Agam Sutra Satik 15 Pragnapana UpangSutra 04

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003349/1

Page #1

नमो नमो निम्मल दसणस्स
आगमसुवाणि
(सटीक)
भागः - १०
:संशोधक सम्पादकश्च: मुनि दीपरत्नसागर

Page #2

बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित सुशील-सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भागः - १० प्रज्ञापना - उपाङ्गसूत्रम्-१
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर
ता. १४/४/२०००
रविवार २०५६

चैत्र सुद ११
४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं
मूल्य रू. ११०००/
आगम श्रुत प्रकाशन 5
-: संपर्क स्थल :
" आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग - 9, फ्लेट नं-१३, ४ थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर, अहमदाबाद (गुजरात)

Page #3

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रस्य
| १ | प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः |
पदानि १.....१४ पद १५ थी 3६ माटे हुमो मt-११ विषयः
विषयः
मूलाङ्कः
पृथाङ्कः
१२२
१७७
१८८
२१४
|१-१९१ पद-१ प्रज्ञापना
अजीव प्र०, जीव प्रज्ञा० -२५६/पदं-२ स्थानं
तिर्यंच-नैरविक
मनुष्य-देवानाम् स्थानं -२९७ पदं-३ बहुवक्तव्यता
द्वार-१ दिशा द्वारं-२ गतिः द्वार-३ इन्द्रिय द्वार-४ कायः द्वार-५ योगः द्वार-६ वेदः द्वारं-७ कषायः द्वार-८ लेश्या द्वार-९ दृष्टिः द्वार-१० ज्ञान द्वारं-११ अज्ञानं द्वारं-१२ दर्शन द्वारं १३ संयतः द्वारं-१४ उपयोगः द्वारं-१५ आहारकः द्वार-१६ भाषकः द्वार-१७ परित्तः द्वार-१८ पर्याप्तः द्वार-१९ सूक्ष्म द्वार-२० संज्ञी द्वारं २१ भवसिद्धिकः
द्वार-२: अम्तिकायः द्वार-२३ चरमः द्वारं-२४ जीवः द्वारं २५ क्षेत्रं द्वार-२६ बन्धं द्वार-२७ पुद्गलः, दिशा
आदिनामल्पबहुत्वम् -३०६ पदं-४ स्थितिः
| नरविकादिनाम् स्थिति -३२५ पदं-५ विशेष
जीव-अजीवाभ्याम् अनन्त
स्य हेतुः वर्णनम् ३५२ पदं-६ व्युत्क्रान्तिः
द्वारं-१ 'द्वादशः' गतिअपेक्षायाः उपपातउद्वर्तना विरहः द्वार-२ 'चतुर्विशतिः' चतुर्विंशतिदण्डकायाः उपपात-उद्धर्तना-विरहः द्वार ? 'सान्तरं' मान्तर-निरन्तर उपपातः द्वार-४ 'एकसमयं' एकसमयापेक्षया उपपातादिः द्वार-, 'आगतिः' द्वार-६ उद्वर्तना गतिः द्वार-७ परभवायुः द्वारं-८ आकर्षः आयुबन्धः

Page #4

विषयानुक्रमः
पृष्टाङ्क:
०.७९
मूलाङ्कः विषयः -३५३/ पद-७ 'उच्छ्वासः' ३५६ पद-८ संज्ञा ३६० पद-९ योनिः
चतविशतिदण्डका पेक्षया
जोवम्ययोनि -३७४ पद-१० 'चरिमः'
पृथ्वी-संस्थान- जीव-आदि अपेक्षा चरमाचरम पद-११ 'भाषा' भाषाबा: चन्वाग भेदाः, आगधक विराधकभाषादि
पृष्टाङ्कः मूलाङ्कः विषयः :३० -४०४ पद-१२ 'शरीरं'
भरीराणाम् पञ्चभेदानि २३५ -४१२, पदं-१३ परिणामः
जीव-गति-इन्द्रिय कषाय-लेश्या-योगःउपयोगः-ज्ञानाज्ञान-दर्शन चारित्र-वेदानां परिणाम पद-१४ 'कषायः' कयायस्यचत्वाराभेदाः चतुर्विशर्तिदण्डकापेक्षया कषायस्यवर्णनम्

Page #5

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्
भागः-१०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-१
पदानि-१.....१४
भागः-११ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२
पदानि-१५.....३६

Page #6

આર્થિક અનુદાતા
-૫.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય pic પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ાચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ. આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધકા સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.

Page #7

| -પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનયા સા. શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ”ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થોદ્ધારિકા પ. પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ. સા. ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક. - -પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ. સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ. સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ. ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક | -શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સર્વે રકમ “અમારા” આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.

Page #8

पदं, उद्देशक:-, द्वारं
वृ.
१५ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - १
(सटीकं)
चतुर्थम् उपाङ्गम्-१
(श्यामाचार्य संकलितं मूलसूत्रम् + मलयगिरिआचार्य विरचिता वृत्तिः )
॥ १ ॥
नमो नमो निम्मल दंसणस्स पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
॥२ ॥
जयति नमदमरमुकुटप्रतिबिम्बच्छद्मविहितबहुरूपः । उद्धर्तुमिव समस्तं विश्वं भवपङ्कतो वीरः ॥ जिनवचनामृतजलधिं वन्दे यद्विन्दुमात्रमादाय । अभवन्नूनं सत्त्वा जन्मजराव्याधिपरिहीणाः || प्रणमत गुरुपदपङ्कजमधरीकृतकामधेनुकल्पलतम् । यदुपास्तिवशान्निरुपममश्नुवते ब्रह्म तनुभाजः ॥ जडमतिरपि गुरुचरणोपास्तिसमुद्भूतविपुलमतिविभवः । समयानुसारतोऽहं विदधे प्रज्ञापनाविवृतिम् ॥
॥३॥
118 11
अथ प्रज्ञापनेति कः शब्दार्थः ?, उच्यते, प्रकर्षेण - निःशेषकुतीर्थितीर्थकरासाध्येन यथावस्थितस्वरूपनिरूपणलक्षणेन ज्ञाप्यन्ते - शिष्यबुद्धावारोप्यन्ते जीवाजीवादयः पदर्था अनयेति प्रज्ञापना, इयं च समवायाख्यस्य चतुर्थाङ्गस्योपाङ्ग, तदुक्तार्थप्रतिपादनात् उक्तप्रतिपादनमनर्थकमिति चेत्, न, उक्तानामपि विस्तरेणाभिधानस्य मन्दमतिविनेयजनानमुग्रहार्थतया सार्थकत्वात् । इदञ्चोपाङ्गमपि प्रायः सकलजीवाजीवादिपदार्थशासनात् शास्त्रं, शास्त्रस्य चादौ प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थमवश्यं प्रयोजनादित्रितयं मङ्गलं च वक्तव्यम्, उक्तं च“प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थं, फलादित्रितयं स्फुटम् ।
119 11
५

मङ्गलं चैव शास्त्रादौ वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥” इति
तत्र प्रयोजनं द्विधा - परमपरं च, पुनरेकैकं द्विधा- कर्तृगतं श्रोतृगतं च, तत्र द्रव्यास्तिक'नयमतपर्यालोचनायामागमस्य नित्यत्वात् कर्त्तुरभाव एव, तथाचोक्तम्
"एषा द्वादशाङ्गी न कदाचिन्नासीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति, ध्रुवा नित्या शाश्वती" त्यादि, पर्यायास्तिकनयमतपर्यालोचनायां चानित्यत्वादवश्यंभावी तत्सद्भावः, तत्त्वपर्यालोचनायां तु सूत्रार्थोभयरूपत्वादागमस्यार्थापेक्षया नित्यत्वात् सूत्रापेक्षया चानित्यत्वात् कथञ्चित् कर्तृसिद्धिः, तत्र सूत्रकर्तुरनन्तरं प्रयोजनं सत्त्वानुग्रहः परम्परं त्वपवर्गप्राप्तिः, उक्तं च119 20 “सर्वज्ञोक्तोपदेशेन यः सत्त्वानामनुग्रहम् ।
करोति दुःखतप्तानां, स प्राप्नोत्यचिराच्छिवम् ॥”

Page #9

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१ -1-1-1
तदर्थप्रतिपादकस्यार्हतः किं प्रयोजनमिति चेत्, न किञ्चित्, कृतकृत्यत्वात्, प्रयोजनमन्तरेणार्थप्रतिपादनप्रयासो निरर्थक इति चत्, न, तस्य तीर्थकरनामकर्मविपाकोदयप्रभवत्वात्, उक्तं च- "तंच कहं वेइज्जइ ?, अगिलाए धम्म देसणाए उ" श्रोतॄणामनन्तरं प्रयोजनं विवक्षिताध्ययनार्थपरिज्ञानं, परम्परंतु निःश्रेयसावाप्तिः, ते हि विवक्षितमध्ययनमर्थतः सम्यगवगम्य संसाराद्विरज्यन्ते, विरक्ताश्च सन्तः संसाराद्विनिर्जिगमिषवः संयमाध्वनि यथाऽऽगमं सम्यक् प्रवृत्तिमातन्वते, प्रवृत्तानां च संयमप्रकर्षवशत उपजायते सकलकर्म्मक्षयान्निःश्रेयसावाप्तिरिति, उक्तं च119 11 “सम्यग्भावपरिज्ञानाद्विरक्ता भवतो जनाः । क्रियाऽऽ सक्ता ह्यविघ्नेन, गच्छन्ति परमां गतिम् ॥' इति,
---
अभिधेयंजीवाजीवस्वरूपं, तच्च प्राक् प्रदर्शितनामव्युत्पत्तिसामर्थ्यमात्रादवगतम् । सम्बन्धो द्वेधा-उपाययेयभावलक्षणो गुरुपर्वक्रमलक्षणश्च तत्राद्यस्तर्कानुसारिण; प्रति, तद्यथा-वचनरूपापनं प्रकरणमुपायः तत्परिज्ञानं चोपेयं, गुरुपर्वक्रमलक्षणः केवल श्रद्धानुसारिणः प्रति, तं चाग्रे स्वयमेव सूत्रकृदभिधास्यति । इदं च प्रज्ञापनाख्यमुपाङ्गं सम्यग्ज्ञानहेतुत्वादत एव परम्परया मुक्तिपदप्रापकत्वात् श्रेयो भूतम्, अतो मा भूदत्र विघ्न इति विघ्नविनायकोपशान्तये शिष्याणां मङ्गलबुद्धिपरिग्रहाय स्वतो मङ्गलभूतस्याप्यस्यादिमध्यावसानेषु मङ्गलमभिधातव्यम्, आदिमङ्गलं ह्यविघ्नेन शास्त्रपारगमनार्थ, मध्यमङ्गलमवगृहीतशास्त्रार्थस्थिरीकरणार्थम्, अन्तमङ्गलं शिष्यप्रशिष्यपरम्परया शास्त्रस्याव्य- वच्छेदार्थं, उक्तं च
119 11
६
"तं' मङ्गलमाईए मज्झे पचंतए य सत्थस्स । पढमं सत्थत्थाविग्घपारगमणाय निद्दिनं ॥ तस्सेव य थेज्जत्वं मज्झिमयं अन्तिमंपि तस्सेव । अव्वोच्छित्तिनिमित्तं सिस्सपसिस्साइवंसस्स ||"
॥२॥
तत्र प्रथमपदगतेन 'ववगयजरमरणभये' इत्यादिना ग्रन्थेनादिमङ्गलम्, इष्टदेवतास्तवस्य परममङ्गलत्वात्, उपयोगपदगतेन 'कइविहे णं भंते! उवओगे पत्रत्ते' इत्यादिना मध्यमङ्गलम्, उपयोगस्य ज्ञानरूपत्वात्, ज्ञानस्य च कर्मक्षयं प्रति प्रधानकारणतया मङ्गलत्वात् न च कर्मक्षयं प्रति प्रधानकारणता तस्य न प्रसिद्धा, तस्याः साक्षादागमेऽभिधानात्, तथा चागमः"जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं । तं नाणी तिहि गुत्तो खवेइ उस्सासमित्तेणं ॥"
॥१॥
“तथा समुद्घातपदगतेन केवलिसमुद्घातपरिसमाप्तयुत्तरकालभाविना सिद्धाधिकार प्रतिबद्धेन
119 11
भू. (9)
निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबन्धणविमुक्का । सासयमव्वाबाहं चिट्ठन्ति सुही सुहं पत्ता ॥” -इत्यादिना अवसानमङ्गलम् ।। अधुनाऽऽ दिमङ्गलसूत्रं व्याख्यायते
पदं - १ - प्रज्ञापना
ववगयजरमरणभये सिद्धे अभिवंदिऊण तिविहेणं ।
वंदामि जिनवरिंदं तेलोक्क गुरुं महावीरं ।

Page #10

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारं
वृ.सितं-बद्धमष्टप्रकारं कर्मेन्धनं मातं-दग्धं जाज्वल्यमानशुक्लध्यानानलेन यैस्ते निरुक्तविधिना सिद्धाः, अथवा 'षिधु गतौ' सेधन्ति स्म-अपुनरावृत्त्या निर्वृतिपुरीमगच्छन् यदिवा 'षिधसंराद्धौ सिध्यन्तिस्म-निष्ठितार्था भवन्ति स्म यद्वा विधुशास्त्रेमाङ्गल्ये च' सेधन्ते स्म-शासितारोऽभवन् मङ्गल्यरूपतां वाऽनुभवन्ति स्मेति सिद्धाः, अथवा सिद्धाः-नित्या अपर्यवसानस्थितिकत्वात्, प्रख्याता वा भव्यरुपलब्धगुण-सन्दोहत्वात्, उक्तं च-- ॥१॥ "मातं सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निवृतिसौधमूर्ध्नि ।
ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठितार्थो, यः सोऽस्तु सिद्धः कृतमङ्गलो मे ।।" सिद्धाश्च नामादिभेदतोऽनेकधाततो यथोक्तसिद्धप्रतित्यर्थं विशेषणमह–'व्यपगतजरामरणभयान्' जरावयोहनिलक्षणा मरणं-प्राणत्यागरूपम् भयम्-इहलोकादिभेदात्सप्तप्रकारम्, उक्तंच- "इहपरलोगादाणंअकम्हआजीवमरणमसिलोए' इति, विशेषतः-अपुनर्भावरूपतया अपगतानि-परिभ्रटानि जरामरणभयानि योभ्यस्ते तथा तान्, 'त्रिविधेन मनसा वाचा कायेन, अनेन योगत्रयव्यापारविकलं द्रव्यवन्दनमित्याह, 'अभिवन्ध अभिमुखं वन्दित्वा, प्रणम्येत्यर्थः
अनेनसमानकर्तृकतयापूर्वकाले क्त्वाप्रत्ययविधानान्नित्यानित्यैकान्तपक्षव्यवच्छेदमाह, एकान्तनित्यानित्यपक्षेक्त्वाप्रत्ययस्यासम्भवात्, तथाहि--अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं नित्यम्, तस्य कथं भिन्नकालक्रियाद्वयकर्तृत्वोपपत्तिः ?, आकालमेकखभावत्वेनैकस्या एव कस्याश्चित् क्रियायाः सदा भावप्रसङ्गात्, अनित्यमपि प्रकृत्यैकक्षणस्थितिधर्मकम्, ततस्तस्यापि भिन्नकालक्रियाद्वयकतृत्वायोगः, अवस्थानाभावादित्यलं विस्तरेण, अन्यत्र सुचर्चितत्वात, कत्वाप्रत्ययस्योत्तरक्रियासापेक्षत्वादुत्तरक्रियामाह--'वंदामि जिनवरिंद'मित्यादि,
'सूर वीर विक्रान्ती' वीरयति स्म कषायादिशत्रून् प्रति विक्रामति स्मेति वीरः, महांश्चासौ वीरश्च महावीरः, इदंच ‘महावीर' इति नाम न याईच्छिकम्, किन्तु यथावस्थितमनन्यासाधारणं परीषहोपसर्गादिविषयं वीरत्वमपेक्ष्य सुरासुरकृतम्, उक्तं च-"अयले भयभेरवाणं खंतिखमे परीसहोवसग्गाणं । देवेहिं खए महावीर" इति, अनेनापायापगमातिशयो ध्वन्यते, तं कथंभूतमित्याह-'जिनवरेन्द्रम् जयन्ति-रागादिशत्रूनभिभवन्ति जिनाः,तेच चतुर्विधाः, तद्यथा-श्रुतजिना अवधिजिना मनःपर्यायजिना केवलिजिनाः, तत्र केवलिजिनत्वप्रतिपत्तये वरग्रहणम्, जिनानां वराउत्तमा भूतभवद्भाविभावस्वभावा-वभासिकेवलज्ञानकलितत्वात् जिनवराः, ते चातीर्थकरा अपि सन्तः सामान्यकेवलिनो भवन्तिततस्तीर्थकरत्वप्रतिपत्त्यर्थमिन्द्रग्रहणम्, जिनवराणामिन्द्रो जिनवरेन्द्रः,प्रकृष्टपुण्यस्कन्धरूपतीर्थं करनामकर्मोदयात्तीर्धकर इत्यर्थः।
__ अनेन ज्ञानातिशयं पूजातिशयं चाह, ज्ञानातिशयमन्तरेण जिनेषु मध्ये उत्तम त्वस्य पूजातिशयमन्तरेणजिनवराणामपिमध्ये इन्द्रत्वस्यायोगात्, तंपुनः किंभूतमित्याह- त्रैलोक्यगुरुम् गृणाति यथावस्थितंप्रवचनार्थमिति गुरुः त्रैलोक्यस्य गुरुस्त्रैलोक्यगुरुः, तथाच भगवान्अधोलोकनिवासिभवनपतिदेवेभ्यस्तिर्यग्लोकनिवासिव्यन्तरनरपशुविद्याधरज्योतिष्केभ्य ऊर्ध्वलोकनिवासिवैमानिकदेवेभ्यश्च धर्म दिदेश, तम्, अनेन वागतिशयमाह।
एते चापायापगमातिशयादयश्चत्वारोऽप्यतिशया देहसौगन्ध्यादीनामतिशयानामुपलक्षणम्, तानन्तरेणषामसम्भवात्, ततश्चतुस्त्रिंशदतिशयोपेतं भगवन्तं महावीरं वन्दे इत्युक्तं

