनाधिकायतम् । द्विभार्ग मध्यरङ्गं स्यात्परितो गंशेन मण्डपम् ॥६१॥
शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । विस्तारं चाष्टभागं स्यादायाम षोडशांशकम् ॥६२ ॥ तन्मध्ये वेदभागेन द्वादशांशेन मण्डपम् । परितः ग्रंशेनालिन्द्र(न्दं) स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् ॥१३॥ नवभागेन विस्तारं चाष्टदशांशमायतम् । त्रिभागे द्वादशांशेन मध्यरङ्ग प्रकल्पयेत् ॥ ४॥ तद्वायेऽलिन्द्र(न्द)मंशेन परितो द्वि(नं)शेन मण्डपम् । अथवा चैकभागे तु चान्तर्बाह्येत्वलिन्द्र(न्द)कम् ॥६५॥ चतुष्कणे चतुर्मा(वा)सं चेष्टदिग्गवभित्तिकम् । उक्तवद् द्वारसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥६६॥ विशाले दशभागे तु विंशत्यंशं तथायतम् । परितोऽलिन्द्र(न्द) भागं स्याद्विस्तारं द्विगुणायतम् ॥६॥
120
124
128
182
28

Page #262

२२९
मानसारे
[पध्यायः
136
140
144
148
मध्यत्रिभागविस्तारं तस्यान्त(न्तो) द्वि()शमण्डपम् । तस्यान्तश्कमागेन चावृतालिन्द्र(न्द)मिष्यते ॥ ६८॥ मध्ये च दि(ञ)शविस्तारं द्वादशायतनं तथा । एवं तु मण्डपाकारं शेषं प्रागुक्तवनयेत् । ६६ ।। विस्तारे(र) रुद्रभागं स्याद्विस्तारं द्वि(रादाव)गुणायतम् । मध्ये त्रिभागविस्तारं मनुभागायतं तथा ॥७० ।। पुर्यान्मण्डप(पं) बाह्ये तु सर्व प्रागुक्तवन्नयेत् । विस्तारं रुद्रभागं स्याद्विस्ताराद् द्विगुणायतम् ।। ७१॥ यथामध्येऽ(ङ्ग)णं कुर्यात्पञ्चभागेन विस्तृतम् । परितोऽशेनलिङ्ग(मण्डपं) स्याद् मंशेनावृतालिङ्ग(न्द)कम् ॥७२॥ अथवा सप्ताङ्गविस्तारं द्विर्नवांशं कर्णायतम् । सदाझे तु द्विभागेन मण्डपं परितस्तथा ॥७३॥ तदेवांशाधिकं स्याद् दीर्घ(दैध्ये) द्वित्रिमण्डपम् । प्रत्येकं पञ्चभागेन सभा कूटं च मण्डपम् ।। ७४ ॥ अथवा मण्डपाकारं युक्त्या तत्रैव योजयेत् । चतुर्दितु चतुर कुर्याद् भद्रैरलङ्कसम् ॥ ७५ ।। एवं तु मण्डपं प्रोक्तं तन्नाममि(म इ)होच्यते । प्रथमं हिमज चैव ततो निषदर्ज भवेत् ॥ ७६ ॥ तृतीयं विजय(न्ध्यज) चैव चतुर्थ माल्यजं तथा । पञ्चमं पारियात्रं च षष्ठं स्याद् गन्धमादनम् ॥७७ ॥ सप्तमं हेमकूटं स्यान्मण्डपाख्यानि सप्तकम् । एवं हर्म्यमुखे कुर्यादन्यत्सर्वमिहोच्यते ॥८॥ एकादश चतुरंशं स्यात् प्रा(दा)यताश्रकमेव च । अंशेनावृतवा(द्वा)रं स्याश्चतुरं चतुर्दिशि ॥ ७ ॥ एकभागेन भद्रं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । एवं तु मेरुज प्रोक्तं पुस्तकार्जनयोग्यकम् ।।८० ॥ द्विभक्तिचतुरंशेन भद्रस्यावृतलिन्द्र(तालिन्द)कम् । एवं तु विजयं प्रोक्तं विवाहार्थ हि मण्डपम् ।। ८१ ॥
152
166
160

Page #263

164
168
172
मण्डपविधानम् देवतार्थ समुद्दिश्य पानीयाय मण्डपम् । पूर्वोक्तविजयं नाम मण्डपं तत्र कारयेत् ॥२॥ त्रिभागं चतुरनं स्याञ्चतुरसमन्वितम् । द्विरष्टरविपादं स्यात् सिद्धयागादि सर्वशः (योगाख्यमुच्यते) ॥३॥ चतुरनं चतुर्भाग मध्यस्तम्भान्परित्यजेत् । मध्ये तु चाङ्गणं कुर्यात् अं(द)शेनावृतमण्डपम् ॥४॥ एकद्वित्रिचतुर्दा कल्पयेत्तु यथेष्टकम् । एकांशमावृतद्वारे पावें वारं प्रकल्पयेत् ॥८५॥ एकद्विभागविस्तारं निर्गमं भद्रसंयुतम् । सत्पावें च मुखे वापि सोपानं तत्प्रकल्पयेत् ॥८६॥ एव तु पद्मक प्रोक्तं देवानां पचनालयम् । सिचाख्यमण्डपं चापि पचनालयमेव च ॥७॥ विस्तारे() वेदभागेन पञ्चभागं तदायतम् । द्वित्रिभागाङ्क(ग)णं मध्ये चांशेनावृतमण्डपम् ॥८॥ तदहिः परितो देशे चांशेनालिन्द्र(न्द)मिष्यते । त्र्यंशं तद्भद्रविस्तारं निर्गमांशेन योजयेत् ॥८६॥ वातायनसमायुक्तमेकद्वार प्रकल्पयेत् । अङ्गणे च प्रपायुक्तं पद्मा(पुष्पाख्यं पुष्पमण्डपम् ॥१०॥ पञ्चाशं चतुरअं स्यात्तत्रिभागाङ्गणं भवेत् । तद्वहिः परितोऽशेन मण्डपं परिकल्पयेत् ॥ १॥ वातायनसमायुक्तं भद्र(द) शेषं तु पूर्ववत् । जलसंपूरितार्थाय(र्थ च) भद्रमण्डपमीरितम् ॥१२॥ तदेकभागाधिकं वापि द्विभागाधिकमायतम् । तद्धि द्वित्रिभागं वा (विस्)तारं पञ्चाशमायतम् ॥६३ ॥ विस्तारे मण्डपं कुर्यात् इ(दि)ष्टदिग्गतभित्तिकम् । प्रमे च द्वारमेकं स्याद्युतबा चाङ्गणसंयुतम् ॥६४ ॥ तद्वहिः परितोऽशेन द्वारं कुर्याद्विचक्षणः । मण्डपं भद्रसंयुक्तं धान्यनिक्षेपयोग्यकम् ॥१५॥
176
180
184
188

Page #264

२२८
मानसारे
मागेन विशाले तु चायामं चाष्टभागिकम् । वेदभागेन विस्तारं षड्भागायामतोऽङ्गयम् ॥ ६६ ॥ तत्तद्वाह्मावृतांशेन वसर्प (मण्डपं ) परिकल्पयेत् ।
या मध्यसूत्रात्तु वामे द्वारं तु योजयेत् ॥ ६७ ॥ कूटाङ्गं मण्डपं कुर्यात्प्रच्छादनमथापि वा । शिवाख्यमण्डपं प्रोक्तं धान्यकर्यन (र्षण) योग्यकम् ॥ ६८ ॥ पञ्चसप्तांशविस्तारं तस्याद् द्वि ( )शाधिकायतम् । मण्डपं तत्तदंशेन समाश्रं वायतं तु वा ॥ ६६ ॥ सत्रिभागाङ्गयं मध्ये चैकांशेन मण्डपम् ।
वातायनसमायुक्तं इ(चे)ष्ट दिग्वा ( ग्द्वा) रसंयुतम् || १०० ॥ मध्ये प्रच्छादनं कुर्यात्प्रपाङ्गवाधिकल्पयेत् । एकभागेन वाह्ये तु परिता भूप ( भ्रमा) लिन्दकम् ॥ १०१ ॥ तत्तद्भागेन संयुक्तं मे (मा)नं प्रागुक्तवन्नयेत् ।
एवं तु (नृत्ताख्य) मण्डपं प्रोक्तं नृत्तश्रवणयोग्यकम् ॥ १०२ ॥ तदेव चेष्टदिग्वासं कुर्यादेवं तु जालकम् । वस्त्राभरणशास्त्रादीन (दि) रत्नकोशादियोग्यकम् ॥ १०३ ॥ विस्तारं सप्तभागं स्याद्यथेष्टांशं तथायतम् । समानं वाथ वेदानं कुर्यादास्थानमण्डपम् ॥ १०४ ॥ विस्तारं (र) द्विगुणं वापि त्रिगुणं वा तदायतम् । समाश्रं सप्तसप्तांशे त्रित्रिमध्यमरङ्गकम् ॥ १०५ ॥ परिता (तश्चै) कैकभागं द्वांशैकं मण्डपं तु वा । पृष्ठे तत्पार्श्वयेोर्मध्ये मुखे पादसमन्वितम् ॥ १०६ ॥ पार्श्वयोः पृष्ठतः द्वारं (तस्तु वा ) द्वारं तु प्रस्तरं तु वा । पाश्र्वैकद्वारसंयुक्तं युक्त्या सोपानसंयुतम् ॥ १०७ ॥ चतुर्दिक्षु द्विभागैकं विस्तारं भद्रनिर्गमम् । अथवा मुखभद्रे तु निर्गमं तद्विभागिकम् ॥ १०८ ॥
सद बाथ पार्श्वे च कुर्यात्सेोपानभूषणम् । तस्य मध्येचरङ्गे तु मौक्तिकेन प्रपान्वितम् ॥ १०६ ॥
[चध्यायः
192
196
200
204
208
212
216

Page #265

२२३
2.20
224
228
मण्डपविधानम् तन्मध्य(ध्यां)शासनादीनां तोरणं कल्पवृक्षकम् । सन्मानं चोक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ११०॥ मण्डपे द्वे(द्वि)विमानं स्यादेकं वा द्वितलं तु वा.। मण्डपाने प्रपाङ्ग स्याद्यथेष्टायाम कल्पयेत् ॥ १११ ॥ तस्य मध्ये त्रिभागेन विस्तारमायाम चौक्तवद् भवेत् । नाटकादि प्रच्छादनं शेषभागावृतं प्रपा ॥ ११२ ॥ पाप्रैकद्विभार्ग वा कर्णे लाङ्गलभित्तिकम् । तन्मुखे यश(शं) विस्तारं भद्रमंशेन निर्गमम् ॥ ११३ ॥ विस्तारसमभद्रं वा सोपानं मुखभद्र(पार्श्व)योः । शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ११४ । प्रथवा मण्डपदेवाख्ये द्वित्रिभागेन पूर्ववत् । प्रथवा मण्डपाख्ये(ये) तत्प्रपासंयुक्तं बाह्यके ॥ ११५ ॥ एकभाग(ग) द्विभाग वा परितोऽलिन्द्र(न्द)मिष्यते । शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ११६ ॥ अथवा मण्डपो[प]देशे सप्तसप्तांश(शं) हस्तिकम् । त्रिपञ्चांशेन विस्तारमायाम मध्यरङ्गकम् ॥ २१७ ॥ सद्बाह्ये चैकभागेन मण्डपं परितस्तथा। तन्मुखे च (द्वि)त्रिभागेन भद्रं शेषं तु पूर्ववत् ॥ ११८॥ अथवा मण्डपाये तत्प्रपासंयुक्तं बाह्यके । एकभाग(ग) द्विभागं वा परितोऽलिन्द्र(न्द)मिष्यते ॥ ११ ॥ शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । शतपादयुतं वाथ सहस्राधिक(क) मण्डपम् ॥ १२० ॥ युक्त्या तद्भक्तिमध्येन यथेष्टायतविस्तृतम् । देवानां भूपतीनां च कुर्यादास्थानमण्डपम् ॥ १२१ ॥ अष्टांशं चतुर वा नवांशं चतुरश्रकम् । तत्तदायाममेवं च भूपतीनां च योग्यकम् ॥ १२२ ॥ मण्डपं पूर्ववत्कुर्याद्देवता(वस्यः) चोत्सवार्थकम् । सालाख्या व कृताख्या स्यात्कुट्यागे रङ्गके सुधीः ॥ १२३ ।।
232
236
240
244

Page #266

अिध्यायः
248
252
266
मानसारे दशांशं चतुर स्यात्षट्पडशं तु मध्यमे । ऊर्ध्वकूटसमायुक्त परितो ग्रंशेन मण्डपम् ॥ १२४ ॥ मध्ये द्वारं द्विभागं स्याद् द्विषड्भागेन चाग्रतः । तद्भागेन द्विभागेन द्वारे(र)पार्श्वे तु वदिकम् ॥ १२५ ॥ परिताऽलिन्द्र(न्द)भागेन वारण मुखभद्रकम् । प्रथवा नेत्रभद्रं स्यात् शे(च्छे)षं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ १२६ ॥ दर्भाख्यं मण्डपं प्रोक्तं कुखरस्यालयं तथा । एकादशांशविस्तारमाय विंशदंशकम् ।। १२७ ॥ एकभाग(ग) द्विभाग वा मण्डपं परितस्तथा । शेषं तु चाङ्गणं मध्ये चेष्टदिग्द्वारसंयुतम् ॥ १२८ ॥ मष्टमेकैकपतिः स्यादश्वानां निलयान्वितम् । कौशिकं मण्डपं प्रोक्तं शेष युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ १२६ ॥ द्वादशांशं तु विस्तारमायामं तवयं भवेत् । अष्टांश चाङ्गणं मध्ये परितः ग्रंशेन मण्डपम् ॥ १३०॥ इष्टदिगवा(ग्द्वा)रसंयुक्तमिष्टदिग्गतभित्तिकम् । कूलधारणमित्युक्तं गोस.(वा)सयोग्यकम् ॥ १३१ ॥ प्रयोदशांशविस्तारं समानं वायताश्रकम् । विस्तारं च यदायाम युक्त्वा तत्रैव योजयेत् ॥ १३२ ॥ सप्तांशं विस्तृत मध्ये कल्पयेदङ्गणं भवेत् ।। तस्य बाह्यावृतांशेन कारयेत्तन्मसूरकम् ।। १३३ ॥ विस्तारद्वयमायामशेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । सदा मण्डपं कुर्याद् द्वि(य)शेनावृतमेव च ॥ १३४ ॥ चतुर्देिशु चतुरिमिष्टदिग्गतभित्तिकम् । वत्तद्वापावृतांशेन कुर्यात्तत्समलिन्द्र(मालिन्द)कम् ॥ १३५ ॥ पञ्चाशं चन्द्र(यश) विस्तारं निर्गमं भद्रसंयुम् । मुखाङ्गाख्यमिति प्रोक्तं सत्रयोग्यं तु मण्डपम् ॥ १३६ ॥ मन्वंशसमविस्तारम(रं तत्समा)धिका(कमा)यतम् । दक्षिण पश्चिमे वापि चतुर्दशांशमायतम् ।। १३७ ।।
260
264
268
272

Page #267

३४]
मण्डप विधानम्
तदंशेनावृता लिन्दं त्र्यंश (शं) मध्ये तु मण्डपम् । मध्यस्तम्भं तु सर्वेषां युक्त्या द्वारं प्रयोजयेत् ॥ १३८ ॥ तन्मुखे द्वंशमावृत्य (तं) द्वा शेषं तथाङ्गणम् । परितश्चैकभागेन तद्वाह्ये भ्रम (मा) लिन्द्र (न्द ) कम् ॥ १३६ ॥ एवं तु सौख्यकं प्रोक्तं शे प्रागुक्तवन्नयेत् । नदीतीरे तटाके वा सिन्धुतीरे प्रकल्पयेत् ॥ १४० ॥ सर्वेषां (र्वासां देवतानां च तीर्थयोग्यं प्रकीर्तितम् । पश्चदशांशविस्तारमेक त्रिंशायतं तथा ॥ १४१ ॥ अथवा चतुरश्रं स्याच्चतुर्द्वारसमन्वितम् । तन्मध्ये पञ्चभागेन सप्तभागाङ्गयं तथा ॥ १४२ ॥ तद्बाह्ये परितांऽशेन कुर्यादन्तर ( रा ) लिन्दकम् । खलूरिकापि तद्बाह्ये त्रित्रिभागेन मण्डपम् ॥ १४३ ॥ तद्बाह्यावृतालिन्दमेकभागेन कारयेत् ।
तद्बहिश्चावृतांशेन कारयेद् भ्रमालिन्दकम् ॥ १४४ ॥ पञ्चाशं द्वि(मं)शविस्तारं निर्गमं भद्रसंयुतम् । मण्डपस्य बहिर्देशे प्रपां परितस्तु कारयेत् ॥ १४५ ॥ मण्डपे चोर्ध्वकूटं स्यान्मा लिका कृति (तिं) विन्यसेत् । अथवा रुद्र (तत्तद्वारण) संयुक्तं वातायनसमन्वितम् ॥ १४६ ॥ कर्णे (र्णे)ककर (कर्करी)भद्रं स्याद्युक्त्या तत्रैव योजयेत् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं मालिकाख्यं तु मण्डपम् ॥ १४७ ॥ मध्यं (ध्य)कर्णे जलं पूर्य (र्ण) जलं पुष्पैरलङ्कृतम् । एवं वसन्तयोग्यं स्याद् देवानां चत्रियादि ( दी ) नाम् ॥ १४८ ॥ पोडशांशेन विस्तारं द्वात्रिंशायामकं तथा । पूर्ववच्चतुरश्रं स्यान्मध्यस्तम्भान्परित्यजेत् ॥ १४६ ॥ मध्याङ्गणं तु षड्भागं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ।
तदेव षोडशांशे तु मध्यरङ्कात् (ङ्ग) षडंशकम् ॥ १५० ॥ तद्बःह्यावृतांशेन चान्तर( रा ) लिन्द मिष्यते । तद्बहिश्च त्रियं (त्र्य) शेन मण्डपं परितस्तथा ॥ १५१ ॥
२३१
276
280
284
288
292
296
300

Page #268

२३२
मानसारे
तद्बाझावृतांशेन (ना) लिन्द्रं (न्दं) कुर्याद् विचक्षणः । तत्पुरे पृष्ठपार्श्वे तु भ्रम (मा) लिन्द्र (न्दमे ) कभागतः ।। १५२ ॥ तचतुष्कर्णदेशे तु कर्करी (रीं) चाष्टभद्रक (का) म् । ऊर्ध्वकूटसमायुक्तं द्वारभद्रैस्तु संयुतम् ॥ १५३ ॥ तन्मुखे पुरतः पार्श्वे द्वारसंयुक्तभद्रकम् । तत्कर्ण च द्वयोर्भद्रं चतुर्थ कर्करीकृतम् ॥ १५४ ॥ कर्करीभद्रसंयुक्तं मण्डपस्य विशालकम् । एकद्विभ्यै(ज्ये)कभागं स्यात्कर्करी भद्रनिर्गमम् ॥ १५५ ॥ मध्ये भद्रे तु विस्तारं पञ्चषड्भागमेव वा । तत्समं निर्गमं वापि द्वित्रिवेदाशमेव वा ॥ १५६ ॥ भद्वैस्त (द्रं तत्पुरपार्श्वे तु कुर्याद् द्वारं तदंशक (दायत ) म् । एकद्वित्रितलं मध्ये मण्डपे चोर्ध्वकूटकम् ॥ १५७ ॥ एवं तु मालिकाकारं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं माल्याकृत(लाकृति) मितीरितम् ॥ १५८ ॥ देवतालाकनयोग्यं देवदेवस्य मण्डपम् । एवं तु मण्डपं प्रोक्तं देवभूसुरभूपतेः ॥ १५६ ॥ विस्तारे चैकभक्त्ये (क्त्या) वा यथेष्टायामवर्धनात् । सर्वेषां मण्डपानां तु पूर्वोक्तानां तदायतम् ॥ १६० ॥ द्विभक्तिविस्तृतं तस्मात् ए (दे) कभागाधिकायतम् । मध्येकभक्तिवासं स्यात्पुर(र:) पार्श्वे च मण्डपम् ॥ १६१ ॥ आत्मार्थ विप्रसद्मे तु यजनार्थ मुदीरितम् । तदेव द्विगुणायामं मध्यरङ्ग (ङ्ग) द्विभागतः ।। १६२ ॥ तत्पार्श्वे चैकभागेन वासं कुर्याद् विचक्षणः । तत्पुरेऽलिन्दमेकांश मथवा निर्वासमण्डपम् ॥ १६३ ॥ अथवा वंशमूले तु चैकद्विं (i) शेन वासकम् । एवं तु विप्रयोग्यं स्याद्धनदाख्यं तु मण्डपम् ॥ १६४ ॥ त्रिभक्ति विस्तृतं तस्मात् ए (दे) कभागाधिकायतम् । तदर्थेन द्विभागेन मण्डपं चान्नतासनम् ।। १६५ ।।
[ चध्यायः
304
308
312
316
320
324
328

Page #269

३४]
मण्डप विधानम्
पृष्ठे च पार्श्वयेाः कुड्यं पुरता पादसंमि (यु) तम् । तन्मुखे द्वित्रिभागेन निर्गमं चासनसंयुतम् ॥ १६६ ॥ कर्णे लाङ्गलभित्तिः स्याद् भ्रमरावृतबाह्यके । एकांशेनाङ्घ्रिसंयुक्तं पुर (र) पार्श्वे तु (च) भद्रकम् ।। १६७ ।। धनाधिपमण्डपं स्याद् देवभूसुरयोग्यकम् ।
तदेव मध्याङ्गयसंयुक्तं चौरार्थ द्विजभूपतेः ॥ १६८ ॥ तदेव भागाधिकायाममिष्टदिग्गतभित्तिकम् । भूपतीनां च वैश्यानां कोशरत्नादियोग्यकम् ।। १६६ ॥ तदेवाधिक मायामं मध्यभागाङ्गणं भवेत् । एकभागावृतावासमिष्टदिग्गतभित्तिकम् ।। १७० ।। आयाममध्यसूत्रं तु (त्रस्य) वामे द्वारं प्रकल्पयेत् ।
(ए) ककर्करी भद्रं स्याद् भ्रमरांशेन पूर्ववत् ।। १७१ ॥ शूद्राणां च इ ( चे ) ति प्रोक्तं धान्यागारमथ नामकम् । चतुरंशं विस्तारं स्यात् ए (दे ) कभागाधिकायतम् ।। १७२ ।। पश्चांश अंशकेनैव मण्डपं परिकल्पयेत् ।
तन्मुखेव (खैक) त्रिभागन निर्गमं भद्रविस्तृतम् ॥ १७३ ॥ तत्पुरे तु द्विपार्श्वे वा प्रपां चैकेन कारयेत् । भद्रान्तं कुड्यसंयुक्त मण्डपं पृष्ठपार्श्वयोः ।। १७४ ।। देवतानां च मानार्थ भूषणाख्यं तु मण्डपम् । तदेकभागाधिकायामं विस्तारं पूर्ववद् भवत् ।। १७५ ।। द्भाद्विभागेन विस्तारं भण्डपं भवेत् । द्वित्रिभागाङ्ग पूर्वे ए ( चै) कभागं खलूरकम् ।। १७६ ॥ मण्डपं तु (पस्य) विना दीर्घे (देयें) द्वारं कुर्याद् विचतयः । भूषणाख्यं च विप्राणां योग्यं पुंसवनार्थकम् ।। १७७ ।। तदेव भागाधिकायामं विस्तारं पूर्ववद् भवेत् । त्रिचतुर्भागमायामं मण्डपं परितेो भवेत् ।। १७८ ॥ एवं सुभूषणाख्यंस्याच्छेषं पूर्वोक्तवन्नयंत् । भूसुरादित्रयाना चोपनयनादियोग्यकम् ।। १७६ ॥
29
२३३
332
336
340
344
348
352
356

Page #270

२३४
मानसारे
पिध्यायः
360
364
368
372
वेदाष्टांशविस्तारमायाम [च] मण्डपं भवेत् । वंशे मूलाग्योः सन्धिर्द्वि (न्धिं द्वि)चतुर्भागेन कारयेत् ॥ १८० ॥ एकद्विवासयोर्मध्ये द्विचतुर्भागाङ्गणं भवेत् । एतत्पार्श्वे द्वयोश्चै(यं चै)कं चा(च)तुर्भागेन द्वारकम् ॥ १८१ ॥ दीर्घ (दैये) च मध्य सूत्रं तु(त्रस्य) वामे द्वारं प्रकल्पयंत् । अथवा तस्य मध्ये तु कुड्यवा(व्या)सं विभाजिते ॥ १८२ ।। कुखाभ(ह)द्वारसंयुक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । एवं तु भूषनाख्यं स्यात् शू(च्छु )द्राणां पचनालयम् ।। १८३॥ तद् द्विभागेन विस्तारे तस्माद् द्वि(ञ)शाधिकायतम् । पञ्चांशेन द्विभागेन पूर्ववद् द्वारसंयुतम् ॥ १८४ ॥ वासमेतद्(क)द्वयोर्मध्ये त्रित्रिभागाङ्गणं भवेत् । एकांशेन त्रिभागेन पार्श्वे द्वारं प्रयोजयत् ।। १८५ ॥ तद्बा परितोऽलिन्दमेकभागेन कारयेत् । दीर्घ(दैध्ये) मध्यमभागे तु द्वारं संकल्पयंत्सुधीः ॥१८६ ॥ एकद्वित्रिभागेन निर्गमं भद्रविस्तृतम् । एवं तु मण्डपं हर्म्य देवभूसुरभूपतेः ॥ १८७ ॥ पचनार्थमिति प्रोक्तं नानातलद्वारैरपि । तस्माद् दधिकायाम विस्तार पूर्ववद् भवेत् ॥ १८८॥ तन्मध्ये चाङ्गणा(गम)शेन परितो द्वि(य)शेन मण्डपम् । तस्यान्तं चैकभागेन परितस्तु खलूरिका ॥ १८६ ।। सद्दीर्घ(दैये) मध्यसूत्रात्तु(त्रस्य) वामे द्वार प्रकल्पयंत् । शेषं तु पूर्ववत्कुर्यान्मण्डपं हर्म्यमीरितम् ॥ १६० ।। सर्वेषामपि वर्णानां बालालोकनयोग्यकम् । षड्भागविस्तृत चैव सप्तभागायतं तथा ।। १६१ ।। तद्भागेन द्वित्रिभागेन मध्यरङ्गं प्रकल्पयेत् । मध्यस्तम्भान्परित्यज्य परितः ग्रंशेन मण्डपम् ।। १६२ ॥ तबाझे चावृतांशेन भूवृतालिन्दसंयुतम् । चतुर्दिशु चतुरं कर्णे लाङ्गलभित्तिकम् ॥ १३ ॥
376
380
384

Page #271

मण्डपविधानम्
२३५
388
392
396
400
चतुर्दिग्भद्रसंयुक्तमेकद्वित्रिकभागिकम् । देवानां च विलासार्थ शृङ्गाराख्यं तु मण्डपम् ॥ १४ ॥ पायामं चाष्टभागेन विस्तार पूर्ववद् भवेत् । तभागे द्विचतुर्भागं तन्मध्ये चाङ्गणं भवेत् ॥ १५ ॥ तबहिश्वावृतांशेन कुर्यात्तत्तदलिन्द्र(न्द)कम् । तबहिश्यावृतांशेन मण्डपं द्वि()शमेव वा ॥१६॥ चतुर्वासं चतुष्कर्णे द्विद्विभागेन योजयेत् । तबहिश्चैकभागेन परितो वारमिष्यते ॥ १६७॥ तद्दीघे(दैये) मध्यसूत्रं तु(त्रस्य) वामे द्वारं तु पूर्ववत् । वंशमूलाप्रयोः सर्वे(व) कर्करीकृतनेत्रकम् ॥ १६८ ॥ द्वांशैकं तत्र विस्तारं निर्गम भद्रसंयुतम् ।। सर्वेषामपि वर्णानां सू(सु)गतं सर्वदेशिकम् ।। १६६ ॥ चतुर्भागाधिकायाम विस्तारं पूर्ववद् भवेत् । ललाटे गंशविस्तारं रसभागं तदायतम् ॥२०॥ पुरतः पृष्ठवाप्रे(भागे) तु ए(चै)कभागेनलिन्द्र(नालिन्द)कम् । वंशमूले तु वासं स्यात्कुर्यात्तु द्वित्रिभागतः ॥२०१॥ शेष प्रागुक्तवत्सर्व युक्त्या तत्रैव योजयेत् । तदेवाने चतुर्भागं चोक्तवन्मण्डपं तु वा ॥२०२॥ केचित्षडष्टभागेन विस्तारायाम(मं) कल्पयेत् । ललाटे द्वि(य)शषड्भागं विस्तारायाम(मं) मण्डपम् ॥२०३ ।। एकांशे तत्पुरेऽलिन्द्र(न्द) द्वित्रिभागाङ्गणं भवेत् । तत्पुरे पार्श्वयोः शेषं महावा(द्वा)रं तु कल्पयेत् ॥ २०४ ॥ ललाटे द्विं(ञ)शविस्तारमा(रा)यामं मण्डपं भवेत् । एवं तु प्रागतं प्रोक्तं सर्वकर्मसुखावहम् ॥ २०५॥ सप्तांशं तु(क्रम)विस्तारं नवभागं तदायतम् । त्रिभाग(गेन) पञ्चभागेन चाङ्गणं विस्तृतायनम् ।। २०६ ॥ तबहिश्च द्विभागेन परितो मण्डप भवेत् । अथवा तत्रिभागेन ललाटे मण्डपं भवेत् ॥ २०७॥
404
408
412

Page #272

मानसारे
अध्याय.
416
420
424
428
तत्पुरे च द्विभागेन युक्त्या मध्ये तु चाङ्गणम् । तत्पुरे च द्विपार्श्वे च ए(तु चे)कभागेनलिन्द्र(नालिन्द)कम् ॥ २०८ ॥ तद्वष्टिश्चावृताशेन मण्डपानां तु प्रत्व)लिन्दकम् । मध्ये चाद्वा)रं तु संकल्प्य विस्तारे चाथ दैवतम् ॥२०६ ॥ तद्वित्रिभागेन विस्तारं निर्गमं भद्रसंयुतम् । एकं वाथ द्वयं वापि द्वारं च त्रयमेव च ॥ २१०॥ तद्वहिश्वावृतांशेन कुर्यादावृतालिन्दकम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं कर्णहादिमण्डितम् ।। २११ ।। द्रोणाख्यं मण्डपं प्रोक्तं देवारामं प्रकल्पयेत् । अथवा भूपतीनां च प्रा(तु चा)त्मार्थ यजनार्थकम् ॥ २१२ ॥ विप्राणां शुभकर्मार्थ सन्ध्यायोग्यकमण्डपम् । अथवा तपस्विनीनां च मठं वा नाटकाहक(हित)म् ।। २१३ ॥ एकभागाधिकायामं विस्तार पूर्ववत्क्रमात् । षत्रिभागाङ्गणं मध्ये परितद्विं(तो गं)शेन मण्डपम् ॥ २१४ ॥ ललाटे मण्डपे पूर्व चैकभागेनलिन्द्र(नालिन्द)कम् । एवं तु भूपहर्ये तु मखयोग्यं तु कारयेत् ॥ २१५॥ तस्मा[द्] गंशाधिकायाम विस्तारं सप्तभागिकम् । पञ्चाशं चैकपतंयश तन्मध्ये चाङ्गणं भवेत् ॥ २१६ ॥ तबा परितः कुर्यादेकभागेन वेदिकाम् । एतद् द्रोणं च भूपाचामायुधाभ्यासमण्डपम् ॥ २१७ ॥ पञ्चदशांशकं दीर्घ (दै') नेत्रत्रिभागमण्डपम् । तत्पुरेऽलिन्द्र(न्द)मेकांशं नवांशेन युताङ्गणम् ॥ २१८ ॥ तत्पावे पुरतश्चैव युगांशेन खलूरिकाः । द्रोणाल्यमण्डपं चैव मेषयुद्धार्थयोग्यकम् ॥ २१६ ॥ अष्टाष्टांशविस्तारमायाम [च] तत्र कल्पयेत् । तन्मध्ये द्विद्विभागेन कल्पयेद् विवृताङ्गणम् ॥ २२० । तबहिश्वावृतांशेन कुर्याश्चैका सलूरिका। तबहिश्च द्वयांशेन मण्डप परितस्तथा ॥ २२१ ॥
432
436
440

Page #273

३४]
मण्डविधानम्
कर्णे च द्विद्विभागेन कुर्याद् वासं चतुष्टयम् । तद्बहिश्चावृतांशेन संयुक्तं भद्रालिन्दकम् ॥ २२२ ॥ मध्यसूत्रात (त्रस्य) तु वामे तु द्वारं कुर्याद् विचक्षणः । तद्बहिश्चावृतांशेन कुर्याचैव (कं) खलूरिकम् ॥ २२३ ॥ चतुष्कर्णेऽष्टनेत्रं स्याद् भद्रयुक् कर्करीकृतम् ।
अथवा वेदभागेन मध्यकोष्ठं समाश्रकम् ।। २२४ ॥
तद्बहिश्चावृतांशेन जलपादं च निन्नकम् । तद्द्बहिः परितो भागे कुर्याचैव (का) खलूरिका: (का) ।। २२५ ।। तन्मध्ये मण्डपं कुर्यात्कर्णे लाङ्गल भित्तिकम् ।
मध्यस्तम्भं त्यजेत् श (च्छ ) स्तं दिक्षु स्तम्भं त्यजेत्तुवा ॥ २२६ ॥ ऊर्ध्वकूटं (ट) समायुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
तद्बहिः परिता देशे यथेष्टांशप्रपाङ्गकम् ।। २२७ ।। नृपाणां भोजनार्थं स्यात्खर्वटाख्यं तु मण्डपम् । तदेव भागैकवेदांशं मध्यरङ्गं तमिष्यते ॥ २२८ ॥ तद्बाह्येत[द्]द्विभागेन मण्डपावृतमिष्यते । तद्बहिश्चावृतांशेन कुर्यात्तद्भ्रमालिन्दकम् ॥ २२६ ॥ तचतुर्दिक्षु मध्ये च स्तम्भं सर्वोपरि त्यजेत् । द्विभाग नेत्र विस्ता निर्गमं भद्रसंयुतम् ॥ २३० ॥ मध्यभद्रं तु (द्रस्य) विस्तारं निर्गमं च ( मस्य) द्विभागिकम् । चतुर्दिक्षु चतुर्द्वारं कर्णे च कर्करीकृतम् ॥ २३१ ॥ ऊर्ध्वकूटं समायुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
तन्मुखे तत्समांशेन विस्तारायामं कारयेत् ॥ २३२ ॥ चतुः षड्भागविस्तारायामं मण्डपाङ्गयम् (णं स्यात्) । पुरश्च पार्श्वयोश्चैव यंशेन मुखमण्डपम् ॥ २३३ ॥ द्वारं तन्मुखभद्रं स्यात्कर्णेषु कर्करीकृतम् ।
मण्डपे चाङ्गणं ज्ञात्वा विधानं विविधाननम् ॥ २३४ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं त्रातायनसमायुतम् ।
एवं तु खर्वटं प्रोक्तमभिषेकार्थमण्डपम् ।। २३५ ।।
२३७
444
448
452
456
460
464
468

Page #274

२३८
पिध्यायः
472
476
480
मानसारे नवमागं तु विस्तारं तत्समांशमुखायतम् । मध्यरङ्ग त्रिभागं स्यादंशेनावृत(ता)लिन्द्र(न्द)कम् ॥ २३६ ॥ तबहिश्च द्विभागेन मण्डपावृतमेव च । तस्मात्रिभागषड्भागं विस्तारायामरङ्गकम् ॥ २३७ ॥ कुर्यात्तु शिल्पि(ल्प)विद्वद्भिर्मुखमण्डप(पं) मध्यमे । वत्पुरे पार्श्वयोश्चैव ए(चे)कभागेन(ना)लिन्द्र(न्द)कम् ॥ २३८ ॥ सदहिस्तद्वशात्कृर्यान्मण्डपं तवयांशकम् । शेष प्रागुक्तवत्कृर्यात् श्री(च्छो रूपाख्यं च मण्डपम् ॥ २३६ ॥ एवं देवालये कुर्याद् भूपा[भिषे]कयोग्यकम् । दशभागविशालं स्थाविंशत्यंशं तदायतम् ॥ २४०॥ मध्यरङ्गं युगांशं स्यात्मध्यस्तम्भान् परित्यजेत् । तबदिश्यावृतांशेन(ना)लिन्द्र(न्द) ग्रंशेन मण्डपम् ॥ २४१ ॥ पहिश्यावृतांशेन चोर्वे तु जलस्थलम् । तस्मात्तु तन्मुखे रङ्गं ग्रंशं षड्भागमेव च ।। २४२ ।। तन्मुखे पार्श्वयोश्चैव मण्डपाकारं योजयेत् । . मङ्गलाख्यमिति प्रोक्तं शेषं तु पुरता(त उ)क्तवत् ॥ २४३ ।। एवं तु नृपहम्य तु तुलाभारार्थयोग्यकम् । भूपानां च यथास्थान (न)मण्डपं वक्ष्यते क्रमान् ।। २४४ ॥ एकादशविभागेन मूलविस्तारदीर्घ (देध्य)कम् । तत्समांशेन विस्तारमेकद्वित्रिमुखायतम् ।। २४५॥ विस्तारसमसूत्रं स्यात्कुर्यादास्थानमण्डपम् । मूलमण्डपमध्ये तु पञ्चपञ्चाशरङ्गकम् ॥ २४६ ॥ सद्बाटे द्वित्रिभागेन परितो मण्डपं भवेत् । चतुर्दितु चतुर्दार कर्णे लालभित्तिकम् ।। २४७ ॥ बाझेच द्वित्रिभागेन भूवृतालिन्दकम्[कं भवेत् । चतुर्दितु [द्वि]त्रिभागेन भद्रद्वारणसंयुतम् ॥२४८॥ पाचे सोपानसंयुक्तं हस्तिहस्तविभूषितम् । सोपपीठमधिष्ठान स्तम्मादीन्प्रस्तरान्वितम्(तान्) ॥ २४६ ॥
484
488
492
496

Page #275

३४
२३६
500
504
508
मण्डपविधानम् प्रस्तरोर्चे विशेषाऽस्ति चूली(लि)हादिमण्डितम् । मध्यरङ्गालकूटं स्यात् ५()कद्वित्रितलं तु वा ।। २५० ।। रत्नप्रासादरङ्ग तु प्रागुक्तवदलङ्कतम् । तन्मुखे च प्रपा कुर्याद् युक्त्यायामं तु कल्पयंत् ।। २५१ ।। नाटका(क)विस्तरं पञ्चपञ्चभागन योजयेत् । पार्श्वे चैव त्रिभागंन बहुपादसमन्वितम् ।। २५२ ।। सोपीठाङघिसंयुक्तं प्रस्तरं च प्रपाङ्गकम् । प्रमुखे भद्रसोपानं कर्णे लाङ्गलभित्तिकम् ।। २५३ ।। शिले वा दारुजे वापि मिश्रद्रव्येण कारयेत् । शेषं तु देवतास्थानं मण्डपोक्तवदाचरत् ॥ २५४ ॥ एवमास्थानयाग्यं स्यात्ततखराक्षरयोग्यकम् । चतुःषड्भागविस्तारमा(रा)यामं [च तत्प्रकल्पयंत ॥ २५५ ।। द्विचतुर्भागविस्तारमा(रा)यामं [च] मण्डपं भवेत् । विस्ताराद् द्विभागेन वंशमूले तु वासकम् ।। २५६ ।। तदने द्वित्रिभागेन कुड्यपादसमन्वितम् । तदहिश्चावृतांशेन वारं कान्ताख्यमण्डपम् ।। २५७ ॥ एवं तु युवराजस्य लीलालोकनमण्डपम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं चोर्ध्वकूटसमन्वितम् ॥ २५८ ।। षडष्टांशेन विस्तारमा(रा)यामं [च] मण्डपं भवेत् । द्वित्रिभागेन वासं स्यात्रिचतुर्भागमण्डपम् ॥२५६ ।। वंशमूलाग्योर्वास तन्मध्ये मण्डपं भवेत् । तत्पुरेऽलिन्द्र(न्द)मेकांशं चेष्टदिग्गतभित्तिकम् ॥ २६०॥ मुखेऽष्टांशमायामं विस्तारं मुखवा(द्वारकम् । द्वित्रिभागेन वासं स्यात् प्र(द) मूले नियोजयत् ॥२६१ ॥ प्रथवा मूलवासैश्च द्वित्रिभागेन योजयेत् । द्विचतुर्भागविस्तारायाम मूलमण्डपम् (पं स्यात्) ॥२६२ ॥ तत्पुरे पृष्ठदेशे तु चैकैकांशेनालिन्द्र(न्द)कम् । परितः कुड्यसंयुक्तं तद्वहिर्वारमेव च ॥ २६३ ॥
512
516
520
524

Page #276

२४०
मानसारे
[अध्यायः
528
532
536
540
खस्मादेव द्विमागेन निर्गमं भद्रविस्तृतम् । मण्यपे वंशमूलामे त्रिभागं भद्रविशालकम् ॥ २६४ ॥ निर्गमे च द्विभागं स्याद् भद्रावृतवारकम् । मण्डपे चोर्ध्वकूटं स्यात् शा(च्छा)लाकारं तु योजयेत् ॥ २६५ ।। प्रष्टवक्रसमायुक्तं कर्णेषु कर्करीकृतम् । मध्यसूत्रं तु(त्रस्य) वामे तु दारं कुर्याद् विचक्षणः ।। २६६ ।। श्रीविशालमिति प्रोक्तं महिण्यावासमण्डपम् । चतुःषड्भागविस्तारं मा(रा)याम [च] मण्डपं भवेत् ॥ २६७ ॥ द्विद्विमागेन संयुक्तं तन्मध्ये चाङ्गणं भवेत् । द्विचतुर्भागविस्तारं वासमायाममीरितम् ।। २६८ ॥ वत्पुरे पृष्ठभागात चैकग्रंशेन कारयेत् । वहिरिमेकेन परितः कूटाकृतिस्तथा ॥२६६ ।। वंशमूलाप्रयोर्वास [दद्वारं वासमध्यमे । मण्डपे सूत्रमध्यं तु (मध्यसूत्रस्य) वामे द्वारं तथायते ॥२७० ॥ एवं सोमार्कनामस्य(स्यात्) वैश्यानां च (ब्राह्मणानां) पचनालयम् । यदेव(तब) विस्तारदी(दैयेगेषु द्विद्विभागेन वर्धनात् ॥ २७१ ।। अन्यत् चत्रियसर्वेषां युगभागेन मण्डपम् । विस्तारं द्विगुणान्तं स्याद् द्विदिमागेन वर्धनात् ।। २७२ ।। यबा तद्विनियोगार्थ मण्डपं वैश्यशूद्रयोः । वत्तचित्तवशात्सर्वमष्टदिग्भागभित्तिकम् ।। २७३॥ देवानां भूसुराख च मण्डपं जातिरूपकम् । भूपानां मण्डपे(पं) सर्वे(4) छन्दरूपमितीरितम् ।। २७४ ।। वैश्यकानां तु सर्वेषां विकल्पं चेति कथ्यते । शूद्राणां मण्डपं सर्वमाभासमिति कीर्तितम् ।। २७५ ।। केचिद् भद्रविशेषेण जातिरुक्ता पुरावनैः। द्विवक्रं दण्डकं प्रोक्तं त्रिवत्रं स्वस्तिकं तथा ॥ २७६ ॥ त्रिवः खाङ्गलाकारं नन्यावर्त चतुर्मुखम् । षण्मुखं मौलिकं प्रोक्तं मण्डप चाष्टवक्रयुक् ।। २७७ ॥
644
548
552

Page #277

३४)
564
मण्डपविधानम्
२४१ एवं तु सर्वतोभद्रं सर्वालङ्कारसंयुतम् । वक्ष्यते विधिना सम्यक् सर्वप्रामार्थमण्डपम् ॥२७८ ।।
566 समानं वायतायामं युग्मं वायुग्मभित्तिकम् । लुपां वा प्रस्तराङ्ग वा तप्ल(ल्पा)च्छादनमेव च ।। २७६ ॥ लुपायुक्तं तु सर्वाङ्गं सभा चेति प्रकीर्तितम् (ता)। परितः प्रस्तरं मध्ये चोर्चे कूटं तु मण्डपम् ।। २८०॥
660 प्रस्तराङ्गं तु सर्वाङ्गं मण्डपं चेति कथ्यते । मण्डपं वा सभां वापि प्रामयोग्यं यथादिशि ॥ २८१ ।। नगरे च यथाकारं द्विगुणाध्यर्धकायतम् । पादूनं द्विगुणं वापि द्विगुणं पत्तने न्यसेत् ।। २८२ ॥ विस्तारद्विगुणायामं शूद्रखर्बटयोग्यकम् । अधिष्ठानाधलङ्कारं सर्व प्रागुक्तवन्नयेत् ॥२८३ ॥ यात्रामार्गेषु सर्वेषां कारयेन्मण्डपं सुधीः । प्रपाङ्गं मण्डपं वापि यथायुक्त्या प्रयोजयत् ।। २८४ ।। ब्रह्मक्षत्रियवैश्यशूद्रचतुर्वणे यदुक्तं तु तद् देवानां भवति त्वनन्तरान्तरं शूविशा(शैः) क्षत्रियैः । तद्विप्रैर्भवति त्वनन्तरान्तरं क्षत्रैर्विशा(शैः) शूद्रकम्(कैः) राजानो(ज्ञः)भवति त्वनन्तरान्तरं शूट्रैर्विशां(शा) वश्यकैः(क्षत्रियैः) ॥२८॥ 572 शूद्रैर्युक्तं मण्डपं शूद्रकाणाम्
प्रत्येषां तजातियोग्यं तु कुर्यात् । चोक्त(चेत्त)द्विप्रजात्यादि चोक्तम्
कर्ता भर्ता सर्वथा नाशमीयात् ।। २८६ ॥
568
576
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे मण्डपविधानं नाम चतुस्त्रिशोध्यायः ॥
30

Page #278

शालाविधानम् सुराणां भूसुराणा(पतीना) च वर्णानां वासयोग्यकम् । सर्वासामपि शाखाना लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥ १ ॥ दकं स्वस्तिकं चैव मौलिकं च चतुर्मुखम् । सर्वतोभद्रकं चैव वर्धमानं च षविधम् ॥२॥ त्रिहस्तं तु समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् । त्रयोविंश[] करान्तं स्यादेकादशविशालकम् ॥ ३ ॥ युग्महस्तविधानेन चतुर्हस्तं समारभेत् । चतुर्विश[1] करान्तं स्याद् द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥ ४॥ एवमेकादशं प्रोक्त चैकशाखाविशालता। सप्तहस्त समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥५॥ नवपकिरान्त स्यात्सप्तधा विस्तृतं भवेत् । अष्टहस्व समारभ्य विशद्धस्तावसानकम् ॥६॥ द्विद्विहस्तप्रवृद्धन कारयेत् शिच्छि)ल्पिकोत्तमः । विस्तृतं सप्तधा व स्वस्तिकं मालिकं तथा ॥७।। विस्तार(रं) द्विद्विहस्तेन वर्धनाद् द्विगुणान्तकम् । देवानां च तपस्यो(खि)नां शाशादीप दिय) प्रकीर्तितम् ॥८॥ द्विगुण पा(बान्ता)पता: शाखा भूसुरादिचतुष्टये । शाखाविशावता[मा रम्य पादाय त्रिपादकम् ॥६॥ तत्सम वाषिकायाम स्मात्पादाधिकं तु वा। त्रिपाउँ वा समापिक्य शालायाम प्रकल्पयेत् ॥१०॥ सद्विस्तारसमोत्तुङ्ग सपादा तु तुङ्गकम् । विपादाधिकमुत्सेधं विस्तार(र)द्विगुणोदयम् ।। ११ ॥

Page #279

३५]
शालाविधानम् प्रथमं शान्तिकोत्सेधं द्वितीयं पौष्टिकोदयम् । तृतीयं जयदोत्तुङ्गं चतुर्थ धनदोदयम् ॥१२॥ पञ्चमं चाद्भूतोत्सेधं जन्मादिस्तूपिकान्तकम् । अन्यैस्तु सर्वशालानां भित्ति(भक्ति)मानेन विस्तृ(चीन)वम् ॥१३॥ मादिभूमे(म्या)श्व पादादिषट्सप्ताष्टनवांशकम् । दशांशेन विहीनं स्यादूर्ध्व चोर्ध्वतलोदयम् ॥१४॥ प्रध्यध प्रस्तरोत्सेधं चार्धेनैवोर्ध्ववेदिका । तवयं प्रीवतुङ्गं स्याद् ग्रोवतुङ्गद्वयं शिरः ॥१५॥ मस्तका शिखोत्तुङ्गमुत्सेधमिति कथ्यते । देवानां भूसुराणां च भूपानां वैश्यशूद्रयोः ॥१६॥ तपस्विनामाश्रमिणां च हस्त्यश्वरथयौधिनाम् । वौद्धानां यागहोमादिशिल्पिनां गणिकादि(दी)नाम् ॥ १७ ॥ एकशाला(लं) द्विशाला(लं) च त्रिशालाश्व(लं च) चतुर्मुखम् । पूर्वोक्ततैत(ति)लानां च द्विजात्यादिषु योग्यकम् ॥१८॥ एकानेकतलान्तं स्याचलिहादिमण्डितम् । प्रासादवदलङ्कत्य देवभूसुरभूपतेः ॥१६॥ चूलिहय॑ विना कुर्याद् वैश्यशूद्रादिजन्मनाम् । शालायाः परितोऽलिन्द्र(न्दं) पृष्ठतो भद्रसंयुतम् ॥२०॥ पुरतो मण्डपोपे सर्वालङ्कारसंयुतम् । एवं तु मानुषाणां च तैत(ति)लानां च कारयेत् ।। २१ ॥ शालामध्ये च देवानां वासं कुर्याद् विचक्षणः । शालायाः पार्श्वतो वासं द्विजात्यादिषु सर्वशः ।। २२ ।। शालायामे तु वासं च वंशमूले तु योजयेत् । गृहिणीनां तु शालायां सन्यवासं प्रकल्पयेत् ॥२३॥ उक्तानां सर्वजातीनां दण्डकं तु चतुर्दिशि । पूर्वे वा दक्षिणे वापि पश्चिमे दण्डकं न्यसेत् ॥२४॥ एवं चामात्ययोग्यं स्यानोदरद्वारं महीभृताम् । इतिखे पश्चिमे शालायुक्तं स्वतिकमेव च ॥२५॥

Page #280

२४४
मानसारे
तदेवान्यासु सर्वेषु (र्वासु) दिनु शालां विना न्यसेत् । पूर्वे वा दक्षिणे वापि पूर्वे वा चेोत्तरेऽपिवा ॥ २६ ॥ पश्चिमे चोत्तरे वापि स्वस्तिकं च विनाशकम् । पूर्वे च दक्षिणे स्यश्च (चैव) याम्ये प्रत्यक् तथेोत्तरे ॥ २७ ॥ शालासंयोगमेवं स्यान्मौलिकं तदुदीरितम् । पूर्वैश्च (वें) चोत्तरे प्रत्यगुदक् पूर्वे च दक्षिणे ॥ २८ ॥ अज्ञानेन त्रिशालेषु योगं चेत्सर्वदोषदम् । सर्वेषां गणिकादीनां शाला स्वस्तिकमेव च ॥ २६ ॥ अध्यक्षायां तु सर्वेषां कल्पयेन्मौलिकाख्यकम् । सर्वेषा (र्वासामपि शालानां दण्डकादित्रयान्तकम् ॥ ३० ॥ शालानां प्रमुख कुर्याद् द्वारं कुड्यादि चोक्तवत् । चतुर्दिक्षु चतुःशाला संयुक्तं तच्चतुर्मुखम् ॥ ३१ ॥ तदेव पुरता देशे मौल्यन्तरालसंयुतम् । तदेव बहुभद्रं स्यात्सर्वतोभद्रमीरितम् ॥ ३२ ॥ दण्डकादि चतुःशाला संयोग्यं वर्धमानकम् । दण्डकं च पृथक्शाला चैकशालापर्याख्यकम् ।। ३३ ।। खाङ्गलं स्वास्तिकं चैव द्विशाला च (लाया) पर्याख्यकम् । मौलिकं दीप (शूर्प) कं चैव त्रिशाला च परिकीर्तिता ॥ ३४ ॥ चतुर्मुखं चतुःशाला चैवमुक्तानि पण्डितैः ।
सप्तशाला विशेषेण सर्वतोभद्रमीरितम् ॥ ३५ ॥
दशशाला च सर्वेषां वर्धमानमुदीरितम् । एकशालानसन्धिश्च द्विशाला चैकसन्धिकम् (का) ।। ३६ ।। त्रिशाला च द्विसन्धिः स्यात् चतुः (त्रयः ) सन्धि चतुर्मुख (तुःशाल ) म् ।
. षट्सन्धिः सप्तशाला च बहुसन्धिदशशालय ( क ) म् ॥ ३७ ॥ चतुःशाल (लं) वर्धमानान्तं कुर्यान्नु सर्वभूमिकम् । अधिराजनरेन्द्राणां सर्वतोभद्रकान्तकम् ॥ ३८ ॥ पार्ष्णि कादिच (दीनां) भूपानां दण्डकादिचतुष्टयम् । दण्डकादि त्रिशालान्तं कुर्यात्पट्टधरे तथा ॥ ३६ ॥
[ चध्यायः
52
56
60
64
68
72
76

Page #281

३५]
शाखाविधानम् मण्डलेशादिभूपानां दण्डकादिस्वस्तिकान्तकम् । केचित्रिविधमौलीनां सर्वशाला च योग्यकम्(का)॥४०॥ दण्डकादिक्रमात् शा(च्छा)लाविन्यासं वक्ष्यतेऽधुना । पूर्वे च पश्चिमे शाला प्रत्यक् प्रागालयं तु वा ॥४१॥ उत्तरे याम्यशालायां सौम्यशाला(म्यालय) च दक्षिणे। प्रतवाथ चतुर्दितु तत्तच्छाला प्रकारयेत् ॥ ४२ ॥ पूर्वशाला च ए(तु चै)कं च तद्द्वारं पश्चिमे भवेत् । दण्डकं दक्षिणे शाला तद्द्वारं चोत्तरे(रस्यां) दिशि ॥ ४३॥ एकशाला यथाप्रत्यक् तद्द्वारं प्रारदिशस्(दिशि) तथा। उदक दण्डकशालानां कुर्याद् द्वारं तु दक्षिणे ॥४४॥ विस्तारमेकमार्ग वा चेष्टभागा(गमा)यते(त) तथा । यथेष्टदेशे तत्कुर्यात् शा(च्छा)लालिन्द्र(न्द)मुदीरितम् ॥४५॥ इष्टदीर्घितपादं स्यात्कुड्य(ड्यं) पादसमन्वितम् । पुरतः पादयुक्तं वा पृष्ठे कुड्यं प्रकारयेत् ॥ ४६ ॥ प्राकारान्तर्बहिर्वापि वेदिकायै (दिभिरलङ्कृतम् । एतत्तु दण्डकं प्रोक्तं प्राकारादिवमाय(समायु)तम् ॥४७॥ विस्तारे चैकभागेन द्विभक्त्यायाममीरितम् । ललाटे द्वितय(ल)स्योर्ध्वं दण्डखण्डितवद् भवेत् ॥ ४॥ पण्डिशालाख्यकं प्रोक्तमेतत्सर्वजनाईकम् । सत्पुरे(रोड)लिन्द्र(न्द)संयुक्तं भिन्दशाला प्रकीर्तितम् (वा) ॥४६॥ विस्तारे झंशकं कृत्वायामे चैवं त्रिभागिकम् । मूले शाला विशालं(ला) स्यात्पुरतो वारमंशकम् ॥ ५० ॥ मुखशालावि(द्वि)नेत्रे (त्रा) च वासमेकैकभागिकम् । परितो वारमेकांशं द्विललाटं तु पूर्ववत् ॥५१॥ मध्ये द्वारं तु संयुक्तं मुखे चैकतलान्वितम् । एवं तु देवतायोग्यं दण्डकान्तमुदीरितम ॥५२॥ द्विचतुर्भागविस्तारमा(रा)यामं तत्प्रकल्पयेत् । शालाविशालतांशेन तत्पूर्वेऽलिन्द्र(न्द)मंशकम् ॥ ५३॥
96

Page #282

२४६
मानसारे
एक (i)शेन वासं स्याद्यथामूलं तु योजयेत् । अथवा द्विद्विभागेन वासं तद्वंशमूलके ।। ५४ ।। वंशारङ्गसंयुक्तं तत्पुरे ( रा ) लिन्दं भागतः । प्रथवा मध्ये प्रतिष्ठाने त्य( तू `क्तवासद्वयं न्यसेत् ॥ ५५ ॥ अन्तर्वासं बहिर्वासं द्वार (रं) मध्यं (ध्ये) तु वामके । अथवा चायतार्थेन मध्ये कुड्यं च कल्पयेत् ॥ ५६ ॥ द्वारं तत्कुड्यपार्श्वे तु वासमेत (कं) द्वयं भवेत् ' तत्तु दण्डकं प्राक्तंशे प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ ५७ ॥ सर्वेषा (वसा) मपि जातीनां सर्वकामार्थयोग्यकम् । द्विचतुर्भाग विस्तारमा ( रा ) यामं [च] तत्प्रकल्पयेत् ॥ ५८ ॥ मुखशाला विशाला च चतुर्भागं तथायतम् ।
पुरतोलिन्द्र (द) मेकांशं भित्तिं कुर्यात्समन्ततः ॥ ५६ ॥ मूला द्विद्विभागेन वासरङ्गं च कल्पयेत् । अथवा चैकद्विभागेन वास (सं) वंशाप्रमूलयोः ॥ ६० ॥ कुर्यात्तु मध्यमे रङ्गं पृष्ठे पार्श्वे च भित्तिकम् । पूर्वे च स्तम्भसंयुक्तं मध्ये स्तम्भान्परित्यजेत् ॥ ६१ ॥ परिता द्वारमेकांशं दण्डकं परिकीर्तितम् । शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वजात्यार्हकं भवेत् ॥ ६२ ॥ चतुः षड्भागविस्तारं श्रा ( रा ) यामं [च] तत्प्रकल्पयेत् । ये च द्विचतुर्भागं शाला [या] विस्तारमायतम् ॥ ६३ ॥ एकद्विद्विविभागं वा (द्वि)वासं वा चैकवासयुक् । वंशमूलाप्रयोर्वा वंशमूलैकवासकम् ॥ ६४ ॥ दहिः पुरतोऽलिन्दमेकभागेन कारयेत् । तद्बहिः परितः कुड्यं युक्तं वाह्रियुतं तु वा ।। ६५ ॥ डिभित्तियुक्तं चेत्परितोऽशेनालिन्दकम् ।
एक (i)शेन भद्रं स्यान्निर्गमं विस्तृतं भवेत् ॥ ६६ ॥ चतुर्दिक् (तु) भद्रसंयुक्तं द्विललाटं तु पूर्ववत् । द्वितलं कर्यहर्म्यादि प्रासादवदलङ्कृतम् ।। ६७ ।।
[चध्यायः
108
112
116
120
124
128
132

Page #283

136
140
144
शालाविधानम् प्रथवा शाल(ला)कूटादीन् विनालिन्देन भूषितम् । मध्यसूत्रं तु(त्रस्य) वामे तु द्वारं कुर्याद्विचक्षणः ॥६॥ केचिच्छाखा वि(द्वि)मागं स्यात्पुरतोऽलिन्द भागतः । यथेष्टदियवासयुक्तं शेषं प्रागुक्तवायेत् ॥६६॥ एवतु दण्डकं प्रोक्तं देवभूसुरभूपतेः। . तदेव परितोऽलिन्द विना सर्व जनाईकम् ॥ ७० ॥ तस्माद् द्वि(य)शाधिकायामं विस्तार पूर्ववद् भवेत् । वंशमूलाप्रयोर्वासं चतुर्भागेन कारयेत् ॥१॥ तद्वयोर्मध्यरङ्ग स्थाचतुर्भागेन योजयेत् । पुरतः प्रततोऽलिन्दं ततश्चैकद्विभागिकम् ।। ७२ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद् दण्डकं सर्वजाति(ती)नाम् । पञ्चसप्तांशविस्तारमा(रा)याम [च] तत्प्रकल्पयेत् ॥ ७३ ॥ मध्ये पञ्चाशकं वापि पार्श्वयोििद्वभागतः । कुर्यान्मण्डपं शेषं च पुरतः पृष्ठ[तोऽ]लिन्दकम् ॥ ७४॥ तत्तद्वाह्यावृतांशेन द्वारं भद्रं द्विभागिकम् । कूटकोष्ठादिसर्वाङ्गं प्रासादवदलङ्कतम् ॥ ७५ ॥ एवं तु दण्डकं प्रोक्तं देवानां वासयोग्यकम् । षड्भक्तिविस्तृतायाममष्टभागेन योजयेत् ॥ ७६ ॥ त्रिचतुळशकं वापि मध्ये रङ्गं प्रकल्पयेत् । पृष्ठतोऽलिन्दकं कुर्यादेकांशेन मे(चे)व वा ॥७॥ पुरताऽलिन्द्र(न्द) भागं स्याद्वासयुग्म(ग्म) युगांशकम् । वंशमूलाप्रयोसिं मध्ये रङ्गं न्यसेद् बुधः ।।७८ ॥ प्रथवा तचतुष्कर्णे वासं तं तं द्विभागतः । प्रथवा द्विललाटे च निवासत्रयमेव च ।। ७६ ।। परितो द्वा वा)रमेकांशं कुर्याद् झंशेन मे(च)व च । मध्यसूत्रात् तु(त्रस्य) वामे तु द्वारं कुर्याद् विचक्षणः ॥८॥ एकानेकतलोपेतं प्रासादवदलङ्कतम् । एतत्तु दण्डकं प्रोक्तं सर्वजात्यहकं भवेत् ॥८१॥
148
162
166
160.

Page #284

२४८
मानसारे
अिध्यायः
164
168
172
176
दण्डकानां च सर्वेषां प्रमुख मण्डपं न्यसेत् । विस्तारं तत्समं वापि द्विगुणं त्रिगुणं तु वा ॥२॥ यथेष्टांशेन परिता मण्डपं मध्यमाङ्गणम् । मुखे वासविशालं स्यात्तत्सम पृष्ठभद्रकम् ॥८३॥ तदर्ध निर्गमं वापि भद्र(द) वासवशान्न्यसेत् ।। मण्डपस्य वशाद् भद्रं तन्मुखे कर्करीकृतम् ॥८४॥ शालाया दण्डकायामे नवभाग(गे) विभाजिते । गृहस्य दक्षिणे पञ्चभागं वामे गुणांशकम् ॥८॥ तद्वयोर्मध्यदेशे तु द्वारं कुर्याद् विचक्षणः । सर्वेषामपि शालाश्च(च) कर्तु(१) राश्या(शिम)नुवर्ज(त)येत् ॥८६॥ प्रहणं दण्डका:(का)शाला गृहिणी चा(ण्या)नुकूलकम् । मेषस्य मीनकुम्भस्य पूर्वस्य(वें च) दक्षिणे शुभम् ॥८॥ कुलीराक्षमिथुनस्य दक्षिणे पश्चिमालयम् । नैौलि(तुला)सिंहस्य(योः) कन्यायाः पश्चिमे चोत्तरे शुभम् ॥८॥ माहवृश्चिकचापस्य प्रागुदगदिशि रा(चा)लयम् । न कुर्यादेकशालाश्च शुभमन्यैः पुरोक्तवत् ।।८।। एवं राशिवशाच्छाला दण्डकं तदुदीरितम् । एकशालाश्चतुर्दितु गृहारम्भमिहोच्यते ॥१०॥ कुम्भे च मकरे पूर्वे मेषे च वृषभे यमे । सिंहकर्कटके प्रत्यक् वृश्चिके तौलि(तुले) चोत्तरे ॥३१॥ गृहारम्भमिति प्रोक्तं सुमुहूर्व सुलमके । अन्यथा सर्वशालाश्च यथामासे समारभेत् ॥ १२ ॥ अन्यानुक्तचतुर्मासे सर्वहान्न कारयेत् । चतुर्दितु वास्तुपुरुषं चतुर्भागेन योजयेत् ॥६३ ॥ यन्माने सर्वहर्म्य च कारयेत्तु शुभावहम् । विदिए वास्तुपुरुषं चेत्सर्वहये न कारयेत् ॥६४। वास्तुभूतयथाहम्ये विपरीते विपत्करम् । तस्मात्तु वास्तुशयनं ज्ञापयेद् वक्ष्यतेऽधुना ॥६५॥
180
184
188

Page #285

२४३
192
196
200
शालाविधानम् यथादितु स्थितादित्यो(त्यस्) तदितु चरणायतम् । तत्पृथ्वीशिरः क्षिप्यं चाधो वामकं तथा ॥६६॥ तद्दक्षिणभुजं चोर्ध्वं पुरुषं शयनं स्मृतम् । गृहायामे तथारामे(च विस्तारे) गृहवाराह(तारं विशालकम् ॥१७॥ गृहायामेषु भागे तु पादाद् वेदांश(शं) चोर्ध्वके [च]। एकांशं कुतिदेशं स्याद् वेदान्तं मध्यदेशके ॥१८॥ मंढादि तलसीमान्तं वेदांशं पाददीर्घ(दैय)कम् । मेढादूर्ध्वं च वेदान्तमेकांशं तत् शि(च्छि)रायतम MEET मूर्धाद(ोड)ध:(धश्च) शिवांशे तु हृदयस्थानमीरितम् । हृदयात्कुत्तियो(क्ष्यो)मध्ये [च] मध्यकार्य प्रकथ्यते ॥१०॥ विस्तारमध्यसूत्रं तु मुखद्वारवशाद् विदुः ।। ज्ञापयेद् वास्तुपुरुषं विन्यसेत् सर्वहhके ॥१०१॥ एतत्तु दण्डकं प्रोक्तं स्वस्तिकं वक्ष्यतेऽधुना। . विस्तारे वसुभागे तु दशभागायतं भवेत् ॥ १०२॥ पूर्वोक्तालङ्कतं ज्ञात्वा भागमानेन विन्यसेत् ।। पञ्चसप्तांश(शं) विस्तारमा(ग)यामं [च] पुरतोऽङ्गणम् ॥१०३॥ तत्पाद्येऽलिन्द्र(न्द)मंशेन स्वस्तिकाकारसंयुतम् । तद्विपार्वे द्विशालाश्च द्विभागेन विशालता ॥ १०४ ॥ तद्द्वयोर्मध्यके वासं द्विद्विभागेन नभृते । वंशानां चाप्रयोदेशे द्विद्विभागेन कोष्ठकम् ॥ १०५ ॥ तद्वहिश्वावृताशेन कुर्याद् भूवृतालिन्दकम् । एकदि(यं)शेन भद्रं स्यात्कणेषु कर्करीकृतम् ॥१०६॥ द्विशालामे तु वत्रं स्यादेकदि(य)शेन निर्गमम् । मङ्गणे प्रतिपार्श्वे तु कुड्यद्वारं तु संयुतम् ॥ १०७॥ शालायामे विशाले वा द्वारं कुर्यात्पू(च पूर्ववत् । एकानेकतलोपेतं नैर्मृत्ये तु विचक्षणः ॥१०८॥ एवं तु स्वस्तिकं प्रोक्तं पूर्वोक्तानां तु योग्यकम् । दशभागं विशाले तु चायामं द्वादशांशकम् ॥ १०॥
204
208
212
216
31

Page #286

प्रध्याय:
220
224
228
मानसारे विशालाविस्ततं चैव त्रिभागेनैव कारयेत् । पूर्ववत्पुरतोऽसिन्द त्रिभागेनैव विशालता ॥११०॥ पासनात(संघ) वित्रिमागं स्यात् शे(च्छे)ष प्रागुक्तवनयेत । एवं तु खस्तिकं प्राक मौखिक वश्यतेऽधुना ॥११॥ परामागविशाखेतु द्विभागायाममधिकम् । त्रिशालामध्यदेशे तु वेदांशं विस्तृताङ्गणम् ॥ ११२॥ मायाम घाटमार्ग स्वादशेनाधृतालिन्टकम् । वत्तष्ठपार्वयोश्चैव दि(यीशं शालाविशालकम् ॥११॥ द्विद्विमागेन वासं स्यात्कर्णयोश्च द्वयं त्रिकम् ।
दहिः परितोऽलिन्दमेकवि(प्रोशेन मे(च)व वा ॥ ११४ ॥ षड्वत्रं च सम वारं चैकग्रंशेन निर्गमम् । एकानेक लोपेतमङ्गणे नैर्मृत्यवायवे ॥ ११५॥ एवं तु मौलिकं कुर्यात्पूर्वोक्तानां तु योग्यकम् । द्वादशांश() विशाले तु तस्माद मंशाधिकायतम् ॥ ११६ ॥ पुरतः पृष्ठभागे तु दिशेनालिन्दकम् । शाखाकारं त्रिमार्ग वा पुरतो द्वारदण्डकम् ॥ ११७ ॥ शेष प्रागुलवकुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। सैकार्कमागविस्तारमध्या (धिकां)शेनायतं तथा ॥ ११८ ॥ पञ्चभागदशांशेन विस्तारायामतोऽङ्गणम् ।
हिः परितोऽशेन वारं शाखाद्वयांशकम् ॥ ११६॥ तत्पृष्ठपाययोरलिन्द चैकमागेन कारयेत् । शालाकारं त्रिमार्ग वा त्रित्रिभागेन मण्डपम् ॥ १२०॥ बालानां मध्यमे वासं तन्त्रिमागेन कारयेत् । सन्ध्ययो(यो)श्चाप्रयोश्चैव [४] मण्डपं स्थाचतुर्विधम् ॥ १२१ ॥ वास प(सस्स) त्रयसंयुक्त पहिरि(रा)वृतांशकम् । मध्ये द्वारं प्रकर्तव्य पञ्चदि(ोशेन भद्रकम् ॥ १२२॥ पृष्ठेप पार्श्वयोर्मध्ये युवा भद्रं तु योजयेत् । कणकभद्रं स्यात् शा(च्छा)लाने नेत्रभद्रकम् ॥ १२ ॥
232
236
240
244

Page #287

NE
248
252
256
शालाविधानम् कर्णहादिसंयुक्तं प्रासादवदलङ्कृतम् । एकानेकतलोपेतं वास वासोपरि न्यसेत् ॥ १२४ ॥ एतत्तु मौलिकं प्रोक्तं देवतानां च योग्यकम् । तदेव कोणे चाने तु वासभध्ये तु मण्डपम् ।। १२५ ।। एवं तु चक्रवर्ती(ति)नां कुर्यादालयं विदुः । एवं तु मौलिकं प्रोक्तं वक्ष्यते चतुरालयम् ।। १२६ ॥ विस्तारे दशमागे(ग) तु चायामे द्वादशांशकम् । द्विचतुर्भाग(गं) तन्मध्ये विस्तारायामतोऽङ्गणम् ॥ १२७ ॥ तदहिश्चावृतांशेन नन्द्यावर्त चालिन्दकम् ।
दहिश्च चतुःसाला तत्पूर्वादिक्रमान्न्यसेत् ॥१२८॥ प्रागुददक्षिणायाम दक्षिणे च ललाटकम् । याम्ये प्राक्प्रत्यगायामं पश्चिमे तु ललाटकम् ।। १२६ ॥ पश्चिमे याम्यु(म्यो)दक्दीर्घ तद्वक्त्रं च तथोत्तरे । उदक प्राक् पश्चिमे दीर्घ तस्य नेत्रं तु पूर्वके ॥१३०॥ तत्तच्छालाविशाले तु तदंशेन गुणांशकम् । पूर्वे च पश्चिमे शाला तत्तद्दीर्घ(दैय) षडंशकम् ।। १३१ ॥ दक्षिणे चोत्तरे शाला चाष्टांशं च तथा(स्या)यतम् । एवमेतञ्चतुःशाला दण्डकाकृतिसंयुतम् ॥ १३२ ॥ तद्वहिः परितो वारं चैकगंशेन मे(चै)व च । एकद्वित्रिद्वियोगं वा नेत्रविस्तारनिर्गमम् ॥ १३२॥ तत्तच्छाला द्विनेत्रं(त्रा) स्याद्वहिर्नेकनिर्गमम् । चतुर्नेत्रं बहिः पश्येत्तस्मादेवं चतुर्मुखम् ॥ १३४॥ अधिष्ठानादिवर्गाढ्यं प्रासादवदलङ्कतम् । एकानेकतलोपेतं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १३५॥ एवं चतुर्मखं प्रोक्तं नन्द्यावर्ताकतिर्भवेत् । द्वादशांश(य) विशाले तु मनुभागं तथायतम् ॥ १३६ ।। चतुःषड्भागविस्तारमा(रा)याम [च] मध्यमाणङ्गम् । नाहेश्यावृतांशेन पूर्ववत्तदलिन्दकम् ॥ १३७ ॥
260
264
268
272

Page #288

२५२
गर
276
280
284
मानसारे दीर्घशाला दशांश(शा) स्याघ्रस्खशाखा यमांशकम्(का)। विस्तार पूर्ववत्कुर्यादथवा त्र्यंशालिन्दकम् ॥ १३८॥ शेषं प्रागुक्तवत्कुर्याद् देवानां तु चतुर्मुखम् । वद्विस्तारायते भागं तस्माद् गंशाधिकं बुधः ॥ १३६ ॥ बंशेनालिन्दविस्तारं सर्व कुर्यात्पूर्ववत् । यथेष्टावास(सं) संकल्प्य चेष्टदिक चान्तरालके ॥१४०। अन्तःशाखा यथाद्वारं दण्डकस्योक्तवत्कुरु। एतबतुर्मुखं प्रोक्तं पूर्वोक्तानां तु संमतम् ॥ १४१ ॥ सर्वतोभद्रविन्यास(स)लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। . समानं सर्वतोभद्रं चाष्टभागं विभाजिते ॥ १४२ ।। मभ्याङ्गणं चतुर्भाग चांशेनावृतालिन्दकम् । परितो बंशेन शाज्ञा च चतुर्वाससमन्वितम् ॥ १४३॥ द्विचतुर्भागविस्तारमा(ग)याम [च] वा समीरितम् । चतुष्कोणे चतुर्भक्ति मण्डपं तु चतुष्टयम् ॥ १४४ ॥ तत्तद्वायाधृतांशेन कुर्याद् भ्रमालिन्दकम् । चतुर्दितु चतुरिं युक्तं भद्रं चतुष्टयम् ॥ १४५॥ वेदांशेन विस्तारं निर्गमं चापि भद्रकम् । ऊर्ध्वभूमि समारुख कर्णे सोपानमंशके(कम्) ॥१४६ ॥ प्रच्छादनाङ्गणं कुर्यान [तु] प्रच्छादनमेव वा । एकानेकवल्लोपेतं पूर्ववत्समजङ्कतम् ॥ १४७ ॥ कहादिसंयुक्कं प्रासादवदलङ्कृतम् । एतत्तु सर्वतोभद्रं पूर्वोक्तानां तु संमतम् ॥१४८॥ पूर्ववद्विस्तृतायामे दशभाग(ग) विभाजिते । वेदवेदांशकं मध्ये विवृतं संवृता(तम)ङ्गणम् ॥१४६ ॥ तदहियावृतांशेन कर्करीसमखडूतम् । शेष तु पूर्ववकुर्यात्सर्वतोभद्रमीरितम् ॥ १५०॥ शाला च वर्धमानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । नवपकिरा(रमा)रभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥ १५१॥
288
292
296
300

Page #289

शालाविधानम् सनन्दविंशत्र्यंशं च हस्तान्त रुद्रसंख्यया। पतत्तु विस्तृत प्रोक्तं द्विगुणान् पूर्ववदिति ॥ १५२ ॥ मायाममिति तत्प्रोक्तमुत्सेधं पूर्ववद् भवेत् । विस्तारे दशमागे(ग) तु द्वादशांशं तथायवम् ॥ १५३ ।। द्विचतुर्भागविस्तारमा(रा)यामं [च] मध्यमाङ्गणम् । सद्वाह्ये परितोऽलिन्दं द्वयांशेन मे(वै)व वा ॥ १५४ ॥ सद्वार्थी परितः शालाविस्तारं तद्वि(द्वि)मागिकम् । वत्समेनावृतालिन्दं तदहिः परिकल्पयेत् ॥ १५५ ॥ ईशे चैकतलं कुर्यादाग्नेये द्वितलं भवेत् । वायव्ये त्रितलं कुर्यान्नत्ये पञ्चभूमिकम् ।। १५६ ॥ याम्ये च पश्चिमे चैव दण्डकं च चतुःस्थ(स्त)खम् । पूर्वे च चोत्तरे मध्ये दण्डकं चैकभूमिकम् ॥ १५७ ॥ चतुष्कोणे द्विभागेन गृहविस्तारदीर्घ (दैर्घ्य)कम् । पूर्वे च द्विद्विभागेन मुखमण्डपमीरितम् ॥१५८॥ पश्चिमे तत्समं कुर्यान्मण्डपं तत्प्रकल्पयेत् । दक्षिणे चोत्तरे मध्ये द्विचतुर्भागेन मण्डपम् ॥ १५६ । शेष तु चावृतालिन्दं कुर्यात्तत्पश्चरान्वितम् । द्विनतुर्भागविस्तारं पार्श्वयोर्भसंयुतम् ॥ १६०॥ पृष्ठे च (मे)कभागेन भद्रं कुर्याद् विचक्षणः । पूर्वे च द्विचतुर्भागं मुखद्वारं तु सयुतम् ॥ १६१ ।। सर्वेषां भद्रपार्वे तु पूर्वे चैकेनालिन्दकम् । सोपपीठमधिष्ठानं पादादीन(दि)प्रस्तरान्वितम् ॥ १६२॥ कहादिवर्गाढ्यं चान्तरं प्रस्तरान्वितम् । कूटकोष्ठादिसर्वाङ्गं नासिकापश्चरान्वितम् ॥ १३ ॥ कुम्भकुम्भतले(लतै)युक्तं तोरणादिविभूषितम् । सर्वेषां मकरालाना(ननैः) सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। १६४ ॥ शिरोप्रोवशिखायुक्तं नासिकावेदिकान्वितम् । एवं तु वर्धमान स्यात् क्षत्रियाणां तु योग्यकम् ॥ १६५॥

Page #290

२५४
मानसारे
विशाले द्वादशांश स्मात्तस्माद् द्वंशाधिकायतम् ।
चतुः षड्माण (ग) विस्तारमा ( रा ) यामं [च] दक्षिणोत्तरे ।। १६६ ।। एकशालाकृतिं कुर्यात्पञ्चभूमि त्रिभूमिकम् ।
मनलानिलको तु कुर्यात्तत्तु त्रिभूमिकम् ॥ १६७ ॥ पश्चिमे द्विचतुर्भागशालापञ्चतलान्वितम्
पूर्वे च द्विचतुर्भागं मण्डपं चैकभूमिकम् ॥ १६८ ॥ ईशाने चैकभूमिं (मिः स्यात्प्रासादवदलङ्कृतम् । नैर्ऋत्ये सप्तभूमि (मिः स्यात्कूटकोष्ठादि पूर्ववत् ॥ १६६ ॥ तन्मध्ये भद्रसंयुक्तं भागैकायामनिर्गमम् ।
एकेन कर्यकूटं स्याचतुष्कोणे तु मण्डितम् ॥ १७० ॥ कूटे च भद्रयोर्मध्ये हारांशं मध्यमेन तु । अधिष्ठानादिवर्गाढ्यं कर्णहम्र्म्यादिमण्डितम् ॥ १७१ ।। प्रासादवदलङ्कृत्य शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ।
एकशाला द्विपार्श्वे च भद्रशैिर्वेदभागिकम् ॥ १७२ ॥ पृष्ठे च द्विचतुर्भागं भद्रं कुर्याद्विचक्षणः । अथवा चाष्टभागेन भद्रं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ १७३ ॥ षड्भागांशमेवं वा शाखाकारं तु पृष्ठतः ।
चतुःषड्भागविस्तारमा (रा)यामं [च] मुखवा ( द्वा) रणम् ॥ १७४॥ पुरतः पार्श्वयोश्चैव चैकभागेनालिन्दकम् ।
द्विचतुर्भाग (गं) तन्मध्ये मण्डपाकार (रं) कल्पयेत् ।। १७५ ।। मुखे सोपानसंयुतं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
युक्त्या भद्रं तु सर्वाङ्गं चोर्ध्वं चोर्ध्वतलान्वितम् ॥ १७६ ॥ पादोर्ध्वं पादसंयुक्तं भिन्त्यूर्ध्वं भित्तिसंयुतम् । पादोर्ध्वं भित्तियुक्तं चेत्सर्वदेोषं समुद्भवेत् ॥ १७७ ॥ कुड्यस्योपरि पादैश्च कृत्वा सर्वं शुभावहम् । सर्वावयवसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १७८ ॥ एवं सप्तवलं वर्धमानं शेषं तु पूर्ववत् । विस्तारे मनुभागे (गं) तु षेोडशांश वदायतम् ।। १७६ ॥
[अध्यायः
332
336
340
344
348
352
356

Page #291

360
864
868
शालाविधानम् पूर्ववचाङ्गण शाखा तदंशाधिकं भद्रकम् । नै त्ये नवभूमिः स्यायुक्त्या चान्यानि योजयेत् ॥ १८०॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं प्रासादवदलङ्कतम् । मध्यसूत्रात तु(त्रस्य) वामे तु मध्ये वा द्वारसंयुवम् ॥ १८१॥ पूर्वद्वारं यथा वर्धमान शाला(ला) प्रकल्पयेत् । एवं नवतलं वर्धमानं कुर्यात्तु भूपतेः ॥ १८२ ॥ षोडशाशे(शं) विशाले तु विमजेद् मंशाधिकायतम् । तमागेन द्विभार्ग स्याच्छाला शेषं तु पूर्ववत् ॥ १८३ ॥ नैर्मृत्ये रुद्रभूमिः स्यान्त्रितलं चैशकोणके। पावके वायवे चैव कुर्यात्तु पञ्चभूमिकम् ।। १८४॥ दक्षिणे सप्तभूमिः स्यादुत्तरे पञ्चभूमिकम् । पश्चिमे सप्तभूमिः स्यात्पूर्वे च द्वितलं भवेत् ।। १८५ ॥ एवमेकादशतलं वर्धमानमिति स्मृतम् । शेष तु पूर्वत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। १८६ ॥ वदेव विस्तृतायामे(म) चैकभागाधिकं तथा। पञ्चसप्तांशं विस्तारमा(रा)याम [च] मध्यमाङ्गणम् ॥ १८७ ।। शेषं तु पूर्ववत्कुन्नित्ये रविभूमिकम् । ईशे पञ्चतलं कुर्यात्पावके सप्तभूमिकम् ॥ १८८ ॥ वायव्ये चाष्टभूमिः स्यात्सप्तभूमिम्(र)यापि वा । दक्षिये पश्चिमे मध्ये कुर्यानवतलं वथा ॥ १८ ॥ वर्धमान तु सर्वेषां प्राक्प्रत्यक्गवायतम् । पार्चे दण्डकमा(का)कारं [च] कुर्याद् भूमि(मि) वले वले ॥१०॥ मादिभूमि यथाकार वास(सं) वासोपरि न्यसेत् । द्वार(१) द्वारोपरि न्यस्त तस्माद् द्वारं समं वथा ॥११॥ द्वारस्योपरि कूड्यं चेत्सर्वसंपद्विनाशनम् । स्तम्भकुड्यं च रङ्गं स्यात्स्तम्भयुक्तं चालिन्दकम् ॥१२॥ पासगर्भगृहं चैव मध्यस्तम्भान्पारत्यजेत् । कुज्यसंयुक्तमेवान्त मानं प्रागुक्तवनयेत् ॥ १३ ॥
872
376
880
384

Page #292

२५४
[अध्यायः ३५]
मानसारे तले वले च वासं चेत्प्रस्तरस्योपरि न्यसेत् । गृह(कूट)कोष्ठादिमानानां ज(त)लस्थालिन्दमानकम् ॥ १६४ ॥ महाद्वारा(र) महाभद्रं मण्डपाकृति(ति) विन्यसेत् । कुर्यात्तदुक्तवद्युक्त्या चोपद्वारं तु योजयेत् ॥ १६५ ॥ विविधं च यथेष्टदिग्देशे चेष्टदिग्गतभित्तिकम् । तले तले तु सोपानमारुह्या(राहणा)र्थ प्रयोजयेत् ॥ १६६ ।। अन्यान्यनुक्तं(क्तानि) सर्वेषां शास्त्रयुक्त्या समाचरेत् । एवं रवितलं वर्धमानमुक्त पुरातनैः ॥१६॥ एवं प्रोक्तं तु शालानामायादि (व)क्ष्यतेऽधुना। दी(दये) चायं व्ययं ऋक्ष योनिः स्यात्तु विशालक ॥१८॥ परिणाह(हे) तिथिवारं गृहशेषं तु पूर्ववत् । कुर्याद्धय॑विधानोक्तं क्षयवृद्धाङ्ग(ङ्ग) सर्वशः ॥ १६ ॥ सर्वे(व)शाला नासिकातोरणायैः
पत्रैश्वित्रैः किम्बरीवत्र्युक्तम् । कुर्यान्नानालङ्कवं नैकभूमी
श्रीसौभाग्यारोग्यभोग्यप्रदायि ॥२०॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे शालाविधानं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।

Page #293

गृहमानस्थानविधानम् द्विजातीनां च सर्वेषां वर्णनां वासयोग्यकम् । गृहाणां मानविन्यासं स्थानं च वक्ष्यते धुना ॥१॥ प्रामे च नगरे वापि पत्तने खेटके पिवा। वने वा चाश्रमे वापि नद्यद्रे (द्रयो)श्च पार्श्व के ॥२॥ तेषां तु वेश्मनः स्थानं कल्पयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । द्वित्रिदण्ड समारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् ॥३॥ पत्यकपतिदण्डान्तं पञ्चधा विपुलं भवेत् । पादाधिकमथाध्यध पादानं द्विगुणं तु वा ॥४॥ द्विगुणान्तं गृहायाम गृहचा(स्य)न्तरम(ताराद)धिकम् । दीर्घ(देय) पादाधिकं दीर्घमन्त(चार्धाधिक)पादत्रयान्तकम् ॥ ५॥ गृहायामसमं(त्रयं) वापि तस्मात्पादाधिकं तु वा । प्रर्धाधिक(क) त्रिपादं चाधिक्यं वा त्रि(चतुर)गुणान्तकम् ॥६॥ गृहतारायतं ह्येवं विस्तारं ग्रहतारतन । गृहायामविशाले तु परमशायिकपदं न्यसेत् ॥७॥ ब्रह्मस्थानं विनान्येषां सर्वेषां वासयोग्यकम् । मार्यो विवस्वान मित्रं [च] भूधरश्च चतुष्टये ॥८॥ द्विजानां मुख्यहयं स्यात्कल्पयेत्तच्छ्रियावहम् । विवश्चि(स्व)ति पदे चैव मित्रके भूधरे तथा ॥६॥ भूपाना मुख्यवासं स्यादन्यजातेरयोग्यकम् । मापाद्यष्टामरदेशे वर्णानां वासयोग्यकम् ।। १०॥ इन्द्रादिषु चतुर्दिक्षु द्विजानां वासयोग्यकम् । यमे च वारुणे चैव भूपाना मुख्यवासकम् ॥११॥
32

Page #294

२५८
मानसारे वरुणे च शशस्थाने वैश्यानां वासयोग्यकम । नैत्ये सोमे (चे)शे च शूद्रायां वासयोग्यकम् ॥ १२ ॥ पनिलानलदेशे च सर्वेषां वासयोग्यकम् उत्तरेशानपर्जन्ये सर्वेषां पचनालयम् ॥ १३॥ अन्तरिक्षामिपूषा(ष्णि) च वर्णानां कूपयोग्यकम् । याम्ये च नैते वापि सर्वेषां भोजनालयम् ॥१४॥ वायव्ये विप्रजातीनां देवताभोजनालयम् प्रदिते (ती) चेशकोणे वा पितृ(त्रया)यां देवतार्चनम् ॥ १५॥ भलाटे च मृगे चैव द्विजानां गृहणीगृहम् । गन्धर्वे भृगराजे वा मृगे चैवान्तरितके ॥१६॥ सर्वेषां भूपतीनां च महिष्यावासयोग्यकम् । पुष्पदन्ते स्वकर्षे वा चायुधानां च मण्डप(योग्यक)म् ॥ १७ ।। वरुणे चासुरे नागे मुख्य पर्जन्यसोमके। वैश्यानां तु परेषां तु गृहिण्यावासयोग्यकम् ॥ १८ ।। सत्यके चान्तरिक्ष वा सर्वेषां शयनालयम् । शेषे चैवासुरे चैव वरुणे वासनाखयम् ॥१६॥ सोमे मृगपदे चैव हेमरत्नस्य वासकम् । नागे चैव द्विजानां च हुत(होम)कालयं भवत् ॥२०॥ प्रदिवे(1) सर्वजातीनां सपनार्थालयं भवेत तत्रैव सन्धिकार्यार्थ तद्वाझे चरणालयम् ॥२१॥ यमे च नैऋते वापि सूतकारालयं भवेत् । इन्द्रे चैव महेन्द्रे वा दासानामालयं तथा ॥२२ ।। वतश्चेशानबाझे तु चतुर्धा(चानुच)रालयं भवेत् । पूषे(ष्णि) च वितते(थे) चैव धेनोरालयमेव च ॥२३॥ , द्वारस्य वामपावें तु वाहनानां तहालयम् । प्रापश्चैवापवत्सा(त्स्ये) च बालालोकनमण्डपम् ॥२४॥ ब्रह्मास्थानसमीपे तु विवाहाद्यर्थमण्डपम् । इन्द्रे च इन्द्रराजे च वनाच्छादनमण्डपम् ॥२५ ।।

Page #295

३६]
गृहमानस्थानविधानम् रुद्ररुद्रजये वापि कन्यकारालयं भवेत् । सावित्रे च सवित्रे वा पुत्राणां चैव वासकम् ॥२६॥ मृगे च सर्वजातीनां विद्याभ्यासार्थमण्डपम् । तस्य बाह्यप्रदेशे तु तैलाभ्यङ्गार्थमण्डपम् ॥२७॥ अन्त्ये चावरणे चैशे वास्थानमण्डपं भवेत् । सोमे चैव विशाला(लासा)र्थ मण्डपं कल्पयेत्ततः ॥२८॥ मृगे वा मुख्यके वापि विलासी(सि)नां तदालयम् । पावके पूषके वाथ सत्यके वा महेन्द्रके ॥२६॥ सखीनां च गृहं कुर्यात्तत्रैवानुचरालयम् । द्वारस्य दक्षिणे पार्श्वे रक्षकारालयं भवेत् ॥३०॥ तत्रैव परिवारार्थ योधकानां तथालयम् । गृहत्तते यमे चैव महिषा(ज्या)यालयं भवेत् ॥३१॥ गन्धर्वे भृङ्गराजे चन्द्रदृष्टानास्यत्(नां च) तदालयम् । वृषे वा नैर्मृते वापि दिनादीनां गृहं भवेत् ॥ ३२ ॥ वरुष पुष्पदन्ते वा युवराजगृहं भवेत् । महेन्द्रे पुष्पदन्ते वा मुख्ये वाथ गृहक्षते ॥३३॥ सर्वषामपि वर्णानां द्वारं कुर्याद् विशेषतः । भूपानां मुख्यके द्वार विना चोक्तं पुरातनैः ॥३४॥ पावके वानिले वापि धान्यकर्णनमण्डपम् । नागे वा मुख्यके वापि धान्यागारं तु कल्पयेत् ॥ ३५ ॥ शोषे वा चासुरे वापि पुष्पमण्डपं संस्थितम् । चतुर्दितु चतुष्कोणे सोपाया(न)स्थानमीरितम् ॥ ३६ ॥ वायवे चाथ भलाटे नागे वा सर्वहर्म्यके । कुर्यान्नृत्ताङ्गनानां च नृत्तयोग्यं तु मण्डपम् ॥ ३७॥ रोगस्य च पदे चैव कुक्कुटावासयोग्यकम् । दौवारिके च सुप्रीवे मेषवासं च कारयेत् ॥ ३८॥ एकं वाथ द्विसालं वा त्रिसालं वार्ध(तुर्य)मित्तिकम् । भूपानां पञ्चसालान्तं द्वित्रिसाखमथापि वा ॥३६॥

Page #296

२६०
मानसारे
प्रन्तः सालपदे रोगे नित्यान्त ( चैन ) मण्डपं न्यसेत् । मुख्ये (ख्यं) वासं तु सर्वेषां चोक्तवत्कारयेत्सुधीः ॥ ४० ॥ सर्वेषामपि वर्णानां स्था (स्ना ) नयोग्यं द्विजन्मनाम् । क्षत्रियादित्रयाणां च उ ( तु चो) क्तरीत्या प्रयोजयेत् ॥ ४१ ॥ सर्वेषां देवतास्थानं मुख्यं वा कल्पयेत्सुधीः ।
प्रधाने (नं) सा (चोपवासं च धनार्थाय भवेदिह ॥ ४२ ॥ कर्तुश्चित्तवशाद्वापि सर्वेषां तु प्रधानकम् । अन्यत्सलं तु सर्वेषां चैकपचालयक्रमात् ॥ ४३ ॥ अन्यत्सालं तु सर्वेषामालयार्थं द्विपतकम्। भित्तिमानं तु सर्वेषां प्राकारस्योक्तवत्कुरु ॥ ४४ ॥ द्वारे च द्वारशालादिगोपुरान्तः क्रमान्न्यसेत् । वैश्यशूद्रगृहे द्वारं चैकादित्रितलान्तकम् ॥ ४५ ॥ कुर्यात्तु शूद्र जातीनां द्वारं शालावसानकम् । मुख्यादि चो (सोपवासैश्च सर्व प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ ४६ ॥ यत्रैव कर्तुर्धिष्णावशता विमानम्
1
सद्मादिकं सकल सीमविहारकुव्यम् ।
कोशा दिनीतिहयमन्दिरदन्विशाला
कुर्यात्ततोऽन्यदखिलं नगरं च शास्त्रात् ॥ ४७ ॥
[प्रध्यायः ३६ ]
इति मानसारे वास्तुशास्त्र गृहमानस्थानविधानं नाम षट्त्रिंशेाऽध्यायः ॥
80
84
88
92
96

Page #297

गृहप्रवेशविधानम् अथ वक्ष्ये नराणां च गृहवेशस्य लक्षणम् । सर्वेषां जातिहाणां चोक्तवत् क्रियान्वितम् ॥१॥ उत्तरायणमासे तु दक्षिणायन मे(ने चै)व वा । मिथुनं धनुः कन्यां च मीनं चैव विवर्जयेत् ॥२॥ प्रशस्तपक्षनक्षत्रे सुमुहूर्ते सुलग्नके। उभयोः स्थिरराशौ च शुक्लपक्षे प्रवेशयेत् ॥ ३॥ स्थपतिः स्थापकश्चोभा गृहवेशं समारभेत् । गृहाने मण्डपं कृत्वा प्रपा वा कूटमेव वा ॥ ४ ॥ पञ्चसप्तकरं तत्र गेहता समाप्रकम् । षोडशस्तम्भयुक्तं वा द्वादशस्तम्भमेव वा ॥ ५॥ विविधानां विधानानां नानावस्त्रैग्लङ्कृतम् । गोमयालेपनं कृत्वा चोक्तवत्कृतसमकम् ॥ ६॥ गृह वा मध्यरङ्गे [वा] पार्वे वा चैशकोणके। कुर्यादुक्तवच्छिल्पी सा(चा)रार्पणमेव वा ॥७॥ वास्तुमध्या(ध्ये उ)क्तवच्छिल्पी साधारणबलिं दिशेत(क्षिपेत)। पापादाष्टारणां च(पाद्यष्टामरांश्चैव) पूजयेत्स्थपतिः प्रभुः ॥८॥ मार्यादीनां चतुर्थाना(णी च) स्थामकेन बलिं(लिः) ददेत(दीयेत)। ब्रह्मादिदेवताश्चैव पूजयेद् विधिवत्(धिना) सह ॥६॥ वास्तुहोम ततः कृत्वा तृप्त्यर्थ वास्तुदेवताः । शुद्धिं कृत्वा ततः पश्चात्पर्यनिकरणं गृहम् ॥ १०॥ जलसंप्रोक्षणं कुर्यात्पुण्याहं वाचयेत्ततः । पश्चगव्येन संप्रोक्ष्य स्थपतिः स्थापकैः सह ॥ ११॥

Page #298

२६२
मानसारे पचानां प्रत्यकुर्वीत पादप्रक्षालनक्रियाम् ] । विधिवदाचमनं कृत्वा मण्डपान्तः प्रविश्यतु(शेत्ततः)॥१२॥ स्थण्डिले मण्डलं कृत्वा प्रस्तरे शुद्धशालिभिः । नवेन वारिकुम्भानि शुद्धतोयेन पूरयेत् ॥ १३ ॥ सूत्रेण नववस्त्रेण कुम्भाना(नि) परिवेष्टयेत् । नालिकेरफलद्यै(लादिभि)श्च युक्तं कूर्चेश्च पल्लवैः ॥ १४ ॥ पञ्चविंशपदं न्यस्य शुद्धतण्डुल(लेन) कारयेत् । कुशदर्भान्परिस्तीर्य तण्डुले चोक्तवत्क्रमात् ॥१५॥ ब्रह्मादिनवकुम्भाश्(नि) च तण्डुलोपरि विन्यसेत् । स्वर्णेन प्रतिमां कृत्वा देवतानां विशेषतः ॥१६॥ तत्तद्वस्त्रेषु संवेष्टय तत्तन्मंत्रेण पूजयेत्। उपवासमुपक्रम्य कर्ता स्वगृहिणी(ण्या) सह ॥१७॥ पीत्वा शुद्धं पयो रात्रावुपोष्य दिवसे पुनः । गृहिणीभर्तृहस्तौ च गृहस्तम्भ(म्भ) स्वयं करे ॥१८॥ रक्षाबन्धं ततः कुर्याद् वाचयेत्स्वस्तिवाचकम् । तत्तद्वाहनादीनां च यत्प्रधानायुतापि च ॥ १६ ॥ दिवा पा रात्रिकाले वा कुर्यात्तदधिवासनम् । साइराः पालिकाः सर्वाः स्थण्डिलोपरि विन्यसेत् ।। २०॥ ब्रह्मादिदेवतानां च(ताश्चैव) पूजयेत्स्थपतिर्बुधः । तत्तत्स्वनाममन्त्रेण प्रणवादिनमोऽन्तकम् ॥२१॥ इलेखा मध्यकुम्भे तु पूजयेद् विधिवद् बुधः । गन्धपुष्पैः समभ्यर्च्य धूपदीपं ददेत्(त) पुनः ॥२२॥ पायसा(सौ)दनशस्यादीन् ताम्बुलादिदि) निवेदयेत् । नृत्तगीतादिवायादिजयशब्दादिमङ्गलैः ॥२३॥ अग्निकार्य ततः कुर्यात्स्थण्डिलं(लप्राग्दिशि तथा । कुण्डे वा स्थण्डिले वापि समिदाज्यचरं तिलम् ॥२४॥ लाजकैश्चैव पश्चैते प्रत्येकाष्टादशाहुतीः । प्रणवादिखाहान्तं स्यात् श(च्छ)क्तिबीजं समुचरेत् ॥२५॥

Page #299

गृहप्रवेशविधानम् शक्तिगागत्रिमन्त्रेण पूर्णाहुतिं समाचरेत । अधिवासितकुम्भस्थजलेनैवाभिषेचयेत् ॥२६॥ वेश्मद्वारन्तदी(रान्तादि)वेश्मकं गृहं प्रति गृहं प्रति वाहनादीनि संप्रोक्ष्य स्थपतिस्थापकावुभौ ॥२७॥ सर्वमङ्गलघोषैश्च स्वस्तिवाचनपूर्वकम् । पश्चाद् गृहमङ्गलं कुन्नानावस्त्रैश्च शोभितम् ॥ २८॥ वितानध्वजसंयुक्तं पुष्पमाल्यैरलङ्कतम् । स्थपतिर्वरवेषान्यः प्राप्तपञ्चाङ्गभूषणः ॥ २६॥ श्वेतानुलेपनं स्थाप्य(प्यं) स्वर्णयज्ञोपवीतवान् । नवशुक्लांशकोपेतः श्वेतांशुकोत्तरीयवान् ।। ३०॥ पादप्रक्षालनं कुर्यात्सकलीकरणं कृतम् । धूपदीपं ददेत(त) पश्चाद् गन्धपुष्पाक्षतैः सह ॥ ३१॥ . ब्राह्मणैश्च यथाशक्ति वाचयेत्स्वस्तिवाचनम् । यजमानस्य प्रोत्या च अत्यैस्तु चा)न्यैरनुचरैः सह ॥ ३२ ।। गृहप्रदक्षिणं कुर्याजयशब्दादिमङ्गलैः । गृहद्वारस्य पुरत: स्थित्वायान्तं च वाचरेत् ॥ ३३ ॥ लक्ष्मीशं ततो नमस्कृत्य याचयद्धि(दि)ष्टमानकम् ।
मन्त्रम् हे सचिम गृहकर्तारं पुत्रपौत्रधनादिभिः ॥ ३४॥ संपूर्ण कुरु चायुष्यं प्रार्थयामि नमोस्तुते । एतन्मन्त्रं समुच्चार्य स्थपतिस्थापकावुभौ ॥ ३५॥ यजमानाय पश्चात्तु दद्यान्नैवेद्यशेषकम् । स्थपतिः(तये) स्थापकानां च(फेभ्यो) विप्राणां च(प्रेभ्यश्च) विशेषतः ॥ ३६॥ 72 दद्याद् दक्षिण(णां) ताम्बुलं तत्र समप्रवेशने । तेभ्यः सह स्वपल्या चानक्षीरोदकादिभिः ॥ ३७॥ नानाभूषणैर्दिव्यैः गन्धमाल्याम्बरादिभिः ।। द्वेजानां वेदघोषैश्च गीतनृचादिवायकैः ।। ३८॥

Page #300

२६४
मानसारे
[अध्यायः ३७]] छत्रचामरसंपूर्णकलशैर्दक्षिणादिभिः । पारुह्य हयदिव्यादीन यजमानस्य बन्धुभिः ॥३६॥ अन्यैरतुचरैः सार्ध कुर्याद् ग्रामप्रदक्षिणम् । ततः प्रवेशयेत्सर्व सर्वमङ्गलघोषकैः ॥ ४०॥ पश्चाद् बन्धुजनैः सार्ध कुर्याद् ब्राह्मणभोजनम् । एवं गृहं तु संवेश्य पश्चात्तु स्थापकादिभिः(भ्यः) ॥४१॥ वस्त्रभूषणवाहादीन्दद्यात्कर्ता स्वहस्ततः । स्थपतिः स्थापकान्ये(कैरें)त्य युष्मभ्यः(त्वमेवं) प्राप्तवान् गृहम् ॥ ४२ ॥ 84 इत्युका यजमानाय पश्चात्तं च विवर्जयेत् । प्रारुह्य ब्रह्मवाहं शुभमथ तच्छिल्पिसङ्घान् ग(धैर्ग)जाद्यैः ॥ ४३ ॥ प्रश्वैरुच्छ्राष्ट्रिा)दिनानापरिकरसाहतं दु(तैर्दु)न्दुभिभेदनादैः । कर्ता नानानृसेनारथम(थैर)पि विविधैश्वामरैः पु(प)त्रसधैः ॥४४॥ 88 यावद् गच्छन्ति(ति) तावत्स्वपुरिपरिसरं स ज(ज)येद्वि(दि)ष्टकायैः ॥ ४५ ॥
। इति मानसारे व
शास्त्र गृहप्रवंशविधानं नाम सप्तत्रिशाऽध्यायः ॥

Page #301

द्वारस्थानविधानम्
द्वारस्थानस्य विन्यासं लचणं वक्ष्यतेऽधुना ।
देवानां भूसुरादीनां वर्णानां च गृहे गृहे ॥ १ ॥
देवा (भूपा) नां हर्म्यके सर्वे (र्वस्मिन्) प्राकारे मण्डपे तथा । चतुर्दिक्षु चतुर्द्वारं चोपद्वारं यथेष्टकम् ॥ २ ॥
यथान्तरालदेशे तु मध्ये द्वारं प्रकल्पयेत् । भित्तिमध्ये यथा कुर्यात्तत्र दोषो न विद्यते ॥ ३ ॥ प्रच्छादनं यथाहयें द्वारं कुर्यात्तथैशके । जलद्वारं यथासारं (लं) निम्नदेशे प्रकल्पयेत् ॥ ४ ॥ दक्षिणे च कवाटे तु द्वारं कुर्यात्तु मुख्यके । तिर्यमध्ये तु सूत्र: (i) स्यादधादेशे प्रकल्पयेत् ।। ५ ।।
देवानां च मनुष्यायां महाद्वारं कवाटके ।
द्वारायां तु यथामुख्ये युक्त्या सोपानसंयुतम् ॥ ६ ॥ एवं तु देवहर्म्यादिद्वारं कुर्याद् विचचणः । नराणां च गृहे सर्वे द्वारस्थानं तु वक्ष्यते ॥ ७ ॥ गृहायामे विशाले तु नन्दनन्दपदं भवेत् । पूर्वद्वारं च हर्म्याणां महाद्वारं महेन्द्रके ॥ ८ ॥
अथवा मध्यसूत्रस्य वामे द्वारं प्रकल्पयेत् । ईशे वाघ पर्जन्ये चादिते (तौ) चोदिते तथा ॥ ६ ॥
88
8
12
16

Page #302

मानसारे जयन्ते वा मृगे वापि चोपद्वारं तु जालकम् । दक्षिणे द्वारशा(सा)ले तु महाद्वारं गृहक्षते ॥१०॥ प्रशवा मध्यसूत्रस्य वामे द्वारं प्रकल्पयेत् । वितते थे) च पदे पूषे(ष्णि) पावके चान्तरिक्षके ॥११॥ मृगे वा सत्यके चैव चोपद्वारादि पूर्ववत् । पश्चिमे द्वारहम्ये तु पुष्पदन्तपदे तथा ॥ १२ ॥ मध्यसूत्रस्य वामे तु महाद्वारं प्रकल्पयेत् ।. सुप्रीवस्य पदे वापि दीवारिकपदेऽपि वा ॥१३॥ नत्ये वा मृगे वापि भृङ्गराजपदेऽपि वा। गन्धर्वेचे]शेत्यु(तू)पद्वारं तद् वदायतन(वातायन)मेव च ॥ १४ ॥ उत्तरे द्वारशाले तु भल्याटस्य पदे तथा । मायामे मध्यसूत्रात्तु वामे द्वारं प्रधानकम् ॥ १५ ॥ मुखे(ख्ये) नागपदे वापि चानिले वाथ रोगके। शेषे वापि(प्य)सुरे वापि चोपद्वारं तु योजयेत् ॥१६॥ ईशानादिचतुरं कुर्याद दित्तु यथेष्टकम् । पचनालयसर्वेषां मुखे द्वारं तु मध्यमे ॥ १७ ।। कंचित्तन्मध्यसूत्रात्तु वामे द्वारं प्रकल्पयंत् । तदूर्ध्वगमनाय तुद्रजालकसंयुतम् ॥१८॥ द्विचतुर्वा पडष्टापि दशद्वादशमेव वा। एवं तु जालकं कुर्यादुत्तराधो(ध:) प्रदेशके ॥१६॥ मध्ये द्वारं(जालक) तु कुर्यान्मध्यसूत्रात्तु वामके। कुर्याज्ज (ज्जा)लद्वारं तु श्रेणितद्वारं कल्पयेत् ॥२०॥ देवानां पचनार्थ तु कुर्याद् वै युग्मजालकम् । कुर्यादामा(राहणार्थ) यद् द्वारं नैर्मृत्ये वापि शके ॥२१॥ गृहे सर्वे(वस्मिन्) यथारले पृष्ठे तु जालकं [तु] वा। मध्ये न जासकं कुर्यान्मध्यसूत्रात्तु वामके ॥ २२ ॥

Page #303

३८]
द्वारस्थान विधानम्
कुर्यात्तु ज (आ) द्वारमुपद्वाराक्तवत्सुधीः ।। २३ ।।
पथ्यांशं दक्षिणे तस्य वामे
बन्धां(न्ध्वं )शं स्यात्तत्तयोर्मध्यदेशके ।
हर्म्यायामे नन्दभागेकभागं
द्वारं कुर्यान्मानुषाणां निवासे ॥ २४ ॥
हर्म्यायामे मध्यसूत्रस्य वामे
कुर्याद् द्वारं भूसुराणां नृपाणाम् ।
एवं द्वारं शेषकाणां तु कुर्यात्
कुर्याद् द्वारं हर्म्यमध्यं सुराणाम् ॥ २५ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे द्वारस्थानविधानं नाम अष्टत्रिंशोऽध्यायः ॥
२६७
48
52

Page #304

द्वारमानविधानस द्वारमानविधि वश्य लक्षणं वश्यतेऽधुना। भूसुराणां सुरादीनां वर्णानां चालयादिकम् (दिषु) ॥१॥ वासं(से) वावायनादीनां कुड्यगोपुरमण्डपे । द्वारस्तम्भयुतं(ग्म) सर्वद्वारमानाद् पहिर्भवेत् ॥२॥ साधहस्तं समारभ्य षट्पडङ्गुलवर्धनात् । त्रयोविशवदुत्सेधं द्वारं सप्तकरान्तकम् ॥३॥ महद्(हा)द्वारमिति प्रोक्तमुपद्वारमिहोच्यते । एकहस्व समारभ्य त्रित्यङ्गुलविवर्धनात् ॥४॥ उपद्वार(1) त्रिहस्तान्तं सप्ता(त)दशविधोदयम् । द्वादशाङ्गुलमारभ्य त्रित्रिमात्रविवर्धनात् ॥५॥ वातायन(न) द्विहस्तान्त(न्त) त्रयोदशविधोदयम् । एखद्वारोदयं शेवं तद्वितारमिहोच्यते ॥६॥ सर्वेषां द्वारा गुरुद्वार(र)विशालकम् । अथवा द्वारमुख्यानां हर्म्यपादमिहो(वशादु)च्यते ॥७॥ वचत्पादोदये वाथ वसुनन्ददशांशकैः। तत्तदेकांशहीन स्याद् द्वारामिति स्मृतम् ॥८॥ वदर्ष विस्तृत प्रोक्तमय हऱ्यावशो(शादु)च्यते । सत्रिपादकरा(रमा)रभ्य षट्पडङ्गलवर्धनात् ॥६॥ सत्रिपादत्रिहस्तान्तं कन्यसादि नवोदयम् । एवं तु शुद्रहये तु मुख्य(ख्य)द्वारं प्रकल्पयेत् ॥१०॥ विहस्तं तु समारभ्य षट्पडासवर्धनात् । चतुर्हस्वावसानं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥११॥

Page #305

३९]
द्वारमानविधानम्
एवं तु मध्य तु मुख्ये (ख्य ) द्वारोदयं भवेत् । सार्धद्विहस्तमारभ्य षट्षङङ्गुलवर्धनात् ॥ १२ ॥ सार्धवेदकरान्तं स्यात्कन्यसादि नवोदयम् । मुख्यद्वारमिति प्रोक्तं मुख्य हर्म्ये तु योजयेत् ॥ १३ ॥ सप्तविंशेोदयं ह्येवं तदर्ध विस्तृतं भवेत् ।
एवं जातिवशात्प्रोक्तं छन्दादीनां प्रवच्यते ॥ १४ ॥ पश्वविंशाङ्गुला (लम)रभ्य द्विद्व्यङ्गुखविवर्धनात् । त्रयोविंशशतान्तं स्याच्छन्दद्वार विशालकम् ॥ १५ ॥ एकविंशाखा (लमारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् । एकविंशं शतान्तं स्याद्विकल्पद्वारविस्तृतम् ।। १६ । नवपक्ताङ्गुल। (लमा)रभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् । एकपङ्क्ताङ्गुलाधिक्यं शतान्तमाभासविस्तृतम् ॥ १७ ॥ विस्ताराद् द्विगुणोत्सेधं सामान्यमिति कथ्यते । द्विगुयात्पादमाधिक्यमर्धाधिकमथापि वा ॥ १८ ॥ तदुत्सेधं नवांशं स्यात्पश्वाशद् (श्वांशं) द्वारविस्तृतम् । प्रायादिकर्मषड्वर्ग प्रवाहं (हो) वक्ष्यतेऽधुना ॥ १६ ॥ जातिद्वारोदये सर्वेचा (र्वस्मिना )यादिसंग्रहं भवेत् । छन्दादीनां तु सर्वेषां तारे चायादिसंग्रहम् ।। २० ।। वृद्धिहान्यादिसर्वेषां प्रासादस्योक्तवद् भवेत् ।
कन्यसे कन्यसा मानं मध्यमे मध्यमं तथा ।। २१ ।।
मुख्ये मुख्यं तु मानं स्यात्कुर्याद् द्वारं शुभावहम् । हीनाधिकमानं चेत् श्रे (च्छे ) ष्ठकन्यसमानकम् ॥ २२ ॥ तद्द्द्वयोर्मध्यमं चाक्तं मध्यमे तद्द्द्वयं तु वा । सर्वेषामपि वर्णानां सर्वसंपद्विनाशनम् ॥ २३॥ शान्तिकादि यथाहर्म्य द्वारं तच्छान्तिकादिकम् । कुर्यादारोग्यमायुष्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ २४ ॥ विपरीते नृपादीनां विपत्यं (त्तिं) नित्यमावहेत । द्वारमानमिति प्रोक्तं पादादीन्वक्ष्यतेऽधुना ।। २५ ।।
२६६
24
28
32
36
40
44
48

Page #306

मानसारे शुद्धद्वारस्य परितः पादोदक (य)द्वार[सं]युतम् । भीमान्तं था(खा)तपादं वा चोत्तरान्तमथापि वा ॥२६॥ द्वारयोगस्य मूलाग्रे छिद्रं कुर्याद् दयार्द्वयम् । पट्टिकाद्वयमूलामे शिखायुक्ता(क्त)द्वारं योजयत् ॥ २७ ॥ • दारुद्वारमिति प्रोक्तं शिलाभग्नं तु योजयत् । कुड्यद्वारा(रम)र्कभागं स्यात्तद्वाह्ये पञ्चभागिकम् ॥ २८ ॥ अन्तःसप्ताशयामध्ये द्वारयोगस्य मध्यमे(मम)। तदंश(शे) त्रिचतुर्भागं पञ्चषट्सप्तभागिकम् ॥२६॥ अष्टांशं योगविस्तारं तदर्ध बहलं भवेत् । विस्तारस्य समं वापि त्रिपादं वाथ कल्पयंत् ॥ ३० ॥ पट्टिकोचायतं तारं घनं द्वारस्य योग्यकम् । द्वारयोगद्वयं चैव पट्टिकाद्वयमंव वा ॥ ३१ ॥ चतुर समारं वा भूषणालस्कृतं तु वा। योगादिघनमानं च कृत्वा बाह्ये नवांशकम् ॥ ३२ ॥ कुड्यान्ते पट्ट(९) बन्धा(न्ध्वं)शं तस्माद् ांशेन बन्धनम् । एकेन कम्पपट्टे स्याद्वन्धभागेन योजयेत् ॥ ३३ ॥ प्रथवांशेन पट्टं स्यात्पन(अं) मध्येऽर्धभागिकम् । अर्धेन कम्पसंयुक्तं कर्णबन्धांशमीरितम् ॥ ३४ ॥ कम्पमर्चेन(पद्ममध्येन) संयुक्तं चान्त्यं चेदलं भवेत् । एकाशं बाह्यपर्ट स्याद् गंशं भुवाङ्गकम् ॥ ३५ ॥ पन() द्वयांशकं चैव कम्पमेकेन कारयेत् । मध्यभुवाङ्गं युग्मांशं बाह्यपद्म द्वयांशकम् ॥३६॥ पट्टिकायोगबाटे तु द्वारांशं परितोऽन्वितम् । मथवा भूषणं तु स्यात्कुर्यास्वथ पट्टिका[म्] ॥ ३७ ।। द्वारयोगविशाले तु कर्ण वा द्विगुणं तु वा। योगमूलाप्रतुङ्गं स्यात् प(द) विन्यास(न्यसेत्) कुगलम् ॥ ३८ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्त पत्रवल्ल्यादिभूषितम् ।। द्वारो मध्यदेशे तु म(चा)धिराजो(जम)परि न्यसेत् ॥ ३६ ॥

Page #307

३९)
88
द्वारमानविधानम् तत्पावे चाचरादन्त(नुचरान्ते) दिपयुग्मं तु कारयेत् । दक्षिणे तु गणेशं स्याद्वामभागे सरस्वतीम् ।। ४० ॥ छत्रचामरसंयुक्तं तोरणादिविभूषितम् । तस्याधा(धः) पूर्णकुम्भायैः दर्पयाविभूषितम् ॥ ४१ ।। कुर्यादेवं तु रक्षार्थ सम्पदामास्पदं सदा। प्रथवा द्वारयोगस्य विशालं वक्ष्यतेऽधुना ॥ ४२ ॥ त्रिचतुष्पञ्चपण्मात्रं तस्मात्तु यनुलाधिकम् । पञ्चविंशाडुलान्तश्च(न्तं च) चतुर्विशाडुलान्तकम् ॥ ४३ ॥ एकविंशाडुलान्तं स्याद् द्वाविंशाङ्गुल(ला)न्तकम् । त्रयोविंशाङ्गलान्तं स्याद् द्वारयोगस्य विस्तृतम् ॥ ४४ ॥ अथदा हस्तमारभ्य त्रिव्यङलविवर्धनात् । तनिहस्तावसानं स्यात्कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥ ४५ ॥ दारुके तु शिला(ले) वापि कुर्याद् द्वारं विचक्षणः । क्षुद्रविस्तार() सर्वेषां द्वारयोगविशास्तकम् ॥ ४६ ॥ द्वारमानं तु सर्वेषां वर्णानां हर्म्यके न्यसेत् । देवानां हर्म्यके कुर्यात्तत्र दोषो न विद्यते ॥ ४७ ॥ द्वारभूषणसार्ध स्याद् द्वारमानेन कल्पयेत् । तद्विशालायततुल्यं कवाटायामविस्तृतम् ।। ४८॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्च कवाटस्य घनं भवेत् । एकं वा द्विकबाट वा युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥ ४६॥ युग्मदार न योग्यं स्यादयुग्मं चैव योजयेत् । युगलं तत्कवाट स्याद् दारुयुग्मं प्रयोजयेत् ॥ ५० ॥ दक्षिणस्य कवाट तु विशालाधिकमायतम् । एकद्वित्र्यडलं वामकवाट स्याद् द्विहस्त(विहीन)कम् ॥ ५१ ।। उत्समनं शिख तारं तवयं तस्य तुङ्गकम् । वृत्ताकारं(रा) शिखा सर्वा मूलोद्भवरचा(कुचं) भवेत् ॥ ५२ ॥ मध्ये तु क्षेपणं वामे(थ) शुद्धद्वारावसानकम् । त्रिचतुष्पञ्चषण्मानं मध्ये पथविस्तृतम् ।। ५३ ॥

Page #308

२७२
मानसारे
11
युग्मवेदकुमाराष्टपङ्क्त्यशं द्वादशांशकम् । कुर्यात्कवाटदीर्घे (देयें) क्षेपणं विस्तृता ( स्तारो ) धिकम् ।। ५४ ॥ त्रिचतुष्पथ्या (भ्वषड) ङ्गुलं वा [ पि] तस्य विस्तार (रं) मानयेत् । शुद्धद्वार समायामे विस्तारे परिकल्पयेत् ।। ५५ ।। प्रायदण्ड (ण्डं) त्रिधापञ्चसप्तकाकृतमेव च । दीर्घ ह्रस्वं च सर्वेषामिदं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ५६ ॥ सन्धिमध्ये तु वेदार्थं पट्टिकानां तु पादयुक् । पद्मपत्रादि सर्वेषां युक्त्या च समलङ्कृतम् ॥ ५७ ॥ प्राकारे च महाद्वारं क्षुद्रद्वारं कवाटके । सप्ताङ्गुलं समारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ५८ ॥ पचविंशालायामं त्रिचतुर्था (र) ङ्गुलं ततिः । तदर्ध तद्धनं कुर्यात्रिचतुष्पचाङ्गुलोन्नतम् ॥ ५६ ॥ कील भाजनमित्युक्तं कीलनं तु प्रवक्ष्यते । भाजनायामवत्कुर्यात्की लायामं यथेोक्तवत् ॥ ६० ॥ एकद्वित्र्यङ्गुलं वापि कीलतारं यथेष्टकम्। कवायुक्तं (i) तथैकं चेद् द्वारदक्षिणपार्श्वके ।। ६१ ।। द्वापादे पदे (यथा) वापि योजयेत्कीलभाजनम् । पर्वयुक् कीलमूला भाजने छिद्रं योजयेत् ॥ ६२ ॥ अयस्कीलं च पट्टे च पद्मपत्रादिशोभितम् । कुर्यात्तत्तत्कवाटानां युक्त्या तत्कीलशूलके ।। ६३ ।। यथाबलं यथाशोभं तथा युञ्जीत बुद्धिमान् । द्वारा भूपुरा च कुर्यात्तच्छिद्रपट्टिका[म्] ॥ ६४ ॥ कवाटस्योर्ध्वशूलं च तत्तच्छिद्रे प्रवेशयेत् । अन्तरद्वारं (रायां) तु (चैव) कवाटं चैव योजयेत् ॥ ६५ ॥ कीलं च भाजनं चैव कवाटयुग्मं तु योजयेत् । कवाटायामविस्तारे मध्ये छिद्रं तु युग्मतः ॥ ६६ ॥ छिद्रयोर्मध्यं [च] तस्योर्ध्वतः कीलं तदन्योऽन्यं निवेशयेत् । एवं युवा कवाटं च सव्यासव्यं तु योजयेत् ॥ ६७ ॥
[अध्यायः
108
112
116
120
124
128
132

Page #309

२७३
140
144
द्वारमानविधानम् देवानां मूलहवें तु कवाटाधिक्यवामके । सर्वेषामालये चान्तं यथेष्टं स्यापयेत्सुधीः ॥ ६८॥
136 उक्तवत्स्थापयेद् द्वारं स्थपति: स्थापकैः सह । देवानां हhके सर्व मध्यद्वारं तु जालकम् ।। ६६ ॥ द्विजातीनां च वर्णानां गृहे वातायनं बुधः । मध्यस्तम्भं यथायुक्त्याकारं यत्तु यथेष्टकम् ॥ ७० ॥ देवानां भूसुरादीनां वर्णानां च गृहे गृह । द्वारपट्टिकाया मानं लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।। ७१ ॥ द्वारस्य पुरतो देशे द्वारमध्ये सभद्रकम् । एकभाग(गं) द्विभागं वा निर्गमं पट्टिका भवेत् ।। ७२ ।। एकत्रिपञ्चभागेन पट्टिकाविस्तृतं भवेत् । विस्तार(र)द्विगुणं वापि पादानं द्विगुणं तु वा ।। ७३ ।। विस्तारार्धाधिकं वापि तद्द्वारं (र)पट्टिकोदयम् ।। तुङ्गे चाष्टांशकं कृत्वा चैकभागं मसूरकम् ।। ७४ ॥
148 तवयं पादतुङ्गं स्यात्तदर्ध प्रस्तरोदयम् । तत्समं प्रोवतुङ्गं स्यात् शि(च्छि)रतु(स्तु)ङ्गं द्वयांशकम् ॥ ७५ ॥ तदर्ध स्तूपितुङ्गं स्यात् शा(च्छा)लाकारं शिरो भवेत् । अथवा नासिकाकारं कुर्याद भित्ति(त्या) सहैव च ॥७६ ॥ षड्वर्गमिति प्रोक्तं च चतुर्वर्गमिहोच्यते । तुङ्गे षडंशके(क) कृत्वा ए(चै)का[]येकवेदिका ॥ ७७ ।। पादं शिरः शिखा प्रोक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् । सर्वालङ्कारसंयुक्तमेवमुक्तं पुरातनैः ।। ७८ ॥
166 प्रज्ञानाद् विपरीतं चेत्सर्वसम्पद्विनाशनम् ।। ७६ ।। एवं द्वारं तैत(ति)लानां द्विजानाम्
भूपानां चैव वैश्यकानां परेषाम् । मानं यत्तचोक्तवद्धयंदेशे
कुर्यात्सर्वसम्पदास्पदं स्यात् ॥८॥ इति मानसारे वास्तुशास्त्रे द्वारमानविधानं नाम पकानचत्वारिंशाध्यायः॥ .
162
160
34

Page #310

राजहर्म्यविधानम्
भूपतीनां च हर्ष्याणां लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । एकाशीतिक्रमाधिक्यं शतदण्डं समारभेत् ॥ १ ॥ द्विशतदण्डान्तं द्विद्विदण्डविवर्धनात् । सर्वभूपस्य हर्म्ये तु कन्यसादि त्र्यं त्रयम् ॥ २ ॥ • तद्विस्तारमिति प्रोक्तमायाममिति वक्ष्यते । विस्तारात्पादमाधिक्यमर्धाधिक्यमथापिवा ॥ ३ ॥ त्रिपादाधिक्यमेवं वा तत्समाधिक्यमेव वा । पञ्चाधिकचतुःषष्टिशतदण्डं समारभेत् ॥ ४ ॥ एकाशीतिशतान्तं स्याद् द्विद्विदण्डेन वर्धनात् । एवं तु चेात्तमान्तं स्यात्कन्यसादि त्र्यं त्रयम् ॥ ५ ॥ महाराजस्य हर्म्ये तु विशालं परिकीर्तितम् । विस्तारादाय ते (यामं) सर्वे यथा प्रागुक्तवन्नयेत् || ६ || त्रयाधिक्यं च पथ्यांशं ( ध्याशत्) शतदण्डं समारभेत् । नन्दषष्टा (ट्य) धिकं दण्डं शतदण्डावसानकम् ॥ ७ ॥ कन्यसा नवधा प्रोक्तं द्विद्विदण्डेन वर्धनात् ।
नरेन्द्रस्या (न्द्रा)लये सर्वे (f) विस्तारं परिकीर्तितम् ॥ ८ ॥ नवत्रिंशाधिकं दण्डं शतदण्डं समारभेत् । पञ्चाशच्छतपर्यन्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥ ६ ॥ पार्ष्णिकस्य तु हर्म्यस्य विस्तारं परिकीर्तितम् । पूर्ववचायते सर्वे (र्व) विस्तारं वर्धयेत्क्रमात् ॥ १० ॥ त्रयोविंशच्छतमारभ्य द्विद्विदण्डेन वर्धनात् । नवत्रिंशद्धवान्तं स्यात्पूर्ववन्नवभेदकम् ॥ ११ ॥
8
12
16
20

Page #311

राजहयंविधानम् हम्य(म्ये) पट्टधरोत्सेधे(रस्य च) विस्तारायाम(म) पूर्ववत् । ससप्तशतदण्डादौ द्विद्विदण्डेन वर्धनात् ॥१२॥ त्रयोविंशच्छतान्तं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । मण्डलेशालयतारं दीर्घ (दैय) प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १३ ॥ एकाधिक्यं तु नवतिदण्डं चैव समारभेत् । हस्ता(सप्ता)धिकशतान्तं च विस्तारं नवधा भवेत् ॥ १४ ॥ एवं तु पट्टभाक(ग)हयें चाया पूर्ववद् भवेत् । सविन(न)वाष्टदण्डादौ द्विद्विदण्डेन वर्धनात् ॥१५॥ एकाधिकनवत्यन्त(न्त) नवधा चोक्तमानकम् । प्राहारकस्य हर्ये तु कन्यसादि विशालकम् ॥ १६ ॥ मायामं पूर्ववत्कुर्याद्वर्धयेद् द्विगुणान्तकम् । नवाधिकं तु पञ्चाशद् दण्डं चैव समारभेत् ॥१७॥ सपञ्चसप्ततिश्चान्तं द्विद्विदण्डेन वर्धनात् । एवं तु नवधा प्रोक्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥१८॥ प्रसपाहस्य हर्षं तु चैवायाम तु पूर्ववत् । एकादि सप्तसालान्तं चक्रवर्तिनो हर्नाके ॥१६॥ षट्प्राकारं तु संकल्प चाधिराजस्य हर्म्यके।। एकादिपञ्चसालान्तं नरेन्द्रस्यापि हय॑के ॥२०॥ चतुःशा(सा)लावसानान्तं पार्णिकस्य तु हऱ्याके। एकादिकं त्रिसालान्तं पट्टधरादिभित्रिभिः(दित्रयाणाम्) ।। २१ ॥ प्राहारकासप्राहाभ्यां(हयोः) कुड्यमेकं द्वयान्तकम् । प्रध:(न्त:)सान्वं तथैकांशं द्वितीयं च त्रयांशकम् ॥२२॥ तृतीयं सप्तभागं स्यात्सैकाशं त्व(तु)रीयकम् । पञ्चमं चैकविंशांशमेकत्रिंशांश षष्ठकम् ॥ २३ ॥ सप्तमं च त्रयाधिक्यं चत्वारिंशाशमेव वा। कुर्यादेवं तु विस्तारे तत्तदायाम पूर्ववत् ॥ २४ ॥ पूर्वोक्तदण्डमानं चेदान्तःसाले प्रकल्पयेत् । तस्मात्तु चोक्तवद् वृया सप्तसालावसानकम् ॥ २५ ॥

Page #312

२७६
मानसारे तन्माने तु सालानां विनाभित्ति(त्ति) सभित्तिकम् । अन्तर्भित्तिस्तु चैवं स्यादहिर्भित्तिस्तु सर्वदा ॥ २६ ॥ कुर्यात्पश्चात्तु भित्तिश्चेत(त्तिं च) मानं वक्ष्ये यथाक्रमम् । उक्तप्रमाणबाह्ये तु कुड्यं कुर्यात्समन्ततः ॥२७॥ एकदण्डं समारभ्य सा(चा)धदण्डेन वर्धनात् । एकसालादि सप्तान्तं चतुर्दण्डावसानकम् ।। २८॥ भित्तिविस्तारमित्युक्तं केचिद्धस्तविवर्धनात् । सार्धद्विदण्डपर्यन्तं सप्तमान्तं विशालकम् ॥ २६ ॥ विस्तारं तु(रस्य) समुत्सेधं तत्पादाधिकमेव वा । प्रर्धाधिकमयात्सेधं पादोनद्विगुणं तु वा ॥३०॥ विस्तार(र)द्विगुणं वापि बाये वगं तथोन्नतम् । मूलतारे तु सप्तसाष्टांशैकैक[वि]हीनकम् ॥ ३१ ॥ भित्तिगृहस्य विशाल स्यान्मूलाप्रान्त क्षय(य)क्रमात् । प्राकारशीर्षसर्व [च] हस्तेनदन्तरोन्नतम्(नान्तरान्ततः) ॥३२॥ वृत्तं वा चतुर वा वक्राकारं तथैव च । षण्मा चाष्टमात्रं च द्वादशाङ्गुलमेव च ॥ ३३ ॥ कुर्यादन्तान्तरं शेषं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । शिलाचे(ले)ष्टकयोऽपि [च] मृण्मयैर्भित्तिकल्पनम् ॥ ३४ ॥ एकं वोदकभिात्तं वा कुड्यान्तं मण्डपाकारकम् । एवं कल्पं तु कामार्थमनुचरादिवासकम् ॥ ३५ ॥ एवं(योग्य) तु गृहमानं स्याद् विस्ता चाथ वक्ष्यते । सालानामपि सर्वेषां. परमशाधि(यि)कपदं न्यसेत् ॥३६ ॥ मध्ये ब्रह्मपदं त्यक्त्वा परितस्तु नृपादिभिः(दीनाम्) । कुर्यात्सर्वत्र सर्वेषामभीष्टादिजनालयम् ॥ ३७॥ इन्द्रे च वारुणे वापि सार्वभौमस्य हर्म्यकम् । अथवार्यपदे चैव चतुर्दितु विदिश्वपि ॥ ३८॥ यमे विवस्वते(ति) चापि चाधिराजस्य हर्यकम् । भूधरे च कुबेरे च नरेन्द्रस्यालयं भवेत् ॥३६॥

Page #313

४०]]
राजहयंविधानम् इन्द्रे इ(चे)न्द्रजयस्यांशे पाjिकस्य गृहं भवेत् । अथवा पुष्पदन्तस्य पदे वासं प्रकल्पयेत् ॥ ४०॥ रुद्रे रुद्रजये वापि चासुरस्य पदेऽथवा । पट्टधृगालयं कुर्याच्छोषकस्य पदेऽपि वा ।। ४१ ।। गृहक्षते च सवित्रे सावित्रस्य पदेऽपि वा । मण्डलेशस्य हर्म्य स्यात्पट्टभाक्(जश्)चालयं तु वा ।। ४२ ॥ प्रापवत् सा(अपवत्सस्या)पवत्स(त्स्य)स्य मृगे वा मुख्य केऽपि वा। प्राहारकास्त्रप्रायोश्चालयं परिकल्पयेत् ।। ४३ ॥ सर्वेषामपि भूपानां स्वनिर्यानि(स्थानीयादि)चतुष्टये । गृहमेवं तु शा(सा)लायां चोक्तमेवं पुरातनैः ॥४४॥ सर्वेषां मूलहाणां पूर्वद्वारं प्रकल्पयेत् । तत्तन्मूलस्य हर्म्यस्य दक्षिणे चोत्तरेऽपि वा ॥ ४५ ॥ नैर्मृत्ये वायवे चापि तत्तन्महिषि(षी)कागृहम् । मूलहर्म्यस्य याम्ये तु सा(चा)भिषेकादिमण्डपम् ॥ ४६॥ सुग्रीवे पुष्पदन्ते वा चायुधस्यालयं भवेत् । असुरे शोषके वापि वस्तुनिक्षेपमण्डपम् ॥४७॥ वरुणे नैर्मृते वापि मुहुर्वस्त्रधनालयम् । मामे च मुख्यके वापि रनहेमादिकालयम् ॥४८॥ गन्धर्वे भृगराजे वा भूषणालयमेव च । दक्षिणे नैर्ऋते वापि भोजनार्थ तु मण्डपम् ॥ ४६ ।। तथेशानपदे वापि पचनालयमेव च । अनिले चाग्निके वापि पुष्करिण्या(णीश्) च कल्पयेत् ॥५०॥ महिष्यावाससौम्ये कञ्चकोरा(किनश्)प्रा(चा)लयं भवेत् । वायव्येन धनाङ्गाशे पुष्पमण्डपं योजयेत् ॥ ५१ ॥ अदिते(ती) चोदिते वापि मज(ज)नालयमेव च । तत्तद्वाह्यप्रदेशे तु कायशुद्धयर्थमण्डपम् ॥५२॥ वायव्ये नैर्मृते वापि सूतिकामण्डपं भवेत् । पूरे(ष्णि) वा वितथे चैव दासदास्यालयं भवेत् ।। ५३॥

Page #314

२७८
मानसारे
अध्यायः
108
112
116
120
गृहक्षतपदे चैव शयनालयमेव च । मुख्ये वा प्र(चैवा)थ भल्लाटे विलासिनीनां चालयम् ॥ ५४॥ दौवारिकप चैव राजकन्यकर्णिका)रालयम् । द्वारस्य वामपार्श्वे तु गजाश्वादिकालयम् ।। ५५ ॥ द्वारस्य दक्षिणे पार्श्व रक्षकावासमेव च । सत्यके चान्तरिक्षे च तौर(रि)कालयमेव च ।। ५६ ॥ भृशे यानालयं कुर्याच्छे प्रागुक्तवद् भवेत् । अन्तःसालमिति प्रोक्त बाह्यशा(सा)लमिहोच्यते ॥ ५७ ॥ वरुणे युवराजस्य चालयं तत्प्रकल्पयेत् । तत्पूर्वे चोत्तरे वापि तस्यैवानुचरालयम् ॥५८॥ याम्ये च सोमदिर(शि) वापि वायव्ये वाथ नैर्मृते । प्रास्थानमण्डपं कुर्यात्पुष्करिण्यां(ण्याश्)च वायवे ॥ ५६ ॥ नागम्य वामके याम्ये कुर्यादारामदेशकम् । पुष्पोधानं ततः कुर्यान्मुख्य(ख्ये) भल्लाटकेऽपि च ॥६॥ नृत्तागारं ततः कुर्यान्नानानृत्ताङ्गनानि च । प्रात्मार्थ यजमानार्थ देवताहर्म्यमीशके ॥१॥ द्वितीये हम्र्ये (य)याम्ये तु पुरोहितालयमेव च । रोगे वा मुख्यके वापि स्वामिकारा(ध्यायका)लयमेव च ॥६२ ॥ द्वितीय:(य)सालबाह्ये तु द्वारं तस्य तु दक्षिणे। महाशनालयं कुर्याद् भैरवं तु बहिर्बहिः ॥६३॥ ईशे तु धेनुशालाश्च द्वारं कुर्यान्महेन्द्रके। पार्श्वके मेषशालाश्च सत्यके वानरालयम् ॥१४॥ सोमादीशानपर्यन्तं वाजिशाला प्रकल्पयेत् । याम्यादिपावकान्तं स्याद् गजशाला प्रकल्पयेत् ॥६५॥ तस्मात्तु नभृत्यान्तं कुत्(क)कुटालयमव च । वायुकोणादिमुख्यान्तं मृगाणां(ग)हरिणा[नामा] लयम् ॥६६॥ मुनीवे पुष्पदन्ते च कल्पयेन्मा(त्पति)मण्डपम् । उत्तरे बाह्यके वापि चोत्तरे वायवे तथा ॥६॥
124
128
132

Page #315

४०]
राजहर्म्यविधानम्
तद्देशे चार्ध्ववेदिः स्याद्विपदार्थाङ्क (ङ्ग) यान्वितम् । परितः शूलकम्पं स्याद् द्वारं तद्द्दक्षिणोत्तरे ॥ ६८ ॥ तत्तत्पश्चिमदेशे तु युद्धालोकनमण्डपम् । श्रारुह्यावलोकनार्थ [स्यात् ] कुर्याद्युक्त्या च मण्डपम् ।। ६६ ॥ वरुणे पुष्पदन्ते वा मेषयुद्धार्थमण्डपम् ।
मृगे च भृङ्गराजे वा कुक्कुटायुद्धभण्डपम् ॥ ७० ॥ मण्डपाङ्गणमध्यं तु परिता मेखलैर्यु (लायु) तम् । एकद्वित्रिचतुष्पश्चहस्तमूलाप्रविस्तृतम् ॥ ७१ ॥ सार्धद्विहस्तनिम्नं स्यात्सार्धपरिघान्वितम् ।
(दो)वारिकपदे चैव मयूरालयमेव च ।। ७२ ।। द्वारस्य दक्षिण बाह्ये व्याघ्रकालयमेव च । तद्वा तत्र देवादीन् ( नां) किरातालयमेव च ॥ ७३ ॥ तृतीयं वितथे तस्याशे रहस्यावासमण्डपम् ।
दिग्भागे सन्धिविग्रहमण्डपम् ॥ ७४ ॥ षट्सप्तावर वापि दक्षिण पश्चिमेऽपि च (वा) । उत्तरे पूर्व के वापि गजम (जा) श्वादिवाहनम् (नानि ) ॥ ७५ ॥ प्रारुह्यलोकनार्थ च मण्डपं परिकल्पयेत् ।
ईशे वा वितथे चैव रङ्गमण्डपमेव च ।। ७६ ।। भृशे वा सा (चा) न्तरीक्षे वा कारागृहमेव च (तथा) प्राकारस्य चतुर्दिक्षु द्वारगापुरकान्वितम् ।। ७७ ।। शेषं प्रागुक्तवत्कुर्यान्नृपचित्तवशात्तु यत् । प्रनुक्तं मण्डपं युक्त्या कुर्यादापडशान्वितम् ।। ७८ ।। ब्रह्म ब्रह्मपीठं स्यात्कुर्यादावृतमण्डपम् ॥ ७६ ॥ हस्तेन भूतमुनिरन्ध्रेण करं कृत्वा
विस्तारभित्तिं चतुरश्रं त्रियै (ध) कवे (के) न ।
ग्रामस्य मध्यमथ भूपतिमध्यहर्म्ये
नित्यं त्रिकाल (म्) इव पूजित ( तं) ब्रह्मपीठम् ॥ ८० ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे राजहर्म्यविधानं नाम चत्वारिंशोऽध्यायः ॥
२७६
136
140
144
148
152
156
160

Page #316

राजाङ्गविधानम् भूपतीनां च सर्वेषां सर्वाङ्ग वक्ष्यतेऽधुना। अधीत्याम्नायचतुरं तत्पडङ्ग पदक्रमात् ॥ १॥ शस्त्रास्त्रमन्त्रसर्वादीन्सर्वशास्त्राब्धिपारगः। षड्दर्शनं समं चैव दीक्षया च प्रवर्तकः ॥ २ ॥ धीरोद्धतो धीरललिता धीरोदात्तस्तथैव च ।
(ज्यं तु) स्वयं ज्ञात्वा स्वयन्त्रित: ।। ३।। शूरः प्रासश्च कोशार्थ (व्यो) धर्मज्ञो नीतिपारगः । समस्तभूमृतां चैते गुणाः प्रोक्ता विशेषतः ॥४॥ एतानि गुणरत्नानि राज्ञो यस्य च (ज्ञां सर्वेषां) सन्ति वै । शतपञ्चतुरङ्गानि(णि) पञ्चकुञ्जरमेव च ॥ ५॥ . लक्षार्धतन्त्राधिपतिः शतपञ्चवराङ्गनाः। एका स्यात्पट्टमहिषी अ(सोऽ)स्त्रमाहो(ह:) प्रकीर्तिता(तः) ॥६॥ षट्शत(त)मरीशकोट्यानि निषद(इ)न्ताबलमेव च । लक्षतन्त्राधिपतिश्च सप्ता(१)शतवराङ्गनाः ॥७॥ स्याता महिण्या(प्यौ) द्वितीय(द्वे चैव) प्राहारक इति स्मृतम् । शवाष्टहयरत्नानि सप्तद्विरदमेव च ॥८॥ सार्धलक्षतन्त्र स्यात्रि(त्तु) सहस्रं(स्र)वराङ्गनाः । महिषीत्रयमेवं च पट्टभाक् इति(चेत्येव) स्मृतम् ॥६॥ सहस्राश्वं दशभु(ग)ज पश्चाशतसहस्रकम् । वराङ्गनाभिरासेव्यो महिष्यश्व चतुष्टयम् ।।१०।। लक्षद्वयं तन्त्रं स्यान्मण्डलेशस्य भूपतेः । पञ्चा(१)शतसहस्राश्वाः द्वादशं कुखरं तथा ॥११॥ लक्षद्वयं च तन्त्र स्याद् द्विसहस्रवराङ्गनाः । महिष्यः पञ्च पट्टाभाः पट्टधृक(ग) भूपतिर्विदुः ॥१२॥

Page #317

राजाङ्गविधानम् द्विशताश्च(सहस्र)हयाः प्रोक्ताः पञ्चा(च)दशगजास्तथा। चानु(चतु)र्लक्षं च तन्त्रं स्यानिसहस्रवराङ्गनाः ॥१३॥ षण्महिष्यस्तथा प्रोक्ताः पार्णिकाख्यस्य भूपतेः । पार्णिक: स्यात्पट्टधरी मण्डलेशश्च पट्टभाक् ॥१४॥ एभ्यो(पाम्) नवद्वि(ही)पादाब्ज(तास्) तत्तत्तन्त्राधिपास्तथा । प्रयुतादिबहूनश्वाशत(सहस्र)कुञ्जरमेव च ॥ १५ ॥ तन्त्रं च शतलक्षं स्यान्महिष्यश्च दशस्त(त)था। लक्षार्ध वा(व)रवनिता चै(श्चै)वमुक्तं नरेन्द्र के ॥१६॥ नरेन्द्रे च द्विपादाब्ज(द्वीपादाप्ता)श्चैककोटितुरङ्गवान् । प्रयुतं द्विरदं प्रोक्तं दशकोटिश्च(च) तन्त्रकम् ॥ १७ ॥ दशलक्षं मरण्य(ण्याश्) च महिष्य(ध्या)श्च सहस्रकम् । अधिराजाख्यनृपतेश्वोक्ततन्त्रं पुरातनै:(न्त्राधिपास्तथा) ॥१८॥ अध:(धो) वा पट्टमहिपे(प्याम्) चेन्द्रस्य सदृशः प्रभुः । समभूमिपपालेभ्यो नमस्कृत्य पदाम्बुजम् ।। १६ ॥ दन्ताबलतुरङ्गाश्च तन्द्रा(न्त्रा)दि च वराङ्गनाः । अर्बुदं न्यर्बुदं चैव महाशङ्क(च) च पद्मकम् ॥ २०॥ गणिकान्तं परार्धाख्यं च सर्वे तन्त्रा:(न्त्राधिपा) प्रकीर्तिताः । सप्तद्वि(ताब्धि)मेखलाभूमि(मेश्) चैकच्छत्रेण पालकम् ॥२१॥ तस्मात्तु सार्वभूमाय(भीमाय) चक्रवर्तिरि(र्ती)ति स्मृतम् ॥ २२॥ आम्नायश्चितुरोऽधीत्य विधिवत्षड्दर्शनानां समम्
स(सा)मशास्त्रादिसर्वशास्त्रकुशल: स्थिरो धर्मवान् । धीरोदात्तगुणो महावितरणैश्वर्यधनान्यः प्रभुः
नीतिज्ञो जनरक्षको जनपदार्थानुपाार्थवान् ॥२३॥ सर्वज्ञो नर(द्विज)पालको शक(गुरु)पदाम्भोजद्विरेफः सुरैः(सुखी)
शान्तो कीर्तिपरायणश्च रसिको गन्धर्वशास्त्राधिपः । एते सर्वगुणाः समस्तनृपतेः साम्यादि चक्तिं बुधैः ____ एषां चोक्तगुणानि(णाः) नृपतेः सक्षुद्रभूभृताम् ॥ २४ ॥ इति मानसारे वास्तुशास्त्रे राजाङ्गविधाने नाम एकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
35

Page #318

राजलक्षणम्
अथ वक्ष्ये विशेषेण भूपानां लक्षणं परम । चक्रवर्ती महाराजो नरेन्द्रः पाकिस्तथा ॥ १ ॥
अथ पट्टधरश्वापि मण्डनेशस्तथैव च । प्रथैव पट्टभाक् चैव ततः प्राहारकस्तथा ॥ २ ॥
प्रहस्ततश्चै नव भूषा यथाक्रमात् (मम् ) । चतु:सागरपर्यन्तां महीं स्वीकृत्य बलवान् ॥ ३ ॥ जित्वा द्वारस्य पुरतो बन्ध ( घंटा ) माबध्य संस्थितः | न्यायान्यायविचारार्थ किश्विन्मध्यप्रतापवान् ॥ ४॥ कीर्तिमान श्रीमतां श्रेष्ठः कृपया लोकरक्षकः । सर्वावनीन्द्रवन्द्योऽसौ चक्रवर्तीति कीर्तितः ।। ५ ।। शक्तित्रयेदन्तिण (त्रयंथ) स्वीकृत्य सप्तराज्यस्य चेश्वरः । षड्गुणैः षड्बलैर्युक्तो नीतिज्ञः सूर्यवंशवान् ॥ ६ ॥ चन्द्रवंशोदितो वाथ चाधिराज इति स्मृतः । शक्तित्रयेण त्रितयराज्यं स्वीकृत्य दुर्वलान् (तु) ॥ ७ ॥ पार्ष्णिकः पट्टधरो मण्डलेशोऽपि पट्टभाक् । एतैर्वन्द्यपदद्वन्द्वो नीतिनेत्रः प्र (चा) रिन्दमः ॥ ८ ॥ सुकृती चेोत्सवर तो नरेन्द्रः परिकीर्तितः । एकराज्यस्याधिपतिश्चैकदुर्गमधिष्ठितः ॥ ६ ॥
षड्बलाधिपतिर्ज्ञानी कालशोऽथ प्रयोगवान् । एवं परेभ्यश्चाभिहितो पार्श्विक इ (वे ) ति स्मृतः ॥ १० ॥
4
8
12
16
20

Page #319
42] राजलक्षयम् चतुष्टयगुणाधीशश्चार्धराज्यस्य चेश्वरः / एकदुर्गस्याधिपतिः स्वाम्यमात्यैरपीश्वरः // 11 // मण्डलाधिपतिः(ति)पट्टभावभौमेऽ(गन्यैर)पि वर्जितम् (तः)। एवं गुणविशिष्टोऽसौ प्रोक्तः पट्टधराख्यया // 12 // प्रर्धमण्डलस्याधिपतिरेकमण्डलसंश्रितः / पट्टभागादिवन्द्योऽसौ मण्डलेश इति स्मृतः // 13 // मण्डलाधिपतिः(र्धाधिपः) श्रीमानेकदुर्गमधिष्ठितः / सजनानां धनाढ्यानामधिपः पट्टभाक स्मृतः // 14 // ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रैः(द्राणाम्) ए(चै)ककुखोद्भवः / एकदुर्गस्याधिपति नाजनपदाधिपः // 15 // सजनाधिपतिः सर्वरक्षादिन(नि)करेश्वरः / एतक्षणयुक्तोऽसौ राजा प्राहारकः स्मृतः // 16 // नानाजनपदाधीशो नगरीनायकः प्रभुः / एकदुर्गमधिष्ठा(स्था)प्य नानाजनपदैकराट् // 17 // आदाय दुर्बलानां तु सोऽस्त्रप्राही प्रकीर्तितः / चक्रवर्ती प्र(चा)धिराजश्च नरेन्द्रश्चाविचारकः(कम्)॥१८॥ पार्णिकश्च शिरखं स्यात्पट्टधृक् पट्टबन्धनम् / मण्डलेशस्य पढें स्यात्पट्टभाक् पट्टबन्धनम् // 16 // प्राहारकश्वासपाही चोभी माखाधरौ स्मृती / चक्रवर्ती महाराजो नरेन्द्रश्चैव मौलिनः // 20 // सिंहासन सनियूहं कल्पवृक्षसतोरणम् / पार्णिकश्च पट्टधरः पट्टभाक् तृतीयस्य तु // 21 // विना कल्पतरो:(6) सर्वमुक्तं सिंहासनादिकम् / प्राहारकस्य नृपतेः सिंहासनामति स्मृतम् // 22 // प्रखपाहस्य भूपस्य केवल चासनं भवेत् / चक्रवादि(दे)निर्वाध भूपाखायो(द)विशेषतः // 23 //

Page #320
284 मानसारे चामरे धवलच्छत्रं बहुमालाधर(रा) स्मृतम् / मासनानां तु सर्वेषां षट्पादं परिकीर्तितम् // 24 // चक्रवर्ती विशेषेण नवमालाधरः सुखी। चामरकं ।वनाच्छत्रं चतुष्पादसमन्वितम् // 25 // क्षुद्रस्य परिपालेभ्यो मध्यश्रेष्ठस्य योग्यकम् / बहुमाता च संप्रोक्तमन्यैः क्षुद्रैस्तु वर्धिते(वक्ष्यते) // 26 // वृत्ता(स्या) सज्जननियूह (हो) मुक्ता च(क्तया) स्रग्विभूषणम् / क्षुद्र(मध्य)श्रेष्ठस्य नृपतेश्वोभे जनपदे स्मृता(ते) // 27 // अन्येभ्यो (भ्यः) क्षुद्रराजेभ्यस्त्वेकजानपदं परम् / एते तु क्षुद्रभूपालो(ला) भूपालानां तु सेवकाः // 28 // चक्रवाख्यराजोऽसौ दुर्जनानां तु नाशकः / कपालुः कृपया लोकं संरक्षति मुहुर्मुहुः // 26 // प्रथ [च] दशकैकांशं कर स्वीकृत्य तिष्ठति / महाराजः षडशे तु कर चैकं परिग्रहे(गृहीया)त् // 30 // दुर्जनानां जन ज्ञात्वा दिशि धर्मस्य पालका:(कः)। नरेन्द्रस्य(च) तु पञ्चाशं करं स्वीकृत्य राज्यति // 31 // पर्थिभ्योऽविदरिद्रेभ्यो दाता धनवतां गृहीयात् / अथ पार्णिकाख्यनृपतिः करमद्य(पाद) प्रतिगृही(ही)यात् // 32 // पट्टधरस्य समये चोक्तवत् त्रिः(त्यशं) प्रतिगृही(हीया)त् / ददाति विदुषां भूयः (श्वा)न्येभ्यः किञ्चिदेव हि // 33 // पट्टभाक् राज्य(ज्यस्य) तत्सर्व कर स्वीकृत्य तिष्ठति / देवेभ्यो ब्राह्मणेभ्योऽपि नित्य(त्यं) मान्यं करोत्यसौ // 34 // प्र(प्रा)हारकस्य(च) देशस्य कर स्वीकृत्य तिष्ठति / नीतिशास्त्रोक्तवन्न्यायमन्यायं करोत्यपि // 35 // धर्मनग्धोपकारको वामभिः(एभिश्च) कर्मभिः दृढः / मसपाहः स्वराज्यस्य न्यायाजमाह(द्गृह्णाति) तत्करम् // 26 //

Page #321

राजलासयम् यथापराधदण्डं च हिंसां नाभिकरोति च । तापसान् बामणान्देवान् सदा पूजां करोत्यपि ।। ३७ ।। एवं क्षुद्राश्च भूपालाः स्खे स्वे जनपदे करान् । खीकृत्य चक्रवादिराजानां च करोत्यपि ॥ ३८॥ इत्युक्तन्यायमार्गस्य भागं कुर्वन्ति ते नृपाः । प्रक्षत्रियास्तु ते सर्वे प्रोक्त (क्ता) विद्वान(द्वद्भिः) पुरातनैः ।। ३६ ॥ इतिविरचितमेवं भूपतीनां परित्रम्
श्रुतिसकलपुराणैः सर्वशास्त्राय(खैर) मानम् : परिपत(ठ)ति यदे(य ए)तक्षणं चार्थयुक्तम्
स तु निखिलविबुधेभ्यो वन्द्यपादारविन्दः ॥ ४०॥
इति मानसारे वातुशास्त्रे राजलक्षणविधानं नाम द्विचत्वारिंशोग्ध्यायः ॥

Page #322

रयलक्षणम् देवभूसुरभूपानामारोहार्थं तु (हणाय) योग्यकम् । रथमानं क्रमाद् वक्ष्ये लक्षणं विधिना सह ॥ १ ॥ चक्रं चैव रथाकारं रथमानं च भूषणम् । त्रिवितस्तिं समारभ्य षट्षङङ्गुलवर्धनात् ॥ २ ॥ पचहस्तावसानं स्यात्पभ्वा (च) दशविशालकम् । वितस्तिद्वयमारभ्य वितस्त्येके (स्त्यर्धे) न वर्धनात् ॥ ३ ॥ सार्धवेदकरान्तं स्यात्पूर्ववत्संख्यया चेति ।
एवं तु चक्रविस्तारं देवभूसुरभूपतेः ॥ ४ ॥ अङ्गुलद्वयमारभ्य ए ( चै) कैकाङ्गुतवर्धनात् ।
सप्ता (त) दशाङ्गुखान्तं स्याद् घनं पचा (व) दशस्त (त ) था || ५ ॥ चक्रं वृत्ताकृतिं कुर्याद्युक्त्याथ पट्ट () योजितम् । विस्तारं च त्रिधा कृत्वा मध्ये कुक्ष्यंशकेन तु ॥ ६ ॥ तन्मध्ये तु त्रिमात्रादौ सप्ता (त) दशांगुलान्तकम् । पचा (च) दशं च विपुलं नाभिकुक्षस्य (चेर् ) वेशनम् ॥ ७ ॥ छिद्रं वृत्ताकृतिं ह्येव वृत्ताश्रं वाथ कुत्तिकम् । त्रिमात्रं पूर्ववद्वृद्ध्या सप्ता (त) दशाङ्गुलान्तकम् ॥ ८॥ पच्चा(च)दशविधि(धिः) प्रोक्तमे (मूचै)वं कुचिविनिर्गतम् । अन्तर्बहिश्च कृतिः स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ६ ॥ विवस्तित्रयमारभ्य षट्षङ्गुतवर्धनात् । पथ्वहस्तावसानं स्यात्सशिखाच्चायतं तथा ॥ १० ॥ शिखां विनायतं वापि चैकमेकादशायतम् । पश्चाङ्गुलं समारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ११ ॥
4
8
12
16
20

Page #323

४३]
एकविंशालान्तं स्यान्नवधा चाक्षविस्तृतम् । सप्ताङ्गुलं समारभ्य द्विालविवर्धनात् ॥ १२ ॥ त्रयोविंशालान्तं स्याञ्चाक्षोत्सेधं तु पूर्ववत् । शिखाश्च(च)क्रतारं(काकारं) तुल्यं तारं युक्त्वायतं तथा ॥ १३॥ शालजम्बूकसारं च सरलं वकुलार्जुनम् । मधुकं तिन्त्रिणी चैव वर्व(बर्बु)रद्रुममं च ॥ १४ ॥ व्याघ्री च सीरिणी चैत्र खादिरं कृकरं शमी। एवं चक्रादिदारुभ्यां(भिः) युक्त्या बलवशान्न्यसेत् ॥१५॥ दन्ततारे चतुष्पञ्चभागैकं शल्यविस्तृतम् । समं वाथ्य(ध्य)धर्मवं वा द्वयं तिर्यग्गतायतम् ॥ १६ ॥ दन्तधा(ता)रसमाधिक्यं कीलायाममुदीरितम् । कुर्याद् दन्ताग्रके छिद्रं युक्त्या कीलं प्रयोजयत् ॥१७॥ प्रक्षोपरि तथाता(धा)रं मानं चाप्यथ वक्ष्यते । सार्धहस्तं समारभ्य षट्पडडुलवर्धनात् ॥ १८ ॥ पञ्चहस्तान्तविस्तारं भा पञ्चा(च)दशं भवेत् । विस्तारद्विगुणान्तं च तत्पादांशेन वर्धनात् ॥ १६ ॥ पुरं पृष्ठायतं होवं नवमानमुदीरितम् । त्रिचतुष्पञ्चपट्सप्तसा(ता)ष्टनन्ददशाङ्गुलम् ॥२०॥ एतत्तु भारयुक्तं स्यात्तुद्रे तु द्वयमेव च । मुख पृष्ठे पट्टके स्यात्कुर्यादुक्तविशालवत् ॥ २१ ॥ सर्वेषां च रथाधारं दारुविस्तारमेव च । तत्पश्चांशेनवृद्धिः स्याद् द्विगुणान्तं तथेोदयम् ॥२२॥ रथाधारोदये देशे चोपधारं प्रयोजयेत् । भारायामे चतुष्पञ्चषट्सप्तांशविभाजिते ॥ २३ ॥ एकैकांशविहीनं स्यात् शे(च्छे)षांशेनायतं तथा । रथाधारसमुत्सेधं विस्तारस्याधिकं तथा ॥२४॥ पादमध त्रिपादं च तत्समं चाधिकोदयम् । दारुतारसमं कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ २५ ॥

Page #324

२८८
[अध्यायः
मानसारे वस्याधः कर्णनं कुर्यादक्षोत्सेधार्धमेव च । तत्तद्देशे तु छिद्रं स्यादतभारे रथान्तकम् ॥ २६ ।। छिद्रे प्रवेशयत्कीलं युक्त्यायपट्ट योजितम् । उपाधाराप्रपृष्ठे तु पट्टिकान्तं प्रयोजयेत् ॥२७॥ रथाधारोपरिदेशे चोपपीठं समं तथा । भारोत्सेधसमं वापि द्विगुणं त्रिगुणं तथा ॥२८॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं चोपपीठा(ठमु)क्तवद् भवेत् । तदूर्ध्वं प्रस्तराकारमुत्तरादेक्रियान्वितम् ॥२६॥ हरिकरिमकररूपैः पत्रचित्रादिसर्वैः
परिकरं तु युगानां नाटकैर्भूतयः । रसिकरफणिकास्ते(कैस्तु) तारणैः क्षुद्रपादैः
कृतमथ करिकणे सिकाभूषणाव्यम् ।। ३०॥ कुर्याद्युक्त्या च शोभार्थ युक्त्यास्त्वो विना रथम् । रथाधारा(रमु)पर्युक्तं च रथमानमि होच्यते ॥ ३१ ॥ त्रिभिर्वेद वितस्त्यादी षट्पडइलवर्धनात् । पञ्चसार्धकरं पञ्चहस्तान्तं विस्तृतं भवेत् ॥ ३२ ॥ ऊर्ध्वं चान्तस्थले च दशधा परिकीर्तितम् । तस्मादेकवितस्तयादा षट्पडइलवर्धनात् ॥३३॥ सपादद्विकरान्तं स्यादष्टधा निर्गमं भवेत् । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टनवांश(वान्त)कम् ॥ ३४ ॥ एवं युक्त्या तलं कुर्याद् मूलादपावसानकम् । वितस्त्येकं समारभ्य क्रियङ्कलविवर्धनात् ॥ ३५॥ एकहस्तावसानं स्यात् एकादश(पञ्चधा च) शिखोन्नतम् । पञ्चदशाडुला(श्चाङ्गलं समा)रभ्य त्रित्र्यदलविवर्धनात् ।। ३६ ॥ सप्ता(त)दशालान्तं स्यात्त(द् द्वि)तीये तु शिखोन्नतम् । वितस्त्येकं समारभ्य पादाधिककरान्तकम् ॥ ३७॥ तृतीये पञ्चधोत्सेधं त्रियकुलविवर्धनात् । एकहस्तं समारभ्य त्रिवितस्त्यन्तमुच्चकम् ॥ ३८॥

Page #325

रथलक्षणम् चतुर्थे पञ्चधा प्रोक्तं पूर्ववद् वर्धयेत्क्रमात् । त्रिमात्राधिकहस्तादी त्रयस्त्रिं(नवत्रिं)शालान्तकम् ॥३६॥ कुर्यात्पञ्चविधं प्रोक्तं पञ्चधामतलोन्नतम् । पादाधिक्यं तु हस्तादौ सत्रिपादकरान्तकम् ॥४०॥ एवं तु षट्तलं प्रोक्तं पञ्चधा चोच्छ्रयं भवेत् । पादोनत्रिवितम्त्यादौ त्रिव्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ४१ ॥ त्रिपादस्त्रि(त्रि)वितस्त्यान्तं सप्तान्ते पञ्चधोदयम् । त्रिवितस्ति(स्ति) समारभ्य त्रित्रिमात्रविवर्धनात् ॥ ४२ ॥ द्विहस्ता(स्तान्तम)ष्टतलोपञ्च(५) पञ्चधायमिति स्मृतम् । सपादत्रिवितस्त्यादौ त्रित्रिमात्रविवर्धनात् ॥४३॥ [स]पादयुगवितस्त्यन्तं नवतले [तु] शिरो(खा)दयम् । अधश्चैकवितस्त्यादि द्विवङ्गुलविवर्धनात् ॥४४॥ अष्टविंशाइलोत्सेधं चैकादिनवान्तकम् । वितस्त्येकं समारभ्य ए(चै)कैकाङ्गुलवर्धनात् ॥ ४५ ॥ मूलादपावसानं स्याद् युक्त्या युग्मदशात्(') न्यसेत् । चतुर्विशाङ्गुलान्तं च पञ्चविंशाङ्गखान्तकम् ॥ ४६॥ प्रत्येकं तु तलानां तु (तू)र्श्वभूमो(मेर)धिकोनतम् । तलानामपि सर्वेषां कुट्टिमं तत्प्रकल्पयेत ॥४७॥ तदधिष्ठानमाने तु चोक्तमानेन पूर्वके। सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् ॥४८॥ उपपीठस्य मानं तत्त्यवाधिष्ठानमेव च । यथाधिष्ठानगण्ये तु कुर्यात्(द) गण्या(कर्णा)धिकोमटम् ॥ ४६॥ सर्वेषां देवतारूपं कुर्यात्सर्व विचक्षणः । रथाः सर्वे समाश्राः स्युर्भद्रयुक्तम्(क्ताः) प्रथापि वा ॥५०॥ वितस्त्येकं समारभ्य त्रित्रिमात्रविवर्धनात् । त्रिवितस्त्यन्तं भद्रायां निर्गमं परिकल्पयेत् ॥५१ ।। रथाधारे त्रिभागैकं चतुर्भागत्रिभागिकम् । पञ्चभागं त्रिभागं वा विस्तारस्यार्धमेव वा ॥५२॥
36

Page #326

२६०
पिध्याय:
108
112
116
मानसारे चतुर्दितु चतुर्भद्रं स्यात् त्रिीकहरिं तु वा। भद्रमध्ये तु भद्रं स्याञ्चोक्तवत्कारयेत्सुधीः ॥ ५३॥ युक्त्या च भद्रं सर्वेषां नासिकायुक्तमेव वा । पक्षे च कुड्मलं युक्तं वक्राना(नि) तु सुयोजयेत् ॥ ५४ ।। पूर्वोक्तरथनामानि चाधुना [तु] प्रवक्ष्यते । नभखान्भद्रकं चैव भद्रं स्यात्प्रभञ्जनम् ।। ५५ ।। निवाताख्यं भद्रकं चैव पवनाख्यं च भद्रकम् । पृषद(तं) चेन्द्रकं चैवमनिलाख्यं च भद्रकम् ।। ५६ ।। एतानि रथनामानि चाश्रयुक्तं रथे विदुः । नभस्वान्भद्रं वेदा प्रभजनं षडकम् ॥ ५७ ॥ वाताख्यं द्विभद्रं स्यात्पवनाख्यं त्रिभद्रकम् । पृषतं चेन्द्रकाख्यं स्याद् दशा भद्रसंयुतम् ॥ ५८॥ द्वादशं(श)भद्रसंयुक्तमनिलाल्यमुदीरितम् । केचित्तु युक्तमेवं वा पट्टाभं रथमेव वा ॥५६॥ वृत्तं वा चायतं वृत्तं वा पट्टारे चायतं तु वा । प्रष्टा वा षडअं वा श्रवृत्तमथापि वा ॥६॥ वेदानं नागरं प्रोक्तं वस्व द्राविडं भवेत् । सुवृत्तं वेसरं प्रोक्तं र(चा)न्धं स्यात्तु षडश्रकम् ।। ६१ ।। द्मश्रवृत्तं समाकारं आ(का)लिङ्गं परिकल्पयेत् । पूर्वोक्ताकारायामे तहेवाख्यं विदुर्बुधाः ॥ ६२॥ पूर्वोक्तभद्रसर्वेषां नानादिन(विध)रथे भवेत । रखताराधिकांशेन वर्धनं द्विगुणायतम् ।। ६३ ।। पूर्वोक्तक्षुद्रमानेन देवभूसुरभूपतेः। युद्धार्थ च मखा(का)र्थ स्यान्मध्यनित्योत्सवार्थकम् ॥६४ ॥ देवानां भूपतीनां च महामानं महोत्सवैः । युद्धयोग्यं यथासर्वे(व) चकत्रयसमन्वितम् ॥६५ ।। मखा(क्षार्थमर्धर(ध्वनाथ) यथासर्वे(ब) वेदपादसमन्वितम् । नित्योत्सवं यथासर्वे(व) पञ्चचक्रसमन्वितम् ॥६६॥
120
124
128
182

Page #327

59
136
140
144
रखलक्षणम् महोत्सवरथाना च सर्वेषां चक्र (कं) वर्तते । षट्सप्ताटनवं वाथ दशचक्र क्रमाद् विदुः ॥ ६७ ॥ युद्धयोग्यं त्रिकं वेदि मखा(क्षा) द्वयमंव वा। नित्यासवरथाश्चै(यस्यै)कद्वित्रिवेदि प्रकल्पयेत् ॥६॥ महोत्सवरथे वेदि त्रितयादि नवान्तकम् । कल्पयंत्सार्वभौमस्य चैव नवश्वे (चे)ति वेदिका ।। ६६॥ महाराजे(जस्य) सप्तकान्तमकादि [च प्रकल्पयंत् । नरेन्द्राख्यनृपतेः(तेश्चैव) पञ्चकादि योजयेत् ।। ७० ॥ पार्णिकाख्यस्य भूपानामेकादि चतुरान्तकम् । विष्णोध्यम्बकस्यापि चेकाये(दि) नववेदिकाः ॥ ७१ ॥ बौद्धादिजिनकान्तानां सप्तान्तं चैकादित:(कम्)। अन्येषामपि देवानां वेदी(देवी)नां वेदसंख्यकम् ।। ७२ ।। एकादिपञ्चसंख्यान्तं कुर्याच्छिल्पिवरैर(वराड)पि । रथानामूर्ध्वदेशस्य चालङ्कारं प्रवक्ष्यते ॥ ७३ ।। मानं यथायुक्तिवशादेकद्वित्रितलं तु वा । कुर्याद् देवरथानां तु शेषमागमता(मो)क्तवत् ।। ७४ ।। प्र(र)थाधो गुरुपादसरारुहम्
गुरुवच षण्मुखं सरस्वतीम् । गणपतिं त्वथ शङ्करवल्लभाम्
विविधवाइनवस्त्रविभूपितान् ।। ७५ ।। प्रथ रथाभरणं परिकथ्यते ।
शिखिशिखण्डकचामरतारणम् । विविधकिङ्किणीनिर्मलदर्पणम्
व्यजनकेतकमाल्यमनोहरम् ।। ७६ ॥ प्रादौ रथस्य तलतोऽपि भुर्वरवेश्या
लास्याङ्गना सकलभावन(ना) सम्यक् वि(ग्वि)वनाम् । प्रत्युवमर्दलनिस्वन(नं) धार्य
चोऽर्थमल्पमरुतं ममे(गगने) दधानाम् ॥ ७७ ।।
148
153
156
160