Page #11

८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- १/-1-19
द्रष्टव्यम् || आह- ननु ऋषभादीन् व्युदस्य किमर्थं भगवतो महावीरस्य वन्दनम् ?, उच्यते, वर्त्तमानतीर्थाधिपतित्वेनासन्नोपकारित्वात, तदेवासन्नोपकारित्वं दर्शयति
मू. (२)
वृ. अत्र प्रज्ञापनेति विशेष्यं शेषं सामानाधिकरण्येन वैय्यधिकरण्येन च विशेषणं, 'जिनवरेण' न्ति जिना:- सामान्यकेवलिनः तेषामपि वरः - उत्तमस्तीर्थकृत्त्वात् जिनवरस्तेन सामर्थ्यात् महावीरेण, अन्यस्य वर्त्तमानतीर्थाधिपतित्वाभावात्, इह छद्मस्थक्षीणमोहजिनापेक्षया सामान्यकेवलिनोऽपि जिनवरा उच्यन्ते ततस्तत्कल्पं मा ज्ञासीद्विनेयजन इति तीर्थकृत्त्वप्रतिपत्तये विशेषणान्तरमाह - 'भगवता' भगः समग्रैश्वर्यादिरूपः, उक्तं च-
119 11
"ऐश्वर्यस्य समग्रस्य, रूपस्य यशसः श्रियः ।
सुयरयणनिहाणं जिनवरेणं भवियजननिव्वुइकरेणं । उवदंसिया भगवया पत्रवणा सव्वभावाणं ।।
धर्मस्याथ प्रयत्नस्य, षण्णां भग इतीङ्गना ॥"
भगोऽस्याऽस्तीति भगवान्, अतिशायने वतुप्रत्ययः, अतिशायी च भगो वर्द्धमानस्वामिनः शेषप्राणिगणापेक्षया, त्रैलोक्याधिपतित्वात् तेन भगवता, परमार्हन्त्यमहिमोपेतेनेत्यर्थः, पुनः कथंभूतेनेत्याह-‘भव्यजननिर्वृतिकरेण' भव्यः -- तथाविधानादिपारिणामिकभावात् सिद्धिगमनयोग्यः स चासौ जनश्च भव्यजनः निर्वृतिः-निर्वाणं सकलकर्ममलापगमनेन स्वस्वरूपलाभतः परमं स्वास्थ्यं तद्धेतुः सम्यग्दर्शनाद्यपि कारणे कार्योपचारात् निर्वृतिस्तत्करणशीलो निर्वृतिकरः भव्यजनस्य निर्वृतिकरो भव्यजननिर्वृतिकरस्तेन,
आह-भव्यग्रहणमभव्यव्यवच्छेदार्थमन्यथा तस्य नैरर्थक्यप्रसङ्गात्, तत इदमापतितंभव्यानामेव सम्यग्दर्शनादिकं करोति नाभव्यानाम्, न चैतदुपपन्नम्, भगवतो वीतरागत्वेन पक्षपातासम्भवात्, नैतत्सारम्, सम्यकवस्तुतत्त्वापारिज्ञानात्, भगवान् हि सवितेव प्रकाशमविशेषेण प्रवचनार्थमातनोति, केवलमभव्यानां तथास्वाभाव्यादेव तामसखगकुलानामिव सूर्यप्रकाशो न प्रवचनार्थ उपदिश्यमानोऽपि उपकाराया प्रभवति, तथा चाह वादिमुख्यः
।। १ ।।“सद्धर्म्मबीजवपनानधकौशलस्य, यल्लोकबान्धव ! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेषु हि तामसेषु, सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ॥"
ततो भव्यानामेव भगवद्वचनादुपकारो जायते इति भव्यजननिर्वृतिकरेणेत्युक्तम् । किमित्याह-‘उवदंसिय'त्ति उप-सामीप्येन यथा श्रोतॄणां झटिति यथाऽवस्थितवस्तुतत्त्वावबोधो भवति तथा, स्फुटवचनैरित्यर्थः, दर्शिता - श्रवणगोचरं नीता, उपदिष्टा इत्यर्थः, काऽसौ ? - 'प्रज्ञापना' प्रज्ञाप्यन्ते - प्ररूप्यन्ते जीवादयो भावा अनया शब्दासंहत्या इति प्रज्ञापना, किंविशिष्टेत्यत आह- 'श्रुतरत्ननिधानम्' इह रत्नानि द्विविधानि भवन्ति, तद्यथा - द्रव्यरत्नानि भावरत्नानि (च), तत्र द्रव्यरत्नानि वैडूर्यमरकतेन्द्रनीलादीनि, भावरत्नानि श्रुतव्रतादीनि, तत्र द्रव्यरत्नानि न तात्त्विकानीति भावरलैरिहाधिकारः, तत एवं समासः - श्रुतान्येव रत्नानि श्रुतरत्नानि न तु श्रुतानि च रत्नानि च, नापि श्रुतानि रत्नानीवेति, कुत इति चेत् ?, उच्यते, प्रथमपक्षे श्रुतव्यतिरिक्तैर्द्रव्यरत्नैरिहाधिकाराभावात्, द्वितीयपक्षे तु श्रुतानामेव तात्त्विकरत्नत्वात्, शेषरलैरुपमाया अयोगात्, निधानमिव निधानं श्रुतरत्नानां निधानं श्रुतरत्ननिधानं, केषां प्रज्ञापनेत्यत

Page #12

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारआह- 'सर्वभावानाम्' सर्वे च ते भावाश्च सर्वमावा:-जीवाजीवाश्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षाः, तथाहि-अस्यां प्रज्ञापनाया षट्त्रिशत्पदानि तत्र
-प्रज्ञापना बहुवक्तव्यविशेषचरमपरिणामसञ्जभेषुपञ्चसु पदेषुजीवाजीवानांप्रज्ञापना प्रयोगपदे क्रियापदेचाश्रवस्य कायवाङ्गमनःकर्मयोगः (स) आश्रवः' इति वचनात्, कर्मप्रकृतिपदे वन्धस्य समुद्घातपदे केवलिसमुद्घातप्ररूपणायां संवरनिर्जराभोक्षाणांत्रयाणां, शेषेषुतुस्थानादिषु पदेषु क्वचित्कस्यचिदिति, अथवा 'सर्वभावाना मिति द्रव्यक्षेत्रकालभावानाम्, एतद्वयतिरेकेणान्यस्य प्रज्ञापनीयस्याभावात्,
तत्र प्रज्ञापनापदे जीवाजीवद्रव्याणां प्रज्ञापना स्थानपदे जीवाधारस्य क्षेत्रस्य स्थितिपदे नारकादिस्थितिनिरूपणात् कालस्य शेषपदेषु सङ्ख्याज्ञानादिपर्यायव्युत्क्रान्त्युच्छ्वासादीनां भावानामिति । अस्याश्च गाथाया 'अज्झयणमिणं चित्त' मित्यनया गाथया सहाभिसम्बन्धः।।
केवलं येनेयं सत्त्वानुग्रहाय श्रुतसागारादुद्धता असावप्यासन्नतरोपकारित्वादस्मद्विधानां नमस्काराई इति तन्नमस्कारविषयमिदमपान्तराल एवान्यकर्तृक गाथाद्वयम्मू. (३) वायगवरवंसाओ तेवीसइमेण धीरपुरिसेणं।
दुद्धरधरेण मुनिना पुव्वसुयसमिद्धबुद्धीण ।। (प्र०) वृ.वाचकाः-पूर्वविदः वाचकाश्चतेवराश्च वाचकवरा:-वाचकप्रधानाः तेषां वंशः-प्रवाहो वांचकवरवंशः तस्मिन्, सूत्रे च पञ्चमीनिर्देशः प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि सर्वासु विभक्तिष्वपि सर्वा विभक्तयो यथायोगं प्रवर्तन्ते, तथा चाह पाणिनिःस्वप्राकृतव्याकरणे-'व्यत्ययोऽप्यासा' मिति, त्रयोविंशतितमेन तथा च सुधर्मस्वामिन आरभ्यभगवानार्यश्यास्त्रयोविंशतिताएव, किंभूतेन ?-धीरपुरुषेण धी:-बुद्धिस्तया राजते इति धीरः धीरश्चासौ पुरुषश्च धीरपुरुषस्तेन, तथा दुर्द्धराणि प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि पञ्च महाव्रतानि धारयतीति दुर्द्धरधरस्तेन,
तथा मन्यते जगतस्त्रिकालावयामिति मुनिस्तेन, विशिष्टसंवित्समन्वितेनेत्यर्थः, पुनः कथंभूतेनेत्याह-'पूर्वश्रुतसमृद्धबुद्धिना' पूर्वाणिचतत् श्रुतंच पूर्वश्रुतं तेन समृद्धा-वृद्धिमुपगता बुद्धिर्यस्य स पूर्वश्रुतसमृद्धबुद्धिस्तेन, आह-यो वाचकवरवंशान्तर्गतः सपूर्वश्रुतसम्बद्धबुद्धिरेव भवति, ततः किमनेन विशेषणेन?, सत्यमेतत्, किन्तु पूर्वविदोऽपि षट्स्थानपतिता भवन्ति, तथा च चतुर्दशपूर्वविदामपि मतिमधिकृत्य षट्स्थानकं वक्ष्यति, तत आधिक्यप्रदर्शनार्थमिदं विशेषणमित्यदोषः, समिद्धबुद्धीणे त्यत्रणाशब्दस्य हऋस्वत्वं शिशब्दस्य च दीर्घताऽऽर्षत्वात्, मू. (४) सुयसागरा विणेऊण जेण सुयरयणमुत्तमं दिन्नं ।
सीसगणस्स भगवओ तस्स नमो अज्जसामस्स ।। (प्र०) वृ.तथा श्रुतमनर्वाक्पारत्वात् सुभाषितरलयुक्तत्वाच्च सागर इव श्रुतसागरः व्याघ्रादिभिर्गणैस्तद्गुणानुक्ताविति' समासः, तस्मात् 'विणेऊणन्ति' देशीवचनमेतत्, साम्प्रतकालीनपुरुषयोग्यंवीनयित्वेत्यर्थः, येनेदंप्रज्ञापनारूपंश्रुतरत्नमुत्तमं प्रधान, प्राधान्यंचन शेषश्रुतरलापेक्षया, किन्तुस्वरूपतः, दत्तं शिष्यगणायतस्मै, भगवते ज्ञानेश्वर्यधर्मादिमते आरात्सर्वहेयधर्मेभ्यो यातः-प्राप्तो गुणैरित्यार्यः स चासौ श्यमाश्च आर्यश्यामः तस्मै, सूत्रे च षष्ठी चतुथ्यर्थे द्रष्टव्या, छठिविभत्तीए मन्नइ चउत्थी' इति वचनात् ॥अधुनोक्तसम्बन्धैवेयं गाथा

Page #13

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-91-1-14
मू. (५) अज्झयणमिणं चित्तं सुपरयणं दिविवायणीसंदं।
जह वन्नियं भगवया अहमवितह वनइस्सामि ।। कृ.अध्ययनमिदं-प्रज्ञापनाख्यम्, ननुयदीदमध्ययनं कमित्यस्यादावनुयोगादिद्वारोपन्यासो न क्रियते?, उच्यते, नायंनियमोयदवश्यमध्ययनादावुपक्रमाथुपन्यासः क्रियतेइति, अनियमोऽपि कुतोऽवसीयते? इतिचेत्, उच्यते, नन्द्यध्ययनादिपदर्शनात, तथाचित्रार्थाधिकारयुक्तत्वाचित्रम्, श्रुतमेवरलं श्रुतरत्नं दृष्टिवादस्य-द्वादशाङ्गस्यनिष्यन्दइव दृष्टिवादनिष्पन्दः, सूत्रेनपुंसकतानिर्देशः प्राकृतत्वात्, यथा वर्णितं भगवता-श्रीमन्महावीरवर्धमानस्वामिनाइन्द्रभूमिप्रभृतीनामध्ययनार्थस्य वर्णितत्वात् अध्ययनं वर्णितमित्युक्तम्, अहमपि तथा वर्णयिष्यामि।।।
आह-कथमस्य छद्मस्थस्य तथा वर्णयितुं शक्तिः?, नैष दोषः, सामान्येनाभिधेयपदार्थवर्णमात्रमधिकृत्यैवमभिधानात्, तथा चाहमपि तथा वर्णयिष्यामीति किमुक्तं भवति ? - तदनुसारेण वर्णयिष्यामि, नस्वमनीषिकयेति। अस्यांच प्रज्ञापनायां षट्त्रिंशत् पदानि भवन्ति, पदं प्रकरणमर्थाधिकार इति पर्यायः, तानि च पदान्यमूनिमू. (६) पनवणा ठाणाई बहवत्तव्वं ठिई विसेसा य ।
वक्ती ऊसासो सन्ना जोणी य चरिमाइं। वृ.तत्र प्रथमंपदंप्रज्ञापनाविषयं प्रश्नमधिकृत्य प्रवृत्तत्वात्प्रापना १ एवंद्वितीयंस्थानानि २ तृतीयं बहुवक्तव्यम् ३ चतुर्थं स्थितिः ४ पञ्चमं विशेषाख्यं ५ षष्ठं व्युत्क्रान्तिः, व्युत्क्रान्तिलक्षणाधिकारयुक्तत्वात ६ सप्तममुच्छ्वासः७ अष्टमं संज्ञा ७ नवमं योनिः ९ दशमं चरमाणि चरमाणीति प्रश्नमुद्दिश्य प्रवृत्तत्वात् १० । मू. (७) भासा सरीर परिणाम कसाए इन्दिए पओगे य।
लेसा कायठिई या सम्मते अंतकिरिया य॥ वृ. एकादशं भाषा ११ द्वादशं शरीरं १२ त्रयोदशं परिणामः १३ चतुर्दशं कषायं १४ पञ्चदशमिन्द्रियं १५ षोडशं प्रयोगः १६ सप्तदशं लेश्या १७ अष्टादशं कायस्थितिः १८ एकोनविंशतितमं सम्यकत्वम् १९ विंशतितममन्तक्रिया २०। मू. (८) ओगाहणसण्ठाणा किरिया कम्मे इयावरे ।
बन्धए वेदे ए वेदस्स बन्धए वेयवेयए। वृ. एकविंशतितममवगाहनास्थानं २१ द्वाविंशतितमं क्रिया २२ त्रयोविंशतितमं कर्म २३ चतुर्विंशतितमं कर्मणो बन्धकः, तस्मिन् हि यथाजीवः कर्मणो बन्धको भवति तथा प्ररूप्यते इति तत्तथानाम २४ एवं पञ्चविंशतितमं कर्मवेदकः २५ षड्विंशतितमं वेदस्य बन्धक इति, वेदयते अनुभवतीति वेदस्तस्य बन्धएव बन्धकः, किमुक्तं भवति?-कतिप्रकृतीर्वेदयमानस्य कतिग्रकृ.तीनां बन्धो भवतीति तत्र निरूप्यते ततस्तद्वेदस्य बन्ध इति नाम २६ एवं कां प्रकृति वेदयमानः कति प्रकृतीर्वेदयति इत्यर्थप्रतिपादकं वेदवेदको नाम सप्तविंशतितमम् २७ । मू. (९) आहारे उवओगे पावणया सन्नि सञ्जमे चेव ।
ओही पवियारण वेदना य तत्तो समुग्घाए। वृ. अष्टाविंशतितममाहारप्रतिपादकत्वादाहारः २८ एवमेकोनत्रिंशत्तममुपयोगः २९

Page #14

पदं-१, उद्देशकः--,
द्वारं
त्रिंशत्तमं 'पासणय'त्ति दर्शनता ३० एकत्रिंशत्तमं संज्ञा ३१ द्वात्रिंशत्तमं संयमः ३२ त्रयस्त्रिंशत्तमभवधिः ३३ चतुस्त्रिंशत्तमं प्रविचारणा ३४ पञ्चत्रिंशत्तमं वेदना ३५ षट्त्रिंशत्तमं समुद्घातः ३६ ॥ तदेवमुपन्यस्तानि पदानि ।।
११
साम्प्रतं यथाक्रमं पदगतानि सूत्राणि वक्तव्यानि तत्र प्रथमपदगतमिदमादिसूत्रम्( अथ प्रथम- प्रज्ञापना पदं आरभ्यते)
मू. (१०) से किं तं पद्मवणा?, पत्रवणा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा--जीवपन्नवणा य अजीव
पन्त्रवणाय ।।
वृ. अथास्य सूत्रस्य कः प्रस्तावः ?, उच्यते, प्रश्नसूत्रमिदम्, एतच्चादादुपन्यस्तमिदं ज्ञापयति- पृच्छतो मध्यस्थवुद्धिमतोऽर्थिनो भगवर्हदुपदिष्टतत्त्वप्ररूपणा कार्या, न शेषस्य, तथ चोक्तम्- 'मध्यस्थो बुद्धिमानर्थी, श्रोता पात्रमिति स्मृतः, तत्र सेशब्दो मागधदेशीप्रसिद्धी निपातः तत्रशब्दार्थे, अथवा अथशब्दार्थे, स च वाक्योपन्यासार्थः, किमिति परप्रश्ने, 'तं'ति तावदिति द्रष्टव्यम्, तच्च क्रमोद्दयोतने, तत एष समुदायार्थः- तिष्ठन्तु स्थानादीनि पदानि प्रष्टव्यानि, वाचः क्रमवर्त्तित्वात् प्रज्ञापनाऽनन्तरं च तेषामुपन्यस्तत्वात्,
तत्रैतावदेव तावत् पृच्छामि किं प्रज्ञापनंति, ? अथवा प्राकृतशैल्या 'अभिधेयवल्लिङ्गवचनानि योजनीयानि' इति न्यायादेवं द्रष्टव्यम्, तत्र का तावत् प्रज्ञापनेति ?, एवं सामान्येन केनचित्प्रश् कृते सति भगवान् गुरुः शिष्यवचनानुरोधेनादरार्थं किञ्चित् शिष्योक्तं प्रत्युच्चार्याह- 'पन्नवण दुबिहा पत्रत्ता' इति, अनेन चागृहीतशिष्याभिधानेन निर्वचनसूत्रेणैतदाचष्टे - न सर्वमेव सूत्र गणधरप्रश्नतीधंकर निर्वचनरूपम्, किन्तु किञ्चिदन्यथाऽपि, बाहुल्येन तु तथारूपम्,
यत उक्तम्- 'अत्थं भासइ अरिहा सुत्तं गंधन्ति गणहरा निउण' मित्यादि, तत्र प्रज्ञापनेति पूर्ववत्, 'द्विविधा' द्विप्रकारा 'प्रज्ञप्ता' प्ररूपिता, यदा तीर्थकरा एव निर्वक्तारस्तदाऽयमर्थोऽ वसेयः-अन्यैरपितीर्थकरैः, यदा पुनरन्यः कश्चिदाचार्यस्तन्मतानुसारी तदा तीर्थकरगणधरैरिति द्वैविध्यमेवोपदर्शयति- 'तंजहा जीवपन्नवणा य अजीवपन्नवणा य'
'तद्यथे’ति वक्ष्यमाणभेदकथनप्रकाशनार्थः, जीवन्तिप्राणान् धारयन्तीति जीवाः, प्राणाश्च द्विधा - द्रव्यप्राणा भावप्राणाश्च तत्र द्रव्यप्राणा इन्द्रियादयो भावप्राणा ज्ञानादीनि, द्रव्यप्राणैरपि प्राणिनः संसारसमापन्ना नारकादयः, केवलभावप्राणैः प्राणिनो व्यपगतसमस्तकर्मसङ्गाः सिद्धाः, जीवानां प्रज्ञापना जीवप्रज्ञापना, न जीवा अजीवा - जीवविपरीतस्वरूपाः, ते च धर्माधर्माकाशपुद्गलास्तिकायाद्धासमयरूपास्तेषां प्रज्ञापना अजीवप्रज्ञापना, चकारौ द्वयोरपि प्राधान्यख्यापनार्थी, न खल्विहान्यतरस्याः प्रज्ञापनायाः गुणभावः, एवं सर्वत्राप्यक्षरगमनिका कार्या ॥
तदेवं सामान्येन प्रज्ञापनाद्वयमुपन्यस्य सम्प्रति विशेषस्वरूपावगमार्थमादावल्पवक्तव्यत्वादजीवप्रज्ञापनां प्रतिपिपादयिषुस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह-
भू. (११) से किं तं अजीवपन्नवणा?, अजीवपन्त्रवणा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- रुविअजीवपत्रवणाय अरूविअजीवपत्रवणाय ।
वृ. अथ किं तत् अजीवप्रज्ञापनेति ?, अथवा का साऽजीवप्रज्ञापना ?, सूरिराह-'अजीवपत्रवणा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा' इत्यादि, अजीवप्रज्ञापना द्विविधाप्रज्ञप्ता, तद्यथा-रूप्यजीव प्रज्ञापना

Page #15

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1११
च अरूप्यजीवप्रज्ञापना च, रूपमेषामस्तीति रूपिणः, रूपग्रहणं गन्धादीनामुपलक्षणम्, तद्वयतिरिकेण तस्यासम्भवात, तथाहि-प्रतिपरमाणु रूपरसगन्धस्पर्शाः, उक्तं च-'
'कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एकरसगन्धवर्णो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गथ" तस्मादव्यतिरेकः परस्परंरूपादीनामिति, अथवा रूपं नाम-स्पर्शरूपादिसम्मूर्च्छनात्मिका मूर्तिस्तदेषामस्तीतिरूपिणाः, रूपिणश्चतेऽजीवाश्च रूप्यजीवाः तेषां प्रज्ञापना रूप्यजीवप्रज्ञापना, पुद्गलस्वरूपाजीवप्रज्ञापनेतियावत्, पुद्गलानामेव रूपादिमत्त्वात्, रूपिव्यतिरेकेणारूपिणो धर्मास्तिकायादयस्ते च तेऽजीवाश्चारूप्यजीवाः तेषां प्रज्ञापना अरूप्यजीवप्रज्ञापना, चशब्दो प्राग्वत् ।। तत्राल्पवक्तव्यत्वात् प्रथमतोऽरूप्यजीवप्रज्ञापनां चिकीर्षुरिदमाह
मू. (१२) से किं तं अरुविअजीवपन्नवणा?, अरुविअजीवपन्नवणा दसविहा पन्नत्ता, तंजहा-धम्मत्थिकाए धम्मस्थिकायस्स देसे धम्मस्थिकायस्स पदेसा अधम्मत्थिकाए अधम्मस्थिकायस्स देसे अधम्मथिकायस्स पदेसा आगासस्थिकाए आगासस्थिकायस्सदेसे आगासस्थिकायस्स पदेसा अद्धासमए १०, सेत्तं अरूविअजीवपन्नवणा ||
वृ. सेशब्दोऽथशब्दार्थः, अथ का सा अलप्यजीवप्रज्ञापना?, सूरिराह-अरूप्यजीवप्रज्ञापना 'दशविधा' दशप्रकाराप्रज्ञप्ता, अरूप्यजीवानांदशविधत्वात्तप्ररूपणाऽपि दशविधोक्ता, तदेव दशविधत्वं दर्शयति-तंजहे त्यादि, तद्यथेतिवक्ष्यमाणभेदकथनोहयोतनारअथः, तद्दशविधत्वम्, यदिवा 'तदि' त्यव्ययं सर्वलिङ्गवचनेषु सा दशविधाऽरूप्यजीवप्रज्ञापना यथा भवति तथा दयते- 'धम्मस्टिकाए'त्ति जीवानां पुद्गलानां च स्वभावत एव गतिपरिणामपरिणतानां तत्स्वभाव-धरणात्-तत्स्वभावपोषणाद्धर्मः अस्तयश्चेहप्रदेशास्तेषां कायः-सद्धातः, 'गणकाए य निकाए खन्धे वग्गे तहेव रासी य' इतिवचनात्, अस्तिकायः प्रदेशसङ्घात इत्यर्थः, धर्मश्चासौ अस्तिकायश्च धर्मास्तिकायः, अनेन च सकलमेव धर्मास्तिकायरूपमवयविद्रव्यमाह, अवयवी च नामावयवानां तथारूपसङ्घातपरिणामविशेष एव, न पुनरवयवद्रव्येभ्यः पृथगर्थान्तरं द्रव्यम्, तथाऽनुपलम्भात्, तन्तव एव हि आतानवितानरूपसङ्घातपरिणामविशेषमापन्ना लोके पटव्यपदेशभाज उपलभ्यन्ते, न तदतिरिक्तं पटाख्यं नाम, उक्तं चान्यैरपि-- ॥१॥ "तन्त्वादिव्यतिरेकेण, न पटाद्युपलम्भनम् ।
तन्त्वादयो विशिष्टा हि, पटादिव्यपदेशिनः।।" कृतं प्रसङ्गेन, अन्यत्र चिन्तित्वादेतद्वादस्य, तथा 'धर्मास्तिकायस्य देश' इति तस्यैव धर्मास्तिकायस्य बुद्धिविकल्पितोद्यादिप्रदेशात्मको विभागः, 'धममस्थिकायस्स पदेसा' इतिप्रकृष्टा देशाःप्रदेशाः-निर्विभागा भागा इति भावः, तेचासङ्घयेयाः, लोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् तेषाम्, अतएवबहुवचनम्, धर्मास्तिकायप्रतिपक्षभूतोऽधर्मास्तिकायः, किमुक्तंभवति?-जीवपुद्गलानां स्थितिपरिणामपरिणतानांतत्परिणामोपष्टम्मकोऽमूर्तोऽसंख्यातप्रदेशसंघातात्मकोऽधर्मास्तिकायः 'अधर्मास्तिकायस्य देश' इत्यादि पूर्ववत् ।
तथा 'आङिति मर्यादया स्वस्वभावापरित्यागरूपया काशन्ते-स्वरूपेण प्रतिभासन्ते अस्मिन् व्यवस्थिताः पदार्थाइत्याकाशम्, यदा त्वभिविधावाङ्तदा आङि'तिसर्वभावाभिव्याप्तया काशते इत्याकाशम्, अस्तयः-प्रदेशास्तेषां कायोऽस्तिकायः आकाशं च तदस्तिकायश्चा

Page #16

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारंकाशास्तिकायः, 'आकाशस्तिकायस्य देश'; इत्यादि पूर्ववत्, नवरं प्रदेशा अनन्ता द्रष्टव्याः, अलोकस्यानन्तत्वात् । 'अद्धेति' कालस्याख्या, अद्धाचासौ समयश्चाद्धासमयः, अथवाऽद्धायाः समयो निर्विभागो भागः,अयं च एक एव वर्तमानः परमार्थः सन्, नातीता नानागताः समयाः, तेषां यथाक्रमं विनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्त्वात, ततः कायत्वाभाव इति देशप्रदेशकल्पनाविरहः, आवलिकादयस्तु पूर्वसमयनिरोधेनैवोत्तरसमयसद्भाव इति ततः समुदयसमित्याधसम्भवेन व्यवहारार्थमेव कल्पिता इति द्रष्टव्यम् ।
तथा अमीषामित्थं क्रमोपन्यासे किं प्रयोजनम् ?, उच्यते, इह धर्मास्तिकाय इति पदं मङ्गलभूतम्, आदौ धर्मशब्दान्वितत्वात्, पदार्थप्ररूपणा च सम्प्रति प्रथमत उत्क्षिप्ता वर्तते, ततो मङ्गलार्थमादी धर्मास्तिकायस्योपादानम्, धर्मास्तिकायप्रतिपक्षभूतश्चाधर्मास्तिकाय इति तदनन्तरमधर्मास्तिकायस्य, द्वयोरपिचानयोराधारभूतमाकाशमितितदनन्तरमाकाशास्तिकायस्य,
ततः पुनरजीवसाधादद्धासमयस्य,अथवेहधर्माधर्मास्तिकायौ विभून भवतः, तद्विभुत्वे तत्सामर्थ्यतो जीवपुद्गलानामस्खलितप्रचारप्रवृत्ती लोकालोकव्यवस्थाऽनुपपत्तेः, अस्ति च लोकालोकव्यवस्था, तत्र तत्र प्रदेशे सूत्रे साक्षाद्दर्शनात, ततो यावति क्षेत्रेऽवगाढौ तावप्रमाणो लोकः शेषस्त्वलोक इति सिद्धम्, उक्तं च॥१॥ “धर्माधर्मविभुत्वात् सर्वत्र च दीवपुद्गलविचारात्।
नालोकः कश्चित्स्यान्न च सम्मतमेतदार्याणाम् ।। ॥२॥ तस्माद्धर्माधर्माववगाढी व्याप्य लोकखं सर्वम् ।
___ एवं हि परिच्छिन्नः सिध्यति लोकस्तदविभुत्वात् ॥" ततः एवं लोकालोकव्यवस्थाहेतू धर्माधर्मास्तिकावावित्यनयोरादावुपादानम्, तत्रापि माङ्गलिकत्वात् प्रथमतो धर्मास्तिकायस्य, तत्प्रतिपक्षत्वात् ततोऽधर्मास्तिकाकस्य, ततो लोकालोकव्यापित्वादाकाशास्तिकायस्य, तदनन्तरं लोके समयासमयक्षेत्रव्यवस्थाकारित्वादद्धासमयस्य, स्वमागमानुसारेणान्यदपियुक्तयनुपाति वक्तव्यम्, इत्यलं प्रसङ्गेन !
प्रकृतोपसंहारमाह-'सेतंअरूविअजीवपन्नणा' सैषाअरूप्यजीवप्रज्ञापना ।पुनराह विनेयः
मू. (१३) से किं तं रूविअजीवपन्नवणा?, रूविअजीवपन्नवणा चउब्विहा पनत्ता, तंजहा-खंधा खंधदेसा खंधपएसा परमाणुपोगला, ते समासओ पंचविहा पन्नत्ता, तंजहा-वण्णपरिणया गंधपरिणया रसपरिणया फासपरिणया संठाणपरिणया।
वृ.अथ का सा रूप्यजीवप्रज्ञापना?, सूरिराह-रूप्यजीवप्रज्ञापना चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-'स्कन्धाः स्कन्दन्ति शुकन्तिधीयन्तेच-पुष्यन्तेपुद्गलानांविचटनेन चटनेनचेति स्कन्धाः, 'पृषोदरादय' इति रूपनिष्पत्तिः,अत्र बहुवदनंपुद्गलस्कन्धानामानन्त्यक्यापनार्थम्, नचानन्त्यमनुपपन्नम्, आगमेऽमधानात्, तथा च वक्ष्यति
'दव्वओणंपुग्गलथिकाए'इत्यादि, स्कन्धदेशाः' स्कन्धानामेवस्कन्धत्वपरिणाममजहतो बुद्धिपरिकल्पिता दयादिप्रदेशात्मका दिभागाः, अत्रापिबहुवचनमनन्तानन्तप्रादेशिकेषुतथाविधेषु स्कन्धेषु देशानन्तत्वसम्भावनारअथम्, स्कन्धानांस्कन्धत्वपरिणामपरिणतानांबुद्धिपरिकल्पिताः प्रकृष्टा देशा निर्विभागाभागाः परमाणव इत्यर्थः स्कन्धप्रदेशाः, अत्रापि बहुवचनं प्रदेशानन्तत्व

Page #17

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-/-/१३
सम्भावनार्थम्, ‘परमाणुपुद्गला इति' परमाश्च तेऽणवञ्च परमाणवो निर्विभागद्रव्यरूपाः ते च ते पुद्गलाश्च परमाणुपुद्गलाः, स्कन्धत्वपरिणामरहिताः केवलाः परमाणव इत्यर्थः ।
'ते समासओ' इत्यादि, ते स्कन्धाध्यो यथासम्भवं 'समासतः' सङ्क्षेपेण पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- 'वर्णपरिणताः ' वर्णतः परिणताः, वर्णपरिणामभाजइत्यर्थः, एवं गन्धपरिणता रसपरिणताः स्पर्शपरिणताः संस्थानपरिणताः परिणता इत्यतीतकालनिर्देशो वर्त्तमानातगतकालोपलक्षणं, वर्त्तमानानागतत्वमन्तरेणातीतत्वस्यासम्भवात्, तथाहि - यो वर्तमानत्वमतिक्रान्तः सोऽतीतोहवति, वर्त्तमानत्वं च सोऽनुभवति योऽनागतत्वमतिक्रान्तवान्, उक्तं च
119 11
“भवति स नामातीतो यः प्राप्तो नाम वर्त्तमानत्वम् । एष्यंश्च नाम स भवति यः प्राप्स्यति वर्त्तमानत्वम् ॥”
ततो वर्णपरिणता इति वर्णरूपतया परिणताः परिणमन्ति परिणमिष्यन्तीति द्रष्टव्यम्, एवं गन्धरसपरिणता इत्याद्यपि परिभावनीयम् ।
मू. (१३ - वर्तते) जे वण्णपरिणया ते पंचविहा पश्नत्ता, तंजहा - कालवण्णपरिणया नीलवण्णप० लोहियवण्णप० हालिद्दवण्णप० सुकिल्लवण्णपरिणया, जे गंधपरिणता ते दुविहा पं० तं०- सुब्भिगंधपरिणता य दुब्भिगंधपरिणता य, जे रसपरिणता ते पंचविहा पं० तं० - तित्तपरिणता कडुयरसपरिणता कसायरसपरिणया अंबिलरसपरिणता महुरसपरिणया, जे फासपरिणता ते अट्ठविहा पं० तं०- कक्खडफासपरिणया मउयफासपरिणया गुरुय फासपरिणता लहुयफासपरिणया सीयफासपरिणया उसिणफासपरिणया निद्धफासपरिणया लुक्खफासपरिणया,
जे सण्ठाणपरिणया ते पंचविहा पं० तं०- परिमंडलसंठाणपरिणया वट्टसंठाणपरि० तंससंठाणप० चउरंससं० प० आयतसंठाणपरिणया ।
. ये वर्णपरिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - कृष्णवर्णपरिणताः कज्जलादिवत्, नीलवर्णपरिणता नील्यादिवत्, लोहितवर्णपरिणता हिङ्गुलकादिवत्, हारिद्रवर्णपरिणता हरिद्रादिवत्, शुक्लवर्णपरिणताः शङ्खादिवत् ।
ये गन्धपरिणतास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सुरभिगन्धपरिणताश्च दुरभिगन्धपरिणताश्च, चशब्दी परिणामभवनं प्रति विशेषाभावख्यापनार्थी, तथाहि - यथा कथञ्चिदवस्थिताः सामग्रीवशतः सुरभिगन्धपरिणामं भजन्ते तथा कथञ्चिदवस्थिता एव सामग्रीवशतो दुरभिगन्धपरिणाममपीति, सुरभिगन्धपरिणताश्च यथा श्रीखण्डादयः, दुरभिगन्धपरिणता लसुनादिवत् । ये रसपरिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- तिक्तरसपरिणताः कोशातक्यादिवत्, कटुकरसपरिणताः सुण्ठ्यादिवत्, कषायरसपरिणता अपक्ककपित्थादिवत् अम्लरसपरिणता अम्लवेतसादिवत्, मधुररसपरिणताः शर्करादिवत् । ये स्पर्शपरिणतास्तेऽष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- कर्कशस्पर्शपरिणताः पाषाणादिवत्, मृदुस्पर्शपरिणता हंसरुतादिवत्, गुरुकस्पर्शपरिणताः वज्रादिवत्, लघुकस्पर्श० अर्कतूला दिवत्, शीतस्पर्शपरिणता मृणालादिवत्, उष्णस्पर्श० वह्ययादिवत्, स्निग्धस्पर्शपरिणता घृतादिवत्, रूक्षस्पर्शपरिणता भस्मादिवत् ।
ये संस्थान परिणतास्ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - परिमण्डलसंस्थानपरिणता वलयवत्,