Page #328

२६२
[अध्यायः ४३]
164
मानसारे वीणावेणुमृदङ्गपानि(णि)बहुशो विद्वत्सभापण्डितैः
सामन्तादिनुपालपुत्रसचिवैः पुरोहितैाह्मणैः । किञ्चित्(द)ध्यापकनृत्तनाथनिवहान संवेष्ट्य तच्छिल्पिभिः
युक्तं विष्णुमहेश्वरानपि तथा भक्तैश्च संवेष्टितान् ॥ ७८ ॥ द्वारपाखकसयनकिन्नरान्
नागकन्यकगठननिध्यपि। कल्पवृतयुतचक्रवर्तिभिः
मण्डितं कुरु सवेदिभिः ॥ ७ ॥
168
इति मानसारे वास्तुशास्त्र रथलक्षणविधानं नाम त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

Page #329

शयनविधानम् देवानां च द्विजातीनां वर्णानां शयनार्थकम् । योग्यक(क)पर्यस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥१॥ एकादशाङ्गुलमारभ्य द्विगुलविवर्धनात् । पञ्चविंशाङ्गुलान्तं स्याद्वालपर्यविस्तृतम् ॥२॥ एवं चाष्टविधं प्रोक्तं बालानां सर्वजाति(ती)नाम् । तदर्ध च त्रिपादं च तत्समाधिकमायतम् ॥ ३ ॥ विस्तारार्ध त्रिपादं च परितो वातायनोदयम् । तद्विस्तारसमं वापि त्रिपादं पादोदयं भवे(स्या)त् ॥ ४ ॥ त्रिचतुष्पञ्चाङ्गुलं वापि पादविस्तारमेव च । चतुष्पादसमायुक्तं पादाने चक्रसंयुतम् ॥ ५॥ पादतारसमं चक्र(क)विस्तारं परिकीर्तितम् ।। अधैंकद्मङ्गलं वापि धनं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ६ ॥ पादाप्रे सान्तरालं स्यात्कुत्तिर्यक् च यन्त्रकम् । द्विमानं च त्रिमात्र वा पर्यy(क)पट्टिकोदयम् ॥ ७ ॥ तवयं विस्तृतं चैव चागं वामा(पादा)प्रकणेयुक् । परितः पट्टिकामध्ये परितः छिद्रं योजयेत् ॥८॥ कार्पासं रज्जु वेणुं च तालं च शणवल्कलैः । पट्टिकाश्च त(को)योर्मध्ये दीर्घदीर्घ तु योजयेत् ।। ६ ॥ पट्टिका परितो बाद्ये वृत्तकं परिकल्पयेत् । एकं वाथ द्वयं वापि क्षेपणं बहुधान्वितम् ॥१०॥ वृत्ताकृतीष्टपादानां युच्या वर्णन लेपयेत् । गवाक्षाकारं युक्त्या च पट्टिकोचे समन्ततः ॥ ११ ॥

Page #330

२६४
मानसारे
कुखराक्षमलक्षं वा पत्रपुष्पाद्यलङ्कृतम् । क्षुद्रक्षेपणसंकीर्ण क्षुद्रनानाघिसंयुतम् ॥ १२ ॥ बहुपादश्रेणियुक्तमधिष्ठा[ना]ङ्गक्रियान्वितम् । एवं तु बालपर्यडू सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १३ ।। एकविंशाङ्गुलमारभ्य द्विद्महुलविवर्धनात् । सप्तत्रिंशाङ्गुलान्तं स्यात्पर्यङ्कस्य विशालता ।। १४ ।। कन्यसादुत्तमान्तं स्यादनिकान्तरमेव च । एवं तु मानुषाणां च देवानां च विशेषतः ॥ १५ ।। पाद(द) बाह्यावसानं स्याद्विस्तारायाम मानयत् । देवानां च द्विजातीनां विस्तारं(र)द्विगुणा(णमा)यतम् ॥ १६ ॥ विशाले तु गुणांशं वा मंशाधिकायतं तथा । तस्माद्धोनाधिकं चैतत्सर्वदोषसमुदभवम् ।। १७ ।। त्रिचतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टनन्ददशाकुलम् । एकादशालान्तं च नवभेदमुदीरितम् ॥ १८ ॥ कन्यसादुत्तमान्तं स्यात्पट्टिकाविस्तृतं भवेत् । विस्तारार्ध तदुत्सेधं परित: पट्टिका भवेत् ॥ १६ ॥ वेदाश्रायतं सर्व [तु] पर्यङ्कमिति कथ्यते । षडङ्गायादिसर्वेषां विस्तारे परिकल्पयेत् ॥२०॥ परितः पट्टिका बाह्ये वृत्तवेत्रादिमण्डितम् । अधिष्ठानोपपीठं यत्कुर्याद्वै पट्टिकोन्नतम् ॥ २१ ॥ श्रीवन्धं कुट्टिमं कुर्याद् देवभूसुरभूपतेः । पादबन्धमधिष्ठानं सर्वजात्याकिं भवेत् ॥ २२ ॥ प्रतिभद्रोपपीठं स्याद् भूसुरसुरभूपतेः । वेदिभद्रोपपीठं स्याद्वैश्यशूद्रस्य(द्रयोः) योग्यकम् ॥ २३ ॥ उपपीठमधिष्ठानं नाटकाचादिनावृतम् । देवानां देवतारूपं मानुषाणां च मानवम् ॥ २४ ॥ देवानां सर्वरूपं स्यान्मानुषस्योक्तवद् भवेत् । पद्मपत्रादिचित्रैश्च सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ २५ ॥

Page #331

४४]
शयनविधानम् दन्तं वा दारुजं वापि क्षुद्रवेद्यादि कुदम् इम)लैः । षण्णवार्काकुलं चैव त्रिविधं पादतुङ्गकम् ॥ २६ ॥ उत्सेधं च(धस्य) समं तारं त्रिपादं वार्धमेव वा। मूलतारं(र)शरांशे तु त्रयांशं चाप्रविस्तृतम् ॥ २७ ॥ तदुत्सेधं तु नवांशं स्याजन्मनो(न उ) शिवांशकम् । पतुङ्ग द्विभागं स्यात्कोचमम्बरांशकम् ॥२८॥ कुम्भमेकेन कर्तव्यं कन्धरं च द्विभागिकम् । साशं चोर्ध्वपत्रं स्यादींशं वाजनं भवेत् ॥२६॥ कुम्भपादमिति प्रोक्तं तस्मादुचं प्रवेशनम् । वदेव हरिकाकर्ण सर्वाङ्ग पद्मवाजनम् ॥ ३०॥ वापादमिति प्रोक्तं युक्त्या कुर्यान्मनोहरम् । अथवा मध्यकर्णादौ चोर्ध्वादी पनवाजनम् ॥ ३१ ॥ पद्मपादमिति प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । चतुःषट्पादयुक्तं वा देवानां च द्विजातीनाम् ॥ ३२॥ देवानां भूतसिंह वा पादमध्ये प्रयोजयेत् । नृपाणां सिंहपादं स्यात् शे(च्छे)षाणां पूर्ववद् भवेत् ॥ ३३ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । प्रयष्कीलेन पादानां मध्ये रन्धं प्रयोजयेत् ॥ ३४ ॥ तदूधै पट्टिका न्यस्य कीलाने च कवन्धनम् । चतुर्भिः शृङ्खलायुक्तमान्दोलं चैकतो(त उ)परि ॥ ३५ ॥ देवभूसुरभूपानामन्येषां शयनार्थकम् । वकुलं चाशि(श्वि)नीपुत्रं द्राक्षारक्तं च चन्दनम् ॥ ३६॥ निम्बं च चन्दनं चैव चापशाखः शमी तथा । एवं तु शयनादीनामासनानां च दारुभिः(रूणि)॥३७॥ दन्तं वै सीरिणी चैव तिन्दुकं विरलं तथा । शाकं च सर्वपादानां वृक्षमे(श्चे)वमुदीरितम् ॥ ३८॥ मन्यानि स्निग्धसर्वैश्व(वाणि) यथालामेन संग्रहम् ॥४०॥

Page #332

२६६
मानसारे
[अध्यायः ४४ विस्तारदीर्घचरणानि विभूषणं च
युक्तं विधाय कुरुते त्वथ शिल्पिनोक्तम् । पर्यकोपरि नयनं प्रकुर्वन् (नान्दोले)
80 पुत्रं(त्रस्य) चायुरपि हानिः घ(ध)नक्षयं च (यश्च) ॥४१॥ मञ्चस्य लक्षणं सपट्टिकपादकादीन्
सर्वाङ्गमपि केसरीभूतपादम् । शास्त्रोक्तलक्षणवशात्कुरुते तु सर्वम्
सम्पत्सुखं च लभतेऽप्यथ भुक्तिमुक्तीः ॥ ४२ ॥
84
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे शयनविधानं नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥

Page #333

सिंहासनलक्षणम् देवानां चक्रवादिनृपाला(नामा)सनयोग्यकम् । सिहासनस्य मानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।।१।। प्रथमाभिषेकयोग्यं स्यात्प्रथमासनमेव च । मङ्गलाख्याभिषेकस्य मङ्गलासनमीरितम् ॥२॥ वीराख्या[त्व]भिषेकस्य [च] वीरासनमुदीरितम् । विजयाख्यस्याभिषेकस्य विजयासनमीरितम् ॥ ३॥ एवं चतुर्विधं प्रोक्तं भूपानामासनं भवेत् । नित्यार्चनासनं चैव नित्योत्सवासनमीरितम् ॥४॥ विशेषाख्यार्चनार्थाय विशेषाख्या(महोत्सवा)र्चनासनम् । चतुर्विधात्मनं प्रोक्तं देवानामपि योग्यकम् ॥ ५॥ प्रादौ पद्मासनं प्रोक्तं द्वितीयं पद्मकेसरम् । तृतीयं पद्मभद्रं स्याछोभद्रं स्याश्चतुर्थकम् ॥६॥ पञ्चमं श्रीविशालं स्यात्षष्ठं श्रीबद्ध(न्ध)मेव च । सप्तमं श्रीमुखं चैव भद्रासनं तु चाष्टकम् ॥७॥ नवमं पगं च भद्रं स्याद् दशमं पादबन्धकम् । मासनानि(नां) तु चैतानि(नां) नामानि कथितानि वै ॥८॥ प्रत्रोक्तमा(क्तानामा)सनानां च सर्वेषां मानमुच्यते । सप्ताकुलं समारभ्य द्विमङ्गल विवर्धनात् ।। ६॥ सप्तविंशानुलान्तं च विस्तारं नवधा भवेत् । परार्थ यज[मा]नार्थ चासनायाम पूर्ववत् ॥ १० ॥ पञ्चादशाङ्गुला(लमा)रभ्य द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् । एकत्रिंशाकुलान्त स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥ ११ ॥
37

Page #334

२६८
मानसारे
विस्तारं च तथा प्रोक्तं नित्योत्सवस्य चासने ।
आयामं पूर्ववत्कुर्याद् द्विगुणान्त यथाक्रमम् ॥ १२ ॥ नवपङ्क्त्यडला (लमा )रभ्य डिलविवर्धनात् । पथ्वत्रिंशाङलान्तं स्याद्विस्तारं परिकीर्तितम् ॥ १३ ॥ महोत्सवे चासनं ह्येवं कन्यसादि त्र्यं त्रयम् । विस्तारं (र) द्विगुणायामं पादोनद्विगुणं तु वा ॥ १४ ॥ विस्तारार्घायतं वापि पादाभ्यन्तरमानकम् । पादबाह्यावसानं स्यात्पादमध्यावसानकम् ॥ १५ ॥ विस्तारे चायते कुर्यान्मानमेवं तु सर्वतः । एवं तु देवतानां च महीपानां च वक्ष्यते ॥ १६ ॥ पञ्चा(च) दशाङ्गुखा (लमा )रभ्यं द्विमङ्गुतविवर्धनात् । सैक त्रिशाङ्गुलान्तं स्यात्प्रथमासनमेव च ॥ १७ ॥ विस्तारं नवधा प्रोक्तं कन्यसादि त्र्यं त्रयम् । तस्मादर्धाधिकं वापि त्रिपादाधिकमेव वा ॥ १८ ॥ तत्समेना (मं वा )धिकं वापि त्रिविधं चायतं तथा । सप्तदशाङ्गुला (लमा ) दास्याद् द्विद्य इलविवर्धनात् ॥ १६ ॥ पञ्चत्रिंशतिमात्रान्तं नवतारं तु पूर्ववत् ।
वीरासनमिति प्रोक्तं दोर्घ(दैर्घ्य ) प्रागुक्तत्रन्नयेत् ॥ २० ॥ एकविशाङ्गुलमारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ।
सप्तत्रिंशाङ्गुलान्तं स्याद्विजयासनं विस्मृतम् ॥ २१ ॥ नवभेदमिति प्रोक्तं दीर्घ (दैर्घ्य ) पूर्ववदाचरेत् । विस्तारमायतं प्रोक्तं तत्तत्तुङ्गमिहोच्यते ।। २२ ।। एकाङ्गुतं समारभ्य चैकाङ्गुलविवर्धनात् । नवाङ्गुलान्तमुत्सेधं कन्यसादि त्र्यं त्रयम् ।। २३ ।। प्रात्मनश्वासनात्तुङ्गं तद्विस्तारवशात्क्रमात् ।
वन्ह्यङ्गुलं समारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ २४ ॥ नन्दक्यान्तं स्यान्नित्यार्चनासनोदयम् । एवं नवविधं प्रोक्तं विस्तारस्य वसा ( शान) न्यसेत् ।। २५ ।।
[अध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #335

४५]
सिंहासनलक्षशम् पञ्चाङ्गुलं समारभ्य द्विद्माइलविवर्धनात् । एकविंशालान्तं स्यान्नित्योत्सवासनोदयम् ॥ २६ ॥ एवं नवविधं प्रोक्तं कन्यसादीनि पूर्ववत् । सप्ताङ्गुलं समारभ्य द्विद्म कुलविवर्धनात् ॥ २७ ॥ त्रयोविंशाङ्गखान्तं स्याद्विशेषाख्यानोदयम् । क्षुद्रादि त्रित्रिमानं स्यात्कुर्यात्तु पूर्ववत् क्रमात् ।। २८ ॥ नवाङ्गुलं समारभ्य द्विद्वाङ्गुलविवर्धनात् । पञ्चत्रि(वि)शालान्तं स्यात्कन्यसादिनवोदयम् ॥ २६ ।। महोत्सवासनं त्वेवं यथाक्रमेण पूर्ववत् । त्रिचतुष्पञ्चषण्मात्रं सप्ताष्टकनवालम् ॥ ३०॥ दशैकादशमात्रान्तं नवभेदमुदीरितम् । कन्यसादुत्तमान्तं स्याच्छिखरोदयमेव च ॥ ३१ ॥ नवालं समारभ्य चैकेकालवर्धनात् । सप्ताप्तदशाकुलान्तं स्यात्प्रथमासनतुङ्गकम् ॥ ३२ ॥ एकादशाङ्गुला(लमा)रभ्य नवपङ्क्तयङ्गुखान्तकम् । मङ्गलासनमु(नो)त्तुङ्गं नवभेदमुदीरितम् ॥ ३३ ॥ त्रयोदशाडुला(लमा)रभ्य चैकविंशाङ्गुलान्तकम् ! वीरासनमिति प्रोक्तं नवधा तुङ्गमेव च ॥ ३४ ॥ पञ्चा(च)दशाडुला(लमा)रभ्य त्रयोविंशाकुलान्तकम् । नवभेदमिति प्रोक्तं विजयासनतुङ्गकम् ॥ ३५ ॥ विस्तारे चतुरङ्ग वा षट्शुभायादि कारयेत् । त्रिचतुष्पञ्चषड्वृध्या चाष्टहानिश्च योनयः ॥ ३६॥ षट्सप्ताष्टकवृना तु द्वादश[भिः] क्षपयेद् बुधः । शेषमायमिति प्रोक्तं सप्ताष्टनववर्धनात् ॥ ३७॥ दशभिः चपयेच्छषमेव व्ययमुदीरितम् । अष्टनन्ददशे(श)वृया सप्तविंशे(श)आयो भवेत् ॥ ३८ ॥ शेष दिनमिति प्रोक्तं वृद्धाटनन्दनाधिका। सप्तके चन्द्रगे(हृतक) शेषं वारमेवमुदीरितम् ॥ ३६॥

Page #336

३००
मानसारे त्रिचतुष्पञ्चवृद्ध्या तु क्षपयेत्तु नवांशकम् । गजयानि विनाकुर्यात्सिंहासनान(नि) यथाशुभम् ॥ ४० ॥ मायाधिक्य व्ययहीनं सर्वसंपच्छुभावहम् । प्रायहीन व्ययाधिक्यं सर्वसम्पद्विनाशनम् ॥ ४१ ॥ धूमयोनिश्च काकाच गर्दभान श्वानं वर्जयेत् । प्रन्ययोनिः शुभं(भा) सर्वे(वी) शुभयोनिमिह योजयेत् ॥ ४२ ॥ सर्वषां मानमित्युक्तं गण्यमानमिहोच्यते । सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् ।। ४३ ॥ केवलं चोपपीठं वा कुर्यात् सिंहासन बुधः ॥ ४४ ।। ग्रंशं जन्म शशिसार्ध पा(पाद)कम्
पम्पकर्ण शरमर्ध कम्पकम् । अंशमजं शशि वाजनो(नमु)परि
क्षेपबमध रविभागतुके॥ ४५ ॥ बेदिभद्र(द्र) विविधा(ध)कपोतधृत
चोर्ध्वयोगभुव(गेलं वि)ना कपोतको । देवभूपति यत्योर्यबा वथासने
योग्यमेव कृतय(म)स्तु मूलके ॥ ४६ ॥ मासनस्योदयार्ध वा त्रिभागेकोनमेव वा । पपीठोदयं सेव चोक्ततुङ्गेऽधिकं तु वा ॥ ४७ ॥ शेष मसूरकं वापि समाधिष्ठानतुझकम् । उत्सेपरविमागे तु जन्मतुझं शिवांशकम् ॥ ४८ ॥ वर्षे वार्धकम्पं स्यात्पाद(दं) भागेन योजयेत् । त्रिपादाधिकमरोन महापगं प्रयोजयेत् ॥ १६ ॥ वदूर्व सार्धमागेन कर्णवृत्तं च परकम् । कन्धरं पार्षमागेन तत्सम चोपरिस्त(स)वा ॥ ५० ॥ कम्पवृत्तदल पुर्याचदूऽर्थेन पप्रकम् । एका कुम्भवृ स्याचऽधैन परकम् ।। ५१ ॥

Page #337

108
112
116
सिंहासनलमयम् तत्समे[न] निम्नवृत्तं च कम्पं कुर्यात्तदूर्ध्वके। ग्रंशेन गलकं चोर्ध्वं चांशेन कम्पवृत्तकम् ॥ ५२ ॥ निम्नं च कम्पमर्धेन चैकांशेन कपोतकम् । तदूर्ध्वं चैकभागे तु चतुर्भोग(ग) विभाजिते ॥ ५३ ॥ मालिङ्गान्तरितं चोर्चे प्रतिवाद(ज)नमुच्यते । युक्त्या च वृत्तकम्पं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ५४ ॥ व्यालादिपत्रपुष्पैश्च कर्णैश्च मकरद्वयम् । कपोते नासिकोपेतं किम्बरीवक्रसंयुतम् ॥ ५५ ॥ चतुष्कर्णे च युक्त्या च कुर्याद् व(त् प)लवपत्रकम् । मध्ये तत्पत्रमलत्य सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। ५६ ॥ गले च नाटकैर्युक्तं यक्षविद्याधरादिभिः । वृत्तकुम्भ च पट्टे वा क(ना)टकादि(दिभि)रलङ्कतैः(तम्) ॥ ५७ ॥ पनाकारं तु सर्वेषां केसरादिदलान्वितम् । यथेष्टमशं गलतुङ्गं स्यान्नानापट्टैरलङ्कतम् ॥ ५८ ॥ एतत्पद्मासनं प्रोक्तं शिवविष्ण्वासनं भवेत् । तदेव सोपपीठं स्यात्पद्मकेसरमीरितम् ॥ ५६ ।। उपपीठे क्षुद्रकम्पानां वृत्तकम्पाश्रकम्पयुक् । निम्नानि मौक्तिकोपेतं(तानि) सर्वाङ्गं रनभूषितम् ॥ ६ ॥ उपपीठगले सर्वे नाटकाभिरलङ्कतम् । कोकिलैः क्षुद्रशालैश्च पखरैस्तोरणान्वितम् ।। ६१ ॥ नासिकाकुम्भपादैश्च नासिकापखरान्वितम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं पद्मचित्रादिशोभितम् ॥ १२ ॥ देवानां चक्रवर्ती(र्तिना) सर्वेषामासनान्वितम् । एकविंशांशक(क)तुङ्गे जन्मतुझे(मे)कभागिकम् ॥ १३ ॥ पादांशं क्षेपणं चैव सत्रिपादांशमम्बुजम् । तदूचे चैकभागे तु तन्त्रिमागं विभाजिते ।। ६४ ॥ एकांशं निग्नकं प्रोक्तं चै()काशं वृत्तकम्पकम् । तदूचे (चां)शेन कम्पं स्यात्पञ्चांश वप्रतुङ्गकम् ॥६५॥
120
124
128
132

Page #338

३०२
मानसारे
अिध्यायः
136
140
144
तदूर्ध्व अं(चां)श त्रिधा भज्य वृत्तं पद्मं च वृत्तकम् । तदूर्वे वृत्तसमं पद्मं पद्मतुल्यं च वृत्त म् ॥६६॥ तच्छेषं तु द्विभागे तु कुमुदं वृत्ताकृतिस्तथा । तदूर्वाशं विधा भज्य वृत्त(तं) पनं च कम्पकम् ॥ ६७ ॥ ऊर्ध्वं कर्ण त्रिभागं स्यात्तदूवंशं त्रिधा भवेत् । कम्पं पद्मं च वृत्तं च द्विभागेन कपोतकम् ॥ ६॥ वदूर्ध्वं चैकभागंन आ(चा)लिङ्गान्तरितं तथा । प्रत्यूर्वे वाजनं कम्पं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। ६६ ।। एवं तु पद्मभद्रं स्यादधिराजस्य योग्यकम् । तुझे द्विरष्टभागं स्याजन्ममे (चै)केन कारयेत् ॥ ७० ॥ अर्धेन वाजनं चैव पादांशं क्षुद्रवेत्रकम् (वेशनम्) । पादाधिकत्रयांशं च तदूर्श्वे तु महाम्बुजम् ।। ७१ ॥ तदूर्व निम्नमधुन तत्सम पद्ममेव च । द्विभागं कुमुदोत्तुङ्गं वदूर्धन चाम्बुजम् ॥ ७२ ॥ वत्समं चोर्ध्वकम्पं स्यात्रिभागेन गलोदयम् । अंशेन कम्पपद्मं स्याद् मंशेन कपातकम् ॥ ७३ ।। अंशेन(ना)लिङ्गान्तरित प्रतिवाजनमुच्यते । श्रीभद्रकमिति प्रोक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। ७४ ॥ अधिराजनरेन्द्रस्य(योः) सर्वासन(न) योग्यकम् । द्वाविंशाशक(क)तुङ्गे च जन्म झंशेन विन्यसेत् ।। ७५ ।। तदेव त्रिवृत्त(तं) शोभायं यथासोपानवत्क्रमम् । तदू पद्ममेकांशं चार्धेनावृतवेत्रक(वेशन)म् ॥ ७६ ॥ अर्धनाप्रकम्पं स्यात्तदूधैर्धन वृत्तकम् । त्रि(त्र)यांशं वप्रदेशे तु नानापुष्पैश्च शोभितम् ।। ७७ ।। दूर्वेऽर्धेन वृत्तं स्यात्तत्समो ममु)परि पङ्कजम् । अर्धेन वृत्तकं चोर्ध्वं तत्समं चोर्ध्वपद्मकम् ।। ७८ ॥ . वदूषेऽर्धन वृत्तं स्यात्तत्तुल्यं तद्दलं भवेत् । एकेन मध्यवृत्तं स्यात्कुमुदाकारं तु निर्गमम् ॥ ७ ॥
148
152
166
160

Page #339

३०३
164
168
172
सिंहासनलक्षणम् ताऽर्धन पगं स्यादर्धेनावृतवेत्रकम् । तदूर्ध्वं चाम(ध) पढें स्याता (य)शेन गलोदयम् ॥५०॥ नानापादादिसिंहादिपत्रवल्लै(लीभिर्विभूषितम् । तदूर्ध्वं चाप्रपटुं स्यात्तदूर्ध्व वृत्तवेत्रकम् ।। ८१ ॥ तत्समं चोर्ध्वपद्मं स्याद्वाजनं चैकभागिकम् । प्राश्विन्यशं कपोतं स्यात्तदूवंशेन वाजनम् ॥ ८२ ।। तदूर्ध्वं चांशं वृत्तं स्यान्मध्ये व्यालादिभूषितम् ।। सर्वालङ्कारसंयुक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ८३॥ श्रीविशालमिति प्रोक्तं पार्णिक[स्य] नरेन्द्रयोः(योश्च)। कारयोद्वेजयान्तं स्यात्प्रथमाचतुरासने ॥८४ ॥ तदेव वप्रमध्ये तु मंशेन वृत्तनिर्गमम ।। शेषं तु पूर्ववचित्रं श्रीबन्धमिति हि स्मृतम् ।।८५॥ पार्णिक:(क)पट्टधरोत्सेधं (योग्य) पूर्वोक्तानां च योग्यकम् । तदेव मध्यकुम्भे तु चैकांशेनाश्र(प्र)पट्टिका ॥८६॥ एवं तु श्रीमुखं प्रोक्तं मण्डलेशस्य योग्यकम् । तदेव मूलभागेन चाप्रवृत्तं विनाम्बुजम् ।। ८७ ॥ भद्रासनमिति प्रोक्तं पट्टभागासनं भवेत् । तदेव ज(तज्ज)न्मन उपरिदेशे वंशकेनाम्बुजं भवेत् ॥ ८८ ॥ शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्पद्मबन्धमिति स्मृतम् । प्राहारकस्य योग्यं स्यात्सर्वेषामासनान्वितम् ॥ ८ ॥ तुङ्गे त्रिंशतिभागेन जन्म द्वांशेन योजयेत् । पद्मतुङ्ग गुणांश स्यात्कम्पमंशेन योजयत् ॥६॥ षडंशं वप्रतुङ्गं स्यात्तदूधै सप्ताशकं घटम् । पनमंशेन बन्धा(ध्वं)शं कर्ण कम्पं शिवांशकम् ।। ६१ ॥ कपोतोचं त्रिभागं स्यादालिङ्गादि द्वयांशकम् । व्यालसिंहादिपुष्पैश्च कर्णे पाहादिभूषितम् ॥ १२ ॥ सर्वाङ्गवृत्तवेत्रं स्यान्नवररलङ्कृतम् । एवं तु पादबन्ध स्यादसमास योग्यकम् ॥ ३३ ॥
176
180
184
188

Page #340

३०४
मानसारे
अमाहस्य नृपतेः सिंहपादं न कारयेत् ।
क्षुद्रभूपविशां शूद्रे : उ ( द्राणामु) पपीठादि येोजयेत् ॥ ६४ ॥
चतुरश्र (प्र)समायुक्तं सर्वेषां सर्वमासनम् । देवानां मौलिनामुक्तं युक्तं सर्वेषु योग्यकम् ॥ ६५ ॥ प्रथमासनादि सर्वेषां भूपानां तान्युदीरितम् । षट्पादेन समायुक्तं सिंहरूपं प्रकल्पयेत् ॥ ६६ ॥
तत्सर्वं प्राङ्कुखं कुर्याद्विपरीतं चेद्विनाशनम् । देवानामासनानां तु चतुर्दिक्षु निरीक्षणम् ॥ ६७ ॥ त्रिय (त्रया) ङ्गुलं समारभ्य द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् । नवपङ्क्त्यङ्गुनान्तं स्यात्सर्वेषां पादतुङ्गकम् ॥ ६८ ॥ एवं च विविधं प्रोक्तं यन्मानारम्यं मानयेत् । पादोत्सेधं नवांशं स्यात्सिंहतुङ्गं युगांशकम् ॥ ६६॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद्युक्तया तत्रैव योजयेत् ॥ १०० ॥
प्रादिता ( त उक्तमुपचक्रवर्तये सिंहमुद्रितमनेाहरासनम् । ष्टभूमिपतिभिश्व केसरी
लाञ्छितं त्वथ मनोहरासनम् ॥ १०१ ॥
मङ्गलासनम्
अथ वीरविजयाख्यासनम् ।
प्रथमासनं
नवभूपति विशेषतत्त्वम्
[अध्यायः ४५ ]
192
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे सिंहासनलक्षणविधानं नाम पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
196
200
204
208
प्रथ सामान्यमुदीरितं बुधैः ॥ १०२ ॥
विष्णुरुद्र जिनकेन्द्र (बौद्ध) मुख्य कै: (कानां) सर्वदेवगणचक्रवर्तिने । मासनानि कथितानि तानि वै चात्सवाश्च (वानि ) कथितानि सु (सू) रिभिः ॥ १०३ ॥

Page #341

तोरणविधानम् देवानां भूपतीनां च भूषणार्थ(?गृहादीना) च तारणम् । तक्षणं विधानं च यथा सम्यक् प्रवक्ष्यते ॥१॥ मासनोपरि विन्यस्य(सेत) सर्वेषामपि तारणम् । विस्तारे मध्यसूत्रस्य चापर वोरणा[नि] न्यसेत् ॥२॥ पीठतारार्धभागे तु मध्ये चाङ्ग्रिकमध्यमम् । अथवा तत्रिभागैकांशं चापरपूर्वके ॥३॥ तन्मध्ये तोरणस्तम्भं मध्यं वा सर्वतो न्यसेत् । पीठायामं त्रिभागैकं यशायामार्धमेव वा(च)॥४॥ पीठायामे चतुर्भागे त्रिय(त्रयां)शं चाप(इघि)कान्त[२]म् । अथवा पञ्चषट्सप्तसाष्टभागैकहीनकम् ॥ ५॥ स्तम्भमध्ये तु बाह्ये वा पूर्ववञ्चान्तरं तु वा । पीठतारसमोचं वा सपादाधिकमेव वा ॥ ६ ॥ त्रिपादादधिकोत्सेधं तत्समं वाधिकोन्नतम् । मायामसदृशोत्सेधं तत्पादाधिकमेव वा ।। ७ ॥ अर्ध त्रिपादं तत्तुल्याधिकं वा तोरणोदयम् । तेन मानोदयं सर्व शुद्धतारणमानकम् ॥८॥ त्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तचा(प्ता)ष्टनन्ददशाङ्गुलम् । एकादशाङ्गुलं वापि नवधा वारणोदयम् ॥६॥ त्रिचतुष्पञ्चषण्मात्रं पादविष्कम्भमिष्यते । तत्समं च त्रिपादं च सा(चा) वा बहलं भवेत् ।। १०॥ गदं सतोरणं कुर्यात्तोरणात्रि परिन्यसेत् । पादाने पट्टिकोपेतं तन्मानं वश्यतेऽधुना ॥ ११ ॥
38

Page #342

मानसारे पादतारसमं वापि द्विगुणं वाजनोदयम् । बद्दीर्घ फलकान्त वा चतुष्पञ्चाङ्गुलान्ति(न्त)कम् ॥ १२ ॥ पाननादिवारणो(ण) होव केवलं वाथ तोरणम् । वोरखस्योक्ततुझे तु चाष्टमार्ग विभाजिते ॥ १३ ॥ तदेव पञ्चभागाधितुङ्गं बन्धा(त्रयां)शतोरणम् । अथवा नवांशक(के) तुङ्गे षड्मागं चाप(वि)तुङ्गकम् ॥ १४ ॥ परामागे सप्तमागे तु पादं शेषांशवारणम् । देवानां भूपतीनां च स्थानकस्यासनस्य च ॥ १५ ॥ वृत्तं वाथ त्रियुग्म वा चार्धचन्द्राकृतिस्त(त)था । जना(त्रिधा) चाप(पा)कृतिर्वा (वा)पि यथेष्टाकार वारयम् ॥१६॥ मन्यातु भ्रामयेच्छिल्पी वृत्ताकारं च तोरणम् । तदर्षे नासिकादौ तद् भ्रामयेदर्धचन्द्रकम् ॥ १७ ॥ वदन द्विपार्वे तु भ्रामयेद्धनुराकृतिम् । त्रिभुज वत्सम नीत्वा तोरणं युक्तिवा न्यसेत् ॥१८॥ पत्रं पुष्पं प र प चित्रवारयमंव च । एवं चतुर्विध प्रोक्तं देवानां च त्रिमौलिनाम् ॥ १६ ॥ अन्येषां भूपतीनां च पुष्पं रख च वारणम् । पत्रवल्यादि[मिः] संभूष्य पनवारणमीरितम् ॥२०॥ नानापुष्पैरनत्य पुष्पतोरणमेव च। सर्वरीरसत्य कर्तव्यं रमतोरणम् ॥२१॥ नानालङ्कारसंयुक्तं यतविद्याधरादिभिः । सवित्रतोरणं प्रोक्तं पूर्वोक्तानां तु संमतम् ।। २२॥ सर्वेषां तारणमध्ये चोचे तुम्बु(म्ब)ग्नारदम् । तत्प्रदेशे द्विपार्श्वे तु मकरादिविभूषितम् ॥ २३ ॥ तोरणस्याप्रमूले तु गृहा(माह)पत्रैश्च भूषितम् ।। वोरणाचं तु पत्रादिभूतवल्यासनान्वितम् ॥२४॥ पादानां च द्विपार्श्वे तु व्याल (नं) तोरणधारिणम् । पनवारणमित्युक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ २५ ॥

Page #343

तोरणविधानम् सदेव रवपुष्पैश्च नानालङ्कारसंयुतम् । यक्षविद्याधराद्यैश्च युक्तं स्याचित्रतोरणम् ॥ २६ ॥ प्राहकिम्ब(न)रीसंयुक्तं चित्रपद्मादिभिर्विना । सर्वाङ्गं पुष्पसंयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।। २७ ॥ पुष्पतोरणमित्युक्तं मकरन्दैश्च पुष्पकम् । सर्वाङ्ग नवरत्नैश्च पाहकिन्नरभूषितम् ॥२८॥ पाहपुच्छादिसर्वेषां सर्वरत्नेन बन्धयेत् । रनतारागणैर्युक्तं कुति रा(चा)वृतलम्बितम् ॥ २६ ॥ तोरणस्योपरि देशे तु भुजङ्गपादद्वयोरपि । प्राहान्तं सर्वरनैश्च पूरितं श्रेणिसंयुतम् ॥ ३० ॥ रमतोरणमित्युक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् । वाजनपाद(दा)लङ्कारं सर्व प्रागुक्तवन्नयेत् ॥३१॥ [तोरणस्य] कृतं मध्ये कमला(लं) कुर्यात् [तु] वारणम् । तन्मध्ये कल्पयेल्लक्ष्मी नानालङ्कारभूषित(ता)म् ॥ ३२ ॥ ना(ता)टिकाफलकामुष्टिबन्धनं पत्रवलिकम् । मकरं किम्ब(न)रीवक्रं नाटकादि(दै।) भुजङ्गवत् ॥ ३३ ॥ केसरिमण्डनं भवति चित्रतोरणनाटकैः ॥ ३४ ।। पत्रपुष्पमयरनतारणैः
चित्रहीनमित्युच्चभूषणैः । कल्पयेत्त्वपि च रनतारणैः
चित्रहीनमित्युच्चभूषणैः ॥३५॥ कल्पयेत्त्वपि च तारणैः
पुष्पहीनमथ पत्रहीनकम् । रत्रहीनमथ पत्रतोरणैः
पायुक्तमथ पुष्पतोरणैः ॥३६॥ पत्रपुष्पनहि(हीन) धान्यभूषणम् ।
कल्पयेत्वपि शिल्पिभिर्वरैः ॥ ३७ ।। इति मानसारे वास्तुशास्त्रे वारसविधानं नामः पत्र रिशाग्यायः ॥

Page #344

मध्यरङ्गविधानम्
देवानां च नृपाणां च स्थानकासनयोग्यकम् । मुक्ता (क्त) प्रपाङ्गमानं च लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ॥ १ ॥
यद्युक्तमध्यरङ्गे तु चतुखिंशद्विभाजिते । एकैकं भागहीनं स्यात्प्रपा विस्तारमिष्यते ॥ २ ॥
तच्चतुर्भागिकैकेन तन्मसूरकतुङ्गम् । तद्वयं पादतु स्वात्तदर्थं प्रस्तरोदयम् ॥ ३ ॥ प्रथवाष्टांशकं तुङ्गे विभजेत्तद्विशेषत: ।
प्रर्धा (य) धशेन वेदिः स्यात्पच्चांशं चाप्रितुङ्गकम् ॥ ४ ॥ प्रपा (प्रस्तर) तुङ्गं शिवांशं (ध) स्यादथवा षड्विभाजिते । एकांशं वेदिकात्तुङ्गं चतुर्भागा (गम) धितुङ्गकम् ॥ ५ ॥ एकांशं मध्यतुङ्गं स्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । एकत्रिभक्तिकं वापि चतुरर्धाङ्घ्रिसंयुतम् ॥ ६ ॥
सर्वेषां पादविस्तारं त्रिचतुष्पथ्चाङ्गुलं भवेत् । धान्य (दारू) स्तम्भमिति प्रोक्तं शिलास्तम्भं विशेषतः ॥ ७ ॥
सप्ताष्टाङ्गुलं वापि शिलास्तम्भं (म्भ ) विशालकम् । वृतं वा चतुर वा म (चा) ष्टाश्रं षोडशाश्रकम् ॥ ८ ॥ पादतुङ्गेऽष्टभागे तु त्रयांशेनार्ध्वमलङ्कृतम् । बोधिकं मुष्टिबन्धं च फलका ना(ता) टिका घटम् ॥ ६॥
सर्वालङ्कारसंयुक्तं मूले पद्म समन्वितम् । चतुर्दिक्षु चतुर्भद्रं केचिद् भद्रं तु कारयेत् ॥ १० ॥
4
8
12
16
20

Page #345

४७ ]
मध्यरङ्ग विधानम्
कुट्टिमं चेापपीठं वा सोपपीठमसूरकम् । अथवा चिन्हवेदिः स्यात्प्रपालङ्कारमुच्यते ।। ११ ।। उत्तरं वाजनं चैव मुष्टिबन्धलु पादिभिः । परितः क्षुद्रनासिभ्योऽष्टषोडशमेव च ।। १२ ।। सदूर्ध्वं व्यालरूपादिमकरादि विभूषितम् । तत्र मध्ये सभामध्ये न्यसेत्सिंहासनादिभिः ॥ १३ ॥ नित्यनैमित्तिकाख्यादिका म्यैरपि च सर्बभिः । चक्रवर्त्यादिभूतै (पते) व देवसिंहासनोपरि ॥ १४ ॥ स्वशक्तिभिरधिष्ठित्य (स्थाप्य ) संस्थिता जनसेविता ॥ १५ ॥ सिंहासनं मकरतेारणकल्पवृक्षम्
मुक्ता (क्त) प्रपाङ्गमपि दारुशिलेष्टकाद्यैः ।
रत्नैरनेकबहुलाह विशेषकैश्च
कुर्यान्मनोहरतरं चाथ सालभक्त्या ।। १६ ।।
मुक्ता (क) प्रपाङ्गार्थमुदीरितानि
पादाद्यधिष्ठानानि तथेोत्तराभिः (बि)।
मानानि हीनान्यधिकानि चेत्
राजराष्ट्रस्य निकृन्तनानि ॥ १७ ॥
३०१
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे मध्वरङ्गविधानं नाम सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
24
28
32
36

Page #346

कल्पवृक्षविधानम् देवानां चक्रवादिभूपालानां च योग्यकम् । कल्पवृक्षादिन(दे)स्तारं मान लषयमुच्यते ॥ १॥ तारमोदयपादं तु पादार्धाधिकोदयम् । एवं वृक्षस्य तुङ्गस्य प्राङ्गानि चा)सनसोपरि न्यसेत् ॥ २॥ आसनायाममध्ये तु वारणस्योपरि न्यसेत् । षट्सप्ताष्टाङ्गुलं वापि मानदेवा(हा)इलेन वा ॥ ३ ॥ कल्पवृक्षस्य मूले तु विशालं परिकीर्तितम् । सन्तदेकालार्धहीन वृत्तस्याप्रविशालकम् ॥ ४ ॥ वृक्षपादमिति प्रोक्तं चक्र(पत्र)वलल्यादिभूषितम् । मथवा ऋज्वाङ्ग(ज्वङ्ग) तं कुर्यान्मूलादप्रविशालकम् ॥ ५ ॥ भुजङ्गेनावृतं पादं मूर्ध्नि पञ्चफणान्वितम् । उल्लासनफणं सर्व स्फुरजिह्वेक्षणान्वितम् ॥ ६॥ षट्सप्ताष्टनवाङ्गुल्य(खानि) दशमेकादशाङ्गलम् । द्वादशाङ्गुलमेवं वा सैकार्काङ्गलमेव वा ॥ ७ ॥ चतुर्दशालान्त स्थानवभेदफणान्वितम् । तत्समं मध्यविस्तार किश्चिद्धीनामविस्तृतम् ॥८॥ तदर्ध मूलविस्तारं पुच्छाप्रासकं ततः । प्रामूला क्षयं कुर्यापुच्या च सर्वरूपकम् ॥ ६॥ वक्रं व्यालान्तरं भावे शेष युल्या प्रयोजयत्। तदूर्ध्वं वृत्तशाखाध नवपट्टीव शाखयुक् ॥१०॥ एकादश च शाखाश्च त्रयोविंशष संख्यया। वमवविध प्रोक्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥ ११ ॥

Page #347

४८]
कल्पवृच्चविधानम्
नरेन्द्रस्याधिराजस्य सार्वभौमस्य येोजयेत् । नवशास्त्रां समारभ्य द्विद्विशाखाविवर्धनात् ॥ १२ ॥ पश्चविंशतिशाखान्तं देवानां नवधा भवेत् । एकादशाङ्गुला (लमा) रभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ १३ ॥ नवविंशालान्तं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् ।
शाखायामं नव (वं) प्रोक्तं भूपतीनां च संमतम् ॥ १४ ॥ त्रयोदशाङ्गुखा (लमा) रभ्य द्विमङ्गुलविवर्धनात् । एकत्रिंशाङ्गुलान्तं स्यात्कन्यसादुत्तमाङ्ग (न्त) कम् ।। १५ ।। ! नवविध प्रोक्तमायामं देवं ( वे) प्रयोजयेत् । त्रिचतुष्पथ्वषट्सप्ताष्टनन्ददशाङ्गुलम् ॥ १६ ॥ एकादशाङ्गुलान्तं स्यात्कन्यसादीनि पूर्ववत् । शाखाविशालता प्रोक्तं (क्ता) भूपानां च यथाक्रमम् ।। १७ ।। पञ्चाङ्गुलं समारभ्य ए (चै) कैकाङ्गुलवर्धनात् । त्रयोदशाङ्गुलान्तं स्यात्तथा शाखाविशालता ॥ १८ ॥ एवं नवविधं प्रोकं देवतानां च योग्यकम् ! तत्समं चार्धमेवं वा वच्छाखाबहु (ह) लं भवेत् ॥ १६ ॥ पादाप्रोपरि शाखाच (या:) सर्वमूलं तु योजयेत् । वृक्षमूलविशालं स्यात्समं द्व्यङ्गुलाधिकम् ॥ २० ॥ त्रिपादाधिकमेवं तत्तत्समाधिकमेव वा । शाखामूलविशालं स्याद्युक्त्वा तत्रैव योजयेत् ॥ २२ ॥ शाखामूले तु शाखा (खानां मूलवल्यादिपत्रयुक् । महावलीचूलनं स्याच्छिन्नवल्ल्यादि पार्श्वयोः ॥ २३ ॥ चक्राकारं यथाशाखा भ्रमचूलनमण्डख (२)म् । पत्रपुच्छा (पा) प्रचूलं स्यात्समर्थ चाप्रवलिका ॥ २४ ॥ एकानेकस्य शाखानां चान्तराले सपुष्पकैः । पत्रैर्मूलादिवरस्यै(धोमि)श्च बलीमूलं च वधिके ।। २५ ।। बहुबल्ल्याविपत्रैश्च पुष्पैश्च फलकैरपि ।
कुर्यात्तु पत्रशाखायां फीनाम्य (नव) नानि च ॥ २६ ॥
३११
24
28
32
36
40
44
48

Page #348

३१२
मानसारे
बालवल्ल्यादिपत्रैश्च सुरपुष्पसूनुकाकृतम् । सर्वेषामपि वल्ल्या (वी) च श्यामवर्णनिभं भवेत् ॥ २७ ॥ वल्ल्यग्रं तु सर्वेषां रक्तवर्णेन शोभितम् ।
सर्वेषां पत्रचिन्हं स्याद्धेमबर्णेन शोभितम् ॥ २८ ॥ पत्रानं क्षुद्रवल्ल्या च सर्व श्यामनिभं भवेत् । भ्रमरैरभिसंयुक्तं सर्वशाखा निरे (के) तने ॥ २६ ॥ नानापत्रैश्च पुष्पैश्च नानावल्यै (लीभिश्च संयुतम् । नानारत्रैश्च दाम (मभिश्) च नानापचय ( चि) भिरामयेत् ॥ ३० ॥ नाना [[प] वानरैर्युक्तं [च] नानादेवा (वी) भिरामयेत् । सिद्धविद्याधराद्यैश्व(दिभिः) शाखैः शाखान्तरालकैः ॥ ३१ ॥ अन्तर्बहिश्च सर्वेषां सर्वत्र परिकल्पयेत् ।
वृक्षमूलादिचा (ध) प्रान्तं [च] युक्त्या पत्रादिशोभितम् ॥ ३२ ॥ सर्वाङ्गं (ङ्गे) क्षुद्रपर्व (र्व) स्यात्पत्रवल्ल्या दिनिर्गमम् । शाखामूलस्य पर्वे तु (णि) मौलिमुण्डं च योजयेत् ॥ ३३ ॥ पत्रवल्ल्यैश्वचा (लीभिश्चा) मैश्च भ्रमशीषीदिसंयुतम् । भ्रमराकृति सर्वत्र पत्रवल्ल्यादिभिस्तथा ॥ ३४ ॥ एवं तु कल्पवृक्षं (तः) स्थात् शे (च्छ) युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ३५ ॥ मुक्ता (क) प्रयाङ्गम (स्या)थ मण्डपमध्यदेशे सिंहासनं (न) मकरचिह्नते। रथार्थम् । कल्पद्रुमल्य (स्तु) पुरता बहिरङ्क (ङ्ग)वं स्यात्
चक्रेश्वरस्तु परिरभ्य विराजते स्म ॥ ३६ ॥
सम्पूर्णचन्द्रवदना महाराजपुत्रा
राजाङ्गनानगरवारविलासिनीभिः
विद्वद्भिरन्यद (न्यैर) पि वन्दिकुमारमुख्यैः
संसेव्यमान चरणाम्बुरुहा (है) स्त (स्तैः ) राजभिः ॥ ३७ ॥
[चध्यायः ४८ ]
इति-मानसारे वास्तुशास्त्रे कल्पवृक्षविधानं नाम अष्टाचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
52
56
60
64
68
72

Page #349

मौलिलक्षणम् कन्यकादिधनरनसंग्रहा
शालिभूमिगृहदासवाहनम् । शिल्पिना व गुरवे निवेदयेत्
कर्तपत्र(वर्यो) वरहस्खतो बहुः॥१॥ योगाकुर्यायुक्तसमानहीनम्
फर्ता यावद् भूमिचन्द्रं पतेत्सः । तस्मात्कर्ता चोक्तसंमानं राजा
सर्वैश्व काम्यसिद्धिं लभेव ॥२॥ शिल्पिचित प्रसन्न चेयजमानेष्टदं फलम् । शिल्पिनस्त्वप्रसन चेत्सर्वसम्पद्विनाशनम् ॥ ३ ॥ तस्मात्सर्वथा कर्ता शिल्पाचार्यमुपाचरेत् । देवानां भूपतीनां च मौलिखमयमुच्यते ॥४॥ जटामौखिकिरीटं च करण्डं च शिराकम् । कुन्तलं केशवं च धम्मियालकचूल(ड)कम् ॥५॥ मकुटं च(ट)मिति [च] ख्यातं वत्तदाधा(का)रमानतः । पा(त्र)पट्ट रमपट्ट पुष्पपट्टं विधा मतम् ॥६॥ पितामहस्य रुद्रस्य जटामकुटं योग्यकम् । किरीटमकुटं चैव नारायणस्य योग्यकम् ॥६॥ कन्यसा देवतानां च करण्डमकुटा(टम)न्वितम् । जटामौलि मनोन्मन्या मण्डला(मकुट) कुण्डलं तथा ॥१०॥ सरस्वत्याश्च सावित्र्याः केशबन्धं च कुण्ड(न्तलम् । अथवा सर्वशक्तीनां करण्डमकुटा(टम)न्वितम् ॥११॥
39

Page #350

३१४
मानसारे
किरीटं सार्वभौमस्य चाधिराजस्य योग्यकम् । नरेन्द्रस्य करण्ड स्यात्पाjिकस्य शिरखकम् ॥ १२ ॥ चक्रवादिभूपस्य करण्डमकुटं तु वा । पत्रपट्ट पट्टधरो(रे) रखपट्टं च पार्पोिके ॥ १३॥ पट्टभाक(ज:) पुष्पपट्टे च चोक्तमेवं पुरातनैः । प्राहारकासपाही च(हयोः) पुष्पमाल्यं प्रकीर्तितम् ॥ १४ ॥ चक्रवर्तिमहिष्याश्च कुङ्ग(न्त)लं मकुटं भवेत् । अधिराज(जस्य) नरेन्द्रस्य महिष्याः केशबन्धनम् ॥ १५॥ पार्णिक(क)[च]पट्टधरोम(रयोर्म)ण्डलेशस्य पट्टभाक(जः)। एतेषां महिषीभ्यां(ण) च धम्मिश्चमकुटा(टमा)हृतम् ॥ १६ ॥ प्राहारकानमाहाभ्या(पां) महिण्या(पीणामोलकचूडकम् । बनायामत्रिधायामं द्वयं वा मकुटोदयम् ॥ १७ ॥ पितामहस्य रुद्रस्य पादोनद्वयमेव च । अन्यथा देवतानां च चाल(चा)पादोनमेव च ॥ १८ ॥ किारयक्षकाणां च प्र(तु चा)ध्यर्ध वा समन्तकम् । सर्वेषा(वासा)मपि शक्तीना मुखायामद्वयं भवेत् ॥ १६ ॥ केशान्तात्कृड्ड(ण्ड)लान्तं स्यात्सर्वेषां मक्कुटायतम् । मुखायामसमं मूलविस्तारं भूषणान्यपि ॥ २०॥ तदष्टांशेन हीन वा षोडशांशोनमेव वा । मकुटाप्रविशाल स्याच्छिखायाममध्यादिदेशिकम् ॥ २१ ॥ मूलतारार्धभागं वा त्रिभागेकांशमेव च ।। एवं करण्डमौल्या(ल्य)ये विस्तारं परिकीर्तितम् ॥ २२ ॥ सर्वेषां मकुटानां तु चामूलाप्रक्षयं क्रमात् । भूपा(भीमा)नां च शिरोबाहुतुल्यं तन्मकुटोदयम् ॥ २३॥ वत्तुङ्गे षोडशांश स्यान्महाराजस्य हीनकम् । तत्तुङ्गे द्वांशहीनोचं नरेन्द्रास्यस्य भूपतेः ॥ २४ ॥ अर्ध पाष्णिकभूपस्य शिरस्रोदयमीरितम् । शिरोनाहसमं दीर्घ (दैध्ये) तन्त्रिमार्ग द्विभागिकम् ॥ २५ ॥

Page #351

मौलिलक्षणम् चक्रवादि(यधि)राजस्य(यो) महिषीमकुटोदयम् । अन्यत्सर्व (मन्यसर्व)महिषीणां मुखायामसमं बुधैः ॥ २६ ॥ पादानं च तदर्ध वा धम्मिल्ला[ल]कादिको(द्यो)दयम् । शेष प्रागुक्तवन्मानं कुर्यात्तत्र विचक्षणः ॥ २७ ॥ शिरोनाहं त्रिभागैकं पट्टखो(स्यो)दयमेव च । एवं पट्टधर(रस्य) प्रोक्तं पट्टमेवं शिरोवृतम् ॥ २८ ॥ चतुर्भागैकपटुं स्यात्तुङ्गानां मण्डलेश्वरम्(स्य)। पट्टमेवं शिरोनाहे षड्मागे चैकभागिकम् ॥ २६ ॥ पट्टभागाख्यभूपस्य पट्टतुङ्गमथैव च। सर्वाना (र्वेषां) चेति प्रोक्तमलङ्कारमिहोच्यते ॥ ३०॥ दशपर्णेश्च हे(हे)मादिभिर्माल्यादीनां प्रकल्पयेत । पञ्चशत(तं) सहस्रं च निष्कं च द्विसहस्रकम् ॥ ३१ ॥ अथवा पञ्चशताधिक्यं निष्कान्तं द्विसहस्रकम् । कन्यस्यादुत्तमान्त स्यात्स्वर्णसंख्यात्रयोदिते ॥ ३२ ॥ प्राप्तं च मङ्गलं चैव वीरं च विजयं तथा । चतुर्विधाभिषेकस्य चक्रवर्तेश्व कथ्यते ॥ ३३ ।। तदर्ध चावरोधस्य हिरण्य(ण्यं) मकुटस्य वा । द्विसहस्रान्त तन्मुक्तादित्रयसमं तथा [चैव ॥ ३४ ॥ अधिराजस्य मकुटे स्वर्णसंख्याप्रकीर्तितम्(ता) । पञ्चशतनिष्कमारभ्य पश्चशतविवर्धनात् ॥ ३५ ॥ पचाशतसहस्रादि(न्तं) कन्यसादुत्तमान्तकम् । पट्टयुक्तं तथाबेरे भूपानां च विशेषतः ॥ ३६॥ एवं नरेन्द्रभूपस्य हेम स्यान्मकुटस्य च । चतुःशतनिष्कमादौ चतुःशतविवर्धनात् ॥ ३७॥ शतद्वादशनिष्कान्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् । पाकॊिकस्य शिरस्त्रस्य हेमं(म) तत्परिकीर्तितम् ॥ ३८॥ त्रिशतनिष्कमारभ्य त्रिशतनिष्कविवर्धनात् । निष्क नवशतान्तं स्यात्कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥ ३६॥

Page #352

३१६
88
मानसार पट्टधक(प)भूपवेश्चैव हेम पट्टस्य कीर्तितम् । द्विय निष्कमारभ्य निष्कद्विशतवर्धनात् ॥ ४०॥ सप्त(षद)शवनिष्कान्तं स्यादुत्तमान्वं त्रयो(यमु)दिवम् । मण्डलेशस्य पट्टस्य हेमसंख्या प्रकथ्यते ॥४१॥ स्वयंनिष्करातमारभ्य शवनिष्कविवर्धनात् । त्रिशवनिष्कपर्यन्तं कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥ ४२ ॥ पट्टमाक(प)भूपपट्टस्य संयुक्तं हेममे(ए)व च। भूपानां मकुटामान् केशान्तं मछुटोदयम् ॥ १३ ॥ बदूचे चाधिकं कुर्यात्तच्छिखामयितुङ्गकम् । जटामकुटकेशबन्धं च धवला(कुन्तलं) त्रिपुषा(टा)कृतिः(ति) ॥४४॥ किरीट वेणु(मौखि)कर्णाभं करण्डं [तु] शिखितुण्डवत् । शिरखं बुद्दाकारं धम्मिलं वचिकाकतिः(ति) ॥ ४५ ॥ केशान्तादलकाचूर कुर्यात्तु मकुटानि वै । भूपाना मकुटोत्सेधं षड्विंशं तु विभाजिते ॥ ४६॥ फालपट्टोदयं पञ्चभागं चूडं तदर्ध(तु दश)कम् । पुरमुत्सेधं पञ्चांश मूलतारं षडंशकम् ॥४७॥ देवानां मकुटोचं तु नव(चैक)विंशति भाजिते । पार्थपूरितं नन्दाशं तुा(ण्ड)वारं षडंशकम् ॥४८॥ मध्यधाशा(शम)प्रपढें स्यान्त्रिपादांशेन वेत्रकम् । पट्टा(ध) चोवदेशे तत्पादांशेन त्रिवेत्रकम् ॥ ४६॥ बर्खे पद्ममेकेन ग्रंशेन कुड्मलोदयम् । मकुटान्तात्पट्टिकान्तं स्यात्तदूर्वे तु शिखामणिः ॥५०॥ बेत्रादिकुड्मलान्तं स्याच्छिखामण्युदयमीरितम् । अधोवेत्रोदयदेशे रबदामावृताशकम् ॥ ५१ ॥ वृत्ताकार तु सर्वाङ्गं युज्या तत्रैव योजयेत् । अन्यत्र सर्वदेशे तु वराकति योजयेत् ॥ ५२ ।। पराकारमध्ये तु पुष्परमैश्च विभूषितम् । पूरितं द्विमार्ग व मकरैर विभूषितम् ।। ५३॥

Page #353

४२]
108
112
116
मौखिलपणम् तन्मध्ये रमवन्धं स्यात्तस्यावृतसपत्रयुक् । प्रने च रनबन्ध स्याद्वा तु वशिकावृतम् ।। ५४॥ मकरस्यास्य देशे तु वखिदाम(म) च निर्गमम् । पुरतः पृष्ठतश्चैव मकरान्मकरान्तकम् ॥ ५५॥ मौलिबन्धेन बल्ल्येव मुक्तादामै(मभि)रलङ्कतम् । ललाटपट्टतुझं तबतुर्भाग(गे) विभाजिते ॥५६॥ एकांशं पट्टबन्ध स्यात्सर्वरनरलङ्कतम् । वस्याधो रत्नदामैश्चल(मभिल)लाटोद्येऽर्धचन्द्रवत् ॥५७॥ कर्णपत्रसमायुक्तं श्रोत्रोचे कर्णपुष्पयुक् । वस्मात्तु खम्बनं दाम सर्वरनरलङ्कतम् ॥ ५८॥ पूरिमध्यादधोदेशे चूल(ड)रत्नानि विन्यसेत । चतुष्पूरी [च संयुक्तं कर्णाचे पार्श्वपूरितम् ॥५६॥ शिरःपृष्ठोर्ध्वदेशे तु पृष्ठपूरि[रिं च] संयुतम् । पृष्टस्याधश्च मध्ये तु शिरःश(रश्च)कं तु संयुतम् ॥१०॥ शिरोनाहविभागैकं शिरःश(रश्च)कविशालकम् । चक्राकारं तु संयुक्तं सर्वरनानि विन्यसेत् ॥११॥ एतत्किरीट(ट) मकुटं सर्वालङ्कारसंयुतम् । जटाचूडोर्ध्वबन्धं स्यादने पट्टादिकान्वितम् ।। ६२॥ मध्ये शिखामधिं कुर्यात्तत्पार्श्वे दामलम्बनम् । जटान्तरालैः पुष्पैश्च शेष पूर्ववदाचरेत् ॥ ६३ ।। तदेव केशबन्धं स्यान्मौलिमध्ये सुबन्धनम् । सदूचे चालकापतिः कुर्यात्तद्भमराकृतिः ॥६४॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । तदेव कुन्तलं कुर्यान्मध्यबन्धेन योजयेत् ॥६५॥ सर्वाङ्गे भ्रमरं कुर्यात्तद्विशेषं तु पूर्ववत् । शिरस्यो(स )चे शिखारत्नं तन्मध्ये कुड्मलोदयम् ॥६६॥ अग्रवारत्रिभागैकं सर्वकुड्मलविस्तृतम् । विना(पिनाका)कतिना सर्व वच्छेषं पूर्ववद् भवेत् ॥६७ ॥
120
124
128
132

Page #354

विध्यायः
136
140
144
मानसारे त्रिचतुष्पञ्चवलयं च तारे(चान्तरे) वेत्रपयुक । उक्तबच्चापदेशे तु कुड्मला(लं) स्यान्न दामकम् ॥१८॥ शेषं श्रागुक्तवत्प्रोक्तं करण्डमकुटान्त्रित(ण्डं च शिरस्त्रक)म् । शिरोनाहत्रिमागैकं धम्मिल्लापविशास्त्रकम् ॥६६॥ पञ्चत्रिंशेन तन्मूलं तत्र संविस्तृतं भवेत् । कुर्यान्त्रिवलयोपेतं न कुर्यात्तु शिखामणिम् ॥७॥ सर्वरत्नानि विन्यस्य(सेद्) विना च कर्णपूरकम् । शिरलं तु संयुक्तं शेषं तत्पूर्ववद् भवेत् ॥ १॥ खदेवकल(बालक)चूडे तु मूले तु रनबन्धनम् । मूलमप्रसमं तारं मध्ये चोक्तविशाखकम् ॥७२॥ तद्विस्तारत्रिभागैकं तदूर्योदयविस्तृतम् ।। नवरनैश्च संयुक्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥७३॥ फालपट्टाभवत्कुर्यात्प?ः सर्वाकृतिस्तथा । पत्ररत्नादिसंयुक्तं पत्रपट्टमिति स्मृतम् ।।७४ ॥ नवरत्नैश्च संयुक्तं कुर्यात्तद्रनपट्टकम् । नानापुष्पैश्च संयुक्तं पुष्पपट्टमिति स्मृतम् ॥ ७५ ॥ सर्वेषां मौलिदेशे तु चाष्टमङ्गलसंयुतम् । श्रीवत्सं मध्यम कुर्यात्तस्याधः पूर्णकुम्भकम् ॥७६ ॥ तत्पार्श्वे चामरं दीपं चोर्वे च छत्रसंयुतम् । दक्षिणे दर्पणं वामे स्वस्तिकं शङ्खमेव च ॥७७॥ एवं तु नृपमध्ये तु गलपट्टोपरि न्यसेत् । सर्वेषां भूपतीनां च महिषीणां च योग्यकम् ॥ ७ ॥ सर्वेषां मकुटानां च सर्वालङ्कारसंयुतम् । सर्वेषां पुष्पमकुटं शिरोनासह(इस)मोदयम् ॥ ७ ॥ त्रिपादं चार्धमेवं वा सर्वपुष्पैरलङ्कतम् । चतुरनं चतुर्दिनु चाथवा वृत्तमेव च ॥८॥ मकुटाकारसंयुक्तं करण्डं वा किरीटकम् । बेम(एवम्) विना तु कुममैमकुटं कुर्यायथाविधि ॥१॥
148
162
166
160

Page #355

मौलिखवयम् पट्टबन्धल नृपतेः पुष्पपट्टे वर्षः । अन्येषां भूपतीनां मूर्ध्नि माला च बन्धयेत् ॥२॥ प्राप्त माल चैव वीरं च विजयं तथा चतुर्विधाभिषेकस्व(कास) चक्रवर्तेक कथ्यते ॥३॥ मौलिना व त्रिपुत्राथामायाभिषेकपूर्वकैः । उक्तवच्छासमार्गे तु कुर्यात्पुष्पाभिषेककम् ॥४॥ भूपानां पाभिषेकाच्य(व्य)कर्मकाले विशेषतः । स्वपतिः(ति)स्थापकैर्विनः स्थापित(सं) खकुरार्पणम् ॥५॥ अधिवासादिपर्यन्त कर्मकुर्यादुधैः सह । एकाधिवासात्कुम्भाना(न) जलपूर्वान्समारमेत् ॥८६॥ पागमण्डपसौम्ये तु सिंहासनस्य चोपरि। नृपालखत्र संकल्प्य म(चा)भिषेक समारभेत् ॥७॥ सरित्समुद्रसलिलं(ज)कुम्भैः पूर्ण(प) दधिमयैः । प्रबर्वसामगीतैश्च चान्यैश्यागमन्त्रकैः ॥८॥ जलाभिषेक(क) संपूर्ण कुर्यात्(ता)स्थपतिगुरौ(रुः)। पश्चात्तु होमशिष्टा(शेषस्य) च दर्भ द()त्वा त्रिपुण्डूकम् ।।८।। ललाटे धारणं कुर्याद् भूपतेस्तु यथाविधि । हंसश्चि(चि)हदुकूलं च धारयेत्तदनन्तरम् ॥६॥ श्रीचन्दनं च कस्तूरीकुडुमं चानुलेपयेत् । यसूत्रोत्तरीयं च सर्वाभरणभूषितम् ॥३१॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तमभिषेकाख्यमण्डपम् । मानयेन्मकुट सिंह पीठं च स्थपतिगुरुः ॥१२॥ प्रोतयेत्पश्चगव्यादि मध्यरङ्गे तु विन्यसेत् । पुरोहितपुरगाश्च मकुट धारयेत्ततः ॥३३॥ पश्यात्सिंहासनाचैश्च कल्पवृक्ष च तोरणम् । नेहाचैरखात्य नृपालं तत्र वेशयेत् ॥१४॥
होपवेशन पुर्यान्महिषी (पी)सव्यपार्वके। समुहते मुखने पखपविलापकावुभौ ॥१५॥

Page #356

३२०
प्रध्यायः
192
196
200
मानमारे राजसंदष्टमकुट मूर्ध्नि राजा(श उपयोजयेत् । सर्वमङ्गलघोषैश्च स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥६॥ दूर्वी मधूकमालाश्च दधिविन्दु खलाटके । वत्सरवल्ले बाहुमाला नयनाजनरखनः ।।६७॥ दू(धूपदीपं दधेत्(त) पश्चात्परमाङ्ग(4) प्रदर्शयेत् । यवाडुरं च दूर्वा च प्लक्षत्वक भाजनोपरि ॥८॥ मानवृद्धरमात्यैश्व कान (क्रियेत) नीराखला(जना)विधैः(धिः)। वृद्धः सुमङ्गलीभिस्तैराशीर्वचनपूर्वकम् ॥६॥ पा(द)हरिद्रासंमिलिवान साक्षतान्प्रोक्षयेद् द्विजैः(ज:)। कुर्यादारोहणं पश्चाद्राजा त्वैरावतोपरि ॥१०॥ ऐरावतारूढनृपाल मौलि
मुक्तान्यकान्वा(न्या)दयदीप्यमान(नः)। ललाटपट्टस्य मुखेन्दुकात्य
दिलण्डलं भाव[२]स्य (च)तस्तम्(स्तः) ॥१०१॥ इतस्ततश्चामरवीज्यमाने
रूपाङ्गनामिः परितो निषेव्यः । सपलवैश्छत्रचतुष्टयैश्च
विराजमान(न:) मणिदर्पणादिमिः ॥१०२॥ कलशं च सुवर्णनिर्मितम्
बजसंपावपताकयावृतम् । नगरस्य ततः प्रदक्षिणम्
कुरुवा नृत्तसंगीतवायकैः ।।१०३।। नगरं(र)प्रदक्षिणं कुर्यात्सर्वमङ्गलघोषणैः । गृहप्रवेशसमये नेत्रबन्धं च कारयेत् ॥१०४॥ धान्यादिपायसक्षीरसवस्त्रादिधरादिकम् । मङ्गलद्रव्यमा[म]ङ्गल्यमखिलं निक्षिपेद्वधः ॥१०॥ खयमागत्य तद्र्व्यं राजा हस्तेनोपरपृशेत् । दुर्भिक्षं च सुभिक्षं च विद्वान् पश्चाद् विनिर्दिशोत् ॥ १० ॥
204
208
212
216

Page #357

४९]
मौलिलतबम्
वीर्य च विजयं चापि कीर्ति लक्ष्मीं च निर्दिशेत् । पायसाद्यन्नसंस्पर्शे चान्नवृद्धिः सदा भवेत् ॥ १०७ ॥ धान्यराशिं (शेः) करेणैव स्पर्शद्रव्या ( र्शश्चेत् ) सुभिक्षकम् । स्वर्णादिलोहरनं च प्रजानां श्रीकरं भवेत् ॥ १०८ ॥ खड्गाद्यस्त्रं स्पृशेद्वापि शौर्य तस्य विनिर्दिशेत् । दुद्रव्यस्पर्शनान्वस्य राज्यस्य स्यात्त्वमङ्गलम् ॥ १०६ ॥ द्रव्यादीनां [च] तत्सर्वं (र्वेषां ) रौप्यादिस्पर्शने (नं) भवेत् । प्राप्तं च मङ्गलं चैव वीरं च विजयं तथा ॥ ११० ॥ एते चतुर्विधाः प्रोक्ता चाभिषेका यथेोक्तवत् ॥ १११ ॥ उक्ताः सर्वाभिषेकाः सकलनृपतिभिः (तीनां ) काम्यनित्याख्यकं च । अन्यैनैमित्तिकाद्यैरपि च यदुचितं तत्तदेवाभिषेकः ।
३२१
220
40
224
228
इत्थं वेदैः पुराणैः सकलमुनिवरैर्मोन सारादिमुख्यैः
विद्वद्भिद्व: शिल्प(ल्प) शास्त्रैर (स्त्रेष्वपि च यदुदितं शास्त्रतन्त्रं प्रकुर्यात् ।। ११२ ।।
इति मानसारे वास्तुशास्त्र अ (माल्य) भिदे कलक्षगविधानं नाम एकोनपञ्चाशदध्यायः ॥

Page #358

भूषणलक्षणम् देवानां भूपतीनां च भूषणानां तु लक्षणम् । क्रमात्तद्विधिना सम्यक् संक्षेपाद्वक्ष्यतेऽधुना ॥१॥ पत्रकल्पं चित्रकल्पं रत्नकल्पं च मिश्रितम् । एषां च(तच)दुर्विधं प्रोकं कुर्यादाभरणं बुधः॥२॥ देवानामपि सर्वेषां कल्पैः(ल्प) सर्व तु योग्यकम् । पत्रकल्प विना सर्व सार्वभौमस्य योग्यकम् ॥३॥ रमं मित्रं च योग्यं स्यादधिराजनरेन्द्रयोः । अन्येषां भूपतीनां च मिश्रकल्पं च योग्यकम् ॥ ४॥ पत्रवधोर(शोभिर)लत्य पत्रकल्पमिति स्मृतम् । पुष्पवलो चथीभिच) चित्रैश्च सर्बरत्नरलङ्कृतम् ॥ ५॥ एतत्तु चित्रकल्पं तु नाटकाभिरखतम् । पुष्परनरलाडूत्य भूषणं रत्नकल्पकम् ॥६॥ पत्ररनैश्च संभूष्य मिश्रकल्पमिति स्मृतम् । हारोपप्रीवकेयूरकटकैश्च सुपूरिमम् ॥७॥ बाहुवलयदाम(म) च स्कन्धो(न्ध)मालावलम्बनम् । प्रकोष्ठे वलयं चैव मणिबन्धकलापकम् ॥८॥ रमाइलीयकैश्चैव विना मध्याङ्गुलीयकम् । मध्ये चोदरवन्धं स्यात्तस्योर्चे स्तनसूत्रकम् ॥६॥ यहसूत्रादिपाबँक सूत्र स्यात्तु स्तनावृतम् । पुरसूत्रलम्बनं पूर्वे यज्ञसूत्र तु बन्धनम् ॥१०॥ कटिसूत्रावसानं स्यात्सुरसूत्रमिति स्मृतम् । वजयले च हारं स्यादुपपोवहृदयान्तकम् ॥ ११ ॥

Page #359

भूषणलक्षणम् बाहुमूले तु वलयं दाम कक्षावसानकम् । बाहुमा(मू)लावलम्ब स्यात्केयूरकटकान्वितम् ॥१२॥ बाह्वायामस्य मध्ये तु केयूरकटकान्वितम् । तदूर्ध्वं पूरिमं कुर्यात्कणे मकरभूषणम् ॥ १३॥ कटिसूत्रं तु संयुक्तं कटिप्रस्थ(प्रान्ते) सपट्टिका । मेहान्तं पट्टिकान्तं स्यात्तन्मध्ये सिंहवक्रवत् ॥१४॥ अथवा रत्नबन्धं स्यात्स्यादामेढ़ विनिर्गमम् । नियं(नील) च पञ्चपार्श्वे तु मध्ये दामचखान्वितम् ॥१५॥ पीताम्बरदुकूलं च नलकान्तप्रलम्बनम् । अथवा जानुपर्यन्तं धर्मचीरं च वाससम् ॥ १६ ॥ जवादिवलयोपेतं पादजालादिभूषणम् । विहाय तर्जनी सर्वैर(र्वेष्व)जुलैर(लेष्व)ङ्गुलीयकम् ॥१७॥ ऊर्ध्वकाये च हारादि पार्श्वयोर्वात (तु)लम्बनम् । मध्ये दाम(म) च लम्ब(म्बित) स्याच्छन्नवीरमिति स्मृतम् ॥१८॥ इत्युक्तं भूषणं देवैश्व(वानां च)क्रवर्तेरि(न इ)ति स्मृतम् । चक्रवर्तिन)स्तदा विष्णोर्वनमाला विभूषित(षण)म् ॥ १६ ॥ अधिराजनरेन्द्राभ्यां(न्द्रयोः) विनासूत्रोपरिस्तनौ । अन्येषां सर्वभूपानां केयूरकटकं विना ॥ २० ॥ सर्वेषामपि देवानां गुल्फस्योपरिदेशके । भुजङ्गकटकोपेतं पादनूपुरसंयुतम् ।। २१ ॥ कर्ण विभूषणं कुर्यान्मकराङ्कितकुण्डलम् । अथवा स्वर्णताटङ्की शेषं तु पूर्ववद्भवेत् ॥ २२ ॥ प्रङ्गभूषणमित्युक्तं बहिर्भूषणमुच्यते। दीपदण्डं व्यजनं च दर्पणं चैव लक्षणम् ॥ २३ ॥ पर्णमजूषकादीनां दोलाया लक्षणं तथा । भूपानां च तुलाभारतुलालक्षवमुच्यते ॥ २४ ॥ वत्सरारम्भलेखाथै पत्रं च कर्णलक्षणम् । मृगनामिबिडालस्य शुकस्यापि च परम् ॥ २५ ॥

Page #360

इ२४
मानसार
चातकस्य चकोरस्य मरालस्य च पजरम् । पारावतस्य नीडं च नीलकण्ठस्य पञ्जरम् ॥ २६ ॥ तित्तिरेश्च कुलायं च कन्दु(खज)रीय(ट)स्य पचरम् । कुक्कुटस्य कुस्खायं च नकुलस्यापि पचरम् ॥ २७ ॥ चटकस्य गोधारस्य पञ्जरं व्याघ्रपचरम् । सर्वेषां लक्षणं वक्ष्ये विधिना संक्षेपतः क्रमात् ॥ २८ ॥ द्वादशाडुलमारभ्य ए(चै)कादशाङ्गुलं भवेत् । प्रष्टसप्ताङ्गुलोपेतं विंशत्यडुलकान्तकम् ॥ २६ ॥ नवधा दीपदण्डोच्चं द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् । अथवा हस्तमानेन दीपदण्डोदयं क्रमात् ॥ ३० ॥ एकहस्तं समारभ्य त्रिव्यङ्गलविवर्धनात् । द्विकरान्तं तथात्सेधं तथा हस्तेन वर्धयेत् ॥ ३१ ।। नवहस्तावसानं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । केचित्पुरता(तस्तु)दीपदण्डं हऱ्यावशोदयम् ॥ ३२ ॥ प्रस्तरं वेदिकान्तं च प्रोवान्तं दण्डकान्तकम् ।। नासिकान्तं फलि(ल)कान्तं पद्मान्तं तद्घटान्तकम् ॥ ३३ ॥ स्तूपिकापावसानं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । एकद्मॉलमारभ्य विद्महुलविवर्धनात् ॥ ३४ ॥ अथवार्धाजुलैर्वृध्यात्पञ्चषडङ्गुलान्तकम् । मात्राइलोनमेले नै)वोक्तं [च] दीपदण्डविशालकम् ॥ ३५ ॥ एवं तु दारुजैः कुर्याश्लोहजेतु(न) विशेषतः । एकाङ्गुलं समारभ्य धार्धार्धाङ्गलवर्धनात् ॥ ३६॥ पञ्चाङ्गलावसानं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । फलकादण्डकमिति प्रोक्तं विस्तारं दण्डमूल के ॥ ३७ ।। त्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तसाष्टभाग(गे) विभाजिते ।। सत्तदेकांशहीनं स्याच्छेषदण्डाप्रविस्तृतम् ॥ ३८ ॥ चित्रपाण्यप्रवद् दण्डं मूले पद्मासनान्वितम् ।। अग्रे च फलकान्तं च ताटिकाविभूषितम् ॥ ३६ ॥

Page #361

५० ]
भूषण लगाम्
अथवाङ्घ्रिकवारिं (रि) स्यादूर्ध्वे च कुड्मलान्वितम् ।
दण्ड विस्तार मानेन दण्डद्वित्रयमेव वा ॥ ४० ॥ चतुर्दण्डं पञ्चषट्दण्डं पद्मविस्तारमेव च । फलका च त्रिदण्डं स्यादथवा पङ्कजेोक्तवत् ॥ ४१ ॥ दण्डमध्ये तु ते सर्वे युग्मा चा‌ङ्घ्रिकवारिका । चतुरश्रं वा तदष्टानं वृत्तं वा चलदण्डकम् ॥ ४२ ॥ स्थिरदण्डविशाले तु मानाङ्गुलवशान्नयेत् । त्रिचतुर्मात्रमारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ४३ ॥ एकोनविंशत्यङ्गुल्या विंशत्यङ्गुलकान्तकम् ।
एवं नवविधं प्रोक्तं स्थिरदण्डविशालकम् ॥ ४४ ॥ लोहजैर्दारुजैर्वापि शैले वाथ प्रकल्पयेत् । पुरोक्तदण्डतुङ्गे तु त्रिचतुष्पञ्चषडंश के ॥ ४५ ॥ एकैकं चाधिकं युक्तं दण्डस्य घात (घन ) मानकम् । मूले च वेदिकां कुर्यात्पद्मोपपीठमेव वा ॥ ४६ ॥ फलकादिभूषणं वापि मञ्जु (ऋजु ) दण्डमथापि वा । मूले च चतुरश्रं स्यादष्टांशं वा सुवृत्तकम् ॥ ४७ ॥ ऊर्ध्वे चाक्तवश्चाग्रे चामूलाप्रचयं तरिम् (क्रमात् ) । युक्त्योपर्युक्तवन्माने कुर्यादूर्ध्वे तु दण्डकम् ॥ ४८ ॥ व्यजनदण्डमानस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । यत्तदङ्गुलमानेन षट्सप्ताङ्गुलमारभेत् ॥ ४६ ॥ द्वादशैकाङ्गुलान्तं स्यान्मूलदण्डायतं भवेत् । एकं वाथ द्वयाङ्गुलं यथा संपरिकीर्तितम् ॥ इत्युक्त (क्तं) मूलममं च मध्ये किश्वित्कृशान्वितम् । वृत्ताकारं च दण्डं स्यादग्रे च ह (हा ) रितान्वितम् ॥ ५१ ॥ मूले च कुड्मलाकारं किश्चित्पद्मासनान्वितम् । तदूर्ध्वे भ्रमदण्डं स्यान्मूलदण्डायतं भवेत् ॥ ५२ ॥ विस्तारैकत्रिभागैकं चतुर्भागविशालकम् । तदग्रे हरिता (त) पद्मं किञ्चित्कुड्मलसंयुतम् ॥ ५३ ॥
० ॥
३२५
80
84
88
92
96
100
104

Page #362

३२६
मानसारे
अिध्यायः
108
112
116
120
एवं व्यजनदण्डं स्याद् दारुज लोहजमथवा । व्यजनं चर्मकारेणचर्म कुर्यात्तु(कृत्वा तु)योजयेत् ॥ ५४ ॥ व्यजनद्वयबहिर्दशे श्रीरूपाधैरलतम । वर्णेश्च लोहद्रव्येण लेखयेचोक्तवद् बुधः ॥ ५५ ॥ एवं तु व्यजनं प्रोक्तं दर्पणं वक्ष्यतेऽधुना। पञ्चषडडुलमारभ्य द्वियङ्गुलविवर्धनात् ॥ ५६ ॥ एकविंशाङ्गुलान्तं च द्वाविशत्यङ्गुलान्तकम् । एवं नवविध प्रोक्तं दर्पणस्य विशालकम् ॥ ५७ ॥ यवतारैकमारभ्य यवतारेण वर्धनात् । यवतारं नवान्तं स्याद् दर्पणं बहु(ह)लं भवेत् ॥ ५८ ।। दर्पणं सुवृत्तं स्यादंशरु किञ्चिदुन्नतम् । निर्मलं दर्पणं मध्ये बाह्ये रेखाभिरावृतम् ।। ५६ ॥ प्रपरे च लक्ष्मीमा(त्या)चैवल्ये(ली भि)श्च विन्यसेत् । दर्पणस्य त्रिभागैकं मूले कोलायतं तथा ॥ ६० ॥ प्रआयामं सहशान्तरं चार्ध पद्मान्तमेव हि । शेष कीलायतं कुर्यात्तत्रिभागैकविस्तृतम् ।। ६१ ॥ तन्मूलं षोडशांशं तु कीलकं तु विशालकम् । यथाफलं (लक) यथायुक्त्या दर्पणं(ण)दण्डवत्क्रमात् ॥ ६२ ॥ दर्पणाङ्कस्य कोणे तु कारयेत्कांसकारकैः । दारुजे लोहजे वापि तदण्डं कारयेत्सुधीः ॥ ६३ ॥ दर्पणस्य समं दीर्घ तत्पादाधिकमेव वा । अर्ध त्रिपादमाधिक्यं तत्समाधिकमेव च ॥ ६४ ॥ दर्पणम विशाले तु चतुर्भागैकविस्तृतम् । मूले पद्मासनैर्युक्तं चाप्रे च फलकादिभिः ॥६५॥ कुर्यात्तु शिल्पिनः(ल्पी च) प्राज्ञः सर्वालङ्कारसंयुतम् एवं तु दर्पणं प्रोक्तं वर्णज्ञानुपलक्षणम् ॥ १६ ॥ त्रिचतुर्मात्रमारभ्य द्विमङ्गलविवर्धनात् नवपश्त्यालान्तं च विंशमात्रावसामकम् ॥६७ ॥
19.4
128
132

Page #363

३२७
136
140
144
भूपखलपणम् पर्णमब्जूषविस्तारं कन्यसादि त्रयं त्रयम् । पादाधिकमथाध्यध पादोनद्विगुबान्तकम् ॥ ८॥ तद्विस्तारसमोत्सेधं कुर्यात्तु चतुरप्रकम् । वृसं वृत्तायतं वापि यथा कांसश्च लोहजैः ॥ ६॥ पादमर्धाडलं वापि दारजस्य मानं भवेत् । तदुत्सेधे त्रिचतुर्भागमेकांशेन वरम(विधान)कम् ॥ ७० ॥ एककोष्ठं द्विकोष्ठ वा त्रिकोष्ठं वाथ कल्पयेत् । यथावलं यथायुक्त्या तथाबन्धायसेन च ॥ ७१ ।। तदेव मयूषोत्सेधे पादाधिकमेव वा। प्रर्धाधिकमेवं वा वैलमधूपिकोनतम् ।। ७२ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद्वकारविधानकम् । सर्वाभरणमषं कुर्यादेवं तु वि[व]त्तमः ।। ७३ ॥ एकहरवं समारभ्य त्रित्र्यङ्गुलविवर्धनात् । वद् द्विहस्तावसानं स्याद्वसामधूषविस्तृतम् ॥ ७४ ।। प्रथवा तद्वदन्तेन मानयेन्मानवित्तमः । वद्विस्तारसमोत्सेधं चतुराकार() पूर्ववत् ॥ ७५ ।। शेष युक्त्या प्रकुर्वीत वनमधूषकादि वै । देवानां मानुषायां च डो(दो)लाया लक्षणं वत् ॥ ७ ॥ अन्त्रिकं च(कर) समारभ्य षट्पडङ्गुलवर्धनात् । एकविंशद्विधो(ध) पादं तुङ्गमष्टकरान्तकम् ॥ ७७ ।। पञ्चषडङ्गुलमारभ्य ए[चै] कैकाङ्गुलवर्धनात् । सैकार्कमनुमात्रान्तं पादविस्तारमिष्यते ॥ ७८ ॥ पादानामुक्तवत्सर्व यथाकारैरलाडूतम् । उक्तवद्वितिमानेन ए(चै)कभित्तिद्विभित्तियुक् ।। ७६ ॥ तदूचे वाजनं कुर्यात् पादपादं यथावलम् । वाजने च द्विवलयं स्याद्भा(दा)यसेन बलाबलम् ॥८॥ वितस्त्येक समारभ्य ए(चै)कैकेन विवर्धनात् । एकविंशाङ्गलान्तं स्यात् ब(फोलकं विस्तृवं भवेत् ॥१॥
149
152
166
160

Page #364

३२८
मानसारे
तत्पादाधिकमेवं च पादानं द्विगुणायतम् ।
द्विगुणान्तं तदायामं घनं युक्त्या च योजयेत् ॥ ८२ ॥ पुरतः पृष्ठतो मध्ये पर्व (दर्प) भद्रसंयुतम् । पार्श्वयोर्वारणं (र्द्वारं) कुर्यात् (च) तस्याधोऽचं ससंयुतम् ॥ ८३ ॥ तस्याधा फलकैर्युक्तं सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
प्रायसेन (चा) र्गलं कुर्याद्योजयेद्रज्जुमेव वा ॥ ८४ ॥ वस्त्रो (वास्तू)र्श्वे चैकहस्तान्तं डो (दो) लाया फलकान्तकम् । तदूर्ध्वे वाजनान्तं स्यान्नि (द)र्गलायाममीरितम् ॥ ८५ ॥ नि ( अ ) ला द्वयानं स्यात्फलकावलयान्वितम् । दोलाया लक्षणं प्रोक्तं तुलाल क्षयमुच्यते ॥ ८६ ॥ हस्तद्वयं समारभ्य त्रित्र्यङ्गुलविवर्धनात् । त्रिहस्तान्तं तुलायामं कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥ ८७ ॥ अस्त्रप्राहाद् भूपादीन्सार्वभौमावसानकम् (कान्) । क्रमात्तु नवधा प्रोक्तं त्रिचतुर्मात्रविस्तृतम् ॥ ८८ ॥ मध्ये चाप्रविशाले तु तत्तदंशेन हीनकम् । श्रमध्यायं चयं कुर्यादप्रयोर्बलान्वितम् ॥ ८६ ॥ दण्डायामं च मानेन मध्यजावा ( जिह्वा ) यतं तथा । दण्डतारं त्रिभागैकं जिह्वामूख विशालकम् ॥ ६० ॥ तदष्टांशैकभागं वा षोडशांशानमेव वा । तत्तदर्ध प्रमाणं वा तत्तज्जो (जि) ह्वाप्रविशालकम् ॥ ६१ ॥ अथवा सूचिनिभं कुर्यात्तन्मूलामक्षयं (य) क्रमात् ।
तदर्ध बहु ( वह लं कुर्यात्तन्मूले छिद्रसंयुतम् ॥ ६२ ॥ तत्पुरे (र:) पृष्ठ (पार्श्व देशे तु कीलयेचोराङग्रिकम् । तस्मात तोरणोत्सेधं जिह्वापादाधिकं भवेत् ॥ १३ ॥ तोरणा तु (यमध्ये) वलयं लम्बनार्थ तु योजयेत् । जिह्वायामं (म) समं पत्रं (त्र) विस्तारं परिकीर्तितम् ॥ ६४ ॥ किञ्चिन्निन्न(नं) तलं कुर्यात्सुवृत्तार्धाङ्गुलं घनम् । तत्समं चास्य चाष्टं वा तत्पत्रैर (चतुश्छिद्रौ ) छकोत्तरे ॥ ६५ ॥
ܢ
[अध्यायः
164
168
172
176
180
184
188

Page #365

३२४
192
196
200
भूषवलक्षणम् पत्रद्वयसमायुक्तं चायसेनैव कारयेत् । दार्विके चायसे वापि तुला(ला) युक्त्या च कारयेत् ॥६॥ जिह्वां च तोरणं वापि सर्वथा लोहजं भवेत् । बन्धयेन्नि(द)र्गलैः पत्रः(।) द्विदण्डे चोभयाप्रकौ ॥१७॥ तुलालक्ष्य(क्षण)मिदं प्रोक्तं शेषं युक्त्या प्रयोजयेत् । भूपानां दक्षिणे हस्ते मध्यमालक्ष्यमुच्यते ॥८॥ पत्रतुल्यं(ङ्ग) युगाडल्यं पीठे तुङ्गद्वयाङ्गुलम् । नालं द्वादशमात्रं स्यादायाममिति कथ्यते ॥ ६६ ॥ पत्रतारं द्वयाङ्गल्यं पीठतारं तथैव च । पत्रपृष्ठ(पीठ) तदर्भाशं वक्रतुङ्ग तु निश्चितम् ॥ १० ॥ नालतारा(रम)र्धमात्रं स्यात्पीठयुक्तं तुला(नलं) धनम् । मूलं तु सूक्ष्मसूचिवत्कुर्यात्तद्विचक्षणः ॥ १०१ ॥ मूले च त्रित्रिमात्रे तु नालतारार्ध विस्तृतम् । तदूर्वे च त्रिमात्रे तु त्रिधा विस्तृतं भवेत् ॥ १०२ ॥ सुवृत्त(त) नालदेशे तु पत्रमूले तु कर्णयुक् । स्निग्धं च पुलकैर्युक्तं हेमरेखैः(खाभिः) स्खलङ्कतम् ॥ १०३ ॥ पत्रे तु ब्रह्मदैवत्य (तं) पीठे तु विष्णुदैवतम् । नाले तु रुद्रदैवत्यं(तं) सूक्ष्म (कर्णे) चैव सरस्वती ।। १०४ ॥ एवं तु चाधिदैवत्य(d) कर्णमेवं प्रकल्पयेत् । सर्वेषामपि नील(ड) च चलं वाप्यचलं भवेत् ॥ १०५ ॥ एकहस्तं समारभ्य त्रित्र्यङ्गुलविवर्धनात् । साष्टाष्टपञ्चमात्रान्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥ १०६ ॥ मृगनामिबिलाडस्य पसरस्य विशालकम् । तदर्घ च त्रिपादं च तत्समं पादमा(म)धिकम् ॥ १०७ ॥ प्रत्यर्धे[को]न [च] तस्यैव शान्तिकादिशरांशकम् । हो(भी)मात्प्रस्तरान्तं वा मस्तकान्तं शिखान्तकम् ॥ १०८॥ नवाजुलं समारभ्य द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् ।। त्रयोविंशाङ्गुलान्तं स्यात्कन्यसादि वयं त्रयम् ॥ १०६ ॥
41
204
208
212
216

Page #366

[प्रध्यायः
220
224
228
मानसारे शुकपचरविस्तारं नवधा परिकीर्तितम् । उत्सेधं पूर्ववत्कुर्यात्समग्रं चापि विस्तृतम् ॥ ११० ॥ सप्ताहुलं समारभ्य द्विद्मगुलविवर्धनात् । प्रयोविंशाङ्गुलान्तं स्यान्नवधा कन्यसादिभिः ॥ १११ ॥ चातकस्य चकोरस्य पञ्जरस्य विशालकम् । विस्तारं द्विगुणं वापि त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् ॥ ११२ ॥ पायाममिति हि प्रोक्तमुत्सेधं पूर्ववद् भवेत् । एतत्तु दण्डकाकारं मरालस्यापि योग्यकम् ।। ११३ ॥ तदेव चतुरश्रं स्यानोडं पारावतस्य च । पञ्चविंशाङ्गुलमारभ्य षट्पडङ्गुलवर्धनात् ॥ ११४ ॥ सैकाष्टकनन्दमात्रान्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् । पखरं नीलकण्ठस्य नवधा विस्तृतं भवेत् ॥ ११५ ॥ सममेवं विशालं स्यादुत्सेधं पूर्ववद् भवेत् । पञ्चाङ्गुलं समारभ्य द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् ॥ ११६ ॥ एकविंशाङ्गुलान्तं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । कुखरीयकुलालस्य नवधा विस्तृतं भवेत् ॥ ११७ ॥ उत्सेधं पूर्ववत्कुर्यात्समतारं समाश्रकम् । सप्ताङ्गलं समारभ्य द्विमङ्गलविवर्धनात् ॥ ११८ ।। त्रयोविंशाङ्गुलान्तं स्यात्कन्यसादीनि पूर्ववत् । विशालं नवधा प्रोक्तं खजरीटस्य पञ्जरम् ॥ ११६ ॥ समारं चतुरअं स्यादुत्सेधं पूर्ववद् भवेत् । पञ्चदशाङ्गुलमारभ्य द्विमङ्गुलविवर्धनात् ॥ १२० ॥ एकाद(कत्रि)शाङ्गुलान्तं स्यान्नवधा कन्यसादिभिः । कुक्कुटस्य कुलालस्य विशालं तुझं पूर्ववत् ॥ १२१ ।। एकादशाङ्गुलमारभ्य द्विमङ्गुलविवर्धनात् । सप्तविंशाङ्गुलान्तं च कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥ १२२ ॥ विशालं पूर्ववत्तं तु नकुलस्यापि पचरम् । चटकस्य पश्चरस्य तित्तिरीवोक्तवत्कुरु ॥ १२३ ॥
232
236
240
244

Page #367

३३१
248
252
256
भूषणलक्षणम् नवाङ्गुलं समारभ्य पञ्चविंशाकुलान्तकम् । पूर्ववन्नवधा प्रोक्तं विशालं तुझं पूर्ववत् ॥ १२४ ॥ विस्तारं तु समानं स्याद् गोधारैः(रस्य) पजरान्वितम् । साधंहस्व समारभ्य षट्पडगुलवर्धनात् ।। १२५ ॥ अर्धाधिकं त्रिहस्तान्तं कन्यसादि त्र त्रयम् । नवधा व्याघ्रनीडं स्याद्विस्ता परिकीर्तितम् ॥ १२६ ॥ उत्सेधं पूर्ववत्कुर्यात्समारं तद्विशालकम् । चतुरङ्कभित्तिः स्यावतुःस्तम्भसमन्वितम् ॥ १२७॥ मध्यद्वारं तु संकल्प्य कवाट चैकमेव च । उत्सेधे तु षडंशं स्यात्पादुकं चैकभागिकम् ॥ १२८॥ पादोश्चं तु युगांशं स्यादेकांशं चोर्ध्वपट्टिका । प्रथवाष्टांशतुङ्गे तु चैकांशं पादुकोदयम् ।। १२६ ।। षड्भागं पादतुङ्गं स्यादेकांशमूर्ध्वपट्टिका । चतुष्कं च चतुर्दारु पादुकं चोर्ध्वपट्टिका ॥ १३०।। कुर्यात्कर्करि(रिं) कोणे तु पादमूलाप्र(मे) योजयेत् । अाधो निर्गमं शूले त्रिर्यकोलं प्रयोजयेत् ॥ १३१॥ एकद्वित्रिचतुर्मानं पादविष्कम्भमिष्यते । द्वित्रिवेदचतुष्पञ्चषट्सप्ताङ्गुलकं तथा ॥ १३२॥ पट्टिकोपानविस्तारं यथायुक्त्या प्रयोजयेत् । ऊर्ध्वाधश्व चतुर्दिनु वातायनं समुद्भवेत् ॥ १३३॥ तरङ्ग(तुङ्गे च) वेत्रसंयुक्तं कुञ्जराक्षरलङ्कतम् । पादानां चतुरश्र वा चोक्तवत्समलवृत्तम् ॥ १३४ ॥ वदेव चोर्ध्वदेशे तु कृत्वा चक्राकृतिस्तथा । सर्वालङ्कारसंयुक्तं कुर्यात्तु सर्वनीडकम् ॥ १३५ ॥ चातकस्य चकोरस्य दण्डकाकृतिवद् भवेत् । द्वितृतीये(वय)चतुष्पञ्च वासं कुर्यात्तु दीर्घके ॥ १३६ ॥ शेष प्रागुक्तवत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् । शुकस्य पखरे तुङ्गे चाष्टभाग(ग) विभाजिते ॥ १३७॥
260
264
268
272

Page #368

३३२
मानसारे
एकांश पातुकं चैव वेदांशं पादतुङ्गकम् ।
एकांशं पट्टिकोत्सेधं द्विभागं चोर्ध्वचूलिका ॥ १३८ ॥
शेषं तु पूर्ववत्कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
तदेव मुखभद्रं स्यात्तत्समार्ध त्रिपादकम् ॥ १३६ ॥
पूर्व च द्वित्रिपादं स्यान्मत्तवारणसंयुतम् ।
नीविवारे चतुर्भागमेकेनावृवलिन्द्र ( वालिन्द ) कम् ॥ १४० ॥ परितस्तु लुपायुक्तं खण्डहर्म्यादिमण्डितम् । तदेव चोर्ध्वकूटं वा पञ्चाशाधिकोदयम् ॥ १४१ ॥ द्विभागेन शिखातुङ्गं त्रिभागं शिखरोदयम् । चतुर्दिक्षु चतुर्नासि सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ १४२ ॥ चतुर्दि सभद्रं वा चैकद्वयंशेन निम्नकम् । itsari त्रिभागेकं चतुर्भागत्रिभागिकम् ॥ २४३ ॥ पश्वभाग त्रिभागं वा भद्रविस्तारमेव च । सर्वालङ्कारसंयुक्तं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १४४ ॥ एवं तु शुकनीडं स्यादथवा तत्पुरोक्तवत् । देवभूसुरभूपानां वैश्यशूद्रस्य योग्यकम् ॥ २४५ ॥ पादनूपुर किरीटम (मुद्रि) का
कुण्डलं च वक्षायं च मेखलम् (ला) । हारकङ्कवशिरोविभूषयम्
विलयकर्णभूषणम् ।। २४६ ।।
केयूरताटङ्कविशेषकं च
कर्या () च चूडामणिबालपट्टम् ।
नच्चत्रमालाम(ला)पि चार्धहारम्
सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् ॥ २४७ ॥
रत्नमालिक दुकूलवी (ची) रयुक्
स्वर्णकभ्यु कहिरण्यमालिका ।
लम्वहारमपि चूलिकादिभिः
पूरिमादिमपि केशकूटकम् ॥ २४८ ॥
[चध्यायः
276
280
284
288
292
296
800

Page #369

५०
304
भूषवसाच्यम् ब्रह्माविष्णुमहेश्यशकसकलैः दिक्पालकैः किन्नरैः
गन्धर्वैरपि सर्वदेवनिकरैः दुर्गायचीगौरीमिः । चामुण्डादि(देः) सरस्वतीगणपतेः पाण्मातुरस्यापि वत्
संख्यातं सकलं विभूषणगणा[नि] नित्यादिनैमित्तिकैः ॥२४॥ राजाधिराजैरपि राजसः वणश्च तस्तै (त्रिमिोरपि देवदेव्याः ।
308 विहङ्गमैः(माना) परमेवमुक्तम्
कृतं श्रियेत्यन्यदलदिम(मी)हेतुः ॥२५॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे भूषणलक्षणविधानं नाम पञ्चाशदण्यायः॥

Page #370

त्रिमूर्तिलक्षणम्
ब्रह्माविष्णुमहेशानां लच वक्ष्यते ऽधुना ।
हिरण्यरजतेनैव वात्रेणैव शिले वापि (लया वा ) ॥ १ ॥ aro [न] सुधे वापि [धया च] शर्कराभासमृत्तिका (द्विश्व) । एतैस्तु नवधाद्रव्यैः च (वो) तमादि त्र्यं त्रयम् ॥ २ ॥ चलं चाप्यचलं चापि नवद्रव्यैस्तु निर्मितः ।
लोहजैर्मृत्(च) सुधा चै (भयै) व शर्कराभासमृत्तिका (द्भिश्च ) ॥ ३॥ 'चलद्रव्यमिति प्रोक्तमन्येषां च (चा) चलं विदुः । चित्राङ्गमर्ध चित्राङ्गमाभासाङ्गं त्रिधाच्यते ॥ ४ ॥ सर्वाङ्गं द्रव्य (दृश्य) मानं पवित्रमेवं प्रकथ्यते । अर्धाङ्गद्रव्य (दृश्य)मानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् ॥ ५ ॥ अर्धदर्शनं (दृश्य) मानमाभासमिति कथ्यते ।
प्राभासं पथावर्णेन पट्टविस्येव (भित्यैौ वा ) कल्पयेत् ॥ ६ ॥ चित्रं यथोत्तमं प्रोक्तमर्धचित्रं तु मध्यमम् । प्रभासमधमं प्रोक्तं कुर्यादेवं तु सर्वदा ॥ ७ ॥
उत्तमं सर्वसिद्धिः (द्भि) स्यान्मध्यमं भोगमोचकम् । प्रथमं भोगसिद्धिः (द्धि) स्थादीश्वरेणैव कीर्तितम् ॥ ८ ॥ स्थावरं जङ्गमं चैव विविधं बेरमुच्यते । जङ्गमं चेोत्सवं भवेत्सर्व(र्व) स्थावरमिष्यते ॥ ६॥
उत्तम लोहर्ज बिम्बं पीठाभासं तु चात्स ( स ) मम् । स्थानकं चासना (नं) शवनं वैशाखं वैष्णवं तथा ।। १० ।।
मृत्तादिसर्ववेरायां द्रव्यमुक्तं सनातनम् ।
तत्तद्रव्यैस्तु बिम्बानां भिन्नपीठं प्रकल्पयेत् ॥ ११ ॥
4
8
12
16
20

Page #371

प्रध्यायः ५१]
त्रिमूर्तिलक्षणम् सम्बासने च शयने शिखापीठं तु भिन्नकम् । एककाले कृतं सर्व सुधामृत्कटशर्करैः ॥१२॥ बेराणां द्रव्यमित्युक्तं मूर्तिध्यानं प्रवक्ष्यते । चतुर्भुज चतुर्वक्रं द्विपादं चाष्टलोचनम् ॥१३॥ प्रष्टकर्णसमायुक्तं तनुश्चैकाकृतिस्तथा । उत्तम दशतालेन मानयेत्त्वङ्गमानकम् ॥१४॥ स्थानकं चासनं वापि चीरबे(राम्बरधरं तथा । वरदाभयहस्तं च जटामकुटमण्डितम् ॥१५॥ कुण्डिका चाक्षमाला च वामे वामे करे क्रमात् । सुनुवधारणं वापि प्राग्वरदाभयान्वितम् ॥ १६ ॥ मकरलाञ्छितं पुष्पं कुण्डलं वाथ कर्णयोः । यज्ञसूत्रोत्तरीयादि मात्रादोदरबन्धनम् ॥१७॥ हारोपप्रीवसंयुक्तं बाहुमालाविभूषितम् । केयूरकटकाद्यैश्च कुर्यात्तु मणिबन्धनम् ॥१८॥ कटकत्रयसंयुक्तं नलका(क)कटकान्वितम् । कटिसूत्रादिपर्ट स्यानीव्यं चलनसंयुतम् ॥ १६ ॥ रत्नाङ्गलीयको हस्तौ पादं जालसरत्नकम् । ललाटे वृत्ततिलकं स्याचन्दनागरुमेव च ॥२०॥ सर्वाङ्ग हेमवर्ण स्यानलकान्तं तु चीरयुक् । पार्श्वयोः शक्तिकोपेतं दक्षिणे तु सरस्वती ॥२१॥ वामपार्वे तु सावित्री सर्वाभरणभूषितम् । एवं पितामहं प्रोक्तं कुर्याच्छास्त्रविबुधः ॥२२॥ चतुर्भुजं द्विनेत्रं च किरीटमकुटान्वितम् । पीताम्बरधरं युक्तं श्यामवर्णाङ्गशोभितम् ॥२३॥ सर्वे(व)वक्षःस्थले कुर्यात्तदूर्ध्व श्रीवत्सखान्छनम् । उत्तम(म)वशतालेन चाङ्गमानं च मानयेत् ॥२४॥ कटकंवा गदाधा(ध)रं चोामाश्रितमेव वा। अथवा वरदहस्तं स्यात्पुरतो वामहस्तके ॥२५॥

Page #372

मानसारे दक्षिणे त्वमयं पूर्व सव्ये चापर(१) चक्रयुक् । प्रपरे वामहस्ते तु पाञ्चजन्यावधारणम् ॥२६॥ तत्समं कर्णपत्रं स्यात्कुर्यान्मकरकुण्डलम् । प्रसन्नवदनं तुझं नासि दीर्घातिशोभितम् ॥२७॥ हारोपप्रीवसंयुक्तं यज्ञसूत्रोत्तरीयकम् । रनोदरबन्धं स्याद् बाहुमालाविभूषितम् ॥२८॥ कटकं कटिसूत्रं च केयूरं रखपूरितम् । रत्नाडुलीयकैयुक्तं पादजालविभूषितम् ॥२६॥ नलकान्तं चलान्तं स्यात्पीताम्बरविलम्बनम् । शिरश्चक्रं शिरःपृष्ठे युक्तं सर्वाङ्गभूषणम् ॥३०॥ द्वयोर्जबावसानं स्याद् वनमालामनोहरम् । एवं तु विष्णुमूर्तिः स्याच्छक्तियुक्तं(क्ता) तु पार्श्वयोः ॥ ३१ ॥ त्रि(श्री)भूमि दक्षिणे वामे स्थावरे जङ्गमेऽपि वा । कुर्यादासनं वापि स्थानकं चापिमे (ए)व च ॥ ३२ ॥ चतुर्भुज त्रिणे(ने)त्रं च जटामकुटमण्डितम् । व्याघ्रचर्माम्बरं जानु चो(नोरू) च समलङ्कृतम् ॥३३॥ नीव्याञ्चलं च संयुक्त रक्तवर्णाङ्गशोभितम् । हारोपग्रीववक्षस्तु साल(कपाल)मालावलम्बनम् ॥३४॥ करोटि(स्ट)रत्नबन्ध स्याद् रुद्रबन्धमथापि वा । पत्रोदरं च बन्ध वा रनोदरनिबन्धनम् ॥ ३५॥ कटकं कटिसूत्र स्यात्केयूरं पूरिमान्वितम् । बाहुभूला(लम)भिदामैश्च सर्वाभरणभूषितम् ॥३६॥ वामे तु लम्बपत्रं स्यादवामे [म]करकुण्डलम् । प्राचभयहस्तं सर्वे वरदं वामहस्तके ॥३७॥ प्रपरे वामसव्ये तु हरिणद्रधारणम् । मकुटं वामपार्वे तु चन्द्ररेखासमन्वितम् ॥ ३८॥ दक्षिणे चार्कपुष्पैश्च नागं गङ्गा जटान्तरे। दूर्वाभिः सुवर्णसिन्दुरं पुष्करं स्यान्मकटान्तरे ॥३६॥

Page #373

५२
त्रिमूर्तिकरणम् मध्ये चान्वितवत्रं स्याललाटे चैकनेत्रयुक। प्रीवस्य वामपार्श्वे तु कालकूटसमन्वितम् ॥४०॥ यासूत्रोत्तरीयं च सर्वरना(मम)गलीयके । सानक चासनं वापि पाद(द) नूपुरशोभितम् ॥४१॥ एवं तु रुद्रमूर्विः स्याद् वामभागे तु पार्वती । उत्तम(म)दशवालेन मानयेत्त्वङ्गमानकम् ॥ ४२ ॥ देवानामपि सर्वेषां मध्यमं दशवालकम् । पापीठं महापीठं त्रिमूर्तीनां च योजयेत् ॥४३॥ प्रभाव(पाच) तोरणं वापि कल्पवृक्ष च संयुतम् । एवं तु द्रविष्णूना(प्योः) कुर्यात्तत्तु विधिवत्ततः ॥४४॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं देवं ध्यात्वा त्रिमूर्तिनम् । प्रन्यान्य(न्यम)नुक्तं सर्वेषां शास्त्रमार्गेण योजयंत ॥ ४५ ॥ उत्तम(म)दशतालवशात्तु यत्
ब्रह्माविष्णुशिवसकलाङ्गकैः। स्थावरे च जामके [यदुक्तं]
शिल्पिभिः कुरु वात(चोक्त) मुनिवरैः ॥४६॥
इविमानसारेवास्तु
खविधानं नाम पकपश्चाशदण्यायः॥

Page #374

लिङ्गविधानम् . लिङ्गमानविधि (धिः) सम्यगलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। शैवं पाशुपतं चैव काला(ल)मुखं महावृ(ब)तम् ॥ १॥ वामं च भैरवं चैव लिङ्गवा (स्य) मान(नाम) षविधम् । समकर्ण वर्धमानं शिवाई स्वस्तिकं तथा ॥२॥ एतचतुर्विधं लिङ्गं विप्रादीनां च योग्यकम् ।। समकर्ण भूसुराणा भूपानां वर्धमानकम् ।। ३ ॥ वैश्यानां च शिवाधिक्य(वाएं च) परेषां स्वस्तिकं भवेत् । विप्राणां सर्वलिङ्गं च कुर्यादापो न विद्यते ॥ ४॥ शिवाधिक(वाईच) स्वस्तिकं प्रोक्तं लिङ्गं भूपस्य योग्यकम् । स्वस्तिकं च शिवाधिम्य(वाई च) वैश्यानामपि योग्यकम् ॥ ५ ॥ शुद्धगर्भगृहे द्वारे प्रासादस्य विशालकम् प्रधिष्ठानोदये पाद तुङ्गमानं तथैव च ॥६॥ हस्तमानाङ्गलेनैव यजमानोदयेन च । एतत्तत्तद्विधि(धिः) प्रोतं प्रत्येकं बहुधा भवेत् ॥७॥ श्रेष्ठादीनि कनिष्ठान्तं प्रत्येकं त्रित्रिमानकम् । गौ नन्दविभागे तु ए(चै)कैकं लिङ्गतुङ्गकम् ॥८॥ केचित्तदेकमागे तु नवभाग(ग) विभाजिते । वदेकाशीवि विङ्गस्य(ङ्गं स्यात्) कन्यसादुत्तमान्तकम् ॥ ६ ॥ प्रत्येकं तन्त्रिधामानमेकैकं लिङ्गतुङ्गकम् । कन्यसा गर्भतारार्थ(ध) त्रिपादं मध्यमं भवेत् ॥ १०॥ गर्भतारसमं श्रेष्ठं त्रिविधं लिङ्गतुकम् । गर्भगेहे तु मान स्थाखिङ्गतुङ्गं प्रकल्पयंत् ॥ ११ ॥

Page #375

लिङ्ग विधानम् शुद्धद्वारोदर्य नन्दभागं कृत्वा विशालकम् । एकैकं लिङ्गतुङ्गं स्यात्कन्यसादीनि पूर्ववत् ॥ १२ ॥ प्रत्येकं तु त्रिधा मानं साष्टादश ( चैकाशीति) च लिङ्गकम् । प्रासादस्य विशाले तु गर्भगेहो (हमु ) तद्भवेत् ॥ १३ ॥ अधिष्ठानसमं श्रेष्ठं त्रिपादं मध्यमं भवेत् । तदर्ध कन्यसं प्रोक्तं त्रिविधं लिङ्गमीरितम् ॥ १४ ॥ अथवा नवभागं स्यान्नवलिङ्गमुदाहृतम् । कन्यसादुत्तमान्तं स्यात्प्रत्येकं पूर्ववद् भवेत् ।। १५ ।। पादोदय नवांशं नवधा लिङ्गमानकम् ।
तदेवं चैकभागे तु चतुर्भाग (गं) विभाजिते ॥ १६ ॥ एकैकं लिङ्गतुङ्गं स्यात्षट्त्रिंशं लिङ्गतुङ्गकम् । कन्यसादुत्तमान्तं स्यात्सर्व प्रागुक्तवन्नयेत् ॥ १७ ॥
चध्यायः ५२ ]
तु दे (न) वशं स्यात्कन्यसादि त्र्यं त्रयम् । एवं तु नवलिङ्गं स्यान्नवभेदादयं भवेत् ॥ १८ ॥ केचिद्विमानतुङ्गे तु नन्दनन्दांशकं भवेत् । एकैकं लिङ्गतुङ्ग स्यान्नन्दनन्दोदयं भवेत् ॥ १६ ॥ कन्यसादुत्तमान्तं स्यात्पूर्व वल्लिङ्गमिष्यते । एकहस्तं समारभ्य हस्तैकेन प्रवर्धयेत् ॥ २० ॥
एकैकं लिङ्गतुङ्ग स्यान्नवहस्तावसानक्रम् । एवं तु नवतुङ्गं स्यात्कन्यसादि त्र्यं त्रयम् ॥ २१ ॥ करं (र) त्रिपादमारभ्य तत्समेन विवर्धनात् । पादानसप्तहस्तान्तं पूर्ववन्नवलिङ्गकम् ॥ २२ ॥ अथवा हस्तमारभ्य सा(चा)र्धहस्तेन वर्धनात् । सार्धवेदकराएं (न्तं) स्यान्नव लिङ्गोदयं भवेत् ॥ २३ ॥ पादहस्तं समारभ्य पादहस्तेन वर्धनात् । पादाधिकद्विहस्तान्तं नवलिङ्ग तु पूर्ववत् ॥ २४ ॥ जातिच्छन्दं विकल्पं च प्रा(तु चा) भासं तु चतुर्विधम् । एकहत्तवशात्सर्व कन्यसादि त्रयं त्रयम् ।। २५ ।।
३३६
24
28
32
36
40
44
48

Page #376

३४०
मानसारे छन्दादीनां तु मानं स्यात्पत्रिंशखिातुनकम् । एकादशाङ्गलमारभ्य द्विग्रजलविवर्धनात् ॥ २४ ॥ सप्तविंशालान्तं स्यानवधा लिङ्गतुङ्गकम् । द्वादशाकुलमारभ्य षट्पगुसवर्धनात् ॥ २७ ॥ पष्टपगुखावसानं स्यानवधा लिङ्गमानकम् । पञ्चविंशाङ्गुलमारभ्य षट्पडगुलवर्धनात् ॥२८॥ त्रिसप्ततित्रिमात्रान्त नवधा लिङ्गताकम् । सर्वेषां कन्यस श्रेष्ठं पर्यन्ता(न्तम)हुस्लमानकम् ॥ २६ ॥ यजमानस्य मेढान्तं नाभ्यन्त हृदयान्तकम् । स्तनान्न बाहुसीमान् हन्वन्तं नासिकान्तकम् ॥ ३०॥ नेत्रान्त समतुझं स्यामवलिङ्गोदयं भवेत् । प्रथवा तुमाने तु नवभाग(ग) विभाजिते ॥ १ ॥ एक लि स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयम् । नवत्यंशविध लिङ्ग यस्स(ज)मानवशाद्विदुः ॥ ३२ ॥ बहुधा स्थाप्यलिङ्ग वा नवलिङ्ग परिसंख्यया । अब हवाइय(दि)मानं [च]सर्वलिङ्गेषु कल्पयेत् ॥ ३३ ॥ पचादशाङ्गुलं मान यन्मानं नवलिङ्गके। सप्ता(त)दशाङ्गुलान्तं च पञ्चा(च)दशाङ्गलमारभेत् ॥ ३४ ॥ स्थापयेत्पचलिङ्गे तु इ(चे)त्यूचेन तु कारयेत् । वत्रिपादकरादुर्ध्व चाधिकं सर्वतुके ॥ ३५ ॥ सर्वषां चेकहम्य तु ए(चै)कैकलिङ्गे तु संमतम् । बहुधा सर्वलिङ्गेषु वन्त्रिकर्ण न कारयेत् ॥ ३६॥ विकर्ष बहुलिझे तु त्रिकर्ण चैकलिङ्गके। लिखामिति प्रोकं तद्विशालमिहोच्यते ॥ ३७॥ विचतुष्पचालान्तं स्यादहुलिङ्गे तु विस्तृतम् । प्रबवा तुमाने त्रिचतुष्पचभागिकम् ॥ ३८ ॥ वरदेकांशविस्तारं बहुसिङ्गाविशालकम् । नागर द्राविड चैव वेसरं च त्रिधा मतम् ॥ ३६॥

Page #377

पदसामाटाहुल वैकशिजवारमिति स्मृतम् । नवपतिरुद्रमानं स्यात् समखिविशालकम् ॥ ४० ॥ भानुए(स)कागलं चैव चतुर्दशालमेव च ।। एवं तु चैकलिङ्ग स्माद्वि(जस विचारं परिकीर्तितम् ॥ ४१ ॥ पञ्चा(च)दशाअसं चैव षोडशाङ्गुखमेव । विस्तार(') दयाल चैव लिङ्गानामिति विस्तृतम् ॥ ४२ ॥ अष्टादशाङ्गुलं चैव नवपस्त्यासान्तकम् । विशत्याज़ चैव लिङ्गसारं विधा मतम् ॥ ४ ॥ एकविंशत्यलं चैव द्वाविंशतिकालिम् । ग्योविंशागलं चैव त्रिधा लिवियामकम् ॥ ४४ ॥ चतुर्विशालिं चैव पञ्चविंशाल क्या। षडविंशाशं चैव विशाल त्रिविध मवम् ॥ ४५ ॥ सप्तविंशावं चैव प(पा)टविशाल तथा।। नवविंशतिमात्र स्वाधिनतारमिति स्मृतम् ॥ ४६॥ अथवा त्रिंशदङ्गल्यमेकत्रियतिमात्रकम् । द्वात्रिंथाल चैव लिङ्गवारमिवि स्मृतम् ॥ ४७॥ कन्यसादुचमान् स्यात्प्रत्येकं त्रिविमानकम् । एवं तु नवधा लिङ्ग प्रत्येक नागरादिमिः ॥ ४॥ प्रथवा अमानं तु चतुष्पपशकम् । तत्तदंशैकमागेन चैकलिङ्गविशालकम् ॥ ४६॥ नागरं द्राविडं चैव वेसरं च त्रिधा मवम् ॥५०॥ इहायामे ग्रंशसत्रिंशदंशम्
छत्वा क्रमावधिकं वदशकम् । विस्तार तत्कन्यसादि विधा
युल्या धीमान वेसरादीनि कुर्यात् ॥५१॥ बहुलिङ्गोदये सर्वे(वस्मिन्) प्रलमार्ग विनोदयम् । द्विभार्ग समकन्यस्यादि(न्यस वि)पानद्राश वत्समम् ॥५२॥

Page #378

३४२
मानसारे
[अध्यायः
108
119
116
अथवा तुङ्गनवम स्याद्वेद(द) नारायणोदयम् । पञ्चाशं शिवोदयं स्याद् वर्धमानमिति स्मृतम् ॥ ५३॥ अष्टादशांशकं तुङ्गे वैष्णवं चाष्टभागिकम् । दशांशं शिवोदय स्याच्छिवाधिक(वाई) लिङ्गमीरितम् ॥ ५४॥ उत्सेधे दशभागे तु विष्णुतुङ्गं षडंशकम् । वेदांशं शिवशिं स्यात्स्वस्तिकं बहुखिड़के ॥ ५५ ॥ कमलजहरिहराशं तत्समं चैकलिङ्गे
मनु(मुनि)वसुनवभागैस्तुङ्गमष्टत्रि(त्र)याङ्गकम् । कमलजहरिहरांशं सर्वतोभद्रलिङ्गम्
द्विजकुलनृपतिपूज्यं वर्धमाना(नमपि) चैव ॥५६॥ पचपचपडंशकोनतम्
ब्रह्माविष्णुशिवभाग(ग) वक्रमात् । तुङ्गमिष्टयुगांशके कृते
तच्छिवाधिक(क)[वैश्य] योग्यकम् ॥ ५७ ॥ स्वस्तिकस्य शतषट्(ष्टि) शिरो(वा)मतम्
पोशांशविधि (धिर) वैष्णवं तथा। भ(रु)द्रभागविधिवत्समाचरेत्
संपदा(द)र्थमिव शूद्रयोग्यकम् ।। ५८॥ वेदानाभं ब्रह्मभागे च मूले
चाष्टाग्राम मध्यमे विष्णुभागे। वृत्ताकारमप्रके तच्छिवांशम्
कुर्यात्तु सर्व चतुर्लि(चैकलि)ङ्गमेतत् ॥ ५६ ॥ वेदा वस्खश्रकं [वा] वृत्तं चैवम्
प्रोक्तानेकलिङ्गाम(च) मूले [मध्ये] । वृत्ताकारं चाप्रके रुद्रभागे
कुर्यादेवं शिल्पिविद्वद्भिरेव ॥६०॥ एकानेक चोक्तलिङ्गे शिवांशे
कुर्याद्वारा(रा) षोडशादिद्वयेन ।
120
124
128
132

Page #379

३४३
136
140
144
लिङ्गविधानम् ध्या पारायत(यां) सहस्रावधा(सा)नम्
धारालिङ्गे चैवमुक्तं तन्त्रैः ॥ ६१ ॥ पापड्मुनिर(न्य)ष्टविस्तृते []
द्विद्विभाग(ग) शिर(रो)मानतुङ्गकम्।। वचकृततच्छिरो(र )दये
ग्रंशयुग्मधि(धा)रोपमानकम् ॥ १२ ॥ वर्तिकस्त(स्थ)मिव तच्छिखं बुधैः
युदार्ध(कुर्यात्तु) त्रिपुरुषा(रघा)कृतिस्तथा । अर्धचन्द्रमिति चित्रवद् भवेत्
शिल्पिभिः प्रवर(३ः) व(क)र्णतः क्रमात् ॥१३॥ पूजाशे तत्तुङ्गमष्टद्वयांशम्
कृत्वांशेन द्वित्रिवेदान्विसृज्य । तस्याधस्तलक्षणोद्धारशेषम्
___ शिल्पि:(ल्पी) कुर्यान्नागरादि:(दोन) त्रिधैव ॥६४ ॥ सत्तकार्धभाग मध्यभागम् (गे)
विस्तारं स्यालक्षणोद्धारणे च । प्रने चैकांशत्रि(व्य)शेन तुङ्गम्
तस्मात्पार्श्वे भूमयेत्पृष्ठकान्तम् ॥६५॥ कुर्यादेका पिण्डिका तंतु(तस्य) पार्श्व
चैकद्वित्र्यंशकं चान्तरं च । पृष्ठे युक्त्या कारयेद् विष्णुकान्तम्
एवं युक्त्या नागरादिक्रम स्यात् ॥६६॥ एकानेकलिङ्ग[स्य धारणांशे
कुर्याखिले मूर्ध्निवत्कुड्मलं वा । छत्राकारं वाथ मूर्ध्निप्रदेशे
युक्त्या धीमानुद्धरेद्व(द)धस्तात् ।। ६७॥ खिशादीना(न) स्थापयेत्सर्वहम्ये प्रागुक्तवत्क्रमात् ।। ६८॥
148
162
166
160

Page #380

३१४
मानसारे
164
168
172
गुगर्भगृहे मध्ये सप्तमाग() विभाजिते । मध्ये प्रापदं चैव परितबाटदिवौकसः ॥६६॥ मानुषाशं तु दाह्ये परितः षोडशांशकम् । चतुर्विशांशकं बाझे परित: पैशाचमेव च ॥७॥ मध्ये प्रापदे सप्तसप्तभाग(ग) विभाजिते । नयां मन्यमे प्रसूत्रं तत्परिकल्पयेत् ॥१॥ वद्वामे विष्णुसूत्रं स्यात्तद्राझे परिकल्पयेत् । तत्सूत्रात् (त्र)द्वयोर्मध्ये शिवसूत्र प्रकल्पयेत् ॥ ७२ ॥ प्रम[ख] विष्णुसूत्रं [च] स्यान्मध्ये च शिवसूत्रकम् । एवं तु चैकलिङ्गं स्यात्स्थापयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः ।। ७३ ।। बहुलिङ्गप्रतिष्ठा चेत्तत्तदेका(क)पदोक्तवत् । कुर्यादेव पदे विष्ण(प्यो) ब(ब)हुधा चैकमेव वा ॥ ७४ ।। गर्भगेहस्यले धारनील(यीय)मध्ये समं भवेत् । प्रज्ञानादधिकं अभिनं चेत्सर्वदोषदम् ॥ ७ ॥ वस्मात्परिहरेत्सर्वदेवतास्थापनं बुधः । बेरस्यैकशिला प्रोक्तं(ता) लिङ्गानां तवतुःशिखा ॥ ७ ॥ नन्यावर्ता)कतिः(ति) स्थाप्य(पयित्वा) तथा चैकाश्मना भवेत् । प्रयो(ब) पाषाणकूर्माख्यं चोर्ध्व(;)धारमिति स्मृतम् ॥ ७७ ।। इत ऊर्ध्व शिलादौ [तु] पीठके वापि चोदयम् । उक्तवत्कल्पयेच्छिल्पी हीनाधिक्यं न कारयेत् ॥ ८ ॥ खापयेखिोरै() स्यपतिः स्थापकैः सह । लिङ्गाना पीठकानां च देवदेव्याच हयंके ॥ ६ ॥ शिलासंग्रहण(बस्स) सम्यगलत वक्ष्यते धुना। . पर्वते वा वने वापि स्थपतिः स्थापकैः सह ॥८॥ प्रभाते तु समुत्वाय कर्ता पानुचरैः सह । मार्गके चोक्तवत्सर्व पार्श्वे तु शकुनानि वै ॥१॥ सुमुह मुलानेच शिखासंग्रहणं भवेत् ।
वर रवा(चमा रोप्य शिल्पशाखां प्रविश्य(श)ति ॥२॥
176
180
184
188

Page #381

५२]
लिङ्गविधानम्
पत्रावलीढकाश्म च प (चा) नलावटे कदाश्मना । प्रातपेनावलीढं चेद् वर्जयेत्सा शिला भवेत् ॥ ८३ ॥ यत्पूर्वोत्तरायं ज्ञात्वा मूलं दक्षिणपश्चिमे । प्रधाभागा (गे) मुखं ज्ञात्वा शयने चापरार्ध्वकम् ॥ ८४ ॥ पूर्वा (प्रा) च शिला (लाः) सर्वे (र्वा) दक्षिणे सव्यपार्श्वके । उत्तरे वामभागं स्यादुत्तराप्रशिले (लायां) विदुः ॥ ८५ ॥ तु दक्षिणं पार्श्व पश्चिमे वामपार्श्वकम् ।
ईशानामशिलानां तु मूले (लं) नैर्ऋत्य देशके ॥ ८६ ॥ अन्य कोणेषु सर्वषु मूलमंत्रं न विद्यते ।
दिक्षु दीर्घशिला सर्वाः पुंशिखानां (च) प्रकीर्तितम् (ताः) ॥ ८७ ॥ चतुष्कोणेषु दीर्घ स्याच्छिलाषण्डः प्रकीर्तितः । प्रभूतं च स्थिता (तं) सर्व पृथिव्याकाशायतं तथा ॥ ८८ ॥ ऊर्ध्वाप्रमध्यो मूलं [च] प्रागुक्तदिक् तथैशके । तत्तदुन्नतवक्रं च यदि स्थापनं भवेत् ॥ ८६ ॥ तत्पार्श्व पूर्ववज्ज्ञात्वा तस्याकार मिहोच्यते । मूलमग्रं च मध्यं च समाकारं तु पुंशिला ॥ ६० ॥ स्थूलमूलं कृशानं स्यात्स्त्रीशिला तु प्रकाशिता । स्थूलामं च कृशं मध्ये स्थूलं नपुंसकं शिला ॥ ६१ ॥ चतुरश्रं पुंशिला प्रोक्तं वृत्तं स्याद् वनिता शिला । बहुधा गृह्य (चा) शृङ्गं स्यान्नपुंसकं तमु (दु) दाहृतम् ॥ ६२ ॥ कांसकाध्वनिनादं स्यात्स्त्रीशिला तु प्रकीर्तिता ।
रत्नभाण्डध्वनिनादं शिला च पुरुषं स्मृतम् ॥ ६३ ॥ निर्ध्वनि च शिला सर्व नस्त्री नपुमान् विदुः ।
तालध्वनिनादं स्याच्छिला वल्या: (लो) प्रकीर्तितम् (ता) ॥ ६४ ॥
महिषध्वनिसंयुक्ता शिक्षा वृक्षाः प्रकीर्तिता ।
पूर्वोक्तध्वनी (कानि) नादं यावना च शिक्षा भवेत् ॥ ६५ ॥ शिलासर्वेषु वृत्तं च शिक्षाच्छा [लों] विवर्धयेत् । पुंशिन (तया) पुमान (मासं) लिङ्गं कुर्याद्रेखा विवर्जयेत् ॥ ६६ ॥
43
२४५
192
196
200
204
208
212
216

Page #382

३४६
मानसारे
शक्तीनां पीठकानां च बोशिला संग्रहं (हो) भवेत् । प्रासादादीनि (ना) सर्वेषां नपुंसकशिला भवेत् ॥ ६७ ॥ श्वेतर कं च पीतं च शिला कृष्णं यथाक्रमात् ।
द्विजातीनां च वर्णानां कुर्यालिङ्गादिना (दीन) बुधः ॥ ६८ ॥ सर्वेषामपि वर्णानां सा शिला कृष्णमेव वा । सर्वेषां वर्णपाषाणे कृष्णरेखां विसर्जयेत् ॥ ६६ ॥ श्वेतं च स्वर्णरेखं च सर्वसंपत्करं शुभम् ।
शिला संग्रहणं प्रोक्तं शेषमर्हमागमोक्तत्रत् स्मृतम् ॥ १०० ॥ स्वयम्भुलिङ्गसर्वेषां लचणं वक्ष्यतेऽधुना । उद्भूतं दैवकं चैव मानुषं गाणवं तथा ।। १०१ ।।
एवं चतुर्विधं लिङ्गं स्वयम्भुरिति कीर्तितम् । तत्स्थाप्य (प्यं) स्वयमुद्भूतं स्वयम्भुरिति कीर्तितः ॥ १०२ ॥ देवैश्व स्थापितं लिङ्गं दैविकं लिङ्गमुच्यते । मानुषैः रचितं लिङ्गं मानुषं चेति कथ्यते ॥ १०३ ॥ अन्यंषु (न्यैः)रचितं लिङ्गं चार्षचैव कथ्यते । गणैश्च पूजितं लिङ्गं गणं चेति प्रकथ्यते ॥ १०४ ॥ उद्भूतं श्वेतवर्ण चे(कुर्या) द् दैविकं रक्तवर्णकम् मानुषं पीतवर्णाभं कृष्णवर्णं च गायक (व) म् ।। १०५ । भार्ष युक्तसूत्रं स्यात्स्वस्तिक्राकृतिरे (मे)त्र वा । उद्भूतं शङ्कराकारं रुद्राक्षरं [च] दैविकम् ॥ १०६ ॥ नगर्दभं (गोपमं) गायवं स्याल्लिङ्गाकार मिहोच्यते । उद्भूतस्ता (तं स्थूलमूलं स्यात्कृशायं वा समाधिकम् ।। १०७ ।। अन्यथा सर्वलिङ्गानां स्थूला कृशमूलकम् ।
दैविकं डिण्डिमाकारं मानुषार्द्रपुषा (षं स्रुक्वा ) कृतिः (तिम्) | १०८ ॥ उद्भूतं पर्वताकारं कूश्मा (कुष्माण्डाकार(रं) गायवम् । पुण्यनद्यद्रिदेशे तु लिङ्गसंग्रहणं भवेत् ॥ १०६ ॥ एवं परार्थ लिङ्ग स्याच्छेषमागमता (मो) क्तवत् [ स्यात् ] । मात्मार्थ लिङ्गपीठस्य लचणं पठ्यतेऽधुना ॥ ११० ॥
[ श्रध्यायः
220
224
228
232
236
240
244

Page #383

248
252
266
लिङ्गविधानम् पीठतुझं सम वाथ त्रिपादं चार्धमेव वा । लिङ्गायाममिति प्रोक्तं नाभं(ह) पीठविशालवत् ॥ १११ ॥ नदीपर्वतदेशे तु लिङ्ग(पीठ)संग्रहणं भवेत् ।। श्वेतरक्तं च पीतं च कृष्णवर्ण चतुष्टयम् ॥ ११२ ॥ भूसुरादिचतुणी तु वर्णानां लिङ्गनः क्रमात् । प्रथवा कृष्णवर्ण च तत्सर्व चार्षकं भवेत् ॥ ११३ ।। प्रतिकर्ष(र्षि)तलिङ्ग यद्भूदेव्यं च शभ्युरुच्यते । तत्र स्वयम्भुलिङ्गे तु विरूपं च विशेषतः ॥ ११४ ॥ सम्यक सूत्रे च संकुर्याद्यावश्वक्षणमुच्यते । तलिङ्गं मानुष प्रोक्तं तत्पर्वतलिन्द्र(तालिन्द) [च] ॥ ११५ ॥ रेखाबिन्दुकलङ्काइँ वर्जयेत्तद् विशेषतः । सैवर्णविन्दुरेखाव्यं सर्वसंपच्छुभायतम् ॥ ११६ ॥ ईषत्तदुन्नतं लिङ्ग हर्म्यवत्स्वयंभुलिङ्गकम् । वृत्तं वायतवृत्तं वा नाभे(भेः) चरणा[भा]यते ॥ ११७ ।। किञ्चित्तदुन्नतं वर्त(म) निम्नं तत्पृष्ठ(पीठ)मिष्यते । स्थूलामं यत्कृर्श मूले लिङ्ग सर्व निशा(जा)कृति ।। ११८॥ स्वभावदन्तोष्ठयुक्तं चेखिङ्ग वन्मानुषं भवेत् । सिकतारोपणं ज्ञात्वा चैवं स्वयम्भुलिङ्गकम् ॥ ११६॥ विनारक्तं विनाकृष्णं सैकते लिङ्गमिष्यते । सर्व(4)स्वयम्भुलिङ्गेषु प्रा(चा)त्मार्थ च परार्थके ॥ १२० ॥ नसंशे(घे)षु च रक्तेषु लिङ्गस्योक्ते(क्ता)र्चनं भवेत् । उक्तलिङ्गप्रकारेण शेषमागमतो(मो)क्तवत् [च ॥ १२१ ॥ मात्मार्थार्चनलिङ्गस्य वक्ष्यते पीठलक्षयम् । करीनाशं परित्यज्य किञ्चिञ्चैव शिला भवेत् ॥ १२२ ॥ जलानलातपवातस्पृष्टाश्मानि विवर्जयेत् । पृथ्वीगर्भस्थितं निग्धं बिन्दुरेखा(ख) विवर्जयेत् ॥ १२३ ।। कलितं चैकमार्ग स्यात्त्रीशिखा तु प्रकीर्वितम्(ता)। नपूर(पुंस) सूक्ष्मदष्टं च [नपुंसक] शिला भवेत् ॥१२४॥
260
264
268
272
.

Page #384

३१७
[प्रध्यायः
276
280
284
मानसारे सम्यक्प्पनीखाः प्रोक्ताः वर्णमन्यं विवर्जयेत् । कर्षपाषाणवस्व रेखारोपथमिष्यते ॥ १२५ ॥ एवं परि(१)हिते पश्चात् शि(च्छि)चासंग्रहणं भवेत् । एवं लक्षणयुक्तस्य शिलापीठं प्रकुर्वते ॥१२६ ॥ कर्तुर्दषिणहस्तस्य मध्यमाङ्गलमध्यमे । पर्वता(वा)यतनस्ता(ना)हमाली त्रिविधं भवेत् ।। १२७॥ यवेन कल्पिते वापि चालेवा(ना)पि कल्पयेत् । कर्टनक्षत्रमित्र(श्र) हिमानं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ १२८ ।। परार्थे वा खयम्भूनां मानाङ्गलवशेन वा । मायाममिति षड्वर्गमित्थं पीठोदयं भवेत् ॥ १२ ॥ लिङ्गमानं वियुक्तं चेत्कृर्यात्तु मानुषादीनाम् । वनिमिर्यवं समारभ्य द्विद्मगुलविवर्धनात् ।। १३०॥ पञ्चविंशानुसान्तं स्यात्पीठविस्तारमेव च । भालत्रयमारभ्य द्विदलविवर्धनात् ॥ १३१ ॥ पञ्चविंशालान्त स्यात्पीठविस्तारं विधीयते । पवर्गा[या] विशुभं कुर्यायथाभागादि संभवम् ।। १३२ ॥ सन्मान पीठविस्तारं कृत्वा तु चतुरंशकम् । एकांशं लिङ्गमानं स्वाच्छेषं तत्पोठतुङ्गकम् ॥१३३ ॥ अथवा पञ्चभागांशं तलिङ्गादयमीरितम् । शेष तु पूर्ववत्पीठं तुझं कुर्याद् विचक्षणः ॥ १३४॥ पीठतारसमं लिङ्गं मध्यनालाप्रकान्तकम् । पीठतारं द्वयं कृत्वा ए(चे)कांश नालविस्तृतम् ॥ १३५ ॥ तबतुर्भागिकैकांश (श)हीन नालाप्रतारकम् । कंचिद् द्वित्र्यंशमेवं स्यान्मूलाग्रान्तक्षयं क्रमात् ॥ १३६ ॥ वद्विशालत्रिभागेकं प्रथाले विस्तारमेव वा। पीठवारचतुर्थाश त्रियं(त्रयां)शं वृतवारिका ॥ १३७ ॥ पीठवारसमं चैव लिङ्ग वत्(जस्य) परिणाहकम् । एवमात्मार्थसिङ्गो खयम्मुवं परावके ॥१८॥
288
298
296
300

Page #385

५२]
३४६
304
308
312
खिङ्गविधानम् कुर्यादनेकलिङ्गेषु चैकलिङ्गन कारयेत् । पीठतुझं त्रिधा कृत्वा ए(चे)कांश गातुनकम् ॥ १६ ॥ अथवा पञ्चद्वयांश वा गलतुङ्ग विशेषतः । शेषं तु चोर्ध्वाधो बन्धं पट्टजन्मसररुहम् ॥ १४ ॥ एकांशं जन्मतुङ्गं तु (चै)कभागैकं वेत्रकम् । तत्सम पङ्कजागं स्यात्पग्रकुतियांशकम् ।। १४१ ॥ तदष्टांशैकवेनं स्यात्तत्समं चोर्ध्ववेत्रकम् । पूर्ववत्कर्णसंयुक्तमूर्ध्वखण्डमधाक्तवत् ॥१४२ ॥ सपादशाधिकं हीन वा यन्मानारम्यं मानयोः । पीठतारोदयं नालं दीर्घ प्रागुक्तवमयेत् ॥१४३ ॥ वृत्ताकारं तु पीठं स्यादन्यथाकृतिं वर्जयेत् । पीठतुड़े तु गन्धं(रन्ध्र) स्यानिङ्गनाहस्य सादृशम् ॥ १४४ ॥ लिङ्गतुङ्गविशेष स्याद्वेशनं तमयेधः ।। मानयेद्वहुलिङ्गे तु चैकानेकादि[लिङ्ग] कैः ॥ १४५ ॥ एतत्तु सर्वलिङ्गेषु चात्मार्थ च परार्थके । तन्मध्ये स्थापयलिङ्गमादौ रत्नानि विन्यसेत् ॥ १४६ ।। लिङ्गस्य परितो रन्ध्रे स्वर्णवर्णावबन्धनम् । प्रभावे रजतेनैव तानं वायसमेव च ॥१४७ ॥ कारयेच्छिल्पिना सम्यग लिङ्गपीठोदीः(यैः) सह । एकानेकलिंङ्गानां परार्थे त्वष्टबन्धनम् ॥१४८॥ केचित्रिबन्धनं कुर्याद् द्रव्यैश्च गुग्गुलादिभिः । रमलिजैव सर्वेषां व(स्वर्णपीठं प्रकल्पयेत् ॥ १४ ॥ अथवा रबपीठं वा रक्त(न)लिङ्गेषु पूर्ववत् । यद्यद्रव्येण लिङ्गं तत्तद्रव्येण पीठकम् ॥ १५० ।। नवरमैश्च संयुक्तं स्वर्णपीठं प्रकल्पयेत् । यत्तद्रनैश्च यखिङ्गे तत्तनाम्नैव नामकम् ॥ १५१ ॥ पीठ(8) तु लिङ्गके वापि नवरबैर्विशेषतः । एकंकर्ण चैकलिङ्गं बहुमिश्चैकलिङ्गमम् ।। १५२॥
316
320
324
328

Page #386

३५०
340
मानसारे
[पण्याया बजलिकमिति प्रोक्तं रबानि मि(इ)ति कथ्यते । एकंवा बहुरत्न वा नवरनैश्च संयुतम् ॥ १५३॥ लिङ्गं यदुक्तं स्वर्णन पीठे रमानि योजयेत् । अथवा केवलं स्वर्ण पीठं वा कारयेद् बुधः ।। १५४ ॥
332 स्वर्णलिङ्गमिति प्रोक्तं लक्षणं पूर्ववद् भवेत् । प्राचार्यहस्तेन वा लिङ्गं शिष्यस्तु(स्य) नाहलिङ्ग(हाडुल)वत् ॥ १५५ ॥ पश्चात्यूजा तथा कुर्यादाचार्योक्कोपदेशवत् । प्रयोक्तलिङ्गपूजाया(या) फलं वक्ष्ये यथाविधि ॥ १५६ ॥
336 मदीपर्वतसिङ्गानां कैलासारोहणं भवेत् । इहलोकस्य पूज्यत्वं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ १५७ ॥ रमलिङ्गस्य पूजायां फलं मुक्तिप्रदायकम् । वर्णलिङ्गार्चनमे (स्यै)वं फलं स्वर्गापवर्गकम् ॥ १५८ ॥ स्वर्णपीठं तु तलिङ्ग मुक्तावलिघ(ध)नमथापि वा विदुः । कर्तमानसवशात्कल्पयेत्प्रशस्तमिह दोषवर्जितम् ॥ १५६ ।। तोये वा मण्डले(ण्डूरे) वापि पुष्प वा उ(चो)त्पजेऽपि वा। सिकते वाथ हस्ते वा पाततैर्वा गुलैस्तथा ॥ १६०॥
344 मोदके वाच पिष्ठे वा गोमये वा यथेष्टकम् । सयः पूज्यं रचेखिङ्गं प्रोक्तं तत्क्षणिकं भवेत् ॥ १६१ ॥ तानि लिङ्गानि सर्वेषां यथालिङ्गाकृतिर्भवेत् । ध्यात्वा दक्षिणका(क) लिङ्गं मानं सर्व न कारयेत् ॥ १६२ ।। दी (दैये) लिङ्गमा(स्या)यादिषड्वर्गशुद्धिं कुर्यात्सर्वथोक्तवत् । मानलिङ्गे धान्यस्वायम्भुवादिमानं च युक्तं तथायादीनि सर्व न कुर्यात् ॥ १६३॥ बधाष्टनन्दवसुनन्दयुगेन वृद्धा चाष्टार्कपचितुरगैर्मुनिभिवि(नन्द)हन्यात् ।
352 योन्य(नय)श्च वृद्धि[प्य]भ[व्य]यं च तु वारमंशम्
लिङ्गकेन कुर्यात्तु परार्थतुङ्गे ॥ १४ ॥ बाजधूमसिंहशुनकषगर्दभाव
दन्ती च काकश्च बसुयोनिः य(य)थाक्रमेण ।
348
356

Page #387

३५१
360
364
खिलाविधानम् वजसिंहहस्तिवृषयोनिः शुभं प्रशस्तम्
अन्येषु योनिरशुभमुदितं पुराणैः ॥ १६५॥ राम(4) वृद्धिर्म(भोरणं शुभावहम्
पहुवुद्धिरूपं सुमङ्गलम् । श्रोकरं च सुखदं सुवृद्धिदम्
पुष्कलाय रवि(वि:) तत्फलं क्रमात् ॥ १६६ ॥ भुक्तिमुक्तिशुभदं समृद्धिदम्
सम्पदर्थ धनमृद्धिः द्विज । मुक्तिनाशकलहं च मैत्रकम्
चोक्तमेव दशधा फलं भवेत् ॥ १६७ ।। पायाधिक्यं चान्यथा हीनमुक्तम्
प्राय हीन चान्यथा चेत्त्वधिकम् । मृत्युदारिद्रावह नाशहेतुः
प्रायाधिक्यं संपदर्थ समं वा ॥१६८॥ जमाद्रश्चे(जन्मदृग्वे)दषड्भिस्त्वष्टनन्दाशुभाक्षाभौमम् । शौरि(शनि)वारं विसृज्य कृतिम्यंभुक्शक्ति-ऋद्धिदं च ॥ १६६ ।। भूषं शुद्धं धीरं चाधनं(चन्दन) वेष्मे(श्मै)व च
[शक्तिश्च] ध्रुवन्धन्य(न)वीरं चैव भुक्तिमुक्तिशुभाशम् । अन्य[1] सर्व तस्कराद्या() यथांशम्
युक्त चेत्सर्वसम्यद्विनाशनम् ॥ १७० ॥
368
372
376
रति मानसारे वास्तुशास्त्रे लिङ्गविधानं नाम द्विपञ्चाशदण्यायः ॥

Page #388

पीठलक्षणम् सर्वेषामपि खिलानां पश्यते पीठलक्षणम् । लिङ्गवारं त्रिधापीठ(8)वारं स्वयम्भुलिङ्गके ॥१॥ अथवा लिङ्गनाहे तु स्थूलदेशे समं भवेत् । खिङ्गतुङ्गसम वापि सत्पादाधिकमेव वा ॥२॥ अध्यर्ध वा त्रिपादोन द्विगुणं त्रिगुणं तु वा। खयम्भुलिङ्गपीठस्स चोत्सेधमिति कथ्यते ॥३॥ एवं पूजा लिङ्गो शमानेन पीठं तन्मानयेद् बुधः । पूर्वोकमानखिङ्गानामधुना पीठलक्षणम् ॥४॥ लिहस्य मायदेशे तु लिङ्गवारं समन्ततः । यधिगपरिणाहस्य समं वा पीठविस्तृतम् ॥५॥ वैष्णवांशं समोत्सेधं पीठं स्वस्तिकलिङ्गके। अथवा पादांशमाधिस्य ब्रह्मांशे संभव(प्रह) भवेत् ॥ ६॥ भन्यैस्तु सर्वलिङ्गानां प्रयशोदयं बुधैः । कुर्यात्तन्मान(न) संग्राम द्वित्रिवेदशरांशकम् ॥ ७ ॥ वदेकांशाधिकं विष्णुमान पीठोदये तथा । पीठांशसार्धयो(धर्धाधोदे)शे वैष्णवांशं नवधा(श्रितम् ॥८॥ पीठं तु योजयेत्तत्तद्विस्तारे तु त्रिभागिकम् । एकांशं नालदीप(दैय) स्यान्मूलविस्तारं तत्समम् ॥६॥ चतुर्भागकांशहीन स्यात् शे(च्छे)षाप्रविस्तृतम् । प्रसवा पत्र्यंशेन पापनाल(a)विशालकम् ॥१०॥

Page #389

।
च्यते।
अध्यायः ५३]
पीठलक्षणम् तदेकांशाधिकं वापि पूर्वोक्तं नालदीर्घके । प्रोवोय चोकमानं यन्नालस्य बहु(ह)लं भवेत् ॥ ११ ॥ नालवारं(र)त्रिभागैकं जलधारविशालकम् । पीठस्योद्यं विशाले तु चतुष्पञ्चषडंशके ॥१२॥ एकांशेन शेषं तु(स्याद्) वृतवारिविशालकम् ।
(कृ)तवारिविशाले तु तत्तदश(शं) विभाजिते ॥१३॥ एकांशं निम्नविस्तारं पट्टिकान्तसमन्वितम् । नन्द्यावर्तशिला चोवें तस्मानारायणान्तकम् ।। १४ ॥ पीठतुङ्गमिति प्रोक्तं गण्यमानमिहोच्यते । उत्सेधे षोडशाशे तु प्रथमोचं द्विभागिकम् ॥ १५ ॥ पग्रोचं तु त्रिभागं स्यात्तदूर्ध्व क्षेपणांशकम् । कन्धरं च त्रिभागं स्यात्तदूर्ध्व कम्पमंशकम् ॥ १६ ॥ ऊर्ध्वपनं त्रि (त्रयां)शं स्याद् वाजनं च त्रिभागिकम् । एकांशं घृ(घ)तवारि स्याद् भद्रपीठमिति स्मृतम् ॥ १७ ॥ तदेव गलदेशे तु कुमुदं(द)निर्गमं भवेत् । त्रियप्र(त्रयांश) वृत्तकुम्भं वा श्रीभद्रमिति कीर्तितम् ॥१८॥ कुम्भस्योपरि तस्याधश्चार्धाधन पद्मयुक् । तस्याधोऽधन(न)कार्धेन कुर्यात्तत्तद्विचक्षणः ॥१३॥ शेष तु पूर्ववत्पीठं श्रीविशालमिति स्मृतम् । अथवा कुम्भ दिग्भागं पातुङ्गं युगांशकम् ॥२०॥ शेष प्रागुक्तवत्कुर्यादुपपीठं प्रकल्पयेत् । प्रववाधिष्ठानवद् गुमं कुर्यात्तत्सर्वलिङ्गके ॥२१॥ यत्तुङ्गस्य वशावेशं पीठकर्णावसानकम् । पवारादिहीनं स्यात्सर्वदोषसमुद्भवम् ॥२२॥ तस्मातु निर्गमं कुर्याद् विस्तार तत्प्रकल्पयेत् । कुर्यात्तु नागरे लिङ्गे पीठं नागरमेव च ॥२३॥
44

Page #390

मानसारे
[अध्यायः ५३ हाविजे द्राविड प्रोक्तं वेसरे वेसरं तथा । धारा(पन्ध्र)लिहं तु (ङ्गाना) सर्वेषां धारा(षामन्घ्र)पीठं प्रकल्पयेत् ॥२४॥ 48 यत्तदाकारलिङ्गानां तत्तदाकारलिङ्गके। वत्तच्छिखराकारं [तु] कुर्यादेवं विचक्षणः ॥ २५ ॥ विपरीते भूसुरादीनां विपत्त्य(त्ति) हि समावहेत् । वस्मातु पीठलिङ्गादि हादि परिहृद्यते ॥२६॥ मागरं चतुर स्यादष्टानं द्राविडं तथा । वृत्तं पवेसरं प्रोतमेतत्पीठाकृतिस्तथा ॥२७॥ धारा(पन्ध्र)लिङ्गं तु पीठानां सर्व धारा(वमन्ध्रा)कृतिस्तथा । कुर्यात्तु(क्रियेत) शिल्पिभिः सर्वैः सर्वसंपत्करं सदा ॥२८॥ स्वयम्भुलिङ्गविस्तृतित्रिगुणं च पीठे। पीठस वारत्रिविधं परिशुद्धगेहम् ॥२६॥ गेहविधैकं परितो बहिस्कुर्यात् तारम् । केचिचदायामसमं पीठविशालमेवत् ।। ३०॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र पीठलक्षणविधानं नाम विपञ्चाशदघ्यायः॥

Page #391

शक्तिलक्षणम्
शक्तीनां चित्र (ह्न) वर्णादिलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।
सरस्वती च सावित्रो लक्ष्मीश्च मही तथा ॥ १ ॥ मनोन्म (न उन्मादि) नी सप्तमातृश्च दुर्गा चैव यथाक्रमम् । पूर्वोक्तद्रव्य सर्वेषां (च) सर्वशक्ति प्रकारयेत् ॥ २ ॥ पद्मपठपरिस्थाप्य (पयित्वा ) देवों पद्मासनासनाम् । शुद्धस्फटिकसंकाशं मुक्ताभरणभूषणम् ॥ ३ ॥ चतुर्बाहुं द्विनेत्रं (त्रां) च केशबन्धं (न्धां च मालिनीम् । शुद्धश्वेताङ्गुलोपेतां प्राहकुण्डलभूषणाम् ॥ ४ ॥ ललाटे भ्रमरकं स्यान्मौक्तिका (क) पट्टमेव वा । कर्णपुष्पैश्च मैौत्येन कर्णदामै (मभिरलङ्कृतम् ॥ ५ ॥ हारापोवसंयुक्तं (क्तां) मुक्तारत्नावली (लों) तथा । कुचबन्धनसंयुक्ता बाहुमालाविभूषणी || ६ || केयूरकटकैर्युक्त (क्ता) प्रकोष्ठवलयं (याँ) तथा । मणिबन्धकटकं (कां) वा मौक्तिका (क) पर (पूर) मेव च ॥ ७ ॥ मध्याङ्गुलं विना सर्वे मौलिक (मूनतो) रत्नाङ्गुलीयकैः । नीवीं च लम्बनं चैव मौक्तिका (क) पट्टयुक्तिका ॥ ८ ॥ पादजालां भुजङ्गानां गुल्फस्योपरि भूषणीम् । पादनूपुरसंयुक्तं(क्तां) पादरत्नाङ्गुलीयकैः ॥ ६ ॥ मौक्तिकोत्तरीय संयुक्तां सर्वालङ्कारभूषण (बी) म् । पुरतः सव्य (व्ये) संदर्श पुस्तकं वामहस्तके ॥ १० ॥ दक्षिणे परहस्ते तु चाक्षमालावधारिणीम् । कुण्डिका वामहस्ता (स्ते) च धारयेत्तु सरस्वती ॥ ११ ॥ अथवा द्विभुजं कुर्यात्कुन्तलं मकुटं भवेत् ।
दचि वरदं हस्तं वामहस्ते च पद्मकम् ॥ १२ ॥
4
8
12
16
20
24

Page #392

२५६
मानसारे करडमकुटं वापि हेमवङ्गशोभितम् । पीताम्बरं यथार मुक्ताभरणमेव च ॥१७॥ कर्णयोः स्वर्णवाटई सूत्रयुक्त(का) सुमङ्गलाम् । द्विनेत्री प्रसन्नवदनां सर्वाभरणभूषणीम् ।।१४।। पितामहल पावे तु स्थानकं चासनं तु वा। पामभागे तु सावित्रों श्वेतरक(का)मचापि वा ॥१५॥ श्यामाचर्यमेवं वा द्विमुजं च द्विनेत्रकम् । खानकं चासनं वापि करण्डमकुटान्वितम् ॥ १६ ॥ प्रबवा फेशबन्धं वा कर्णे मकरकुण्डलम् । हुकूलाम्बरपरं वापि पीताम्बरमथापि वा ।। १७॥ सर्वाभरणसंयुक्तां वरदं वायहसके। दक्षिणे चोत्पलं कुर्याच्छेषं प्रागुक्तवन्नयेत् ॥१८॥ सरस्वती च सावित्री वशतालेन कारयेत् । रकाज पोठतयोर्वे देवी पद्मासना भवेत् ॥१६॥ चतुर्भुज त्रिनेत्रं च मकुटं कुन्तलं भवेत् । प्रसन्नवदनां देवीं शुद्धकाञ्चनसन्निभाम् ॥२०॥ पीताम्बरधरा रक्ता[मं]शुकपेताम्(भरणीम्) । विशालासमायसं कुर्यादपाङ्गकोणे स्मिताननाम् ॥२१॥ बरिणे त्वमयं पूर्वे डिजिमं वामहस्तके। प्रपरे दक्षिणे पा पासमालामवापि वा ॥ २२॥ वामे नीलोत्पलं वापि रक्तपनो(प्रमु)त तु वा। पोनोमतस्तनवटा फाले भ्रमरकान्विताम् ॥२३॥ प्रथवा रसपर्ट स्यात्वर्णताटई कर्णयोः । मकरं कुण्डलं वापि कर्णयोः स्वर्णदामयुक् ॥२४॥ हारोपनीवसंयुक्तां ससूत्रश्च सुमङ्गलीम् । कुलवटेश्व रेक(रौ)श्च हेमपट्टविभूषिणीम् ॥२५॥ रखानि चन्द्र(छत्र)वीरं स्यात्स्वर्णरत्नोत्तरीययुह । मेयरकटकवारनपूरिमसंयुत(वा)म् ॥ २६ ॥

Page #393

शक्तिलक्षणम् प्रकोष्ठवलयं रत्नैः कटकं मणिबन्धकैः । रत्नेन कटिसूत्रं स्याद्रबदामादिभूषिणीम् ॥ २७ ॥ रत्नहेमं(ना) च वस्त्रेण कुर्यानीव्यं च लम्बयेत् । नलकान्तं खि(त्रिोलम्ब स्यात्सर्वरत्नानि(ब)शोभिताम् ॥२८॥ भुजङ्गाङ्गवलयं पादौ(दयोश्)चोर्ध्वाधा रत्नबन्धनम् । पादनूपुरसंयुक्ताङ्गुलीरनाङ्गुलीयक(का)म् ॥ २६ ॥ बाहुमूलादि संभूष्य सर्वाभरणभूषिणीम् । अथवा द्विभुजं चैव वामहस्ते च सन्धिमत्(डिण्डिमम्) ॥३०॥ दक्षिणे रत्नप- स्याच्छेषं प्रागुक्तबन्नयेत् । एवं प्रोक्तं(क्तां) महालक्ष्मी स्थापयेत्सर्वहhके ॥ ३१ ॥ सामान्य(न्यां) लक्ष्मी कुर्याद् द्विभुज(जां) च द्विनेत्रके(काम्) । रक्तपद्मोद्धृतं(ती) हस्ती सर्वाभरणभूषिणीम् ।। ३२ ।। शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद् देवी(वी)पार्श्वे विशेषतः । ऐरावतद्वयोश्(यं) चैव कुर्यादाराद(ध)येत्सुधीः ।। ३३ ।। सर्वास(र्वेषा)मालये द्वारे मध्यरङ्गे तु पूजयेत् । प्रथवा विष्णुपार्श्वे तु लक्ष्मीलक्षणमुच्यते ॥ ३४ ॥ द्विभुजां च द्विनेत्रां च करण्डमकुटान्विताम् । अथवा केशबन्धं स्याद्वामहस्तोद्धताब्जकम् ।। ६५ ।। दक्षिणं हस्तं वरदं च प्र(चा)थवा लम्बनं भवेत् । स्थानकं चासनं वापि स्थापयेद् विष्णुदक्षिणे ॥३६॥ कुर्यात्तु सर्वलक्ष्मीनां मध्यम(म)दशतालके । सर्वाभरणसंयुक्तां हेमवर्णाङ्गशोभिताम् ।। ३७ ॥ एतेषाम् (एषा:) इ(चे)न्दिराः प्रोक्ता:(क्तास्तु) महि(ही)शक्तिमि(रि)होच्यते । द्विभुजं(जां) च द्विनेत्रं (त्रां) च करण्डमकुटान्वित(ता)म् ॥ ३८॥ दुकूलवसनोपेता मकुटं कुन्तलं तु वा। स्थानकं चासनं वापि विष्णुमूर्या(र्तेर)पसव्यके ॥ ३ ॥ दक्षिणे चोत्पलं धृत्वा वामभागं तु लम्बनम् । प्रथवा वरदं वामे श्यामवर्णाङ्गशोभिताम् ॥ ४० ॥

Page #394

३५९
84
मानसारे मानयेद् दशवालेन सर्व शेषं तु पूर्ववत् । मकरकुण्डलसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिणीम् ॥४१॥ भूशक्तिलक्षणं प्रोक्तं गौरीचक्षणमुच्यते ।। द्विभुजं(जा) च द्विनेत्रं(त्रां) च कुर्यादासन(ने) स्थानक(के) तु वा ॥ ४२ ॥ करण्ड केशबन्धं वा कुन्तलं मकुटं भवेत् । दक्षिणे चोत्पलं वामे वरदं स्थानमेव वा ॥ ४॥ अथवा लम्बहस्तं स्याद् गोवालाकारवद् भवेत् । दुकूलवसनोपेता पोताम्बरधरामेव वा ॥४४॥ दीर्घबाहुं विशालाक्षों श्यामवणी महोदराम् । स्तनतटोत्तुङ्ग(ङ्गा) विस्तीर्णश्रोनि(णि)देशोद्भवा भवेत् ॥ ४५ ॥ कटि चोरु विशालं स्यान्मध्यकञ्चीनलम्बवत् । विशालास्य(लमास्य) सुग्रीवं तुङ्गतुण्डं स्मिताननम् ।। ४६ ।। चन्द्ररेखावतंसं स्याद् भ्रमरावृतमा लिकम् । अथवा फालपट्टे स्यात्कर्ण योहिकुण्डलो ।। ४७ ॥ कर्णपुष्पैश्च दाम(म) स्थाढेमसूत्र सुमङ्गली । हारोपप्रोवसंयुक्तां बाहुमालाविभूषिणीम् ।। ४८॥ कटकं कटिसूत्रं स्यात्केयूरपुरिमान्वितम् । रक्तांशुकोत्तरीय स्यान्मौक्तिकोत्तरीयमेव च ॥ ४६॥ प्रकोष्ठवलयं चैव वलयैर्मणिबन्धकैः । भुजाकटकाधिको पादनूपुरसंयुतम् ॥ ५० ॥ सर्वाङ्गला(लमु)क्तवज्ज्ञात्वा कुर्याद्रक्ताङ्गलीयकैः । दक्षिणे कुश्चितं पादं वामपादं तु लम्बितम् ॥ ५१ ।। पुष्पं च वरदं स्थाने हस्तं वामेऽथ चासने । दक्षिणं स्वस्तिकं पादं वामावन्तकरान्तकम् ॥५२॥ कृश्चित वामपादं स्याद् दक्षिणं कुञ्चितं तु वा । पुष्पक लम्बहस्तं स्यात्स्थानकं च त्रिभागिकम् ॥ ५३॥ मानयेदङ्गमानं च मध्यमं दशतालके । खिङ्गस्य वामपार्श्व तु विप्रहाणां तु वामके ॥५४॥

Page #395

५४]
३५६
112
116
120
शक्तिलक्षणम् स्थापयेत्स्थावरे गौरी तथा जङ्गममेव च । गौरी च पार्वती चैव मनोमन्या(न नन्मादिनी)मथ वक्ष्यते ।। ५५ ॥ चतुर्भुजां त्रिनेत्रां च जटामकुटमण्डिताम् । समपदस्थानक (का) देवों दशतालंन मानयेत् ॥ ५॥ दक्षिणे चाभयं पूर्वे वरदं वामहस्तके । प्रपरे दक्षिणे चाब्जं वामहस्ते तु चोत्पलम् ।। ५७ ॥ श्वेतरक्तं च वर्ण वा श्यामवर्णाङ्गशोभित(ता)म् । कंचित्तु कुन्तल निभं तुझं मकुटं कुन्तलं तु वा ॥ ५८॥ वामे बालशशिं(शिनं) कुर्यादवामे तुरगा(गम)न्वितम् । दुकूलवसनोपेतं(ता) सर्वाभरणभूपित(ता)म् ।। ५६ ।। तदेव वृषमाश्रित्य पृष्ठे देवी त्रिभागिकम् । दक्षिणं स्वस्तिकं पादं वामपादं च कुञ्चितम् ।। ६०॥ पुरतो वामहस्ताक्ष(मे) शिरस्या(स उ)पार विन्यसेत् । शेषं तु पूर्वविद्]देवी च चोत्पलं वासनाभयम् ॥६१ ॥ तदेव परहस्तौ च वामे रक्ताब्जधारिणीम् । दक्षिणे चाक्षमाला(लां) च कुर्यात्प्रोक्तं पुरातनैः ॥ ६२ ॥ एवं मनो(न ड)न्मनी शक्त्या (क्ति) स्थापयच्छिवहर्म्यके । वाराही चैव कौमारी चामुण्डी भैरवीं तथा ॥६३ ॥ माहेन्द्रो वैष्णवी चैव ब्रह्माणी सप्तमातरः । एतेषा(तासा) सर्वशक्तीनां नवतालेन कारयेत् ॥ ६४॥ भद्रपीठोपरि स्थाप्यमा(प्या पा)सने सप्तमातरः । शयने दक्षिणे पादान वामपादान्प्रलम्बयंत् ।। ६५ ।। चतुर्भुज(जा) त्रिनेत्रैश्च सर्वाभरणभूषिणीम् । चामुण्डी चैव रुद्राणी तानि(सा च) शक्तिः त्रि(स्त्रि)जोचनी ॥६॥ प्रमाणी चैव रुद्राणी जटामकुटमण्डिता(ते)। बाराही पोत्रवत्री स्यात् किरीटमकुटान्वित(ता)म् ॥६॥ कौमारी करण्डमौली च किरीटी(टिनी) वैष्णवी तथा(च)। चामुण्डी वाल(जटा)माली च भैरवी पिबरालका[म्] ॥६॥
124
128
182
186

Page #396

३६०
मानसारे
शूरु [द्]गणं चैव पूर्व चापरदक्षिणे । कपालं पूर्वहस्ते च पाशं चापर हस्तकौ (के) ॥ ६६ ॥
एवं तु वान (ख)मुद्धृत्य चामुण्डी भैरवी उ (चा)भा (भे) । चामुण्डी श्यामवर्णाभा भैरवी रक्तवर्णिनी ॥ ७० ॥ चित्तु भैरव पूर्वे वरदाभयहस्तकौ ।
शूलं डमरुकं चैव सव्यवामकेऽपरे [तु] ।। ७१ ।। रक्ताम्बरप(घ)रा पार्श्वे कुचाभी रक्तकञ्चुला । चामुण्डी च शिरोमाला सर्वाभरणभूषिणी ।। ७२ ।। कृष्णाम्बरधरी (रा) कृष्णलम्बकूर्चास भैरवी । वैष्णवी चैव वाराही श्यामवर्णा विशोभिनी ॥ ७३ ॥ चक्रं च दक्षिणे हस्ते शङ्खं वामकरेऽपरे । पूर्वे च वरदं वामे दक्षिणे त्वभयमुभा || ७४ ॥
पीताम्बरं च संरक्तां सर्वाभरणभूषिणीम् । एवं तु वैष्णवी प्रेक्ता वाराही दक्षिणे हलम् ।। ७५ । वामहस्ता परि (स्ते परे) पाशं दक्षिणेत्वभ करे । वरदं वामहस्ते तु सर्वाभरणभूषिणीम् ॥ ७६ ॥ पीताम्बरधरं ( रा ) चैव कौमारी रक्तवर्णिनी । वरदं चाभयं पूर्वे वामे तु द्वारहस्तकौ ॥ ७७ ॥ दक्षिणे च [कपालं] स्यात् श (च्छ) क्तिं च वामहस्तकौ । श्यामवर्णाम्बरं (रा) चैव सर्वाभरणभूषिणीम् ॥ ७८ ॥ कौमारीलक्षणं प्रोक्तं ब्रह्माणी च चतुर्मुखी । वरदाभयहस्तौ च कुण्डिकासाक्षमालाधृक् ।। ७६ ।। वामेत्ववामपूर्वे तु चा[क्षमाला] यथाक्रमम् । शुद्धवस्त्रा(रक्ताम्बरयुक्तां सर्वाभरणभूषिणीम् ॥ ८० ॥
मुक्त (ता) तथा ब्राह्मो रुद्राणी श्वेतवर्णिनी । वरदाभयहस्तौ च पूर्वे च वामदक्षिणे ॥ ८१ ॥ 'वामे च हरिणं सव्ये परुशं परद्दस्त के । चर्माम्बरधरायुक्ता सर्वाभरणभूषिणी ॥ ८२ ॥
[चध्यायः
140
144
148
152
156
160
164

Page #397

५४
३६१
168
172
176
মাকিয वामे तु शङ्खपत्रं स्यादवामे करणे)कुण्डलम् । रुद्राबीलक्षवं प्रोक्तं चामुण्डी वामकर्णके ॥३॥ शङ्कपत्रं च(चा)वामे तु शङ्खकुण्डलसंयुत(ता)म् । अन्यथा(न्यासा) सर्वशक्तोनां प्राहकुण्डलभूषिणी(पण)म् ॥८४ ॥ हारोपप्रोवसंयुक्तों केयूरकटकान्विताम् ।। मणिवन्धनवलयादिसर्वरनाङ्गलीयकैः ॥८॥ बाहुमाल्यादिसंभूष्य(ज्यां) साकं चुलकान्विताम् । उक्तानां सर्वशक्तोनां सर्वाभरणभूषितैः(पणम्) ॥८६॥ भद्रपीठोपरि देशे महिष्य(षो) हत:(स)शिरः (राः)। तदूर्वा तारकां देवी स्थानकां ऋजु भावयेत् ॥८७॥ चतुर्भुजं(जा) द्विनेत्र(त्रां) च श्यामवर्णाङ्गशोभिताम् । किरीटमछटोपेतां सर्वाभरणभूषिणीम् ॥८॥ पूर्वऽभयं करे सव्ये चक्रं चापरदक्षिणे। अरुमूलाश्रितं वामवरदं वा करपूर्वके ॥८॥ वामे चान्यकरे शङ्ख पीताम्बरधरं भवेत् । एवं कात्यायनी (नी) प्रोक्तं(का) शेषं प्रागुक्तवायेत् ॥६॥ मूर्ध्नि च मध्ये ललाटमध्ये
नासाप्रमध्ये चन्द्रदेशनाभः । ऊर्ध्वाधा(धः) पादद्वयमध्यगुल्फे
कुर्यात्तु सूत्रं तु सुखासने च ॥६१ ॥ खदेव सूत्रं त्वथ कायदेशे
चोरुद्वयोर्मध्यमके च सूत्रम् । जानुद्वयोर्मध्यमपादयोस्तम्
मध्ये च सूत्रमृजुस्थानके तत् ॥४॥ भाद्वयो मूर्ध्नि ललाटसव्ये
___ नासापुटे सव्यकचतुर्मध्ये। नामेन सव्ये स्थितपादवामे
सूत्रं हि तिष्ठेतु कुरु(यादासने च ॥१३॥ इति मानसारे वास्तुशास्त्र शक्तिलक्षणविधानं नाम चतुष्पञ्चाशदण्यायः॥
180
184
188
192
45

Page #398

जैनलक्षणम् सुगतजेनकादीनां लक्षणं मानपूर्वकम् । संक्षिप्य लक्ष्यते धुना मानसारस्य संग्रहम् ॥१॥ मानं चापि प्रमाणं च परिमाणं लम्बमानकम् । उन्मानमुपमानं च मान पनं समीरितम् ॥२॥ पादाङ्गष्टिससीमान्तं मानं चापि प्रकथ्यते । प्रमाणं विस्तृतं प्रोक्तं परितः परिमाणकम् ॥ ३ ॥ तत्सूत्रालम्बमान स्याग्निन्ममुन्मानमुच्यते । अन्तरे उ(चो)पमानं स्याद्विम्बोदयादि सर्वशः ॥४॥ मानमेवं तु षट्भेदं मानेनाङ्गानि मानयेत् । पादिमानविधि (धिः) सम्यग्लक्षनं च इ(णं तु चे)होच्यते ॥५॥ हर्म्यतारवशान्मानं गर्भगेहवशोदयम् । द्वारमानवशात्तुङ्गमधिष्ठानवशोदयम् ॥६॥ हस्तमानवशान्मानं तालमानवशोदयम् । पडलेनाभि(न तु) चोत्तुङ्गं यजमानवशोदयम् ॥७॥ मूलबेरवशान्मानमुत्तमादि त्रयं त्रयम् । एवं तु नवदेशे च महामानं तु संग्रहम् ॥८॥ हर्म्यमानं चतुर्मानं भोगमोक्षार्थकादि(मि)नाम् । हस्ततालवशान्मानं भोगमोक्षप्रदायकम् ॥६॥ अड्लानां तु यन्मानं कुर्यात्तु मोक्षकादि(मि)नाम् । कर्तबिम्बवशान्मानं सर्वसिद्धो(दो)दयं विदुः ॥१०॥ कर्तरी(रि) चानुवर्तन्ते(a) कायत्वादिमानकम् । तस्मादेवं तु प्रत्येकं नषमानमिहोच्यते ॥११॥

Page #399

हर्म्यतारं(र)नवाशेन चैकैकं बेतुकम् । स्थावरं जङ्गमं चैव कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥१२॥ गर्भगेहसमं श्रेष्ठं नवांशैकांश कन्यसम् । द्वारतुङ्गविशाले तु नवमानं तु पूर्ववत् ॥१३॥ अधिष्ठानसमं श्रेष्ठं कन्यसान्तं नवोदयम् । हस्तादि नवहस्तान्तं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ॥१४॥ एकतालं समारभ्य नववालावसानकम् । कन्यसादुत्तमान्तं स्यायजमानोदयं परम् ॥१५॥ केशान्तं नासिकाप्रान्तं हन्वन्तं बाहुसीमकम् । स्तनान्तं हृदयान्तं च नाभ्यन्तं मेढसीमकम् ॥१६॥ नवधा कन्यसान्तं स्यात्स्थावरं(र)जामोदयम् । मूलबेरवशं मानमुत्सवोदवमीरितम् ॥१७॥ मूलबेरोदयं श्रेष्ठं त्रिपादं मध्यमं भवेत् । तुझा कन्यसं प्रोक्तं त्रिविधं चोत्सवोदयम् ॥१८॥ अथवा तेन मानेन षोडशांश(शे) विभाजिते । एकैकांशकं तस्मात्पञ्चविंशांशकान्तकम् ॥१६॥ कन्यसादुत्तमान्तं स्यामवमानमुत्सवोदयम् । अथवा मूलबेरस्य केशान्तं तु ध्रुवान्तकम् ॥२०॥ नेत्रान्त नासिकाप्रान्त हन्वन्तं बाहुसीमकम् । स्वनान्तं हदयान्तं च नाभ्यन्तं च नवोदयम् ॥२१॥ कन्यसादुत्तमान्सं स्यामव वदुत्सवोदयम् । सत्सवे चा(त्सवस्या)मानेन कौतुकोदयमीरितम् ॥२२॥ वन्मानं चाट(नव)भागैक नवभागावसानकम् । पन्यसादुचमान्त स्यामवमानं कौतुकोदयम् ।। २३॥ हादि चाष्ट(नव)धा मानमायापर्थाशं कारयेत् । यथासंग्रहमानैश्च शतभाग(गे) विभाजिते ॥२४॥ एफैकांशाधिकं त्रिंशच्छतभागावसानकम् । स्थावरजमादीनां शुमायादिसंभवम् ॥२५॥

Page #400

२६४
अिध्यायः
मानसारे तदूर्ध्वं जात्य (त्यं)शसंयुक्तं [कुर्याद्] विधिवद् बुधः । मूलबेराङ्गलं चैव मानाङ्गलमेव वा ॥२६॥ मात्राङ्गुलं ततः प्रोक्तमङ्गलं त्रिविधं भवेत् । चतुर्विशचतुर्भागं मूलबेरोदयं भवेत् ।। २७ ।। मूलवेराङ्गुलं (लेन) चैव(च) मानयंदुत्सवोदयम् । यवताराष्टमात्र स्यान्मानाडुलमिति स्मृतम् ॥ २८॥ कर्तुषिणहस्तस्य मध्यमाइलमध्यमे । पर्वदीर्ध तत(त्त)लाई मात्राङ्गुलमुदीरितम् ॥ २६ ॥ एवं त्रिविधमुत्कृष्टं मध्यमष्टांशहीनकम् । त्रिपादं कन्यसं प्रोक्तं नवभेदाङ्गुलं भवेत् ॥३०॥ स्थावरं जङ्गमं मानं मानाजुलेन मानयेत् । मात्राोन चात्मार्थ बेरमानं प्रकल्पयेत् ॥ ३१ ॥ एकादशाङ्गुलमारभ्य द्विमङ्गुलविवर्धनात् । त्रयोनिच्छतान्तं स्याद् देहलब्धाङ्गुलेन वा ॥ ३२ ॥ नवाङ्गुलं समारभ्य द्विमङ्गुलविवर्धनात् । त्रयोविंशच्छतान्तं स्यान्मानाङ्गुलेन मानयेत् ॥ ३३ ॥ सप्ताङ्गुलं समारभ्य द्विवङ्गुलविवर्धनात् । त्रयोदशशतान्वं स्यान्माना(त्रा)इलेन मानयेत् ॥ ३४ ॥ मङ्गलानां तु सर्वेषां जात्यंशकं विवर्जयेत् । कुर्यादायादिषड्वर्गमुक्तवच्छिल्पिव(ल्पवि)त्तमः ॥३५॥ स्थावरं जङ्गमं चैव सचणं वक्ष्यतेऽधुना । द्विभुजं च द्विनेत्रं च मुण्डतारं च शीर्षकम् ॥३६॥ ऋजुस्थानकसंयुक्त तथा चासनमेव च । समाधि जु(ज्वा)कार स्थानम्बहस्तद्वयं तथा ॥ ३७॥ पासनं च द्विपादौ च पद्मासनं तु संयुतम् । अजुकं च जो(जु)मावं योगं तत्परमान्त(ल्म)कम् ॥ ३८॥ सव्यापसव्यहवं च मूलोयोर्ध्वमुखं करौ।। सानक चासन पापि सिंहासनोपरि न्यसेत् ॥ ३९ ॥

Page #401

जैनलच्यम् भ()परे तु निहं कुर्यात्मकरतोरणं [भवेत् । वदूर्ध्व कल्पवृचं(च:) स्यात्सह(ग)जेन्द्रस्वरैः(परैः) सह ॥ ४०॥ नारदादि(दीन) ऋषीन्देवान्देवाङ्गनाभिः सह सेवितान् । यविद्याधरायैश्च चक्रमन्यत्र भूपतिम्(तीन) ॥ ४१ ।। न(ना)गेन्द्रादि(दीन्) च दिक्पालान्यतैश्च सहसेवितान् । यक्षयश्वरी पार्वे चामरोद्धृतसेवितान् ॥ ४२ ॥ पतुत्रि(त्र)यान्तरि(री)चे तु तस्याधो जिनदेवतान् । स्फटिकश्वेवरकं च पीतश्यामनिभ तथा ॥ ४३ ॥ सिद्धादिश्च सुगन्धश्च ज(जि)नं चाह(ई) तुपार्श्वकम् । एतत्पधपरमेष्टी(वर्ण) पञ्चबेरं यथाक्रमम् ॥ १४ ॥ उत्तम(म)दशवालेन देवाङ्गैः सह मानयत् । चतुर्विशतितीर्थानां(न्) दशतालेन कारयेत् ।। ४५ ।। निराभरबसर्वाङ्ग निर्वस्त्राङ्गं मनोहरम् । सम(ब)वक्षःस्थले हेमवर्ण श्रीवत्सलाञ्चनम् ।। ४६ ॥ द्वारे पण्ड(D) महाचण्डं कुर्यात्सव्यापसव्यके। एवं तु जिनमित्युक्तं शेषमागमता(त उ)क्तवत् ॥ ४७ ॥
- इति मानसारे वास्तुशास्त्रे जैनलसविधानं नाम पञ्चपञ्चाशदध्यायः ॥

Page #402

बौद्धलक्षणम् बौद्धस्य लक्षणं वये सम्यक्प विधिनाधुना । ज(जि)नदेवा(वम)स्थिरं युक्त बौद्धस्य च विशेषतः ॥ १॥ स्थानकं चासनं वापि सिंहासनादिसंयुतम् । प्रश्वत्थवृक्षसंयुक्तं कल्पवृक्ष तथा न्यसेत् ॥ २॥ शुखश्वेतवर्ण स्याद् विशालाननसंयुतम् । लम्बकर्या(र्णमा)यताक्षं स्यातुङ्गको(घो)सं स्मिवाननम् ॥३॥ दीर्घबाहु विशाखा(लं) च वक्षःस्थलं च सुन्दरम् । मांसला सुसंपूर्ण सम्बोदरपूर्णकृत् ॥४॥ समपादस्थानकं कुर्यातम्बहस्वं सुखासनम् । विभुजं च द्विनेत्रं च चोप्पीयोज्ज्वलमौलिकम् ॥५॥ एवं तु स्थानकं कुर्यादासनादि यथाक्रमम् । पीताम्बरधरं कुर्यात्स्थानके पासनेऽपि च ॥६॥ पीवं वामभुजोर्वे तु चार्धकं तु सदना(साधना)। स्थावरं जङ्गमं वापि दारु शैखं च खोहजम् ॥ ७॥ चित्रं वा चाचित्रं च चित्राभासमवापि वा । पट्टे वा भित्तिके वापि कुर्यान्मृत्तिकाशर्करा[भ्याम् ॥८॥ उत्तम(म)दशतालेन कारयेत्त्वङ्गमानकम् । शेष प्रागुक्तवत्र्याचवदागमवद् वुधः ॥६॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे बौखलक्षणविधानं नाम षट्पञ्चाशदभ्यायः ॥

Page #403

सुनिलक्षणम्
ऋषीणां लक्षणं वक्ष्ये शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना । अगस्त्यः काश्यपश्चैव भृगुर्वा (र्व) सिष्ठो भार्गवः ॥ १ ॥ विश्वामित्रस्तथा भारद्वाजः सप्तर्षयः क्रमात् । अगस्त्यं सप्ततालेन मानयेस्वङ्गमानकम् ॥ २ ॥ काश्यपं चाष्टतालेन मानयेदपि च भृगुम् । अन्यथा ऋषिसर्वेषां (र्वान् ) नवतालेन कारयेत् ॥ ३ ॥ श्यामवर्ण मगस्त्यं च काश्यपं पीतवर्णकम् ।
भृगुं [च] कृष्णवर्ण स्या(कुर्या ) द् वसिष्ठं रक्तवर्णकम् ॥ ४ ॥ भार्गवं पिङ्गलाभं स्याद् विश्वामित्रं च रक्तकम् । भरद्वाजं च हारिदं वर्णमेवं क्रमाद् विदुः ।। ५ ।। द्विभुजं च द्विनेत्रं च जटाजूटेन मण्डितम् । पीताम्बरधरं चैव सर्वेषामपि मुनीनाम् || ६ || कुब्जाकारं बृहत्कुच्चि कषायं पूर्णशोभितम् । अगस्त्यं चमि(चैबे)ति प्रोक्तमन्यं चमि ( चैवे ) ति पौरुषम् ॥ ७ ॥
सर्वेषामपि मुनीनां यज्ञसूत्रोत्तरीयकैः ।
दण्डं च सव्यहस्तेन वामहस्तेन पुस्तकम् ॥ ८ ॥ अथवा यष्टिं विना सव्ये हस्तौ सदृश (शौ) मुनीनाम् अथवाराध्यवत्कुर्यादासनानान्तु (नं स्थान ) कं तु वा ॥ ६ ॥ वेदाधिक्यं (त्यं) शकं (के) तुझे मूर्ध्नितुङ्गं गुद्यांशकम् ।
दशांश वक्रतुङ्गं स्याद् गुणांशं प्रोवतुङ्गकम् ॥ १० ॥ दशांशं हृदयान्तं स्यान्नाभ्यन्तं च दशाङ्गुलम् | भूतांश मेढसीमान्तं पीठांशं शुर ( श्रोणि ) गायतम् ॥ ११ ॥
4
12
16
20

Page #404

24
मानसारे
पिण्यायः जानुवर्ष गुणांशं स्याजानुदारुतुङ्गकम् । पादं जानुसमोच स्यात्सप्तलामिति स्मृतम् ॥ १२ ॥ विद्याशं बाहुदीर्घ स्यात्कूपरं चार्धमात्रकम् । प्रोकोष्ठ पोडशशि स्यात्तलमष्टांशमायतम् ॥ १३ ॥ पादावामं च रुद्रांश मुखतारं सप्तमात्रकम् । प्रोवतारं शरांशं स्यात्तत्सम बाहुमूलके ॥१४॥ कचान्त मनुमात्रं स्याद् वक्षःस्थलविशाखकम् । हदयान्तं विशालं च द्वादशाङ्गुलमीरितम् ॥ १५ ॥ मध्योदरं विशालं स्यात्षोडशांशेन कारयंत् । कटितारं भास्करांशं स्यादष्टांशं चोरुविस्तृतम् ।। १६ ॥ जानुतारं शरांशं स्याज्जङ्घातारं युगांशकम् । नलकान्त त्रिमात्रं स्यात्तलतारं युगाडुलम् ॥ १७ ॥ बाहोरप्रविशालं स्याद् युगमा प्रशस्यते । प्रकोष्ठतारा(रम)र्धबन्धा(ध्वं) मणिबन्धं कला(गुणां)शकम् ॥ १८॥ 36 त्र्यांशं तलविस्तारं तलदीर्घ (दैय) युगाङ्कुलम् । अङ्गल्या(लिर)लदीर्घ स्यादगस्त्यं च(स्त्यश्च) समीरितम् (तः) ॥१६॥ षषणवत्यधिकांश स्यादष्टतालोदयं भवेत् । उष्णीष(पात) तु केशां(शमं)शं मूर्ध्नितुझं गुणांशकम् ॥२०॥ तस्मात्तु सार्धपत्यशं हन्वन्तं तन्मुखायतम् । तस्मात्कर्ण(ण्ठं) गुणांशं स्यात्तस्मात्तु हृदयान्तकम् ॥ २१ ॥ साधंदशांशं तस्मात्स(च स)मं नाभिकरान्तकम् । मध्योदरं च ए(तु चै)तस्मान्मेढांशं तु तत्समम् ॥२२ ।। तस्यापश्चैकविंशान्तमूरुदीर्घ (दैय) गुणांशकम् । जानुजबोरुतुल्यं स्यात्पादजानुसमोच्छ्रयम् ।। २३॥ मनुमात्रं पादायाम मुखतारं नवाङ्गुलम् । प्रोवतारं षडङ्गुल्यं बाहुपर्यन्तविस्तृतम् ॥ २४ ॥ त्र्यंशं व्यर्धमात्र स्याद् बाहुमूलं रसांशकम् । पाहुदीर्घ(दैर्घ्यमे)कविंशांशं कूर्परं सार्धमात्रकम् ।। २५ ।।

Page #405

मुनिकषवम् प्रकोष्ठापर्धवक्रं स्याद् वक्रायामसम तखम् । महतासमितिप्रोक्त शेष प्रागुक्तवजयेत् ॥२६॥ नववालोदयेत्वष्टभागाधियं शतांशकम् । शिरस्तुहं गर्ल जानु पादतुझं गुणांशकम् ॥ २७ ॥ मुखं वतन कुनिश्च कटिदीर्घ(देय) द्वादशांशकम् । ऊरुनहायत बाहुदीर्घ(दैय) षट्चतुरंशकम् ।। २८ ॥ प्रकोष्ठमष्टदशांशं स्यात्तस्मान्मध्याकुलान्तकम् । मुखायामसमं कुर्यााष्ठं पाWिकान्तकम् ।। २६॥ पञ्चा(च)दशाकुल पाददीर्घ(दर्घ्य) प्रागुक्तवन्नयेत् । मुनीना लक्षणं प्रोक्तं शेषं युल्या प्रयोजयेत् ॥ ३०॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे मुनि लक्षणविधानं नाम सप्तपञ्चाशदध्यायः॥

Page #406

॥
४
॥
यक्षविद्याधरादिलक्षण यक्षविद्याधरादीनां लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। द्विभुजं च द्विनेत्रं च करण्डमकुटान्वितम् ॥१॥ परणाम्बरसंयुक्त राक्षसाकारवद् भवेत् । श्यामवर्ण च पीतं च यक्षाणां वर्णमेव च ॥ २ ॥ श्यामरक्तं च पीतं च वर्ण विद्याध (रस्य) तथा । .. यक्षविद्याधरादीनां नवतालेन कारयेत् ॥ ३ ॥ देवस्यानुचरैः(रा) यक्षा विद्याधराश्च पा(भा)रगाः । गान(नादि)योग्या[दि] गन्धर्वा देवाइल्यास (वगुल्मान)नार्थकम् निप्रहा राक्षसा प्रोक्ताः चै()व यक्षे तु भेदकम् । यश्च चामराद्यैश्च सुराणां चिह्नधारिणः ॥ ५ ॥ स्थानकं चासनं चैव यक्षविद्याधरादिभिः(दीनाम्)। दक्षिणा(णं) स्वस्तिकं पादं वामपादं तु कुञ्चितम् ॥ ६ ॥ चामरावृतं हस्तं तं चो:(ा)श्रितमेव वा । एवं तु यक्षरूपं स्याद् विद्याधरा(रमा)सनान्वितम् ॥७॥ पुरतः पृष्ठपादौ च लाङ्गलाकारमे(रौ ए)व च । जान्वाश्रिता हस्ता गोपुरोद्धतहस्तकौ ॥८॥ एवं विद्याधरा: प्रोक्ताः सर्वाभरणभूषिताः । नृत्तं वा वैष्ण(ण)वं वापि वैशाख(ख) स्थानकं तु वा ॥३॥ गीतवीणाविधानश्च गन्धर्वमि(वश्चि)ति कथ्यते।। चरण(d) पशुसमानं चोर्ध्वकार्य [तु] नराभम् ॥ १० ॥ वदनं गरूडभावं बाहुको [च] पक्षयुक्तो। मकुट(ट) कमलयुक्तं पुष्पसच्छाय(य) वर्णम् ॥ ११ ॥ परित(तः) करुणवीणं किन्नरस्य [तु] स्वरूपम् ॥ १२ ॥
पति मानसारे वास्तुशास्त्र यक्षविद्याधरविधानं नाम पष्टपञ्चाशदध्यायः ॥

Page #407

भक्तलक्षणम् अधुना वक्ष्यते सर्वभक्तानां लक्षणं क्रमात् । पादं चतुर्विधं प्रोक्तं तद्वशान्मानं गृह्यते ॥१॥ प्रथमं सालोक्यमथ द्वितीयं सामीप्यमुच्यते । सारूप्यं च तृतीयं स्यात्सायुज्यं तु चतुर्थकम् ॥२॥ भक्तिज्ञानं च वैराग्य (ग्य)युक्तं सालोक्यमीरितम् । हान वैराग्यसंयुक्तं सामीप्यमिति कथ्यते ॥ ३ ॥ केवलं ध्यानसंयुक्तं सारूप्यमिति निश्चयम् । शुद्धज्ञानसमायुक्तं सायुज्यं परमार्थवत् ॥४॥ उत्तम(म)नवतालेन सालोक्याङ्गं प्रमीयते । अधर्म(म)दशतालेन सामीप्याङ्गस्य(ॉच) निर्मितम् ॥ ५ ॥ मध्यम(म)दशतालेन सारूप्यं मानयेसुधीः । उत्तम(म)दशतालेन सायुज्यं कथितं बुधैः ।। ६॥ एवं क्रमेण भक्तानां वालमानं प्रवक्ष्यते । उष्णीषात्पादपर्यन्तं भावोत्तरशतांशकम् ॥७॥ ष्णीषं तु चतुर्मानं नेत्रान्तं तु युगाङ्गलम् । पुटान्तं वेदमात्रं स्यात्तत्सम हनुसीमकम् ॥८॥ कर्णो(ण्ठो)वं वेदमात्रं स्याद् भद्रकादृदयान्तकम् । हृदयं(यान्)नाभिसीमान्तं नाभेर्मेद्रं तु सीमकम् ॥ ६ ॥ वत्सम भानुभागं स्यापोरदीर्घ (दैय) मुखद्वयम् । जानु कर्ष(ण्ठ)समं कुर्याजल्या चोरुतुल्यकम् ॥ १० ॥ पादं जानुसमोर सादेवमुत्तुङ्ग मापयेत् । माष्ठात्पाद्मिपर्यन्त ववं षोडशमात्रकम् ॥११॥

Page #408

३७२
मानसारे चतुर्विशतिमात्रं स्यादाहुदीर्ष(दय) प्रशस्यते । कूप च द्विमात्रं स्यात्प्रकोष्ठा(ठम)ष्टादशाङ्गुलम् ॥ १२ ॥ मध्याइल्यमसीमान्त तलं द्वादशमात्रकम् । रुद्रांशं मुखतारं स्याद् गलतारं युगद्वयम् ॥ १३ ।। तत्समं बाहुमूलं स्याजानुविस्तारं तत्समम् । बाहुपन्तविस्तारं षट्त्रिंशाङ्गलकं तथा ॥ १४ ॥ करुयोरन्तरं सारं विशमात्र प्रशस्यते । मध्योदरतारं च पञ्चा(च)दशाङ्गलं भवेत् ॥ १५ ॥ श्रोणिदेशविशालं स्यात्सप्ता(स)दशाङ्गुलं भवेत् । नवाधिक्यं दशाइल्यं कटिदेशविशालकम् ॥ १६ ॥ करमूलविशालं तु सार्ध(ध)द्वादशाङ्गुलं भवेत् । जङ्घामूलविशालं तु सार्धसप्ताङ्गुलं तथा ॥ १७ ॥ जवामध्यं षडडुल्यं विस्तारं तु युगाङ्गुलम् । नलकागुल्फविस्तारं सत्रिपादाघिमात्रकम् ।। १८ ॥ सार्धवेदाङ्गलं पार्णिविस्तारं परिकीर्तितम् । षड्भागिकं च पञ्चाशं प्रपदं विस्तृतं भवेत् ॥ १६॥ तला(ल)तारं शराङ्गल्यं वेदांशमष्ठदीर्घकम् । द्विमानं तत्रविस्तारं तारार्ध नखविस्तृतम् ॥ २० ॥ तर्जन्या(न्य)इष्टतत्तुल्यं दीर्घ(दर्य) विस्तारमंशकम् । यहुलं सार्धपक्षांशं मङ्गलं च क्रमेण वै ॥ २१ ॥ मध्यमादि कनिष्टान्तं दीर्घ(दैय)मेवं प्रशस्यते । विस्तार सप्तषट्पञ्चयवमानमुदीरितम् ॥ २२॥ तदर्ध च तदर्ध च नखविस्तारमुच्यते । बाहुमध्यविशालं तु सप्तांशं कूपरं तथा ॥ २३ ॥ वेदाइल प्रकोष्ठं च मणिबन्धं त्रिय(त्रया)ङ्गलम् । पर्डशं तलमूलं चामं तारं युगाङ्गुलम् ॥ २४ ॥ तखदीर्घ (दैय) षडङ्गुल्यं शेषांशं मध्यमाङ्गुलम् । सार्धपचागुलं दीर्घ तर्जन्यनामिकाद्वयम् ॥ २५ ॥

Page #409

मकानवम् माधवबागुलं दीर्घ(दय) कनिष्ठाङ्गष्टयोस्तथा। अंशकं षड्यवं सप्त षट्यवं [चतुर्यवं भवेत् ॥ २६ ॥ प्रकष्ठादिकनिष्ठान्तं विस्तारं परिकीर्तिम् ।। स्थूलमूल(लं) कृशानं तु (चा)क्तमानेन योजयत् ॥ २७ ॥ प्रने च त्रित्रिभागेन नखनारं प्रशस्यते । त्रिचतुर्भागमाधिक्यं नम्बायाममुदाहृतम् ॥ २८ ॥ एकद्वित्रियवं वापि नखानं कारयंत्सुधीः ।। मङ्गठे च द्विपर्व (4) स्यान्त्रिपर्व (4) चान्यबाङ्गले (ले) ॥२६॥ ज्ञानरेखादिरखै(खा)श्च कुर्यात्तु वलमध्यमे। फेशान्तं(न्ता)दक्षसूत्रान्तं द्वयोर्मध्ये भ्रवः स्थितिः ॥ ३०॥ प्रक्षायाम(म) द्वयाडल्यं तदर्ध तस्यविस्तृतम् । कर्णायामं युगाडल्यं कर्णनालं तु तत्समम् ॥ ३१ ॥ विस्तार अडलं प्रोक्तं शंषमूह्यं विचक्षणः । नवतालोत्तमं प्रोक्तं शेषं च दशतालवत् ॥ ३२ ॥ सद्विर(द्विगुणा)ष्टशतं भागं द्वितीये च पदं तथा । पादादुष्णीषसीमान्तं कन्यसपक्तितालवत् ॥ ३३ ॥ उष्णीषात्केशपर्यन्तमुत्तुङ्ग वेदमात्रकम् । तस्मान्नेत्रं तु सूत्रान्त सार्धवेदाङ्गुलं भवेत् ॥ ३४ ॥ तस्मात्तु पुटसीमान्तं वेदमात्र प्रशस्यते । पुटान्तानुसीमान्तं सार्धवाडलं भवेत् ॥ ३५ ॥ गलमध्यर्धमानं स्याद् गलतुङ्गं युगाइलम् । कर्णा(ण्ठा)वृदयमानं हृदय(यान्)नाभिसीमकम् ॥ ३६॥ नाभ्यन्तं मेढसीमान्तं समं वा युगत्रयम् । मेढमू(मेढादू)रुदीर्घ (दैर्घ्य) स्यात्पञ्चविंशाङ्गलं भवेत् ॥ ३७॥ जानुपादतलं वेदमात्रं जडोरुतुल्यकम् । पार्णिम(गेर)कुष्ठसीमान्तं सार्धबोडशमात्रकम् ॥ ३८ ॥ हिकासूत्रादधो बाहुदीर्घ(देय) पञ्चशराडलम् । कूर्परं च द्विमानं स्यात्प्रकोष्टमेकोनविंशतिः ॥३६॥
68
72

Page #410

३७४
[अध्याय ५९]
.
80
मानसारे मन्याडल्यप्रसीमान्त सार्धमान्वंशकं तलम् । सार्धउद्रांश वक्रं चक्रिस्य) विस्तारं परिकीर्तितम् ॥४०॥ गलतारं सार्धमष्टांश बाहुजानु च तत्समम् । पट्पट्साधैंकमार्ग स्याद्वाहुपर्यन्तविस्तृतम् ॥ ४१ ॥ सार्धविंशतिमात्र स्यात्कशान्तरमुदाहृतम् । सार्धपञ्चा(चोदशाङ्गल्य(लं) मध्योदरविशालकम् ॥ ४२ ॥ सार्धमष्टादशाङ्गल्य(लं) श्रोणिदेष(श) विशालकम् । एकोनविंशतिभागं कटिविस्तारमिष्यते ॥४३॥ सार्धद्वादशमात्रं स्यादूरामूलविशालकम् । जामध्ये तु विस्तारं सार्धषड्यङ्गलं भवेत् ॥४४॥ नमकान्तर(कतार) युगाङ्गुलं गुल्फतारं शराङ्गुलम् । प्रपदं तु पाल्य(ल) वेदांशमङ्गुष्ठदीर्घकम् ॥ ४५ ॥ तत्सम तर्जनीदीर्घ(दैयोमर्धाङ्गुलविहीनकम् । प्रन्याइली च(ना) दीर्घ (दैय) स्याद् विस्तार तत्समूलवाम् ॥ ४ कूपरस्य तु विस्तारं सार्धषद्मगुलं भवेत् । प्रकोष्ठतारं शराङ्गुल्यं मणिबन्धं युगाडलम् ॥ ४७ ।। तखतारं शराडल्यं तलदीप(दैय) सप्तमात्रकम् । मध्याङ्गलायतं सार्धपञ्चमात्र प्रशस्यते ॥४८॥ वर्जन्यायामदीप() स्याद्वाणांशं तत्प्रकल्पयेत् । सार्धवम(य)झुलं दीर्घ(दैय) कनिष्ठाङ्गुष्ठयोस्तथा ॥ ४ ॥ प्रोत्रदीर्घ(दैय) युगाडल्य नालालम्बनं तत्समम् । अन्यान्यनुक्कसर्वाङ्गम(जान्यु)त्तम(मोवशतालवत् ॥ ५० ॥ कारयेच्छिल्पिमिः कुर्यात्तत्र दोषो न विद्यते ॥५१॥
रति मानसारे वास्तुशास्त्र मकलसविधानं नाम एकोनषष्टितमाग्यायः॥

Page #411

सलक्षणम् प्रथ वक्ष्ये त्रिमूर्तीनां वाहनानां तु लक्षणम् । हंसस्य लक्षणं चैव गरुडस्य तु लक्षणम् ॥१॥ वृषस्य लक्षणं चैव सिंहरूपस्य लक्षणम् । पितामहोदयं वापि द्वित्रयांशैकमेव वा ॥२॥ उत्तमादि त्रिधा प्रोक्तं हंसोदयमिति स्मृतम् । द्वितालोत्तममानेन भागं हंसोदयं भवेत् ।। ३।। वेदांशं शिरसो तु(सस्तु)ङ्गमष्टांशेन गलोदयम् । रुद्रांशो(शं) हृदयतुङ्गं स्यानस्याधोऽधा(ध ऊ)रुदीर्घ (दैय)कम् ॥ ४ ॥ सत्रिपादांशकं जानुतुङ्गमेकांशमीरितम् । उरुतुङ्गसमं जडायामं पादोदयांशकम् ॥५॥ मुखायाम त्रिय(त्रयां)शं स्याच्छिर:पृष्ठे द्वयांशकम् । मुखतारं युगांशं स्यान्मूलनावं शिवांशकम् ॥ ६॥ प्रप्रमूलाग्रक्षयं वारं प्रोवम्य(वं स्याद्) द्विवक्रयुक् । कुक्षितारा(रम)ष्टमात्रं स्यादुर(र.)स्थानं तु तत्समम् ।।७॥ तदुत्तरपुच्छमूलादायाम षोडशांशकम् । प्रक्षतारं शराडल्यं पक्षायामा(मम)ष्टमात्रकम् ॥८॥ विस्तारं च द्विमानं स्यादप्रमेकालं भवेत् ।। घनमेकाङ्गलं चैव बाहुदीर्घा(दैर्घ्यम)ष्टमात्रकम् ॥६॥ अंशेन कूपरं स्यात्कराणायाम षडङ्गलम् । . लागलाकारहस्तौ च पक्षस्यान्वं प्रविष्टके ॥१०॥ ऊठमूलविशालं स्यात्सार्धवंशं सुवृत्तकम् । मध्यधीशा(शम)प्रविस्तारं पादांशं जानुविस्तृतम् ॥११॥

Page #412

३७६
मानसारे
जङ्घाधामं शिवांशं स्यात्तलतारं द्विमात्रकम् ।
वरदो (पुरतो) मध्यमाङ्गुल्य [मा] बामं तु युगांशकम् ॥ १२ ॥ तत्पार्श्वे द्विद्विमात्रं स्याद् द्विमात्रायां (यामं) प्रशस्यते । पृष्ठे मूलाङ्गुलायामं द्विमात्रं तत्प्रशस्यते ॥ १३ ॥ पुरतो मात्रविस्तारं पृष्ठे च तत्सबन्धनम् (त्समं भवेत्) । प्रध्यर्धमङ्गुलतारं तदर्धमन्याङ्गुलानि च ॥ १४ ॥ आस्यायामं त्रिमात्रं स्याद् विस्तारं चैकमात्रकम् । भक्षायाममर्धमात्रं स्याद् विस्तारं युक्तितो न्यसेत् ।। १५ ।। मुखायामे तु तन्मध्ये चाक्षं कुर्याद् विचक्षणः । द्वियवं कर्णसूत्रं स्यादत्तायाममन्तरं भवेत् ।। १६ ।। शिरो (र क)र्ध्व स्तूपितुङ्गं स्याद् द्व्यङ्गुलैकाङ्गुलं घनम् । तदायामं षडङ्गुल्यं शिरःपृष्ठावसानकम् ॥ १७ ॥ विस्तारं तु युगाशे युक्तमा प्रयोजयेत् । सर्वाङ्गं धवलाकारं पादौ च रक्तवर्ययुक् ॥ १८ ॥ तदास्यं हेमवर्णाभं कुर्यात्तु ब्रह्मवाहनम् । सर्वषामपि मूर्तीनां दालयानं च कल्पयेत् ॥ १६ ॥
एवं हंसे पुच्छके पत्रयुक्तम्
पृष्ठे प्रोवेस्तूपिकापत्रवल्या |
लम्बं कुचिरावृत्त (तः) पत्रैः
सर्वैरमिरामं संभूष (ष्य)म् ॥ २० ॥
देवानां भूतैतिलानां नृपाणाम्
हम् देशे प्रस्तरे चोत्तरोर्ध्वे ।
कूटैर्नीः सर्वताप्रीवदेशे
युच्या कुर्यात् श्रे(च्छ्र) विकासं भूष्यम् ॥ २१ ॥
[प्रध्यायः ६० ]
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे वाहनविधाने हंसलक्षणं नाम षष्टितमोऽध्यायः ॥
24
28
32
36
40
44

Page #413

गरुडलक्षणम्
विहङ्गराजमान च लक्षणं वच्यते ऽधुना ।
मूलबेरसेमा (ममु) तुङ्गं [तत्] त्रिपादमर्धमेव वा ॥ १ ॥ उत्सवाचं समं वापि द्विगुणं त्रिगुणमेव वा । त्रिगुणाधिकं वापि तचतुर्गुणमेव वा ॥ २ ॥ एवं नवोदयं प्रोक्तमुत्तमादि त्र्यं त्रयम् । तत्तत्त्रिंशतिकं कृत्वा ए (चै)कैकांश विवर्धनात् ॥ ३ ॥ पञ्चविंशच्छतान्तं स्याद्यच्छुभायादिसंभवम् । अथबाङ्गुलमानेन कल्पयेद् गरुडेोदयम् ॥ ४ ॥ एकाङ्गुलं समारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् । त्रयोविंशच्छतान्तं स्यान्मानायादिं कारयेत् ॥ ५ ॥ द्विजराजायं वापि मानयेद् गरुडोदयम् । पीठवारसमा (मम)ध्यर्ध पादानं द्विगुणं तु वा ॥ ६ ॥ द्विगुणात्पादमाधिक्यं द्विगुणार्धाधिकं तु वा ।
पादोनत्रिगुणं वापि त्रिगुणं पादमधिकम् ॥ ७ ॥ एवं नवविधं मानं कन्यसादीनि काग्येत् । तदायामसमं वापि त्रिपादं चार्धमेव वा ॥ ८ ॥ उत्तमादि त्रयं प्रोकं गरुडस्योदयं विदुः । न कुर्यात्वट्शुभायादि कुर्यात्तदंशमानतः ॥ ६ ॥ स्थानक चासनं चैव गमनं च यथाविधि । उष्वोषात्पादपर्यन्तं गृहितात्तुङ्गं मानतः ॥ १० ॥ वतन्मानवशात्केचिन्मूल बेरवशान्न्यसेत् । उत्सवे चात्समं प्रोक्तमङ्गुलं मानविश्वतः ॥ ११ ॥
47
4
8
121
16
20

Page #414

३७८
मानसारे एवं मान तु संग्राम यावत्प्रागुक्तबद् भवेत् । चलं वाप्यचर्स वापि कारयेच्छिल्पवित्तमः ॥१२॥ पदवईयादिषु सुलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना। सर्वेषां वाहनाना चायादश्चि यथा तथा ॥१३॥ यथावाहनतु तु वृविहान्या यथाक्रम् । गरुडं चैव हंसं च वृषभं चैव सिंहके ॥ २४ ॥ मायमष्टाभिवृद्धिः स्याद् द्वादशा(शभिः)जयमेव च । पञ्चवेदैश्च वृद्धिः स्याद् व्ययं हत्वा दशमे(भिरे)व वा ।। १५ ॥ योनिश्च त्रय(त्रिभिर) वृद्धिः स्याद् धृदे(धेयात्) चाष्टकमे(कैरे)व च । तहक्षोऽष्टकवृद्धि: स्याद् गुप्तविंशतयो भवेत् ॥१६॥ वारं प्रहेण वृद्धिः स्यात्सप्तमी(मिश्)च क्षयो भवेत् । पेशं च चतुर्वृद्धि:(विश्)च नवमी च(भिश्च) सयो भवेत् ।। १७ ॥ सच्छेषं सर्वमायादि षड्वर्ग चैव कारयेत् । मायाधिम्यं व्ययं हीनं चोत्तरं तु व्ययाधिकम् ॥ १८ ॥ मनो सिंहो वृषो इस्तो शुभयोनिरिति स्मृतम् । सिंह प गजयोनिश्चेत् शु(च्छु)भं तस्माद्विना गजम् ॥ १६ ॥ विवत्प्रत्यरगोहस्ति(स्ता)हीनान्यान(न्य)दिनं शुभम् । सौर्याकोङ्गारवारं च वर्जयेच्छुभमन्यथा ॥ २० ॥ लस्करादि न पण्डं च प्रेष्यांशानि विवर्जयेत् । एवमायादिकं कुर्यादामानं प्रवक्ष्यते ॥ २१ ॥ ज्वार(राजु)चरणरविवन्धैः(न्धु)द्वादशाकर्किभानु
द्वयरसगुणचतुष्कं बन्ध(बन्धु)केशानन च । गलधरमघरगुले स्थाणुजान्वसि(घित्रि)कं सत्
पदमिति गरुडतुझ नन्दताल(ल)क्रमेण ।। २२ ।। अब सिहपदवलाना पचा(च)दशदशांशम् ॥ २३ ॥ बदनं द्विगुणं बागायत कूर्परा प्रमुखकरैर्याष्टिपदम् । बलावलं वत्कथितमिति पुरायैः सरिभिस्तत्र यन्त्रहः ॥ २४ ॥
36

Page #415

६१]
बन(नव)विपुखवाल कर्णमष्टशिवारम्
विस्तृतं शरयुगांशं कक्षयोरन्तरख(स्वम् । हृदयविस्तृतं चैकाधिक्यमष्टद्वयांशम्
उदरतति युग(गा), श्रोणितुल्यं च तारम् ॥ २५ ॥ तस्याषः कटिविशाल सप्त(६)पत्यशं चोरः
वृत्तं तत्समविशालं मूलपिण्डाष्टभागम् । वत्र जैनन(न) जडामूल विस्तारमध्ये
विस्तृतचर[f] युगाशं गुल्फविस्तारमेव ॥ २६ ॥ पदमिति विपुल(लं) भूता(तम)पृष्ठदी(दैर्य) गुणांशम्
तदपि च सम(E) विमूह्यातर्जनीदीर्घ (दैय)मुक्तम् । नवपदसदृशमन्यैरङ्गली चान्यतुर्यम्
नराभिमान(न)शिल्पिविद्वद्भिरेव ॥ २७ ॥ मुनिरसशरयुगाशं बाहुसन्धिप्रदेशे
प्रमुखरविविशालैमध्यमाप्रक्रमेण । मनलमणिविशाला तत्तदायामषड्भिः
प्रसृवरसयुगांशं मध्यमात्रा(प्रा)य ॥२८॥ शरयुगयवाधिकांशानामिका तर्जनीयौ
गुखम[न] कनिष्ठदीर्घाङ्गष्टकायाममेवत् । प्रयकृतमुखविधिः स्मायते चाक्षिकान्तम्
स्फुटमिति मतिः ()-ट्रैश्च सहक तारम् ॥ २६ ॥ ध्रुवयुव(ग्म)नयनकेशान्त[व]योर्मध्यदेशे
गुणयुतनयनमेवं तत्पुटान्त[सयोस्तत् । युग(ग) यवविहतदीर्घ तद्गोजिमूलात्तु नाभि
बदुदयविपरीतमंशं विहत्याप्रमंशम् ॥३०॥ विशाखाधिकगोजिकाम चो(मु)तरमष्टार्धमात्रम्
विस्तृतमिव तदुषं वेदमात्राय । अपरविद्वतपादत्रितुङ्गना(वा)यतान्तम्
विस्तृतदीर्घशेषमन्य(म्य) तु युल्या ॥३१॥

Page #416

३८०
मानसारे
अिध्यायः
वनायाम तत्समं नासिकाग्रम्
युक्त्या मानं कर्णरन्ध्रावसानम् । हन्वंशं तं श्रोत्रतुझं तदर्धम्
तदर्ध विस्तारं नालमेवं तथैव ।। ३२ ।। एवं प्रोक्ता(क्तम)नुक्तमानं तु सर्वम्
मानं कुर्यात्पतितालोक्तवत् । हाव(३) यावत्कूपरबन्धकान्तम्
बाहुपक्षी चाडलं कश्चकेन ॥ ३३॥ नासिका शुकतुण्डं पदाने
हंसकास्यदंष्ट्रवत्कुर्यात् । श्वेतवर्णनखैरपि वक्रयुक्
श्यामवर्णमतितुण्डापके ॥ ३४ ॥ मष्टनागविभूषणपक्षिवत्पक्षयुक्
उपटक मकुटं सकरण्डकम् । वर्णनीलसमरममण्डलं कृतम्
तप्तहेमनिभं गरुडं भवेत् ॥ ३५ ॥ पश्चवर्णसमन्त्रि(न्वि)तपक्षयुक्
परवत्कर्णशिरावृतम् । कुचितः सहितगमनेऽपि च
सचितस्थितभावमिति स्मृतम् ॥३६॥ मूर्धि शङ्ख चोरवर्णावृतं च
वामे कर्णे पनवर्णाभपद्मा(अम्)। सव्ये कर्णे तन्महापद्ममेव
धुम्रवर्ण हारकार्कोटकं च ॥ ३७॥ गुलि(घ) कस्कन्धौ लम्बयेत्कृष्णवर्ण(सर्प)म्
ज्या (चास)क्वर्ण वा सङ्गिवत्रसूत्रम् । मन्त(त्य)न्तं शुक्लवर्णाभ वामप्रकोष्ठे
हिरण्यवर्ण तार्यकस्य कटकम् ॥ ३८ ॥
96
100
104

Page #417

६१]
गठडलचणम्
(छ)यार्थ तु तायें वर्ण विशेषतः । केशान्तात्कर्णसीमान्तं श्यामनीलाप्रसीमकम् ॥ ३६॥ भित्तिकाद्धृदयान्तं च तद्वयां (यं) कूर्परान्त को (कम् ) । पञ्चवर्णसमं श्रितपक्ष कांशुककञ्चुकी ।। ४० ।।
हृदयात्कटिसूत्रान्तं प्रकोष्ठादिकराप्रयोः ।
पीतवर्णमिति प्रोक्तं तस्माद् [योर् ] जानुकान्तकम् ॥ ४१ ॥ रक्तवर्ण तु पादान्तं श्वेतवर्णनिभं भवेत् ।
द्विभुजा च वक्रं च द्विपादा कुयिता भवेत् (ताम् ) ॥ ४२ ॥ स्थानकं चासनं वापि विष्णुं ध्यात्वा (येत्) कृताञ्जलिः ।
सर्वालङ्कारसंयुक्तं प्रामे स्थाप्यं स्वतन्त्रकम् ॥ ४३ ॥ एवमैश्वर्यसिद्धिः स्यात्तन्मात्रैरर्चयेत्सुधीः । अभिचारादिकाम्य (म्या)र्थ तार्क्ष्यरूपं विशेषतः ॥ ४४ ॥
पाद (डं) स्थानकं कुर्याद् वक्रं चासनं भागतः । सर्वाङ्गं स्वर्णवर्ण स्यात्पचक्र चुकि पूर्वकम् ॥ ४५ ॥ वपुषं तु निर्वाणमधोहस्तौ कृताञ्जलिम् । शीर्ष च सिंहपत्रैश्च (वक्रं च ) संयुक्तं पथावर्णयुक् ॥ ४६ ॥ नाभिषेकं शिरा(र ऊ)र्ध्वे तु कुक्कुटस्य शिरोऽप्रवत् । रक्तवर्य तु पुच्छाग्रं पञ्चमान्तं (त्रं) तदायतम् ॥ ४७ ॥ धनं चर्व्ववक्रं च न प्रच्छादनमास्यकम् । सप्ताष्टपूर्ववत्साङ्गेर्ववै पर्य विश्वतः ॥ ४८ ॥ सौ (सु)मा क्षेत्रसीमान्ते चान्यत्र (त्र) निरीक्षणम् । क्षणिकालय संस्थाप्य पूजयेत्तन्त्रवित्तमः ॥ ४६ ॥ त्रिनाडि त्रिदिमे वापि त्रिपक्षे वा त्रिमासके । नित्यं त्रिकालं संपूज्य शत्रुनाशं न संशयः ॥ ५० ॥ रिपुसंग्रहणार्थ चेद्धस्ता रात्रौ च कारयेत् । युद्धकाले रिपुसंभं ( भव) स्तम्भं हस्तौ च बन्धनम् ॥ ५१ ॥ शिलामृण्मये वापि दारुजे कटि (ट) शर्करा (रया)। एतेषां (तैः) वैनतेयं च वर्यसंस्का[क]रमेव च ॥ ५२ ॥
३८१
108
112
116
120
124
128
132

Page #418

३८२
[प्रध्यायः५]
.
136
140
मावतारे त्रिंशत्यशमप्रपचम्
तस्मादूबे(बा) पांगहीनम् । तद्वदले मूलवार सरासम्
पौः सर्वव्यापवारं यम् ॥ ५३॥ बासावाटे पक्षसंयुक्तमेतत्
पासोमा पा) संयुक्त पानपत्रम् । मानं कृत्वा पचपः प्रधानम्
मानानुक्त कन्यसा शोमनार्थम् ।। ५४॥ पीवं श्वेतं श्यामरक्तं च कृष्णाम
मूलाप्रान्तं पञ्चवर्ण क्रमेण ॥ ५५॥ मालावर्धाश(दास)वत् कर्णसंयुक्तम्
श्रोण्यां च पक्षः पतिः पक्षधा स्यात् । बक्रं तुझं विस्तृत विहीनके
कर्तुमरणं न संशयः ॥५६॥ यत्र मानं विधिवत्प्रकारयेत्पुत्रवृद्धिः ॥ ५७॥
144
148
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे गरुडमानविधानं नाम एकपणितमोऽध्यायः ॥

Page #419

वृषभलक्षणम् वृषभस्य लक्षणं सम्यग्वश्यते विधिनाधुना । बायोरभिमुखं स्थाप्य(पर्यत) पीठे वायोत्सर्वपि(पपीठे) वा ॥१॥ विमाने मण्डपे वापि चारोपरि परिन्यसेत् । द्वारतुङ्गसमं श्रेष्ठं त्रिभागं मध्यमं भवेत् ॥२॥ कन्यसं द्विभार्ग स्यात्रिविधं वृषभोदयम् । एकहस्तं समारभ्य (चे)कहस्तेन वर्धनात् ॥३॥ नवहस्तान्तमुत्सेध कन्यसादि त्रयं त्रयम् । पचविंशाइलमारभ्य द्विबालविवर्धनात् ॥ ४॥ एकत्रिंशति मात्रान्तं यः(यत) शुभायादिसंभवम् । बेरोत्सेधसमं श्रेष्ठं कर्यान्तं मध्यम भवेत् ॥५॥ बाहन्तं कन्यसं प्रोक्तमुत्सवं वृषमोदयम् ।। पीठायामे त्रिभागैकं पीठतारसमं तु वा ॥६॥ पीठतारं त्रिपाद स्वात्रिविधं वृषमोदयम् । पादादुप्पीषसीमान्त स्थानकं मानसंग्रहम् ॥ ७॥ स्थानकं शयनं वापि लोहजे वा शिलेऽथवा। दामासरमेन सुधामृतकटशर्करा (भिः)॥८॥ घनं वाप्यघनं वापि कुर्यात्तु शिल्पि(ल्प)वित्तमः । एवं तु वृषभोत्सेधं पचादशाङ्गलं भवेत् ॥६॥ उष्णीपातु गलाप्रान्त दशमात्र प्रशस्यते । स्याधी वसुमागं स्याद् प्रोवतुङ्गमिति स्मृतम् ॥१०॥ तस्याधो पो(धरचो) मूलान्त पोख्शाइलमेव । पलं चोरदीप(दय) द्विमात्र जानुसुङ्गकम् ॥११॥

Page #420

३८४
मानसारे महापोहाया बोगसम दीर्ष दिव्यसुरोत्सेध द्विमात्रकम् । प्रीवातु पुच्छमूलान्त चत्वारिंशासायतम् ॥१२॥ शृणायाम युगानुल्य शृङ्गवारं त्रिमात्रकम् । पटारीकमार्ग स्यात् ऋ(च्छ)ङ्गामस्य विशालकम् ॥१३॥ फा(मा)खवारं नवाल्यं मुखवारं शराहुलम् । वत्सम चोच्छ्य कुर्यात्रायाम याङ्गलम् ॥२८॥ प्रत्य(व्य)र्धानुलमुत्सेध निर्गर्भ सा(चा)र्धमात्रकम् । नेत्रमध्ये मुखायाममष्टा समिति स्मृतम् ॥ १५ ॥ वस्मात्कार(काटि)कान्त स्यात्षण्मात्रं तदुदाहतम् । शृग(क)मध्य युगाङ्गल्यं भामतुझं तथैव च ॥१६॥ नेत्रान्मू(न्ताव मू)लान्तं वेदमात्रान्तरं भवेत् । शशं श्रोत्रदीर्घ(य)स्याच्छोत्रमूलं द्विमात्रकम् ॥१७॥ उत्सम विस्तृतं चैव मध्यतारं युगाङ्गसम् । शिवाला(लम)मविस्तारं यथाह(ना)लमर्धाङ्गलम् ॥ १८॥ प्रत्य(प्य)ोगल संप्रोक्तं नासिकायाममेव च । मङ्गलं स[षि]रविस्तार तत्सम नासिकाप्रकम् ॥ १६ ॥ पचास(लमा)स्यायत स्यादुत्तराष्ठं त्रिमात्रकम् । अधरोष्ट त्रिमा स्थानिहायाम गुणांशकम् ॥२०॥ सविस्तारं द्विमात्र स्वात्तदर्ध तद् धनं भवेत् । प्रीवतारं तु पचाश मूलतारं त्रिमात्रकम् ॥ २१ ॥ पृष्ठयोवस मूले तु घनमष्टालि भवेत् । प्रमं पडलं चैव कुर्याद् वासं पडङ्गुलम् ॥ २२ ।। दुत्सेध चतुर्मात्रं प्रीवात्वे(या) लम्बनं बुधः ।। मूलमन्याप्रविस्तारं वेदप(न्धु)कलाङ्गुलम् ॥ २३ ॥ पनमष्टालसंयुक्त अर्यात्तत्रैव योजयेत् । प्रोवरल(वाया)पुरतो विम्ब मूलव्यास(२) द्वयाङ्गलम् ॥ २४ ॥ इत्यासिषपर्यन्त सत्रो(द) द्विर्न(द्विन)वाङ्गलम् । पृष्ठोष मनुमात्र सापटवारं चतुस्त्रयम् ॥२५॥

Page #421

६.स
वृषभलक्षणम् पृष्ठोरुमूखविस्तारं दशमात्र प्रशस्यते । मध्यमं चाष्टमात्रं स्यादनं तु चतुरलम् ॥ २६ ॥ शराङ्गुलं चोरुदीर्घ(देय) स्याज्जानुतुझं कलाङ्गुलम् । जङ्गायामं शराङ्गल्यं खुरतुङ्गं द्विमात्रकम् ॥२७॥ सार्धवह्मङ्गलं जानुविस्तारं परिकीर्तितम् । खुरायामं द्विमानं स्यात्पुच्छमूलं द्विमात्रकम् ॥२८॥ प्रपरोरुद्वयोर्मध्ये मुष्कशेषोदरान्वितम् । स्कन्धतारं षडङ्गुल्यं तस्याधो(ध ऊ)रुविशालकम् ।। २६ ॥ मूलं वेदाङ्गुलं प्रोक्तमप्रस्या(यं स्याद)र्धगुणाकुलम् । जानुतारं गुणाकुल्यं तथा(था) जवाविशालकम् ॥ ३०॥ सार्ध(चार्ध) ह्यालयोर्मध्ये तत्समं तत्खुरं भवेत् । शेषं युक्त्या च संयुक्तं श्वेतवर्णे[न] शोभितम् ॥ ३१ ।' श्वेतवर्णनिभं भद्रमग्रं हि कृष्णसधूमवत् ॥ ३२ ॥ वेदपादखुरैरपि कर्णयोः
___श्वेतरक्तसमप्रमनोहरम् । शङ्खशल्यैः क्षणमरक्तं च माखा
कर्णबन्धैः कर्णरुद्राक्षमाला ॥ ३३ ॥ प्रन्यैर्युक्तं किंशुकपुष्पमालैः(लाभिः) .
वंशस्योर्ध्व व्याघ्रचर्माभिरामम् । भृङ्गकोलकललाटपट्टधृक्
पत्रवनिर्धी)बहुरत्नशोभितम् ॥ ३४॥ कर्णयोर्वपुर(पुः)पार्श्वचामरैः
पादनूपुरसभूषणान्वितम् ।। ३५॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे वृषभलक्षणविधानं नाम द्विषष्टितमोध्यायः॥

Page #422

HA
सिंहलक्षणम् देवानां वाहन सिंह लक्षणं वक्ष्यते धुना। उष्णीषात्खुरवर्यन्तं तुझं पञ्चशराडलम् ॥१॥ उष्णोपं द्वाङ्गुलं तुङ्गं सप्ताङ्गुलं मुखायतम् । उत्तरोष्ठं दशाडुल्यं तस्मात्पाद(द) रसाङ्गुलम् ॥ २ ॥ उत्तरान्तात्पुच्छमूखान्तमायाम पञ्चदशाइस्तम् । पृष्ठपादं शराइल्यं दीर्घ(दैध्य) युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ३ ॥ मुखतारं कपोलान्तं नवमान(त्र) प्रशस्यते । कर्णमूलद्वयोरुक्तं मुखतारं विशालकम् ॥ ४॥ तत्तुल्यं व्या(भा)लविस्तारं मुखतारं शराङ्गुलम् । ललाटोचं शिवाङ्गल्यं भ्रुवो(व उ)वं तत्समं भवेत् ॥ ५ प्रक्षितारोच्चमेकांशं नासिकामूल(लं) शिवांशकम् । विस्तारं तत्समं स्यात्पुटमत्य(ध्य)र्धाकुलं भवेत् ॥ ६ ॥ नेत्रसूत्रादधो हृत्वा ड्राङ्गुलं तत्प्रकीर्तितम् । कुर्या[दा]यामं शरांशं स्यादुत्सेधं सा(चार्धमात्रकम् ॥ ७ ॥ अधरोष्ठमर्धमात्र स्यात्तदूर्ध्व अं(चां)शमवसानकम् । अतिसूत्रादधो(धेड)शरन्तमुत्तरोष्ठं प्रकल्पयेत् ॥८॥ कपोलं च द्विमात्र स्यात्कयामं शिवाङ्गुलम् । कतारमर्धमात्रं स्यात्कर्णमूले तु तत्समम् ॥६॥ दन्तदीर्घ(दैय) शिवांशं स्यात्तदर्ध मूलविस्तृतम् । अर्धचन्द्रार्धवद् दन्तं संख्यया षट् कारयेत् ॥१०॥ [तथा] पुरमिति प्रोक्तमसृक् वातायनं भवेत् । जिह्वायाम त्रिमा स्यात्तद्विशालं शिवांशकं ॥११॥
12

Page #423

[पण्यायः ६३]
सिंहलक्षणम् विशालार्ध घनं प्रोक्तं नासिकाघनं तत्समम् । नेत्रयामध्यविस्तारं शिवालं तत्कथ्यते ॥ १२ ॥ नासिमूलं युगामे च कर्णमूलं कपालके । पत्रवल्ल्यादिसंयुक्त सिंहवक्रमिति स्मृतम् ।। १३ ॥ वत्रस्य प्रदेशे तु भ्रमरं कुर्यात्सुधीर्बुधः । लम्बकेशावृतं चैव स्तनयारधीशदशकं ॥ १४ ॥ नवाजुलं तु वक्षस्य(सी) विस्तारं परिकीर्तितम् । त्रिमात्रं पादविस्तारं तलायामं शराङ्गलम् ॥ १५ ।। [तल]तारं त्रिमात्रं स्या(पा)दायाममर्धाङलायतम् । व्याघ्रपादवदाकारं कुर्यात्पादचतुष्टयम् ।। १६ ॥ पृष्ठतारं दशांशं स्यात्पृष्ठात्संधं षडङ्गुलम् । शराङ्गलं चोरुविस्तारं चोरुदोघ(दैष्य) दशाइलम् ॥ १७ ॥ पञ्चांशं कुक्षिविस्तारं तत्समं घनमंव च । सिंहोत्संधसमं पुच्छं दीर्घ(दैय) तारं शिवाङ्गतम् ॥ १८ ॥ मूलाग्रा(प्रम)र्धमात्रं स्यान्मूलाग्र(ग्रान्त)नयं क्रमात् । पुच्छाग्रे व(बा)लसंयुक्तमुक्षा(का)यामं त्रिमात्रकम् ॥ १६ ॥ मूलतारं शिवाकुल्यमप्रतारं त्रिमात्रकम् ! लिङ्गायाम त्रिमात्रं स्यादांशं लिविस्तृतम् ॥ २०॥ श्वेतवर्णनिभं सिंहं रक्तवर्ण च केस(श)रम् । अन्तस्थले तथैवास्यं कर्ण(र्णा)न्तं तिथि(स्थित)रक्तयुक् ॥ २१ ॥ बालचन्द्रवदाकारं नस्त्र(ख) दन्ताकृति[स्तथा ॥ २२ ॥
___ एवं प्रोक्तं सिंहरूपं जनानाम् देवानां [देवीनां च] कल्पयंद् वाहनं स्यात् (च) ।
मानं सर्व चोक्तवद् गृ(प्रा)ह्यमेवम् शयनं वा स्थानकं चासनं वा [कल्पयंत् ॥ २३ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्र सिंहलक्षणविधानं नाम त्रिषष्टितमाभ्यायः॥

Page #424

प्रतिमाविधानम्
पोडशप्रतिमादीनां विष्णुविभव सर्वतः । उष्णीषात्पादपर्यन्तं मानं संक्षिप्यतेऽधुना ॥ १ ॥ लिङ्गमानवशाद् - विष्णुमूल बेरवशात्क्रमात् । उत्तमं मध्यमं सा (चा)र्धगर्भगह विशाल के || २ || हर्म्यतारवशाद् द्वारं वंशा (रवशाद) धिष्ठानपादुके । हस्त मानवशाद् गृ (प्रा) तालमाना (नन ) तालकं ॥ ३ ॥ यजमानवशान्मूलबेरलिङ्गाङ्गुलं तथा ।
मानाङ्गुलवशान्मानं मानद्वादशभेदकम् ॥ ४ ॥ लिङ्गमानादिषण्मानं भोगमानं (मोक्षार्थ) सिद्धि (धर्म) दम् । हस्तादिवशान्मानं भोगमानं (क्षं) प्रशंसितम् ।। ५ ।। अतुलं मुक्तिकामस्य कर्तुरिच्छावशान्नयेत् । तस्मात्तन्मूला लिङ्गादिमानं मानधृतमुच्यते ।। ६ ।। लिङ्गे स्वयंभुवे ज्ञात्वा मानुषं च द्विधा भवेत् । स्वयंभुलिङ्गे तु शिरोमानं च संग्रहम् ॥ ७ ॥ परिणाहे यथा स्थूलं (ल) देश विस्तारं मानयेत् । मानुषं (ब) लिङ्गतुङ्गे तु तच्छिमानकं त्यजेत् ॥ ८ ॥ विस्तारे परिणाहं तु यदिच्छं देहं गृह्यते । एवं लिङ्गद्वयात्तुङ्गे पीठमानं त्यजेद् बुधैः (धः) ॥ ६ ॥ लिङ्गशुद्धोदयं वाथ तत्तन्नाहसमं भवेत् । केचित्तत्रयमानं तु षोडशांश (शे) विभाजिते ॥ १० ॥ तत्तदंशेन वृद्धिः स्याद्धानं वा देशकान्त (ल) कम् । अथवा तत्तदंशेन लोकभूततलांशकम् ॥। ११ ॥
8
12
16
20

Page #425

[ध्यायः ६४]
प्रतिमाविधानम् नवमेकादशं चैव दधिक्यं वाथ हीनकम् । एवं लिङ्गवशात्प्रोक्तं विष्णुबेरवशो(शादु)च्यते ।। १२ ॥ मूलबेरसमं वापि नेत्रान्तं वा पुटान्तकम् । हन्वन्तं बाहुसीमान्तं स्तनान्तं हृदयान्तकम् ॥ १३ ॥ नाभ्यन्तं मेढसीमान्तं नवमानं चोत्सवोदयम। तदर्ध कौतुकोत्सेधं कन्यसादि त्रयं त्रयम् ।। १४ ।। शुद्धगर्भगृहं कृत्वा नन्दनन्दोदयं भवेत् । तदेवं नवमानं स्यान्नवतिविधमानकम ।। १५ ।। एवं गर्भगृहमानवशान्मानं प्रकल्पयन् । प्रासादविधृ(स्तृ)ते मानं गर्भगेहप्रमाणवत् ॥ १६ ॥ शुद्धद्वारादयं वाथ विस्तार.' [चाया]मे [ए]व वा । तत्पादाधिकहीनं वा तत्त(न)यामध्यमानके ।। १७ ॥ समं वा पादमाधिक्यं द्वारमानं दशा(नवा)दयम् । अधिष्ठानोदयं चैव पादतुङ्ग(ङ्ग) द्वयं ततः ॥ १८ ॥ प्रत्येकं नवधा कृत्वा नवमानमुदीरितम् । हस्तादिनवहस्तान्तं हस्तमानवशोदयम् ।। १६ ।। तालादिनवतालान्तं नवतालादिमानकम् । मुष्ट्यादि नवमुष्ट्यन्तं मुष्टिमाननवोदयम् ॥ २० ॥ कर्तृतुङ्गसमं वापि नेत्रान्तं च पुटान्तकम् । हन्वन्तं स्कन्धसीमान्त स्तनान्तं हृदयान्तकम् ॥ २१ ॥ नाभिमेढविधानं स्यात्कर्तृमानं नवोदयम् । एतेषां चाष्टमानं तजात्यशैस्तु नियोजयेत् ॥ २२ ॥ तन्मानं शिल्पिभिः प्राज्ञा(जैः) षट्शुभायादि कारयेत् । प्रशुभायादिकं चोक्तं त्रिंशद्भाग(गे) विभाजिते ॥ २३ ॥ तद्भागैकेन वृद्धिः स्याद् यश् शु(च्छु)भायादिसंभवम् । सकलं चोत्सवादीनां यश् शु(च्छु)भांशावसानकम् ॥ २४ ॥ अंशकं मानमेवोक्तमङ्गलैर्मानमुच्यते । यलिङ्गतुङ्गं संग्राह्य चतुर्विशच्छतान्तकम् ॥ २५ ॥

Page #426

३६०
मानसारे लिङ्गाङ्गुलमिति प्रोक्तं बेरं तालवशादपि । कृत्वा बेराङ्गलं प्रोक्तं मानाङ्गलमिहोच्यते ॥ २६ ॥ यवताराष्टमात्रं स्याद् देवानामङ्गुलं भवेत् । मध्यं मुनियवाङ्गुल्यं षट्पञ्चाङ्गुलायतम् ॥ २७ ॥ मानाङ्गलमिति प्रोक्तं देहलब्धाङ्गलं भवेत् । अङ्गुलद्वयमारभ्य जात्यंशम(शं) विनोदयम्(यं स्यात्) ॥ २८॥ द्विव्यङ्गुलं समारभ्य मध्ये भूताङ्गुला(लमा)रभेत(त)। सप्ताङ्गुलं समारभ्य द्विद्मङ्गुलविवर्धनात् ॥ २६ ॥ पञ्चविंशच्छतान्तं स्याद् यश् शु(च्छु)भायादिसंभवम् । नागं नन्दं गुणं चाष्टनववेदगुणस्तथा ॥ ३० ॥ भानुपङ्क्त्यष्टही(र्तमु)निनन्दक्षयं क्रमात् । शेषमायामयान्यं च (यं व्ययं यानिश्च) नक्षत्रं वारमंशकम् ॥ ३१ ॥ द(दारिद्रं दारनाशं च श्रीक(कर) विजयाद्भुतम् । भुक्तिं मु(क्तिर्मु)क्ति च(क्तिश्च) भागं च अ(गम्तु चा)र्थलाभद्वयावहम् ।। ३२ ॥ कीर्तिदं पुष्कलं चैव द्वादशायां[शं] च तत्फलम् । सिद्धिदं विजयं चैव श्रीकरं चार्थहानिकम् ॥ ३३ ॥ भोगं च शत्रुनाशं च चतुमा(रा)यार्थलाभकम् । मुदितं सौख्यकं चैव दशधा वेथतत् (व्ययस्य) फलम् ॥ ३४ ॥ आयं सर्वहरं पुण्यं व्ययं सर्वहरं सुखम् । प्रायाधिक्यं व्ययं हीनं सर्वसंपत्क सदा ॥ ३५ ॥ यत्फलं शुभयुक्तं चेदायहीनं त[६]दूषणम् । पूज्यं व्ययं सममेवं तत्र दोषो न विद्यते ।। ३६ ॥ ध्वजः सिंहो वृषी हस्ति(स्ती) स तेषां शुभयोनयः । जन्मद्वयं चतुःषष्टिभिरष्टनन्दशुभक्षतम् (भर्तकम्) ॥ ३७ ॥ नामजन्मादिनन्दं च गणनैस्तु विधीयते ।। कर्तृराश्यादिनाश्य(रभ्य) च सेना(मीन)द्वितीयान्तकम् ॥ ३८ ॥ तृतीये मा(मी)नजक्षादौ पूर्ववद् गणनस्तु वा। तस्मात्ततीयपर्यन्तमृतैः सर्वशुभावहम् ॥ ३६॥
76

Page #427

६४ा
प्रतिमाविधानम् . गुरुशुक्रबुध[२] चन्द्रमुख्यवारं प्रशस्यते । तस्करोधन(न) षण्डश्च(ण्डं च) प्रेष्यान्यानि शुभांशकम् ॥ ४० ॥ वय॑ षष्टाष्टमं राशिमन्यत्सर्व शुभं भवेत् । गस्(जः) सर्वशुभं प्रोक्तं मानुषासुरं वर्जयेत् ॥ ४१ ॥ एकनेत्रं द्विनेत्रं वा संयुक्ता सं(क्तांशं) विसर्जयेत् । शुभयोगं शुभमेवं मृत्युयोगविनाशनम् ।। ४२ ॥ यत्र दोषो गुणाधिक्यं तत्र दोषो न विद्यते । तेषामधिकगुणं वान(न्यं) सर्वदोषकर भवेत् ॥ ४३ ॥ तस्मात्परिहरेद् विद्वान् जनमेवं प्रकल्पयेत् । तन्मात्राङ्गलमानोच्चमात्मार्थ प्रयम् (योजयेत्) ॥४४ ॥ कुर्यादायादि सर्वेषां चोक्तवच्छिल्पिवित्तमः । अन्या(न्यो)न्यमन्यता ग्राह्यं चोक्तवत्तत्र(त्त)वित्तमः ॥ ४५ ॥ ब्रह्माविष्णु[श्च]रुद्राणां बुध(ख)स्य ज(जि)नकस्य च । अन्यैश्च व(न्येषां च प्रतिमानामवं) मानं तु संग्रहम् ॥ ४६॥ एवं तु चोत्सवादीनां स्थावरं (र)जङ्गमादिनः(दीनाम्) ।
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे प्रतिमाविधानं नाम चतुःषष्टितमोऽध्यायः ॥

Page #428

उत्तमदशताल विधानम्
उत्तमं (म) दशतालस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना । भूर्द्धादिपादपर्यन्तं तुङ्गमानं प्रशस्यते ॥ १ ॥ चतुर्विशन्तं कृत्वा तथैवांशेन मानयेत् । उष्णीषात्शपर्यन्तं चतुर्मात्रं प्रशस्यते ॥ २ ॥ केशान्तादिहन्वन्तं सैक्रार्कींशं मुखायतम् । अधीशं गलमानं स्याद् वेदांशं गलतुङ्गकम् ॥ ३ ॥ गलान्ताद्धृदयान्तश्च उ(स्तु चो) दरं नाभिसीमकम् । नास्तु मेढसीमान्तं सार्धत्रयोदशांशकम् ॥ ४ ॥ मेदान्तमूरुदीर्घ (दैर्घ्य) स्यात् सप्तविंशाङ्गुलं भवेत् । जानुतुङ्गे युगानुयं जघा । रुसमायतम् ॥ ५ ॥ पादजानुसमोत्तुङ्गं मुखायामं त्रिधा भवेत् । प्रचिसूत्रावसानं च तस्याधो त (स्त) त्पदान्तकम् ॥ ६ ॥ हिकासूत्रादधा बाहुदीर्ध(दैर्घ्य)मृताङ्गुलं भवेत् । कूर्परं च द्विमात्रं स्यान्मणिबन्धावसानकम् ।। ७ ।। प्रकोष्ठमेकविंशांशं दीर्घ तस्य तलायतम् । मध्याङ्गुल्याप्रपर्यन्तं सार्धत्रयोदशांशकम् ॥ ८ ॥ तन्मध्यम (मा)ङ्गुलायामं सार्धं षडङ्गुलं भवेत् । शेषं चान्तस्तल्लायामं पाद (दं) सप्तदशांशकम् ॥ ६॥ अङ्गुष्ठात्पार्ष्णिपर्यन्तं तद्दीर्घाङ्गुष्ठ मायतम् । सपाद ( सार्ध) वेदाङ्गुलं प्रोक्तं तदर्ध विस्तृतं भवेत् ॥ १० ॥ तदर्घ नखविस्तारं तत्पादोनायतं तथा ।
नखं वृत्तायतं चैव चांशं तन्मुखं मांसलम् ॥ ११ ॥
8
12
16
20

Page #429

[अध्याय ६५]
उत्तमदशतालविधानम् नखं तत्पार्श्वयोश्चैव शेषं तु तत्समाङ्ग(मांस)लम् । यवहीनार्धवेदांशं तर्जनीदीर्घकं भवेत् ॥ १२ ॥ पादहीनं चतुर्भागं मध्यमाङ्गुलमायतम् । सयवत्र्यंशकं चैवानामिकायाममिष्यते ॥ १३ ॥ प्रधीशकद्वयाङ्गुल्यं कनिष्ठाकुलदीर्घकम् । यवाधिक्यांशकं साधं यवहीनाशकं तथा ॥ १४ ॥ यवाधिकं त्रिपादं च त्रिपादं तद्यथाक्रमम् । प्रादेशिन्यादि कनिष्ठान्तं विस्तारं तत्प्रशस्यते ।। १५ ।। स्वस्वतारार्धविस्तारं नखं प्रागुक्तवद् भवेत् । . गुल्फाक्षि(ति) मध्यसूत्रं तु तल(ला)ग्रान्तं तलायतम् ॥ १६ ॥ षड्यवाधिकमष्टांशं तत्सूत्रात्पार्श्यिमूलकम् । वेदांशं चायतं तारं यवोपेतशरांशकम् ॥ १७ ।। पक्षात्पार्श्यिकपर्यन्तं वह्मधीशकमायतम् । पार्णिमूलं षडंशं स्याद् गुल्फाधो त(धस्त)त्प्रदेशके ॥ १८॥ तलमध्यमविस्तारं षडंशं यड्यवाधिकम् । अप्रतारं षडंशं तु तद्घनं च त्रयाइलम् ॥ १६ ॥ पादमध्याच्छ्रयं सार्धवेदमात्रं प्रशस्यते । अकुलीनां द्वि(त्रि)पर्व(4) स्याच्छेपं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥२०॥ सपादभूताडलं चैव गुल्फतारमिति स्मृतम् । सपादवेदाङ्गलं चोर्ध्व नालिकाविस्तृतं भवेत् ॥ २१ ॥ जङ्घामध्ये च विस्तारं सार्धषण्मात्रं मानयेत् । जवामूलस्य विस्तारं वसुमात्रं प्रशस्यते ॥ २२ ॥ नवाङ्गलं प्रकर्तव्यं जानुदेशविशालकम् । अरुमध्यविशालं तु द्वादशाइलमीरितम् ॥ २३ ॥ सार्धत्रयोदशांशं स्यादूरुमूल विशालकम् । विंशाशं च कटितारमू श्रोणि विशालकम् ॥ २४ ॥ सार्धमष्टादशाइल्यं मध्योदरविशालकम् । षोडशाशं भवेचोर्ध्वं हृदयावधितारकम् ।। २५ ॥
4.

Page #430

२६४
मानसारे साद्विनवमात्र स्याद् वक्षस्थलविशाखकम् । एकविंशाल चोर्चे कक्षयोरन्तरस्थलम् ॥ २६ ॥ द्वाविंशांशकं चोर्ध्वं चत्वारिं(तुर्वि)यार्धमात्रकम् । बाहुपर्यन्तविस्तारं पाहुमूलविशाखकम् ॥ २७ ॥ नवांश प्रोवविस्तारं वत्सम बद् विधीयते । मुखविस्तारं भान्वंश पुरस्तस्मात्प्रदेशके ॥२८॥ केशान्तोपरि माने(भाग) तु शिरो(रस्)तारं दशाङ्गुखम् । केशान्तान्नेत्रसूत्रान्तं द्विभागं तद् विभाजिते ॥ २६ ॥ तदेकांशं जलाटोवं शेष दृष्टिप्रदेशकम् । दृष्टिभालद्वयोर्मध्ये सुभ्रस्थानं प्रकल्पयेत् ॥ ३०॥ ध्रुवायामं शराहुल्यं ध्रुवतारमर्धमात्रकम् । तदर्ध मध्यता स्थान्मूलाग्रान्तं(न्त)क्षयं क्रमात् ॥ ३१ ॥ भुवयोरन्तरायान्तं(म) पादशिं षड्यवांशकम् (यवाधिकम्) । नेत्रायाम त्रिमात्रं स्याद् विस्तारं तच्छिाशकम् ॥ ३२ ॥ नेत्रयोरन्तरं मध्ये द्विमात्र तत्प्रशस्यते । त्रि(त्र्यं)शैकद्वयपञ्चैव नेत्रमूर्धापरक्षयोः ॥ ३३ ॥ शेषमभ्यन्तरातिः स्यात्तत्रिभाग(गे) विभाजिते । कृष्णमण्डलमेकांशे(शं) शेषं तच्छेतमण्डलम् ॥ ३४ ॥ कृष्णमण्डलसंकाशं ज्योतिर्मण्डलमंशकम् । कृष्ठमण लमध्ये तु ज्योतिर्मण्डलकं विदुः ॥ ३५ ॥ नेत्रमध्ये तथा कृष्णज्योतिरन्तशिकमंशकम् । रष्टिमण्डलमेवाक्तं ज्योतिर्मण्डलमध्यमे ॥३६॥ अधिो वर्मविस्तारं ग्रालाध त्रिमात्रकम् । मत्स्याकारातिमात्र स्याद् भ्रवः(व) कोदण्डवसुधीः ॥ ३७॥ पोत्रायाम तु वेदांशं नालायाममर्धमधिकम् । भ्रमभ्यसमं श्रोत्रमप्रमेवं प्रकल्पयेत् ॥ ३८ ॥ पिप्पल्यायामविस्तारं वदर्ध(ध) विस्तृतं भवेत् । नालान्तरं त्रिमात्रं स्यात्तदर्ध श्रोत्रवद् घनम् ॥ ३६ ॥

Page #431

उत्तमदशतालविधानम् श्रोत्रतारं द्विय(द्वया)धींशं शेषमूह्यं विचक्षणः । नेत्रान्तात्कर्णसीमान्तं नन्तरं सप्तमात्रकम् ॥ ४० ॥ मधीशं नास्य(सि)विस्तारमग्रमेकाङ्गलं भवेत् । पुटतारार्धमात्रं स्यात्तद्दीर्घ (दैय) षड्यवं भवेत् ॥ ४१ ॥ सुषिरं चार्धमात्रं स्यात्तारं पञ्चयवं भवेत् । पुष्करोत्सेधमंशं स्याद् विस्तारं तवयं भवेत् ॥ ४२ ॥ एकांशं द्वयमाधिक्यं नासिमध्यं तु विस्तृतम् । तदर्ध मूलविस्तारं तुङ्गमेवं(क) यथाक्रमम् ॥ ४३ ।। गोजिमूलं तदप्रान्तं नासितुङ्गं द्वयालम् । पुष्करं स्यादधोगोजि दीर्ध (दैय) चतुर्यवं भवेत् ॥ ४४ ॥ निम्नं तु यवं चैव विस्तारं त्रियवं तथा । तस्मात्तथोत्तरा पालि यवमेवं(क) विधीयते ॥ ४५ ॥ तस्याधश्चोत्तरोष्ठं च तारं षड्यवं भवेत् ।। पाहत्वा(प्रसृक् त्व)यवं चैव तद्वायाधा(द्वाधारयुक् [स्यादेव] ॥ ४६॥ अधरोष्ठं शिवांशं स्याद् विस्तारं चोन्नतसमम् । प्रस्यायामं चतुर्मात्रमसृत्का(ग)न्तं तु कारयेत् ॥ ४७ ॥ त्रिय(त्रयां)शार्धा(र्धम)धरायामं चार्ध चन्द्रवदाकृति । त्रिवनं(? यवं) चोत्तरा पाली चान्तरैश्चैव संयुतम् ।। ४८॥ द्वयं तत्तद्विस्तारं तत्समं चायतविस्तृतम् । अधरोज़ तु दन्तं च तद् द्वात्रिंशत्तु दन्तकम् ।। ४६ ॥ प्रधरस्याधोदेशे चिबुकाया:(कं च) शिवांशकम् । शेषं यथान्तरमुत्सेधं हन्वन्तं तत्प्रदेशके ॥ ५० ॥ हन्वन्तं विस्तृतं ज्ञात्वा सार्धवह्मा इलं भवेत् । हन्वन्तं कर्णबन्धान्तं द्वया(यार)न्तरं दशाङ्गुलम् ॥ ५१ ।। हन्वन्तरद्वयोर्मध्ये निम्नतुझं शिवायतम् ।। हन्वन्ता(न्तमा)यतवृत्तं स्याद् विस्तारार्धसमं भवेत् ॥ ५२ ॥ द्वियवाधिकमंश च हन्वन्ताद् गाजि तद् भवेत् । इन्वन्तं मध्यमूले तु गलं तडू द्वयमात्रकम् ॥ ५३

Page #432

मानसारे
अध्यायः
105
112
116
120
एवं तु गलमान स्यात्तदर्ध निर्गमं बुधैः । नयन तन्नित्रिपादं न ललाट नंत्रमानकम ॥ ५५ ॥ अथवा तत्रिपादं च चार्ध वाथ त्रिधा भवत् । संहारं च स्थितिः सृष्टिदृष्टिरवं शिवस्य च ॥ ५५ ।। नवत्यष्टंरामदृष्टिनन्दं ध्यात्वा शिल्पिवित्तमः । प्रोवराम यथा कृत्वा तस्य मानं न योजयत् ॥ ५६ ।। यथा युक्त्या तथा वक्रे कुर्यात्तु तत्प्रदेशकं । द्वियवाधिकमष्टांशं बाहुमध्यमविस्तृतम् ।। ५७ ।। कूपरं तद् विशालं स्यात्सप्तमात्रं प्रशस्यते । प्रकोष्ठमध्यविस्तारं यवोपेतशरांशकम् ॥ ५८ ॥ मणिबन्धविशालं तु सार्धवह्मडलं भवेत् । तत्तले मूलविस्तारं सप्तमात्रं तु कारयंत् ।। ५६ ॥ तन्मध्यमविशाले तु सार्धषण्मात्रकं भवेत् । तलादप्रतारमर्धमाधिक्यं पञ्चाङ्गलं विधीयते ॥ १० ॥ बहिः सार्धषडङ्गुल्यं मणिबन्धा[त] तलायतम् । तस्मात्तु चालानां च दीर्घ(दैर्घ्य) युक्त्या तद्बहिर्भवेत् ॥ ११ ॥ पुरोक्तानां तत्तदीर्घ(हेय)मङ्गलीनां तत्तदायतम् । सपादोपेतवेदांशं चानामिकालदीर्घकम् ।। ६२ ।। प्रादेशिन्यायाम भूताशं स(च) वेदाङ्गुष्ठकनिष्ठकम् । अङ्गुष्ठमूलविस्ता सपादाङ्गुलमेव च ।। ६३ ॥ तर्जन्यनामिमूलं तु विस्तारं तच्छिवांशकम् । मध्यमाङ्गलिमूले तु विशालं स्यात्रिय(यवा)शकम् ॥ ६४ ॥ षड्य तत्कनिष्ठे तु विशालं तस्य मूलके । तत्तद्विरष्टभागे तु तदेकांशविहीनकम् ॥ ६५ ॥ शेषाङ्गल्यप्रविस्तारं विभजेन्नियं(नयां)शकम् । द्विभागं नखविस्तारं शेषं तु तद् द्विपार्श्वयाः ॥ ६६ ॥ असं(लं) नखविस्तार चतुर्भागैकमधिकम् । नखायाममिति चामं द्वियवं तत्प्रशस्वते ॥ ६ ॥
124
128
132

Page #433

६५ ]
उत्तमदशताल विधानम तर्जन्यायङ्गुलादीनां दीर्घ (देर्घ्य ) वह्मशकं भवत् ।
पर्वदीर्घ ( दैर्ध्य ) तदेकांशं युगला (गानां त्रिपर्वकम् ॥ ६८ ॥ अष्ठे तु द्विपर्व (र्व) स्यादायामं त[द्]भागतः । तर्जनीमूल पार्श्वे तु श्रेष्ठ मूलकावनी ( ती ) ॥ ६ ।। तद्द्वयार्मध्यदीर्घं(दैर्घ्य) स्यान्र्यंशं द्व्यंशं तद्धनम् ।
शेषं तं(तन्) मणिबन्धान्तं दीर्घ ( दैर्घ्य) साघ्र (र्ध) युगाकुलम ॥ ७० ॥ तस्या (म्माद) ङ्गुष्ठादधादेशे सार्धदुलं धनम् । तद्विशान्तं गुणांशं स्यात्पार्ष्णितारं युगादुलम् ॥ ७१ ॥
तद्धनं चत्रियं (त्रयां) शं स्यादयं तु द्वियवांशकम ।
अन्तस्तलं द्विमात्रं स्याद् विशालं निम्न ( चतु ) र्यवम् ।। ७२ ।। पद्मं त्रिशूलवत् शङ्खं चक्रवत् सूक्ष्मरखया ।
शेषं युक्तया तथा हस्ते प्रदेशं कारयेद् बुधः ॥ ७३ ॥ शिरः पृष्ठे विशालं स्यान्नवमात्रं प्रशस्यते । कर्णान्तं नासिकाग्रान्तं सार्धत्रयोदशांशकम् ।। ७४ । हिकासूत्रोपरि स्कन्धं गलसन्धि युगांशकम् । गलसन्ध्या ककुद्मानं पञ्चमात्रं प्रशस्यते ।। ७५ ।। तस्मात्कटिसूत्रान्तं सप्तविंशाङ्गुलं भवेत् । तस्मात्तु पायुसीमान्तं सार्धत्रयोदशांशकम् ।। ७६ ।। पश्चिमे तदेकविंशत्यंशं तत्तद्दङ्गुलविस्तृतम् ।
सप्ता (त) दशाङ्गुलं पञ्च (श्चात् ) श्रोणिदेशे विशालकम् ॥ ७७ ॥ तदूर्ध्वे मध्यकार्यं तु विशालं श्रोणिविशालकम् । एकविंशाङ्गुलं चैव तदूर्ध्वे च स्तनापरौ ॥ ७८ ॥ सप्तविंशाङ्गुलं चैव कक्षयोरन्तरं स्थलम् । वंशनिम्नं शिवांशं स्यात्कटिमध्यान्तरायतम् ॥ ७६ ॥ विस्तारं तु द्विमात्रं स्याद् युक्त्या तत्रैव कारयेत् ।
तस्मात्कृति (क्ष्य) वसानं स्याद् भान् शं फलकायतम् ॥ ८० ॥
फलका [च] द्वयोर्मध्ये [च] द्व्यन्तरं वेदमात्रकम् ।
फलकांशे तु स्कन्धसीमान्तं बायाधीशमुन्नतम् ॥ ८१ ॥
३६७
136
140
144
148
152
156
160

Page #434

३६८
मानसारे
[प्रध्यायः ६५]
वृहती सप्ताशकं कक्षान्तरसमायतम् । बृहती स्तनसीमान्तं सार्धद्विरष्टमात्रकम् ॥२२॥ त्रयोदशांशकं चैव कटिसूत्रं तु विस्तृतम् । ऊरुमूलं तु निर्गमं च तत्समं तु युगाङ्गलम् ।। ८३ ॥ विस्तारं नवांशं स्यात्तत्तपिण्डी सुवृत्तको । स्तनपीठं द्विमात्रं स्याद् विस्तारं तत्सुवृत्तकम् ॥ ८४ ॥ स्तनपत्तद्वयस्यान्तं तत्समं चोदयं तथा । हिका च(काया) हृदयं चै(यस्य)व निमकं च यवं स्मृतम् ॥ ८५ ॥ हिकात(या) स्तनान्तं स्यात् हि(डि)काया कक्षान्तरं तथा । सार्धत्रयोदशांशं स्याद् द्वियवं नाभिनिम्नकम् ।। ।। ८६ ॥ नाभिप्रदक्षिणवृत्तं मूलवत्कारयेद् बुधैः । नाभ्यधः कटिसीमान्तं कुतिदीर्घ(दैर्घ्य) षडङ्गलम् ॥ ८७ ।। नाभ्या[द्] वस्त्रसीमान्तं वेदमात्रं प्रशस्यते । कटितुङ्गा(ङ्गम)धसप्तांशं तस्यान्तं मेढमूलकम् ।। ८८ ॥ मेडपीठस्य विस्तारं चतुर्मात्रं प्रशस्यते । तस्मात्तु लिङ्गदीर्घ (दैर्घ्य) स्याद् द्वादशांशं विधीयते ।। ८६ ॥ मुष्कायामं द्वयार्धाशं तद्विस्ता तथांशकम् । लिङ्गतारं शिवांशं स्यात् शे(च्छ)षं युक्तितो न्यसेत् ॥ १० ॥ सदेवाधिकहीन वा शोभार्थ चैकमात्रकम् । सक्तमानाङ्गकैः सर्वैः व(वैस्त)त्र दोषो न विद्यते ।। ६१ ॥ तदूऽधिकहीनं चेत्सर्वदोषसमुद्भवम् । तस्मात् परिहरेच्छिल्पी प्रतिमानं तु सर्वदा ॥ १२ ॥ ब्रह्माविष्णु[श्च]रुद्रायां मानयन्मानवित्तमः । अन्येषां चैव देवानां मानं कुर्याच्छुभावहम् ॥ ३ ॥ एवं तु चोत्तमं पङ्कितालं प्रोक्तं मुनीश्वरैः ।। ६४ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे प्रतिमानामुत्तमदशतालविधानं नाम पञ्चषरितमारध्यायः ॥

Page #435

मध्यमदशतालविधानम् स्रोमान(न)दशतालं च(लस्स) लक्षणं वच्यतेऽधुना । पादादुष्णीषसीमान्तं सविंशतिशताङ्गलम् ॥ १॥ तदेकाष्टांशकं चैव यवमानमुदीरितम् । उन्धीषात्केशपर्यन्तं चतुर्मात्रं शिरोदयम् ॥ २॥ तस्याधो नेत्रसूत्रान्तं पञ्चाइलमिति स्मृतम् । पुटान्तं नासिदीर्घ (दैय) स्याद् वेदमात्र प्रशस्यते ॥ ३ ॥ पुटान्ताद्धनुपर्यन्तं साध वह्नबङ्गलं भवेत् । अधाशं गलसन्धिः स्याद् गलोत्तुङ्गं युगाडलम् ।। ४ ॥ हिकात(काया) हृदयान्तं च सैकार्कमङ्गुलं भवेन् । वस्मानाभिसीमान्तं मेढान्तं तत्समं भवेत् ॥ ५॥ मेढात्तु चोरुतुङ्ग स्यात्षड्विंशमङ्गुलं भवेत् । जानुतुङ्गं चतुर्मात्र जङ्घा चोरुसमं भवेत् ॥६॥ पादोत्सेधं युगाडुल्यं पार्ष्याङ्गुष्ठावसानकम् । तलं षोडशमा स्यादायाममिति कथ्यते ॥ ७ ॥ हित्का(का)सूत्रादधो पाहुदीर्घ(दैय) षड्विंशबङ्गुलम् । कूपरं च द्विमानं स्याद् विंशांशं प्रकोष्ठायतम् ॥ ८॥ मध्याहुल्याप्रपर्यन्तं तलं त्रयोदशांशकम् । मायामं तत्पङ्गल्यं मध्यमाङ्गलिदीर्घकम् ।। ६॥ शेष तु वलदीर्घ स्याद् वेदमाष्टमायतम् । सार्धपञ्चाङ्गलायाम तर्जन्यनामिकायतम् ॥१०॥ कनिष्ठालायतं चैव चतुर्मात्रं प्रशस्यते ।। मुखवारमर्कमात्र स्यात्कर्णपर्यन्तमेव वा ॥ ११ ॥

Page #436

मानसारे तस्याधो मुखविस्तारं कर्णान्तं रुद्रमात्रकम् । सप्तामुलं गवतारं मध्यमूलं तदप्रकम् ॥ १२ ॥ पञ्चा(च)दशाङ्गुलं प्रोक्तं कक्षयोरन्तरं स्थलम् । तस्याधो(धः) स्तनदेशे तु तारं पञ्चदशास्त्रम् ।। १३ ॥ प्रत्येकं स्तनविस्तारमर्धाधिकनवाङ्गुलम् । वेदार्धार्धाङ्गुलं तुङ्गमतिमध्याकुलं भवेत् ॥ १४ ॥ विस्तारं घडलं प्रोक्तं स्तनचूचुकमण्डलम् । स्तनान्त हृदयान्तं स्यात्तारं त्रयोदशाङ्गुलम् ।। १५ ।। मध्योदरविशालं स्यादेकादशाकुलं भवेत् । तस्याधो नाभिदेशे तु तारं त्रयोदशाइलम् ।। १६ ।। नाभिदेशादधोदेशे तारं पञ्चा(च)दशाङ्गुलम् । तस्याधी(ध:) श्रोषिविस्तारं विंशत्यङ्गलमेव च ॥ १७ ॥ चतुर्विशालं श्रोण्याद(5)धः कटिविशालकम् ।' त्रयोदशांशं प्रत्येकं चोरुमूलविशालकम् ॥ १८ ॥ ऊरुमध्यविशालं स्याद् द्वादशाङ्गुलमीरितम् । नवाडलं चाप्रविस्तारं सप्तांशं जानुविस्तृतम् ।। १६ ॥ जङ्घामूलं रसाडुल्यं मध्यतारं शराकुलम् । नलकान्तं युगाहुल्यं गुल्फें सार्धयुगाङ्गलम् ॥ २० ॥ तारं स्यात्तलविस्तारं चतुर्मावं प्रशस्यते । प्रप्रसारं शराङ्गुल्यं पार्ष्णितारं युगाङ्गुलम् ॥ २१ ॥ प्रष्ठायाम(म) वेदांश तर्जनी तत्सम भवेत् । मध्यमाखीदीर्घ(दैर्य) स्यात्सार्ध वमङ्गलं भवेत् ॥ २२ ॥ वहनशमनामिकायामं कनिष्ठं द्विमात्रकम् । दीर्घाङ्गुष्ठं च (ष्ठस्य) विस्तारं ग्राहुलेनाशं तर्जनी ॥ २३ ॥ तारं सप्तषट्पञ्चयवमन्याकुलं त्रयम् । मध्याहुल्यकनिष्ठान्तं विस्तारं परिकीर्तितम् ॥ २४ ॥ बाहुमूलविशालं च चाग्निं जवाङ्गुलं भवेत् । मभ्यतारमर्धषण्मात्रममतारं पडङ्गलम् ॥ २५ ॥

Page #437

६६]
मध्यमदशताल विधानम्
कूर्परं सार्धपञ्चांशं विस्तारं परिकीर्तितम् ।
प्रकोष्ठमूल विशालं तु पञ्चाङ्गुलमिति स्मृतम् ॥ २६ ॥ मध्यं सार्धयुगाङ्गुल्यं तारं चाग्रं युगाङ्गुलम् । मणिबन्धविशालं स्याद् वह्यङ्गुलमिति स्मृतम् ॥ २७ ॥ तलतारं शराङ्गुल्यं कन्याङ्गुलाङ्गुष्ठ विस्तृतम् । षड्यवं तर्जनीतारं तत्तुल्यमनामिका विस्तृतम् ॥ २८ ॥ सार्धपञ्चयवं तारं कनिष्ठाङ्गुलिमूलकं ।
मध्याङ्गुलविस्तारं च मूल (लं) सप्तयवं भवेत् ॥ २६ ॥ कंशान्तं नेत्रसूत्रान्तं द्वयार्मध्यं ध्रुवः स्थितिः । एकांशं नेत्रविस्तारं नेत्रायामं गुणाङ्गुलम् ॥ ३० ॥ पुटबाह्यासानं स्याद् द्व्यङ्गुलं नासि विस्तृतम् । मध्यतारं शिवाङ्गुल्यं तदर्धं मूल विस्तृतम् ॥ ३१ ॥ पादानद्विमात्रं स्यात्कचय ! (दो) रन्तरं भवेत् । भ्रूमूलं च द्वयोर्मध्ये चैकाङ्गुलमुदीरितम् ॥ ३२ ॥ वायामं नवाङ्गुल्यं भ्रुवतारं द्विमात्रकम् । असा (क्ष्या) यामं त्रिधा चैकं तन्मध्यं कृष्णमण्डलम् ॥ ३३ ॥ चापाकारं वाकारं मत्स्याकारमत्तकं तथा ।
पुटतारोदयं चार्धमात्रं युक्त्या प्रयोजयेत् ॥ ३४ ॥ तिलपुष्पाकृतिर्ना (ना) सि पुढं निष्पावबीजवत् । कुर्यादास्यायतं वेदमात्रं सृक्कान्तमेव च ।। ३५ ।। उत्तरे ष्ठविशाले तु यवपश्वकमेव च ।
अधरोष्ठं षड्यवं स्यादायामं च द्विमात्रकम् ।। ३६ ।। कुक्कुटाण्डसमाकारं मुखं युक्त्या प्रकारयेत् । भ्रूमध्यसमं कर्ण(र्ण) श्रोत्रतुङ्गं युग ुलम् ॥ ३७ ॥ तत्समं नाललम्बं स्याद् घनमर्धाङ्गुलं भवेत् । अश्वत्थपत्रवत्कुर्याद् यानितारं युगानुलम् ॥ ३८ ॥ दीर्घ ( दैर्घ्य) सप्ताङ्गुलं प्रोक्तमूर्ध्वतायतं तत्समम् । शेषं तु चोत्तमपङ्कितालवत्कारयेत् सुधीः ॥ ३६ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे स्त्रोमानमध्यमदशतालविधानं नाम षट षष्टितमेाऽध्यायः ॥
50
४०१
52
56
60
64
68
72
76

Page #438

प्रलम्बलक्षणम् सर्वेषां देवदेवीनां ऋजु(शयन)स्थानके चा(का)सने । मानसूत्रविधि सम्यग्लक्षणं वश्यतेऽधुना ॥१॥ बेरायामसम वापि त्रिपादं चार्धमेव वा । मायाम त्रिविधं प्रोक्तं तत्तदूर्ध्वविशालकम् ॥२॥ देव(ह)लब्धाङ्गलं चैव चतुस्लिमडलं धनम् । एवं प्रलम्बफखका प्र(ल)क्षणं चतुरश्रकम् ॥ ३॥ तत्समं चासनं कुर्याद् घनं मानाङ्गलेन च । चतुष्पादं त्रिपादं च द्विपादकाधिमेव वा ॥४॥ पासनस्योपरि स्थाप्य मध्य(ध्ये) बेरं विनित्तिपेत् । सपादबेरायतं वाप्यध्यर्धेनाधितुङ्गकम् ॥ ५॥ पादतारं यथायुक्त्या कारयेत्तक्षकेन तु। . फलका चा(मा)सने चैव मुनि(मान)सूत्र प्रसारयेत् ॥॥ कुर्यायुक्त्या च पादोर्चे प्रस्तम्बफलका न्यसेत् । सूत्राने कन्दुकाकार लौहे पाषाणकेऽथवा ॥७॥ तन्मध्ये सुषिरं कृत्वा बन्धयेच्छिल्पिवित्तमः । फलके योजयेत्सर्व सूत्रमेवं प्रशस्यते ॥ ८॥ पूर्वापरपार्वे तु कायमध्ये प्रलम्बयेत् । स्थानके चासने वापि पञ्चसूत्रमुदीरितम् ॥६॥ मुखान्तं द्विद्विमात्रं स्यालम्ब सप्तमिति स्मृतम् । तत्पृष्ठशिरःपार्श्वे तु वक्रान्त रज्जु लम्बयेत् ॥ १०॥ नवसूत्रमिति प्रोक्तमेकादशमि(चे)होच्यते । कक्षतारं द्वयो(य) सूत्र लम्बयेद् रुद्रसूत्रकम् ॥ ११ ॥

Page #439

[ अध्यायः ६७ ]
प्रलम्बलक्षणम्
अथवा पृष्ठमध्यं तु सूत्र (त्रं) म (ह) न्वन्त (न्तं) लम्बयेत् । चतुर्दिक्षु चतुर्मध्ये पञ्चसूत्रं प्रधानकम् ।। १२ ।। अन्यथा पुरता देशे सर्व मध्यादि लम्बयेत् । पुटपार्श्वो मुखान्तौ च कु[क्ष]क्षौ [वा] बाहुपार्श्वकौ ॥ १३ ॥
लम्बयेत्सूत्रमित्युक्तमेतदेकादश[स्] तथा ।
परहस्तौ पुटपार्श्वे सूत्रं त्यक्ता चतुष्टयम् ॥ १४ ॥ शेषं तु सर्वसूत्रं स्यादासने च प्रकल्पयेत् । स्थानके रुद्रसूत्रं स्याल्लम्बयेद् (तु) विचक्षणः ।। १५ ।। शिखामणिस् (या) तु मौल्य मध्यमे मौलिमध्यमे । मौलिमूलं (ले) च पट्टे (ट्टे) च ललाटस्य तु मध्यमे ॥ १६ ॥ वो (वा) मध्यमे [च] नासिमध्य मे हनुमध्यमे । हिकाच (या) मध्यमे चैव तथा हृदयमध्यमे ।। १७ ॥ तस्याधो नाभिमध्ये च मेढमध्यं (ध्यं) तथैव च । ऊरुमूलद्वयेार्मध्ये जान्वयो (वा) मध्यमे तथा ॥ १८ ॥ नलका [च] द्वयोर्मध्ये [च] पार्ष्णिया (य) मध्यमे तथा । तलमध्यद्वयोर्मध्यमङ्गुष्ठयोर्मध्यमे तथा ॥ १६ ॥ एवं तु लम्बयेत्कुक्षिनासाग्रे स्पर्शयेद् बुधः ।
सूत्रात् शि(च्छि)खामणिं(थिः) स्याद् द्व्यन्तरं द्वादशाङ्गुलम् ॥ २० ॥ सूत्रान्मौलिमूलान्तं रसमात्रान्तरं भवेत् ।
सूत्रं ललाटमध्यं तद् द्व्यन्तरं द्व्यङ्गुलं भवेत् ॥ २१ ॥ हिक्कामध्यं तु सूत्रान्तं यन्तरं तु षडडुलम् । तत्सूत्राद्वृदयान्तं च द्व्यन्तरं चार्धमात्रकम् ॥ २२ ॥ तत्सूत्रान्नाभिसीमान्तं यन्तरं तु शिवाङ्गुलम् । तत्सूत्रान्मेढमूलान्तं द्व्यन्तरं तु गुणाङ्गुलम् || २३ ॥ स्थानके चासने वापि स्थानकेषु विशेषतः । पार्श्वसूत्रद्वयं कायेान्तरं तदिहोच्यते ॥ २४ ॥ वत्सूत्राद्रुमूलान्तं न्तरं तद् द्विमात्रकम् । सूत्रं च जानुमध्यं तत्सार्धवेदाङ्गुलान्तरम् ॥ २५ ॥
४०३
24
28
32
36
40
44
48

Page #440

४०४
मानसारे
तत्सूत्राजवयोर्मध्यं अन्तरं तु षडङ्गुलम् । सूत्रान्तं नलकान्तं स्यात्सार्धसप्ताङ्गलं भवेत् ॥ २६ ॥ समाधि स्थानकं कुर्यात्कायमृज्वायतं भवेत् । पादाङ्गष्ठद्वयोर्मध्ये नन्तरं चाष्टमात्रकम् ॥ २७ ॥ वलमध्यद्वयोर्मध्ये द्वन्तरं तु षडङ्गुलम् । तत्पा}ि[व]द्वयोर्मध्ये [च] द्वन्तरं वेदमात्रकम् ॥ २८ ॥ नलकान्त(न्त)द्मयोर्मध्ये यन्तरं तु रसाजुलम् । जवामध्य(ध्य)द्वयोर्मध्ये द्वन्तरं तु शराङ्गलम् ॥ २६ ।। जानुमध्यद्वयोर्मध्ये नन्तरं वेदमात्रकम् । ऊरुमध्य(ध्य)झयोर्मध्ये मङ्गलं चान्तरं भवेत् ॥ ३०॥ अरुमूलद्वयोर्मध्ये शिवमात्रान्तरं भवेत् । हस्तौ च लम्बनं कुर्यात्तदन्तरमिहोच्यते ॥ ३१ ॥ श्रोण्या[1] कूपरं(र)पार्श्व(व) च द्वन्तरं तु षडङ्गलम् । प्रकोष्ठात्कट्यन्तरं अन्तरं च व्यङ्गुलम् ॥ ३२॥ प्रथवा याङ्गुलं वापि मणिबन्ध(न्ध) दशाङ्गुलम् । मध्याकुलं च पार्श्व च झन्तरं दशमात्रकम् ॥ ३३ ॥ एवं तु देवदेवीनां स्थानके चासनेऽपि वा। ऊर्ध्वकायसम कुर्यात्पद्मासनविशालकम् ॥ ३४ ॥ जान्व(नू )ोत्केशपर्यन्तं तत्समं त्रिभुजाविति । मानयेज्जानुबाह्ये तु बाहुबाह्यं तु तत्समम् ॥ ३५ ॥ बाहुजानुद्वयं चैव सव्यापसव्यं मानयत् । मेढान्तं गुल्फस्याचान्तं मन्तरं तु षडङ्गुलम् ।। ३६ ॥ प्रोणिकूपरपावें तु चान्तरं तु षडङ्गुलम् । प्रकोष्ठाप्रवलं चैव पञ्चांसी [उपरि विन्यस्येत् ॥ ३७॥ प्रर्धान्तस्यासनं चेत्तु ए(चैक)पादं प्रलम्बयेत् । तज्जानुपावके तस्य (द्वि)व्यङ्गलोनमेव च ॥ ३८ ॥ सत्सूत्रालम्बपादादा [नमन्तरं द्वादशाङ्गुलम् । सर्वेषा(वासा) देवदेवीनामेवं प्रोक्तं तदासनम् ॥ ३६ ।।

Page #441

६७]
प्रलम्बलचणम्
पूर्वे च मध्यसूत्रं तु पृष्ठसूत्रं प्रलम्बयेत् । तदेव मौल्यप्रमध्ये मौलिमूलस्य मध्यमे ॥ ४० ॥ तत्कृत्वाथ ककुन्मध्ये वंशमध्ये तु लम्बयेत् । जघनस्य द्वयोर्मध्ये ऊ (चो ) रुद्वयोश्च मध्यमे ॥ ४१ ॥ पृष्ठजानुद्वयोर्मध्ये पाणियो (य) र्मध्ये [च] लम्बयेत् । एवं तु वरसूत्रं स्यात्पार्श्वसूत्रमिहोच्यते ॥ ४२ ॥ कर्णयेोः सुषिरमध्ये पार्श्वकायस्य मध्यमे । गुल्फस्य मध्यमे चैव पार्श्वसूत्रं प्रलम्बयेत् ॥ ४३ ॥ पिप्पली बाह्यदेशे तु स्तनचूचुकमध्यमे । ऊरुजानु (न्वार्) यथादेशे तर्जन्यङ्गुलमध्यमे ॥ ४४ ॥ कक्ष सूत्रात्कटिपार्श्वेऽपरे सा (चा) ङ्गुलाष्टकम् । शक्तीनां कटिदेशे तु लम्बयेत्तु कनिष्ठके ॥ ४५ ॥ बाह्य मध्यमे वापि कटी च (टि) पुरपार्श्वके [च] । एवं तु कार्यसूत्रं स्याल्लम्बयेच्छिल्पिवित्तमः ॥ ४६ ॥ परहस्तपार्श्वयाः सूत्रं मानयेज़्ज़ानुपार्श्वकम् । सर्वाङ्गं च ऋजुं कुर्यात्पूर्वापर (वयोर् ) योजयेत् ॥ ४७ ॥ ऋज्वाङ्गकभावं सामान्यमिति विद्यते ।
सर्वेषां (र्वासा) देवदेवीनां भङ्गमानमिहोच्यते ॥ ४८ ॥ प्रभङ्गं समभङ्गं च (तु चा) तिभङ्गं त्रिधा भवेत् । त्रिचतुष्पथ्वमात्रं स्यात्तुङ्गमानमिति क्रमात् ॥ ४६ ॥ उष्णीषमध्यमे चैव ललाटं चै (टस्यै) व मध्यमे । नासिकाप्रस्य मध्ये तु हिका (या) यथेोक्तपार्श्वके ॥ ५० ॥ यथेोक्तचूचुकस्यान्तं नाभिपार्श्वे यथेोक्तवत् ।
यथेो (तो) रुगुल्फस्य [च] पार्श्वसूत्रं प्रलम्बयेत् ॥ ५१ ॥ एवमाभङ्गसूत्रं स्यात् समभङ्ग मिहोच्यते ।
उषात् (षस्य) तु यथापार्श्वे ललाटस्य तु पार्श्वके ॥ ५२ ॥
यत्तत्पुटपार्श्वे तु स्तनचूचुकमध्यमे ।
नाभिश्चोरस्तथा जङ्घा यथेोकं गुल्फपार्श्वके ॥ ५३ ॥
४०५
80
84
88
92
96
100
104

Page #442

अध्यायः
108
112
116
मानसारे एवं तु लम्बयेत्सूत्रं समभङ्गमिति स्मृतम् । उष्णीषात्(षस्य) पूर्वपार्वे तु यथोक्तं नेत्रमध्यमे ॥ ५४ ॥ स्तनपार्श्वे चोरुमध्ये जानुजङ्घा [च] मध्यतः । तद् गुल्फाक्षयामुयामध्ये झन्तरं तु गुणाकुलम् ॥ ५५ ॥ जानुद्वयोरन्तरं चाष्टमात्रं युक्त्या प्रयोजयेत् । ऊरुमूलद्वयोर्मध्यं यन्तरं झर्धमात्रकम् ।। ५६ ॥ अङ्गुष्ठापं(प्र)द्वयामध्ये नन्तरं द्वादशाङ्गलम् । प्राभङ्गान्तरं प्रोक्तं समभङ्गमिहोच्यते ॥ ५७ ।। तत्पादाङ्गुष्ठद्वयामध्ये झन्तरं षोडशाङ्गलम् । पार्ण्यन्तरं चतुर्मात्रं दशाकुल जानुकान्तकम् ॥ ५८ ॥ अरुमूलद्रयोर्मध्ये झन्तरं त्वलं भवेत् । एवं तु समभङ्गं स्यादतिभङ्गमिहोच्यते ।। ५६ ।। पार्ण्यन्तरं शराङ्गल्यं तत्पादाङ्गष्ठयारसके । तद्वयोर्मध्यमे विशदडल्यं नन्तरं भवेत् ॥ ६० ।। तज्जानुद्वयोर्मध्ये यन्तरं द्वादशाङ्गलम् । ऊरुमूलद्वयोर्मध्ये सार्धद्मङ्गुलकान्तक(र)म् ॥ ६१ ॥ एवमतिभङ्गं स्यादेतानि युक्तितो न्यसेत् । एवं त्रिभङ्गसूत्रं तु झन्तरं मानमुच्यते ॥ ६२ ॥ सूत्रात्तु तछलाटान्तं मन्तरं च द्विमात्रकम् । .. सत्सूत्राजानुकान्तं च द्वन्तरं तु षडङ्गुलम् ॥ ६३॥ तत्सूत्रात् ह(ड)दयान्तं च द्वन्तरं चाहुलं भवेत् ।। तत्सूत्रान्नाभिसीमान्तमध्यर्धाङ्गलकान्तक(र)म् ॥ ६४ ॥ तत्सूत्रान्मेढसीमान्तं यन्तरं तु गुणांशकम् । तत्सूत्रादूरमध्ये तु द्वन्तरं च द्विमात्रकम् ॥ ६५ ॥ तत्सूत्राजानुकान्तं स्याद् रसमात्रान्तरं भवेत् । तत्सूत्र नलकान्तं स्याद् द्वन्तरं चाष्टमात्रकम् ॥६६॥ स्थितपादान्तरे चैव कुर्यात्तु वर्धकिस्तथा । नासामे कुत्तिदेशे सूत्रं तु(त्रस्य) स्पर्शनं भवेत् ॥ ६ ॥
120
124
128
132

Page #443

136
140
प्रसम्बलक्षणम् शकोमा कृतिदेशे तु प(चे)काकुलान्तरं तु वा । शक्तीनां पुष्प(पूर्व)हस्तं तु स्तनान्तं कट(टि)काप्रकम् ॥१८॥ तायावस(सा)नान्तं च अन्तरं चतुरङ्गलम् । तोण्या[] कूपरान्तं तु द्वन्तरं षडङ्गुसम् ॥ ६ ॥ अंसादालम्बनं हस्तं अन्तरं पूर्ववद् भवेत् । तत्तद् विचिह्नवर्णादिभूषणाचैरलवृत्तम् ॥ ७० ॥ सर्वेषां वास्तुवस्तूनि प्रतिमादि यथोक्तवत् । कारयेत्सर्वसम्पत्त्यै भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ ७१ ॥ प्रज्ञानाद् वास्तुवस्त्वादि विपरीतं चेद् विपत्करम् । तस्मात्परिहरेद विद्वान्यथा पूर्वोक्तं सर्वतः ॥ ७२ ॥ एवं प्रोक्तं वास्तुवा(व)स्त्वादि हम्पैं:
प्राकाराचैर्मण्डपाद्यैश्च शाला[भिः] । भूपालाङ्ग भूपतीनां च लिङ्गैर्
देवादीनां कारयेत्संपदा(द)र्थम् ॥ ७३ ।।
144
148
इति मानसार वास्तुशास्त्रे प्रतिमाधिकारे प्रलवलक्षणविधानं नाम सप्तर्षा'टतमाध्यायः ॥

Page #444

मधूच्छिष्टविधानम् बिम्बानां तु मधूच्छिष्टं(ट)क्रियां सम्यग् वक्ष्यतेऽधुना । शैवं पाशुपतं चैव काला(न)मुखं महाव्रतम् ॥ १॥ वामं च भैरभं चैव तन्त्रवत्(न्त्रोक्त)ज्योते: पटकमात् । अगस्त्यः काश्यपश्चैव भृगुगौतमभार्गवाः ॥ २ ॥ गालव इ(श्चे)ति ऋषयः प्रोक्ताः कर्पशायर्च(दिरच)नार्थकम् । तत्तत्तन्त्रवशात्सर्व कुर्यात् षट् संपदास्पदम् ।। ३ ।। तत्तत्तन्त्रविपरीतं चेद् विपत्य(त्ति) नित्यमावदेत् । अनुक्तं तत्र तन्त्रैस्तु ग्राह्यं दोषो न विद्यते ॥ ४ ॥ विश्वकर्मा च विश्वेच(शः) विश्वसारं(रः) प्रबोधकः । वृतश्चैव मयश्चैव त्वष्टा चैव मनुर्नलः ॥५॥ मानविन्मानकल्पश्च मानसारो बहुश्रुतः । प्रष्टा च मानबोधश्च विश्वबोधो ना(न)यश्च तथा ॥६॥ मादिसारो विशालश्च विश्वकाश्यप ए(श्चै)व च । वास्तुवोधो महातन्त्रो वास्तुविद्यापतिस्तथा ॥७॥ पाराशरीयकश्चैव कालयूपो महाऋषि:(हर्षिश्च) । चैत्याख्यः चित्रक: पा(श्चा)वर्यः साधकसारसंहितः ॥८॥ भानुश्चन्द्रश्च लोकज्ञः सौराख्यः शिल्पिवित्तमः । तदेव(ते एव) ऋषयः प्रोक्ता द्वात्रिंशतिः संख्यया ॥६॥ मान् गोत्रवशाज्ज्ञात्वा शिल्पि[नः] सर्वत्रयोग्यकम् । शुक्लपक्षेऽथवा कृष्णे सर्वमासेषु कारयेत् ॥१०॥ शुभयोगे सुनक्षत्रे सुमुहूर्ते सुलमके। मन्त्रवत्कारयेद् गर्ध(त) स्थपतिस्थापकावुभौ ॥ ११ ॥

Page #445

अध्यायः ६८]
मधूच्छिष्टविधानम् मधूच्छिष्टं याजयेच्छिल्पी शास्त्र(स्वतः) कारयेत्क्रमात् । यथारूपं तथा ध्यात्वा स्थपत्याज्ञैश्च(ज्ञया) वर्धकी(कि:) ॥१२॥ यन्मधूच्छिष्टबिम्बस्य पञ्चवर्णैरलङ्कतम् । क्षणिका(क)बेरमंवोक्तं चलं चाप्यचलं तथा ॥१३॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तत्रदोषा न विद्यते । प्रतैः स्फटिकसंयुक्तं लूतभाजनमेव च ॥ १४ ॥ हस्तेन सर्वविम्बानां ताम्रपत्रेण योजयेत् । अथवा पक्षकानां तु पक्षमूलेन विन्यसेत् ॥ १५ ॥ नखास्(ख)सर्वेषु पादौ च संयुक्तं तु मृगे(ताने)ण च । अथवा शिखशल्यं स्याद् भूषणं च विशेषतः ॥ १६ ॥ स्फटिकैः रत्नसंयुक्तं जीनपात्रेण विन्यसेत् ।। प्रमू(माम्र)कद्रुमसर्वेषां युक्त्या वर्ण समाश्रितम् ॥ १७ ॥ दारुकीलैश्च बिम्बानां यत्फ(द् ब)लार्थ तु योजयेत् । प्राद्रवद्रव्य[संयुक्तं त] स्माद् दोषमेवं न विद्यते ॥१८॥ सर्वालङ्कारसंयुक्त बेरं ग्रामप्रदक्षिणम् । यजमानादि संवेच्य सेव्यं तत्रार्चनं भवेत् ॥ १६ ।। तस्माद देवतार्थ संग्राह्य चान्यग्राम विलासयेत् । पश्चात्तु शिल्पिशालाश्(ला) च बेरमेवं प्रशस्य(विश्य)ते ॥२०॥ मानोन्मानप्रमाणेन शोभयेच्छिल्पि(ल्प)वित्तमः । द्विध्यडला(लम)धिकं वाथ मधूच्छिष्टेन लेपयेत् ॥२१॥ तदूधै मृत्तिका लेप्य शोषयेत्तद् विचक्षणैः । तत् पिण्डमुत्तापयेद्वा मधूच्छिष्टोद्गभैः पुनः ॥ २२ ॥ कर्तुरिच्छा यथा लोहेत:(तम्) एतत्प्रविश्यति(शस्यते)। पूर्णयेज्जलं संप्रेक्ष्य त्यक्त्वा तदर्धमृत्तिकः(कम) ॥२३॥ बिम्ब सर्वाङ्गं संशोध्य श्वेतगन्धा(न्धेना)नुलेपयेत् । तत्पीठोपरि संस्थाप्य पुष्पमाले(ल्यै)रलङ्कृतम् ॥२४॥

Page #446

[अध्याय: ८६]
४१०
मानसारे प्रामं प्रदक्षिणं कुर्यात्सर्वमङ्गलघोषणैः। . शिल्पियाला प्रविश्य(शन्ति) कारयेदुक्तवत्क्रमात् ॥२५॥ तस्योपाङ्गविहीनं चेत्पुनः सन्तानकं भवेत् । शिरो वा मध्यकाये(य) वा हीन चेद् विसृजेत्पुनः ॥२६॥ कर्तृशिल्प्यचलं चित्तं कारयेत्पूर्ववद् भवेत् । चलं चित्तं न कुर्याच्चेत्स्थाननाशं धनक्षयम् ॥ २७॥ अनेकजन्मकृतं पुण्यं क्षिप्रमेवं विनश्यति । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पुतश्(पूर्व) च कारयंत्सुधीः ॥ २८॥
52
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे मधूच्छिष्टविधानं नाम अष्टषष्टितमाध्यायः॥

Page #447

अङ्गदूषणविधानस् प्रालयाद्यङ्गसर्वेषु होनाधिक्यं भवेद्यदि । राजराष्ट्रादिकर्तणां दोषप्राप्तिरिहोच्यते ॥१॥ विस्तारे च समुत्सेधे (चो)पाने च मसूरके । पादे च प्रस्तरे चैव वेदिकायां गखे तथा ॥२॥ शिखरे स्तूपिकायाश्(यां) च नासिकापञ्जरादिभिःषु)। द्वारे च भद्रदेशे च मृणालादिषु देशके ॥३॥ गर्भगेहे तले सर्वे(व)सोपानादिषु सालके । गोपुरैः(२) मण्डपाद्यैः च(दिषु) चान्तराले त्वलिन्द्र(न्द)के ॥४॥ प्रच्छादने प्रपाङ्गे च उ(तु चो)पप्रान्ते तथोत्तरे। भित्तिदेशे च भागे च सर्वाङ्गे च न दोषयुक् ॥५॥ तस्मात्तु दोषसंप्राप्तिः शिल्पिदृष्टानि(ष्टिभिर) वारयेत् । विस्तारे न्यून तत्मात्तु कर्तृदारिद्रयमावहेत् ॥६॥ सद्योधिकमानं चेद् दारानाशो भवेद् ध्रुवम् । पादितुङ्गविहीनं चेत्कर्तृव्याधिमतो विदुः ॥७॥ सदेवाधिकमानं घेच्छवृद्धिर्न संशयः । अन्तर्जन्म बहिर्जन्म निम्नमु(म्रो)नतया स्थितम् ॥८॥ निर्वशमेव तत्सर्व कर्तृवंश भवेद् ध्रुवम् । वजन्मदेशमार्गे च निनोनतमथापि ते(वा) ॥६॥ निर्गमोद्गमने वापि पुत्रनाशमवाप्नुयात् । प्रविष्ठानोत्तुङ्गहीनं स्यात्स्थाननाशं धनक्षयम् ॥ १०॥ वप्रादिवर्गसर्वेषु तन्मार्गे निम्नमुन्नतम् । कर्तयां जयरोगः स्यात्तुङ्गेन करणेन च ॥ ११ ॥

Page #448

४१२
मानसारे
पादतुना (ङ्गमधिकं हीनं गोत्रनाशं कुलक्षयम् । प्रस्तरे तुङ्गहीनं चेद् विनश्येत्तत्क्षणादेव ॥ १२ ॥ तदेवाधिकं मानं चेत् प्रमाणं कर्तृनाशनम् । वेदिकायां विद्दीनं चेत् कुर्तुर्दृष्टिर्दीनं व्रजेत् ॥ १३ ॥
तत्कर्णेऽधिकहीनं चेद् भेोजनेन विनाशनम् ।
शिखराङ्गा (ङ्गम) धिकं हीनं कर्तुः स्यात्स्फोटनं शिरः ( रसः) ॥ १४ ॥ स्तूपिकमधिकं हीनं चेज्जनानां तु द (दा) रिद्रकम् । नासिकाङ्गमधिकं हीनं चेत् कर्तृगं (गो) भविष्यति ॥ १५ ॥ पञ्जराथ हीनं चेदधिकं श्रीविनाशनम् । द्वारे च भद्रदेशे च मानहीनाधिकं तु चेत् ॥ १६ ॥ महारोगं (गो) भवेत्कर्तु राजाराष्ट्रं विनश्यति । मृणाल्यधिकहीनं चेत् कुक्षिरोगो भवेद् ध्रुवम् ॥ १७ ॥ जालकाविकहीनं स्यात् श्री ( को ) हीनमर्थ नाशनम् । शुद्धगर्भगृहमाधिक्यं हीनं चेद्ं ग्रामनाशनम् ॥ १८ ॥ हर्म्यजन्म समारभ्य सालजन्म (जाल) प्रदेशकम् । उत्तमं मानयेन्मानं जालस्योन्नतनिम्नकम् ॥ १६ ॥ समन्ततो निम्नत्वमुन्नतत्वं प्रकारयेत् । कृतमज्ञानता वस्तु सर्वसंपद्विनाशनम् ॥ २० ॥ प्राकारान्तप्रदेशं स्यात्परिवारालयादिकम् ।
तालजन्मसमं चैव धानो (म) जन्मसमं तु वा ॥ २१ ॥ अथवा विपरीतं चेजनानां संपदं हरेत् । सोपानमधिकं हीनं कर्ता पर्ुर्भवेद् ध्रुवम् ॥ २२ ॥ सालाङ्गमधिकं हीनं चेचौरैरर्थ विनश्यति (ते) । गोपुराङ्गमधिकं हीनं सर्वनाशं न संशयः ॥ २३ ॥ मण्डपादि सभाशाला तत्तन्न्यूनाधिकं तु चेत् । सर्वसंपद्विनाशाय राजा राष्ट्रं विनश्यति ॥ २४ ॥ अन्तर (रे तु) त्वन्द्रिं (न्दे) वा हीनाधिक्यं प्रमायकम् । फर्तयां परिवारादि पुत्रपौत्रविनाशनम् ॥ २५ ॥
[अध्यायः
24
28
32
36
40
44
48

Page #449

६१
मजदूषणविधानम् अर्ध्वता(तोलस्य चाङ्गेषु मानं हीनाधिकं तु चेत् । खोके मवेस्खनावृष्टिः स्वयं वृष्ट्या विनश्यति ॥ २६ ॥ प्रपाङ्गमधिकहीन चेलोके दारिद्र(द्र)मावहेत् । लुपमानमधिकं हीनं सजनेन(नश्) च प्रविनश्यति ॥ २७ ॥ अन्तश्चैव बहिश्चैव विपरीतो(तमु)त्तरं तु चेत् । विद्यावृद्धिविनाशं स्याद् बन्धुनाशं भवेद् ध्रुवम् ।। २८॥ कुड्याङ्गमधिकहीनं चेद् विस्तारे चोदयेऽपिवा । द्विजातिसर्ववर्णानां सर्वनाशकरं भवेत् ॥ २६ ॥ भित्तिोण्यधिकं हीन स्थाननाशं धनक्षयम् । तत्रहीनाधिकं चेत्पादस्थानाधिकाप्रयम् ।। ३० ॥ सर्वेषां भित्तिमानेषु वत्र दोषो न विद्यते । पादस्थानं विना भित्तिं सर्वदोषसमुद्भवम् ।। ३१ ॥ यत्तद्वास्तु यथा कुर्यात्तत्तदंशाधिकाधिका(कहीना)न् । तथाधियो(ध्या)रन्यथा स्यात्तु पुत्रपौत्रविनाशनम् ॥ ३२ ॥ उक्तवत्स्यादधिकाशं च कुर्यात्तच्छुभदं सदा। ऊहापोहादिकीर्तिभ्यां शास्त्रोक्ते तु यदा तथा ॥ ३३ ॥ उहि(जहा)हीना चोक्तहीनात्यधि कर्तृ(ता) विनश्यति । वस्मात्तु शिल्पिविद्वद्भिः परिग्रहो(ह उक्तवत्कुरु(क्रियेत) ॥ ३४ ॥ प्रङ्गहीनाधिक दोषमेवमुक्तं पुरातनैः ॥ ३५ ॥ प्रासाद(३) मण्डप(पे) तथावरु(र)णादिदेशे
साङ्गे च गोपुरपदे त्वपरेषु सर्वेषु] । दोषाधिकं यदि भवेत्वथवा गुणाधिकम् ।
वन्मर्त्यदेवनृपविष्वपि तत्फलं स्यात् ॥ ३ ॥
इति मानसारे वास्तुशास्त्रे प्रदूषणविधानं नाम ऊनसप्ततितमोग्यायः॥

Page #450

नयनान्मीलनलक्षणम्
देवानामपि देवीनां भक्तानां नेत्रमोक्षम् ।
लिङ्गानां लक्षयेोद्वारं (नामुद्धारलक्षणं) वस्त्वादीनां यथाक्रमम् ॥ १ ॥ स्थपतिः प्रकृतिः प्रेोक्तः स्थापको जीवमिष्यते । तस्मात्क्रियारम्भतः सह कुर्यात्तु संसदा ॥ २ ॥ एवं विधाय चान्येन वस्त्वादय (दीनि ) कृतान्यपि । वस्तोर्वास्तास्तु हानिः कर्तृनाशं भवेद् ध्रुवम् ॥ ३ ॥ किं सृजे नयनोन्मेषमन्धकारानुपत्तये ।
उदिते तु सहस्रांशौ यथा गच्छति समन्ततः ॥ ४ ॥
तथैवमखमानादि लोचनस्य जनस्य च । अन्तर्बहिश्च रागश्च म (स्तु चा )र्थनाशं न संशयः ॥ ५ ॥ प्रकृत्वा नयनान्मोक्षं चक्षू (तु) रोगो भवेद् ध्रुवम् । तस्मात्तु नयनान्मोक्षलक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ।। ६ ।। हर्म्ये वा मण्डपे वापि स्थपतिस्थापकावुभैौ । स्थापनात्पूर्वके कुर्यादुक्तवदङ्कुरार्पणम् ॥ ७ ॥ पश्चात्तु सुमुहूर्ते च कुर्यान्नयनमोक्षणम् । प्रासादाभिमुखे चैव चेोत्तरे वाथ दक्षिये ॥ ८ ॥ नयनान्मीलनं (न) यागमण्डपं कल्पयेत्सुधीः । नवहस्तं सप्तहस्तं पञ्चहस्तमथापि वा ॥ ६ ॥ चतुरश्रसमाकारं षोडशस्तम्भमेव च ।
द्वादशस्तम्भमेवं वा कूटं वाथ प्रपाङ्गकम् ॥ १० ॥ चतुर्दिक्षु चतुर्द्वारं चतुस्तारणसंयुतम् । तन्मण्डपस्य मध्ये तु वेदिं कुर्यात्तु चोक्तवत् ॥ ११ ॥
8
12
16
20

Page #451

28
[अध्यायः ७०]
नयनोन्मीलनलक्षणम् तदने चामिकुण्डं स्याद् गोमयालेपनं भवेत् । विधानध्वजसंयुक्तं नानावस्त्रेण संयुतम् ॥ १२ ॥ पादानां समलङ्कत्य कदली [तत्फलैर्युतम् (तं च)। परितश्चोर्ध्वदेशे तु रम्भामाल्यैरलङ्कृतम् ॥ १३ ॥ पुष्पमाल्यैरलङ्कृत्य स्नैःसर्वैरलङ्कृतम् । पश्चात्तु शिल्पिभिः(नः) प्राज्ञाः कुर्यात(युर्) नयनमोक्षणम् ॥ १४॥ वेदिकापश्चिमे वाथ दक्षिणे वाथ नैर्ऋते । कल्पयेत्स्वण्डिलं वाथ दाल(नव)पीठमथापि वा ॥ १५ ॥ तदूर्ध्वं स्थापयेद् बिम्ब सकूर्चाद्यैरसङ्कतम् । तत्पूर्वे शुद्धमाल्येन स्थण्डिलं मण्डलं न्यसेत् ॥ १६ ॥ तवें स्थापयेडेमपात्रे नैर्मृत्य(त्ये) पूरितम् । चौमेणाच्छादनं कुर्यादन्तः कू●रलहूतम् ॥१७॥ वेदिकोपरि शाल्येन कुर्यान्मण्डलं बुधः । पञ्चविंशत्पदं वाथ कल्पयेत्पोठमेव वा ॥१८॥ दभैरास्तोर्य पश्चात्तु शुद्धतण्डुलरेखया। नानापुष्पैश्च लाजैश्च प्रोचयेच्छोभनार्थकम् ॥ १६ ॥ नवकुम्भे(म्भैर) नवैर्वापि पञ्चविंशति[भिरेव वा । विधिवत्क्षालयेत्सर्वसूत्रैरावेष्टनं भवेत् ॥२०॥ शुद्धतोयन संपूर्य वेदिकोपरि विन्यसेत् । मध्ये प्रधानकुम्भः स्यादन्ये क्रमात्समन्ततः ॥ २१ ॥ सर्ववस्त्रैश्च संवेष्य सकूर्चाचप्रपल्लवान (वैः)। सविधानफलं (लैश) चैव पुष्पमाल्यैरखतम् ॥ २२ ॥ उपवेयुपरि स्थाप्य चोक्तवचाष्टमङ्गलम् । पश्चात्तु शिल्पिभिः प्राज्ञैः पादप्रक्षालनं कुरु(क्रियेत)॥ २३॥ विध्युक्ताचमनं कुर्यात्सकलीकरणं क्रमात् । पुण्याहं वाचयित्वा तु प्रोतयेत्प्रतिमादिकम् ॥ २४ ॥ माझादीनां च देवानां तत्तत्स्वनाममन्त्रकैः।। प्रणवादिनमोऽन्तेन क्रमादारापयेत्पुनः ॥ २५ ॥

Page #452

मानसारे धूपदीपं ददे(या)प्राज्ञो मध्यकुम्भस्य मध्यमे । प्राराध्य गन्धपुष्पैश्च भुवनादिपतिं जपेत् ॥ २६ ॥ घृतगुल(ड)शस्यदधि क्षीरान्नं वा निवेदयेत् । धूपदीपं ददे(या)त्ताम्बुलादि निवेदयेत् ॥ २७ ॥ दर्शयेडेनुमुद्रादीन गीतादोन(दि)नृत्तघोषणैः । तदने स्थपतिः प्राज्ञो होम कुर्यात्ततः क्रमात् ॥ २८ ॥ समिदाज्यचरुं(क)लाजप्रत्येकमष्टोत्तरशताहुतिः। शुद्धतोयेन सङ्खाया(खया) पञ्चविंशतिरेव वा ॥ २६ ॥ हल्लेखं बीजमुचार्य स्वाहान्तं प्रणवान्तकम् । बिम्बं गायत्रि(त्रो)मन्त्रेण पूर्णाहुतिं च कारयेत् ॥ ३०॥ प्रतिकार्यावसाने तु विधिवद् बिम्बमाश्रयेत् । पुण्याहं वाचयित्वा तु ब्राह्मणैः सह घोषणैः ॥ ३१ ॥ रमशुद्धि ततः कुर्याद् गन्धपुष्पैरिवार्चयेत् । स्थपतिः प्रोक्षयेद् बिम्ब सर्वमङ्गलघोषणैः ॥ ३२ ॥ धूपदीपं दधे(या)त् पश्चाद् बिम्ब (म्बाय) गायत्रीमन्त्रतः । माराध्य गन्धपुष्पैश्च धेनुमुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ ३३ ॥ नववशेष गोप्याङ्गं बिम्बस्य नेत्रमालिखेत् । सर्वान्दक्षिणशास्त्रेण(हस्तेन) स्पर्शयेत्त्वेकचित्तवत् ॥ ३४ ॥ अतिरेखा(खा) समालिख्य सव्येऽति कृष्णमण्डलम् । ज्योतिर्मण्लकं ध्यात्वा सौरमन्त्रं समुश्चरेत् ॥ ३५ ॥ पाश्चात्तु वामनेत्रे तु शशिमन्त्रं समुच्चरेत् । ललाटे लोचनं ले(नमालि)ल्य अ(ख्या)मिबीजं समुञ्चरेत् ॥ ३६॥ पश्चात्तु वर्णलिप्ये(लेपे)न पयसाज्येन लेपयेत् । ततः प्रच्छादनं कुर्याद् वत्सा(स्त्रा)ङ्गकनकैः सह ॥ ३७॥ पायसं धनधान्यादिराशिं दर्शयेत्पुनः । स्थपतिर्वरवेषाढ्यः प्राप्तपञ्चाङ्गभूषणः ॥ ३८ ॥ श्वेतानुलेपन लिप्य नववस्त्रोत्तरीयवान् । . वर्षयज्ञोपवीतश्च शि(सितमुष्पशिवा(वः) शुचिः ॥ ३६॥
72

Page #453

७०)
नयनान्मीलनलतापम् स्वमूर्तिसव्यं चास्ये [ए]व मूलकुम्भं तथोत्तरे । अन्य[त] कुम्भानि सर्वाणि धारयेत् परिचारकैः ॥ ४०॥ छत्रचामरसंयुक्तं सर्वमङ्गलघोषणैः । हर्म्यप्रदक्षिणं कुर्यात्स्वाध्यायघोषणैः सह ।। ४१ ।। तद्विम्बं च समाश्रित्य सजलेनाभिषेचयेत् । अन्येन सर्वकुम्भाना जलेनोपाङ्गादि पूजयेत् ॥ ४२ ।। एवं कुम्भान्परिक्षिप्य तत्तत्सूत्रं समुञ्च(त्स)रेत् । नानावस्त्रेण संयुक्तं नानापुष्पैरलङ्कसम् ॥ ४३ ।। गन्धानुलेपना(नमा)लिप्य सर्वाभरणभूषितम् । धूपदीपं ददे(या)त् पश्चान्नृत्तगीतादिघोषणैः ।। ४४ ।। मूर्धादिप्राणपर्यन्तं मातृका[चाचरं [च] न्यसेत् । पादादि मूर्ध(ऊर्ध्व)पर्यन्तं पर्यायादि सा(चा)क्षरं न्यसेत् ॥ ४५ ॥ अष्टत्रिंशत्कला: मर्वे(वाः) तत्तदङ्गानि विन्यसेत् । अङ्गपादैः करैर्वत्रं करणानि च विन्यसेत् ॥ ४६॥ पश्चात्तु मूलमन्त्रेण समध्यानपरायणम्(गः) । पाराध्य गन्धपुष्पैश्च धूपदीपं दधे(या)त्पुनः ॥ ४७ ।। पश्चात्तु ताम्बुलादीनि नैवेद्यानि निवेदयेत्। ब्राह्मणै(ण)श्वाक्षतैः प्रोक्ष्य कुर्यात्तु स्वस्तिघोषणैः ॥ ४८॥ नृत्तगीतादिमुट्टै(द्राभि)श्व दर्शयच्छिल्पिवित्तमः । नयनोन्मीलनं प्रोक्तं पश्चाद् प्रामप्रदक्षिणम् ।। ४६ ॥ अक्षणोद्धारमेवोक्तमुक्तवद् रेखया लिखेत् । प्रतिमा(मा) नोह(जा) प्रोक्तं(क्ता) तथा रत्नं तु विन्यसेत् ॥ ५० ॥ शिलालिङ्गं तु बिम्बानां यत्सत्कर्मावसानके। स्थापनात्पूर्वके रत्नं(ब)विन्यासं कारयेद् बुधः ॥ ५१ ।। पीठं तस्य च मध्ये तु नवकोष्ठं प्रकल्पयेत् । पद्मरागं तु तन्मध्ये वजं चेन्द्रवद्(पदे) न्यसेत् ॥ १२ ॥ प्रवालं चाग्निकोष्ठे तु महानीलं यमे तथा । वैदूर्य न्यसेन्नमृत्यं मरतकं पश्चिमे तथा ॥ ५३ ॥
52

Page #454

४१८
अध्यायः ७०]
मानसारे वायव्ये पुष्परागं च मौक्तिकं तु मेरो । इन्द्रनीलं तु ई(चे)शे तु विन्यसेन विविवित्तमः ॥ ५४॥ स्थपतिः स्थापकमोमा स्थापयेद् विम्मलिङ्गकम् । एवं तु रणविन्यासं शेषमङ्गं यथोक्तवत् ॥ ५५॥ हृदयकमलमध्ये दीपवत्तत्परं स्यात् । कमलजहरिहरादिदेवतानां च सर्वम् ॥ ५६ ॥ विधिमिह सकलरूपं च चक्षुरुन्मीलनं च । कृतिमिति (चा)खिलमुक्तं मानसारं पुराणैः ॥ ५७ ॥ पितामहेन्द्रप्रमुखैः समस्तैः
देवैरिदं शास्त्रवरं पुरोदितम् । तस्मात्समुद्धृत्य हि मानसारम्
शास्त्र कृतं लोकहितार्थमेतत् ॥ ५८ ॥
इति मानसारे वास्तु
नयनोन्मोलनलक्षणविधाम नाम सततितमोध्यायः॥
मानसारं सम्पूर्णम् ॥

Page #455

परिशिष्टम्
(क) श्रोग्यां मन्यलुपास्सवें लुपासंख्या यथेष्टका | गुणार्यवर्धमान स्यात् त्रिगुणं समकंटकं करबोरबहुकामकोप्रविधि वक्ष्ये शृणुध्वं तत्प्रगंजना| अभ्यंपा लिगनायत शिवभागं विशालक स्वतंत्र केवलं चेति द्विविधं परिकोतितम् शिवभागावसाने तु कोष्टमध्यमसूत्रकं म्वतंत्र विरमित्युक्तं परिवारादिभिर्युतम् तदभागांतगिनं सूत्रं कर्तृनाशकरं भवेत् परोवाराविहीन यत् केवलं त्वत् कथ्यते शिवभागाबाह्यसूत्रं यत सर्वसंपत्समृद्धिदं द्वितीयावरणे चैव तृतीयावरणं तथा तस्मात्सर्वप्रयत्न न शिवभागावसानके चतुर्थावरणे चैव पंचमावरण तथा
सूत्रं संकल्पयेद्विद्वान गोरोकोप्टस्य मध्यगं नदीतीरे तटाके वा पर्वताग्रे मनोरमे एवं सूत्रं विनिश्चित्य गौरीगेहं समाचरेत् उद्याने वा सभाम्याने गार्यालयं प्रकल्पयेत् प्राकसूबाइक्षिणे सौम्ये श्रोसौभाग्यविमान कं स्वतत्रं स्था(न)मेवोक्तं मंटपंस्विशाको चरेत् सुंदरं वारुणे देशे सूत्रपाश्र्वे प्रतिष्ठितं मंटपस्योत्तरे वापी केवलं कोप्टमाचरेत् वायवे सूत्रपार्वे तु पुत्रकांतविमानकं केवलं स्थानमेवोक्तं स्वातंत्रं त्वश्मने शृणु कुबरे सूत्रपावं तु विमनंगे मुखं स्मृतं श्रोमोगं पत्रकोष्ठं च चित्रं श्रीभद्रसुन्दरम् ! श्रीकांतमोशदिग्भागे कर्णसूत्रस्य पार्श्वके चित्रकान्तविमानं च गोमुखं लक्ष्मिकांतकं शक्रपावकयामध्ये कौसलं काष्टमाचरेत कौसलं श्रीनिवासं च विजयं पद्मरागकं अनलांतकयामध्ये श्रीनिवासविमानक कोष्टं सुन्दरधामं च सुभदं च सुमंगलं याम्यनैऋतयोर्मध्ये विम(मा)नं विजयामवं पार्वतीकामकं चैव गार्थार्यालयमर्थात्वराष्टथा| नैऋतवारुणयामध्ये विम(मा)नं पद्मकांतकं पालयप्रासादा मध्यां तु चतुर्दिक सूत्रनिर्गम | वारुणानिलयामध्ये काष्टं सूत्रांतमाचरेत् तत्सत्रं शिवसूत्रं स्यात तत् कर्णे कर्णसूत्रकम् | ऋमारानिलयामध्ये विमानं पद्मकांतकं अष्टदिक सूत्रपाश्वं तु उमाकाष्टं प्रकल्पयेत्। ...................."मुभद्रकं विमानकं तत् सूत्रमविकोष्ट स्यान्मध्यसूत्रमध्यांतर कुबेरैशानयोर्मध्ये सुमंगलविमानक शिवभागमिति ज्ञेयं तं मानं शृणु सुव्रतम् शक्रेशानयामध्ये पार्वतीकांतमाचरेत् त्रिचतु:पंचषट्सप्तभागं वै परिकल्पयेत् श्रीभागाद्यष्टकं काष्टं दिगविदिक्षु प्रकल्पयेत लिंगविस्तारमानं यविभागमितिस्मृतं कल्पयेदंतरालेषु कौसलाद्यष्टकं ग्रहं अथवान्यप्रकारेण शिवभागं विधोयते अन्योन्यसंकराच्चेतु तत्धामराक्षसास्पदं स्वस्तिके लिंगताराध शैव(बो)धिक्यत्रिपादकम् | तस्मात्सर्वप्रत्यत्नेन वर्गवर्गणसंकर
58

Page #456

४२०]
मानसारे कमणकल्पद्विद्वान तल्लक्षणपुरस्सरं | कर्तुश्च जन्मनक्षत्रं वा तु ऋक्षावसानक मूलालयसमं वापि त्रिपादं वार्द(ध)मेव व गणयोनजन्मयुगलं केदारऋतुनष्टभं गर्भाथ तममं वापि गोरोवामविशालकं शुभावहंति नद्येत तु शंपं वस्तु भाव प्रथा हस्तम(मा)नेन गौरीधाम प्रकल्पयेत् बुद (धे) शुक्रतु(द)वारं च गुरुवार शुभापदं त्रिवेदहस्तमारभ्य तववल्यंतरांतकं
तस्करो भुक्तिशतिश्च धन्यान्यरपतिकवः विस्तारं च चतुर्मानं महासमं चैकभुमिके निर्हतिरथनप्रेष्य नवांशानि कमेन तु पंचषटहस्तम(मा)रभ्यारुदमनुकरंतकं प्रथमंतः स्थिरं पंड वर्जयेत्त प्रयत्नतः मुनिममंत्रिकराभ्य कलापकत कारावातित्रयस्त्रिं | शुभवारादिभिर्युक्तं युष्य(ग्म ऋक्षादिसप्तभं शावसानकं
रिक्ताल्यामरणं नशं अमृतं सौभाग्यवृत्यिद विस्तारमेवम(मा)ख्यातं पायामं ततः शृणु प्रत्यांतं सप्तयागं स्यान्मंदवरोत्तरादिभिः विस्ताराष्टांशमादिश्यं ब्रह्मगर्भमिति स्मृतं भानुवारे विशाखादि शशिवारोजलादिभिः विस्तारमर्धमाधिक्यं रुद्रगर्भमिति स्मृतं भामबारेश्रविष्टादि बुधावारे तु वैवावं एवं मायामम(मा)ख्यातं उत्सेधमा(म)धुनोच्यते गुराविरातृऋक्षादि सप्तसप्तालिकं भवेत त(ता)रे सप्त तु भूतांशो रसभूतयुगं समं एवं परीक्षया हुतं शुममानं तु संगहेत् ताराषष्टाधिकं तुंगं शांतिकादिवताक्रम मानविन्याससुत्रं च धरास्तारोपपीठक पर्व(व) मुत्सेवामाधिवचं ख्यातं शृणु मंडपामानक प्रकृतिहोमसूत्रं तु सूत्रकल्पं प्रकापयेत मूलकाष्टसमं तारमायाममत(ता) वक्ष्यते मायादिशुभसंयुक्तं मानं यस्मानसत्रक समंडपं अध वा त्रित्रिपादं वैमुखमंडपम(मा)चरेत षडंगुलं समारभ्य त्रिप्रियंगुलवर्धनात् सार्थदंडद्विदंडं वाभ्यंतरालस्य वेशनं नप्टमानं प्रकर्तव्यं विन्यासं सूत्रनिर्गम तत्संख्यहस्तमानेन शंतरलविशालक ना(न)वांगुलसमारभ्यांगुलांगुलवर्धनात् पदि(धि)टानादिवर्गढयांसावकाशावसानक | पंचव(वि)शांगुलं यावत् सापपीठस्य सूत्र भित्तिभेदयुतं वापि तोरणदैर्विचित्रितं तत् सूत्रं प्रकृते तोवं त्रिचतु:पंचमात्र पवं मंडपम(मा ख्यातं मायादोमतवक्ष्यते होमसूत्रा(त्र)समापेतं चतुःसूत्रमुदाहृतं पाटापिरसपान वर्धयेद्भानुनाहुति मानविन्याससूत्रं च अधिटन तु सत्रक पायामे तद्वण्यास्यापि ननु सप्तरसेन च प्रत्रि(क)ते होमसूत्रं च सूत्रं पंचकमेव हि शरादिभिः हासयैः दशभिः योनिराप्मिवा. एवं सूत्रक्रम प्रोक्तं नालिग्रहविधि शृणु ___ खाधितदनुकूयु
मानसारथि० अर्धतेन च ऋक्षस्य न दृष्टाप्तरसेन च
विस्तारमरधा भज्य रसांगंमतेहक तातेन हासयेद्वा रनंतसप्तरकतुर्दिशि रासांशेवेदभागं स्य(स्या)द्वेटांशैः कृयविस्तृतं पंचे जनितवारं च चतुष्पंचतडएकैः पंचभागेनिमागं त मनिमार्गद्रियस्तनि वर्धनरसंख्यच हासयेदंशकस्यह
नवंशे धातुमागस्यात्वंतालाग्रहविशालक प्रयादिवचा धनादिवचा व्ययादिवचा धनलयं| शेषांशं भक्तिविस्तारं परितः कम्पयेत्तुसा बोलसिंहहस्तिच योनयः शुस(मोदा स्मृताः । एवं नालोगृहं प्रेोकं अन्हिमानत शृणु श्वभकाकवरोधूमयोनिरस्यमावहार | गुखभागं तु विस्तारं प(पा) याम गुणधा भवेत

Page #457

परिशिष्टम्
[४२६ प्रयाध्यविन्तारं "पंचवन्ह्यापतं तु वा अष्टाविंशतिभागं स्यादंबुजं केसर स्मृतं पंचवद्याद्विशालं म्यादायाम मवन्धक तदेवावृत्तकंभाभशांभवं प्रतिबंधके विस्तारवेदषडभाममायतं वा षडप्टकं
द्विभागं पादकोत्सेधं पद्ममानं गणांशक अथवा काष्टविस्तारं काशिकांशं विभाजिते कंवमेकेन कर्त्तव्यं जगत्युच्चं रसांशकं एकांशं कुटविस्तारमायाम तत्समं भवेत् शरांशरेव घटमानं स्यात्कंवमेकेन कारयेत् मायाम कर्णकृतं स्यात् संकोत्वकूटं युगांशकं । रसाशंकं धरोत्सेचं एकांशं वाजनं भवेत दिमाग कोपदोघं स्याछेमातरं भवेत पद्ममेकेन कर्त्तव्यं द्विमागं पट्टिका भवेत् पंक्तिमानक्रम प्रोक्तं अधिष्टानविधि शृणु पद्ममेकेन कर्त्तव्यं कंबमेकेन कारयेत् प्रतिबंधविवृधं च द्विविदं(घ) तदुदाहृतं श्रोणिवंधमिति प्रोक्तं त्रिंशात् भागादये कृतं । एकैकोमष्टधा प्रोक्तं तभेदं शृणु मवत धरातलाचं विभजेत्सप्तादविभागय प्रथम पादवह्यस्य द्वितोयं चाप्तकांतकं उपानं शिवभागं स्यादनमा(धां)शमेव व शोणियद तृतीयं स्याश्चतुथं पृगय पुष्कलं कंवमर्धन कर्तव्य जगत्युच्वं युगांशकं श्रीकांत पद्मकं चैव षष्टं चांबुजमुंदरं वेदांशं कमदोच्चं तु अर्था(धी)शंक व मानक सप्तमं मुंदराजं च भवंयमथाष्टकं
त्रिपट्टमेकभागं स्यात्प्रत्युत्सेधं युगांशकं पत्तबंधाप्टकं चैव प्रतिबंध ततः शृणु वाजनं त्वर्थमागं स्याकीवंध तदुदाहृतं प्रथमं प्रतिबंधं च श्रीबंधं च द्वितीयकं धरातलोच्च बिमजेत् त्रयस्त्रिंशतिभागय प्यालबंवं तृतोयं स्याचतुर्थ कुंभकांतकं द्विभागं पादकोत्सेधं युगांशं पद्ममानकं पंचमं सर्वतोमद्रं षष्टकं मकरासनं
पकांशं कंवमित्युक्तं विप्रमानषडांशकं सप्तमं शंभुबंध स्यादष्टमं चंद्रवधनं
प्रधाशं पद्मामानं तु गलमान तथा भवेत् प्रतिबंधाष्टकं त्वेवमलंकारमथवक्ष्यते शिवांशं पद्ममानं घटमानं युगांशकं अधिष्टानस्य चात्सेधं भानु द्विगुणितांशके द्वितीयांशेन च गलं कंवं कंठमानं रसांशक पादबंध मतिप्रोक्तं द्वादशांशे धरातले उत्तरात्वेकमागेन पद्ममेकेन कल्पयेत उपातादयं द्विम(भा)गं स्याजगत्युच्च गुणांशय द्विभागं याजनात्सेधं पद्म......" शिवांशक द्वयंशार्थघटोत्सेधं कंबमर्थशमेव व
कंवमेकेन कर्त्तव्यं पुष्पपुष्कलमोरितं त्रिपदृस्योममांशप्रत्युत्सेधं गुणांशकं
तदेववृत्तकलशं सर्वतोभद्रकं भवेत् प्रथांश वाजनोत्सेधं प्रतिबंधमिति स्मृतं चतुर्विंशतिभागं स्यात्धरामानतलायामानक उपानं त्वेक मागेनौ तत्वयं पंकजोदयं
पादुकं वेकभागेन जगत्युपरसांशकं कंवमेकेन कर्तव्यं जगत्युच्चं रस'शकं
तत्सम घटमानं च कंवमानं शिवांशकं अंबुजं चैकभागे स्यादगलमकेन कंपयेत् वेदांश गलमानं तु शिवांशं कंवमानकं तदुर्यो पपद्यमेकांशं युगाशं कुमुदादयं पकांशं पद्ममानं तु कपोतोच्च गुखांशकं पद्ममेकेन कत्तव्यं कंपमेकंन कारयेत्
कंवमेकंन कर्त्तव्यं पद्ममेकांशमानकं गुणांशं गलमानं तु व्योमाशं कंबरुच्यते कुमुदाचं युगांशेन पद्ममेकन कारयेत् पत्रमेकेन कर्त्तव्यम् द्विभागं वाजनादयं पद्ममेकेन कर्त्तव्यं पद्म तत्सममुघयं ऊर्वपद्म शिवांश स्याद्वमानं शिवांशकं कपोतो द्वरयं साधं ग्रालिंग्यं त्वर्थमागल

Page #458

४२२ ]
त्रिपट्टमर्धभागेन प्रयु (यु) चमेकभागय अथशवाजनेोत्सेत्धस्कंत्य कांतमुदाहृतं उपानाच्च द्विभागेन कंवमेकेन कारयेत् षडांशकमलाच्चं तु व्योमांशं गलमानकं शिवांशं पद्मगं तु भूतांशं तु गलादयं पद्ममधशमित्युक्तं कंबमेकेन कारयेत् कंठतुंग युगांशं तु येागांशं वेत्र मानतुंगकं तत्सममंबुजेात्सेधं पट्टिकाच्चं गुणांशकं पद्ममंशेन कर्त्तव्यं कंबमेकेन कारयेत् अष्टाविंशतिभागेन सुंदरांबुजमोरितं तदष्टं वृत्तरूपं स्यादुरगासनमेवहि धरातलो चसप्तांशे द्विमागं विप्रमानकं गुगलमानं तु पट्टांशं पट्टिकाय भद्रबंध मिति प्रोक्तं सप्तविंशतिभाग्य उपानाच्च द्विभागेन जगत्युच्चं रसांशकं षडंग कुमुदे तु कंवमंशेन कारयेत् कंठतुंगयुगां शैकं पद्ममंशेन कारयेत् पद्ममर्थे (धें) कर्तव्यं कपोताच्चं द्वितीयकं कंबमंशेन कर्त्तव्यं त्रिपट्ट मेकभागय
तिहं तृतियंशेन अधीशं वाजनेोदयं सप्तविशतिभागेन कुंभबंध प्रकोर्तितं द्वियांश पादुकोत्सेधमथात्वांशं विप्रमानकं कंठमेकेन कर्त्तव्यं ऊर्ध्वपद्म शिवांशकं गुणांशकं घटमानं तु पद्ममानं शिवांशकं कंबमेकेन कर्त्तव्यं गुणांशं गनमानकं कंबमेकेन कर्त्तव्यं पद्म तत्सममुच्यते कपोष्टं गुणांशं स्यादा लिंग के क्रभागय पंचविंशतिभागेन कर्त्तव्यं चध्जंधं प्रशस्यते तता वा वृत्तभागं स्याच्चक्रवंधांमति स्मृतं अंशवार्ध त्रिपादं वा शोभा वाला समन्वितं न्यूनं वा वधिकं वा पियात्तु न दोपकं पदबंधमधिष्टानं दिग्विदिक्षु प्रकल्पयेत् कल्पयेदष्ट रात्री तु प्रतिबंधमसूरकं अन्योन्यसंकरं चेतु कर्ता मरखमाप्नुयात्
मानसारे
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन संकरं न समाचरेत् पंचप्रकार बाह्ये तु संकरं न च दोषभाक् वृत्तकुंभसमायुक्तं प्रतिबंधमसूरकं aari कुमुदोपेतं विप्रबंधमिति स्मृतं
संकरं कुर्यादशुभं विपरीतकं तदा कष्टादिमानं तु संकरं शुभदं भवेत् जगतेति प्रमाणं यत् कुभं नित्रं प्रकरूपयेत् चतुरभागेकभागं वा अर्ध वा कंवनिवकं उत्सेधमनोनं वा द्विगुणं वाजनित्रकं त्रिपादसमावार्धं महावाजननोत्रकं अधिष्टानमं प्रोक्तं शृणु नालस्य लक्षणं एकहस्तं समारभ्य त्रियंगुलविवर्धनात् सप्तमानावसानं यत् तद्वाद्ये तु निर्गमं तदायामं त्रिया कृत्वा व्योमांशं मूलविस्तरम् तच्चतुर्थीशदोनं यत् प्रतारं प्रकल्पयेत् अतारसमं बाथ त्रिपादं चाय चादयं मूलतादयं मूलं सिंहवण घट्टितं विस्तारस्य त्रिभागैकं मध्ये नीत्रं प्रकल्पयेत् अत्र वर्थे समायुक्तं अश्वकर सादृशं पत्रपुष्पसमायुक्तं सर्वालंकारसंयुक्तं भित्तितारत्रिभागकमथवा ष्टांगुलाक्षिकं संकल्प्य विधियुन स्थापयेत्काष्ट मध्य मे नाललक्षणमेवे।क्तं स्तंभायानं बिधि शृणु प्रासादस्यांशमानेन स्तंभमानं प्रकल्पयेत् कष्टमानं चतुर्विंशदकोशं पादविस्मृतं त्रिचतुःपंचमात्रं वा भित्तिपादस्य विस्तृतं चतुरंगुलमारभ्यां गुलगुलबर्धनात् न...... पाद्यां गुलमयात् कलाभूम्यावसानकं भित्तिमानस्य विस्तारं क्रमेण परिकल्पयेत् तदग्रांशेनमग्रं तु युगाग्रं ब्रह्मकांतकं श्रष्टा विष्णुकांतं स्यात् पदार्थ स्कंदकांत क आतापर्यंत मानार्थ भानुकांत कं प्रथादिमूलपर्यंतमिन्द्रकांतमिति स्मृतं सर्ववृत्तरूपं यत् इद्रकांतमुदीरितं

Page #459

परिशिष्टम्
[४२३ चरणाव...."प्टासुकालाक्षं स्तंभशेखरं पादवाह्यसमं मध्यं प्रस्तरस्य विशालक चतुरग्रं रसाधे वन स्तंभ कावेरकांतकं रुद्रांश नंदभागं वा वेदोविस्तारमानकं चतुरश्रमिनाथ्याच्यांतस्तलिपं वाहणाशकं एवं विस्तारमाख्यातं गनवेशं ततः शृणु अश्रस्योपरि वस्वनं तलिपं भोमकांतकं एक द्वित्रि च दंडा गलवेशं समाचरेत् प्रोपरिष्टधमं तु वज्रकातमिति स्मृतं गनविस्तारमानं यत्तत्काष्टं शोर्पविस्तृतं अशोर्ये वृत्तरुपं स्या यन् शिव कांत मुदीरितं शोच्चेि तु"सप्तांशे पत्रमेकन कल्पयेत चतुरश्वोपरिष्ठातु चतुष्यष्टपंशथगयुक् उदरं वेदभागं स्याद्वक्रमंशेन कल्पयेत् कौशिकस्तंभमान्यातं अशोर्व व मुकाण कं कपोतनीबमेकांशं तत्सम लंबमानक शियछंदेति विख्यातं अथं यत्कर्गमानक गलांतरे तु वेदांशं भूतांश:विस्तरं स्तंभमूले प्रकर्त्तव्यं पादतारसमन्वितं
गलनारसम वत्तत्वलिकस्य तु विस्तृत सर्वेषामेव पादानां पादधर्म प्रकल्पयेत् विभागकभागेन छायाजं परिकल्पयेत् कर्णधं वा तदथं वा पादतारोदयं कुरु स्थूप्युच्चं सप्तधा भज्य बलग्रं त्वेकभागय तत्कणं तस्य विस्तारं सर्यालंकारसंयुतं
....."कल्पयेत्त विचक्षणः पादाचारमिदं प्रोक्तं स्तंभमानबिभूपितं कुंभमानं गुणांशं स्याद्वयांशं पालिकादयं पादाभेदं तु सप्तांशे एकांशे वैदिकोछयं कुडनलं त्वेकभागेन कल्पयेत्तु विचक्षणः वेदिकारहितं वापि सहितं प्रकल्पयेत् वा स्थूपिकात्सेधमानं यत्स्थूपो कुंभस्य नाहक पादादयं तु भूतांशे द्विभागं चादये ग्रके उत्सबमेवमाख्यातं ...."नासिकालक्षणं चतुःसप्तांशभागांशे वेदांशं बोधिकोदयं गनतारे त्रयंशं वा पंचशे शमथापिव एकांशं करणेमानं स्यात् व्यंशं...... प्रास्यमानक चतुरभागेकभागं वा महानाह्यं तु विम्तरं रसाशं ताटिकाकोयं.................."भवेत तत्सम वा तदधं वा त्रिशिरावाह्यनिर्गम शेषांतमायनं पादं कंठपालोमुखं भवेत
ललाटे तु महानासी शंर्पम्यानुकूलवत तत्कंठं घटविस्तारं तत्कंठं फनकायतं
नामिलक्षण मेवोक्तं द्वारमानविधिं शृणु वाधिकाचसमं व्यासं मायाम त्रिगुणं तु वा तलिवानं समायाम दशनंदाचा मजेत् तदायांशं च वेदाशं छायाकार द्वयांशकं
पकांशं रहितं शेषं द्विरुत्संघ विधीयते मंत्रोच्चं गुणदा भज्यं व्योमाशं प्रस्तरोदयं तच्छेपं. रथाभध्य भुवंगाच गुणार्थक कपातं वैक.भागं स्यादकांशं धातभागि पतंगाच्चं द्विभागाथं कल्पयेत्तु विचक्षणः गुणशमुत्तरोत्सेध एकांशं वाजनोकृयं तदुसंधार्थविस्तारं पत्रपुष्पादिशाभितं शेपमंबुजमानं स्यादधं भूतेन शोभितं
द्विवारस्यालक्षणं प्राक्तं श्रण शांत्यादिगण्यक एवं प्रत्तरमाख्यातं वेदिकालक्षणं शृणु
शांतिकासंधगम्यं तु तिथिभागबिभाजिते गलात्सेध तु बदाशे एकांशं वेटिकोट्यं अश्विन्यांशमधिष्टानं पताच्चं पंचभागय उत्तरं वेकभागेन शेषमागं गलोदयं
द्वंग्शमंच""मानं स्याद्वयंशं मनमानकं अष्टांशे वेदिकात्स, वेदांशं गलमानकं शिवगनवं गुणांशं तु स्थूप्युब्स शशिभागय कंपमेकांशमित्युक्तं द्विभागं पद्मतंगकं
शांति न्विति विम्यातं वैष्टिकं तु कलाधिक वाजनं त्वेकभागेन वेदिकां कल्पयेत् बुधः | अक्ष्यंशकमधिष्टानं सर्वभूतांशमांत्रिक

Page #460

४२४]
मानसारे मंचमानं द्विमा स्यात्तत्ममं गनमानकं प्रासादे मंडपे मध्ये तोरणाद्यैर्विचित्रितं साशं च शिरोत्सेवं शिरमानं शिवांगकं एवं लक्षणसंयुक्तं नाना सुन्दरमुच्यते पौष्टिकं सदनं ह्येव जयदं श्रुणु सुव्रत पादबंधधरोपेतं वारणस्तंभमयुतं सार्धाक्षां च मधिष्टानं पूर्ववत्परिकल्पयेत् महानामिद्वयोपेतमष्टविंशाल्पनासिक स्मृत्यंशमद्भुतात्सेधं कलांशं वैधरातलं | शिम्वापंचकसंयुक्त पत्रकांतविमानक पश्चात्यं सार्धषड्भागं मंत्रमानं द्वयंशकं कोवेरांघ्रिसमायुक्तं पादबंधमसूरकं द्वयंशं गलमानं तु वेदांशं शिखरोदयं कलाल्पं नासिकापेतं महानासियोन्नतं साधींशेन शिवामानं अद्भुतं सदनं स्मृतं सर्वालंकारमंयुक्तं श्रीमुनं त्विति विद्यते त्रिपादाधिकमक्षांशं मधिष्टानोदयं भवेत पादबंधमधिष्टानं श्रीवत्सं स्तंभसंयुतं षडांशं तलिपोच्चं स्यात्पाठोनाग्न्यंशमंचक प्रायताधशिरोपेतं महानासिद्वयान्वितं द्विपादंशगलोत्सेयं युगांशं शिम्वरोदयं चतुष्कूटसमायुक्तं नागराद्वीचितान्वितं सपादांशं शिवामानं पतद्वै सर्वकामदं पातं प्रत्याल्पनासाढ्यां पंच(ज)गटक संयुतं प्रवश्याप्रकारेण सामान्यं शांतिकादिकैः सर्वालंकारसंयुक्तं श्रीकान्तमिति विद्यते पट्त्रिंशं द्विमजेदुश्चमधिष्टानं गुणांशक प्रतिबंधधरं युक्तं दारस्तंभसमन्वितम् रुद्रांशं तलियोत्सेधं मंत्रमानं गुणांशक भद्रकूटसमायुक्तं तोरणाद्यैर्विचित्रितं अनलांशमुपग्रीवमक्षांशं मंचमानक
पंच(ज)राप्टकसंयुक्तं पार्वतीकांतमोरितं सार्धान्यांशं गलोत्सेधं सप्ता, शोपं भवेत्। धर्मकांतांघ्रिसंयुक्तं पाधारं प्रतिबंधक शिवामानं गुणांशं स्यात् क्रमेण"वकीर्तितम् प्रयस्त्रिंशाल्पाचनासाध्यं(य) शिरे ऋतुनामितं गस्यमे वा समाख्यातं अलंकारं प्रवक्ष्यते वेदिभद्रसमायुक्तं सुमंगलमिति स्मृतं मंत्रिवेंधमधिष्टानं ब्रह्मकान्त्यग्निसंयुतं चंद्रकांतांघिसंयुकं प्रतिबंधमसूरकं पायताप्रशिरोयुक्तं महानासि चतुष्टयं शालायामं त्रिमागैकमुखं भद्रसमन्वितं कलाल्पनासिकोपेतं चतुष्कूटसमन्वितं पद्म पद्म च पद्मस्याद्वेदिककंठशीर्षक अष्टाधे शोर्पकंठं गलोत्सेधांतमुत्तमः परमहानासिकोपेतं विंशत्संख्याल्पनासिक शिखापंच शिवात्मानं शिखापंचकसंयुतं शिवा(खा)पंचकसंयुक्त सुममिति विद्यते
............"श्रो भोगमितिविद्यते प्रतिबंधयुतापृथ्वी भानुकांतांत्रिसंयुतं स्वावंधधरावेदं स्कंदकांतांघिसंयुतं
प्रस्तरोपरि कोवेषु कंठकूटसमन्वितं पायताश्रशिरोवेदं चतुर्णसिसमन्वितं । वस्वधं शीर्ष कंठं मलोत्सेधांतमुन्नतं महानासि विन(नि)क्रांतं दरव(वा) त्रिदंडक वेदिका च सरं कंठं चित्रकांतविमानक महानासियामध्ये क्षुद्नासिद्धयान्वितं पंच(ज)राएकसंयुक्तं काष्टं सुंदरमीरितं मदनास्योचपावं तु क्षुद्रनासिविभूषितं । चरणं रुद्रकांत स्यादाधारं प्रतिबंधक पादप्रत्याल्प नासांद्यांतोरणाद्यैरलंकृतं वेदिभद्रसमायुक्तं कूटहारांतरान्वितं एवं लक्षणसंयुक्तं श्रोपद्म भोगमुच्यते कंवरं शीर्ष कारखं श्रीमद्रांकावमानषत् मंघ्रिवंधमधिष्ठान भीमकांतांत्रिसयुतं पवं लाखसंयुकं पद्मकांतमिति स्मृतं शिखरे ऋतुनासाध्यं अल्पनाद्वयांतरे । प्राधारं प्रतिबंधं च शिवचंदांत्रिसंयुतं

Page #461

प्रहान्
परिशिष्रम्
[४२५ विंशाल्पनासिकापेतं महावासियान्वितं । बज्रवस्त्रोणास्तिर्य कृतस्योवें छादयेदृर्ववस्त्रंक नागराभ्युजितं.........."चतुष्पंचरसं युतं प्राक्यः शिरोमहादेवी गौरीगायत्रयर्चयेत् एवं लक्षणसंयुक्त विमानं विजयावहं. वस्त्रेबाछाद्यतां देवों तन्मूले नैव देशिका श्रीभागाद्यष्टकं दिक्षु बिधिना दापयेद बुधः तस्य दक्षिणभागे तु स्तंभन सप्रकल्पयेत् पार्बतोकोटकांताभ्यामटमष्टांतराहुके तस्याः मंडपरक्षा) पूर्वादोनि यथाक्रम कल्ययेदुक्तमार्गेण यथा वित्तानुसारता मूलमध्ये कुम्भमध्ये समभ्यय॑ लोकपालाखकान् कामकोष्टबिधिं प्रोक्तं देवतास्थापनं श्रुणु देवतास्थापन
हेमरजतपात्रेव तत्र पात्रेथवा बुधः जेभिणी पूर्वदिग्भागे स्तंभिनी न्यादक्षिणा न्यसेत् कांस्यपात्रेथवा मध्ये कल्पयेच्चंदनेन त मोहिनी पश्चिमे देशे भेदिनी चोत्तरे न्यसेत् द्वितेशांगुलविस्तारमवांगुलसमन्वितः कोणे सिंहवृषौ स्थाप्याथवाषम न्यसेत् चतुश्रसम युक्तं मध्ये पद्म समालिखेत् अथवा पूर्वदेशे तु स्थापयेत्तु विचक्षणः माणिक्यं कर्मिकामध्ये पूर्वे मरतकं न्यसेत् अथवा पूर्वदेशे तु इंद्राणि चैव बिन्यसेत् प्रयालमग्निदिग्भागे इन्द्रनीलं तु यायके रौद्रों दक्षिणदेशे तु वारुणे वैष्णवी न्यसेतु नै ते पुष्परागं स्याद् बज्र बरुणदिग्भवेत ब्राझोमुत्तरदेशे तु स्थापयेत्तु विचक्षणः गोमेदं वायुदिग्भागे मौक्तिकं सामदिक्दले देवतास्थापनं प्रोक्तं देविमानमथ श्रुणु वैदूर्यमोशदेशे तु बामदेवसमन्वितं स्तंभात्सेधं दशांशे तु भूतांशंकत्यसादयं पर्चयेद् गंधपुष्पाः वामादिशक्तिबोजतः रसाशं श्रेष्ठमानं तु ततो मध्येषु माजिते शुधवस्त्रेण संवाद्य त्रिवें तु विन्यसेत नवधा देविमानं स्यात्रागरं देविमानकं गिरिसदूर्जमों"लेखये"मसूचिना स्वाधिष्ठानसमं नीचं पादाधिक्य तु मध्यम भूरेखा प्रथम लिख्य नेत्रमंत्रमनुस्मरन श्रेष्ठJष्ठं मध्यधिकं मा दाविहं देविमानकं प्रथम मधुनालिप्य द्वितोयं वर्षिषा बुधः नालीग्रहविशालं स्यानवभाग विभाजिते तृतीयं पयसा लिप्य चतुर्थ शुत्धवारिणा सप्तांशं उत्तमात्सेधं भूतांशं कन्यसं भवेत् पंचमं हिमतायेन मूलेनैव हि देशिकाः तपोर्मध्येप्टधामानं वेसरं देविमानकं गंधपुष्पादिमभ्यय॑ दर्पखं दर्शयेद् बुधः द्वारात्सेधविकारांशे ऊर्ध्वाधेशद्वयं त्यजेत् उत्पलं दर्शयेत्पश्चात्कर्पूरशकलं ततः शेषं देविकमान स्यादेतत्सामान्यमेवहि क्षीरं च दधिकुंभ च घृतकुंभं च दर्शयेव मायादिशुभसंयुकं देविमानं परिग्रहेत् अंजनं कंतुकं चैव सुवस्त्रं केशशोधनं अंगमानादिकं सर्व मध्यमं देशतालकं कंकुम कृष्णगंधं च शालोमुजंतु तंबुलं एवं लक्षणसंयुक्तां देवीं संग्राह्य देशिकाः तिलमुद्गसमूहं च दर्शयेत्तु विचक्षणः ततोफरार्पणं कुर्यात्रवमे सप्तमेधवा । प्रछापटमावर्ज सवसांग प्रदर्शयेत् पंचमे त्रितये वापि सधाकुरमथापि वा दर्शयेद् ब्रह्मकन्यां च ब्राह्मणानाम् प्रदर्शयेत् बाला देवीं समभ्यर्च्य प्रतिष्टादिनपूर्वके प्राणिनां दर्शयेत् पश्चात् गौरीबीजमनुस्मरन शिल्पिकर्मावसाने तु गौरों संग्राह्य देशिकाः ततः संस्नानार्ध्य देवेशीमाला मंत्रादि सुंदरं पादं पूर्वदिग्भागे मंडपे शालिकोपरि ] प्रामं व्रते क्षखं हत्वा अमृतं सर्वालंकारसंयुतं