१४

Page #18

पद-१, उद्देशकः-, द्वारवृत्तसंस्थानपरिणताः कुलालचक्रादिवत्, त्र्यम्नसंस्थानपरिणताःशृङ्गाटकादिवत्, चतुरनसंस्थानपरिणताः कुम्भिकादिवत्, आयतसंस्थानपरिणता दण्दादिवत्, एतानि च परिमण्डलादीनि संस्थानानिधनप्रतरभेदेन द्विविधानि भवन्ति, पुनः परिमण्डलमपहायशेषाणिओजःप्रदेशजनितानि युग्मप्रदेशजनितानीति द्विधा, तत्रोत्कृष्टं परिमण्डलादि सर्वमनन्ताणुनिष्पन्नमसङ्खयेयप्रदेशावगाढं चेति प्रतीतमेव, जघन्यं तु प्रतिनियतसङ्ख्येपरमाण्वात्मकम्, अतो नानिर्दिष्टं ज्ञातुं शक्यते इति विनेयजनानुग्रहाय तदुपदर्यते-तत्रौजःप्रदेशप्रतरवृत्तं पञ्चपरमाणुनिष्पन्न पञ्चाकाशप्रदेशावगाढं च, तद्यथा-एकः परमाणुमध्ये स्थाप्यते, चत्वारः क्रमेणपूर्वादिषुचतसृषु दिक्षु, युग्मप्रदेशप्रतरवृत्तं द्वादशपरमाण्वात्मकं द्वादशप्रदेशावगढं च, तत्र निरन्तरं चत्वारः परमाणवश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषु रुचकाकारेण व्यवस्थाप्यन्ते, ततस्तत्परिक्षेपेण शेषाअष्टौओजःप्रदेशंधनवृत्तं सप्तप्रदेशं सप्तप्रदेशावगाढं च, तच्चैवं-तत्रैव पञ्चप्रदेशे प्रतरवृत्ते मध्यस्थितस्य परमाणोरुपरिष्टादधस्ताच्च एकैकोऽणुरवस्थाप्यते, तत एवं सप्तप्रदेशंभवति युग्मग्रदेशं धनवृत्तं द्वात्रिंशप्रदेशं द्वात्रिंशप्रदेशावगाढं च, तच्चैवं-पूर्वोक्तद्वादशप्रदेशात्मकस्य प्रतरवृत्तस्योपरि द्वादश, तत उपरिष्टादधश्चान्ये चत्वारश्चत्वारः परमाणव इति
ओजः प्रदेशं प्रतरत्र्यनं त्रिप्रदेशं त्रिप्रदेशावगाढंच, तच्चैवं पूर्वतिर्यगणुद्वयं न्यस्यते, तत आद्यस्याध एकोऽणुः, स्थापना-युग्मप्रदेशं प्रतरत्र्यनं षट्परमाणुनिष्पन्नं षट्प्रदेशावगाढं च, तत्र तिर्यगनिरन्तरं त्रयः परमाणवः स्थाप्यन्ते, ततआधस्याद्य उपर्यधोभावेनाणुद्वयं द्वितीयस्याध एकोऽणुः, स्थापनाओजः-प्रदेशं धनत्र्यनं पञ्चत्रिंशत्परमाणुनिष्पन्नं पञ्चत्रिंशप्रदेशावगाढंच, तचैवं-तिर्यग निरन्तराः पञ्च परमाणवःस्थाप्यन्ते, तेषां चाधोऽधः क्रमेण तिर्यगेव चत्वारस्त्रयो द्वावेकश्चेति पञ्चदशात्मकः प्रतरोजातः, स्थापना-अस्यैवचप्रतरस्योपरि सर्वपक्तिश्वन्त्यान्त्यपरित्यागेन दश १०, तथैव तदुपर्युपरि षट्ब्रय एकश्चेति क्रमेणाणवः स्थाप्यन्ते, एते मीलिताः पञ्चत्रिंशद्भवन्ति युग्मनदेशं धनत्र्यनं चतुष्परमाणवात्मकं चतुष्प्रदेशावगाढंच प्रतरत्र्यनस्यैव त्रिप्रदेशात्मकस्य सम्बन्धिन एकस्याणोरुपर्येकोऽणुः स्थाप्यते, ततो मीलिताश्च त्वारो भवन्ति ।।
ओजःप्रदेशं प्रतरचतुरस्रं नवपरमाण्वात्मकं नवप्रदेशावगाढं च, तब तिर्यग् निरन्तरं त्रिप्रदेशास्तिनः पङ्कत्तयः स्थाप्यन्ते, स्थापनायुग्मप्रदेशंप्रतरचतुरनंचतुष्परमाण्वात्मकंचतुष्प्रदेशावगाढंच, तत्र तिर्यग द्विप्रदेशे द्वे पङ्कितस्थाप्येते, ओजःप्रदेशंधनचतुरनं सप्तविंशतिपरमाण्वात्मकं सप्तविंशतिप्रदेशावगाढं च, तत्र नवप्रदेशात्मकस्यैव पूर्वोक्तस्य प्रतरस्याध उपरि च नव नव प्रदेशाः स्थाप्यन्ते, ततः सप्तविंशतिप्रदेशात्मकमोजः प्रदेशंधनचतुरनं भवति अस्यैव युग्मप्रदेशं धनचतुरसमष्टपरमाण्वात्मकमटप्रदेशावगाढंच, तच्चैवं-चतुष्प्रदेशात्मकस्यपूर्वोक्तस्य प्रतरस्योपरि चत्वारोऽन्ये परमाणवः स्थाप्यन्ते ३।। ओजःप्रदेशं श्रेण्यायतं त्रिपरमाणु त्रिप्रदेशावगाढंच, तत्र तिर्यग् निरन्तरं त्रयः स्थाप्यन्ते युग्मप्रदेशं श्रेण्यायतं द्विपरमाणु द्विप्रदेशावगाढंच, तथैवाणुद्वयं स्थाप्यते ओजः-प्रदेशं प्रतरायतं पञ्चदशपरमाण्वात्मकं पञ्चदशप्रदेशावगाढं च, तत्र पञ्चप्रदेशाल्मिकास्तिमः पङ्तयस्तिर्यक् स्थाप्यन्ते, युग्मप्रदेशं प्रतरायतं षट्परमाण्वात्मकं षट्प्रदेशावगाढंच, तत्रत्रिप्रदेशंपङ्क्तिद्वयंस्थाप्यते, स्थापना-ओजःप्रदेशंधनायतंपञ्चचत्वारिंशत् परमाण्वात्मकंतावप्रदेशावगाढंच, तत्र पूर्वोक्तस्यैव प्रतरायतस्य पञ्चदशप्रदेशात्मकस्याध उपरि

Page #19

१६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १- १/-/-/१३
तथैव पञ्चदश परमाणवः - स्थाप्यन्ते युग्मप्रदेशं धनायतं द्वादशपरमाण्वात्मकं द्वादशप्रदेशावगाढं च, तत्र प्रागुक्तस्य षट्प्रदेशस्य प्रतरायतस्योपरि तथैव तावन्तः परमाणवः स्थाप्यन्ते ४ ॥
प्रतरपरिमण्डलं विंशतिपरमाण्वात्मकं विंशतिप्रदेशावगाढंच तचैवं प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु प्रत्येकं चत्वारश्चत्वारोऽणवः स्थाप्यन्ते, विदिक्षुच प्रत्येकमेकैकोऽणुः स्थाप्यते घनपरिमण्डलं चत्वारिंशत्प्रदेशावगाढं चत्वारिंशत्परमाण्वात्मकं च, तत्र तस्या एव विंशतेरुपरि तथैवान्या विंशतिरवस्थाप्यते ५॥ इत्थं चैषां प्ररूपणमितोऽपि न्यूनप्रदेशतायां यथोक्तसंस्थानाभावात्, एतत्सङ्गङ्ग्राहिकाश्चेमा उत्तराध्ययननिर्युक्तिगाथाः
119 11
॥ २ ॥
॥ ३ ॥
॥४॥
"परिमण्डले य वट्टे तंसे चउरंस आयए चेव । घनपयर पढमवज्रं ओजपएसे य जुम्मे य ॥ पंचगबारसगं खलु सत्तगबत्ती सगं च वट्टम्मि । तिय छक्क पणगतीसा चत्तारि य होति तसंम्मि ।। नव चैव तहा चउरो सत्तावीसा य अट्ठ चउरंसे । तिगदुगपन्नरसेव य छच्चेव य आयए होति ॥ पणयाला बारसगं तह चेव य आययम्मि संठाणे । वीसा चत्तालीसा परिमंडलए य संठाणे ॥" इत्यादि ॥ - सम्प्रत्येतेषामेव वर्णादीनां परस्परं संवेधमाह
सू. (१३- वर्तते) जे वण्णओ कालवण्णपरिणता ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणतावि दुब्भिगंध परिणतावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयावि महुररसपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयावि सीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणतावि वट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणायावि २०,
जेवन्नओनीलवण्णपरिणता ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणायावि दुब्भिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कइयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणतावि महुररसपरिणतावि फासओ कक्खडफासपरिणतावि मउयफासपरिणतावि गुरुयफासपरिणतावि लहुयफासपरिणतावि सीतफासपरिणतावि उसिणफासपरिणतावि निद्धफासपरिणतावि लुक्खफासपरिणतावि संठाणओ परिमंडलसण्ठाणपरिणतावि बट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणयावि २०,
जे वण्णओ लोहियवण्णपरिणया ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुब्भिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणतावि कड्यरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणयावि महुररसपरिणतावि फासओ कक्खडफासपरिणतावि मउयफासपरिणातावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणताचि सीतफासपरिणतावि उसिणफासपरिणतावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि संढाणओ परिमंडलसंठाणपरिणतावि वट्टसंठाणपरिणतावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणतावि २०,

Page #20

पद-१, उद्देशकः-, द्वार
१७ जेवण्णओ हालिद्दवण्णपरिणया ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुब्मिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणतावि मुहुररसपरिणयाविफासओकक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयाविगुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयावि सीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणतावि आयतसंठाणपरिणतावि २०,
जे वन्नओ सुकिल्लवण्णपरिणता ते गंधओ सुब्भिगंधपरिणतावि दुब्भिगंधपरिणतावि रसओ तित्तरसपरिणतावि कडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणतावि महुररसपरिणताविफासओकक्खडाफासपरिणताविगुरुयफासपरिणताविलहुयफासपरिणतावि सीयफासपरिणताविउसिणफासपरिणतावि निद्धफासपरिणताविलुक्खफासपरिणताविसंठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयाविवट्टसंठाणपरिणयावितंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २०, १००।
जे गंधओ सुब्भिगंधपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणयावि नीलवण्णपरिणयाविलोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणताविअंबिलरसपरिणतावि महुररसपरिणयावि फासओकक्खडफासपरिणताविमउयफासपरिणतावि गरुयफासपरिणताविलहुयफासपरिणतावि सीतफासपरणतावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि सणंठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंगणपरिणयाविआययसंठाणपरिणयावि २३, जे गंधओदुभिगंधपरिणयाते वण्णओ कालवण्णपरिणयावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयावि हारिद्दवण्णपरिणयावि सुक्किलवण्णपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयाविमहुररसपरिणयाविफासओ कक्खडफासपरिणयाविमउफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयाविसीयफासपरिणयाविउसिणफासप० निद्धफासप० लुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडल-संठाणपरिणयावि वट्टसंठाण तंससंठाणप० चउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि२६, ४६/
जे रसओ तित्तरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि गंधओ सुब्मिगंधपरिणयावि दुब्मिगंधपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणतावि गुरुयफासपरिणताविलहुयफासपरिणताविसीतफासपरिणताविउसिणफासपरिणताविनिद्धफासपरिणयाविलुक्खफासपरिणयाविसंठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयाविवसंठाण-परिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २०,
जेरसओकडुयरसपरिणतातेवण्णओकालवण्णपरिणयाविनीलवण्णपरिणयाविलोहियवण्णपरिणयावि हालिइवण्णपरिणयावि सुक्किालवण्णपरिणयाविगंधओ सुब्भिगन्धपरिणयावि [10] 21

Jahreelucardon International

Page #21

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१३ दुन्भिगंधपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयाविमउफासयपरिणयावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयावि सीतफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणयावि२०,
जे रसओ कसायरसपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणताविहालिद्दवण्णपरिणयाविसुकिल्लवण्णपरिणयाविगंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुन्भिगंधपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयाविसीतफासपरिणताविउसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणतावि वट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयाविर२०,
जे रसओ अंबिलरसपरिणया ते वण्णओ कालवण्णपरिणयावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयाविहालिद्दवण्णपरिणयावि सुक्किलवण्णपरिणयाविगंधओ सुन्मिगंधपरिणयावि दुब्भिगंधपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयावि वट्टसंठाणपरिणयावितंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २०,
जे रसओमहुररसपरिणयातेवण्णओकालवण्णपरिणयाविनीलवण्णपरिणयाविलोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि गंधओ सुब्भिगंधपरिणयाधि दुभिगंधपरिणयाविफासओकक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयाविगुरुयफासपरिणतावि लहुयफासपरिणताविसीतफासपरिणयाविउसिणफासपरिणयाविनिद्धफासपरिणयाविलुखफासरिणतावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणताविवट्टसंठाणपरिणतावितंससंठाणपरिणतावि घउरंससंठाणपरिणताविआययसंठाणपरिणयावि २०,१००1.
जेफासतो कक्खडफासपरिणताते वण्णओ कालवण्णपरिणताविनीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणतावि सुकिल्लवण्णपरिणतावि गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुब्भिगंधपरिणतावि रसओ तित्तरसपरिणतावि कडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणतावि महुररसपरिणतावि फासओ गुरुयफासपरिणतावि लहुयफासपरिणताविसीतफासपरिणताविउसिणफासपरिणतावि निद्धफासपरिणताविलुक्खफासपरिणताविसंठाणतो परिमंडलसंठाणपरिणतावि वसंठाणपरिणतावितंससंठाणपरिण-तावि घउरंससंठाणपरिणताविआयतसंठाणपरिणयावि २३,
जे फासओ मउयफासपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणतावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि गंधओ सुभिगंधपरिणताविदुभिगंधपरिणताविरसओतित्तरसपरिणताविकडुयरसपरिणताविकसायरसपरिणताविअंबिलरसपरिणताविमहुररसपरिणतावि फासओ गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयावि सीतफासपरिणयाविउसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणताविलुक्खफासपरिणयावि ठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि

Page #22

____१९
१९
पदं–१, उद्देशकः-, द्वारचउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २३,
जे फासओ गुरुयफासपरिणताते वण्णओ कालवण्णपरिणातावि नीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणताविहालिद्दवण्णपरिणतावि सुकिल्लवण्णपरिणताविगन्धओ सुभिगंधपरिणताविदुभिगंधपरिणताविरसओ तित्तरसपरिणताविकडुयरसपरिणताविकसायपसपरिणतावि अंबिलरसपरिणताविमहुररसपरिणताविफासओ कक्खडफासपरिणताविमउयासपरिणतावि सीयफासपरिणतावि उसिणफासपरिणतावि निद्धफासपपरिणतावि लुक्खफासपरिणतावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणतावि वसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २३,
जे फासओ लहुयफासपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणतावि सुकिल्लवण्णपरिणताविगंधओसुभिगंधपरिणयाविदुब्भिगंधपरिणयाविरसओ तित्तरसपरिणताविकडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिलपसपरिणताविमहुररसपरिणताविफासओकक्खडफासपरिणताविमउयफासपरिणयावि सीयफासपरिणयाविउसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणताविलुक्खफासपरिणतावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणताविवट्टसंठाणपरिणयावितंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आययसंठाणपरिणयावि २३,
जे फासओ सीयफासपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणयावि नीलवण्णपरियावि लोहियवण्णपरिणयाविहालिद्दवण्णपरिणतावि सुकिल्लवण्णपरिणयाविगंधओ सुन्भिगंधपरिणताविदुभिगंधपरिणताविरसओ तित्तरसपरिणयाविकडुपरसपरिणयावि कसायरसपरिणतावि अंबिलरसपरिणताविमहुररसपरिणताविफासओकक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणताविलहुयफासपरिणयाविनिद्धफासपरिणताविलुक्खफासपरिणयाविसंठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वट्टसंठाणपरिणयावितंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणयावि २३,
जे फासओ उसिणफासपरिणता तेवण्णओ कालवण्णपरिणयावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयाविहालिद्दवण्णपरिणयाविसुकिल्लवण्णपरिणयाविगंधओ सुब्मिगंधपरिणयाविदुभिगंधपरिणयाविरसओ तित्तरसपरिणयाविकडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयाविमहुररसपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयाविनिद्धफासपरिणयांविलुक्खफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयाविवट्टसंठाणपरिणयावितंससंठाणपरिणयाविचउरंससंठाणपरिणयावि आयतसंठाणपरिणताबि २३,
जे फासओ निद्धफासपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयाविसुकिल्लवण्णपरिणयाविगंधओ सुब्मिगंधपरिणयाविदुब्मिगंधनपरिणयाविरसओ तित्तरसपरिणयाविकडुयरसपरिणयाविकसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयाविमहुररसपरिणयाविफासओकक्खडफासपरिणयाविमउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयावि सीतफासपरिणताविउसिणफासपरिणयावि संठा

Page #23

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१३ णओ परिमंडलसंठाणपरिणयावि वट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणपरिणयाविआययसंठाणपरिणयावि२३,
जे फासओ लुक्खफासपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयाविहालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयाविगंधओ सुभिगंधपरिणयावि दुब्भिगंधपरिणयावि तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयावि महुररसपरिणयाविफासओकक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयावि सीतफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणयतावि बट्टसंठाणपरिणयावि तंससंठाणपरिणयावि चउरंससंठाणप० आययसंठाणप० २३, १८४/
जे संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणता ते वग्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुक्किलवण्णपरिणयावि गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुन्भिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयाविअंबिलरसपरिणयाविमहुररसपरिणयाविफासओ कक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयावि सीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि२०,
जेसंठाणओवट्टसंठाणपरिणताते वण्णओ कालवण्णपरिणयाविनीलवण्णपरिण-यावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि गंधओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुब्भिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणतावि कडुयरसपरिणतावि कसायरसपरिणतावि अंबिरसपरिणयाविमहुररसपरिणतावि फासओ कक्खडफासपरिणतावि मउयफासपरिणयावि गुरुयफासपरिणयावि लहुयफसपरिणयावि सीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि २०,
जे संठाणओतंससंठाणपरिणताते वण्णओकालवण्णपरिणयाविनीलवण्णपरिणयावि लोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुक्किालवण्णपरिणयावि गंधओ सुभिगंधपरिणयावि दुब्मिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयावि अंबिलरसपरिणयावि महुररसपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणयावि मउयफासपरिणयाविगुरुयफासपरिणयाविलहुयफासपरिणयाविसीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावि २०,
जे संठाणओ चउरंससंठाणपरिणता ते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण्णपरिणतावि लोहियवण्णपरिणतावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुकिल्लवण्णपरिणयावि गंधओ सुब्मिगंधपरिणयावि दुभिगंधपरिणयावि रसओ तित्तरसपरिणयावि कडुयरसपरिणयावि कसायरसपरिणयाविअंबिलरसपरिणयावमहुररसपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरिणतावि मउयफासपरिणतावि गुरुयफासपरिणतावि लहुयफासपरिणतावि सीयफासपरिणयावि उसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणयावी २०,
जे संठाणओ आयतसंठाणपरिणताते वण्णओ कालवण्णपरिणतावि नीलवण.