Page #462

४२६]
मानसारे
| ततो गौरों ायशयते........."शाययेद् बुधः संपूज्य गंधपुप्पाद्यैः गागम तदेशिकाः ततो अग्निजयाय जन्नं कुर्यात्पूर्वोक्तविधिनानं
जलशरे प्रयामध्ये विन्यसेशिकोत्तमः पुण्याहं वाचयेत्तत्र जनापानार्व(र्थ)कं नापनं कारयेत्तत्र जलक्रीडा समाचरेत् जनमध्ये समापूर्य गंगादानां समवयेत् तन्मध्ये शाययेद् गौरी जप्त्व""घमर्पणं रखेरस्तमनात्पूर्वे गारोमावाह्य देशिक: जनतोरे प्रथामध्ये विन्य मरनपनाद्य कैः संस्नाप्य कृत्स्नमावाह्य सर्वालंकारसंयुतं यामप्रवेशनं कुर्याद्यागामंडपचात्तरे विन्यसेचाष्टमृद्गम्यं भम्मबिल्वदलादिभिः सम्माप्य शुत्वतायेन गारोगावच्ययाबुधः चित्रवस्त्रैरलंकृत्य गंधपुष्पास्रगादिभिः तता मंडपमासाद्य वास्तुहामं च माचरेन् पर्यग्निकरणं कृत्वा स्नात्वा संपूज्य मंडपं ततः संमृज्यदंडाग्रे वेदिकां प्राक्षयेत्कुरुः स्थंडिलं कारयेत् चाटतारणैश्च शालिका प्रेक्षयेत् हुतयेनैवं पूजयेत्सिंहासनं ततः गौरी संपूज्यादाय मंडपा वायु गेाचरेत् विन्यस्याचिंतस्याग्रे रक्षासूत्रं जपे क्रमात वध्वाप्रतिसरं चैव भावात्द्या(ह्य) देवमंडपे वध्वाप्रतिसरं मंत्र जपं घोषपुरःसरं धूपदीपं ततो दत्वा विवृछिचार्चनैस्सह ततो बालालयं गत्वा यात्राहामं समाचरेत् कुभं वा करकं वापि समावाह्य जलेश्वर बलविंबापरि त्यज्य नद्यापि कूपवापिके ततः संपूज्य गंधाद्यः करकस्थां महेश्वरों शिरसा वाहयित्वा तु शंखघोषपुरासरं सर्वालंकारसंयुक्तं मुखमंडपमादिशेत इंद्रईशानयामध्ये वेदिका तु विनस्येत् प्रादाय चाटकरकान् कूर्चपल्लवसंयुतान् अथवा चित्रवस्त्रण होमसंयुक्त धावयेत् दष्टदोक्षा च शयनं कणिकामध्ये चांधधैर्य. ___थामुखं अथवा चित्रवस्त्रेण शयनं कल्पयेत्ततः
समिधान्यानलाजैश्च प्रत्येक होममाचरेत् समिधाहृदयमंत्रे शिरसा च घृत हुनेत् शिम्बाया चारहे। दिव्यं विलाज कवचमंत्रत: गोरीमावाह्य मंत्रेण शिरसा दशबार हुनेमधोः शतमर्थ तदर्थ वा दय प्रतिहुतं चरेत् दव्यांते याहृति हुत्या व्याहृत्यंते स्पृशेतुमा वधनो चैव संस्पृश्य जप्त्वा जयाहुति संख्यया प्रायश्चिता जयाहुति हुत्वा शतमंत्रण देशिकाः एवं जागरणं रात्री प्रभाते स्नानमाचरेत् सौरादिक नशं न्यस्य तदंते होममाचरेत् तता गर्भ ग्रहं गत्वा स्थनशुत्विं ममाचरेत् द्वारधारां त्रिया कृत्वा मध्येष्टा बिभाजिते तदेकाशं त्रिधा कृत्वा कान्नांशंदक्षिण न्यसेतु व्यामांशं वामभागेन जप्त्वा मूत्र प्रसारयेत् तत्सूत्रां तत्सूत्रं स्थाछतमधं प्रकल्पयेत् तत्सूत्रं मध्यमे स्थाय गौरोपोठं यथा दृदं गर्भाटाप्टांशके भागे देविकं स्थापनं कुरु पीठं प्रक्षाल्य वस्त्रेण पंचगव्याभिषेचयेत् पोठं मंत्रेण संपूज्य गंधपुष्पादिना बुधः अस्त्रेणाछादनं कुर्यात्प्रणवनैव दशिकाः ततो यागग्रहं गत्वा चास्त्रणं जुहुयाछतं पादप्रक्षालनं कृत्वा""चम्पविधिना बुधः परिचारकसंयुक्तं स्वस्तिसूत्रसमन्वितं ग"शिविक बाथ खेटके या रथपि वा देवोमारोपयेद्विद्वान् वाद्यधाषसमन्वितं वितानं छत्रसंयुक्तं धूपदोपसमन्धितं ग्रामप्रदक्षिणं कृत्वा नात्वा देशसमन्वितं संपूज्य विधिवद्वारं पुष्पाक्षतसमन्वितं । संपूज्य विधिवद्वारं गर्भगेहं प्रविश्य च व
"पुण्याहं वाचयेत्ततः

Page #463

परिशिष्टम्
[४२७ गर्ने संपूज्यद्विद्वान स्थाप्य पूर्वोक्तमार्गतः । पूर्णहुतिं ततो हुत्वा गारोगायच्यार्चयेत्बुधः स्थापयेत्तमहादेव मूर्ततम्य मंत्रवित्
तेनैवार्चदेवेशों मावाह्याग्नि विसर्जयेत् दृढोकृत्वाष्टवंधके निशक्ती सुनिरोक्षयेत् | मुले संपूजयेहेवों प्रणम्यानुशया सह स्नापयेद् गंधतैलेन सुगंधामलकादिभिः द्विरदो""वाहनांत वापीठांतं वा बलिं ददेत पंचगव्यादिकै स्नाप्य नाले (लि) केरोदकै लै द्विरदं दक्षिणा पावं तु ज्ञानशक्तिं प्रपूजयेत् संस्नाप्य च महादेवी नववस्त्रेण वेष्टयेत् वामपार्वे क्रियाशक्तिं ददाग्रे वृषभं यजेत् संपूज्य गंधपुष्पाद्यैः प्रणवनैव देशिका श्रीदेवों अग्निदिग्भावे दक्षिणे सप्तमातरः पूर्णाहुति तता हुत्वा संग्रहे ब्रह्मवंधिनी मातंगिनीसमोपेतं नैऋते जानुविस्मयं शंखध्वनिसमायुक्तं शंखधे।षसमन्वितं पश्चिमे तु धरां देवों वायव्ये मोहिनों यजेत् छत्रचामरसंयुक्तं सर्वाताद्य समन्वितं
उत्तरे तु शचों देवों सावित्रोमोशगोचरेत् ग्राम प्रदक्षिणं कृत्वा द्वारपूजां समाचरेत् गोपुरद्वारपाश्वे तु शंस्त्र पद्म निधिर्यजेत् ........."स्थापयद्विद्वान् श्रीपाद्योपरि वर्धनी | अणि पूर्बदिग्भागे महिमा चाग्नि गोचरेत देवी संपूज्य गंधाचं मंत्र न्यासं समाचरेत दक्षिण गरिम देवों लघिमा नैऋते दिशि शशिनां मूनि विन्यस्य वस्त्र स्ना""गदां न्यसेत् । पश्चिमे त्वाशकां देवों वशित्वा वायु गोचरे इष्टधा हृदयं न्यस्य मरोचै गुह्यदेशिकैः सामे प्राप्तमहादेवों प्राकाम्यामोशगोचरे पादांशांगु......""गौरोवोजेन संयुतं नैर्ऋते रुंधत यष्ट्रा लघिका देवता दक्षिणे षडांगं न चरेद्विद्वान मंत्र कन्या समाचरेत ईशे प्राकाम्यामेवा वापि संयोजयेद मृतेश्वरों बर्णपादं च भुवनं तत्वां तत्वेशि संयुतं सामसं गरयामध्ये सुंदरोमर्चयेत् ........ कलामात्रांसे'"जेन ललाटे विन्यम्स्कुरुः महादेवाग्रके मंी कमलास्त्रं समर्चयेत् जोवं न्यासं ततः कृत्वा स्मृतदेये सापदंशिक अजिनोज भिणी रोद्रो शांति निद्रा विकारिणो घन्याजमादाय देवां हन्मध्यम न्यसेत् स्तंभनं च षडैतानि शक्ति याजि विनाधिका तजलेनैव पस्नाप्य पायसान्न निवेदयेत् स्तंभिनो कार्यका मध्ये अंधिनी प्रवेदिकदले लापयेत्सर्वकलशैः बेदकुंमपुरःसर
भिणी दक्षिणे मागे रौद्रो वारुणदिक्दले ततः शुत्धेोकं हात्वा स्थलशुत्धि समाचरेत् सामे प्रिय बिकारी च स्तभिन्यां तं वलिं ददेत मंत्रोदकेन संस्नाप्य मंत्र न दापयेद्गुरुः द्वारादिबलिपीठांतं बलिबेरसमन्वितं तता देवोमलकृत्य वस्त्रपुयास्त्रगादिभिः
सर्वाताद्य समायुक्तं वलिं दत्वा यथाक्रम नैवेद्यां तं ततो विद्वान पडसे न समन्वितं
पादप्रक्षालनं कृत्वा"लयं प्रविशेद् गुरुः पानीयाचमनं दत्वा नित्यानिं च प्रकल्पयेत्
गोतवाद्यसमापेनं जयशब्दसमन्वितं कुंडे वा स्थंडिले वापि चूलिमध्ये यथा वुधः
धामप्रदक्षिणं पश्चाद्देवों विन्यस्य मंडपे तूपणों हुताशनं स्थाय दोपयेदिंधनैः सह
नीराजनं ततः कृत्वा केवलं लोह चिंतयेत् प्रणवनैव संप्रेक्ष्य गौरोमावाह्य पूजयेत् निरीक्षणादिभिक्षोध्याब्रोव्याधामंत देशिकोत्तमः
ततो गोरों समभ्यय॑ धूपदीपादिकं ददेत् पुष्पावोथपात्रंवा जहयाशिकायमा
तोषयेद्देवदेवेशं प्रणिपत्य क्षमा बदेत् प्रत्येकं षोडशं कृत्वा चरुणा च घतेन च | निर्माल्य धारणीयष्टा रात्री पूजावसानकैः
54

Page #464

४२८1
मानसारे
पवं प्रत्यहमभ्यय॑ यथा वित्तानुमारतः | लंबयेत् समभाग स्यात्तिथिभंग विधोयते एवं यज्ञायते मर्यः संपूर्णगमवाप्नुयात् मुखं पूर्ववदित्येवं हृदये दक्षपावके इति सूक्ष्मशास्त्र कामकोष्ट पटलः। नाभिपाश्वे तु वामेरुमध्यमे द्वारमेवहि इति मध्यार्चनं ॥
एवं सत्रत्रयं प्रोक्तं मासनं तु प्रवक्ष्यते प्रथ वक्ष्ये विशेषेण कामं काप्टम्य लक्षणम्
प्रासने वा महस्तं तु वेदावे स्वस्तिकं भवेत् योग भोगं च बोरं च शक्तिवोजमिति त्रिधा वरदं वा तथा दिव्यं कटाकांगेतु कटकं योगं शक्तिहमामागं पोठाकृति तु हच्यते
तेक्षिणो हस्तं वा वग्दं वामहापा उपानं जगताश्चैव भूमंदांकंपकर्ण कं
प्रसन्नवदनापेतं सर्वकामार्थ सिधिदं कंपपट्टो तदृर्व स्याइतवारि समयुतं
कमलालंवितं वामपव्यपादार्थ(@)जानुकं उपानं पादमेवं स्यात् जघांगेतिरुच्यते करंडमकये(टो)पेतं केशवधमथापि या कुक्षिं तत्कुमुदं ज्ञेयं वाहुयुग्मं तथैव च प्रसन्नवदनोपेतं सर्वकार्यार्थमित्धिदं कंठं कंठमिति ज्ञेयं "प्रोक्तं अधरोधरः
श्यामां द्विनेत्री द्विपुजा त्रिभंगी सव्यापसयस्थित पट्टिका महापट्टिका ज्ञेयं धृतवारि शिरस्मृतं
चितांत्री योगशक्तिर्भवेद्देवों मियुक्तं पूर्वसूरिभिः
सव्योत्पलासत्कटकास्तनोच महम्तमलं व्यपर. भोगशक्ति तथा वक्ष्ये द्विनेत्रं द्विभु तु वा
मेश्वरो च लोहजेन समायुक्तं सभाणभूपितं | गोशक्त व्याख्यातं बोरशक्ति रथवर चतुर्भुजं. पासनं म्यानकं चैव दक्षिणं स्वस्तिदं पदं
त्रिनेत्रं च जटा वामपादं स्थितं वापि दक्षिणं कु(क)चितं भवेत् | मकुटमंहितं द्विनेत्रं द्विभुजं वापि स्थानकासन मध्यमं दशतालेन मानामानप्रमाणकं प्रजांशं समधामानं मध्यम प्रविशिष्यते स्थानकं समपादं स्याद्वैशाखं स्थानमेव व विधीयते तदर्ध मध्यमं श्रेष्टं प्राधान्यं प्रविधीयते | सुखासनं च कर्त्तव्यं पयंकासनमेव च तदंतरेष्टमागेन नव शक्ति प्रमाणकं
मंदशतालेन""""मनोमानप्रमाणकं पूजांशं नाहतारं तथा चैव स्थूला ते(दे)शे विधीयते स्वप्रमाणेन कर्त्तव्यं परिवारसमावृतं प्राभंग समभंग वायतिभंगमिति त्रिधा पकहोनं पदे म्याप्यामथवा मानुषांशक कमेण नतमानं स्यादग्नि वेदेषु भागिकं एकाश्रितममानुप्यां असते ते च विक्रम अष्टादशाच विंशच चतुर्विशांगुलं त्रिधा पूजाभागं समहोनं मध्यम द्विगुणं भवत् अभंगदि त्रिभंगानां पादांगुष्टांतरं त्रिधा पूजांशं त्रिगुणं श्रेष्टं प्रत्यमे श्रेष्ट वेष्टधा मवेत त्रिवेदं पंचमात्रं स्यात्पाश्वतरमुदाहृतं नवांशं शक्तिमानं त्यजत्यांश वर्जयोजयेत ललाटं वामपार्श्वे तु त्वानेत्रांतपुटांतकं । तदुत्सेधावत्यक्ति""पादांतं तं भजेत् पनो वामे चत्दयामे नाभिर्दक्षिण पावके पंचषडाधिकं भागैकराहमुक्तं स्याशुभयादिनि वामेरुपाव वामांत्रि पाणिपाश्य प्रलंबयेत् संभवं पतदाभंगमित्युक्तं समभंग विधोयते । मायनोविन्शुमोपेतं योगराशिगुणं शुभे मखं पूर्ववदेवोक्तं म्रमध्ये नाभिमध्यमे तदुच्यते विमानं स्यात्मत्रं सप्तबिध मवेत वामेकमध्यमे पावं दक्षिणांनी तु गुल्फके । मध्यं मध्यं पुरा मध्यं पृट मध्यमं च पार्श्व
संयुतं

Page #465

परिशिष्टम्
[४२९ पद्ममध्यं द्विवाहु द्वौ सप्तसूत्रं विधोयते । अथ पार्श्वमूत्रं च मणिबंधावसानक मुशीशकंठमध्ये च वंशकामध्यमे
द्वांतरे वेदभागं स्यात्पंचभेदावसानक गुल्फमध्ये क्षयामध्ये मध्यमध्यं विधीयते करंडमकुटोपेतं जटामकुटमंहितं शिखामणिं मान्निमध्ये स्यान्मयं हृत्संगमूर्धके | पोतांवरधरं चैव दुकलांवरमेव च नासिकाग्रा स्यात् कंठ
मध्यममन्यमे
नास्याथ पंचमात्रं स्याद्व्यसनामविधोयते कुक्षि नाभेः तथा योनिः पादयोश्च प्रलंबयेत् । गुल्फमा पडंगुल्यं वस्त्रपयंतमीप्यते पशातं श्रोणिनासाग्रं पुरा मध्यं विधोयते । अभयं सव्यं हस्तं स्यात्स्थानचुचुकसोमकं तम्मात्सर्वप्रयत्येन सममात्र वियोयते सूत्रातलत्यामध्यं तु द्वांतरं त्रयोदशांगुलं मौलिमध्यं च पंचाथै ललाटे कोलकं भवेत वरदं वाव(म)हस्तं स्यात् श्रेोणी दुर्वासमायुतं हतेना"कर्माध्यं च सूत्रं स्याद्यवकोलकमुच्यते सूत्रतरहस्तं च त्रयोदशांगुलमिष्यते षडाधं च हृत्काउरो मध्यं च पार्वकोलकं अथवा चाव पाश्र्वेव वामा रुद्वयम प्रद्वयं चैव दयां षट्पंचैव नाभूरथांतरमध्यमे
__ कटकं तु विधीयते सूत्रमात्रार्थकं चैव नाभोमध्यं च षयवं बहिरभ्यंतरं वापी सव्यपार्वजपाक्षकैः मोकनी मूलद्विमानं स्यान्मध्यमूरुसमाक्रमः वाम श्चकरैवैव पद्म त्वल समन्वितं जन्यांते तु षडंगुल्याजघातं वसुमात्रक्तं
जाहिकल्को समं चैव प्रिया च सांतांतलिंगे नालकासार्थ(ध)वस्वंशं सूत्रादंगुष्टपूर्वक
चालयांतर्गतो स्यात् त्वधमात्रसमोपं च पूरसूत्रं प्रशस्यते
वाह्योसलादिग्विदिमस मंचैय कटकं कर्तरोदं पुरसूत्रमिति प्रेक्तिं पृष्टसूत्रमथ श्रुणु
डोजापुरं च पद्मच शंखं चकं धरामिव मालिमूनिं तु काटोनां ककुद्वंशस्य मध्यमे उ"शक्ति यमज्ञानशक्ति यमकियाशक्ति यम च वाष्णमध्यं च सूत्रं स्यात् पष्ठमध्यं विधोयते सांतलिंगे मध्ये शिस्वामणी मालि ककुवहातमध्यमे चालयांतर्गता स्यात् वाह्ये सालादिग्विदिश्व. श्रोवंजान्वायजंघानां मध्ये गुरुफस्य मध्यमे
प्टदेशे तन्मध्ये स्थापयेत् कामकोष्टाः ॥ लंबितपादमयं तु वकं वाह्यमधोच्यते
इति पद्मसंहितायां रौरवभेदे कामकोष्ट पाश्वं च पट्टे चाश्वं च स्नानमंडलवाह्यके मध्ये श्रोणिश्च पादा च उरु जंघा च मध्यमे
लक्षण विधिः पटलः॥ जंघामध्ये कलांगुष्ठ वाह्य स्यात क्रमबाह्यके
अथातः संप्रवक्ष्यामि कामकाष्टस्य लक्षणं उपानमुपमानं स्यात्प्रवक्ष्यामि श्राणिकूपर उद्देशे पूर्वतः कृत्वा पश्चानिर्देशमानकं पावके
लंबमानोप्यमानाप्या वक्ष्यते स्थानकस्य तु त्रिवेदा पंचमात्रं स्यादंत रात्रिविधं भवेत्। वाचायूथानातु"""मकुटं वर्णभूषणं स्यादरुमूलांतरमेकमात्रं साधंगुलानां तमु.
न""भुवं भेदं स्यात् स्थानकस्यापदमेव च मंतरेरे
समपादं स्थानकं देवो वैशाखस्थानमेव च जान्वंतजंघानलकांतरं च स्यादष्टषहभागषडं
तद्देव्यासनं प्रोक्तं त्रिविधं देशमुच्यते गुलेन
मूलप्रासादतारं स्यात्स्तंभाचं द्विरग""के मानसत्रं द्वयं चैव मणिबंधावसान
मारताल त्रियं गुल्यां निगमानं ततोचवत

Page #466

४३०]
मानसारे प्रासादं तारचातुर्य अघमं द्वांशवं भवेत् । वोरं चतुर्भजाकरं षडष्टादशमेव व द्यंतराष्टविभागेन वामानाममुदोरितं संपातास्थानकं देवीसर्वाऋत्वागतं तु वा पादाचं देशभागं स्यात् चतुरंशमधमाधम वैशाखं स्तनकं वाथ लंवमानमयोच्यते सतांशमथोत्कृष्टं द्वरंतराष्टविभाजिते पंच ब्रह्मस्य सूत्रं च कक्षांतर मुखांत ने नवमानोकृयां तस्मात्तत्त त्रिविधमुच्यते नवसूत्रसमायुक्तं पंचसूत्रप्रधानकं उत्कृष्टं मध्यमं होनं सप्तविशान्मधानिह उष्णोशागुलललाटे च नामाग्रे अनुमध्यमे द्वारोदयं समं मध्यं कन्यसं पादहोनकं हजध्यानाभियो अन्यास्थं द्विवादातरमध्यमे पादाधिकमथोत्कृष्टं द्वांतराष्पविभाजिते लम्बये ब्रह्मसूत्रं स्यात् मुम्बांतास्यात्स्थनक्षक नवनोकूयं वेशं द्वारा तस्य ततोच्चवत् मध्ये तारस्यात्यावं तु अंगुष्ट नव वाह्यके गर्भगेहप्रमाणं स्यानं दांशं नंदमानव लंबोत्कक्षपार्वे तुं पादांगुल्फस्य मध्यमे पकहस्तं समारभ्य षट्पडंगुलवर्धनात् लंवयेत्पृष्टसूत्रं स्यात् चिरे मध्यां तथैव च चतुर्हस्तांतमानं स्यात्तत्रयोदशमान कुकुन्मध्ये त कुचंब स्वोपिडातमध्यमे पकताल समारभ्य त्रियंगुलं च विवर्धनात् पाहणतं तु मध्ये तु लम्बयेन्पृटसूत्रक नवतालान्नमूत्यागं मात्रशात्प्रमाण कं मौल्यमामा न सूत्रांतं द्वरतरं सप्तमात्र सप्तांगुलं समारभ्य द्विद्वांगुलविवर्धनात पंचांगुलं तन्मध्ये ललाटं तु कलांगुलं प्रयस्त्रिंशचतांतं वा गुणषष्टिप्रमाण कं स्फुटां तान्नासिकानांतं स एवं कालकं हनु अधोच्चतारनाहं तु अष्टाविंशाद्विभाजिते तत्सूत्रात् षडंगुलं होककाहुरो मध्या त्रिपंचसप्तनंदरुद्रांशो होनाधिक्यं तु वा पुनः मथागुलां तत्तातदेतदेकांशं मानं तु त्रयस्त्रिंशत्प्रमाण कं स्पृशांतं हृदयांत स्यात् तत्सम श्रोणिमेव च पूजांशं त्रिगुणं श्रेएं झंतराष्टद्विभाजिते योनिमध्या द्वयांगुल्या उरुमध्यं त्रियंगुलं नवमानायं तस्मात्तत्तत्रिविधं तथा
जानुमध्यां त्रिलोकं च जंघा मध्येष्टमात्रक नीचानोच मध्यम श्रेष्टं सप्तविंशात्प्रमाणकं नलकाष्टांगुलं तस्यात् मानसूत्र प्रसारितं पुमाद्या परिचाराण प्रतिमोच्चं तथाधम द्वगुलांगुष्टयोरगं सूत्रात्पूर्वे तु निगम मायादिमानमित्युक्तमानांगुलेनसंमध कायमध्यात् पूरामानं सूत्रमेकादशांगुलं नूनं वाप्यधिकं वापि मानांगुलमथामथ कायमध्यां चिरपृष्टे साक्यंत्यहिंगुलं उत्तमा प्रमाण वशताहीनं होनाधिक्यं न | भवेत् कारयेत्
त्रियंगुलं तु ककुत्पृष्टे उरोमध्य भागमात्रक मांयाद्यांशके वृत्वातत्प्रमाणं न तोषकृत उरुमध्ये त्रियर्थं च पृष्टजानु त्रिमात्रक उत्सेधमान स्यात्याततदृष्णोष"सोमकं जंघामध्यं त्रिधांगुल्या नलकाकोलकं भवेत् मध्यमं ांतरालन निर्देशं तु पुरोक्तवत् पृष्टे पार्णि त्रियंगुल्यां द्वयपाश्र्वे गतविदुः योगं मागं तथा बोरं त्रिविधं वैरमुच्यते कायमध्यात्पुराबाहुपर्यतं त्रियंगुलं भवेत् योग स्याद्विभुजं प्रोकं देवपार्वे सहाशके षडंगुला बहिर्बाहुपर्यंतमंतरं भवेत् भागं तु द्विभुजं चैव शिवलिंगोषसव्यके परापराद्वयोर्मध्ये कायमो तथा मतं स्तनकं चासनं चैव देवी कुर्याद्यतामतं प्रभयं दक्षिणहस्तं तत्वस्त कठकान्यथा
मवव

Page #467

परिशिष्टम्
[४३१ स्वागत वरदं वापि अधो वा कट कान्वितं तत्सूत्राद्दक्षिणे नाभिः त्रियंगुल वा विधोयते लांघतार्वाश्रितं वामं हस्तगापुछसंख्यया तत्सूत्राद्दक्षिणे योग मध्यमे चतुरंगुलं अभयं स्यात्करस्याग्रं स्तनचूचुवं घृतं
तत्सूत्राद्वामजा चांतं त्रियंगुल्या समं भवेत् स्वागतं नामिमोमांतं वरदं श्रेणितत्सम अधिमंगं मुखे सूत्र"स्वात्पंचांगुलं भवेत् अधो वा कटकाग्रं तु कर्यतं तत्मम तु वा त्रियंगुलं नाभिमध्यां च योनोमध्यं शरांगुलं तत्करो वाश्रितं वापि माप्रांतं कराग्रहाक जानुमध्यं गुणांगुल्यं स्थितपादस्य मध्यमे तत्सूत्राद्दक्षिणे हस्ते तलमध्ये त्रयोदश चतुर्भुजाकारसंयुक्तं द्विभु पाथमुच्यते चतुर्दशांगुलं वापि पंचादशांगुलं भवेत् सव्यहस्तं तु कटकमुत्पलाधरसंयुतं तत्सूत्राद्वामपाश्वं तु द्विसप्तांगुलमेव व वामप्रलंबितं वापि वग्दं कय्याव लंबितं पंचदशांगुलं वापि पोडशागुलमिप्यते तत्सूत्रात् कटके मध्ये निबनांतु त्रयोदश
आणि कूर्पय योनो बंद्वित्रियंगुलांतर बहिः सूत्राल्ल्बाकराग्रं तु नोबसा दशांगुलं बरहस्त(स्ता)वसानं च उर्वकायप्रमास द्विभुजं च प्रकर्तव्यं चतुर्भुजाकारसंयुतं मध्यमाभ्यंतरं वाह्ये मणिवंधावसानक तत्तत्प्रकारकारणा कुत्सनं तु तथाच्यते अभ्यंतरमुखं वापि वहिर्मुखमथापिवा पर्यकासनं वापि अर्धपर्यकमेव व कतरियग्रं तु हिकायानत्करं जत्रुतत्समं वामांख्रिशाययेद्वत्यात् पादं प्रलंबयेत कायमध्ये पुरामानं सुत्रांतत्परी भुजाः चतुर्मजं त्रिनेत्रं च बरदाभयसंयुतं द्वंतरं पार्णिहस्तं च नंद सप्ताशदाद्वयं पाशांकुशधरा देवो पद्मापद्माक्षधारिणी अंगुलं तु विधिज्ञेयं परमानं निर्गम भवेत् ऋजुसूत्रात्समायुक्तं पद्मपीठे निषण्णके तत्त्वाह्य व(म)णिवंधांतं तरं द्वादशांगुलं शाधितांत्रिकजान्वंतं उर्वकार्यार्थ मालक चु(च)तुदेशांगुलं वापि पंचदशांगुलं भवेत् सूत्रात लंवितं जांचांनं वेदमं(मा)त्रान् तिलान् पादांगुष्टद्वयोर्मध्ये अष्टांगुलमुदाहतं
भवेत् प्रपदं षडगुलं वापि भागं पाणं तरं भवेत् सूत्राल्लंबितपास्यंत द्वरतरं सप्तमात्रक वाह्यांगुलं मवेदिक्षु षण्मा नलकांतरं नवसूत्रां गुवापिनी ब्रमानं "त्रिधा भवेत् जंघामध्ये प्रियंगुल्यं जानु द्वंग्तर.
पन्यांगानि च सर्वाणि स्नानकोतवदाचरेत बंगुलं मंत्ताकुमध्यं च उरुमुलमांगुलं अथवांत्या(न्या)प्रकारेण वामपादं प्रलंबितं समपादं स्थानकं तं देव। समऋत्वागतं तु वा द्विपादतलमापोतं वापि अभंग वा त्रिसूत्रक वैधिशाकं स्तनकं प्रोकं त्रिभंगांगे युतं भवेत् दक्षिणे पुष्पहस्तं तु वामहस्तासनोस्थितं स्वस्ति"दक्षिणं पादं वामपादं तु कुंचितं सूत्रापुष्पाधरं हस्तं मध्यनोबं त्रिधा भवेत पाम[ग]समभंग वाप्यधिभंगमिति विधा नवरुद्रांगुलो वापि तत्त्रयोदशमेव व त्रिवेदशरमा च क्रमेण ततमाचरेत स्वीगंतात् मणिबंधांतं द्वरतरं नवमात्रक नतमानकं अमयं वरदं पूर्वेकटकमपराभुजे उरुमूलात्प्रकोष्टांतं द्वरतरं सप्तमात्र मूनि मध्यं च तत्प्रोक्तं वामनासापुयंत वामहस्तासंता नीत्रमानं यथाक्रम अन्वंतं वामपार्वे तु हिकामध्यार्थमात्रक कुंचितांत्रिंकजान्वाच्यंदशं द्विथिदशमेव व सत्रास्तनोर्मध्ये..."पंचभ्यांगुलमुदाहतं | सूत्राल्लंबकरां तु नीबसाष्टा दशांगुलं...

Page #468

४३२]
मानसारे द्विभुजं च प्रकर्तव्यं नाभिसूत्रात्सम भवेत् । वामेवं शशिसंयुक्त सव्ययेनार्कपुष्पयुक् नूनत्वामधिकं दत्वा चांगुलं वा प्रियंगुलं माल्यग्रं पुष्पमाल्याभ्यां मुक्त तामा प्रकल्पयेत् लंवितांत्रि कपास्यों तंतस्रात् द्विद्वियंगुलं ललाटपट्टसंयुक्तं वर्णपुष्पं तथामयं स्पृशं तं वा बिशेपेस त्रिप्णमानं तु भागय मकुटस्यान्वितं प्रोक्तं वर्णभेदमाच्यते खानकं तत मानं तु तदर्थ चासनं भवेत् शुत्धशामानिमं बणं महोवर्णमथापि वा प्रामंगं तत्रिसूत्रं तु मानसूत्रं पुरोक्तवत् श्वेतवर्णमथा वापि निभीरक्तं च संयुतं पासनं तु ततं प्रोक्तं प्रयुतानं तु मुच्यते देवीवर्षमिति प्रोक्तं भूषणानां तु मुच्यते पक्षमालांकुशं चक्र परशुं पवि(वापि) दक्षिणे नाच्या वर्णपयंत घट्सप्तांगुलमिष्यते कमंडलुं पाशशंख चा काणं वाथ वामके कल्पोर्वे पंचवक्त स्यात् वस्खाल्लंबितकमात पायुधानं मुखं दोषं तत्तारं क्रमसंयुतं पीतांबरधरं भूष्यात् उरुदामं प्रलंबयेत् चर्तुभुजं प्रकर्तव्यं अपरे तत्करे तरे
रक्त वा पादजालामं पादांगुलीयकं भवेत् तहेवीषदभुजं चारादशहस्तविशेषतः कटकात्रिसंयुक्त चित्ररत्नबंधमंगुलीयकं षट्भुजालस्यमाला च इक्षुपापामयेवहि परंतुग्रीवमंगुल्या उत्तरोयं प्रलंवयेत् अब्ज स्यात्पुष्पवाणं च वरदं बादिकधरः बाहुपूरिमसंयुक्तं चित्ररत्नविभूषितं अक्षमालोक्षशापां च पाशं चाभयं तथा वाहुदामप्रलंवस्य बाहुपुष्पं प्रलंवितं वरदं बामपादेषु दशहस्तां प्रकल्पयेत् मकरकुंडलसंयुकं सिंहकुंडलमेव व पंचवक्तां जटामाली त्रिषेत्रं श्वेतवर्मनि कर्णमंबूभवेत्कणं पुप्पदाम प्रलंवयेत् श्वेतपद्मासनासोनं श्वेतपद्मासनसितं रक्तकंचुकसंयुक्तं हे कंचुक""मिष्यते अथवा प्रसाकारेण रक्तां वा रक्तपद्मिनी सर्वाभरणभूष्याषि श्रृंगारबदनान्वितं जटामॉलिसमायुक्तं किरीटमुकुटं तु वा प्रत्यंगममितं प्रोकं नामभेदमिहोच्यते करंटोकामतुंडं वा केशबंधमथापि वा उमयाशिवतेदेवो पद्मापद्मालधारिखो मखसाधं त्रपावांचि द्विमुखं मौलिदोधिक प्रक्षोकुंडधारि""""प्रमाशिदेस्यथाक्रमः शरधिपरिता नाहमर्मथा कानि मौलिवत् शंखचक्रधरादेवो वैष्णवांशी यथाक्रम मूला ताप्टसप्तांशं मंशेनाग्रस्य तारकं पाशांकुशधरादेवो क(कृष्णंपरशुधारिणो किरीटं तु जटामैालि तार मूलाग्रसव्यय
महादेवोश्वरी प्रोकं पंचभेदं तथामतं करंडिकाप्रमूला स्यात् दक्षयक्ष यतः कमात्
त्रिया""बरणं श्रेष्टं द्वितीयां मध्यमं तथा त्रिपंचसप्तनंदैर्वा सोचया च करंडिकाः अंतर्वामधर्म विद्यात् स्वस्थानं भवनं कमात् चतु""पूमसंयुक्तं चित्रारले विभूषितं सालाभ्यंतरके वा स्यात् द्वात्रिंशदेवताकमात जटामकुषाणां जटांते पुष्पसंयुतं | वायुमुख्यापदे मध्ये दगोशानापदंत

Page #469

परिशिष्टम्
( ख )
अथ गोपुरलक्षणं कथ्यते
अथ वक्ष्ये विशेषेण गोपुराणां तु लक्षणम् । अन्तर्मण्डलासारादि अथ प्राच्यते क्रमात् ॥ द्वारशोभा द्वारशाला द्वारप्रासादहर्म्यवत द्वारपुरमित्येते क्रमान्नाम प्रकीर्तिताः । पकादि भानुभूम्यन्तं द्वारशोभां प्रकरूपयेत् त्रिभूमिद्वात्रिंशभूम्यान्तं द्वारशाला द्वितीयके । त्रिभूमिर्वा चतुर्दशभूम्यन्तं द्वारप्र (प्रा) सादवत् कुरु चर्तुभूम्या तुहयां पञ्चादशवन्तं तु वा । पञ्चभूम्यादिमारभ्य पोडशानतलन्तु वा अथ वा सर्वशालानां यथायुक्ति प्रकल्पयेत । त्रिचतुर्हस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् नवपक्तिकराद्यं तु पकद्वित्रितलं तु वा । रुद्रभानुकराभ्यां तु चतुष्पञ्चकुलं तु वा त्रिपञ्चहस्तां विशान्तं रस सप्ततलं तु वा । किं (बि) शान्तं प्रष्टरुद्रतलं तु वा ॥ त्रिसप्तहस्तचत्वारिवशमेकादशतलं तु वा घट वेद हस्तपञ्चाशत् भानुत्रयोदश सप्तविंशति हस्तादि पष्ट्यन्तं तु विशेषतः चतुर्दशतलं वापि पञ्चदशतलं तु वा । त्रिंशं हस्ताद्यर्शान्यंत पोडशानांतलं तु वा यथा विशाला यथा हस्तमानं तु वर्धयेत ।
....दिनौ हर्म्यमूलस्या विशाले " मूल (प्रा) सादविस्तारे सप्ताष्टनवभापि (जि) ते दशैकादशभागं तु एकांशं रहितं क्रमात् शोमा दिगो पुरान्तानां विपुलं कीर्तितं क्रमात ॥ fare भास हर्म्याणां गोपुराखां तु दीर्घकम्
मूनालय विशालं तु चतुष्पञ्चषदंश के सप्ताष्टांक दोनं तु ध्वन्दशो मोयं भवेत् मूलगेहं त्रिभागेकं भागमधीशमेव वा त्रिचतुरंशे तु गुणां तु तथैव च पञ्चभागं तु वेदांशं सान्तेषु प्रथमादिषु शोभा दिगोपुरान्तानां तत्तच्चान्यान्तयं क्रमात् । तन्तदंशेवशात् वृद्धिशोमादोनां तु विस्तरम् अल्पेवं हर्म्यमानं स्यात् हस्तमाने तु पूर्ववत् । सपाद सार्धपादनात् द्विगुणात् द्विगुणं तु वा त्रिभाभागं तु द्विभागं तु तथैव च । शमादिगापुरं तान्तु एवं स्यात् हर्म्य प्रगृह्यनाम् ते किञ्चिद्विशेषोऽस्ति तद्विशेषं शृणुष्वति हस्तमानेन विस्तारात गृहीते तु विशेषना । हस्तक्षेोगप्रवृध्या वा हान्या वा पुण्यमाचरेत् प्रायादिशोभतेभेदं हस्तमानेन कल्पितं । अधिष्ठानस्तंभवर्गल पञ्चरं कूट कोष्टकम् विस्तारायांमतन्मानं मुपरिपरिवर्गितः । पादाभ्यन्तरे मध्ये बाह्ये पाद तले तले त्रिविधं गोपुरमाख्यातं षोडशानां तलं भवेत् विस्तारायामसमाख्यातं तेषां तुंगमथेोच्यते । विस्तारे सप्तभागं तु तत्तुंगे वसुमागया विस्तारसप्तरूपांशे द्वितीयं उच्चायं भवेत् । विस्तारे सप्तभागं तु पञ्चाशं तु तृतीयकम् विस्तारे सप्तभागं तु षडंशं तु त्रयोदश विस्तारे सप्तभागं तु चतुर्दशांशं तु पञ्चमे पते गापुरसप्तारं षोडशांशं तदुच्चयम् ।

Page #470

मानसारे
४३४] सप्तगोपुरमाख्यातं पोडशानां तलाम्मकम् । | अलिन्द्रांशैकभागेन हारव्यासं शिवांशकम् पेशं पूर्ववदुद्दिष्टा तले तले तु वर्धयेत् कूर्णकूटशिवांशेन शालायाम गुणांशकम् उत्तरादिस्थूपिपर्यन्तं शास्त्रोकं तु प्रगृह्यतां . एकांशं पग्धरं व्यासं अधाशं द्वारयान्तरम् विस्तारामयामध्ये वाकवाह्यमुच्यते । कल्प्येवं ग्रादिभूभ्यान्तं पूर्ववत् शेषवत् भवेत । विस्तारस्य त्रिभागैक चतुर्भागकमेव च त्रितलं ह्येवमाख्यातं चतुर्भूभामयाच्यते पञ्चमागे द्विमा वा सालात् वाह्य तु निर्गमः विस्तारे तु दशांशेन गभगेह गुणांशकम् सार्धहस्तं समारभ्य षट्पदंगुलवधनात् गर्मगेहं तु शेषेण मध्यांशं कुटयविस्मृतम् पञ्चहस्तविधिर्यावत् क्षुद्राणां द्वारविस्मृतं । अलिन्दं पकभागेन हाराव्यासं प्रथा भवेत् द्वाराणां तु तथा प्रोकं हेवमाने तथा"। | पश्चरं कर्णकूटं च पकैकांशेन कल्पयेत् वारे पञ्चांशसप्तांशे सप्तांशे तु दशांशके कूटान्तरसमायाम शेषं हारांशपश्चरम् अन्य पादहोनं तु द्विगुणं द्विगुणं तु वा शालायामं तु वेदांशं अधाशं द्वारयातरम् सार्थपादं तु पादं वा द्वारोत्सेधं तु सप्तथा । पादिभूम्येवमाख्यातं उ•वपूर्वमदाचरेत् लिंगस्य मध्यमद्वारे मध्यमं तु वदाम्यहम् । विस्तारे तु दशांशे तु भागांशं तु तथायतम् शिवानि भूतधातुश्च नवांगुन विशेषतः। पूर्वे परे च शाला च पञ्चभागेन कल्पयेत् लिंगमध्ये तु वामे तु द्वारमध्यं प्रयोधयेत।। शेषं पूर्ववदुद्दिएं चतुर्भूमिमिदं परम् । तन्मध्ये गोपुरायाथ श्रुपयापाश्वयोर्मतम् । चतुर्दम्येवमाख्यातं पञ्चभूमिमवाच्यते। गुखं वक्ष्ये समारभ्य यावदेकानविशति ताग्मेकादशांशे तु पायामं च तथैव च तावत् पलिस्तु विस्तारे द्वयम प्रकल्पयेत् । गुणांशं गर्भगेहं तु द्विभागं भित्तिविस्मृ(स्तृतम् यावत् पक्षिस्तु यान्या सेवतेपाय पडिकया। अनिद्रशिकभागेन हाराभागेन कल्पयत विस्तारे पञ्चमागे तु गुणांशं गभंगेह कम् पकांशं पञ्जरं प्यासं"...""व्यास शिवांशकम् शेषं कुपविशालं स्यात् ताराण्ड वा ग्रहस्तथा।| शालादीघं तु वेदांशं कल्प्येवं प्रथम तलम् पषमेकतलं ख्यातं द्वितलं तथाच्यते
तस्योर्वे भूमि व्यासं पूर्ववत् परिकल्पयेत् विस्तारे सप्तमार्ग वा पायामे पि तथैव च तारं पकादशांशं तु तत् दोघं तु त्रयोदश गुर्गाशं गभंगेहं तु शेषं कुद्मविशालकम् । शालायामं तु पञ्चाशं आयामं तु प्रकल्पयेत् पकांशं कर्षकूटं स्यात् गुणांशं गोष्टदैर्ध्यकम् कूटकोष्टादिसमिमां प्रागिवेव प्रकल्पयेत् हारांतरशिवांशं स्यात् कलल्पमेवं तु मेव वा पादे धिष्ठानयात्तुंगं मूलप्रासादमूलवत् विस्तार सप्तमागं स्यात् नवभाग तथायतम् चतुप्पश्चषडंशं वा सप्ताटनयमेव वा शालादीघं तु पञ्चांशं पायामे तु प्रकल्पयेत् । दशैकादशभागं तु कतैका शोपपीठकम् हारांतरं तु कूटं च एकैकांशे न कारयेत् शेषं तु गुणमागं तु कृत्वैकांशं धरातलम् कूटान्तरसमायां शेषं हारान्तरंत्विमम् । द्विभागं चरणात्तुं वा कल्पयेत् कल्पवित्तमा हारान्तरार्धमानेन भद्रं वा मद्पग्धरम् उपपीठ विभागं तु तुंगं पाशोपपोठकम् द्वितलं ह्येवमाख्यातं त्रितलं चाधुनोच्यते अथवा हस्तमानेन द्वारमानमधोच्यते नवांशं विमधे(जे)त व्यासं पयामं च तथा भवेत | तत्तंगं चतुप्पञ्च षडसप्ताष्टनवभाधि(जि)ते गर्भगेह गुणांशं स्यात शेषांशं ग्रहपिण्डकः । दशरुविभागं तु कृत्वैकशिविशेषतः

Page #471

परिशिष्टम्
[४३५ उपपीठेऽथ शेष गुणभागं विभागि(जि)ते । तदधं च मानञ्च द्विभागं चरखादयम् अधिष्ठानं तदेकांशं द्विभागं चरणादयम् तधं प्रस्तरोत्सेधं तत् समं गलमुच्यते पादबन्धमधिष्ठानं पादान् बाह्यवगतलाम | गुणांशं शिवरात्सेधं शिवामानं शिवांशकम् मूलवस्तुनिरोक्ष्येव पादाधिष्ठामश्चकम् चतुर्भूमिसमाख्यातं पञ्चभूमिमधे व्यते । अथवा द्वारतुंगं तु षडभागं तु विभाधि (
जिते शिखान्तं तूत्तरादिश्च त्रयोविंशतिभागया गुणशं चापपीठर स्यात् पकांशं तु धरातलाम् द्विभागं प्रस्तरोत्तेधं सार्धवन्यांनि तुंगकम् । द्विभागं चरणायाम् एवमेवं विधीयते तदर्थ मञ्चमानं तु त्रिभागं चरणोदयम् । उपपोग(ठे)श्चतुर्भागं मद्विभागं विधीयते तस्यार्थ(ध) प्रस्तरात्सेधं चरणस्यार्थ(ध)पक्षकं एकांरतु मसूराश्च पादायामद्विभागया तदर्थ(ध) मञ्चमानं तु पादतुंग द्विमाधि(जि)ते एकांशं प्रस्तरोत्सेधं कल्पयेकल्पवित्तम् प्रस्तरोश्चं(च) शिवांशेन कन्धराशिवांशकम अथवान्यप्रकारेण उपपीठोक्तवत् कुरु । सार्धद्वयंशं शिरस्तुंगं शेषमेके शिखोदयम् । शेषतु पूर्ववत् कुर्यात् युक्तायुक्तं द्विजोत्तमा पञ्चभूमिसमाख्यातं रसभूमिमधोच्यते होमान्तं सीमान्तं वा चरणायाम विधीयते हस्तमादिशुभाख्यातं यादिशुभसंख्यया पादबन्धमधिष्ठानं द्वारशाभादिना कर। एकादिपञ्चभूम्यान्तं वक्ष्ये संशिल्पशास्त्रतः स्थूप्यान्तं उत्तरान्तं च रसविभागं विधीयते त्रिचतुर्हस्तमारभ्य नवपकृति विस्मृतम् सपादं प्रस्तरोत्सेधं सस्यांशं गनतंगकम। सप्तादशकराज्ञेयं द्वितलादि विमानकम् पायेन अश्चि(श्वि)नीभागं तु शिखरं शिखरे तारे सप्तदशोत्सेधं अन्यर्थं तु त्रिपादकम् शेषं शिखोदक
द्विगुणं तु तदुत्सेधं शान्तिकर्म पोवृकमानथा एकमेव तलं प्रोक्तं द्वितलं शृणु मूत्रतम् । धयदं चाद्भुतं चैव चतुर्थोदयमीरितम् उत्तरादिस्यूपिपर्यन्तम्
चतुरं वृत्तमायामं द्व(द्वर)श्रवृत्तं षडश्रकम् उत्तरादि शिखान्तं च नवभाग विभाधि(जि)ते अष्टाश्रममाकृतिरयाष्टां शिस्त्ररेवत तथैव च । प्रस्तरात्सेधं सपादांशं तद्वयं चरणाद्वयम् । समन्त्रिपादमर्थ वा मुखमण्डपमिष्यते मञ्चमानं शिवांशेन तत् समं कन्धरोदयम् समन्तमण्डपं यस्या शान्तगलकम सवेशकम् शिखरं सार्धवक्षांशं त्रिपादं तु शिखोदयम् । पकहस्तद्विहस्त प्रासादांशांशमेव वा द्वितलं ह्येवमाख्यातं त्रितलञ्चाधुनोच्यते। अन्तलस्य विस्तारं द्विदण्डम् तस्यवेशनम् स्तूप्यान्तं उत्तरादीनां भानुभागं विभाजिते युग्मस्तंभसमायुक्तं युक्त्या सर्वागशोभितम् प्रस्तरोत्सेधं सपादांशं सार्धद्वयंशांध्रितुगकम् सावकाशान्तरालं चेतद्वित्रिहस्तारं तु वा कपोताचं शिवांशेन चरणाया द्विभागया पाश्वं सेापानसंयुक्तं हस्त हस्त विभूषितम् मश्वमानं शिवांशेन चैकभागेन कन्धरम् धर्म कुल्टयार्थकं तत् समं पापादनवाभि"" शिखरोच्चं तु पक्षाधं शेषभागं शिखोदयम् विष्कंभमानकम् त्रितलं ह्यषमाख्यातं चतुर्भुमिमधोच्यते । तथुनतायातकरेषु हस्तमानाहीनं त्रिपा....... उत्तरादिशिनान्तन्तु द्विनवांशविभाजिते हानत्रिपादकरमथं मथाविपातम् । पादूनद्वयशमंचोपं गुणांशं चरखादयम् | तत्रैववस्तुनि यथोचितमाकरैश्चै हानिञ्चा तदर्धं प्रस्तरोत्सेधं साधं दंशांघ्रितुंगकम्
. वृत्तिकनिन्दामनेकशाजैः
55

Page #472

४३६]
मानसारे विमानं भवनं हायं साधं धामनिकेतनम् त्रिःसतांशे प्रस्तर चत्तरांगस्तत्वधं स्यात् प्रासादं सदनं सद्मगेहमावस गृहम् ।
सातुभागं कलान्तं। मालयं मिलयं वा समस्तिदं वस्तु वास्तुकम् मालिगान्तयास्विगस्तत् प्रदीक कुर्यात् दुवे क्षेत्रमायतनं वेश्म मन्दिरं धिष्ण्यकं पदम् । वाधनमनिहा। लयं क्षयमागारञ्च तथोदयसितं पुना अथवा प्रस्तरोत्सेधं दण्डमानेन कारयेत् स्थानं मिन्यावमुक्तानि पर्यायाख्यानि पण्डितैः । दण्डमध्यं त्रिपादावं मुक्तारं त्रिविधं भवेत् गेहं तु भूतंशं त्रयांशं गर्मगेहकम्
कपोता द्विदण्डाधं लंबन अर्धदण्ड कश्च । धानमागे तु सप्तांशं युगांशं नातिरोहकम् तत्सम निर्गमवापिदण्डं सार्धदण्डकम् पाणशं नवभागेम रुद्रांशे नवभागं तु शेषप्रस्तारमानं तु पञ्चभाग विधीयते यामे त्रयोदशांशे तु ध्यंशे नवभागं तु मालिंगसमांशेन कुयादन्तरितं पुना सप्तदशनवांशकम् स्तारा) तु ते सर्वे प्रत्युत्सेधात् विभागाभ्यां मेकांशवाधनं भवत् मातिगेहविशालता विस्तारा) तु ते सय हम्य ताराप्टमागेकं हीनं वेदिकं विस्मृ(स्तृतम्। नातिगेहविशालता
वेदितारं चतुर्भाग् विस्मृ(स्तृतम् पकद्वित्रिचतुष्कं च षडंशांशेकभूमिके
शिखरस्य त्रिभागेकं नाभिकाविस्मृ(स्तृ)तं भवेत् पञ्चषट्सप्तमागं तु द्वितलस्य विधीयते ।
शिखरे पञ्चभागे तु व्यंशं फलकविस्मृ(स्तृतम् समाष्टनवभागं तु दशैकादशभागिकम्
फलिके पञ्चभागे तु वेदाधैं पद्मविस्मृ(स्तृतम् त्रितलस्य विधातव्यं भागमेवं प्रकोर्तितम् ।
पद्मरागत्रिमागेकं कुंभसैधिवलग्नकम् त्रिचतुष्कं च परमात्रं पादविपमिष्यते।
वलग्नस्यत्रिभागेकं कुंभस्योपरि कन्धरम् सपादसार्थ(ध)पादनं द्विगुणं द्विगुणं तु वा
अन्धरं त्रिगुणं पालितं त्रिभागेन कुडमलम् दास्तंभस्य विस्तारं सर्वधाना प्रकीर्तितम्
समं त्रिभागमध वा महानासिविनिर्गमम् अथवा पादविकंपं पादात्सेधं वशेन हि
तदयसस्त्रिचतुर्भागं होनं स्कन्धरतुंगकम् तत्तत् पादादयेयं तु वसुनन्ददशांशक
शक्तिध्वधं(ज)तदूर्वाचं(च) त्रिपादं वा विधीयते एकैकपादविष्कंपमदाडस्यैव वर्तति ।
कन्धरोच्च त्रिभागेकं वेदिकादयमोरितम् विभागद्वयमर्थ(ध) वा चतुर्भागन मेव वा
सार्थदण्ड द्विदण्डं या क्षुदनास्या विशालकं कुद्यस्य स्तंभविस्तारं प्रासादे सार्वदेशके
पादात्सेधे वन्दि नन्दाप्टाभागे द्वारोत्सेधे तत्त. रसमुनिव सुभागे स्तंमं तुंगेशकेन दृढतरमिति
देकांशहीनं । मोकं न चानतं वेदिकायां ।
विस्तार स्यात् तत्ततुश्वार्धमानाद्वारं कुयात् तदुदयगुणवेदेष्कशकैकं शमथं द्वयमुपरि च
___हऱ्यामध्ये सुराणाम् । बन्धम् शेषामं गलं स्यात्
योगव्यासपादविष्कभमानं पादाधिक्यं
पादमधं त्रिपादम्। चन्दांश्चिन्यो स्थाणु चितांशयुग्मं शैवं कुंभे । बाहुल्यं स्यादुच्चा वेदभागे बाह्य साधे क्षेपण मूर्ध्निकण्ठे समञ्चे।
तु त्रिभागे। पादे पादाथा(धा)रके अष्टांशतुंगे पदवर्गा | भित्तिासे द्वादशांशे तु बाह्ये पाश्चशिान्त
स्यात् सञ्चितचैक शौक भूमा। । द्वारयोगस्य मध्यं तद्वतवान्तं स्तममा

Page #473

परिशिष्टम्
[४३७ तयाच मध्याति भित्तिमध्यं विधिज्ञैः। | चतुरश्रकायंताच च नागरं परिकीर्तिम् । धन्मान्तं वा च गम्यान्तं कैरवान्तं गलान्तकं अष्टाधं च पडभ्रं च तत्तदायाममेव च घट्टिकारातल पञ्चभेदं सर्व बुधामास्तु। | से।धिद्राविडमित्युक्तं वेसरं तु प्रवक्ष्यते ॥ तत्तत् धातिवशात् प्रोक्तं बलद्वारं विधिक्रमात् । वृतं वृत्तायतं दृयश्नं वृत्तं चातिप्रकथ्यते धन्मान्तं शूधातोनां धगत् पैश्यं प्रकल्पयेत् । । स्तूप्यन्तं चतुरश्रं वा नागरं वा प्रकोर्तितम् कुमुदं क्षत्रियं स्थाप्य कण्ठं विप्रमहोच्यते । पादादि स्तूपिपर्यन्तं पट्टिकां देवसंस्थाप्या सर्वधा तेपु योगिकम् श्रीवास्तुप्रभृति वृत्तायात् वेसरं तमुदाहतम् घ(ज)लद्वारमिदं स्थाप्य बाह्य नालंप्रयाध (ज)येत| श्रीवाकप्रभृतिवस्वधं विमानं द्राविडं भवेत द्वादशांगुलमारभ्य त्रिव्युंगलविवर्धनात् तले तले विमानानां देवादिक्षु न्यसेत् क्रमात चतुर्विशांगुलायावत् आयाम पञ्चधा भवेत् । । पूर्वाया द्वारपालौ तु नन्दिकाकोच विन्यसेत अस्ता(सता)ष्टांगुलमारभ्य द्विद्वयंगुलविवर्धनात् दक्षिणे दक्षिणामूर्ते पश्चिमेऽच्युतमेव हि । तारं पोडशमात्रान्तं पञ्चधा परिकीर्तितम् । प्रथया लिंगसंभूतं उत्तरे तु पितामहम् समं त्रिपादमयं वा बनचित्रं तु मध्यमे | मण्डपे मध्यमे भद्रे दक्षिणे तु विनायकम् त्रिचतुष्कं च पण्मानं तारं तत् समनिम्नकम् । तत् पूर्व पश्चिमे वापि नृत्तरूपी विशेषतः॥ मूलात् पञ्चविभागं स्यात मरुतारं समश्चितम् । कान्यायंनि च तत्मागे क्षेत्रपालं तथैव च कटितं सिंह वक्तं स्यात् किञ्चित् मूलानताग्रतम् । स्थानकं लासनं युक्तं दिशामूर्ति न्यसेत् बुधाः पव(क)नालं प्रकतर्व्यम् वामे प्रासादमध्यमे । विशेपेण कनोपेत रूपाणां वा विधीयते अन्तःपोठस्य नालम्य समं वा वहिरिष्यते। । एवं मूलतलं प्रोक्तं उपर्युपरि वक्ष्यते विस्तरायाममुत्सेचं सांगानोचमाक्रमात । पुरन्दरं न्यसेत् पूर्वे सुब्रह्मण्येमधापि वा संक्षेपदण्डमुद्दिष्ट अलङ्कारमधो (थो)च्यते । । दक्षिणे रा(श)रभद्रं च नारसिंह च पश्चिमे व्रततग्रोवामस्तकवैधयन्ती श्रोभागं स्यात् कर्ण- | उत्तरे तु विधातारं धनदा वा विशेषत: • कूटोपयुक्तम् ।
पवं द्वितलं विन्यासं त्रितलं नमरुद्रनाम् । मध्ये भद्रं श्रीविशालं तदेव स्व श्रोचाधिष्टकं तले तले म(भ)टान् सिदान गन्धर्वादिर्मनी स्वस्तिबन्धाः।
न्यसेत् वेदाश्रामं तधिरधोकर स्यात् दवीथ श्री. पोडशप्रतिमाश्चैव सर्वन्तपरिकीर्तिताम् वृततथ हस्ति पृष्टं हि नाना
ग्रोवाधस्तात् प्रतेकर्धे कोणे कोणे वृषान्यसेव त्रप्तवाश्रामं शीर्षकं स्कन्धकान्तं तत्तत्तन्नाम्ना | सर्वेषामपि देवानां तत्तद्वाहनमोरितम् तत्तदायामयुक्तिः।
इन्द्रमादिभिः युक्तिं विमानं संपदां पदम् मध्ये भद्युतं मकर्णकूटं च युक्तं तु मस्तके कूपैर्माडै स्तोरणैर्मध्यभेदैर्युक्तं सर्वगिशोमं __कोटष्टं कुंभ भद्रनास्यम्
नानाधिष्ठानांघ्रिवेद्यादियोगम् । वृत्त वा गलमस्तरेकनाभै तत् केसरं प्रोक्तं या(धा)म्नः प्रोक्तं ते तवा नामयोगधर्मशालैः युगावागलं शिरः।
पञ्चरं तोरणं मध्यमदम् । पञ्चसप्त तु भागे तु त्रिध्यंशे मध्यमद्रकम्
मयमते वास्तुशास्त्र एकभूमिविधानो नागरद्राविडं चैव वेसरं च त्रिधा भवेत् ।
नाम एकोनविंशाध्यायः॥
नामवत्।
।

Page #474

४३८]
मानसारे अथ जीर्णोद्धारण लक्षणं
| अपमृत्युभयं नास्ति सर्वेषां भाग्यवर्धनम्
बाहुपुण्यवतं कर्तु जोगोंदारणस(स)भवम् । अथ वक्ष्ये विशेषेण जीर्णोद्धारण लक्षणम् तस्यपुण्यफलं वक्ति शक्तये वसधोश्वराः ॥ वसिष्ठादिऋषीणां चेश्वरेण प्रचादितम् ॥ इति शिल्पशास्त्रे शतविंशतिः अध्यायः ॥ भूलाके तु प्रतिष्ठा स्यात् देवालया विशेषतः ।
अथ शंकुस्थापनम् ऋषिभिः पूजितं पूर्वमसुरराक्षसकिन्नरैः ॥ नृपः नरैश्च विप्रैश्च सेवभिश्च प्रतिष्ठितम् ॥
वक्ष्येह""परिच्छेदं र्थयेसति मरामार्गे बने चैव नदोतोरेपु मध्यमे उत्तरायणमासे तु शुल्कपक्षशुभोष्टये । जीणं पुरातनं वि..."मतिमानरः। प्रशस्तपक्षनक्षत्र विमले सूर्यमण्डले। पूर्वस्थानं विबभेदा पदभेदमथापि वा। ग्रहीतवस्तुमध्ये तु समकृत्वा भुवस्थले । स्थानभेदं मूर्तिभेदं गर्भभेदं तथैव च
नदण्डमालेन समं तु चतुरश्रकम् प्रामभेदं राज्यभेदं बिंबभेदं यथाक्रमात् । तत्र मध्ये स्थापयेच्चकृतन्मानमधुनोच्यते ॥ जीर्णलिंगस्याग्निभागे वायुनैऋत्यवाहणे अपरन्तिमात्रमायाम अग्रमेकांगुलं भवेत् प्रतिष्ठा कारयेद्वस्तुकमेण स्थाननाशनम् मूलपञ्चांगुल चासं सुन्यक्तं नोवणं वरम् ॥ कर्तृदोषं महाव्याधिः प्रजानाशं विशेषतः अष्टादशांगुलं मध्यं कन्यासद्वादशांगुलम् कलहं सस्यनाशं च विद्यते नात्र संशयः आयाम सदृशं नाहं मूलेग्रे तु नवांगुलम् ॥ पूर्वोकानां दिशां मन्यादिक्षु कर्तृजयवतम् । दन्तैश्चन्दने चैव खदिरं कुदरश्शमि । पुत्रपौत्रादिमिर्वृद्धिश्चासां भक्ति प्रजायते शाकं च तिडुकं चैव शंकं वृक्षमितिरितम् ॥ पालये चात्रे च प्रतिष्ठामृतरिक्षके अन्येस्सान्दं मैप्रोक्तं तस्यानं च वृत्तकम् दृष्ट्याभावे तु नक्षत्रे पूर्वस्थापनकल्पितम् शंकुद्विगुणमानेन तन्मध्ये मण्डलं लिखेत् ॥ विवस्यकतु वास्तूनां किश्चितभागं भविष्यति । पूर्वापरायोज्याया यदितनमण्डलांततः पालय स्थापनं वास्तूनां क्षीणचन्द्रवत् । विन्दुद्वयक सूत्रं पूर्वा परादिभिध्यते ॥ प्यायः चारपीडाश्च पूजाफलं तु निष्फलं बिन्दुद्वयान्तरं भ्रान्त धवराननवृध्याः तस्मात् सर्वप्रयत्न नपूर्वस्थापनमाचरेत् दक्षिणोत्तरगं सूत्रं मेवं सूत्रद्वयं न्यसेत ॥ कर्तन योजयेत् धीमान शिल्पस्थापनसंखया धायया दक्षिणे वामे नीत्वा सूत्रं प्रयोजयेत् । पदं च पदमेदं च पदपूर्वसमानकम् अन्न्यायां वृषमनोशा अवध्याया अनाख्याहि । स्थपतिः स्थापनं चैव चलनंगी मूलकम् मेषे च मिथुने सिंहे तुलायां द्वांगुलं नयेत् उत्तरायखमासे तु पूर्वपक्षे विशेषतः। कुलिरे वृश्चिके मत्स्ये शोधयेत् चतुरंगुलम् ॥ कर्तानुकूलनक्षत्रे बघवेनाशिकं बिना
धनु कुभे षडंगुल्यं मकरेष्टांगुलं तथा जीवदृष्टिबलैर्युक्ते शुभदृष्टिसमन्विते । ध्याया दक्षिणे वामे नीत्वा सूत्रं प्रसारयेत् ॥ तस्मात् सर्वप्रयत्न नजीणेदारणमाचरेत् अष्टयष्टया यतारज्जु तालके तय कल्कलैः । तस्य व्याधिभयं नास्ति न च शत्रुभयं क्वचित्। | कार्पासपट्टसूत्रैस्तु च दर्भश्च न्यकल्कलैः ॥ नृपक्रोधं शिशुद्रोहं गुरुद्रोहं विनश्यति । अंशुलाग्रसमास्थूला त्रिवर्तिबन्धिवर्धि(जि)ताः बहत्यनाशनं सन्यं सर्वदोषनिवारणम ॥ | देवद्विजमहोपानां शेषयाच दिवर्तिका॥

Page #475

परिशिष्टम्
[४३९ बदिरं वादिरं चैव मधूकं क्षोरिण तथा प्राकारद्वारं सर्वेषां कल्पयेत् वृषभालयम वातशं कुटुमैः प्रोक्तं मन्यवासरधुरुजम् ॥ | वृषभम्य परभागे तु कल्पयेत् बलिपीठकम् एकादशांगुलाद्यकविंशो भान्तान्तदैर्ध्यकम् | गोपुरस्य बहिनापि च अन्तर्वा बलिपीठकम् पूर्वमुष्टिस्तानाहस्स्यात् मूलं सूचिनिभं भवेत् ॥ . प्रासाददण्डमानेन पकं द्वित्रित्रिदण्डकम् स्थपतिर्वरवेषाव्याः प्रामुखोवाप्युदङ्मुखः । गापुरात् वलीपीठान्तं च अन्तरं मानयेत् सुधोः दक्षिणे नाष्टलगृह्य ताडयेल्दष्टाभिः क्रमात् ॥ एकद्वित्रिचतुःपञ्चग्रस्तं पीठविशालकम् । दृके नेत्रनयनगुग्णयुगं चाम्धि उद्राक्षमसं प्रासादार्थ(4) त्रिभागेश्च पञ्चभागं त्रिभागिक नैत्रै कचानचन्द्रौ नवनयनकं यद्विवेदान्धिवार । अथवा द्वित्रिभागं स्याः पीठविस्तारमेव च । षट्पट् सप्ताष्टकाष्टी मुनिरसरसकं भूतवेदान्धि | उपानादि स्थपिपर्यन्तं चाष्टाविंशति माजयेत्
चासं नेत्रं मानं च मेषादिषु शकेऽस्मिन् | प्राधारोच्नं गुणांशस्स्यात् पादतुंगं षडंगकम् दिने यच्च्ययं ध्यान।
वृद्धाशं प्रस्तरोचे(च्छे)दंचार्ध(र्व)पादं शरांशकम् समाक्ष्यभानुर्गमनं ह्यराशि कन्यकां यजेत् । तदु|द्विपादमञ्चोया एकांशं वेदिकादयम् परोक्तांगुलिमात्रयुक्तितः।
तद्वयं कन्धरोब्वेदं वेदांशं शिखरोदयम् ततस्तुकाप्रमुपगृह्य तद्वशंम्य विस्तृतमविदधीत तदुर्वे स्थूपि युग्मांशं तुंगं तु परिकल्पयेत् वस्तुलम्।
पकादिपञ्चभूम्यान्तम् तारोत्सेधस्यलक्षणम् । इति मयदेवसूत्रशास्त्रे शंकुस्थापनं समाप्तम् ॥ | द्वित्रिहस्त समारभ्यां द्वित्रिहस्तविवर्धनात् श्वेतपूर्ण त्रिभागं स्यात् विभागं चैव गुग्गुलम् । द्वित्रिवन्दिकरास्थान्तं परमाणं चाल्पहर्म्यके । भागार्थ लाक्षसंज्ञं स्यात् तदर्थ तु कषायकम् । पकभूम्यस्य विस्तारं द्वितलस्य करुज्यते अन्यानि शेषं द्रव्याणि एकैकं तु प्रमाणकम् ।
चतुष्पञ्चकराभ्यां च द्वित्रिहस्त विवर्धनात् ।
गर्वत्रयोदशहस्तान्तं पञ्चमानं द्विभूमिके। श्रीगुरयो नमः
पश्चषड्करमारभ्य द्वित्रिहस्तविवर्धनात् शुक्लांबरधरं विष्णुं उपशान्तये
तिथिषोडशहस्तान्तं पञ्चभूम्यां च विस्तरम् । श्यामां श्रुतिमति ध्यात्वा सवासामाल्यभूषणम् पञ्चभूम्यां च विस्तारं हस्तमेदं मिदं परम् प्रसन्नवदनां पनपत्राभनयनत्रयाम् । अथवा हस्तदुर्वे तु पादहस्तविवर्धनात्
बों महां वार्गाश्चराय नमः। भोगुरुभ्यो नमः॥ अर्धत्रिपादहस्तं तु मानमेयं प्रकल्पयेत् यावत् प्रासादविस्तारं तत्तत् दण्डमिवाच्यते | पकादिपञ्चभूम्यान्तंमानं पादादिहस्तयोः कृत्वा चतुष्पदं मूलं प्रासादस्य तु विस्मृ(स्तृतम् | जातिश्चन्द्रविकल्पं च प्रामाजं चतुर्विधम् चतुरश्रीकृते तेनामुखायामोतो हयतः। जाता च पूर्वहस्तं च त्रिपादश्चन्दसंयुतम् पादाधिकं पायान्यथं पादुनं तु मयापि वा । अर्धहस्तविकल्पं च पादहस्तमपादकम् द्विगुणं द्विगुणार्थ(ध) वा त्रिगुणं वा चतुर्गणम् । पते चतुर्विध प्रोक्तं हस्तेन द्वे समानकम् मुखायाममितिप्रोकं प्राकाराखां विशेषतः। धानविस्तारमेवोक्तं योजयेत् बुधं वरान मूलहर्म्यसमारभ्य षडादण्डमानतः तन्मानं योजयेत् धीमान मायादी रोजयेत् बुधः दशवादशदण्डैर्वा मनुदण्डावसानवम् प्रायादिशविधं प्रोकं अथवा विधरुज्यते षोडशाष्टदशैर्वाथ महापीठं प्रयोजयेत् । | मायादिशुदितम्मानं सर्वसंपतसमृद्धितम्

Page #476

४४० ]
तस्मात् सर्व प्रयत्न न सर्वदोष समाहरेत् अधिष्ठानादयेश त्रिविशत् भागविभाजिते द्विभागं प्रथमेात्सेधं गुणभागं उपानक्रम् जातिषडांशकं वा कुमुदं तु शरांशक्रम्
अय गोपुरलक्षणं कथ्यते
॥ श्रोः ॥
मानसारे
अथ वक्ष्ये विशेषेण गोपूराणां तु लक्षणम् द्वारशोभा द्वारशाला द्वारप्रासादवत् गुरु | ''वास्तूनां प्रासादमूलफेर कम् आयादिशुद्धिसन्माणां यदायुक्तिशिल्पिबुद्धिमान एकादिभानुभूयान्तं तु गमात् प्रशस्यते । विस्तारे त्रिविधिप्रोक्तं उत्सेधं तरुच्यते विस्तारासार्थ यातुनं पातुनं द्विगुणं तु वा । द्विगुणापातमातिथ्यं सार्ध त्रिबहुभूमि के अन्त रादि शिवां तथा
अन्तरं मण्डशालादि द्वारशोभा प्रकल्पयेत् मूलप्रासादविस्तारं एकाधं द्वित्रिमागया । तत् संख्या द्वारशोभां तु विस्तारं तत् प्रकल्पयेत विस्तारे च विधि प्रोक्तं प्रयमेकं द्विभागया विस्तारात् पन्तिनन्दांशां प्रायमरुद्रांशकं भवेत् । द्वाराश्चेतं युगभागं तु एकांशं मे उपपीठकम् शिवांशं अधिष्ठानकैौश्च द्वयांशं चरणेादयम् शक्तिविंशत्रिभाग विभाषि (जि) ते द्विभागं प्रथम श्वेतं गुणभागं उपानकम् गजगतिषडंशकं श्चाद्वे कुमुदच शंशकम् पकांशं वाश्चाद्वे द्वयंशकं कण्टकेोदयं एकांशपाशनं श्चाद्वे महापदद्वयंशकम् एकांश उर्ध्व पेश्च प्रधिष्ठानक्रमशोहिद रसमुनिसुभागे स्तंभतुंगे तु भाषि (जि) ते मुनिभागं तु युगं पादतुंगकम् क्रियाशथलं गोगश्च दमलंगार प्रभाषते आलगारतुंगमानं तु एकोन्नविंशतिभागया
युवां कलशकं प्रोक्तं लाटि एकांशकं भवेत् कियांशार्थं गलमानं तु बलकावेदार्धकं भवेत् यांशं वीरकन्धं च युवांशं पोतिका भवेत् क्रियांशार्धं गलमानं तु बलका वेदार्थकम् भवेत् द्वयांशं वोरकन्धं च युवांशं पातिका भवेत् स्तूपान्तं उत्तराधं च भानुभागं विभाषि(जि) ते प्रस्तराच्चं सपादांशं सार्धद्रशाधि तुंगकम् कपा (ता)च्चं शिवांशेन चरणायां द्विभागामंचमानकम् शिवांशेन चैकभागेन कन्धरम् शिखराच्च तु पक्षार्थ शेषं भागं शिखरोदयम् त्रितलं चैवमाख्यातं द्वारशाभा प्रकल्पयेत् उत्तरादिशिवां तं तु मानं प्रस्तरोच्चं दशनन्दांशं उत्तरा चतुर्थमातृकम्. पद्मचरांशं च कपातश्वर सांशकम् यालं वेदांशकं प्रोक्तं मञ्चमानं विधीयते पादाच्चं अर्धभागं च अर्ध प्रस्तरगल शिरीषं वा पादश्च प्रष्टभागेन एकांशं वेदिकादयम् द्वयां चरणादं च पकांश प्रस्तरं भवेत् शिवांशं गलमानं तु द्वयांशं शिरीष भवेत् स्थापकांशकं प्रोक्तं कल्पयेत् पादतुंगम् प्रस्तराश्चेदं दशनन्दांशं उत्तरं ''मेव चादा पद्म च शंशा (1) कपोतकं रसांशश्च यालवेदांशकं
प्रोकं मञ्चमानं विधीयते ।
द्विपादाच्यमानं तु युगांशं च विभाषि (जि) ते अधीशवेदिकेाच्चं तु एकांशं चरणादयम् तदर्थं मञ्चमानं तु तत्समगलमानकम् ग्रागनं शिवांशश्च तदर्थं स्थूपिकं भवेत् उर्ध्वपद्म च पद्मांशं कपेातं षट् पंचकम् यालं द्वयांशकं चैव प्रस्तरेच्च यथाविधि गलतुंग युगांशं च एकांशं वेदिकादयम् शेषं चक्रीवतुंगं च तुंगमानं विधीयते शिवरागद्वयांशार्धं प्रधशकृतवाटिकम् पकार्ध शिवरागं च महापद्म अर्ध चकं

Page #477

परिशिष्टम्
[ ४४१
अध अशकं स्तूपाच्च पादांश विभूमिलक्षणा | सार्धद्वयांशं शिशिरस्तुंगं शेषमेकशिरोदयम् यदा (था) युक्तयास्तथा शिल्पि कल्पयेत् पञ्चभूमिके । प्रस्तराश्वेध एकविंशांशं उत्तरापेदमातृकम् उर्ध्वपद्म चरांशश्च कपादं सप्तमातृकम् । यालं युवांशकं प्रोक्तं एकांशं वाशनं भवेत् ॥ पाताच्च त्रिभागेन द्वयांशं चरणादयम् प्रस्तरं गलमानं तु शिरीषमञ्च शिवांशया । पादाच्च युवांशेन पकांशं वेदिकादयम् शेपं च त्रिभागन द्विभागं स्तंभमुच्यते एकांशं कल्पयेत् शिल्पिबुद्धिमान लंगारतुंगमानं तु रुद्रांशं तु भागया । पादाच्चं युवांशेन पकांशं वेदिकेादयम् शेषमंचत्रिभागेन द्विभागं स्तंभमुच्यते । ताडि एकांशकं चैव त्रिंशाधनमेव च । भलका अर्धवेदांशं वोरकण्ठ द्वयांशकम् । नाना पलंगारसंयुक्तं प्रालंगारं प्रभाष्यते । शेषं च एकविंशांशं उत्तरं च शिवांशकम् । उर्ध्वपद्मद्वयां चांशं चा कपातं प्रियमेव च । यालं एकांशकं प्रेाक्तं वेदिकायां शिवांशकम् । गलं द्वयंशकं चैव तत्समं उत्तरं उर्ध्वपद्मकम् । कृताद्वियांशं च वृत्तं च येकवाशनम् । शिखरं पञ्चांशकं प्रोक्तं महापद्म शिवांशकम् । प्रस्तरेच्चदशसतांशं उत्तरद्वयमेव वा । उर्ध्वपद्म चरांशश्च कपातं रसांशकम् । यालं द्वयांशकं प्रोक्तं कल्पयेत् मंचमानकम् द्विभागचरणाच्च तु नन्दभाग विभाषि (जि) ते । एकांश वेदितुंगं त्रियांशं चरखेादयम् । शिवांशं प्रस्तराच्चेतं एकांशं गलमानकम् । द्वयां आनलं चैव शिवांशं स्थूपिकोदयम् । पादाच्च त्रिभागेन द्विभागस्तंभमुच्यते पकाशं प्रालंगा उच्चं तु ग्रालंगारं प्रभाष्यते चालंगारतुंगमानं तु रुद्रांशं तु भागया । ताडि एकांशं चैव त्रियंशाधीगमेव च भलगा अर्धवेदांशं वीरकन्धद्वयांशकम्
क्रमात् अथ वक्ष्ये विशेषेण पञ्चभूम्यां च लक्षणम् । एकादिभानुभूम्यष्टं तुंगमान प्रशस्यते विस्ताराच विधि प्रोक्तं उश्चतं तस्य उच्यते । विस्तारात सार्थ पादूनं पाहूनं द्विगुणं तु वा द्विगुणात पादमातिथ्यं सार्थत्रो बहुभूमिके । अंतरं मण्डलं शाला द्वारशेाभा प्रकल्पयेत् मूल (प्रा) साद विस्तारं एकार्धद्वित्रिभागया तब्व संख्या द्वारशोभान्तु विस्तारं तत् प्रकल्पयेत् विस्तारे च विधिप्रोक्तं प्रायामेकं द्विभागया विस्तारपत्तिरुद्रांशं आयामं तु त्रयोदश द्वारात्सेधं पञ्चभागं तु द्वयांशं उपपीठकम् एकांश अधिष्ठानं काश्चेतं द्रयांशं चरगादयं अधिष्ठानादये शक्ति विंशत्रिभा [ग] विभा बि(जि) ते
द्विभागं प्रथमात्सेधं गुणभागं उपानकम् । जगति पशवो कुमुदं तु चरांशकम् एकांशं पाशनं वांडे द्वयांशं कन्धराद्वयम् । एकांशं वाशनं प्रोक्तं महापदद्वयांशकम् एकांश उर्ध्वपाचचं अधिष्ठानवशात् पितुः । पादतुंगगुणांशश्च द्वयांशं चरणाद्वयम् पकांश अलगारगे|श्चंतु कुण्डं पट्टि च वेदिका लंगारतुंगमानं तु एकोनविंशतिभागया युवांशकल्कं प्राक्तं ताडि एकांशकं भवेत् । क्लियांशागमानं तु फलका वेदार्थकं भवेत् द्वयांशं वोरकुण्डं च युगांशं पोतिकास्तथा । नाना लंगा (का) संयुक्तं कल्पयेत् शिल्पिवित्तमः स्तूपान्तं उत्तरान्तं त्रयोविंशति भाषि (जि) ते प्रस्तराच्चे सार्धवत्यां गतुंगं
तदर्थं (i) मंचमानं तु त्रिभागमचरणादयम् । तस्यार्थं प्रस्तराश्चेतं चरणस्योर्ध्वपालिकम् मञ्चमानं तु पादतुगं द्विभाषि (जि) ते प्रस्तराच्चं शिवांशेन कन्धराचशिवांशके

Page #478

४४२ ]
नाना पलंगाकारं संयुकं प्रालंगार प्रभाष्यते शेषं पकोनभागं तु उत्तरं तु शिवांशकम् पद्म पका कपातद्वयमेव च । यानं अधाशकं चैव तत्वत् समवेदिका भवेत् गलं द्वयांशकं चैव कृतवारि शिवांशकम् अधीशवर्जवाहं च मानहं चरमेव च द्रयांशं स्वपिकं प्रेाक्तं कल्पयेत् ककूटकम् विस्तराच्चं दशसप्तांशं उत्तरायुमेव च उर्ध्वपद्म चरांशं च कपातं रसांशकम् यालं द्वयांशकं प्रोक्तं मञ्चमानं विधीयते त्रिपाद मुञ्चमानं तु प्रष्टभागं विभाषि (जि) ते पकांशं वेदिकेाच्चं तु द्वयांशं चरणादयम् पकांश प्रस्तराच्चेदं शिवांशागलमानकम् द्वयांशं शिवशवेतं स्वपिएकांशकं भवेत् पद्म चरांशं च कपातमरसांशकम् यालं द्वयांशकं प्रेोकं मंचमानं विधीयते चतुर्थपादाचं तु सप्तमागं विभाषि (जि) ते । प्रधीशवेदिकाच्चं तु एकांशं चरणेोदयम् प्रधीशं प्रस्तरं प्रोक्तं गलं एकांशकं भवेत् शिवांशं शिरीषं चैव स्थूपि प्रधीशकं भवेत् प्रत्तरेश्च दशलतांश उत्तरायुवमेव च उ (ऊर्ध्वपद्म चरांशं च कपेातं रसांशकम् । यालं द्वयांशकं प्राकं मञ्चमानं विधीयते गलतुंग युवशं च पकांश वेदिकादयम् शेषं गलमानं तु गलमानं विधीयते । शिखराच्चं द्वयांशार्थं प्रधीशं कृतवारिकं पकांशं शिखराश्चेयं महापद्म च अर्थ (र्ध) कम् स्थपिकांशकं प्राक्तं कल्पयेत् पञ्चभूमिके ।
आयादिलक्षणं कथ्यते
मानसारे
थ बक्ष्ये विशेषेण प्रायादीनां यथाक्रमम् । प्रायादिशुमसंयुक्तं सर्वशास्त्रसमुद्धृतम् । प्रायश्थय च योनिश्च रिलं वारं तथैव च । शं वा तिथिर्लग्नं च प्रयुर्दशविधं तथा ।
॥ आयामम् ॥
नागवेदविप्रायं पकादित्रिः पुनः पुनः
॥ विययम् ॥
नन्दनादमुनि चैव रसभूत चतुर्थकम् गुणाक्षिमेकनाश्चि वियोकादि पुनः पुनः हरिकरध्वधश्वानं गधवमोक्ष वायसम् एकादि प्रष्टं संख्यायां नवादीनां पुनः पुनः ॥ नक्षत्रम् ॥
एक पुष्प विशाखादि शतभिविश्व तु मृगैः पचहतराष्टर्थे भरर्गा सप्तसंयतम् । अष्टेमखानवा जेष्टा प्रोष्ठात्तरं दशास्तथा । एकादश्यां पुनर्वस्वा स्वातिद्वादशमुच्यते त्रयोदश्यां श्रविष्ठा''''रोहिण्यां तु चतुर्दशि । पञ्चादशोत्तरं चैव पूर्वापादां तु पोडशः प्रश्वसप्तदशं चैव प्राथे चष्टादशं भवेत् नवदशेशतालेनावोष्टं विंशतितस्तथा एकविंशाद्वसंयुक्ता द्वाविंशं नैव चैत्रका । त्रयोविंशं तु श्रवणं चतुर्विंशं तु कृत्तिका पञ्चविंशत् पूर्वफल्गुन्यां मूलं षट्विशमेव हि सप्तविंशांतरेवन्यां पुष्यादोनां पुनः पुनः शशिस्सीम्य शक्रमानु कुध गुरु शनैश्वरः एका दिसत संख्यायां अष्टादीनां पुनः पुनः । ॥ अंशम् ॥ तस्करो भुक्तिशक्तिश्व धन्यानरपति क्लिवः निर्भीति निधनप्रेष्या अंश नव पुनः पुनः ॥ वंशम् ॥
ब्रह्मक्षत्रिया वैश्या शुद्राणां तु चतुर्विधम् पकादिचतुर्थं तमेकादीनां पुनः पुनः ॥ तिथि ॥ नवमानुषट् पूर्वं पञ्च पञ्च पुनः पुनः ॥ लग्नम् ॥ कर्क वृक्ष के मीने पकादित्रि पुनः पुनः

Page #479

परिशिष्टम्
[४४३ पायुदीनं तु वक्ष्येहं पक द्वितिः चतुः क्रमात् । रिक्ष वैनाशिकं चैव वर्धयेत्तु विचक्षणः दिनस्य चतुपञ्चाशत् पदमेवं शतष्टकम् पूर्वादिरेवन्यांतं फलवैसप्तविंशति एकादि चतुपय॑तं शत क्षुषष्ट संयुतम् पुष्यं पुत्रविवधं च विशावाविपरीतकम एवं चतुश्चतुर्थादि वर्धयेत् पुनः पुनः पुष्यादिरेवत्यांतं शतरिक्षसौख्य वा मृगीशत्रु आयादि प्रायुरन्येन दशमेवफलं क्रमात
विनाशनम् पायाधिक्यं धनाधिक्यं प्यधिक्यं याधनक्षयं अस्तं पायुः सुवर्ज च प्राषाढ़े सर्वमे शुभम् ग्रायव्ययसमं चैव सर्वदोषसमुद्भवम्
भरणी मरणं चैव मत्स्य धनदं भवेत् पायामविधयाधिक्य स्वेकं पुत्रसौभाग्यसंपदं ज्येष्ठाम्ती धनं चैव प्रोष्ठो विजयं भवेत द्वितोयं प्रायुरामेग्यं तृतीयं वन्धुसंपदाम् पुनर्वसुपुत्रसम्तानं स्वातिसौभाग्यमेव वा चतुर्थ विजयं प्रोक्तं पञ्चमं शत्रुनाशनम् श्रविष्ट श्रोकरं चैव रोहिस्यश्रीपदं भवेत् षष्टमादाय वृद्धिं च सप्तमं त्रिसुखं भवेत् उत्तरं शुभदं चैव वारुण मरणं भवेत अष्टम कोति विजयं नवम वस्तुलनकम्
प्रश्वतो(नी) विजयं चैव पाश्रे(श्ले)षां मरणं दशम धनलाभं च एकादश्यां सुखो भवेत् भवेत् द्वादश्यां कार्यसिद्धि स्यात् मायादिकफलं भवेत् भानुराधा शुभं चैव प्रेष्टिमं पुत्रवर्धनम् व्ययमेकाधिक्यं चैव सर्वदाषसमुद्भवम् पार्दायां विजयं चैव चित्राचित्रविवर्धनम् योनीनां च फलं चैव सिंहादीनां शुमं शुमम् ।। श्रवणे श्रोपदं चैव कृत्तिकानिभयं मवेद सिंहेति विजयं चैव खरं वै चार्थनाशनम् । पूर्वफल्गुनिसुखं चैव मूलं तु रोगदं भवेत् ध्वजेन सर्वसिदि स्यात श्वा न सर्व विनाशनम् । पौषमं रोगदा विद्यात नक्षत्राणां फलानि वै हस्तीनां विजयं चैव धूमं मरणसंभवम् वारेषु रविवारादि रवि........... वृषमं धान्यसंप्राप्ति काकदोषसमुद्भवम् इन्दुश्रीकरमारोग्यं श्रेयं तत् स्थाननाशनम् येान्याष्टफलं चैव नक्षत्राणां फलं शृणु बुधस्य परमसौख्यं धीवे श्रीपुत्रवधनम् कर्तुर्जन्मनक्षत्रं नृपनक्षत्रं संयुतम्
सोते सर्धि बन्धं च सौटी क्रोधं भयं भवेत् पामरिक्षं च संयुचं मूललिंगं तु रिक्षकम् अंशमेवाफलं चैव धान्योधनविवर्धनम् बेरोदयं नक्षत्रं तनक्षत्रसंयुतम्
निधनं चार्धनाशं च शक्ति शक्ति व वर्धयेत् जातिरिक्षसमायुक्तं यादियन् शुभमानता नृभीति नृभयकुर्यात भुक्तभाग्यफलं भवेत त्रिजन्मयुगलं वेत्ता अष्टषट्नन्दकं भवेत क्लीवः पुत्रविनाशार्थ तस्करा तस्करोदयम् शुभावहादिनं ह्येतत् त्रिजन्मसर्वसिद्धिदम् | नरपति राजभाग्यं स्यात् प्रेष्या सर्वार्थसिद्धिदं युगलं सर्वार्थसिद्धिं स्यात् वेदरिक्षसुखं त्विदम् अंशनवविधं चैव फलमेवं क्रमेण तु ऋतुभं श्रीपदं शेयं वसुभं पत्रवर्धनम्
वंशं चतुर्विधं प्रोकं ब्राह्मणादियथाक्रमम् नन्दलै विजयं प्रोक्तं शुभावहस्मिनालयम् ब्राह्मणानामष्टभाग्यं प्रिवत्प्रत्युत्तरं चैव विधान च विवर्धयेत् प्रथमं वर्जयेत् धोमान् द्वितोये तु सुखप्रदम् । विपत् शत्रुवृद्धिं स्यात् प्रत्युरं पुत्रनाशनम् तृतीये सुखमाप्नोति चतुर्थ शत्रुवर्धनम् । धनं च वधनक्षत्रं त्वशुभे लाभं भवेत्
पञ्चमं पुत्रलामं च षष्टं चायुःप्रवर्धनम् जन्मद्वाविंश नक्षत्रं त्रयोविंशतिरेव वा | 'सप्तमं सर्वसिदिः स्यात् परमं मखं भवेत
56

Page #480

मानसारे
४४४ ]
नवमं कलहं चैव दशम्यां जयमेव च । एकादश्यां च सुखं चैव द्वादशं पत्रवर्धनम् त्रयोदश्यायुरारोग्यं तत् परे धननाशनम् पर्व सर्वफलं चैव सर्वदोषनिवारणम् चतुर्थ धननाशं च पञ्चमा पुत्रलाभदम । मेषे येोगं च संपत्ति ऋषभे श्रीपदं भवेत् मिथुने धान्य सिद्धि स्यात् कर्कटे नाशनं भवेत् सिंह धनपतिं चैव कन्यायां धान्यसंपदाम् तुलायां सुखमाप्नोति वृश्चिके धर्मचिन्तयः धनुज्ञानं च सिद्धि स्यात् मकरे पुत्रवर्धनम् कुंभे तु धनलाभं च मोने दाषविनाशनम्
...शनाकेन विशेषिताः"
एकादश्यां षट्विशांताः प्रायुनां वर्धयेत् क्रमात् अधर्मशान्तफलं प्राक्तं प्यधर्म दशवल्यजयम् येान्याष्टबलं चैव रिक्षं लक्षणफलं भवेत् पारं सतबलं चैव भ्रंशं नवफलं भवेत् वेदशं वलं वंश तिथि त्रिंशफलं भवेत् लग्नं शतबलं प्राक्तं प्रायूनां सहस्रफलं भवेत् एवं बलाधिकश्रेष्ठं मायादिशुभदं फलम् प्रायव्यय च रिक्षाणां वारं वंशतिथिकमात् त्रियुक्तं वा षष्टकं वा विशुभमेव फलं भवेत येान्यामेकद्वियुक्तं वालग्नांशं द्वित्रिकं तु वा
यूनां तु नव वापि यष्टाशस्तु वा बुधा प्रायाद्य प्रायुरान्ते न दश संख्या शुभावहम् गळं अश्वोमृगशिरा हस्ता स्वातिपुष्यपुनर्वसु मैत्रश्रवसरेवन्या पते देवगणा सताः अश्विनो मृगशीर्ष तु स्वातिशीर्षहस्तं स्वातिपुष्यं अनुषं
राहिणी श्रोणि पूर्वाणि भरण्यार्दस्तदैव च त्रीणि उत्तराणि विज्ञेया मानुष्या इति कीर्तिताः
हो पूरं पूरा
निर्मुखा विशाखाश्च प्राथे शाशन तारका धनिका चित्रसंयुक्ता ज्येष्ठामूलं तु राक्षसाः सगणं चेोत्तमं विद्यात् मध्यमं दैवमानुषम्
प्रथमं देवराक्षस्यं मरणं नर राक्षसम् स्त्रोराक्षस न कर्तव्यं पुरुष राक्षसम् बालं कुमारं राजं च बुद्धं च मरणक्रमात् बालादिपञ्चसंख्या च प्रष्टवृध्यादिनं व्यधेत् शेषं पश्चहरेत् धोमान बालादिमरसान्तकम् वाल तु रोगनाशाथ कुमारं यवनं शुभम् राजं चाष्टभोगेन वृद्धांतायु विवर्धयेत् गृहोतं हस्तमारभ्य प्रष्टवृद्धिदिनं हरेत् शेषं पञ्चहरेत् घोमान बालादिमरणान्तकम् बालं तु रोगनाशार्थं कुमारं यवन शुभम् राजन्यष्टभागं
मरणं सर्वनाशार्थ राजराष्टं विनाश्यति जन्मसंपत् क्षेमं प्रत्युरं साध...
द्वादशांगुलमानेन तालं मन्य विधीयते मध्यमांगुष्टसंयुकं तालमानमिति स्मृतम्
...भरण्यामिति कथ्यते । कनिष्ठांगुलमान वितस्तिरभिधीयते
द्वादशांगुलमानेन वितास्तिरभिधोयते अथवक्ष्ये विशेषेण गोपुराणां लक्षणम्
*************
***************
********** ...
कममिति नाम्ना प्रकीर्तिताः । प्रासादसम्यविस्तारं यत्नदण्डमथेोच्यते

Page #481

परिशिष्टम्
[४४५ प्रासादसम्याधपादो वा त्रिपाद सम्यक यथा | प्रासादस्य समानं च शोभनं विधिरुच्यते भवेत्
तेषामुपानसमायुक्तं उत्तरां समसोमकम् प्रासादस्य समानं च कल्पयेदधमण्डपम
प्राकारं परिवारं च द्वारशोमं च गोपुरम् मूलप्रासादमात्रं तु एका पादमेव वा | पतंषां वर्गभेदं च राजगध्यं विनश्यति तद्वयं द्वयमयं च त्रिगुणद्वित्रिपादकम् । प्रासादस्यैव शालायां सभामण्डपमदभतम् । एवं मानविधिप्रोक्तं महामण्डपमुच्यते । समाभित्तिश्च बाह्यव स्तंभांशं पककूटकम् । महामण्डपसमानं वा एकाध द्विगुणं समाभित्तिश्चारभ्य पायस्तंभमथापि वा । भवेत् ।
कुयमारभ्यकं स्तंभ पञ्चकं परिकल्पयेत् एकत्रपादमानं तु द्वयाधं द्वित्रिपादकम् । | प्रासादभित्तिमारभ्य सप्तस्तंम विशेषतः। प्रयसंख्यातिगं मानं कल्पयेत् नर्तमण्डपम् | सर्वालंकारसंयुक्तं सभामरहनिर्वयम्
॥ों तत् सत् ॥

Page #482

परिशिष्टम्
(ग)
॥ श्रो॥
मानववास्तुलक्षणम् प्रणम्य विश्वस्थपति पितामह
संकोच्या वसुधात्र वणनिसर्गसिदाखिलशिल्पनैपुणम् ।
न्धै रसैर्वाखिलवर्जनीया । मया विविध्यागमसारमोर्यते
एनामनालक्षितवर्णचिह्नां ___समासतो मानववास्तुलक्षणम् ॥ १॥ | नक्तं परीक्षेत निमित्ततश्च ॥ ५॥ गोमयः फलपुष्पदुग्धतरुभिश्चाळ्या समा प्राक् | मां खात्वामघटं निधाय भृतधान्यं वर्धमान मुखे प्लवा स्निग्या धोररवा प्रदक्षिणजलोपेता.
कृत्वासिव्य घृतं दिशासु सितरतापीतशुबीजोद्मा।
कृष्णादशाः। सम्प्रोक्ता बहुपांसुरक्षयजला तुल्या चशीतोष्णयोः | विप्रादिकमतः प्रदीप्य विधिवत्रोते मुहूर्ते ज्वलेद श्रेष्ठा भूरधमा संयुक्तविपरोता मिश्रिता
वर्तिर्यस्य धरास्य तासु सकलास्विदासु मध्यमा ॥२॥
सर्वोचिता ॥६॥ वृतार्धेन्दुनिमा त्रिपञ्चरसकोणा शूलशूर्पा
पन्धारादिसमीकृते क्षितितले संस्थाप्य शङ्कसम कृतिर्मत्स्यानेकपकूर्मपृष्ठकपिलावतोपमा
तन्मूलाहितसूत्रसंम्रमणतः संलिख्य वृत्तं भुवि । मेदिनी। भस्माङ्गारतुषास्थिकेशकृमिवल्मोकादिभिःसंयुता
प्रत्यक् प्रागपि वृत्तवतिनि ततश्छायाप्रके प्राङ्गखं वा मध्यनता सगर्मकुहरा विना
सूत्रं न्यस्य सुसाधयेद्धरिजलेशाशे ततविदिकस्यापि च ॥३॥
श्चेतरे ॥७॥ विषादिक्रमतः कुशेषुवनदुर्वा काशयुक्ता भुव- । साक्षे शकुमिनाङ्गुलं समतले कृत्वा पृथक् कालज
स्नुल्या तानवितानसिन्धुररसाध्यंशाधि- __ च्छायापारचितत्रिविन्दुपरिवृत्त्यात्पाच म. दीर्घा अपि ।
त्स्यद्वयम् । श्वेता पाटलपोतमेचकरुचस्त्वाज्यासगन्नासवा- तत्सौषुम्नसिरोत्थसूत्रयुगयोगाच्छकुनामन्तिम
मोदाः स्वादुकषायतिककटुकास्वादा- सूत्रं न्यस्य सुसाधयेद् यमधनेशाशे ततस्विताश्च स्मृताः॥४॥
श्चेतरे॥८॥

Page #483

परिशिष्टम्
माक निघ्रापमतेऽवलम्बभक्तं तथा याम्यपलाङ्गुलं च । तयाः सदित्वे युतिरन्यथा तु
भेदः प्रभा बाहुसमाह्वयः स्यात् ॥ ९ ॥ शङ्कोरर्कमिवाङ्गुलस्य तु मयाच्छाय श्रुतिं माभुजां नीत्वा भाभुजविस्तरार्धकवृति छायाकेन्द्रां लिखेत् ।
भामूलाद् वृतिपार्श्व युग्मकलिते रेखे तथा भुजा दिग्गा प्राच्यपरा तयोरथ ततोउन्याश्चेति वा दिकस्थितिः ॥ १० ॥ प्राग सूत्रमुर्थ्यामृजुतरमभिकल्प्यास्य मूलाग्र गाभ्यां
सूत्राभ्यां मत्स्ययुग्मं यमशशिहरिताः कल्पयित्वात्र सूत्रम् ।
कृत्वा दिवङ्कयित्वा सममिह निहितैः सूत्रकैः कोण मत्स्यान कृत्वा स्फाल्यैषु सूत्रं रचयतु चतुरश्रं पुरः क्षेत्रक्लृप्तौ ॥ ११ ॥ सूत्रे प्रागुदके क्षितितले कृत्वा चतुःखण्डिते खरडे कल्पयतु द्विजादिवसति शार्वेऽथवा नैव ते ।
खण्डेऽस्मिन् सति सम्भवे पुनरपि शिते ब्रह्मसूत्राभ्याशे शुभवास्तु बीथिपदयुक्त्याद्यं पुनश्वोजयेत् ॥ १२ ॥
नन्दद्वन्द्रपुटे नवावृतितया मध्येऽस्य बाह्मान्तिमं वीथ्यः स्युः परितः पिशाचादिविषद्वित्ताभूदखिनाम् ।
नामानि विनायक हिखनाम्नां चासु निन्द्याः स्मृताः पैशाचान्यहि दण्डिनां गृहविध वीथ्यश्चतुर्दिक्ष्वपि ॥ १३ ॥ गोवहितभूताम्बुना गेमधनसंशिताः वीथ्यः प्रागादिनोचत्वात् क्रमाद् वास्ताः प्रकी
तिताः ।
अनिकेोखादिना पञ्च सामान्येनाशुभाः स्मृताः ॥ १४ ॥
[ ४४७
मध्ये चावरद्वये शतपदेष्ट्यष्टाश्वियुग्मैककैकाशीतिपदे पदैर्नवरसाक्षद्वन्द्व चन्द्ररपि ।
क्षेत्रेऽष्टाष्टपदैर्नवदिलयुग्मैरर्ध चन्द्राविभर्वास्त्वङ्गस्यसुपर्वणां पदविधिस्त्रधा त्रिपश्चाशताम् ॥ १५ ॥
ईशाद्यं बहिरावृतिस्थपद के वो शानपर्जन्यकावैन्द्रोन्द्रौ रविसत्यको भृशखहष्याशांस्तथा पूषणम् ।
भू वै वितथं गृहक्षतया गन्धर्वभृङ्गी मृगं पित्राख्यान प्रतिहारपालमपि सुग्रीवं कमात कल्पयेत् ॥ १६॥
भृयः पुष्पादिदन्तं वरुणम सुरशेोबाख्यरोगेरनागान मुख्यं भल्लाट मिन्दुर्गलमदितिदिती चेति बाह्यावृतिस्था: ।
ईशाद्य पापवत्सार्थकसवितृसावित्रसंज्ञा विवस्वानिन्द्राख्यश्वेन्द्र जिन्मित्रक शिवशिवजिभूभृतान्तवृतास्युः ॥ १७ ॥
ब्रह्मा मध्यपदेऽथ शर्व सहितः
स्कन्दायमा जम्भकः प्रागादा पिलिपिञ्जकश्च चरकीशादी विदार्यायाः ।
भूयः पूतनिकाथ पापपदपूर्वा राक्षसो बाह्यतचैतेऽष्टावपदस्थिताश्च परिता देवग्रहाद्याः कमात् ॥ १८ ॥
नायः प्रागुद x x कादश दशैकाशीति कोष्ठे शिवाग्न्यग्राः पञ्च पृथङ्नवार्मिगु कोष्ठस्थास्तथा रत्नवः । मर्माय्यष्टराशुगान्धिगुणसंख्या नैककोष्ठस्थितैः सूत्रैर्योगसमुद्भवानि तु शतं वज्र्ज्यानि कुष्यादिषु ॥ १९ ॥

Page #484

४४८]
प्राग्वोदकपद भास्करां शदलमात्रं मर्मसूत्रस्थितेनाविन्यमनेन मर्मपरिपोडा स्तम्भड्यादिभिः ।
वास्तुन्यत्र निपोडिते महिषसिंहाने कपानां शिरा हैमं कुर्मवराहयेाश्च निखनेषु तच्छा न्तये शान्तिकृत् ॥ २० ॥
क्षेत्रेऽष्टादशसंख्य दण्डवितते विज्ञाय वीथोस्थिति तत्रैवाथ पुटद्वयैक्य करणाद् ज्ञात्वा च वास्तु स्थितिम् ।
मानसारे
स्थाने तत्र नृणामनुत्तमगुणे दुर्बीथिममनि कुर्याद् धाम नृमाताऽष्टनवदितालश्च दण्डेो भवेत् ॥ २१ ॥
यवादरैरष्टसंख्यैरङ्गलं तैस्त्रिभिः पुनः । मुष्टिस्तद् द्वितयं तालं पदं स्यादङ्गलाष्टकम् ॥२२॥ एकं स्याद् यदि दक्षिणं गृहमुभे चेत् तच्च पाश्चात्यकं ते सैाम्यं च गृहत्रिके गृहचतुष्के प्राच्यमेतानि च ।
प्राच्यां केतु जमेखराजजमिदं चापद्यवाच्यां तथादीच्यां ते गजजं च तानि वृषजं चाहुः प्रतीच्यां गृहम् ॥ २३ ॥ षड्ढस्तादिक वंशमाननिचयेऽष्टने सदिक्सं
के त्र्यंशोकृत्य तदेकैकेन गृहनादे कल्पितेऽर्थीकृते ।
वेदने रविविश्ववासवविकारात्यष्टिसाष्टादशाशाद्वन्द्वे महतफलेन विततिस्तन्यूननाहा ततिः ॥ २४ ॥
पर्यन्ततोऽर्थे स्वचतुर्थहीने
स्वादिदन्तावधिकविभक्ते ।
यश्चांशकस्तेन चतुर्गुखेन
विस्तारमानं विदधीत धीमान् ॥ २५ ॥
इष्टाता नवितानमाननिचये विघ्नेऽष्टभिर्भाजिते शेष यानिरिह व्यया मुनियुजायायाष्ट. निघ्ने ऽरुणे । ऋऋक्षमवाप्तत्र तु वये। ज्ञेयं तिथिस्त्रिंशता वारो भूमिधरैर्निधिप्रगुणिते धर्माहृते वा व्ययः ॥ २६ ॥
प्रागाया ध्वजधूम सिंह सरमागे । गर्दभेभ द्विजान rathaसमान शुभाशुभकृताग्थो वाल्यकमर 1 भूवनवार्ध के च निधनं चाहुर्वयास्यन्तिमं नेष्टं ज्ञेयमहर्क्षवारतिथियागाद्यं बुधैलाकतः ॥ २७ ॥
अष्टाविंशतिधाकृते गृहविताने मित्रवृत्राभिमातीष्मांशैरखिनं ततश्च युतविस्तृत्या गृहाभ्युच्च्छ्रयः । स्तम्भोऽष्टांशततः करद्वयमतोऽन्ध्याद्यङ्गलैर्व धितश्चाधिष्ठानमथेाऽर्धतेऽत्र रसमागादिक्षयश्च कचित् ॥ २८ ॥ विस्तारेण समं पादमानमित्युच्यते बुधैः । विस्तारस्य च द्विगुण युक्तं वा होनमेव वा ॥ २९॥ षट्सप्तष्टदग्भागैर्युतं वा वियुतं तु वा । सपादत्रिहस्तं तु सर्वेषामपि शोभनम् ॥ ३० ॥ रसाद्यष्टाङ्कदिग्भागैः पादमानात् प्रकल्पयेत् ।
अधिक x x तु त्र्यंशादधिकं त्वपि कुत्रचित् ॥ ३१ ॥
अधिष्ठानं द्विधा दृष्टं मञ्चकं गलमञ्चकम् । अधिष्ठानस्य मानेन द्वादशांशान प्रकल्पयेत् ॥ ३२ ॥
करोतु पादुकं द्वाभ्यां रसांशैर्जगतीं ततः ।
गलं प्रति पृथग् द्वाभ्यामिति स्याद् गलमञ्चकम् ॥ ३३ ॥
अथवा पादुकं द्वाभ्यां सप्तभिर्जगतों ततः । पावकशैः प्रति कुर्यान्मञ्चकं नाम तत् स्मृतम् ॥ ३४ ॥

Page #485

परिशिष्टम्
[४४९ विज्ञेयः पादुकस्यात्र स्वत्रिभागेन निर्गमः। उत्नेधे विशिखांशिते द्वितयतो रूपोत्तरे वाजन गलात् प्रतिजगत्यास्तु गलतुयाँशनिर्गमः ॥३५॥ षडभक्तोल्पमिलांशता द्वितयता वा स्या
न्महावाजनम् । प्रतेः पादुकतुल्यः स्याद् गलहीने तु निर्गमः।।
पतन्निर्गमनं निजांशविहितं न्यस्येदुपयुअधिष्ठां कल्पयेदेव लघुमार्गेण मन्दिरे ॥ ३६॥
त्तरस्यैतत्तोवसमुछयोच्छ्यदलांशष्याततां भने प्रत्युत्तरान्तर्गतचरणसमुन्मानकेष्टाङ्कदि- पट्टिकाम् ॥ ४२॥
ग्भिस्तेष्वेकांशात्त x x x ततितदुरगां | एकाइम्यूनादिदण्डोच्छयमुपरि निधायोत्तरे शादिहोनाग्रतानम् ।
वाजनं प्राक् तियेग्दण्डोछिताम्रा दारुस्तम्भांस्तदविहितवतिदलाग्न्यब्धिभागो- मितवितितुलास्तासु वंशानुवृत्त्या ।
नतानान् कुयस्तम्भांश्च कुह्य रचयतु | स्वार्धाकान्ता ज x x स्तदुपरि सुसमीकृत्य चरणाग्रप्रतानोत्र दण्डः ॥ ३७॥
कृत्वानुमार्ग निश्छिदाद x x चित. कार्याः स्युश्चरण x गाटनृपकाणाः सर्वतो
घनफलकाप्रस्तरेणावभागम् ॥ ४३॥ वर्तुला विस्तारत्रिगुण x x त्रिगुणवि
प्रारूढारत्तमुपरि वालुपायधनी स्तारोन्मिताष्टाश्रकाः।
यु xxxx रविधी प्रविधाय तस्याम् ।
बा x x x हतलुपा विनिवेश्य कृत्वा मूलोद्भावित करठसूत्रचतुरश्रीशिवृत्ताः पुनः
___xx का सुकलितेग्य गलं विदध्यात् ॥४४॥ शुण्डोद्भदवि x x x x रुचिरा. वारब्धगेहाचिताः ॥ ३८॥
स्तम्भे प्राथमिके नलादिशि वहिष्ठरंशितें शैः
क्रमान्नेत्राग्नित्रिगुणेषु शैलशरनागाङ्कोपञ्चदण्डां चतुर्दण्डां त्रिदण्डां वा प्रकल्पयेत् ।। मितेः सम्मिता।
दैये xxx कदण्डां तद|च्चां च | ग्रोवोत्तानवधाततोऽति तलफ्लप्तौ पूर्वपूर्वाबोधिकाम् ॥ ३९ ॥
शितः प्रोन्नेया च तदुन्नतिः प्रतितलं पादण्यासततं ततो दलघनोद्यत्पट्टिकं चात्तरं स्यात् प्रस्तरप्रक्रिया ॥ ४५ ॥
चूली वाज्रिघनां तदर्धविततां स्थूणा- | कुर्यादुत्तरपट्टिकोपरि लुपास्ताः स्वाग्रधान्यापरि स्थापयेत्।
चिताः स्वस्वांशाहितकण्ठसूत्रकमिता कार्यास्तत्र लुपाः शरादिनवनेत्रांशांशिते यु
मध्यादिकमठावधि। छये द्वियम्भोधिधरांशतो विहितलम्बा
स्तम्भोच्चे शरशैलनन्दनयनैर्मक्त चतुघोत्तरात् स्वाप्रधान्या चिताः ॥ ४०॥
तासां स्यादवलम्बनं नयनवलपब्ध्युर्वरांशैः
क्रमात् ॥ ४६॥ खण्डोत्तरं चरणविस्मृतितुल्यविस्ता
अष्टांशकादिकविस्तृतिपावकांशरोत्सेधमुत्तममतश्चरणानतीवम् ।
तोवा च नीवफानकोत्तरता लुपानाम् । पत्रोत्तरं दलविहीनधनं कनिष्ठं
द्विव्यगुलादिविततं चतुरश्ररूपरूपाचरं घनततो विपरीततो वा ॥११॥ । कर्तव्यमनुवलयं च निजानुरूपम् ॥४७॥

Page #486

४५०]
मानसारे गेहव्यासगजांशकुयमिहिरांशे सप्तवाणशकान् | पाशाहपंतिसxx ददि x x षष्ठेऽथवा सप्तमे
कृत्वान्तश्च वाहश्च x xि तसिराविन्य- सूत्र द्वाx x x x x x तनुसाच्छालासु स्तयोगान्यथ।
सव्यार्धके। द्वाराण्यणगेह x पसिरयामध्यस्थमध्यान् | सिंहोस x x x x निविहितं चाग्न्यादिकायथादध्यादङगुन्नव x x x गमवया
___णालयं मित्रे पश्चिमंदक्षिणे पुनरुदमाच्ये यानोनि पूर्वादितः ॥ ४८॥
च गेहे मिथः ॥ ५४॥ कुर्यात् सर्वपुरे ४ लव x x शंशांशिते युये द्वारात्से xxxxx परहितं
शालाश्चेन्मुख जन्मनामिह चतस्रोऽन्योन्यभिन्ना विस्तीर्णमात्मार्धतः।
दिशास्वन्तस्स्थध्वजयोनिकाङ्गणसिरानीतयोगी स x x x वेपाददलविस्तोणे स्फुर- स्वमध्याः कमात्।
द्वाजना विस्तार x x नी भुवङ्गमपत- याम्याचं नवशैलबाणगुणसंख्यानैः परीत्यामुलैगाढ्यौ च मूलाग्रयोः ॥ ४९ ॥
रन्योन्याकलितकयोनिकचतुश्शालं गृह द्वारोत्सेधनियुक्तशेषचरणात्सेधे शरांशोकृते
भजुजाम् ॥ ५५ ॥ ग्रंशेनाधरपट्टिकां मितघनां साई
पर्यन्तं ध्वजमादधीत चतुरथं मध्यतश्चाङ्गखं नवाकांशिते।
तत्पावऽप्यतिपत्रमानमपरं चाभ्यन्तरं होनां वाजनकेन योगविततां शिष्टांशतः पट्टिका
केतनम् । मूलस्थामथ मङ्गलाच्यफलकां युक्त्योर्ध्व
तत्तुर्यश्रयुजोत्थकाणचतुरश्रेषत्तरान्त दण्डाध्यङ्गमतङ्गजांशबहलं तावद्युतद्वादल- ___ युक्त्यातूत्तरविस्तृतिं च जनयेत् तुर्यश्र. व्यासं मूलशिवायुतं दृढतरं कार्य कवा. शालाविधी ॥५६॥
टद्वयम् । कार्य वामकवाटरोपितपराग्भागार्धतोमातत
प्राच्येऽग्न्यादिसमर्चनादिकमुदोचोने कुडुम्बा. स्तद्विघ्नप्रतता च सूत्रफलकासूद्यस्तनाद्यु.
दिकं व्यत्य स्य प्रकरोतु वा द्वयमिदं
याम्येऽतिथिप्रोणनम् । ज्ज्वला ॥५१॥ अधिव्यासपदानिता दलमिता वा सूत्रपट्टो- पाश्चात्ये धनसंनिधापनमता द्वन्द्वं विपर्यस्य वा
ततिर्यद्वा द्वारततोशनाहिरसेप्वंशेन वा | शेषार्धे तु तयाxxशयनविद्याभ्यासनार्थ तत्ततिः।
चरेत् ॥ ५७ ॥ स्वष्यासेन समं तदनिरहितं वानितं तद्घनं साध्यागस्त x x ल्यकादिरुचिरा वामा
कृत्वा दिनवनागवर्गप x भिन्न क्षेत्रकेन्तर्गतैररारोपिता॥५२॥
रष्टाढाधिपदैवि x x x दयुक्तं प्राङ्गणं
मध्यतः। ऊर्ध्वाधरममरकागलसत्धिपालप्रक्षेपणोव x ४ न्यपि पत्रकाणि।
शालाः पङ्क्ति xxx क दकजुषस्तवाह्यततिर्यन्व्युद x पुलुकार्तवकामलानि सश्रीम। स्तहिफूिलूबलदे x x x दिx
xxक्तानि कवायाः म्युः॥५३॥ । सत्पश्यावृताः कल्पयेत् ॥ ५८ ॥

Page #487

परिशिष्टम्
[४५१ माहेन्दे सति x चUx x तटाकं कूपमैशानके | कुर्यादङ्गणतो गमागमकृते क्लप्ते महाद्वारके पर्जन्य x x x x शि x नि वा भुक्तालयं
। द्वास्तम्भावथ पादुकोत्तरलसन्मूलाग्रक्ल.
तायती। तत्पुरः।
रुद्राशाङ्कगजांशविस्तृतनदोद्यधनी स्वायत कार्ता x x x x न नैर्ऋतपदे कुर्वात धान्या
___ स्वोद्यद्योनिवयाययादिमु शुभद्वाराररा. लयं गोशाला x पता हरावपि समोरे धाम द्यन्विता ॥ ६२॥ चौलूखलम् ॥ ५९ ॥
कुर्यात् प्राङ्गणत x x गमवृते द्वारं महत् पादुके मन्ये ब्रह्मगृहं नृपस्थितिगृहं मित्रे विहाराऽनिले
हस्तैर्वाङ्गुलकैः प्रकल्पित - मायाद्य
ग्ररुढोत्तरम् । व्यायामार्गलके धनं धनपती स्नानादि
स्वाराभप्रविभक्तरुद्ररशन दभांशविस्तारतत्पर्जन्यके।
बण्डात्पन्नघनादियुग्म ४ लसन्मङ्गल्य. ईशेऽर्चाद्यथ भुक्तिस वरुण नृत्तादि गान्धर्वके पट्ट्यादिकम् ॥ ६३ ॥
शस्त्राद्यं नितो गृहक्षतपदे शय्यागृहं | दण्डेनावासभूम x x x करेणेव गेहस्य कुर्याद् भूभुजाम् ॥६॥
द्वारादर्मुष्टिनोल x x x x टप्रस्थ
वंशाङ्गुलैा। शरभ्याङ्कणमध्याद् दण्डत्रितयस्य बाह्यतः
यावोय x x स्वथ x यवकं त्वगुलं त्वक्षिक कुर्यात् ।
स्यान्नृष्टिह x x नेगदि x मृर्षािभर्वेद. कूपतटाकविधानं चतुरादिद्वाशान्तमेवात्र ॥६॥ हस्तोत्रदण्डः ॥ ६४ ॥
विश्वकर्मणे नमः शुभमस्तु । हरिः॥

Page #488


Page #489

अनुक्रमणिका
चङ्गपाद, ४१७ । अङ्गभूषण, ३२३ । अङ्गुल, ४, ५, ३६२ । मङ्गुलीयक, ३२३ ।
भ
ग्रक्ष, २८७, २८८, ४०९ । प्रक्षत (लिङ्ग), ३५० । अक्षमाला, २४, ६८, ३३५, ३५५ । अक्षि, (अन्तरमान ४०१, (स्तनस्य) ४०० । अक्ष्यायाम, ४०१ । अक्षिरेखा (लेखन), ४१६ । अक्षिमूत्र, ३९२ । अगरु, ६६ । अगस्त्य, १२३, ३६७, ४०८ । अग्नि, २१, २२, २३, ३० । अग्निकार्यार्थ (मण्डप), २२२ ।
E
अग्निकुण्ड, ४१५ । अग्निकोष्ठ, ४१७ । ग्र, २९५, (स्तम्भस्य ) ९४ ।
अपट्ट, ३१६, अत्रमण्डप, २२३ । अग्रहार, ३९ ।
अघन, २०९, २१०, २१२, २१६, २२० ।
श, २५ ।
ग्रङ्गख, २२७, २२८, २३०, २३९. २३४, २३५, अदितिपद, ४० ।
२३५, २३६, २४०, २४९, २५०, २५५ ।
प्रदितिमूर्ति २७ ।
अङ्गदूषयविधान, ४११, ४१३ । प्रदेषविधान, २ ।
अद्भुत, ५८, ६० । अद्रि (पा), २५७ ।
58
प्रङ्गुष्ठ, ३९२, ३९६, ३९७, ३९९ । कुष्ठायाम, ४०० ।
अङ्गुष्ठमध्यम, ४०३ ।
अङ्घ्रि, ६४, ९४, १४६, १५३, १५८, १५९, १६१, १७७, २०३, २०४, २०५, २२४, २३३, २९४ ।
अङ्घ्रिक, १००, १४३, १६२, १६३, १६७, १७३, १८६, २०५, २१२, ३०५, ३०८ । प्रङ्घ्रिकवारि, ३२५ ।
अचल, ३२९, ३३४, ३७७, ४०९ । अचल (सोपान), १८३, १८४, १८५ । प्रच्युत, १५२ ।
अञ्जन, ६६ ।
प्रतिभङ्ग, ४०५, (ग्रन्तरमान ) ४०६ । अदिति, २४,४२, ४३, ६६ ।

Page #490

४५४]
मानसारे
अद्रिदेश (सापान), १८४।
अनुशाला, १७४, १७५, १७६, १७८, १७९, अदिमार्ग, १८६।
१८०, १८१,२१५, २१७, २७१,२७२,२७२। अदिसापान, १८५, १८६ ।
अनेकलिङ्ग, ३४९। अधम, ३३४।
अन्त,८८ अधमदशताल (विवरण), ३७१, ३७३, ३७४ ।। अन्तदानव, १९४। अधरोष्ठ,३९५,४०१ ।
अन्तर, ७६, ७७, ८८, १६७, २५३, ४१२ । अध्यक्ष, २४४।
अन्तरथ्य, ३७। अध्ययनमण्डप, २२२, २२३ ।
अन्तरथ्या, ३६ । अधिकमण्डप, ६२,१५६।
अन्तराल, १०२, ११७, १३९, १५०, १५५, १६५, अधिराज, ४५, २४४, २७०, २७६, ३०२, ३२३ ; | १६६,२१०,२१४,२१६,२१७, २६५,४१२ । (तन्त्र), २८१ ; (मकुट), ३१४; (हस्य), अन्तरालक, १७१, १७४, १८०, २१५, २५२ । २७५।
अन्तरान (सापान), १८४ । अधिष्ण्यक, १४७।
अन्तरिक्ष, २२, २३, ४०, ४३, १३३ । अधिष्ठान, ६३, ७२, ७८, ९४, १११, १४५, | | अन्तरिक्षक, १७६ ।
१४९, १५३, १५५, १५६, १५९, १६१, अन्तरिक्ष (मूति), २७ । १६२, १६३, १६७, १६८, १६९, १७०, आन्तरित, ७४, ७५, ७२, ८१, ८२, ८४, ८५, १७५, १७७, १७९, १८२, १९०, १९६०
८९, ९०, ९१, ९७, ११२, ११३, ११४, २०३, २०४, २०५, २२१, २२३, २३८,
१४७, ३०२। २४१, २५१, २५३, २५४, २८९, २९४, अन्तर्जन्मन, ४११। ३००, ३३८, ३३९, ३५३, ३६२, ३८९, पन्ध्र (निङ्ग, पोठ), ३५४ । ४११।
अन्तभित्ति, २७६ । अधिष्ठानविधि,१।
अन्तर्मण्डल, १५६, १८८, १९०, १९६ । अधिष्ठानविधान, ७८, ९३।
अन्तर्मण्डलसालक, १९२। अधिष्ठानपादुक, ३८८ ।
अन्तर्मुख (गृहगर्भ), ७१। अनन्त, १३३, १९७।
अन्तर्वास, २४६। ग्रमसन्धि, २४४।
अन्तर्वांथो, ४६। अनामिका, ३९३, ३९६, ३९९ ।
अन्तहारा, १८८ अनामिकायाम, ४००।
अन्तःशाला, २५२। अनिरुद्ध, १५२।
अन्तःसाल, २६०, २७५, २७८ । अनिलभद्क, २९०।
अन्वन्त, ११२। अनुचरालय, २५८, २५९, २७८ ।
अपच्छाया, १५, १६, १७। अनुनासिका, १७५।
यपव, २३। अनुपञ्जरशाला, १८०।
अपवत्स, २२, २५, ४१। अनुशालक,२१५।
अपमार्ग, ६६ ।

Page #491

अपसञ्चित, १८६ |
अब्ज, ७४, ७६, ८३, ८५ ।
अब्जक, ८२ ।
अब्जकान्त, १७६ ।
अभयहस्त, ३३६ ।
अभिषेक, २ ।
अभिषेकलक्षण, २, ३२१, ३१९-३२० । अभिषेकादिमण्डप, २७७ । अभीष्टादिजनालय, २७६ ।
अभ्यन्तराक्षि (मान), ३९४ ।
अमर, ३७० ।
अमलक, १०७ ।
अमात्यद्दर्म्य, ४० ।
अमात्ययेाग्य ( शाला), २४३ ।
अम्बर, १३३, १३६, १३९ ।
अंश, १८६, १८७, ३७८, ३१० ।
अम्बष्ठकालय, ३७ ।
अम्बुज, ७३, ७५, ८०, ८३, ८८, ९५ । चम्बुरुह १ ।
यष्कील १२, २१५ ।
यस, १०६ १३६ । अर्ककात्, १७८, १७९ । पर्कतत्न, ६२ ।
पुष्प, ३३६ । अर्कवार, १८७ । अर्जुन (दारू), २८७ । अर्धचन्द्र, १३५ ।
अर्धचन्द्राकृति (तारण), ३०६ ।
अर्धचित्र, ३३४, ३६६ ।
अर्धचित्राङ्ग, ३३४ ।
अर्धनारोश्वर, १५१ । अर्धनारीश्वरालय, १९३ ।
अर्धपद्म, ८६ । अर्धपाणि. १२२ ।
अनुक्रमणिका
अर्धमण्डप, १९५ ।
अर्धशाला, १५५, १६८, १६८, २१७ ।
अर्धहस्त, १४३ ।
अर्धहार, ३३२ ।
धर्म (मुखालाकमण्डप), २२२ ।
पर्ह, ३६२ ।
अलक, ३१३, ३१४ ।
कापङ्क्ति, ३१७ ।
[ ४५५
अलक्ष, २९४ ।
अलङ्कार, २१८, २९० ; (मकुटादोनां), ३१५१ (द्वितलस्य), १५३ |
अलिन्द, १५७, १६४, १६६, १६८, १७९, १८१, १८४, २२७, २९९, २३०, २३२, २३४, २४३, २४६, २४७, २५०, २५३ ।
अनिन्दक, २१०, २११, २१२, २२१, २३५, २३६, २३८, २५१, २५२, २७०, ३३२ ४११ ।
अवट, १०८ ।
अवलम्बन, ३२२ .
अवसान, ११२ । अशोक, ८ ।
अश्वत्थपत्रवत् (योनि), ४०१ । अश्वत्थवृक्ष, ३६६ ।
अश्व (मण्डप), २३० ।
अश्मन, ६७ ।
अश्वशाला, ६२, २४३ । अश्विनीदेवालय, १९३ । अश्विनोपुत्र, २९५ ।
अष्टाग्राम, ३४२ ।
अष्टाश्र, ५७, २९०; (द्राविड), ३५४
(स्तम्भ), ३०८ । अष्टकर्ण, ३३५ ।
;
अष्टतल, ६०, ६२, १२८ ( रथस्य), २८९ । प्रष्टतलविधान, १७१ - १७३ ॥

Page #492

४५६ ]
अष्टताल, ३६७; (विवरण), ३६८ - ३६९ ।
प्रष्टत्रिंशत्कला, ४१७ ।
अष्टदल (महान), १३१ ।
अष्टधालुपा, १३३ ।
अष्टपरीवार, १९२, १९७ ।
प्रग्राह, २७७, २८२, २८३, ३०३, ३०४, ३१४,
३२८, (तन्त्र) २८०, (मान) २७५ । अग्राहिन, ५२ ।
ग्रहमेतम् (लुपा), १३६ ।
部
प्रकार ( विमानस्य), १२७ ।
आकारायाम (पकतलहर्म्य), १५० ।
मानसारे
प्रगत, ४५ ।
प्रागार, १४७ ।
प्राचार्यलक्षण, ४ ।
प्रष्टभू, १ ।
अष्टानि, १८७ ।
प्रष्टलाचन, ३३५ ।
अष्टवक्तू, २४० ।
प्रष्टविध, (पकभूमिभाग), १४७, (सन्धि), मनन, १०२, १४४ ।
११९ ।
मान्दाल, २९५, २९६ ।
प्रसञ्चित, १८६ |
आपण, ५३ ।
असुर, २४, २७, ४३, ३९१ ।
आपव, २१ ।
अस्त्र २८० ।
आपवत्स, २२, ४१ ।
प्रापान, १९१ ।
ग्राभङ्ग, ४०५ ।
प्राच्छादन, २२२, २४१, ४१५ ।
ग्रात्मार्थ, ३४७, ३४२; (देवता हर्म्य), २७८;
(मण्डप), २३६; (लिङ्गपीठ), ३४६ ।
आदिक, ६ ।
चादि ४११ ।
प्रादित्य, २१, २३ । प्रादित्यसन्धि, १२५ ।
आदिमान, ३६२ । आदिमेद, १८ ।
प्रादिविष्णु, ४१ । आदिमा ४०८ ।
प्राधार, ८७, १०८, ११३, ११७, १२१, १२४, १५३, १७२ ।
आधारपट्ट ११६ । प्राधारपट्टिका, १३१ । आधारपर्याय, ११३ ।
अधिदैवत, ३२९ ।
आधेय, ११३, १२१, १२४ ।
ग्रभङ्गान्तर, ४०६ ।
ग्राभङ्गसूत्र, ४०५ ।
प्रभास, ६१, १४३, १८६, १८९, ३३४ ॥
ग्राभासाङ्ग, ३३४ |
आभास (द्वार), २६९ ।
प्रभासरूप (मण्डप), २४० ।
आभास (लिङ्ग), ३३९ ।
ग्राम, ४०९ ।
प्राय, ३४, १८६, १८७, २५६, २९९, ३००, ३७८, ३९० । प्रायत, २२८ ।
आयतन, १४७ ।
प्रायताक्ष, ३६६ ।
प्रायताकार, १४३ ।
प्रायतायाम, २४१ ।
प्रायतान, ५७, १३० ।
प्रायत (मण्डप), २२८ । प्रायवृ० २९० ३४७ ।

Page #493

अनुक्रमणिका
[४५७ ग्रायदण्ड, २७२।
पाश्रमिन, २४३। प्रायम, १३२, १४१, ३२७, ३२९, ३४९ । प्रासन, १९, ४१, ६७, ७५, ९५, १४३, १५१, प्रायादि, ९५।
१५२, १५२,१५८, २३३, २८३, २९७, प्रायादि कर्म, १६।
(दारु) २९५, ३००, ३०, ३०५, ३०६, पायादिलक्षण, ३४, १८६ ।
३१०, ३२७, ३३४, ३३५, ३५६, ३५७, पायाम, ९४।
३५८, ३६४, ३६६, ३७०, ३७७, ३८१, पायुधाभ्यासमण्डप, २३६ ।
३८७, ४०२, ४०३। प्रायुध (मालय), २७७ ।
ग्रामनयोग्य (मध्यरङ्ग), ३०८ । प्रायुधयोग्य (स्थान), २५८ ।
प्रास्थानमण्डप, १९४, २२८, २२९, २३८, २५९, प्रारणि, ९४, १२३, २२० ।
२७८। पारामकारालय, १९५ ।
प्रास्थानयोग्य, २३९ । पारामदेशक, २७८ ।
ग्रास्यायत, ४०१। मार्य, २८ ।
आह्वयकर्महबक, ४०। पायक, २१, २३। प्रायमन, २३।
इक्षुकान्त, १६८। ग्रालय, ३७, ६२१४७, १६६, २६८,२७३। इन्दिरा, १९३, ३५७ । ग्रालयाद्य, ४११ ।
इन्द्र, १, ३, २१, २२, २३, २५, ४१, ४०८, मालम्बन, १३७, १४४।
४१८। प्रालिङ्ग, ७४, ७६, ७, ८२, ८१, ८२, ८५, | इन्द्रक, २३। ८८,८९, ९७, ११२, ११४ ।
इन्द्रकभद्र, २९० प्रावरण, २५९, ४१३।
इन्द्रकान्त, १६४, २१२ । मावर्य, ४०८।
इन्द्रकोल, ६७, ६८। ग्रावास, १४७, २५२ ।
इन्द्रजय, २३, ४१। पावृत, १३४।
इन्दनोल, ६६, १०९, ४१८॥ पावृतालिन्द, १६१, १७७, २१२, २१३, २२५, | इन्द्रपद, ४१७ ।
२२६, २३१, २३६, २३८, २५०, २५२, २५३।। इन्द्रराज, २२, २५। पावृतालिन्दक, १६९, १७३ ।
इन्द्ररूप, ६९। प्रावृतद्वार, २२६, २२७ ।
इपुदन्त, १२४। पावृतभित्ति, २०९, २१०।
इपुपर्वन, ११९ । प्रावृतमण्डप, २२७, २७९ ।
इप्टक, ५५, ६३, ६८, ११५, ११८, १३१, १३२, प्रावृतमालिक, १९०।
१८३, १९०, ३०९, (लक्षण) ७० । पावृता वीथिका, ४७।
इष्टक-भित्ति, २७६ । प्राश्रम, २५७।
इप्टक.लिङ्ग, १३२-१३३ । पाश्रमागार, १७०।
इष्टकहh, ११५।

Page #494

४५८]
मानसारे
उत्सवोदय, ३६३, ३६४, ३८९ ।
उत्संघ,५८। ईश, २३, ३६, ४०, ४१, १९३ । ईशक, २३।
उदकभित्ति, २७६ । शिकान्त, १७८ ।
उदर, ३९२। ईशमूर्ति, २५।
उदरबन्ध, ३२२। ईशान, २२, २४, २८ ।
उदरवन्धन, ३३५। ईशालय, ४१४५॥
उदित, २२, ३६, ४०,४३, (मूर्ति), २७ । ईश्वर, १६०।
उदुम्बर, ६॥ ईश्वरकान्त,२०, १६२।
उद्गमन, ४११। ईश्वरकान्तक, १८८।
उद्धृत, ११३। उदधृतहस्त, ११२।
उद्भूत, २४३ ; (लिङ्ग), ३४६ । उग्रजाति, ६२।
उद्यान, ५४। उग्रहक, ३००।
उन्मान, ३६२, ४०९। उग्रपीठ, १९ ।
उपकान्त, १६७। उत्तम,३.४।
उपग्रोव, ३२२। उत्तमदशताल, २, ३३५, ३६७, ३६६, ३७१ । उपद्वार, ३६, ३७, ४३, ४४, ४९, १९०, १९९, उत्तमदशतालविधान, ३९२-३९८ ।
२५६, २६५, २६६, २६७, २६८ । उत्तमनवताल (विवरण), ३७२-३७३। उपधारा २८७। उत्तमपतिताल, ३९८ ।
उपनयनमण्डप, २२२। उत्तर, ७४, ७५, ७६, ८०, ९२-९४, १११, | उपनयनादियोग्य क (मण्डप), २३३ ।
११२, ११३, ११, १,१७, ११८, १३३, | उपपाद, १०२, १०३।। १३७, १४४, १५२, १९०, २०२, २१२, | उपयोठ, १,१९, ६४, ७२, ७४,९३, ९४, १००, २८७, ३०९, ४११ ।
१०३, १०८, १५२, १५३, १५६, १५९, उत्तरा, ३९५।
१६६, १६७, १३७, १८, २०२, २०३, उत्तरान्त, ९८, २१७, २७०, २७१ ।
२०४, २०७, २०९, २२३, २३८, २५३, उत्तरायणमास, २६१ ।
२८८, २८९, २९४, ३००, ३०४, ३०९, उत्तरीय, ३३५ ।
३८३, (विधान) ७२-७७ । उत्तरोयक, ३६७।
उपपीठक, २१ । उत्तरोष्ठ, ३९५,४०१।
उपपीठाकृतितल, २१२। उत्पलकन्द,६३।
उपपीठनिर्गम,७२। उत्पललिङ्ग, ३५०।
उपग्रीव, ३३५। उत्सव, ३०४, ३३४, ३७७, ३९१ ।
उपप्रान्त, ४११। उत्सवार्थ-मण्डप, २२९ ।
। उपमान, ३६२।

Page #495

अनुक्रमणिका
[४५९ उपवास-मण्डप, २६०।
| ऋज्वाङ्गकभाव, ४०५। उपवेदि, ४१५।
ऋषि, ३६५, ३६७। उपाङ्ग, ४०९, ४१७॥
ऋषिसन्धि, ११९ । उपाधार, २८८। उपान, ६८,७३, ७५, ७६, ७७, ९१, १५३, १९६, ४११।
पककोष्ठ, ३२७ । उपान्ज, १९६।
पकतल, १२७ । उभयचण्डित, १९, १८८।
एकतलविधान, १४३-१५२ । उमापति-हम्य, ७६ ।
पकदन्त, १९३। उरगबन्ध, ७८-७२।
एकद्वादशभूम्यन्त, ७०। उष्णोष, ३१२, ३९९ ।
एक रक्ष, ३६ । उष्णोषमध्य, ४०५।
पकपक्षालय, २६०। उष्णोपोज्वलमौलिक, ३६६ ।
पकपत्राम्बुज, ६६। पकपद, १९ ।
एकपादेश्वरानय, १९२ । ऊरुतुङ्ग, ३९९ ।
पकभूमि, १,६२, ६३, १५२ । ऊरुदैर्ध्य, ३९२।
एकभूमिलक्षण, १। ऊरुमध्यविशाल, ३९३, ४०० ।
एकभूमिविधि, १४३-१५२ । ऊरुमल, ३९८, ४०३।
पकभूमि-विमान, १२७ । ऊरुमूलविशालक, ३९३, ४०० ।
एकलिङ, ३४१, ३४२, ३४२। ऊर्वकूट, १७०, २२४, २३०, २३१, २३०, २३७,
एकशाला, १८२, २४२,०४३, २४४,२५१ । २३९, २४०, ३३२।
एकशालाकृति, २५४ । ऊर्ध्वतल, ४१३॥
पकशिला, ३४४। ऊर्ध्वपत्र, २९५।
पकसन्धि, २४४। ऊर्ध्वपीठ, १५९, २०१।
एकाकृति, ३३५। ऊर्ध्वमञ्च, १७३।
पकादशतल, ६०, १२९, २५५। ऊर्ध्ववृक्ष, १०७।
एकादशतलविधान. १७८-१७२ । ऊध्ववेदि, २७८ ।
एकादशसूत्र, ४०३। ऊर्ध्वशाला, १५५, १७०, १७३, १८२, २१७ ।
पकानेकतल (शाला), २४३ । ऊर्वी, १३३, १३४।
एकार्कतल, २०२। ऊहापोहादिकोति, ४१३ ।
पनालता, ६६।
ऋक्ष, ३४, २५६, ३७८ । प्रानु, ३६१, ३६४।
| ऐरावत, ७०.१६५।

Page #496

४६०].
मानसारे
कन्यसादेवता, ३१३। प्रौषधि, ६६.६।
कपाट, ४४। पौषधिरक्त,७१।
कपाल, ६७, ३६०। कपात, ७४,७५, ७६, ८४,८५,८६,८७,८८,
८९, ९०, ९१, १०१, १११, ११२, ११३, ककुन्मध्य, ४०५।
११४, ११५, १३४, १६८, २०७, २०८, ककुद्यान, ३९७।
२१७,३००, ३०१,३०२। कक्ष, ३९७।
कपोल, १३८ । कक्षान्तर, ३४,३.८, ४००, ४०२। कवन्धन, २९५। कक्षसत्र, ४०५।
कमण्डलु, २४, ६८, ६९ । कण, ३३२।
कमलज, १५.। कङ्गु, ६३।
कमलभू,१। कञ्चुककागलय, ४०
कमलाक्ष, १६७। कट, ३३५, ३८१ ।
कमलाङ्ग, १५२। कटक,८०, ८७, ३२२, ३२३, ३३५, ३५५ । कमलेक्षण.१। कटकाकार, १३६ ।
कम्प, ७३, ७४,७५, ७६, ७८, ७९, ८०,८१, कटि, ३९३, ३९७।
८२, ८३, ८४, ८५,८६,८७, ८०,८९,९०, कटिदेश, ४०५।
०१, १०१, ११२, ११३, १५८, ३०१, ३०२, कटिविशाल, ४००। कटिसीमान्त, ३९८।
कम्पक, ७, ३००। कटिसत्र, ३२२, ३२३, ३३५, ३२७. ३०८। कम्पकर्ण, ३००। करठ, ७३, ७, ९६,१००, १०१।
कम्पन, ७९ । कदलीफल, ४१५।
कम्पनिर्गम, ७७। कदलीसूनदण्डाभ, ९९ ।
कम्पपट्ट, २७० । कम, ४०९।
कम्पपद्य, १३ । कनिष्ठ, ३९६, ४००।
कम्पबन्ध, ९१। कनिष्ठागुन, ३९३, ३९९ ।
कम्पवृत्त, १३७, ३००। कन्दुकाकार, ४०२।
कम्पवृत्तक, ३०१। कन्यकादि, ३१३।
कर, ४१७॥ कन्यकारालय, २५९।
कन्ट, ३३६ । कन्धर, ७३, ७४, ७८,८८,७९,८०, ८१, ८३, | करण, ४१७ ।
८४, ८५, ८६,८७, ८९, १०१, ११३, ११४, | करण्ड, २४, २५, ३१३, ३१४, ३५८; १३१, १४४, १४५, १४६, १५३, १५९, (प्राकृति), ३१६ । २९५.३००, ३५३।
| करण्डमकुट, २६, २७, ३७० ।

Page #497

करिकर्ण, २८८ ।
करोटी (टि ), १३६: १४४ | कर्कटाङ्घ्रिः १२४ ।
कर्करीकृत, ४३, ७७, २३५; (महामार्ग ), ३९ ।
कासा २१९ ।
कर्करीभद्रः २३१,२३२, २३३ ।
कर्ण, ७३, ७५, ७६. ७८, ८०, ८१, ८२, ८३, ८४, ८५.८७ ८८० २०० ११५, ११६, १३९, १७०, २२९, २३२, २३३, २३७, · २४९, २५२, २९५, ३०१, ३०२, ३२३, ३२३, ४०१, ४१२ ।
कान्त, ३९७, ४०० ।
काम (किरोटादि ) : ३१६ ।
अनुक्रमणिका
कर्णाष्टक, १९ ।
कर्बकम्पाज, १४५ |
कर्णकूट, १४५, १४९, १६८, १६९, १७०,
१७२, १७३, १७५, १८१, १८, २११, २१४, २१५, २१७, २५४ ।
कर्णदाम, ३५ । कर्णदेश, २३२ ।
कर्णन, २८८ ।
कर्णपत्र, ३१७, ३३६ ।
कपाद, १३० । कर्णपुष्प, ३१७, ३५५ ।
कर्णपूरक, ३१८ । कर्णबन्धान्त, ३९५ ।
कर्णभूषण, ३३२ ।
कर्णवृत्त, ३०० ।
कर्णसोमान्त, ३९५ ! कर्म्य, १४५, १४६, २५०, १५३,१५४,
१५५, १५६, १५७, १५८, १५२, १६१, १६२, १६३, १६४, १६५, १६७, १७५, १७७, १७९, १८२, १९०, २१०, २१३, २१८, २३६, २४६, २५१. २५४ ।
59
कणिका, १९६ । कर्तृबिम्ब, ३६२ ।
कर्पूर, ६६, ४०४ । कर्मकरालय, ३७ ।
कर्मकारगृह, ९ ।
कर्मकार (श्रेयालय ), ४० ॥ कमीपजीविन ( आलय ), ३७ । कर्पणादि, ४०८ ।
कला (अष्टत्रिंशन् ), ४१७ । कलिङ्गक, १८० । कल्पक, १३९ ।
कल्पग्राम, ६२ ।
कल्पवृक्ष, २, २८३, २९१, ३०९, ३१०, ३३७,
३६५, ३६६ ।
कल्पवृक्षक, २२९ ।
कल्पवृक्षविधान, ३१०-३१२ ।
कल्याण, १६६ ।
कबाट, १३९, १५०, २६५,२७१, २७२, २७३,
३३१ ।
कवायुग्म १४८ । कषाय, ३६७ ।
काक, ३००, ३५० । काकली, ६३ ।
काकाष्ट, ६ ।
कात्यायनो, १९७, १९९, ३६१, ३९२ ।
[ ४६१
कानन, ५४ ।
कान्त, २३९ ।
कान्तक, १५६ ।
कान्तार, १६७ ।
कामकोष्ठ, १९४ ।
काम्य, ३०९, ३२१ । कांसकारक, ३२६ । कांस्य, १०९, ३२७ । कायमध्य, ४०२ ।

Page #498

४६२]
कारागृह, २७९ । कार्पास, ५, २९३ ।
कार्मुक, ३२, ३३, ३४, ४८, ४९ । कार्मुक (ग्राम) - विन्यास, ४८ ।
कापजीविन (ग्रालय), ४८ । कार्यसूत्र, ४०५ ।
कालकुट, ३३७ ।
कालमुख, ३३८, ४०८ ।
काळ यूप, ४०८ ।
कालरूप, १५७ ।
कालिङ्ग, २९० ।
कालीकोष्ठ, ४२ ।
काश्यप, १३३, १३४, ३६७, ४०८ । किङ्किणीबलय, ३३२ ।
कि.र, २९१, ३१४, ३३३, ३७० । किरोवक्तू, ३०७ ।
किम्बरी १४४ ।
किम्बरोवक्कू, ९८, २५६, ३०१ । किशिरि, १०७ ।
किंशुक, ५. १०७ ।
किरातालय, २७९; (मालयश्रेणी), ४० ।
मानसारे
किरोट, १, ३१३, ३१४, ३३२, ३३५; (प्रकृति), ३१६ ।
किकु (ह), ४, ५ ।
ककारालय, ४० ।
१३८ ।
कील, ६७, १२५,१४८, २८७, २८८, २९५ । कील (पर्याय), १२३ |
कोलन, २७२ ।
कीलभाजन, २७२ |
कुक्कुट (कुना), ३२४, ३३० ।
कुक्कुटाण्डसमाकार (मुख), ४०९ ।
कुक्कुटावास, २५९ ।
कुक्कुटा युद्धमखप, २७१ ।
कुक्षि, १२, १३७, १४४, २८६, ३७६, ३४२,
३९८, ४०३ ।
कु.शि, ६९ । कुक्षिवन्ध, ८९-९१ ।
कुचबन्धन, ३५५ |
कुञ्चित (गमन), ३८० । कुविपाद, ३५९, ३७० ।
कुञ्जर (मण्डप), २३० ।
कुञ्जराक्ष, २२०, २९४, ३३१ । कुञ्जरी, ३३० ।
कुट्टिम, ७८, ९३, १११, १९०, १६२, २०७ १८१, २०८, २८४, २८९, ३०९ ।
त्रुट्य, १२३, १७१ ।
क्रुट्याधस्, २९९ ।
कुडमत्न, ५९,९८, १०२, १३०, १३१, १३६, १४२,२९० २९५, ३१६, ३१७, ३१८, ३२५ ।
क्रुझ, ११९, १२४, १४७, १५०, १५९, १९०, १५९, २१०, २१२, २२३, २३३, २४४, २४५, २४६, २५४, २५५, २६०, २६८, २७५, २७६ ।
कुड्यक, १५६ ।
वुड्यादि (दोष), ४१३
कुड्यद्वार, २४२, २७० ।
कुड्यपाद, २३९ ।
कुड्यस्तम्भ, ६८, ९४ ।
कुण्ड, १४०, २६२ ।
कुण्डल, ३३२, ३३५ ।
कुण्डिक, ३५५ ।
कुंडिका, ३३५ ।
कुड्मल, २७० ।
कुन्तल, ३१३, ३१४, ३१७, ३५८; (प्राकृति),
३१६ ।
कु. ५३, ५४ ।

Page #499

अनुक्रमणिका
[४६३ कुजाकार, ३६७।
| कूटकाष्ठ, १५६, १६०, २१०, २१४, २२०, कुमुद, ७८, ७२, ८०, ८१,८२,
२५३, २५४, २५६। ९०,९२,३०२, ३५३।।
| कूटशाला, १६०, १६, १७१, १७५, १७९, कुमुदान, ६८।
२२०, २१६ । कुम्दान्त (गर्भ), ७१।
कृटहारा, १७२ । कुम्दवन्ध, ८०-८२।
कूप, २८३, १९५।। कुम्भ, ७९, ८०, ८१, ८३, ८४, ८५, ८६, ८७, |
कूप (गर्भ), ७०। ९१,९६, ९८, १००, २०१, १०२.१०८. कूपयाग्य (स्थान), २५८। १३१, १४५, १५०, १५५, १६३, २९५ ।
| कूर्च, ४१५।
कूपर, ३९२, ३१६, ३९९, ४०१ । कुम्भावि, १०२।
कूर्म, ७०, १९७। कुम्भालङ्कार, १०१-१०२।
कूलिकानिक, ११४ । कुम्भकुम्भतल, २२७, २५३ ।
कूनधारण, २३० । कुम्भवाद, २२५, ३०१।
कृार, २८७। कुम्भवन्ध, ८५-८७।
कृताख्या, २२२ । कुम्मवृत्त, ३००।
कृताञ्जलि, ३८१ । कुम्भस्तम्भ, ९६, ९७, १०० ।
कृताञ्जल्यासन, १५१ । कुलत्य, ६३ ।
कृशानु, २१ । कुनद्वार, २८४।
कृतमाल, १४, १०६ । कुलामद्वार, २३४।
कृष्ण, ३४७, ३.२ । कुल्लाय, ३२४।
कृष्णमण्डल, ३९४, ४०१, ४१६। कुलाल, ३३०॥
कृष्णवर्ण, ३६७ । कुलालालय, ४० ।
कृष्णवर्ण (लिङ्ग), ३४६ । ऋलिकाङत्रिक, ११३, १२४।
कृष्ण (शिला), ३४६ । कुलोर, ७०, १२४ ।
केतक, ५। कुष्माण्डाकार (लिङ्ग), ३४६ ।
केयूर, ३२२, ३२३, ३३२, ३३५, ३३६, ३५५ । कूट, १०२, १३४, १५०, १५५, १६०, १६४, | करल, १८०।
१६६, १७०, १७१, १७२, १७४, १७५, करलकान्त, १८१ । १.७६, १७८, १७९, १८०, १८२, २१०, केश, ३९८ । २२५, २२६, २४१, २४७, २६१, ३७६, केशान्त, ३६३, ३९४, ४०१ । ४१४।
केशकूट, ३३२। कूटाकृति, २४०।
केशपर्यन्त, ३१९ । कूटाङ्गमण्डप, २२८ ।
केशवन्ध, ३१३, ३५५, ३५८ । कूटालयं, २७८ ।
केशबन्ध (माकृति), ३१६ ।

Page #500

४६४ ]
केशबन्धन, ३१४ ।
क्षत्रिय, १९५, २५३ ।
केशर, ३८७ । केशव, ४१, १५१, १५६, १९२ । केसर, १४९, १५९ । केसरोभूतपाद, २९६ | केसरिमण्डन, ३०७ | कैलास, १६० । कोकिल, ३०१ । कोदण्डवदुभ्र, ३९४ । कोद्रव, ६३ । कोल (गर्भ) ६९ । कोलक, ५३, ५५,६६, २०७ । काशमण्डप, १९४ । कोश - मन्दिर, २६० । केशरत्नादि (मण्डप), २३३ । कोष्ठ, ४७, ६४, ९२, १४७, १५१, १६४, १६८,
क्षत्रियादि, २३१ । क्षय, १४७, २९९ । जात्यालय, ५१ । क्षीरिणी, ५, १२, १०६, २२१, २८७, २९५ । क्षुद्राब्ज, ७४, ७६, ८८ । क्षुद्रालय, ६२: १९८ । क्षुद्रीपान, ७९, ८८, ९१ । क्षुद्रकम्प, ८३, ०८, १०० । क्षुद्रक्षेपण २९४ । क्षुद्रजालक, २६६ । क्षुद्रदेव, १९७ । क्षुद्रदेवालय, ६२ । क्षुदद्वार, २७२ । क्षुद्रनासा, ८६ । क्षुद्रनासि, २१८, २२४, ३०९ क्षुद्रनासी, ११४, १५५, १७०
।
H
।
१७०, १७१, १८३, २१५, २४७, २४२ । कोष्ठक, ९७, १०० । कोष्ठ - गर्भ, ६९ । कोष्ठपाद, ९७ । कोष्ठवास, ९७ । कोष्ठशाला, १७१, १७२, १७३ ।
क्षुद्रनास्य, १५६ । क्षुद्रपङ्कज, ८८ ।
क्षुद्र पट्ट, ८६ । क्षुद्र पद्म, ८४, ८८, ११२ ।
क्षुद्रपाद, ९८, ९९ ।
क्षुद्रपीठ, १९२ । क्षुद्र भूप, ३०४ ।
काष्ठस्तम्भ ९७ । कौतुकात्सेध, ३८९ | कौतुकोदय ३६३ । कौमारो, ३५९, ३६० ।
क्षुद्रमार्ग, ३९ ।
क्षुद्रबली, ३१२ । क्षुद्रवेदि, २९५ ।
कौमुदकन्द, ६३ । कौशिक, २३० । कमुक, ५, २२१, २२२ । कय (स्थान), ५४, ४८ ।
क्षुद्रशाला, १६९, १७२, १७४, १८१, २१०, ३०१ । क्षुद्र, ७८, १७२ । क्षुद्र हर्म्य-लुपा, १३४ । क्षुर, ३८४, (खुर) ३२५ ।
कीड, १५२ । क्षणिकालय, ३८१ । क्षणिक बेर, ४०९ । क्षणिक लिङ्गद्रव्य, ३५० ।
क्षुल्लकग्राम, ५४ । क्षेत्र, १४७ ।
क्षेत्रपाल, १५७, १९३, १९७ ।
मानसारे

Page #501

अनुक्रमणिका
[४६५ क्षेपण, ७३, ७४, ७५, ८२, ८३, ८४, ८६, । गजाश्वादिकालय, २७८ ।
८७, ८८, ८९, १००, ११२, ११३, १३५, | गजाश्वादिवाहन २७९ । १३६, २७१, २७२, २०३, ३००, ३०१, | गण, ३५, ११५, १७२, १८३, १९७ । ३५३।
गग्गन, ३९०। लोणी, १३३, १३४।
गणपति, २२०, ३३३ । सौम, ४१५।
गण्ड, २४। सारार्थ (मण्डप), २२२ ।
गणाधिप, १७९ । सारिकालय, २७८ ।
गणिक (ग्रालय), १९५ । गणिका, (शाला) २४३, २०४ ।
गणिकादि (मालय), ४०। बञ्जरोट, ३३० ; (पञ्जर), ३२४ ।
गणित, २०॥ बट्टाङ्ग, ६७।
गणेश, १०६, १९७, २७२ । खड्ग, ६८, ६९।
गणेश्वर, १९२। खण्डहये, ३३२।
गण्य,७२। खदिर, ५, १४, १८, १०६, १३२, २२१ ।
गगयमान, ७३, १४३ १७५, २०४, २०६, २०७, वर्षट, ४, ५३, ५४, २३७ ; (गर्भ) ६९ । बलूरिका, २३१, २३३, २३४, २३६, २३७ ।
३००, ३५३।
गदाधर, ३३५ । खातशङ्क, १८ । खार, १३२ ।
गन्धक, ६६। बादिर, १२, १०६, १३२, २२१, २८७ ।
गन्धयादिमण्डप, १९४।
गन्धमादन, २२६। खेट, ५३, ५४। खेटक, ४८, २५७ ।
गन्धर्व, २२, २४, २७, ४०, ४२, ४३, ३३३,
३७०।
गन्धानुलेपन, ४१७ । गगन, २१, २४,३०, १३३ ।
गभस्तिक, ६२। गडा, ३३६ ।
गमन, ३७७। गङ्गाशिरस, १ ।
गरुड, १७२, १०८, ३७५, ३७८% (रुप), ३८० मज, ६९, ७९ ।
(वर्णादि), ३८१ ; (लक्षण) ३७७, ३८२, गजमुख, १९२।
(विवरण), ३७८ । मजयोनि, ३००, ३७८ ।
गर्दभ ३००, ३५०। गजशाला, ६२, २७८ ।
गर्भ, ३२, ६८। मजात्राकृति, १३८ ।
गर्भगृह, २१०, ३३८, ३४४, ३८९, (विशालक) गजारूढ़, १५१। गजाभ, १५७।
गर्भगेह, १४७, २०१, २११. ३४४, ३६२, ३६३, बजाध, १९५ ।
१११ ।

Page #502

४६६ ]
गर्भन्यासविधि, १, ७१ । गर्भभाजन, ६४, ६७ ।
मका, ६५ ।
गर्भविन्यास, ६३-७१ ।
गर्भश्वभ्र, ६९ ।
गर्भसूत्र, १८ ।
गर्भाट, ६३ ।
गलतुङ्ग ३९२ ।
गलपट्ट, ३१८ ।
गलप्रदेश १५२ ।
गल, ६८,७५,७६, ८१, ८८,९६, ९७,२०१ १३३, १३७, १४४, १४४१४५, १५३,
१५६, १६१, १६८, १७३, २०४, २०७, ३०१, ३४९, ३५३, ३९५, ३२६, ४११
|
।
गना, ७४ ९७ २६२, १६३, १६५, १६९ । गन्नकूट, १००, २१८, २१२ ।
गलवार, ४००।
गलमान, ३९२ । गलसन्धि, ३२७, ३९९ । गलान्त (गर्भ), ७२ । गवाक्ष, १५६, १५९, २२० ।
गवाक्षाकार, २९३ ।
गवाक्षाकारपत्र, १३७ । गाव (लिङ्ग). ३४६ ।
गान्धर्वालय, १९५ ।
गालव, ४०८ ।
गिरिदुर्ग, ५५ ।
गीत (आगार), २२२ ।
गीतनृत्तार्थमण्डप, २२३ |
गीतवाविधान ३७० ।
मानसारे
गीर्वाण, १ ।
गुडादकसुधायुक्त, १३६ । गुप्तविंश, ३७८ । गुरु, ३१९ ।
गुरु (वार), ३९१ । गुल, १९० ।
गुल (लिङ्ग), ३५० ।
गुल्फ, ३५५, ४००, ४०५ । गुल्फाक्षि, ३९२ ।
गुह, १५२, १९२, १९७ ।
गुद्यान्तद्वारदेश (सोपान), १८३ ।
|
गृह, ५४ ५५, १४७, २२२, २६५, ३१३ । गृहकान्त, १६६ ।
गृहक्षत, २४, (१८) १२५, (मूर्ति) २७ ।
गृहगर्भ, ६३, ६९ ।
गृहदान, ५१ ।
गृहद्वार, १२५, २६३ |
गृहप्रवेश, १,३२ ।
गृहप्रवेशविधान: २६.१-२६४ ।
गृहप्राकार, १९९ ।
गृहमान, २७६ ।
गृहमानयानविधान, २५७ - २६० ।
गृहविन्यास, २, ३२ । गृहश्रेणी, ३७, १९५ ।
गृहस्तम्भ, ६८, २६२ ।
गृहाय, २६१ ।
गृहादि (तोरण), ३०५ ।
गृहायाम, २५७ ।
गृहारम्भ (मास), २४८ । गृहिणी, २४३ ।
'गृहिणीगृह (स्थान), २५८ । गेयमूर्ति, १५१ ।
गेह, १४७ ।
गेहक, २१६ ।
गैरिक, ६६ ।
मूल, ३९५ ।
गोत्र, १३४ ।
गोत्रा, १३३ ।

Page #503

अनुक्रमणिका
[४६७ गोधा, २२।
प्राहादिचित्र, ९६ । गोधार (पञ्जर), ३२४, ३३१।।
ग्रोव, ७३, ७४, ९७, ९८, १३३, १४४, १४५, गोपान, ७६, ७२, ८०, ८१, ८२, ९६, १११, १४६, १४९, १५३, १५८. १५९, १६२
११४, १४४, १५३, १५५, १६२, २०९।। १६७, १७७, १७९, १८८, २०५, २०६. गोपानक, ७५, ११२।
२०९, २४३, २५३, २७३, ३२४, ३:७, गोपालश्रणो, ३७।
३७६ । गोपालालय, ४१ ।
ग्रीवकोप्ठ, १५१ । गोपुर, १, ५३, ९३, ११०, १३४, १३९, १८३, | ग्रीवदेश, ३७६ । १८४, १९१, १९५, १९८, २०२, २६०,
ग्रोवभूषण, ९७-९८ । २६८, ४११, ४१३।
ग्रोवरोम, ३९६। गोपुरविधान, १९९-२२० ।
ग्रोवविस्तार, ३९४। गोपुराधन, २१९ ।
ग्रीवा, १६०, १६८। गोपुरोवृत (हस्त), ३७० ।
ग्रोवादिशिखराकृति, १३० । गोवालाकारा, ३५८। गोमेध, १०९, गोमेद(धक), १०९, १४१ । गोशाला, ३७, १९५।
घट, ३०३, ३०८, ३२४ ।
घन, ५,६४, २०२,६८१, ३९४, ४०२। गोसङ्घवास (मण्डप), २३० । गौतम, ४०८।
घनमान, २७०।
घाटन, १४८। गौरो, ३३३. ३५८, ३५९ । ग्राम, १८, २९, ३१, ३८,४१, ५३, २२२, २५७, २७९ ।
चकोर, ३३०, (पञ्जर), ३२४ । ग्रामगर्भ, ६३, ६९, ७०।
चक्र, ६६, ६८, ६९, २८६, २९३, ३३६, ३६१ ग्रामद्वार, ६९।
३६५। प्राममान, ५३२।
चक्रकान्त, १७८ । प्रामयोग्य (मण्डप), २४१ ।
चक्रमूर्ति, १९७। प्रामरसिकालय, ४०।
चक्रवर्तिन, ४०, ५३, ६२, १९१, २५१, २८२, प्रामलक्षण, १, ३२-५१ ।
३०४, ३०९, ३१०, ३२३ ; (पालय), ७६ मामवास्तु, ४२।
(तन्त्र), २८०, (सिंहासन), २९७, ग्रामविन्यास, ३२।
(हर्म्य), २७५। प्रामसापान, १८३।
चक्रवर्तिहिषी (मकटादि), ३१४ । प्राह, ७०, १३८, ३०३।
चक्रवादिभूप (मकुटादि), ३१४ । ग्राहकुण्डल, ३५५ ।
चक्रसंयुक्त, १९६। माहपुच्छ, ३०७।
चक्राकार, २८७, ३११ । पाहसिंहादि,८४।
चकाव्य, १७८।

Page #504

४६८]
मानसारे चकादिदारु, २८७
चतुष्टयगुण, २८३। चक्री, २३ ।
चतुष्पद, १९ । त्रकेश्वर, ३१२।
चतुप्पाद, २९३। चक्षुरुन्मीलन: ४१८ ।
चतुःसाल (हय), २७५ । चटक, ३३०; (पचर), ३२४ ।
चतुस्तल, १,५८,५२, १२७, २०५ । चण्ड, १५१, ३६५।
चतुम्तनविधान, १६१, २६४ । चण्ड राक्षमरूपक, १९६ ।
चतुस्तलविधि। चगहालकटिक, ३७, ४६ ।
चतुस्तारण, ४१४। चण्डालावास, ४२।
चन्दन, १४, ६६, १०७, २९५ । चण्डित, १९, २३, ३८, ४३, ४७, १७४, १४०।।
चन्द, २३, १२२। चतुरश्र, ५७, २०६, २७६: ३३० ।
चन्द्र (ग्राकार); १३५।। चतुरथ्र-नागर, ३५४।
चन्द्रकान्त, २०, २७६, १७, १८२ । चतुरश्र-मण्डप, ४१४।
चन्द्रहष्ट (मालय), २५९ । चतुरश्र-स्तम्भ, ३०८।
चन्द्ररेखा: ३३६ । चतुर्दार; १६२, २२३. २६५, ४१४ ।
चन्द्रवार, ३९१ । चतुर्वाहु, ३५५ ।
चन्द्रिका, २६ । चतुभंद्र, २००।
चरको, २२, २७ । चतुर्भुज, ३३५ ।
चरगो, १०४। चतुर्मुख, ३२, ३४, १५१, १६२, २०६, २४०, | चरण, ९४, १६९, १७२. १७३ । २४२, २४३,२४४।
चरणाम्बरसंयुक्त, ३७०।। चतुर्मुखग्राम (विन्यास), ४.।
चरग्णालय (स्थान), २९८ । चतुवक्र, ३३५ ।
चरवास्तु, ६९ । चतुर्वग, २७३।
चर्मकरालय, ३७। चतुर्वास, २३५ ।
चर्मकार, ३२६ । चतुर्विंशतिमूर्ति, १९७।
चर्मकार (श्रेण्यालय),४१। चतुर्विध (ग्राभरण), ३२२।
चल, ३२०, ३३४, ३७८ । चतुविधाभिषेक, ३१५।
चल बेर, ४०९। चतुविध (पाद), ३७१।
चल-सोपान, १८४, १८५ । चतुविध (लिङ्ग), ३३८, ३३९, ३४६ । चलन, ३३५। चतुःशाला, १५५, १७१, २४४ २५१ । चलान्त, ३३६। चतुःशिला, ३४४।
चातक, ३३०; (पञ्जर), ३२४ । चतुःषट्पाद, २९५।
चाप, ६८, २९५। चतुःषष्टिमसूरक, ९३।
चापाकार (८), ४०१ । चतुष्कर्ष, २३५ ।
| चापाकृति (तारण), ३०६ ।

Page #505

चामर, ६९, २६४, २७१, २८४, ४१७ ।
चामराकार १९४ ।
चामुण्डा, ३३३ ।
चामुण्डालय, ४६, १९८ ।
चामुण्डका, १९३ |
चामुण्डो, ३५९, ३६०, ३६१ ।
चार, ३८३ ।
चित्र, ९५, १३६, १३७, २५६, ३, ३२२, ३३४, ३६६, ।
चित्रक, १७७, ४०८ ।
चित्रकण्ठ, ८५ ।
चित्रकर्मज्ञ, ४ ।
चित्रकल्प, ३२२ ।
चित्रतारण, ३०६, ३०७ । चित्रपट्ट ९५ ।
चित्रस्कम्भ, ९५ |
चित्रहीन (तारण), ३०७ ।
चित्राङ्ग, ११३, ३३४, ३६६ । चिबुक, ३९५ ।
चिह्न, ३५५ | चिन्हवेदि ३०९ | चीर, ३३२, ३३५ । चीराम्बरधर, ३३५ ।
चुलक, ३६१ ।
चुचुक (स्तनस्य), ४०० ।
चूड (क), ३१३, ३१४, ३१६ । चूडामणि, ३३२ ।
अनुक्रमणिका
चूलन, ३११ । चूलिक, १२२ ।
चूलिका, ४५ २०९, ३३२ । चूलिकक हर्म्यक, २२३ । चुहिय, २३९, २४३ ।
चैत्य, ८, ४०८ । चैत्यपादप, ९ ।
छ
छत्र, ६९, १९४, २६४, २७१, ४१७ ।
छत्राकार, १९०, ३४३ ।
छन्द, ६१, १३४, १४३, १८६, १८८, १२५,
२६९ ।
छन्दरूप (मण्डप), २४० ।
छन्द (लिङ्ग), ३३९ ।
छनवीर, ३२३, ३५६ ।
छादना (वृक्ष), १०६ । छिद्र १३५, २८८, २९३ ।
ज
eo
[ ४६९
जघन, ४०५ ।
जङ्गम, ३३४, ३३७, ३५९, ३९१, ३६३, ३६६ । जङ्घयेार्मध्य, ४०४ ।
जटाजूट, ३६७ ।
जनान्तर, ३३६ ।
जनक. १८० ।
जनकान्त, १७१, १७२, १८१ । जनार्दन, ४१, १५२, १५६ । जनार्दनालय, १९३ ।
जङ्घा, ९४, २०८, ३९२, ३९३, ३९९, ४०५ ।
जङ्घा मूल (विशाल ), ४०० ।
जटा, ६७, ८५, ३१३, ३३५ ।
जनावास, ३७ ।
जन्मन ६०, ६१, ६२, ७३, ७४, ७६,७८, ८०, ८१, ८२, ८३, ८४, ८५, ८७, ८८, ८९, ९०, ९१, १०२, १४६, १४, १६९, १७२, १७५० १७६, १७९, १८३१८५, १९०, २०२, २०८, २०९, २२१, २४३, ३००, ३४९ ।
जन्मनिर्गम, ७७ ।
जन्मान्त (गर्भ), ७१ ।
जम्बूक, १०६, २८७ ।

Page #506

४७०]
मानसारे
जय, २२८ ।
जाल, १५०। जयद, ५७, ५८,५९,६०,२४३ ।
जालक, २१९, २२८, २६६, २७३, । जयन्त, २२, २३, ४०, ४१, ४३, ६६ । जालका, १७०, १७५, २१२,४१२ । जयन्तिक, ११६, ११७, २१२।
जालद्वार, २६६,२६७ ॥ जयन्तिका, ११५।
जिन, १६०३६५। जयन्ती, ११२।
जिनक, १५२, १६४, १९७, २९०,३०४, ३९१ । जलगर्भ, ७०।
जिनदेव, ३६६। जलदार, ४३, १९१, २६५ ।
जिनदेवता, ३६५ । जलधार, ३५३।
जिनालय, ४२,४५, १९८। जलपाद, २३७।
जिह्वा, ३२९ । जलपूरितमण्डप, १९४।
जिह्वामूल, ३२८ । जलसंपूरितार्थ (मण्डप), २२७ ।
जीनपात्र, ४०९। जलस्खल, १६०, १६४, १७५, १९१, २११, २१६, | जैनक, ३६२। १२७, २३८ ।
जैनगतालय, ४६ । जलेश, २३, १२५, १९३।
जैनलक्षण, ३६२-३६५। जाति, ६१, १४३, १८६ ।
जैनिकलक्षण, २ जातिप्राकार, १८८,१८९ ।
ज्या, १३३, १३४। जातिप्रासाद, १९१ ।
ज्येष्ठादेवो, १९२ । जातिफल, ६६।
ज्योतिर्मण्डल, ३९४, ४१६ । जातिरूप (मण्डप), २४०।
ज्योतिष्कान्त, १६७। जाति (लिङ्ग), ३३९ ।
ज्योतिःषट् (लिङ्ग), ४०८ । जातिवशात्, २६९, ( प्रस्तरादि ) १११, | ज्योतिस्, १३३ । (स्तूपिमान) १३० ।
ज्वरदेवालय, ४६। जातिसाला, १८८। जातिहH, १८६, २६१ । जातिहिङगुल, ६६।
भषाकार, १३६। जात्यंशक, ३६४। जात्यादि, ६१, (हर्म्य) १८८ ।
डमरुक, ३६०। जानुतुङ्ग, ३९२, ३९९ ।
डिण्डिम, ३५६ । जानुमध्य, ४०३।
डिण्डिमाकार (लिङ्ग), ३४६ । जानुमध्यम, ४०३। जानुविशालक, ३९३।
तलक, ३, ४, ५, १२, ६५, ९८, १०५, ११३, जानुविस्तृत, ४००।
११९, १३२। जान्याश्रित (हस्त), ३७० ।
तटाक, १८३, १९५।
म
त

Page #507

अनुक्रमणिका
[४७१ तटाक-गर्म,७०।
ताय, १५१ । तटाक-मण्डप, २३१ ।
तार्थ्यक (वर्णन), ३८०। तडाग, ३७ ।
ताक्ष्यरूप (हेमज), ६८, ३८१ । तण्डुलमण्डप, १९४।
ताल, ५, १०७, २९३, ३२० । तति, ७०।
तालमान, ३६२, ३७१,३८८ । तनु, ३३५।
तित्तिरी, ३३०। तन्त्र, ५२, ६१, ३४३, ३७८ ।
तित्तिरि (कुलाय), ३२४ । तन्त्रविद्, ५४, ५७, ६१, ६२, ७६, १८४। तिथि, ३४, १८६, १८७, २५६ । तन्त्रपारग, ५३।
तिन्त्रिणो, १०७, १३२, २८७ । तन्त्रविधिज्ञ, ६१।
तिन्दिनो, ५। तन्त्रोक, ४०८॥
तिन्दुक, १४, २९५ । तपस्विन, २३६, २४३ ।
तिर्यङ्मार्ग, ४८ । तपस्कान्त, १७१, १७२।
तिळ, ६३। तमालक,५।
तिलक, ८४ । तरङ्ग, ९९, १००।
तिलपुष्पाकृति (नासि), ४०१। तरङ्गाकृति, ३१६ ।
तीर्थमण्डप, २२२। तर्जनी, ३९३, ३९६, ३९७, ३९९, ४००। तीर्थयाम्य (मण्डप), २३१ । तल, ९३, ११८, १३७, १४७, १६७, १७०, | तुण्ड, ३१६ ।
१८१, १८३, २५६, ३९३, ३९९, ४११।। तुम्बरनारद, ३०६। तलतार, ४०१।
तुला, ६९, ११६, ३२३, ३२८, ३२९ । तलमध्य ४०३, ४७४।
तुलादण्ड, ११२। तलविस्तार, ४००।
तुलाभारार्थ (मण्डप), २३८ । तलायत, ३९२।
तृतोयावरण, ४०। तल्पवासन, १३३।
तैतिल, १८४, १९९, २१९,२४३, (द्वार), २७३, तस्कर, १८७, ३९१ ।
(मण्डप), २२१; (विमान), १२७; (स्लपि), तस्करादि, ३७८ ।
१३१।
तैलमञ्जषिका, ३२७ । ताटङ्क, ३३२। ताटिका, ९६, १००, ३०७, ३०८ ।
तैलाभ्यङ्ग (मण्डप), २५९ ।
तैलोपजीषिन् (गृह), ३७। ताटिवक्र, ९९। तान, ६७, ६८, १०९, १३६, १४१, ३४९,
तैलोपजोविन (वास), ४०। ४०९।
तोय (लिङ्ग), ३५०। ताम्रज, १३२।
तोरण, २,९८९९, १३४, १५५, ११०, १६४,
१७०, १७३, १७५, १७७, १८२, २१४, ताम्रपत्र, ४०९।
२२९, २५३, २५६, २७१, २८३, २८८, तारकदेवी, ३६१।
३०१, ३१०, ३१९, ३२९, ३३७ ।

Page #508

४७२]
मानसारे
त्रिशूल, ६६, ६७। त्रिशूलरेखा, ३९७। त्रिसाल, २५९ । त्रिसालान्त (हर्पा), २७५ । ज्यम्बक, २९०। त्वष्टा, ३, ४०८।
तोरणलक्षण, २। तोरणविधान, ३०५-३०७ । तोरणा निक, ३२८ । तौलि, २१२। त्रयःसन्धि, २४४। त्रिक, ११२, ११५। त्रिकर्ण, १२२॥ त्रिकाल, ३८१ । त्रिकूट, १६६। त्रिकोष्ठ, ३२७ । त्रिगृह, १८॥ त्रितल, १,५८,५९, ६२, १२७,१५२। त्रितलविधान, १, १५८-१६० । त्रिनेत्र, ३३६ । त्रिपट्ट, ८०,८३,८७। त्रिपट्टाश्रम, ८०। त्रिपुटा कृति (मकुटादि), ३१६ । त्रिपुण्ड़क, ३१९ । त्रिभङ्ग (द्वयन्तरमान), ४०६ । त्रिभङ्गसूत्र, ४०६ । त्रिभद्रक, २९०। त्रिभित्तिक, २२३। त्रिभुज (तोरण), ३०६।। त्रिभूमि, ६२, २५४। त्रिमूति, २. १९३, ३३७ । त्रिमूर्तिलक्षण, २, ३३४-३३७ । त्रिमूतिवाहन, ३७५। त्रियुग्म (तोरण), ३०६ । त्रियुत, १९ । त्रिवक्र, २४०। त्रिवगमण्डपाकार, ६४।। त्रिविद्यमालिन, २४५। त्रिवेत्रक, ३१६। त्रिशाला, २४३, २४४।
दक्षिणामूति, १५१, १५६, १६४, १९४ । दक्षिणायन, २६१ । दक्षिणिकाप्रपा, २२२। दण्ड, ४, ३२, ३९, ५२, ५३, ६९, ९९, ११६,
१३१, ३६७। दण्डक, ३२, ५०, १३३, २४, २४२, २४३,
२४४, २४५, २४७, २४८, २४२, २५३ । दण्डक (ग्राम), ३६ । दण्डकविन्यास, ३५। दण्डका, १००। दण्डकाकार, ३३०। दण्डकादि, १००। दण्डकान्त, २४५। दण्डण्डितवत्, २४५। . दण्डदारु, ५। दण्डमान, ६४,७३, ७७, ९२, २०९ । दण्डिक, ११९, १२५, १३६ । दन्त, १२२, १२३, २८७, २९५, ३९५। टन्तकोल, १२५। दन्त (दारु), २९५ । दन्तनाल, १४९ । दन्तपाद, १२५। दन्ताकृति, ३८७। दन्तिशाला, २६०। दन्ती, ३५०। दर्पण, ६६, १४४, ३१८, ३२६, ३२८, ३२३ । दर्पणादि, २७ ।

Page #509

दर्भ, ५ । दर्भमण्डप, २३० ।
दल, ७४, ७७, ८४, १४५ ।
दलाकार, ११२ । दलिकपद्म, १३१ ।
दशकान्त, १८० ।
दशचक्र, २९० ।
दशतल, ६०, १२९ ।
दशतल विधान, १७६-१७७ ।
दशताल, २, ३५६ ३५९, ३५८, ३६५ ।
दशधा (व्ययफल), ३९० ।
दशभूमि, ९, १७६ ।
दशष्यय, १८७ ।
दशशालक, २४४ ।
दशशाला, २४४ ।
दशान, २९० ।
दाम, ३१७, ३२२, ३२३ ।
दारु, ५, १०३, १३१, १३२, १८३, १९०, २२१, २३९, २९५, ३०९, ३३४, ३६६ ।
दारुक, ११८, २७१ । दारुकील, १२५, ४०९ । दारुज, १३२, २९५ ।
दारुज - गरुड, ३८१ । दारुज-दोपदण्ड, ३२४ ।
दारुदण्ड, ११५ ।
दारुद्वार, २७० ।
दारुप्रच्छादन, ११५ । दारुयेाग, १२२ ।
दारुसंग्रह, ९४, १०३-१०७ । दारुसंग्रहण, ५ ।
दारुसन्धि, १२२, १२५ ।
अनुकमणिका
दारुस्तम्भ, १०७, १२७, ३०८ ।
दाविक, ३२९ ।
दास, १३ ।
दास (प्रलय), २५८ ।
दासदास्यालय, २७७ । दिक्पाल, ३६५ । दिक्पालक, १९७, ३३३ । दिन, २९९ ।
दिनक, २२ ।
दिनादि (गृह), २५९ । दिवस्पति, १९६ ।
दोपदण्ड, ३२३, ३२४ ।
दोर्घबाहु, ३६६ । दीर्घशाला, २५२ । दीर्घशिला, ३४५ ।
दुकूल, ३२३ । दुकूलवसनेोपेता, ३५८ ।
दुकूनाम्बर, ३५६ ॥ दुर्ग, ५३, ५५ ।
दुर्गा, ४६, ३३३,३५५, ३५८ (गौरा), ३५९ (पार्वती) ।
दुर्गा (आय), ४२ । दुर्गाङ्गगणपाल, ४६ |
दुर्वा, ६६ ।
दृष्टि, ३९६ ।
दृष्टिप्रदेश (मान), ३९४ ।
दृष्टिमण्डल, ३९४ ।
[ ४७३
देव, १९१, २२९, २३१, २३३, २४३, २४७,
२९५, ३०४, ३३२, ३७६, ४०२, ४१४ ।
देव (कल्पवृक्ष), ३१० ।
देवकान्त, १७१, १७२ । देवगर्भ, ६९ । देवतार्चनस्थान, २५८ ।
देवतार्थ (मण्डप), २२७ ।
देवतालय, ६१ ।
देवतास्थान, २३९, २६० । देवताहर्म्य, ३६, ४९ ।

Page #510

४७४ ]
देव (तारा), ३०५ । देवदुर्ग, ५५ ।
देवदेव (मण्डप), २३२ । देवदेव (मकुटादि), ३१३ ।
देव (द्वार), २०१ ।
देव (प्रस्तर), १११ ।
देव (भूषण), ३२२ । देवभूषणमण्डप, १९४ । देव (मध्यरङ्ग), ३०८ ।
देव (माल), ३१३ ।
देवरथ, २८६, २९० ।
देव (बहन), ३८६ |
देव (शयन) २२३ ।
देवदन, ५० । देवसन्धि, ११९ ।
देवसिंहासन, २९७, ३०९ ।
देवापान, १८३ ।
देवस्थापन, १५१ ।
देवहर्म्य, ६२, (लुपा) १३३ । देवहर्म्यादिद्वार, ३६५ ।
११५, १८३, २२२, २२८ ।
देवो, ४०२, ४१४ ।
देह बागुल, ३६४, ३९०, ४०२ । दैव, ३९ ।
मानसारे
देवाङ्गना, ३६५ ।
देवाङ्गुल, ३९० ।
देवाराम, २३६ ।
देवालय, ४०, ४१, ४६, ५०, ५३, ६३, १०७, द्वारक, १३९, १९९ ।
द्वारापुर, २७९ ।
दैवक (माग), ३८ ।
दैवक (लिङ्ग), ३४६ ।
देालयान, ३७६ |
द्राक्षा, १०६, २९५ । द्राविड, १७३, १८०,२९० ।
द्राविड (लिङ्ग, पीठ), ३४०, ३४१, ३५४ ।
द्राविड (विमानाकृति), १३० ।
द्रुमवल्ल्या दि. १३७ ।
द्रोण, २३६ । द्रोणक, ५३ ।
द्रोणान्तर ५४ । द्वात्रिंशत्-दन्त, ३९५ ।
द्वात्रिंशत् परिवार, १९९३, १९४, १९७ । द्वात्रिंशति (शिल्प-ऋषि), ४०८ ।
द्वादशाय, १८७ ।
द्वादश (आयफल) ३०९ ।
द्वादशतल, १, ६३ । द्वादशतलविधान, १८०, १८७ । द्वादशभूमि, ७८, १३० ।
द्वादशस्तम्भ, २६१ ।
द्वादशस्तम्भ मण्डप, ४१४ ।
द्वार, (ग्रामस्य), ३५, ४२, ४३, ४४, ४८, ४९, ५०, ६८, १३९, १४८, १५०, १५१,१५६० १६५, १७५, १९०, १९१, १८६, १९५, २१२, २२५, २२७, २२८, २३०, २३६, २३७, २४४, २४५, २५२, २५९, ३३८, ४११, ४१२ ।
द्वार-तल, २६० ।
द्वारतुङ्ग, ३६३ ।
द्वारदण्डक, २५० । द्वारदेव, १५१, १९६ । द्वारदेवता, १४८ । | द्वारवादि १५६ |
दोला, ३२३, ३२७ ।
द्वारपञ्चक, १९६ ।
दीवारिक, २२, २४, ४०, ४२ (मूर्ति), २७ । द्वारपट्टिका, २०२, २७३ |
दृष्य, ३३५ ।
द्वारपाद, १४७, १४८ ।

Page #511

अनुक्रमणिका
[४७५ द्वारपालक, २९१ ।
द्विपक्ष, ३६, ३८, ३९, ४४,४६, ४७,४५,४९। दारप्रासाद, १९९, २००, २०१, २१०। द्विपक्षक, २६० । द्वारभद्, २३२।
द्विपयुग्म, २७१ । द्वारभद्रक (सापान), १८३ ।
द्विपाद, ३३५। द्वारमान, २, २०१, ३६२, ३८९ ।
द्विपाद (कश्चित), ३८१ । द्वारमानलक्षण, २।
द्विभद्र, २००। द्वारमानविधान, २६८.२७३ ।
द्विभुज, ३६६, ३६७, ३७० । द्वारमुखसापान, १५०।
द्विभुजाय, ३८१। द्वारयोग, २७०, २७१ ।
द्विभूमि. ६२, १५७। द्वारशालक, २२० ।
द्विललाट, २१२, २४५, २४६, २४७ । द्वारशाला, १९९, २१६, २६०, २६६ । द्विवक्र, २४०। द्वारशोभ(भा), १९९, २०७।
द्विवक्त युक्त (ग्रीव), ३७५ । द्वारम्तम्भ, २६८।
द्विवलय, ३२७ । द्वारस्थान, २, ५०, २२८, २३३, २४७, २५५, द्विशाला, २४३, २४४। २५६, (नराणाम्) २६५ ।
द्विसन्धि, २४४ । द्वारस्थानविधान (विधि), २, २६५, २६७।। हिसाल, २५९। द्वारहम्य, १९२, १९९, २००, २१०, २६६ । झन्तर, ४०३। द्वारालय, १९२।
मन्तरमान, ४०६। द्वारोपरिद्वार, २५५ ।
द्मश्र, १३०। द्विकोष्ठ, ३२७ । द्विज, १८४, २५७, २५८, २७३ ।
द्मश्रवृत्त, ५७, १५७, २९० । द्विज (ग्रालय), ४९, ६३ । द्विजराज, ३७७।
धन, २१२, २१६, २२०, ३९१ । द्विज (वातायन), २१९ ।
धनद, १९७, २४३। द्विज (शयन), २९३।
धनद (मण्डप), २३२ । द्विजाति, ६२, ६९, २२१, २४३, २५७ । धनमान, २१०। द्विजाति (विमान), १२७ ।
धनरत्न, ३१३। द्वितल, १,५८, १२७ ।
धनस्थान, १९३। द्वितलविधान (विधि), १, १५३, १५८ । धनाधिपमण्डप, २३३। . द्वितलहय, १५२।
धनार्थ (मण्डप), २६० । द्वितालोत्तममान (विवरण), ३७५.३७६ । धनुराकृति (तोरण), ३०६ । द्वितीयावरण,४०।
धनुर्ग्रह, ५, ३२। द्विनेत्र, ३६६, ३६७, ३७० ।
धनुर्ग्रह-हस्त, ४। द्विनेत्रा, २४५, २५१, ३५५ ।
धनुर्मष्टि,५।

Page #512

मानसारे
४७६] धनुर्मष्टि-हस्त, ४। धनेश, १०३। धम्मिल्ल, ३१३, ३१४। धम्मिल्ल (प्राकृति), ३१६ । धरा,६। धर्मदेव, २४। धर्मगज, १२५ । धर्मालय, ३७। धवनच्छत्र, २८४। धनुम्,४। धान्यकर्षनमण्डप, २२८, २५९ । धान्यनिक्षेप (मण्डप), २२७ । धान्यशाला, १९४। धान्यागार, २५२। धान्यागार (मण्डप), २३३ । धाम, १४७। धारण, ९४, ११२, १७० । धारणवृक्ष, १०६। धारणांश, ३४३। धारपट्ट, १०७, १८६। धारा, ३४२, ३४३। धागकुम्भ, ७२ । धारालिङ्ग, ३४३। धिष्ण्य, १४३। धूम, ३५० । धूमक, १०६। धूमयानि, ३००। धेनु (मालय), २५८ । धेनुमुद्रादि, ४१६। धेनुशाला, २७८ । ध्वज, १८७, ३५०, ३५१, ३७८, ३९० ।
नक्षत्र, १८६, १८७, ३९० । नक्षत्रमाला, ३३२। नख, ३८७, ४०२। नेम्वविस्तार, ३९२, ३९६ । नखायाम, ३९६ । नगर, ३६,४२, ५३, ५४, २५७, २६० । नगर (गर्भ), ६९। नगर (मण्डप), २४१ । नगर (वास्तु), ४९। नगर (विन्यास), ५६। नगर (सापान), १८३ । नगरप्रदक्षिण, ३२०। नगरलक्षण, ५२। नगरविधान, ५२-५६ । नगरो, ४६, ५३५४। नगरी-लक्षण, १। नगोपम (लिङ्ग), ३४६। नदो (पाश्र्व), २५७ । नदोतोर (मण्डप), २३१ । नन्दताल, ३७०। नन्दिकेश्वर, १९३। नन्दिन, १५१ । नन्द्यावर्त, ३२, ३३, १२०, १२१, १६१, २४०,
२५१। नन्धावांकृति, ३६, ३८, १२६, २२०, ३४४ । नन्द्यावर्त (विन्यास), ३७, ५३ । नन्द्यावर्तशिला, ३५३। नपुंसकशिला, ३४५, ३४६, ३४७ । नभस्वानुभद्रक,२९०। नय, ४०८। नयन, ३५, ३९६, (पर्यस्य), २९६ । नयनमाक्षस, ४१४। नयनोन्मीलनलक्षण, २,४१४ । नयनोन्मेष, ४१४।
नकुल, ३३० । नकुल (पञ्जर), ३२५ ।

Page #513

अनुक्रमणिका
[४७७ नयनोन्माक्ष, ४१४।
नवांशक, १८७ । नर, ११५, १९१, २१९ ।
नवोदय, ३७७ । नरगर्भ, ६९ ।
नाग, २२, २४, २७, ४०, ४३, ३३६ । नररूप, ६९।
नागकन्यक २९१ । नरसिंह, ४१ ।
नागबन्ध, २२० । नरसिंहमूर्ति, १६४।
नागर, १५६,१६, १७३, २९० । नराञ्जलि (गर्भ), ७०।
नागर (लिङ्ग), ३४०, ३४१ । नरालय, ४३, ४९, ५०, १९४, (ग्रामे), ४१ । नागर (लिङ्ग-पीठ), ३५३ । नरेन्द्र, ५३, ६२, २४४, २७४, २७६, २८२, नागर (विमानाकृति), १३० ।
२००, ३०२, ३०३, ३१४, ३२३। . नागरादि, ३४३। नरेन्द्र (तन्त्र), २८१ ।
नागेन्द्र, ३६५ । नरेन्द्र (वेश्म), ४५।
नाटक, ७७ ११३, ११४, ११५, ११६, २२९. नरेन्द्र (हर्म्य), २७५।
२३९, २८८, ३०१, ३०७ । नल, ४०८।
नाटकादि, १००, २९४ । ननका, ३३५ ।
नाट्यकारीलय, १९५ । नलकान्त, ३३६, ४००, ४०४ ।
नानाजातिगृह, ५४। नलकामध्य, ४०३।
नानातलद्वार, २३४। नवकाष्ठ, ४१७।
नाभि, ३९२। नवतल, ६०, ६२, १२९ (रथस्य), २८९ । नाभिकुलि, २८६ । नवतलविधान, २७४-१७५।
नामिदेश (तार), ४००। नवताल, ३५९, ३६७, ३७०; (विवरण), ३६९ । नामिनिम्रक, ३०८ । नवत्यष्टरोम (इष्टि), ३९६ ।
नाभिमध्य, ४०३। नवव्य, ३३४।
नाभिसोमान्त, ३९९ । नवधालिङ्गतुङ्गक, ३४० ।
नाभ्यन्त, ३६३, ३८० । नवपद, १९ ।
नारद, १, १५१, १६८, १८३ । नवभूमि, १, १७४, २५५ ।
नारदादि, ३६५। नदभृमिक,१।
नारसिंह, १५६ ।। नवमान, ३६२, ३८९ ।
नारायण, ४१, ३१३, ३४२, ३५३ । नवरत्न, ३०३, ३१८, ३४, ३५० ।
नारिकेल, ५ । . नवलिङ्ग, ३३९ ।
नाल, १४८,१४२,३४८,३४,३५२, ३५३,४०१। नवविधमान, ३७७ ।
नालगेह, २१२। नवविपुलताल (विवरण), ३७२, ३८० । नालायाम, ३१४। नववेदिका, २९० ।
नालिक, २१८॥ नवसत्र, ४०२।
नालिका, २१४,३९३। 61

Page #514

४७८ ]
नालिकेर, ५, १०७ ।
नालिकेरदल, २२२ ।
नानिगेह, २१, २१३ ।
नालो, १४७ ।
नासि, १४४, १५५, ३३२ ।
नासिक, १०२, १३७ । नासिका, ९६, ९७, १०२, १३४, १३७,१४४, १४५, १५०, १५५, १६६. १६४, १७९, १७२, १७३, १७५, १८२, २१५, २१७, २१, २५३, २५३, २८८, २९०, ३०१, ३२४, ३८०, ४११, ४१२ ।
नासिकाकार, २७३ | नासिकाग्रान्त, ३६१, ३९७ ।
नासितुङ्ग, ३९५ ।
नासिदैर्ध्य, ३९९ ।
नासिमध्य, ४०३ । ना सविस्तार ३९५ ।
नासविस्तृत ४०१ ।
निगम, ५३, ५५ । निग्रह, ३७० ।
नित्य, ३०९, ३२१, ३३३ । नित्य कर्मकरालय, १९५ ।
नित्यार्चनमण्डप, २६० । नित्यार्चनासन, २९७, २९८ ।
नित्योत्सव, २९० ।
मानसारे
नित्योत्सवासन, २५७, २९२ ।
नित्योत्सव (ग्रासनमान), २९८ । निधान, ९३ ।
निस्र, २५, २६, ८८, ८९, ९०, ९१, ९५,
९८, १००, ११४, ३०१, ३४४, ३५३ ।
निम्नक, ९९, २३७ । निवृत्त, ३०१ ।
निम्ब, ८, १२, १०५, २५.५ । निराभरणसर्वाङ्ग, ३६५ ॥
निरीक्षण, ३०४ ।
निर्गम, ७२, ७३, ९९, १०२, ११२. ११५, १२१, १४५, १४०, १५५, १५६, १६५, १८१, २११, २१८, २१२, २१४, २.७, २२९, २३३, २३६, २३७, २४०, २४८, २४२, २७३, २:२, ३३२,३५३, ३९६,३९८, ४११; (अधिष्ठानम्य), ९२९३ ( उपपोठस्य), ७६-७७ । निर्गमाङ्ग, १८२ । निर्यूह, ३१९, ३६५ । निर्वस्त्राङ्ग, ३६५ । निर्वासमण्डप, २३२ । निलय, १४७, २३० । निवातभद्रक, २१० ।
निवासत्रय, २४७ ।
निशाधिप (सन्धि ), १२५ ।
निशापति, १५१, १९६ ।
निषट्ज, २२६ ।
निष्कल, २१ ।
निष्पाववोजयत् (नाम), ४०१ ।
नीड, १५५, १६०, १६४, १७३, १७५, १७७, ३:४, ३२०, ३३०, ३३२, ३७६ ।
नीडाकार, २१७ |
नोद, १३९ ।
नीति (मन्दिर), २६० । नीतिशास्त्र, २८४ ।
नील, १४१ । नीलकण्ठ, ३३० ।
नीलकण्ठ ( पञ्जर), ३२४ ।
नीवि, ३३२ ।
नोवो, ३५५ ।
नोव्य, ३३५ ।
नोव्याञ्चल, ३३६ ।
नूपुर, ३३७ ।

Page #515

-
[४७९
अनुक्रमणिका
नैवेद्यार्पणवेश्मक, १९३।
नृत्त (पागार), २२२, २७.। नृत्तमण्डप, २२२,२२८ । नृत्तयोग्यमण्डप, २५० । नृत्तयोग्यादि (मालय), ४० । नृत्तश्रवणयोग्य (मण्डप), २२८ । नृत्ताङ्गना (मण्डप), २५० । नृत्तादि (बेर), ३३४। नप, ६१, १९९, २३७, २०५ ३७६ । नृप (अभिषेक मण्डप), २२२ । नृपचित्तवशात्, २७९ । नृपप्रासाद, ८॥ नृप (मध्यरङ्ग), ३०८। नृपसंकुल (गृह), ४९। नृपहर्म्य, २३८ । नृपान (सिंहामन), २९ । नृसिह, ४१, १५ । नृसिंहालय, ४। नेत्र, २३७, २५१, ३३७ । नेत्रनासो, २२८ । नेत्रभद्र, २१३, २३० । नेत्रभद्रक, २५०। नेत्रमध्य, ४०६। नेत्रमानक, ३९६। नेत्रमाक्षण, ४१४। नेत्ररत्नकराल्य ४०। नेत्र (लेखन), ४१६ । नेत्रविस्त र, ४०१ । नेत्रशाला, १७२, १७३, १७९ । नेत्रसूत्रान्त, ३९४, ३९०, ४.१। नेत्रान्त, ३६३, ३८९, ३९५ । नेत्रायाम, ३९४, ४०१। नैमित्तिक३०९ ३२१, ३३३ ! नैऋत्य, २८ । नैऋत्यपद, ४० ।
पक्ष, ३५, (मार्गस्य) ३९, ४३, ४४, ४६, २९०,
३९२, ४०८। पक्षक, ४०९। पक्षकशाला, २१७। पक्षिमण्डप, २७८ । पङ्कज, ८९। पङ्कदुर्ग, ५५ । पङ्क्तितल, १२९ । पचनार्थ (मण्डप), २३४ । पचनालय, १०४,२२७,२३४,२४०,२५८,२७७। पञ्चतन, ५९, ६२, १२८, १६६ । पञ्चतलविधान, १६५-१६६ । पञ्चधामतल, २८९ । पञ्चपक्ष, ९८२। पश्चप्राकारहये, १२२ । पश्चफण (भुजङ्ग) ३१०। पञ्चवर, ३६५ । पञ्चब्रह्म, १६६। पञ्चभूमि, १, १६५,२०५, २५४ । पञ्चभेद, २२१ । पञ्चलिङ, ३४० । पञ्चवर्ण, ३३४, ३.२. ४०९ । पञ्चशाला, १२२, १२९, १८८, १९६. २५९ । पञ्चशालान्त (हर्म्य), २७ । पञ्चसूत्र, ४०२, ४०३ । पश्चाङ्ग, भूषण ४१६ । पञ्जर, ६, ९६, ९७, ९८, १०१, १०२, १३४,
१४५, १५०, १५५, १६०, १६४, १६६, १६८, १७३, १७५, १७७, १७८, १८१, १८२, २१०, २१५, २१७, २१९, २५३,
३०१, ३२३, ३२४, ३३०, ४११ । । पञ्जरशाला,९८,१६८, १८०1.

Page #516

४८० ]
पञ्जराख्य, १७० ।
पट्ट, ७९, ८२, ८९, ९५, ९६.९८, ११२, ११३, ११६, १३१, १४४, १८६, २८६, २८८, ३१५, ३३४, ३३५, ३४९, ३६६, ४०३ । पट्टकम्प, ९० ।
पट्टधर, ५२, २४४, २७५, २८२, २८३, ३०३, पदविन्यास १, १९, २८, ३२ ।
३१४, ३१५ ।
पट्टधरादि (हर्म्य), २७५ । पट्टधृक्, २७७ ।
पट्टष्टक् (तन्त्र), २८० ।
पट्टबन्ध, ८९, ३१७, ३१९ ।
पट्टभाज् (तन्त्र), २८० ।
पट्टा, २९० ।
पट्टिक, ८०, १५८, २१९ ।
मानसारे
पट्टबन्धन, २८३ ।
पट्टमाज्, ५२, ६२, २७५, २७७, २८२, २८३, पद्मकम्प, ७१, ८२, १०० । ३०३, ३१४ ।
पट्टिका, ७२, ७३, ७४, ७६, ७८, ७९, ८१, ८३, ८४, ८५, ८७, ८८, ९०, ९८, ११२, ११४, ११५, १४८, १८५, १८६, १९६, २१९, २७०, २७२, २७३, २९३, २९५, २८८,
३०५, ३२३, ३३१, ३३२, ३५३ । पट्टिकान्त (गर्भ), ७१ । पण्डिशाला, २४५ ।
पतन, ४८, ५३, ५४, २५७ । पतन (गर्भ), ६९ ।
पत्तन (मगडप), २४१ ।
पत्र, १३७, २१९, २५६, ३२३, ३२९, ३७६ ।
पत्रकल्प, ३२२ ।
पत्रचित्र २८८ ।
पत्रचिन्ह, ३१२ ।
पत्रतरख, ३०६ । पत्र पट्ट, ९९, ३१३, ३१४ । पत्रपुष्पादि २९४ ।
पत्रवल्लिक, ३०७ ।
पत्रवल्ली, ९८, ११३, ३२२ । पत्रादि ९५, १०३ । पत्रोदरबन्ध, ३३६ ।
पत्रपुष्प, ३०१ ।
पद्म, ३३, ४३, ७३, ७४, ७५, ७६, ७८, ८०, ८१, ८२, ८३, ८४, ८५, ८७, ८८, ८९, ९६, ९७, ९८, १००, १०१,११३, १३०, १३१, १९६ २९५, ३०२, ३०८, ३१६, ३२४, ३५३ । पद्मक, ३२, ८७, २२७, ३०० । पद्मकन्द, ६३ ।
पद्मकान्त, ९५, १६७ । पद्मकेसर, ८१, २९७, ३०१ । पद्मगर्भ, १९ ।
पद्म (ग्राम) विन्यास, ४३ । पद्मचित्र, ३०१ । पद्मनिर्गम, ७७ ।
पद्मपत्रादि, २७२, २९४ । पद्मपाद, २९५ ।
पद्मपीठ, ३३७, ३५५ ।
पद्मवन्ध, ८४, ८५, ३०३ ।
पद्मभद्र, २९७, ३०२ ।
पद्मराग, ६६, १०९, १४१, ४१७ ।
पद्मरेखा, ३९७ ।
पद्मवाजन, २९५ ।
पद्मवल्ल्य। दि, १०२ । पद्मसिंहासन, २४ ।
पद्मासन, ९६, १०२, २९७, ३०१, ३२४, ३२६, ३५५ ३६४ ।
पद्मपीठ, ३२५ ।
परमशायिक, १९, २१, २३, २२, ३३, ३८, ४३, ६५, २५७, २७६ ।

Page #517

परमाणु, ४ ।
परशु, ६७ ।
परार्थ, (आसनमान ) २९७, ३४७, ३४९ । परिवा, ३४, ३५, ३७, ४२, ४४, ४८, ५५ । परिघा, २७९ ।
परितो लिन्द, २१२, २४७ ।
परिमाण, ३६२ । परिवार, १, १८८ ।
परिवारविधान, १९२ १९८ ।
परिवारविमान, १९० ।
परिवार - पोडश, १९३ ।
पर्जन्य, २२, २३.२६, ३०, ३६, ४१, ४३ ।
पर्णमञ्जूष (का), ३२३, ३२७ ।
पर्यङ्क, ६ २९३, २०४
अनुक्रमणिका
पाञ्चजन्य, ७०, ३३६ ।
पाञ्चजन्यकः १९६ ।
पाञ्चरात्र, ४६ ।
पाञ्चाल, १८० ।
पाटली, ८ ।
[ ४८१
२०७, २१९, २२३, २३३, २४५, २५३, २७२, २७३, २९३, ३०५, ३०६, ३०८, ३३२, ३३७, ३३८, ३३०, ३८६, ३९२, ३९९, ४०९, ४१९, ४१५, ४१७ । पादक, १४७, ३०० ।
पादजाल, ३२३ ३३५, ३३६, ३५५ ।
पादनूपुर, ३२३, ३३२, ३५५ ।
पाटवन्ध, २९४, ३०३ ।
पादवन्धक, २९७ ।
पानुबन्ध (मसूरक), ७८ ।
पर्याय, (स्तम्भम्य) १४, प्रस्तरम्य) १११, ११२ पादवंश, २२१ ।
११३, १२३, १४७ ।
पादविष्कम्भ, ७७ ।
पादस्थापन, ९४ ।
पर्वतदेश (सेापान), १८३ । पर्वताकार (लिङ्ग), ३४६ । पर्वतान्दिक, ३४७ । पर्वन, ३२३, ३९७ । पल्लवपत्रक, ३०१ । पवन, २१, २३, २४ ।
पवनभद्रक, २९० ।
परिवारार्थ (प्रलय), २५९ ।
पाणिपीडन (मण्डप), २२२ ।
पाद, ६८, ७७, ९४, ११९, १२३, १५३, १५५, १५८, १५९, १६०, १६१, १६५, १६७, १६८, १६९, १७०, १७३, १७५, १७६, १७७, १७२, १८१, २०३, २०४,
पादभूषण, ९९ ।
पादमञ्च, १५६ ।
पादमान, १ ।
पादरत्नाङ्गुलीयक, ३५५ ।
पादुक, ७३, ८३, १५, १००, १०१, २०७, ३३१, ३३२ । पादात्सेध, ३९९ ।
पानी (जलमण्डप), १९४ । पानीयमण्डप, ३७, २२७ । पापराक्षसी, २३, २८, १०४ । पायुसोमान्त, ३९७ ।
पार, १३४ ।
पारावत (नोड), ३२४, ३३० । पाराशरीयक, ४०८ ।
पारियात्र, २२६ ।
पार्वतो, १९३, ३३५, ३५९ । पार्श्वपूरित, ३१६, ३१७ । पार्श्वसूत्र, ४०३, ४०५ । पाणि, ३९२. ३९९ ।
पाणिक, ४५, ५७, २४४, ३७४, २७७, २८२,
२९०, ३०३, ३१४ ।

Page #518

४८२]
मानसारे पाणिक (तन्त्र), २८१ ।
| पीतवर्णक, ३६७। पाणिक (हर्य), ७५ ।
पोतवर्णभ (लिङ्ग), ३४६ । पाणितार, ३९७, ४००।
पोत (शिला), ३४६। पाणिमध्यम, ४०३।
पीतश्याम, ३६५। पालि, ३९५ ।
पीताम्बर, ३२३, ३३६, ३५६, ३६७ । पालिक, १०२।
पोताम्बरधर, ३३५।। पालिका, ९५, ९६, १००, ६०१, १०२, १०३, | पोननितम्तनतटा, ३५६ ।
११६, १३१, १३७, १४४, १४६, १८२, १८६, | | पुच्छ, ३८७। २१९, २६२।
पुच्छक, ३७६। पालिकास्तम्भ, ९६।
पुट (तार), ३९५ ४०१। पाली, २०१, १०२।
पुटपाव, ४०३ । पावक २२।
पुटान्त, ३९९ । पाश, ३६०।
पुटान्तक, ३८९ । पाशुपत, ४६, १९४, ३३८, ४०८ ।
पृण्डगेक, १७०। पाषाण, ६३, ११५।
पुण्यक्षेत्र, २२२ । पाषाणक, ४०२।
पुत्र वासक), २५९ । पाषाणकूर्म, ३४४।
विमान, १३३, १४३। पिङ्गलाभ, ३६७ ।
पुंशिला, ३४५। पिण्ड, ३९८,४०९।
पुंसवनार्थ (मण्डप), २३३ । पिण्डिका, ३४३।
पुर, ५३, ५४, ३१६, ३८६ । पितामह, ५, १३, २४, १५६, १९७. १९२, | पुर (गर्भे), ६९। ३१३, ३५६. ३७५,४१८।
पुरसूत्र, ३२२। पितृ, २२,२२, ३७, ४१ ।
पुरसूत्रलम्बन, ३२२। पिनाक,६७।
पुराण, २८५, ३२१, ३७८ । पिनाकाकृति, ३१७।
पुरुष, १४३। पिप्पलो, ३९४,४०५।
पुरुषाञ्जलिमात्र, १२७ । पिष्ठ (लिङ्ग), ३५०।
पुरोहितालय, ४०, २७. । पीठ, १९, ४७, ९३, १०८, १९६, १९८, ३०५, | पुष्कर, ३९५ । ३१२, ३२९, ३३४, ३३५, ३४९, ३.३, |
पुष्करिणी, २३८ । ३८८,४०९, ४१५, ४१७, ३५२। | पृष्कल, १०७. १३३, १५६ । पीठक, ३४६ ।
पुष्प, २१०, ३३५। पीठक (लिङ्गस्य), ३४४।
पृष्प (तारण), ३०६, ३०७। पीठलक्षण,२,३४७, ३४८, ३५२, ३५४ । पुष्पदन्त, २२, २४, ४२, १२५ । पीत, ३४७, ३७०, ३८२।
पुष्पदन्तपद,४०।

Page #519

अनुक्रमणिका
[४८३
पुष्पदन्त (मूति), २७ । पृप्पपट्ट, ३१३, ३१४, ३१२ । पृप्पपुष्कल, ८२। पृष्पवन्ध, २२० । पृप्पवन्धनमण्डप, १२३। पृप्पमण्डप, १९३, २२७, २५२ । पुष्पमाल्य, ३१४,४१५। पुप्परत्न, ८०, १००, ३१६ । पृप्पराग, ६६, १०९, १४१, ४२८ । पुप्पलिङ्ग, ३५० । पृप्प वल्ली, ३२२। पृष्वाख्य, २२७ । पुष्पाभिषेक, ३१९ । पृष्पोद्यान, १९५, २७८ । पृन्तक, ३५५, ३६७ । पृस्तकार्जनयाम्यक (मण्डप), २२६ । पुस्तकावासन, १९३। पूग, १०७। पूतना, २२, २८, २०४। पूतिपादप, २२१। पूरि, ३१७। पूरित, ३१६। पूरिम, ३२३, ३३२। पूर्णशोभित, ३६७। पूर्वहस्त, १४३। पूषक, २४। पूषन, २२, २४, ४३, (मूर्ति) २७ । पृथक्शाला, २४४। पृथुलामन् (संघ), ४८। पृषतभद्क , २२० । पृष्ठ, ३७६, ४.३ पृष्ठपाद, ३७०, ३८६ । पृष्ठपुरि, ३१७। पृष्ठभद्रक, २४८।
पृष्ठसूत्र, ४०५। पंचक, १२, २१,४७। पटिकारानय, ४१ । पैशाच, ३६, ३२, ४८,३४४ । पैशाचक, १०७। पैशाच (भाग), ३८ । पैत्रिक, १९७। पौत्रो, १५१ । पौराणिक (ग्राम), ४९ । पौष्टिक, ५७, ५८, ५९, ६०, ६१, १५६, २४३ । प्रकाप्ट,९८, ३९२,३९६,३०९,४०४। प्रकोपमून (विशाल), ४०१ । प्रकाप्टवलय, ३२२, ३५५ । प्रचण्ड, २५१, १९६। प्रचार, ५४। प्रच्छादन, १११, ११३, ११५-११८, ११७,
१५८, १९०, २१२, २२८, २२९, २५२,
२६५, ३८१,४११, ४१६ । प्रणाल, ३४८ । प्रति,८३, ८५,८६,९,१०१,११२, १३७ । प्रतिक, ८२, ९७, ९८,२१७। प्रतिक्रम, ७९-८०। प्रतिभद्र, ७४, ७५, २९४ । प्रतिम, ६९,८०, ८३। प्रतिमा, २६०,३९१. ४०७, ४१५, ४१७ । प्रतिमागार, २२२ । प्रतिमाधिकार, ४०७। प्रतिमान, ३९८ । प्रतिमामण्डप, २२३ । प्रतिमालक्षण, २। प्रतिमाविधान, ३८८-३९१ ! प्रतिमुख ८१। प्रतिरूप, ११२। प्रतिवक्क ८२।

Page #520

४८४]
मानसारे
प्रतिवंश, १२५ ।
प्रस्तर, ३२, ३३, ६४,१११, ११२, १३३, १३७, प्रतिवाजन, ७४, ७५, ६, ७७, ७९, ८, ८६,
१४४, १४५, १६, १५०, १५१, १५२, ८७, ८८, ८०, ९०, ९१, ११२, १३, ३.१।
१५३, १५५, १५६, १५७, १५८, १५९, प्रतिष्ठान, २४६ ।
१६०, १६१, १६२, १६३, १६५, १६७,
१६९, १७०, १७३, १७५, १७६, १७, प्रथम, ३०३, ३५३। प्रथमा (तिथि), १२७ ।
१७० १८१, १९०, २०४, २०५, २०७, प्रथमाभिषेक, २२७ ।
२२१, २२३, २२८, २३८, २३, २४१,
२५३, २७३, २८८, ३०८, ३२४ ३२९, प्रथमावरण, ४०।
३७६,४११ । प्रथमासन, २९७, २९८, २२९, ३०४ ।
प्रस्तर (ग्राम) विन्यास, ४६ । प्रथमेष्टक (स्थापन), ७१।
प्रन्तरपर्याय, ११२ । प्रपा, ६, २२१, २२२, २२७, २८, २२९,
प्रस्ताविधान, १११-१२८ । २३९, २३२, २६१,३०८, ३३७ ।
प्रस्ताविधि, १। प्रपाङ्ग, १८४, २२१, २२२, २२८, २२९, २४१, प्रस्तराङ, २५१ । ३१२, ४११, ४१४।
प्राकार, १,४८, ४९, ६८,११०, १८३, १८८, प्रपाङ्गक, २३७ ।
२४५, २६०,२६५, २७०,२७६, २७९,४०७ । प्रपालङ्कार, ३०९।
प्राकारद्वार, १२५ । प्रफुल्लानन, २९ ।
प्राकारलक्षण, १। प्रबोधक, ४०८।
प्राकारविधान, २८८-१९१ । प्रभञ्जनमद्क, २२० ।
प्राकाराकृति, १६३। प्रभावृक्ष, ९।
पाकारान्तः, १२२ । प्रभूतक, १५६।
प्रागत, २३५ । प्रभूतालय, ५१ ।
प्राजापत्य हस्त,४,५। प्रमाण, ३६२, ४०९ ।
प्रादेशिनो, ३९३, ३९६। प्रमुख, २३२, २४८।
प्रान्त (गर्भ),७१। प्रमुखसापान, १८४।
प्राप्त, ३१५, ३१९, ३२१ । प्रलम्बफलका (लक्षण), ४०२।
प्रासाद, ६, १०८, ११०, १३९. १४७, १५०, प्रलम्बलक्षण, २,४०२,४०७।
२६६, १८२, १८८, २२३, २४३, २४६,
२४७, २५१, २५२, २५४, २५५, २६९, प्रवाल, ६६,१०९, १४१, ४१७ ।
३३८, ३३९, ३४६, ३८९, ४१३। प्रविष्टक, ६४,१९२।
प्राहारक, ५२, ६२, २७५, २७७, २८२, २८३, प्रवेश, २१८ ।
३०३,३१४, (तन्त्र) २८०। प्रवेशन, २२५, २०५।
प्रेष्य, ३९१ । प्रष्टर, ४०८ ।
प्रेष्यांश, ३७८ । प्रसूनाम, १४९।
| पक्ष,६।

Page #521

अनुक्रमणिका
फ
३२७ ।
बाहुदैर्ध्य, ३९९ । बाहुपक्ष, ३८० । बाहुपार्श्वक ४०३ । बाहुमयविस्तृत, ३९६ । बाहुमाला, ३३५, ३३६, ३५५ ।
फण, ११३ । फलक, ९७, १०२, ११६, ३२६, फलका, ६७, ६८,९५, ९९, १००, १०२ ११२, ११५, २१८, ३०६, ३०७, ३०८, ३२४, ३९७, ४०२ । फल्लकाक्षेपण, १३६ । फलकासन, ६ । फालपट्ट, ३१६, ३१८, ३५८ ।
बाहुमूलविशाल, ३९४, ४०० । बाहुवलय, ३२२ ।
बाहुसोमक, ३६३ । बाहुसीमान्त, ३८९ । बाह्यपट्ट, २७० । बाह्यरथ्या, ३६ । बाह्यवीथी, ४६ । बाह्यसाल, २७८ ।
7
ब बन्धुर (वृक्ष), १२ । बर्बुर,२८७ । बर्हिभूषण, ३२३ । बलभद्र, १९७ । बलय, ३२८, ३३२ । बलि, १८८ । बलिपीठक, १९५, १९७ ।
बिम्ब, ३३४, ४०८, ४०९, ४१५, ४१६ ४१७ । बिम्बलिङ्ग, ४१८ । बिम्बहर्म्य, १४३ । बुद्ध, ३९१ । बुदबुदाकार (शिरस्त्र ), ३१६ । बुध, ३९१ ।
बलस्थान, ५० । बहल, २७०, ३०५ । बहिरङ्ग (ग्रामस्य), ४१ |
बृहत्कुक्षि, ३६७ । बृहती, ३९८ । बेर, ३३४, ३३५, ३४४, ३१०, ४०१ ।
बहिरङ्गण, ३१२ । बहिर्जन्मन्, ४११ । बहिर्द्वार, ४५ । बहिभित्ति, २७६ । बहिर्मुख ( प्रामगर्भ), ७१ ।
बेराकुल, ३९० । बेरायाम, ४०२ । बोधिक, ९५, ३०८ । बधिक, ९९, १००, १०२, ११६ । बौद्ध, ४६, १९७, १९८, २२०, ३०४ ।
बादर्वास, २४६ । बहु लिङ्ग, ३४१, ३४२, ३४४ ।
बहुसन्धि, २४४ । बार, २४५ । बालचन्द्रवदाकार, ३८७ ।
बौद्ध (प्रलय), ४५, १५२ । बौद्ध (शाला), २४३ ॥ बौद्ध लक्षण, २, ३६६ ।
: ब्रालपट्ट, ३३२ । · बालपर्यङ्क, ६. २९४ । बालवल्यादिपत्र, ३१२ । बालालोकन (मण्डप) २३४, २५८ ।
ब्रह्मन्, २१.३८, ३९१ । ब्रह्म कान्त, ९४, १०२, १५९, २१९ । ब्रह्मगर्भ, ६८, ६९ । ब्रह्मदैवत, ३२९ ।
[ ४८५
62

Page #522

४८६]
मानसारे ब्रह्मपद, २७६, ३४४।
भद्रकोष्ठ, १७०, १७४, १७५, २१७ । ब्रह्मपीठ, २७९।
भद्रदेश, ४११ । ब्रह्मभाग लिङ्गस्य), ३४१, ३४२ ।
भद्दारण, २३८ । ब्रह्ममण्डप, ३६ ।
भद्नासी, १७३। ब्रह्मप्रस्तक(मन्धि), १२४ ।
भद्रनिर्गम, १६०, १८१। ब्रह्मगज, ११९ ।
भद्रपट्ट, २१ ।
मदपीठ, ३५३, ३६१ । ब्रह्मवाह, २६४।
भद्रमण्डप, २२७। ब्रह्मवाहन (हंस), २, ३७६ ।
भद्रशाल, १७०। ब्रह्मसूत्र, ३४४।
भद्रशाला, १६८, १७१, १७२, १७३, १७४, ब्रह्मस्थान, ६, ६८, २५७।
२७८, १८१, २१७, २१९ । ब्रह्मा, २, ३, ६५, १६८, ३३३, ३३५, ३३७, | भद्रसापान, १८४, २३९ । ३९८ ।
भद्रालिन्दक, २३७ । ब्रह्माणो, ३५९, ३६० ।
भद्रावृतवारक, २४० । ब्रह्मांश, २८,३४४, ३५२, ४१६ ।
भद्रासन, २९७, ३०३ ब्राह्मणगर्भ, ६९ ।
भरणो, २६ । माह्मादिदेव, ४१५।
मल्लाट, २४, २७, ४२,४३, १२५ ।
भवन, ६२, १४७, १७६ । मक्त, १८३,४१४।
भाजन, ६८,७०। भक्तरूप, १९४।
माजनान्त, ६८। भक्तलक्षण, २, ३७१-३७४।
भानु, २३, ४०८। भक्तिसंख्या (विमानस्य), १२७ ।
मार, २८७, २८८ । मक्षार्थ, २९०।
मारक, ९४ । भलमान, ४०५ ।
भारद्वाज, ३६७ । भद्र, १९, १३४, १४५, १४८, १५०, १५५,
भार्गकारालय, ४२। १६२, १६४, १६७, १६९, १७४, १७६, भार्गव, ३६७, ४०८ । १७८, १७९, १८०, १८२, १८४, १८१, भास्कर, ३०, १९२, १९३, १९४, १९६, १९७ । १९०, १९६, २१०, २११, २१२, २२७, | भास्कर(मालय), ७६ । २२९, २३५, २४०, २४३, २४४, २४६, | भित्ति, ६४, १०२, २१०, २११, २१८, २२१, २४९, २५२, २५४, ३५५, २८९, २९०, २२३, २४६, २५४, २६५, २७३, २७६, ३०८, ३३२।
३३४,४४५। मदक, १७१, २१६, २१७, २२३, २२४, २३२, | मित्तिक, १९१, २५९, ३६६ । २३३।
मित्तिगृह, २७६ ।
भित्तिगह, २११ । मद्रकूट, १७५

Page #523

भित्तिदेश, ४११ । भित्तिवाद, २०९ । भित्तिमान, २६० । भित्तिमूल, १९१ । भित्तिश्रोणो, ४९३ । भिन्दशाला, २४५ ।
भुजङ्ग, ३०७, ३५५ ।
भुजङ्गकटक, ३२३ । भुजङ्गकट काङ्घ्रिक, ३५८ ।
भुजङ्गपादद्वय, ३०७ ।
भुजङ्गाङ्गवत्लय, ३५७ ।
भूपति (वातायन), २१९ । भूपति (सवाङ्ग ) २८० ।
भूपति (स्तूपि), १३१ ।
भूपति (हर्म्य), ६२ । भूपतिहर्म्यंमध्य, २७२ । भूपरीक्षा, १०, १३ । भूपरीक्षाविधि, १ । भूपाभिषेक (मण्डप), २३८ ।
भूपाल ( कल्पवृक्ष), ३१० ।
भूपालाङ्ग, ४०७ ।
भूपालय, ५४ ।
भूभृत् (गुण), २८०।
भूमि, ६, ३१३ । भूमिलम्ब ६२ ।
भूतरूप, ११५ ।
भूतसिंह, २९५ । भृतसादि ९६ । भूतादिरूप, १३७ ।
भूभिलम्ब - विधान, २, ५७-६२, १८० । भूमिसंग्रह, ८, ९ ।
भूवनादेवीहर्म्य, ४२ ।
भूतैतिल, ३७६ ।
भूवृतालिन्द, २३४, २३८, २४९ । भूशक्ति, ३५८ ।
भूधर, २१, २३, २५, २८ । भूप, २४०, २४३, २५७, २९५.३२८, ३३२ । भूषण, २, १७४, २३३, २३४ ।
भूप (द्वार), २७३ ।
भूषण, (स्तम्भस्य ) ९४ ।
भूषण नक्षण, २, ३२२-३३३ । भूषणार्थ (तारण), ३०५ । भूषणावास, १९३ । भूसंग्रह, १ ।
भूसुर, १९९, २३३, २४०, २४३, २४७, २६८, २९५, ३३२ ।
भुजङ्गश, १९६ ।
भुवनेश, १९३ ।
भुवनेशालय, ४६ । भूकान्त, १७१, १७६ ।
भूत, १८३, १९७ ।
भूतकान्त, १६५ । भूतबलि, १९२ ।
भूप (रथ), २८६ ।
भूप (लिङ्ग), ३३८ ।
भूप ( हर्म्य), ५४, ११५, २३६, २७७ ।
अनुक्रमणिका
भूपकान्त, १७२, १७२ ।
भूपति, ५२, १९४, २२९, २३३, २३६, २४७, २५८, २७४, ३११, ३६५, ४०७ ।
भूपति (अधिष्ठान), ७ । भूपति (गर्भ), ६९ ।
भूपति (तोरण), ३०५ ।
भूपति (प्रस्तर), १११ । भूपति (भूषण), ३२२ । भूपति (मालि), ३१३ । भूपतिलक्षण, २ ।
[ ४८७
भूसुर (प्रस्तर), १११ ।
भूसुर (रथ), २८६ ।

Page #524

४८८]
मानसारे
भूसुर (लिङ्ग), ३३८ । भूसुर (शाला , २४२॥ भूसुर (स्वपि), १३ । भृगु, ३६७, ४०८ । मृङ्ग, १, २७। भृङ्गराज, २१, २४,४२,४३। भृङ्गा, ६६। भृङ्गेश (मूर्ति), २७ । भृश, २२, २३, २४, ३०, ४०, ६६ । भैरव, ३३८, ४०८ । भैरवालय, ४२, ४५। भैरवो, ३५९, ३६०॥ भोग, १४९। भोगमण्डप, १९४। भोजनार्थ, २३७। भोजनालय, २५८। भैाम, ३२९ । भैामान्त, २७०। आमदण्ड, ३२५॥ भ्रमर, ११४, ३१७, ३५५ । भ्रमराकृति, ३१७॥ भ्रमरावृत, २३३ । भ्रमालिन्द, ३२८, ३३२, २५२। प्रमालिन्दक, २३१, २३७ ।
वान्तरक, ३६३ । ब्रुवायाम, ४०१। भ्रतार, ४०१ । ममूल, ४०१। भ्रमध्य, ४०३। समान, ३९४। मस्थिति, ४०१ ।
म मकर, ३०१, ३०६, ३०७, ३१६ । मकर-कुण्डल, ३३६ ।
मकरचितारण, ३१२। मकरतोण, ३०९, ३६५। प्रकरपत्र, ९२। मकरभूषण, ३२३ । मकरलाञ्छित, ३३५ । मकराङ्कितकुण्डल, ३२३ । मकरादि, ७२, ८२, ८९, ११४, ३०९ । मकरादि-विभूषित, ७२। मकरानन, २५३। मकरोवक्र, ९९। मकट, २४, २५, २६, २७,६७,३१३, ३१४,
३१९, ३३५, ३५५, ३५८, ३८० । मकुट (ग्राकार), ३१४ । मकुट (ग्राकृति), ३१६। मकुटान्तर, ३३६ । मकुटायत (मुखायामेन), ३१४ । मङ्गल, ३९, २३८, ३१५, ३१०,३२१ । मङ्गल (अभिषेक, २२७ । मङ्गलासन, २९९, ३०४। मञ्च, २०१,१११, १४६, १५३, १५७, १५८,
१५९, १६१, १६२, १६५, १७७, २०४,
२०५, २०८, २१९, २९६, ३०५। मञ्चक, १५९, १६७, १६९, २०८। मञ्चकान्त, १६३। मञ्चबन्ध, ८२-८३। मञ्चभद्र, ७५, ७६ । मञ्चलो, ६। मञ्जनालय, २७७। मजूष, ६४। मधुषा, ६३, ३२७ । मठ, ३७, २३९। मणिबन्ध, ३९२, ३९६, ४०४। मणिबन्धकटक, ३५५ । मणिबन्धकलापक, ३२२।।

Page #525

अनुक्रमणिका
[४८१ मणिबन्धन, ३३५।
मध्यकोष्ठ, ९८, १४५, १५५, १६२, १८२, मणिबन्धनवलय, ३६१ ।
२१०, २१४, २१५, २३७ । मणिवन्धविशाल,४०१ ।
मध्यदशतालविधान, ३९९-४०१ । मण्डप, २, ६. १८, ३७, ४३, ४६, ४७, ६२, २३, | मध्यद्वार, २७३, ३३१ ।
१०८, ११०, १३४, १३९, १४०, १५०, | मध्यनासि, ९८, १४४। १५६, १५७, १६४, १८३, १९४, १९७, | मध्यनासो, २१८ । १९८, २१९, २२२, २२६, २२९, २४१, | मध्यभद्, ९८, १५०, १५५ १६८, १७५, १८०, १५१, २५४, २६१, २६५, २६८, २७', १८१, २१२, २१३, २१४ ।
३१२, ३८३, ४०७, ४११, ४१३, ४१४। मध्यभद्रक, १७२। मण्डपविधान, २, २२१-२४१ ।
मध्यभद्राकृति, ९९ । मण्डपस्थान, २२२ ।
मध्यम, ३३४। मण्डपहम्य, २३४।
मध्यमदशताल, २, ३७१ । मण्डपाकार, १६६, २२१, २२६, २५४ । मध्यमदशतालक, ३३७,३५७, ३५८ । मण्डपाकारक, २७६ ।
मध्यमाङ्गण, २४८, २५१, २५३, २५५ । मडपाकृति, २५६ ।
मध्यमाङ्गुल, ३९३। मण्डपाङ्गण, २७९ ।
मध्यमाङ्गुलोदैर्घ्य, ४००। मण्डल, २६२, ४१५।
मध्याड, २,६२, १९६११७, २२५, २३१, २३२, मण्डलेश, ५२, २४५, २७५, २७७, २८२, २८३,
२३४. २३७, २३८, २६२, ३१९, ३५७ । ३०३; (तन्त्र), २८०।
मध्यमरङ्गक, २२८, २२९ । मण्डूक, २९, ३६, ३८, ६५, ७०, ८१ । मध्यरङ्गलक्षण, २। मङ्कर (लिङ्ग), ३५० ।
मध्यरङ्गविधान, ३०८, ३०९ । मत्तवारण, १११, ३३२ ।
मध्य कोवकूट, २३९ । मत्स्य, १९७, (राजत) ७०।
मध्यरन्ध्र, २१९ । मत्स्यमांसापजोविन् (ग्रालय),३७ ।
मध्यशाला, १५५, १६०, १७१, १७२, १७४, मत्स्याकारालि, ३९४, ४०१ ।
१८१, २१५, २१७। मत्स्योपजोविन् (वास),४०।
मध्यसूत्र, ४०५: महल, ११२।
मध्यस्तम्भ, २१०, २३४, २७३। मधुक, २२१, २८७।
मध्यहh, ७२। मधूक, १८।
मध्यहारा, १२२। मधूच्छिष्ट, ४०९।
मध्याङ्गण, २३१, २३३, २५२। मधूच्छिष्टकिया,४०८।
मध्यागुली, ३९९ । मधूच्छिष्टविधान, २, ४०९-४१०।
मध्यादरविशाल, ४००। मध्यकान्त, १८॥
मध्योदरविशालक, ३९३ । मध्यकाय, ३९७, ४०९ ।
मनउन्मन्यालय, १९३।

Page #526

४९०]
मानसार
मनउन्मादिनी, ३५५, ३५९ ।
| महातौलि, ११३, ११६। मनाशिला, ६६।
महाद्वार, ३७, ४२, ४३, ४४, ४८, ४९, १९०, मनु,३,४०८।
१९१, १९६, २३५, २५६, २६५, २६६, मनोज (ग्रालय),१९४ ।
२६८, २७२। मन्त्र, २८ ।
महानास, १६४ । मन्द, ११२।
महानासि, १७९, २०६, २१८ । मन्दिर, १४७।
महानासिका, ९७। ममहरमर्थ, ११६।
महानासो, १६८ मय, ३, ४०८ ।
महानोल, ६६, १०९, ४१७ । मया (चतुर्भूमि विन्यास), २११ ।
महापट्ट, ८९। मयादिक, १२२ ।
महापद्म, ८१, २४, ३८०। मयाधिक, १९९।
महापोठ, १९२१,४७,१८९, ३३७ । मयूरालय, २७९ ।
महाप्रावृद, ५४ । मरकत, ६६, १०९, १४१, ४१७ ।
महाबोधिक, ११६ । मराल, ३३०।
महाम्ज, ८२, ८९, ९१। मरालपञ्जर, ३२४।
महाभद्र, २५६।। मरुत, २३।
महाभार, ११६। मरुद्गण, ३६० ।
महामर्यादा, १८८, १९०, १९९ । मर्यालय, ५४।
महामान, ३६२। मर्यादाभित्ति, १९४।
महामार्ग, ३९ । मल्लयोग्य (मण्डप), २३६ ।
महाम्बुज, २२, २३, २४,७६, ८२, ११२। मल्लसंवन्ध, ११९ ।
महारथ्या, ३९,४२,४७,४८, ४९ । मसूर, १४८,१६३, २०४, २०५ ।
महाराज, ५३, ६२, २७४, २८१, २८२, २९० । मसूरक, १४३, १५३, १५६, १५८, १६२, १६२, महाराजवास, ४८ । १६३, १७३, १७६, १७७, १७९, २०३,
महालक्ष्मी, १९७, ५७ । २०४, २०८, २२३, २३०, २७३, २८९, ३००, ३०८, ३०९, ४२१।
महावलो, ३११॥ मस्तक, १४५, १५२, १६०, १६३, १६५, २४३, महाविष्णु, १९८ ।
महावीथि, ४९। महर्षि, ४०८ ।
महावोथो, ४७। महाकान्त, १६६, १७१, १७२ ।
महावेदि, १७७। महाकाल, १५१।
महावत, ३३८, ४०८। महागापुर, १९१, १९९ ।
महाशस्त्रालय, २७८॥ महाग्राम, ५४॥
महाशाला, १७१, १७२, १७४, १७६, २७८, महातन्त्र, ४०८।
१७९, १८०, २८२, १९१, २२० ।

Page #527

अनुकमणिका
[४९१
महापण्ड, ३६५। महासन, १९, २९०। महिष, ७०। महिषो कागृह, २७७ । महिषी, (मकुटादि) ३१४, ३१५ । महिष्याद्यालय, २५९ । महिघ्यावास, २५८ । महिघ्यावासमण्डप, २४०। मही, ६, ७, ८, १३३, ३५५, ३५७, ३५८ । महीभृत् (शाला), २४३ । महेन्द्र, २२, २३, ३०, ४०,४३, १२५ । महेन्द्र (मूर्ति) २६। महेश, ३३३, ३३४। महोत्सव, २९०, (ग्रासनमान), २९८ । महोत्सवार्चनासन, २९७। महोत्सवासन, २९९ । मासि, ६६। मागध, १८०। मागधकान्त, १८१ । मातृकाक्षर, ४१७ । मात्राङ्गल, ३६४। मान, ३६२, ४०९। मानकल्प, ४०८। मानदण्ड, ५। मानपद्म, ३६२। मानबोध, ४०८। मानवित्, ४०८। मानविन्यास (गृहस्य), २५७ । मानसार, ४०८, ४१२। मानसार-ऋषि, १,२। मानसारमुनि,२। मानसारशास्त्र, ४१८ । मानसारस्य संग्रह, ३६२। मानसारादि, ३२१ ।
मानसूत्र, २८,४०२। मानाङ्गुल, ३६४, ३८८, ३९० । मानुष, ३९, १८३, २४३, ३४७, ३९१ । मानुष (द्वार), २०१। मानुष (भाग), ३८। मानुष (लिङ्ग), ३४६, ३८२। मानुषालय (लुपा) १३३। मानुषांश (लिङ्गस्य), ३४४ । मानापकरण, १,३,४,५। मारुत, २१ । मार्ग, ३९। मालाकृति (मण्डप), २३२ । मालाधर, २८४, २८३ । मालिका, १९०। मालिका (मण्डप), २३१ । मालिकाकार (मण्डप), २३२ । माल्यज, २२६। मास, ४०८। मासुरक, ७२। माहेन्दो, ३५९ । मांसलाङ्ग, ३६६ । मांसव्यापारिकादि (वास),४०। मित्र, २१, २३, २८, ३६, ४०,४१ । मित्रक, २३। मिश्र, ११५, १३२, १९०, २२१ । मिश्रदुर्ग, ५५। मिश्रद्न्य, २३९ । मिश्रित, ३२२ । मुक्तप्रपाङ्ग, ३०८, ३०९ । मुक्ता, ६६। मुक्कादाम, ९६, ३१७ । मुकाभरण, ३५५ । मुक्तारत्नावली, ३५५। मुख (माकार), ४०१ ।

Page #528

४९२)
मामसारे
मुखतार (कणेपर्यन्त), ३९९ ।
मूलगेह, १४७। मुखद्वार, २५३।
मूनपाद, ९७, ९९, १०२, ११७, १५८, १६०, मुखभद्र, १३७, १३७, १३८, ३३२ । मुखभद्क, २३०।
मूलप्रासाद, २०२। मुखभद्र-सापान, १८३ ।
मूलवन्ध, ९६ । मुखमण्डप, १५०, २३७, २३८, २५३ । मूलबेर, ३६२, ३६३, ३७७ । मुखविस्तार, ३१४, (कान्त) ४०० । मूलवरसम, ३८९ । मुखशाला, २४५, २४६ ।
मूनबेरांगुल, ३६४, ३८८१ मुखसापान, १८३।
मूलमण्डप, २३८,२३० । मुखान्त, ४०२, ४०३।
मूलवास, २३९ । मुखायत, ३९२।
मूलस्तम्भ, १०२। मुख्य, २१, २२, २४, २७, ४२ ।
मूलथल, १९० । मुख्यक, ४३ ।
मूलहम्य, ७२, १२२, १४६, १९२, २०२, २०३ मुख्यद्वार, २६८, २६९ ।
२७91 मुख्य (पद), ४०।
मूलादिस्तूपिपर्यन्त, १३० । मुख्यवास, २५७ ।
मूलाधिष्ठानपाद, २०२। मुख्यविमान, १५०।
मृग, २२, ४२, ४३, ७०। मुख्यहऱ्या, ७२, २५७, २६९ ।
मृग (मालय), १९७, २७८ । मुख्यहj (लुपा), १३४ ।
मृग (मूर्ति), २७। मुद्ग, ६३।
मृग (वृक्ष), १०६ । मुद्रिका, ३३२।
मृगनाभिविडाल (पञ्जर), ३२३, ३२९ । मुनिलक्षण, २, ३६७, ३६८ ।
मृणाल, ११७, १३३, ४११ ।। मुष्कायाम, ३९८ ।
मृणालक, ११३॥ मुष्टिबन्ध, १००, ११२, ११३, ११४, ११५, मृणालिका, ११३, ११४, १२६ ।
११७, १३४, १९०, ३०७, ३०८, ३०९। मृण्मय (गरुड), ३८१। मूति, ३७६ ।
मृस्मय (भित्ति), २७६ । मूतिकान्त, १६६ ।
मृत्, ३३५ । मूर्तिशूल, १९३।
मृत्कन्दज नधान्यादि (गर्भद्रष्य), ७० । मूर्धक, ११३।
मृत्तिका (गर्भस्य) ६३, ३३४, ३६६, ४०९ । मूर्धन, ३९२ ।
मृश, (मूर्ति), २७, ४३। मनि, १००।
मेखला, २७९, ३३२ मूत्रिंशाला, १८२ ।
मेधकान्त, १७६ । मृध्राष्टका, १३३ ।
मेढ़पोठ ३९८ । मूल, ९४, १२३, २९५, ३१६, ३५२. ३६०। । मेढमध्य, ४०३ ।

Page #529

अनुक्रमणिका
[४९३ मेढमूल, ३९८ ।
| यक्ष (वर्ष), ३७० । मेढ़सीमान्त, ३८९, ३९२।
यक्षविद्याधरादिलक्षण, ३७० । मेढान्त, ३९९ ।
राक्षी, १९७। मेरुकान्त, १५९ ।
यक्षेश्वरी, ३६५। मेरुज, २२६।
यजनार्थ (मण्डप), २३२, २३६ । मेय (अयसा),७०।
यजमान, ३६२, ४०९, (मान) ३८ । मेषयुद्ध , १२२, १२३।
यजमानार्थ, (प्रासनमान) २२७, (देवताहम्य) मेषयुद्धार्थ (माइप), २३६, २७९ ।
२७८। मेषवास, २५९।
यज्ञकान्त, १६६। मेपशाला, २७.।
यज्ञशाला, १९४। मैत्रमा हप, २२२ ।
यज्ञमत्र, ६८,६९, ३२२, ३३५, ३६७ । मोदक (लिङ्ग), ३५०।
यथेराकार (सारण), ३०६ । मौक्तिक, १०९, १४१, ४१९ ।
यन्त्रक, २९३। मैत्ति कपट्ट, ३५५।
यम, २१, २२, २३, ४१७ । मैक्तिकपूर, ३५५।
यमकान्त, १६६, १७८ । मौक्तिकोत्तरीय, ३५५ ।
यम (मूति), २६ । मानार्थ (मण्डप), २३३ ।
यव,४॥ मैनो, १०७।
यवतार, ३९०। मौलि, १४४, २२८,६१३ ।
यष्टि, ३६७। मालि (प्राकृति), ३१६ ।
यागमण्डप, १३९, १९४, १९४, ३१९, ४१४ । मालक, २७, १३७, २४०, २४२, २४४, २५०,
यागशाला, २४३।
यान, २,४। २५१।
याना नय, २७८। मलिन, २८३, ३०४।
यावना (शिला), ३४५ । मालिनो, ३५५ ।
युग, ६९। मैलिमध्यन, ४०३।
युगतल, ५८। मौलिमुण्ड, ३१२।
युग्मजालक, २६६। मौलिमूल, ४०२।
युग्ममण्डप, १५०। मौलिलक्षण, ३१३-३२१ ।
युदायुद, १२५ । मै'ल्यग्र, ४०३।
युदार्थ, २९० ।
युवालोकनमण्डप, २७९ । यक्ष, २, ४५, ११५, १७२, १८३, १९७, २९१, | युवराज, ६२, २३९, २७८ । ३०१, ३०६, ३६५।
युवराज अधिष्ठान, ७८ । यक्षक, ३१४॥
युवराजगृ, २५२। 63

Page #530

मानसारे
युवराजप्रन्तर, १११।
रज्जुभित्ति, १९०। युवराजस्तूपि, १३० । ।
रत्न, ८९, ३०२, ३४९, ४०९, ४१५ । यूक,४।
रत्नकम्य, ८२, ३२२। यूथक, ६२।
रत्नकान्त, १६७। योग, ३५।
रनकाशादि (मण्डप), २२८ । यधिक, २५९।
ग्न (तोरण), ३०६, ३०७, ३१७ । योधकालय, ४०।
रत्न, ७५. ३१३, ३१४ । योनि, ३४, १८६, १८७, २५६, २९९, ३७८, रत्नपीठ, ३४२।
रत्नपुष्प, ७७, ९५। योनि, (तार, प्राकार), ४०१ ।
रत्नपूरित, ३३६ । योनिक, १८६, १८७।
रत्नप्रासादरङ, २३९ । यौधिन, २४३।
रत्नबन्ध, ८८-८९. ३१७, ३२३, ३३६ ।
रत्नमण्डप, १९३। रक्त, ३४७, ३८२।
रत्नमालिकदुकूल, ३३२। रक्तचन्दन, १४, २९५, ३८७ ।
रत्नलिङ्ग, ३४९। रक्तवर्णक (लिङ्ग), ३४६, ३६७ ।
रत्नशुद्धि, ४१६। रक्षकालय, २५९।।
रत्नवप्र, ८८। रक्षकालय, ४०।
रत्नविन्यास, ४२७। रक्षकावास, २७।
रत्नसंदष्टमकुट, ३२० । रक्षण, १८८।
रत्नस्थापन, १०८। रक्षागृह, ५३।
| रत्नहेमादिकालय, २७७ । रङ्ग,६१६६, २३८, २४७, २४६ ।
रत्नाङ्गलोय क, ३२२, ३३५, ३५५ । रङ्गक, २२९ ।
रत्नोदरनिबन्धन, ३३६ । रङ्गमण्डप, २७२।
रथ, ६, १०६ रम्भानाल, १४९।
रथचक्र, २८६ । रम्भामाल्य, ४१५।
रथदुर्ग, ५५। रवितल, ६१, १८०।
रथधूलि, ४। रविभूमि, १८०।
रथनामानि, २९०। रविभूमिक, २५५।
रथ भूषण, २८६ । रविभूमि (विमान), १२७ ।
रथमान, २८६, २८८। रहस्यावासमण्डप, २७२ ।
रथलक्षण, २, २८६-२९२। रजकालय, ४० ॥
रथ(शाला), २४३। रजत, १०२, १४१, ३३४, ३४९ ।
रथाकार, २८६ । रज्जु, ४, ५, २९३।
स्थाधार, २८७, २८८, २८९ ।

Page #531

अनुकर्माणका
रथामरण, २९० ।
रुद्राक्षर (लिङ्ग), ३४६ ।
रथ्य, ५० ।
रुद्राखो, ३६०, ३६१ ।
रथ्या, ३५, ३९, ४०, ४३, ४४, ४७, ४८, ४९, रुद्रालय (गर्भ), ६८ । रुद्रांश (लिङ्गस्य), ३४१ । रेखाइ, ४ ।
५६, १९१ । रन्ध्र, २९५ । राक्षस, २२, २३, ४१, ४२, १८३, ३७० ।
राक्षसाकार, ३०० । राजकर्णिकारालय, २७८ ।
राजगृह, ४० ।
H
राजतदन्तिन, ७० । राजधानीय, ५३ । राजनिलय, ५४ । राज ( मकुटादि), ३१४ । राजमन्दिर, ५५ । राजलक्षण, २८२-२८५ । राजवेश्म, ४५ । राजसदन, ४५ । राजहर्म्यविधान, २, २७४-२७९ । राजाङ्गविधान, २८० - २८१ । राजाधिराज, ३३३ ॥ राजावर्त, ६६ । राज्याङ्ग, २ । राम, ४१ ।
राशिवशात् (शाला), २४८ ।
रुद्र, २१, २२, २३, ४१, १०६, १६४, ३०४, ललाटमध्य, ४०५ ।
३१३, ३९१, ३९८ ।
रुद्रकान्त, ९४, १६२ । रुद्रजय, २२, २३, ४०, ४१ । दैवत, ३२९ । रुद्रबन्ध, ३३६ । रुद्रभाग, ३४२ । रुद्रभूमि, १,२५५ । रुद्रमूर्ति, १९४, ३३७ । सूत्रक, ४०२, ४०३ ।
रोग, २२, २४, २७, ४० । रौप्य (शङ्ख), ६८ । रौरव, १७४ ।
ल
लक्षण, ३०५ ।
लक्ष्मी, ४१, ६६, ३५५, ३५६ । लक्ष्मीमवन, ४८ ।
लतासोस, ६: ।
लम्बकर्ण, ३६६ ।
लम्बन, १४४, १४, १:९, १५३, १५४, ३१७, ३२३, ३५५ ।
[ ४९५
लम्बपत्र, ३३६ ।
लम्बमानक, ३६२ | -
लम्बहस्त, ३६६ ।
लम्बहार ३३२ ।
लम्बोदर, ३६६ |
ललाट, ९९, १००, २१२, २१४, २३, २३६, २४५, २५१, ३३५, ३३७, ३५५, ३९६, ४०३ । ललाटपट्ट, ३१७, ३२० ।
ललाट (लोचन), ४१६ । ललाटाच्च, ३२४ ।
लवङ्ग, ६६ ।
लाङ्गल, ६९, २४४ ।
लाङ्गलमित्ति, २३३ ।
लाङ्गल भित्तिक, २२९, २३७, २३४, २३८, २३९ ।
लाङ्गलवृक्ष, १२ ।
लाङ्गलाकार, २४० ।
argarare (atfu), 88 |

Page #532

४९६]
मानसारे लाङ्गलाकार (पाद), ३७० । लाङ्गलाकारहस्त, ३७५ ।
वश, २२१, २२२, २३४, २४२, ३८५ । लिक्षा,४।
वंशक, १८०। लिङ्ग, ३५८,४०७।
वंशकान्त, १८१। लिङ्ग-उद्धारलक्षण, ४१४ ।
शनिम्न, ३९७। लिङ (उद्भूत), १५१।
वंशमूल, २३२, २३९, २४०, २४३, ४०६ । लिङ्गतार, ३४१, ३०८।
वकुल, २८७, २९५। लिङ्गतुङ्ग, ३४०।
वन, ९९, १०१, १०२, १३७, १४४, २४२. लिङ्गदैध्ये, ३९८ ।
२५१, २९० ३८१, ३९६, ४१७ । लिङ्गनाम, ३३८ ।
वक्त्रनासि, १५५ । लिङ्गपीठ, ३४६ । लिङ्गपीठसंग्रहण, ३४७।
वक्राकार, २७६ । लिङ्गपूजाफल, ३५७ ।
वताकृति (सन्धि), १२४। लिङ्गमान, ३३८, ३८८ ।
वक्रान्त, ४०२। लिङ्गलक्षण, २, ३३८-३५१ ।
वक्रायाम (मकुटादिमान), ३१४ । लिङ्गसंग्रहण, ३४६।
वक्रहस्त, ११२। लिङ्गाकार, ३४६ ।
वक्षःस्थलविशालक, ३९४ । लिङ्गाङ्गुल, ३८८, ३९० ।
वज्र, ६६, १४१, ४१७ । लीलालोकन, २३९ ।
वज्रकान्त, १७२, १७२ । लुप, १११, १४४, १८५, (मान) १२७, (दाय)
वजकुम्भ, २७, ७८ । ४१३।
वट्ट, २७। लुपा, ११२, ११८, २४१, ३००, ३३२. ११६ ।
वज्रपाद, २९५। लुपाकुक्षि (प्राकृति), १६५।
वज्रबन्ध, २७। लुपाचार, १३५।
वजलिङ, ३५०। लुपालक्षण, १३३-१७।
वज्राकृति, ९९, १९०। लपाश्रेणो, १३४, १३५।
वट,७। लूतभाजन, ४०९।
वटपत्र, १००। लोकज्ञ, ४०८।
वटुक, १९३। लेगह, ६०.१३१, १४१, ३२७ ।
वन, २५७। लोहज, ३२९, ३३४, ३६६, ४१७ । लोहज (दोपदण्ड), ३२४ ।
वनदुर्ग, ५५। लोहजप्रतिमा, ६७।
वनमाला. ३२३ । लोहविशेषक, ३०९।
वनिता, १४३। लौह, ४०२।
वनिता (इस्टक), १३३।

Page #533

वप्र, २०, २१, २२, २३, ३७, ४२,
४३, ४४
४५, ५४, ५५, ७८, ७९, ८७, ९२२५८, १००, १९६२१२, ३०१, ३०३, ४११ ।
वजन्मन, ७६ ।
वप्रबन्ध, २७ ।
वरदहस्त, ३३५, ३५५ ।
वरदाभयहस्त, ३३५ ।
वरसूत्र, ४०५ ।
वरुण, २१, २२, २४, २६, ३६ । वर्ण, २५७, २६८, ३३३, ३५५ ।
वर्ष (वास), १९५ ।
वर्ष (शयन), २९३ । वर्णसंस्कार, ३८१ । वर्णादि, ४०७ ।
वर्तुल, ५७ । वर्तलाभ, १५७ ।
वर्ध कि, ३, ४ ।
२५४, २५५, ३३: । वर्मविस्तार ३९४ ।
वर्धकी, ५, ६५, ४०६, ४०९ ।
वर्धमान, १२२, २४२, २४३, २५२, २५३,
अनुक्रमणिका
वलभी, ९८, १११, ११२, ११३, ११५, १६४, १७३, १७७ ।
वलय, ३१८, ३२३ ।
वल्कल, ५ ।
वल्कलकर्मणालय, ३७ ।
मलभ, २९० ।
वल्लिका, ११३, ३१७ ।
लिकाकृति (धम्मिल्ल), ३१३ ।
वलिदाम, ३१७ ।
वल्लो, २२० ।
बलशिला ३४५ ।
वसन्तयेोग्य (मण्डप), २३१ ।
।
वसित, १४७ ।
वसिष्ठ, ३६७ ।
वसुधा, १३३, १३४ ।
वसुंधरा, १३३, १३४ ।
वसुयेनि ३५० ।
वस्तु, ६, ७, १२५ ।
वस्तुनि पमण्डप, १९४, २७७ ।
वस्तुभेद, ७ ।
वस्त्रकर्मालय, ३७ ।
वस्त्रमञ्जूष, ३२७ । वस्त्रसोमान्त, ३९८ ।
वस्त्राच्छादनमण्डप, २५८ ।
वस्त्राभरणशस्त्रादि (मण्डप), २२८ ।
वस्त्रालय, १९३ ।
वस्दन, २२०, ३४२ ।
वहल, ३२८ । वन्हि, २१ ।
[ ४९७
वाजन, ७२, ७३, ७९, ८०, ८२, ८३, ८४, ८६, ८७, ८८, ८९,९७,९८, ९९, १०१, ११२, ११३, १३१, १३६, १४५. १४९, २५.५, ३००, ३०६, ३०९, ३२७, ३५३ । वाजिशाला, २७८ ।
वातायन, १३७, १३२, १६४, २२७, २२९, २३१, २३७, २६८, ४७३, ३३१, ३८६, (पर्यङ्कस्य) २९३ ।
वातायनलक्षण, २१९-२२० ।
वातायनस्थान, २१९ ।
वाद्य करालय, १९५ । बाथकाद्यादि (ग्रालय), ४० । वानप्रस्थ, ३२ ।
वानरालय, २७८ । वापी गर्भ), ७० ।
वापी (सापान), १८३ ।
वाम, ३३८, ४०८ ।

Page #534

४९८
मानसारे
वामन, ४१।
वास्तुशयन, २५८-२९। वायु, २८ ।
वास्तुशाल, १, २, ५, ७, ९, २८, ३१, ५१, वायु (मृति), ३६ ।
५६, ७, ७७, ९३, ११०, ११८, १२६, वायोरभिमुख, ३८३ ।
१४२, १५२, १५७, १६० ११४, १६६, वार, ३०, ३५, १८६, १८७, २२७, २३५, २३७, १६८, १७०, १७३, १७५, १७९, १८७, २४०, २५०, २५१, २५६, २९९, ३७८, १९१, १९८, २२०, २३७, २४१, २५६,
२६०, २६४, २६७, २७३, २७९, २८१, वारण, १५९, २३०, २३१ ।
२८५, २९१, २९६, ३०४, ३०७, ३०९, वाराही, ३५९, ३६० ।
३१२, ३२१, ३३३, ३५१, ३५४, ३६१. वारुण, ३७, ४०, ४५।।
३६५, ३६६, ३६९, ३७०, ३७४, ३७६, वालाग्र,४।
३८२, ३८५, ३८७, ३९१, ३९८, ४०१, वास, १४७, २३२, २३७, २३८, २४०, २४३, ४०७, ४०९, ४१३, ४१८।
२४५, २४६, २५७, २५०, २५१, २५६, वास्तुशुदि, २९ ।
२५७, २५, २६०, २६८, २७७, ३३१। वाहन, १५२, १७९, १९७, २९०, ३१३, ३७५, वासक, २३९।
३७८, ३८६ । वासकोष्ठ, २१७॥
बाहन (पालय), २५८ । वासनालय(सान), २५८।
बाहन (दान), ५१। वासयोग्य (मखप), २२९ ।
बाहनललब,२॥ वासरङ्ग, २४६ ।
वाहमखान-मखप, १९४। वासश्रेणी,४०।
बाहिनोमुख, ५३। वासस्, ३२३।
विकल्प, १३४, १३५, १४३, १८६, १८९ । वासिष्टकालय, १९७ ॥
विकल्पक, १३९ । वासुकी, ५।
विकल्प (बार), २६९ । वासुदेव, ४१, १५२।
विकल्परूप (मखप), २४०। वास्तु, ५, १७, २५, ३९,७७, ८१, १२१, २१९ । | विकल्प (लिङ्ग), ११। वास्तुक, १८।
विकय (खान),४८,५४। वास्तुदेवता. २६१।
विग्रह, १६०, ३५८॥ बास्तुपुरुष, २८.२४८, २४९।
विचिह, ४०७। वास्तुप्रकरण, १,६,७॥
विजय, १५६, २२६, ३०३, ३१५, ३१९, ३२१ । वास्तुबोच. ४०८।
विजय-अभिषेक, २९७ । वास्तुमध्यम, २२२।
विजयासन, २९८, २९९, ३०४। वास्तुवस्तु, ४, ५, २८, २०७, ४०७ । विद, ३०४। वास्तुविद्यापति, ४०८।
विट (मधिष्ठान), ७८। बास्तुविन्यास, ५६।
| वितथ, २१, २२, २४,४३, ६६।

Page #535

अनुकर्माणका
[४९९ वितथ (मूर्ति), २७।
विमान, ५, ६, १८, ९३, १५६, १५८, १८०, वितन्ति, ४।
१८८, २०८, २२९, २६०, ३८३। वितान, १११ ।
विमान-पर्याय. १४७। वितानध्वज, २६२।
विमानलक्षण, १, १२७-१४२। विदारी, २२, २७ ।
विमृश, २१ । विड, १८३।
वियत, १३३ । विद्याधर, २, ११५, १६४, १७९, १८३, ३०१,
विरल, २९५ । ३०६, ३१२, ३६५, ३७० ।
विराट, १८०, १८१। विद्याधरादि, १३८ ।
विरूप, ३४७। विद्याभ्यास (मण्डप), २५२ । विद्रुम, १४१ ।
विलासार्थ, २३५, (मण्डप) २५२ ।
विलासिन (मण्डप), २५९ । विधान, १११ ११२, ३०५।
विलासिनो (ग्रालय),२७०। विधानक, ११२।
विवस्वन, २१, २२, २३, २५ । विधानध्वज, ४१५।
विवाहार्थ-मण्डप, २२६, २५८ । विनायक, १५१,१९२, १९३, १९७। विनियोगमण्डप, १९२।
विवृत, १७४। विनियोगार्थ (मण्ड), २४०।
विवृताण, २३६, २५२ ।
विशाल,९४,४०८। विध्यज, २२६ ।
विशाला, २४६। विन्यासभेद (भूमेः), ५७ ।
विशालाक्ष, २०, ३५६ । विपुल, ५७, ५४, ५९, ६०, ६४, १९९, २११, |
विशालानन, ३६६। २५७, २८६ ।
विशेषार्चन, २९७। विपुलमोग, २०।
विशेषार्चनासन, २९९ । विपुलाकृतिक, १६८ ।
विश्वकर्मा, ३, ६७, १८३, ४०० । विपुत्लाङ, १६७। ।
विश्वकान्त, १६५, १७४, १७५ । विप्र २३६, ३१८।
विश्वकाश्यप, ४०८। विप्र-अधिष्ठान, ७८ ।
विश्वबोध, ४०८। विप्रकान्त, २०।
विश्वसार ४०८। विप्रगर्भ, २०।
विश्वामित्र, ३६७। विप्रमक्ति, २० ।
विश्वेश २०,४०८ । विप्र-लिङ्ग, ३३८ ।
विश्वेशसार, २०। विप्रसान, २३२।
विष्कम्भ, ६४। विप्रसंघ, ४९, १९५।
विष्रवालय, ५३। विभूषणगम, ३३३।
विरवालय-परिवार, १०६, १९८

Page #536

मानसारे
५००]
वि, ४१, ११, १६०, १६४, १६८, १०४, | वीथिका, ४४,४७।
२२०, ३०४, ३२३, ३३३, ३३४. ३३७, | वोथी, ३६, ३०, ३९, ४७, ५१ । ३.१, ३९१,३९८ ।
बीर, ९६.३१५, ३१,३२१ । विष्णु-प्रालय, ४ः।
बोरकण्ठ, ९५,९७,९८,१०० । विष्णुकान्त, ९४, १०३, १६१, २१०, ३४३।
वीरभद्र, १५१, २०५। विष्णुग,६८।
योग्भद्रालय, १९२। विलुचिन्ह, ६८।
वोगभिषेक, २०७। विष्णुग, १९७।
बोगसन, २९७.२९८,२९,३०४। विष्णुदेव, ४६।
वृक्षपाद, ३१०। विष्णुदैवत, ३२० ।
वृक्षमूल, ३११ । विप्लुधिष्मा, ४१, ४५।
वृक्षाः बा, ३१ । विलुधिष्ण्य-गर्भ, ६॥
वृशिला, ३४५। विलुपरिवार, १९७ ।
वृत,४०८। विष्णु गग. ३४१, ३४२
वृतवारि, ३५३ । विखुमूर्ति, ५, ३६, ४१, ३३६ ।
वृतवारिका, ३५८ । विम्युमनवेर, ३८.।
वृत्त २७६, २९०, ३०२, ३४७।
वृत्तक, २१३ । विष्णुविभव ३८: ।
वृत्तकुम्भ, ८९, ३०१, ३५३ । विलुविमान, १५१।
वृत्ततिलक, ३३५। विष्णुसूत्र, ३४४ ।
वृततारण, ३०६ । विष्णुप्थान, ४१, ४ः।
वृत्तवेरक, ३०३। विष्णुदर्य, ३६, ४१, ७६, १५६ ।
कृतवेत्रादि, २.४। विष्वक्सेनालय, १९६।
वृत्तवे पर, ३५३। विस्तार, ४११ ।
वृत्तस्तम्म, ३०८ । विस्तृत (मेापानम्य),१८।।
वृताकार, ३१६, ३४२ । विस्तृतारण, २५०।
वृत्ताकार-तारण, ३०६ । विहङ्गम, ३३३ ।
वृत्ताकृति, १३०, २८६ । विहङ्गराज, ६७७।
वृत्तायत (नख), ३९२। विहायम, १३३ ।
वृत्ताश्राम, १५७। विहार, २६०।
वृष, ३५०, ३७५ ३७८, ३१ । विहत,९६, १३१ ।
वृषभ, ६६, ६५, ७०, १५१, १२२, १२३ बोण, २२० । वीथि, ३५, ४३,४८,४९,५०,५६ ।
वृषम नक्षण, ३८३-३८५। वोथिक, ४०,४।।
वृषभालय, १९५।

Page #537

अनुक्रमणिका
[५०१ वृषभोदय, ३८३ ।
| वैश्य, १२४, १९५, २३३, २४३, २५८, ३३२ । वेणु, ५, १०७, २२२, २२० ।
वैश्यक, २४०। बेपर्व, ११९ ।
वैश्य कद्वार, २७३। वेत्र, ११२, १३६, ३३१ ।
वश्यगर्भ, ६९। वेत्रक, ३१६, ३४२ ।
वैश्यप्रम्तर, १११। क्षेत्रपा, ३१८।
वैश्यलिङ्ग, ३३८ । वेद, ३३१ ।
वैश्यवातायन, २२० । वेदपाद, २२० ।
वश्यसंघ, (ग्रालय) ४२,४८.४९ । बेदाश्र, १३०, २२८, २९०, ३४२ ।
वैश्यस्तूपि, १३० । वेदाश्रम, ३४२ ।
वश्रवण, ६९। वेदाधान्त, १५७।
वेगव, ३३३, ३४२, ३७० । वैदि, १४४, १५३, १५८, १६०, १६४, १६७, वैजणवांश, ३५२ । १८८, ३०८,४१२।
वैष्णवो. ३५९, ३६० । बेदिक, १५८, १५९, २०६, २१८, ५३०, ४१२, व्यजन, ३२३। बेदिका, ४५,४६, ९५, ९८, १३७, १४५, १५०, यजनदण्डमान, ३२५, ३२६ ।।
१५३, १६१, १६२, १६३, १६५, १६९, व्यय, ३४, ९८५, १८७, २५६, २९९, ३०० २७०, १८६, १९०, २०४, २०९, २३६, ३७८, ३९०।
२४५, २५३, २७३, २९०, ३२४, ४११ । व्याघ्रका, १०६ । वेदिकान्तक, १६३।
ध्यात्रकालय, २७२ । वेदिभद्र, ७३, २९४, ३००।
याघ्रचर्माम्बर, ३३६। वेशन, १५०, १८२, २११, २१६, २८६ । ध्यावनोड, ३३१ । वेश्मद्वार, २६३।
यानपञ्जर, ३२४ । वेश्मन, ४५, १७, ७०, १४७, २५७ ।
व्याघ्रपदवदाकार, ३८७ । वेसर, १७३, २००।
याघ्रवृक्ष, १०७ । वेसर (निङ्ग), ३४०, ३४१ ।
व्याघ्रो (दारु) २८७। वेसर (विमानाकृति), १३० ।
व्याल, ३०३,३०६ । वैखानसप्रतिष्ठा, ४६ ।
व्यालग्राहादि,९०। वैजयन्तिक, १४ ।
व्यालरूपादि,८२, ८९, ३०९। वैदुर्य, ६६, ४१७।
व्यालमिहादि, १३७। वैध कादि (पालय), ४०।
व्यालसिंहादिरूप, ७। वैद्यालय, ३७।
व्यालादि, ३०१। वैनतेय, १९६, ३८१ ।
वीहि, ६३। वैनायकालय, ४२ । वैशाख, ३३४, ३७०।
| शक्ति, २, ३४६, ४०५, ४०७ । 64

Page #538

५०२]
मानसारे
शक्तित्रय, २८२ ।
शल्यशाला, ४० शक्तिध्वज,०६।
शशिरूप, २६। शक्तिलक्षण, ३५५, ३६१ ।
शस्त्र, २.०। शक, ३३३॥
शस्त्रकर्मकरालय,४१। शङ्कर, १२७,२९० ।
शस्त्रमण्डप, १०४। शराकार (लिङ्ग), ३४६ ।
शाक, ५,१०६, २९५। शालय,४८, १९८।।
शाख, १०६, २९५। श, १४, १५, १७, १८, १२३ ।
शाखा, १४, १०६, ३१०, ३११ । शादारु, १४, १८ ।
शान्तिक, ५७, ५८, ५९, ६०, ६१, ६२, ७२
२०१, २४३, ३२९ । शङ्कस्थापन, १ १४, १८।
शान्तिकादि, २६९ । शङ्क, ६८, ३१८ ।
शा, ६७ शकुण्डल, ३६१ ।
शाल-दारु, २८७। शतुण्ड, १३६ ।
शालवृक्ष, १०६। शङ्कपत्र, ३६१ ।
शाला, २, ६, ६१, ०८, १०१, १३, १५५, शबरेवा ३७।
१५५, १५६, १६४, १४५, १६६, १६९, १७३, शवावर्त, १३६ ।
१७५, १७६, १७९, १८१, २९०, २१५, शचीपति, २५, ३३३ ।
२४४, २४७, २५५, ४०७ । शखवल्कल, २९३।
शालाकार, २१८, २४०, २५०, २५४, २७३ । शनपाद (मण्डप), २२ ।
शालाकूट, १६३, १६९, १७९,१४५ । शमो, ५, १४, १०६, २८७, २९५ ।
शालाकोष्ठ, २५०,१६०,२२९ । शम्भु. ३४७।
शालालक्षण,२। शम्भुक, १७८।
शालालिन्द, २४५। शयन, २, ४, ६,४१, ११३, १४३, १५१, १५२, | शालाविधान, २४२-२५६ । २३४, ३३५, ३८७,४७२।
शालाविन्यास, २४५। शयनदारु, २२५।
शालि, ६३, ३६३। शयनलक्षण,२।
शालोपान, ९। शयनविधान, २९३, २९६ ।
शाल, ५७, ७८, १११, २८०, २८५,४१८ । शयनार्थ (मण्डप), १९४।
शास्त्र-ग्रालय, १९८॥ शयनालय, २७८।
शालतन्त्र, ३२१ । शयनायल (स्थान), २५८ ।
शिखर, ९७, ९८ २३२, १३३, १४, १३६, १३७, शरोमत, ७२।
१३९, १४४, १४५, १४६, १५३, १५४, शर्करा, ३३४, ३३५, ३६६, ३८१ ।
१५८, १६२, १६७, १६, १७७, २०४, शल्य, १२३,. १२५, २८७ ।
२०६, २९९, ३३२,४११, ४१२।

Page #539

शिला
अनुक्रमणिका
[५०३ शिवर (व्यय), १८७॥
शिलान्त, १२७। शिखराकार, १६३, ३५४ ।
शिलापीठ, ३४८॥ शिवरादि, १६६।
शिलाभन, २७०। शिवशल्य, ४०९ ।
शिलाभित्ति. २७६ । शिखा, १२१, १२२, १२४, १२५, १२६, | शिजालिङ्ग, ४१७ ।
१३०, १३७, १४५, १४९, १५४, १५८, | शिनासंग्रहण, ३४४-३४५। १६०, १६२, १६८, १६९, १७३, १७७, | शिलास्तम्भ, १०७, १२३, ३०८ । . १८१, १८८, २०४, २०६, २४३, २५३, |
,१२६, १३३। २७३, २८६, २८७, २८८, ३१४, ३२९ ।। शिव, १६८, ३३७, ३४२, ३९६ । शिखाकार, २१८।
शिवकान्त, ९४, १०३। शिखान्त, ६१,९८, २१७ ।
शिव (मण्डप), २२८ । शिम्बा-पर्याय १२३ ।
शिवसदन, ७१। शिखामणि, ३१६, ३१८, ४०२।
शिवसूत्र, ३४४। शिखायुक्तद्वार, २७० ।
शिवहये, ३६, १.१, १५७ । शिवारल, ३१७।
शिवहर्म्यक, ३६, ३५८ । शिवितुण्डवत् (किरोटादि), ३१६।। शिवाङ्क, ३३८ । शिविका, ६।
शिवालय, ४८। शिविर, ५३, ५४।
शिल्पविद्, ५९, १२८ । शिरश्चक, ३१७, ३३६।
शिल्पशाला, १०६। शिरश्चूल, ३१८।
शिल्पशास्त्र, ४५, ३२१ । शिरस्, ९८, १९, १०१, १०२, १४६, १०९, शिल्पाचार्य (दान), ३१३ ।
१५३, १५७, १६१, १६२, १६५, १६२, | शिल्पिक, १०९ । २५३, २७३, ३४३, ४०९ ।
शिल्पिदृष्टि, ४११ । शिरस्तार, ३९४।
शिल्पिन्, २, ३, ४, ५, ९, १०, १३, २८, ४७, शिरल, २८३, ३१६ ।
४९,५१, ५६, ६२, १०८, ११०, २८३, शिरखक, ३१३, ३१४ ।
१९२, १९९,२६१, ३३७. ३४४, ३९८ । शिरोन्त, ६१।
शिल्पिराज, ७१। शिरोविभूषण, ३३२।
शिल्पिलक्षण, १, ३, ४। शिरपृष्ठ, ३९७ ॥
शिल्पिशाला, २४३, ४०९, ४१०। शिला, ६७, १०३, ११५, ११८, १३१, १३२,
शिवविष्णवासन, ३०१ । १८३, २२१, २३९, २७१, ३०१, ३३४, शीर्ष, १४९।
शुकतुण्ड, ३८०। शिलातौलि, ११५, ११६ ।
शुकनोड, ३३२। शिलाधार, १०७।
| शुक (पञ्जर), ३२३, ३३० ।

Page #540

५०४]
मानसारे शुक्र, ३०१।
श्यामरक्त, ३७०। शुद्ध, ११५, १९०, २२१ ।
श्यामवर्ण, ३६७, ३७०। शुद (विमान), १३२।
श्यामवर्णाङ्ग, ३३५। शुद्धश्वेतवर्ण, ३६६ ।
श्यामाङ्ग, ३५६ । शुनक, ३५०।
श्रद्धालिङ्ग, १९४। शुभकर्मार्थ (मण्डप), २३६ ।
श्रयन्त, ६६ । शुभदन्त, १४।
श्रान्ता, १५०। शुभयोग, ४०८।
श्रीकर, १४९, १५६, २१९ । शुभयानय, ३९०।
श्रोकरालय, ३७। शुभांशक, ३.१ ।
श्राकरहर्म्य, ४०। शुद्ध, १८४, २३२, २३३, २३४, २४०, २४३, श्रीकान्त, ९१, १२, १७०, १५८, १५९ । २५८, ३०४।
श्रोदेवी, ६६। शूद अधिष्ठान, ७८।
श्रीघर, ४१, १५२, १५६ ॥ शुदम्बवेट, २५१।
धोबन्ध,८२, २९४, २९७, ३०३ । शूद् (गर्भ),६२।
श्रोभद्, २९७, ३५३। शूद्रजाति (वातायन), २१ ।
श्रीभद्रक, ३०२। शुदप्रस्तर, १११ ।
श्रोभेोग,८७,८८,१७०,२१८ । शूदसंघ, ४८।
श्रीमुख, २९७, ३०३। शृद्धसमक, १९५।
श्रीरूप, २३८, ३२६। शूदस्तूपि, १३०।
श्रीवत्स, ३१८। शूद्रालय ५४।
श्रीवत्सलाञ्छन, ३३५, ३६५। शूर्पक, २४४।
श्रीविशाल, १४९, २१९, २४०, २९७, ३०३, शून्नकम्प, २७९।
३५३ । शृङ्खला, २०५।
श्रीवृक्ष, ८। शृगख्य, २३५।
श्रुति, २८५। शल, ६६, १९०, ३६६ ।
श्रेणिकाहंस, ३७६ । । शैलज(इष्टक),७०।
श्रेणितद्वार, २६६। शैलदोपदण्ड), ३२५।
श्रेणीबन्ध,८३, ८४। शंव, ३३८, ४०८।
श्रोणि, ४०४। शोभा, १८८,२०९।
श्रोणिका, ११७। शोष, २१, २२, २७,४०।
श्रोणिदेश, ३९७। शोषक, २४ ।
श्रोषिविशालक, ३९३। शानक, ४२।
श्रोणिविस्तार, ४००। श्याम, ३८२ ।
श्रोत्र, ४०१ ।

Page #541

श्री तार, ३९५ । श्रोत्रायाम, ३९४ ।
श्वान, ३००।
श्वेत, ३४७, ३८२ । श्वेतक्षीरिणी, १४ । श्वेतमण्डल, ३९४ ।
श्वेतरक्त, ३६५ । श्वेतरक्त (शिला), ३४६ । श्वेतवर्णन, ३८० । श्वेतवर्णनिभ, ३८७ । श्वेतवर्ण (लिङ्ग), ३४६ । श्वेतानुलेपन, ४१६ ।
प
षट्तन, १, (रथस्य ) २८९ । षट्तलविधान, १६७, १६८ ।
पदतल हर्म्य, १२८ ।
षट्पाद, ३०४ ।
षट्प्राकार (हम्य), २७५ ।
शुभायादि, २९, ३००, ३८९ । षट्सन्धि, २४४ । षडङ्गायादि, २९४ ।
पड, ५७, २९० ।
षडक, २९० ।
षड्गुण, २८२ ।
षड्बल, २८२ ।
षड्वर्ग, १८७, २७३, २४८ ।
षड्वर्ग प्रवाह, २६२ । षड्वर्गायादि, ३७८ ।
विधलिङ्ग, ३३८ ।
षण्ड, ३७९, ३९१ ।
घरमुख, ४६, १५७, २४०, २९० ।
षण्मुखालय, ४६, १९३ ।
बारमातृ, ३३३ । बोडशपरिवार, १९७ ।
अनुक्रमणिका
प्रतिमा (मान), ३८८ । पोडशस्तम्भ, २६१ ।
पेडशस्तम्भ (मण्डप), २२३, ४१४ । पोडशान्ततल, २०२ ।
पोशाक (स्तम्भ), ३०८ ।
स
सकर ण्डक, ३८० ।
सकल, १९, २०, २१, ६५ सम्बी (गृह), २५९ ।
सचल (सेापान), १८३ । सञ्चित, १८६ । सञ्चितस्थितभाव, ३८० । सतोमण्डप, २२२ ।
सतुल, ११६ ।
सत्य, २२, ४०, (मूर्ति) २७ ।
सत्यक, २३, ४३ ।
सत्यकान्त, १७१, १७२ । सत्रयेाग्य, २३० ।
सत्रशाला, ३७ ।
सत्रावासमठ, १९५ ।
सदन ४५, ४६, १४७ ।
सदाशिव, १६२ |
सद्म, १३, १०७, ११०, १११, १३७, २६० ।
सद्मक, १५६, २६१ ।
सद्म प्रवेशन, २६३ ।
सन्तानक, ४०९ । सन्धि, १२५ ।
सन्धिकर्म, १, (संज्ञा ) ११९ । सन्धिकर्म विधान, ११९, १२६ । सन्धिकार्यार्थ (स्थान ), २५८ । सन्धिविग्रहमण्डप, २७२ ।
सन्ध्यायाग्यमण्डप, २३६ ।
[ ५०५
सप्त कान्त, २९० ।
सप्ततल, १, ६०, १२८, २५४ ॥

Page #542

५०६
मानसारे
सप्ततलविधान, १६९१-७० ।
संविढ, ५३, ५५। सप्तताल (विवरण), ३६७-३६८ ।
संवृत (प्रण), २५२। सप्तपर्ण, १०७।
संहार, ३९६। सप्तप्राकार, १९१ ।
सरक्त, १२। सप्तभूमि, १६९, २५४। .
सरल, १२, २८७ । सप्तभूमिक, १२८ ।
सरस्वती, २७२,९०, ३१३, ३२९, ३३३, सप्तमण्डप, २२२।
३५५, ३५६। सप्तमातृ, १८३, १९२, ३५५, ३.९ । सरस्वत्यालय, १९३। सप्तर्षि, ३६७।
सरोरुह, ७४, ७५, ८७, १६७, ३४९ । सप्तशाला, २४४, २७५।
सर्पवक्ताकृति ( अधिष्ठान ), ७९। सप्तमानान्त (हम्य), २७५ ।
सर्वकामिक, ५८। सप्त ( मत्र ), ४०२।
सर्वगुण ( समस्तनृपतेः ), २८१ । सभा, ६, ८,४३, १३४, २२६, २४१, ३०९, ४१२।। सर्वतोभद्र, ३२, १२०, १२२, १२५, २२०, सभास्थान, ४३।
___२४१, २४२, २४४, २५२ । समकर्ण, ३३८ ।
मर्वतीभविन्यास, ३६ । समपादस्थानक, ३६६ ।
सर्वभूप-भूषण, ३२३ । समभङ, ४०५।
सर्वभूप-हर्म्यमान, २७४। समभङ-अन्तरमान, ४०६ ।
सर्वशक्ति, ३५५ । समभङ्ग-सूत्र, ४०५, ४०६।
मलिलदुर्ग, ५६, ५५ । समय, १४७।
सवित्रक, २३ । सम्वृत्त, १४३।
सहस्राधिक मण्डप, २२९ । समाकार (मण्डप),४१४।
साधकसारसंहित, ४.८॥ समाश्र, १४३, २२८, २३०. २४१, ३३०।
सामन्त, ६२। समाश्र-मण्डप, २२८ ।
सामन्त (ग्रालय ),४०॥ समाधा-रथा, २८९ ।
सामीप्य, ३७२। समुत्सेध, ४११।
सायुज्य, ३७१ । संकल्प, ६१।
सार, २८७। संकीर्स, १६५, १३२, १५९, १९०, २२१ । सारदारु, ६७। संकीर्ण कीलक, १२४ ।
सारदम, २२१ । संगीतार्थ ( मण्डप), १९५ ।
सारवृक्ष, १८॥ संग्रह, २, १००, ११२।
सारस्वत्यालय, ४२। संग्राम, ४५,५३।
सारूप्य, ३७१। संचार, ५६।
सार्वकामिक, ५८,६०। सदर्श, ३५५ ।
सार्वभौम, २७६, ३२८ ।

Page #543

सार्वमाम (भूषण), ३२२ । सार्वभौम (मकुट), ३१४, साल (द्रुम ), २२१ । साल ( वृक्ष ), ९ ।
सालक, ४११ ।
सालजन्मन, ४२२ ।
सालमान, १९१ ।
साला, १६४, १८८, १९०, १९९, २७६, ४१२ ।
सालाख्या, २२९ ।
अनुक्रमणिका
३६४, ३६६ ।
सिंहासनलक्षण, २९७-३०४ ।
सुखाङ्ग, २३० ।
सुखान्वितार्थ- मण्डप, २२२ ।
सुखालय, १५९ ।
सुखासन, ३६१, ३६६ । सुगत, ३६२ ।
सुगतालय, ४२ ।
सुगतमण्डप, २३५ ।
सुगन्ध, ३६५ ।
सुग्रीव, २१, २२, २३, ४०, ४३, ( मूर्ति
२७ ।
सुदर्शन, १२७ ।
सुन्दर, १६७ ।
सालान्त, ४५ ।
सालोक्य, १८३, ३७१ ।
सावित्र, २१, २२, २३, २५, ४१ । सावित्री, ३१३, ३५५, ३५६ । सिकता ( लिङ्ग ), ३५० । सिचाज्य ( मण्डप ), २२७ । सिद्ध, १५६, ३१२, ३६५ । सिद्धयेागाख्य ( मण्डप ), २२७ । सिद्धि, १२७ ।
सिन्धुतीर ( मण्डप), २३१ ।
सिंह, ७९, ८२, ९६, १५१, ३०३, ३१९, ३५०, सुरि, ३७८ ।
सुवा, १९०, ३३४, ३३५ ।
सुनक्षत्र, ४०८ ।
सुपूरिम, ३२२ ।
सुप्रति (ती) कान्त, २०, १७४, १७५, १८२.
सुब्रह्मण्य, १९२ ।
सुब्रह्मण्यालय, ४२ ।
३५१, ३७८, ३७५, ३६० । सिचित्र, १०० ।
सिंहपाद, २९५, ३०४, ३८७ ।
सिंहलक्षण, ३८६-३८७। सिंहवक्र, ३२३, (वर्णन ) ३८७ ।
सिंहानन, १२६ ।
सुवृत्त, २९० । सुषिर, ३९५, ४०२ ।
सिंहासन, २, २८३, ३००, ३०९, ३१२, ३१२, सुसंहित, २०, १८८ ।
सुभूषण, २३३ । सुमुहूर्त, ४०८, ४१४ । सुर, २६८, ३७० ।
सुरपुष्प ९६ । सुरपुष्पसनुकाकृति, ३१२ । सुरशाला, २४२ ।
सुलग्नक, ४०८ ।
सुवर्णकुलीर, ७० । सुवसिन्दुर, ३३६ । सुवर्णसूत्र, ३३२ ।
[ ५०७
सूकरघ्राण, १२४ । सूचिकहर्म्य ३७ ।
सूतकारालय, २५८ । सूतिका मण्डप, २७७ | सूत्रग्राहिन, ३, ४, ६५ । सूर्यविशालक, २० ।
सृक्कान्त, ४०१ ।

Page #544

५०८ ]
सृष्टि, ३९६ । सेनामुख, ५४ ।
सेनालय, ५३ ।
सेनालाकन (स्थान) ४६ ।
सेापान, ५७, ७२,८४, १३४, १३६, १५६, १६४, १६५ १९०, २२७, २२८, २२९, २३८, २५२, २५४, २५६, २६५, ४११ । सेापानलक्षण, १८३-१८७ । सोपानस्थान, २५९ ।
साम, २१, २४ ।
सौख्यक, २३१ । सौगन्धि, ६३ । सैाध, १६८ । सैौम्यकान्त, २१९ ।
सौर, १७४, ४०८ ।
सैष्टि, १७६ । सैष्ठिक, १७२, १८१ । स्कन्दकान्त, ९४, १०३, २१९ ।
स्कन्ध, १६५, ३९७ । स्कन्ध (न्द) तार, १४९ ।
स्कन्धमाला, ३२२ ।
स्कन्धावार, ५३, ५५ ।
रुक्रम्भ, ९४ ।
स्तन चूचुकमध्यम, ४०५ ।
स्तनदेश (तार), ४०० ।
स्तनपक्ष, ३२८ ।
स्तनपार्श्व, ४०६ ।
मानसारे
स्तनपीठ, ३९८ ।
स्तन सीमान्त, ३९८ ।
स्तनसूत्र, ३२२ ।
स्तनान्त, ३८९, ३६३, ४०० ।
स्तम्भ, ९४, ११७, १२२, १२३, १२४, १३५, १५०, १५९. २२१, २३७, २३८, २४६, ३०५, ३३१ ।
स्तम्भ (पर्याय), ९४ ।
स्तम्भप्रतिष्ठा, ११० ।
स्तम्भलक्षण, ९४ - ११०, १०२-१०३। स्तम्भस्थापन, १०७-११० :
स्तनी, ९४ ।
स्तूप, ५७, ६०, ६१, १३०, १३८, १५३, १५५,
१६९, १७२, १७५, १७६, १७९, १८२, १८५, २०४ २०६, २०७, २४३, २७३, ( विमानस्य ) १२७ ।
स्तूपिक, १५४, १६१, १६७, १४४, १४५, १४६, २०८, २०९ ।
स्तूपिका, ९७, १३९, २१८, २१९, ३२४, ४११ । स्वपिका, १३० ।
स्तू पिकापत्रवल्ल्या ३७६ ।
स्वपिकोल, १३२ - १३३, १३९-१४२, १३९ । स्वपित्रय, ९८ । श्रीमानदशताल, ३९९ ।
लोमानमध्यमदशताल, ४०१ ।
स्त्रीशिला, ३४५, ३४६ ३४७ ।
स्थण्डिल, १९, ३६, ३८, ४३, ४७, ६५, १०८, १४०, १८८, २६२, ४१५ ।
स्थपति ३, ४, ११, १३, १८, २०, ३१, ६२, ६५, १७, ६८, ७२, १०३, १०५, १०९, ११०, १३२, १४२, २६१, २६३, २७३, ३१९, ३४४, ४०८, ४०९, ४१६, ४१८ ।
स्थपति (प्रालय), ४० ।
स्थपति (प्रकृति), ४१४ ।
स्थाणु, ९४ ।
स्थान, १४७ ।
स्थानक, ४१, ६७, १४३, १५१, ३०६, ३३४, ३३५, ३३७, ३५६, ३५७, ३५८, ३६१, ३६४, ३६६, ३६७, ३७० ३७७, ३८१. ३८७, ४०२, ४०३ ।
स्थानकयेाग्य ( मध्यरङ्ग), ३०८ ।

Page #545

प्रतुकमणिका
स्थानीय, १९, ४५, ५३, ५४ । स्वापक,१८, ६२ ७१, १०३, १०५, ११०, १३२, १४२, २६१, २६३, ३१९, ३४४,
४०८, ४१८ ।
स्थापक (प्रालय), १९४ । स्थापक ( जोव), ४१४ ।
स्थापत्यात्नय, १९४ ।
स्थापनमण्डप, २२२ ।
स्थावर, ३३४, ३३७, ३५९, ३६३, ३६६,३९१ । स्वस्तिक लिङ्गक, ३५२ ।
स्थिति, ३९६ ।
स्थिरवास्तु, ६४ ६९ । स्थूण, ९४ ।
रूपन (मण्डप), २२३ । स्नपनार्थालय, २५८ ।
कानमण्डप, १०४, २२२ । स्नानयेाग्य ( मण्डप), २६० । खानपनार्थ (मण्डप), १०४, २२२ । स्फटिक, १०९, १४१, ३६५, ४०९ । स्फू (गु) र्जक, १८० ।
स्मितानन, ३५६, ३६६ । स्त्रकुत्र वधारण, ३३५ । स्रक्वाकृति (लिङ्ग), ३४६ । स्वभावदन्तैाष्ठयुक्त (लिङ्ग), ३४७ । स्वयम्भु (त्र) लिङ्ग, ३४७, ३५४, ३८८ । वयम्भुलिङ्गक, ३५२ ।
स्वयम्भुलिङ्ग- लक्षण, ३४६ । स्वर्गकान्त, १७१, १७२ ।
स्वर्ण, ६९, १४१, २६२, ३४९ । स्वर्णक ठचुक, ३३२ ।
स्वर्णताटङ्क, ३२. ।
स्वर्णपीठ, ३४९ । स्वर्णयज्ञोपवीत, ४१६ ।
स्वर्णलिङ्ग, ३५० । स्वल, ४१६ ।
65
स्वर्णसंख्या (मकुटादीनां ), ११५ ।
स्ववंशक, ११३ । स्वस्ति, ६६ |
स्वस्तिक, ३२, ३३, ४४, ४५, ६७, ६८, १२१. १४९, १५६, २२०, २४०, २४२, २४३, २४४, २४५, २४९, २५०, ३१८, ३३८ । स्वस्तिक (ग्राम) विन्यास, ४३ । स्वस्तिकपाद, ३५८, ३७०।
स्वस्तिका कृति (लिङ्ग), ३४६ । स्वस्तिकान्त, १६८ ।
स्वाध्यायकालय, २७८ । स्वामिकालय, ४० ।
[ ५०९
हनुपर्यन्त ३५.९ । हनुमध्य, ४०३ ।
हंस, ३७५, ३७८ ।
हंसलक्षण, ३७५-३७६ ।
हन्वन्त, ३६३, ३८९, ३९५, ३९८, ४०३ । हय (मन्दिर), २६० ।
६८, १७९ । हरिकाकर्य, २९५ ।
हरिण, ६७, (ग्रालय ) ६७८ । हरिद्रङ्कधारण, ३३६ । हरित, ५०७, १५९ । हरिताल. ६६ ।
ह, ६, ४०, ४५, ५१, ५७, ५०, ६१, ६४, ६८, ७८, ७०, ७१, ९२, १३९, १५३, १६०, १६२, १७१, १३९, १४३, १४७, १८३, २१९, २७४, ३५४, ४०७, ४१४ ।
हक, ६२, १५०, २६५, २७१, २७३ । हर्म्यकान्त, १७० ।
हयगर्भ, ६ ।

Page #546

५१०]
मानसारे इय॑जम्मन, ४१२।
हाराप्रान्त, १५७। हर्यतार, ३६२, ३८८॥
हारिक, ९६। हय॑तुङ्ग, १४६।
हारिका, ९९। हम्यद्वार, ४१, २६७।
हारिद्र, ३६७। इम्यैपाद, ११२, १८९, २६८ ।
हारोपमोव, ३५५। हर्म्यप्रदक्षिण, ४१७ ।
हिक्का, ३९९, ३९८ । हये (मखप), २३४।
हिकामध्यम, ४०३। हम्यमुख, २२६ ।
हिकासूत्र, ३९२, ३९७ । हम्येमूल, १६२।
हिमकान्त, १७०।
हिमज, २२६ । हस्तदारु, ५॥
हिमाद्रिरूप (स्तम्भ), १०९ । हस्तमान, ७३, ७७, ९२, ९४, १११, १८८, | हिरण्य, ३३४ । ३६२, ३०८।
हिरण्यमालिका, ३३२। हस्तिन, ३७८, ३९०।
हृदय, ३९.८। हस्तिपादाकृति, १९७।
उदयमध्यम, ४०३। हस्तिष्ठ, १४९।
हृदयान्त, ३६३, ३८९, ३९२, ४०० ।
हेम, १०९। हस्ति (शाला), २४३।
हेमक (यज्ञमत्र), ६९। हस्तिहस्त, १३४, १५०, १८६, २३८ ।
हेमकूट, २२६ । हस्तिहस्तविभूषित (सापान), २३८ ।
हेमज, १३६। हार, १५५, १६३, १६४, १६८, १७२, १७४, | हेमपादप, २२१ ।
१७५, १७६, १८०, १८२, २१४, २१५, | हेमरत्न (वास), २५८ ।
२५४, ३२२, ३२३, ३२५, ३३२, ३३५ । हेमवर्ण, ३३५, ३६५ । हारकाकाटक, ३८०।
हेमसंख्या (मकुटादोनां), ३१६ । हारदंश, २१७।
हैमचक्र, ६८॥ हारा, १५५, १५०, १५५, १६०, १७१, १७६, । हामकमालय, २५८ । १७८, २८१ ।
होम(शाला), २४३। हारान्तर, १७२, १७२।
हस्वशाला, २५२।

Page #547

NOTES

Page #548


Page #549

CRITICAL NOTES
ON
THE MANA SARA
N.B.-The letters A, B. C. D. etc., in capital, represent the manuscripts 80 indicated
Where there is no separate mention, A stands for both A and F; B for both B and D; G for both G and H ; and I for both I and J.
1, 2, 3, eto, indica'e the lines of the chapter.
(1), (2), following 1, 2, 3, indicate the first note, the second note, and so on under lines 1, 2, 3.
CHAPTER I 1. (1) Both I. and D. read astu; the correot reading team is taken from J.
(2) The more grammatical form auta is adopted from A; all other manuscripts read the singular form.
(3) A. gift, B. efę for aft, and D. Hatfiefon for arftafsi 2. (1) B. D. सुरैश्चर, A. स्वरेणश्वर for सुरेश्वर ।।
(2) D. TFT for Fra 1 (3) A. alta, B. fuath for me i 3. (1) B. D. AFTEtt tfyum AcaTUTI
(2) D. FarafueTEGI (3) J. fafarag for afures: 1 4. (1) A. Grifa, F. are fa 1 (2) B. D. stegt for at EGRITESI I
(3) B. D. #ferrataifa ya
(4) All other Mss. except I. read fat (for ea) in place of f&, but the meaning of =and) is already expressed by ufa preceding it.
As sandhi is compulsory in compounds, the more grammatical form would be ATATOUT 1
The second portion of the verse 2 (line 4) presents many difficulties as regards the sense of the comparative use of FART and the meaninga of the two afa, if any meanings were intended to be conveyed by these words. HAR means 'whole', 'complete', 'perfect', and its use in

Page #550

MANASĀRA
the comparative degree is generally superfluous. But if the first afa is taken to mean ' although', and the second afa 'yet', the purport may be although it was more than complete yet it was noticed.... '; we would, however, prefer to construe the verse thus-gartigTETITESİ (पादी) प्रेोकं तद् (वास्तुशास्त्रं ) मानसारर्षिणा समस्ततरवस्तु (कृत्वा) लक्ष्यते स्म ।
In this construotion the second afg, like the following partiole ft, must, of course, be taken to have been used in aTRITAGTC, having no special signification ; but the first afa may mean 'even' ( making it even more than complete, i.e., perfect in every possible way). 6. (1) D. atgal
(2) All Mss. read fate; the emendation is suggested by the name and contents of chapter II.
6. (1) I. J. F. Tut; the correct reading is suggested by the name given to chapter III in the colophon.
(2) The form fafci, being conneoted with oth in the passive voice, is grammatically untenable ; but this mistake is deliberately repeated several times in this chapter ; the emendation fafat: is, therefore, not made. The form or in all other places also in this chapter must be taken as ATATAN 1
10. I. 69 for Rs, suggested by all other Mss. 13. (1) B. D. GRITTI
(2) The barbarous form 7 for $: is apparently due to the analogy of FITFU. This is intentionally left unemended in order to illustrate the ungrammatical style of the Mānasāra, which is elaborately discussed elsewhere, (Indian Architecture by the writer, pp. 199-214).
27. The uniformity would require the form aftur
29. The discrepancy between the plural form aastat and the singular form fanat: should be noticed. J. reads fanta: 1
31. (1) I. जनि काकी; the emendation जैनिकानां is suggested by the name given in the colophon and opening line of the chapter in question, numbered LV; it is also necessary to make the line symmetrical as well as intelligible, for the word far is ineanin less.

Page #551

CRITICAL NOTES : CHAPTAR I
(2) I. मौलि ; the emended form मुनि is suggested by other Msg. as well as the name and contentu of the chapter numbered LVII.
32. I. J. fufa; A. F. 9871 The emendation is suggested by the name and contents of the chapter numbered LIX. The mistake of the manuscripts A. F. is inexplicable, but that of I. J. may be due to carelessness of the copyist. The scripts may, of course, suggest an explanation in both cases.
33. The expression que te implies the titles of four chapters (LX, LXI, LXII, LXIII), namely, FATTH. TECARTUA, THARTUA, and FHEARTURI
34-37. These four lines are based on a hopelessly corrupt manuscript and suggested by the names and contents of the chapters numbered LXIV, LXV, LXVI, LXVII, LXVIII, LXIX. These lines are given within square braokets to indicate that they are not found in the principal manuscripts of the text. No explanation of the loss of these lines in all other Mss. is available, except the possible carelessness of the copyists.
39. (1) ATATTOUT would be the more grammatical form. The very same irregularity is made in line 4 noticed above, and almost for the same reasons it is left unemended.
(2) A. FATTESTAT, F. atat i 40. (1) B. D. attai (2) B. D. Final
Colophon-I. J. B. D. TETZT131 The emendation, UEATA, is suggested by the other M83. and is necessary in order to make all the colophons uniform.

Page #552

MĀNASĀRA
CHAPTER II
1. I. J. Fercetat This is due to the confusion between farfa and farqa, the latter being the correot form.
2. B. D. CATATTETUTTIASTOT 4. A. F. J. ATATTI
6. I. U for ad; the additional stroke which turns into as is apparently due to negligence of the copyist.
6. The ungrammatical form FTA (acc. sing.) should be noticed ; it is left unemended to illustrate the barbarous Sanskrit of the Vastu-sastra.
The lines 5-10 are missing in J. The line 10 is missing also in I. But it has been preserved in all other Mss. The sease, however, inay be deduced even without this line. It is practically impossible, in such cases, to say whether the most original text was with or without a line like this one.
11. B. D. gaare I
12. The genitive use of gate in the sense of looative should be noticed.
One Manu is stated in the Ramayana (1.5.6) to have been the architect who built the oity of Ayodhya: TT ATA AT TATATE . विश्रुता । मनुना मानवेन्द्रण या पुरी निर्मिता स्वयम् ॥
13. B. D. GIRTI 16. (1) B. D. ATTRI (2) J. geta: 1 17. I. grafa: 1
19. I.29-#d, cf. I. 4, 39. ostatia (II. 19, 23, 25, 33) and asfasfesa inost of the Mss. read the word as afe: and a few as afeti
22. A. F. omit u and add en after afa 23. I. नाम; J. गुरोनाम । For वर्धकीति see note under line 19. 24. B. D. ET, A. F. FROSTI 25. For aset see note under line 19,

Page #553

CRITICAL NOTES : CHAPTER II
28. (1) I. स्थपतिः शास्त्रसर्वज्ञयाः; the emendation suggested by all other Mss. is unavoidably necessary in order to make the line intelligible (2) A. F.J.सह।
29. (1) F. द्दिष्टे, probably better than शाखण्टेन, apparently for शास्त्रादेशेन । (2) B. D. वास्तुशास्त्र ।
31. J. तीत्यभि । If नाम is not emended by नाना, it must be preceded by इति धीयते apparently for अभिधीयते । ____32. (1) I. श्रितज्य, A. F. सूत्रज्ञः which is better perhaps, but the sense is implied by the following word रेखाज्ञः। The idea contained in the word : which is taken from J., is also suggested by the expression शास्त्रवित्तमः।
(2) B. D. शिल्पिशास्त्रविदुत्तमः। A. F. शिल्पिवित्तमः। 33. I. पाश्रितज्ञः ; B. D. स्मृतिशः। The emendation follows J. and other Mss. 34. (1) I. कर्म पियुश्च ; J. कर्म विद्याभ्य ; A.F. कर्म विद्युश्च ।
The emendation कर्मवित्सभ्यः , suggested by all other Mss. renders tbe expression more or less intelligible.
(2) D. B. बंधार्थया; F. leaves this word in a laounaz A. ह(च)पलश्च ।
(3) A. स्युदलापरः। The seoond half of this line presents many difficulties. If the is read with short उ, the following words would be दया (instead of उदय) and q7 (instead of 997, which is meaningless ) and the three words बल, बन्धु and दया would imply some of the qualifications required of the carpenter. And there are parallel passages to support the suggestions. खपति is stated to be दृढबन्धु: in the Vastuvidya (I. 15), but not the तक्षक, whose qualifications are thus described :
तक्षणात्स्थूलसक्ष्माणां तक्षकः स तु कोर्तितः॥ मृत्ककर्मज्ञो गुणो शकरसर्वकर्मस्वतन्त्रकः। गुरुभक्तः सदाकृष्टः स्थपत्याउनुगः सदा ॥ (Ibid. I. 18,19.) सुशीलश्चतुरो दक्षा शास्त्रज्ञो लोमवर्जितः। क्षमावानस्य(वान स्याद्) द्विजश्चैव सूत्रधारः स उच्यते ॥ (Silpadipaka, I. 3. कान्तिकः स्थ..तयः पुरुषा यन्त्रवाविदाः। तथा वर्धका(क्या)दयश्चैव मार्गिणे वृक्षतक्षकाः ॥ (Rāmāyana, II. 80, 2).

Page #554

6
MANASARA
For similar parallel passages from the Mahabharata, Västuvidya, Silpadipaka, etc., desoribing the qualifications of स्थपति, वर्धकि and urf, see the writer's Dictionary under Sthapati. See also the writer's translation of the Text.
35. This line seems to be quite uncalled for here and has been omitted by all Mss. except I. It does not seem permissible, however, to leave it out of the text. It is, therefore, kept, and by a small emendation, as suggested within brackets, it can be explained in a way.
36. (1) I. J. A. F., the other reading within brakets is suggested by other Mss. but the general obscurity of the line is not removed thereby. (2) J. कुरु for गुरुम् ।
38. J. f The construction of this line as well as the preceding three lines, and the one following, is grammatically untenable; but the general sense of these lines is, however, clear to some extent. 39. For fatar see note under line 1 above. AT without any case ending is used for Tara, and would illustrate the barbarous nature of the text.
in
40. (1) A.J. प्रोक्ष्ये, F. प्राक्ष्यो, B. प्रेक्ष्य । The word उद्वीक्ष्य, when it has been combined with a, bearing no case ending, mus: be taken is an adj. qualifying qTg; it would be meaningless if it be read as a gerund form. It must, therefore, be emended either to a: or according to the gender of arg I. uses it in the masculine and A. F. J. take it in the feminine. It is taken here in the neuter, and it thus conforms to the neuter forms and 3, this necessitates the reading उद्घोक्ष्यं । (2) A F. J. उदाहृता, I. उदाहृत ।
41. (1) J. ega. More than a dozen authorities will be found quoted in the writer's Dictionary under Angula; it is always eight times, not six. It is not clear how and where from this reading is taken by this Ms.
(2) A F. J स्मृतः, but the other adj. गुणितं has been left in the neuter singular. That such errors are very frequent in the text will be noticed in the following lines also.

Page #555

CRITICAL NOTES : CHAPTER II
42. J. axfüfå facanta are foar, B. D. OTOMATA, A. F. turi Il
43. J. B. D. 78; I. 77 or TRT in this line, and five in the following line; Suprabhedå gama (XXX. 3) reads FERIT; Vāstuvidyā (I. 5) has fazar (long) ; so also the Matsya-Purāņa (258, 18) and the Siddhūnta-širomaņi (p. 52) : but the Brihat-Samhità (58, 12) has fara (short). But from the reading free for fast, the Manasāra seems to have used the short form fase; the gender of the word remains uncertain from these uses. In dictionaries it is used in the feminine gender.
14. J. Free For parallel passages, see notes under Translation and the writer's Dictionary under Angula.
47. A. F. Ja atre; B. D. omit this line. J. reads lines 42—45 between lines 47 and 48.
48. J. #FT; Fatos must be read in the neuter singular or be compounded with the following words ; latter being preferable.
50. (1) I. faafetya, which would not give the usual meaning; the einendation you is suggested by J. and other Mss.
(2) gig for afg: is another instance of errors committed by ignorant artists attempting to write Sanskrit. that in the next live also illustrates the point.
51. EET is made masculine in this line, and neuter in the next (52).
52. I. TEH; the emendation : is supported by other M88. as well as the Suprabhedāgama : cf. qzfaafaagafe: Aafata ( ? )46:1 (For context and reference see the writer's Dictionary under Angula).
53. 1. J. (FHÀG à for TECTIEHTE suggested by the other Mss.
Between the lines 53 and 54, all the Mss., except I. and J., include the line घरमान वितस्तेन मानयेच्छिल्पिवित्तमः; A. घर. B. D. रथ। But the sense of this line seems to be expressed by the line 55; besides span would be too small a measure for houses.
54. In gta and Tat the looative is used either for genitive as in Fantaet in the next linc, or inore properly in place of accusative.

Page #556

MĀNASÁRA
67. The expression 4 Atatat is unintelligible; without the suggested emendation the line would be meaningless.
The apparent meaning would be given by an emendation like मानानि, but in that case तत् and धनुर्ग्रह must be read in the instrumental. The same meaning oan, however, be deduced if we read 7 Rotat in place of 7 ATTATI
59. A. F. ATM , B. D. 994for ATA: 1 63. (1) I. Te for efect. (2) B. D. fria for a : 1 64. I. Atsite for å ta
65. (1) A. F. I. J. ASTF, which does not convey a suitable sense; the emendation gives the apparent meaning and seems necessary.
(2) Fi seems a better reading. 68. qfa, without a case ending cannot be used here. It is also grammatically necessary to read TOTI
69. J. TTE for OTCT, both of which are alınost equally obscure. 70. J. fail, which seems to be a confused reading. 72. (1) J. atract for at af I (2) I. Tht for T*41 73. B. D. aft, F. afst for a fat 1
75. (1) B. D. J. &act | (2) The second portion of this line would be too clumsy without the suggested emendation.
79. (1) I. ETT Feat for a ferat: 1 (2) J. FTTx for agil 80. For at all Mss., except I. J., read a GTI

Page #557

CRITICAL NOTES.
CHAPTER III 1. I. afekt for second UFEHTI 2. J. Q UI 3. I. J. atu for UTI
4. (1) I. J. ETTE for TT; the error seems to be due to & slip of pen of the copyists. (2) J. Arafa, A. stefa. I. ufaft, the emendation suggested by the other Mss. seems doubtless.
6. J. Tagfar for STERFI
By some extraordinary and most annoying oonfusion, which will be seen repeated several times in the text, I. J. read, between lines 6 and 7, first, the lines 15-17 and then lines 30-31. The adjustment is unavoidably necessary, and fortunately it is warranted by the undoubted link of sense, and its correctness is guaranteed by the other M88.
7. A. ct for at i 9. (1) I. ATUA ET Tej fafed farfemet ETICA TUTI
J. अधिक-स्यन्दनं शिल्पी शिविकाचारथं तथा। Neither of these readings bears any sense. The emendation is suggested by the other Mss. and is supported by the contents of the 43rd chapter, which deals with the conveyance.
(2) farfen is apparently for freuz (vocative). 10. J. Aa; på would certainly give a better meaning. 11. (1) I. THAM for Anti
(2) A. साल, B. फाल for फलक। 13. (1) A. afraids itfafa: 1
(2) धरादिमिः is apparently an adjective to चतुर्विधम् and should be in the nominative singular, as it is, it bears no sense.
14. (1) B. UTFEE ET ETUI
From the contents of the first line the expression would appear as TER for gifceTATI (2) I. J. read #fe (without a case epding).

Page #558

MANASARA
15. Graminatically it is necessary to read either the in the acousa - tive plural or FTET in the instrumental plural, the former being certainly better. Te would be more grammatical than TATI
16. (1) As the line stands, GETET, without any connection with a nominative, is grammatioally a bad form.
. (2) I. ERTAT I 17. B. f1: Têtr; the second dat is apparently for gfa: or arfa: 1 19. J.J. agat; J. aua 1
21. (1) J. J. FarirT: 1 (2) T.J. wer; if the reading fahitt: be preserved, we must read AATTOR:, but this construction does not bear a satisfactory leaning. We would read faTITTEE FATEST * ; compare line 24 below.
J. leaves out the lines 19-21, and B. 19-22.
22. I J. arfer; the emendation is suggested by the other Mos. coinpare line 20 above.
23. Aft is not intended to be read in the neuter because the adjeotiva F ET is read in the feminine; but the other adjectives are read in the neuter.
24. (1) I. ATFEATATAFITTI (2) A. yel It should be noticed that the rules of grammar are outrageously violated in this line.
25. B. AUTTET
26. (1) I. & I (2) A. Rfx for Act. The neuter adjectives qualifying feminine noun in lines 25, 26 as la 21-24, if not in 18—20 and 27-29, should be noticed.
27. J. ATSTATTERI 28. 1. fast for THAI 29. I. Teg for afg 30. This line seems to be out of place here. .
34. (1) I. J. fast for furt; the mistake seems due to the carelessness of the copyists.
(2) I. शूद्वैः for शूद्राणां seems to have been prompted by the desire of preserving the metre.
(3) B. ut THC

Page #559

CRITICAL NOTES
CHAPTER IV
1. The contents of the chapter necessitate the emendation; there seems to be a confusion between this line and first line of next chapter.
3. I. J. area for sirga; the emendation is suggested by the other Mss.
4. (1) I. ETGI
(2) I. fera, J. fere i
(3) I. NUTTETTA for ETFITT | B. D. A TT; A. F. ATC 5. B. D. Farifateqů affa: 1 6. I. ata for 3 ; the emendation is suggested by all other Mas 8. I. Á :******FTTT for regataT I
9. A. F. J. AJO: | ITF is the usual form. 10. (1) I. J. A. Ha apparently for a 1 (2) A. F. B. D. @ for 1
(3) B. D. AATET: I FARMl seems to be the correct form. 11. The adjectives 79 and others should be read in the feminine.
13. I. J. ad ATTEST; B. D. qua a EUA: for a faut ritada: suggested by the other Mss. In order to preserve the sense of lines 13-14, a reading like the one included here is unavoidably necessary. But the second portion of the line 13 remains more or less doubtful. 14. (1) I. J. agati
(2) I. &featt; J. Ter; the emendation is suggested by A.F. and the other Mss. 15. (1) I. J. antar for feat suggested by the other Mss.
(2) I. J. B. D. frog for fast 1 16. (1) A. F. I. J. सूक्ष्मसलिला for सूक्तिसिकता। The difficulty of retaining the former reading is that it does not conform to the context, and it does not preserve the sense. For these reasons we have preferred the reading suggested by the other Mss.

Page #560

MĀNASĀRA
(2) I.बना for वजा ___17. (1) B. D. पृथिवोंदेश्च शूरैश्च । (2) A. E. वृताः।.
18. I. leaves out this line, but it has beeu preserved by all other Mss.
(1) A. F. विहिलेकंड, B. D. भिस्छेकम्य । (2) 4. F. B. D. रसंयुता। 19. (1) B. D. निष्कपा । (2) J. निजिमुतश्च । 21. I. G. लाच for लाज्य । 22. I. J. परज, B. D. परडः tor खज। 23. (1) B. D. A. इन्द्र क्षत्र, F. दुष् for नृप ।
(2) A. F. सहा, B. D. समा, I. J. समा। (3) I. J. शै for थे। 24. (1) I. कर्षक, J. वर्सक, B. D. सुवकलशै for कस्टक suggested by the other Mss.
(2) तरोर् is apparently for तहखा । (3) I. द्वित for दम । The more grammatical form would be OTACH I
25. A. F. कमोचता. 26. (1) A. F.जानांग्रहै, B. D. पापान च for अञ्जनानां गृहै।
(2) I. 3. कारा प्रहो प्रभा, A. F. वृथा for कारगृहै देता suggested by B. D.
27. I. अदा for पथा suggested by all the other Mss. 28. (1) A.F.गंध, B. D.त for गते।
(2) B. D. पंजरयो, A. F. वंमुरवोपम for मुखोपम । .. (1) A. F.शषोप, B. D. उपोप।
(2) Before the last expression there is a lacuua which is coun. mon to all the Mss., and might be which filled in by a word like येत्र।
(3) A. F. वृथा, B. D. व्यदा for प्रभा। 30. कोवेषु seems to be the intended construction. 31. I.J.शील, A.F. B. D. शिव for शाल suggested by the other Mss. 32. I.मक for मर्कट। 33. B. D. खलं नामानमिपश्चात् कृति च शूर्पलक्षणं । 34. (1) I. विदाला। (2) I. वचर for वचर B. D. विहोलचरापमं । 35. (1) A.F.नीचश्वापि । (2) A. F. तुषारा, B.तुवरा।

Page #561

CRITICAL NOTES: CHAPTER IV
13
36. A. F. स्यं निर्जता, I.J. वस्तुरेव स्यानीजिता भवेत् for विधानं तदेवं स्वादुर्जि - (suggested by B. D.) whereof af is obviously an incorrect form for वर्जित ।
37. A. F. B. D. far It would have been more appropriate if this line could be read before the preceding one.
38. (1) I. J. art
(2) B. D. я (3) I. J. for : B. D. तदुष्कृस्य निधात्तस्याद्विजशकाहरा ; the second half of this line remains more or less obscure.
39
1
40. (1) A. F. fi (2) I. has a lacuna for ag, which is supplied by all other Mss. B. D. न्यभि सानुरवस्था स्वर्णी निबहुरसबहु । 41. (1) A. F'. विष, B. D. तिव for बीज । (2) A F. वृत्तैः B. D. घृते for
a: 1
42. (1) B. D. बशोम्टत्वा for संस्कृता । An expression like the one within brackets is missing in all the Mss. Besides, the end of this chapter in all the Mss. is evidently curtailed.
Colophon:-The contents of the chapter necessilate the emendation; there seems to be a confusion between the titles of this chapter and of the next.

Page #562

MĀNASĀBA
CHAPTERV
1. The contents of the chapter necessitate the emendation; there seems to be & confusion between this line and the first line of the proceeding chapter.
2. A. B. F. तदुक्का कारणादादि; B. कारिणीदाडि । Between lines 1 and 2 B. reads : जप्ता मंत्रमिदं पश्चात्तापपरिग्रहैः सह । 5. (1) A. F. have प्रोक्ष्या before गवंत। (2) A. F. दांवपि for देवता प्रपि।
6. B. great, A. F. qafai The singular form of the verbs, it should be notiord, is not strictly grammatical.
7. I. विमोतेतुङ्ग, for विहिते कुम्भ, B. has only one word वच, but then sdds तक्षबपरिग्रहः सह।
8. (1) B. वापयेत्, A. नावये, F. नावयेत् । (2) B. शालि, F. सकन tor सर्व। (3) A. F. रूषितैः।
___9. A. F. सस्यात् पक्कफलादोनि निविडानिरवग्रहात् । I. J. पक्कफलानिविसा, which expression does not seem to give any sense whatever. B. प्रेक्ष्यतत् पल्लवानि निविडनिरग्रहां। पल्लवानि is thus suggested by B. and निविदानि by A.F. B. ____10. A. F. सवृषभान सर्वान सांश्वापि, I. J. योनृत्सवृषभात्संवत्सां, which is meaningless. The emendation follows B.
11. B. नासापूर्व। ___12. (1) A. F.संदृष्ट । (2) B. omits this line. A. C. F. read the 2nd pāda &s safa yagina'; I. J. saad.... Neither safa nor saad is known in dictionary as a Sanskrit word. 7 might keep up the metre, but afin would bear some sense ; but the meaning of this line as well as that of the preceding and the following is obscure. See notes under Translation.
13. (1) B. संप्रशस्थ, A. संवृस्थं, F. संवस्तं for the first pāda. (2) B. वसनैस्सर्वतिर्वति वतसरकमात. A. P. सफनैश्वपतितं सत्यवत्ततः for the second rida.
14. B. गोष्टीक, A. F. गोष्टगै। 15. (1) I. A. F. गोमन्थो रोमंदोग्धार, B. रामदोद्गार व्यलोकैः।
(2) B. गोष्टकै, A. F. शोपदे for गोष्पदैः।

Page #563

CRITICAL NOTES : CHAPTER V
15
16. B. नवखोरससहकांतदैश्च । 17. B. वियै for विषयः। 18. B. दित्सतिस्पते, A. C. F.द्विति""स्विते । 20. (1) B. रव्यापनं ; A.C. F. खनितं । (2) A.C. F. वास्तु, B. सुपसुध्य।.
(8) A. B.C. F. विधिः । 21. (1) B. चतुरस्र। (2) A. B. C. F. तुपरितो।
22. (1) B. पदंतु, A. C. F. तः for परितः। (2) B. निक्षिप्य । (3) A. B.C. F. चौड़ियं, evidently for चाच्छृितम्, I. J. योश्रयं ।
23. (1) B. पूर्व for पूजयित्वा। (2) A. C. F. प्रणत्वा । (3: B. कृपवादिकां, A. B.C. रूपचाविकां।
24. (1) B. नव for सर्व । (2) A. C. F. रक्त for रन । 25. B. पूजयित्वा यथान्याय्यं सभांतां सुवतस्सुधीः । 26. (1)A.C. F. नियतं। (2) B. मनः।
27. (1) B. प्रांचत्व, A.C. F. प्राचीत्वरिछिर, I. प्रचि; the emended form . प्राची is suggested by J. A.C. F. (2) J. भूले।
Before line 28, J. I. have uah AFH, two words of a line, which are unconnected and not found in any other Ms.1
28. B. पापमंत्ररक्षतानि वस्नधान्यधरैरपि । A. F. त्यत्रं मंत्र इहशेणि विवर्धस्व धान्यैरपि।
29. (1) A. F. भवते. B. भुवते, I. J. भूयते probably for भूतये ; but none gives a suitable sense. (2) B. तुनां for नमः । 30. (1) B. कृत्वा धूप।
(2) B. श्रमेत, I. J. क्रमे, for कमेत् suggested by A. F. 31. B. परीक्ष्यं तु कूपदं परितस्सुधो; A. C. F. परिक्षेतकृप"स्थपतिः शुचिः। परीक्ष्येम is an imposible form ; perhaps it was intended to be परीक्षेयं (Ist sing. faflat ), which, however, does not suit the oontext.
32. (1) B. गृहं तं, A. F. ग्रहन्नं । (2) B. ते for वै।
33. B. किंचिद् विनाशनम् । _____34. (1) I. J. मुदा, A. F. मृगा for मृदा । (2) B. वर्तते शुभे, A. F. दामतिः for गर्ते पूरिते। 35 B. प्रमं च मृदाहीनां चोत्तमं मृधसादिका।
(1) A. F. हीना । (2) A. F. चात्तमात्रश्वचाधिका, I. J. चाक्तमातृश्च या for चोत्तमा च चाधिका suggested by the other Mss.

Page #564

MĀNASĀRA
36 (1) B. प्रेक्ष्य कतं । (2) A. B. F. चरोजलं for चरोत्तरम् । 37. (1) B. निभा for समा। (2) B. न्वितयैः ।
Between lines 37 and 38, B. reads इति मानसारे वास्तुशास्त्र पंचमोग्यायः 39. A. B. F. श्वेतं च। 41. (1) I. J. पकस्या । (2) B. समं काय for वर्षसाड्यं ।
42. (1) B. प्रथो, A. F. अयो। (2) B. भिन्न for प्रति । (3) A. F. B. D. विपरीतं तु, I. J. वरितं, whion may be the mistaken form for वर्जितं ।
I. J. Icave out the next three lines, which have been preserved by all other M88.
43. B.वेशनं for योननं । 44. B. दुर, दुष्टराव, F. विहए। 45. A.C. F. वमपूरेवं for बलहीनं च ।
46. (1) B. मित्र, A. F.चिह्न for छिन । (2) I. J. मदं for मग्नदन्तं ।।(3) I. J. परिवर्जयेत् for वर्जयेत् ।
48. A. B. F. पावर्त for पावद ।
49. (1) B. वदं । (2) A. F. बाश्रुतकणे नमः, I. J. चाथि युतेकमाः for the last expression.
50. (1) E. F. अनध्यातं, I. J. अनस्पान , neither of these expressions ocours in dictionaries; B. पासनं । (2) I. J. च लक्षणं for the last expression.
51. B. श्रृंगाकाधेचादि वानक। B. omits the next three lines.
52. (1) I. J. पालपट for फालपट्ट sugested by A. C. F. (2) I. कनस्चो for कनकैश्चा sugested by A. F. J.
53. A. F. अनंगा for पनस्वा or मनस्वान् : both are obscure. 54. (1) I. बन्धकं for वन्धनं suggested by A. C. F. J.
(2) J. वासजम्, A. F. पासनं for वासितम्। 55. (1) B. शिल्यि प्रेक्ष्य for विद्वान्वक्ष्ये । (2) I. J. वद्विद्वान् । 56. (1) B. वज्रं च for खादिरं चैव । (2) B. निम्नं । (3) A. F. सकलं । 57. (1) A. F. सरकं । (2) A. F.सोरिणं । 58. (1) A. F. पादत्यर्ध, B. पादाद्यर्ध । (2) J. मेववा for मेव च ।

Page #565

CRITICAL NOTES : CHAPTER V
17
69. (1) I. कंच for पञ्च । (3) A. F. मुष for मूल। (3) I. A. F. विस्मृ, B. विट for विस्तृ।
60. J. किञ्चिद्विक, I. कश्चिच्छिक, A. B. P. किंचित for किश्चिदकं । 61. (1) J. तन्मूलमष्टकं, B. मष्टानक, A. F. मष्टक चाचं । (2) B. पत्रं । 62 (1) B. अंतर , A. F. आम for मूले । (2) B. पूजयेत्।। 63. (1) I. A. F. B. दंड । (2) B. त्रिस्तं, I. त्रिदरडं। (3) A. B. F. तारं। 64. A. F. शशां, B. शतां for शरा। 66. (1) अपास्त for अथवा । (2) A. B.C. F. पाद for सपाद ।
67. (1) B. घर्घ. A. F. ध्याधं । (2) I. गुत्या, B. गुकं for युत्या suggested by J.
68. B. विशालस्य for विशेषेख। 69. I. कंच for sपञ्च । 70. I. उत्से(ध्ये )द्विमानं for उत्सेधं द्वित्रिमात्रं suggested by J. 71. I. अथ कोला तत्र तुषौ for अयष्कीलं तत्र कुक्षी suggested by J. 72. I. प्रशस्यते for प्रकल्पयेत् । 73. (1) I. कंच for पञ्च । (2) B. रुद्रपाद for मध्यपट्ट । 74. (1) J. अङ्गलि । (2) B. मेववा। 75. (1) B. तु माग, I. तरंग for युग suggested by J.(2)A. F.स्थानच योजयेत् ।
76. B. मन द्वयाभ्यद्वत द्वंय द्वारकं, J. पंश्च द्वयोश्छिदेनड्डन बन्धात्वकं, A. F. प्रच्छ द्वयोश्किदैनध्वन्बंधार्थकं । .
17. (1) I. मस्या, J. A. F. मध्यो for मध्ये suggested by B. (2) J. B. या। (3) I. चा for चापि । 79. (1) I. अनस्वं, J. अध्व for अनडाहा, A. F. omit this.
(2) B. अलंकृता। 80. (1) B.पञ्चागं । (2) B. भूषयेत् । (3) I. चित्पेश्व for शिल्पी श्वेत suggested by J. A. F., B. शिल्पिरा। (4) I. J. वत् for वान suggested by B. ____81. I. तु वलिवन्धं चयं बुधौ, B. नचक्र डिदिद्ययं बुधः for त्तत् बलोवर्दद्वयं बुधः suggested by J. A. C. F.
82. B. परांत for पितामहम् ।
83. I.A. C. F. वाचकम् for वाचनम् suggested by J. स्वस्तिवाचन is the teohnical and usual form ; eee note under the Translation,

Page #566

MANASARA
85. (1) A. omits the first word, I. F. fan for far suggested by J. The former word in the latter sense, i. e. to imply three times, is not generally used. B. तेभ्योऽपि दक्षिणं दद्यात् । (2) B. वर्जयेत् ।
Between lines 86 and 87, the lines 22 to 25 of the next chapter are repeated in I. through some confusion.
87. (1) A. F. अधिकरण, B. प्रघर्षण । ( 2 ) B. स्वपतिभ्यो, which seems to be the proper form.
89. I. leaves out f
90. A. C. F. have a lacuna, B. तान्य for न्तादि ।
91. A. C. F. रेवकर्षण, B. लयावास्तुणवं for the second pāda. It should be noticed that this last line of the chapter does not complete the
verse.
18
Colophon : - I परिग्रह for संग्रहोनाम | suggested by the other Mrs. The contents of the chapter necessitate the emendation; there seems to be a confusion between the titles of this chapter and of the preceding one

Page #567

by J.
2.
4.
5.
6.
7.
CRITICAL NOTES
CHAPTER VI
(1) B. J leave out तु after काले। (2) A. F. शंकुस्थापनमेव वा ।
(1) J. अथवा for यथा । (2) I. कृष्ण मे, A. F. पक्षमे for पक्षे suggested
( 3 ) I . A. F. शुभमे, B. इत्येवं तु for शुभतमे suggested by J.
B. मायाममा for मावास्यां ।
second half of the line.
19
( 1 ) J. हुन्, B. न्हे, A. F. न्हं for हात । ( 2 ) I. स्मित for स्थित । (1) I. स्नपनात् for स्थापनात् । ( 2 ) B. सर्वधान्यानि निक्षिपेत् for the
8. (1) B. ग्रात्म for प्राप्त । (2) B. रसं for रथं । ( 3 ) I. समं तथा for समन्ततः, suggested by J. and other Mss.
9. A F. विपतः सलिलस्थितं, B. चतुरस्रघनस्तलं ।
10. (1) B. माला । (2) B. शाखे ।
11. J. निन्दुकं, B. तुम्नलश्चिपं ।
13. (1) A F. शठत्वावायाम तुस्तं । (2) B. त्रिहस्तं ।
15
(1) B. निवृत्तं । (2) I. J. निर्वृणं । ( 3 ) I. चित्र for छत्र suggested by J. 16. B. प्रचक्षते ।
The striot grammar would require the reading शङ्कु ।
17. (1) A. F. नार for तारं । (2) A. CF. शांकुशं ।
18. J. बर्णयेत् ।
19. A. J. कन्यासं, F. अन्याय, B. कन्यस्तं द्वादशायामं ।
20. A. F. श्रयं, I. J. त्रिय, B. त्रय; we have kept the last form, though it is not sanctioned by usage as a first member of the compound. In this sense the form like r is generally used.
21. ( 1 ) A. F. नाभि, B. नाम । ( 2 ) B. नचां ।
B. omits the next four lines 22 to 25.
23. J. तत्वज्ञा, I. बिन्दुतसंज्ञा ।
24. A. B. F. मापयेत् ।
25. I. ततः for तकम् suggested by J. and other Mss.

Page #568

MĀNASĀBA
26. Like arafera, farafat would be the more usual form.
27. J. पूर्वादि। - 28. B. मतंद्रिवः for त्यजेत्ततः।
The word fage is usualy masculine ; the correct form should, therefore, be बिन्दुम् ।
29-30. I. reads areT after Te, and it is preceded by UTOTA which implies almost the same idea as प्रायत्या। Though the meaning of the verse is more or less obscure, the reading utfra in place of ATURT, suggested by J. and other Mss., is preferable.
(1) J. शन प्रव, A. F. नवम for अप। The first portion of line 30 is taken from J. in place of which I. reads तस्यां नवनवच्छायां, which does not seem to be a better reading. The further justification of reading woon here lies in the faot that the details of 969TUT are described in the lines immediately following.
(2) I. J. Tanta, A. F. tat for at af saggested by B. - 31. I. अरु, J. अव for अप । (2) J. छायग, B. मासादी यावञ्चाय ।
36. I. A. F. दक्षेचीला, J. दलिखाका, B. दक्षेचैका, for दलिखे चोका suggested by the other M88.
37. I. यत्सूत्रं, B. तयाशुद्ध for यग्छुदं suggested by J. A. F.
38. I. चोत्तरसा दिशि for दक्षियता भवेत्, and leaves out the next line, which is necessary.
39. J. reads छायादीत्तरो, which is apparently a mistake for चोत्तरता, due to the carelessness of the copyist.
40. (1) I. यादिमुखे, J. यामि मुख्ने । (2) Far वामे वाम न्यवेद्यते, B. धावा मान्यवेरके, A. F. प्रत्यद्यायाम यामन्यमन्यते ।
41. (1) I. A. F. Farcat for atat suggested by J. B. (2) I. ad for ETAT suggested by J.
42. (1) I. अवरग्यत् for अपव्यायां । (2) I. शिल्पि।
A. leaves out the next two lines 43, 44. , 48. (1) B. F. तोK for मोवा।(8) .वाचरतो, I. चात्तरता tor बोत्तरतो।

Page #569

OBITIOAL NOTES : CHAPTER VI
44. (1) F. इत, B. मान for मीन । (2) I. पुरिको for पुरतो । (3) B. F. मेनवः for मेव च।
45. (1) I. सामे, B. स्यात्, A. F. सौम्य । (2) J. I. तस्या । 46. B. प्रकासने स्तन्यं । 47. J. वनि, A. B. C. F. पति for अवधि ।
48. (1) B. मानानां । (2) J. A. B. F. दिवसेषु । A. F. have a lacuna for the last word.
___49. (1) I. युश्च धान, B. अवताया, A. F. गुष्ट"छाया tor यपच्छायो suggested by J. (2) A. F.रोद्यते।
50. (1) The ungrammatical combination, प्रथमे पड़े, should be noticed. (2) J. विवर्जयेत् , which form is more usually used to express the sense.
A. F. omit the next 6 lines. 51. (1) I. मध्यदेशे दिनं । (2) J. चान्य, B. चांन्य। (3) I. भाली। 52. J. वृषभे प्रथम पंक्ति चांगुलं च विवर्जयेत् , B. प्रथमे देशके।
53. (1) I. has a lacuna after चै। (2) B. दशकं । (3) J. त्यज्यछायपाड्या बयालिम्।
"64. (1) J. दिवसे दशके । (2) B. I for त्वङ् । 55. I. has a lacuna after वह्नि। . 56. J. प्रथमे पड्डि चतुरलकं त्यजेत् । 57. J. पङ्किव्याल्यं चान्त्यपटियाङ्गलम् । 59. A. सिंहराशा निर्दिशंक whereof F. omits the second word. 60. (1) A. F. व/ for पडौ। (2) B. नवां for विना।
62. A. F. वw for पड्डौ। For द्वयाल compare the form प्रयाल under line 20, chapter v. The mistake is often repeated.
64. B. पाद for वेद। 65. B. मादि दशके वर्जयेत् for प्रथमे पडौ दिवसे। 67. A. F. चांगुलं द्वयलं। 68. A. F.विसर्जयेत्, B. त्यजेत् । 70. I. J. भवेत् for qष: suggested by the other Mss. 12. B.मादी। 76. B. मध्ये दशदिने चैव।

Page #570

MĀNASĀRA In place of lines 68 to 76 J. reads the following :
अवणि प्रथमे पति द्वलं च यजेत् विदुः । मध्ये पश्चिमेकं वा अन्त्यपति विनाङ्गलम् । कन्या च प्रथमे पड्डि वर्जयेत् द्वगङ्गुखं तथा। मध्यपश्चिमेकांशमन्यत्पड्डि द्वयाङ्गुलम् । तुला प्रथम पविश्व द्वमङ्गुलं च त्यजेत्यबुधः । मध्ये पति त्रियकुल्य चान्त्ये तु चतुरङ्गलम् । वृश्चिमे प्रथमे पखया त्यजेद्वा चतुरङ्गुलं । मध्ये पञ्चाङ्गुलं त्यज्य'"''जेत् षडङ्गुलम् । धनुः प्रथम षडङ्गुल्य मध्ये सप्ताङ्गुलं त्यजेत् । अन्त्ये प्रष्टाङ्गुलं त्यज्य मकर प्रथमेष्टकम् । मध्ये सप्ताङ्गुलं त्यज्य चान्त्यपश्लिषडङ्गलम् । कुम्भ च प्रथमे चाष्टे मध्यपति शराङ्गुलम । अन्त्यपड्डिस्तु वेदांश मीने च प्रथमे चतु ।
मध्यपति त्र्ययङ्गुस्यं चान्त्यपति द्वयङ्गुखम । 77. (1) I. wasargi for anoggrat(ui) suggested by J. and other Mss.
(2) I. तन्त तासि for तत्र नास्ति suggested by J. and other Mss. 78. (1) A. F. रविकाग्न्यां, B. वत्रस्मां, J. मथराश्यां । (2) A. B. F. J. च for तु । (3) J. वृषहस्तितम् for वृषभस्थितम् । __79. (1) B. दृक्ष विभेद्यकः । (2) I. has a laouna between ऋक्ष and भवेत and leaves out यदि।
80. A. F. add शका after उक्त B. omits तत्र।
I. omits the next three lines, of which the first two (81, 82) have been preserved by J. B. D. A. F., and the last by all these Mss., except J. These lines (81, 82, 83) refer to ā further modification of the rules regarding the calculation of shadow; but they have been altogether left out by the codex architypus : they are, therefore, included within square brackets to indicate their doubtful validity. ___81. A. F. राश्यानितर ।

Page #571

23
CRITICAL NOTES : CHAPTER VI 83. J. omits this line. B. प्रसारयेत् and after this B. adds पवं ते फलं वास्तु सुवायं स्यात् समुदयः। इति श(शं)कुलापनप्राचीन लक्ष, and then omits the next eight lines.
84. (1) A. F. ऐशान्य । (2) J. प? for अयो। 86. J. बिन्धो for बिन्दो।
86. (1) J. बिन्धो for विन्दो। (2) J. ईशान्य for ईश । (3) . सूरयेत् for सत्रयेत् ।
87. J. गार्तिकामस्वकारेख, A.C. F. मुक्तिकामं उकारेण। 88. (1) J. प्राचि । (2) J. संमतम्, I. धर्मताम् । 89. (1) J. अग्नयेत, A. F माग्नये । (2) J. प्राचि ।
0. J. वस्तु। 91. A. F. J. सुखार्थ for सुगार्ड। 92. J.मानणसं, A. F. मानससूत्रादि।
94. (1) A. F. B. समावर्त। (2) B. त्रिधा for तृतीया । (3) J. वक्र for वर्त in both the places.
95. J. पटा।
96. (1) I. सूत्रोक, B. सूत्रांत , A. F. सूत्रं तु for सूत्रात् suggested by J. (2) J. A. F. मिति, B. हि for होति ।
97. A. समादि, F. मत्स्य वि for इन्दादि । 98. J. इन्द्रादि चाग्नि।
99. (1) A. B. F.J. सौम्या दिवा । (2) J. युगान्तकम्, which seems botter than the last phrase of the line.
100. J. परिस्तरेत् । 101. A. F. निग्रहे, B.द्विमात्र गृहोवापि । 102. I. मनयेत् for मानयेत् । 103. J. हस्ते माधिकत्वमाम् । 104. पकं for पवं, which seems to be the correct reading. 105. I. कन्यैः for कलः । 106. A. F. निष्टम । 107. A, F. षढूं, B. वसच शत for चतुःशहूं। 108. A. F. अभीर्थकं, B. विध्यंतकं for महार्यकं ।
B. omits the next four lines.

Page #572

MANASÄRA
109. A. F. चारिमदं च मधुकी, J. मोदं (मोदाख्यः is a name of the mango tree ; मेदस् is also the name of a plant).
___111. A. F.. पञ्च apparently for पछि meaning ten, but this or the other reading wafa given in the text, does not give any sense; apparently it is intended for पञ्चविंशति ।
112. (1) A. F. J. B. मात्रं for मानं । (2) हवम् tor हकम् । 113. (1) B. तमालाप, J. मूलादन । (2) A. F.सय"दुमान् । 114. (1) I. कन्तुभौ for कावुभौ suggested by J. (2) A. F. प्रमो for वुमा। 115. A. F.J. लाक्षि for गेष्ट्र। 116. J. संख्याध। 118. (1) B. समंतात्, I. समरं , A. F. समर्चा for समन्या sugested by J.
(2) J. तदा for ततः। 119. I. ग्राः , B. सपर्णचैः शतक्ष। 120. I. प्रमावयेत् for प्रहारयेत् suggested by J. Colophon:-B. reads सप्तमो for षष्ठ।

Page #573

OBITICAL NOTES
26
CHAPTER VII
2. 1. bas & lacuna in place of The unusual form ATHA should be noticed , but this form is not uniformly used : see for instance lines 3, 4.
3. tra is read as done (IX 422) also in tho mayamata (VII 1, 8, 23), which appears to be a better reading because ite is the name of one of the several rounds into which a whole plan is fnther subdivided, the others being Daiva and Mānusha, etc.
B. omits the lines 5, 6, and 7.
7. I. reads, in place of this line, og 908 muaj ... tai The complete line is taken from J. and other Mss.
8. (1) I. AATI (2) I. Far for efter 10. (1) I. 9##rquitfa; compare the Brihat-Samhita, LIII, 42 f.
(2) A. F. 19, L. grał nafta 1 11. B. ATA ATatfal
12. (1) J. मेक for चैक । (2) J. विंशत्पदं। Here the square of eleven is intended, and it should be 112 = 121; the emendation follows J.
13. J. चाध्ये, A. B. F. चाघो, I. चाथो। The unusual form नाम (see lines 2, 11) should be noticed.
14. The number intended to be expressed in this line is 144, the square of 12. I.J. सपञ्चाशदष्टं for सचत्वारिंशदेवं। The twelfth plot is named auto (in the Mayamata, VII 3, 11), which is a synonym of are
16 A. B. F. À for Hall
17. B.9, A. F.J. pafufa for rent i ___19. J. विंशतिका, A. B. F. विंशतिवा for विंशपदा, J.'s reading is better as it avoids the repetition of पद।
20. (1) B. T füETATI (2) I. J. oferteateret for og US AUT suggested by the other Mg.

Page #574

25
MANASARA
21. (1) The compund T to express 56-7x8 should be
noticed.
:
(2) B. पंचाधिकं च । I.J. add at the beginning रामं and omit पद्म । A. F. omit the lines 22, 23, and read instead the following : तथापदं विवेशं स्याच्चैकत्रिंशविधानकम् । एकषष्टिपदं यत्त नवमं पदसंयुतम् ।
23. (1) J. पाद । (2) B. प्रथा ।
24. I. पदं चैव नामकं नाष्टमं भवेत् ।
26.
27.
(1) J. गणिति । (2) B. तथा for ततः ।
The reading सूर्य विशालक is found in the Mayamata (VII.
4, 15).
28. B. सैकं । The form पञ्चाष्टम (5 x 8 ) is compounded like सताष्टक (7 x 8 ) noted above ; see note under 21.
29. B. सासहीतमोरितं ।
30.
B. विंशतिके के देवागारे ।
31 ( 1 ) I. रपती for सुप्रति suggested by J. and supported by later references. (2) J. विधानकैः ।
32. (1) B. omits विंशत् । ( 2 ) I. क द्विजानतम् B. मेतद्विज्जावनं, J. and the other Mss. तद्विशालकम् ।
Both I. and B. have the expression, तद्विशालकम्, for the first word of the next line.
33. I. धिकम् for धिक्यं ससप्तति suggested by J.
34. B. वित्रगृह for विप्रगर्भ ।
35. I. विंशप सच्चतम् B. षट्शतम् for विंशत्सषट्शतम् suggested by J. B. विश्वश । The correot form seems to be विश्वेश ।
36.
(2) The rorm नामम् should be noted.
37. I. ना for सं ।
38. ( 1 ) I. J. छत। (2) B. संज्ञा, which is muoh better grammatically
than संज्ञात्वा । (3) B. विपुला ।
39. J. सप्तधा ।
40. (1) J. B. युकं । (2) J. B. तोरिनम् for विप्रकान्तम् ।

Page #575

CRITICAL NOTES : CHAPTER VII
27
41. (1) I. अष्टविष्ट । (2) I. reads मासिक apparently for माधिक as in J. which is meant for अधिक।
42. (1) I. J. शीति for शत । (2) I. विशाल । 43. B. विश्वाविंश for नवविंशत; the usual form is, however, ऊनत्रिंशत् ।
44. I. J. अष्टादश for अष्टशत; the emendation needs no explanation As the number required must be 800; see notes under 12 and 14 above.
45. I.न." for तत्र त्रिं suggested by J. 46. J. विधानकम् ।
47. I. J. पदं युक्त नवमं पदसंयुतम् । The improved reading, retained in the text, is suggested by B.
48. (1) J. कात्त for कान्त । (2) J. त्रिंशच्च । ___49. I. J. सङ्गभू for सहस्र suggested by the other Mss.
50. The last plan is named इन्द्रकान्त in the Mayamata (VII 7, 21, 29), which does not seen to be a better reading. B. adds, between lines 50 and 51, पबत्ती सदेवस्थापन पदविन्यास ।
51. (1) B. मेवपदं। (3) Notice the form सूत्रम् , which is apparently meant for सूत्रेण ।
52. B. सूर्य for सूत्रम् ।
53. (1) J. जलेश, B. जलेशस्य, which is more grammatical. (2) I. पर""म, B. पाकरम्, J. पावहम् for नयाहर suggested by the other Mss.
54. B. च for वा। 55. (1) I. यदिनाम ।
(2) I. &fa for urfa suggested by J. and other Mss. . . 56. I. पत्रै for पैतृ suggested by J. and other Mss. 57. (1) B. चश्चाष्ट, J. चाचष्ट for पैशाचाए । (2) J. सूत्रेषु । 58. (1) B. चैशपदं, I. पद । (2) J. चाग्निच, B. मूपमग्नि परस्यतः।
(3) The form ott is untenable ; it must be either eptai or खापयित्वा।
59. B. D. omit lines 59 and 60, and have instead the following: -
राक्षसा मारुतपतिः । एवं तु निष्कलं प्रोक्तं देवतानां चतुष्टयः ॥ पीठमध्ये तु पृथिवो चतुर्वेदिचर्तुदिशि ॥ ईशे शैवजलं सम्यवन्हि..........."धनं चैव नैऋतौ ॥ एवं तहह्मपूजार्थ विप्रगर्ममिति स्मृतं ॥ स्तवस्यात्पूजनार्थ तु महापीठपदे मध्ये ब्राह्मवस्य चतुविधा।

Page #576

28
MANASABA
The reading of B. D. is very corrupt. But the above lines supply & olue to a very important passage left out by the other Mss. From the contents of lines 51 to 56, the general description of the thirty-two plans outlined by thirty-two technical names in lines 2 to 50 can be followed. But all the Mss., except B. D., have left out the description of the third plan oalled atg; they do not give a full description of the second plan, called ara, either. This fact may induce one to recover the missing passage from B. D. and retain it in the text, but the passage in B. D. is hopelessly corrupt. In place of these line the Mayamata which is a summary of the Mānasara reads the following....
अथ पीठ पदे नवभागयुते दिशि दिश्यथ वेदचतुष्टयकम् ।
विदुरीशपदाधुदकं दहनं गगनं पवनं पृथिवी ह्यबहिः ॥२४॥ 60. (1) J. T&(2) J. Care: 1 (3) It is not clear whether the second half is intended to convey the sense of TGRT Fate See B. D's reading under note 59 above.
62. (1) J. 27 (2) yrgrua: does not seem to be the name of a god; the next word utda is certainly such a name. In the next two lines (63, 64) six such names are given; and in this line there must be two names to make the number eight. See note under Translation.
63. A. F. faggati 64. I.TER, A. F. qi for til B. D. omit the next four lines, 65 to 68. 65. J. FW: 1 66. J. , A. F. CARII
Between lines 68 and 69, there seem to be some line or lines missing, wherein should be described the location of war in the plan, 399to, mention of which is made in line 70.
67. I. J. सुग्रीवकं for सुप्रीवको suggested by A. F. 68. A. eta, F. 19, J. ara , I. OTET I
69. (1) I. पञ्चमन्यत्यत् । (2) A. F. शवो, I. पैशातु for वैशातु (from the north-east).