____

Page #24

पदं-१, उद्देशकः--, द्वारं
२१ याविलोहियवण्णपरिणयावि हालिद्दवण्णपरिणयावि सुक्किालवण्णपरिणयाविगन्धओ सुब्भिगंधपरिणयावि दुब्मिगंधपरिणयाविरसओ तित्तरसपरिणताविकडुयरसपरिणताविकसायरसपरिणताविअंबिलरसपरिणयाविमहुररसपरिणयावि फासओ कक्खडफासपरणयाविमउयफासपरिणयाविगुरुयफासपरिणयावि लहुयफासपरिणयाविसीयफासपरिणयाविउसिणफासपरिणयावि निद्धफासपरिणयावि लुक्खफासपरिणतावि २०, १००।
सेत्तं रूविअजीवपन्नवणा, सेत्तं अजीवपन्नवणा ।
वृ. ये स्कन्धा दयो 'वर्णतो' वर्णमाश्रित्य कालवर्णपरिणता अपि भवन्ति ते 'गंधतो' गन्धमाश्रित्य सुरभिगन्धपरिणता अपि भवन्ति, दुरभिगन्धपरिणता अपि, किमुक्तं भवति?गन्धमधिकृत्य ते भाज्याः,केचित् सुरभिगन्धपरिणता भवन्ति केचिद्दुरभिगन्धपरिणताः, न तु प्रतिनियतैकगन्धपरिणामपरिणता एवेति, एवं च रसतः स्पर्शतः संस्थानतश्च वाच्याः, तत्र द्वौ गन्धौ पञ्च रसा अष्टौ स्पर्शाः पञ्च संस्थानानीति, एते च मीलिता विंशतिरिति कृष्णवर्णपरिणता एतावतो भङ्गाल्लभन्ते २०, एवं नीलवर्णपरिणता अपि २०, लोहितवर्णपरिणता अपि २०, हारिद्रवर्णपरिणता अपि २०, शुक्लवर्णपरिणता अपि २०, एवं पञ्चभिर्वर्णेलब्धं शतम् १००।
___ गन्धमधिकृत्याह- ये गंधतो' इत्यादि, ये 'गन्धतो' गन्धमधिकृत्य सुरभिगनधपरिणामपरिणतास्ते वर्णतः कालवर्णपरिणता अपि नीलवर्णपरिणता अपि लोहितवर्णपरिणता अपि हारिद्रवर्णपरिणता अपि शुक्लवर्णपरिणता अपि ५, एवं रसतः ५ स्पर्शतः ८ संस्थानतः ५, एते च मीलितास्त्रयोविंशतिः २३ इति सुरभिगन्धपरिणतास्त्रयोविंशतिभङ्गालभन्ते, एवं दुरभिगन्धपरिणता अपि २३, ततो गन्धपदेन लब्धा भङ्गानां षट्चत्वारिंशत् ४६ ।
रसमधिकृत्याह-ये रसतो रसमधिकृत्यतिक्तरसपरिणतास्तेवर्णतः ५ गन्धतः २ स्पर्शतः ८ संस्थानतः ५ एते सर्वेऽप्येकत्र मीलिता विंशतिः इति तिक्तरसपरिणता विंशतिभङ्गाल्लभन्ते, एवंकटुकरसपरिणताः२० कषायरसपरिणताः२० अम्लरपसरिणताः२०मधुररसपरिणताश्च २०, एवं रसपश्चटकसंयोगे लब्धं भङ्गकानां शतम् १०० इत्यादि।
स्पर्शमधिकृत्याह-'जे फासतो कक्खडफासपरिणया' इत्यादि, ये स्पर्शतः कर्कस्पर्शपरिणतास्ते वर्णतः ५ गन्धतः २ रसतः ५ स्पर्शतः ६ प्रतिपक्षस्पर्शयोगाभावात् संस्थानतः ५, एते सर्वेऽप्येकत्र मीलितास्त्रयोविंशतिः २३, एतावतो भङ्गान् कर्कशस्पर्शपरिणता लभन्ते २३, एतावत एव मृदुस्पर्शपरिणताः २३ गुरुस्पर्शपरिणताः २३ लघुस्पर्शपरिणताः २३ शीतस्पर्शपरिणताः २३ उष्णस्पर्शपरिणतः २३ स्निग्धस्पर्शपरिणताः २३ रूक्षस्पर्शपरिणताः २३, एतैषामेकत्र मीलने जातं भङ्गकानां चतुरशीत्यधिकं शतं १८४ इत्यादि ।
संस्थानमधिकृत्याह-'जेसण्ठाणओ परिमण्डलसण्ठाणपरिणया' इत्यादि, ये संस्थानतछः परिमण्डलसंस्थानपरिणतास्ते वर्णतः ५ गन्धतः २ रसतः ५ स्पर्शतः ८ एते सर्वेऽप्येकत्र मीलिताः विंशतिः २० एतावतो भङ्गान् परिमण्डलसंस्थानपरिणता लभन्ते, एवं वृत्तसंस्थानपरिणताः २० यस्त्रसंस्थानपरिणताः २० चतुरनसंस्थानपरिणताः२० आयतसंस्थानपरिणताः २०, अमीषां चैकत्र मीलने लब्धं भङ्गाकानां शतम्, एतेषां च वर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानानां सकलभङ्गसङ्कलने जातानि पञ्च शतानि त्रिंशदधिकानि ४३० । इह यद्यपि बादरेषु स्कन्धेषु पञ्चापि वर्णा द्वावपि

Page #25

प्रज्ञापनाउपामसूत्र-१-१/-1-1१३
गन्धौपञ्चापि रसाःप्राप्यन्ते, ततोऽ-वधिकृतवर्णादिव्यतिरेकेण शेषवर्णादिभिरपिभङ्गाः सम्भवन्ति, तथापि तेष्वेव बादरेसु स्कन्धेषु ये व्यवहारतः केवलकृष्णवर्णाधुपेता अपान्तरालस्कन्धा यथा देहस्कन्ध एवलोचनस्कन्धः कृष्णस्तदन्तर्गतएव कश्चिल्लोहितोऽन्यस्तदन्तर्गत एव शुक्ल इत्यादि ते इह विवक्ष्यन्ते, तेषां चान्यद्वर्णान्तरादि न सम्भवति,
स्पर्शचिन्तायां त्ववधिकृतस्पर्श प्रति प्रतिपक्षव्यतिरेकेणान्ये स्पर्शा लोकेऽप्पविरोधिनो श्यन्ते ततो यथोक्तैव भङ्गसङ्ख्या, साऽपिच परिस्थूरन्यायमङ्गीकृत्याभिहिता, अन्यथा प्रत्येकमप्येषां तारतम्येनानन्तत्वादनन्ता भङ्गाः संभवन्ति, एतेषां च वर्णादिपरिणामानां जघन्यतोऽवस्थानमेकं समयमुत्कर्षतोऽसङ्ख्येयं कालम्, सम्प्रत्युपसंहारमाह ‘सेत्तं रूविअजीवपन्नवणा, सेत्तं अजीवपन्नवणा' सैषा रूप्यजीवप्रज्ञापना, सैषाऽजीवप्रज्ञापना ।।
साम्प्रतं जीवप्रज्ञापनामभिधित्सुस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रं चा(त्रमा)ह
मू. (१४) से किंतंजीवपन्नवणा?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-संसारमावण्णजीवपन्नवणा य असंसारसमावण्णजीवपन्नवणा य
वृ.अथकासाजीवप्रज्ञापना?, सूरिराह-जीवप्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना चासंसारसमापन्नजीवनज्ञापना च, तत्र संसरणं संसारो-नारकतिर्यगनरामरभवानुभवलक्षणस्तं सम्यग-एकीभावेनापत्राः संसारसमापन्नाः, संसारवर्त्तिन इत्यर्थः, ते च ते जीवाश्च तेषां प्रज्ञापना संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना,
नसंसारोऽसंसारो-मोक्षस्तं समापन्ना असंसारसमापन्ना मुक्ता इत्यर्थः, ते च तेजीवाश्च तेषां प्रज्ञापनाऽसंसारसमापन्नदजीवप्रज्ञापना, चशब्दौ प्राग्वत् । तत्राल्पवक्तव्यत्वाप्रथम तोऽसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाभिधित्सुस्तद्विषय प्रश्नसूत्रमाह
मू. (१५) से किं तं असंसारसमावणअणजीवपन्नवणा?, असंसारसमावण्णजीवपन्नवणा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-अनन्तरसिद्धअसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा य परम्परसिद्धअसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा य।
वृ.अथका सा असंसारसमापनजीवप्रज्ञापना?, सूरिराह-असंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाच परम्परसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाच, तत्र न विद्यतेऽन्तरं-व्यवधानमर्थात्समयेन येषां तेऽनन्तरास्तेच तेसिद्धाश्चानन्तरसिद्धाः, सिद्धत्वप्रथमसमये वर्तमाना इत्यर्थः, ते च तेऽसंसारसमापन्नजीवाश्चानन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवास्तेषां प्रज्ञापनाऽनन्तरसिद्धाऽसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, चशब्दः स्वगतानेकभेदसूचकः, तथा विवक्षिते प्रथमे समये यःसिद्धस्तस्य यो द्वितीयसमयसिद्धः स परस्तस्यापि यस्तृतीय- समयसिद्धः स परः, एवमन्येऽपि वाच्याः, परे च परे चेति वीप्सायां 'पृषोदरादय' इति परम्परशब्द-निष्पत्तिः, परम्पराश्चते सिद्धाश्च परम्परसिद्धाः विवक्षितसिद्धस्य प्रथमसमयात् प्राग् द्वितीयादिषु समयेष्वनन्तामतीताद्धां यावद्वर्तमाना इति भावः, ते च तेऽसंसारसमापन्नाश्च परम्परसिद्धा- संसारसमापन्नास्ते च ते जीवाश्च तेषां प्रज्ञापना परम्परसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, अत्रापि चशब्दः स्वगतानेकभेदसूचकः ।।
मू. (१६) से किं तं अनन्तरसिद्धअसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा?, अनन्तरसिद्धअ

Page #26

२३
पदं-१, उद्देशकः-, द्वारसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा पन्नरसविहा पन्नत्ता, तंजहा
तिथिसिद्धाअतिथिसिद्धा तित्थगरसिद्धाअतित्थगरसिद्धासयंबुद्धसिद्धा पत्तेयबुद्धसिद्धा बुद्धवोहियसिद्धाइत्थीलिङ्गसिद्धापुरिसलिङ्गसिद्धानपुंसकलिङ्गसिद्धा सलिङ्गसिद्धा अन्नलिङ्गसिद्धा गिहिलिङ्गसिद्धा एगसिद्धा अनेगसिद्धा।
वृ. 'से किंत'मित्यादि, अथ का सा अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञत्रापना ?, सूरिराह–अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना पञ्चदशविधा प्रज्ञप्ता, अनन्तरसिद्धानामुपाधिभेदतः पञ्चदशविधत्वात्, तदेवपञ्चदशविधत्वं तेषामाह-'तंजहे' त्यादि, 'तद्यथेतिपञ्चदशभेदोपदर्शनसूचकं, तीर्थसिद्धाः तीर्यते संसारसागरोऽनेनेति तीर्थं यथावस्थितसकलजीवाजीवादिपदार्थसार्थप्ररूपकं परमगुरुप्रणीतं प्रवचनम्, तच्च निराधारं न भवति इति सङ्कः प्रथमगणधरो वा वेदितव्यः,उक्तं च "तित्थं भंते ! तित्थं तित्थकरे तित्थं ? गो० अरिहा ताव नियम तित्थकरे, तित्थं पुन चाउव्वण्णो समणसङ्घो पढमगणहरो वे'ति, तस्मिन्नुत्पन्ने ये सिद्धास्ते तीर्थसिद्धाः, तथा तीर्थस्याभावोऽतीर्थं, तीर्थस्याभावश्चानुत्पादोऽपान्तराले व्यवच्छेदोवा तस्मिन् येसिद्धास्तेऽतीर्थसिद्धाः, तत्र तीर्थस्यानुत्पादे सिद्धामरुदेवीप्रभृतयः, नहि मरुदेव्यादिसिद्धिगमनकाले तीर्थमुत्पनमासीत्, तथा तीर्थस्य व्यवच्छेदः सुविधिस्वाम्याद्यपान्तरेलेषु तत्र ये जातिस्मरणादिनाऽपवर्गमार्गमवाप्य सिद्धास्ते तीर्थव्यवच्छेदसिद्धाः २,
तथा तीर्थकराः सन्तो ये सिद्धास्ते तीर्थकरसिद्धाः ३ सामान्यकेवलिनःसन्तो ये सिद्धास्तेऽतीर्थकरसिद्धाः ४ तथा स्वयंबुद्धाः सन्तोये सिद्धास्ते स्वयम्वुद्धसिद्धाः ५, प्रत्येकबुद्धाः सन्तो ये सिद्धास्ते प्रत्येकबुद्धिसिद्धाः ६, अथ स्वयम्बुद्धप्रत्येकबुद्धानांकः प्रतिविशेषः?, उच्यते, बोध्युपधिश्रुतलिङ्गकृतो विशेषः, तथाहि-स्वयम्बुद्धा बाह्यप्रत्ययमन्तरेणैव बुध्यन्ते, स्वयमेव-बाह्यप्रत्ययमन्तरेणैव निजजातिस्मर- णादिना बुद्धाः स्वयम्बुद्धा इति व्युत्पत्तेः, तेच द्विधा तीर्थंकरास्तीर्थकरव्यतिरिक्ताश्च, इह तीर्थकर- व्यतिरिक्तैरधिकारः, आह च नन्द्यध्ययनचूर्णिकृत्-'तेदुविहासंयबुद्धा-तिस्थयरा तित्थयरवइरित्ता य, इह वइरित्तेहिं अहिगारो' इति ।
प्रत्येकबुद्धास्तु बाह्यप्रत्ययमपेक्ष्य, प्रत्येकं-बाह्यं वृषभादिकं कारणमभिसमीक्ष्य वुद्धाः प्रत्येकबुद्धा इति व्युत्पत्तेः, तथा च श्रूयते बाह्यप्रत्ययसापेक्षा करकण्ड्वादीनांबोधिः, बहिःप्रत्ययमपेक्ष्य च ते बुद्धाः सन्तो नियमतः प्रत्येकमेव विहरन्ति, न गच्छवासिन इव संहताः, आह च नन्धध्ययनचूर्णिकृत्-पत्तेयं-बाह्यं वृषभादिकंकारणभिसमीक्ष्यबुद्धाः, बहिष्प्रत्ययं प्रति बुद्धानां च पत्तेयं नियमा विहारो जम्हा तम्हा य ते पत्तेयबुद्धा' इति, स्वयम्बुद्धानामुपधि‘दशविध एव पात्रादिकः, प्रत्येकबुद्धानां तु द्विधा-जघन्यतस्तथोत्कर्षतश्च, तत्र जघन्यतो द्विविधः, उत्कर्षतो नवविधः प्रावरणवर्जः, उक्तंच
“पत्तेयबुद्धाणं जहन्नेणं दुविहो उक्कोसेणं नवविहो नियमा पाउरणवजो भवइ" इति, तथा स्वयम्बुद्धानांपूर्वाधीतं श्रुतं भवति वा न वा, यदि भवति ततो लिङ्ग देवता वा प्रयच्छतिगुरुसन्निधौ वा गत्वा प्रतिपद्यते, यदि च एकाकिविचरणसमर्थः इच्छा वा तस्य तथारूपा जायते तत एकाकी विहरति, अन्यथागच्छवासेऽवतिष्ठते, अथपूर्वाधीतं श्रुतंतस्य न भवति तर्हिनियमाद्गुरुसन्निधौ गत्वा लिङ्गं प्रतिपद्यते गच्छं चावश्यं न मुञ्चति, तथा चोक्तम्

Page #27

२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१६ "पुव्वाहीयं सुयं से हवइ वा न वा, जइ से नत्थि तो लिङ्गं नियमा गुरुसन्निहे पडिवाइ गच्छे य विहरइत्ति, अह पुव्वाधीयसमयसम्भवोऽत्थितोसे लिङ्गदेवया पडियच्छइगुरुसन्निहे वा पडिवाइ, जइ य एगविहारविहरणसमत्थो इच्छा वा से तो एको चेव विहरइ, अन्यथा गच्छे विहरइ" ति प्रत्येकबुद्धानां तु पूर्वाधीतं श्रुतं नियमतो भवति, तच्च जघन्यत एकादशाङ्गानि, उत्कर्षतः किञ्चिन्यूनानि दशपूर्वाणि, तथा लिङ्गंतस्मैदेवताप्रयच्छतिलिङ्गरहितोवाकदाचिद्भवति, तथा चोक्तम्-"पत्तेयबुद्धाणं पुव्वाहीयं सुयं नियमा हवइ, जहन्नेणं इक्कारस अङ्गा, उक्कोसेणं भिन्नदसपुव्वा, लिङ्गंचसेदेवया पयच्छइ, लिङ्गवजिओवा भवइ, जओ भणियं-रुप्पंपत्तेयबुद्धा" इति।
तथा बुद्धा-आचार्यास्तैर्बोधिताःसन्तो ये सिद्धास्ते बुद्धबोधितसिद्धाः । एते च सर्वेऽपि केचित्स्त्रीलिङ्गसिद्धाः,स्त्रिया लिङ्गं स्त्रीलिङ्गं, स्त्रीत्वस्योपलक्षणमित्यर्थः, तच्चत्रिधा, तद्यथा-वेद:शरीरनिवृत्तिर्नेपथ्यंच,तत्रेह शरीरनिर्वृत्त्या प्रयोजनम्, न वेदनेपथ्याभ्यां, वेदे सतिसिद्धत्वाभावात्, नेपथ्यस्यचाप्रमाणत्वात्, आह चनन्धध्ययनचूर्णिकृत्-"इत्थीए लिङ्गंइथिलिङ्ग, इत्थीए उवलक्खणंति वुत्तं भवइ, तंच तिविहं-वेदो सरीरनिवित्ती नेवत्थं च, इह ससीरनिव्वत्तीए अहिगारो, न वेयनेवत्थेहि"ति । ततस्तस्मिन् स्त्रीलिङ्गे वर्तमानाः सन्तो ये सिद्धास्ते स्त्रीलिङ्गसिद्धाः, एतेन यदाहुरा- शाम्बराः-'न स्त्रीणां निर्वाण'मिति, तदपास्तं द्रष्टव्यं, स्त्रीनिर्वाणस्य साक्षादनेन सूत्रेणाभिधानात्, तप्रतिषेधस्य युत्तयाअनुपपन्नत्वात, तथाहि-मुक्तिपथोज्ञानदर्शनचारित्राणि 'सम्यग्दर्शन- ज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग' इति वचनात्, सम्यग्दर्शनादीनि च पुरुषाणामिव स्त्रीणामप्यविकलानि, तथाहि-श्यन्ते स्त्रियोऽपि सकलमपि प्रवचनार्थमभिरोचयमानाः,
जानतेचषडावश्यककालिकोत्कालिकादिभेदभिन्नं श्रुतं, परिपालयन्ति सप्तदशप्रकारमकलङ्ग संयम, धारयन्ति च देवासुराणामपि दुर्धरं ब्रह्मचर्य, तप्यन्ते च तपांसि मासक्षपणादीनि, ततः कथमिव नतासांमोक्षसम्भवनः?,स्यादेतत्-अस्ति स्त्रीणांसम्यग्दर्शनंज्ञानवा, नपुनश्चारित्रं, संयमाभावात्, तथाहि-स्त्रीणामवश्यं वस्त्रपरिनभोगेन भवितव्यमन्यथा विवृताङ्गयस्तास्तिर्यकस्त्रियइवपुरुषाणामभिभवनीया भवेयुः, लोकेच गर्होपजायते, ततोऽवश्यंताभिर्वस्त्रंपरिभोक्तव्यं, वस्त्रपरिभोगेचसपरिग्रहता, सपरिग्रहत्वेचसंयमाभावइति, तदसमीचीनम्, सम्यक् सिद्धान्तापरिज्ञानात्, परिग्रहो हि परमार्थतोमूर्छाऽभिधीयते, 'मुच्छा परिग्गहोवुत्तो' इतिवचनात्, तथाहिमूरिहितो भरतश्चक्रवर्ती सान्तःपुरोऽप्यादर्शकगृहेऽवतिष्ठमानो निष्पपरिग्रहो गीयते, अन्यथा केवलोत्पादासम्भवात्, अपि च-यदि मूर्छाया अभावेऽपि वस्त्रसंसर्गमात्रं परिग्रहो भवेत् ततो जिनकल्पंप्रतिपन्नस्य कस्यचित्साधोस्तुषारकणानुषक्तेप्रपततिशीते केनाप्यविषह्योपनिपातमद्य शीतमिति विभाव्य धर्मार्थिना शिरसि वस्त्रे प्रक्षिप्ते तस्य सपरिग्रहता भवेत्,
न चैतदिष्टं, तस्मान्न वस्त्रसंसर्गमात्रं परिग्रहः, किन्तु मूर्छा, सा च स्त्रीणां वस्त्रादिषु न विद्यते, धर्मोपकरणमात्रतया तस्योपादानात, न खलु ता वस्त्रमन्तरेणात्मानंरक्षयितुमीशते, नापि शीतकालादिषु व्यग्रदशायां स्वाध्यायादिकं कर्तुं, ततो दीर्घतरसंयमपरिपालनाय यतनया वस्त्रं परिभुञ्जाना नताः परिग्रहवत्यः, अथोच्येत-सम्भवतिनामस्त्रीणामपि सम्यग्दर्शनादिकं रत्रत्रयं, परं न तत् सम्भवमात्रेण मुक्तिपदप्रापकं भवति, किन्तु प्रकर्षप्राप्तम्, अन्यथा दीक्षानन्तरमेव सर्वेषामप्यविशेषेण मुक्तिपदप्राप्तिप्रसक्तिः, सम्यग्दर्शनादिरलत्रयप्रकर्षश्च स्त्रीणामसम्भवी, ततो