Page #577

CRITICAL NOTES : CHAPTER VII
29
70. After the description of the 5th plan, called squto, we would naturally expect the descriptions of the 6th (54976), 7th (CM), 8th (fa); 9th (TAUTO*) plans, eto. in order. But the descriptions of the 6th and 7th plans seem to be missing.
71. (1) I. qaå for a suggested by J. and the other Mss. (2) A. F have got a laouna for पदेषु।
73. J. faroficent
74. It is not quite plain as to why these two plans were preferred by the ancient architects (see note under 154).
75. (1) This line apparently should be read after line 164. See note under 154.
(2) पदस्थितानां सर्वेषां seems to be the proper construction. 78. I. I for , suggested by J. and the other Mss. 79. (1) J. ET, A. F. HTË I (2) A. F. ATT for ATH ! 81. (1) I. FAIRY for gatai, suggested by J. and the other Mss.
(2) I. पञ्चमात्पूर्वितान्तिकम् for पूर्वादिपश्चिमान्तकम्, suggested by J. and the other M8s.
82. A. F. 3 for 83. I. * ford, suggested by J. and the other M88. 84. (1) J. UTIH UTICI (2) A. F. UT967EZET 27620 TAI
85. (1) L. for ai in both the places; the suggestion of J., which is retained in the text, is supported by later references. (2) A. F. EJEMI
86. (1) I. HTFT a for tai suggested by J. and supported by later reference.
(3) I. JA, A. P. sy for all I (4) A. F. ATT for 27: 1 87. (1) I. aufei, A. F. 97: uzret I (2) I. Afaat for årfaa: 1 88. I. THAT OTTI
89. A. F. agar, J. gafas for que TURI - 90. (1) J. मृग the other Mrs. मृषश्च, but the correct reading is पिता who is missing, while ? and an are mentioned in their proper places (see lines 102, 105) | (2) I. Gratia for atatit !

Page #578

MĀNASĀRA
91. (1) 1. Tri The required reading seems to be aty and TTTI which are missing from this list of deities, but are included both under the ninth plan (liues 129, 149) and the general description (lines 10, 237); these emendations ar) supported by the Mayamata (VII. 36), and the Silparalna (VI. 39), (2) A. F. ध्यार्ध, I. चार्धाध, J. चार्ध।
92. J. चतुष्क।
93. (1) I. जयभवत्सौम्ये च, J. प्रयन्ते तत्परे सौम्ये । (2) A. C. F. रिलैक । (3) उ. पूरे।
94. (1) A. F.J. विदधश्चैक । (2) A. F. लदे for पदे। 96. J.गोगैक, A. F.कगैक। 96. A. F. वैवस्वत पदं मुख्य, I. पदधुम्नास्य for पदे मुख्य, suggested by J. 97. I. पूर्वदोनक, other Mss. पूर्वादिनवक।
99. I. सत्यपि, उ. सत्यपी and the other Mss. समीप । (2) I. J. तस्माद् for तस्य । (3) I. तचं मृशेत् for द्वयं भृशम् ।
101. A. F. मध्यमे for पश्चिमे। 102. A. F.J. मृत for मुश। 103. (1) A. F. वरु, J. वण । (2) I. J. स्थिता। 106. (1) चासुरः । 106. J.द्विद्वि पदे for पदे द्विपदे ।
107. (1) I. चिरशी for चरको, suggested by J. and also found in the Brihat-Samhita, LIII, 83. (2) A. F. J. पावको।
108. (1) I. ऋतनैः, J. भूतनैः for पूतना suggested by the BrihatSamhita, LIII, 83.
(2) The repetition of afe: and the use of an in the same sense should be noticed.. ___109. (1) A. F. leave पाप in a lacuna; J. omits कोण प्र।
(2) The contents of the three linos, 107-109, have been condensed in the Brihat-Samhitā, LIII, 83 in one line: 5101 factat नामाथ पूतना राक्षसो चेति ।
110. A. F. शाइक। 111. As in the line 107 we should read here fare:

Page #579

31
CRITICAL NOTES : CHAPTER VII ___112. (1) I. तिस for रस । (2) I. मास्यका; it is read पर्यमा in the BrihatSamhita ; but in lines 167, 255 of our text it is olearly पार्य (देव)। (3) J. देवस्समर्यक, A. F. मार्यकरस्थितिः ।
The Codex Archetypus leaves out the next two lines, 113–114, which have been preserved by all other M88; their presence between 112 and 115 is necessary.
113. A. C. F. बिंब इति कथ्यते । 114. मित्रस्यम् is another grammatically impossible form. 115. (1) I. नच, apparently for नव, in place of रस । 116. I. विशादी, A. F. वोशादी, J. शिादी। 117. (1) A. F. वर्षे कंठे चाश्रित मारितं; J. शाश्रय ।
(2) The form सर्वे must be connected with either पदे or करें (most likely with the latter), both of which are in the loc. sing. सर्व is apparently taken as a noun and the form सर्वे is used for सर्वस्मिन् in the loc sing. This is really a very good illustration of the ungrammatioal style of Sanskrit used in the Västusāstra.
118. I. A. F. भूतर for भूघर। 119. A. F. पादे चौथे च, J. तत्पदं for पदे सौम्ये।
120. (1) A. F. दनंमे for पूर्वे। (2) I. J. सविन्द्रकम् ; the emendation, सवित्रकः, suggested by A.C.F., is necessitated by the faot that the deity afar is described in the line immediately following.
121. A. F. पूर्वदेशोवीयं रसामिंदु। 122. A. F. रसा।
126. (1) I. विंश, J. ग्रंश, A. F. गैद्रं ईशे। (2) I. मय for जय, suggested by J. and the other Mss., and supported by later references.
126. (1) I. अन्तं च ते । (2) A. F. ब्राह्म देशे च। 127. (1) J. इन्द्र। (2) I. अनिः, J. अग्निं । (3) J. पदानिके । 128. I. त्येद for त्येक । 130. J. चरिड, A. F. चंद्र। 131. J. चेश , other Mss, for सत्यक ।

Page #580

33
MANASARA
The following four lines (132-135), left out by the Codex Archetypus, appear to be necessary between lines 131 and 136. by J.
These are supplied
132. J. जयन्तैव for जयन्तस्य ।
135. J. भ्रंशश्चैक, I. भ्रंशस्यैक ।
137 (1) A F. पूर्व । The usual form should be पुष्णः । The sun god qis well known. (2) I. for f, suggested by J.
A. F. repeat this line.
188 (1) I. मृङ्गराजस्यैव यानस्य पदे चैकस्य पश्चिमे ।
(2) The form fara in this and the following line will further illustrate the barbarous Sanskrit.
The Codex Archetypus leaves out the next three lines, 139-141, which have been preserved by all other Mss. and are necessary here. 143. I. for, suggested by J. A. C. F.
144 (1) I. सुग्रीवं च । (2) J. adds तु before चेोत्तरे ।
145. A. F. omit this line. I. leaves out the second half of this line, three following lines (146, 147, 148) and the first half of line 149, which it joins with line 145 as its second half.
147. A. C. F. शोषस्यैक | The usual form is शेष ; not शोष, see line
105.
148. A. C. F. शोषस्यैव, apparently for शेषस्यैव ।
149. A. C. F. पूर्वकं ।
150. (1) I. g, but ge in line 151; the emendation is suggested by J. and the other Mss. (2) J. 3 for
161. A F. चेोत्तरे for पूर्वके ।
152. J. सामेशस्यतु, A F. सामवस्यतु ।
163. I. ufafa for ufaa: 1
154. I. प्रतीमि for प्रदिती ।
Line 75 ( पतत्पदस्थितानां सर्वदेवानां रूपमुच्यते ) should be read between lines 154 and 155. The points of great importance to note are:-(i) only the 8th and 9th plans are described in detail and (ii) the Brihat-Samhita, the Mayamata and other treatises dealing with

Page #581

CRITICAL NOTES: CHAPTER VII
33
the subject have described only these two sohemes. An attempt has been made elsewhere to explain the occurrence of these two schemes in detail, both in the Münasura and the Brihat-Samhita. (See the writer's Indian Arohitecture, p. 162 and the note under Translation of lines 71-75).
158 (1) I. कुण्डलं for कमण्डलु । (2) चाष्ट for चाक्ष ।
160. I. ग्रगण्डेन ।
161. A F. पूर्वकम् for रूपकम् ।
163. (1) I. शक्त for रक्त । ( 2 ) I. वस्त्रं for वक्त्रं; वस्त्र is mentioned in the next line.
164. A. B. मण्डु for करण्ड ।
166. A F. चतुर्मयं for च त्वभयं ।
167. A F. ध्याश्व for ध्यात्वा ।
168. (1) A. B. F. अपरेषां for परे पाशाङ् । (2) I. श्रुता for धृतैौ ।
169. A. B. F. आर्य, I. J. आस्पदं for चार्यवत् ।
171. (1) A. B. F. पाशकरे । ( 22 ) The peculiarity of अजपाशापर should be noticed; the sense is, however, clear: in one hand is a lotus and in the other a net.
173. A. B. विभुजं, F. द्विविधं ।
175. I. शाडु for चाडु ।
176. As in line 118 we should read here चापवत्स्यं 88e also line 119 above.
177. (1) A. BF. सबिंदु । ( 2 ) शुक for वत् । (3) According to line 120 above, we should read सवित्र in place of समिन्द्र |
179. A. B. ardfą |
180. A. B . F. सेंद्र for चेन्द्र ।
181. It seems necessary to read रूप for रौप्य ।
186. A. B . F. वृषारूढां all other Mass. प्रभारूपों ।
190 ( 1 ) I. ईशमुक्तिविधिं for ईशमूर्तिमिति, suggested by the other
Mss.
(2) In the previous list of gods (see lines 111-154) शोष्पत is not mentioned; as the name of a deity it sounds very unfamiliar. In
3

Page #582

34
MĀNASĀBA lines 127, 130 we see urface comes between the names fat and murgi Here arfere obviously stands for 112T which appears to be a confused reading for शचीपतिम् implying usually इन्द्र but here आदित्य ।
191. (1) F. omits the pássage from the second half of this lineto the first half of line 196. .
(2) A. B. ag for the 194. Between 194 and 195 there seems a line missing, which is to contain the name of a deity; compare note (2) under 190 above.
200. I. TE for JRITU, suggested by A. B.
201. (1) For the four lines, 201-204, A. B. F. have only one line : सर्वामरणसंयुक्त रकवस्त्रोत्तरीयकम् ।
(2) The second half of this line, which is missing from all Mss., may be the passage within sqare bractats as suggested by lines 160, 165, 175, 181, 185, 187, 192, 197, etc. .
202. I. J fa fa for falfa, found in the margin but put under interrogation. Compare note (2) under 201.
203. (1) FM is apparently used to imply right, which is, however, not usual.
(2) acę is usually a pose of the band: but here it is used as प्रहरण or weapon.
206. (1) A. B. F. 9 ITA Chaat for the first pūda. (2) I. J. ATEIT or मकरारुढभरख्या।
210. I. da ATTE for MEG, suggested by the other Mss. 213. A. B. F. arfruf I 214. J. of 216. J.
Y A . B. F. leave the second half in a lacuna.
A. B. F. omit the lines 217-219. 217. महान्त is a confused reading obviously for जयन्त who comes between flat and A (see lines 132, 133, etc.).
220. (1) I. J. Gaur other Mas, waart I (2) The dual in the first half line may be explained by taking phat as understood. But in the second half line it would be better to read a T FT

Page #583

CRITICAL NOTES : CHAPTER VII
35
221. A. B. F. मृशं च । 222. (1) A. B. F. नोलवांत । (2) J. तक्षक for अन्तरिक्षं। 225. I. वस्त्रं for वणं, suggested by J. and the other Mss.
227. I. J. द्वमुदती, A. B. F. चमुधृत for समुद्धृती। The correct reading and of the first pada appears, on the analogy of line 223. to be गदां शूलं च शक्ति च।
229. A. B. F. वत्यकं for गन्धर्व । 230. (1) I. भूष, J. मृष, A. B. वृष for मृश ।
(2) The Codex Archetypus leaves out the last word in a lacuna 231. (1) A. F. दारिं, J.दीवारों। (2) B. पर्जन्यं for सुग्रीवं । Between lines 231 and 232, I. repeats the first half of line 230. 232. (1) A. F. पुष्यनरा। (2) B. दंत धृतं वृ। (3) A. B. F. पाशी धृतं । 234. J. शेष; B. omits शोषस्य। 235. (1) I. गौर for रोगं, suggested by J. and the other Mss.
(2) B. पंचशरोपमं for कृशरूपं A. F. omit the second half of this line. 237. I. J. नननाह , A. F. च ननाद , B. सन नाग for मुजङ्गाननं नागस्य ।। 238. B. पाशांकुशधरी हस्तौ for the first pāda. A. C. F. J. omit the three lines, 239-241. 239. B. मुजमुख्य । 241. B. धरौ for इता।
242. A. F. वणं च शेष for मझाट मेषवक्रं च । This शेष should be read in place of जय in the second pada, on the analogy of lines 233, 230 228, 224 etc.
244. I.J. केटक। 246. (1) B. प्रतिरे, I. इतितो, J. उदितं । (2) J. वस्त्रं for वर्ग । 247. B. पदेमराक,J. पदेनरान.A. F. प्रदेनरात। 248. (1) J. चरक । (2) A. F. वेदरी, I. वदारी। (3) A. B. F. वर्णगा। 249. (1) B. पूतनू । (2) I. निलि for नोला। 251. (1) I. वर्षःस्र for वस्त्र । (2) J. विललोचनी, B. बलि, A.C. F. कपि।
252. (1) I. कोश for केश। (2) J. विकर्ण । (3) A. C. F. पैशा, B. शोचति for चैशादिक । (4) A. C. F. दिक, B. दिव ।

Page #584

96
MANASĀRA
253. (1) A. C. F.वेत , B. दोत : the expression उध्वेत or उदेत or उदोत is not found in diotionaries.
(2) The ungrammatical form a t should be noticed. 254. B. omits this line. G. कान वा, A. F. कस्प च for काय च । 256. (1) I. तूर्य for प्राय , suggested by J. and other Mss.
(9) I. प्रादर्म for प्रागुद: the emendation is suggested by J
(3) I. पितु for विदुः। 257. J. omits this line.
258. B. प्रसादितं। It should be noticed that सव्यहस्त is already mentioned in line 266.
260. I. विवस्वती। 261. A. F. भूतस्य ।
263. B. वर्ष, I. J. वर्म for मर्म suggested by A. F. The contents of this line are apparently expressed in the following two lines of the Mayamata (VII. 49, 54) : षड्वंशमेकदयं चतुर्मम चतुसिरम् ।
वस्तुमध्ये तु मर्माणि ब्रह्मा दयमुच्यते । 266. A. B. F. J. कुटिलाकृतिः। 267. A. F.वोठयेत् , B. सिद्धयेत् for पोडयेत् । 268. I. कर्तरामे, A. F. J. कर्तुराहे for कर्ता चैव, suggested by B. 269. I. तस्माशिल्पिमिः।
271. (1) A. F. मनोद, B. महाराजान्, I. मनान; the correct reading is apparently अमरान् । (2) A. B. F. भुकि ।
Colophon:-B. अष्टमोध्यायः।

Page #585

MANASARA
37
CHAPTER VIII
1. I. शास्त्रण क्षिप्यते, the emendation follows J. and the other Mss. ; संक्षेपतः would perhaps be still better.
3. I. देवानां वद विन्यसे for देवानां पदं विन्यसेत्, suggested by J. AB 4. (1) I पत्र for पद, suggested by J. (2) I. माधि, B. शायि for शाधि । 5. A. B . F. J. ब्रह्मादीनां च देवानां ।
7. I. बुद्धः स्यात्पूर्ववच्चेात्तरेऽपिच for बल्यर्थ रात्रौ द्रव्यान् समाहरेत ।
I. reads lines 8-32 of this chapter VIII between lines 287-312 of chapter IX, and lines 287-312 of chapter IX between lines 7-33 of chapter VIII.
8 (1) I. दिव्या विशै for द्रव्यानेकै । (2) I. J. कन्यका, the emendation follows A. C. F.
9. A. B. स्वर्णदिभिर् ।
11. (1) I. द्रव्यंहि, the emendation is suggested by A. B. F. J. (2) I. समं for सव्य ।
13. I. बलिन् ।
14. A. C. F. नामैश्व ।
19. J. विशेषार्ध्य, A. C. F. विशेषार्थ्यं ।
20. (1) B. सूप for धूप । (2) J. दीपं, A. F. मध्यं for दुग्धं । (3) I. द्याज्यं for मध्वाज्यं, suggested by the other Mss. (4) B. A. J. सेादनम् ।
21. ( 1 ) I. J. ब्राह्मणे । (2) A. B . F. J. लायजा ।
25. J. सपुष्पं ।
26. J. मही for बलिं ।
22. (1) The reading T in the Codex Architypus is apparently due to the copyist's negligence. (2) I. A. F. qgi for w, suggested by J. and B. (3) J. तिलमाषान्न ।
23. J. पूर्वादि पत्रके, A. F. दिक्रमे, B. च मिश्रके; in the margin of the Codex Architypus, the reading मित्रके, (for मित्राय), is inserted and this is therequired reading here.

Page #586

38
MĀNSĀRA
27. (1) J. has a laouna in place of गन्धो । (2) J. B. मास्करे । (8) J. सत्य का । A. B. F. omit this half line except the expression मधुरमेव च ।
28. (1) B. J. भृशस्यो, A. प्रशस्तो। it should be मृश,, because मृश is • mentioned in lne 35. (2) B. शतमा for ततोबलिम् ।
29. 1) A. B. F. पूर्ण for चूर्ण । (2) I. माहा for माषा। (8) A. F. दृश्या ज्या, B. दुग्धं स्यात् , J. मध्वाज्या""स्यतु for the second pāda. (4) सागर is apparently a corrupt reading for तगर (see Mayamata VIII-6).
30. (1) I. शुदाक्षरं तयो वन्दे परमानन्द; the emendation is suggested by the other Mss. (2) A. F. पुष्णके।
31. (1) A. F. विदधे , B. विधमे , J. वियते । (2) J. has a lacuna in place of the second pāda. (3) A. B. F. राक्षसस्य तु , the other Mss. रत्नसस्यं तु ।
32. (1) A. सामान्यं, B.क्षामान्नं, F.क्षामान्यं, J. .."न्तु । (2) A. B. F. J. कृसरं for चान्तकरस्य ।
33. For this line the Codex Architypus has the followingदेवगन्धर्वस्य बलं भवेत् ; the emendation follows the other Mss.; A. B. F. भवेत् for क्षिपेत् ।
34. (1) B. वारंमुषं for पारावारझष । (2) मिष्यते । 35. (1) मुदगोदनं । (2) I. मूस, J. मृष for मुश । 36. A. F. कंडा, B. जंवा for पिण्डो। 37. I. J. सुग्रीवो मोदन । 38. (1) B. पुम्पकैश्च । (2) I. पायसाध्यं, J. पायसाद्यं ।
B. पायसंजे तु वारुणो, the emendation is suggested by A. F. 39. A. B. F.J. शेष्यस्य, B. पुष्पैश्च । The more appropriate form is शेष, see VII. 147, 148, etc.
40. (1) A.B. F. J. शुक्ल for शुष्क । (2) I. दानिद्रोदन्त, B. इध्यादन, the emendation follows A. F. J.
41. (1) A. F. I. J. नागैश्चैव, the emendation follows the other Mss. (2) I. चूखाभि , B. पूर्व विमुख्यकैः, the emendation is suggested by J. 42. (1) गुलोदधि""लाटे, the emendation is suggested by J.
(2) J. शकावर, B. रशाघरा, A. F. शशावरः for शलाधराः; this is another obscure expression. Apparently it should be the name of a deity

Page #587

CRITICAL NOTES: CHAPTER VIII
39
(१शशधर) but the order of deities given under chapter VII, 150-152, does not include any deity between भवाट and मृग। 43. (1) B. मृगस्य । (2) A. B. C. F. J. देवन्दद्यात् ।
(3) देवान्टर apparantly refers to those deities included between मृग and उदित (see chapter VII.162 154).
44. (1) F. पक्ष, B. प for पुष्पं । (2) I. J. पदं, the other Mss.फलं, suggested by A. F.. ____45. (1) A. B. F. दध्योदनं चैवमाज्यं । (2) B. तथा for भवेत् । (3) J. मत्स्यः , A. B. F. सेव्यं।
46. (1) J. सविन्दलकधान्य, B. सपिंद्रलं च धान्यं च, A. F. सपिंदोलयधान्य च स ईन्द्रेभ्य सतोयकं । (2) J. न्द्रन्धक , B. गेडकोदकं the other Mss. कर्ततायकम् ।
47. (1) B. वृन्देन, A. F.J. बलिन्द्र। (2) A. F.J. मस्मे, B. हस्ते for फल । 48. I. मापं for मांस, suggested by J. and the other Mss.
49. I. गुलीमकसा for कुमुदं मुद्रो, suggested by J. and the other Mss.
50. (1) J. पाप, B. प अपवद् । (2) J. मिदं for बलिं । (3) B. नवथा for नपदा।
51. (1) I. शंखश्च, B. शुष्कस्य मांसस्य; on the margin of the Codes Architypus are put under interrogation प्रजशावस्य and छागमांस। (3) A. F. शव, B. शल for मृग।
52. (1) I. वाप for पाप । (2) A. B. F.J. स्यति for स्मृतम् । 53. (1) J. भूतं for पूतनाये, and षष्ठ व for पिष्टं वि । (2) I. कफ for लय ।
54. (1) I. वर for चर, the ungrammatical form चरगिये for चरक्यै should be noticed. (2) I. मृत्सा for मुद्सा । 55. (1) A. C. F. गंध, J. गम्य for ग्राम्ययेत् ।
(2) I. रक्षि, J. वृक्षरक्ष for रक्षणार्थकम् । 57. I. स्थितस्सदा, J. leaves out सदा।
58. (1) I. सु for स्य, suggested by J. and the other Mss. (2) A. F. शुकसना for सुप्रसन्ना। ___59. B. ज्जलदेवता, J. दैवतानि for अन्याच देवताः ।
60. A. F. तपस्तोयं, B. स्थपतिस्तु । 61. (1) B. तदसुरानं । (2) I. भूतोपेत ।

Page #588

MĀNASABA
62. (1) I. कृशं for प्रकृत्वा । (2) A. F. सन्मचालयं, B. पद्मशालयं, J.सदुचालयम् : this is apparently a confused expression for समुषयम् ।
63. (1) J. तथा for तदा । (2) J. भूत for भूमिः । 64. B. J. समारभेत। 55. (1) A. मोग्यं, F. मांग्यं , B. मार्गे for मार्ग । (2) F. बलि।
66. (1) I. शाहि for शान्ति । (2) A. कुकुर्निभितु, F. ककुम्भर्तृभिः, B. कर्तादमि, I. भवतिरत्रभर्तृ for कर्तृभक्ति ।
Colophon:-B. नवमो।

Page #589

MĀNASĀBA
41
CHAPTER IX 1. I. gfaran:, the emendation follows all the other Mss. 2. I. 999:
3. (1) I. चैक for चैव । (2) I. कामुखं for कार्मुकं, suggested by all the other Mss. and supported by later references.
4. It should be noticed that ata is used as neuter, although the word is generally masouline.
7. A. B. C. F. J.face 9. (1) I. ad for atdal (2) A. F. farzaga: 1 The next 24 lines (10-33) are left out by A. F. J. 14. (1) B. शुभायाति । (2) य: seems to be a corrupt reading for यतः 16. I. ataghtathe emendation follows B. 16. (1) B. विश for त्रिंश । (2) B. दण्डा for दण्डेन । 17. I. Tata for a mail 18. Er would be more grammatioal. 26. B. Agregaian agrare enga fareast I 28. B. OGSTATAI
The following 20 lines (29-48) are missing in all the Mss. except B. Their inclusion in the text is absolutely necessary, as they contain the measures of the villages called a taà, , efe and ATTI
29. B. Agrad TA OTA, I. J. and the other Mss. #sarap Etter I 30. B. zufäl
32. The passage under the square brackets is left out in lacuna in the Codex Architypus and the other Mss.; but can be restored from line 32 of Ohapter X.
35. It is difficult to say whether this line was originally meant to be written in prose or verse.

Page #590

42
MNĀSĀRA
37. B. F. for 5; there need be no doubt about the correctness of the emendation: if the measure begins at 100 rods and the increment be by 2 rods it cannot end at 1001 rods.
38. Och does not indicate any cardinal number; it might have been used in the sense of' mostly.'
40. B. arft i Compare the note 35 above. 47. B. fiatfal
49-51. B. leaves out the lines 49 and 50, and then, apparently for line 51, reads quatga qfa(f«:) ATA ARTITAFRÈTEGà | The second half of this line, it should be noticed, is identical with the second half of line 51, while the first half will go better with line 48. 54. (1) I. J. füTICLATTET I
(2) If the increment be by 3, it cannot end at 100 (line 56). 55. B. 97ETTEI 56. B. dateFaft i
67. I. दण्डांगितमुखं प्रोक्तमिन्द्रा मेव । The emendation is suggested by the other Mss.
58. (1) A. B. F. asia for geatai I (2) TTA for TTUTA I 59. (1) A. B. F. omit the second half of this line.
(2) J. CAFT I 60. F. FITTA I
62. I. J. gfiat; the correct reading, aftat, retained in the text, is supplied by A. F.
63. B. arcifa, J. grafą for uretfe 1
64. (1) J. FRETTATAHE, A. F. FETTATAET , I. ATATTARE; the emended form is supported by later references. For detailed explanation see the writer's Dictionary ander Sbad-varga.
(2) J. ato
(3) J. qfarer, B. Ega: for fand I The next three lines are left out by J. 65. I. Total, the emendation is suggested by A. B. F. 67. (1) B. बानि, A. F. वेया for यय ।
(2) I. B. Ori for fä, suggested by A. F. and supported later references.

Page #591

ORITICAL NOTES : CHAPTER IX
43 68. A. F.J. न्यिायामष्टाशष्टकम्, B हत्वायामं विशालकं, I. महान्याय
विशिष्टकम्।
69. (1) I. विदि for वर्धिते । (2) J. ष्टसं, A. F. वीक्ष्य, B. रुसं for ऋक्ष । 70. I. विधयेत्। 71. A. गुणानां च । 72. (1) A. F. दद्यात् वृद्धि, B. नंदमिति । (2) 1. हत्वा । 73. A. F. नवगर्भ ।
74. I. गुणषड्वर्गभूर्यातु एवं for the first half of the line; the correot reading is suggested by J. and the other Mss.
76. (1) A. F. जयं for पायं । (2) B. स्वर्गगतेन हि, A. F. सर्वगते हनी। 76. J. धिकं, A. B. F.दिकं for धिक्यं । 17. A. F. पायाधीनि। 78. A. F. कटऋक्षकं । 79. A. F. युग्मं च for युग्मायुग्माघ । 90. (1) A. F. परिव्यायस्यधे for पर्यायस्यार्थे । (2) A. F. J. गणनैःस।
81. A. F. सिता। . 82. I. योगभयं युकग, J. योगंचयं यत्तु for शुभयोगं, suggested by the other Mss.
83. A. F. यत्त for युक्त। 84. I. स्वातिक्रान्तं । 86. I. दण्डं for गण्डं । 86. (1) I अथवास्या । (2) I. विसर्जयेत् । 87. (1) I. अस्यधा for अन्यथा। (2) I. स्यात्तिथिवारं । 88. (1) I. अष्टदं राज्यवर्ज । (2) J. अन्येषु ।
89. (1) I. शासु, A. F. चासु for वासु। (2) I. मान्नुन्यं for मानुष्यं, suggested by J. and the other Mss. (3) J. गणं, A. F. गणैः for second गणे।
90. (1) I. वाराङ्ग, all other Mss. वारान्तं । (2) J. तिगुणी। 91. A. F. मनयं for नयनं । 92. I. J. द्विषेत्रकम् ।

Page #592

44
MĀNASĀRA ___93. (1) J. तृतीयाण्ड । (2) A. B. नन्दाकं ।
(3) A. F. सप्रयेत् for षटकमात् । (4) I. J.".."धि: for सुधीः , suggested by the other Mss.
94. I. वस्थायि for विन्यास । 95. (1) J. समा for सम । (2) A. F. तालं for तार। 96. (1) I. वप्रं for वक्त्रं in both the places.
(2) J. वर्मायतं, B. वदा for वक्तायतम् । A. F. omit this line. Compare the line 108 below. 97. (1) A. F. एतद्वयं त्रयं, J. एतद्वित्रितयं, B. वितस्तिद्वित्रयं ।
(2) त्रितय for त्रि or त्रय seems a peculiar expression in the text.
(3) B. रत्न for रथ्याम्। 98. A. F. नोथी, B. विधिना। 99. B. कपोतस्य for वीथों कृत्वा ।
101. (1) I. विधा for वृता suggested by J. (2) A. F. विधि समवेता for the second pada.
(3) B. मध्यानद्यावृधानद्यास्यामदेव विधीयते । 102. (1) J. ततध्याठि, B. तत् शांति, A. थ्याहिनवान्त for तत्सम तवा । 103. I. अस्या for रथ्या, suggested by J. and the other Mss. 104. (1) A. F. मूखा, B. मुख्य । (2) I. विधि for वीथो। 105. I.J. त्रिचतु: for तचतुः, suggested by A. B. F. 106. I.J. तथायत for तदायतम्, suggested by A. F.
B. omits the second pūda. 107. (1) D. I. परिघा।
(2) A. F. परि for परिखा। 108. A. B. F. चतुर्दशी। 109. (1) I. ****for faryfinore, suggested by J. and the other Mss.
(2) I. पश्चम for पश्चिम । 110. I. वरुणैश्च, B. वरुणच, A. F. वारुणेव, the emendation is suggested by J. 111. (1) J. वातु, A. F. वापि, B. पीठं for चापि । (2) I. मूर्ती।
(3) I. B. यथेष्टकः, A. F. स्तथाष्टकं । 113. I. J. हयंका, B. हर्म्यके, the emendation follows A. F.

Page #593

CRITICAL NOTES : CAHETPR IX
45
115. I. erat a for hai ar, suggested by J. and supported by later references; see lines 116, 117, 119, etc.
116. J. are 118. I. TTAT for TTA, suggested by J. and the other Mss. 119. (1) I. संख्या for संघ । (2) B. D. जातीनां for यतीनां । 121. (1) I. grur for at fat, suggested by J. and the other Mss,
(2) A. F. iga, B. a[for at g! 122. A. F. TERTI
123. (1) A. F. विकारि । There is no such word as विकरि or विकारि in the dictionary ; fat means siokness, whioh is inappropriate here. There is a word facit (but not feaft) which means a collection and which might have been badly written as ft C, A and a looking almost the same.
(2) I. på for #Tig, suggested by J. and supported by later references. B. omits lines 123–125.
124. I. TAI, all other Mss. quoti
128. I. ATA for A29, suggested by J. and the other Mss. and supported by the oontents of the next line (129).
129. A. F. I. J. fitateaT I 130. I. greeSTTÁ, the emendation follows J. and the other Mss.
131. I. याथं संध्य, B. J. योग्यं for योगिनां संधैः suggested by the other Mss.
132. I. etaat for at afta:, suggested by J. and the other Mss. रघ्यावती would not go well with सर्वतोभद्रम् (line 126).
133. B omits fel 135. A. F. # Tad, B. Ta, J. tra for STRICT 136. B. Tagfafa, I. J. afg( ? gia Jata, the other Mss. Toetat i 137. A. F. q for
138. (1) B. कोणे for कणे । (2) I. मध्यं for मठं । (3) I. मस्टपं, but मण्डपं in line 139. 139. (1) I. सह for सत्र । (2) A. F. लाया for शाला।
(3) B. gadffu, A. F. I. atau RTE19, the emendation is suggested by J.

Page #594

MANASARA
140 (1) I. अन्यथाममालयं, the omendation is suggested by J. (2) B. तु तता, I. J. दिशिता ।
141 (1) B. अंते मध्ये, A F. अंतरीय for अन्तरथ्ये । ( 2 ) B. काये ।
This line is left out by J.
142. I. परिघा ।
143. I. द्वारे पथारेन सृत, B. द्वारं नवद्वारोक, the emendation is sugges ted by J.
144. I. पापक्षयं, J. रम्यालये for महारथ्यामालयं, which is supported by the contents of the following lines, 145, 146, etc.
146. (1) A. F. J वहि for चानि । (2) A. F. J. B. रायता for गोपाल । (3) The peculiar form इन्द्रे चाग्नि should be noticed.
147. B. गोपानां, A F. गोशालां ।
46
148 (1) I. वस्त्रं मकरालयं, the emendation follows J. (2) B. श्रीकराखालयं भवेत्, which forms the 2nd half of line 152.
B. omits the lines 149 to 152.
149
by J.
150 ( 1 ) I. वारुण । (2) कर्मक मकरालयं, the emendation follows J. 152. A F. J. सैम्या वायुतपस्वीनां मध्ये श्रीकारणालयं, A. F. श्रोक । The expressoin सैाम्येवायु is exactly like इन्द्र चाग्नि, see note 146 above. 153. I J प्र....न्ता for प्रम्बष्ठका, suggested by the other Mss.
154. The peculiar expression वल्कलैः कर्मखा should be noticed. The sense, however, seems to be clear as suggested by the emended form within braokets.
155. J. त्रैलेाक for तैलेाप, suggested by J. and the other Mss.
(1) A F. प्रागुदग्भागे for तद्वा । (2) A F. रोप '' दिशो । (1) I. J वैष्णवाश्वल, the emendation is suggested by the other
156
157
(1) I. वृचिका, J. सूचका for सूचिक । (2) I. गम्य for हम्र्म्यं ।
(3) I. कू...च, A. F. कर्म चकारयेत् for चर्मकरालयम्, suggested
Mss.

Page #595

CRITICAL NOTES CHAPTER IX
(2) I. पाश्रयं for पालयं, suggested by J. and the other Mss. 158. B. has a lacuna for the first half line. 169. (1) I. विना for जना, suggested by J. and the other Mss.
(2) I. प्रामान बाह्य। 160. The Codex Architypus has left out this line, but it has been preserved by all the other Mss. and is necessary here.
161. B.J. तथा, A. F.दा for ततः। Between lines 162 and 163, B. adds इति सर्वतोभद्रग्रामविन्यासलक्षणं । 163. B. अथ नंद्यावर्तग्रामविन्यासलक्षणमुच्यते । 164. J. मार्गेण for मानेन ।
166. (1) The more usual form is विस्तारसमम् । (2) I. पायांशकम् for पायाधिकम्, suggested by J. and the other Mss.
166. (1) I. चण्डक । (2). I. पदंसस्य for पदन्यासं । 168. A. F.नदीनद for नन्दनन्द ।
169. (1) I. पि"" for मित्य, suggested by J. (2) B. माधिक, A. F. विचते for मिपि।
(3) For FHTUTHA, gee note 165 above. 170. I. विप्राणां, J.ब्राह्माणं for ब्राह्मणः; the central square is generally reserved for ब्रह्मन् ; the emendation is, therefore, suggested by J.
171. (1) I. gfia: ate ne face for the first pāda ; the emendation is suggested by J. and the other Mss.
(2) A. F. दशायतं, the other Mss. दशांशकम्, but It should be द्वादशांशकम् ।
172. I. मानदं for मानद; the emendation is suggested by J. and the other Mss.
174. I.J. परमाधिक, B. सायिक for परमशाधिक । 175. (1) B दंडं for पदं । (2) A. F. दैविक, but दैवकं in 171 above. 177. (1) J. तंत्तद्वित्रंशक। (2) A. F. B. तल for पदम् ।
178. I. वप्रमाणस्यैव मात्रकम्, J. च ब्रह्मणस्यैक भागिकम् प्रमाण; the emendation is suggested by J. and supported by the other Mss.
179. (1) A. B. F. दैविक, compare 171, 175. (2) I. मानुषे for मानुषं । 180. I. पम्पैस्यह for पदं पैशाचम, suggested by J. and the other Mss.
LSB.

Page #596

48
MANASARA
181.
I. विधा for यथा, suggested by J. and the other Mss. A. BF. J. पदे ।
182.
183 (1) I. प्राचुर्योत्तरंग सन्दं । ( 2 ) I. B. वत्ये for राभ्या (3) A. F. नै for नि । (4) I. आयन for आयत ।
184 (1) I. J. दक्षिणावधि, the emended form वीथो is suggested by lines 183, 185, 186 ( 2 ) I. पश्चिप्रायादि, B. दक्षिणायत for पश्चिमायत ।
185. (1) A F. विधि, J. वीथि, I. वधि for वीथी । ( 2 ) I. उत्तरावधियादि । 186 (1) I. उदश्चाधि पृथिव्याथ । (2) J. वीथि, A F. B. विधि for वीथी । 187. I. नन्द्यावर्त विधिम्, A F. नन्दया बतावधी, B. नन्दया प्रदावीति । 188 J. अथवा, A F. यथा for अपि वा ।
B. omits the second half of this line.
J. omits the next three lines.
A. F. have a lacuna for lines 189-191.
189. I... यस्य, B. विधिस्य for वोथीनां suggested by the other Mss.
190. (1) I. पार्श्वये । श्व, A. B. वायोर् for पार्श्वयेाः । ( 2 ) द्विविधं, may be for द्विबीथ्येाः। (3) I. पोद्धृतं for पक्षयुकं
191 (1) B. प्रतिविधं for एवं । ( 2 ) I. एवं मार्थविधिं for बाहयवोथी ।
193 (1) A. BF. सप्तैर्वा । (2) B. विधि सबै, J. वीधि बीधि, A. F. वोषिथि, I. fवधि for बोथी पूर्वाद् ।
194. I. मार्गयाः for मार्ग suggested by J.
195. A F. त्रितीय्यमश्वं, B. तिर्यग्गतं, J. त्रियविधं for बहिर्गतं ।
196. ( 1 ) I युक्त for युक्ता suggested by A B F. J..
( 2 ) B. omits the second half of this line.
197 (1) I. विधोनां, A. B. विधिना, J and others Mss वीथीनां, the required reading should be at: 1
(2) A. F. कृकरी, B. वृकरी for कर्करी ।
198. A. F. रुद्र, B. क्षेत्रे for क्षुद्र ।
199 (1) I. विथो, A. B. F. विधिना for वोथोनां । (2) A. F. I. विस्मृति for fayfa: suggested by J.
200 (1) I. दं for दरडं । (2) J. नद for नन्द । (3) J. पङ्क्ति च पत्नोपु । B. omits this line
201 (1) I. केचिद्रध्या, B. केचिद्वल्या, J. केचिद्रभ्या for केचिद्रथ्या ।

Page #597

CRITICAL NOTES : CHAPTER IX
(2) B. विशालानां षष्टिकांत । 202. (1) J. वीथीनां for तत् यद्वीथिनन्द ।
(2) A. B. F. विधिना for वीथीनां । A. F. J. omit the next two lines (203 and 204). 203. B. महारथ्यसमंमध्ये विधिविस्तारभिष्यते ।
I.महामध्यविधिविस्ताराद्विधिरिष्यते । 204. B. मध्यांध्यान समं for मध्यं समं तु मध्ये । B. omits the next 4 lines (205-208). 206. (1) I. अधांशोनं for अष्टांश, suggested by J. and the other Mss.
(2) J. पञ्चा for त्रिपादं । (3) I. च for वा। 206. (1) I. अर्धेषां for अन्यासां, suggested by J. (2) J. विधानां, A. B. F. विधिना for वीथीनां। (3) I.च for वा।
207. I. सर्वो त्रिभागं, J. and other Mss. समं वा त्रिपादं। 210. I. च शेतम् for पश्चाशत्, suggested by J. and the other Mss.
211. (1) J. संघायाचा the other Mss वप्रसंख्या। (2) B. शतांतक for सहस्रकं।
213. J. देव मनुष पैशाचे। 214. (1) J. मल, the other Mss. महालय; compare अग्रहार inline216.
(2) A. B. F. J. चत्तु for यस्तु । (3) I. वक्त for वास्तु, suggested by J. and the other Mss.
215. (1) J. योग्यं च tor एवं चेत् । (2) I. वक्तम् for पुरम्, suggested by J. and the other Mss.
216. (1) J. द्विजाद्यो, A. F. द्विजातोनां, I. शूद्रादिकं for वैश्य शूद्रादीनां, suggested by the other Mss. (2) B. गृहारंभ प्रशस्यते ।
217. (1) I. देवमानात्समानान्तं (whioh is obscure), A F.ए मापदे प्रांत, B. देवमर्त्यवदेवातत् for the first pāda.
The reading given in the text is suggested by J. and is supported by the other Mss.
(2) B. शुभावहं for गृहान्वितम् । 218. I. यग्राम, J. यग्राम्य for यद्राज, suggested by A. B. F. and supported by line 225 below.
219. A. F. दोका, J. जिकालयं ।

Page #598

50
MANASARA
220. J. पैशाचैक । ( 2 ) I. वा चतुः षडवा, the missing portion is supplied by J.
221. J वाथ for वा तथा ।
223. (1) J. चकवतों, A. F. चक वृत्ति । (2) J. स्याद्धर्म्यमेवं प्रकल्पयेत् । 224. This has been left out by the Codex Arohitupus but preserved by all the other Mss. and seems necessary here.
225. I. याथ, A. धौत, B. वायोथ for योधक |
226. ' (1) B. शास्त्रे for देशे । (2) A. F. शोकणां, I. श्रीकाराणां B. वारखानां for श्रीकराणां, suggested by J. and supported by several previous and later references.
227. (1) A. B. F. J वा for च ; and (2) सेाष्टक apparently for शोषक ; see chapter VII, 105, 147, 148; VIII, 39, etc.
228 (1) I. वमाद्य for वामात्य, suggested by J. (2) J. वाश्रय for वालय ।
229 (1) A. F. I. सुग्रीवा । (2) B. J वा for च ।
230. A F. J. राक्षसा for रक्षका ।
231. A F. जकाभ्याद्विरालयम् J. दिकालयम् ।
232. B. नृप for नृत्त ।
The next four lines are lost in J.
233. I. चापि व'''म for वा नरे वाऽपि, suggested by the other Mss. But this latter expression does not give the suitable sense, as नर has not been described as a quarter in chapter VII. T seems to be the required form, but it is given in the next line.
234 (1) I. A. F. अथवा, B. धवा । (2) A. F. रेत for नेत्र । Between lines 234 and 235, the Codex Architypus repeats the lines 236 and 237.
235. I. क सा, A. F. have also a laouna, for whioh कञ्चयासक is given by the other Mss. But this term is not found in dictionaries. 236. I. अतिथ, B. आदितश्चादित, for प्रदितिश्चीदित, suggested by the other Mss.
....
237. (1) A F. ईशंकी । ( 2 ) I. लक्षितालयं, B. दावक्ष्ये तदालयं for the last expression, suggested by J., but the more usual form should be रक्षक | 288. A. B, F. J. क्षणिकार for कर्णिकार ।

Page #599

CRITICAL NOTES : CHAPTER IX.
51
239. (1) I. t = for yzar, suggested by J. and supported by previous references. (2) B. पाहूय न, A. F. आभूयम for पाहूयक्रम । (3) I. हस्ति for at, suggested by A. B. F. J.
240. I. fast for faatat, suggested by J. and the other Mss.
243 (1) J. ate for atA (2) I. frati A, J. FrTfqz, A.B. taifeart for fratelai saggested by the other Mss.
244. J. UTCÊ, A. F. 1921
245. (1) I. aterat for atja, suggested by J. (2) I. 7 ITT, A. F. राजका, J. रजकारा for रजकस्या, suggested by B.
A. F. J. omit the next three lines (246-248). 247. B. efTT, which seems to be the better reading. 248. I. एक for एवं । 249. I. J. 1733 for tri, suggested by A. B. 250. (1) I. atfe for fin, suggested by J. and the other Mss.
(2) A. F. B. वेकटोरा for पेटिकारा। 251. I. JESİ #grot for Te t t, suggested by J. and the other Mss.
252. (1) I. TORT I (2) I. ta for last ar suggested by J. 254. A. B. F. J. aarufi
255. (1) I. odatle for staffay, suggested by J. and the other Mss.
(2) J. aart, B. ge for fafati 256 I. çerer for refer, suggested by J. and the other Mss.
259. (1) J. ertani I (2) A. F. aT90B. Area, I. atga for afha, suggest. ed by J.
263. I. prav for affutai, suggested by J. and the other Msg.
265. (1) I. fara faz for fi a fa, suggested by J. and the other Mss and supported by the context (of. 267). (2) J. I. 6771
266. I. arm for y , suggested by J. and the other Mss. and supported by later references (cf. 267).
267. Breas, J. yatm for enter!

Page #600

MĀNASĀRA.
271. (1) A. F. J. Farfa UT, B. nara at I (2) J. F erfa af for Eg 1
___272. A. F. साविन्द्रश्च सविन्द्रके, B. D. सावित्रश्च सहस्रके। There is a confusion in the reading of this phrase also in the Codex Architypus, see chapter VII.
274. I. addig acts for g 977, suggested by J. and the other Mss.
277. (1) A. THU, B. 7 **ut I (2) A. F. ETTİ. B. GIT, for gift i
278. I. (TATAT for anfaat, suggested by J. and the other Mss. and supported by the context.
279. A. F. GAYET, B. & frati Hai 280. (1) I. qT, J. and other Mss. pt, but it should be pri
(2) For भार्गकार another reading is गर्भकार। 281. (1) I. af, A. F. atfe for atse (2) J. fas: for wat 283. I. nga for a, suggested by J. and the other Mss. 284. I. n for 4, suggested by J. and the other Mss.
285. (1) I. gafar for great, suggested by J. and is supported by the next line. (2) I. fan for ET, suggested by J.
287. I. कोशावसानन्तौ तद्रव्यान्समाहरेत् । The emendation is suggested by J. and the other Mss.
I. reads here the lines 8-32 of chapter VIII. See note 7, chapter VIII.
288. I. 973 for FHM , suggested by J. and the other Mss.
290. A. B. F. I. fag for 79, suggested by J. and supported by many previous and later references.
291. (1) I. afcarey, J. ofaga for afcatge. I (2) I. afcara, A. F., aftara, J. gfiata for afar I (3) A. B. F. ach for afe: 1
293. I. Finfa for ellofa, suggested by A. B. F. J. 294, 1. J. leave out ! 295. (1) I. ag for fag, suggested by J. and the other Mss.
(2) I, J. and for TÀT:, suggested by A. B.

Page #601

CRITICAL NOTES: CHAPTER IX.
53
296. A BF.J पूर्वपश्चिमतद्वारो ऋजु, I. पूर्वं तत्पश्चिमद्वारं । The emendation is suggested by the following line (297).
297. B. मध्यंदेशे, A F. J., मध्यदेश, I. तत्र शेषं for तत्र देशे । 298. J. रसं, probably misread for रतः in place of रकं । 299. (1) B. सूत्रं तु, J. सूत्रातु for सूत्रान्त । ( 2 ) d. F. J. हस्तद्वारस्य । 300. (1) B. विस्तारौ for द्वारौ। (2) A F. J. दयेाक्त for तथेाक्त । 301. (1) I. for a suggested by J. and the other Mss. (2) I. प्रत्यग्धस्त ।
303. (1) J. IT for art (2) A. B. F. J. faar for afal 304 (1) J. चतुरध्यायात् । (2) A F. J. चारं for द्वारं । 305. I. for HET, suggested by J. and the other Mss.
306. (1) I. T for a, suggested by J. and the other Mss. (2) I. aτu "" for वाथादिति, suggested by J. and the other Mss. (3) I. दकता for faar suggested by J. and the other Mss.
307. (1) I.a for a, suggested by J. and the other Mss. (2) I. q for q, suggested by J. and supported by previous references. (3) I. fa for faa suggested by J. and supported by previous references and the other Mss.
308 (1) I सूत्रेवा for सुग्रीवे, suggested by J. and supported by previous references and the other Mss.
309 (1) 1. एवा, J. एव for एवम् |
Between lines 209 and 210, I. repeats the lines 207-209. 310 (1) I. वा भजटे for वाथ भल्लाटे, suggested by J. A. B. F. (2) 1. àrfàrfa ar for the last expression suggested by J. A.
B. F.
(2) I. has a lacuna for ag |
311. (1) B. omits 313. (1) I. T
for a, suggested by J. and the other Mss. (2) I. a for, suggested by J. and the other Mss. (3) I. 3d, suggested by J. and the other Mss. 314 (1) I अतरेद्वा for भूधरे चा, suggested by J and supported by previous references and the other Mss. (2) A. F. ægte
d for
|
315. (1) A F. J. चण्डितं वर्त for नन्द्यावर्तम् । (2) A. F तत्र, B, तत्रैवं तु तन्त्र ।

Page #602

54
MĀNASĀRA.
316. I. qutef for gartrozi, suggested by J. and the other Mss. and supported by line 2 of this chapter. 317. (1) I. ATT for ATC, suggested by J. and the other Mss. (2) I. 594, B. Ara for Eqa, suggested by J. and the other
M88. 319. (1) I. fe for 7, suggested by J. and the other Mss. and supported by previous references.
(2) I. I for forei, suggested by J. and the other Møs. and supported by previous references. 320. (1) 1. TU, B. 2
3. TOT J. and the other Mss. 291
T J. and the other BS. RIMI (2) I. afa ora, A. F., Fisa, J. afaceri
(3) B. aT 79TUS, J. TAITAT, A. F. Fractala, I. AT 321. (1) A. B. F. J. थतथा for सर्वदा। (2) I. मण्डलं for मण्डपं । (3) B. च for at 322. (1) I. af, J. agafa: 1
(2) J. atza, A. F. leave at in a laouna, fır
(3) I. qarqet for atrad, suggested by J. and the other Mss. 323. (1) B. frag: 1
(2) I. A: 1 It should be noticed that aftfuaT is in feminine singular nominative while its adjectives are in neuter singular.
324. (1) I. fafe, J. atez, B. fafa; A. F. omit this word. (2) A. B.J. चारं for द्वार।
326. (1) I. kafetei, A. F. J. Fafra81c for perfil erfa suggested by J.
327. (1) I. fu7, B. urfa for , suggested by J. and the other Mss. and supported by previous references.
328. I. ata for TCIT TE], suggested by J. and the other Mss. and supported by the context.
329. I. तस्यतं, B. तत् स्यात् for तस्यान्तः, suggested by J. and the other Mss.
330. J. TAKO in place of the second half of this line.

Page #603

CRITICAL NOTES: CHAPTER IX.
55
331. I. पूजयन्मध्य for पूर्वमध्ये तु, suggested by J. and the other Mss. F. omits the next three lines (332-334).
332. (1) A. B. F. J. fafa for att (2) I. J. fafa for a, suggested by A. B. F. and suited to the context. (3) J., which is the second half of the next line (333).
333. J. argatag atfuar which is the second half of the preceding line (see 330 above).
334 (1) J. प्रागादि चानि । (2) A. F. दोशान ।
336. B. पश्चिमद्वार ।
337. (1) I. अर्धाग्रात् for रध्यायात् suggested by A. B. and more suited to the context.
(2) I. आवृत्ता for प्रावृता, suggested by J. and the other Mss. (3) J. aut for aa: 1
338. (1) J. तत् for पवंतु । ( 2 ) I. विधि for वोथो, suggested by J. and
the other Mss.
339. I. fafa ar for affu ar, suggested by J. and the other Mss. 341 ( 1 ) J. मध्य मध्यान्तं for मध्य रथ्यान्तं । (2) A F. कंठा for कर्णा । 342 मध्ये सा ; मध्यसोमा is another reading. उदिता, B. दीर्घमा for गता suggested by
J. मध्यात् सेा, A F. 343 (1) B. ततस्त । ( 2 ) I. J. A. F.
344. I.
the other Mss. and supported by the following lines.
345 ( 1 ) I. दिग्वा for दोर्घा, suggested by J. and the other Mss. (2) A. B. F. I. fafa for affa I
346 (1) B. याम्यं च । (2) J. वारुणान्तं ।
347. (1) I. farar fafa for atara afu, suggested by J. and the other Mss.
for the first pada, suggested by J. and
349. I. T for i, suggested by J. and the other Mss.
350 ( 1 ) I. J वीथिश्व पक्षं । (2) I. रथे for रथ्ये ।
351. J. omits the next three lines (352-354). I. a for,
suggested by A. B. and suited to the sense.
352. I. for fa, suggested by A. F.

Page #604

MĀNASĀBA.
353. B. वप्रस्य, A. F. विप्रं सं।
364. I. द्वारमेषां for दिक्षुद्वारं तेषां, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense and context.
355. I. J. विधं for महा, suggested by the other Mss., seems to suit the context better (compare line 358).
350. A. F. भूवै, B मृशे, J. ग्रंशे for भृशे ।
357. (1) B. चाषा for शोषे । (2) I. ददिश्चेत for चादि तिश्चादि, suggested by J. and the other Mss.
The use of too many particles (for the sake of metre) should be noticed. 360. (1) I. द्वार for द्वय, suggested by J. and the other Mss.
(2) I. युक्ता""र for युक्तं द्वारा, suggested by J. and the other
Mos.
361. I. श्वे""दिर्गत, A. F. वेष्ट दिग्गत", J. J. श्चेष्टं दोघंच ।
362. (1) A. F. यर्थयत्रादिकैः, B. वीर्यप्रजाधिकैः । (2) A. F. J. स्टैः, B. रथैः for नटैः । (3) A. F. J. श्वास्युभयतन्त्रकै, B. चाप्यं जज्ञिके for the last expression.
364. I. स्वस्तिका का। 366 I. स्वानीय for स्थानीय । 368. B.योग्यकं for वेश्यकम । 367. I. पार्यममि च, J. दिभिश्च, B. प्रायादिभि for मार्यादैा च । 368. A. F. सर्व भूमनां, B. सर्वभूभुजां, J. चस भूमवा for सर्वभूमिकम् । 369. (1) J. गमे for यमे । (2) J. वा for च।
370. (1) J. वा for च । (2) I. मथे for जये, suggested by J. and the other Mss.
371. (1) I. अधिराज्यस्य । (2) I. तन्त्रे for मित्रे, suggested by J. and the other Mss. (3) I मेवच for पवच ।
372. A. F. स्वागते वा पी, B. स्वस्ति चा, J. स्वस्वदेवा च for संग्रामे चापि । 373. I. इन्द्र, A. F. चन्द्रे for चेन्द, suggested by J. and the other Mss. 375. B. वरुणेथवा for the last expression. 376. A. F. चन्द्र for चेन्द्र । 379. A. F. fafara: apparently for fagrana: in place of ferrata: 1

Page #605

CRITICAL NOTES : CHAPTER 1X.
The lines 380-383 are lost in J. 382. A. F. स्थानादिषु for स्थानीयादि चतुष्ठये ।
384 ( सव....."दत्स. A.F.सपदावस्था.. स्सापदावत्साते for the first pāda suggested by previous references. (2) A. F. J. चैशेवावि, B शैवादि, for चैशेवापि।
386. (1) I. बोधं घं। (2) उपदेशे वा for वायुपदेचैव, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense and context. (3) A. F. जला, B जना for जिना।
387. A. F. विधाते वा, B. तथैवापि, J. पिधाते वा for वितथे वा।
388. (1) I. पादे for पाश्र्वे, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense. (2) B. द्विवरालयं for भैरवालयम् ।
389. (1) J. विदि ग्वापि, A. F. विदि श्चापि, B. विदिग्मागे । (2) पतिवालयम्, for गण्यालयम्।
390. I. सुग्रीवामे for सुग्रोवस्य suggested by J. and the other Mss.
392. (1) I. उपदेशेवा for तु पदेवापि, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense and context. (2) I. पाशश, A. F. भारती for HTET, suggested by J. and the other Mss.
Between lines 393 and 394, the Codex Archi typus repeats lines 360-362.
393. (1) A. F. सौरके for सौम्यके । (2) J. वाथा for वापि। (3) I. चनेश for भुवनेश, suggested by J. und the other Mss.
394. A. J. तत् पदे पदे। 395. A. F. साधनं for सदनं ।
The following two lines, 396-397, seem to be out of place heres compare 350 above.
396. (1) I. B. विधि for वीथि । (2) I. स्याद्वाह्य विप्राभाकक्षणात्, which is apparently a corrupt form of the end of the next line lost in the Codex Architypus. The emendation is suggested by J. A. B. F.
397. This line is lost in I. but preserved in J. A. B. F.
398. (1) I. वतां for गतान, suggested by J. and the other Mss. (2) I. रागे for र, suggested by J. and the other Mss. (3) I. श्चरम्, J. थोभयम् for ग्या ।

Page #606

58
MÄNASĀRA
400. (1) A. F. J. प्रविष्टे तु, B. प्रतिष्टातु । (2) च for तु । 401 J. नगराद। 402. B. पदेचैव चक्तिस्थापनमुच्यते for the second pida. A. F. omit the lines 403-407.
403. This line appears at first sight to refer to some authorities but here पाश्चरात्र seems to refer to विष्णु, and not to the architectural treatise of that name, (see the writer's Diotionary, page 763).
404. J.जैनता, B. जज्ञे सुगता for जैनं गता।
Compare this line with 386. There seems to bave been a confusion somewhere.
407. J. स्वयं for सर्वेषु ।
408. I. नगरस्याबहिश्चैतत् for नगरस्य बहिश्चादक, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense and context.
412. I. लोकनाथ, A. F. नायकं for लेोकनार्थ suggested by J. 413. (1) A. F. उत्तरग । (2) I. स्वाक for चाक्त । (3) I. माधवं for मण्डपं ।
414. I. तत्तत्प्रत्येकतत्पदैः for युक्त्या च शिल्पिवित्तमः, suggested by J. and the other Mss.; but J. reads तं in place of च ।
416. I. विस्तारं सलक्ष for the first pāda suggested by J. and the other Mss.
420. A. F. पैशाचपदे। 421. J. प्रधोष्टके, A. F. पृथिवीपूषे for प्रविदिटके । 422. A. F. वेचक, B. पिचक । 425. A. F.माधामा for तन्मध्येचे । 426. B. चैव for चैक। 427. A. F. leave दिस in a lacuna. 433. I.पदविन्यास for पदं न्यस्य, suggested by J. and the other Mss. 434. I.वप्रता for दावृता, suggested by J. and the other Mss. 435. (1) A. B F. प्रविष्टे, I. J. प्रतिष्ठे for प्रदेशे।
(2) I. प्राग्वदश्वायते, A. F. प्रागुदश्चायने for प्रागुदग्वायते suggested by and the other Mse. ___438. (1) I. रथ्यं for रध्या, suggested by J. and the other Mss.
(2) A. F. पंच वयं, B. तत्रं देवालयं for अष्टमं च वन्धं ।

Page #607

59
CRIT.CAL NOTES : CHAPTER IX 437. I. मानं fer मार्ग, suggested by J. and the other Mss.
488. (1) I. कोणं for काष्ठं, suggested by J. and supported by the following lines (339, 342, etc.). (2) B. सप्तकाष्टाभिः ।
440. B. षष्टाष्टक।। 441. I. प्रदेशके J. and the other Mss. प्रकोष्ठ के ।
443. I. J. तद्दे for तु दे, suggested by the other Mss. and seems more suited to the sense.
444. I. भूपके for पूर्ववत्, suggested by J. and the other Mss. .
446. (1) A. B. F. तत् पैशाचपदेसर्व कोपजीविना तथा । (2) J. सर्वकारयापजीविनां, which seems better suited here.
447. (1) A. F. J. रथ्यां। (2) J. यथा सर्वे । (3) J. कयविक्रयवर्त्म च, A. B. सत्म, B. सद्म for वर्म ।
448. (1) B. यव पक्षं। (2) J. A. F. रादि, B. हरादेव for महाराद (ज)। 449. I. परिघा। 450. B. वशां शेषां, अवशान is the more usual form.
451. I. चतुर्मित्यष्टकं; but भित्ति does not seem intended here, only the doors being described. The reading in our text is supplied by A. F.J.
452. I.तमैः for तमः, suggested by J. and the other Mss. A. reads here इतिमानसारे वास्तुशास्त्र नवमेध्यायः; B. simply द्वादशोऽध्यायः।
A. F. add between lines 452 and 453 the two lines :- ईशानात पूर्ण हस्त स्या अधिकैकांगुलिं न्यसेत् । यावद्भित्तेस्तु प्रामाण्यं तावदाहुश्च शिल्पिनः ।
453. A. F. ग्रामश्च स्वामुखं।
454. I.यादि अधिकं वा भयापि वा for याममायाधिकमथापि वा, suggested by J. and the other Mss. and supported by the sense and context.
455. (1) I. वास for वाथ, suggested by J. and the other Mss. and more suited here. (2) I. अधिकं for खर्वट, suggested by J. and the other Mss. and supported by line 457.
457. (1) B. पृथुरामस्य, J. प्रथीवोम, (2) A. F. संखं । 458. J. तंच, A. B. F. तञ्च । 459. (1) I. fare: for Afmeti, suggested by J. and the other Mss.
(2) J. दग्गतंत for अन्तर्गतस्तथा।

Page #608

60
460.
462.
Mss.
MANASARA
A F. J. पिवा, B. तथा for पि च ।
(1) I. तत्तयेर्विधि for तद्वोयावथि, suggested by J. and the other
(2) A. F. J: B. वप्रयुक् for वत्पृथक् ।
463. BIJ. विधि for वोधिः ।
464. A. B. F. J. सर्व ।
466. I. प्राज्ञो चा, A F. J. प्राज्ञौः चा for प्राज्ञश्वा ।
In the Codex Architypus the following twelve lines (466 - 477 ) are read after the line 509. This is due to some confusion.
470. A. BF. J. ईशे for तद्देशे ।
471. I. अद्यापि for रथ्यावि, suggested by J. and the other Mss. and suited to the sense.
472. I. दुर्मुखेश्वरं for परामुखे, suggested by J. A. B. F. and seems suited here.
B. adds between 472 and 473 : इति मानसारे वास्तुशास्त्रे कार्मुकविधानं नाम त्रयोदशेऽध्यायः ॥
477. (1) A B F. J. omit वोथिः ।
(2) I. सपक्ष for द्विपक्ष, suggested by J. A B F and more suited to the sense.
B. omits the lines 480 -482.
481. I faz: for af, suggested by J. and the other Mss.
A. F. omit the lines 481-482.
483. I. रुद्रसंख्या for शूद्रसंघ:, suggested by J. A. B . F. and supported by the lines 484, 485.
484. I. संप for संघ । (2) I. कालको कमुदीरितं, which is a corrupt form of the second half of line 485 omitted by the Codex Architypus but preserved in all other Mss.
Between 486_and 487, F. adds : अभिन्नमानलिंगस्य पूजामा हुर्म नोषिणः । freeमानेन पूजायां कनिनाशं प्रशस्यते ॥
487. (1) B. ईशान्ये for आग्नेये । (2) J. विप्र for नृप ।
488. (1) I. J., वायौ, B. वायैौ च for वायव्ये, suggested by A. F. (2) I. चेदश for चेदीरा suggested by J. and B. 489. J. तत्तत् and omits चैव
।

Page #609

CRITICAL NOTES : CHAPTER IX
490. A. fai for fary I
491. A. B. F. वनयेत, J. वर्णयेत् for वद्भवेत । It should be notioed that the use of two finite verbs is redundant.
492. I. J. OTÀ, A. F. UTÅ I 493. (1) I. far for fat, suggested by J. and the other M83.
(2) I. FT, J. # for a, suggested by the other M88. 494. I. ATT for the last expression suggested by J. and the other M88.
495. B. forfeq: 1 496. 1. faza for fea, suggested by J. and the other M88. 497. (1) I. J. eferat for età | A. B. F.
(2) I. faritt, J. and the other Mss. ARITET I
(3) I. TIE, A. B. F. J. ura i 498. A. F. ETTER ETA 74, B. En afay 1 499. A. F. fara cual 500. (1) B. geru i (2) I. J. ata the other M88. $TTI 501. B. FUÆ for farth! 502. I. 14 for ufatu, suggested by J. and the other Mss. 504. (1) A. F. मार्ग, I. J. मार्ग for मार्गा suggested by B.
(2) A. F. TOT, B. ut for ategi 505. I. ब्रह्मवादिक for कुर्यात् ब्रह्मक, suggested by J. and the other Mss.
507. A. F. भिन्नं for हीनं ।
508. (1) I. नवविस्तार, B. सफलं स्थान for नवलिस्थान, suggested by J. and the other Mss.
(2) A. B. F. ag for ates! 509. (1) I, प्रणव for प्रवण suggested by B.J. (2) I. यथेष्टद्वारसंयुतम् (which is the first half of line 468) for a naF97; B. HƏTTI The emendation is suggested by J. and the other Mss. The line as in the Codex Architypus is unsuited here, and it is apparently due to some confusion. See note under 465.
511. I. AT for THT, suggested by J. and the other Mss,

Page #610

MINASABA
619. A. B. F.J. तथा for अथ। यथा may give a better sense. 613. I. तस्य प्रति, B. त्तस्मादेवासुरा for तस्यावृत्त, suggested by A. B. F.J.
614. I. दिन्यश्वावे for दोन व्यक्ता चे, suggested by J. and the other Mss.
516 A. B. F. J. पुराषिकं ।
616. (1) A. F. पापेक्षकारांत, I. पापे for पाश्वे, suggested by J. and the other Mss. (2) J. पक्षाकारा for क्षत्रकाया।
517 B. दक्षिणं हयं वेश्मनो।
518 (1) A. F. संग्रामे, B. सममेवं, J. सद्ग्रामे। (2) A. F. B. प्रभू, J. प्रभू for प्रस्तु । (3) I. वारं for द्वारं, suggested by J.
519. I. fafar for atfer, suggested by J. and the other Mss. 520. (1) I. अन्तस्स्वांतब्दहिः, J. अन्तस्थितिबंहि ।
(2) B. पश्चात् for पावें । 521 I. अंशस्यात् । 522. (1) I. मस्य for मध्य, suggested by J. and the other Mss.
(2) I. सूत्र स्याद्वा for सूत्रस्य वा, suggested by J. and the other M88., sapported by later references, and a large number of quotations gathered together from different works under 'Dvara' in the writer's Dictionary.
524. A. B. F. J. मादीनि for ग्रादिषु ।
525. (1) I. मृचं for वृद्धिः , suggested by J. and the other Mss. and supported by line 527.
(3) J. सम्पदापदम्। 526. B. नासं for न्यूनं । 527. A. F. नांन, B.न वि, J.नa for मानं न । 528. J. कालं च।
529. (1) I. वोथी नामपि वया(द्वयो)देशे for वोथोनां पार्श्वयादेश, suggested by J. and the other Mss. and seems to be more expressive.
(2) A. B. F. वैदिका for वीथिका। 530. J. तलान्तं। 531. A. B. F. नदी निम्नो, J. नदीमेनां for निनोन्नतं and omits तुक्त । 532. B. प्रभूखमालयं सर्व अधिकानाथमेव च ।

Page #611

CRITICAL NOTES : CHAPTER IX
633. (1) A. F. दक्षिण for क्षीण । (2) I. चक for चैक, suggested by J. and the other Mss. and supported by the sense and later references.
636. (1) I. अन्यकादि, A. B. F J. कन्यकानि for कन्यकादि, suggested by the other Mss. 1 (2) B. धनं कुर्यात् भूमह, A. F. वरतं संगृहं शालविग्रहदासि for the second pāda.
636. (1) A. F. वर्य, B. कार्य, J. वार्य for वरद । (2) I. हस्तिनो बहू for हस्ततो वमृत् । (3) A. F. बहूलं for वभृत् ।
___537. (1) I. रोगाद्यावरत्न for लोमान्कुर्यादुक्त, suggested by J. and the other Mss. (2) I. राजा for होनं, suggested by J. and the other Mss. and supported by the required sense. (3) A. F. पतेपसा, B. प्रतित्य J. पतेत्सा for पतेत्स। ___538. (1) I. मावं for जालं, suggested by J. and the other Mss. and more suited to the context. (2) I. रस्यद्य for श्वयं काम्य । (3) I. लभन्ते, B. लमेत, A. F. लमत।
_Colophon :-A. F. I. J. दशमा, B. चतुर्दशी for मवमो।

Page #612

WANASĀRA
CHAPTER X 1. (1) A. F. aretat, B. situatat, J. gaatai for untai I (2) J. ET WAT I (3) I 2016 for TTTT, suggested by J. and supported by later references. 2. (1) I. At for arh, suggested by J. and the other Mss.
(2) B. J. for al 3. B. fast for second Tai 4. (1) I. fait for to suggested by J. and the other Mss.
(2) I. या for नं स्या। (3) A. F. विंश. B. दश for शत । 5. I. and for T77, suggested by J. and the other M88. 7. A. F. J. frafati
8. I. fx for fg, suggested by J. and the other Mss. and supported by later references.
9. I. TATUT for Natur, suggested by J. and the other Mss. and supported by later references.
11. I. gi for Tail 12. A. F. साहारि, J. संहार्य, I, संहारि for सहस्र; compare line Tabove.
13. B. I. J. THITT for TTUTTF, suggested by later referenoes ; see chapters XLI and XLII.
14. A. F. J. FT for second ya!
A. omits the lines 15 and 16. 16. B. F. det 17. I. Agafe for ACE 1, suggested by J. and the other Mes. 18. I. Agafet: J. E , the emendation follows lines 16 and 17. 19. A. F. J. त्रिदयं, B. द्वयं नादं च for त्रिशतं नन्दं ।
20. A. F. Agar Te, B. Arge: afrada 1 The repetition of FARTT should be noticed ; in the reading of A. F. there is no repetition. 21. (1) I. q for ye, suggested by J. and the other Mss.
(2) A.B.F.J. ya for ai (3) A. F. afa:, B. 27, J. afa: for Et: 1

Page #613

65
CRITICAL NOTES : CHAPTER X 22. (1) A. F. J. ETA: 1 (2) B. farmaa for faszt akart I
24. (1) I. au, B. gformat for TATT, suggested by J. and the other M88, and suited to the sense. (2) A. F. qTTU, B. atfe, J. groot for at fre
25. (1) I. a I (2) B. T a for et A. F. omits the lines 26, 27. 26. J. viet , I. and other Mss. ageri 27. B. has an additional va after the first word. 28. A. F. #a for qail 30. I. AT for a, suggested by J. and the other M88.
32. (1) I. अदायतं यावत्पदो for अर्घाधिकं वाग्य पादु, suggested by J. and the other Mss. and supported by the sense, see line 33.
(2) B. omits i 33. (1) A. B. F. tet for act I (2) A. B. F. J. ATT for fac I (3) I. farer for fafe, suggested by J. and the other M88.
34. B. &cfg for ut I 35. J. adds at after ÓTTTA I
36. (1) I. ATT for at, suggested by J. and supported by the other Mss. and later references. (2) A. F. ATTI
37. I. Acta for aa ai a, suggested by J. anl the other Mss. 39. I. aatti
40. (1) J. I. ET, B. E# for 977, suggested by A. F. and supported by later references (see line 66). (2) I. alent for a fent, suggested by J. and the other Mss.
41. (1) A. F. Á FACIE, J. Gate, B. efas I (2) A. B. F. TOT, J. THE for at: 1
42. I. ge for gut, suggested by J. and the other Mss. and supported by later references,
43. (1) B. Autatóita for the first pūda. (2) J. aa for TTI ___45. (1) B. रुद्रे राजगृहं यत्र for the first pada. (2) I. तुमिप्यते for BfAbra, suggested by A. B. F. J.
46. A. F. 9 na, B. apa, J. data for aaral 48. I. J. itge = for argene, suggested by the other M88.

Page #614

66
MĀNASĀRA 50. I. J. af for a fun, suggested by the other Mss. and more suited to the context.
52. I. Cantare: for ghai Tare:, suggested by J. and the other Mss., but A. F. have for Tosti
53. A F. नारजं for नानाजन च ।
54. (1) B. वेश्यारावेण, A. F. रावण । (2) संयुतम् for समितम् would be a better reading.
55. A. F. सक, B. सत्त tor सप्त।
57. I. at far for at IEI, suggested by J. and the other Mss.; ritetu, neither as a temple or anything else, would suit the context.
58. (1) I. aya for atTT (that which surrounds, benoe meaning Tot or enclosure) suggested by J. and the other Mss. (2) A F. acho
59. I. great for gaat:, suggested by J. and the other Mss. 60. B. प्राकार for प्रचार।
61. J. I. Atz for hel which as soggested by the other Mss., seems an improvement. 62. (1) A. F. antara for aaTaTTI (2) A. F. Fza, B. Far for
(3) I. r H for 74, sugguested by A. B.F. J. and supported by previous references.
___65. I. रथ्यैर्दिवा, B. वसात्तरः for रत्नीपा, suggested by J. and the other Mss. 67. (1) I. 4701 for op, suggested by J. and the other Mes.
(2) I. fagt for ti 68. (1) A. F. qaatfaqatafu: (2) B. Tayara' T GETTI ET TA for the second pāda. 69. (1) I. aared for afagfai, suggested by J. and the other Mes.
(2) B. aa, A. F. 73 for 1991 70. B. ut = for 49817m 1 71. (1) A. F. 79. for T4 i () B. Tot i 72. For Afa see line 54. 73. (1) A. F. 77, B. 1911 (2) A. F. A, B. hal

Page #615

CRITICAL NOTES : CHAPTER X 75. A. F. समुद्र तदितं, B. समुदं तुदसं।
77. (1) A. F. प्रदेशे तु for प्रतितटे। (2) B. दोषक, A. F. द्रोणैर्युकं श्चैव for the second pāda.
__79. I. J. दुर्लम for क्षुल्लक, suggested by A. B. F. and seems more suited to the sense.
80. A. F. नास्यात् ग्राश्रयाद, B. नरस्यादावाश्रयादु for नास्वादमग्रहार in I. J.; the emendation within brackets is suggested by B. A. F.
81. J. I. वर्धकं वप्रमोरितम् for the second pāda ; the emendation is suggested by B. and supported by the contents (see line 41 above).
82. A. F. कोष्टकम् for कोलक । 83. (1) I. वान्यान्य for वर्णान्तर । (2) B. युक्तं तु स्ववृतम् for जनैर्वृतम् ।
84. A. F. नियतं, I. निर्गम (which is apparently a copyist's unistake, see line 42), for निगमं ।
85. A. F. तल, B. भूषा for तोर।
86. (1) B. मंठप for मन्दिर । (2) I. J. स्कन्धावार समन्वितम् for स्कन्धावारमुदाहृतम्, suggested by line 42 above.
87. A. F, गृहं तस्यादिकादिका, B. गृहतश्चरिरेरितः। 88. I. हित्य प्र, B. भृत्यार्थं for हित्यर्थं ।
89. (1) A. B. F. सप्ताशति for सर्वाननि । (2) A. F. दुर्गादि, B. दुर्गाति for दुर्गाणि।
90. A. B. F. रण for वन ।
92. (1) I. मृत for वृत, suggested by J. and the other Mss. (2) B. सर्व for second पर्व । (3) A. B. F. समोपगे for समोपके ।
94. I. न for तल, suggested by J. and the other Mss. The वनदुग is defined as खजनोदकं स्तम्बगहनं वनदुर्ग in the Artha-sāstra (see the writer's Dictionary, page 259). In this line पर्जन्य may mean उदक, अन्तर may stand for गहन and गगन for ख।
97: B. दुर्गमैः for कन्दरैः।
98. I. नृपतिः सर्वेत for नृपतिस्तिष्ठेत्त, suggested by J. and the other Mss.
___99. (1) A. F. पाना for वना, and द्वरकम् for दृषकम् । (2) B. नवमेकजलाभासात् पमान्य विदुरकम् ।

Page #616

MANASARA
100. (1) I. संल for सङ्कुलं । (2) A. नानाग्निग्रामं ; B. omits this. (3) A. F. गण, B. रण, I. J. गृह, for रथ suggested by line 91. 101 A F. प्रेतमृहैरपी, B. वेद्रन्व for प्रेतादिभैरवैः ।
102 (1) A F. प्रवृष्टीभि, B. प्रर्वर्ष for शिलावर्षं । ( 2 ) I. रोपाक्यं पेश for रालोक्य वेश, suggested by J. and the other Mss. ( 3 ) B. द्विरयोग्यं वेश्मनिर्गमैः । 103. A. F'. सामकै, B. समारंभैः for सामथ्यैः । ( 2 ) J. कृतन्तन, A. F. कुतंत्र for कृतान्तं ।
68
104. I. मित्र for मिश्र, suggested by J. and the other Mss. B. संचारस्सहfare for the second pāda.
Between lines 104 and 105, lines 109-111 are repeated in the Codex Architypus.
105. A. F तत्रासीत, B. तत्राशित, J. तत्राविस्तृत for तत्रास्थितं ।
106. B. omits this line. परिघैः (खैः) is another ungrammatical form, the confusion being apparently due to analogy.
107. I. दुर्गके, B. दुर्गम, A. F. निर्गमे for निर्गम, suggested by J.
108 (1) I. हस्ति for हस्त, suggested by J. and the other Mss. (2) I. चो, B. का for को suggested by J. and the other Mss. (3) I. J.
सम् for छितम् ।
109. तदर्थं is the reading in another place, where the line is repeated ; see ncte under 104.
110. (1) I. A. F. नगरीयां B. नगराणां ।
(2) We must read either नगराणां or सर्वासां ; the former seems
more suitable.
111. A F. I. J. दिगतायतम् for उत्तर समन्वितम्, suggested by the reading of the line elsewhere and seems more suitable, see note under 104. 112. (1) I. परकन्यं for एकरध्यां । (2) A. B. चैकैक ।
(3) A. F. वर्धयेत्, B. एकवीधि विवर्धयेत्, I. विधि ।
B. omits the lines 113 - 115.
118. I. विधि for वीथि ।
114. A F. युक्त for अनुक्त ।
115. (1) A F. J वास्तु, I. वस्तु । (2) J. वानियं, A. F. वस्त्रनियं, I. वान । Colophon :—I. J. A. F. एकादशा, B. पंचदशी ।

Page #617

CRITICAL NOTES : CHAPTER XI
CHAPTER XI 1. All M88. have we preceding the first line whereof A. F. omit sites and make me as a part of the line. It should be notioed that this is one of the badly preserved chapters.
2. (1) B. agter I I. (2) J. and the other Mss. agt for
3. (1) B. ater for at suggested by J. (2) A. F. , J. OTW 1 (3) for the last pāda B. quizT TT , J. OTTAI
5. (1) A. B. F. ITÀ for gaife I (2) A. B. F. cura, J. omits this. (3) I. J. add FIAT: between lines 5 and 6.
6. (1) I. fa for fx suggested by J. and the other Mss. (3) A. P. STU, B. Fat for I
(3) J. Em, B. FHU TI
7. (1) दशैकादश is the required reading in place of दशनव । (2) B. तारमेव तत् ।
8. B. Yara, A. F. J. og fara B. divides the following 4 lines quite indifferently,
9. A. F. THTI, B. TOIT AT, J. &faci, J. ZE I (2) I. pferat:, B. omits this.
10. B. aqfa for apst; A. F. omit this word here but read it at the beginning of the next line.
11. (1) I. Ha for few suggested by J. and the other Mas. (2) I. Para for to suggested by J. and the other Mss.
12. A. F. & carmi, B. arena for the first pāda.
13. (1) A. F. fasoa, B.ma, J. am, I. are 1 (2) A. F. Tuot, B. चापनाये for सोपान । (3) A. F. स्पी, B. स्थपि, I. सूति for स्टूपि, suggested by J.
15. I. agaui for agts suggested by J. and the other Mss.

Page #618

MĀNASĀRA 16. (1) A. B. F. हम्य । (2) A. F. omit इदम् । (3) B. उक्तम्, I. J. उत्तमम् ।
17. (1) A. F. विशालद(लाद)धिकम्, J. विशालार्थ चाधिकम् । (2) J. हम्यक, B. हम्यम। ____18. A. F. तटि, B. J. तति for तत्र । The emendations within round brackets are suggested by the second pādas of lines 19 and 23, chapter XXXV. 19. (1) I. उत्सेतधस्य मानं यदोनाधिका वाधिका त्रियः।
(2) A. F. J. वाधितः, B. वादितः।
(3) The emendation within round brackets is suggested by the first pāda of line 19, chapter XXXV.
20. I. atatagfaara Rita for the second pāda suggested by J. and the other Mss.
21. (1) A. F.पौष्णिकमध्यममानं, B. पौष्टिकमानं । (2) I. पार्णिकहम्य च ata for the second pāda suggested by J. and the other Mss: this is obviously a confused reading for her read as rza by B. in the next lines. Compare line 24, chapter XXXV. ___22. (1) I. द्वयत, B. जायते for द्विगुणं suggested by J. and the other
Mss.
(2) A. F. चमाहुत कर्मत्थितम, I. चाद्भुतं मर्कयुतम् for the second pūda suggested by J. and the other Mss.
23. I. कराविकादेयं for कराधिकोदय suggested by J. and the other Mss.
25. (1) B. त्रिदश नवदांतंशकरां तकं पञ्चदश विपुलं। (2) J. क्रमदेशकरमारभ्य तं च for the first pada. (3) A. F. विकारं तं for करान्तं च । 26. (1) I. द्विद्वितलं for द्वितलं हम्यं suggested by J. and the other Mss.
(2) B. उदोरितं । 27. I. रथ for रस suggested by J. and the other Mss. 28. (1) B. हस्तेन तं for दशहस्तान्तं । (2) A, F. B. omit चेति । 29. J. करविधिं for करालयं (रान्त)। 30. (1) I. द्विद्वितल for द्वितलहये suggested by J. and the other Mss.
(2) I. मुधैरिति for मुख्य रेतत् suggested by J. and the other Mss.
__B. D. omit lines 30-39. 31. A F. पौष्णिक जयंत चात् for the second pāda. 32. (1) A. F. हस्ते विवर्धने प्रोकं हतं for the whole line. (2) I. क्रमता।

Page #619

CRITICAL NOTES : CHAPTER XI 33. A. F. विपुलान् for विपुलात् । 34. 1. सैकर, A. F. ससु for वसु suggested by J. and the other Mss. 36. (1) I. J. सप्रकार for सप्तदश suggested by the other Mss.
(2) I. विंश कथितः for पञ्चधा कथितम् suggested by J. and the
other Mss. 36. (1) A. F. J. आहे? for आरभ्य । (2) J. शत for second दश, A. F. omit this. 37. (1) A. F. J. द्वौहस्ते विवर्धने प्रोक्तं for the first pāda. (2) I. विपुलमे च तत्तत् for the second pāda suggested by J. and
the other Mss. (3) A. F. विशाल for विपुल। 41. I. J. FTET, A. F. faett for fafer suggested by the other Mss.
and supported by the context. 42. J. स्थल, A. F. स्थूल for स्तन । 43. A. F. त्रिगुणविधमुत्सेधं तत् for the second pāda 44. J. प्रेकम् for पूर्ववत् । 45. (1) A. F. omit दश । (2) A. F. स्तिथी, J. तिथौ for तिथि।
(3) I. हन्तम् for हस्तम् । 46. J. विंशस्त्वेक। 47. I. J. चेत् for चेति suggested by A. F.
48. (I) For पौष्टिक there is पार्णिक on the margin of the codear architypus. (2) A. F. च स्थले।
50. A. F. cafa, I. are for afy suggested by J.
51. It should be noticed that faufa:, fast: and farra are indifferently read in lines 50, 51.
52. (1) A. F.J. एवं च । (2) A. F. थले for तले। 53. A. F. J. आदौ चैक ।
64. (1). षडाधिक seems to be misread for शताधिक । (2) I. पश्चांशहस्त, the emendation is made-withJ. and the other Mss.
65. A. F.जनयति कत्रितयं । 68. (1) A. F. एतं । (2) A. F. पोष्ठि, पाक्षिक is written on the margin.
59. (1) A. F. मुदितं, which is the last expression of the preceding line read at the beginning of this line. (2) A. F. दो सैक for दावेक।

Page #620

MÀNASARA 60. A. F. पतं मर्म। 61. (1) J.इत्थं for दयम्, A. F. omit this word. (2) A. F.प्लीक । 62. (1) I हनुहस्तासेक for मनुहस्तन वेक suggested by J. and the other Mss.
(2) वृद्धन is apparently for वर्धनेन । (3) A. F. एकादशी। 64. I. द्विगुक्तमुदिम् for the second puda. 65. I.द्वैक for चैक suggested by J. and the other Mss. 66. A. F. संभवनमिद, A. F. रसतल जयतमितं for विपुलं पञ्चकमिति ।
67. This line is very clumsy. The ideas, however, intended to be expressed by this line are the intermediate type of the six-storeyed buildings and the height called जयद, compare lines 63, 70%; also 60-61, etc.
68. (1) I. अष्टादश for षोडश suggested by J. and the other Mss. (2) I.for 2। (3) I. विस्तार for हस्त suggested by J. and the other Mss.
71. Both in I. and J, the lines 71-88 occur after line 87.
75. Both for the sake of metre and meaning which is Warranted by the context, the expression HBA must be supplied ; I. J. have दिष्टम् after क्षुद।
76. A. F. जयता चाहु for जयदं चाद्भुतम् । 82. A. F. षट्तल। 81. A F. सप्तत्रिंशार्ध । 85. The plural form of कर in this place is peculiar. 88. I.J. रिंशद्वया। 91. A. F. एव दश शत । 93. I. J. हस्तादि सन्तु for the first pada. 94. I. राभ्याच for राभ्य चतुश्च । 96. (1) J. हस्ते for हम्य । (2) I. adds तल before विपुल । 97. (1) I. स्रप for स्तूपि, A. F. स्थपि । 98. I.हस्तपर्यंत for हस्तान्तम् ।
99. (1) I. त्रिंशाधिक for पञ्च । (2) A. F. शराद्विक for चत्वारिंशत । (3) A.F.J.हस्तान्तम् for हस्तपर्यन्तम् ।
100. (1) A. F. हस्तादिकार, I. J. पञ्चाकाष्टापश्च । 101. I.J.तल for दश। 104. A. F. मध्येकरं पादं दविकल्पमाहासं for the second pāda. 105. A. F. मधमुत् for पूर्ववत् ।

Page #621

त्रिपाद ।
CRITICAL NOTES: CHAPTER XI
110
111.
106. I. तन्त्रि, A F. वितन्त्र विततष्टैः ।
107. A passive verb like the one within braokets must be supplied in order to make the use fafus in the preceding line and पूर्वकादि here possible, even if the metre of this line be ignored.
108 (2) J त्रिगुणात् for द्विगुण । ( 3 ) I. वधीधि, J. यार्धाधिक्य, A F. वाध्याधिक ।
109
(1) J. शान्तद्वांश, A F. सांताध्यायं सक। (2) A F. श्रीपाद for
(1) 1. पाले for पौष्टि । (2) I. द्वि for वि ।
(1) A. F. क्रिया (त्रिया) for sयंश । ( 2 ) I. J. द्वात्रिंशमाधिकं, A. F. त्रिंशकमाधिक्यं बाधा ।
112. A. F. garai |
The lines 113 to 121 are lost in J.
113. A. B. पुरैरे।
118. A F. शिरान्तं, I. J. शालान्तं ।
119. A. F. स्थलान्तं शिवान्तं वा for the second pāda.
120. B. चाद्यो for अन्यो ।
122. A F. भूमाक्ष्यते ।
123 (1) I. adds क्षुद्र after चारभ्य। (2) A F द्विद्वि for द्वित्रि ।
133
121 (1) I. J. add कान्तं before स्यात् and read तुङ्ग without a बिमक । (2) A F. चैतत् महतं गोपुरे चेात्तरांत 1 (2) A. F. हस्त ।
73
126 (1) A. F. जातिहस्ते । ( 3 ) A. F. कादिशर ।
128. I. प्रभाकरस्य for प्राहारकस्य ।
129. I परभाक्शाला ।
124. I. नवम्यन्तं ।
The lines 125 to 128 are lost in J.
125. A F. पूर्ववत्का; the usual form in suoh places is the one suggested within brackets.
( 1 ) I. दन्त for द्यष्ट । ( 2 ) J. तलान्तात् । (3) I. नगे for नरे । A F. त्रितलं, J. भूतलं for त्रितलादि न ।
130.
131.
132 (1) I. न्तका for द्यर्का, A F. J. दर्का ।
136.
(1) B. गणिकानां for गभस्तिकादीनां, A F. J. omit thie word. (2) A. F. युध, B. चादपानां च प्रप्रायि ।

Page #622

MĀNASĀRA 137. (1) A. F. धारणनां for शराणां ।
(2) B. चैक तुप। 138. J. जीवोनां । (2) I. चैव for चैक । 139 (1) I. ताला for शाला । (2) I. जे for मेकं । 140. I. सौम्यकान्त for हम्येकाध ।
141. (1) All other. Mss. except the codex architypus omit the last two words of line 141 as well as the line 142 and first two words of line 143.
(3) J. कुर्यात्तत्तद्भवनाङ्गं वाथमुण्डिकारामम् । 144. J. मा वाथ मुण्डिकापमम्, B. मंगंमुदिताकारम्,
A. F. मध्यांगं वायुमुंडिताकारं । - 146. I. J. तुङ्गमण्डपं for भूमिलग्वं । Colophon :
(1) I. J. A. F. द्वादशी, B. पंचदशो।
(2) F. notices here that “in the original there is one more 11th chapter treating on different subjects”.

Page #623

CRITICAL NOTES
76
CHAPTER XII 1. (1) A. F. प्रजात्यणे, B. दिजातेत्यादि । (2) A. B. F. वर्णके for वक्ष्यते । 2. I. गर्भिण्याख्यमिहो। 5. (1) I. गर्मा सन्तु । (2) A. F. द्वारं for विन्यास । 6. A. F. गर्भपट्ट, B. गर्भवर, J. गर्भगृह । 7. I. शुक्ति for इष्ट ।
8. संसृत्य in the sense of ' removing ' is obriously the intended reading in place of संपूर्य which means 'to fill up with' B. J. तस्यांतंत् ।
9. A. I. नद्यादि for नद्यद्रि। 10. (1) B. खर्वदावन । (2) I. मृद्ग। (3) A. F. हस्तस्थलमिदस्तथा ।
12. (1) I. समुश्चैव । (2) B. दंश for दश, but only seven are actually mentioned, not ten.
13. A. F. वसकंद, B. विसुरकं for पीनकं तं । 14. I. कंत for कन्द । 16. A. F. काकाल्या, B. काकला, J. काकोलो, I. कामुल्येद्यं । 16. I. दव for अष्ट । 17. I. शाल्मी for शालिमो। 18. (1) A. F. कोद्र, B. कोडपं । (2) I. J. कुर्याद्वामे for कगुयाम्ये ।
19. A. F. I. qtfigfat for gaafia, the west is apparantly meant (see line 17, where east is mentioned).
20. A. F. कुलं। 22. I. नमानं for तनमान supplied by J. and the other Mss. . 23. B. तदोद्यान। 24. (1) I. तद्वग। (2) B. षट्पञ्च । 30. I. J. तत्रपादं for तत्तिपादं supplied by A. F. 31. B. भित्तिरान्त । 32. (1) A. F. ज्यया, B. त्रियमं । (2) B. सप्त for सर्व । 33. (1) A. B. F. तदुच्चं त्रिभागैकं । (2) A. F. धान, B. तानं for विधानं । 36. A. B. F.बहिः स्वन्त ।
(1) I. J. भितिघ्नं for भित्त्यु धनं, B. भिन्नं । (2) I.J. वर्ष वन वन्नयेत्।

Page #624

16
MÄNASARA 39. (1) I. J. पीठ for उपपीठ । (2) A. B. F. कमान्य । 40. I.J. केत्वावटे, A. F. हेत्ववटे for च तदा । 41. I.J. वेध्य, A. F. वर्ज for चार्च। 42. B. संकली। 43. A. F. गन्ना, B. गर्ने गर्भ for गच्छेत् ।
44. (1) A. F: मन्त्रं, B. मन्त्राः । (2) A. F. I. द्विगर्तस्य । Between lines 44 and 45 B adds 4 lines which have been left out by all other Mss. and are very corrupt :
पतन्मन्त्र समुच्चार्य सहितं गवयोषणैः । पश्चात्तु खण्डिलं कुर्या शुद्धशलि सुरक्षितैः॥ प्रमिपर्क पर्यन्य मंडुकंपाद तत् परमासनं ।
गर्मप्रस्तरणं कुर्यालाजपुष्पैश्च शोमितं ॥ 49. A. B. F. स्थंडिलोपहि । 50. A. F. कलशं, B. कलशोपरि, I. J. कलशाञ्जल। . . 51. I. J. मुच्च for कूर्च । 52. A. F. स्थपतिं । 64. I.J. साक्ष for चाक्ष । 67. B. विंशत् ।
58. (1) I. J. पायो for पार्यो, B. हरि पार्यादि। (2) I. J.स्थां च for स्वांच I. (3) I. J. भूतरते वतः for भूधरदेवताः।
59. I. J. सचमुचरन, B. मादि विस्वांतकं बुधः।
B. Omits the lines 60-63.
60. A. F. omit the first pāda which I. J. have left in a lacuna. A.F. divides the next three lines differently and A. leaves the first pdda of the line 62 in a lacuna which F. has omitted altogether.
62. (1) A. F.पतिपन्यस for the first word. (3) A. F. बाथवत्यरमासनं । The usual form is परमशायिक (see VII, 10).
63. (1) A. F. read second pāda of this line as that of the next line and vice versa.
(2) Between 63 and 64 I. J. repeat the line 67 and A. F. read the lines 63-66.
(3) A. F. पयो वेष्यदा, B. वेश्य for प्रस्तरखं कृत्वा ।

Page #625

CRITICAL NOTES : CHAPTER XII
__ 64. (1) A. F. ज्यालघुजलपुष्पेखक बुधैः।
(2) The expression within brackets is an unwanted repetition. 65. A. E. व्याहत्य तोयं वहिं च, B. व्याहत्यं तु ततो वह्नि । 66. A. F. पश्चाश्वम्र, B. पंचत् स्वमस्य चांतरे। 67. A. F. पयो वेष्टग, B. वेक्ष्य । 69. (1) I. J. च्छका......."त, for त्तु जाग्रता, B.त् वर्तनं ।
(2) Strict grammar usually needs 6th case ending in Bafari 70. I. J. युत..........."मदम्, B. D. रूपमन्त्रतः, A. F. श्च युदान्ततः। 71. I. J. भण्डपानां, A. F. मण्डपांत प्रवेश्यतु, B. विश्वत, for विश्वतस्तु । 72. B. संकली। 73. I.J. माजनं, A. F. भाजनात्, B. मोजयेत् ।
In the Mayamata (XII.22) the line is read thus :
पोवा शुद्ध पयो रात्रावुपोष्याधिवसेत्ततः । 76. I. J. दर्पदम् for दर्पण, but the correct form is given in line 77. 16. B. चायते कमः for चायसेन तु । 77. A. F. नरतेन तूं, B. तजतेन तं। 78. A. F. शाल्यादि विन्यसेत् क्रमात, B. शल्याद्वि द्विसेत् कमात् । ____I. I. चतुः शाल्यादि विन्यस्य क्रमा। 79. (1) A. F. धत्ते for जाति। (2) B. हं, A. F. हिंकुल । 80. (1) B. हिंतालं यान्यशेवापि । (2) I. J. स्थला for शिला, B. मणेशिला । 82. A. B. F. राजावतं ।
83. (1) A. F. शोष्वक, B. चाषेतुकैकं विनस्य । (2) A. F. मुरय वेगां जलं क्षिपेत्, B. रेचां चपं, the emended reading within brackets is suggested by Mayamata (XII. 27).
84. (1) B. अदिती प्रधिकं न्यस्य, A. F. आदिते गंडकन्यस्य । (2) अदिता seems to be the reading as suggested by B, because afera is the name of a distinct quarter. (3) B. पदम, A. F. पय।
85. (1) I. J. चास्य obviously for चार्य । (3) A. F. B. सावित्रे। 86. (1) I.J. सूतम, A. B. F. बन्न for वज्रम् । (2) I. J. केठके for कोष्ठके। 87. A. B. F. omit this line.

Page #626

0
MANASĀRA 88. I.J. दु A. B. F. मही, for भू । ____89. (1) I. पक्क for पव । (2) I. J. वासेष्टे A. भासेषु for वासेषु, B. मुक्तारमत् सुहे शेषं।
90. A. F. क्रांतेश, B. तंस । चक्र is suggested by the line 136; the emendation is necessitated by the fact that Agni is mentioned in the next line.
91. (1) B. सहस्य मुमकाष्ठके । (2) I. J. निह, A. B. सह । (3) श्रयन्त looks like us, but the latter is mentioned in line 79, besides the term herein must imply a material.
92. B. पूर्व for दूर्वा । 93. B. चैत for चैक1 (2) A. B. F. बुचा।
94. A. B. F. मूल for मृणाल, the emendation within brackets is suggested by the fact that the eight deities beginning with Mahendra are missing from the list of forty-five deities who are intended to be named in lines 79- 98 (see Chapter VII and note under line 154).
95. जयन्त, already mentioned in line 79, is apparently for पर्जन्य । (1) I. J. नन्दन for चन्दन । (2) I. J. सान्तरिक्ष । (3) I. J. क"स्त for अगुरूं त ।
96. (1) I.J. विधत्ते, the other Mss. वितथे। (2) B. मृगनाभि । वितथ already mentioned in line 80 and go along with AÈE in line 95 are apparently for qum and who are missing from the list (see note under 94).
97. (1) I. J. चे for वे च । (2) I. J. लवंक for लवङ्ग । (3) I.J. रोगे, A. B.मृङ्ग। (4) A. F. पलाल, B. पलय । (5) A. F. भवेत् । For the emendation within first brackets see notes under 94, 95, 96 ; सुग्रीव is already mentioned in line 82.
98. (1) A. F. तत् कोलकं । (2) नाग is the required reading. A. F. omit the next three lines 99-101.
99. B. घंटामंदकमेवच | The emendation within brackets is suggested by Mayamata (XII. 33).
100. (1) B. चापं। (2) B. पाश !
101. B. सावर्णन। _ 102. (1) A. B. F. इन्दाधष्ट । (2) B. दिग्भागे for कोष्ठेषु । (3) A. F. दि, B. दोन्।
103. A. B. F. निश्चलम् for निष्फलम् ।

Page #627

CRITICAL NOTES : CHAPTER XII
19. 104. (1) B. भाजनस्यमाश्चञ्च। (2) A. F. श्रेष्ठं for ताण । (3) B. परिवेष for वरवेष।
106. B. घंटादि। 107. (1) A. B. F. सह घोषैश्च ।
108. (1) A. F. भाजनाय स्वमत्ताच्च, B. माजनाधनमंतैश्च । (2) I. J पाशैल, the other Mss. भूशैल।
109. (1) B. भूङि, A. F. मधे, I. J. अनन्तस्यति । (2) I. J. तरा for घरा। The line is better read in Mayamata (XII 40):
ससागरं सशैलेन्द्रमनन्तस्थापरिस्थितम् । 111. I. J. पूरयेत्स for पूरजयेच, A. F. पूजयेत्तु ।
112. (1) A. F. सृष्टितं, B. न्यष्टकं, for स्टप्टिं (स्रष्टारं)। (2) A. B.F. ध्यान्यं for ध्यानं ।
113. (2) I. J. कारं for धारं । (2) I. J. प""मनाक, A. B. पतिं जपेत् ।
115. B.चन्द्र कोलं, A. F. चेन्द्र कोलं। The reading कोलं seems to be suggested also by the line 125.
116. A. B. विस्तारं तद्विधा । 117. I.J.दश्र for दन, B. तथाग्र। 120. B. कृष्णं ।
121. (1) I. J. स्वसनद्वा for स्थानकं चा । (3) B. एवत for पतत्तु । (3) A. J. प्रतिम, B. प्रतिमा।
122. (1) B. कोलतारसम्पद्यधं, A. F. समर्घभ्य । (2) A. F. चाफलका, I. J. तोमतारसमार्यद, B. वलकारयेत् ।
123. (1) B. चतुरस्र। (2) B. युग्मनां for जलाश्मना । 124. (1) I.J. हलका । (2) B. I.J. भोजन for भाजन । 126. (1) B. परितैरष्टकोणेषु, A. F. स्विष्टकान्यस्य । (2) I. J. टका ।
(3) A. सरत्न, B. सत्य भेषजै for सहस्र। ___127. (1) B. समं, A. F. स्थमपी for पुष्प । (2) I. J. वस्त्रं च for घरश्च। ____128. (1) A. F. चर्मादि । (2) I. J. व, B. च for वा । (3) A. F. देशिवे (के) for दक्षिणे।
129. A. F. तयोवान, B. न दोषो न for तथोपान । 130. A. B. F. प्रस्तरे वा प्रतीरथैः for विस्तरे प्रकरौ।।

Page #628

80
MANASARA
131. A. B . F. मर्ते नर्म for the first expression. 132. A. B. F. नात्युरुचं नातिनीचं च for the first pāda। 133. I. J. भूतलये गर्म अ for रुद्रालये गर्भम suggested by B. 134 (1) B. धिष्ण यत्र । ( 2 ) I. J. चिन्तं for चिन्हं । 135. A F. चिन्हं च (1) B. चिन्हं हि ।
136. The reading हैमेन for भौमेन as given in Mayamata (XII. 46) seems better in view of the fact that silver and such other things are mentioned in the following lines ; see also line 159,
1
187. (1) B. स्वास्ये for रौपयेख । (2) I. J. शं, B. शंकरू for शङ्ख । (3) I. J g for g
138. (1) A. F. गदासीने स, B. गदासीसेन । (2) A F. वायसो च, B. चायसेन ।
139 (1) I. J. दिङ् for प्राङ् । (2) I.J. तार्क्षि for तार्क्ष्य । The expression
other Mss. except I. J.
144. B. हेमं च । 146. I. J. a for at aar suggested by A. F. B. The required expression seems to be कमण्डलं वा ततेा ।
147. A. F तीक्ष्ण विन्यं, B. तीक्ष्ण वन्हिं for कृष्णवर्ण ।
between lines 140, 141 is not found in any
148. B. चरगर्भ मिहोच्यते, then adds द्विजातीनां च वर्णानां प्रतिमंत्र स्वरूपकम् । 161. 1. J तद्विनानि च, A F तविन्नाचे.... for तत्तचिन्हानि ।
162. A F. वेद for देव, which is an instance of gross carlessness. 155. A. F. चित्रं च B. कत्र्य कुंडदंडं च कुंदल द्वं द्वं for the first expres
sion.
166. I. J. चतुर्दश for चतुर्दिशि suggested by the other Mss.
158 (1) A F. गज । (2) I. J. चित्रं for छ ।
169. B. नाच निर्मितं सर्वं which is apparently the better reading. 160. I. J. यामस्य for य मध्य ।
161. B. मार्गवः for मार्गवत् ।
162. A. F. B. विवर्णे शूद्र विन्यसेत; this reading, corrupted though, supplies the missing reference to the foundations of the buildings for the Sudras who are more distinctly referred to in line 164. The

Page #629

CRITICAL NOTES : CHAPTER XII
81 Mayamata also has similarly slighted the Vaibyas and the sūdras showing its south Indian origin (XII. 77, 82):
राजद्वारे भवेद्गर्भमन्येषां तु यथार्ह कम् ।
बीजं हिरसमयं च शूदगर्भ वैश्ये च सम्मतम् ॥ 163. A. F. चैन्द, B. रुद्। 164. (1) I. J. विशाल for विशां । (2) A. B. F. रुद्राणां for शूद्राणां ।
166. The expression within brackets is not found in any other Mss. except I. J.
167. (1) A. B. प्रामादि । (2) I. J. नरादीनां । 168. B. कोटादीनां च for कोलादि । 169. B. सदापिक for चरवास्तु, A. F. शरावास तथापि वा। 173. B. विदानति, A. F. वितति, I J. विधादिति for विवर्धनात् ।
A. F. omit lines 178 and 179. 177. I. J. चायसं for च वायसा। 178 B. एषु साध्यविष्टयाम्येवं नृस्यकृतेनैती। 179. B. मायसं, A. F.मालयम् for चायसम् ।
180. (1) A. F. राकासंतु, B. राजन्येतु for the first expression. (2) B. राजतं, A. F, रजता । (3. A. F मैञ्जके, B. भाशकं for the last expression.
182. (1) B. To for ग्राम । (2) I. J. जल वेश्मस्य, other Mss. वेशस्य ।
183. (1) I.J. मुच्यते for मध्ये, suggested by A B. (2) A. B. F. नंत for गर्म । (3) B. तरांजलिं, A. F. नरांजली।
14. B. मत्स्य कूमौतु राजता for the second pāda l 185. B. I. J. विधासेतु for विन्यसेत्तु । 186. B. मध्य स्वर्ण कुलिंदं च, A. F. मध्यस्वर्ण कुलीरं च for the first
pada.
187. (1) A. B. F. भूमम्यन्तं, I. न्तु न्तं । (2) B. द्वादशं ततः, A. F. pada द्वादशाति।
A. B. F. read this line between lines 4 and 5. 188. I.J. प्रथमेषु for प्रथमे। 191. I.J. पादानमाधि for पादमाधिक्यम् । 192. I.J. माय for याम ।

Page #630

MANASĀRA
194. A.F.चेरकैस्तथा, B. चेष्टकास्तया। This line is more expressly read in Mayamata (XII, 103) :
शैले शिलामयी प्रोका एके चेटका शुभा। 197. I.J. पाश्चन्तु, the other Mss. पश्चात्तु । 198. I. J. वाम, A. योग, B. प्राम for the first वाथ । (2) B. वायन्ये चाथ । 199. B. (1) हम्र्येषु सर्वेषां । (2) I. J. सन्मै for सद, A. F. सौः। 201. B. स्कंधांतं च for गलान्तकम् । 202. A. B. F. द्वापि for ापि। 203. (1) I.J.था tor वच्चो। (2) B. वादिरलानि चोषधिरकं। 205. I. J. प्रतिष्ठदेशकालं for प्रानिष्टके शकार।
(2) I. J. तुष्टि for तुष । 206. (1) I. J. सकरस्य ची सकार स्यादु । (2) A. F. T, B. ह । 207. I.J. त्सा for था। 208. B. दीर्घ for पश्चिम । 209. I.J. चौकमिन्द्र for चोत्तरं चेन्द्र, suggested by B. 210. I. I. चाट for चौष, B.चौथरलानि । 211. I.J. कंचो for कश्यो। 212. (1) B. वे, A. F वेश for शिले । (2) A. B. F.लिङ्गानि ।
(3) B. तान गृहशिना, A. F. संगृही शिल्पना । 213. A B. पुंदेवता for पुरुषं, which is apparently the better reading. 216. (1) गर्मान्त for गर्मम । (2) I. J. गर्म, B. गर्म च ।
217. (1) A. F. I. J. यस्तु, B. यस्मिन् । (2) A. B. F. संगृहोत्वागमात्क वत्, B. गोमवेत, I. J. स्वगृहेत्वासमोक्तवन् ।
Colophon:-A. I. I. प्रयोदशी, B. षोडशो।

Page #631

CRITICAL NOTES
CHAPTER XIII 2. I. J. चा संश्रु for चापपीठं हि संधि। 3. A. F. पदे, B. यदि for तत् । 4. (1) A. F. तंशे, B दंशे for मांशेन । (2) A. B. चैक। 5. A. B. F.कान्तकम् । 6. A. B. F. भेदमुदीतम् । 7. I.J. मिथ्या for मध्य । 8. A. F.गैकांश । 9. F. विभाग for द्विभागं ।
10. B. षोडशं वापि शांतिकादीन पुरोन्नतं, A F पिशाचादि । शरोन्नतं, I. J. रिन्तिकादि शिरोन्नतम् the correct expression (within brackets) is suggested by the fact that the height is always divided into five kinds techni. cally called शान्तिक, पौष्टिक, जयद, सर्वकामिक and अद्भुत; see also lines 13, and 15.
13. A. B. F. पंचाथे for पश्चधा।
16. (1) B. gufafa for the first expression. (2) B. faut I (8) I. J. न्दिशिरो हतम् for दि शिरोन्नतम् B.-शरोन्नतम् ।
17. A. B. F. पदाध्याधिकमेववा। . 18. A. B. F. वा for च ।
19. The emendations within brackets are suggested by the line 34, etc.
22. I. J. का for कार्क, B. व त्रयोदश । 27. J. I. वास्तु for हस्त । 30. I.J. मण्डपा for दण्डमा। 31. B. दण्डे, A. F. तत्वं साध्य द्विगुग्णदंडं वा । (2) B. दरडकमेववा। 35. A. F.I.J. गमड for गण्य। 37. A. F. एकान, B. एकोन्नतं परित्यत्कं। 40. I.J. द्वादशां, A. B. द्वयांश। . A. F. omit the next two lines 41-42.

Page #632

84
41. B. मध्येतु for मर्धेन । 42. B. मध्येन for अर्धेन ।
MANASARA
43. B. पाद for भाग । 44. I. J. अंशं for अज ।
46. B. भाजिनं for वाजमं ।
47. A. F. B. चार्ध for सार्ध ।
48. A. B . F. नं भुजमेवच ।
49. (1) A F. कंठ for कम्प । (2) B. मध्ये for मधं । ( 3 ) I. J. धनेश for शेन ।
50. (1) B. कंपरं for कन्धरं । (2) A. B . F. मध्येन ।
51. I. J. द्विशान्त for द्वंरांत। (2) A. B. F. मध्येन for मर्चेन ।
52. The expression within brackets after line 52 is not found in any other Mss. except I. J.
69. I. J. त्यां षोडशा for त्यंशंषडा ।
54. (1) A. BF. त्र्यांरांच । ( 2 ) I. J वाधि for वांश ।
55. (1) I. J. साक्ष for चाक्ष suggested by A. B . F. ( 2 ) B. कं न for कम्प ।
56. A F. नवमांशकम् for the last expression |
57. I. J. चेावें वो, B. सा, A F. गो ।
68. B. चार्ध for चांशं ।
59. (1) B. किंचित् for केचित् । ( 2 ) I. J. पोठं for पीठाच्चं स्यात्. A. F. द्विशत् ।
61. I. J. सार्ध कं for चार्धकं suggested by B. and the other Mss. 62. B. कन्दरम् ।
63. A F. कंपमर्थं तदज, B. कपभन्जं तथाचार्ध्वं क्षेपणं कंपमानकं ।
The next 54 lines are lost in B.
64. (1) A F. चार्ध । (2) A F. कंठं for कन्धरं ।
65. (1) A F. उपमांशेन । ( 2 ) I. J. मथेापत्यं for चाधे। पद्म ।
66. B. इंग्शं for अधीशं ।
69. A F. चार्घा for सार्ध ।
70. (1) A F ततः for अथवा । ( 2 ) I. J. साधींशं for uकांशाधिक, but in order to make the total number 32, it is necessary to make this moulding one part as suggested by B.

Page #633

86
CRITICAL NOTES : CHAPTER XII
85 71. A. F. मध्य for अर्ध । 79. A. F. मध्येन for अर्धेन । 73. A. F. मध्यं for प्रधं । 74. A. F. fgfg for feil 75. I.J.स्तारांशं, the cther Mss. सप्रांशं । 77. I.J. त्रियंशं च सा, B. त्रितयांसं(शं) च ।
78. For reasons given under 70, fatait for Artist must be read to indicate one.
80. A. F. मध्येन for मधेन । 81. (1) A. F. मध्यं for मधं । (2) A. F. कंठं for कर्ण । 82. (1) F. विभागं for द्विभागं । (2) A. F. दवा for दल । (3) A. F.क्षेपणार्थ। 83. (1) A. F. कंठ for कणं । (2) I. J. ध्वं for र्ध। ।
84. I. J. तन्मध्ये for तदृर्वे । (2) A. F. चाधं for सार्ध । (3) A. F. कंठ for कर्ण ।
85. (1) I. J. मर्ध, B. चार्ध । (2) I. J. वार्ध, B. श्वाध । (3) A. F. चार्थके। 86. A. F. चार्थ। 87. A. F. चाधीशं। 88. (1) I. J. त्यfor प्रतिभद्र । (2) I. J. पादै "स्तु for पादतस्तु । 89. I. J. ग्णां कम for णामासनान्वितम् ।
The expression within brackets between lines 89, 90 is found only in I. J.
90. A. F. त्रिभागेन for त्रिंशतिभागेन । 91. I.J. महांशकम् for महाम्बुज । 92. A. F. कंठदृक्चार्ध, I. J. कम्यक "त्साधकम्यं । 94. A. F. कंठमप्टां । 95. (1) A. F. omit स्यात् and, in its place, read चार्ध ।
(2) A. F. गोपानकत्रि। 96. (1) I. J. वास for वाज । (2) A. F. संमितम् । 98. A. F. साधं for सार्धन्यंशं । 99. A. F. क्षेपणाधीशकं कंठंकपमध्यं । 100. B. द्वांशन्तु for द्वयं तु । 101. A. F.मत्यांशेचा for the first exprossion.

Page #634

86
MANASARA
102. A F. मध्यं for मधे । 103. A. F. चैव''''चाधं । 106. A. F. मध्येन for मर्चेन । 107. I J नपरि for नान्तरि । 108. A F. मध्यं मर्ध ।
109. A F. मध्यं for मर्ध ।
111. A F ताभ्यर्ध, I. J. तार्घार्ध for स्यात्तत्समं ।
112. A F. कंठें for कर्य ।
114. A F. read second pāda as प्रतिवाजः समीरितं ।
The next four lines lost both in I. and J. are necessary here.
115. B. चातुविं, चाब्जं कृत्वे ।
117. B. षष्ठांश तदूर्ध्वकं ।
118. B. मधींग for कम्पमधे ।
119 (1) I J पत्, A नव, B. पदमं । (2) I. J. धां for यां ।
120. A. F. afaya, B. afaya for the last expression. 121 (1) A F. नांतरे कंठे, B. चेोत्तरे कर्णे । (2) I. J. उ for चा । 122. B. सोपान for गोपान ।
123 (1) I J
before वाजनं ।
for द्व, B. ध्वं । (2) B. ङ्गातां च, A. F. have a lacuna
The expression within brackets between lines 124, 125 is found only in I. and J.
125. For उमापति suggested by B., I. J. read उमाय । 126. A. F. यत्रयेदेवमुक्तानि, B. यत्रय, I. J. येक्षयेदेव मुक्तादि ।
127 (1) A F. डेवादि, B. देतानि । (2) B. निर्गमनभिहा, A F. त्रिर्गमह याते ।
128. A F. चाप for उप ।
130 (1) B. तत्रिपादा । (2) A. B. F तुवा for ततः ।
132. B. माननं for मानेन ।
133. (1) A. B. F. दण्डसम बाथ, I. J. दण्डयाधिकं । (2) A. B. F. मेववा ।
184. This line, lost in I. J., is necessary here.
A. . F. त्रिपादाधि मेववा ।
137. I. J. बार्ध, B. चार्थ for सार्ध ।
138. B. मुख्यते, A. F. मोक्ष्यते ।

Page #635

CRITICAL NOTES: CHAPTER XIII
140. I. J. fagar
141. I. J. दण्डमानेन for हस्तमानेन, which has been described in 133. 14. A F. वार्धनिर्गमं ।
(3) A. F.
145. (1) A. F. B. भाग for भागपादादि । (2) B. मुदुनो for मू avi, B. विशां for वशात् ।
87
146. A. F. पद्मजात्येन, B. तत्र ।
148. B. मंदीन, A
F. नादीनि कंपयेत् ।
149. (1) B रन। ( 2 ) I. J. रकैरादय for पत्राद्यै suggested by the other Mss.
150. I. J. अन्येरूपमल for अन्यैर्युक्तं स्वलं
151. A. F. काखेषां मकरे, B. कर्णेषां मकरैः प्रकरं कृतं ।
F. omits the next three lines.
152. (1) A F तरै, B. तरे, व्याघ्र । ( 2 ) I. J. सिहा for सिंहा ।
153. A F. अश्वे भद्रेण, B. बिभद्रश्रेये ।
164. B. न्यान्यान्युक्तानि सर्वेषां ।
Colophon : - I. A. चतुर्दशी, B. सप्तदशो for त्रयोदशी ।

Page #636

MẢNASARA
CHAPTER XIV 2. A. F. त्रिंशद, B. द्विशतं, I. J. त्रयोदशं for त्रिंशत् । 3. B. कुंदिमदारशोन्नतं for the second pāda. 4. I.J.न्तन्त for खां ।। 7. A. B. F.चैक for एक । 8. A. B. F. कुर्यान्मसुरकान for the second pida. 9. B. जन्मादीनां तु वासानां for the first pada. 10. B. दृष्टाश पत्रकं for the second pida. 12. (1) A. F. कंठ, B. कर्काट for कर्ण । (2) B. कूपं for कम्पं । 13. B. शिवांशं for गुणांशं । 14. I. J. दङ्गं for दंशं । 17. A. B. F. विनवांशोच्चं, I. J. वासनवां"...... । 18. B. हh for कुर्यात् । 19. I.J. दि for द्वरं। 20. (1) A. F. प्रशस्या for वप्रस्य । (2) B. वप्रतुंगं च विशs for the second 21. I. J. युक्त, B. युक्त्या तु, युग्म seems to be another possible reading. 22. (1) B. विंशदं for चतुर्विधं । (2) B बद्धं मसू ।
The expression within brakets between lines 22, 23 is found only in I. and J.
23 B. साष्टांश, A. F.चाटा। (2) B.कृति tor कृते। 24. B.प्रयांशकम् for सप्तशं । 26. (1) I. J. दि for द्व। (2) B. त्रिपदं पहिके दवंशे for the second pāda. 27. I. J. कृत्ये for कृत्वा । 28 (1) B. बधे for वाजनं, A. F. omit this in lacune (2) I. a for धो। 29. I. थो for धो, B.धैं । 31. A. F. क्रममेकं ततोकंठं, B. कंपमधं तदाकणं। 33. A. F. ततो, B. तथा। The lines 36 and 36, lost in I. J., are necessary here. B. omits lines 35-37.
päda.

Page #637

OBITICAL NOTES : CHAPTER XIV
38. B. कन्धरं for कम्पनं ।
The expression within brackets between lines 43, 44 is found only in I. and J.
45. I. J. द्विंद्व, B. स्यात् द्वाघंतु for सार्धं ।
46. B. साधींशं for सप्तांशं ।
47. B. मर्धकं for मंशकं ।
49. (1) I. J. गन्धम for गजैर । (2) A F. गजैश्चैवतु ।
50. B. शदंश क्रं for the first expression
51. I. J. प for चै ।
52. I. J. fa for fa 1 (2) A. F. agar, B. omits the second pāda. 53. I. मै for पैः ।
89
54. B. दिकं for धिकं ।
55. A F. वस्यों, B. वत् साधें, I. J. r for वचो ।
57. (1) A. F. कंठ for कर्ण । ( 2 ) B. मूर्ध्नि for मूर्ध्वे ।
59
(1) B. पूर्वोक्ततत् । (2) B. कंपमंशं शराशकं, 4. F. कंपमंशांतरांशकं । 60. I. द्विं for द्व ।
61. A. B . F. प्रतिश्चैवांश ।
62. I. वर्ष for वन्न ।
63. (1) I. तै for तैति । (2) I. J. ग्रालयाम, B. ग्रालयानां ।
64. (1) B. सैाभ्यं for क्रमं । (2) For तं, B, तच् ।
The expression within brackets between lines 64. 65 is found only in I. and J.
68. A. F. कंठं for कर्ष। (2) A. F तथां कुशं ।
69. A F. द्रवंशं, B. त्रिकंपं for त्रयांशं ।
70. (1) A F. कंठाक्षं, B. कर्णांक्षं for कर्णान्तं । (2) A. F. कंपनांशाब्ज ।
71. B. omits this line but adds, between 71 and 72, the following
fifty-two lines which are hopelessly corrupt :
इंमजं स्याद्वंशश्च द्वंशं चापरि पट्टिका । दूर्ध्वे चार्धपद्मार्थं कंपकर्ण दशांशकम् । अधीशं कंवामंशेन चाधापद्मं च कारयेत् । तदूर्ध्वे कंपमधीशं चांशं चापरि कंदरं ।
"शकं चार्श्वे क्षेपण। दुर्ध्व कांबुजं । अंशवोच्च त्रियाशस्यादालिंगं चार्धभागिकम् ।

Page #638

MÂNASĀRA पकं चांतरितं चावें चाशं प्रतिवाजनं । अथवा चापपोठोच्चं तदेवांशादिकं तत्तुहयांशकं कममध्येनकारयेत् । तत्सम कंदरं प्रोक्तं कंपमधे तथाजवं । तदृर्वे च द्विमागेतु वस्त्रं कंमं प्रकारयेत । दशमांश कंप"....."यं । उत्तरं चार्धकंपं स्यात्तदृार्ध सरोरुहं । कपोतोच्चं त्रियंशं च चालिंग चार्धकं भवेत् । अंशेसंतरितं चा साधीश प्रतिवाजनं । तदंशेनांशमाधिक्यं जन्मांश.................. ...."देकंपमधेनपद्मोत्सेदं गुणांशकं । कंपमधं तथाकणं कंपमधं तथांबुजं । त्रिमागं रनपढें स्यात् दलाक्षेपणर्धकं । कंपमंशं तदुर्वे च दक्षिणं चैकमंबुजं । क्षेपणं चार्धकं चैव कर्णमेक दशांशकं । अध(थ)वार्धा कंपंच अंबुजैश्चाक्षचार्ध्वके । कपोत चार्धजरांशं मागसाधंशातरितं तथा। एकभागं प्रतिं चैव साधांशं चालवाजनं । प्रति".""द्रमितिप्रेोकं पादतैस्तु चतुर्विधं । देवभूसुरभूपानां हाणामासनान्वितं । तुंगे त्रिंशतिमागेन जन्मतुंग गुणांशकं । अर्धन कंप(म)धेतु ऋषांशेन महांब (बु)जं । पर्धकर्णहकचा .."कंपं तथांबुजं । कपोत साध्वयुग्मांशं प्रतिवाजनसंयुतं । कर्णमष्टांशकं चैवचीत्तरं चैव(क)मागिकं। । तदृवें दक्षिणं चाधं पद्मगेपानकं त्रिभिः । श(शे)षमादिशांतरितं प्रतिवाजनयुतं........"चैकमागिकं । कंपमर्ध तथाजं स्यात् कताभ्यत्रियंशकं । अर्धमशकं चैव चार्धमधं यथाक्रम । पादालिंगांतवितं चैव प्रतिवाजनसंमितं । सद्वात्रिंशतकं तं(तु)गं द्रवंशे सापानमोरितं । कंप".."नतसावं सार्धत्रिंश महांबुजं। शुदाजं चाधकंपार्घ द्वांशेनांतरितोपरि ।

Page #639

CRITICAL NOTES : CHAPTER XIV
91 कंपमधं तथापद्म पट्टिकोच्चंद्रयांशकं । पद्मकंपमर्धतथाकंपं विभागेन तु तुंगकं । विशा ........."त्तरूवें कंपमधं तथांबुजं । कपोतार्धार्धमागं स्यात्तत्सम प्रतिवाजनं । तत्कर्धेतरिकं कर्ण त्रियंशं चोत्तरांशकं । कंपं पा तथा पद्मकपोताच्चं गुणांशकं। शेषं..................................."गांतरितं। प्रतिवाजन समितं । येन त्रिंशदंशंतु तुंगं कृत्वा विशेषतः । द्वांशगा(गो)पानसंयुक्तं चाइँयुक्या स्वलंकृतं । द्विभागं जन्मतुंगं स्यात् पद्मोग्चं तत्समभवे(त)। कमेकेन कर्त्तव्यं शेषं प्रागुक्तवन्नयेत् । अथवाचिनवांशोथ न कंपयुक् ।।
.....""पूर्वोक्ततुंगमानेन पद्मकेतु विशेषतः। 72. B. पद्मके for पट्टके। 73. (1) I. द्विशं । (2) I. ऊ for ची। 74. I. दनागे, A. F. दानांगे दकाड़े। 75. A. F. पहेर्विशेषेतु । (3) A. F. पुष्पैरत्न, B. पुष्पदंतै, I. J. पुप्परक्तः। 76. B. पट्टिकामृत्वकंपाशंद for the first pada. 77. (1) B. त्रियंशं । (2) B. षट्वताकृतिमेवच for the second pida.
80. A. F. नवाधिकशता............तदा, B. नवादेकादशांशंतु दन्ता, I. J. दशांशं, the correct reading is suggested by the other Mss. and the line 65. ____81. (1) I. J. जन्मान्तं for जन्मतुंगं । (2) A. B. F. omit तद् । (3) A. F. सार्घवेदां, B. स्यात् धांशं ।
83. (1) I. 1. चार्घपद्म। (2) A. F. वेदांशं for एकांशं, B. leaves this in lacuna. ____84. (1) A. F. मर्थ, B. मध for मध्यधं । (3) B. तथायापि for तथा कम्पं । (3) A. F. कंठ for कर्म ।
86. I. J. ऊ for चो। 88. (1) B. तेषां for शेषं । (2) A. B. F. कुर्यादेवजन्म । 90. (1) A. B. F. किंचदेवं । (2) I. J. शेष for देवं । 93. A. B. F. भूमिके। 96. (1) B. A. F. एकांशं । (2) A. F. तेन, B. जन for केन।

Page #640

92
MANASARA
97. (1) B. सह for महा। (2) A. F. कंठ for क । (3) B. महांबुजं ।
A. F. omit the next 26 lines (98-123).
101. B. पाषाणांतरेतथा for the last expression |
102. B. पूर्वे for ऊर्ध्वं ।
103 (1) B. समा for समाधिक्यं । (2) B. मात्रचय for पद्म ।
104 (1) B. जन्मनोपरि । (2) B. वाचैः"
105. B. जेात्सेदा for जस्याधा ।
106 (1) B. तु for तन । (2) I. वर्ण for वन्न ।
107. B. कारकं for नामकम् ।
108
111. B. कंम ( प ) मेकेन ।
(1) B. चक्र पत्रं च । (2) I. तथाश्यकम् for च येाग्यकम् ।
112 (1) B. पद्मश। (2) B. चंशे for sयंशं ।
113. I. अंश for चांश ।
""दिकं for the second pāda.
B. omits the next 6 lines.
120. I. वर्ण for वन्न ।
121. B. उच्चबंध मञ्चबन्ध ।
122. B. तत्र for तत् and has a lacuna for हम्याणां ।
The expression within brackets between lines 122, 123 is not found in B.
123. B. शेषं षडंशकम् for the last expression |
125. B. एकैकं पंचवप्रोच्चं for the first expression।
126. B. has lacunæ for the second pāda.
Between lines 126 and 127, A. F. add one line which looks like a
repetition of the line 126 : कंपमंशकमेकांशं कंधरं च द्विभागिकं ।
127. A F. कंपक द्वाभ्यां B. कपतद्बाह्ये ।
129. I. प्रत्यधीशं B. अर्धधीशं ।
131. I. चेत्तत्तदंश, B. स्यात्तत्समं चाम् for the second pūda. 136. A F. कंठ for कर्ण ।
A. F. omit the next 4 lines.
137. B. प्रतिं चैकाशत |
138. (1) B. omits first pāda in lacune (2) B. त्रिपट्टि । 140. B. पट्टाचार्ध्व कारवे for the first pāda.
चै

Page #641

CRITICAL NOTES : CHAPTER XIV
93 The expression within brackets between lines 143, 144 is found only in I. J.
144. (1) B. afatetagaytami for the first päda. (2) A. B. F. Aberrati 145. (1) B. अर्धार्धा । (2) B. मानांशं for भूताशं। 146. I. omits चाज। 147. B. लिंगंच। 148. I. द्विशे, B. शे। 149. B. द्वाविंशदं। 150. A. F.मध्यधं ।
151. (1) B. प्रोकं तत् for the first two words. (2) I. मांशांशकं for में चाम्जकं।
153. B.चैक for चाक्ष। 155. A. F. I. शेश, B. शेन for मंशमशं । 167. A. F. मध्येन for मधेन । 161. B. अन्यशं for वन्ांशं । 162. I. द्विविं for । 164. I.J. ऊध्वशेन । 167. A. F. B. मिति for मुदीरितम् । 168. (1) I. देवानामंशनालयेत्, A. F. देवानांशंभुनालयेत्, B. देवोनां शम्भु
रालयेत् । (2) I. सिद्धयै, B. पत्यै for पालये। The expression within braokets between lines 169, 170 is found only in I and J.
170. A.F.तलांगुकं for कलांशकम् । 173. I. अथा for अधो। 174. B. कोपमं for कम्पम् । 176. I. द्विं for । 178. (1) A. F. तत्र, B. मेत for तुझं। (2) B. दृष्टाशं for पञ्चांशं ।
180. (1) I. मेतेन for मेकेन । (2) I. xि for द्वरं । (3) B. read 2nd pada as कंपमेकेन ऊर्ध्वकं।
184. (1) I. विं for द्वरं। (2) -A. F. कंठ for कर्स । 185. (1) I. विं for द्व। (2) B. चावं । (3) A. B. F. प्रति for प्रति 186. (1) B. च स्यात for चांशं शेषं । (2) I. वर्ष for वन्न। 187. A. B. F. त्रियंशकं । 190. I. ऊज़ for तदृर्वे।

Page #642

MANASABA 192. A. F. f icar, B. & frei grandi aut for the second pāda. 194. B. omits this line.
The phrase within brackets between lines 194, 195 is found only in I. and J. .
197. (1) A. F. कंठ for कर्ण । (2) B. मंगं गुणान्वितम् for the last expression.
B. omits lines 198-102. 199. I. चायो for चाधो। 200. (1) A. F. कंठ for कर्ण । (2) B. मेकेन for मेकांश । 202. A. F. तवं। 203. A. F. रेका, B. रेखां for मेकां। 204. A. F. कठैः for कर्ण । 205. A. F.सांश, B.तस्योच्चांश विस्तारं for the second pida. 206. A. F. त्रिभागेन for तभागेन । 212. B. चाध for साधं । 213. (1) B. चार्घ for साध । (2) B. स्यात् for त्तु । 214. B. चाध for साधं । 215. A. F. तत्तत्, B. तंतत्रत् for तंतत् । 216. B. प्रतिरेसांशं।
217. (1) I. विं for । (2) A. F. तत्तत् for तत्सम । (3) A. F. तोच्चयं, B. कादयं. I.J. पदमतोछयम् tor the last expression.
219. I. एकांशोक, B. एकाशं चार्वकं । 220. I.गे for के, B. omits this and adds तं after युग्मं ।
221. (1) I. सार्ध for चाध suggested by B. and the other Mss (2) पन स्यात्।
222. B. पन तंत)गं। 223. I. अथो for अधो। 224. I. सार्ध for चार्ध, suggested by B. and the other Mss. 225. A. F. अधाशक, B. अद्यधीशक, सार्धाधींशं for the first expression. 226. A. F. तुंगे, B. चांगं । 227. I. विभाग for द्विभागं । 230. I. दृा पद्मशमंशकम् for त्तदुवें पद्ममंशकम् । 231. A. F. चोपद्म, B. पद्मतुङ्गं for ऊबें पद्म।

Page #643

96
CRITICAL NOTES : CHAPTER XIV 232. I. दुर्वे पद्मांशमंशकम् for त्तदूकें पद्ममंशकम्, see note under 230; the confusion is the same.
233. A. F. कंप for पद्म ।
236. (1) A. F. गृहा, B. प्रामा for ग्राहा। (2) A. F. नस्यादि, B. स्यासादि for नासादि।
237. B. पतं चतुर्विधं ज्ञात्वा । 238. (1) A. B. F. वाथ for विधिं । (2) A. B. F. धारया for धाराय ।
239. (1) B. कमल for कलश । (2) A. F. देवां भूपति पालयेत्, B. देवभूसुर मालयम्, I. J. देवान भूपतिरायलम् for the second pada.
The expression within brackets between lines 239, 240 is found only in I. and J.
240. (1) B.तुंग for बन्ध । (2) A. B. F. ने चैकविं। 241. (1) I. दि for । (2) A. F. मध्येन for मर्धेन । 242. A. F. तत्तदृवैन । 243. I. पद्मार्धा, A. F.....धंश, B. पद्माध चाधे । 245. B. पद्यामधेन ।
246. (1) B. युग्मा for युगां । (2) A. F. कंठ, B. तत्र for कर्म । (3) A. B. F. खार्धा।
248. The expression within brackets between lines 248, 249 is found only in I. and J.
249. A. B. F. तदेवं। 250. (1) I. तदर्धेन । (2) B. अंशं for मधं । 252. A. F. मध्येन for मधेन । 263. I. ध्वं सशोभितम् for धं सरोरुहम् । 254. (1) A. F. मध्येन for मर्धेन । (2) A. F. कंठ for कर्ण । 255. A. F. मध्यन for मधेन ।
257. (1) A. F. चाश्वि, B. चास्थि । (2) I. 4 for चा। (3) B. बाह्ये कंपं सपद्मकं।
258. A. F.द्वग्न, B. ध्वस्त्र पट्टि। 259. A. F. मितिहो, B. मिहचा।
The expression within brackets between lines 259, 260 is found only in I. and J.
260. (1) B. साधं । (2) I. द्वि for द्वरं।

Page #644

96
261. A F. नहाम्बुजं, B. महाचाच्चं ।
262. (1) A. F. कंपकंठेन । (2) I. J. क्षुद्रकर्णेन कारयेत् for the second pala suggested by the other Mss.
263. (1) A. F. कंठ for कसे । (2) A. F. मध्येन for मर्धेन ।
265. A F. मध्येन for मर्धेन ।
266. (1) A. F. कंठ कर्णे for the first expression. (2) A F. मध्येन for
मर्चेन
267. B. गुणांशकं for कलांशकं ।
268.
270
मानि ।
MANASARA
273.
(1) A. F. कंठ for कर्ण । (2) B. धृक् ।
Between 273 and 274 F. repeats the lines 259-262.
274 (1) I. J. कपेाते । (2) A F. चावि for चाश्वि ।
275. (1) B. omits this line. (2) The peculiar expression द्विभागांश is
(1) A F. मध्येन for मर्धेन । ( 2 ) I. द्वि for द्व ।
(1) B. तदूर्ध्व स्पर्श के । (2) I. द्वि for द्वयं । (3) A. B. F. चालि for
apparently due to the desire to keep up the metre.
276. (1) B. व्यामाच्चं । (2) I. द्वि for द्वयं ।
277 (1) I. अर्धाङ्गु for अध्यधीशं न suggested by A. (2) B. अद्यर्थं गलं । 278. A. B . F. साधं द्वशं I. J. सार्धविंश ।
279 (1) I. द्वि for द्व, B. ध्वंशकेन । (2) A F. प्रकृति, B. प्रतिं for प्रतिमं । 280. B. एवं तु तद्विधा ।
The expression within brackets between lines 280, 281 is found only in I. and J.
281. A. B . F. रत्न for रत्नबन्ध ।
In the following 15 lines the codex architypus always reads in suggested by the other Mss. which appears to be a better
place of
reading.
सनम् ।
282. A. F. अध्य, I. J. अत्यधीशं ।
288. (1) A. वाघाचांशं, B. द्वयोश्चांत F. वापाचांशं । (2) I. तदृथ्वैध्वै नशा
284. A. F. मध्येन, B. अर्धे जं, बन्धांशं चर्धेन ।
285.
A. F. मध्येन for मर्धेन ।
287. A F. कुग्भं for कम्पं ।

Page #645

97
CRITICAL NOTES : CHAPTER XIV 288. (1) A. F. omits ॉ and adds च after न । (2) A. F. reads the second pāda as निम्रमध्येन कारयेत् ।
289. (1) A. F., for first pāda, तदृर्वेर्धन कंप स्यात् । (2) B. शिवांशक ।
291. (1) A. F. कंठ for कणं। (2) B. has an additional word शं after कर्ण। ____292. (1) I नांशं for नाज । (2) I या द्वाश, another reading द्वयोश्चांश, A. F. वाधी चांशं।
293. I.सार्ध for चार्ध । 294. B. व्याधियाभादि for व्यालरूपादि ।
The expression within brackets between lines 296, 297 is found only in I. and J.
B. omits the lines 296-299. 297. (1) A. F. बाजनं तस्या । (2) A. F. तियतकं for तदंशकं । 299. (1) I. अध for अब्जं । (2) A. F. कांशं for कम्। 300. (1) B. तु कर्णांशं for निम्नकम्पं । (2) I. ऊर्ध्वकेन, B. ऊर्ध्वनच । 302. B.क्षेपणशं। 303. B. कपातांशं। 304. B. ga' au for the first expression.
The expression within brackets between lines 304, 305 is found only, in I. and J.
305. (1) I द्विशत्वं for द्वशकं । (2) A. F. गंशकाजं । (3) B. जम्बनो। - 306. I. दि for । 308. (1) I. प्रत्य for अध्य । (2) B. प्रति । A. F. omit the lines 310-314. 311. B. तधांशकम् for शिवांशकम् । 313. B.'ग्रामादि for प्राहादि। Between lines 313 and 314 B. adds पतत्तुप्रतिबंध स्यादवभूसुरभूपतेः। 315. (1) B. वो । (2) A. F. मध्येन for मर्धेन । 316. I. दि for द्वर्ग, B., for irst plu, अंबुजं चायपतु। 318. A. F. कंठ for कर्म । 319. B.पंकजं चैव चर्ध्वि for the first pida. 321. (1) B. प्रतो । (2) I.J.'चार्य for चार्ध । 322 A. F. मध्येन for मधन ।
7

Page #646

MÄNASARA 329. (1) A. F. मध्येन for मर्चेन । (2) B. omits the second pdda. 324. B. पतत्तु for पकं तत् । (2) B. विविधं ।
827. (1) I. and J. omit this line which seems to be nocessary in order to make up the total of 26 parts.
(2) B. तंशकेगेल संयुतं for the second pada. 329. A. F. कंपमेकं तदुवें तु for the second pāda.
330. I.J. omit this line which for reason stated under 327 is necessary here.
331. I. I. पकनार्मलमेवट for दतंशकैलमेव च । 334. A. F.तोवासपष्टिका, B. व शुदपहिकां । 335, (3) A. F.कंठ । (2) B.द्वयांशोछ ।
Between lines 335 and 336, I. and J. read in a confused form the line 346 : पतचतुर्विध प्रेकिं कुतिवन्धमुदीरितम् कम्पवधं चतुर्विधम् । B. adds कंपमेफेन तत् सर्वतत्समं । निम्नकं मवेत् । These additions are out of place and have been left out by all the other Mss.
337. B. मेकं for मीशं । 340. B. सर्वालंकार संयुतं for the second pada. 341. B. चैककं पद्म for चांशकम्यं । 344. B. मष्टाशमेववा, I. J. मटाभमेवेच । 345. A. F. पट्टामदंवा पत्रपट्टिक, B. समंवाभद्रपट्टवा पद्मपद तथैवचा।
The expression within brackets between lines 346, 347 is found only in I. and J.
847. (1) B. पत पद for षट् षट् । (2) A. F. जन्मादि, B. जन्मादीन । 348. I.J. तुङ्ग for जन्म । 351. I. चान, B. चर्च। 362. (1) I. जैश्च for जोच । (2) I. सा for चा । (3) B. भाजनांशकम् । 363. (1) I. सा for चा । (2) I. सां, B. कां for चां। 364. (1) I. I for न्त । (2) I.J.चावं for चांशं। 365. I.J. वाजनान्तांशं for वाजनं चांशं । 357. B.त्रयां। 358. (1) B. प्रति for प्रतिमेक । (2) A. B. F. चैकेन ।

Page #647

CRITICAL NOTES : CHAPTER XIV
99
The expression within brackets between lines 358, 359 is found only in I. and J.
359. A. B. F. तत्रि for तत्र । 360. A. B. F. चद्विघा for चतुर्विधं ।
श्रीकान्त is stated to be of four kinds but aotually thore is only one kind described.
361. I. स्त्रियं for त्र्यंशं । 362. A. F. प्रतिशं, B. आधशतत्, I. J. अष्टाविंशं for चाष्टांशं । 363. I. कारयेत् for कन्धरं त। 364. B. has one more second pāda :-कपोताजं त्रयांशकम् । 365. I.J. repeat the lines 366-367 owing to some confusion 368. A.B. F. पद्ममे for क्षेपणम् । 369. A. F. कन्धराच्च । 971. A. F. तदृ प्रतिं चैकेन, B. ऊर्वे चालिंगमंगं च । 372. (1) I. J. पदमकान्त for श्रीकान्त ।
__(2) A. B. F. न्यसेत् tor भवेत् ।
The expression within brackets between linos 372, 373 is found only in I. and J.
373. A.B. F. अंगाना, अंशानां । 374. A.B. F. रूपेष्म for द्रव्येण ।, 376. I. सम for समुद्। 377. B. यथाकामं न for यथाशोमं तु । 378. B. उप for उपान । 379. B. विधांशी for विधानां।
Between lines 379 and 380, A, B, F. have 3 lines, (of which the first päda of the second line and the second pāda of the third lino make the line 380):
पद्मगं द्वयांतं स्यात् यथाशोभर्तु निगमं । वोच्चं तु समं वापि त्रिपादं निर्गमं भवेत् ।
वनिर्गनिनां तंचयावतू कुमुदनिर्गमं । 381. A. F.चान, B. चारू for निर्गमं । 382. A.F. पट्टकोपान। A. B. F. repeat the lines 382-383.

Page #648

100
MĪNASIRA 384. (1) B. शोमा tor स्थाशोमं । (2) A. F.चयुतो, B. बुकितो tor सहित ।
The expression within brackets between lines 384, 385 is found only in I. and J.
386. (1) I. विंशं for विदरख । (2) I. दंश for दण। 988. I. चतुष्क वा for सार्घ चतुर्दरडकं वा। 389. I. नवधाहस्तकम्, A. F. नवनांशमाकम् for मथवा हस्तानतः। 390. I. dि for त्रि। 392. A. B. F.बहिः for तत् । 393. A. F.म्वमि, B. ऐरतमामकानि। 395. (1) B. प्रकुर्वात विनिर्ममानि विशेषतश्चैव तु।
(2) A. F.चार्य for बर्य । 396. A. F. मकं, B. मदं for भर्तुः। 898. A. F. नितथ नृसिंहेन्यपि, B. यथारूपाद सेस्मनि । 999. (1) B. यथेटघो। (2) I. थोद बोदे for पतेवध । 402. A. F. पीनेप, B. बिनोप for पोठोप। 403. A. F. एवंछते सत्यतापिमित्ती, B. एवं सहन भत्री।
404. (1) A. B. F. सिम्यं for सित्र। (2) I. लक्ष्मीविय, A. F.....स्विह, for लक्ष्यसह ।
406. (1) I. , the other Mss. सह । (2) B. मसुरलेतंम्रितं । 407. B. लोकेसराहकृष्ण विकतनै भोकर चत्प्रे। 408. A. F. त्वाधीकर, I. J. अकमीधरः। 411. (1) I. विव for रिह । (2) B. लक्ष्याविहरति मुक्ति।
412. I. सुखाकृतीरन, F. सुखं च कृषीरत, A सुखं तुम्बितगत् for करं मुखं च suggested by B.
Colophon. A. J. पञ्च दश, B. चतुर्दशी।

Page #649

CRITICAL NOTES : CHAPTER AV
101
CHAPTER XV 2. I. मायादीन(न)। 3. A.B.F.J. पादं।
. I. साल पपु मसूरकम् for the second pada, B. पियस्त्रंभमात्तथा स्लोस्तम्भमदिनकम्। 6. (1) B. प्रोक्तं लानं स्वराणां च, A. F. स्थायुं चक्र, J. स्थूणं ।
(2) B. चेहप्रमाण, A. F. मय, A. F.J.मारण । (3) I. गा for मा।
(4) I.J. कम्प for कम्म। 6. A.F. धारिख, B. दारुणा for धारणं । 7. I. उत्तरायोप for चोत्तराधा व, B. उत्तरांतो। 8. I. जमादा उ for जन्मादौ चो, B. जन्मादिचो। 10. B. दिगुख सार्धपादान द्विगुलं च विशालकम् ।
B. omits the next 4 lines. 11. I. Afor धि। 12. A. F.J. सार्धहस्तसमा। 13. A. F. विशा, I. J. चतुर्थीशा। 17. (1) B. मादिस्यरंपर्जन्य गरु चाटकं भवेत् ।
(3) A. F. पकस्य, J. पत्यंश । 18. (1) I. पादान, A. F. J. मागेन, B. J. भागे।
__ (2) I. मग्रतः, A. F.माश्रितः। 19. J. तदाकार।
Between the lines 20 and 21, the line 23 is found repeated only in I. It is not obviously necessary here, and is not therefore included in the text.
23. I. श्वाश्र for चान। 24. B. मूलमुठस्तथैवच, A. F. वेदाम्र। 25. I. मूले मध्ये । (2) J. च मनं। 26. (1) A. F. समश्रे, B. समस्र, (2) I. कर्त for कर्ष, B. कंठ मानाप्रकांतक। 27. B. मध्यमं कांतं ।

Page #650

MANASARA
28. B. मध्यानं स्याच्चधोपादा चाप्रशानक प्रतिकम ।
29. J. पादा चायाश्रस्य समान्तरा ।
30. (1) A. F. 3; in the Mayamata (XV. 25) it is read as far.
खण्डम् । (2) A. B . F. J. नये न्यसेत् ।
102
31. (1) B. चाकं for चासनं । (2) A. F. पापकं for पादुकं ।
32. (1) A. F. पत्र, B. तत्र for चित्र । (2) A. F. चाग्रान्ते ।
33. A. F. पादुकांतस्य, B. दलकांतं स्यात्, J. पालिकान्त । 35. (1) I. पत्राणि for पत्रादि । (2) A. F. रक्त, J. रके for रत्न । 36. (1) A B . F. मध्या । (2) A. F. कुग्मलं, B. रुग्मलः । 37. (1) A F. J. काग्रे for अयं । (2) I. अप्राधो, B. चात्रता ।
(3) A. F. कुग्म, B. रुग्म for कुड्म ।
39. (1) B. पिनाभसं । (2) कंभा, A F. कंठ, J. B. कर्ण for कम्भ ।
45. (1) B. क्रमेण वा । (2) I. च for वा ।
46. This line is missing in I. only, but is necessary here.
47. I. वा स्मृतं for विस्तृतं suggested by the other Mss.
49. (1) A F. कंठी । (2) I. विस्ताराय, J. विस्ताराङ्घ्रि, the other Mss. विस्ताराचं ।
63. I. च for वा ।
54. A. F. क्रियेोत्कटं चोर्ध्वकंठ, B. तथाकुंडचेार्ध्वक, I. J. क ।
55. A. F ताटिकास्यं, B. तादिकास्या, I. J. नाटिकाक्यं ।
67. I. चाथो for चाघो ।
58. I. गोरिकम्, B. हलंकया, J. हारिका for हारिकम् ।
69 (1) A F. अघोभूदं । (2) A F तथेा, B तदेT, I. मथेो for मघा ।
60. J. तादि for ताटि ।
61. (1) I. प्रथा for प्रधेा । (2) A. B. F. द्विरव for वोराव ।
62. A. F. यास्यं घुर्धरदुष्टामं, I. J. पुष्पान्तं ।
63. J. चार्ध for सार्धं ।
66. I. त for न
68. A. F. अथ, B. अथवा, I. J. रथकुम्भं ।
71. A. B. F. J. तन्मूले, I. चार्ध्वमूले ।
Between the lines 71 and 72, I J add कुम्भस्तम्भम् which has boon
left out by all the other Mss; but as there is given no such heading in case of other pillars this one is also not included in the text.

Page #651

103
CRITICAL NOTES : CHAPTER XV 72. A. F. कुश for कुम्भ
73. This line is left out by I. only, but has been preserved by all other Mss. Its inclusion in the text is also suggested by line 33.
75. I. स्यादध वास्या दण्डकम् for स्यात्तदधं चास्य तुङ्गकम् । 77. B.द्वयेन दंडं for the last expression. 78. B. विस्तृतं for विस्तृतं । 79. I. अथो for अधो। 80. A. F. देदाष्टं। 81. A. F. B. कांडकं, J. कन्यकम् for कर्णकम् । Between the lines 81 and 82, J. adds तद्विस्तारं त्रिदण्डस्यात्त दबा । 83. I.प्रथा for प्रधा। 84. I. J. कुम्भवारम् । 85. I.J. जन्म for ऋजु । 86. I.श्चात्तरादव, J. स्योत्तरादोंश्च, B. रान्तं, A. F. दिंच । 87. (1) I. कोष्टपाच्यन्तमूवं । (2) J. पञ्जरादिभिः । 90. नासिकाशिखर as a single moulding is suggested by line 96. 91. (1) A. B. F. तुगं । (2) I. J. प्रयोः for आये। 92. I. रन्ध्रच for रन्ध्राष्ट। 94. I. एक for चैक। 96. A. B. F. स्थूपि। . 99. I.पकेन tor एकान। 100. (1) I.J.वि for द्वि। (2) J.चैक for एक ।
101. B, has two lines here तदुबेंच द्विमागं स्यात् वयं नासितुंगकापि तुर्ग स्याबाजनं चैकभागिकं, of these the first pāda of the first and the second pada of the second line make the line 101.
102. J. लिङ्ग for प्रालिङ्ग।
103. (1) I. समं for समन्तरितं suggested by J. and the other Mss. (8) I. दि for द्वरं।
104. B. चा, for चांशं । 105. A. F. द्वैकांशं, B. चैकांशं । 109. I. व apparently for वा, the other Mss. तत् ।
B. omits the next two lines. 113. (1) B. त्रिभागं for द्विभाग। (2) A. B. F. वलि for गल। (3) B. वित्सेदं ।

Page #652

104
MĀNABĀRA 114. For मध्यकोष्ठोत्तरं तत् A. मध्ये कोष्ठोत्तरांतं, B. मध्यकोष्ठांतमंशं स्यात् । क्षुद्रपादेन वांशकं । द्विभागं चोत्तरात् भूषितः ।
115. (1) I.R for रे । (2) I. सा for चा । (3) J. ते for तम् । 116. (1) B. सप्तांशं। (2) 1. पेटि for वेदि। (3) A. F.खंजन for वाजन । 117. J. चतुर्भागे। 118. B. समं नासीत्। 119. A. F. नासि।
B. leaves the next three lines in laounm. 120. A. F. नास्यु। 121. (1) I. बहूनास्यां च, the other Mss. र्वत्रनास्योश्च । (2) A. F. शिवरश्च । 123. A. F.J. मध्ये, B. मध्यकुक्षिं । 124. (1) B. शिरस्युपरि । (2) A. F. शिकांतं, B. रौद्रं । 125. (1) B. व्यालभावनि for वलभी। (2) I. च for वा। 126. B. पद्मो for पट्टो। 127. I. J. पडं, A. B. पद्म। 128. A. F. कुग्म, B. रुग्म for कुड़म। 129. A. B. F. स्थूपि । 130. A. B. F. वल्कादि for वल्डादि । 132. I.चैस्त for द्वैत, B. त्तत्त। 134. (1) A. B. F. मूल । (2) I. J. एक, A. B. चैक । 136. (1) I. J. पूर्ववन्त for पूर्ववत् । (2) I. J. उ for ची। 136. A. F. ममको यत्र, B. मकरैः पतिभूषितम् । 137. I. J. तचिरम् for तछिरः । 138. A. F. किंबरी, B. कबरी वस्त्र । 139. I.J. कोच for कोष्ठं च । 140. I.J. पादात् for त्रिपाद । 142. (1) A. F. फलद्यांतकतार, B. तलकाद्यांतरांतं ।
(2) A. B. F. कास्डैक । 144. (1) A. F. चध्यर्ध, B. वावय॑ and omits कम, I. J. अर्धार्ध ।
(2) I. J. विस्मृ for विस्तु । 145. (1) A. F. तटि, B. ताट, I. J. तादि । (2) I. J. वर्ण for वन्न । 147. I. J. उत्सेधोधेि , A. F. उत्सेधोत्धेन for स्यादुत्सेधं चाये।

Page #653

OBITICAL NOTES : CHAPTER XV.
106 149. A.J. आय, B. मब for भयो। 150. A. F. कंठ for कt, B. कर्ममेदन। 151 I. J. qua: for Tarafa suggested by the other Mss. 164. A. F.कं3 tor कर्ष। 155. I.J.कोच्यं for केव।
169. (1) B. मध्यमासन for the first expression. (2) A. F. सामं । (3) A. F.संपद, B.संपलवधा।
160. (1) I.J. for चां। (2) B. बोधिका for हरिता। - 161. I.J.चिरो for शिर, B.नं तच्छि ।
163. (1) I. J. कन्द for कद । (2) I. for मं । (3) I. J. अनि, the other Mss..चान।
164. A.F. समं, B. समुद् for सम । 166. (1) A. B. F. कनिमागेन । (2) A. F. कंठ for the second कर्ष । 167. (1) I. J.रत for रत। (2) A. F. पात्रादींबवि, B. पुष्परत्नेछ । 168. A. F. बोधि, B. चादित for बोधक । 189. A. F. पीठंपदा, B.पीठसदा। 170. (1) B.J. प च। (2) I. J. रके tor रले। 171. A. B.F.दन्छि ।। 173. A. F.J. पदचाट, I. सार for षट्समाए । 174. I. करें, J. कार for कठे suggested by the other Mss. The next three lines are lost in J. 176. I. कर्ष, B. काबडो for कवठ suggested by the other Mss. 178. B. कथिता संख्या for हारिरकाशं। 180. (1) A.B. F. J. मूला। (2) A. F. पति, B. बलिं । 182. J.कर्ष, I. B.A. कार for करठे। 183. (1) A. मृदुगंध्याहनं, F. मृद, B. मृदंगबादनं, J. मृडम्यादनं ।
(2) B. पंचधूनक। 184. I. रूपैर्वा, रूपंच । 186. I. सन्धि, J. सेध । (2) I. दो for त्तदो। 187. (1) I. तथो for तदधो। (2) I.सं च द्विं for Aथ दतं। 188 I. for चां, J. कम्पभागेनपाकम् for the second pāda. 189. (1) J. कुम्भोधश्चार्श्वभागे । (2) J. वढे, A. F. पदे, B. घटिप्रातादि ।

Page #654

106
MĀNASĀRA 190. (1) A. F. तानि, B. तादि । (2) I. वर्ष for as। 191. (1) I. कुद्य, A. F.J कुम । (3) I. काम्वुकम्, J काधिके ।
(2) B. प्राच्यभद्राकृतिन्यसेत् for the second pida. 192. J.दि for नि।
B. repeats here 62 lines noticed under note Ti, Chapter XIV. 193. (1) B. गृहो for भुवो, J. गुहारि । (2) J.मंशकं for मञ्च ।
(2) I. वो for चा । (3) A. B. F. केपि । 196. (1) A. B. F. omit the first two words. (2) A. B. F. शिरः। 197. B. तत्तु for कतु । 198. I. J. शङ्करत्रि, B.द्वशिके त्रिया। 199. A. F.पंचांग । 200. A. B. F.J. वरुणाय, B. भरग्रह।
The expression within brackets between tho linos 200 and 201 is found only in I and J.
202. B. तमालकालिकोत्सेधं for the first pada. 204. A. F. मध्यं, B. भूतं for मधं । 205. A. F. मध्येन for मधेन।
207. I. J. and the other Mss. कर्ष, A. F. कंठ which is more suited here.
208. (1) I. J. पञ्चान्तप, B. पद्म च । (2) I. J. ध्वक, B, शे। 211. A. F. मध्येन for मधेन ।
214. A. F. मध्ये, A. F. कंठ for कर्म and मध्य for मर्ध throughout; theso will no moro bo noticed.
215. I.J. च विं for 4 । 218. (1) B. त्रिभागं for द्विभागं । (2) A. B. F. मध्ये, I. J. मत्यर्ध । 221. A. B. प्रस्याव॑र्धन, I. J. अर्धाधैिंन । 222. A. F. स्या, B. स्यान्न । 223. (1) L.J. रक for रत्न। (2) I.J.निण्य, the other Mss. निष्पं ।
225. This is omitted by A. B.F.; it looks like repetition of the line 222.
227. (1) A. B. F. add तत् at the beginning. (2) A. F. यत्र, B. रत्न! 228. I. तत्र पादं for तत्रिपाद ।

Page #655

CRITIOAL NOTES : CHAPTER XV
107 229. I. J. अन्तराळंच, B. चान्तराले तु for the last expression.
231. (1) This line is lost in I. (2) A. B. F. भक्ति । (3) B. कुज्ये तु for कूटे च।
The expression within brackets between the lines 232 and 233 is found only in I. and J.
233. (1) I. J. तत्स्तलं सुस्तम्भ, B. F. D. सं। (2) I. श्वो for दीं। (3) I.J.M for ।
234. A. B. F. चार्थ, D. श्रीपादं चार्थमेववा (१ एनमा)। 236. A. F.J. मा, J. न्मा, D. इष्मदरडेनमनवेत् ।
236. I. and J. read this line after the line 237 but as suggested by the other Mss. it is more suited here3B D. omits this line.
___237. (1) F. वालि for पालि । (2) I. त्य for च । (3) A. F. उप, B. मु, D. मूल। - 239. (1) B. उक्तपादादि, D. उप्त । (2) I. मूलदण्डेन ।
240. I. and J. do not contain this line but without it the next lino would be unconnected. A. F. पपादां मूलपादांत मुपदण्डं समंतक, B. सपाट, समां, D. पादामूलपादान्कं(किं) उपदण्डस्पमात्रकं ।
241. (1) A. F. द्विदण्ड । (2) I. वाधिवांशकम, B. बाथवान्तरम् । 242. I. रूप for द्वित्रि, J. द्विन्यप, B. D. नित्यापाद ।
243. (1) J. कान्त for क्रम । (2) I. मूल for मूले suggested by the other Mss. (3) D. पद्मसाधितं।
244. (1) D. वेदोनमिद । (2) I. विमाव्या for ब्रह्म। (3) I.J.मोरि for मितिस्मृ। 245. This line lost in I. is obviously necessary here.
(1) B. D. चापपाद । (2) A. F. J. सपदायक्कमीरितम्, B. D. सादा. कान्तमिति स्मृतम् ।
246. D. omits this line.
247. (1) I. अन्तो for अष्टा । (2) I. कान्तमुदीरितम्, J. B. A. कान्तिमिति स्मृतम्।
248. I.पाळका, it seems to have been meant for फलका।'
The expression within brackets between the lines 260 and 251 is found only in I. and J.
251. J. त्तदारु for दाराश्च, B. पंचक्किंदारु, D. पारतुतदा।

Page #656

108
MĀNASĀBA 252. I. उत्तर for चोत्तर। 263. (1) माषा for माघादा । (2) A. B. F. J. म हार। 256 I.बद, उ. डक, B. कुधारकलवित्रादीन् । 257. I. रात्र पुस्त्वादिरदि for रात्रावुपोष्याधि । 258. (1) I. सुमहूर्तायां for तु समुत्थाय । (2) J. कर्तुः । 259. (1) B.मार्गेषु । (2) I. has a lacuna for पश्येत्तु शकुना।
260. (1) A. B. F. सम्मुख, I. सुमुखे। (2) B. मांड काठमांगा गि बलिं क्षिपेत् ।
Between the lines 260 and 261, B. reads lines 424-433. 261. I. सड़ for सङ्घ ।। 262. A. B.F. छत्र, the other Mss. चक।
263. (1) B. परो for बलिं । (2) I. पूर्ववटवृक्ष, J. घटं च, B. बटं च A. F पटं च शिखलं।
264. A. B. F. J. वस्त्रक रजक, I. वस्तुधृग्रजतं । 265. I. J. दर्पयास्यं रसमुखे दृष्ट्वा , A. F. दर्पधान्याव्य for धनधान्यं समुचि । 266. (1) A. B. F.केशं नासहीनं, I.J.केशन्तसहिता।
(2) B. विलमांडबरं तथा। 267. (1) I. J. ध्वज, B. द्विज; according to a Bengali proverb, one single Brahmin and a horoless cow are each an inauspicious sight.
(3) I. नृत्त for रत, B.दिकपालान रकवाससः। 288. (1) B.रोगी। (2).. F. "ध्यंगंदयं, B. नायांगरवकं। 269. (1) B. मार्ग संमूगता, T. J. प्रभागे संमुखं । (2) B. भवति for स्मृतम् ।
(3) A. B. F. ध्रुवं । 270. I. "...."क for नर्तक ज्यानक, A. F. नर्दकं, B. नरकै व्यासक । 271. A. F. भरयासुसुरं नामे, B. चरंडासुस्वरं । 272. (1) I. मसू for मयू । (2) I. also has दिव्यपुञ्ज। 273. A. F. पक्षी, B. पर्कि, J. पलि। 274. (1) A. F. वेधं, B. पातं for बोधं । (2) B. फणिनां । 275. B. वामात् दक्षिणा। 277. I.अन्य for अन्ध, B.पंडिनं । 278. (1) I.हरिण । (2) I. शिशं for शशं ।
279. (1) I. वक्र for वर्ण । (2) रक्तं वानं च सूनकम् for रक्त श्वानं च शूकरम, A. F.J. पादं च सूकरम् ।

Page #657

ORITICAL NOTES : CHAPTER XV
109 282. (1) I.T" for वक्ष्यामि । (2) I. I. सीम्नं for सोनि, B. कामलिमापु मेतु चेत् for the second pāda. 283. (1) J. हत्या, A. F. हुत्वा for स्थित्वा । (2) I. जमाव, A. B. F.हिजो ।
(3) I. मावे for मच्छे। .. 287. I.तदि for तदि। . 289. (1) I. निज्येर्यते, उ. नदेतत्त, A. F. निशीदेत, B. निषेवितश्या शृखुवं ।
(2) A. F.J.नं सुरान, B. ने सरान, I. मा स्वरात् for the last
___expression. 290. (1) A. F. श्वेता क्षीरं । (2) I. दुमत for त्वमम् । 291. I. दुस्तरेयं for दुःस्वरेथ ।
292. Apparently there is a confusion in the reading of the lines 292,293, the idea seems to be olear: three directions, south, east and north are intended to be placed in order of merits.
(1) J. दक्षिलेतु । (2) I. adds स्वरं before बैब, J. प्राक् । 293. (1) All Mss. begin with प्राक् which is unnecessary here.
(2) I. दु for तू । (3) A. F. समं, B. शमागुरुतरस्वरम् for the last expression. 294. (1) I. जनवमसिवत् for जानिबलिं लिपेत् ।
(2) B. यदि श्रुतं ततरामकंदुष्वन्नमनुजायोग्यं । From the line 295 down to the end of the chapter, divisions of lines are distinctly of three kinds :
I. and J. each forming a separate group and A. B. F. forming another group. Of these three divisions last one is the right one owing to sequence and sense which has been followed in the text.
According to this order I. reads between 294 and 995 the lines 367397, and then repeats 415-422, then reads 329-366, 296-327, 399-440. And J. reads between 221 and 222 the lines 367-397, and between 327 and 328the lines 329-366,327-397 and 415-422.
294. (1) I. होमान्तं, A. B F. होमा । (2) A. F. तंत्रवत, B. कुर्वित प्रवाशे चार्थवत् सुधीः।
296. (1) I. वरकं, A. F. J. चरकं. B. नगरं for चरगों। (2) A. F. वितारि, B. विदार, I. यिदौर्शव for विदारी।

Page #658

110
WANĀSABĀ ____The four demonesses intended are चरमो, पूतना, विदारी and पापराक्षसो, see chapter VIII, 52-64.
297. (1) A. F. मंगं गायाभंस्य, B. भंगहंगं च पटांग नव्यात् दुवाडनेशान कातक, I. I. गणाच्या निदान। .
299. (1) A. F. स्वरमा for रकेन । (2) B. स्तुतिं चैव सदा जपेत्, I. J. तक्षकस्य जमाक्षिपेत् ।
300. (1) I. I. मुखं, A. F. मृग, B. मृतं । (2) A. F. चामिति चोदितं, B. चादितिश्चादिति।
301. (1) I. J. विधनं, B. विरदः for वितथं । (2) I. भूषण for पूषण । 302 B. भूत, I. मन्तं for मन्नं suggested by J. and the other Mss. 303. (1) I. J. हलानि for फलानि । (2) I. अन्तं for अन्नं । 304. I. दत्वा for दद्यात् suggested by J. and the other Mss. 305. (1) F.J. शुद्ध। (2) I. कुर्या for पश्चा। 307. (1) I.श्चहा for छेदन । (2) A. F. पते, B. पति। 808. A. F. कर्तनं, B. वनरसके। 309. J. ब्रह्मात्मन, I बाह्यार्थ। 310. (1) A. B. F. तृण्यर्थ for कुर्यात् । (2) J. न पूज्यं वरदेवतः, J. वनदेवता। 311. (1) I. खा चा for वश्चा । (2) . वा for च । 312. A. F. केकरात, B. केकृतान, I. J. कैकराद् । 313. I.चिंत्यम, the other Mss. च्छिद्य चा।
316. (1) I.J.जन, B. अन्यत्र, A. अनंत, F. अन्तः। (2) A. F. जतृवंति द्विधायदि, B. चितवर्षविठं यदि for the second pāda.
316. (1) I. नव for तु सु suggested by the other Mss. (2) A. F.add स्त्री जाया between छायं and वृक्ष ।
317. B. सुमना for समना।
319. (1) I. स्निग्धं for स्थूलं suggestod by the other Mss. (2) I. वत् for युक्।
320. (1) I. उ for चो।
321. (1) I. दृष्टान्तं, the other Mss. दुष्पन्नं । (2) I. चाधर, the other Mss. छायायाम।
322. (1) I. चेत्या, J. व्छेष्ठद्यः। (2) The female trees are not clearly stated.
323. I. उतपद्यं न, J. चोत्पत्य न्य ।

Page #659

CRITICAL NOTES: CHAPTER XV
324.
I. प्राग्भागे गमनं गलं for प्राग्दिग्भागेन च मङ्गलम् ।
325
(1) I. दक्षिणे for पश्चिमे ; the idea of south is contained in चाय । (2) I. निपति ।
926. A. F. ईशाने, B. यीशेन, at the beginning of a word B. writes यो
for ई।
111
328
(1) J. गच्छ for गतमि । (2) A. F. नित्व, B. सित्व । 329. A F. मंगकरंजरं for the last expression. 330. A. F. घ''''न्य ध्यानेव, B. चान्ये द्वारेत्व ।
331. I. याति वते तरुः for यदि पतेत्तरः, B. जीवतंतितः ।
Between the lines 331 and 332 B adds :- कालासित्वमंगलं छिन्न वृक्षमयतंतिचेत् ।
332. I. ''म, the other Mss. अशुभ ।
333. I. वृत्त for वृक्षा ।
334 (1) I तत्राई, J. तत्रतो । ( 2 ) I. न्यस्ति for नास्ति ।
335. A F. समुद्दिष्ट्य ।
336. A F. पश्यन् प्रहार, J. पशूनद्रहार, B. पशुशांतितध्वामः, I. पश्चात्प्राहार
होमं ।
337. I. शाघां कृतं यान्तु, the other Mss. शान्तौ कृतायान्तु ।
339. I. संश्रितम्, J. सग्रहम् ।
340. I. कंशयः, the other Mss. सर्वशः ।
341. I. पदं नितच्चक्रमिति विरचितम्, J. पतन्ति तभुक्तमिति चिह्न लिखेत्ततः । In I.'s reading a word or two are missing without which both sense and metre are incomplete. The reading in the text is supplied by the other Mss.
344 I. हत्वा माहिषं, J. हयित्वा महिषों ।
345. I. कर्षखैस्तु for कर्षयेत्तु ।
346. B. अवतरेत्ततः ।
348. J. क्षीरिणं, the other Mss. क्षोरिणी ।
349. ( 1 ) A. F. शाखां B. शाकः, J. शाकां । (2) I. J वृत्तं for वृक्षं । (3) I. शमशापं for शमोशाखं । (4) J. तदा ।
350. ( 1 ) A F. धारिणं, B. दारिणं । (2) A F. शैत, B. चित्त for शत ।

Page #660

112
MĀNASĀRA 361. (1) A. F. कदर, B. स्वंद, उ. कृतर for कतरं । (2) B. रुकमाल।
(3) A. F. काश्चं, J. काचन्द । (4) B. नामकम् । 352. (1) I. दांच, J. द्राक्षााबा च । (2) I. स्वपि for अपि । 363. (1) A. B. F. नारिकेलं । (2) A. F. दानी for मानी। 354. (1) I. प्रासकं । (2) A. F.किंशरि, B. किंशशि । 356. B. मृदुवृश्चनोयतः for the second pida. 358. I. J. w for uaita suggested by B. 350. A. B.F.मावादेक। 360. A. B. F. विज्ञाय चाये, the othor Mss. शतमाने। 361. B. भूस्वर्गल for the first exprossion.
The expression within brackets between lines 361 and 362 is found only in I. and J.
362. I. लयं च for लयादि। 365. I. J. रज्जु for ऋजु ।
366. I. पाथ न लयात् for पादं तथाश्रयम्, A. F. तथात्रिकं, B. यदा शुद्धं तदाश्रयम् ।
367. B. देवादिशाला for यप्रदेशविशालाध । 368. I. J. पुल्यमासं for पुग्यमाघ, A. F. पुण्यं । 369. I श्रष्ठक्रिकं for श्वोचकार्तिक । 370. I. सुभिक्षे शोभने for शुक्लपक्षे शुभे ।
371. (1) I. स्कंदमाबाहनं । (2) A. F. भावुके, B. नकुर्याञ्चैवमासने, J. नकुर्गा छपमाश्यक।
373. I.लान कुर्ण", J. स्तम्भं कुर्यात्यापि सर्वशः। 374. I. मध्य for मध्ये। 375. (1) B. पादाखितन्यदावेशे वस्तनश्चं चलं तथा । (2) A. F. वस्तुनं च । 376. (1) A. F. तार, B. दान for धार । (2) I. त्ववि , B. धं द्वि । 377. (1) A. B. F. धनं for घनं । (2) I. J. B. विस्मृ for विस्तृ ।
(3) A. B. F. I. Pा for चा। 378. (1) I. धार, J. धारादारू। (2) I. क्रममन्यसेत् for the last expressiou suggested by the othor Mss.
379. I. J. चाचमनं सर्वन्धर, A. B. चाश्मनमयं चाधारं, B. चात्मन ।

Page #661

CRITICAL NOTES : CHAPTER XV
113 381. (1) I. तुमरक्त for स्यादन। (2) A. F. तो पठं, B. भावदं for the last expression.
382. I.दान्तं शिखां for दाभिमुखे । 389. J. प्रवेशे for प्रदेशे। 384. (1) B. माडपं for चण्डितं । (2) I. कुर्या for बोहगा। 385. I. पथ for अन । 386. (1) For कुम्भ, J. लम्ब। (2) For मि, J. दि ।
387. I. कपटान्तं करखादि, A. F. J. कर्पटांता करण्यादि, B. कर्पटंतु शिरोषादि
389. J. शाल्यैः । 390. I. अग्रत: for अग्रकम् । 391. J. कल्पनम् । 392. I.मा for चा । 393. B. पल्लवान कृत्वा, A. F. ढयां नव for the first expression. 394. I. भानि चा भवेत् for हादि चावहेत. A. F. हानि चावहे । 395. B. 396. (1) I. नन्दना for चन्दनं वापि । (2) I. पद्म for पुण्ड् । 397. B.सपवित्रंकरं for the first expression. 399. I. पूजयापि for पूजयेत्तु । 400. I. देह्याक, the other Mss. देयाव । 402. I. रक्तस्यव for रत्न धिया। 403. I. अर्प, other Mss. अर्च । 405. I. शिल्पं संस्थाप्य,J. शिल्पो संप्राप्य, B. शिल्पिन प्राप्य । 406. (1) A. F. गैरिका नुत, B. गैरिकावृत। (2) B. शत, A. F. ततः। 407. J.सूची।
409. (1) A. B. F. J. हेमा for हिमा। (2) J. तं for तत्, thus making FTEH masculine.
410. I. प्रयो शि for ततो घि। 413. J. देशके। 414. I. स्यानि for ह्यच।
416. (1) A. F. वदनं चाधरं, B. वदानं च दारु, J.मानं च धार, I. पूर्वमाधारं, and gaen ETĖ, where the same line is repeated owing to a confusion.
(3) I. J. A. F. प्रेक्ष्य,B. प्रेक्ष्यल।

Page #662

114
MĂNASĀRA 416. (1) B. चाहत्यदता, A. F. च"..........त्यावटतः, J. चामत्या परितत्, I. न्यावृत्त्यावटतत् and चानृसापटता क्षयेत् for क्षिपेत् ।
(2) I. क्षयेत् in this place, but the correct reading is given in another place where the line is repeated.
417. (1) I. मिन्द्र and चैन्द्रे in both J. and I. in another place.
419. The expression पुष्पराग must have been meant for पद्मराग, because first it is read somewhat differently but not clearly in another place where the line is repeated, secondly this expression is clearly mentioned in the next line.
420. J. चेन्द्र for मिन्द्र । 423. (1) I.दु for चे । (2) A. F. तथैशके, B. त्वदेशके । 424: (1) I. स्तंमतलिमिः for स्थपतिः कर्तृभिः । 427. I. मन्त्रा, J. तत्रा। 428. (1) A. F. ददेव, B. तथा। (2) J. विशेषतः । 430. B. ध्यामेञ्च, A. F. वास्तं तद्यायच । 433. B. J. पिवा for वापि। 434. A. B. F. पद्ममंठपकादिना for the last expression. 436. (1) A. F. I. मां, for ष्ठा । (2) I. ए for चै। 436. B. ब्रह्मविष्णु। 440. (1) I. तुमङ्गत: for दुकमार्गतः। (2) A. F. स्व स्व सद्मशिविगविसर्जयेत् ।
B. सद्म कर्षितान् । विसृजेत् । Colophon:-A.J.पोडशा, B. एकोनविंशो for पञ्चदशो।

Page #663

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVI
116
CHAPTER XVI 2. I. मण्डितम् for माधिकम् suggested by J. and the other Mss.
7. A. B. F. अध्यार्धरनि, J. अर्धतारनि, I. अर्धारक्षिक for the first ex. pression suggested by the other Mss. and the obvious sense.
8. B. J. भूपानां.।
9. I. सदमेमाति वशाभ्रमात्, A. F. सम्येजान वशात् क्रमात, B. सङ्कोर्णानां ततः परम् । Between the lines 12 and 13 B. adds one line :
उत्तरादि प्रदेशान्तं सर्वेषां जातिभेदतः । 18 चांशमेवच. B. दयमेवहि, J. गटतंशमेवच for the last expression.
16. A. B.F.J. second pāda गुक्यातत्प्रस्तरोदयम्, which is identical to che second püda of the line 13. 17. B. reads this line twice in the same place.
B. omits the lines 19-21. 21. A. F. रोच्चाय ।
22. A. F. विंशातु, B. विश्रांतं, I. J. चैव(क)विंशं, but the total gives 31 parts. 23. (1)-A F. उत्तरं सर्धव न्यस्य तद्वामवाजनं भवेत् , B. उत्तरं सद विस्पृश्यं अंशतः
__ शकं चैववा, I. J. पितरं साप। (2) I. J. वासनम् । 24. (1) I. J. read this line twice in the same place ; except the expressions teist and TFETT which occur alternately.
(2) A. F. बाह्यांशं । 25. I. क्रियांश, J. त्रियंश । 28. I. सार्ध for चावें। 28. I. चान्त, A. F. चैव कध्यंता। 29. J. चार्धाशं। 30. (1) A. F. रोच्चे, B. रोच। (2) B. नवांशकम् । 32. (1) J. संमाना, B. यन्मना, F. धा, A.""धभ्या, I. यमेना।
(2) B. चेत्तमं ।

Page #664

116
MĀNASARA
33. I. omits this line but it has been preserved by all the other Mss. and is necessary here.
34. I. iि for भी, B. मिः । 36. A. F. वाजनाच, B. सत्रियाणां। 41. A. F. मुधातु, B. वत्यांतु। 42. (1) B. वतं for प्रति । (2) J. वा for च । 43. A. F. omit lines 43 and 44. 44. I. मश्चि, J. मखि for पण्डि । 45. I. युकम्, A F.J. अकम् for द्वयांशकम् । 46. (1) B. नेत्र for वेत्र।
(2) B. वटमुत्तरमुष्टिका for the second pada. 47. I.J. हक्कं, B. त्रिकं, B. first pāda, पंचट्टकंपमंत्रादिः। 48. (1) J. जयन्तं. A. F. जयतिः । (2) I. वांचकः, J. वाचका । 49. A. F. लुवा, B. उपचापान । 50. A. वायंत, F. वायवा for वाचकाः । 51. A. F. मादलो, B. स्यादाभैईत । 52. B.द्वारिप for धारवं। 53. A. F. कांक, B. कांग for कान्त । 54. (1) B. मल्लिका । (2) J. गुलिका for कुलिका। 56. A. F. माधेयं, B. मादिनं for माधारं । 57.. (1) I. कं for तं । (2) I. J. मूर्धकं, B. मुदरं । 59. J. पूर्वकं शङ्ख, B. पूर्ववंशक, A. F:"पूवंशक । 61. I. नदाक B. नन्दाका, J. तदा, A. अनदाकाज । 62. I. चांशेनोर्धिन, J. न्धा चमंशेनायर्घ for the second pada. 63. J. मृणालिको। 66. A. F. वर्त B. पृष्पावतों, I. J. पुष्पवत्त। 67. A. F. द्वयंश, J. वंश। 68. I. प्रत्यर्थ, B. अद्यर्थ। 9. (1) I. a for च, B. मध्यमागेन।
(2) I.म"स्तपे""for महावाजन । 70. I. प्रथो for अघो।

Page #665

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVI
117 71. (1) I. जंगार्थ, the other Mss. तुङ्गार्ध। (2) J. चैष for चैत । (3) J.
वा for the final च।
F. omits the lines 72-74 77. I. रस्यो for रो suggested by J. and the other Mss. 79. I. पाश्र्व for ऊवें। 80. J. तुङ्ग for अंश, A. B. F.तुंगमंश । 81. A. F. मध्येन for मर्धेन। 82. (1) I. प्रत्यर्थ for अध्यर्ध । (2) A. F. J. कल्पयेत् for कारयेत् । 83. This line omitted by I. only is necessary here.
84. I. 98, J. Te, which has never before mentioned as a moulding; it should be a as suggested by the other Mss. 85. (1) I. वा for final च । (2) A. F. has always मध्य for मर्ध and this will not be noticed
any longer. 88. J. गोपानस्य । 89. J. गुलिक for कुलिक । 91. (1) A. F. कपोते। (2) I. नाट्य, A. F. नाट्यस्य, B. नाद्यंग क्षुद्रनासि । 93. (1) A. B. F. कृक for मकरै। (2) I. J. वर्ष for वन्न। 96. A. F. नासि for नासं।
96. (1) अन्धावादवि, J. अधोपाद व, B. अर्धापाननसान । (2) A. B. F. स्यात for न्यस्य । 97. (1) A. F. क्षुद्रनासि, B. क्षुदानास्ति, 1. क्षुद्रनाभि ।
(2) B. मंघ्रिकं, A. F. मध्यम for मर्धकम् । 98. (1) I. षडाविकं । (2) I. J. द्वयंशांशं, A. F. विंशांशं, B. तद् । 99. J. न्तदूवी for मूर्व । 100. I. J. तु.."the other Mss. द्वाजनं । 101. (1) I. J. तु for द्वि। (2) I. J. अंश वा। 102. I.J. उत्तडं for चांशेन, B. omits this line. 103. (1) A. F. युग्मां । (2) A. F. नाठि, B. वाज for पट्टि।। 104. I. प्रप्टो for अर्धे । 106. I.J. समेवां, A. F. मेवं for मंतु।

Page #666

118
MÄNASARA
108 (1) J. तत्यादै । (2) J. श्चैव ।
( 3 ) A F. वाघे for अधो ।
109 (1) B. धांग, J. धीश for धं च । (2) B. पादाद् ।
111. J. गणं चैव ।
112 (1) B. नयिर्वानरका मेना । (2) A F. दिना, B. यानां ।
114. A. F. अत्य, B. अभ्य, J. प्रन्यान्तरालयाः ।
117. B. चांग for शांश ।
118. (1) J. देतत्कपोतं for तत्तुङ्गप्रोक्तं । (2) A B F. दिकं for धिकं ।
119. J. भागिकम् for भेदकम् ।
120. I. पश्चादीनि for प्रच्छादन ।
121. I. पश्चाद्दा for प्रच्छाद ।
122. A F तत्र, B. चंद्र for रान्त ।
123 (1) J. वात for स्यात्त । (2) A B F. रांतकं ।
124. (1) A. F. दन, B. दनं । (2) I. शयेत् for शाययेत्, A F. शोधयेत्, B. चालयेत् ।
125 (1) J. दोंश्च for दीर्घ । (2) I. वारि for परि । (3) I. न्तकाः for न्तिकाम् ।
127. A F. J. दण्ड कं स्यात् for the last expression.
128 (1) B. वीणा । ( 2 ) I. लक्षणं for पाषाणं । ( 3 ) A. F. फलकं ।
129. I. देह for देव ।
130. (1) A. F. J. द्वादशा । (2) A F. निशेत् for न्यसेत् ।
135. J. सानतः for सानकम् ।
137 (1) I J एकपट्टि । (2) All Mss. except I. J तथा येाजयेत् । 138. A F. मालां for तौलि ।
B. omits the lines 138-141.
139. I. लुवा for लुपा ।
140. A. F'. second pūda दृष्टदार्धतु कारयेत् I J and other Mss. वृषभादन्तुरालये ।
142. I तार्वा, J. दार्थ, A. K. चा ।
143. I. J. गेहे प्रेोक्तं मम, A. B. गर्भ गेहे, the other Mss. तु चात्मना हम्यै । 145. (1) J. दूर्ध्वे । (2) J. प्रस्तार ।
146. A. F. B. omit सङ्कं and have (A. F.) त्वत्, B. वन्वर्ह : for the last expression.
147 (1) I. J. दभ for दधः । ( 2 ) I तवृक्त्रों, J. मध्यवृत्तो, B. वृत्तांतरे । 148. A F. इक्षुदंड ।

Page #667

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVI
119
149. A. F.मतुलं, B. ननतुलां । 160. A. F. तुला प्रछा, B. तुलायां छ। 151. (1) I.J. अयो for अघो। (2) I.मलक्ष । 153. A. F. कुडमलं, B. कश्मलं। 154. I.J. बिल्व for फुल्ल। 155. I. मू for चो। 156. I.J. अथ for अघो। 158. I. पोनको , J. वीरकाण्डो । 159. A. B. F. नाटकाः । 162. B. महाशालिं। 169. I. ध्वं for वाल।
B. omits the lines 171-174. 172. I.J. सस्तंभे । 173. (1) I. वास for वाज । (2) A. B. F. मुक्ति for मुष्टि । 174. (1) I. J. वास for वाज । (2) A. B. F. यदु यथा । 175. A. B. F.J. श्रेणिकां । 176. (1) I. J. तन for षण् । (8) J. दण्डहार, B. पादांवर । 177. J. दण्डस्य यु।
B. omits the lines 178-180. 181. B. प्रांतरांतरम् ।
182. (1) J. यद्य, B. यत्रभित्ति । (2) For प्रस्तरं स्यादत्तदंतरं, I. J. प्रस्तीर्याय तथोत्तरम, which is almost identioal to the second pida of line 184.
183. A. F. चाष्ट for काष्ठ। 184. (1) A. F. ध्यस्थं, B. I. धान्तं for ध्यान्तः । (2) B. तं तु सर्वतः।
B. omits the lines 185 and 186. 185. A. F.इंल। 187. I. कां for ताघ्रि , J. गुत्तरा। 188. I.वंत for वान्त । 190. J. omits this line. 191. J. शेषं for वंशे।

Page #668

120
MANASABA
192
(1) A F. तुल्यैः, B. कुर्यात् । (2) A. F. J. द्वादशा ।
194
(1) I. राद्यं for रान्तं । (2) A F तालै, B. तुल्ये for तलैः । 195. A. B. F. लम्बहस्तंचेद् ।
197. I. शिला, A F. J. शिले, B. शिलायां जे।
200. A F. किया, B. क्रियांगुन्नवशा ।
201. (1) 1. रन्धं for रीव्यं । (2) A. F. कतु, J. कर्म ।
202. B. चार्श्वभूर्ध्वे च रंगकं ।
203. B. वलक्षा ।
204. A. B. F. farà g
Colophon. — A. I. भप्तदशा, B. पोडश ।

Page #669

CHAPTER XVII
1. A F. संधिकर्मविधं वक्ष्ये शास्त्रे संक्षिप्यतेऽधुना ।
Between lines 1 and 2, I. adds three lines noted below, the last one of which is incomplete. These are quite foreign here and seem to belong to a previous chapter. They have been left out by all other Mss.
हर्यान्तरस्य चाधारं पतत्पार्य (त्पर्याय) मीरितम् । पूर्वांशकमानेन चैातरोच्च गुणांशकम् । तदूवें कम्पमेकेन तत्समं ममादयम् ॥
C. omits the first 19 lines of this chapter.
2.
I. नन्दकाराब्ज for हर्म्याणां दारु ।
4.
6. I. ग्राह्यं, J. गृह्य for संग्राह्य ।
All Mss. except I. J. read बन्धयेत् ।
7. Mayamata (XVII. 3) reads मल्ललीलम् । 8. (1) A F. वल्या, J. पक्ष्या for वेछु ।
(2) B. पूर्व, A F. पर्वत, I. J. पर्वतत् ।
(3) Mayamata (XVII. 3) reads पूकपर्व । 9. (1) B. सर्व for पर्व ।
(2) I. J. चै
पु
(3) The दन्डिक is suggested by line 18 and Mayamata (XVII.3)
10. I. एक for पत ।
11. A F. मल्या, B. मल ।
14. I. पर्वत for पर्वक supplied by J. and the other Mss.
15. A F. पूर्व, B. पूर्य, I. J. पूक for पूग ।
17. J. सन्धिश्चेष्ट ।
18. A F. बहिः for बहु ।
19. A F. कुंध, B. कुल्या for कुछ ।
20. A. B. चैक for एकैक ।
21. I. J. याध for यश्चो । 22. I J सार्धा for स्याद । 23. B. omits this line.
....