Page #28

पदं–१,उद्देशक:-, द्वार---
२५
न निर्वाणमिति, तदप्ययुक्तम्, स्त्रीषु रलत्रयप्रकर्षासम्भवे ग्राहकप्रमाणस्याभावात्, न खलु सकलदेशकालव्याप्तया स्त्रीषुरलत्रयप्रकर्षासम्भवग्राहकं प्रमाणं विजम्भते, देशकालविप्रकृष्टेषु प्रत्यक्षस्याप्रवृत्तेः, तदप्रवृत्तौ चानुमानस्याप्यसम्भवात्, नापितासु रत्नत्रयप्रकर्षासम्भवप्रतिपादकः कोऽप्यागमो विद्यते, प्रत्युत सम्भवप्रतिपादकः स्थाने स्थानेऽस्ति, यथेदमेव प्रस्तुतं सूत्रं, ततो न तासां रत्नत्रयप्रकर्षासम्भवः, अथमन्येथाः-स्वभावत एवातपेनेव छाया विरुध्यते स्त्रीत्वेन सह रत्नत्रयप्रकर्षः, ततस्तदसम्भवोऽ-नुभीयते, तदयुक्तमुक्तं, युक्तिविरोधात,
तथाहि-रलत्रयप्रकर्षः स उच्यते यतोऽनन्तरं मुक्तिपदप्राप्तिः, स चायोग्यवस्थाचरमसमयभावी, अयोग्यवस्था चास्मादशामप्रत्यक्षा, ततः कथं विरोधगतिः?, न हि अदप्टेन सह विरोधः प्रतिपत्तुंशक्यते, माप्राप्तयुरुषेष्वपिप्रसङ्गः, ननुजगतिसर्वोत्कृष्टपदप्राप्तिःसर्वोत्कृष्टेनाध्यवसायेनावाप्यते, नान्यथा, एतच्चोभयोरप्यावयोरागमप्रामाण्यवलतः सिद्धं,
सर्वोत्कृष्टे च द्वेपदे-सर्वोत्कृष्टदुःखस्थानं सर्वोत्कृष्टसुखस्थानंच, तत्र सर्वोत्कृष्टदुःखस्थानं सप्तमनरकपृथ्वी, अतः परं परमदुःखस्थानस्याभावात्, सर्वोत्कृष्टसुखस्थानं तु निःश्रेयसं, तत्र स्त्रीणां सप्तमनरकपृथिवीगमनमागमे निषिद्धं, निषेधस्य च कारणं तद्गमनयोग्यतथाविधसर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणत्यभावः, ततः सप्तमपृथिवीगमनवत्त्वाभावात्, सम्मूर्छिमादिवत्, अपि च-यासांवादलब्धविकुर्वणत्वादिलब्धौ पूर्वगतश्रुताधिगतौ चन सामर्थ्यमस्तितासां मोक्षगमनसामर्थ्यमित्यतिदुःश्रद्धेयं,
तदेतदयुक्तं, यतो यदि नाम स्त्रीणां सप्तमनरकपृथिवीगमनं प्रति सर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणत्यभावः, तत एतावता कथमवसीयते-निःश्रेयसमपिप्रति तासांसर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणत्यभावोन हि यो भूमिकर्षणादिकं कर्मकर्तुं न शक्नोति स शास्त्राण्यप्यवगाढुं न शक्नोतीति प्रत्येतुं शक्यम्, प्रत्यक्षविरोधात्, अथ सम्मूर्छिमादिषूभयत्रापि सर्वोत्कृष्टमनोवीर्यपरिणत्यभावो दृष्टः ततोऽत्राप्यवसीयते, ननु यदि तत्र दृष्टस्तर्हि कथमत्रावसीयते?
नखलुबहिर्व्याप्तिमात्रेण हेतुर्गमको भवति, किन्त्वन्ताप्तया, अन्तर्व्याप्तिश्चप्रतिबन्धबलेन, न चात्र प्रतिबन्धो विद्यते, न खलु सप्तमपृथिवीगमनं निर्वाणगमनस्य कारणं, नापि सप्तमपृथिवीगमनाविनाभावि निर्वाणगमनं, चरमशरीरिणां सप्तमपृथिवीगमनमन्तरेणैव निर्वाणगमनभावात्, न च प्रतिबन्धमन्तरेणैकस्याभावेऽन्यस्यावश्यमभावः, मा प्रापत् यस्य तस्य वा कस्यचिदभावे सर्वस्याभावप्रसङ्गः, यद्येवंतर्हि कथं सम्मूर्छिमादिषु निर्वाणगमनाभाव इति?, उच्यते, तथाभवस्वाभाव्यात, तथाहि
तेसम्मूर्छिमादयो भवस्वभावत एव न सम्यग्दर्शनादिकं यथावप्रतिपत्तुं शक्यन्ते, ततोन तेषांनिर्वाणसम्भवः, स्त्रियस्तुप्रागुक्तप्रकारेणयथावत्सम्यग्दर्शनादिरलत्रयसम्पद्योग्याः, ततस्तासां न निर्वाणगमनाभावः, अपि च-भुजपरिसा द्वितीयामेव पृथिवीं यावद्गच्छन्ति न परत;, परपृथिवीगमनहेतुतथारूपमनोवीर्यपरिणत्यभावात्, तृतीयां यावत्पक्षिणश्चतुर्थी चतुष्पदाः पञ्चमीमुरगाः, अथ च सर्वेऽप्यूध्वमुत्कर्षतः सहस्रारंयावद्गच्छन्ति, तन्नाधोगतिविषये मनोवीर्यपरिणतिवैषम्यदर्शनादूर्ध्वगतावपि च तद्वैषम्यम्, आह च
॥१॥ "विषयमगतयोऽप्यधस्तादुपरिष्टात्तुल्यमासहस्रारम् ।

Page #29

२६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- १/-/-/१६
गच्छन्ति च तिर्यञ्चस्तदधोगत्यनताऽहेतुः ॥"
तथा च सति सिद्धं स्त्रीपुंसनामधोगतिवैषम्येऽपि निर्वाणं समं यदप्युक्तम् अपि च यासां वादलब्धावित्यादि' तदप्यश्लीलं, वादविकुर्वणत्वादिलब्धिविरहेऽपि विशिष्टपूर्वगतश्रुताभावेऽपि माषतुषादीनां निःश्रेयससम्पदधिगमश्रवणात्, आह च"वादविकुर्वणत्वादिलब्धिविरहे श्रुते कनीयसि च । जिनकल्पमनः पर्यवविरहेऽपि न सिद्धिविरहोऽस्ति ॥”
119 11
,
अपि च-यदि वादादिलयभाववत्रिः श्रेयसाभावोऽपि स्त्रीणामभविष्यत् ततस्तथैव सिद्धान्ते प्रत्यपादयिष्यत्, यथा जम्बूयुगादारात् केवलज्ञानाभावो न च प्रतिपाद्यते क्वपि स्त्रीणां निर्माणाभाव इति, तस्मादुपपद्यते स्त्रीणां निर्वाणमिति कृतं प्रसङ्गेन । तथा पुंल्लिङ्गे- शरीर- निर्वृत्तिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्ते पुंल्लिङ्गसिद्धाः एवं नपुंसकलिङ्गसिद्धाः, तथा स्वलिङ्गेरजोहरणादिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्ते स्वलिङ्गसिद्धाः, तथाऽन्यलिङ्गे--परिव्राजकादिसम्बांधेनि वल्कलकाषायादिरूपे द्रव्यलिङ्गे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्तेऽन्यलिङ्गसिद्धाः, गृहिलिङ्गे सिद्धा गृहिलिङ्गसिद्धाः मरुदेवीप्रभृतयः, तथैकसिद्धा एकस्मिन् २ समये एक्का एव सन्तः सिद्धा एक सिद्धा:, 'अनेगसिद्धा' इति एकस्मिन् समयेऽनेके सिद्धा अनेकसिद्धाः अनेके चैकस्मिन्समये सिध्यन्त उत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतसङ्ख्या वेदितव्याः यस्मादुक्तम्
,
119 #1
" बत्तीसा अडयाला सट्टी बाबत्तरी य बोद्धव्या । चुलसीई छनउइ उ दुरहियमट्टुत्तरसयं च ॥"
अस्याविनेयजनानुग्रहाय व्याख्या- अष्टौ समयान् यावन्निरन्तरमेकादयो द्वात्रिंशत्पर्यन्ताः सिध्यन्तः प्राप्यन्ते, किमुक्तं भवति ? – प्रथमे समये जघन्यत एको द्वौ वोत्कर्षतो द्वात्रिंशत्सिध्यन्तः प्राप्यन्ते, द्वितीयेऽपि समये जघन्यत एको द्वौ वोत्कर्षतो द्वात्रिंशत्, एवं यावदटमेऽपि समये जघन्यत को वोत्कर्षतो द्वात्रिंशत्, ततः परमवश्यमन्तरं, तथा त्रयस्तिशदादयोऽष्टचत्वारिंशत्पर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्तः सप्त समयान् यावत्प्राप्यन्ते, परतो नियमादन्तरं, तथा एकोनपञ्चाशदादयः षष्टिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतः षट् समयान् यावदवाप्यन्ते परतोऽवश्यमन्तरं तथैकषट्यायो द्विसप्ततिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षत; पञ्च समयान् यावदवाप्यन्ते ततः परमन्तरं, त्रिसप्तत्यादयश्चतुरशीतिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतश्चतुरः समयान् यावत्तत ऊर्ध्वमन्तरं, तथा पञ्चाशीत्यादयः षन्नवतिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतस्त्रीन् समयान् यावत्परतो नियमादन्तरं, तथा सप्तनवत्यादयो द्व्युत्तर शतपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतो द्वौ समयौ परतोऽवश्यमन्तरं, तथा त्र्यत्तरशतादयोऽष्टोत्तरशतपर्यन्ताः सिध्यन्तो नियमादेकमेव समयं यावदवाप्यन्ते, न द्वित्रादिसमयान्, तदेवमेकस्मिन् समये उत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतसङ्ख्याः सिध्यन्तः प्राप्यन्ते इत्यनेकसिद्धा उत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतप्रमाणा वेदितव्याः ।
आह-तीर्थसिद्धातीर्थसिद्धरूपभेदद्वय एव शेषभेदा अन्तर्भवन्ति तत्किमर्थं शेषभेदोपादानम् ?, उच्यते, सत्यमन्तर्भवन्ति परं न तीर्थसिद्धातीर्थसिद्धभेदद्वयोपादानमात्राच्छेषभेदपरिज्ञानं भवति, विशेषपरिज्ञानार्थं च एष शास्त्रारम्भप्रयास इति शेषभेदो पादानम्,
उपसंहारमाह- 'सेत्तमि' त्यादि, सैषा अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ॥

Page #30

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
२७
मू. (१७) से किं तं परम्परसिद्ध असंसारसमावण्णजीवपन्नवणा ?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजा - अपढमसमयसिद्धा दुसमयसिद्धा तिसमयसिद्धा चउसमयसिद्धा जाव सज्जिसमयसिद्धा असज्जिसमय सिद्धा अनन्तसमयसिद्धा, सेत्तं परम्परसिद्धासंसारसमावण्णजीवपन्नवणा, सेत्तं असंसारसमावण्णजीवपन्नवणा ।
वृ. अथ का सा परम्परसिद्धासंसारसमापन जीवप्रज्ञापना ?, सूरिराह - परम्परसिद्धासंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाऽनकेविधा प्रज्ञप्ता, परम्परसिद्धानामनेकविधत्वात्, तदेवानेकविधत्वमाह'तंजहे 'त्यादि, 'तद्यथे' त्यनेकविधत्वोपदर्शने, 'अप्रथमसमयसिद्धा' इति न प्रथमसमयसिद्धा अप्रथमसमयसिद्धाः - परम्परसिद्धविशेषणप्रथमसमयवर्तिनः, सिद्धत्वसमयाद्वितीयसमवर्त्तिन इत्यर्थः, त्र्यादिषुतु समयेषु द्वितीयसमयसिद्धादय उच्यन्ते यद्वा सामान्यतः प्रथममप्रथमसमयसिद्धा इत्युक्तं, तत एतद्विशेषतो व्याचष्टे
द्विसमयसिद्धास्त्रिसमयसिद्धाश्चतुः समयसिद्धा इत्यादि यावच्छब्दकरणात् पञ्चमसमयसिद्धादयः परिगृह्यन्ते । 'सेत्त' मित्यादि निगमनद्वयं सुगमं, तदेवमुक्ता असंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना || सम्प्रतिसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनामभिधित्सुस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह
भू. (१८) से किं तं संसारसमावण्णजीवपन्नवणा?, संसारसमावण्णजीवपत्रवणा पंचविहा पन्ता, तंजहा- एगेदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा वेइंदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा तेइंदियसंसारसमावण्णजीवपन्वणा चउरिदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा पंचिदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा ।
वृ. अथ का सा संसारसमापन्नजीवप्रज्ञाना ?, सूरिराह - संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनेत्यादि, तत्रैकं स्पर्शनलक्षणमिन्द्रियं येषां ते एकेन्द्रियाः पृथिव्युम्वुतेजोवायुवनस्पतयो वक्ष्यमाणस्वरूपास्ते च ते संसारसमापन्नजीवाश्च तेषां प्रज्ञापना एकेन्द्रियसंसारसमापत्रजीवप्रज्ञापना, एवं सर्वपदेष्वक्षरघटना कार्या, नवरं द्वे स्पर्शनरसनालक्षणे इन्द्रिये येषां ते द्वीन्द्रियाः शङ्खशुक्तिकादयः, त्रीणि-स्पर्शनरसनाघ्राणलक्षणानीन्द्रियाणि येषां ते त्रीन्द्रियाः- यूकामत्कुणादयः, चत्वारि स्पर्शनरसनाम्राणचक्षुर्लक्षणानीन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः- दंशमशकादयः, पञ्च स्पर्शनरसनाघ्घ्राणचक्षुः श्रोत्रलक्षणानीन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः- मत्स्यमकरमनुजादयः ।
अमीषां चैकादियानामिन्द्रियाणां स्पर्शनादीनामसंव्यवहारराशेरारभ्य प्रायोऽनेनैव क्रमेण लाभ इति सम्प्रत्ययार्थमित्थं क्रमेणैकेन्द्रियाद्युपन्यासः ।
इन्द्रियाणि च द्विधा, तद्यथा-द्रव्येन्द्रियाणि भावेन्द्रियाणिच, तत्र द्रव्येन्द्रियाणि निर्वृत्त्युपकरणरूपाणि, तानि च सविस्तरं नन्द्यध्यनटीकायां व्याख्यातानीति न भूयो व्याख्यायन्ते, भावेन्द्रियाणि क्षयोपशमोपयोगरूपाणि तानि चानियतानि, एकेन्द्रियाणामपि क्षयोपशमोपयोगरूपभावेन्द्रियपञ्चकसम्भवात्, केषाञ्चितत्तत्फलदर्शनात्, तथाहि - बकुलादयो मत्तकामिनीगीतध्वनिश्रवणसविलासकटाक्षनिरीक्षणमुखक्षिप्तसुरागण्डूषगन्धाघ्राणरसास्वादस्तनाद्यवयवस्पर्शनतः प्रमोदभावेनाकालक्षेपमुपलभ्यन्ते पुष्कफलानि प्रयच्छन्तः, उक्तं च"जं किर बउलाईणं दीसइ सेसिंदिओवलम्भोऽवि ।