Page #670

122
MÁNASĀRA 26. A.B. F. I.,aforat, obviously meant for ofaat which is ungram. matical, the correct form being पत्या।
27. A. F. नोग्रां प्रेक्ष्य, B. बाम दक्षिणा'"for the last expression. 28. (1) B. leaves this in lacuna except the last letter णः ।
(2) A. F. महद्दोषं निनये ।
A. B. F.दिशं। The usual form is पश्येत् । 30. A. B. F. द्रव्यं for दिव्यं । 31. I. J. A. F. दारुषि, B. दारुणा ।
32. (1) I.J. दारूस A. F.दाऊं तु। (2) B. leaves the last word in laoune. 34. (1) A. F.संप्रांते, B. omits the first pāda.
(2) I. त्वाथवाधिच for त्वथापिवा। 36. A. B. F. तदनं । 37. B. leaves the second pala in lacunæ. 38. C. leaves in lacune the lines 38-41.
A. F. तदन पूर्वदणिण पश्चिमतो। 39. (1) I. J. पृथ for प्रत्य । (2) B:द्वारो।
). (1) B.यो द्वारं । (2) I. अग्रं, J.चाने।
42. (1) C. leaves the first påda in lacune and of the second päda has only गम्या त; B. leaves the second pāda in lacuna.
(2) A. कुस्यो, B. कृतस्यो, F. कुपस्यो for कट्यो।
(3) A. F. मूलांतं बहिरग्रक। 48. (1) Both B. and C. leave the first pida in lacune.
(2) A. F.नं त्वं तरग्रं। (1) C. leaves the whole line in lacunae.
(2) A. B. F. मूलं चायं चाधो मुखं । 46. I. J. गृह संप्राप्य वश्यते, B. गृहान्तं संप्रतक्ष्य(म्य)ते, A. F. गृहा सं प्रवक्ष्यश्चते।
47. Both B. and C. leave the second pāda in laounm. 48. (1) B. leaves the whole line in lacune.
(2) I. J. दिशिं, A. F. दिशं, C. दिशो।
(3) A.C. F. चांतः चार्व। . 49 (1) B. C. सचेद्य, A. F. सछेद्यं, I. J. सश्चेत: । (2) I. J. उना for दा ।

Page #671

CRITICAL NOTES CHAPTER XVII
123 50. I.J. दक्षतरा, B. मादिचैधं दक्षिणांतरं । 51. I. जना for ग्दा । (2) चाग्रोथे चा for चायाधश्ची। 52. A. F. प्रांचा , B. प्राग्वदादा, C. प्रास्वदा। 53. I. भद्रे भागानिन्; C. leaves this in lacune.
Except the first two words B. leaves the whole line ia lacunæ. 54. A. F.J. योग्येन for योगं। 55. I. द्विशयिता 56. I. शविधं for शयितं। 58. I. गीशं for ग्दिशि। . (1) F. omits the lines 59-62, B. leaves this in laoune.
(2) I. अधरात् पूर्व for प्राधाराधेय । 60. I. स्वाग्निक for स्वस्तिकं । 61. (1) J. शयित । (2) J. दक्षे। 62. (1) J. दारोः। (2) I. पर्वके for पूर्वके । 63. I. काहे for कोये। 64. (1) I. शत for क शयितं । (2) I. मेग्न उ for म्यग्रमु । 66. A. F. J. दाोग, J. दार्वाग्र। 67. J. दारुं प्रागुत्तरायकम्। 73. The lines 73 and 74 are omitted by A. F. C. J. 75. I. चाग्रं स, J. दारूं सु।। 78. A. F.C.J. युगा। B. omits this line.
80. (1) A. B. C. F. छिद्रयुक्तं तथा दारुं चाधेयं, I. चित्र। (2) I. अग्रेणं, J. त्वाधे।
81. (1) I. वस्तु, A. C. F. वास्तु । (2) I. वन्तदारुणम् for वृतदारुणा। 83. I.J. वर्ष for वन ।
86. I.J. नमेव परित्यजेत् for नाद्वैपरीत्यं चेत् suggested by all other Mss. and obviously a better reading.
87. I.हेच for दारु । 88. A. B. C. F. J. तद्दागः। 89. A. F. संत्यक्यं, B.संतर्य,C. सत्ताख्यं । 90. B.A. पञ्चैव for वच्चैव । 92. (1) I. J. दारु for तार । (2) A. F. have always कंठ for कर्म । 93. I. प्रथा कर्णस्य मध्वच द्वित्रिमेषंयुदं येजयेत्, J. युदन ।

Page #672

124
MĀNASARA
The reading as included in the text has been suggested by all other Mss. but the meter would demand the reading मध्ये क्विमधः कणं ।
___98. (1) A. F. B. C. विस्तृतार्ध, J. विस्तरान्त । (2) A. B. O. F. I, विस्मृ for विस्तृ।
99. A. B. F.पाणि, for प्राण । Between 99 and 100, B. reads the line 103. Between the lines 101 and 102, C. adds त्रिकर्ममग्रमुलेतु योजवत् । 103. J. एतत्सु for पतत्स्व । 104. (1) J. तदेत् । (2) J. त्रित्रिचूलि, I. सत्रिचूलि। 105. A. F. वालाकल, B. वार्धं कीलक । C. leaves the lines 105-107 in lacune. 106. I.J. वर्ण for वन । 107. I. चतुरनं च, J. चतुशशूलं तु।
108. (1) A. F. J. युक, B. येत् । (2) J. सन्थि पटक । (3) C. leaves in laounæ the whole line except the last word.
109. (1) C.तत्र for दन्त । (2) I.सच for सन्धिश्च । 110. (1) I. धिं चi for धिश्चां । (2) J. दु, A. F. यु, B. युक्तं ।
(3) J. यथायुक्ति which seems better, because the idea of शक्ति is implied in बल।
111. C. पदोत् for यथोत् । 116. (1) I. J.मासि for माधि । (2) J. मूले। 117. (1) A. B. C. F.F, B. शैः, C. शं । (2) A. F. C. मनां, B. स्थसं । 118. (1) I. चाचं for चाधं । (2) J. कुठचचोत्तरम् । 119. I. J. वर्खयेत् । 121. I. पुरतोक्तं स for पूर्वोक्त सन्धि ।
The remaining portion of this chapter except the last verse is lost in J.
123. I. J. कुछ for कुटय । 124. I. fafa, A. EN:, B. gut for the last expression. 125. B. मेवच for the last च । 126. B. शिला for शिखा। 127. I. सन्ध्य ये, A. B.C. F. सन्ध्या , B. C.दो, A. F.सयो। 128. I. जल for कोल।
B. omits the lines 128-129.

Page #673

CRITICAL NOTES: CHAPTER XVII
129. I. समिदन्तं, A F. B. समदंतांश, ।
C. omits the next eight lines.
132. ( 1 ) A. B. F. मध्यं स्यात् for सन्धिमध्यस्य । (2) A F. पातुकलयैकतत्
137. A F. मूलायं, B. omits this.
138. (1) B. आदौ दंडस्य । (2) A F. यछेद्य, B. वतसे । 139. A. F. षट् शिखे, B. षड्विद्या परिकीर्तिता ।
141 (1) A F. पूर्वपश्चिम, B. पूर्वचिभिः ।
(2) I. नीलं तु for कोलकं ।
142. (1) B. कुश। (2) A. B. F. यथायुक्ति, for यथां शक्ति ।
143. A F. पोट, B. पात्रि for पात्र ।
144. A. BF. मध्ये for मध्य ।
145. A. F. प्राख, for घ्राख; B. सकराघ्रि ।
146. A. BF. यथा युक्ति, I. यथा शक्ति ।
147. A. B. C. F. दारुषं ।
149. B. वा, C. विज्ञा, for वज्रा ।
150. I. साधि, other Mss. शत्रि ।
151. (1) A. F. C. शैतेषु, B. शैलेषु ।
(2) I. अ for चा ।
153. A. F. राख्युप, B. नकुशरात्रियेा, C. कुट्ट ।
154. C. दार्वार्घात् समंश्चे ।
156. A. B. C. F. fa:, I. J. fafa: 1
158. I परितापि apparently to mean विपरीते ।
159 B. परिघा for शिखा ।
160. A. B . F. मानस्यांत ; C. omits the first pāla in lacune. 161. I. विना for शिखा ।
162 ( 1 ) I. तृना for तॄणां । (2) B. श्रोत्र for शोक ।
167. B. तेषां तु, I. J. तेषां न ।
168. I. तञ्जुले for जलेश ।
170. I. चेशे, the other Mss. चेते ।
171. I. सन्धेr for सन्ध्यु ।
172 1. पदं तच्च for पुष्पदन्त, C. महेन्द्रस्य ।
125
173. This line has been lost in all the Mss. except A. F.
175 (1) I तद्दण्डिते तद्विधाते, the other Mss. दण्डिते यद्विधाने ।
(2) I प्रयास तो, the other Mss. प्रायामके ।

Page #674

MANASARA
176 (1) I. कर्मद्वयं for कर्णद्वयोर् । (2) A F. वस्तुतं, B. दस्तूयं, C. वास्तु या ।
179. I. ज्ञानत्वात् for ज्ञात्वा ।
182. A. C. F. नरंध्रकं B. नरेंद्रकं for मुक्ततरं ।
126
183. ( 1 ) A. B. C. F. कीलेन for मूलेन । ( 2 ) 1. समकामवि, B.A. C. धर्मकामार्थ ।
184. B. अर्धसंधिः, C. युद्ध ।
F. omits the lines 185-187.
188. A. B. C. F. युद्धाभावं ।
189. A. F. second pāda, नूतनैरेव संयुजेत् । A. F. omit the next three lines.
191. B. C. पूर्वोक्तं ।
193. संयुजेत् is not the usual rorm.
194. I. नूतनेन च न युज्यते for पुराणं नूतनेन च ।
197 (1) B. दंतपदास for दण्डपादेन । (2) C. युद्ध स्यात् ।
( 3 ) A. F. B. दालया for कुलया ।
198. A. F. B. C. तुलादिमूर्ध्व for कुलादिमूल । (2) AB. C. F. यथायुक्ति । 199. B. विनाशक्तिं for विनाचेाक्तं ।
200. A. F. नशिखा, B. शिखावा, C. सशिखा ।
201. A. B. CF. दर्धशक्ति ।
203. A. F. C. च स्थलेथAT, B. चनूकृतेथवा for वास्तमेव च ।
205. J वास्तु for वास्तु |
207. I. चय for बहिः ।
208
(1) J. आत्मना विजय for चार्थनाशजन ।
( 2 ) I. दह for वह ।
210. A F. संमत स्थितवा जनमांतकैः, B. मार्गतैः, I अथवतस्थिन ।
211. I. शिख नै ।
215. A F. नचधरं रहिधरं, B. नचदरंरहितं, C. नववरंर हिदर, 1. J. नवधरंगधरं ।
216. I. J. क्रमविधित, C. A. B. F. क्रमविहीन |
217 (1) I. या for धन, C. मनु । ( 2 ) रक्त विना ।
220. I. पि for प्य ।
Colophon:- A. I. अष्टादशा, B. एकविंशा, C. F. J. सप्तदशो ।

Page #675

CHAPTER XVIII
3. I. नव for रवि suggested by the other Mes. and supported by tho contents. 4. (1) A. भित्य which seems to be for मित्ति in place of भकि।
(2) I. reads Fyfà for satu tbroughout the chapter ; it will not be noticed any longer.
8. (1) I. हस्त for हस्ति । (2) A. F. J. समहेन, for स्तम्भन ।
9. (1) A. F. करी, C. कली for कर । (2) B.C. यदा for यथा। (3).A. B. C. F. हयंतु, J. हातु for शास्त्रं । (4) I. reads this line over arain with the exception of gre in place of tra; but it has not been thus repea. ted by any other Mss. and appears to be unnecessary
10. (1) I. J. एवं for एक । (2) [.J. समाने for विमाने । 11. [.हाद्विहा for भत्याद्विभक्त्या। 12. 1) J. हh for क्षुद्र । (2) I. मलं for तलं । 13. I.क्षुद्र for मध्य । 15. I. हयं for भक्त्या ।
The lines 16-19 are lost in I. but preserved by all other Mss. and are necessary here.
20. I......"न्यगमा for एकपङ्क्तयापा । 21. I. अन्त for प्रष्ट । 22. (1) I. नव, A. F. B. J. नद । (2) I. पञ्च for पङ्क्ति । (3) I. मध्यमेतत् ।
23. (1) I. वदि for पङ्क्ति । (2) I. शं स्याभा for शार्कमा। (3) I. श्रेष्ठं चतुखले।
24. (1) I. वन्द्या for पङ्क्त्या । (2) B. पद्म, C सम, for सद्म । 26. (1) A. F. पत्येश, B. चैतत्सैव, C. दशांशकं । C. omits the next four lines. 28. I. विंश for ईश । 31. J. पुल्य for पूष ।

Page #676

128
MĀNASĀRA
32 (1) B. सप्तां for सैका । (2)A. F.li for कांशं । (3) A. F. मुनिवेशं,
B. शं, C. ध्याति । (4) I. J. निधि for तिथि suggested by the
other Mss. and the context. 34. (1) J.मागिक, I. चाधिकं for काधिकं । (2) I. च for दश । 41. B. रेष्ट, I.रोए for राष्ट । 46. I. पञ्चां for पत्यं । 46. . एवं for हवं। 47. J. दिद्वि, A. B. F. द्विन, C. युग्म । 48. A. F. C. विशालेतु चैकहस्तं तथैव च । A. F. omit the next four lines. 49. J. विमायके for विमानके । 51. I. चमेवं स्याचे for भागं च श्रे। 52. I. त्यांशं, J. (ब) शं । 54. I.वंचतं चै for बतलं । 56. B. अतुविशति भागिकम्, I. J. and other Mss. अतुम्पञ्चषडंशकम् । 57. A. F. J. मध्यं, C. मध्ये ।
59. I. कम्पं च पञ्च, J. पत्नी, the other Mss. पञ्चषट् सप्ताशकम् obviously for पञ्चविंशतिकांशकम् ।
63. A. F. सप्त, C.साम्ये, for सम apparently to mean मध्य as in line 67. 66. (1) J. मध्यं । (2) J. and the other Mss. विशालके। 67. This line is lost in J. 78. A. F. B.माग स्यादष्ट । 79. J. विशालकम् । 80. J. द्वात्रिंशदंशकं। 81. I. भूरि for भूमिः 87. I. भूमिं च ।
91. In the second half of this line a reference to षहश्र and अष्टांश्र as stated in line 97 should have been made but this is unaccountably missing.
92. I. कर्षय for कात्रय, A. F. यत्र, J.कार। 93. B. नगरं; C. omits this.

Page #677

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVIII
___129 95. I. युक्तायो, J. वृत्ताधा, B. second pāda, मेतभागं यथाक्रम । 96. A. F. विटंग, 0. घंशूकं, J. चंश्रक, I. विश्रकं । 98. (1) I. चापि for वापि। (2) I. a for धो। 101. I. द्विध for द्वग्ध । 103. I. रश्मि , B. रति। 104. I. चतुर्थक for चतुर्विध । 105. A. B.C. F. दुक्क मान्त । 106. A. F. अधि, B. प्रत, C. अद for पथ । 107. I. तु for चैक । । 111. I. शानां for शैकां । (2) I. लीकृतम्, J. लान्तकम् । 115. (1) J. कुम्मोंर्वे चा for ऊर्वे च सा । (2) A. F.O. J. दलिकं पन। F.omits the lines 117 and 118 and the lines 117-120 are lost in J. 120. A. F. पायतं, B. मास्त, C. पाहतं for पावृत ।
Between the lines 122 and 123, I. adds a corrupt line which balongs to the preceding chapter : दारुमूलनताच संयोगं दारुसर्वशः।
125. I. कृतम् for वत्सगलतम् । 126. A. F. J. शिरा । (2) I. पदमाशं for बहरशं। 127. I. B. विस्मृत for विस्तृत । 129. I. B.C. विस्मृत for विस्तृत । 130. I. J. दारं for तारं । 131. (1) I. धारं for तारं ।
(2) B. omits त्रिधा। Between 132 and 133, I. reads the line 136. 133. (1) I. विमृति apparently for विहति । (2) I. थोत for धस्त ।
134. (1) J. चाधः for च तथा,। (3) A. F. तस्यच, B. वश्यता, I. पन तस्य या।
186. I. नेष्टके।
141. The lines 141-167 are suited better between lines 339 and 840.
142. J. तस्यायामं तुवा। 143. I. गलोषात्यर्ध ।

Page #678

130
MANASARA
146. I. शाश, J, वीश, B. C. धी ।
151 I. विधृला, J. विधृता A F. विस्तृद्वति, विस्मृतात्रि ।
152. I. दैव मुक्तितः for द्वैर्घ्यमुक्तम् ।
153 (1) I. कोलतार for कीलाधार । (2) 1. विहृत for विस्तृत ।
166. I. बिस्सा, J. यी रवा ।
159. A F. J. होनादि for मिन्नानि ।
160. I. ष्टाङ्ग for ष्टक ।
162. J. मूलाग्र स ।
163. (1) A. अनु, B. असूशे, C. तनु F. धनु ।
(2) I. पूर्नकृतिं, J. पूर्व्यकृशं । (3) I. परिता for वनिता ।
164. I for चे ।
167. (1) A F. पहि, I. येहि for पषा । (2) I. मोकं for प्रोक्ता ।
168. I. नेच, C. नाच J. नाच |
169. I तस्यांशं for तदर्थं ।
170. A. F. C. तल्लुपासनं, J. न्तल्पविमानकम् for तल्पवासनम् । I. ब्रणाख्यान्त, C. परिणख्यातं for मृणालान्तं ।
171
174 ( 1 ) वियत् in place of व्ययं appears to be the better reading because all the names are synonyms for the sky; the correct reading is given in line 182 (2) B. जाति, C. जानि, J. चेति for ज्योति ।
175 (1) I प्रस्तरं, J. पुष्करं (ल); see 188 (2) J. लुपा ( singular)। 177. I. चोष्ट, J. चार्वि ।
180. A. F. मनोष्य, B. मध्येष्वन्येषु, C. मत्येस्तत्मय
181 ( 1 ) I. विस्तारानमता, A. B. C. F. रं ना। (2) A. F. अबलं, B. C. अबरं ।
182. I. न्तता वियत्, A. F. नहतो विधत्, C. नाट्यतो रियेत्, J नामतेापियत् । 183. I. सृतं जत for स्तृतं ज्योतिः ।
186. I. न for तबू |
186. I. तु उन for चानन्ते, J. नन्दमें, A. F. नन्तमे, B. नवमे ।
188. ( 1 ) I. द्विंशे for इंग्रौ। (2) I. पुष्कर ।
189. The other readings are तुङ्गव्यासान्तं and तुङ्गाद्वया सान्त, compare the line 199.
190. This is lost in J. See note under 232.

Page #679

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVIII
131 191. I. मेतत्तु महि• for मुक्कमेतन्मही । 192. I. gaffer for furt afat ; see line 177. C. omits lines 193–196. 193. I. कन्धरं स्त्वया, A. F. काश्यपः, B. कश्यपिः।
Between the lines 193 and 194, I. repeats the line 191 which is not necessary here.
196. I. चाय॑ for चोरीं। 197. I. द्वि for द्वर, B. संध्यांश, C. षड्भाग। 200. A. F. वारे, B. चारे for पारे । 201. I. तु... for कूटनीयैः, B. कृढेनी; C. omits this word. 203. A. C. F. हस्ती, B. हस्ते । 204. I. J. द्रय for मध्य । 206. I. J. ."न for क्रमासापान । 209. I.J. तु पक, B. त्वेक। 210. The form intended is apparently छन्द, not छाया। 211. A. F. सावशं, C. सावशः, B. सवसा for सावरम् । 212. (1) I. J. लुठिपाकणेवि for द्वानलुपेनैव । (2) I. J. द्रतः, B. दान्तकं । 213. A. B. F. Hमि, C. म्येरि, I. J. हरिदं । The next five lines are lost in J. 214. I. न्तम for न्तं भू। 216. I. ल्प for ष्ट। 220. I.J. श्रेष्ठं for श्रेणों।
222. I. J. मध्येदि च नया for मध्यादि चान्यथा, which is also not grammatioal.
225. (1) J. त्रिपादं । (2) J. चार्धा । 226. (1) I. J. त्व for मा। (2) The other Mss. विस्तारात्तस्य । 227. A. B.C. F.यथाशोमं । 228. I. मात्रं वा। 229. (1) A. F. J. वाथ for पाद । (2) I. J. सार्ध for चाघ । 282. I.J.त्रिव for व्यव। Between the lines 232 and 233, J. reads 148-190 134. I.J. अथो for अधः।

Page #680

132
MÄNASĀRA ___235. (1) A. O. F. कर्णकर्णा, B. कन्ठात, I. J. कन्या। (2) A. B. C. F. नीत्वा सूत्रं ।
236. I. I.थो for घो।
237. (1) A. . विस्खा, B. स्थित्वा, C. चित्वा for चत्वा । (2) A. F. J. चित्र, C. व for सूत्रा।
238. I. चन्द्रमये for चन्द्र यथे suggested by J. and the other Mss. 239. B. वाजमानास्त, I. J. वासनान्त । 240. A. F. J. छिदसूत्रादधो, I. चित्र सूत्रं तथा।
241. (1) I. चित्रे, A. B. C. F. J. तच्छिद्रे । (2) A. F. J. धारात, I. तार। (3) A. B. C. F. J. वित्तमः, I. नमम् । (4) वित्तम is an impossible form, obviously it stands for faragha TA: 1
242. (1) J. श्रोत्यां । (2) I. मधु for मध्य । (3) I. कम् for का।
After this F.reads अथकामकाष्ठविधिः and A. F. करबोरबहु, कामकाष्ठविधि वक्ष्ये शृणुध्वं तत् प्रभंजना । Here A. F. .leave मानसार and take up another different Ms. called पद्मसंहिता।
Tu addition to this F. contains a portion of another Mss. This portion deals with gopura or gate-houses.
243. (1) B. करेविरवसापूर्व, C. करेवोरेविराबाहुँ। (2) I. पुटान्तं for पुटामं । 244. I. कर्णायां च, J. कर्णच्छाया। 246. C. J. बाहुल। 247. I. J. दलो भवेत् । 248. I. बम्रपाकर्षकग्ठेषु, J. and the other Mss. बहुबाहु लुपाकर्णषु । 249. (1) B. C. कूठा for कटका । (2) J. omits तु and reads प्रयोजयेन् । 251. B. जपा, C. यषा। 252. B. ममलो,.मामला। 253. (1) I. अ,J.चा। (2) J. तथा for तदा। 266. C. हम्येतं। 267. I.रुद्र for शूद। 253. (1) I. कद, J. मस्य for मध्य । (2) I. पतकं for एतत् । 259. I. देवता for तुडवदा।

Page #681

CRITICAL NOTES: CHAPTER XVIII
260.
261. I. तेच for देव ।
I. चाज for वाज ।
262. I. J. लिजुवभ्रं for ऋजुवक्त्रं, B. ऋणवद जंतु वामनः ।
263. I. J. f
(first one) for fail
264. I. J. यथा (seoond one) for तथा ।
265. B. शेखरे भूधरे तथा, C. नासिका पंजरावितं, I. J. शिखरेः ।
266. (1) C. omits this line and remaining portion of this chapter. (2) B. वलकों for फालका । (3) B. वासम J. वयसि, I. वायसि । 267. B. मृत्परोष्ठि ।
268. (1) I. J. गुलोदयस्य से for गुडेोदकसुधा ।
(2) J. यथा युत्क्या ।
270. B. कुरु चा ।
271. B. खरेध, J वालार्थ for बलार्थं ।
272 (1) I. युत्क्यान्य, J. उक्तान्य । (2) I. J. पत्ती हि B. वर्य नि ।
273. (1) B. तस्यधा । (2) I. संपदां प ।
274. (1) J. कं प्रतिं, B. कर्तुं प्रति । ( 2 ) I. J. बलार्थ for बलार्थ ।
275. I. स्या स्यात लक्षणं ।
276. B. पादौ for चादैौ ।
278. B. तत्तु विभागं भवेत् for the second pdda.
283. B. शेषं तु मौलिकान्तं, I. J. शेषान्तं लिङ्गकान्तं ।
284. (1) B. प्रस्तरं । ( 2 ) I. J. B. न्येषां शेषं । 285. (1) B. नालिकोलंबनं चैव ।
(2) I. J. चैकलम्बनं, B. तदद्वयं तुवा । 286. (1) B. पंचद्वयंश । (2) I. तद्धं for दधे ।
133
The next three lines are missing in I. but they have been preserved by all other Mss. and appear to be suitable here.
287. B. कुक्ष्यां तु नद्ध ।
288. J श्रप्त for स्पद पत्र युत् । 291. B. तस्यान्तर्गतमश्वाधिन ।
292. I. दा, B द्वेदी for द्रुम ।
295. B. ग्रवत्यबिंवि । ग्राह appears to the correct reading, compare lines 302, 313.

Page #682

184
MĀNASĀRA 296. I. व्यक्त, B. वृत्त।
297. B. गजस्योत्रकृतिः शोत्रा कुंडधारंतभास्ववत, I. J. गजश्रोत्रादिगखम्तश्रोत्र गण्डं।
298. (1) I. वेद for पादं । (2) I. कम् for वत् । 301. J. पुच्छा, B. मुच्चं for पार्थादि । 302. I. ग्रहमेव, B. ग्राममेवा। 304. B. कोत्तुंगदेशके। 305. (1) B. पत्रयुक् । (2) I मत्स्या for मध्यां, B. मध्ये । 306. (1) B. तदा । (2) B. कृत्वा कृति दृशेत्, J. दृष्टाकृति हशा। The lines 308-312 are lost in J. 308. B. भाषडं प्रादरंध्रयुक। 309. (1) B. विते for पावके । (2) B. चार्धको भुजकायुतं । 310. B. घठोदलं। 311. B. कबरी। 312. B. स्यादतिं श्रांतकंत्रयुक् । 313. B. पत्रादि for पुच्छादि । 314. B. ग्रामास्वाना, J. ग्रामश्वाना। 315. (1) I.J. केमत् for केशं। (2) B. चतुम्पा । 318. I. रवा, J.a for भू। 319. J. देवं। 324. B. मुखचंद्रास्यं । 325. B. गीतस्यतु तता। 320. B. मध्याप।
B. reads between 326 and 327 the line 331 and omits the lines 327-330,334,335,336, and 337.
327. I. वायतं, J. वाथ । 330. I. स्मयनं, J. नीडानां । 333. (1) J. कृते for first कूटे । (2) B. कूटे for the last expression. 334. (1) J. कमा, B. कमा for ममा । (2) B. देशके । 336. (1) I. स्त्रोल for स्थूल । (2) J. प्रास्यं । 337. B. सर्वेषां, other Mss. द्विजानां । 338. (1) I. A for सै, B. सयिकाकातिं । (2) B.युग्मं ।

Page #683

CRITICAL NOTES : CHAPTER XVIII
135 339. B. चात्कदेककं पिल्वकं पिल्यदिक फलं । श्री।
340. Both B. J. omit लक्षवं and have विधिना which is more suited to the context. See note under line 141.
341. I. शै for चैश, B. बोत्तुंग चेंशकाविवा। 342. B. युगमंडपकं चैव। 344. (1) B. J. स्थण्डिलं for च स्खलं। (2) B. मंच, J. खडिलं, I. मण्ड पं । 347. I. सकलं for सकली। 351. (1) I. R for रि, B. पेतु चतुष्टकां । 364. B. सूत्राणि नववस्त्राणि सत्कुशाई । 355. (1) J. सापि, B. स्थपति दानसं।
(2) J. घटान, B. तुष्ठमुपं, I. कलिकं । 356. I. J. लोभ, B. लोहै। 357. B. नवववृतचार्चेदाचार्य । 359. B. कुम्भं । 361. B. नृत्य। 362. (1) I. सा for चा । (2) I. शतं for शक्कीः । 363. I. प्रयोजयेत्, J. दिचार्चयेत् । 367. I.न्मेखा ह्यर्चमाचर्य for ल्लेखाबोजमचार्य। 370. I. सा for चा। 371. (1) I. तुका for एकान, B. मुर्तेष्टकान् । (2) J. सुधोन् । 372. (1) I. J. दु, B. वे । (2) B. रष्ठकं । 373. (1) B पागर्भ । (2) B. कृस्ववक्त्रेषलेखयेत् । Between 374 and 375, J. reads the line 378. 375. I. प्रो for श्री, B. ग्रोवं । 377. (1) J. स for वै । (2) I. तुलमहा for तुलिकया। 378. (1) J. विसृज्या, B. विसृता, I. वनमा । (2) B. तत्सर्वं । 380. I. पुष्पगन्धै। 382. I. मूलं for कूचं, B. मुचं । 383. The use of the form fotte is not idiomatic here. 384. J. रेवच, B. लवेवा, I. नेवच, for the last expression. 385. (1) I. रत्नकत्त । (2) J. प्रागुक्तवदर्चयेत् । 387. B. तत्त्रिकोतदर्धेतु मध्ये ।

Page #684

136
MĀNABĀRA 389. (1) I. अत्रप्रविनस्य, J. पुष्पं विन्यस्य, पुष्पराग is mentioned later. The intended form is perhaps प्रवाल। (2) I. स्यादु for स्य च।।
(3) B. omits lines 389-391. 390. I.नामं for रागं। 393. B. गोमेधकं । 395. I. रकं for रखें। 396. (1) B. सर्ववेषाढयो । (2) B. प्राप्तवांश्चां ।
(3) J. भूषणैः। 400. B: पतदोपरि। 401. B. चतुराष्टाकान । 402. (1) J. दिचकाशकारादिन, B. दोशानकांतेषु ।
(2) I. कवि, J. क्रमान् । 403. (1) I. कु, J. कूलकु for क्मूलकु ।
(2) J. चालयन्ती, B. मालयन त्रिः। 404. B. जलेनाभि, I. J. जलेल्यमि । 406. B. चतुरष्टकान् । 408. I.पोष for पोड। 409. (1) I. मूर्ध्नस्तु, B. मूर्ध्नि तु । (2) 1. पान for पादः। 410. (1) B. नमस्तु कंसराजादि । (2) I. राज्यं for ग्राम । 411. B. बहु विस्तृतं । 413. J. कुर्यात् which is more idiomatic than कुरु ।
414. (1) B. यजामान गृहज्ञ त्वते भक्तिश्यमुक्तिर्भवेत् कुवैत्ययजमानगृहं । (2) I. J. नृपयते for नृपालये।
(2) I. मूतो for मुक्ति। 415. B. यस्मात् कुर्याखनंदागनुत्पत्तयेतत्र च पीडान बहेते, I. J. चत्साकुर्वन्तो. नारद । __417. (1) B. गुरुयुतश्च सद्गुरुः शिस्पिकादिशः।
(2) J. नादि for नान्दि।
(3) B. गजवाहन । 418. (1) I. स्य for सह । (2) B. सवितागृहं Colophon :-I. एकोनविंशो, J. अष्टाविंशो
B.द्वाविंशो, for अष्टादशोभ्यायः ।

Page #685

CHAPTER XIX 1. (1) J. भीम for भूमि ।
(2) C. omits the first 70 lines of this chapter. 2. (1) J.ज्योति for जाति । (2) I. छद for छन्दं suggested by references and all other Mss.
3. I. हर्ये for हम्यं suggested by the other Mss. 4. (1) I. चन्द्रचाद for छन्द त्रिपाद । (2) I. विल्पस्य for विकल्पं स्यात् । 6. (1) I. एतदायाकि, J. दायादि।
(2) I.................""दं स्ता for बर्थ स्था। 8. I.J. तदपी for तदुदी। 9. (1) B. परिणाहोपिदे । (2) I. J. यानं for मानं । 11. B.J. शयने। 12. (1) B. J. यथा for यस्य । (2) B.J. बिम्ब, I. बहु । 15. (1) B. दिष्टस्यादतिकाकृति।
(2) I. ताधोति for तेति प्र। 16. (1) I. J. पुंदेरं तव पुमंसापि वनितालयमेव वा । The reading adopted in the text is supplied by all other Mss. and is necessitated by the fact that the sense of I.J's. reading is expressed in the next line.
(3) B. वनिते। 17. B. चितं तत् पुमांसापि for the second pida.. 18. I. भक्ति, B. शक्ति, J. भित्ति। 19. (1) I. कस्यपा for कन्यसा । (2) B. कात for कम् । 20 (1) J. पाहत्य, B. मावृष्ट्य I. पागम्य । (2) B. J. गल्य, I. तस्य, compare
XXVII, 36-39, XXIX, 36-37, etc. 21. (1) I. साष्ट for चाष्ट । (2) I. J. एक for चैक 23. I. तत्सम, J. तद्वयं । 24. (1) B. तदंड for तदधं । (2) B. वर्गषट्पदमोरितम् । 25. B मेमा tor होनं ।

Page #686

MANASARA
26.
(1) I. भागमे, J. मागिकै । (2) J. द्विशालिकम् for विशालकम् । I. art for arfa suggested by the other Mss. 29. I. साधं for चार्घ suggested by the other Mss.
28.
30. I. नाडी for नासि, suggested by the other Mss. B. नाश विनाशे
तु
चतुच विभासिते ।
138
31. Between the lines 31 and 32, I. repeats the lines 17-19 except the last pāda of 19 which runs as follows : कन्यसादि त्रियं त्रियम् । 32. B. स्थितस्यादुपमालांतं ।
34. J. फलिका, B द्वयं शंतत् पलकांतकं ।
35. I. सान्तरं, the other Mss. चान्तर ।
36. (1) B. नासिकासनं । (2) J. फिबरी ।
37. B. नासिकातत् for the first expression.
38. (1) B. नूतादि for भूतादि । (2) B. J. पत्र for चित्र ।
39. B. omits this line.
10. (1) J. अप्राङ्ग, B. प्रत्रा (प्रा) खां, I. ग्रात्राणं
(2) B. पुट्टिदामै ।
41. (1) B. J. लभते for लम्बने ।
(2) B. करादितत्समं कृत्वा लभते भद्रसंयुतं ।
12. (1) B. वलकी for पालिके । (2) B. श्रेणी । (3) I. प्रेाक्त for वृत्त ।
1
13. (1) J. युक्ता । ( 2 ) I. J वर्ष for वन ।
45. B रादि विनिर्गमम्. J वर्गकम्, I. वन्दिकम् for the last expression.
46. (1) J. तद्दवा । ( 2 ) B. क्रिया for श्रिया ।
47. (1) I. पूर्णाई for कुर्यात्क्षु । (2) I. नास्य for नासि suggested by references and the other Mss. J. नाडी ।
19. B. पकांश ककूटं स्यात् सपादांशमदिष्टा (घिष्ठा) नां ।
50. I. चाश्विन्यादि, J न्यांशे, B. चाशिन्यांशं गलोदकं ।
51. B. सखादयं for the last expression.
53. B. पूर्वदेवंतु।
54. I. हर्म्य तु for हर्म्यस्य ।
56. B. मध्य for मध्ये |
56. B. दंड वा for दण्डेन ।
57. (1) I. शाखा, the other Mss. शाला। (2) B. हारकवंचरं ।

Page #687

CRITICAL NOTES : CHAPTER XIX
139 59. (1) I. मध्य, J. ध्यर्थ ।
(2) B. त्रितय, I. ब क for व्यंशकं । 65. J.चाव। 67. (1) J. कारं for तार । (2) B. जतु गं मध्यष्टं । (3) J. मध्ये । 68. (1) B. युक्तिकाष्टा । (2) B. स्वंजनान्वितां । 71. B. प्रत्यर्थश, C. अध्यदंशं for the first expression.
74. (1) I. sa fa for sa fa suggested by the sense and the other Mas (3) I. J. अन्तर for चान्तरं ।
77. This line is missing in I. J. It is, however, necessary here in order to make the total of ten parts into which the whole height is divided (see line 75), and it has been preserved by the other Mss.
The lines 78, 79 are lost in J.
78. (1) I.शर for शिर suggested by the sense and the other Mss. (2) B. भाग for भागे। (3) B. चोर्ध्व, C. चावें।
80. C. मानु for मनु 82. (1) B. युगलं, C. युग्मांशं । (2) The Mss. other than I. ग्रीव for अघ्रि । 83. I. कान्वितम्, J. काशकम् for the last expression.
84. The lines 84-98 are missing in I. Lines 88-98 are lost also in J. Again C. omits lines90-93. Thus the 14 lines, 84 --98, are found in 2 way in all the differrent groups of Mes. They have been, therefore, included in the text. It is, however, difficult to explain how these lines, like many others, have been lost in I.
85. J. विभागेन । 87. J. युगांश for षोडशांशं । 88. B. F. पात्यंशं for युगांशकम् । 89. C. चोर्ध्व।
C. omits the next tour lines. 94. (1) B. F. C. षट्भागार्व । (2) B. F. तरं for तले । 96. B. F. हh for पूर्व । 96. B. F. पांशकं for पादतुझं। 97. B. F. तत्सरंगधोरोदयः for the second pāda. 98. (1) B.F.केवरो for शिखरों। (2) C. शिखा for शिरो।

Page #688

140
MİNASİBA 99. (1) B. पादयो । (2) B. C. वेदिका for वेदिकम् । 104. B.C. omits the first pāda. 106. (1) I. शिव for प्रीव । (2) B. शिवांशकं for the last expression. 106. I. कश्च for कर्ष ।
108. (1) I. समलयं, C. समयं, B. पद्मगं । (2) I. सा for चा । (3) C. हिष्णकं, I. J. सधिकम् for the last expression.
109. C. रायतनं, B. रालयकं for रायतनं ।
111. (1) I. मकारं वा for मागारं च | suggested by the other Mss. (2) गृह is one more mentioned in line 10. ___112. (1) I. नीलयं । (2) B. नालि, C. मालि, J. स्थान for तल । (3) I. स्थापनं for eta suggested by the other Mss. ___113. B.C. शकं for चांशकं ।
116. (1) I. J. शस्तां for सप्तां suggested by the other Mss. (2) B... नालि।
The next 4 lines are lost in J.
116. (1) The first pāda is identical to the last pāda of the preceding line and seems to be an unnecessary repetition.
(2) B.C.नवाशं। (3) B. विस्तृ, I. has always स्मृ for स्तु। 118. B. C. नेकार्क। 119. B. omits this line. 121. B.C.कुत्म । The lines 122–124 are read continuously without any division. 122. (1) B. पादादल भूधर, C. अदाल भूरिशोष्ठ । (2) I. विमात्र, B. मन्तः। 123. (1) C. विदं, B. विदम् । (2) I. C. पाशाप, B. अशेष।
124. (1) I. C. मा, B. ना। (2) B. विद्धिमान, C. विमामिद । (3) B. मशक्नु मानमा ।(4) I. मागतरानां, B. मानतलानां । (5) B. गृहांतरं।
126. (1) J. पञ्चांग। (2) B. भानुसतांश। 127. I.वारथा for द्वारपाद suggested by the other Mss. 129. C.मंगुलांतां, B. गृहांतं । 180. B. योग्य। 133. I. J. प"न, B. पङ्कसं । 187. I. कस्य for कन्य uggested by the sense and the other Mss.

Page #689

ORITIOAL NOTES : CHAPTER XIX
141
139. B. मध्यमांगुलेन for the first expression. 141. I.लं भवेत for लान्तकम् । 142. I.हh for मध्यम।
144. B. afx for the first expression. ' 145. B. J.मालये, C. मूलयेत्, I. रालयेत्।। 147. B. एतत्साधु, C. यत्तुपाद for the first expression. 148. (1) B. चै, C. शै, I. J. प्रियंशेक । (2) B.C. पादस्य तत, पादस्यकं । 160. B.C. कपाटं च for the first expression. 151. (1) I.J. समंतत for सामन्त । (४) I.J. दि for दो।
____Between 151 and 152, B. repeats the lines 166-157 : सृष्टिदोष समावहेत । तस्मात्परिहरेछिल्प चांतस्तंभ प्रयोजयेत् ।
152. (1) I. योन्यं, J. योग्यं । (2) B. C. मध्याल्प। 153. B.खातनं, C. वद्धनं घाटनं । 164. (1) B. omits this line. (2) I. सर्वसंस्कार, J. सर्वालङ्कार। 156. I. रभेत् for वहेत् । 157. I. सान्त for चान्त। 158. B. जना, C. जत्मा for जन्मा। 160. B. मनांशं धनार्थ प्रणारशिवा।
___I. J. अलङ्कारमसूराणां स्मन्दनार्थमृणालकम् । C. मसूमानां स्थानं स्यादानार्थ faqatfat i l'he reading of the codex architypus is obviously a confused form.
162. (1) I. अथा for अष्ट. suggested by the other Mss. B. अद्रि, 0. अद।
163. (1) B.C.दारू,I.J. रुचितं which seems to be a misreading for रचितं or रुचिरं । (2) I. कस्थि for कीर्ति। 164. (1) B. स्त्यार्कि शुष्क, C. स्यात्केषु ।
(2) I. J. वितस्त्यात् स्तूपिहस्तान्तं । 166. (1) B. मध्ये । (2) B.C. देवस्य for देशस्य । 187. (1) J. तत् for तु।
(2) B. O. द्विगुखांतकं for the last expression. 168. (1) I. चोत्तरे for चोत्तमे suggested by the sense and the other Mss. (8) B.O. तत्तत् । (3) B. यथोचितं ।।
189. B. नस्या, ल. नला, J. नालो for नालोदयं ।

Page #690

142
MĀNASĀBA 170. I. अथो for प्रयो। 171. (1) C. J. नालमूल, I. नलमूलं । (2) I. सभाजिते for विभाजिते । 172. C. I. J. त्रियं for त्रयां । 173. (1) B. कुश्म, C: कुग्म for कुडम । (2) I. सब for पन।
176. (1) B. C. दार वा for धराय वा । (2) R वाद, C. पाद for वाथ । (3) B.C.दार for तार।
176. I. एवं च for एक द्वि suggested by the sense and the other Mss. 177. C. विस्तारं च्छेदं। 178. (1) J. पश्च for पाद । (2) I. म for चा। 179. B. C. सिंहवक्त्रं, I. J. सवक्त्रं ।
180. (1) B. रभानं, C. रंभमा for रम्भानालं। (2) B. प्रमसूनाम, C. J. प्रसूनामं, I. प्रभूनागं।
181. C. शिव for शिवा। 182. I. कणं for कर्णकूटं suggested by the other Mss. 183. B. श्रीविश्वा, C. ग्रोवशाला for श्रीविशाल ।
184. (1) I. agterui ferched at for TGEETNI TVÅ FITE suggested by the other Mss.
(2) I. स्वसि for स्वस्ति suggested by reference and the other Mss. 186. I. तद्वेश्म for तपश्रा suggested by the other Mss. 189. I. नास्याङ्गं। 191. (1) I. B. a for वा । (2) B. J. मितीरितं for प्रकीर्तितम् । 192. B. चंन्द्र for भद्र। 193. I. J. विदिके। 194. (1) C. पृता for श्रान्ता । (2) C. रास्यं for राडयं ।
... B. मुखमंडपहराप्रांतं तु नासिकं वजराढयं । 195. (1) B. C. पादाधं for कुर्यात्सर्वं । (2) B. C. add at the end वा । 197. I. त्यत् for कुष्य suggested by all other Mss. 198. I. कन्यसास्त्रिविधं। 200. B.दंडमदंडय, C. मंटपद्वय । 201. I. alone omits yg which is necessary here.
202. I. adds are before a which is quite unconnected here but appears to be in place of us which has been left out at the end of the preceding line.

Page #691

CRITICAL NOTES: CHAPTER XIX
204. I. एकात्य, B. चैकादय ।
205. (1) B. त्रिवातु, C. त्रिवादि, I. J. पादत्रि for त्रिपाद suggested by the other Mss. (2) C, प्रासाद कथितं, B. दार्थमर्धाधिकं ।
206. I. स्यात्स्या for वा चा ।
207. (1) B. C. J. सहित स्तम्भ |
(2) I. मुक्तमेव for युक्तमेववा ।
208. I. adds नासिका, before युक्तया ।
209. I. क्या for हंस्त्या, suggested by J. and the other Mss.
210. I adds युत before मानेन ।
212 (1) J. युग्म, B. यत्, C. पते, I. तत्सम ।
(2) C. मूलवत् ।
213 (1) I. र for रम्य । (2) J. सलंकृतं, C. रमलंकृतं ।
214. C. J. खण्ड, B. कृत for कर्ण ।
143
B. adds between lines 214 and 215 the following 32 lines which are not found in any of the other Mss. and appear to belong to some other chapter (IX_or X) :—
वृतोयं त्रिभागेन पानीय्यं जलं निक्षिपेत् ।
छत्रं च चामराकारं जयंतं च पथे तथा । तंडुलं मंडपं याम्ये पावके पवनालयम् । गृहक्षते धान्यशाला ईशस्याभागमंडपं । गंधर्वश्च मृगराजश्च मृगे च स्थापनालयं । पूर्वे च वितते चैव चालये परिचारकान सामे च लाटमुख्ये च कल्पयेत्कोशमंडपं । पुष्पदंते सुराला च शस्त्रमंडप संयुतम् । वारुणे चासुरावापि वस्त्रनिक्षे [प] मंडपं । नागे वाथ मृगेवापि देवभूषणमंडपं । अदिता चादितावापि शयनार्थं च मंडपं । मास्यानमंडपं चैव देवदिक्षु विदिक्षु च ।
लानिनको तु वालत्यालयमेव च । सत्य के चांतरिक्षेपि वाद्यानामालयं भवेत् । शोषे च वितते वापि नाटकारालयं भवेत् गृहातं मृगां चांतं गणिकानालयं तथा ।

Page #692

144
MĀNASĀBA नैऋत्ये वारुणांते च गणिकस्यालयं भवेत् । वारुणाद्वार पर्यंतं पारामकारकालयं । पायुकोणादि सीमांतं नित्यकर्मकरालयं । सामादिसेन पर्यंतं गंधर्वालयमेव च । ईशादि चंद्रपर्यंतं संगोतार्थ च मंडपं । तबाह्य तत्प्रदेश वा गोशाला परिकल्पयेत् । शिस्थाने तु रूपं स्यात्तटाकं परिकल्पयेत् । चतुष्कोणे तपस्विनां सत्रावासादिकं भवेत् । समीपे वीरभद्राणां प्र(ग्रहश्रेणोच कल्पयेत् । मह(हा)व(मर्यादि देशे तु वणा(ण)नां वासयोग्यकम् । पश्चिमे विवृषे संख्यं दक्षिणे क्षत्रियस्य च । उत्तरे वैश्यसंख(घ)स्य पूर्वे तु शुद्रसमकं । तबाह्य सर्वजातोनां पालयं कल्पयेत्सुधीः । द्वारस्य वाममागे तु गजाश्वानिजालयं । उदितश्चेककोणे वा कल्पयेत् दृढमंडपं ।
वायुकोणे तु बाह्य वा पुष्पोद्यानं तु कल्पयेत् । 216. (1) B. C. अंतरालस्य मंचावें। (2) B. शालापंजरं, I. नामाजल(जालं) J. नामान्तरालं।
216. I. reads द्वार twice, one next to other. 219. (1) B.सन्धि for नन्दि। (2)C. र्काला।
(3) B. चोत्तरद्वारे देवान्यस्त, C. चात्तव द्वारन्यस्य । 220. J.माडपस्य । 221. The expression स्थानदुर्गयुक् is apparently in place of स्थानकदुर्गायुक्तम् । 222. J. व्यालनं, B. व्याख्यानं, C.प्या for व्यान । 223. I.J.गेय, B. योय, C. omits this.
B. omits the next 4 lines. 226 (1) C. नामीश्वर । (2) I. सानकं for स्थानक ।
(3) I. / for था। (4) I. कापि tor द्वापि । 228. (1) G. कोष्टेध । (2) C. कमलजं । 280. I. J. वायस...... for वाथसर्वया । 231. B. अष्टादश।

Page #693

CRITICAL NOTES: CHAPTER XIX
232. I. तं देशेका, B. देशे तु । 233. J. C. मुझ, B. पक्ष for मूर्ध्व ।
234. B. C. देवान्य, J. देवान्यू for देवान् पुराण ।
235. (1) B. C. J. एतत् for एबं । (2) B. वाहनमाक्षमंस्य, C. विनेrक्षमस्य ।
236. (1) B. C. तत्तद्वाहन । ( 2 ) I. तलीपेतमं । (3) J. पमतं ।
237. B. मानेनदिग्देव, J. मानस्यानेदिति ।
238. B. नवतितं C. नवतितलं, J. नवनीत for वनिताम् । C. omits the next 3 lines.
239. B. देशे महत् ।
240 (1) B. अतिर्वा for हरिं वा । (2) B. चतुष्ठाणे । 241. (1) B.
other Mss.
| (2) I. faur, B. far for T suggested by the
242. (1) I. पौत्रि, J. B. पात्रो । ( 2 ) I. J. चतुरेषु । 243. I. प्रतिमां for प्रतिष्ठां, suggested by the other Mss. 244 (1) C. हिमदामन ।
(2) J. मध्यतं, C. मध्युतं, B. मुच्यतं ।
247. (1) I. चमथ for चाथ। (2) J and the other Mss. पश्चिमे ।
248 (1) B. कोठं च, C. omits this word.
( 2 ) B. मिनार्थन, C. दग्धातले ।
C. omits the next 3 lines.
249. B. second pida : श्रीमाधवं नरहरि प्रदक्षिणे च ।
250. For अथवान्य, J. अवाक, B. तिथा ।
251. I. अग्निरूढं for अनिरुद्धं suggested by the sense and the other Mss. 252. I. वैखनीजन for वाद्धादिजिन suggested by the sense and the other
Mss.
264. B. ममरान्वि, C. 257. I. वत्कुर्याद्धम्यं, J. वद्धयं कुर्यात् । 258. (1) I. कुर्याद, J. रूदया ।
......
नेनद्विवा, J. तद्वरान्वि I. तदुविधान्यतम् ।
145
(2) I. मारार्थ for रार्थ, B. रुचिराधं, C. leaves this in a lacuna.
259. J. C. नोप for साप ।
261. B. का धार, C. का दार
Colophon : I. विंशो B. त्रयेाविंशेा for एकोनविंशेो ।
10

Page #694

CHAPTER XX
2. B. C. मकैश्व for हर्म्य वा ।
4.
(1) J. प्रध. C. अधा. B. अथवारों for the first expression. (2) I. यादे for पाद ।
5. I. C. बद्धां, J. बन्दां B. इर्धा for बन्ध्यां ।
9.
C. बद्ध, B. चंद्र, the other Mss. बन्ध ।
13.
B. प्रीतु, C. श्रिय तु for शिवरोच्चं । B. omits the next 4 lines.
15. (1) C. J. बिनांशेन for विमानांशे । (2) C. विदत्तकं, J. द्विदन्तिकम् for वितस्तिकम् ।
18. (1) I. द्वारार्ध for द्विरष्ट । ( 2 ) I. J. प्रत्यधांश ।
J. omits the next four lines, 19 - 22.
21. B. C. चा for वार्ध्व ।
23. J. सपादांश, C. सप्तदांशं ।
24. (1) B. चतुर्धा C. चतुर्ध ।
(2) I. शिखरे, J. शिखरे, B. शिवरादिषु ।
25. (1) I. सार्धं, J. चार्ध । (2) B. सोपानादि for गोपानादि ।
27. (1) B. चतुधीशां । (2) C. J. ङ्गे तु । (3) वै, J. चैकां ।
28. I. अग्नि, J. अश्विना; counting in any way the total exceeds
the number, eleven, mentioned in line 27.
31. B. प्रस्तरं चांबरांशकं ।
B. omits the next four lines, 32-35.
35. C. चाघ for चाम्ब ।
36. I. वनं, J. धनं ।
38. I. कां, J. चाची ।
1. B. तांत्रि, C. तयांचे, 1. J. त्रियंत्र ।

Page #695

MANASARA
43. B. स्यात्यष्टकं ।
44. I. दण्ड, J and the other Mss. गण्य implying गण्यमान । 45. (1) All Mss. विस्मृ for विस्तृ । (2) J. सर्वे for बाह्ये । 48. J. चतुर्हस्तं समारभ्य ।
50. I. दस्ताङ्ग for षट्कर, B. पंचाष्टहस्त ।
51. I. ममुहस्वा for मनुहस्ता ।
52. The distinction between
and we is very subtle if it is at all intended here, but both the words are deliberately included in all the Mss. and in other places also.
53. B. C. लार्थ, G. लाङ्गं ।
55. I. वायु for वाथ suggested by the other Mss.
57. I. हर्म्यं for इयें suggested by the other Mss.
58. (1) B. खंड for कर्ण । (2) C. कुलं for कृति । (3) I. सा for त्रा । वाशालाहारासपञ्जरम् J and the other Mss. स्यादूर्ध्वपादविशालकम्
61.
which seems more suitable here.
62. I. मट for कूट suggested by J. and the other Mss 64. B. निविडैरपि, C. निस ।
147
B. adds here नानापंजरसंयुक्तं ।
66. (1) B. C. सापान for गोपान । (2) B. C. नासै ।
68. (1) I. ऊर्ध्व प्रस्तान्तरं for तदूर्ध्वप्रस्तरान्तः suggested by the other Mss.
69 (1) J, and the other Mss. मध्यं तु । (3) J. नासिकम् ।
71. I. भारा, J. भारं C. हारं, B. मायः प्रकातितः ।
73. I. J. सार्धं for चार्थ suggested by the other Mss. 75. B. C. नासै for नास्यैः ।
78. I. सप्ताष्टकं तु, J. सप्ताष्टद्वि ।
84. B. J. स्तल, C. स्थल । -
85. C. J. नं सेाप, 1. J. नमुय ।
86. I. बर्ह, J. B. वर्ग ।
87. I. विमानान्तं स for विमानान्तस्य ।
89. I. सान्त, the other Mss. चान्त ।
90. B. खंड for कर्ष ।
91. J. दक्षिणस्याध्वं, B. C. दक्षिणं स्यात् हर्म्यमंत्रं for the first pāda.

Page #696

148
CRITICAL NOTES : CHAPTER XX
92. I. सत्मकम् for सबके suggested by the other Mss. 93. I. पार्टिकान्त, the other Mss. पौष्टिकान्तक । 94. I. सत्म for सब supplied by the other Mss. 96. B. नरहयषु। 97. I. न क्षीण for दलिखा suggested by the other Mss. 98. I. प्रोक्तमु, B. C.J.चोकं चो।
C. omits the remaining portion of this chapter. 99. I. नादीनि, J. रादि च for नागरादी च suggested by the other Mss 100. (1) B. वेद्यादि for देवादि । (2) I. पूजयेत् for पूर्ववत् । (3) B. बुधः। 101. J. कर्णहम्येप्रवेशके for the second pāda.
The lines 102-104 are missing in J. 102. B. स्याधदु तत्र । 104. (1) B. माराप्य, I. and the other Mss. पारोग्य ।
(2) B. खंडहयप्रदेशके । 105. B. देवतां। 107. B. वेदाभवं तु शाग्रामं जाग्रं" । 108. (1) I. भादू for मंदर, B. हत्वावरनं तत्र ।
(2) I तमे, J. तथै। 109. I. तद for तच्छि suggested by the other Mss. 110. (1) I. उक्ता for उक्तं । (2) J. and the other Mas. द्विभूमौ, I. विभूष्यम् । 111. (1) B. मौहर for हारा । (2) I. दि for द्वरं । (3) I. J. कांशलिदं । Colophon:-I. एकविंशो, B. चतुर्विशो, for विंशो।

Page #697

CHAPTER XXI 2. B. चाशं for साधांशेन । 4. J. शादीनं: B. omits this word. 6. (1) J. तत् for तु । (2) B. पादेन । 6. (1) I. कोपादं, J. गो"नं ।
(2) I. तुङ्गं सार्थ, J. वेदिकादयम् ।
C. omits the lines 6, 7 and 8. 7. (1) J. कर्ण, B. दंडांघ्रि for कम्पं ।
(2) B.J. तुङ्गद्वयं शिरः। 9. B. खंड for कर्ण । 10. (1) B. भक्तेषां, J. भक्तोषां, I. दयेषां ।
(2) B. एष, J.युक्त।
(3) I.J. वर्ण for वन्न। 11. J. क्षुद्रादि। 14. (1) J. मं मजचंमश्चो, B. नमेमेवा, I. समवेतश्चोर्ध्वम् । (2) I.
ान B. चोर्ध्वमवें । (3) B. प्रयाजायेत । 17. J. त्रि, B. वांशं । 24. B.C. चापपोठकम् । 26. C. प्रस्तरोत्सेधे । 29. (1) I. कान्तं, J. काधं । (2) B. सिरा। 30. B. वंशिकालतयं for सुखालयं । 32. I. एवं for एत्ततु suggested by the other Mss. 34. J. सर्वाङ्गानां। 37. (1) J. omits तत् । (2) J. भक्यांत्रि।
C. omits the lines 38, 39. 39. B. युग्मं for युक्तं ।

Page #698

150
MĀNASĀRA
42. J.चावमञ्चकम् for the last expression. 47. J. तद्वयं for तत्सम । 50. J. वकांश, C. वाकांश, B. वाघींश । 52. (1) B. हृदभागं । (2) B. सतविंशमिति for कैलासमोरित्तम् ।
53. (1) I. OTTTCI, B. artri for att suggested by J and the other Mas.
(2) I. सार्धहम्यतु । 54. J.त्रितलं। 57. B.हरालं for कूटानां ।
B. omits the lines 59–61, 63, and C. omits 57-59 and 17. 60. C. त्रिदंडेनभद्रनिर्गममोरितं, I. leaves out द्वि which seems necessary. 61. (1) I. भारा for हारा । (2) C. वा for च । (3) C. मध्ये for मन्य ।
62. (1) C. कूलं for कूट। (2) C. कूष्टकं । (3) B. reads here the second pūda of the line 64.
63. J.शोभितम् for the last word and seems better.
___C. omits the remaining portion of the chapter. 65. I. निद्ध for नोडै suggested by the other Mss. 66. J. नाल for गल। 67. I. कुर्यात् सर्वा and leaves out देवता supplied by the other Mss. 68. J. देवतादि for देवानां । 70. B. सशिलांतं च पुरोक्तानां । 71. B. शिर for शिखा। 72. B. सलंकृता। 73. (1) J. दिश, J. दिवि । (2) B. चाराय। 74. 1. B. जयादि, the other Mss. जिनादि । Colophon: --I.द्वा, B.पंच for एकविंशो।

Page #699

CHAPTER XXII
1. (1) The reading विधानं च is suggested by the first line of chap. XXI. The chap. XIX-XXX are alike and their colophons are identioal, but the opening lines in chap. XX, XXIV, and XXIX are different and loosely composed; the first line of chap. XIX also shows bad composition, but therein the word fafat occurs. In conformity with the colophous the opening lines in chap. XIX, XX, XXIV and XXIX as in the other chapters should contain the word विधानम् ।
(2) C. omits the first 12 lines of this chapter. 2. B. भक्त, I.J. मित्ती। 8. B. वादग. J. शं चामत्य for अध्यर्ध। 4. J. तद्वयं चोर्ध्वपादकम्।
The lines 5-7 are lost in J. 5. B. सत्रिमार्गाद्वभागं स्यादृर्वे ।
B. omits the next nine lines, 9-17. 9. I. गल for शिरः suggested by the sense and the other Nss. 10. I. मूलदं for मूलतः । 11. I. काह for कान्त । 14. B. दृर्वे कारकांशकं । 16. B. प्रस्तराञ्चदयं पादादूवं for प्रस्तरोोधं पादानं । 17. (1) B. द्विभागं for त्रिमार्ग। (2) I. कान्तकम् for कोनतम् suggested
by all other M88. 19. (1) B. शं च for द्वयांशं । (2) B. मूलं ।
20. I. मावृताल for चावृतालिन्द suggested by J. and the other Mss.
22. I. वदनभ्य for वर्गढ, B. वर्गखो प्रोक्तं ।

Page #700

152
MĀNASĀRA
23. (1) B. मुखार्थेन, C. अथवा विस्मृतार्दन for the first expression
(2) B.C. प्राकारावृतिरावृतं for the last expression. The lines 25 to first half of 28 are lost in J. The lines 25 to 77 are lost in B. and C. 35. J. युग्मांशं for युगांशं । 37. I. कटिमल्यं शासा for कुट्टिमं चांशंsuggested by J. and the other Mss. 38. J. पादाव॑ for त्रिपादुधै। 44. I. अंशेन for चांशेन suggested by J. and the other Mss. 48. J.शिरोन्तकम् for स्यान्तदूर्व । 49. J. मञ्चोय च ऊर्ध्वमञ्चं । 51. I. feria for g'ata suggested by J. and the other Mss, 52. J.यश for त्वर्ध । 55. J. तथा for भवेत् । 57. J. वेदिकान्तकम, I. वेदिकं तथा।
59. (1) I. अङ्गे for तुड़े suggested by J. and the other Mss. (2) I. AL for ata suggested by J. and the other Mss.
G0. J. रुद्रभून्, रुदेग is the more usual form. 61. J.द्वयंशाचों for द्वग्यांश । 71. (1) J. उक्त for युक्तं । (2) I. अंशेन वृत for वेदांशावृत, suggested by J. 73. J. त्रिवर्ग । 74. I. भाग for हारा suggested by J. and use in several other places. 75. I. मूले, J. मुन। 76. (1) I. द्विशं for द्वांशं suggested by J. (2) J. आवृत्य, I. पाशित्य ।
77. (1) I. विमृत, J. विस्मृत। (2) I. प्राकृतिः ; the correct reading is suggested by J. which is included in the text.
(2) The next four lines are lost in J. 79. B. C. दूद obviously for अलिन्द ।
80. (1) I. विस्मृत for विस्तृत suggested by B.C. (2) I. विंशेन for द्वांशेन suggested by B.C.
81. B. भागार्य तैनि, C. भागधमं । 63. (1) I. लिङ्गं, J. लिद।
(2) B. reads always खंडहh for कर्णहर्य ।

Page #701

ORITIOAL NOTES : CHAPTER XXII
153
86. J. द्वित्रिभागेन for द्विभागेन तु । 86. C.हारान, B. हाराप पंकजं । 87. I. हये for मध्ये suggested by J. and the other Mss. 89. B. नासावरासनं, C. वासारनानानं for the last expression.
91. (1) I. सप्टधा for चाष्टधा suggested by the sense and the other Mss. (2) B. मुत्थितं, C. मंडितं, J. मुदितम् for ईरितम् ।
93. I. अन्यान्यनु for अन्येषाम् suggested by B 95. (1) I. fazi'r for Tiêu suggested by J. and the other Mss.
(2) B. मि, C. र्दाम for ष्ट । (3) B. C. J. पद for पाद । 96. (1) I. वासकैः, J. वायको, C. वाढकै for वातायनैः suggested by B. 97. I. स्त, C. B. स्व for स्म । 98. (1) B. C. मध्यम for मन्यम । (2) I. गौरिके for भामके suggested by B. 99. I. J. C. जन for जिन suggested by the sense and the other Mss. 100. (1) I. दक्षा for दक्षिणा ।
(2) B. J. मुर्ति तत्वादि, C. तत् प्रादि, I. मूर्तिनां । 101. J. देवता, C. दैवतान् for देवानाम् । 102. J. नृसिंह for मूर्ति । 103. I. चैका for एका। 104. I. देशा for देश, C. देशापति तत् हद्यु, B. देशात्पतित्वं । 105. I. समान for धामान suggested by J. and the other Mss. Colophon:-Iत्रयो; Bषड् for द्वाविंशा suggested by C. and J.

Page #702

CHAPTER XXIII
This chapter is lost in C. 3. B. गृहां for गृखं। 4. (1) I. सात्य, B. चाय । (2) B. J. मसूकम् । 6. I. त्य, J. ध्य, B. चंद्राग पादमध्यं स्यातदधं ।
Between the lines 5 and 6, B. J. add one line :
अप्पधीशांत्रितुझं स्यात्पादांशं प्रस्तरोदयम् । 6. J. पादमञ्चोठ मञ्च, B. चार्घ साधाशं च । 7. B.तु for प्रति । 8. I. पादशं for पादांशकं suggested by J. and the other Mss. 10. (1) B. मध्यस्तं for मस्तकं । (2) J. , I. चार्ध। 12. (1) I. पारावत for ऐरावत् । (2) B. तत् स्कन्धाच च । 13. B. विशुतो for विस्तृत । 14. B. चतुर्दिक त्रितलं, I. J. चतुर्दिक्षु तलं। 18. I. त्रिपालेन for त्रिपादेन suggested by J.; B. त्रिभागेन । 18. B. J. वृश्चिकान्त। 19. B. दिपाल for विश्वालयं । 20. (1) B. तस्मातुमूल । (2) J. हयंके for देशके।
23. (1) B. मध्ये च चतुरं संपत् द्वितलं भवेत्। (2) J, स्तम्भ apparently for स्तंम in place of तल।
B. omits the lines 24 to 29. 26. J. मूला for मोला। 28. J. for the second pāda, शेषं प्रागुक्त वर्म(ज)येत् ।
29. (1) I förary for forerey suggested by J. (2) J. adds fafar before TR I (3) I, तत्पकान्तं for यमकान्तमेव suggesed by J. and the other Mss,

Page #703

MANABABA
166
31. This line has been omitted by J; this is the repetition of line 28; but it again comes in after the line 32.
32. I. adds quafciata at the beginning, which is out place.
33. I. पत for चतु suggested by J. This is a repetition of the lines 28, 31.
34. B. omits the second pāda. 35. B. तलं for समं । . (1) I.तं for नव suggested by J. and the other Mss.
(2) I. शिशालके for विशालकम् suggested by J. and other Mss. 42. J. षष्ठक, B. पंचकोष्ठारमीच । 44. J. पतद्दश, B. एकदां शमितं, I.पञ्च for प्रष्ट suggested by the contents. 45. (1) B. शोकरादि । (2) I. एक for चैक suggested by J.; B.चैकार 46. B.J. तु for च। 48. I. राधा.J. राख्या। 49. I. नानारंगामश्वि भान्विन्द्रयुक्ता, J. नानागारा गाग्नितालिन्दयुक्त। 50. B. पूर्वोक्तनायुक्त तद्वार पतत् । Colophon : -I. चतुर्विशो, B. सप्त, for प्रयोविंशो supplied by J.

Page #704

CHAPTER XXIV
This chapter is lost in C.
2. (1) I विस्तारात्सेधगै... "इत्र, J. हम्यश्च, B. विस्तारं च विभागं च ।
( 2 ) B. बुद्ध [for पूर्व तत् ।
3.
(1) B. चाष्टभागं for सप्ताधिकं । (2) J. समु, B. सप्तमंत्रये ।
5. B. second pāla, सार्धवेदांशकांत्रिकं ।
B. omits the next two lines, 6 and 7.
7. I. घिमंश for शकङ्घ्रि suggested by J. and the other Mss.
8. (1) J. omits this line. (2) B. काधिकम् for मह्निकम् ।
9. B. omits the second pāda of this line and the first pāda of 12, and lines 10, 11.
14. J. कन्धर, B. कारदि, for कान्तार ।
15. B. पतधी for दिक् ।
17. (1) J. omits lines 17 - 20.
(2) B. अथ पूर्वेतने सर्वे for the first pāda. (3) I. त for त्सsuy
gested by B. and the other Mss. -
18. B. कमलाख ।
21. B. omits lines 21-23.
I. पञ्च for मञ्च suggested by J. and the other Mss.
27. I. साम्ना for नाम्ना suggested by J. and the other Mss. 29. B. हाराज्ञमंजिरं ।
31. I. कूटादि for कूटं suggested by J. and required by the metre.
32. D. J. द्विभागे तु for विभागं च ।
34. B. त्रिभागं मध्यभागिक for the second pāda.
35. (1) B. नाशि। (2) I. अर्ध for चार्च suggested by J. and the other
Mss.

Page #705

MANABARA
167
36. (1) B. त्रिवायुको । (2) J. चाबेंचाल, B. चा?र्धकल ।
(3) J. त्रितळात् । (4) I. चमलकृतम्, J. प्रयोजयेत् for न्यसेत् supplied by the other Mss.
39. B. शाला वा, J. शाला। 40. B. कपालेतु for कपोतान्तं । 41. (1) J. रोष । (2) I. क्षुद्रकपोत, J. कर्कपेकृत, B. ककलीकृत । 42. J. वंश, B. सवंश, I. विंशा। 44. I. युक्त for यत्त suggested by J.; B. यत्नता परिकल्पयेत् । 45. J. मूलं स्यावृतलिन्द्रकम, B. मूलस्यदृति लिंगकं, I. J. मूलं व्यावृताकम् । 46. (1) J. एक for चैक suggested by J. (2) I. लिङ्ग, J.लिन्द for लिन्द । 47. (1) B. दूतरे for पट्तलं । (2) I. प्रत्या, J. युक्त्या, B. कुर्याच्च । 48. B, देवानां पादकाष्ठके।
49. (1) J. शिवश्चेन्द्र । (2) I. कर्ण for कुरु suggested by J., B. ब्रह्मा विष्णुः शिवश्चंद्रकादयः महसंकुरे हयं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ।
Colophon:-I. पञ्च, B. पर for चतुर्विशी suggested by J.

Page #706

CHAPTER XXV
2. भागं in place of मानं would make the line as in other chaptere, preceding and succeeding.
3. C. विमांनांत, B. विमानं च ।
4. B. भागोगानं च, C. वायविम्बुवशं ।
7.
B. C. सभागोर्ध ।
I. ध्वं द्वादशांश for पादाच्चं सपादांशं suggested by J. and the other
Mss.
8.
B. and J. omit the next two lines.
9. C. वेदाच्च द्वि ।
C. omits the lines 12-14.
12. (1) [. अस्य for अध्य suggested by J.; B. प्रत्यर्थं । (2) J. चोच्चं तु । 15. B. C. J. भक्ति, I. मिति ।
16. B. भागितः, C. भागक for भागता ।
17. I. omits the second pada of this line and the first pada of the next, which are necessary here.
19. (1) I. शेषंच for शेषांश चा suggested by all other Mss. (2) B. C अन्तरालकं, I. J. अन्तरालके ।
20. (1) I. बुद्धि, J. द्वित्रि, C तु वि, B. च त्रि । ( 2 ) J. विशाकम्, 1. विशालता ।
21. I. पाद for पाश्च suggested by J. and the other Mss.
22. I. लिङ्ग, J. लिन्द्र for ग्रलिन्द ।
23. C. शरे for the first तले ।
27. J. द्वार for धार |
28. I. जा for पञ्जरा supplied by J. and the other Mss.
29. I. गारा for गारं suggested by J. C. भारं, B. कोष्ठमधिगारं प्र ।

Page #707

MĀNASABA
30. B. C. J.
for the last word.
31. I. omits this line, which has been preserved by all other Mss. and is required here by the context.
32. विधानकम् for विधान के suggested by J. and the other Mss. C. omits the next three lines.
159
38. (1) I. कोष्ठा for काष्ठं suggested by the other Mss. (2) I. J. लिङ्ग for लिन्द ।
35. I. omits the second pada of this line and the first pada of the next, which are necessary here and have been preserved by the other Mss.
38. I. B. C. सयुक्तं, for सप्ताङ्ग suggested by J.
39. I. J वर्ष for वन्न ।
40. C. तु विन्यसेत् for विमानके ।
Colophon : ( 1 ) I. षट्विंश, B. एकोन for पञ्चविंशेष suggested by J. and the context.
(2) 1. adds ATA: at the end.

Page #708

CHAPTER XXVI
The codex-architypus opens the chapter with the heading प्रष्टतल. विमा(धा)नम् । This fact would justify the assumption that originally all the chapters bore the headinys.
3. (1) B. omits this line.
(2) C. J. भक्ति, I. भित्ति । 4. I. सूपा for भूका, and सूप for भूप, B. मूत, C. मृगांतं ; the readings
included in the text are suggested by J. b. (1) I. J.जनस्थ तूतप, B. कान्तश्च तप । (2) I.J. नका for सत्य sug. gested by later reference and the other Mss
8. B. स्याद्वांतरमिवांशकम, C. स्यहारांतहिशवांतकं । 9. B. विमानंतु, C. द्विभागेननांतु for the first expression. 11. B. काष्टेहा द्विरष्टधा, C. काष्टिहारा चतुष्टता। 12. B. प्रोकं तथा। 14. (1) I. पार्श्वया, B. तया, J. यो, C. तुयोदेव । (2) I. विर्वि for द्विति ।
(3) I. a for । (4) J. शालयुक् । 16. (1) B. एक मूल । (2) J. यत्तला for मूलतला। (3) C. leaves second pāda in laounæ.
16. B. कूटशाला प्रयोजयेत् for the second pāda.
B. F. omit here the remaining portion of the chapter except the last 15 lines, but read them later.
18. C. शाले। 19. (1) C. omits this line. (2) B. अर्धशाला for अनुशाला। 20. (1) J. एतत् for शेषं । (2) J. मुव for भूका। 21. (1) I. J. अ for चा । (2) B. भाषा for भूमि । 28. (1) C. J. द्विमागं । (2) I. J. भारा for हारा, B. द्वारा।

Page #709

MĀNASĀRA
161
24. B. द्वि for त्रि। 25. Comits the second pāda. 26. (1) J. रसांशेन for शरांशेन । (2) C. omits the second pada. 30. C. सप्तांशकं for सप्ताष्टकं । 34. C.J. तले, for तलं ।
35. (1) B. द्वादशां तस्य for द्वाविंशांशकं तारे। (2) B. कान्ता J. कन्ता, I. कान्तरे for कं तारे suggested by the other Mss.
37. C. leaves the second pūda in lacune. 38. C. मध्ये मध्ये द्विभागिकं for the second pada. 40. (1) J. शालया, C. तश्चामायन यदि वास्ते तु ।
(2) C. समावृतम् for सभद्रकम् । 41. I. J. वर्ण for वन । 42. C. The fa fastant for the second pāda.
or the second pāda. 45. (1) J. चानुशालैश्च, C. शानु, B. चतुः ।
(2) C. समप्रभ for सभद्रकम् । 46. C.शोग्नशोल्यिमरीत के for the second pida. 47. I. श्रेष्ठ तलं क्षुद्रतले, J. श्रेष्डे न्त्वष्ट, C. omits the first pāda. 48. I. साङ्ग for चाङ्ग suggested by J. and the other Mss.
49. Between पञ्च and हम्य, one pbrase supplied by the other Mss. is evidently lost in I. for whioh J. has सै. .."and C. शैकाश्च, B. सैकांशं ।
50. C. अधारं चाष्टहारेण तदई वशभित्वदं । 51. J. कांघ्रि for मध्रि । 62. C. सार्द्धवादिंचते चा मंच B. ऊर्ध्वमंचं त्रिपाइं स्यात् । 54. (1) . चि for द्वर suggested by J., C. द्वयांशं । (2) C., भरणादयम् । 55. (1) C. द्विदंडं । (2) J. द्वया, C. त्वदेर्द्धक। 56. (1) I. द्विं, J. द्व। (2) J. पादांधिकांघ्रिकम्, I. पाटांघ्रिकांसिकम् ।
(3) C. leaves the second pāda in lacuna. 57. C. द्विवादं स्यात् त्रिपादमधमांशकं, B. स्याद्विपादं । 58. (1) C. leaves the first prida in lacune. (2) B. योनाशं for एकांशं। 59. (1) J.भागं for वेदि। (2) C. जल for गन ।
11

Page #710

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXVI
60. (1) B. C. बद्धांशकं for सपादं चांशकं । (2) I. दोष, J. शेष, C. शिरस्से
निमोदयं ।
162
62. C. पूर्वार्ध्वभागमूले तु for the first pāda. 64. C. omits the second pada. 65. B. दांपत्य, C. कुर्यातस्तुव, I. J.
प्रावर्त्यलिङ्गकम् for the last expres
66. I. ऊर्ध्व for चोर्ध्व suggested by J., B. चार्ध्वमूर्ध्व, C. षडांशेन चूर्ध्वा स्या मंडलांशकं ।
sion.
67. C. चित्रशालादि ।
68. J. नोड for तल ।
69. I. omits this line which is included in all other Mss. and it is suggested by the fact that without this line the chapter would have ended at half-sloka (verse).
70. J. शाला कूट कोण्डेतु भूषितम् for the second pāda.
71. C. leaves the first pada in lacunæ.
The four lines 71-74 are lost in J.
72. (1) B. कुट्ठांग for कूटाङ्गम् । (2) C. leaves the first pāda in lacune. 73. C. कमे for किया ।
75. B. वोरादि, C. केसरादि for वेसरादीन ।
Colophon :--I. सप्त for बडिशो suggested by J., B. त्रिंशे ।

Page #711

CHAPTER XXVII The correct heading is supplied here by the colex-archity pus; compare the opening note under Chapter XXVI.
2. I.J. वर्ण for वन । C. omits the lines 3-5. 3. B. रोपणं चंडि for भूषणं तथा। 6. I. अन्तरान्तकम् for अन्तरालकम् suggested by J., चांतकं तथा, 0.
शांतवांशकं।
C. omits the first püüda in lacunæ. 9. (1) I. J. वर्ष for वन। (2)C. leaves the firstpada in lacune.
B. leaves out the lines 10-14. 11. J. क्षुद्र for भद्र। 12. 1. कर्मित for कीर्तित suggested by J. and the other Mss. 13. C. विशाले for द्वांशेन । 16. (1) I. उक्त for अल्प suggested by J. and the other Mss.
(2) C. leaves out the first pāda in lacune. 16. B. C. विशालकम् for गुण शकम् । 17 B. omits this line. 0. (1) I. लां तु for लानु suggested by J. and the other Mss.
(2) J. साष्ट, J. and the other Mss. चाष्ट । 22. I. C. ferua for fara suggested by J. and preceding reference 24. B.C.हारां for नराणां । 25. C. संमुखं for संयुतम् । 26. I.J. वर्ष for वन्न । 27. (1) B.C. विंशतिक । (2) B. विशालक, C. दिवांशकं for युगांशकम् ।

Page #712

164
MĀNASĀBA
28. J. तन्मध्य for मध्यमं । 30. (1) I. B. बिभाग, J.द्विभाग। (2) I. B. सपञ्जरम्, C. समुन्नतं for समन्वितम् ।
31. (1) I.adds अथवा at the beginning. but omits कट of करशालै suggested by J., C. शालयंचेव । (2) C. J. भद्रकम्, and omits शरांश ।
34. (1) I. विंश, J. द्वांश । (2) B. वयं, C. कपत्ति for वक्ष्ये । 36. J. हम्ये चाटेतले।
38. (1) C. omits the first pdda. (2) B. ततं भवेत्, C. तलोत्तावत for the last expression.
41. B. खंड for कर्ण । 42. J. शा for कू । (2) B. शालक for शालानां । 44. I. निद्ध, C. निदै for नीडै suggested by J.
Colophon :-I. verfárat, B. Ce fast for Aafarit suggestod by J. and the contents,C. leaves out the last expression (from नवतल)।

Page #713

CHAPTER XXVIII
C. omits this chapter. 1. J. विधानस्य।
3. (1) I. भुवनं for भवनं । (2) B omits the second piida and the two lines following
5. J. पभिः for एवं । 7. (1) L. हये for हर्म्य suggested by J. and the other Mss.
(2) J. प्रोक्त, B. पूर्वी for पुरोक्त । 9. J. त्वष्टा, I. अष्टा। 10. J. शांशं च शालमा, B. शमंतुलां for शकं तु शालभम् । 11. J. भागो हरः, I. भागेन हराः। 13. J. एतत्तु for एवं तु । 14. J. भारं for हारा। 15. I. सान्त for चान्त suggested by J..and line 3: B. चांतरित कांत ।
16. (1) I. चैकं, J.द्वकं । (2) I तह, J. कहा, B. पोष्ठिका for सौष्ठिक suggested by the other Mss.
17. B. एन्ना, I. शाला ये, B शाले। १. 20. (1) I. जना for जन्मा suggested by J. and preceding references.
(2) B. गंडं for गण्यं । 28. I. भृकान्तं भूतकान्तं for भूतं suggested by J. and the other Mss. 24. B. वातु for वेदांशकं
The lines 26-29 are lost in J. 26. (1) I मापिक, C. मधिक । (2) B. वाघ वदशं । 29. B. मंत्रिवंत्री च for the first expression.
33. The second शिखर must be replaced by शिखा because शिखर in all oases is surmounted by FETET I

Page #714

166
MĀNASĀRA
34. B. qarasanya aapai, for the first pāda. 35. (1) I. At for ater suggested by J. and the other Mss.
(2) I. arfa for ar suggested by J. and the other Mss.
(3) I. army, J. afar for afar 36. J. ìa for 9731 39. B. FTCA for the second pada.
40. (1) I. Ta for et suggested by J. and the other Mss. and the contents.
(2) J. qa for , B. omits this word.
(3) J. ATAT, B. aTfT Colophon:-1. Thrafwiatr, B. &Trăsit for avifaat suggested by J. and the contents.

Page #715

.
CHAPTER XXIX C. omits this chapter. 2. (1) J. ईशञ्चेश । (2) B. शका for चका । 3. B. चक्रमर्धस्य for चङ्कमादयं । 6. Jहारायाश्च । 7. B. चंद्र for भद्र। 9. I. तदेवा for तदेव । 12. I.शर for दश suggested by the sense and J. and the other Mss. 13. J.हारं for हारा। 19. I. J. एक for चैक suggested by the other Mss. (2) B. त्रिंशत्रिमाजिते। 20. B. स्यात्तद्वारं च द्वि। 21 J. चतुःशाला for चानुशाला। 22. B. तत्रि, I. J. कूर्म । 24. B. खंडबन्धु । 26. B. नौष्ठिक for सैष्ठिक । 27. B. हारयत् for हारयोः। 28. I. J. हारशिपञ्जरम् for हारं सपञ्जरम्, suggested by the other Mss. 30. (1) B.तु for the first त्रि। (2) B. मध्येन भद्रकं।
31. I. adds Tastai between dat and fa, which is not necessary for the sense and would break the metre.
34. B. वृद्धिं for संयुक्तं । 36. B. दंड for गण्य in both the places. 38. (1) B. एकाधाराच for एकादशांश । (2) J. भूम्यो, B. भूम्यां for तल । 39. I. सूरको for मसुरो suggested by J. and the other Mss. 41. B. दंड चैका for गण्यमेका। 42. (1) B. ततास्यर्धतले । (2) B. खंड for कर्ष

Page #716

MANASARA
43. (1) I. भागांश for भागद्वि suggested by J. ( 2 ) I. लिङ्ग, J. लिन्द for लिन्द ।
168
(2) B. घनभागं वा for the first pāda.
46. B. हारांतरे तु कूटं स्यात् ग्रीवायां चोक्तदेवताः ।
49. I. गणेत्यादि for गणाधिप suggested by B. and the other Mss. Colophon : - I. त्रिंशा, B. त्रयस्त्रिंशो for नवविंशो suggested by J. and the
contents.

Page #717

CHAPTER XXX 1. (1) I. faatar for fairtra as in J. and the other Mss.
(2) C. omits the first 21 lines, 3. B. THTIRI 4. (1) I. J. fantà for faena suggested by B. and the other Mgs.
(2) I. fafa for wiit suggested by J. and the other Mss. (3) J. ÀYCH for #964 1
5. (1) B पंचाधं for पाञ्चालं । (2) B. मध्यकांतारविंदकं for the second pūda.
.6. I. agerf...77774, J. G arra, B. TOTE CITE for sz7* Aladat, as given in lines 32, 34.
8. (1) 1.77 for ata suggested by the othe: Mss. and the contents. (2) B. तु चाट, I. J. चार्धवेद which is impossible in consideration of the following line; cf. also 11.
9. B. J. atuaaaaa for the last expression.
10. The code.c-archity pus omits this lino, but in its place repeats thu line 14; it is, however, necessary here and has been included in all other Mss. and is also suggested by the contents. 14. (1) I. for 9 suggested by J. and also I. (geo note 10 abovo);
(2) B. TETA a foutfit 16. (1) B. J. 37 (2) J. 704 si for TRITEI
16. (1) 1. T, B.T for FT suggested by J and line 5. (2) I. J. कारासा for लङ्कारसं suggested by the other Mss.
17 B. fit for faceti 18. J. &T, B. ETT for tho second UTATI
19. (1) I. fejfor gui suggested by J. (2) J. 9 I (3) I. Are for 119, (B. CUATIAT), suggested by J.

Page #718

170
MANASARA
21. B. च क्षुद्रहा', I. भारः for हार ।
22. I कूटनव for कुटानां च suggested by J. and the other Mss.
23. I. मंत्र, J. भद्र ।
27. I. प्रागुक्त for भागंतु suggested by J.
28. C. पूर्व for भूत ।
30. C. leaves the second pāda in lacune.
31 (1) J. हारं । (2) I. एक for चैक suggested by J. and the other Mes. 32. (1) B. वक्त्र for वंश । ( 2 ) C. leaves tho first pūla in lacune. (3) Both I. and J. read वंश as पङ्क in line 6 above, sce note
thereunder.
33. I. a for at suggested by J. and the other Mss. 34. J. कूटं ।
36. J. अन्वितम् for अन्वितः ।
One line between 36 and 37 describing the Gurjaka or Sphūrjaka type is apparently missing.
37. J. भागिकम् for अधिकम् ।
38. J. भागानस्य लक्ष for भागन युगांशं ।
40. I. प्रागुदच्छ्रिय for प्राग्वदुच्चय suggested by J. and tho other Mss. 41. I. चाष्टादश for द्वादश suggested by J. and the other Mss, and the contents.
42. I. लिङ्गं, J. लिन्द्रं for लिन्द ।
44. I. उर्ष for उध्वाधर्ध्व, C अर्ध ।
47. I. एकांशात्यर्थ, J. एकात्यर्थ ।
48. (1) B. C. J तु for च । (2) I. चा लिङ्ग । (3) J. कूटग्य लिन्द्र |
50. I. एक for चैक suggested by J. and the other Mss. 52. J. चार्ध्व for भूर्ध्नि ।
54. I तम for सम suggested by J. and the other Mss..
55. (1) J. मांशं for माङ्ग । (2) J. महा for क्षुद्र ।
58. I. J. द्विऋक्षे, B. विधिक्षेत, C. विदिक्षु ।
59. B. हम्यै च C. रत्नह हारा च ।
61. J. हारा, B. मागं, C. हारमध्ये तु क्षुद्रशाला । 62. C. faf, compare line 45.

Page #719

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXX
____171 63. (1) I. एक for चैक suggested by J and the other Mss. (2) B. वर्ध नात् । (3) C. omits this..
69. I. वणे, J. शाले। 70. (1) I. B. C. कूट, J. कूटानां । (2) I. भारा, for हारा, B. C. हम्य ।
72. Between नाना and वेदिका, B. adds सु, I. ना, सत्, C. omits this. ___73. (1) I. पा""दीनां for पालिकादीनां suggested by J., C. परिकादोनां ।
(2) I. for suggested by J. and the other Mss. ____74. (1) The lines, 74 to 82 are omitted here but found latter in B. F.
(2) C. B. (स) फलकापालिका । 76. C. ferrafa dress for the last expression.
77. (1) I.दे for A suggested by J. and the other Mss. (2) I. J. वर्ण for वन्न।
79. J. मात्राश्च, B. मान्तं for मात्र ।
80. (1) C. नादयेत्. B. नाशयेत् for नारद । (2) I. गोचरान् for घोषकान suggested by B. J.; C. दृश्रीशिखासता।
81. I. सालिच्चा for सालोक्या suggested by J. and references elsewhere3B C. शालोप्पा।
82. C. B. देवता for सर्वशः। 83. I. च या for तले चे suggested by J., C. omits the second pida. 84. J. मानं च for मानानां, C. omits the first pada. 86. I. सावरा प्राव, J. पाराह्य चा, B. पारोहावरोहा। 88. I. पूर्वत for पर्वत suggested by J.; B. सर्वत्र । 90. I. विधा for द्विधा suggested by J. and the other Mss. 91. B. चाचलं for सचलं । 92. I. श्च for श्चैवा, suggested by J. and the othor Mss.; B. दारुभिश्च 94. B. omits this line.
95. I. ग्रारोप्य, J. आरोह्य; in line 86 (see note) this word is variously read, but in all cases to mean a staircase for ascending.
97. C. omits this line. 98. (1) B. पारोग्य । (2) B. प्रतिदर्शन गर्हितं । 100. (1) C. भद्र for पृष्ठ । (2) C. दक्ष for पक्ष । (3) J. पास्वंयोः ।

Page #720

172
MÅNASĀRA ___102 (1) C.कमुखे। (2) I. omits न suggested by J. Comparu lines 98, 99%; B.omits. मुख।।
103. B. भद्रहीनं तु संत्यजेत् । 104. (1) I. पूर्वे for पूर्वके suggested by J. and the other Mss.
(2) C. omits this line. 105. I. भद्रं, C. भद्र for भद्रे suggested by J. and the other Mss.
106. I. omits t which is necessary and is suggested by J. and the other Mss., C. नर्तमिः ।
107. I. मुह्यताम्, J. मूह्यताम्, C. मोह्यताम् । 110. J. मेह, C. महि for गेह । 112. I. omits तत् before पूर्वे, suggested by J. and the other Mss. 113. I. दुर्ग, J. धारे for द्वारे। 114. (1) C. हीना for विना । (2) I. अलिङ्ग, J. अलिन्द for अलिन्द ।
115. Between lines 114 and 115, I. has सापानम् as a heading which obviously is out of place.
116. B.J.C. मण्डितम् for सयुतम् । 118. (1) I. च for समा suggested by J. See also liues 86, 95.
(2) C. omits this line. B. मारोहं।
(3) B omits the lines 118-121 122. (1) I. श्रेष्ठ, J. चेष्ट । (2) I. कुल, J. कुछ। 124. (1) B. चलितं प्रोक्तं । (2) C. स्तूप्पा।
(3) C. omits the second püda. 125. C. omits the first pūda. 128. C. पलमेकं तदायति, I. J. फलमेवं तदा चदि ।
130. I. omits 130 132 which are suggested by the line 129 and included in all other Mss. and are necessary here. 132. Between 132 and 133, J adds a superfluous line
नवधाविस्तृतं प्रेक्तं षट्पहङगुलवर्धनात् । 133. (1) I. पतद पत, J. पतत्त्व । (2) I. विस्तारान्तं for विस्तारं suggested by J.and the other Mss. 134. (1) I. त्र्यंश वाक्तं for स्तूपिपर्यन्तं suggested by J.and the other Mss
(2) C. omits the first päda.

Page #721

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXX
135. I. ह्यताम्मु, J. ह्यताम्मु; see line 107.
136. I. दीय for दीर्घ suggested by J. and the other Mss. 137. I. कृत्वा, J. स्याक for कुर्यात् suggested by the other Mss.
138. (1) J. omits तः । (2) C तद्वयं तथा for the last expression. 139. I J वर्ष for वन्न ।
140. J द्वय for त्रय ।
141. I. C. तांश, B. त्सका for च्छ suggested by J.
142. J पट्टादि, I पट्टादि for पट्टमद्रि suggested by the other Mss. 144 (1) J. पार्श्व के for पादके ।
173
(2) C. omits the remaining portion of this chapter except the last four lines and remarks:- अस्मिन्स्थले पत्रमेकं न्यूनं ।
146 (1) I. पादोना for पादेोन suggested by J., B. पडून । (2) B. J. द्वि for त्रि । (3) B. यांतरं for ततः ।
147. B. J. छिद्र, I, चित्र ।
148. I. वा for a suggested by J. for the last word.
150. B. अष्टादशांगुलं चैव ।
151. I. J. त्वं for तु ।
152. I. ड्या for ड, J. बठ्वा ।
155. B. J. हस्त for हस्ति ।
156 (1) B. महस्त । (2) J. प्रङ्गुलेन । (3) I. J. लोन B. लस ।
157. (1) J. चाथ, B. चैक 1 (2) B. ग्रेत क्षयेत ।
158 (1) B. हस्तहस्तगदारं, for the first pāda. ( 2 ) I. रथारायु, J. रागयुक्तं B. द्वारयुक्त
159 (1) J. पञ्चमादूर्ध्वं । ( 2 ) I. न सिंहेन नैऋतम् for सिंहाननैर्युतम् suggested by J. and the other Mss.
160 (1) I. अग्रयो for अग्रावो suggested by J. and the other Mss.
(2) B. द्वारपादं for धारपट्ट ।
( 3 ) J. मानयेत, B. वनयेत for मानकम् ।
161. (1) I. अग्र for आधारं suggested by J. and the other Mss, (2) I कम् for तिः suggested by J., B. तद्वयं पट्टिकाकृतिः । 163. B. omits. न ।
165. I. खेान्मान, J. खैर्मान, B. विभूषणान्मदः यथा प्रशस्यते ।

Page #722

174
MĀNASĀRA 166. J. भर्तृ, B. भतणां, I. भद्र । 167. J. मुक्तकान्तं, B. मुतवमानं कुर्यादुते। 168. B. चायधि, J.,चायादोन for मायादि । 169. B. घशानिवः, J. वशादिमिः, I. वसानहि । 171. I.र for a suggested by J. (2) J. तदा for विदुः । 172. J. चांशै for अंशै। 173. (1) B. आसनं चिंत ।
(2) I. तिथिस्वर्गकमि for तिथ्यन्तं षड्नहो suggested by J., B. तदयुतं षटुमि ।
175. J.ज्योति for जाति । 176. B. gagpata for the first expression.
177. (1) I. दंशस्तत्तत् for द्वादशान्तं suggested by J. and references elsewhere. (2) J. न्यसेत् for न्ययेत् ।
178. (1) B. तु दायमित । (2) I. सवित for सञ्चित suggested by J. and references. 179. (1) I.द्यात्सव, J. याद्व, B. पर्जन्ययं ।
B omits the lines 179-180. 180. I. एवं द्वित्रियवृद्धिः स्यात्क्षपयेष्टा for एकद्वित्रिय वृव्यात् क्षपयेत्वष्टा suggested by J. and references.
182 I. arfon for Etfa suggested by J. 183. (1) I. अष्ट, J. षष्ट । (2) I. दिः स्यात्स, J.ध्यातु स। 184. B. शेषं तु द्वारसंयुक्त चार्कपादादिग् पादयुक् । 185. (1) B. J. वेदान्तु । (2) B. J. नन्द । 186. (1) B. रन्ध्रेषु । 2) J. दांतु, B. दंतयों, I. दातु।
187. (1) B. शिष्यादि। (2) B. स्यात तस्कारादिनवांशकम् which is evidently the second pūda of the next line, of which the first püda is lost in B.
189. (1) I. aTATE for At The suggested by J. (2) I. fara for fafu suggested by J. and the other Mss. 190. (1) J. omits ari and adds fait after yfa: 1
(2) B. भवेत् for त्यजेत् । 192. (1) J. omits व्ययं and adds हियत after शुभं । 193. (1) B. दिकं तु । (2) I. J. क .... क्रियानां, B. C. ग्रहाणां, B. स्त्रयाणां ।
Colophon :-(1) I. C#fait, B. agreziatr for fásit suggested by J. (2) I. विमान for द्वादशतल। -

Page #723

CHAPTER XXXI
The first 13 lines of this chapter are, by some inexplicable confusion, found between lines 534 and 535, of Chapter XXXIII in the Codex architypus. In place of these lines the Codex architypus opens the chapter with the following two lines the first of which might have been very suitable as the first line of chapter XXXII, and the second represents a confused form of the lines 14 and 15 of the present chapter which are missing in it : परिवारविमानानां लक्षणं वक्ष्यते क्रमात् । स्थण्डिले पद विन्यस्य चादि भूमिविशालके ।
Except the last 15 lines, the whole of this ohapter is lost in B.
(1) J. वल्यर्थ, C. बल्यई । (2) C. J. ल (र) क्षणार्थक्रम्, I. राक्षसार्थकम् । 3. (1) I. काम्यादि, for जात्यादि suggested by J and the other Mss. (2) C. देह भेद |
5. (1) I. जातिच्छन्दाभसा, J. छन्दादिसर्वशालानां । (2) C omits the first pāda.
6. (1) I. जातिना for जातीनां suggested by J. and the other Mss. (2) C. वादीनां चादिशाला ।
8. (1) I. समाकन्धर, J. C. समदण्डेन । ( 2 ) For साला, J. C. शाला । (1) C. शब्दादि for छन्दादि ।
9
10. I. leaves, in a lacuna, the second pāda which is supplied by J. and other Mss.
11. (1) I. जातिजालं for प्रदिशालां suggested by J. C. (2) J. C. तथा for ततः ।
12. (1) J. C. भारा for हारा । ( 2 ) I. मथ for मध्य suggested by reference and the other Mss, (3) J. C. त्रितीयक ।

Page #724

176
MĀNASĀRA
__13. (1) J. C. चतुर्था, I. चतुर्धा । (2) I. omits तन which has been , retained by the other Mss. (3) I. मयाधिकम्, C. वितु मरियाकम् ।
14. (1) . पंच। (3) C.साला। (3) I. मर्यादि, J. मध्यादि ।
The lines 14 and 15 are missing in I, but they have been preserved by the other Mss. and appear to be required.
16. J. C. पादविन्यास, the correct form is suggested by chapter VII.
17. (1) C. omits the lines 17-19. (2) I. स्तलं पदं, J. स्तण्डिल्लं पाद: the correct form is suggested by chapter VII.
18. (1) I. मण्डि for चण्डि suggested by J. and chapter VII.
19. (1) J. कुर्यात्मध्यादि च । (2) I. मर्यादि च for the last expression suggested by the other Mss. 20. (1) J. मध्यादि, C. मायादि, I. मर्यादि(दा) । (2) J. पाद, C. पति ।
(3) I. HR for Apa suggested by J. and ohapter VII. 21, I. हा for हh suggested by J. C. 23. J. पेचक कूल, C. येचकमोल।
23. (1) B. प्रथमांतु महापीठे । (2) I. मण्डि for चण्डि suggested by B. C. J. and chapter VII.
24. I. गतस्थाला for ततशाला suggested by J.; C. B. ननश्शाला ।
27. (1) C. चंद्र for छन्द । (2) C. second pada प्रथमापंचमांतं स्यात which is the first pāda of the next line.
29. I. तम् for AT: suggested by J. 30. C. मध्यंगुल। 31. I. सप्त, J. सपाद, C. सप्तपादहस्ता। 32. (1) C. माहस । (2) C. हर्म्य भेदं । 33. I. वृक्ष for त्रित्रि suggested bill other Ms... 34. C. omits the first pāda. 36. I. साल, J. साला। 7. J. हस्तेभ्यादि, C. हस्तेभ्योति, for हस्तेनादि । 38. J. प्रत्येकं, C. तद्दिक, I. अर्धकं । 39. I. Ataifa for grants suggested by J. and the other Mss. 40. J. वर्धयेन्मुख्यमानके। 41. C. omits ihe first pāda.

Page #725

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXI
42. (1) I. वाह्यं तु सालं, J. बाह्यात्तु साल । (2) C. क, J. कुद्यौ ।
43. C. कुर्यात्मध्या ।
44. (1) J. पोठं चां, (2) J. पादे for पादं ।
45. J. सालां ।
47.
46. (1) C. वतमानं । ( 2 ) J स्तायामुतत्, C. येद्धिस्तूरायतत् । I. हहि for भागि suggested by J. and the other Mss. 48. (1) J. omits lines 48-50 (2) C. विपुलान्तकम् । 50. C. पंचशाला मुखा ।
52. C. omits the first pāda.
53. (1) I. कृह्य for कुड्य suggested by J. and the other Mss. ( 2 ) C. यामकं, J. मामतम् ।
58. J. मध्यादि for मर्यादि
61. C. चाहत, J. वावृत ।
63. J. पादेन ।
64. (1) J. कुड्यान्तः । ( 2 ) C. परिवाराद्यं ।
65. For स्याद, J. स्यद ।
177
66. C. omits this line and the first yā la of the next lines.
67. (1) I. यज्ञा for वज्रा suggested by J. and the other Mss. ( 2 ) I. J चित्र for छत्र suggested by the other Mss.
69.
70
71. (1) I, शाले for शैले suggested by the sense and the other Mss. (2) C द्वारे वां ।
1 वाघ्याना for वर्गाढ्य suggested by J. and the other Mss. C. प्रस्तार ।
72. (1) I शुक्ल, J शुद्ध । (2) I. omits मिश्रं which has been supplied by the other Mss.
73. C. omits the first pada
78. I. द्वारं द for द्वारमु suggested by J. and the other Mss. and the
context.
80. J. महादू |
82. C. omits the remaining portion of this chapter with this remark — अस्मिन्स्थले पत्रमेकं न्यूनं ।
12

Page #726

178
MĀNASĀRA
83. Compare line 913; the sixth and the seventh courts are men. tioned in connection with the royal palaces (see chapters XL); in this chapter the details of only five courts are given, the sixth and seventh courts seem to be referred to in lines 83 and 84.
86. (1) J. द्विपङि । (2) J. चान्तर for विवर्धन । 88. The lines 88-91 are lost in J. 91. B. गृहहाँकार । 92. B. सकुमकं for समित्तिकम् । 93. I. साङगुलं for संकुलं suggested by J. and the other Mss. 94. (1) B. एतद्वि।
(2) I. सालानि for सालमानानि suggested by J. and the other Mss. 95. I. # for suggested by J. and the other Mss. 96. I. म्रमात् for क्रमात् suggested by J. and the other Mss. 98. (1) I. लविधा for लावसा suggested by J. and the other Mss. 99. (1) B. दंत शालाज, J. साला। (2) I. सृग्वा, J. स्रावा, B. स्यावार्ध ।
(3) B. निम्नग, for निर्गमम् । 100. B. यथेष्टादिक् । 102. J. युगकरा। 103. B. महदधि पंचवां कर्यात ।
104. (1) I. कथ for कथित suggested by J. and the sense (2) I. त्या, J. न्यता।
Colophon :-I. द्वा, B. षट् for एक suggested by J. and the context.

Page #727

CHAPTER XXXII
The first 13 lines of this chapter are missing in C.
1. J. प्राकारान्तः ।
3. (1) I. साष्ट, J. चाष्ट । (2) I. सान्त, J. चान्त, B. चतुर । 5. J. चान्त, B. नातरुह के for the last expression.
6. B. J. AT for च in both the places.
7. J वा for च ।
10. B. चार्यम for चार्यक ।
15.
(1) B. हर्म्यार्थ, J. हम्येत । (2) J न्द्रे for तु । ( 3 ) B. शुभं for गुहं ।
17.
(1) J. दिवः । ( 2 ) B., second pāda, चंडशालायमेववा ।
19. I. are for are suggested by J. and the other Mss.
21. B. तन्मध्ये for पश्चिमे ।
22. (1) I. प्रत्येकं for प्रत्यड suggested by J. and the other Mss. (2) I. एक, J. चैक ।
(3) C. पाधि for पादे, B. चैदेश्वरा ।
23. (1) C. J. मस्योत्तरे for पश्चिमेा ।
(2) I. साच for चाश्विनी suggested by all other Mss.
25. (1) I. मरुत्या, B. मनोजस्या, J. मनोन्मन्या, C. मनोवैर्या ।
26. I. शंस्यादा for शस्य चा suggested by B. C.
28. J. पटुकं, B. वारकं, C. वयक्तं for बटुक ।
31. I. कृ for क suggested J, C. परिवारालयं ।
33. (1) C. J. पर्यके, B. तत्सवं for सत्यके । (2) I. नदि for नन्दि, suggested by the other Mss. J. नादि ।
34. (1) C. J. मृशे चा, B. भृंगिं च ।
( 2 ) B. अर्ये चां, C. सार्द्ध सांठ

Page #728

180
MĀNASĀRA
36 (1) J. पचन, B. पवन for च धन ।
(2) I. चेन्द्रितम् for चेन्दिराम suggested by all other Mss. (3) B., second pida, पूतस्थानेन चंडिका।
(4) C. अनयेपंश्चिमेस्थानं पूर्ववत्स्थाने तु सांविदते । 36. I. मुनेशं, B. जलेशं, J. ज्वरेशं. C. स्वरेशं । 37. B.J. यमे for याम्ये।
38. (1) C. नैऋत्यांश्चान्य । (2) I. अण्यवेश for अर्पणवेश्म suggested by J. and the other Mss.
39. (1) I. ऋषे for मृषे suggested by J. and reference. 40. C. पतेश्चै व for पदे चैव । -41. J. त्वेक for
43. I. omits the lines 43, 44, which are included in all other Mss. and appear to be necessary.
44. B., second pāda, राक्षसानुग्रहेश्वरं । 45. (1) I. मण्डप for भूषणा suggested by J. and the other Msa.
(2) B., first pala, त्रिपुरांतक मूर्ति स्यात् । । 46. (1) J. पुस्तकावासनं, B. पुंस पारायनं, C. पुस्त वाराधनं, I. व्यास्तकाराधनं । 48. B. सारस्य वदे for नागस्य च पदे । 49. J. मुच्चस्य for मुख्य ।
60. I., second pāda, रुद्रभूते(मृतस्तथालयं which is the second pdda of the last of the following four lines lost in I., for भल्लाटस्यपदे पि च suggested by J. and all other Mss. Between 50 and 55, the following 4 lines, omitted by I. have seen included by all other Mss, and appear to be required here.
51. J.मनोन)मन्या। 53. (1) C. पतिका, B. अदिती । (2) B. धान क, C. थानक for दानव ।
55. (1) B. स्थापयेत् । (2) I. भोग, J. तोय । (3) I. J. स्थापनं for मण्डपं suggested by the other Mss.
56. I. omits this line which has been preserved by all other M98. 57. J. वा tor च। ।
68. (1) I. दुशे for चेशे suggested by J. and the other Mis. (2) B. वासुपतं, C. वाशुभदं for पाशुपतं ।

Page #729

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXII
181
59. B. EITT SITATUTI 60. (1) I. omits this line wbich is included in all other Mss.
(2) J. वा for स्यात् suggested by B., C. कुयात्। 61. (1) I omits the first two words which have been supplied by the other Mss.
(2) B. AfTatia, C. ATTI 62. (1) B, omits this line.
(2) I. S for suggested by J and the other Mss., C. OTTI (3) I. anfa for at suggested by J. and the other Mss. (4) J. Afer for Hall
64. I. ***F1987 for artet TT gaat, suggested by all other Mss., B. qaaT
65. I. gra (for the second time) for ata suggested by all cther Mss.
66. (1) I. at for suggested by J. and the other Mss. (2 I. Ta, J. TA, B. Frat!
67. (1) I. Fandt for fare suggested by J. and references. (2) I. AT, J. चा for चै।
69. I. gamit obviously for a which was not apparently understood by the other Mss. aad hence are the various reading. J. EFTER B.Etat, C. ghetti .
70. (1) For alfa, J. = tf 1 (2) B. Ja, C. CRT I (3) C. Faria 72. I. ger for de suggested by J. and the other Mss. 73. C. omits this line. 76. J. qqat, I. atat perhaps for at aTTI 77. C. शूद्रा for श्रद्धा । 78. B. aTFTCAT
79. I. शक्यके वा सा for सत्य के चा suggested by all other Mss. and references.
80. C. omits lines 80-82. 81. gnia a for Tagall
82. B. UFRT which means astrologers, but there appears to be no special need for them within the precincts of a temple.

Page #730

182
MĀNASĀRA 83. B. Att for et FT. C. JATCIATTIATI 86. (1) I. A-7, J. for 11 (2) I. afga, J. Antal 87. C. omits lines 87-90. 88. (1) B. रूपं for कूपं । (2) B. कटक for तटाकं ।
91. (1) I. fagt for auf, which is mentioned in the next line, B. auf, J.quafi (2) I. ara for otru suggested all other Mss. 92. (1) Between lines 91 and 92, J. repeats the line 94.
(2) I टपरायलम् for क्षत्रियस्य च suggested by the sense and all other Mss. 93. (1) I. leaves this line in a lacuna except the last word.
(2) J. reads शूद्र in place of वैश्य and वर्म for सद्म । 95. I. egat for et suggested by J. and the other Mss. 96. (1) I. दुति चेशै for उदिते suggested by J., C. व्यधिके ।
(2) C. Sa, B. patet for at i (3) for , J. GTI 97. (I) I. leaves the first pīda in a lacuna.
(2) I. Og for atat suggosted by all other Mss. 98. I. pay for at suggested by J. and all other Mss. 100. For BATUTET, J. atrai
101. (1) I. qu for que 1 (2) I. T for å suggested by J. and other the Mss. 102. (1) Lines 102-126 are missing in B.D.
(2) J. ati for ETTEI 104. C. OTATTET HT 106. I. att for guffa suggested by J. and the other Mss.
107. (1) I. or for a suggested by J, C. leaves the secoud pūda in a lacuna.
109. I. faa for a suggested by J. and the other Mss. 110. 1. qa for 9 suggested by J. and the other Mss.
111. J. Ffurt, I. 1 The former reading is also suggested by the Kāmikāgama (chap. LIV 40): atarea har qarTE FT FTPEIT II
113. (1) J. qe for JF | (2) I. J. ad for a suggested by the other Mss and the sense

Page #731

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXII
183
- 116. J. विस्तृतम् for विस्तरम् । 117. (1) I."...""करिकर्ण, J. उपाजकर्णिका, C. पुपाजकंठकां।
(2) I. omits तत्। 119. C. यन्मनो। 121. C. द्वारशालां for द्वारदेवान् ।
122. (1) I. वसना, J. चण्डरा which is also suggested by the next line. (2) C. वामेप्रि(प्र)चंडसंयुतं, which is the first pāda of the next line.
123. C. omits the second pūda. 127. C. दियत्, B. दिनोपदं for दिवस्पति । 128 (1) B. पश्चिमांतकं । (2) C. द्वारपालकं, B. द्वारमुच्यते, for द्वारपञ्चके ।
12). (1)..........." वह्नितः for द्वाराणामुदितं suggested by J. and the other Mss. (2) C. निशतं for मुदितं ।
130. C शालां तथा।
133. I. omits this line, but it has been included in all other Mss. and is necessary here.
134. (1) B. तदेव for यथैव । (2) B. भृगे C. चेरा and leaves in a lacuna the preceding portion of the line, [.J. मृगैः which does not give any sense here; it seems a misreading for मृगाणाम् ।
135. B. omits lines 135-138.
137. I. J. leave, in a lacuna, उत्तरे धनदं चैव ईशान्ये suggested by the other Mss.
138. (1) J. वान्ये for याम्ये । (2) C. कुर्यापाद पिधावच । . 141. (1) I. दासोनामन्यत् for ता सधैः suggested by J. the and other Mss.
(2) I. कर्मङ्ग, for किञ्चिद्वि suggested by J. and the other Iss. 143. (1) J. च for तु । (2) I.मो for चैsuggested by J. and the other Mss. (3) B वसूनपि शुदर्शनम् ।
B. omits the remaining portion of this chapter and repeats here sixteen lines from the chapter XIII on उपपोठ । 147. (1) J. जयन्ती for जयन्तके ।
(2) C. oimits the line except वनंतं च जयंतथा।। 148. (1) J. वि, C. दा for ज । (2) J. पौनिका, C. धात्रका for पत्रिका ।" 150. C. leaves the first paida in a lacuna.

Page #732

184
MĀNASABA
161 C. समं भवेत् सहैव च ।
162. (1) I. नवतारान्, J. चावतारान; of this line C. has only सवातार दशालये।
153. C. दिक्पालाना। 154. C. चोक्तदेशे यतेपवत् for the last expression. 155. C. leaves the first påda in a lacuna.
166. (1) I. जनि, C. जन for जिन suggested by J. and usage. (2) I. कईये for मार्गवत् suggested by J. and the other Mss.
157. C. omits the second pūda.
158. C. दिर्गनि for तीर्थानि । ___164. (1) I. जन for जिन । (8) I. सर्म for सर्व suggested by J. and the other M88.
165. (1) C. परिचारकं । (2) I. कुन्ति for कुर्तत suggested by J. and the other Mss. 166. (1) J.मश्रुतेत्वपि।
(2) C. पूर्ववत्क्रममश्चेवभिदीनाथस्वसंमवेते । 167. C. J. विष्णुरादा। 169. C. वस्यतेसैन् for the last expression. 170. I. सर्म, C. पर्व for सर्व suggested by J. and the other Mss. Colophon:-I प्रयस्त्रिंशो tor द्वात्रिंशा suggested by J. and the context.

Page #733

CHAPTER XXXIII
1. The first 354 lines are missing in B. 3. C. 173TO EAT and omits the rest of this line.
4. I. leaves in a lacuna TRATO which is supplied by all other Mss.
5. C. omits the second pūda. 6. I. ASTA J. and the other Mss. WETTORI
8. (1) I. 14 for at suggested by J. and references. (2) C. nmits tbe second päda.
9. C. afturfgå for Aarfi 10. C. As for 11. I. TOT for at at suggested by J. and the other Mss. 12. C. pristiga T, J. ATEHTI 14 C. afar fortfari
15. I. J. festa for faraires suggested by the other Mss. and the sense.
16. C. omits this line.
17. (1) I. ETT for att suggested by J. and the other Mss. (2) C. azifa for fag: 1
19. (1) C. omits the second pūda. (2) I. faeimas for farma suggested by J. and the other Msg.
20. J. ta for #TET I 22. C. Attad for actu !
(1) C. omits lines 23-25. (2) I. JA AA , J. grad na

Page #734

186
MĀNASĀRA
25. J. द्विगुग्ण for त्रिगुण । 26. I. ह्य, for रभ्यद्वि suggested by J. and the other Mss. 27. I.J. पश्चादश for पश्चदश suggested by C. 28. I. वर्धनान् J वर्धयेत् C. वर्धना । 29. (1) C. षष्टिहस्तावसानं, I. साष्टहस्तरसांशं । ___(2) J. दायत् C. दाधान, for रायामा
30. Lines 30--34, which are suggested by the context and have been preserved by all other Mss. are missing in I.
31. C. omits the first pāda. 35. I.एक, J. चेक। 36. C. शोभान for शेमादि and भक्ति for भित्ति । 37. I. नाशं for शरांशं suggested by J. and the sense, C. शवांशं । 38. C. J. भाग for नन्द
39. I नवभूमिरिकाले, for एवं तु द्वारशाले suggested by all other Mss. and the sense.
40. C. पञ्चधा for पडिक्ति। 42. C. नन्द दशांशं। 43. C. leaves the first ridla in a lacuna.
44. (1) I. वन्दि, वडक्ति for suggested by J. C. पदं । (2) I. समाना C. त्रिभाग J.सभागे।
47. C. जनपादानं for जन्मदादान।
48. (1) I. förartai for fastia suggested by J. and the other Mss. (2) C. तथाष्टकम्, I. J. तथादयम् । 49. C. पादुननं द्विगुण मानुपेऽपिवा, a suggestion on the margin :--
मध्यमे (द्वारप्रसादे ), J.मानुषं । 51. C. अधिकेन for होनेन । 54. J. हि for वा। 56. C. ऊर्ध्वपोठं, I. J. उपपोठं । 61. C. second pida, सर्वेषु गापुरांतक ।
74. (1) I. परि for रवि suggested by J. and supported by the sense. (2) C. हस्तद्वारं तु वर्द्धना for the second pāda.

Page #735

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXIII
187
75. (1) I. J. साष्ट । (2) I. नवांश for नवान्त suggested by J. and the other Mss.
77. J. C. विशेषतः, I. यथेोक्ततः ।
81. (1) I. न्तु for न्तं suggested by J. and the other Mss. (2) C. विन्मेrध्वं for जन्मेोर्ध्वं ।
82. C. omits the first pāda.
91. I. सप्तमा for सप्त का suggested by J. and the other Mss.
93. C. द्वारं तु तुंगविस्तृतं ।
94 (1) I. शेोभच मे for शेोभकेचे suggested by J. and the other Mss. (2) I. fafa for feat suggested by J. and the other Mss.
95. C. द्वितलं चैक for त्रितलं चैव ।
96. I. पञ्च च for पञ्चक suggested by the other Mss.
97. (1) C. हयैतां for महता देशे suggested by the other Mss. (2) C. करान्वितं for तलान्वितम् ।
98. I. एक द्वित्रिचतुभूमौ for पकत्रिपञ्चभूमादो suggested by the context, J. and the other Mss.
99. (1) C. त्रिविंशं for त्रिविधं । ( 2 ) I. leaves in a lacuna सीम which has been supplied by all other Mss.
101. (1) C. fafata for fafayfa | (2) J. reads here the scoond puda of the line 104 aad omits the lines 102, 103, 104.
102. C. द्वितलां पंचत्रयांतं त्रित्रिविधं त्रितले क्रमात् । 104. C. अन्यसा for कन्यसं ।
106 (1) C. अष्टादश for सप्तदर्श । (2) J. भूमिकम् ।
107. For स्यादधिकं च, J. स्याद् दीनाधिक्यं ।
109. I. म्यं स्यात् for य॑स्य suggested by J. and tho other Mss. and tho -
Sense.
111. (1) I. वद्भिः करादिति for वत्कारयेत्सुधोः suggested by J. and the other Mss.
116 (1) I. पादादधेत् for पादेादये suggested by the other Mss. (2) I. पादपादरागं, J. धातुपंक्तिभाग, C. वापिदतिभाग । 117. C. एके भाग, J. नव भागं प्रकल्पयेत् for वेदभागं मसूरकम् । 118. J. reads here line 129 and omits lines 118--128.

Page #736

188
MĀNASARA
119. C. त्रिभागिक for विचक्षणः । 124. C.पंचमाग for षड्भाग। 125. C. omits the first pādas of lines 125, 126. 127. C. दयेचैक for दयं चैव । 129. J. वस्तु for वसु। 130. I.गेन्द्र for गे तु suggested by J. and the other Mss. 131. I. द्विं for द्वर suggested by J. and the other Mss. 132. I. वक्षेक for वाद्वार suggested by J. and the other Mss. 133. J. श्वभा for भा। 137. J. प्रस्तरादिकम्, C. प्रस्तरोदयम्, I. प्रस्तराधिकम् । 138. (1) I. शिखांशं for शिवान्तं। (2)C. मानेन द्वितलानामधोच्यते । 141. C. राध, I. J. रोवं। . 142. J. पकम् for एवम् ।
146. (1) C. J. रोच्च, I. रार्ध्व । (2) C. ग्रंशे। for अंशान। (3) I. च for वा suggested by J. and the other Mss.
147. (1) J. विंश for सप्त । (2) J. वा for च ।
149. (1) J. एकान, C. एकेन. I. ऐक्येन । (2) I. च for वा suggested by J. and the other Mss.
150. C. मंचं च पूर्वार्ध्व । 156. J. चैक for चैव । 168. (1) C. मून्धिं for @ । (2) 0., second pula, तदधप्रस्तरे दयं । 159. C शिवा for शिरः ।
160. (1) I. faldt for feet suggested by J. and references. (2) C. शेषां for तेषां।
161. I. गुह्य for गण्य suggested by J. and the other Mss. and references...
163. I. पूर्वेचमेव, J. पूर्ववच्चैक, C. पूर्वपश्चिम ।
166 (1) J. तेषां for शेष। (2) C. leaves the second puda in a laouna and remarks अस्मिस्थले पत्रमेकं न्यून and the remaining lines except the last 100 are missing in C.
167. J. समंवाम for ऊर्ध्वपाद । 168. J. चाव॑ for ऊर्ध्व ।

Page #737

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXIII
189
170. I. सप्तम for सप्तका suggested by J. and the other Mss. 171. I. ET for et suggested by J. and the other Mss. 174. J. शिखा for शिखो। 176. I. मात्रं तत् for मानं यत् suggested by J. and the other Mss. 177. J. वेदिकादि। 178. (1) J. चतु for द्वित्रि । (2) J. मात्र for नेत्र in सप्तनेत्र। 180. J. द्विभागं for षड्भाग। 181. J. वाथप, I. वा पाद, the other Mss. वाथ। 183. J. प्रस्तार for प्रस्तर। 185. I. = Fs for priset suggested by J. and the other Mss. 186. J. सार्ध च, I. पादावं। 188. J. शिर for second गल। 190. J. ललाट for द्वितलं । 197.. J. मानं चा for मानेन । 201. J. त्रिभागं शिर for द्विभागं शिवर। 202. I. ए for चै suggested by J. and the other Mss. 206. I.नये for न्यसे suggested by J. and the other Mss. 208. J. जन्मादि for विस्तार। 209. J. प्रयो for त्रिघो। 210. J. अर्धान्त for साधं तु। 215. I. rofa for refa suggested by J. and the other Mss. 217. I.तंच for तथ suggested by J. and the other Mss. 218. I.कान्त"for कांशंतsuggested by J. and the other Mss 224. I.दे, J. and the other Ms3. ध्व ।
225. (1) I. दीर्धा व for तीयाघ्रमोच्च । (2) I. सिब for सार्ध। (3) I. वती for प्रति । All these are suggested by J. and other Mss.
226. (1) I. मञ्च for पञ्च । (2) I. दाम for याम suggested by J. and the other Mss.
227. J. अन्य for अन्तिम । 230. J. च तद्विभक्तं for तद्विमजेत्तु ।
231. (1) I. सदर्धे, .. and the other Msg. तदंशे । (2) J. द्वितीयकम, I. द्वितीयके।

Page #738

190
MĀNASARA
232 (1) I. शिवान्त for शिवांशान्तं suggested by the sense and the other Mss. (2) J. चेार्ध्व for तदृवें ।
284. J. omits lines 234, 235.
237. I. कासेT for कान्तो suggested by J. and the other Mss 238. J. मागिकैः ।
245. J. वर्णयेत् for भवेत् ।
249 (1) I. का घ्रि for कोश suggested by J. and the other Mss. 254. I. for suggested by J. and the other Mss.
261. (1) I. far for faad suggested by J. and the other Mss. (2) I. तुङ्गादि for वत्तुङ्गं suggested by J. and the other Mss. 262. For arii, J. ardain |
263. J. दीर्घं for तुङ्गं ।
261. I. द्विंशद्धि for द्वयांश suggested by J and the other Mss. 265. J. कं जंवामञ्चा, I. जमया मभा for द्वंशका जङ्घा suggested by the other Mss.
266. (1) I. for r suggested by J. and the other Mss. and supported by usual proportion. (2) I. for suggested by J. and the other Mss. (3) I. ऊर्ध्वं for चार्श्वे suggested by the other Mss.
267. I. तुला for तुल्य suggested by the other Mss.
268. I. प्रागुक्तवतुष्टं, J. and the other Mss. पूर्ववदुद्दिष्टं । 270. (1) I. for
(2) I. f for
suggested by J. and the other Mss. suggested by J. and the other Mss.
272. J. बन्धां for द्विंशकं । The intended measure must be less than
four and greater than three as implied by lines 271 and 273.
274. I. पादेन for पादान ।
279. J. and the other Mss. afa, I.
285. I. for suggested by J. and the other Mss.
292. J. संयुतम् ।
299. J. for
300. I. aratai apparently for redzi, J. qaizi
301. I. एकाद्या for एकमावृत suggested by J. and the other Mss.
306. I. सान्तरालं for चान्तरालं suggested by the other Mss.

Page #739

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXIII
191
310. (1) I. भत्तिकाभिक्तिमेकांशं for the first pāda suggested by the other Mss. (2) I. चन्द्रकम्, J. लिन्द्रकम् for लिन्दकम् suggested by the other Mss., and the sense.
312. I. हार for द्वार suggested by the other Mss. and references. 314. J. बाह्यावृत।
316. (1) मुख is apparently for मुख्य which is called महा in line 322. and is suggested by line 314. (2) J. शेषेणं for शेषं तु।
317. I. विधीयते, J. रिहोच्यते । 319. I. वृधा, J. पृथु ।
322. I.त्रियं, J. त्रयां but it must be पञ्च as suggested by lines 311, 312.
323. I. सान्तराल for चान्तराल suggested by the other Mss. 326. J. देशके for देशेषु । 329. J.भित्ति for हये ।
331. (1) J. भित्ति for भक्ति । (2) I. त्यु for दु suggested by J. and the other Mss.
332. I. fare for fafar suggested by J. and the other M35., and the sense.
334. I. एवं for शेषं suggested byJ.and the other Mss. and the sense. 336. J. गेहवत् for गर्मगेहके। 337. I. हााध for भित्त्यधं suggested by J. and the other Mss. 338. I. तत्र for भद्र suggested by J. and the other Mss.. 339. I.क्यं for तयं suggested by J.and the other Mss. and the sense 340. J. कोष्ठे for कोष्ठं।
344. (1) I. सान्त. for चान्त suggested by the other Mss. (2) J. त्वन्तु for मध्य।
346. I. द्वारम for द्वयोर suggested by J. and the other Mss. 347. J.सैकं, I. एवं obiviously for एकं। 348. I.श्वा for बाह्या suggested by J. and the other Mss. 351. I.मध्ये for मध्य, suggested by all other Mss. 355. B. वद्या, J. वत्त्वा for वदा। । 356 (1) B. अष्टस्याद्यर्धक, J. धक । (2) J. यत्तु ।

Page #740

192
MĀNASARA
___357. I. संयुक्त for सोमान्तं suggested by J. and the other Mss. and the senge.
358. B. संधिमा , J. मथो for चायमिदं । 360. B. नालि for नाल । 361. B. बाह्यं शतांशेन । 363. (1) I. अन्तस्था for स्त्व suggested by J. and the other Mss.
(2) B. जसल्दिको। 364. (1) For तभुवा, B. तद्ग्रीवा। (2) B. नालकांनि सकान्तके for the last expression.
365. I J. faguata for fara qu: suggested by the other Mss and the preceeding references.
357. B. fafara framta at for the first pāda. 368. I.चप्र for वर suggested by J. and the other Mss. 369. I.रान्तकः for कम suggested by J. and the other Mss. 370. (1) J. रेकॉन । (2) B. omits this line. 371. B वंद,J. पाद for भाग।
372. (1) I. प्रख J. and the other Mas. मुख। (2) J. तोलं, B. लाला for तालि।
373. J. पदवासायते, B. पठ, for पाई। 374. B. यंत्रिकं for जयन्तिक। 378. (1) B. चायसे tor चायतं । (2) B. दि for पिकं । 379. B. द्वित्रि for भित्ति । 383. I.J. वारं for द्वारं suggested by B. and the other Mss. 384. (1) I. पादेम for भागेन, B. suggested by J. and the other Mss.
(2) B. leaves this in a lacuna. 386. B. चतुः पश्च तु। 387. J. भागं तु for भागेन । 393. B. शेषं तत् for शेषांशं । 395. (1) J. मध्ये for मध्य । (2) I. भूताशे, B. J. भूतांशं ।
396. I.पडितभागद्वयं तथा. (this belongs to a later line omitted by I). J. अथवांशाधिकायतम्, B. यथा पावं दिगायतं।

Page #741

ORITICAL NOTES : CHAPTER XXXIII
193 397. The lines 397-400 are missing only in I. They have been preserved by all the other Mss. and appear to be necessary.
402. I.J. चया for तथा suggested by B.. 403. I. परितश्शेषं ।
412. I. स्तृतम् for स्मृता ( which is more grammatical) suggested by the other Mss.
418. B. भागाधं for मागे तु। 414. B. नालि for नालं। 416. B. मध्यभद्रांशं for पकाशं । 422. I. प्रत्यर्थ, J. अध्वर्ध, B. मध्य obviously for अध्यधै। 425. I. J. अन्तराष्ट, B. अन्तराल । 427. B. मध्ये मध्याल भद्रं चतुर्भागं । 429. B. कर्णादधिकमायाम for the first pāda. 430. B. omits lines 430-433. 433. J. देवभागं तदायाम । 436. J. omits lines 436-438. 437. B. प्रस्तरं भागं for विस्तारं सप्तभागं । 438. B. तु नासिकं for च नालिका । 439. I. श्वां for श्चां suggested by J. and the other Mss.
440. (1) I. तु for द्वि suggested by J. and other Mss. (2) I. अन्तरालयाः for चान्तरालकम् suggested by J. and the other Mss.
441. (1) J. मध्यमे for मध्य । (2) कोष्ठं is apparently for भदं as implied by line 440. (3) I. त्रि..."हारं, J. व्यंशं हारा, B.अंश भागं ।
443. B. adds शालायां before कोष्ठ। 444. I. वास्य, J. and the other Mss. बाह्य। 446. I. कोष्ठ के for कोष्टकम् suggested by J. and the other Mss.
449. (1) B. aix7 for ETTET I (2) I.********ug for atentat fa suggested by J. and the other Mss.
____450. I. ययेहार, B. योश्चहारा for द्वर्याहार suggested by J. and the other Mss.
453. B. शेषं तु नालिकं for the last expression. 454, J. मूल्ह्यं for मुह्यं ।
13

Page #742

194
MANASĀRA ___458 B. चतुर्थस्थायतं for चतुर्दशायतं ।
459. J.तदायामे, B. तथाष्टांशं।
460. I.माष्ट for 'चाष्ट suggested by J. and the other Mss. and the context.
461. I. Afa for arfa suggested by reference and all other Mss.
462. (1) B. पंचांश for तबाह्ये। (2) J. दि मानकम, B. कूठं तन्मध्यमान for परितखांशं।
464. J. वापि for वाथ। 467. J. अनुयुक, B. अनुयेत् for धानुशालकम् । 468. B. वाह्यर्घ for अध्यर्घ ।। 469. (1) B. प्रष्ट for कोष्ठ । (2) J. शरांश for रसांश। 476. B. शायतं च चतुर्दशायतं तथा।
476. (1) I. यदा for पश्चा suggested by J. and the other Mss. (2) B. तथा for तदा।
418. I. भाविकम् for भूतमासिकम् suggested by J. and the other Mss. 479. (1) J. भागिके for मागिकम् । (2) B. omits this line. 480. I. द्विं for suggested by J. and the other Mss. 484. (1) B. पादं for भागं । (2) B. वंड for कर्ष । 486. B. चार्घ for चाथ । 486. B. तथैव च, I.J. सहैव च। 488. (1) B. तले for शाले। (2) B. कार्यगापुरे। 489. I.J.गोपुरं त्रितलं न्यासं, B. तथा त्रितलविन्यासं । 490. J. मेकैक for चैकैक । 492. I. स, J. वि, for द्वि suggested by B. 493. B. तत्सभागं कृतं । 494. (1) J. omits the lines 494-495.
(2) B. तद्वित्रि for तबहिः। (3) खंड for कर्ष । 495. (1) B. तस्मादधा । (2) B. देशे, I. J. देशो। 497. B. शलाष्टकं । 498. (1) B., second pdda, विन्यासं पूर्ववभवेत् whicb belongs to line 502. 499. (1) B. omits line 499-502.
(2) I. आसम for मायामम् suggested by the other Mss.

Page #743

Mss.
CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXIII
500. J. षोडशान्तं ।
502. J तदायाम for प्रायाममिति । 503. I J द्वाविं, B. स्याद्विंशत् । 504. B. पंक्ति विंशांशं च । 505. B. भक्तोक्तं for त्रिवर्गकम् । 506. B. मध्यभद्रकं for वार्धरुद्रकम् । 508. (1) I. EIA”
Mss.
(2) J., second pāda, कर्खकूटं विशालकम् ।
509 I मध्यकाला for मध्यशाला suggested by J and the other Mss., B. अंतरालं ।
511. B. द्विद्वि for द्विभागं ।
for चान्तरालं च suggested by J. and the other
514. I. सान्त, B. शान्त, for चान्त suggested by J. and the other Mss. 515. J. लता for तल ।
516 (1) Before this line C. notices, अस्नूिस्थले पत्रद्वयं न्यूनं ।
(2) B. C. J. खण्ड for कर्य ।
519. I. भद्र for पक्ष suggested by J. and the other Mss., भद्रशाला is already mentioned in line 518.
195
sense.
520 (1) I. निला for नोडा suggested by J. and the other Mss.
(2) I. T T for arfa ar suggested by the other Mss. and the
sense.
521. B. प्रति, C. प्रती, J. पोत । 523. B. C. ललाटे for शालातटे ।
525. I. नवांशांशभ, J. रंभ for रंम्भं ।
526. B. तस्मादादा, J. तस्माददा ।
527. I. एतद्भू for वेदभू suggested by J. and the other Mss., and the
529. For भक्तितः, J. भागतः ।
531. (1) B. C. J. खण्ड for कर्ण । (2) B. वर्ग कारकम्, C. कांन्नतंवर्ग ।
634. I. नां च "पूर्वा for नानां चतुर्भूम्यु suggested by J. and the other
535. B. C. J. मांश for प्रवेशं ।

Page #744

196
MANASARA
536.
B. पुधरेव च, C. प्रतिरेवया ।
537. I. J. सालं शेषं विदक्षिकम् B. सावशेषं प्रभद्रकं, C. सावंशे शवेदिकं । 538. I. ग्रीवसु for तद्रोव suggested by B. C., J. त्रियंशं ग्रीव ।
644 J तद्विभाग त्रिभागं ।
546. J. पञ्चभागैक ।
550 ( 1 ) I. महा for मध्य suggested by J. and the other Mss., and line 549 (2) J. फलि for मौलि ।
552. J. स्तूपिकानां सुवृत्तका, B. स्वपिपिकं नासुवृत्तकं । C. notices here अस्मिन स्थले पत्रमेकं न्यूनं and omits the next 34 lines.
554 (1) I. J. माग B. C. भोगाख्य । ( 2 ) I. जयत्तग्मू. J. जयान्तकम्, B. जयं तथा ।
555. (1) I. नासार्क, B. नाशार्क । (2) I. त्रि, J. श्री, B. प्री। 556. B. विधुकांत मितिस्मृतं for the second pāda.
557. (1) I. उद्य for इन्द्र suggested by J. and the other Mss. ( 2 ) I. काश for कथ्य suggested by J. and the other Mss.
558. B. omits far and reads in its place arfart1
559. I. स्कन्धरान्तं for स्कन्दकान्तं suggested by J. and the other Mss.
560. I. नत्र for तत्र suggested by J. and the other Mss.
561 (1) B. नोकरं for शिखरं । ( 2 ) B. करि, I. ककरि, J. कर्करी ।
566 B. सर्वस्य for the first word.
568. I. वातायमानं for वातायनानां suggested by all the other Mss., and the sense.
569. B. agat for the last word.
570. B. प्रवातT for the first word.
571
the sense.
(1) B. कृतं संतु, J. कृतीनां for the first word.
(2) I. द्देष्यते, J. शेष्यते for हीष्यते suggested by the other Mss. and
572. B. सालक for जालकं ।
573. I. कं विचारयेत्, J. कवदाचरेत् ।
574. B. पादिद्वयं युक्तम for the first expression. 675. B. स्थापकानां for जालकानां ।

Page #745

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXIII
197
579. (1) The न at the beginning before कुर्यात् has been left out by J. (2) B. J. पट्टिकयामध्ये । (3) B. J. चौव सर्व । ___581. J. गवाहीनं, B. कृपापानं ।
582. (1) B. वल्कि । (2) I. गमाक्षं for गवाक्षं suggested by the other Mss.
584. (1) I J. न्यन्न for न्धं स suggested by the other Mss. 585. (1) I. कूपं for रूपं । (2) B. मल्यापि । 587. (1) B. मेवं for मेकं । (2) I. त्रिधा, J. थवा।
588. (1) I. नभाववास्तुनाभावात्, B. नागदाष्टभागं वा, J. नागं स्यात्, C. नागं वा । The first expression must imply the figure sixty-four (c.f. lines 586, 589, and Chapter VII).
593. B.J. ग्रीव for ग्रीवे । 595. J.देशिका, C.देशिके।। 600. J. विदितं, B. C. विस्तृत, I. विहृतं ।
Colophon:-C. एकषष्टितमो, B. पत्रिंशो, I. चतुस्त्रिंश, for त्रयस्त्रिंशो suggested to J. and the context.

Page #746

CHAPTER XXXIV
1. I. J. मस्टप, sometimes the usual form मण्डप, which without further referonce, is adopted in the text.
3. J. भित्रि for भित्ति । 4. I. J. प्रभा for प्रपा suggested by the other Mss. and the sense. 10. (1) I. J. C. भक्त्या, B. भिध्या । (2) I भक्ति, J. भित्ति । 12. (1) I. J.C. भक्ति, B. C. मित्ति।
15. (1) B. मंशं, C. वर्ग for वंश। (2) I. प्रभान्त for प्रपाङ्ग suggested by J. and the other Mss.
16. C. पदपादस्य, B. पूतिदारुम for घातपाद । 17. (1) C. स्निग्धै for अन्यैः। (2) B. C. हेमान्त । 18. B. Pमोत्तम, मोक्तवत्, I. J. क्रमोत्तरम् ।
19. I. प्राप्त for प्रपा suggested by all the other Mss.and references and sense.
21. (1) C. यथाबाला, I. तथालाम ।
(2) I. दुस्तम्भ, J. and the other Mss. द्रुमै ।
(3) B. वशं तत्, C. द्वादशेवत् । 22. B. मानयेत्, C. पातयेत् for घातयेत् । 23, B. C. वेणुभिः I. J. वेदभिः।
24. I. वंशकचोर्वे तत् कुर्यात्तद्विचक्षणः (which apparently belongs to line 28) for fadratsi errea agtala T* suggested by J. and the other Mss.
25. I. omits lines 26-28 which have been preserved by all the other Mss., and are required there.
28. B.C. प्रपांगं च प्रपाश्चैवत् प्रपाकुर्याद्विचक्षणः, J. प्रवालं वै तत् । 29. I. J. पृथगेववा, C. प्रथमेववा, B. पृथुगेहके।

Page #747

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXIV
199
30. I. प्रभा for प्रपा suggested by all the other Mss. See note 19
_above.
35.
I. वस्त्वन्तर, J. and the other Mss. बाह्याभ्यन्तर ।
40.
( 1 ) I. मग्निकार्यार्थ for तथा च स्नान, B. C. चास्थान । (2) I. omits lines 36 and 37 (to the latter of which belongs the sense of अग्निकार्यार्थ ) which are required here and have been preserved of by all the other Mss.
46. (1) J. स्थापन, C. स्थपन, B. तपसार्थ, for रूपनार्थ ।
Between 46 and 47, C. adds the following lines :अथवा तन्मुखे कुर्यादेकद्वित्रिच मंडपं ।
स्वपनं प्रतिमांगानां गीतनृत्तादि मंडपं ।
मंडद्वय व चेतन मंडपतं मुखे ।
आदी चाथै यजनार्थं स्यात् प्रतिमामंडपं बुधः ।
48.
(1) B. I. प्रतिमाकारं, J. प्रतिमागार, C. प्रतिमानं च । (2) J. स्थापन, C सप्त, B. नव, I. खापन ।
49.
I. J. तत्तत्तत्तीर्था, C. कुर्यान्नस्तु गीतार्थ, B. तथानृत्यार्थ ।
50. C. मागारं नार्थक, B. धारं चांच सार्थकं, J. साधक, I. माकार चाधे
सार्थकम् |
52. B. प्रतिकार प्रतिमाङ्गानां ।
54. I. àrea for
55. B. तत्रैकं for तत्रैव ।
56.
TT suggested by J. and the other Mss.
(1) I. नंष्टर, B. चाष्टनन्छ । (2) J. द्विमागि, C. बिमति ।
57. (1) J. भकि (2) C. leaves in a lacuna the second pada and
omits line 58, with this remark :- अस्मिन् स्वले पत्रत्रयं न्यूनं ।
58. I. पद्य for पङ्क्य suggested by J. and the other Mss. 62. J. भक्ति for भित्ति ।
64. J. मण्डपान्तं च ।
67. (1) I. omits lines 67-68 which have been preserved by all the other Mss. and appear to be necessary. (2) B. चाप for साप ।
68. (1) B. विनाप for पीनीप । (2) B. निरर्थकं for त्रिवर्गकम् ।

Page #748

200
MĀNASĀRA
69. (1) J.हर्म्यस्य । (2) I. स्याचतो for स्वामिना, B. समानो। 70. B प्रस्तरांत त्रयं सप्त प्रासाद गं समोदयं । 71. I. सा for चा, B. मादि for चाधि ।
14. भित्ति must be amended by भक्ति on the analogy of lines 77, 80 (भाग), 82, 84, 93, 102, etc.
76. B. शेषाघ for षोडश । 76. J. श्चैक for मेक । 78. (1) I. B. भद्रकम्, J. निर्गमम् । 79. J. omits the second half of lino 79 and also the lines 80-82. 80. B. द्वारपाद। 87. I. युक्तं वा, J. युतं वापि । 91. For देकभागेननिर्गमम्, B. देकपादं परित्यजेत् ।
92. (1) B. omits lines 92-94. (2) Lines 92-102 are missing in I. which have been preserved by J. and the other Mss., and appear to be necessary here.
96. B. नन्दाष्टयाद। 100. चतुर्माग is obviously for चतुर्दार, compare lines 96, 106, etc. 104. J.चैक for मेक । 107. B.J. नवो, I. नमो। 111. B. होनाद्रि for होनाधि । (2) B. नादिक् for दोर्ष । 113. B. षष्ठ for चाट। 116. J. यथेष्टदोघा, B. यदरद्वार, I यथादिद्वार । 119. B. भित्ति for बहिः। 121. C.कान्वितं for कायतम्। । 126. B. C. J. omit द्वग्शे । 129. B. द्वादश मंडपं । 130. I. J. चान्द for चान्तर suggested by the other Mss. and the sense.
131. (1) I. मास for वास suggested by J. and the other Mss., also by reference. (2) B चतं, C. चाष्ट for चेष्ट। (3) I. दिङ्त, J. दिग्गत, B. C. निर्गत।
132. C. उकदत, I. J. B. उत्तर।
mely and the other was, die

Page #749

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXIV
201
134. B. C. J. तस्या तत्वांश मंडपं for the second pada. 135. B. C. J. omit this line. 136. B. तस्यतत्रैव, C. तसमं श्च क for the first expression. 137. J. reads the lines 137-141 in order of 37, 141, 139, 140, 138. 143. B. मध्यकर्ण, C. मध्यांकसं। 144. BC. मंडपं for लि। 145 (1) I.द्वौवांशंशं, J.द्विर्नवांशां।
(2) B. कर्षमायतं, C. मखायतं, J. कखालयम, for कवायतम् । 147. I. दीर्घतत् for दो च suggested by J. and the other Mss. 149. J.मापिकिलो for मण्डपाकार। 150. B. C. J. भदैः, I. पत्रैः। 152. (1) I. हिमषा, C. J हिमजा, B. मेरुज ।
(2) I. तथानिष्ठ J. तन्नानिषदजं, B. ततानिष"जं, C. तणनिय नम for ततानिषद suggested by the other Mss..
163. faz should be evidently amended by former as suggested by the Amarakosha (IV. 638-639):
हिमवाविषय विन्ध्यो माल्यवान पारियात्रकः ।
गन्धमादनमन्ये च हेमकूटादयो नमः॥ 154. (1) 0. परियात्रकं ।
(2) I. मानकम् J. मादनम्, C. माबवं। 155. (1) I. काख्या for मण्डया। (2) I. J. सप्तमम् । 157. (1) For एकादश चतुरंशं, J. एकाशं चतुरनं ।
(2) I. स्यात् पथना, J. स्यादायता। 160. J. कार्चन for कार्जन । 161. C. omits this and the next 30 lines. 162. B. omits lines 162-166. 166. B. योगादि for यागादि। 167. J.भक्ति, B. भित्ति for आंग। 168. (1) B. चा, J. वां for चाड। (2) B. अंशेन वृत्त । 170. (1) I एकादश, J. एकांश । (2) J. वारं for first द्वार।

Page #750

202
NĀNASĀRA
171. B. वृत्त for भद्र। 174. B. शिवाय for सिचाख्य । 176. B. पञ्चमागेन योजयेत् for the second pāla. 176. (1) B. omits the lines 196-198.
(2)J. बांशेन for चांशेन । 178. I. निर्गमे, J. निर्गमञ्च ।
180. (1) I. J. ताये for अङ्गये। (2) I. चन्द्रमा, J. प्रपा and the other Mss. पद्माव्य which is already mentioned in line 1733; hence is the necessity for emendation. .
181. I. पचान्तं for पश्चांश suggested by the other Mss. 183. Except the last word, B. leaves this line in a lacuna.
185. (1) B. भारहीनं for मागाधिक। (2) I. पच for पि द्वि suggested by J. and the other Mss.
186. I. तद्धि, J. and the Mss. मूले च । 187. B. दूर निर्गम for इष्टदिग्गर ।
190. (1) भद्र is the name of a pavilion that has been mentioned in line 184. (2) I. संयुक्तं, J. मित्युक्तं । (3) I. वाह्य, J. धान्य ।
192. J. रकम् for प्रणम् । 193. I. वसपं, J. and the other Mss. मण्डपं ।
194. I. याम्येसूबाश्व यामेव ... for आयामे मध्य सूत्रात्तु वामे suggested by J. and the other Mss.
195. I.कूटं वा, J. कृटाङ्ग। 196. (1) B. प्रोवा for शिवा । (2) I. यान्य, J. and the other Mss. धान्य । 199. I. एकविंश for चैक suggested by J. and the other Mss. 200. C.द्वार, B. भाग for वार। 201. C. वाय, B. पाद for बाधि। 202. J. प्रव, C. भद्, I. भूपलिन्द्रकम् । 203. B.C. J. कुर्यात्तु मागेन मानं for the first puda. 204. I. मवे, J. नृत्त, B. उक, C. तत। 205. I. are for ireferate suggested by J. and the other Mss.

Page #751

CRITICAL NOTES: OBAPTER XXXIV
203 208. I. J. वेदास्यं for वेदाभं suggested by the other Mss. and the sense.
212. B. J. कुडर मध्ये for पार्श्वचामध्ये, C. leaves this in a laouna. 213. J. पृष्ठस्यतरस्तुवा, B. वृष्ठतस्तुवा, C. पृष्ठतं तुवा। 214. I. पञ्च for पाश्व suggested by J and the other Mss. 215. J.वि for द्वि। 218. I.J. लि for वि suggested by the other Mss. and the sense. 223. B.C. J. विस्तारायामचोक्तवत्, I. विस्तारं चोक्तवत् । 224. (1) I. नटाना for नाटकादि, J. नन्दना, B. नायेका।
(2) J. प्रपाण्येवं, I. प्रच्छारयेवं for प्रच्छादनं suggested by the other Mss. and the sense. (3) I. प्रभा, J. प्रपा।
225. (1) I. द्विभागे, J. द्विपागै । (2) B. कर्णकूटविशालकम् for the second pūda.
227. I. (second) मद, J. पार्व। 229. Lines 229-232-are missing in all the Mss. except I. 233. For हस्तिकम्, B. मामिकम्, C. J. मित्तिकम् ।
234. I. पञ्चांशे तु for the first expression suggested by J. and the other Mss., and the sense.
236. I. च, J. द्वि। 237. (1) I. तत् वृथा for तत् प्रपा suggested by J. and the other Mss. 241. B.सपदष्टांग विस्तृतं for the second pāda. 244. (1) B. तत्समायाम, C. तत्पादायाम । (2) J. वा for च । 245. I. anger for archard suggested by J. and the other M88. 246. B. कुर्यादारको,.दारामके। 247. I. षडंशं तन, J. and the other Mss. पटषडंशं तु । 250. (1) I. न, J. द्वि । (2) I. वेदिकम्, J. वेदिका । 251. J. वारुणं for दौख्यं । 252. (1) J. एकादरीक । (2) C. पत्रं for पायतं । 253. (1) J. omits lines 253-258. (2) B. C. गर्भाख्यं for परित्तस्तथा।
258. (1) I. शेष for चेष्ट, suggested by J. and the other Mss. (2) B. भाग for द्वार।

Page #752

MANASĀRA
257. I.इशा for दवा suggested by J. and the other Mss. -:259. I. श्चाष्टमं for न्तद्वयं suggested by J. and the other Mss.
261. (1) I. J. ग्वार । (2) I. दुष्टदिकगर्भ for चेष्टदिग्गत, J. निर्गत, C. चेष्ट टक दिर्गत।
262. I. सख्यैर्वासन, J. गोसंधैर्वास ।
266. C. बलूरिका, B. मल्लुका, I. मसूरिक for मसूरक suggested by reter. ences.
267. This is omitted by all the other Mss. except I.
270. (1) Lines 270--299, and 302-4 are missing there in B., but the lines 270-299, and 302-2, are found later.
__ (2) I. तत्सम, J. तभद्र । 271. I. चन्द्र, J. and the other Mss. द्वांश। 273. C. तत्साधिका। 276. B. त्यक्त्या for मुक्या।
277. B. C. J. शेषतथाङ्गणम्, I. शेषाङ्कणम् for the last expression suggested by the obvious sense and the other Mas.
278. I J. मम, B. मद्र। 284. I. स्तथा, J. तुवा। 285. I. कुर्यात्तन्त, J. दन्तर, B. त्तदर्ध ।
286. J.बलूका, B. बलुतिका, C. बलुरका । (2) I. प्रि, J. वृत for पि । (3) C. द्वित्रि।
287. J. श्चैक for मेक । 288. I. वव, J. भ्रम, B. भव । 289. C. पंचश, B. पंचगं for पञ्चाशं। . 290. I. बहि देशेतुप्रभा, J. बहिर्देशे प्रपा, B. बहिद्वारे। 291. I. मूलिका, J. मालिका, B. नालिका । 292. C. तत्तदारसंयुकं, B. मत्तवारण संयुक्तं ।
293. B. कर्णे कुकर, compare line 305 where the reading is कर्करी which seems to bear some sense.

Page #753

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXIV
294. J. ममला, C. माल्या, B. मालिका, I. जयाला, for मालिका suggested by reference.
295. C. जळे प्रह्ये, B. जाल पुष्पै ।
J. मध्याङ्कणं, I. मध्यकर्ण ।
C. चादा, J. धानाद, B. शांतार्थ, I. चतुर्दा for चान्तर, compare
299.
301.
line 285.
304. I. पर्व, J. भ्रम, B. भूम ।
305. I. कुचक्र, J. and the other Mss. तच्चतुः कर्ण ।
307. C. परिता for पुरतः ।
309. B. C. विस्तारं for संयुक्तं ।
205
313. B. C. तदायतं for तदंशक ।
316. J. माल्या हुत, B. मालिकाभूमिरीतम् ।
317. C. देवैभ्यां लोकमं, B. देवेभ्यो लाकसंयेाग्यं, I. J. देवेोहयालोकनायेोग्यं ।
319. C. ब्रेक for चैक ।
321. B. दिकायतम् for धिकाधतम् ।
322. B. C. पाक ।
323. (1) B. संवेतं, C. सत्मे तु for सद्म े तु । (2) B. C. J. यजनार्थमुदो, [. यजमानार्थमो ।
827. I. वांश, B. नास, C. वान्वि, J. वास ।
329. B. C. द्वित्रि for त्रिभति ।
331 ( 1 ) I प्रति, J. and the other Mss. पृष्ठे । (2) I J मितम् B. C.
युतम् ।
332.
J. निम्नग for निर्गम ।
333. I. भक्ति, J. भित्ति, ।
331. I. त्व, J. तु ।
335. I. धनाधिप, J. धनास्यं, B. धनधान्य, C. धनधानाख्य ।
336. J. मध्यकरणीतं, C. मध्येन करणायुक्त, B. omits सं ।
337. (1) C. J. omit त of the opening word. (2) B. भादि: I. माधि, J. भागाधि ।
338. B. कोशरला, C, कोचराका, J. मंशमारना, 1. मंशमात्मदि येागतः ।

Page #754

206
MĀNASĀBA 342. (1) I. समरांशेन, B. भुवरांशेन, 0. गृवारंमनु, I. भूरङगेन । 348. I.याम्यागरथनास्यकम्,J. and the other Mss. धान्यागारमथनामकम् ।
(2) Crepeats here the lines 342-345. 345. (1) 0.त्रिक दशके। 346. I. प्रमा,J. प्रपा। 849. I.त मानार्थ for च मैमा) suggested by J. and the other Mss. 361. I. भागद्विभागेन J. भागेयुगांशेन, C. भागायतं । 352. I.C. द्वि, J. द्वित्रि। 364. (1) J. सुभषणाख्यं विप्राणां।
(2) I. विनाय for पुंसवना) suggested by J. and the other Mss. 357. Jomits lines 357-359.
368. (1) I. कि form suggested by J. and the other Mss., and the sense. (2) I.च शोमनाया, J. and the other Mss. चापनयना। 359. I.
वे दांश, J. वेदारांश। 360. I. मूलाध, J. मूलाग्र । (2) B. C. िfor दि।
362. B. पारकं, C: कारयेत्, I. वारकम् for द्वारकम् suggested by J. and the other Mss.
365. B. कुल्यं वा, C. कुल्याह ।
387. I. तद, C. द्वित, . भूततद्वि suggested by the sense and the other Mss.
870. J.दि, for the first न । 371. J. for मेक।
372. I. द्वादशांशं for द्वारं suggested by J. and the other Mss., and the sense.
374. (1) C. मंडपांगं च । (2) I. J. देवतासुर for देवभूसुर suggested by the sense and the other Mss.
376. I. J. तन्त्रफलै for तलद्वारै suggested by other Mss. 376. I. दायामविस्तारदेवन्तु, J. द्वयाधिकायामं विस्तारं । 377. I. त्वा, J. वा, B. C. च । 378 B. बलूपिका, C. खलूरितं, J. खलूरिका, I: खलूरकम् ।

Page #755

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXIV
379. B omits lines 379-381.
380. C. हल्प | In line 374 the name is again हये ।
sense.
382. C. रस for षङ् ।
384. I. मरुतद्विशेन, J. परितोद्वयं ।
385. (1) B. चलत, C. चांप्रत for चावृत । ( 2 ) I. C. भूबरा, B. भूपरा, J. भूवृता । ( 3 ) I. भुवरालिन्द्र ।
386. I. कल्पे for कर्णे suggested by the other Mss, and the sense. 387. I. मेकद्वित्रि, J. चैकद्वित्रै ।
388. I. मसुकाल्य for शृङ्गाराख्य suggested by the other Mss, and the
393. I. र्मासं, J. सं ।
394. I. J. C. वार, B. पाद ।
397. I. द्विशेतत्र च, J. and the other Mss. इंग्शकं तत्र ।
400. I तथा J. तदायतम् । ललाटे is apparently for ललाटमण्डप, because in all the previous instances the measure of the area is followed by the measure of the pavilion; compare lines 406, 409, 414 and 499 where the reading is चूलिहर्म्य |
401. J. चाग्रे, I. वाग्रे ।
( 2 ) B. omits the next 27 lines. 404. C. काभ्रे for बाग्रे ।
405. I. तददण्डा, J. पढष्ट ।
407. B. C. भागांक, I. J. भागांशकं ।
207
408. I J वार for द्वार ।
409. This is omitted by C.
410. J. भूगतं, C. सूत्रकं for प्रागतं ।
411. J. कम, I. तु ।
417. I. कम्, J. निम्नलिन्द्रकम्. C. मंडपानांतु लिन्द्रकम् ।
418. I. J. चरं for द्वारं suggested by the other Mss., and the sense. (2) C. विस्तारे चायतायतम् I. J. विस्तारं चाथ दैवतम् ।
419. J वृद्वि भागेन ।

Page #756

208
MANASARA
421. (1) I. मायाम for कुर्यात् suggested by the other Mss., and the sense. (2) J. भूवरि, I. ध्रुलिन्द्रकम् ।
422. C. J. बण्ड for कर्म । 423. C. देवनाराम, I. J. देवतार for देवारामं suggested by the other
Mss.
424. I. यत्"" J. यजनार्थ। 425. (1) I. शुभ, J. हुत । (2) C. J. मण्डपयोग्यकम् । 426. C. नाटकाहितम् । 427. C.तदेव for पूर्ववकमात । 428. C. omits त्रि। 429. I. मेक for चैक suggested by the other Mss. 430. I. मर्त्य for मल्ल suggested by the other Mss. 432. I. a tor पत्य suggested by the sense and the other Mss. 433.. I.वेदकम्, J. वेदिका।
434. (1) I. कोण, J. द्रोण, B. पक। (2) I. अन्यास for अभ्यास suggested by J. and the other Mss.
436. I. सर्व for पञ्च suggested by J. and the other Mss. and the sense.
436. J. नाय for न यु। 437. B.C. युगांशेन, I.J. ते यग्मांशे। 439. J. अष्टका for अष्टाष्ट । 440. I. द्वित्रि for विवृ suggested by J. and the other Mss. 442. (1) B. omits this line. ..
(2) J.श्चद्वयां, T. वावृता for द्वयां euggested by the other Mss.
(3) J. मध्यम for मण्डपं suggested by J. and the other Mss. 444. I. लिङ्ग, J. लिन्द for लिन्द ।
445. I. तु, J. पातु । (2) I. वामेन for वामे तु suggested by J. and the other Mss.
446. This is omitted by all the other Mss. except I. 448. For कोष्ठं, J. कुटं। 449. B.जन, J. जलं।

Page #757

ORITICAL NOTES : CHAPTER XXXIV
209
458. J. म्रम, C. श्रव, I. भव । 465. I.मण्डपा, J. मध्यमा। 466. B. C. पुरतः for पुरश्च ।
467. (1) I. कणेष्ट for कर्णेषु suggested by the sense and the other Mss.
(2) I. repeats the lines 463-464 between 467 and 468, this repetition does not seem to have any bearing here.
468.. For विधानं विविधाननम्, J. वातायनं वा विधायकम। 474. B. मंण्डपं, C. तत्सम for षड्भागं।
477. I. वनात् for वशात् suggested by J. and the other Mss., and the sense.
478. B. त्रिरूपाधं, C. श्रीरूपाख्यं, I. I. श्रीरूपाथ। 479. I. det for at suggested by J. and the other Mas.
487. (1) J. तुल्या for तुला । (2) I. न्तु for N suggested by J. and the other Mss.
490. J. विस्तारादे, C. विस्ताराष्टक। 492. (1) I. हा for मण्डप suggested by J. and the other Mss.
(2) I. पञ्चाङ्गरङ्गकम् for the second pāda suggested by the other Mss.
494. Between lines 494-5, J. repeats lines 491-492.
495. (1) I. तदि, J. and the other Mss. द्वित्रि । (2) J. समरा, B. भूपरा, C. भुव वरा, I. भूवावृतलिन्द्रकम् । ___496. (1) I. दिक् for दिक्षु suggested by the other Mss. (2) I. J. द्वारख, B. वारण, C. वारांकणं, भवेत् ।
497. I. मस्तिनास्ति for हस्तिहस्त suggested by J., and the other Mss. 499. J. चूली, B. भूत, I. चूल। 501. I. प्रसाद, B. प्रासाद, J. प्रपादि। 502. I. प्रभां for प्रपा suggested by the other Mss. and reference. 503. I. J. नाटकाविस्तरं पञ्च, C. नाटकं वा प्रस्तरं स्यात् । 505. (1) I. संयु, J. कैर्यु । (2) I. प्रभा for प्रपा, see note 502-above.
14

Page #758

WANABABA 106. (1) B.ST. प्रमोम प्राइमले। (8) कल्ले fer को suggested by the other Mas: and the sense.
509. B.असमक्षत, पदावादक्षत महस्वपक्षत। 514. 1. for Her Huggested by F. Xnd the other Miss, and reference:
514. (4) I: omits lines 5145816, which have been preger ved by th other Mess: and are required here.
(B..कार, सेवा। 548. अाशं विसं suggested by : and the other MS.
A. वाभिमे for अदादिम suggested by: and the ether Mss. BA1 (1) , B.S.द्वाक, म. द्वादशा (2) B.S. वाट धारकम् ।
ET (1) द्वित्रि, B.S.विभामेन । (2) शं for a suggested by m. and the other Ms, compare note 48.
44. B.S..विस्तारवान, विस्तारमायतं । 2. (1) म. क (2) मा अलिदकम् । 29. (1) B.मानक कारक, गसधारक for धारकम् । 582. क. and the other Ms. । 5933. सिविल,. त्रिविशाल, श्रीविशाल 54. B.पंच यतः।
58. (1) समा for यासमा uggested by m. and the ther Mss. (2) 4. मुदी गो
7. B.रवारच. । 500. (A)..र.फार22) F.हरितः परि suggested by the Other Mess.
5039. Mater lauggested by i.and the ether MMISS, 44. (A) 4.H. प for suggested by I. and the other Mass.
(..मामस्थ,B.मनस्यात् (B) 4..पञ्चसापटमा, B.पंचा Comparis lines its, aseems to bas misreading for प्राण, who is not mentioned at all.
542..म.की दयधु । 448. .यह मात्रय, म.प.अन्य । 5648. (A) E. MAHEB.वि
(स) B.भि-दिपाल.दोधाता

Page #759

OBIPIOAŁ NOP#8 : CHAPTER XXXIV 4. BF. जाति धमि । 860: FERTAIचामा। 601, 1. Je kun for # suggested by the sense; &nd the other Mak: B. B... तदेव for त्रिवत्र ।
564. 1. &ffet***fer an Franta suggested by t: kad the other Mss and the sense:
88: 18:स for सवे।
B. (1) 6. सर्वा :समायुधायाम 1 समर्थ वायनायाम suggested by the other Mss and the sense: (8) B:8:Tarf अम। )8: मिसिका।
580. B.8मध्ये मुख्थे। 561. B: for Hai
B: (1) B: 1:बधामा। ___(a) , हिसुसाईदायक, I. विमुखार्थकायतम् ।
666: I, for suggested by the other Mus: &nd reference: (see shop: X),
661, 1: a for #1# suggested by D:2 And the other Mas: 168. 1. FI for suggested by the other Mos: and reference Bil. I.तु सिक्किामुक, विशावात। 07. Iोसाबिरजात्वादियोक। BR6. B. सर्वदा सर्वदा । (8) BF:मोया।
Coleplace :=पश्चधि,B: स्क नववादि: leaves this in a lacuna for चतुरि suggested by: and the context:

Page #760

CHAPTER XXXV
1. H. भूपती for भूसुर ।
2. I. सर्वग्रामवि, for सर्वासामपि suggested by all other Mss.
3. (1) G. दंडका । (2) C. प्रस्तरं for स्वस्तिकं । (3) H. वर्धमानञ्च षड्विधं !
4. I. C. वर्त for वर्ध suggested by the other Mss.
5. B. सर्वेभ्यः for समारभ्य |
6. C. omits lines 7 - 10
8. I. त्रिरांशं for करान्तं, J. करान्तं ।
10. B. नव for सप्त ।
11. (1) C. द्विहस्तारं for करान्तं । ( 2 ) B. पाद्यर्थ, C. पादार्थ, H. पार्थं G. पादार्ध, J. पादाभ्यर्ध for सप्तधा ।
12. I. J. C. raf for. T suggested by B. G. H.
13. This line is missing in all Mss. except G. H.; obviously it is necessary here.
14. I. C. fufag for æfagi Arfaz suggested by the other Mss. 16. I. C. त पदा for च तप suggested by the other Mss.
18. I. C. द्यन्तं, B. C. H. द्यर्थ, J. द्यर्चं ।
19. (1) I. वापिका, J. वोधिका, H. वाका, B. वेदिका, G. वाधिका ।
20. (1) H. वावधि for वा समाधिक्यं । ( 2 ) G. शालायांच for शालायामं । 21. C., the first pada, and H. the second pada, leave in lacunæ. 24. I. चेादयम् for the last word supplied by the other Mss.
25. B. omits lines 25-29.
26. I. मिति, J. भक्ति, G. H. भिति, C. विस्तारद्विगुतम् ।
27. (1) C. G. H. प्रादिभूमे, I. J. प्रदिभूति ।
(2) I. पादादि J. पादादोन । (3) J. omits षट् । (4) G. वषत् for षट् । 28. J. दशांशं ।

Page #761

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXV
213
29. (1) B. अत्यंत, G. प्रत्यद, म. अध, I. J. प्रत्यर्ध obviously for अध्यध ।
(2) I. मूवें, J. चार्थे । (3) C omits the last word. 30. I. C. leave the first pāda in a lacuna, which has been preserved by all other Mss.
31. (1) I. मत्स्य क for मस्तक suggested by all other Mss. and the sense. (2) C. farer for foren, and omits the second pāda and then notices अस्मिन्सले पत्रमेकं न्यूनं, but refers to it later.
32. C. omits वैश्य। 34. C. योधानां, G. H. वादानां, I. J. सौधानां। 36. (1) B. omits lines 36-153.
(2) I. जात्य दू for जात्यादि suggested by the other Mss. 37. C. G. H. चूल for चूलि। 40. I. शालायत् for शालायाः suggested by the other Mss.
41. I leaves here the second pada in a lacuna, which has been preserved by all other Mss.
42. I., for the first pada, the second pāda of the preceding line. 43. I. वेदा for देवा suggested by J. and the other Mss.
44. (1) I. G. H. शालायां, J. शालायाः । (2) I. leaves the second pada in a lacuna, which has been preserved by all other Mss.
45. I. द्विजात्यादिति सर्वेषां for शालायामे तु वासं च, J. मेत भासं, C. नामेकं वासं।
46. I. यं स्यामोदद्वारमभिस्मृतम. J. शालायां सव्यवासं प्रकल्पयेत, C. सर्वेषां सव्यं तुर्पासं, G. सख्ये।
47. I. omits lines 47-49, and J. omits lines 47-48. These are necessary here : the description of the IECARITAT is given here, which would have been otherwise missing. This passage has been preserved by all other Mss.
50. I. स्थपति for स्वस्तिक suggested by the sense and the other Mss. 51. I. अनान्तु, J. अन्ये तु। 53. C. च विना, I. J. चैकनाशनम् । 54. C. leaves this line in lacunæ. 55. G. H. मौलिकं तदुदी, J. I. मालिकान्तमुदो।

Page #762

901
MANASARA 81 हो प्रत्यक्षु suggested by the other Mss. 57. (1) SEO.H: अज्ञानेन, म उ. प्राग्वेन । (2) I. भगा सदमा or मधेसवाषकम् suggested by the other Mrs.
8. :&#चमका
58..ध्यक्षाध्यक्षकानांइस @ अस्थवासअस्वसाधातु। . 60. CH:त्रियान्सकम् त्रिशान्तकम्, 4 . क्रियान्तकम् ।
64. ममीरितम्य . and the ether Ms. चाक्तवत् । 62. मसंयमयच्चु, . And the other MS. संयुक्त तत्व ।
6. म.मेवमुक्काम पण्डित, (Whirch is the second galha of line it omitrtesh aw., or संगम्य बईमामकम् suggested by aslil other Mag.
I. onite this meant focuses himes which are not obviously HALAMANY and have been presented by all other Mila.
68...परिस्थाय छ,.. पर्य छ, for the last expreSAVA 68...शूर्पक, 8.यूबेक for होय । 69... बरखे।
2. (1) OC. प्रमीयbviously for असन्धि, I. 4. अमुसन्धि ।। (2) म.. सन्धि सन्धिश्च विsuggested byy i.and this chhar Mess..
B. f.विशाल for द्विसन्धिः Suggested by the RSSB Add the other Mass, A.मिट्टी सन्धिः । ___ .प सप्तविशात्माच सन्धिः सप्तशालाच Hgrated hry the other:Mess.anta thie sensss.
म. ए.यूपामी, G.H. भूममाम् भूमिकाम् ।। म.म.अधिरज, म.अधिरज,.. दिमा। म . efer the first expressish.
महासचिमुख्यम्, डास्वस्तिकासम् ।। 844. H. प्रतश्चम. अच। 88. I.काम.द्दण्डक। 89. II.वाम विन्सार छ, 8.6.मा.क। 30. (HP)CO.H.दिनमाfer thefrestankillets.cmites thing line, 9. I.चरकवि,for वेदिकायेggested byy Janathhother Mess.
म.तिका, ए.पीतका, ज.भिका, पापादकाfr प्राधाnaggstesa yy this thier Mess.

Page #763

BRIFICAE NSFES : BHAFFER XXXV
815 96: (1) Inter for anale FIA suggested by : &ad the other Miss:
(3) 1: ##, : and the other Msg: fw i म. (1) : मिड, 8: विलाशाल्यकं । (३) : जनाएका fer the last expression:
160: (1) 6:G: #: मुख्य F मूले। (3) 4 : RTE OF R S RE | 181: , विनेbviously for हिनेत्रा। 167. Fer अधामलहु शमूलाध्। 1685 (1) बासनं संतशsuggested by the ether Mss: 109: विशमेकसमाand the other fss: शारजसं। 110.6:1:CHप्रविस्था। 111 (1)@ H. मध्यास (3) 6:smits the secend adda: 110 . Mer मधेन, #H:चायत क्षेत्र । 1188वासमेक। 116: 8.हिब चिकुर्मान।
11. (1) 8. H. छ । (8) 8:& H. विमानम् for the last expression:
120 (1) G: H. SM चैक। (8) for fo। 12 स्तम्मानस्तान 18: 1सार, SH. काह: पार, and rr in the other Mss: 14. I.जमा जात्व suggested by the other Mss: 17. G.CH.दिवासं भासं। 10. G.तत्त्वारि संयुक्त व्यात्रियातायना। 188. चतुर्दिक्षु समायु for the first pide: 184. G&H खण्ड for को। NSGE (1) शाला : वटा । (8) F क्य, उ. भूषिता । 19. G&.शिला, I. 1. हिमान 1149. I. जनामकम् GF अनाहकम् guggested by the sense and the other 1141. I..विंक, 5. K H. । 11428&.विडोना। 148. I. स्वम निरिमामन ने GF स्थापमान योजच Siggeated thy the Ano and the other mos

Page #764

216
MĀNASĀRA
144. C. चैकैक ।
145. I. J. leave, in a lacuna दण्डकं स which has been preserved by the other Mss.
149. I. ........r for raia T preserved by the other Mss., J. वृतं लिन् ।
151. (1) I. तन्तु, J. परन्तु । ( 2 ) I. J, मखपं for दण्डकं ।
155. B. C. द्विभागं for भागं ।
156. I. G. पुनः for बुधः suggested by the sense and the other Mss. 157. I न्तद्वि, J. द्विद्वि ।
158. I........ दिवत्रिय for निवासत्रय suggested by J. and the other Mss. 163. C. H. मंडपानां for दण्डकानां ।
165. (1) H. omits ष्टांशेन प। (2) G leaves this line in lacune.
166 (1) I J मुखे, I. B. मुख्ये । ( 2 ) I. तत्समंवृष, for समं पृष्ठ ।
167. G. वशात्, I. वसात् ।
170. I. गुग्णांशके for गुग्णांशकम् ।
172 (1) I. मपि, J. मेक ।
(2) B. राज्यानु, C. तत्र रास्यानुवर्तते, G. राञ्चा (श्या) नुवर्जिते, E. राख्यानुवजिते ।
173 (1) B. गृहिणीनां C. गृहीत, G. ग्रहयह, H. गृहग्रह |
174. I. पूर्वस्य, J. पूर्वदिक् ।
177. B. J. ग्राह, C. ग्रहा, . leaves this in a lacuna.
178. J. न कुर्यात्, I. कुर्यात् ; the sense demands a negative particle. 179 IJ for दु ।
184. I. च, J.
186. (1) B. मंजु, C. G. H. ऋजु for दिक्षु ।
(2) For चतुर्भागंन योजयेत्, J. शयितेष्वपि, C. वास्तु वृषभांशयुतेष्वपि । 187. For यन्माने, J. यन्मासे ।
190. J. पुरुषं for शयनं ।
191. I. J. युधम् for यतम्, C, लयं ।
192. I. तत्पथ, B. तत् पठद्विशि, G. प्रसिद्धिच्छिरं, C. पधिश्विर, H. पृथ्वोदिर ।
194. I. J. वाराह, B. तारं वि ।
195. B. G. H. मेष्ट for मेषु । (2) B. पादेोत्लेदांश, for पादाद वेदांश aros |

Page #765

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXV
217
196. B.C. G. H. मेढ़ for कुक्षि । 198. J. वेदांशं, for वेदान्तं । 209. I. वा स्यात for वा से । 210. (1) I. वंशानाश्चा, J. विशालाया। (2) J. मध्ये for देशे।
211. (1) I. J.-...******* ut for fatąat supplied by the other Mss. (2) I.J. भूपवलोन्द्रकम् for the last expression suggested by the sense and the other Mss.
212. (1) I. J. द्विं for ai, B. त्रिं । (2) G. कण्ठे तु for कणेपु। 213. I. J. दि for नं।
214. I. J. वृत for प्रति suggested by the sense and the other Mss., B. पृष्ठ, G. पृथु।
216. I. तेत्वपि वीक्षणम् for त्येतु विचक्षणः suggested by J. and the other Mss.
218. For द्वादशांश, J. दशमाग । 220. For त्रिभागनैव, B. G. H. विभागेन । 221. B. वाससा for वासनान। 227. I.द्वय......."यम्, J.श्च यंत्रिकम, B. G. H. द्वयो द्वयोः। 228. I. J. मेकxि, J. चैकद्वरं।
229. (1) I. वर्ग for वनं suggested by the sense and the other Mss. (2) I. रमेकद्धिं, J. रं चैकळ ।
230. I. मडणे, J. कोले।
231. I. J. ea geren, for a gatinat a suggested by the sense and the other Mss.
232. I. विशदायतेष्वपि for तस्माद् अंशाधिकायतं suggested by the other Mss.
233. For भागे, J. पावें । 235. I. सर्व for शेषं suggested by J. and the other Mss. 236.. (1) I. J. मत्यं for मयों suggested by the other Mss. 239. (1) G. H. omit lines 239-240. 240. For कारं, B. C. तारं । 241. J. शालायाः।

Page #766

218
MINASİBA 148. Por cat, G. RII 247. B. G. for
249. 1. am Toerman (wbieb is the last part of line 954) byt granat arany suggested by the other Mas,
250 1. omits lines 260–2019 which have bogi prosorved by all other Mw, and do not appear to be out of place,
251. J. 253. J. G. 255. Laut for at monggosted by reference mid the other Mos: 286. 1. ar former suggested by the sense and the other Mas: 281. I for at suggested by J and the other Moe. 28. ForJ. TI
259. d) 1 camping for it () 1, for at for a suggested by the other Mon ) L fans for singested by the other Mas.
8. La for T suggested by J. und the other Mas. 24 For JEN
. LJ.B.C. Wp, G., for TN 88For , JAN 211. J. omits lines 27-219. Pelle La nguage for the suggested by J. Hand the other Mas. DR1. . frames for fremti augstasted by the other is. ABILE B.C. amit times Plus
Pal. (() L. for a suggested by J. and the other Moos.
(2) G. separates the lives 290-291. 202. J. for all 2013. (W) B. C. IIJ. S , I. (A) B. I. C. P 23. B.G. *** Her er il
2016 (11) G MT En Bor the trist sexynessi (29) G. Reigninni for the sucu nulla.
30.. . P ETIT

Page #767

CRITICAL NOTES: CBAPTER XXX
219
304 (1) I, at for ** at saggested by the songe and the other Messen (2) J. wrs for the last word.
318 B C G I. H, I, J, tal 318. BOJ. O, H, for
321. Between this and the next lino I. adds are met oftar * mit which is apparently a confused form of the line 165 and it bacalled for here, it, then repeates the line 5
32. Ir at for a t suggested by J. and the other Mss. 346. Bu omait this line. 321.C.de, G. , 1. J. ve *. J. annen for
84. II. भूमि भार on बिभूमिकाय Ameagesteal by the atther Withe, J., felirante
BA () Birth, I. J. (2) J. we fier man 38. B. C. 6., Fl. Frankrig 342. B.C. G. 1, J. efter I 354. C. 1, for at senggested by Jr. and the other Ms. 3:38. 1. Arif ffer me suggested by J..and the atthe Miss.
B. emite line 34-365. 30R, 1. Here a formarang siggested by J. and the other Miss 33, , WU, J. II 366, Praha, J. f 3h0. 1. for en su ested by tithe sunse and the otilher Mas.
372, (6) I. Per portrait, which is the second partiu off lline BT65, fpor t raiteme nted big titheo atthau Wiss.
373. "Tijnen 373–376 and missing im II. Butt tilhey theme them pro ited by alli otdiner Miss and an najuined by the content and tilhe use.
3920. 11. SURAT for prema suggested by tile attian Ms. 38. Dimit for m e agrested by II.anici tithe atdhear #, 389. (LD) B.H. RIRATI 307.

Page #768

220
MANASARA
388. I, गृह, J, कूट ।
389. J. द्वारे च तत् ।
391, For fafari, J. fafaur
392. I. J. रोहन्तु other Mss. प्रारुह्यार्थ obviously for आरोहणार्थ । 394. I प्रोकं मानमेनं for वर्धमानमुकं suggested by J. and the other Mss. 395. (1) I. आयामं for चायादि suggested by reference and the other Mss,
(2) I, adds which is the title of chapter IX but is unsuitable here.
396. (1) I. J. चाथ for चायं suggested by the other Mss, ( 2 ) I स्वास्त for suggested by the other Mss.
398. I. J न्मध्य for व suggested by other Mss., G, न्मध्यविमानकं । 400 (1) I. कम्बरी, G. किल्वरी ।
401, I. T for TT suggested by the sense and the other Mss. Colophon : - I पढ्, B. चला, C. omits this, for पञ्चत्रिंशो suggested J. and the context,

Page #769

CHAPTER XXXVI
2. (1) I. विन्यस्या, J. विन्यास । (2) C. स्थापनं for खानं । 3. G. बर्वटे for खेटके । 4. I. नदीचाख, J. नद्याद्रि च । 6. G.J. तेषांतु, I. शेषन्तु । 6. I. चतुर्द for द्वित्रिद suggested by J and the other Mss. 8. (1) C. मथा, I. J.मया । (2) I. पादू . पादो। 9. (1) G. H. omit lines 9-11.
(8) J. रमा, B. C. तथा। 10. J. omits this line. 14. C.शाधिक for शायिक । 16. G. I. विवस्व । 17. B. omits the lines 17-24. 18. J. विवस्वति, C.G. म. श्रावण खोपदं। 19. J.C. जन्ते for जाते। 20. C.वाघ for ग्रापाद्य । 21. I.दि,J. घ,C. दिक्षु। 22. J. याये for यमे । C. omits this line. 26. J. B. उदिते for उत्तरे । 27. For कूप, J. वास। 30. (1) B. omits lines 30-31. .
(2) C.G. H. प्रयावां, I. J. पितृखां । 31. C. गृहोतो, G. महणं, म. गृहण for गृहिणी। 32. C. सृषे, G. मूषे, J. मृगे, I. मेषे । 34. G. योग्यकम् । 36. I. चास्वरे नान्ते, J. चामरे नागे, B. चानले।

Page #770

222
MANASĀRA
38. I. स्वर for सुरे suggested by J. and the other Mss. 42. G. ऋचालयं for बरवालयं ।
43. I. omits this line but it has been preserved by all other Mss. and its inclusion is suggested by the ending of the chapter la a comp. lete verso.
45. For चतुर्धा, other Mss. चानुचः। 46. (1) J. omits lines 46-49.
(2) I पृष्ठे for पूर्व suggested by chapter VII, 50. I. दुश्वेन्द्रं च राजेन्द्र for देवेन्द्रराज suggested by J, and the other Mss.
51. I. अन्य for कन्य suggested by J. and the other Mes. 62. G. H. J. 9, 1. in both the places. 55. B.C.G. H. ये tor अन्त्ये। 60. I.दारं स for द्वारस्व suggested by the other Mss.
61. (1) J. परिहाराच। (2) I. साधक for वाधक suggested by the other Mss. (3) C.G..ब्दा for तथा ।
63. I च ददृष्टानास्त, J. दष्टवा कामात, Bण्यासया, C. सन्दाबायां,G.बाबायां, H.हवामानडात ।
64 Fuदिनादो,. निधी! 66 B. omits this line. ce. Lकम्ति ,.कर्षन, other Mas. ख। TL. (1) चवरे,चासुरे।(2) स्मृत, .मिलता। 72 Bोदाब,C.I.डोलाब,.H. ar for सामाव(म)। 74 ).वृन्दाना । ( B.Lबोया, .बाबंदु । Is Lटावा, कुनकुटा। TU. amal is obwowsly for gel na sanggested by the context. 79. C.बोय, म.निस्तानपादनवादि । 21. J.स्माना॥
8. (a) J. चैवा कार्यानां for सा ॥ (9) I. leaves the secondsride im w NGUISM (ER) J. पक्षात्कारमात, ffor मुख्य का कल्यावर सुत sangested by the cotther MSS.

Page #771

BRITICAL NOTES : OHAPTER XXXVI
998 14. (1) Compare to in line 0. () B. durun. 0. past 6. II. for I
(B) J. omits lines 84=87. (1) B O: we for
(B) I. J. * for re n t supplied by the other Mos. 89. B. #harry C. , . I. unfe for T NI 88. I. , J. I 80. J. Ph for BEI 02. is suggested by line 84, 83. I. nin for the suggested by J. and the other Mus. 04. () I. fortis, J. I (2) J. Frere, B. fuere, for det 8. I. .for RI 66. () I leaves in a koule na
Telephon B. emite it altbegother. O. bes a konna for the number, I. , J. W T for The greated by the context

Page #772

CHAPTER XXXVII
1. (1) B. D. omit this chapter.
(2) C. नराणां, I. J. गृहाणां । 2. I. क्रियतात् गृहम् for क्रिययान्वितम् suggested by the other Mss. 9. For तत्र, J. अन्द । (2) I. समग्र, J. समाश्र। 10. C.G. H. J. संयुक्त for युकं वा। 11. J. and the other Mss. यथासर्वे for विधानानां । 12. I.कोत, .कृत । 13. C.G. I. I. गृहे च। 14. J. चारार्पणमेव च । 21. I. तथा, J. ततः। 23. C. G. H. J. अक्ष'लनं कुरु for प्रक्षालन किया। 24. I. विधिवत् चमनं । 31. (1) C. omits lines 31-32.
(2) J. ब्रह्मादोन नवकुम्मैश्च । 33. I. पूरयेत्, J. पूजयेत् ।
36. (1) I. भक्ति, J. म। I. (2) गृहिणो for गृह suggested by J. and the other Mss.
38. J. मायुधा for चायुता। 40. J. omits lines 40-42. 48. C.बुधः, I. J. सह ।। 45. I. संसानिमय, G. H. शस्यादीन, J. संस्थान्तां । 47. I. प्रदिश, J. प्राग्दिशि ।
48. I. प्राज्यादिलाचरुम् for पाज्यचळं तिलम् suggested by J. and the other Mss.
53. G. H. omit it, C. has most of it in lacunæ. 57. C.G. H. विधान for वितान ।

Page #773

CRITICAL NOTES: CHAPTER XXXVII
59. I. लेपतः, J. लेपनं ।
64. J. भृत्या for प्रीत्या ।
66. I. प्रायान्तं चवा, J. चान्तं तलावा, G. H. चांतं तदालया C. पुरतं तस्मिन स्थ (स्थित्वा चरेत् ।
67. I. लक्ष्मीशते ।
69. I. प्रासायामि for प्रार्थयामि suggested by the sease and the other Mss.
71. I. पश्चात् for दद्यात् suggested by J. and the other Mss.
73. C. तत्तत for तत्र ।
225
74. I. स्तपत्या च स्तन, J. स्वपत्न्या च चात्र ।
75. (1) I. J.''''नाना for नानाभू supplied by the other Mss. (2) I. चरा for IT suggested by the other Mss.
77. J. omits lines 77-80.
83. (1) I. लक्षण for भूषण suggested by J. and the other Mss. (2) J. स्वयंततः for स्वहस्ततः ।
84. J. प्रत्यग, C. प्राध्यं, for प्राप्तवान । G. H. omit this line. I. उकं, J. उत्का, C. उत्तांश्च ।
85.
86. G. H. गुरुप्रत चतुर च्छिपि ।
87. (1) C. J. रम्यै । (2) C. G. H. वस्त्रादीन् ।
(2) I. इन्द्र भिद्वे, J. दुन्दुभिर्भे ।
88. G. H. नानास्त्र ।
89. I. वत्रितावस्थपतिवर, J. गच्छन्ति तावत्स्वपुरि परिसरं । Colophon : - I प्रष्ट, J. सप्तत्रिंशा, C. leaves this in a lacuna.
15

Page #774

CHAPTER XXXVIII
1. B. D. omit this chapter.
10. (1) Lines 10-13 are missing, in the codex archity pus but they have been preserved by all other Mss. and appear to be necessary.
(2) G. H. J. दथै, C. दधै for देशे। 17. For सूत्रस्य, J. सूत्रं स्यात् । 18. I.वारथ for वाथ suggested by J. and the other Mss. 21. I. सूत्रं तु,G. H. सूत्तातु, compare line 17.
22. (1) C. J. विदधे obviously for वितथे। () I. वाचके for पावके suggested by reference and the other Mss.
24. I. तदा for तथा suggested by the other Mss. 25. (1) G. H. omit lines 25-27.
(2) C. सूत्रां तु। 26. C. मुवीरस्य । 7. J. मथा for पदे suggested by the sense and the other Mss.
___G. . सत्युपद्वार, C.तशत्युपदार। 29. (1) C. omits lines i9-30.
(2) J. देशे for शाले। 30. I. सूत्रं तुद्वा, J. सूत्रातु वा। 34. G. H. मुख्य, for मुखे । 35. J. केचितु।
36. I.जागर for जालक suggested by the context, the sense and the other Mss.
38. I. थे,J.घो। 39. C.G. H. ज्वालकं for वार । 40. J.omits this line.

Page #775

CRITICAL NOTES : CHAPTER XXXVIII
227
42. I. ath for eit suggested by the context, the sense and the other Mss.
45. I. Eti for at suggested by J. and the other Mss.
64. I.द्वारं हर्म्य मध्यमे भू for कुर्याद् द्वारं हऱ्यामध्ये suggested by J. and the other M88.
Colophon :-I. पकान चत्वारिंशो for अष्टत्रिंशो suggested by J. and the context. This colophon, unlike others, excludes the expression faoi (after GTERTA), for the sake of uniformity it has been, however, inoluded in our text.

Page #776

CHAPTER XXXIX
1. B. D. omit the first six lines of this chapter. 4. J. ATA, for ATATTI 10. H. faszinati
14. On the margin of the codex architypus there is a reading at for 1
19. B. D. omit lines 19-21. 25. I. five for T suggested by J. and the other Mss. 80. C. omits lines 30-33.
34. (1) B.C. G. H. c# for c 1 (2) I. &te for THTA suggested by reference and all other Mos.
38. G. yfir for sale!
39. I arata for aturfy suggested by referenco and J. and the other M88.
44. I. J. farat, for gta suggested by sense and the other Mss. 46. J. ASTÀ TETAPI 47. I. ********TCT , J. arfer TFF, B. Ef #C#, C. EFTIRI 48. I. atyr for aty suggested by the sense and all other Mss. 51. J. omits $, B. has for it a, C., G. a, H. &
55. I. ett for et suggested by the context, the sense, and the other M88.
57. I. AVÀ, J. ASAFI 59. J. Jag for at
61. (1) I. 7 for ari suggested by the senge and the other M93. (2) J. ATTITAR AWAH for the second pāda.
62. J. omts this line and line 58 65. (1 C. Pida, I. J. 519 I (2) I. FTTH, J. 99541

Page #777

ORITIOAL NOTES : CHAPTER XXXIX
229 67. I. पशि, for uथ suggested by J. and the other Mss. 69. (1) B. पामधेन, C. मध्येन । (2) I. सा(चा)न्तं चेन, J. चाध्यधन। 72. J. भुवांश। 78. I. J. द्वारांशं, the other Mss. द्वारस्य । 74. (1) J. भूषणांङ्ग। (2) I. स्व, J. रवथ । 78. J.द्वारोवं उमादेवी तत्तदूभागे सरस्वतो। 79. B.C. G. H. चार्चनादंति, J. मध्यदेशे तु पधिराजोपरि न्यसेत । 90. I. J. For for at suggested by the other Mss. and the sense. 91. B.C.G. H.दाई।
94. I. अहो, J. दो for तत्र suggested by the other Mss. and the sense.
96. Between lines 96 aod 97 H. repeats lines 87-95. 99. J.चयोग्यं । 102. (1) J. and the other Mss. विहीनकं ।
(2) Between lines 102 and 103 C. adds : त्रिचतुष्पंचपरमात्र मूलं शुलौदयं तति: which appears to be a com
bination of lines 104 and 106. 108. B. C.G. H. I. शिखं तार,J. शिवान्तं स्यात। 104. I. J. रुचा, the other Mss. कुचं। 107. I. वेदा क्रमारभ्य पर्यशं, J. कुमाराष्टपत्यं शं । 110. J. समं वामे।
111. (1) B. प्रायुधं वा, C. अष्टदंड। (2) I. J. त्रिदा for विधा suggested by the other M88, and the sense.
(2) B. J. कृति, I. कृत । 113. I. J. पष्टिका तु,G. H. पट्टिकानां तु।
117. (1) B.C. चतुर्दा । (2) J. ततिः, I. तथा । . 118. I. मडगुलं भवेत for अडगुलोमतम् suggested by the other Mss. and the sense.
121. J. कोलायाम।
122. After this line C. notices प्रसिम्बले पत्रमेकं न्यूनं and omits lines 129-148.

Page #778

230
MANASĀRA
123. J. पृथे, B. H. यथा, G. वृत्थे for पदे । 126. J.G. यन्तुयत् ।
127. (1) I. तथा यथा suggested by the other Mss. (2) I. वजि for युञ्जी suggested by J. and the other Mss.
128. (1) I. वार for ar suggested by the other Mss. (2) J. परा, B.G. . वरा, for भू पुग।
130. I. J. अन्तरद्वारं तु, the other Mss. अन्तर्वारस्य वामे तु । 132. J. G. युक्तितः, I. युग्मतः । 133. J. and the other Mss. किवं तस्योर्वतः कीलं। 134. I.ससर्वन्तु for सव्या सव्यं तु suggested by J. and the other Mss. 138. I. चार for द्वार suggested by the other Mss. 139. (1) I. भूप, J. and the other Mss. द्विज ।
(2) Both G. and H. omit the remaining portion of this chapter. 140. J.मध्ये for मध्य । 148. I. साष्ट for चाट suggested by the other Mss. 149. J. पट्टिको for प्रस्तरो। 150. I. aut for gut suggested by the other Mss. 161. J. शिरोदयम् for the last expression.
164. (1) B. C. षड्वर्गकं । (2) I. J. एका?....."क for चैकाध द्वैचक . suggested by the other M8s.
167. I. अक्षानं for अज्ञानाद् suggested by the sense and the other Mss.
160. I. धर्म, J. Sh, B. धर्म, C. यत्तत् चोर्ध्व हये तु देशे । . 161. I. J. पदं सा for पदास्पदं suggested by the other Mss.
Colophon:-I. चत्वारिंशो, B. चतुश्चत्वा,G. H. अष्ट त्रिशो for एकोनचत्वा. रिशो suggested by J. and the context.

Page #779

CHAPTER XL
2. C. omits lines 2-5.
3. I.रंश for द्विशत suggested by the other Mss. and the sense, G.दश।
6. I. अथ for अर्ध suggested by the other Mss. and the sense. 8. B. C. G. H. शत, I. दश। 12. I. विस्तारमा, J. विस्तारादा। 13. G. चतुः for शत । 14. (1) C. H. G. षष्ट्याधिकं, B. नंदाधिक यथा।
(3) J. दण्डं समारभेत् । 16. I. कर्णसन्तत्तथा for कन्यसा नवधा suggested by J. and the other Mss. ____20. I.J. विस्तारार्धाधयेत्, G. विस्तारार्धाधयत, म. रायस् for विस्तार
घर्धयेत्।
।
941
J. omits lines 20-22. 21. I. शतान्तं स्यात्कन्यसादि त्रयं त्रयं which belongs to line 25, for रभ्य faragha Pata suggested by the other Mss.
24. I. सप्तादशन्तु for ससप्तशत suggested by the other Mss.
25. This line is missing in the codex architypus but it has been preserved by all other Mss. and is required by the context.
26. I. लमदोघे"" for लयतारं दोघं as suggested by the other Mss., J. लयतं।
28. (1) I. J. हस्त apparently for सप्त as suggested by the other Mss. and the context.
(2) I. समा for शता। 29. (1) B. omits lines 29-30.
(2) J. मेववशात्, for एवं तु पट्टभाक्, C. G. H. omit भाक् ।

Page #780

23 2
MĀNASARA
82. (1) 1. TOTTER , J. ETTET, B. NOERTEI, C. TETCEU for UTETTERI, as suggested by the other M88. and reference.
___(8) I. कन्यसाति for कन्यसादि suggested by the sense and the other Mss.
84 I. osatai for a t suggested by the other Mss. and the context.
36. I. ANÁ ETT for Ferfaqarr suggested by J. and the other Mss. . 37. (1) I. J. AFTETE for HTCT suggested by the other Mss. (2) I. J. पायामस्य for पायामं तु suggested by the other Mss.
88. (i) J. दयान्तं for सालान्तं । (2) I. चन्द्रवर्ते for चक्रवर्तिनः suggested by the other Mas,
39. C. J. aprit, I. 99701
41. I. omits this line which has been preserved by the other Mss. and is required by the context. .
42. B. G. H. gorfer () B. Bata, c. worect, G. H. पश्चापिहिस्स्ता।
43. (1) I. J. प्राकारादास्य गृहास्यां for प्राहारकालबाह्याभ्यां suggested by the other Mas. (2) I. J. aq for as suggested by the sense and the other Mss. 44. (1) I. 92: for ungt suggested by the sense and the other Mss.
(2) I. far for fant suggested by the other Mss. and the sense. 46. I. J. सैकका नव for सैकाशं तु suggested by the other Mss. 47. I fear for tat suggested by the other Mas. 49. I. AT ET ETT, J. ATAT 979:1 50. I. , J. ETI . 62. (1) I. affe: for afeg: 1 (2) I. aft for føra, J. feffort
64 I. I. उत्तुङ्गमाल for sकप्रमाण suggested by the other Mss. and the sense.
69. B.C. G. H. acaretfo*, I. J. araturi 61. I. m an for a TUCTA suggested by J. and the other M8s. 62. J. metalo

Page #781

CRITICAL NOTES : CHAPTER XL
233
63. I. मूलाभिधं for मूलाग्रान्तं क्षयं suggested by the other Mss. 64. I. J. मस्तेन्त, G. H. हस्तेन दंतर, 0. हस्तेनवामं यो मित्तिकल्पन । 66. (1) I. दितिं for वृत्तं suggested by the other Mss. (2) B. वनका। 67. (1) B. दंडांतर । (2) B. H. कार for शेषं (1st)। 69. (1) I. B. वोदक, J. वाधक, C. वाथस । (2) I. मण्डपा, J. वृत वा। 70. I.माचारादिति, J. मनुचरादि, B. अनुशादीनिकारक।
71. After this line C. has five fragmentary lines of a previous chapter (गृहमान) and then notices-पस्मिन्थले षट्पत्रं न्यूनं, and omits the rest of this chapter. ___72. I. परशोधिपर for परमशाधिकपदं suggested oy the other Mss. and reference. J. leaves this in a lacuna.
74. B.G. H. महिघ्या for अमोष्टादि । (2) G. द्विज ।
76. (1) for इन्द्रेच, J. मित्रे। (2) I. हय॑के for हर्यकम् suggested by the other Mss. 76. (1) G. H. omit lines 76-77.
(2) I. पास्य for पार्य suggested by J. and the other Mss. 17. I. अधिराज्य for अधिराज, suggested by J. and the other Mss. 78. I. भूतये, आ. भूसुरैश्च for भूघरे suggested by the other Mss.
79. I. पमे इन्द्र for इन्द्र इन्द्रजय suggested by the other Mss. and previous references.
81. I. इन्द्रे इन्द्र for रुद्रे रुद्र suggested by J. and the other Mss. and reference.
86. I. J. OTATCAR TERIT for. ATETTATA UTETUT suggested by the other Mss., G. H. गृहारामाखमाह ।
87. (1) J. omits lines 87-89. ..(2) G. स्थानीयानि, H. स्तानि B. स्थानीयादे। . .. (3) G. H. चतुष्टयेत्, B. चतुष्टयम् । 88. B.G. H. एवं तु चालयं कृत्वा for the first pdda. 90. B.J मूलस्य, I. मूलं च । 91. J. वापि for चापि। 92. I. J. यामे for यारये suggested by the other Mss. 94. B. वसा, G. H. वक्षवस्तु।

Page #782

234
.
MĀNASĀRA
___95, B. मूलेवास्त्रधरा, G. H. मुहूर्तवस्त्रधरा।
96. (1) I. र) for रन suggested by the other Mss. (2) I. मनन्दि, J. हादि for हेमादि suggested by the other Mss.
100. B. चानले, I. J. पानिले । ___101. I. हस्येतु कुजको J. सौम्ये तु कुञ्जरा for सौम्ये कच्चुकीरा (किनः) sugges. ted by the other Mss..
102. I. वायवेण, J. वायव्येन । 103. G.मञ्चना। 104. I. **** yra for yopet suggested by J. and the other Mss. 106. (1) I वियते for वितथे suggested by reference and the other Mss
(2) I.दास्यायामा J. दासदास्या for दासदास्या suggested by the
___other Mss. 108. (1) G. H. omit lines 108-109.
(2) I. वासस, J. वा प्रथ चालयम् । 109. The reading कर्णिकार is suggested by chapter IX. 38, and the sense.
110. I. लितश्वादि, J. गजमश्वादि । 111. I. J. रक्षावा for रक्षका suggested by the other Mss. 113. J. भूड़े वा for भृशे या suggested by the other Mss.
119. I.नाग्यस्य वामके याम्ये, J. नाग वा वायव्ये बाह्य for the first pada suggested by the other Mss.
120. I. G. H. कृत्वा, J. कुर्यात् । 123. For हम्ये, J. सौम्ये । 124. For लयमेव च, J. रालयं भवेत् । 126. B. शस्त्रा, I. J. शास्ता । 127. I. वेदि, J. वेणु, G. वैध, H. धनुः for धेनु suggested by the other Mss.
128. (1) I. सार्ध for सत्य suggested by the other Mss. (2) I. चानर for atat suggested by the other Mes. 130. For याम्या, J.यमा। 133. G. पलि, I.J. मछ। 134. IJ.वाथ चेतसा for वायवे तथा suggested by the other Mss.

Page #783

CRITICAL NOTES: CHAPTER XL
136. I. विधाद for विपदा suggested by the other Mss.
136. B. कर, G. H. कूल for कम्प ।
145. (1) For बाहये, J. पाश्र्चे । (2) I. व्याघ्रा, J. व्याघ्रका, B. व्यापका ।
146. I. किता, J. and the other Mss. देवादोन किराता ।
147. I. तत्रये विधि तस्यांशे, J. तृतीये वितथे चांशे B. द्वितीये ।
....
148. I. leaves in a lacuna fra faue!
149. I. मंवानन्ते, B. J. सप्तावर थे ।
235
150. I. वादमम् for वाहनम् suggested by the othor Mss.
162. I. वियते for fवथते suggested by the other Mss.
164. I. पुरमान्वितम् for गोपुरपुर कान्वितम् suggested by the other Mss. 155. B. प्रभुचित्तोपशांतये ।
166. B. G, H. J कुर्यादोषो न विद्यतें for the second pāda.
157. G. प्राश्रित for आवृत ।
158 (1) B. हस्तेश for हस्तेन । (2) G H मुनोरेन्द्र करणे, B. रंधा कंगं कृत्वा ।
159. (1) B.G. H. त्रिधैक। (2) B. वेष, G. H. बेना I. J वेन ।
* Colophon : - ( 1 ) I. गृह for हर्म्य suggested by the other Mss. (2) I. नामैक चत्वारिंशो, J. नामचत्वारिंशेो, B. पंचचत्वारिंश,
G. H. नवत्रिंशेा ।

Page #784

CHAPTER XLI
2. J. अधोत्था, B. C. प्रदिव्यान्य, G. H. ग्रधिक्याक्ताय ।
3. I. शास्त्रार्थमन्त्रा for शस्त्रास्त्रमन्त्रसर्वा suggested by J. and the other Mss.
6. (1) I. रम्या, J. रथा, B. रधनु, C. रत्र्स्थानु, G. रर्धानु, H. प्रधानु ।
(2) I. पाज्य, J. पावं, C. पार्ज, G. H. पर्खानु ।
(3) B. राजसु, C. राज्यं तु, I J. राज्यात् ।
7. (1) I. कोशार्थ, J. and the other Mss. कोशाढ्य ।
8.
( 1 ) I. पतिश्चै, J. भूतां चै।
(2) J. गुणाः, I. गुणं 1
9. J. राजा यस्य च नास्ति वै, the other Mss. नरजायस्य नास्ति वै ।
10. J. पञ्चरङ्गानि ।
सप्ताशत,
11. (1) B. C. J. H. लक्षार्थ, I. रक्षार्थ तत्राधिपतिः, see line 14. (2) I. J. शतपच the appropriateness of which is suggested by line 14. 12. I. J. tar for suggested by the other Mss. and reference.
13. (1) For तं मरीश, J. तानि च ।
(2) For निषदन्ता, G H वदन्ति, J. B. षट्दंतावनयस्तथा, C. पडतं
वशमेवच ।
14. I. पति, J पश्चैव ।
15. G H स्यानामध्यो, B. तार । C. omits this line.
17. B. सर्व, C. सार्धलक्षद्वयं तत्र, I. J. लक्षख ।
18. I. दे for मे, C. चतुष्टयं ।
C. omits lines 19 and 20.
19. (1) I. त्रांश, J. त्राश्वं । (2) I. भुज, J. गजां । 20. (1) I. धिरास्सर्वे, J. मिरासेव्या । (2) I. व्याष्ट, J. व्यश्व ।

Page #785

ORITIOAL NOTES : CHAPTER XLI
237 23. I. वाराङ्गनमू, . वाराङ्गनाः। 28. (1) I. कर, J. काख्या for का suggested by the other Mss.
(2) I. for the suggested by J. and the other Mss. . 29. (1) I. J. यभ्यो द्विपादायन, G. H. एकोनवा छोपादाता। (2) compare Tarrezafa (iines 11, 14) in connection with the inferior kings vaata and प्राहारक and तन्त्र alone (lines 17, 21, 23, 26,31, 34, 39) in connection with पहमाज मखलेश, पहचक and पाणिक as also in connection with the kings superior to the latter, uamely नरेन्द्र, अधिराज and चक्रवर्तिन् ।
30. (1) B. पायुधादि । (2) J. वहिनश्च, B. बहुनाचा, C. वभूनश्चा। 31. (1) I. न for the first च suggested by J. and the other Mss.
(2) C. नवलक्ष tor दशम्तथा । 32. (1) I. र्थ, J.र्धा । (2) I. प, J. श्छ। 33--36. The reading atferet: for the second pada is suggested
___by line 29. J.नरेन्द्र च द्वि, I. नरेन्द्रवन्ध । 37. I. J. सदशी for सदृश: suggested by the other Mss. and the sense. 39. I. तन्दादि for तन्त्रादि suggested by the other Mss. and the sense. 40. I. शर्ड, I. J. पर । 41. (1) I. परमा for परार्धा suggested by J. and the other Mss.
(2) तन्त्राधियाः is suggested by line 29. 42. I. (1) सप्तद्वि for सप्ताधि suggested by J. and the other Mss.
(2) I. चि for कुत्रेण suggested by J. and the other Mss. 45. (1) J. शाखादी......"for समशाखादि ।
(2) I........."धीर, J. स्थिरोधर्म । 46. I. थनाया, J. धनाढयः। 47. (1) I. त्य, J.ा ।
48. (1) J. सत्य for सर्वशः। (2) I. मर, J. दिज। (3) I. शक, G. H. द्विज, J. गुरु । (4) I. सुरैः, J. सुखी।
49. B. नोति for कोर्ति । 50. For साम्राज्य, J. साम्यादि । 51. I. दुध, J. सक्षुद्रभूमामृताम् ।
Colophon:-(1) I. B. C. H. J. राजलक्षण for राजाङ्ग as suggested by the opening line.
(2) I. द्विचत्वा, B. G. म. पठ्, C. omits this, J. एकचत्वारियो ।

Page #786

CHAPTER XLII
3. (1) I. अधः tor अथ suggested by the other Mss. । (2) I. मध्ये for fud suggested by the other Msg. and the reference.
4. I. प्राकारक for प्राहारक suggested by the other Mss. 6. I. ग्रहस्य तच्चै, J. and the other Mss. ग्राहस्ततश्चै । 6. C. बलवान, I. J. दोषवान् । 7. (1) J. खण्ड, B. घंटा, G. H. पणामा, 0. वर्ष, I. बन्धं ।
(2) I. श्रिता, J. खिताः। 8. (1) J. न्यायविचा । (2) B. कोलंच, G. H. किञ्च for किञ्चित् ।
9. (1) I. J. कीर्तिमश्रमतां for कीर्तिमान् श्रीमतां suggested by the other Mss.
(2) G. श्रेयता, H. श्रेमयतां, B. C. ग्रामतां for श्रीमतां ।
(3) I. रक्षकम, J. वालक: perhaps for पालक । 11. I. येदक्षिणी, J. यैद्रुहिणी apparently for त्रयेण as suggested by line 14. ___13. I. जातिराज्ञ for चाधिराज suggested by the other Mss. and previous references.
15. J. B. शोपि, I. शेषादि । 16. I. पतेविन्ध्य for पतैर्वन्ध ।
(2)I.J.स्थितन्ततः for अरिन्दमः suggested by the other Mss. and the sense.
17. I. स्वीकृत्य चोपयुतेनरेन्द्रः for सुकृती चावसवरता नरेन्द्रः suggested by . the other Mss.
18. I. रे for श्चै, and Uि for ष्ठि suggested by the other Mss.
19. (1) I. बलाढापतिज्ञानि for बलाधिपतिज्ञानो suggested by the other Mss.
(2) J. कामकोध, B. C. G. H. कालेनकोध । 21. I. anfa for art suggested by the other Mss.

Page #787

CRITICAL NOTES: CHAPTER XLII
239
22. I. RTA TRECE for Fahrt suggested by J. and the other Mss.
23. J. Tarteafster:, G. H. zofaat:, B. Aprutiara:, for irafa afferral
24. (1) I. fafarea for faftetett suggested by the other Mss. (2) I. घरोथवा for धराख्यया suggested by the other Mss.
25. (1) I. धर्मार्थपतिस्या for अर्धमण्डलस्या suggested by the other Mss. and the sense.
(2) I. Swag for efna: suggested by the other Mss. 27. (1) For fagfa: artuta, J. effeta pell
(2) I. fway for foga: suggested by the other Mss.
(1) G. omits lines 31-34.
__ (2) J. B.C. H. स्वयंजन for सजन । (3) C. धना for रक्षा। (4) J. FET, B. Cel
32. I. T T for T&T suggested by the context and the other M88.
35. (1) J. B. C. G. H. Ata formati (2) I. eta for eta suggested by the other M88.
(3) C. notices here-afske pogoji upi, but continues the cbapter to the end except the line 36.
36. (1) I. CTFT T 1 (2) J. ata ari (3) afTet (without distinction) does not suit the context, because in chap. XLIX these first five classes of kings are stated to put on different kinds of crowus.
37. I. E for fort suggested by the other M8s.
41. (1) I. leaves in a lacuna AFAperi suggested by J. and the other Mas., C. eodil
(2) C. G. H. Yaratu, I. J. 7 ayri aTTUH I 44. I OTETT# for PIETEIRI suggested by the other Mss. 46. (1) I. 79***, J. faata 1 (2) J. Arti
(1) G. H. omit lines 48-50. (2) B. C. J. aTwaTAT, I. utea 1

Page #788

240
MANASABA
49. C. वन, B. सर्व for नव ।
51. B. C. GH. J. योग्यता for योग्यकम् ।
62. I J वर्धिते, G. H. C. वक्ष्यते ।
63. I. सहस्राभ्यश्च, J मुक्ताचस्रग्वि ।
54. I J नृपतेः शेr for नृपतेखो suggested by the other Mss.
55. I. न्यूट्टू for जान suggested by the other Mss.
56. (1) J. एतेषु । ( 2 ) I. सेवकम्, J. सेवकाः ।
57. (1) I. गजत्यो for राजोसा suggested by the other Mss. (2) I. दुर्जनं तामसदासदा for दुर्जनानां च नाशकः, G. E Jसतासदा, C. शतसदा ।
58. B.CG.H. J. कृपालुः, I. कृत्वा ।
59. (1) I. अथयदं शकैकान्तं शङ्करं J. प्रादाय दशकैकांशंकरं । (2) J. रक्ष्यति । 60. (1) J. omits lines 60-62.
(2) B. ग्रहेत् ।
61. (1) For नां जनं, G. H. C. न् जनान् । (2) G. H. C. दश for दिशि । 63. ( 1 ) I. प्रति for अर्थि suggested by the other Mss. (2) B. वापि
विप्रेभ्यो ।
(3) B. गृहेत, C. महत्, G. गृहि, J. गृही:, H. ग्रहो, I. गृहीत् । 64. I. J. मद्य, the other Mss. मर्ध ।
65. C. चोतनित्या ।
66.
C. भूयस्त्व | ( 2 ) G. E. कोर्ति for किञ्चित् ।
68. I. J निर्म for नित्य suggested by the other Mss.
69. I. देव for देश suggested by the other Mss.
70. (1) I. इति for नीति suggested by the other Mss. (2) I. मत् for वत् suggested by the other Mss.
( 3 ) B. ततेान्यपि, C. करोत्यपि, I. J. चतुरान्यपि ।
71. (1) I. शोथवि, J. ज्ञश्चोप, B. परावरज्ञः ।
(2) J. वामभिः कर्मभिदृढः, C. G. H. वामन कर्मभिः दृढ, B. पादानधर्मभृतदृढः, I. वामनङ्कमभिदृढम् ।
72. I. wana for wear: suggested by the other Mss. and refer
ence.

Page #789

CRITICAL NOTES : CHAPTER XLII
241
73. (1) I""पराय for यथापराध suggested by the other Mss. (2) I. दण्डानांहि for हिंसां नामि suggested by the other Mss.
75. I. स्वजनास्व for स्वे स्वेजन suggested by the other Mss. 76. I. स्वस्ति for स्वोकृत्य suggested by the other Mss. 77. I. स्याथ for न्याय suggested by the other Mss. 79. I. J. afHi for aftsi suggested by the other Mss. 81. I. qa for 98 suggested by the other M88. 82. (1) I. Afafa, Jeg fafaa
(2) I. YET, J. 91&T (3) J. fex, B. C. G. H. Får: 1 Colophon :- I Fw, B. AH, C. omits this, G. H. , J. f alia

Page #790

CHAPTER XLIII 6. J. B. C. G. H. विवस्त्यधैन । 7. J. omits lines 7–9. 8. B.प्रय for चक। 12. I. शकेधुना tor अंशकेन तु suggested by the other Mss.
13. I. (1) त्रिमात्रास for त्रिमात्रादnd (8) अडगुलाहकम् for पड गुलान्तकम् suggested by the other M88.
14. I. नामि, B. C. J. मन्यस्य, J.नाल । 16. (1) B. C. G. H. J. fol, I. चकं ।
(2) B. C. G. H. J. कृति खेक, I. छतामेव । 20. (1) I. मिस्ता for हस्ता suggested by the other Mss. (2) I. सशिस्त्र. लायकं for लायतं suggested by the other Mss.
23. I. omits lines 23, 24 which have been preserved by the other Mes, and appear to be necessary.
26. (1) I. दशा for विंशा suggested by the other Mss. (2) I. साक्षी, J.चको, B.C. G. H. चालो।
28. (1) B. C. G. म. शिवाछिन् । (2) I. प्रयोजयेत् for पायतं तथ suggested by the other Mss. 27. (1) I. शाला, J. शाक,G. H.J. शाखा, C. शारी।
(2) J. सारं च । (3) I. जितम् for र्जुनम् suggested by the other Mss. 30. I. तारा for दारु suggested by the other Mss. 34. I. चित्रं for छिद्रं suggested by the other Mss. 36. I. प्रोचारितमानं, G. H. प्रक्षोपरि तथा तार, J. C. धार। 37. (1) G. H. घारे, . हाएं, I. विस्तारं भाt, on the margin विस्तारापार। 39. I. यतास्ये च for यतं ह्येवं suggested by the other Mss. 41. (1) I. भारस्य, for तुमार, C. हार, G. H. धार ।

Page #791

CRITICAL NOTES: CHAPTER XLIII
42. (1) G. H. omit lines 42, 43.
(2) Between lines 42 and 43, J. B. C. add one line which is identical to line 40 above.
45. (1) B. D. omit lines 45-49.
(2) I. C. यान for घारे suggested by the other Mss.
48. J. C. G. H. gar for aut
61. For घार्थ, J. धन ।
52. I. fasi for far suggested by line 53, and the other Mss.
53. (1) I. यं, B. J. य3, C. थः । (2) I. जन for जित ।
56. For तथा, J. तुवा ।
67. I. J. सेापपीठ for चेापपीठ suggested by the other Mss.
68. G. H. त्रयान्वितं ।
61. (1) J. गरिसंख्यैः, C. गखिकं वै, G. H. गणिक सर्वैः for रसिकरफखकैः ।
62. I. af for a suggested by the other Mss.
67. G. H. चोध, J. चान्य for चान्त ।
69. I. J. निर्ग खं for निर्गमं suggested by the other Mss.
71. B. J स्थलं for तलं ।
72. C. G. omit lines 72-73, H. omits lines 72-76.
73. The expression
ed by the proportion and also by lines 79, 81, 83, 85, etc. 74. is obviously for a, compare note under line 73. 76. I. वितस्त्यासार्ध, J. स्त्येकं स ।
243
must be replaced by as suggest
78
( 1 ) I. धस्त्व for हस्तं suggested by the other Mss. (2) I. चक, J. वय । 80. त्रयस्त्रिंश is obviously for नवत्रिंश as suggested by the proportion. 81. B. C. तत्स्थलाभत for तलाभत ।
83. I. उच्चयं for उच्छयं suggested by the other Mss.
86. B. omits lines 86-89,
87. I. '''''या. for पञ्चधा supplied by the other Mss.
91. I. धमेकादोनि for घं चैकादि suggested by the other Mss.
93. I. युक्त्या, for युग्मा suggested by the other Mss. 96. J. तलमानां, B. तलमांतं ।

Page #792

244
MĀNASĀRA
98. (1) B. चोप for साप ।
(2) I. मधूपकम् for मसूरकम् suggested by the other Mss. 100. I.गखो for कर्ण suggested by the sense and the other Mss. 101. L.सर्व तु for सर्वेषां suggested by J. and the other Mss. 102. I. धर for रथा suggested by the other Mss. 103. B. त्रिव्यंगुल for त्रिधिमात्र । 106. B. रथातारे, G. रथापारे । 106. G. विस्तारं सार्थ । 110. (1) For पसे, .बने । (2) I वका for वक्त्राणां suggested by the other Mss.
111. J. चाधुनादि, B. वायुनां तु । 112. I.मञ्च for मनु suggested by reference and the other Mss. 114. (1)G. H. omit lines 114-118.
(2) B. परदभद्रकं, C. वृषतधावतं ।
(3) B.C. निलाख्य। 115. (1) I. माना, नामा। (2) For चाभ, J. शाला। 116. I.नमस्थं, for नमस्वान् suggested by the other Mss. 117. (1) I. J. राता for वाता suggested by reference and the other Mss.
(2) I. मागि, for भद् suggested by reference and the other Msa 121. I.धन्ता for चा suggested by the other Mss. 126. I.वि ETT: suggested by J. and the other M88.
127. (1) I. पूर्वोकं तत्र for पूर्वोत्तमद suggested by the other Mss. (2) I. J. नरथे, B. रदर्भ, C. चाररथा, G. म. रेघो।
128. I......" for वर्धनं supplied by J. and the other Mss. 129. For मानेन, J.मानानि । 130. I. नोलो tor निस्यो suggested by the other Mss. also by line 134. 132. I. भाग्यं for योग्यं suggested by the sense and the other Mss. 133. (1) C. अम्याथे, G. अर्थरार्थ, म. परार्थ for अर्धरथं which does not bear
any connected sense here; the intended expression may be either अध्वर (sky air)or अश्वन (road, drive).
(2) 0.देवदीप, for वेदपाद । (3) B. omits this line. 135. J. वर्ष के C. चकमुच्यते ।

Page #793

CRITICAL NOTES : CHAPTER XLIII
245
136. (1) I. तत्स for षट्स suggested by the other Mss. (2) I. J. नरचकं tor दशचकं suggested by the context and the other Mss. 137. (1) B.C. त्वेकवादि चकद्वयमेवना।
(2) I. कृत्वार्थ for मवार्थ suggested by the other Mss. 139. I. पाद for यदि suggested by J. and the other Mss.
140. I.J. स्यादेकानश्चेति for स्या चैकनवश्चेति suggested by the other Mss.
142. I. पञ्चादेकादि । 146. For वेदोना, other Mss. देवीनां । 149. I. युक्त्या for युक्ति suggested by J. and the other Mss.
160. I. शेषं वि "", J. शेषमागम, B. मानगतो, C. भानगतो, G. H. मागमनोक्त।
155. I. थं प णम्ब, for थाभरण प suggested by J. and the other Mss. 169. (1) J. चरथ्य for रथस्य । (2) I. दे वि भूर्वर, J. तो विभुर्वार। 160. I. J. भावनसम्यकभिवज्रयाम्, G. H. भावनसत्यभिज्ञा ।
161. I. न्ददल स्वनताल तथार्य, J.दल निस्वनताल धार्य for the last expression suggested by the other Mss.
162. I. मग्ने, J. मगने for गगने suggested by the other Mss. 163. (1) I. ........."नि, J. पानि, G. B. धारि ।
(2) G. वर्णितम्, म. मंडितम् पण्डितैः। 165. J. भूपति, C. G. R. नृपतीन, B. नृत्यगीतप्रभृतीन for युत । __169. B. युग्मं, G. युगं for युत।
Colophon:-I. चतुश्चत्वा, B. पष्ट--,G. चत्वा, for त्रिचत्वारिंशो suggested algo by J and the coutext.

Page #794

CHAPTER XLIV 10. 1. पादप for पाद suggested by the sense and the other Mss. 11. J. repeats here the second pāda of line 8. 13. I. सान्तराल, the other Mss. चान्तराल । 14. G. H.द्वयं त्रिकम् ।
17. I. ताखं, J. तालं। . 18. C. दिग्विदिग्वं, G. H. विश्वदिश्वं for दीर्घदीर्घ ।
26. (1) B. तिया for किया। (2) G. H. omit this line and the fol. lowing.
26. I. भवन्तु for एवं तु suggested by the sense and the other Mss.. 29. J. कन्दर for कान्तर। 30. I.स for च suggested by the sense and the other Mss. 31. (1) J. and G. omit the lines 31-33.
(2) I. रघर for रायाम suggested by the other Mss. 38. The lines 3841 are lost in J. 42. I. J. कुर्याय for कुर्गदे suggested by the other Mss. 43. B.C. J. भोवन्ध, G. मोवान्तं, म. ग्रीषतं, I. निबन्ध । 44. I.J. जात्यधिकं for जाल्यार्हकं suggested by the other Mss. 45. J. बन्धो, G. H. भूसुरे। 48. J. omit the lines 48-50. 51. (1) I.J. H.वेचा, B. वेश्मादि, C. क्षेत्रादि, G. वेटा च ।
(2) B. कुश्म, C. कुग्म, G. H. कुडम । 54. I.शाचा for शंचा suggested by the other Mss.

Page #795

OBITICAL NOTES : CHAPTER
LI
247
69. I. are for are suggested by the other Mes. 62. (1) B. üretier, C. #radar, G. H. ETÀ I (2) J. Her for all
64. I. omits the three lines 64-66 and reads here the second pada of line 66; they have been preserved by the other Mss. and appear. to be necessary here.
66. B. C. G. . FEE9C, I. TERENIE
68. (1) I. J. wat: for wy: suggested by the other Mag. (2) I. ITU, the other Mss. I
71. (1) I. ata, J. ffa i 1(2) I. ata for are suggested by the other Mss. 75. (1) I. arfes for wife, suggested by the other Mss.
(2) B. ferg, G. fag, H, Teni 79. (1) B.C. G. H. ere fasti
(2) B.C. G. H. farfeqare , I. J. faergenti 80. I. 778, J. aTema | Addition of a word like arata is suggested by the context and the metre.
81. I. Wifa for a suggested by the other|Mss. 83. (1) J. Forfa i I(2) I. HAT, J. WAT I 84. I. वस्त्रो for शास्त्रो suggested by the other Mss.
Colophon :-I. पञ्चचत्वारिंश, G. H. J. त्रि, B. एकोनपश्चाश for चतुश्चत्वा. fiiit suggested by the context.

Page #796

CHAPTER XLV
4. I. $a for for suggested by the sense and the other Mss.
9. (1) I. EUFU , the other M8s. T&TI (2) ATT suould be the fourth type as suggested by lines 10 and 27, etc.
16. I.J. नवपद्म for नवमं पद्म suggested by the other Mss. 21. I. AT, J. aaTi 23. I. विशालकम् for चासने suggested by the other Mss. 31. G. H. area for fari I £4. I. J. G. H. 9, C. *, B. & 1 37. J. arudi arfa for arftaatio 47. 1. UT areata, B. TI
50. G. H. second pāla, zarataget at which is the second pada of the line 53, and the lines 51-52 are omitted by G. H.
55. I omits lines 55-57 which have been preserved by the other Mss. and are suggested by the context.
58. I. J. alfa for fą a suggested by the other M88. 61. I Ata for Ataire suggested by the other Mss. 62. I. J. fufceat for farartt suggested by the other Mss. 66. I. ug for suggested by reference and the other Mss. 71. (1) J. tal, for I (2) I. gratia, J. yaTITE, B. atha
72. C. I. ofau: for drau: guggested by the other Mog. J. leaves this in & lacuna.
74. I. atfe for off suggested by the other Mss. 77. I. AUT J.fafai 78. (1) C. I. J. AH, B. FR, G. H. ATTI
(2) B. QER, G. a da, H. à toi 79. I. Great for por suggested by the other Mss.

Page #797

CRITICAL NOTES : CHAPTER XLV
249
80. B.C.G. H. शुभम्, I. सुखम् । 81. I. वृधं for व्ययं suggested by the context and the other Mss. 84. I. शुभायनिह, G. H. शुमायानीह, B. शुभायादि, C. शुभयानि ।
93. (1) J. बोध for योग। (2) B.G. H. यो गलविना, C. योगच पिनाक घातये । (3) G. H. कपोतधृक् ।
94. G. H. यथासनयोग्यके । 96. I. नं स्यात्तदधं for नस्योदया suggested by the other Mss. 102. J. चार्ध for साथै । 104. I. कम्प for प्रर्धन suggested by J. B. C.G. H. 105. (1) B. दीर्घपद्मक, C. omits this line.
(2) Here C. omits the remaining part of the chapter with the remark:-अस्मिन्थले पत्रद्वयं न्यून but again takes it up, compare note 136.
107. (1) B. पूर्वाशे, म. धाशेन for चांशेन । 108. H. J. पद्ममंशेन for कम्पमधेन। 109. I. भागेन for भागे तु suggested by the other Mss. 111. I. पद for युत suggested by the sense and the other Mss.
113. I. कवरो for किम्बरी suggested by the other Mss. (2) G. H. वृत्तवक्र।
114. (1) J. G. म. पलव, B. वल्कन, I. बलव । 118. B. omits the lines 118-122. 119. J. omits मंशं । 120. I. ग्रालयं for ग्रासनं suggested by the context and the other Mss. 122. J. omits the lines 122, 123 and 126. 127. I. पद्म, J. पत्र । 134. I.J. हये for भज्य suggested by the other Mss. and the sense. 135. J. omits पद्म and adds भवेत् at the end.. 136. C.I. वि for द्वि suggested by the other Mss. 137. I.J. हम्य for भज्य, compare note 134. 144. J. वाजनम् G. H. वेशनम्, I. वेत्रकम् । 145. C. omits the 30 lines, 145-174. 146. I. मध्ये, for मधे suggested by the other Mss.

Page #798

250
MINASABA
149. J. पE tor चाय । 166. (1) G. H. चानवृत्त, apparently tor वेशन, compare line 144.
(2) B.O. लेदक। 166. J. omits the lines 166-168.
168. G.E. read here the second pāda of line 161 and omit the next 3 lines
168. I. चाप्रवृत्ति for alशं वृत्तं suggested by the other Mss. 174. I.नाह for नां च suggested by the other Mss. 176. I. पाभ apparently for us, compare line 177. 177. C. I. J. चाभ, B. H. G. चाप। 179. J. I. जनोपरिदेश, other Mss. जम्मनोपरि।
118. I. प्राहाश, J. प्रहार for प्राहारक suggested by reference and the other Mss.
184. (1) J. षडशं, I. वस्वंशं । (2) I. सप्तमांशकम, J. सप्ताशकं घटम, B. पुटं G. बटम, म. बग्वं।
186. (1) I. चार, प. अत्रि । (2) J. यां, G. H. यथा for दयां । 192. (1) B.C. G. म.चतुराग्रामयुक्तानां सर्वेषां सर्वमासनं, I.पासनयोग्यकम् ।
(2) J. मानयोग्यकम्। 194. (1) I. मांशाधि for मासनादि suggested by the other Mss.
(2) I. J. नन्यमु, for नां तान्यु suggested by the other Mss. 196. L तन्वेदि, . ते वि। 201. I. J. सर्व, for सिंह suggested by the other Mss. 203. G. H. उक for उक। 205. I. ger for de suggested by the other Mss. 206. (1) I.J. त्वमथ, B.प्रथ,G.H. त्रय ।
(2) I.J. रायतम् for रासनम् suggested by the other Mss. 108. I. मज for विज suggested by reference and the other Mss. 109. I. B. भूपति, the other Mss भूमि।
110. I. omits the lines 110, 111; but they have been included by all other M88. and appear to be necessary here.
Colophon:-G. H. . चतुब, B. पकपाश्चाशत्तमो, I. पञ्चत्वारिंशो।

Page #799

CHAPTER XLVI __1. I. भूपानार्थ तु, J. भूषणार्थ च, apparently for गृहादीनां । (2) B.C. G. म.च।
2. I.च विधाना for विधानश्च ।
5. I. omits the lines 5-7 which have been included by J. and the other Mss. and appear to be necessary here.
8. J.च for the last वा।
9. (1) I. # for afit suggested by the other Mss. (2) I. Eta, J.चाधि।
10. I. साष्ट, J. चार। 12. I. एक tor पीठ suggested by the other Yos. 18. I. धिकतो, J. दधिको।
16. The passages from the line 16 to the end of the work, are practically lost in J. They are so injured that they cannot be com. pared. (Ramraz most probably referred to this "J"Ms. only.
20. B.C.G. H. बहलं, I. दरडगुलं । 24. B.C.G.H. त्रिचतुः। 25. C. पाद, G. H. मध्यतोरणं। 28. I. a for पनि suggested by the other Mss. 31. G. H. प्रियनं for त्रियुग्मं ।
32. I. J. जना, G. जीन, म. जिन, C. दिना, B. तिन, apparently for प्रिया to mean forga as detailed in line 36.
34. I. wèt for arêt suggested by the other Mss. 36. I. नित्यात, the other Mss. नीत्वा । 37. I. पूर्ण च रक्तं for पुष्पं च रत्नं suggested by the other Mss.
45. B. किंचिरसुरार्णकं, C. कंपं शिवान, G. म. किंबुरिराननं for the last expression.

Page #800

252
MANASARA
47. (1) G. Homit lines 47 -- 49 (2) B. ग्राह, I. गृहा । 48. B. C. तोरणांशं तारणाद्यं ।
49. I. धारुणम् for धारिणम् suggested by the other Mss.
53. (1) I. कंवर for किम्बरी suggested by the first word and the
other Mss. (2) B. C. G. H. पत्रादि for पद्मादि ।
55. B. मकरे रुचपुष्प, G. पुच्छ, H. पंत्र for पुष्प ।
56. B. C. GH. किंबरी किश्वर ।
68. B. C. G. E. तारगणैः, I. काराङ्गणैः ।
59. C. G. H. पाश्र्चेप्पधाद्वयोः ।
63. I. कृतं मध्ये कमला कुर्यन्तु वारणम्, C. तुतन्मध्ये मूले कुर्यात तोरणम्, G. H. वारणम् | The addition of word like तारखस्य is suggested by the context and the metre.
65. B. दायिका, C. G. H. ताटिका ।
Colophon :- G. H. एकपञ्चाश, B. पञ्चाश ।

Page #801

CHAPTER XLVII
4. I. B. CAT for WoT suggested by reference and the other Mos. 9. I. B. WAT for TT suggested by reference and the other Mss. 11. I. B. 9 for A suggested by the context and the other Mgs. 12. B. omits this line. 14. I. Era for suggested by the other Mss. and line 31. 16. I. WEST, C. G. H. aw, B. 491 17. B. C. G. H. patata, 1. futai 22. G. H. affat
26. (1) B. C. G. H. cei dragi for the first words. (2) B., FAT, C. AYT, G. H. TEI
27. I......... for at supplied by the other Mss.
28 (1) Iqra, the other Mss. apparently for late I (2) Owing to some curious confusion I. reads between this and the next line 14 lines (40-53) of the chapter XLIX.
29. 1. gry for #7 suggested by the other M88. 31. I. ET for 9 IT suggested by the other M88. 32. G. B. arena, H. atalet 33. I. ***** for a tu suggested by the other Mas, B. MECCI 35. (1) I. yngo**a for urgeifa suggested by the other M8s
(2) I. orfa: for offy suggested by the other Mss., H. G af i 37. I. त्वमिकातकेचित् for न्यधिकानि चेत् suggested by the other Mss. 38. B. (in a previous place) fagatatfat i Colophon :-B. fq7T, G. H. C. occafisari

Page #802

CHAPTER XLVIII
3. G. H. वृक्षोदयं तारं, B. वृक्षं यदुत्तारं ।
6. G. H. दोहांगुल, B. इंग्गुल, for देवाङ्गुल ।
8. B. G H देकांगुलं, I. कांशा ।
10. Between 10 and 11, I repeats the lines 9-10.
16. G घनान for होनाग्र ।
19. BGH. व्यालाननं भावं for व्यालान्तरं भावे ।
26. G. श्रयेादश for एकादश ।
27. B. C. G. H. एकत्रिंश for नवविंश ।
32. I. सान्त, other Mss. चाष्ट।
36. I. विशालकम्, G. H. विशालता ।
37. I. देवमानं for देवतानां suggested by the other Mss.
44. G. छिन, I. चिन्ह ।
45. (1) C. भूम for भ्रम । (2) I. शून for चूल suggested by the other Mss.
(3) I. मण्डपम् for मरणम् suggested by the other Mss.
46. I. समं, the other Mss. समग्रं ।
52. I. ध्वर्ष for वर्ष (on the margin), B. C. बलवान यौवनानि च ।
53. H सुनन्दाकृतिम्, G. नवा कृतिम्, B. C. सूनकाकृतं ।
55. I. सर्वास, B. सर्वस्य, G. H. सर्व श्यामनिभं भवेत् ।
56. B. C. भ्रमरैरभिसंयुक्तं सर्वशालादिकेतने, I. ग्रामरामभिरायुक्तं ।
58. I. वक्ष्य for पक्ष्य suggested by the other Mss., C. देवा । 65. I. पवच for पत्रव suggested by the other Mss. 67. G. H. श्रमयेत् ।

Page #803

CRITICAL NOTES : CHAPTER XLVIII
266
68. (1) B. omits the remaining portion of this chapter. (2) I. प्रभा for प्रपा suggested by the other Mss.
69. (1) G. H. मकरचिन्हक तोरणार्थम् , I. मकरतोरणराजताङ्गम् ।
(2) C. omits the remaining portion of the chapter with the remark-अस्मिन्खलेपत्रमेकं न्यूनं ।
71. I. स्य for a suggested by the other Mss. 75. G. राजैः, म. राजे, I. राजः। Colophon:-G. H.C. सप्त।

Page #804

CHAPTER XLIX
The title of the chapter is suggested by line 12; the colophon indicates to the concluding and the subordinate item of the chapter.
1. B. C. altogether omit the introductory lines, 1-11 (which are quite unusually placed at the beginning of the chapter instead of at the end).
3. Compare fanterigarui in line 11. 4. G. pard, H. pour 6. G.gal 7. I. , the other Mss. O 8. (1) G. #T74¢, H. farag I (2) G. H. SMEETI
10. (1) I. pag for the suggested by the other Mss., B. Farei (2) G. H. farm744, I. feraitant
11. H. ÍTETETISTE I
14. (1) B. EMTS, G. H. Si, C. 9901, I. Edi, for suggested by reference and the other Mas. (2) I. , the other Mss.
15. I. STUTT, the other Mss. OTCTTI 18. I. नारायणांश for नारायणस्य suggested by the other Mss. 19. B.G. H. अन्यथा for कन्यसा।
20. I. omits the lines 20--23 which have been preserved by the other Mas. and are required here.
25. I, पत्रवल्यादिभूपादि tor चकवादिभूपस्य suggested by the other Mss. 29. I. ममिषिष्य tor महिण्याश्च suggested by the other Mss. 34. B.C.G. H. वका for वक्रयामं ।
36. G. H. Man TTA, C. Staat:, B. TUTTA, I. ETA, for at suggested by the sense and the other Msg.

Page #805

CRITICAL NOTES: CHAPTER XLIX
37. G. H. किभरायक्ष, I. गणेशाच । 42. B. देशके, C. केशिके, G. H. देशिके । 43. B. तारार्ध, I. मूलाकार ।
257
46. भूपis apparently a misreading for भौम, ie, सार्वभौम as sug gested by the lines 47, 48, 49.
48. (1) I. वंश for द्वश as suggested by the other Mss.
(2) After this line 48, C. deals with सिंहासनलक्षणं and ends the chapter with तोरणविधान ।
55. पट्टल is apparently for पट्टस्य as suggested by lines 56, 57, 58, 59. 57. (1) B. G. तुंगारं, H. तुंगारे । (2) B. शके, G. H. अरे ।
60. B. सर्वमान for सर्वानाञ्चमिति ।
61. (1) I. दशपर्ण, B. J. H. दशवर्ण, may we read दशार्ण which would
retain the metre. ( 2 ) I. हेमाद्या, B. G. H. हेमाभ्यां ।
62. I. निष्क्रिया, B. निष्कं च ।
68. I. त्रयसमं त्रयम्, B. त्र्यं तथा ।
74. B. 1st pāda, चत्वारिंशन्निष्कमारभ्य ।
77. B. C. H. त्रिशतं, I. त्रिंश (in both the places).
81. B. त्रिधादिनं, G. त्रयोदकं, H. त्रियेा ।
83. B. omits the lines 81 – 83.
88. (1) धवल is apparently for कुन्तल which would be otherwise left out of the plans of the crown, compare lines 89-91. (2) B. त्रिपुरा, G. H. त्रिपुषा, I. J. त्रिपुरुष, apparently for त्रिपुट ।
89. (1) वेणु is apparently for मौलि which would be otherwise left out of the plans of the crowns, compare lines 88, 90–91. (2) I. काण्डन्तु शिखि, G. H. करण्डं शंख ।
90. G. H. पालिकाकृतिः, B. वादिका कृतिः ।
91. (1) B. G. H. केशाग्रं । ( 2 ) I तालि for दल ।
92. I. omits the lines 93-95 which have been preserved by all other Mss. and are necessary here.
93 तदर्घ is apparently for तु दश, otherwise the 26 parts mentioned in line 92 cannot be made up.
95. नव must be for एक as the total demands.
17

Page #806

258
MĀNASĀRA
96. (1) I. वपुरित नि, the other Mss. पाचपुलिं न । (2) तुङ्ग is apparently for तुख।
97. G. म. त्रिवेदिकम् । 98. G. H. त्रिवेदिकम् । 99. B. omits the next 4 lines, 102. G. H. प्रधावत्रादयोदेशे, I. अथ चैकोदयेदेश । 106. B. G. H. पुरिमं च द्विपातु । 110. B. मकरांतकं, C. मकरात्मकरात्मकं, G. मकरात्मरान्तक, म. मकरान्म । 114. I. धामै for दामैः as suggested by the other Mss. 118. (1) I क for पु as suggested by the other Mss. (2) C. चतुर्यादि। 119. C.समं युतं ।
120. (1) I. पृष्टस्याथ च, G. H. शिरःपृष्ठस्य। (2) I. . श for रश्व suggested by the other Mss.
121. I. श्श for श्च suggested by the other Mss. 124. B.C. G. H. जूटोव । 127. C. omits the lines 125-127. 134. (1) B. पिनाक । (2) B. सृति, C. स्तूतिना, G. . विना कधितिना । 141. I. च कर्ण, B. C. G. H. चकेरण । 146. B. C.G. H., second pāda, कुर्यात्तद्रनपट्टकं । 147. B. omits the lines 147-149 and also 164-157. 166. I. मल, the Mss. फाल।
164. I. omits the lines 165,166. They are identioal with the lines 65-66, but are necessary here and have been retained by other Mss.
172. (1) B. C. I. दि for धि । (2) I. G. H जय for जल suggested by other Mss.
175. 1. न्तुयो, the other Mss. दधि ।
177. Compare line 184 where are and yg more distinctly refer to one and same person ; compare lines 190-191.
195. I. माङ्ग, other Mss. मान्नं । 197. B. नीराजनाविधि।

Page #807

ORITICAL NOTES : CHAPTER XLIX
259
200.. Owing to some inexplicable confusion or carelessness, of the copyists lines 213—231 are included between lines 200 and 201 in all the Mgs. There displacement has been suggested by the context and is beyond doubt.
203. I. मुखेन्द्र for मुखेन्दु suggested by the other Mss. 204. B. TETTI 205. G. H. fasa for a ll
206. I. leaves in a lacuna 61F which has been supplied by the other Mss.
210. B. C. G. H. 5 FETTI 219. I. alt for atú suggested by the sense and the other Mss.
220. I. अन्त for अन्न and सान्त for चान suggested by the sense and the other Mss.
225. B. drat, I. F I Colophon :-B. Andarz, G. HEAT, H. at 1

Page #808

CHAPTER L
C. omits this chapter. 1. I. G. H. र्थन्तु for नान्तु । 6. B. omits this line. 10. I.वत्र for चित्र suggested by the other Mss. 13. I. मित्र for मिश्र suggested by the other Mss. 14. I. सपूरिमम्, the other Mss. सुपूरितम् । 15. B. मूलावलंगनं । 16. B. बंधावलंवकं for the first expression.
22. (1) I. भारं for हारं suggested by the other Mss. (2) B.G. H. दुपार (3) B.कंप for ग्रोव ।
23. I.G.H. दाम, B.वाम । 24. B. मूला, I. माला।
25. (1) B. वाले वा मध्यतुंगे तु for the first pāda. (2) G. H. omit this line.
27. I. प्रस्थ, the other Mss. प्रान्ते । 29. I. स्यादामेढ़, G. H. B. त्तस्माद्दाम। 30. G. H. नीलच for नीव्यं । 32. I. G. H, ati for at suggested by the other Mss. 33. B. पदजानु for पादजाल । 34. I. द्विभाव for विहाय suggested by the other Mss., G. H. विभाव । 40. B.G. H. कटकं विना, I. कटकस्वना । 41. I. ममुत्को for गुल्फस्यो suggested by the other Mss.
47. (1) I. पत्नीमभिषि for पर्णमञ्जूष suggested by the other Mss., B. कर्ष।
(2) I. Retail for a 16797:1 suggested by the other Miss., H, leaves this word in a lacuna.

Page #809

ORITIOAL NOTES: CHAPTERL
261
48. I. सा for च suggested by the other Mss. 50. G. H. बिठा for विडा। 51. I. राय for मराल suggested by the other Mss. 53. G. H. कुजरोयस्य, B. खंजरीटस्य । 55. I. गदाधारौ for गोधारस्य as suggested by a subsequent line. 59. B. नवदंडं समारभ्य । 60. B. दिव, G. दीर्घ for दीप । 61. B. नवोत्, G. H. नलोत् for पक । 66 (1) I. हलो for फलि suggested by the other Mss., B परिका।
(2)-I. तद्वदा for तद्घटा, suggested by the other Mss., B भुटा । 69. I afeit for a t suggested by the other Mss. 70. G. H. लेन, B. लयि । 77. B. चित्रपटांत्रि। 79. G. म. क बरी, B. त वारि।
__B. G. म. युक्ता for युग्मा । 93. B. ऋजु, G. म. रज्जु । 95. I. सा for चा suggested by the other Mss. 96. I. पर्यु, G. H. प्रागु।
97. I. वजन, G. H. व्याजेन, B. यजनं, for व्यजन suggested by reference and the other Mss.
100. I. तथैवत, G. H. B. एकं वाथ । 101. B. कुशान्वितम् for the last word. 102. I. भरि for हरि suggested by the other Mss. 107. B. वजन, G. म. व्याजन ।
114. (1) B. दर्पणस्य विशालकं, G. दर्पणं मध्ये बाह्यके । (3) I. H. दर्पणं मध्ये रेखाभिरावृतम् which is a portion of line 118.
After line 114, I. and also G. H. omit the following four lines, which appear in B. only and seem to be quite in place. I. G. H. seem to have confused the second pāda of 114 with that of the line 118. 119. I.वैल्येम, G. बिलैहै, म. ालैहै।
B. चाद्वर्षरोहै। .. 121. B. G. H. सहशं, I. सर्वश । (2) B. वेदभिः , G. H. देवहि for मेव हि।

Page #810

262
MÄNASĀRA 122. I शिल for कोल suggested by the other Mes. 123. I.शं for तु, B. शांशं च । 124. B.G. H. यथाबाल। 125. I. B. स for कुस्य । 129. B. G. H. त्रिचतु for विशाले तु । 132. G. H. वर्षजूषं च ल, B. पर्यभूषल ल। 133. I. चत्रिमा for चतुर्मा suggested by the other Mss. 135. I. वर्ष for पर्ण suggested by the other Mss. 136. (1) G. H. omit lines 136-138.
(2) I. अत्य, B. अद्य, for अध्य suggested by the other Mss. 139. I. दारुसस्याननं for दाहजस्य मानं suggested by the other Mss.
B. दारुजस्यमानं, G. दारुतस्य घनं, म. दारुधस्याधनं । 140. G. म. अंशेन विधान, Bअंशेन ललामकं । 145. B.वाताकार, G. H. वज्राकार, for वकार । 149. I. तद्वदन्तेन, G. H. द्विद्विहस्तेन, B. तद्विहस्तेन । 153. I. तत्तिक, G. H. B.त्रिकरं। 164. G. म. विंशं द्वयोपेतं for the second pida. 166. I. कान्म for कार्कम suggested by the other Mss. 159. G. H. धातपाद, B. मातापादा for पादपादं। 160. G. H. बलार्चनं, B. बलाचलं for द्विवलयं । 163. I. B. पादानं, first one, for मेवं च suggested by the other Mss. 165. B. दर्पणं, I. पर्वणं ।
166. (1) B. परणं for वारणं । (2) G. H. omit this line. ___168. (1) B. पर्गले, G. गनी, H. गल्ली। (2) I. नृत्य for तज्जु suggested by the other Mss., B. द्याज्ययभुज ।
175. I. , G. H. B. रव्यभू । 179. G. H. जीवा, B.सिंहा। 181. (1) B.omits lines 181-182.
(2) G. H. शांशांस। 182. G. H. जिह्वान। 187. I. हारम for तोरणा suggested by the other Mss. 188. G. H. समं पत्र, I. नवं ।

Page #811

265
CRITICAL NOTES : CHAPTER L 190. B. चार्थ चोर्ध्वस्य चतुश्चितोष्टकांतक, I. तन समं चास्य चाष्टं वा तत्सत्रै. रष्टकोत्तरे, G. चास्यचाष्टं स्यचतुःछिद्राष्ठकान्तरे, म. छिद्रोढ । . 191. I. हाय for चाय suggested by the other Mss..
193. I. लोभनं for लोहर्ज suggested by the other Mss. 194. B. पुत्रौ, G. म. फदौ for पत्रः। 197. B. omits lines 197–199.. 201. G. म. पीठवृत्तवला, B. द्विदंड दंडनाघवं ।
204. I. Pars for fa suggested by the other Mss.; G. H. omit this line.
209. G. कण, म.खंड for कर्ण । 213. G. विशालं स्यात, म. विलाल for विडालस्य ।
215. B. G. म. कोनत्रतं चैव। (2) B. G. H. शरांतकं for the lust word.
216. B. हेमं तत. G. हेमात, म. होमान। 218. B.G. म. पंचविंशां। 220. I. समादा for समग्रं चापि suggested by the other Mss. 226. I. करा for मराल suggested by the other Mss. 234. I. तुनालम्बि for कुलालस्य suggested by the other Mss. 238. G. H. कुंजरोधस्य । 239. G. H. समग्रं for समाध। 245. I. वर for वत्तं suggested by the other Mss.
246. (1) I. शकट for चटक suggested by the other Mss. (2) I. रिवे. B. रेखो, for रस्य suggested by the other Mss., G. H. स्यात् तित्तिरी चोक्तवत् ।
248. I. पूर्वं नवविधं, G. H. B. पूर्ववत्रवधा । 249. G. म.गौधारे B. प्राधारे। 253. G. H. समयं तत् समाझं। 267. I. युगान्तं,G. H. B. युगांशं । 258. I. leaves, in a lacuna aisi supplied by the other Mss. 262. I. leaves, in a lacuna, निर्गमं शूलेतिर्यक supplied by the other Mss
266. (1) I. धोस्य for धश्च । suggested by the other Mss. (2) I. प....for समुद् supplied by the other Mss.
268. I. चतुरङ्गं for चतुरनं suggested by the other Mss.

Page #812

264
MANASABA
269. B. चककृति, I. चित्रा कृति ।
272. B. G. H. द्वित्रिवेद, द्वित्रिये ।
276. Second pāda, B. ऊर्ध्वदेशेन चूलिका, G. E. चार्ध्वेद्वर शेन चूलिका, 1. चैकमाजनम् ।
281. B. G. E. परितस्तु लुपायुक्तं खंडहर्म्यादिमंडितम् I. पुरोक्तमुपयुक्तया G. H. दंडितम् ।
282. G. H. पंचदशा ।
290. B. G. H. योग्यकं, I. भाग्यकम ।
291. B. मुद्रिका, H. G. मुद्रका ।
296. (1) B. घंटा च for कर्णी च । G H leave this phrase in a lacuna. (2) B. भाल, G. H. फाल ।
297. B. चार्च, G. चार्थ, H. चार्त, I. सार्धं ।
298 (1) B. G H तत्स्वर्ण । ( 2 ) G H परितस्तु सेव्यं ।
301. G. H. मालिका for चूलिका ।
302. B. पूरिमादिरवेश केजु, G. H. पूरयन्तभिरर्पितचूडकम् ।
303 (1) B. H. शक, G. पूर्व, I. चक्र । (2) B G H दिव्यालकै ।
304. I. नग for निक suggested by the other Mss.
305. G H सुमुखाः for गणपतेः ।
306. ( 1 ) G. H. पणं परं । ( 2 ) B. मित्तिकं, G. H. मित्यकं, for the last
word.
308. B. तस्मैरपि ।
Colophon :- (1) B प्रष्टपञ्चाश, G H नवचत्वारिशं, I. पञ्चाश । (2) GH. इत्यादि मानसारः समाप्तः ।

Page #813

CHAPTER LI
G. H. omit this and all the remaining chapters. C. omits this chapter.
3. I. दार्वे for दारुजे suggested by the other Mss,
4.
I. चाक्तव्यादि, B. चेात्तमादि ।
5.
6.
8. (1) B. चित्रा
9.
B. कीर्तितः for निर्मितः ।
I. शङ्क, B. शर्क ।
for second चित्राङ्ग । (2) I. साङ्ग, B. संच
I. सर्वद्रव्य, B. सर्वाङ्ग दृश्य ।
10. I. द्रव्य for दृश्य suggested by the other Mss.
12. I. वित्येव, the other Mss. भित्तिश्च ।
13. (1) I. चोक्तं for च्चेोत्तमं suggested by the other Mss. (2) I. मण्डप, B. मध्यम ।
16. B. दोर्घरेणैव for दोश्वरेणैव ।
17. B. चिरमुच्यते स्थावरं मूलस्य जंगमं चेात्तमं भवेत् ।
18. Between the two pādas of this line, I. adds एवं तु द्रव्यबेरैश्च ।
20. B. वैशाख वैणवं, I. वैवासं वैष्णवं ।
23. I. लम्ब ''ना for लम्बासने supplied by the other Mss.
24. B. पतत् for एक ।
29.
I. चिरं बेरं धनं, B. पीताम्बरधरं ।
31. B. कुंतिका for कुण्डिका । (2) B. च वामे for वामे । 32. B. सुकं सृवंद्धादिनां वापि, I. लक सुप ।
37. B. नालिका ।

Page #814

266
MĀNASĀRA 38. B. नित्यं च बल for नोव्यं चलन । 41. I.वीर, B. चोर। 44. I. च्छाविद्भुतः, B. शास्त्रविबुधः। 49. B. चाळमाश्रितमेववा, I. दुर्वासकृतमेव च । 51. I. सर्व, B. सव्ये । 62. B. अधरे for अपरे ।
63. The second rāda is left in a lacuns in I. which has been . preserved by the other Mss.
66. I.रलो, B. रत्नको। 69. B. नल कां तलकांतं, I. तालकान्तं । 61. I. भव, B. द्वन। 63. B. धोभूमी, I. त्रिभूमि । 67. (1) B. निष्या for नोव्या । (2) B. रत्न for रक्त।
8. (1) B. परंतु for वक्षस्तु । (2) I. कपाल on the margin for सान। 69. B. करकोटि, I. करोति । 70. B. पुत्रकोदन for पत्रोदरं । 72. B. मूलादिवामै। 73. B. शंम्न for लम्ब, I. मकर on the margin. 74. B. प्रच्या for प्राचा। 76. B. कटक for द्र।
17. (1) B. चक्र for चार्क । (2) I. रागं गङ्गा for ना गङ्गा suggested by the other Mss. ..
78. B. पुष्पं for पुष्करं । 79. B. च पोत for चाम्वित । 85. I. सर्वाङ्ग for सर्वेषां suggested by the other Mss. 91. B. दशकालं स्यात् त्रयं तु । 92. B. सकलांगकैः, I. सस्तुलाङ्गकैः।
93. (1) B. स्थावरजंगमकं । (2) I. leaves the second pāda of this line in a lacuna.
94. B. भिरत्तोमं मुनोश्चरे(श्वरी)।
Colophon :-I. मार्गणयोगनाम for त्रिभूर्तिलक्षणविधाननाम suggested by the other Mss, B. ग्रष्ट ।

Page #815

CHAPTER LII
C. omits the first 100 lines of this chapter with the remark अस्मिन्खले पत्रानि नवानि न्यूनानि ।
2. B. कलामुन महावतं, I. महावृतं । 3. I. वामान, the other Mss. वाहनं, apparently for वाम । 4. B. वर्धमानं शिवादिकं। 10. I.नां च for नामपि suggested by the other Mss.
11. Between lines 11 and 12, I. adds first půda of line 16 which is not required here. - 13. I. यज, the other Mss. जंघ।
14. B. एवं तु षट्विधं।। 16. (1) B., first pāda, दहनं दहमागे तु ।
(2) Between 16 and 17 the following line is added by G. H. B. दुत्तमान्तं स्यात् प्रत्येक द्विदिमात्रकम् ।।
17. I. कन्यसा for केचित्त suggested by the other Mss. 18. 1. स्प, B. G. H. स्यात् । 19. I. त्रित्रि, B. G. H. तति । 20. B., second pāla, पादमध्य समं भवेत् । 25. साष्टादश is apparently for चैकाशीति, compare line 18.
B. omits lines 272nd 28-31. 33. B. स्यचत्रिंशांनुलतुंगकं । 42. B. fari for g ! 43. B. अर्धत्रिपाद।

Page #816

268
MĀNASARA
44. (1) I. हस्ताङ्गं for हस्तान्त । suggested by the other Mss. (2) B. नववालिंगपूर्ववत्।
(2) B. omits the next four lines. 56. B. ऊनविंशा for the first word. 67. B. षट्त्रिंशसप्तमात्रं तु for the first pāda. 62. B. तत्र तुंगे तु for तुङ्गमाने तु। 64. B.बुधः for विदुः। 65. B.स्तावलिंगानां for स्थाप्य लिङ्गं वा। 66. B. अर्धहस्ताघोमान, I. अथ हस्तादयो। 69. B. शभपूर्व न कारयेत् for the second pāda. 71. (1) B. omits this line. (2) I. के for पकैक । 72. B. बहूनां for बहुधा। 78. B. नगरं for नागरं । 79. I. काम, B. तार। 80. B. omits lines 80-84. 85. I. मद्य, B. पक्य । 91. I.पञ्च for प्रष्ट suggested by the other Mss. 92. I. कार for तार suggested by the other Mss. 94. B.त्रिधा for स्मृतम् । 95. I. aa for fafx suggested by the other Mss. 96. B. नारदादिमिः, I. भागरागिभिः । 98. B. तत्र पंचैक for चतुष्पश्च । 100. B. द्वंश मत्रिंश, I. व्यंदशं । 101. (1) B. कृत्वाराजार्धाधिकं तहशांशं ।
(2) I. कृत्वैरक्रमात । 103. I. वेस्यरन्ती for वेसरादो suggested by the other Mss. 104. (1) B. इतिह लिंगोदयं सर्वभागं ब्रह्मविनोदयं ।
(2) B. omits the next four lines. 109. fatare in place of feratfate is suggested by the metre and the reference.
118. B. omits the second pāda and also the next four lines.

Page #817

ORITIOAL NOTES : CHAPTER XLI
269
114. I. कृतमज for कमलजहरि suggested by the other Mss. 118. B. तुंगमष्टांशकं युगांशकैः। 120. B. शिरोन्नतम्, I. शतोन्नतम् । 122. I. मद्र, B. रुद्र। 123. B. सूत्र for रुद्र । 124. I. श्राम, B. श्राग्रं । 125. (1) I. चाष्टाग्राभ, B. साष्टा । (2) B. मध्यमागके । 126. B. चांगके for चाग्रके। 127. चतुः is obviously for एक as suggested by lines 129, 132.
129. B.लिंगानि मूलके । The addition of मध्य is suggested by both the metre and the context, compare lines 124-126.
132. B. विशाले for शिवांशे। 133. B. दापोड। 134. B. स्तावसानं । 136. B. मुक्तानि ततज्ञः। 136. B. पंचषट् and omit विस्तृते, I. पञ्चपश्च ।
139. घिरा is apparently for धारा, compare the preceding and the succeeding lines. .
140. B. वर्तितंतुमिव ।
141. (1) B. बुवादभुतार्थश्व वृषाकृतिस्तथा। (2) त्रिपुरुष is apparently for त्रिपुरघ which is an epithet of शिव ।
143. B. कर्षतः for वर्षतः। 144. B. पूजायां शततुंग । 146. B. क्षयारयशेषं for कृत्वांशेन । 148. B. ज्वैकार्धभाग, I. leaves in a lacuna र्धमागं । 161. B. तस्योर्ध्वपार्श्वभूमयेत्व टकांतकं । 152. B. कुर्यादेखा द्विकांतं तु। 166. B.लिंग यहारुणाने। 159. B. दुर्धहस्तात् । 160. B प्रागुक्तवत्सरे, I. प्रागुक्तवन्यस्तले । 162. B. omits lines 162-164.

Page #818

970
MĀNASĀBA 169. I. स्व, B. ख,. स्य। 172. C.देववदोक्तवत्, B. देवयदुकवन् । 173. I.धारनीला B. दर शिव, द्वारे नील। 174. I.चोकं, B.चेन । 178. B. द्वारमिति, C. दारुमिति for धारमिति । 186. B. C. कर्परानुचरैः for कर्तारन्तु । 186. (1) I. मागश्चैवो, B. मार्ग के चा । (2) B. पश्यते tor पार्षे तु । 187. After this line C. omits 141 lines, with this remark:
अस्मिन्थले पत्रचतुष्टयं न्यून । 188. B. रससारोह्य। 189. (1) B. पारावारिटका।
(2) B.अनुलापविशिनां। 190. B. वर्जयेत्सा, I. वर्गयेत। 193. I. अनं, B. अग्रं
198. (1) B. शिला सर्वे स्त्रीपुंशिला । (2) I. सूत्रं for सर्वाः suggested by the other Mss.
199. B. शिला स्वर्ण for षण्ड । 200. B. first pāda, भागतं च शिलासत्वे। 202. B. चां दिक्षुपरं मवेत् ।। 205. I. काशि, the other Mss. कीर्ति । 208. B. बहराप्रत्यग्रं स्यान्नपुंसकमुदाहृतं ।
209. (1) B. कांस कार्दा । (2) I. श्री for सो suggested by the other Mss.
210. B. Taafar for the first expression. 211. B. नोचोनोच, I. नीमनी। 212. B. दालिर्दा for तालध्वनि । 213. (1) B. निषार्धा for महिपध्वनि । (2) I. वृक्षा may be for बृद्धा। 214. (1) B. क्तानि । (2) B. यवनास, I. यावना । 215. I. छा apparently for शाली। 223. B. स्वर्णरेखां च । 224. (1) B., second pada, शेषमर्हगता(ता)क्तवत, मर्यभवनमिति स्मृतम् ।

Page #819

CRITICAL NOTES : CHAPTER LII
271
225. I. omits lines 225-227 which have been preserved by the other Mss. and fit in well.
228. I. मद्भुतमिति B. स्वयम्भुरिति । 231. B. omits lines 231-232. 235. (1) B. सूत्रयुक्त । (2) I. स्वस्तिका, B. सशिखा। 286. B. शर्कराकारं प्राक्षाकारं तु। 237. B. नदीतुरं, I. नगर्दभं । 240. B. मानुषं सृकसृवाकृतिः। 242. I. अत्रि for प्रFि suggested by the other Mss. and the context. 243. B. एवं तारार्धलिं(गः) स्यात् शेषमानं तथाक्तवत् । 244. Compare line 267. 246. B., second pada, नाहपोठविशालवत् शालकम् । 261. B. अतिकरुषं नलिंगयुक् दैव्यं स्वायम्भुरुच्यते । 252. B. तत्र स्वयम्भुलिंगे तु विरूपं च विशेषतः, I. मन्त्रबधूरम्भुलिङ्गेतु नररूपं चेत् । 253. B. सम्यक् सूत्रे च सं, I. सम्यगुक्तजनं । 254. I. लिन्द्र, B. लिङ्ग। 256. I. यावत्यो, B. सौवर्ण । 257. B. faint agtrata for the first pāda. 258. B. नाभेरुजगायते । 259. B. वक्रं, I. वर्त। 260. B. निजाकृति, I. निशाकृति । 261. I. न्दीष्ठ, B. दीप्ति । 264. I. स्वात्मा, B. पात्मा। 265. B. नवस्त्रषु च रत्नेषु । 266. B. शेषमान गतोक्तवत् । 268. B. कलिनाग्न परित्यज्य किंचिलंघं। 271. B. घटितं चैकमागं स्यात्, I. कलितश्चात्य ।
272. B. नंददुरं सूक्ष्मषट्वजं । युशिलाभवेत्, I. second pada. ........"वकि शिलाभवेत् ।
274. I. वि for वत suggested by the other Mss. 276. B. युक्तं हि । 278. B.घतं नावं for तन नाहं।

Page #820

272
MĀNASARA
79. B. पतेन for यवेन । 281. B. भूना, I. भूना । 282. B. शुद्धपीठो। 283. B. मानं वियुक्तं च न कुर्यात, I. मानेन युकं चेत् । 284. I. तत्रं मर्य स, B. तत्रिभिर्यव । 286. B. त्रयं त्रयं । 288. I. शुमायादि for यथाभागादि suggested by the other Mss. 290. B. omits lines 290-293. 297. B. प्राणालीतारमेव च। 298. B., second pada, खातादाशिका।
300. 1. संशये तु for स्वयम्भुव suggested by the other Mss. and the context.
304. (1) I. चावगार्वाधः, B. चार्ध्वधाबुद्धो । (2) I. पट्टसंमसरोरुदौ, B. पट्टजन्म सरवहं।
305. B.वेक for चैक। 306. I. sfat for at suggested by the other Mss. 308. B. मघा, I. अयो। 309. (1) B. सर्वोगाधिक । (2) I. थमो, B. यन्म । (3) B. मानयेत् । 310. B. रोवयं tor रोदयं । 311. I. बद्भवेत्, B. वर्जयेत् ।
312. (1) B. पोठमध्ये तु कर्तव्य रन्ध्र for गन्ध is suggested by the reading in line 317. (2) B. नामस्य ।
313. B. द्वयंशं तत्पातयेत्। 314. B. चैकारूषाधिके, I. leaves लिङ्ग in a laouns. 316. I. स्वात्मा, B. चात्मा। 317. B. पदर्थनं for परितो रन्ध्र। 322. B. स्वयं चैव प्रपीठं । 323. B. वलिंगेषु। 326. B. अथवा रत्नपोठं वा पीठमानं तु लिंगके । 327. B. वज्रादीनां च रत्ननै(स्नै)श्च लिंगादीनां विशेषतः । 328. B. पवन for एककम् । 329. I. निमिति, B. न्यन्यानि ।

Page #821

CRITICAL NOTES : CHAPTER LII
273 330. B., second pāda, चैकलिंगे प्रकल्पयेत् । 331. In place of this line B. has the three following lines :
मध्यद्रनैश्च यल्लिंगानां वत्साम्ये नैवनामकं । नवरत्नश्च संयुक्त लिंग यहत्तलिंगकं ॥
स्वर्णेन रचिते लिंगे पीठरत्नादि योजयेत् । 334. (1) Before this line C. notices अस्मिस्थले पत्रचतुष्टयं न्यूनं and omits the preceding part of this chapter.
(2) B. C. बाह्यं for नाह । (3) The second pala, B. शिष्यस्ताधामवेत, C. स्यदा भवेत्।
336. I.पूजलिङ्गायां, B. लिङ्गपूजायां । 341. B. मुक्तवल्लाचनं विदुः, C. वल्लामनं घुनं । 342. B. सवाशां तु for प्रशस्तमिह, C. omits this word. 344. B. वोंगुडे, C. गुलै। 345. (1) C. पाद for वाथ (2) I. विष्ठे, B. पृष्ठे ।
346. (2) B. तक्षणोका, C. क्षपिका । (1) I. रजे for रचेत् suggested by the other Mss.
360. I. मानन्य for मानं च suggested by the other Mss. 361. I. बद्धाच for बंधाष्ट suggested by the other Mss. 362. '(1) I. साष्ट for चाष्ट । (2) C. तुंगै, I. omits this word.
(3) I. नन्दहान्या for भिर्विहन्यात् suggested by the other Mss. 360. B.C. रशुभ for रूपं । 364. I. वृद्विम for वृद्धिः suggested by the other Mss. 369. I. दारूवत for दारिद्रावहं suggested by the other Mss. 371. I. जमाद्रश्चेद, B. जन्महग्वेद, C. हकभेद । 372. (1) I. दक्षाभौशौरी, B. क्षाभौमं गौरी।
(2) I. कृतियं भुक, B. कृतं न्यभुक, C. कृतिमंश (3) B. रुधिं, C. रिदी। 373. B. भूषं शुद्ध धोरं चाधनं वेष्यमेव च ॥
I. प्रपश्चडवोरं चाथनपक्षिमेव नन्दशेष भुक्ति which appears to be a confused mixture of the following lines.
0. भूपे । चंद्रविरां चंदनं प्रेष्याममेव । 374. (1) B. भूवधं न्यंदिरं, C. भूपंदं न्यंवोरं ।
(2) B. C. omit भुक्ति । (3) B. मुक्ति, C. मुक्का। 376. I. राभ्या for राधा suggested by the other Mss. Colophon :-B. graefeaÀt, C. leaves this in a lacuna,
18

Page #822

CHAPTER LIII
7. I........... तेमT for पीठन्तम्मा supplied by the other Mst.
10. B. C. परिणाहस्य, I. पूर्व नाहस्य ।
12. I. संभवं, B. संग्रहं ।
13. B. C. अन्यस्तु ।
15. B. C. तदेकांशाधिकविष्णुमानपोठोदयं भवेत्, B. दयेोदिते, I omits अधिक ।
16. (1) B. C. पूजांशं स्यात्वघोदेशे for the first pāda.
(2) B. वैष्णवांशेत्वजास्त्रितं, C. वांशत्पजानीकं ।
25. I. शेषन्तु B. तु शेषं स्यात ।
26. B. कृत, C. घृत, 1. घृत apparently for वृत, as suggested by line 998 of chapter_LII.
27. घृत for वृत, see note under line 26.
30. C. प्रथमेश्च ।
33. B., second pāda, लिंगपीठं च विस्तृतं ।
36. B. इयंगं, C. इयंशं च वृत्तकं वा ।
37. I. सासा" ..., B. तस्याधेो चार्धाचें, C. कुंभस्य च परितश्नावो । 38. C. कार्थेन, B. विकारगन for कार्थेन ।
39. I. leaves in a lacuna पूर्ववत्पीठं श्रीविशाल which has been supplied by the other Mss.
43. I. ..................་'शं, B. यस्तुतुङ्गवशावेशं, C. यतुंगस्यवशादेशं ।
44. I. तारादिभीमं, B. C. तारादिनिर्गमं ।
47. I वेधरे (in both the places) for वेसरे suggested by reference and the other Mss., B. बेनरे ।

Page #823

CRITICAL NOTES: CHAPTER LIII
275
48. B. C. दारा, I. धारा in both the places, see also line 55, the intended word seems to be अन्न, compare chapter XLIII 123 124. 49. I. लिङ्गके may be for पोठकम् ।
50. B. तत्तद्यद्विवरा, C. तस्यदश्चिता, I. शिराकारं । 52. B. C. लीङ्गादीनि ।
54. B. उत्तरे च व्यासदं for the first expression.
55. B. C. दारा for धारा । Compare note under line 48 above. 58. (1) B. C. तारा for तार । (2) B. C. गेहम्, I. देहम् ।
59. (1) C. देहं for गेह । (2) B. C. त्रिधैक ।
(2) I. कुर्य, the other Mss. कुड्य ।
60. I. पिवशान्त for पीठविशाल suggested by the other Mss. Colophon : B. C. षष्टितमा ।

Page #824

CHAPTER LIV
1.
6. C. भूषणी, I. भूषणम् ।
9. I. भ्रमकर for भ्रमरकं suggested by the other Mss.
10. (1) B. omits lines 10-14.
(2) C. मौल्यानां for मैौक्य ेन ।
B. चिन्हं, C. हृत, I. चित्र ।
14. C. पैर, the other Mss. चूड।
15. I. मौल, the other Mss. मौक्तिक ।
16. (1) B. निष्पं, C. नियं, for नोषों। (2) B. पह्नियुत्वयपि ।
17. B. पादजालं पादजंघा, C. पादजालांगुजांगागं ।
19. I. कातर्य, B. केोत्तरीय, C. काशिर्य ।
20. B. C. नव्यसंदेशं ।
21. I. राक्ष for चाक्ष ।
29. C. महस्य पार्श्वे तु for पितामहं सव्यपार्श्वे ।
30 (1) I. रक्त, B. रल। (2) B. omits the second pāda and also the four lines following.
33. (1) C. कर्णे मकुट ।
(2) By some confusion I. repeats here lines 31-33.
38. For तश्चा, B. तस्यो ।
42. I. B. तुङ्गको स्थि C. दपाङ्गको से स्मि ।
43. C. f, I. leaves the second pada in a lacuna which has been
supplied by the other Mss.
47. I. चा "for अथवा supplied by the other Mss.
48. B. omits lines 48-81.

Page #825

ORITIOAL NOTES : ORAPTER LIV.
277 50. (1) C. कुचतनै । (2) I. केकै, क. रला
(3) Before line 51, C. adds the following 51 lines which apparently belong to a chapter dealing with the illustrations of the tala measures.
वुष्णोषात पादपर्यंतं हारांतर शतांशकम् । उष्णोषं तु चतुर्मा नेत्रांतं तु युगांगुलं । पुटांतं वेदमा स्यात् मात्राणा मेडामं तु सीमकं । तत्सम भागानुभागं स्यात् मूगदीर्घ मुखादयं । जानुकंठ समा कुर्यात जंधा च चारुतुल्यकं । पादजानु समोच्चं स्यात देवमक्कंगमानयेत। अंगुष्ठात् पार्णिपर्यंतंतलंशो (पो) उशमात्रकं । चतुर्विंशतिमात्रं स्यात्.."सीमक......"स्यते । कूर्परं च द्विमानं स्यात प्रकोष्ठमष्टादशंगुलं । मध्यांगुलाग्रसीमांतं तलं द्वादशमात्र । काशं मुखतार स्यात् गलतारं युगद्वयं । . वत्सम बाहुमूलं स्यात् जानुविस्तार तत्समं । बाहुपर्यंत विस्तारं पडत्रिंशांगुलं तथा । कुलियारंतरं वापि विंशमा प्रशस्यते। मध्यादरतारं च पंचादशांगुलं भवेत् । थ्रोणिदेशविशालं स्यात् सप्तादशांगुलं भवेत् । नवाधिक्यं दशांगुल्यं कटिदेशे विशालकं । ऊरुमलविशालं स्यात द्वादशांगुलमिष्यते । वृरुमध्ये विशालं तु सापकंग्गुलं भवेत् । जंघामूलविशालं तु सार्धसप्तांगुलं तथा । जिह्वामध्य षडंगुल्यं विस्तारं तु युगांगुलं। . नलका गुल्फविस्तारं सत्रिपादाब्धिमात्रकं । सार्धवेदांगुलं पार्णिविस्तारंपरिकोर्तितं । पनवाधिकपंचांशं प्रपादं विस्तारं भवेत् । तलागातारं शरांगुल्यां वेदांशांगुष्ठदीर्घक। दिमानं तस्य विस्तार तारार्धमं नवविस्तृतं । तर्जन्यंगुष्ठ तत्तुल्यं दोघं विस्तारमंशकं । प्रयंगुल्यं सार्थपक्षाशं मध्यंगुल्यं च त्र(१)ये पादै ।

Page #826

-278
MĀNASABA
मध्यमादि कनिष्ठांत दोर्धमेव प्रस(श)स्यते । विस्तार सप्तषट्पंच यवमानमुदोरितं । तदधं च तदधं च नवविस्तारमुच्यते । बाहुमभ्यविशाले तु सप्तांशं कूपर तथा। वेदांगुल्यं प्रकोष्ठ चणिबंध व्ययंशकं । प्रियंशं सार्ड पक्षाशं पडं तलमूलां चा। तलानांतर युगांगुलं। तलदीर्घ षडंगुल्यं शेषांशं मध्यमांगुलं। सार्वपंचांगुलं दीर्घ तर्जन्यनामिकादयो। सार्धपक्कंगुला दीर्घ कनिष्ठये तत्म(द)थापि वा। मंशं षयवं सप्तपसवं चतुर्यवं कमात् । अंगुष्ठादि कनिष्ठांतं विस्तार परिकीर्तितं । स्थूलमूलं कृशाग्रं तु दुक्तमानेन योग्ययेत् । प्रये त्रिद्विभागेन नखतारं प्रशस्यते । तचतुर्मागमाधिक्यं नबताया(र)मुदाहतं । प(ये)कद्वित्रियवं वापि नवागं कारयेत सुधो। चंगुष्ठेव च द्विपर्व स्यात् त्रिपंचांचांन्यदंगुलैः । ज्ञानरेखादि रेखैच कुर्यात्तुतलमध्यमे । केशांता दलिखे सूत्रांतं भू(सु)वोर्मध्येभूवसिति । पक्षायामद्वयंगुलं तदधं तस्य विनि(स्तृतं । भू(सु)वायाम युगांगुल्यं द्वयविस्तार मागिकं । ध्यंगुलं पुटपर्यंतं नासिका विति(स्तृतं भवेत् ।
तदर्ध मध्यविस्तार तद, स्यात्"तदमांगुलं। 51. (1) चन्द्रवीर is apparently for छन्नवीर, see chapter L. lines 36-36°
(2) C. स्यात् स्वक्षरलो, I. वर्डरक्त । 52. C. केयूरकटकटकं स्वर्ववर्ण पूरमसंयुतं । 56. C. कुर्यान व्यचलं भवेत् । 59. C. मालादि संभूच्या मूलादि संहा। 60. C. हस्ते च दिंडिकं । 66. C. कुर्यात दाराधयेत् । 71. C. लंबर। 76. I. मन्दिरा, C. मिदिरा।

Page #827

CRITICAL NOTES : CHAPTER LIV
279 81. C. मानयोर्दश। 88. I. परिद for वरदं suggested by the other Mos. 87. B.C. गोपाला, I. गोवाला। 89. (1) B. दीर्घतीयो, C.दोर्षक।
(2) I.महोदरो, the other Mss. मनोहरा। 90. B.चास_गोमवाभवेत् ।
C.चालश्रीगो"भवेत् ।
I.श्चा"छोमवामवः। 91. B. मध्यं कांचोललं मवेद, C. omits this.
92. (1) I. विशानबाहय च ग्रोव, B. विशालास्य सुमोब। (2) B. सुंद, C.तुनख for तुण्ड।
(3) 1. fe for for suggested by the other Mss. 93. Bइंदु for वृत । 94. (1) C. omits the lines 94-97.
(2) I. pap for af suggested by the other Møs. 98. B. कातरोय, I. कात्तये । 103. B.C. स्थाबा for स्थाने । 104. B. C. दंतिलंतुकरा, I. वामदन्तिकरा मवेत् । 107. I. ठंश for दE suggested by the other Mss. 110. I. वाद्यते for वक्ष्यतं suggested by the other Mss. 113. I. भवत् for भय suggested by the other Mss. 116. (1) B.केचिदनिहस्तुंग।
(2) C. notices here अस्मिभवलं पत्रमेक भ्यूनं, and omitis the next 35lines.
117. B. मटकतान्वित । 119. I. पृष्ठे देवी, the other Mss. पृष्ठे वंदि। 121, B.हस्ता । 122. B. वालिनाभयं । 127. B.मोचो tor माहेन्द्रो। 134. B. प्राक्तवक्त्रास्या. I. पोत्रवर्ती बक्तो) स्यात । 136. B. किरोटं मकुटं तथा । 138. B. भैरवो बर्मरालका।

Page #828

280
MANASĀRA
137. B. मरकं। 139. B.चिन्हमृधृत्य। 142. 8. सत्यवाहमकरोपरि, I. दामपरे। 143. (1) B. घरं पाये, I. परापावें । (2) B. कंचुकी, I. कुचामी। 148. B. मयांडजी। 149. I. संरक, B. संयुक्त। 150. B. C. omit lines 150-161. 163. B. चैय, C. सर्वे for सव्ये । 171. B.C. चार्थकंचुल। 173. For भद्र, B.C. पन । 174. B. स्थानकं देवीमांप्रकारजुभावहेत् ।
C. नके देवी समांशे रुजभावये।
I. समाको कजु भावयेत् । 176. C. त्रिनेत्रा। 181. I. मूर्घ for मूर्ध्नि suggested by the other Mss. 183. I. sale for safett suggested by the other Mss. 188. B.C. मानके। 189. B. भद्रयो, . मंगलद्रये। । 190. B. पुटे सव्यक चक्षु, C. पुटासस्य कुचाम, I. पुटासव्यकसाल । 192. B. निष्ठोकुरुतासने च, C. श्रेष्ठकुष्मानसेन च""। Colophon:-B. एकषष्टितमो,C.leaves this in alacuna.

Page #829

CHAPTER LV
1. (1) I. सुगजदधिनकध्यानं for सुगतजैनकादोना, B. जनकल्यानां C. स्ता. तिधून।
(2) B. मानपूर्वकं, I. पूर्वना(मा)नकम् । 2. (1) I. सादिष्ठा for धुना मा suggested by the other Mss., B. चापिमा, जातिमा।
(2) O. omits the next four lines.
3. I. विमानं च for मानंचापि suggested by the other Mss. and the context.
4. Lines 4-6 which are suggested by reference and supplied by the other Mss. are missing in I.
7. (1) C. यव for तत् । (2) I. कं मानमु for मुन्मानमु suggested by the other Mss.
8. O.न्तरेनोप, I. अवान्तरोप। 10. I.च हितोच्यते, B. चाभिया,C. चामिहो। 11. I.मादू for मानं suggested by the other Mss.
12. Lines 12-14 which are suggested by reference and supplied qy the other Mss. are missing in I.
13. (1) C. वस्तु for हस्त । (2) B. तार for ताल। 22. B.C. देवं तु, I. एकन्तु। 25. I. न्यसम, C. न्यकम् । 30. B.C. वर for समं । 34. B.चोत्सेदा(१ घ)दय । 38. B. कांशादिकं तु स्यात्, C.-धिकांतं। 39. I. अवमानमु, B. C. देवन्तुचेा। 40. (1) B. omits lines 40-43.
(2) C.बेरं स्यात् for the last word. 41. I. हर for हन्व suggested by the other Mss. 42. C. स्यादेवं तु चोत्सवो for the first pāda. 47. B. चाध्यायार्थ च, C. चाधाद्यर्धासि ।
50. I. तुङ्गदावामे यस्तुभारादि for जङमा दोनों शुभायादि, suggested by the other Mss.C. शुभायादीन् ।

Page #830

282
MĀNABĀRA
61. B. जाहंशं च, C. जात्यहाँर्जासंचास्यात् । 53. (1) I. मतं, B. C. ततः। (3) I. A, B. C. चा।
56. (1) I. अकुर for अडगुलं suggested by the other Mss. (2) B. होनं, C. , ic चैवं।
68. C.सदंनाहं, B. ततम्मानं । 60. I. दलं for गुलं suggested by the other Mss. 61. B. omits this line. 64. I.दहलसा for हलग्या suggested by the other Mss.
68. (1) I. त्रयोस्त्रिंशाउगुलान्तं, but by following the rules as given in lines 64, 66, the reading should be as in the text which has been taken from the other Mss.
(2) B.C. मात्रांगुलेन । 69. (1) C. चायात्यंश, for जात्यंशक । (2) B. C. विवर्धयेत् for विवर्जयेत् । 70. 1. मुत्त, B. C. चाक। 72. C.मुंडाकारं for मुखतार।
74. 1. leaves in a laouna ऋजुकारं which has been supplied by the other Mss.
76. B.C. परात्मकं। 79. C. adds भवेत् at the end | 80. (1) B. सगजेन्द्र । (2) B. C. परैस्सह । 81. C., second pada. देवांगैसहसेविता, I. सहस्सहदेवते ।
B. सदिक। 82. I. मन्यत्रा, the other Mss. वा। 84. B. चामरोधृत, C. चामारोत्रित, I. चामरीक्षत । 66. C. पत्रि प्रियांत, B. छत्रयांत । 87. B. जिनां च पाचके, C. दोन च हतपार्चकं । 88. C. B. पंचवर्ण, I. पञ्चपरमेटरी। 89. C. जनदवांगमानयेत् । 92. C. सर्व, I. सम। 94. (1) I. fare for fora suggested by the other Mas. (2) B. कुर्यापं यताक्तवत् ।
C. येवं च जिनदेवार चननित्ययुक्त विशेषमार्गतात्त(क)वा(वत्) । Colophon:-B. C. द्विषष्टिसमो।

Page #831

CHAPTER LVI
2. (1) B. देव्यास्वजि, D. रजि, C. देवेारं चिरं ।
(2) B. D. बैखदेवा, बौद्धस्य, I. स्थानकं ।
4. ( 1 ) I. प्रत्वर्थ for प्रश्वत्थ suggested by the other Mss. ( 2 ) I. नया
for वथा ।
6.
D. वरुख for वर्ष ।
6.
1. तुङ्गवेोखं on the margin under interrogation. 8. B. C. लाघवेोदर, D. लाङ्घवोधर ।
10. B. मौक्तिकं, D. मौथिकं for मालिकम् ।
13. B. C. बोरं, D. वीरनाम, I. सार्धकं च सदना ।
at
14. I. leaves in a lacuna other Mss.
15. (1) 1. arafa for a fer suggested by the other Mss. ( 2 ) D. चित्रभूषमथा ।
16. (1) B. C. पर्खे, D. पट्टे वा चित्रिके, I. पीठे ।
(2) B. D. किटि च, C. कटि, I. कोर्ति च apparently for मुत्तिका compare Chap. L. 2-4 (2) B. कर्करा, D. क्रुकरा, for शर्करा ।
which has been supplied by the
17. I. leaves in a lacuna which is supplied by the other Mss. 18. I. अङ्गमवत् for the last word suggested by the other Mss. Colophon :-B. D. faufear, C. leaves this in a lacuna.

Page #832

CHAPTER LVII 6. B.C. दशतालेन। 9. B. पिंगलं चैव, C. पिङ्गलवर्ष for पीतवर्वकम् । 10. B.omits lines 10-11. 12. I. Arfanath for gatata suggested by the context and the other
Mss.
13. B. कुंबिकारं भवेत्कुक्षि एवं संपूर्सशोभितम् ।
C. कुजाकार वृहत् कुंच वपु संपूर्ण । 14. C. मन्यत्सामान्य, B. मंत्यत्वामान्यसारुषं । 16. I. Arait for gat, B. C. Arfa, see note 12. 16. C. कमंडलु for पुस्तकम् । 17. I. मालिनाम् ।
21. After this line C. omits 34 lines with the remark afeta पत्रमेक न्यूनम् ।
22." (1) 1. leaves in a lacuna yai which has been supplied by the other Mss.
___ (2) शुर is apparently for श्रोणि as suggested by the context. 23. B. स्यात् जंघादि घोर ।
24. B., first pida, पादं जानुसमुच्चं स्था, I. प्रावतारं शरांशं which is a confusion with lines 20 and 28.
26. I. कोप्परं साधु, C. कूपरं चार्ध, B. सार्ध । 30. I. afgate for at fareitai suggested by the other Msg. 31. B.मध्यमत for मध्योदर। 32. B. केदार for कटितारं suggested by the other Mss. 34. B. नलतालं। 35. B. बहिरने, I. बाहुग्रीव (रप्र. on the margin).

Page #833

36. B. करांगुलं for करां (लां) शकम् । 37. B. अर्ध for sयधीशं ।
ORITICAL NOTES: CHAPTER LVII
38. B. id for the first expression.
41. (1) B. तस्मासमार्ध for the first expression.
(2) I. पद्य, for पचय' suggested by the other Mss.
43. I. सान्यमंशांश कान्तं स्या, for सार्धदशांशं तस्मा suggested by the other
Mss.
48.
285
( 1 ) I. श्रोष for ग्रीव suggested by the other Mss.
(2) B. omits the next four lines.
52.
I. पताल for प्रष्टताल suggested by the context and the other
Mss.
55.
B. द्वादशांगुलं ।
57. B. नद्यांगुलांशकं for the last expression.
Colophon (1) B. C. f (2) B. agafear, C. leaves this in a lacuna.

Page #834

CHAPTER LVIII 7. B. C. भारगाः। 8. (1) B. योग्याश्च । (2) B. देवगुल्माननार्थ कं, I. देवाङगुल्यासनार्थकम् ।
9. This line is missing in I., but it is preserved by the other Mss. and appears to suit the context. -
10. I. दारुणम्, B. धारिणः, C. विग्रहधारिणां । 12. B. सं सुस्विर, C. सस्यास्थितं । . 13. I.चावी, B.C. चाया। 18. (1) I. वैष्णवं, the other Mss. वैणवं । (2) B. स्थानु, C. स्तान for स्थान । 19. B. बदारैश्च, C. धरैश्चैव।। 20. (1) B. चरणपशुसमानं, C. चरणांवरणं पादं. I. चरणगमनपादं।
(2) B.C. नरामं, I. कायान्तरामं । 23. (1) B. हरितकिरणवीणा, C. हरिदकरणंयोण ।
(2) B.C. कन्यसस्प्यापरूपकम् । Colophon :-B.j feadt, C. leaves this in a lacuna.

Page #835

CHAPTER LIX 1. C.सम्यक for सर्व। 2. B. तशाम्मानगुपते, C. तनिशालारमानगृह्यते, I. द्वादशमान ।
3. B. I. omit lines 3-6which are supplied by the other Mss. and are required here.
7. I. ध्यान, B.C. ज्ञान ।
13. After this line C. omits the next 45 lines with the remark अस्मिन्स्स्थले पत्रमेकं न्यूनं।
14. B. लानोत्तरशतांशकं । 15. B. omits lines 16-18. 15. I. देव for वेद suggested by the context.
19. (1) B. तत्सम भानुमागं । (2) I. पोर for चोर suggestod by the other Mss.
20. (1) B. जानुकर)समं कर्यात जंघा च चारुतुल्य कं, I. कर च। (2) I. तुकम् for तुल्यकम् suggested by the other Mss. (2) I. तुङ्गकम्.
21. I.देव for पवsuggested by the other Mss.
28. (1) I. पाशु for बाहु suggested by the other Mss. (3)I. शांशाडगुलं for शाडगुलकं suggested by the other Mss.
30. B. मध्ये धरातारं च द्विमात्र तत्र । 31. B. त्रिसप्तदशा। 32. Between 32 and 33 B adds one line :
उपमूलविशालं तुद्वादशांगुलमिष्यते । 33. B. सार्धपंचा।
36. (1) I. कुल्प for गुल्प suggested by the other Mss. (3) I. आज tor अङत्रि
38. B. षभागिकं च, I. षटद्वयाधिक । 40. B. द्विपत्नं तस्य for द्विमानं तत्र। 42. B. अंगुल्यं for the tirst word. 43. B. माधिक for मादिक। 45. I. नव for नव suggested by the other Mss. 48. B. च कला for चाग्रं तारं। 60. B. नाभिकादयं for नामिकाद्वयं ।

Page #836

288
MĀNASARA __51. (1) B. साधमां for सार्धबहग। (2) I. कलयोs for कनिष्ठयो: suggested by the other Mss.
52. B., second pāda, सघवं तु यथाक्रम। 64. B. वृत्त for उक्त। 65. B. अंनि वित्रि for अनेच त्रित्रि । 56. B. तपतु for त्रिचतु । 62. I. भुवा for कर्ण suggested by the other Mss. 64. Between lines 64 and 65, I. adds इति उत्तम नवतलं समातम । 65. I. af for afe suggested by the other Mss. 66. B.पंकितालकम, I. पादतालवत् । 70. I.न्त for न्ताव suggested by the other Mss. 71. I. त्यर्थ for ध्यर्थ suggested by the other Mss. 72. (1) I. कादयमानं, B. कर्णत दयान्तं ।
(2) I. नाम, B. नाभि । 73. I.वा, B. वार्ध, C. सार्ध। 74. B. मेट्रयायूरू, C. मेटादि ऊरु । 77. I. हत्का for हिक्का suggested by the other Mss. 78. I. कोबरं for कूर्परं suggested by the other Mss. 79. I. भागां, B. भान्वं, C. पंक्तिशकं तथा।
(1) B.C. वाहुजानुश्च तत्सम। .
(9) I. मतक्यसम् for च तत्समम suggested by the other Mss. 83. B.C. कलातरमुदा, I. कन्धरं । 90. C.बेदमंगुष्ठ, I. अङ्गुल। 92. I. समू, B.C. त्वि। 93. B.C. स्यानुस्य तु।
94. I. omits the second pala of this line and the first pāda of the next, which are required by the context and preserved by the other M88. 96. (1) I.मध्या for मध्याउगुला suggested by the other Mss.
(2) I. समातृकम् for चपमात्रं suggested by the other Mss. 98. The presence of a before 7 makes it certain that the correot reading should be वन्हाङ्गुलं
99. I. शुभ for युग suggested by the other Mss. Colophont-B.पंचषष्टि।

Page #837

CHAPTER LX
1. I. leaves in a lacuna atentat supplied by the other Mss. 2. I. भास for हंस suggested by the context and the other Mss. 4. 1. fafernt for ferui suggested by the other Mss. 6. I. उक्तवन् for उत्तम suggested by the context and the other Mss. 7. (1) C. षडंशेन । (2) I. नलो for गलो suggested by the other Mss. 11. C. युगांशकं for द्वयांशकम् । 13. B.C. ग्रोवं स्यात्, I. ग्रीवस्थ ।
14. C. स्यात् दुत्तारं for उररस्थानं । (3) B..omits the second prda and the three following lines.
15. C. तदुत्तारात् पुच्छमूलात, I. तदुरात् । 17. C. तद्विस्तार। 18. I. वन for धन suggested by the other Mss. 21. B. सवृत्त, C. omits स, I. सवृत्तकम् । 22. I. अत्यर्थी for अध्यधा suggested by the other Mss. 24. I. वरदा, the other Mss. पुरतो। 25. (1) I. द्विद्वि, B. चद्वि। (2) B. I. अयां, 0. अयाम ।
28. I. कन्यसादगुल्लात्तान्तदर्थान्यगुलानि च, B. C. अध्यंधागुलतारं तधमन्याउगुलानि.च ।
29. (1) I. भास्या, B. C. अस्य for आस्या। (2) I. च for त्रि suggested by the other Mss.
33. I. लम्बबम for लं घनमू suggested by the other Mss. 36. I. वस्त्र for वर्ण suggestediby the other Mss. 38. (1) B. शक्तीनां for मूर्तीनां । (2) B. दोलयानं च, C. डोलायते........ ।
I. डोलावानव । 39. B. पत्र युक्तं, I. वस्त्र। 42. I. स्सभूत्वम् for संभूषम् suggested by the other Mss.
46. I. ."ज्यम् for मूख्यम् suggested by the other Mss. Colophon:-B. षष्टिषष्टितमा, C. leaves this in a lacuna, I. बाहनबिधानं नाम।

Page #838

CHAPTER LXI 4. I. ut for uraf suggested by the other Mss. . ..चैकांगुलं for काशं ।
9. (1) B. I. omit lines 9-10, I. omits also lines 11-12, but the context requires these four lines which have been preserved in 0.
(2) दिविंगुल। 10. O. अयोपिशवतांतंचतं ।
11. O. sattutt for the first expression suggested by the con. text.
12. C.43 tor पीठ। 18. B. O. पादानं। 18. B., first pada, कुर्यात् षट् चतुपाम। 21. B.C., first pdda, केचिन्मूलोर चेत् । 32. B. ferrea for farmaat: I
26. I. पुसु for पदवर्ग suggested by the other Mss. and the context. -28 0. has both मादित्यं च and पाश्च, I. मादित्यं च, B. पापंचायत. तथा।
28. (1) I. सिंह for हंस suggested by the other Mss. and the context.
(8) For सिंहके, B.तुझके, C. तुंगमेव च । 29. B. मादशं लक्षमेव च, ल. द्वादशाल। 30. (1) B. प्रियंवेशैश्च, व्ययवेश्चैव ।
(2) B. स्यात दत्वा दर्षमेव च, C. स्यातर्धस्वा च तदकेपि वा। 81. C. स्यादपदेव। 88. B.O. एहे for प्रहेन।
84. (1) 0. पाकाशं for अंशं । (2) B. C. चतुर्विघ्या, I. विंश, tor वृद्धि suggested by reference. . ____38. B.बाकं सर्वग्यापादिकं ।

Page #839

CRITICAL NOTES : CHAPTER LXI
291 37. I.योति for योनि suggested by the context and the other Mss. 39. B. विप्रवृतिव गोहाना, 0. विपत् प्रत्यरयोगानि । 40. B.C. शौर्य for सौर्य। (2) B. कांगामवारश्च । 41. (1) B. धनचंड, C. शनिव्सातपचं।
(2) C. प्रेषांशादि, B. पृठांशादीनि । 43. B. ऋजु, C. रूजुर, I. ज्वर । 44. (1) B.द्वयमधगुण, C. मथ ।
(2) B. चतुष्कस्वर्गबधनेश, C. चतुष्पट् बंधुकेशा..........। 45. B. C. गलमुदरगुह्यस्थानं जावंध्रितकं तत्, क. खानु । 47. B.C. अथशुभवलपदाय पंचदशांशं. C. प्रदतला। 49. (1) B. C. द्वि(गु) बाह्यायतं कूर्परासं, I. चास्या कोपरास्मा।
(2) B. C. येष्ठिपंक्तितालंतलावं।
(3) B. C. सर्वतहः for प्रमुखकरे। 50. C. वदन, C. वदसि, for नव। 52. I. हृतविहत for हदयविस्तृतं suggested by the other Mss. 68. I. उर for उदर suggested by the other Mss. 54. I. QUİETTE for quite suggested by the other Mas. 56. B. C. for वृत्तं । 66. B.C. नत्र देजनस for तत्र जैनन । 57. B.C. विषु for विस्तृत। 61. B. बरमिमानं शिल्पि, I. नर"..."शिल्पि। 63. B. मध्यमाप्रा. I. माधि। . 66. B. विस्तृतं for प्रस्त। 66. I. युव for युग suggested by the other Mss. 68. B. स्मायते, I. स्वायते। 69. B. स्फटमितिमतिवेंद्रच सक्तार, I. पुठमिति..."वेन्द्रश्चन्द्रिकावारदीषा । 78. B. पत्रायाम for the first word. 80. B. शत्या तत् श्रोत्र। 81. B. तदेव for तथैव। 82. B. सब, I. पूर्व ।। 83. B. पुकि तालोकवत, I. वािः । 84. B. वावं, I.हावं ।

Page #840

292
MANABARA 85. B. बाहुपक्षी चंगु कंचुकेन, I. leaves in a lacuna the whole line except the last word, which has been supplied by the other Mss.
86. B. नास्तिका शुकतुंडपदाये, I. सिकांशुकांशुकदण्डपदाक्रमम् । 87. B. हंसकास्यदंष्ट्रतत् कुर्यात्, I. हासिकास्य"....."दंष्ट्रवकयुक् 89. B. वणातितुंडग्रपि, 1. वर्ण..."तुण्ड । 90. B. षणपक्षिवत्, I. मनेपि च । 92. B. वस्त्र for वर्ष । 95. B. हंसकोहुरतत् ।। 98. B. मार्दनसमं श्चेतं वखा। 100. B. तन्महापद्मयवं, I. तं महापद्मयेव । 101.
TE suggested by the other Mss. 102. B. गुणोक। 103. B. वासंगि वक्रसूत्र, I. वर्ण....."सुनोयज्ञसूत्रम् । 106. B. कटि च, I. ता“कस्तत्। 106. B. केचित्रश्रिया। 108. B. omits lines 108-110. 113. I. द्विपात किश्चिन्नता, B. 117. I. अपिचरण, B. अभिचारादि। 118. B. संपदास्थान 119. B. कृष्णवर्ण च वक्षे कंचुकिपूर्वनिम्न । 120. B. वपुषं तु, I. नभूषणं तु । 121. B. शीर्षे सिंहं च वक्रं च, I. शीर्ष च पत्रैश्च । 122. B. अभिषकारादे तु। 123. B. वर्ण तु पुछा, I. तदुचाग्रं । 124. B. घनमंशं for the first expression.. 125. B. सर्वेषां पूर्ववत् साग्निवर्ण । 126. I. अन्यग्र, the other Mss. ग्राम । 129. I. 2757 for suggested by the other Mss. 130. B. संग्रहः काव्यं चेत्यंतोराकोश वारयेत्, I. सडगृह्य कार्य ।
131. Lines 131-133 are missing in I., but they have been included in other Mss. and seem to suit the context.
134. B. त्रिंशज्यशमग्रपक्ष, I. सत्यंशग्रहपक्षयथोक्तं ।

Page #841

MĀNASĀRA
293
135. I. दुके, the other Mss. दुर्वे । 136. I. तद्वग्रे...."मूलतारांश for तद्वदग्रे मूलतारं शरांशं suggested by B. 138. I. वाह्या, the other Mss. बाह्ये । 142. C. पक्कं for पीतं । 144. C.बंधावत्कर्केण । 145. C. पक्षया for पक्षः। 147. I. यथाशया for न संशयः suggested by the other Mss. Colophon:-B. सप्तपप्टि, C. leares this in a lacuna.

Page #842

CHAPTER LXII B. omits this chapter. 1. I. लक्ष्यते, C. वक्ष्यते । 2. ०. शिवालयाभिमुने, I. वायोरभिभुखम् । 8. I. चारो, .द्वारो। 4. C.त्रिपाद for त्रिमागं । 6. C.त्रिविमा for दिमार्ग। 6. I. बन्ध, C. वर्ष। 11. ०.बाह्यान्यः। 18. C.त्रिमार्ग for त्रिपादं । 16. I. सानाकं, 0.जानकं स्तानामश्चैयनं । । 16. (1) 0. दार्वाभास, I. दारुर्वा । (2) C. कटु, I. कट ।
7. C. अधनं for घनं । 19. O. गोत्कांतं । 22. (1) C.पशं tor बडगुलं । (2) I. चोम, 0. चोरू। 23.0.धुरोत्सेध। 97. (1) I. फाल, C. प्रोव । (2) C. मूल for मुख । 28. C.निमात्रकम् for दयालम् । .29. I. प्रत्य, C. तद। 32. (1) C.हम for मृग । (2) I. भाग for भाल।
(2) After this line C. notioes अस्मिन्थले पत्रत्रयं न्यूनं and omits some of the remaining portion of this chapter. . 88.0.सुपिर। .
88. After this line O. notices again, पस्मिन् स्वले पत्रत्रयं न्यूनं । 68. After श्वेतवर्ष I. adds on the margin हिमवद् वृषभं वाल ।
Colophon:-I. विषष्टितमो which is the correct number of the chap. _tor

Page #843

CHAPTER LXIII This chapter is missing in C.
B. has omitted this ohapter. 46. I. qarTap****
pria I The missing word appears to be tartat en Colophon :-I. for feat which is the correot number as sviggested by the context.

Page #844

CHAPTER LXIV
This chapter is omitted by all other Mss except the codex archilypus.
4. साध does not give any sense, it must be for चार्य । 5. वंश after द्वार is obviously for वशात् । 6. Arata is apparently for Ataara, compare line 36. 7. वशामूलं is apparently for वशात् मूल । 9. सिधि is apparently for धर्म । 10. भागमानं is apparently for भागमोक्षार्थ । 32. विधृत is obviously for विस्तृत । 83. विस्तारे........""मेववा, the missing letters are obvious. 35. दश is apparently for नव as suggested by the context.
अष्टहमानि for अष्टक्षेमुनि as suggested by reference. 62. आयामयोन्यं च for पायं व्ययं योनिश्च as suggested by reference. 63. श्री."" for श्रीकर, compare the line 66.. 68. वेधतत्फलम् for व्ययस्य फलम् as suggested by the context. 76. सेना is obviously for मोन। 77. मान is apparently for मीन । 82. ......"गस्सर्व, the missing letter ज is obvious. 88. प्र"""यम् apparently for प्रयोजयेत् । 91. वधस्य जनकस्य for बुरस्य जिनकस्य as suggested by the context.
92. अन्यैश्च........................""व मानं, the missing words are apparently प्रतिमानामेवं ।
Colophon :-I. चतुःषष्टितमो which is the correct number.

Page #845

CHAPTER LXV
1. The first fourteen lines are missing in C.
4. I. leaves this line in a lacuna except the last word, but the Other Mss. have preserved the whole line as included in the text.
5. B. maria A I
7. I. leaves in a lacuna the first pūda of this line, and the second pärla of the next line, which have been supplied by the other Mss.
10. I. ged for suggested by the other Mss.
11. I. leaves in a lacuna this line which has been supplied by the other Mss.
12. B. ETTE * for the last words. 13. B. रुक्षा for ऋक्षा।
14. I. leaves the last word in a lacuda, which has been supplied by the other Mgs
15. I. leaves the Erst pla in a lacuna, which has been supplied by the other Mss.
19. I. leaves the first word in a lacuna, which has been supplied by the other Mss.
20. The metre suggests that agtg may be replaced by ATHI 23. B. C. AAAAH, I. FATETA! 24. (1) C. I. are for ata suggested by the other Mss.
(2) I. दीपिकं for दीर्घकं suggested by the other Mss. 26. 1. oga for a suggested by the other Mss. 28. I. aut for second ga suggested by the other Mss. 31. I. ataia for atce suggested by the other Mss. 33. C. iam for H17 38. I. 99 ....for a suggested by the other Mgs.

Page #846

298
MANASARA
40. All the Mss. have द्विपर्व, but it should be त्रिपर्ब, Compare पर्वइयमङ्गुष्ठः शेषाङ्गुलयस्त्रिभिस्त्रिभिः कार्याः (Brihat Samñhitū, LVIII, 28), also पर्वदीर्घं तदेकांशं युगलानां त्रिपर्वकम् (M. LXV, 136–137).
42. This line is missing in I. but it has been preserved by the other Mss. and appears to be necessary here.
43. I. for suggested by B. C. and the next line.
44. (1) I. अम्बा for जङ्घा suggested by the other Mss. ( 2 ) B. omits this line.
56.
( 1 ) I. हवंशं for भान्वंशं suggested by the other Mss. (2) B. पुरतस्तत्, C. पुरस्तात् ।
60. I. बोलत for भालद्र, C. फालद्व, B. भालच्च । 61. I. धुरा for शरा suggested by the other Mss. 64. I. स्वनि for नेत्र suggested by the other Mss. 66. (1) B. त्रियंशेकद्वयं चैव, C. अंशैकं द्वियं चैव ।
( 2 ) B. C. नेत्रमुला प्ररक्तयेाः ।
67. B. वक्षं, C. मक्षं for प्रक्षि ।
68. B. C. omit this line.
69. (1) B. C. मेकांशं for संकाशं । (2) B. विंशकं, C. मध्यमे for मंशकम् ।
70. (1) B. C. लक्रं विदुः, I. वन विदुः ।
(2) C. omits the next three lines.
71. B. इष्टांश for अन्तरांश ।
73. I. C. for safer suggested by the other Mss.
74. I. आदि for प्रक्षि suggested by the other Mss.
75. I. मत्रिमा for मर्थमा suggested by the other Mss.
78. B. C. तत् for वत् ।
81. (1) I. र्धाङ्ग for धाशं suggested by the other Mss. (2) B. नास्ति, C. नाल, for नास्य (सि) ।
82. I. लक्ष for पद्मवं suggested by the other Mss.
85. I. चङ्ग, B. C. मध्य ।
86. C. मेकं, I. मेवं ।
88. I. भेोजि for गोजि suggested by the other Mss.
90. C. तु चतरा B. तधोवार ।
91. I. तस्याथो; B. C. तस्माधो च ।

Page #847

CRITICAL NOTES : CHAPTER LXV
299
92. In the codex achitypus lines 92-128 are included between lines 64 and 55. The correct order as suggested by the context has been preserved in the other M98. and included in the text.
(1) 0. मासु, B. प्रसू, I. पाहत्वार्ध । (2) तद्वा(घा)याधारयुक् । 94. I. माम्बा.. अस्या, B. पार्या। 96. B. रैचर्य for चैव ।। 100. B.C. शेषं हन्वं तमुत्सेचं हन्वंतद्विप्रदेशके, I. शेष योधान्तरोत्लेचं त्वं च स्वतप्रदेशके। The form included in the text has been suggested by the other Mss.
101. Lines 101-102 are missing in I., but they have been preserved - by the other Mss. and are required here.
103. B. हन्वंतरद्धयोः ।
105. (1) B. C. द्वयमाधिक for the first words. (2) I.हनाकोजमिमं for इम्बन्ता गोजितत् suggested by the other Mss...
108. (1) I.याने, B. नयने । (2)C. नेत्रतत्रत्रिपंचांशं। 111. B. afre for de, C. leaves this word in a lacuna. 112. (1) B. भूतकामा, मवे कृत्वा, C. भूवरोमभवत् कृत्वा, I. प्रीवरोमात तस्यत्वात ।
(2) C. मानं त योजयेत् । 114. B. C. द्वयमाधिक for the first word. 116. B. कोलकं for कूर्परं । 119. I. नवमध्य for तन्मध्यम suggested by the other Mss. 120. I. ततार्थम् ताराध, B. तलादप्रतारार्धमाधिक्यं ।
121. I. leaves in a lacuna the second pāda of this line and the first plūda of the next line, which have been supplied by the other Mss. 123. B. पुरोकांशं षडंगुल्यं अंगुलीनां तथायतं ।
I. पुराकानां तत्तदोर्धाङ्गुलीनां तद्दीर्घागुलिन्तदायतम् ।
C. पूरोतांततलादो_दंगुलांतं तदायतं । 124. (1) I. प्रांशं for दांशं suggested by the context, B. C. पंचांशं ।
(2) I. मनाहादा for चानामिका suggested by the other Mss. 125. I. वृत for भूत suggested by the other Mss. 128. C. यवांशकं, B. स्थाच त्र्यंशकं । 129. I. अधिष्ठा, B. तदंश, C. षड्यवं । 130. B. रुन्यारेश्वांश, C. कृत्वे । 133. B. C. मांसलं, I. अडगुलं ।

Page #848

300
MĀNABĀRA 136. (1) I. B. सर्व for पर्व snogested by the other Mss. (2) B. C. अंगुलोनां for युगलानां ।
138. (1) I वनी, C. यति । (2) B. मूलकं पतिः। 139. B. चतुर्घनं for मध्यदोघं । 141. I. तस्योष्ठो अ, B. तस्याङ्गुष्ठाद, C. पडगुष्ठपाद । 149. I. मित्या for हिक्का suggested by the other Mss. 150. B. ककुद्धं तत्, C. कुकुर्वध्वं । 151. B. C. कार्टसीमांतं for सूत्रान्तं । 152. I. द्विपान for त्तु पायु suggested by the other Mss. 154. I. पञ्च, B.C. पश्चात् 157. B.C. वक्षया for कक्षया। 158. I. सन्ध्यंतु धारयेत् for मध्यान्तरायतम् suggested by B. C. 160. (1) B.C. कक्षा । (2) C. भान्वंशं, I. हत्वंशं । 162. B. वाणांश, C. पौरम्यंश । 163. C. कक्षांतरं, I. कक्षतारं। 165. C. पावें for सूत्रं ।
169. (1) I. B. omit this line which is required here and has been supplied by C. (2) B. omits also lines 170-171.
170. (1)C. हिकाच्च । (2) C. निम्नकद्वयविस्त्रितं । 171. C. स्तनान्तात् for हित्कात् ।
172. I. leaves the second pida in a laouna, which has been supplied by the other Mss.
173. B.C. वर्त for वृत्त । 175. C. वत्र (१ वक्र ) for वस्त्र। 179. B.C.रों । 181. C. शोभाय।
183. (1) I. चैव for चेत् suggested by the other Mss. (2) I. leaves in a lacuna the first pāda which has been supplied by B. C. _184. (1) B. प्रतिमांगं, C. प्रतिमांगुलं ।
(2) B. सर्वधा (१ था), C. सर्वशः। 186. I. C. अन्यार्जनादि, B. अन्येषां चैव ।
187. I. वन्दितालः for पंकितालं suggested by the context and the other Mss.
Colophon :-B. सप्तपष्टि for पञ्चषष्टितमा, C. leaves this in a laouna.

Page #849

CHAPTER LXVI
5. I तद्द्वयोर्नेत्र for तस्याधेा नेत्र suggested by the other Mss.
6. This line is missing in I., but it has been preserved by the other Mss. and is required here.
10. I. अ, B. C. तुना for नाभि ।
11. B. षट्त्रिंश for षड्विंश ।
16. C. प्रकोष्टकायतं, I. मुखायतम् ।
18. I. कथ्यमाङ्गुलि for मध्यमाङ्गुलि suggested by tho other Mss.
19. 1. तद्दीर्घस्याद् द्वादशाङ्गुष्ठम् for the second pāda suggested by the other Mss.
C. शेषं तु तदीर्घ स्यात् वेदांशांगुष्ठकायतं ।
21. B. C. वेदमात्र ।
25. B. कक्षा, I. कुक्षियोः ।
28. I. देवनाम for वेदार्घार्धा suggested by B. C.
33. I. देशे तद्देश, and in another place नाभिप्रदेशान्तर, for नाभिदेशा ददेशे suggested by the other Mss.
37. (1) I. उर्ध्व for ऊरु suggested by the other Mss. ( 2 ) I. मध्य, B. C. मध्ये ।
38. I. सप्त for सप्तांश suggested by the other Mss.
40. B. नलकांत, ( as well as I in another place), I. नलकातारं ।
41. B. रसम (मा) त्रं, C. शरमात्रं for चतुर्मात्रं ।
42. The second pāda of this line and also the next two lines are missing in I., but they have been preserved by the other Mss. and are required here.
49. B. C. जिह्वा for जङ्घा ।
53. C. चार्थ, B. चाय and also I in another place, for सार्धं suggested by the other Mss. the context.
55. (1) I. कन्यं ( मन्य ) for कन्या । ( 2 ) B. चांगुष्ठस्य च ।

Page #850

MANASABA
56. I. तत्रुतीमामिव स्मृतम् for the second pāda supplied by the other
Mss.
302
B. C. वसानं, I. बाघोन्तं also वसान्तं ।
61.
62. (1) B. omits this line.
(2) Between this and the next line I. repeats in order (a) the last four lines of the preceding chapter, (b) the colophon of the present chapter, and (c) the first 62 lines of the present chapter.
65. B. C. भ्रुवतारार्ध मात्रकं ।
67. For क्षक, B. मृगं, C. मधृत्तथा ।
69. B. C. निष्पाप ।
76. I. मध्या for मर्धा suggested by the other Mss.
77. I. arcrudq anЯ for the second pada suggested by the other
Mss.
Colophon :-B. affe, C. omits this; I. has this chapter in two places in one place (on page 520 of the Ms.) it has the right one far, but in another (on page 524) aft; thus the chapter 67 is missing, if there were any such chapter, which, however, is not found in any other Mss. and in the index of I. either. Besides the context does not require such a chapter.

Page #851

CHAPTER LXVII 1. B.ऋजु, I. रज्जु the idea of the recumbent posture is apparently intended here for which the usual term is शयन ।
5. I.देवलवा, B.C.देहलन्धा । 6. C. लक्षणं, I. प्रक्षणं ।
, . समबरायतं वापि चाध्य । 12. I. मुनि, B. C. मान । 17. Between this and the next line I. repeats the first pāda of line
19. (1) C. मुखाती, B. मुखातादि ।
. (2) B. द्विस्त्रं for द्विदिमात्र । 20. (1) C. तत ब्रह्मश्र(स्य)पाय, B. तत् पुरुष्टचिरं पावें ।
(2) B. रुजु, C. ऋजु। 23. B. मन्यन, C. मत्यनु । 26. B.C. चाक्षयो। 28. C. पुट, I. पुटै।। 42. C. सूत्रललाटमध्यांतं । 44. I. are for all suggested by the other Mss.
47. After this line C. notioes अस्मिन्खले पंचपत्रं न्यूनं and omits the remaining portion of this chapter and also the first 50 lines of the next chapter.
48. B.बड़ा(ो)दधायकाये, I. सूत्रोदयं for सूत्रद्वयं suggested by the Other Mss..
49. I. द्वार for द्वग्न्तरं suggested by the other Mss. 51. I. जघनं, B. जययाः। 53. I. रवायतम् for मृज्वायतं suggested by the other Mss. 67. (1) B. पल for नल। (2) B. षडंगुलं for रसाङ्गलम् । 61. B. शिर for शिव । 64. I. प्रकोष्ठन्तु कटान्तं च, B. प्रकोष्ठात् कठिरन्तरं च ।

Page #852

304
MANASĂRA
68. B. पूर्व काय for ऊर्ध्व काय ।
69. B. भुजामणो for त्रिभुजाविति ।
71. B.जानुबाह्य, I. कन्वौ द्वयेrश्चैव for the first pāda suggested by the other Mss.
72. B. स्याक्षांतं, I. साक्षान्तं ।
74. B. चांगस्योपरि, I. पञ्चासापरि ।
75. (1) B.
गाच्चासनं चैतत् ।
(2) B. omits the next four lines.
81. B. तत्कुकादि ककुन्मध्ये ।
83. B. पर्श्वयाः, I. पाणियेोः apparently for पायाः ।
87. I. नांतु for बाह्य suggested by B.
89. B. चीरं चांगुलकान्तकं for the second pāda.
91. B. निर्गमा for कटि च ।
93. B. हनु for जानु ।
94. B. सर्वांगं च ऋजु कुर्यात् पूर्वावरयेानयेत्, I.. जजुवत् ।
95. B. ऋज्वंशं शरशेाभावं नुरदाप्यमिति विद्यते, I. रज्वङ्गरजेाभावं ।
97. B. ग्राभंगं समभागं च अधिभाग ।
101. B. यदुक्त यथेाक ।
106. I. स्तना for तथा suggested by the other Mss. and line 105. 111. I. मन्त्रं for मात्रं suggested by the other Mss. and the context. 117. B. द्वादशांगुलं ।
118. B. omits lines 118-121.
124. B, tra for the last word.
128. I. मत्य for मध्य suggested by B.
131. B. reads this line twice.
194. B., for second pāda, सूत्रं स्यात्वर्शनं भवेत् ।
136. B. द्वेका for चैका ।
137. B. वदंगुष्ठातुस्तनांतं च ।
159. B. सध्या, I. अन्यथा ।
140 B तत्तुचिन्हित |
141. B. वस्तुवास्तूनि, I. वास्तुशास्त्रानि ।
143. I. वस्तुवस्त्वादोन for वास्तुवस्त्वादि suggested by the other Mss. Colophon :- (1) B. प्रालंब । (2) B. I. अष्टषष्टि for सप्तषष्टितम as suggested by the context.

Page #853

CHAPTER LXVIII
1. C. omits the first 50 lines. 2. B. लाम्यकं च for कालामुखं । 3. (1) B. वामं च, I. वामनं । (2) B, तत्रविज्योतिषक्रमात् । 5. (1) I. गालवेति, B. गर्गादि । (2) I. द्विर्चना, B.धर्चना । 6. B. तत्सं for षट् । 7. I. परित्यं, B. विपरीतं । 8. I. गृह्म, B. ग्राह्य। 9. (1) B. मवेश्चेच for विश्वेश । (2) B. प्रचादक: for प्रबोधकः । 10. (1) B. वृधं for वृत । (2) B. त्वष्टा चैव मर्गलाः। 11. B. शृतः for श्रुतः। 12. B. पृष्टचामान संचाध्ये य विश्वबादुयनांचः।
I. (1) मानबोधाय, (2) विश्ववोधाय नाय च । 13. B. अथशाला for आदिसा। 16. B. कालशूर्प for कालयूप। 16. I. चित्रकार्य साधकम् सारसंहितः।
(1) B. चित्रका मख्यं । (2) B.स्तारसंहतः। 17. B. सौसख्या for सौराख्यः । 19. (1) B. कादिगोत्रवशाजात: for the first pada. (2) B. सर्वत्र योग्यतां ।
I. तानि गोत्रवशज्ञाय शिल्पिसर्वयोग्यकम् । 22. B. omits कारयेत् गध।. 23. (1) B. शोधयेत् for योजयेत् । (2) B. शास्त्रे वतारयेत् । . 26. B. पिंडस्य for बिम्बस्य । 36. I. न च for तथा suggested by the other Mss. 27. I. fagud on the margin. 28. B. लूरमाजन for लूतभाजन । 29. I. उमैस् सर्वनवानांतु, B. हस्तेन सर्वसंख्यामां । 30. B. पक्षिकाना।
20

Page #854

808
MÄNASĀRA 31. B. समरेख, the other Mss. मृगेष obviously tor तानेख, compare line 29.
32. B.शंख शल्या, I. शिवशल्यं । 33. B.जोखपत्रेख for जीनपात्रेख। 34. (1) B अनकहम । (2) B. वनमिश्रके। 35. B. यालाचं, I. यत्फलार्थ । 36. B. प्रादवदवतं कव्यं तस्य दोषा।
I. मादवद्रष्य.........."स्माद् । 37. B.चिर for बेरं। 38. B. संघोषैः for संवेक्ष्य । 30. B. देवार्थि for देवतार्थ। 40. I. बेरमेवं प्रशस्यते, B. चिरमेवं प्रविश्यते ।
43. I. मूलिका for मृत्तिका suggested by the other Mss. (2) I. शेष, B. शोष। 44. B. तत्पिडं स्थापयेचीतं ।
I. पन्तपायेदुवा। 46. B., for second pāda, वृत्तयेत प्रविन्यसेत् । 46. B.त्यका स्यादग्धमृत्तिका, C.काहरभुक्तिमुक्तिता। 51. I. स्सत्ता, C. मन्धा, B. हत्या। 52. I. एवं एनं च,C. B. येवा होनं चेत् । . 53. (1) I. सन्ध्या, B.C. शिल्प्या।
(2) B. चलं चीतं, C. वलिचित्रं । 66. O. पापं प्रवरेव for पुण्यं लिप्रमेवं ।
Colophon:-I. B. पकानसप्तति for अष्टषष्टितमा as suggested by the context, O. leaves this in a lacuna.

Page #855

CHAPTER LXIX
2. I. afa for faft suggested by the other Mss.
6.
B. C. मृणाल्यादि ।
( 1 ) I. पचा, for प्रच्छा suggested by the other Mss. (2) I. प्रभा for प्रपा suggested by the other Mss. (3) B. C. सुपा
for उप ।
10. I. नदोषयुक्, C. यथेोक्तवत्, B. दोषयुक् ।
11. B. दुष्टा, C. द्रष्टा ।
12. I. तस्यातु तु for तस्मात्तु suggested by the other Mss. I. योग, B. C. धिक ।
13.
9.
18. (1) I. मज्जा for तज्ज्ञ suggested by the other Mss. (2) I. मथा, B. C. तया ।
22. (1) B. C. स्यात् तुंगे, I. रोगस्याङ्गेन ।
(2) B. वरखेन च, C. कनु च ।
24. I. द्विचक्षणः for तक्षणादेव suggested by the other Mss. 25. I. प्रभूखां, B. प्रमाणं C. प्रभूषखा ।
26. C. क कदुखीततां वजेत् ।
B. कर्तृष्टरूत वजेत ।
27. (1) C. तत्करोधिक । (2) C. मागे तेन for भोजनेन ।
30. (1) I. arfargt, for arfaat suggested by the other Mss (2) B. वस्त्ररोगं, C. पार्से रोगं ।
31. I. पञ्चश for पञ्जर suggested by B., C. पंच
35. (1) B. कालकांगाधिक, C. जालकांगा ।
(2) I. for a
36. B. C. चेद्दारू for चेदूग्राम ।
37. (1) B. हर्म्यजाल । ( 2 ) B. साजल, C. काल ।
40. (1) 1. a for a supplied by the other Mss.
(2) C. वास्तु ।
********
suggested by the other Mss.

Page #856

308
MĀNASÄRA
41. C. प्रदेशं स्यात्, I. प्रदेशस्य for the first expression suggested by the other Mss.
42. C. जालकं जंम for सालजन्म |
45. B. सारांगा for सालाङ्ग ।
52. C. ष्ट्या for वृष्ट्या ।
53. I. धावहे for मावहेत् suggested by the other Mss.
54. (1) I. सखनेन for सज्जनः ।
(2) B. स्फूर्जदापं (? बं), C. हसूजया ।
56. B. त्वंगं तु for तरं तु ।
57. (1) I. कुपत्य for कुड्याङ्ग suggested by the othor Mss.
(2) B. रात्सेधे for विस्तारे । (3) I. हि for पि suggested by the other
Mss.
59. ( 1 ) I. श्रीग्या B. C. श्रोच्या । (2) B. leaves the first pāda in a lacuna
61. B. C. भक्ति for भित्ति ।
63. B. धिकयोकियां, C. धिकंतकं '
64. B. प्रप्राय for चच्यो ।
65. B. भ संपदः for शुमदं ।
66. B. पूहाहा नादिकर्तव्यं शास्त्रवतक्षयंवथा । C. भाभाभावितत्रतस्यात् शस्त्रदोषविदं तथा ।
68. B. परित्यक्त ।
70. B. C. बरखादि for the first expression.
72. C. कुखाधि for गुबादि ।
73. B. C. omit तत् ।
Colophon :—(1) I. भूषण for दूषण suggested by the other Mss.
( 2 ) I. B. सप्तति for ऊनसप्ततितमो, C. leaves this in a laouna.

Page #857

CHAPTER LXX
4. I. कियानां भवता for कियारम्भतः suggested by the other Mss.
6.
(1) I. स्वाह्या, B. स्वाहा, for हानि suggested by the other Mss. (2) C. omits lines 6-14.
7. B. नवभ्रान्न, I. असून for नयमोन्मेष suggested by the context and the other Mss.
9. B. लोकस्य for लोचनस्य ।
16. B. C. प्रासादादि ।
20. I. वृषा for प्रपा suggested by the other Mss.
26. B. C. दर्ममाल्यै ।
27. (1) I. रक्त for रल: suggested by the other Mss. (2) B. omits this line.
30. दारु appears to be for नव, compare line 36.
33. B. वच for नैर्ऋ त्य ।
34. C. कुर्यादर्भेकं चै ।
36. C. कृतं, I. विदु for बुधः, suggested by B.
42. B. स्यादन्य कुंमाम्वमं तथा । I. मध्येन कुम्भैः स्यादन्यैः । C. स्यादतैकं भसमं तथा ।
44. C. सवितान, B. संपदान । 46. I. पूजां, B. C. प्राज्ञैः ।
47. B. क्रमात्, I. C. कू (कु) ६ ।
63. I. स्याज्यादि, B. C. स ( रा ) स्यादधि ।
64. I ताम्बूलं वा, B. C. ताम्बुलादि ।
57. After line 56 owing to some great confusion the codex architypus follows the following order : – (1) 99 – 112, (2) 8598, (3) 7284,

Page #858

310
MĀNASABA
(4) 58-71, (5) 113-118. In this order the incongruity is too obvious. The proper order followed in our text has been supplied by the other Mss.
58. B. तदर्धं तंतु संख्या वाप, C. तदर्धाहुति । 61. I. विधिवत् "
68. (1) C. सर्वांग दोक्षं शास्त्र for the first pāda.
( 2 ) B. चितवत्, C. चित्रवत् ।
72. (1) I. लक्षख for ललाटे, suggested by B., C. लीलाक्षि लोचनालिख्य । (2) I. समुच्चरन for the last word suggested by the sense and
the other Mss.
73. (1) B. पश्चाद् वर्णादि लिखेत, this reading will fit in a line be. tween lines 88, 89.
(2) C. स्वर्णदीपेन पायज्ञेन ।
74. (1) I. leaves the second pāda in a lacuna, which has been supplied by B. C.
(2) C. कम्यके सह ।
75. (1) C. राशि तु पार्श्वयेद् बुधः ।
"मन्त्रयेत् for बिम्बमाश्रयेत् suggested by B. C.
(2) B. leaves the second pāda in a lacuna.
78. (1) Excepting the first word I. leaves this line in a lacuna, which has been supplied by B.
by B.
1
(2) C. omits lines 78-84
79. I. leaves the first word in a lacuna, which has been supplied
81.
84.
I. यत्र for छत्र
suggested by B.
(1) B. प्रन्येषु सर्वबिंबेषु, I. ग्रन्यैश्च सर्वकुम्भेषु ।
(2) B. केनीपा ।
85. (1) B. C. पूजायाश्चार्धताये च तत्तत्तन् मूलसूत्रकम् ।
(2) I. समुच्चरन् for the last word suggested by the sense and the other Mss.
86. B. नववस्त्रेण ।
89. (1) For प्राख, B. C. पाद । (2) B. ब्यामादि चाक्षा ।
90. B., for second pada, वृधि विचाक्षरान् न्यसेत् ।
98. B. समाध्यान ।
96. B. क्षत्रियैः for the first word.

Page #859

ORITIOAL NOTES: OHAPTER LXX
311 99. I. तदर्घा..."बार for लक्षाबार suggested by B. O. 101. (1) B. C. विवं तु लिङ्गानां ।
(2) B. पतत्क र्मा, C. अंत: कर्मा। 105. C. पदे for तथा। 106. I. स्थाय for न्यसेत् suggested by B. C.
107. I. Otras TA, rest of the second päda is missing, it is supplied by B.C.
109. B. लिंगबिंबके।
113. I. adds ललाट as the first word of the line, which is uncalled for and has been left out by the other Mss.
116. B.C.परं tor वरं। 118. C. हिताय वै यथाक्रमात् ।
Colophon :-I. B. एकसप्तति for सप्ततितमः suggested by C. and the context.

Page #860
_