॥१॥

Page #31

२८
--
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-91-1-1१८ तेणऽस्थि तदावरणक्खओवसमसम्भवो तेसिं ।।" ततो न भावेन्द्रियाणि लौकिकव्यवहारपथावतीर्णैकेन्द्रियादिव्यपदेशनिबन्धनं, किन्तु द्रव्येन्द्रियाणि, तथाहि-येषामेकं बाह्यं द्रव्येन्द्रियं स्पर्शनलक्षणमस्ति ते एकेन्द्रियाः येषां वे ते द्वीन्द्रियाः एवं यावद्येषां पञ्च ते पञ्चेन्द्रियाः, आह च॥१॥ “पंचिंदिओवि बउलो नरोव्व सव्वविसयोवलम्भाओ।
तहविन भन्नइ पंचंदिओत्ति बझिंदियाभावा।।" मू. (१९) से किंतं एगेंदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा?, एगेंदियसंसारसमावण्णजीवपन्नवणा पंचविहा पनत्ता, तंजहा--पुढविकाइया आउक्काइया तेउक्काइया वाउकाइया वणस्सइकाइया।
वृ. अथ का सा एकेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ?, सूरिराह-एकेन्द्रियसंसारसमापनजीवप्रज्ञापना पञ्चविधा प्रज्ञप्ता, एकेन्द्रियाणां पञ्चविधत्वात्, तदेव पञ्चविधत्वमाह'तंजहे' त्यादि, पृथिवी-काठिन्यादिलक्षणाप्रतीतासैवकायः-शरीरं येषां ते पृथिवीकायाः पृथिवीकाया एव पृथिवीकायिकाः, स्वार्थे इकप्रत्ययः, आपो-द्रवास्ताश्च प्रतीता एव ताःकायः-शरीरं येषां तेऽप्कायाः अप्काया एवाप्कायिकाः, तेजो-वह्निः तदेव कायः-शरीरं येषां ते तेजस्काया तेजस्काया एव तेजस्कायिकाः, वायुः-पवनः स एव कायो येषां ते वायुकायाः वायुकाया एव वायुकायिकाः, वनस्पतिः-लतादिरूपः स एव कायःशरीरं येषां ते वनस्पतिकायाः वनस्पतिकाया एव वनस्पतिकायिकाः । इह सर्वभूताधारत्वात् पृथिव्याः पृथिवीकायिकानांप्रथममुपादानं, तदनन्तरं तत्प्रतिष्ठित- त्वादप्कायिकानां, अकायिकाश्च तेजः प्रतिपक्षभूतास्तत्तदनन्तरं तेजस्कायिकानामुपादानं, तेजश्च वायुसम्पर्कतःप्रवृद्धिमुपयाति तत एतदनन्तरंवायुकायिकग्रहणं, वायुश्च दूरस्थितो वृक्षशाखादि-कम्पनतो लक्ष्यते ततस्तदनन्तरं वनस्पतिकायिकोपादानं ।।
सम्प्रति पृथिवीकायिकमनवबुध्यमानस्तद्विषयं शिष्यः प्रश्नं करोति
मू. (२०) से किंतं पुढविकाइया?, पुढविकाइया दुविहापन्नत्ता, तंजहा-सुहुमपुढविकाइया य बादरपुढविकाइया य।
वृ. अथ के ते पृथिवीकायिकाः ?, सूरिराह - पृथिवीकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिकाश्च, सूक्ष्मनामकर्मोदयात्सूक्ष्माः बादरनामकर्मोदयद्वादराः, कर्मोदयजनिते खल्वेते सूक्ष्मबादरत्वे नापेक्षिके बदरामलकयोरिव, सूक्ष्माश्च ते पृथिवीकायिकाश्च सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, चशब्दः स्वगतपर्याप्तापर्याप्तभेदसूचकः,
बादराश्च ते पृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिकाः, अत्रापि चशब्दः शर्करावालुकादिभेदसूचकः, तत्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुद्गकपर्याप्तप्रक्षिप्तगन्धावयववत्सकललोकव्यापिनो, बादराः प्रतिनियतदेशचारिणः, तच्च प्रतिनियतदेशचारित्वं द्वितीयपदे प्रकटयिष्यते ।।
तत्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां स्वरूपं जिज्ञासुरिदमाह
मू. (२१) से कितं सुहमपुढविकाइया?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जत्तसुहमपुढविकाइया य अपञ्जत्तसुहुमपुढविकाइया य, से तं सुहुमपुढविकाइया।
वृ.अथ केते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः?, सूरिराह-सूक्ष्मपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः,

Page #32

पदं - 9, उद्देशक:-, द्वारं
२९
तद्यथा - पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्चापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च, तत्र पर्याप्तिर्नाम आहारादिपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुरात्मनः शक्तिविशेषः, स च पुद्गलोपचयादुपजायते, किमुक्तं भवति उत्पत्तिदेशमागतेन प्रथमं ये गृहीताः पुद्गलास्तेषां तथाऽन्येषामपि प्रतिसमयं गृह्यमाणानां तत्सम्पर्कतः तद्रूपतया जातानां यः शक्तिविशेषः आहारादिपुद्गलखलरसरूपताऽऽपादानहेतुर्यथोदरान्तर्गतानां पुद्गलविशेषाणामाहारपुद्गलखलरसरूपतापरिणमनहेतु:,
साच पर्याप्तिः षोढा - आहारपर्याप्तिः शरीरपर्याप्तिरिन्द्रियपर्याप्तिःप्राणापानपर्याप्तिर्भाषापर्याप्तिर्मनः पर्याप्तिश्च तत्र यया बाह्यमाहारमादाय खलरसरूपतया परिणमयति सा आहारपर्याप्तिः, यथा रसीभूतमाहारं रसासृगमासंभेदोऽस्थिमज्जाशुक्रलक्षणसप्तधातुरूपतया परिणमयति सा शरीरपर्याप्तिः, यया धातुरूपतया परिणमितमाहारमिन्द्रियरूपतया परिणमयतसा इन्द्रियपर्याप्तिः, तथा चायमर्थोऽन्यत्रापि भङ्ग्यन्तरेणोक्तः, पञ्चानामिन्द्रियाणां प्रायोग्यान् पुद्गलान् गृहीत्वाऽनाभोगनिर्वर्त्तितेन वीर्येण तद्भावनयनशक्तिरिन्द्रियपर्याप्तिरिति, यया पुनरुच्छ्वासप्रायोग्यान् पुद्गलानादायोच्छ्वासरूपतया परिणमय्यालम्ब्य च मुञ्चति सा उच्छ्वासपर्याप्तिः,
यया तु भषाप्रयायोग्यान् पुद्गलानादाय भाषात्वेन परिणमय्यालम्ब्य च मुञ्चति सा भाषापर्याप्तिः, यया पुनर्मनः प्रायोग्यान् पुद्गलानादाय मनस्त्वेन परिणमय्यालम्ब्य च मुञ्चति सा मनःपर्याप्तिः, एताश्च यथाक्रममेकेन्द्रियामां संज्ञिवर्जानां द्वीन्द्रियादीनां संज्ञिनां चतुः “पञ्चषट्संख्या भवन्ति, उक्तं च प्रज्ञापनामूलटीकाकृता
“एकेन्द्रियाणां चतस्र विकलेन्द्रियाणां पञ्च सञ्जिञनां षट्” इति, उत्पत्तिप्रथमसमय एव एता यथायथं सर्वा अपि युगपनिष्पादयितुमारभ्यन्ते, क्रमेण च निष्ठामुपयान्ति, तद्यथा-प्रथममाहारपर्याप्तिस्ततः” शरीरपर्याप्तिस्तत इन्द्रियपर्याप्तिरित्यादि, आहारपर्याप्तिश्च प्रथमसमय एव निष्पत्तिमुपपद्यते, शेषास्तु प्रत्येकमन्तर्मुहूर्तेन कालेन, अथाहारपर्याप्तिः प्रथमसमय एव निष्पद्यते इति कथमवसीयते ?, उच्यते, यत आहारपदे द्वितीयोद्देश के सूत्रमिदम्- 'आहारपजत्तिए अपजत्तए णं भंते! किं आहारए अनाहारए ?, गोयमा ! नो आहारए अनाहारए' इति, तत आहारपर्याप्तयाऽपर्याप्तो विग्रहगतावे-वोपपद्यते, नोपपातक्षेत्रमागतोऽपि, उपपातक्षेत्रमागतस्य प्रथमसमयएवाहारकत्वात्, तत एकसामयिकी आहारपर्याप्तिनिर्वृत्तिः, यदि पुनरुपपातक्षेत्रमागतोऽप्याहारपर्याप्तयाऽपर्याप्तः स्यात् तत एवं सति व्याकरणसूत्रमित्थं भवेत् -"सिय आहारए सिय अनाहारए' यथा शरीरादिपर्याप्तिषु 'सिय आहारए सिय अनाहारए" इति,
सर्वासामपि च पर्याप्तीनां परिसमाप्तिकालोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणः, पर्याप्तयो विद्यन्ते येषां ते पर्याप्ता “अभ्रादिभ्य' इति भत्वर्थीयोऽप्रत्ययः, पर्याप्तकाश्च ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, चशब्दो लब्धिपर्याप्तकरणपर्याप्तरूपस्वगतभेदद्वयसूचकः, येपुनः स्वयोग्यपर्याप्तिपरिसमाप्तिविकलास्तेऽ पर्याप्ताः अपर्याप्ताश्च ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्चापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, चशब्दः करणलब्धिनिबन्धनस्वगतभेदद्वयसूचकः, तथाहि - द्विविधाः सूक्ष्मपथिवीकायिका अपर्याप्तास्तद्यथा - लब्ध्या कारणैश्च तत्र येऽ पर्याप्तका एव सन्तो म्रियन्ते ते लब्ध्यपर्याप्तकाः, वै पुनः करणानि - शरीरेन्दिज्रयादीनि न तावन्निर्वर्त्तयन्ति अथाचावश्यं निर्वर्त्तयिष्यन्ति ते करणापर्याप्ताः, उपसंहारामाह - 'सेत्त' मित्यादि, त एते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः ॥ तदे

Page #33

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-/२१
सूक्ष्मपृथिवीकायिकानभिधाय सम्प्रति बादरपृथिवीकायिकानभिधित्सुस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह
मू. (२२) से किं तं बादरपुढविकाइया?, बादरपुढविकाइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहासाहबादरपुढविकाइया य खरबादरपुढविकाइया य।
वृ. अथ के ते बादर पृथ्विीकायिकाः? सूरिरहि-बादर० द्विविधा प्रज्ञप्ताः, तद्यथाश्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिकाच, तत्र श्लक्ष्णा नाम चूर्णितलोष्ठकल्पा मृदुपृथिवी तदात्मका जीवा अप्युपचा रतः श्लक्ष्णास्ते च ते बादरपृथिवीकायिकाश्च श्लक्ष्णबादरपृथिवी-कायिकाः, अथवा श्लक्ष्णा च सा बादरपृथिवी च २ सा कायः-शरीरं येषां ते श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायाः त एव स्वार्थिकेकप्रत्ययविधानात् श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः,
चशब्दो वक्ष्यमाणस्वगतानेकभेदसूचकः, खरा नाम पृथिवीसङ्घातविशेष काठिन्यविशेषं चापन्नवा तदात्मका जीवा अपि खरास्तेचतेबादरपृथिवीकायिकाश्च खरबादरपृथिवीकायिकाः, अथवा पूर्ववप्रकारान्तरेण समासः, चशब्द स्वगतवक्ष्यमाणचत्वारिंशभेदसूचकः ।।
मू. (२३) से किंतंसहबायरपुढविकाइया?, सहबायरपुढविकाइया सत्तविहा पन्नता, तंजहा-किण्हमत्तिया नीलमत्तिया लोहियमत्तिया हालिद्दमत्तिया सुकिल्लमत्तिया पाण्डुमत्तिया पनगमत्तिया, सेत्तं सहबादरपुढविकाइया।
वृ. अथ के ते श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः, सूरिराह-लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तदेव सप्तविधत्वं तद्यथेत्यादिनोपदर्शयति, कृष्णमृत्तिकाः-कृष्णमृत्तिकारूपा एवं नीलमृत्तिका लोहितमृत्तिका हारिद्रमृत्तिका शुक्लमृत्तिकाः, इत्थं वर्णभेदेन पञ्चविधत्वमुक्तं, पाण्डुमृत्तिका नाम देशविशेषे या धूलीरूपा सती पाण्डू इति प्रसिद्धा,
तदासकाजीवाअप्यभेदोपचारात्पाण्डुमृत्तिकेत्युक्ताः, पनगमट्टियत्ति नद्यादिपूरप्लाविते देशेनद्यादिपूरेऽपगते यो भूमौ श्लक्ष्णमूदुरूपोजलमलापरपर्यायः पङ्कः स पनकमृत्तिका तदात्मका जीवा अप्यभेदोपचारात्पनकमृत्तिकाः, निगमनमाह-सेत्तं सण्हबायरपुढविकायइ, सुगमम् ।।
मू. (२४) से किं तं खरबायरपुढविकाया?, खरबायरपुढविकाइया अनेगविहा प० तं०
वृ.अथ केतेखरबादरपृथिवीकायिकाः?,सूरिराह-खरबादरपृथिवीकायिकाअनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, चत्वारिंशभेदा मुख्यतया प्रज्ञप्ता इत्यर्थः, तानेव चत्वारिंशभेदानाह-'तंजहा पुढवी य'इत्यादि गाथाचतुष्टयं । मू. (२५) पुढवी य सकरा वालुया य उवले सिला य लोणूसे।
अय तंब तउय सीसय रूप्प सुबन्ने य वइरे य १४ ॥ वृ.पृथिवीतिभामा सत्यावामावत्शुद्धपृथिवीच नदीतटभित्त्यादिरूपा, चशब्द उत्तरभेदापक्षया समुच्चये १ शर्करा-लघूपलशकलरूपा २ वालुका-सिकताः ३ उपलः-टङ्काधुपकरणपरिकर्मणायोग्यः पाषाणः ४ शिला-घटनयोग्या देवकुलपीठाधुपयोगी महान् पाषाण विशेषः ५ लवणं-सामुद्रादि६ ऊषो यद्वशादूषरं क्षेत्रम्७ अयस्ताम्रपुसीसकरूप्यसुवर्णानिप्रतीतानि १३ वज्रो-हीरकाः १४। मू. (२६) हरियाले हिंगुलए मनोसिला सासगंजणपवाले ।
अब्भपडलब्भवालुय बायरकाए मणिविहाणा ८ ॥

Page #34

पद-१, उद्देशकः-, द्वार
वृ.हरितालहिङ्गुलकमनःशिलाः प्रतीताः १७ सासगं-पारदः १८अञ्जनं-सौवीराजनादि १९ प्रवालं-विद्रुमः २० अभ्रपटलं-प्रसिद्धम् २१ अभ्रवालुका-अभ्रपटलमिश्रा वालुका २२ 'बायरकाये' इति बादरपृथिवीकायेऽमी भेदा इति शेषः, 'मणिविहाणा' इति चशब्दस्य गम्यमानत्वान्मणिविधानानि च-मणिभेदाश्च बादरपृथिवीकायभेदत्वेन ज्ञातव्याः । तान्येव मणिविधानानमि दर्शयतिमू. (२७) गोमेजए य रूयए अंके फलिहे य लोहियक्खे य।
___मरगय मसारगल्ले भुयमोयगइंदनीले य९॥ वृ. 'गोमिज्जए' इद्याति, गोमेज्जकः २३चः समुच्चयेरूचकः २४ अङ्कः२५ स्फटिकः २६ चःपूर्ववत् लोहिताक्षः २७ मरकतः २८ मसारगल्लः २९ भुजमोचकः ३० इन्द्रनीलश्च ३१ । मू. (२८) चंदन गेरुय हंसगब्भ पुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे ।
चंदप्पभवेरुलिए जलकंते सूरकते य९॥ वृ. चन्दनो ३२ गैरिको ३३ हंसगर्भः ३४ पुलकः ३५ सौगन्धिकश्च ३६ चन्द्रप्रभो ३७ वैडूर्यो ३८ जलकान्तः ३९ सूर्यकान्तश्च ४०, तदेवमाद्यगाथया पृथिव्यादयश्चतुर्दश भेदा उक्ताः, द्वितायगाथयाऽष्टौ हरितालादयः, तृतीयगाथया गोमेज्जकादयो नव, तुर्यया गाधयानवेति सङ्घयया चत्वारिंशत् ४०।
मू. (२९)जेयावन्ने तहप्पगारातेसमासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पञ्जत्तगायअपञ्जत्तगा य, तत्थणं जे ते अपज्जत्तगा ते णं असंपत्ता तत्थ णं जे ते पजत्तगा एतेसिं वन्नादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणंसहस्सग्गसो विहाणाई, सङ्ग्रेजाइंजोणिप्पमुहसतसहस्साई, पज्जत्तगणिस्साए अपञ्जत्तगा बक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असङ्केजा, से तं खरबायरपुढविकाइया, सेतं बायरपुढविकाइया, सेतं पुढविकाइया।
वृ. 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति येऽपिचान्ये तथाप्रकारा मणिभेदाः पद्मरागादयस्तेऽपि खरबादरपृथिवीकायत्वेन वेदितव्याः 'तेसमासओ' इत्यादि, 'ते' सामान्यतोबादरपृथ्वीकायिकाः 'समासतः' सझेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा--पर्याप्तका अपर्याप्तकाश्च, तत्र येऽपर्याप्तकास्ते खयोग्याः पर्याप्तीः साकल्येनासंप्राप्ता अथवाऽसंप्राप्ता इति-विशिष्टान् वर्णादीननुपगताः,
तथाहि-वर्णादिभेदविवक्षायमातेन शक्यन्तेकृष्णादिनावर्णभेदेन व्यपदेष्टुं किं कारणमिति चेद्, उच्यते, इह शरीरादिपर्याप्तिषु परिपूर्णासु सतीषु बादराणां वर्णादिविभागः प्रकटो भवति नापरिपूर्णासु, ते चापर्याप्ता उच्छ्वासपर्याप्तयाऽपर्याप्ताएवम्रियन्ते, ततोन स्पष्टतरवर्णादिविभाग इत्यसंप्राप्ता इत्युक्तं, ननुकस्मादुच्छ्वासपर्याप्तयैवापर्याप्ताम्रियन्तेनार्वाक्शरीरेन्द्रियपर्याप्तिभ्यासभपर्याप्ता अपि?, उच्यते, यस्मादागामिभवायुर्बध्ध्या म्रियन्ते सर्व एव देहिनो नावध्या, तच्च शरीरेन्द्रियपर्याप्तिभ्यां पर्याप्तानां बन्धमायाति नान्यथेति, अन्ये तु व्याचक्षते-सामान्यतो वर्णदीनसंप्राप्ता इति, तच्च न युक्तं, यतः शरीरमात्रभाविनो वर्णादयः, शरीरं च शरीरपर्याप्तया सातामिति ।
'तत्थ णंजे ते पज्जत्तगा' इत्यादि, तत्र येते पर्याप्तकाः-परिसमाप्तस्वयोग्यसमस्तपर्याप्तयः, एतेषां वदिशेन' वर्णभेदविवक्षया एवंगन्धादेशेन रसादेशेन स्पदिशेन 'सहस्रमशः' सहनसङ्ख्य

Page #35

३२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- १/-1-/28 या विधानानि - भेदाः, तद्यथा-वर्णाः कृष्णादिभेदात्पञ्च गन्धौ सुरभीतरभेदाद्वौ रसाः तिक्तादयः पञ्च स्पर्शा मृदुकर्क शादयोऽष्टौ, एकैकस्मिंश्च वर्णादौ तारतम्यभेदेनानेकेऽवान्तरभेदाः,
तथाहि - भ्रमरकोकिलकज्ञ्जलादिषु तरतमभावात् कृषणकृष्णतरकृष्णतमेत्यादिरूपतया अनेके कृष्णभेदाः, एवं नीलादिष्वप्यायोज्यं, तथा गन्धरसस्पर्शेष्वपि, तथा परस्परं वर्णानां संयोगतो घूसरकर्बुरत्वादयोऽनेकसङ्ख्या भेदाः, एवं गन्धादीनामपि परस्परं गन्धादिभिः समायोगाद्, अतो भवन्ति वर्माद्यादेशैः सहस्राग्रशो भेदाः, 'सज्जाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई 'ति सङ्घयेयानि योनिप्रमुखाणि - योनिद्वाराणि शतसहस्राणि,
तथाहि एकैकस्मिन् वर्णे गन्धे रसे स्पर्शे च संवृता योनिः पृथिवीकायिकानां, सा पुननधासचित्ता अचित्ता मिश्रा च पुनरेकैका त्रिधा - शीता उष्णा शीताष्णा, शीतादीनामपि प्रत्येकं तारतम्यभेदादनेकभेदत्वं, केवलमेवं विशिष्टवर्णादियुक्ताः सङ्ख्यातीता अपि स्वस्थाने व्यक्तिभेदेन योनयो जातिमधिकृत्यैकैव योनिर्गण्यते, ततः सङ्घयेयानि पृथिवीकायिकानां योनिशतसहस्राणि भवन्ति, तानि च सूक्ष्मबादरगतसर्वसङ्ख्यया सप्त, 'पज्जत्तगनिस्साए ' इत्यादि, पर्याप्तकनिश्रयाऽपर्याप्तका व्युत्क्रामन्ति - उत्पद्यन्ते, क्रियन्त इत्याह-यत्रैकः पर्याप्तकस्तत्र नियमात्तन्निश्रयाऽसङ्घयेयाः- सङ्ख्यातीता अपर्याप्तकाः, उपसंहारमाह- 'सेत्त' मित्यादि निगमनत्रयं सुगमम् ॥ तदेवमुक्ताः पृथिवीकायिकाः, सम्प्रत्यपूकायिकप्रतिपादनार्थमाह
मू. (३०) से किं तं आउक्काइया ?, आउक्काइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - सुहुम आउक्काइया य बादर आउक्काइयाय । से किं तं सुहुम आउकाइया ?, सुहुमाउका० दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पत्तसुहुम आउकाइया य अपज्जत्तसुहुम आउकाइया य, सेत्तं सुहुम आउकाइया ।
से किं तं बादर आउकाइया ?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजहा-उस्सा हिमए महिया करए हरतणुए सुद्धोदए सीतोदए उसिणोदए खारोदए खट्टोदए अम्बिलोदए लवणोदए वारुणोदए खीरोद घओदए खोतोदए रसोदए, -
- जे यावत्रे तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं०-पजत्तगा य अपजत्तगा य, तत्थ गंजे ते अपजत्तगा ते णं असंपत्ता, तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एतेसिं वण्णादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई संखेज्जाई जोणिप्पमुहसयसहसाई, पञ्जत्तगनिस्साए अपजत्तगा वक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखिज्जा, से तं बादर आउक्कायिया, सेतं आउकाइया ।
वृ. सुगममू, 'उस्सा' इत्यवश्यायः त्रेहः 'हिमं' स्त्यानोदकं 'महिका' गर्भमासेषु सूक्ष्मवर्षः करको - धनोपलः हरतनुर्यो भुवमुद्भिद्य गोधूमाङ्कुरतॄणाग्रादिषु बद्धो बिन्दुरुपजायते 'शुद्धोदकं' अन्तरिक्षसमुद्मवं नद्यादिगतं च तच स्पर्शरसादि भेदादनेकभेदं तदेवानेकभेदत्वं दर्शयति'शीतोदकं' नदीतडागावटवापीपष्करिण्यादिषु शीतपरिणामं 'उष्णोदकं' स्वभावत एव कवचिन्निर्झरा- दावुष्णपरिणामं 'क्षारोदकं' ईषल्लवणस्वभावं यथा लाटदेशादौ केषुचिदवटेषु 'खट्टोदकम् ' ईषदम्लपरिणामं 'अम्लोदकं' स्वभावत् एवाम्लपरिणामं काञ्जिकवत्
लवणोदकं लवणसमुद्रे वारुणं वारुणसमुद्रे क्षीरोदकं क्षीरसमुद्रे क्षोदोदकं इक्षुसमुद्रे रसोदकं पुष्करवरसमुद्रादिषु येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः - रसस्पर्शादिभेदभिन्ना घृतोदकादयो बादरा अकायिकाः ते सर्वे बादराकायिकतया प्रतिपत्तव्याः, ते समासओ इत्यादि प्राग्वत्, नवरं सङ्घयेयानि

Page #36

पदं- 9, उद्देशक:-, द्वारं---
योनिप्रमुखाणि शतसहस्राणि इत्यत्रापि सप्त वेदितव्यानि ॥
उक्ता अष्कायिकाः, समप्रति तेजस्कायिकान् प्रतिपिपादयिषुराह
मू. (३१) से किं तं तेऊकाइया ?, २ दुविहा पत्रत्ता, तंजहा - सुहुमतेऊकाइया य बादरतेऊकाइयाय । से किन्तं सुहुमते ऊकाइया ?, २ दुविहा पत्रत्ता, तंजहा-पञ्जत्तगा य अपजत्तगा य, सेत्तं सुहुमतेऊकाइया से किं तं बादरतेऊकाइया ?, २ अनगविहा पन्नत्ता, तंजहा-इङ्गाले जाला मुम्मुरे अच्ची अलाए सुद्धागनी उक्का विज्जू असणी निग्धाए संघरिससमुट्ठिए सूरकंतमणिणिस्सिए,
-जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं०-पजत्तगा य अपजत्तगा य, तत्थ णं जे ते अपजतगा ते णं असंपत्ता, तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एएसिणं वन्नादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाइं सर्व्वजाई जोणिप्पमुहसयसहस्साई, पज्जत्तगणिस्साए अपजत्तगा वक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखिज्जा, सेत्तं बादरतेऊकाइया, सेतं तेऊकाइया
३३
वृ. सुगमं, नवरमङ्गारो - विगतधूमः 'ज्वाला' जाज्वल्यमानखादिरादिज्वाला अनलसम्बद्धा दीपशिखेत्यन्ये 'मुर्मुर:' फुम्फकादी भस्ममिश्रिताग्निकणरूपः 'अर्चिः' अनलाप्रतिबद्धा ज्वाला 'अलातं' उल्मुकं 'शुद्धाग्निः' अयःपिण्डादौ 'उल्का' चुडुल्ली विद्युत् प्रतीता 'अशनिः' आकाशे पतन् अग्निमयः कणः निर्घाती - वैक्रियाशनिप्रपातः सङ्घर्षसमुत्थितः - अरण्यादिकाष्ठ निर्मथनसमुद्भुतः सूर्यकान्तमणिनिसृतः - सूर्यखरकिरणसम्पर्के सूर्यकान्तमणेर्यः समुपजायते, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः - एवेप्रकारास्तेजस्कायिकास्तेऽपि बादरतेजस्कायिकतया वेदितव्याः, 'ते समासओ' इत्यादि प्राग्वत्, नवरमत्रापि सङ्घयेयानि योनिप्रमुखाणि शतसहस्राणि सप्त वेदितव्यानि । उक्ताः तेजस्कायिकाः, वायुकायिकप्रतिपादनार्थमाहमू. (३२) से किंतं वाउकाइया ?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - सुहुमवाउकाइयाय बादरवाउकाइया य । से किन्तं सुहुमवाउकाइया ?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- पज्जत्तगसुहुमवाउकाइया य अपजत्तगसुहुमवाउकाइयाय, सेत्तं सुहुमवाउकाइया । सेकिंतं बादरवाउकाइया ?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजहा - पाइणवाए पडीणवाए दाहिणवाए उदीणवाए उष्टवाए अहोवाए तिरियवाए विदिसीवाए वाउब्धामे वाउक्कलिया वायमंडलिया उक्कलियावाए मंडलियावाए गुंजावाए झंझावाए संवट्टवाए घणवाए तणुवाए सुद्धवाए
-जे यावण्णे तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पजत्तगा य अपजत्तगाय, तत्य णं जे ते अपजत्तगा ते णं असंपत्ता, तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा एतेसिणं वण्णादेसेणं गंधादेसेणं रसादेसेणं फासादेसेणं सहस्सग्गसो विहाणाइं संखेजाइं जोणिप्पमुहसयसहस्साइं पञ्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तया वक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा, से तं बादरवाउक्का०, से तं वाउक्काइया
वृ. प्रतीतं, नवरं 'पाईणवाए' इति यः प्राच्या दिशः समागच्छति वातः स प्राचीनवातः एवमपाचीनवातः दक्षिणवातः उदीचीनवातश्च वक्तव्यः, ऊर्ध्वमुद्गच्छन् यो वाति वातः स ऊर्ध्ववातः, एवमधोवाततिर्यग्वातवपि परिभावनीयौ, 'विदिग्वातो' यो विदिग्भ्यो वाति ‘वातोद्भ्रामः' अनवस्थितवातः वातोत्कलिका - समुद्रस्येव वातोत्कलिका 'वातमण्डली' वातोली 'उत्कलिकावात' उत्कलिकाभिः प्रचुरतराभिः सम्मिश्रितो यो वातो
10 3

Page #37

३४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-३२ -'मण्डलीकावातो मण्डलिकाभिमूलत आरभ्यप्रचुरतराभिः समुत्थोयो वातः 'गुझावातो' यो गुअन्-शब्दं कुर्वन् वाति ‘झञ्झावातः' सवृष्टिरशुभनिष्ठुर इत्यन्ये, 'संवतकवातः' तृणादिसंवर्तनखंभावः 'धनवातो; धनपरिणामोरलप्रभापृथिव्याद्यधोवर्ती 'तनुवातो' विरलपरिणामो धनवातस्याधःस्थायी शुद्धवातो' मन्दस्तिमितो बस्तिद्वृत्यादिगतइत्यन्ये, तेसमासओ' इत्यादि प्राग्वत्, अत्रापि सङ्ख्येयानि योनिप्रमुखाणि शतसहस्राणि सप्तावसेयानि ।।
उक्ता वायुकायिकाः, सम्प्रतिवनस्पतिकायिकप्रतिपादनार्थमाह
मू. (३३) से किं तंवणस्सइकाइया?, वणस्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-सुहुमवणस्सइकाइयाय बायरवणस्सइकाइया या
मू. (३४) से किं तं सुहुमवणस्सइकाइया ?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पअत्तगसुहुमवणस्सइकाइया य अपजत्तगहुमवणस्सइकाइया य, सेत्तं सुहुमवणस्सइकाइया।
मू. (३५) से किंतं बादरवणस्सइ०?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पत्तेयसरीरबादरवणस्सइ० साहारणस० बादरवणस्सइ०॥
वृ.सुगमंयावत् सेत्तंसुहुमवणस्सइकाइया, 'सेकिंत'मित्यादि, अथ केतेबादरवनस्पतिकायिकाः?,२ द्विविधाः प्रज्ञप्ताः,तद्यथा-प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाश्चसाधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाच, तत्रैकमेकं जीवं प्रति गतं प्रत्येकं शरीरं येषां ते प्रत्येकशरीराः तेचते बादरवनस्पतिकायिकाश्चप्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः, चशब्दः स्वगतानेकभेदसूचकः, समान तुल्यंप्राणापानाधुपभोगंयथा भवतिएवमा समन्तादकीभावनानन्तानांजन्तूनांधारणंसमझणयेनतत्साधारणंसाधारणंशरीरं येषांतेशाधारणशरीराःतेचतेबादरवनस्पतिकायिकाश्च साधारणबादरवनस्पतिकायिकाः, चशब्दोऽत्रापि स्वगतानेकभेदसूचकः।
मू. (३६) से किंतं पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइया?, २ दुवालसविहा प०, तंजहा
इ. 'से किंत' मित्यादि, अथ के ते प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः ?, सूरिराहप्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः द्वादशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथामू. (३७) रुक्खा गुच्छा गुम्मा लता य वल्ली य पव्वगा चेव ।
तणवलयहरियओसहि-जलरुहकुहणा य बोद्धव्वा ।। वृ.'रुक्खे'त्यादि, वृक्षाः' चूतादयः 'गुच्छा' वृन्ताकीप्रभृतयः ‘गुल्मानि' नवमालिकाप्रमृतीनि 'लताः' चम्पकलतादयः, इह येषां स्कन्धप्रदेशे विवक्षितोध्वगतैकशाखाव्यतिरेकेणाऽन्यच्छाखान्तरं परिस्थूरं न निर्गच्छति ते लता विज्ञेयास्ते च चम्पकादय इति, 'वलयः' कूष्माण्डीत्रपुषीप्रभृतयः, पर्वगा' इक्ष्वादयः, 'तृणानि कुशजंजुकाऽर्जुनादीनि वलयानि' केतकीकदल्यादीनि तेषां हि त्वचा वलयाकारेण व्यवस्थितेति, 'हरितानि तण्डुलीयकवास्तुलप्रभृतीनि 'औषध्यः' फलपाकान्ताः ते च शाल्यादयः, जले रुहन्तीति जलरुहाः-उदकावकपनकादयः 'कुहणा' भूमिस्फोटाभिधानाः ते चाकायप्रभृतयः ।
मू. (३८) से किंतं रुक्खा?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-एगट्ठिया य बहुबीयगा या से किं तं एगट्ठिया?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजहा
वृ.तत्र यथोद्देशं निर्देश' इतिन्यायात्प्रथमतो वृक्षप्रतिपादनार्थमाह-‘से किं तमित्यादि,

Page #38

मू. (४१)
पदं-१, उद्देशकः-, द्वारंअथ के ते वृक्षाः ?, सूरिराह--वृक्षा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकास्थिकाश्च बहुबीजकाच, तत्र फलं फलं प्रति एकमस्थि येषां ते एकास्थिकाः, चशब्दो वक्ष्यमाणस्वगतानेकभेदसूचकः, तथा प्रायोऽस्थिबन्धमन्तरेणैवमेव फलान्तर्वर्तीनि बहूनि बीजानियेषां ते वहुबीजकाः, शेषाद्वे' तिकप्रत्ययः,अत्रापि चशब्दोवक्ष्यमाणस्वगतानेकभेदसूचकः॥तत्रैकास्थिकप्रतिपादनार्थमाहअथ के ते एकास्थिकाः ?, २ अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'निबंबे'त्यादि गाथात्रयं, मू. (३९) निबंबजंबुकोसंबसालअंकुल्ल पीलु सेलू य।
सल्लइमोइमालुय बउल पलासे करंजे य॥ मू. (४०) पुत्तंजीवयऽरिटे बिहेलए हरिडए य भिल्लाए।
उंवेभरिया खीरिणि बोद्धव्वे धायइ पियाले । पूइनिंबकरे सुण्हा तहसीसवा य असने य ।
पुन्नागनागरुक्खे सीवण्णि तहा असोगे य॥ वृ.तत्र निम्बाम्रजम्बुकोशम्बाःप्रतीताः शालः-सजः ‘अङ्कोल्ल'त्ति अङ्कोठः प्राकृतत्वात्सूत्रे ठकारस्यलादेशः, 'अङ्कोल्ल' इति वचनात्, पीलुः-प्रतीतः शेलुः-स्लेष्मातकः सल्लकी-गजप्रिया मोचकीमालुकौ देशविशेषप्रतीतौ बकुलः-केसरः पलाशः-किंशुकःकरो-नक्तमालः पुत्रजीवको-देशविशषप्रसिद्धः अरिष्ट:--पिचुमन्दःबिभीतकः-अक्षःहरीतकः-कोङ्कणदेशप्रसिद्धः कषायबहुलः भल्लातको यस्य भल्लातकाभिधानानि फलानि लोकप्रसिद्धानि उम्बेभरिकाक्षीरणीघातकीप्रियालपूति (निम्ब) करनश्लक्ष्णाशिंशपाऽशनपुन्नागनागश्रीपण्यशोका लोकप्रतीताः ।
मू. (४२) जे यावन्ने तहप्पगारा, एएसि णं मूलावि असंखेजजीविया कंदावि खंधावि तयावि सालाविपवालाविपत्ता पत्तेयजीविया पुप्फा अनेगजीविया फलाएगट्ठिया, सेतंएगट्टिया
वृ. 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः-एवंप्रकारास्तत्तद्देशविशेषभाविनः ते सर्वेऽप्येकास्थिका वेदितव्याः, एतेषाम्-एकास्थिकानां मूलन्यप्यसङ्खयेयजीवकानि-असङ्खयेयप्रत्येकशरीरजीवात्मकानि, एवं खन्दाअपि स्कन्धा अपि त्वचोऽपिशाखा अपि प्रवाला अपि प्रत्येकमसङ्खयेयप्रत्येकशरीरजीवकाः,
तत्र मूलानि यानि कन्दस्याघस्ताद् भूमेरन्तः प्रसरन्ति, तेषामुपरि कन्दास्ते च लोकप्रतीताः,स्कन्धाः स्थुडाः, त्वचः-छल्लयः शालाः-शाखाः प्रवालाः-पल्लवङ्कुराः, 'पत्ता पत्तेयजीवय'त्ति पत्राणि प्रत्येकजीविकानि-एकैकं पत्रमे (कै)केनजीवेनाधिष्ठितमिति भावः, 'पुष्फा अनेगजीविय'त्ति पुष्पानयनेकजीवानि, प्रायः प्रतिपुष्पपत्रं जीवभावात्, फलान्येकास्थिकानि, उपसंहारमाह-‘से तं एगट्टिया' सुगमं ।। बहुबीजकप्रतिपादनार्थमाह-- मू. (४२/१) से कंतं बहुबीयगा?, बहुबीयगा अनेगविहा पं० तं०
वृ.अथ के ते बहुबीजकाः?, सूरिराह-बहुबीजका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः,तद्यथामू. (४३) अस्थिय तेंदु कविढे अंबाडमाउलिंग बिल्ले या।
आमलग फणिस दालिम आसोठे उंबर वडे य ।। मू. (४४) नग्गोह नंदिरुक्खे पिप्परी सयरी पिलुक्खरुखे य ।
काउंबरि कुत्युंभरि बोद्धव्वा देवदाली य ।।

Page #39

३६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १ - १/-/-/४५
भू. (४५)
तिलए लउए छत्तोह सिरीस सत्तवन्न दहिवन्ने । लोद्धद्धवचंदनजुणनीमे कुडए कयंबे या ॥
वृ. 'अत्थियेत्यादि गाथात्रयं, एते च अस्थिक तिन्दुक कपित्थ अम्बाडक मातुलिङ्गं बिल्वा मलक पनस दाडिम अश्वत्थ उदुम्बर वटन्यग्रोधनन्दिवृक्ष पिप्पली शतरी प्लक्षका दुम्बरिकुस्तुम्भरि देवदालि तिलक लवकच्छत्रोपग शिरीष सप्तपर्णदधिपर्ण लोद्र धवचन्द नार्जुननी पकुट जकदम्बकानां मध्ये केचिदतिप्रसिद्धाः केचिद्देशविशेषतो वेदितव्याः, नवरमिहामलकादयो न लोकप्रसिद्धाः प्रतिपत्तव्याः तेषामेकास्थिकत्वात्, किन्तु देशविशेषप्रसिद्धा बहुबीजका एव केचन ।
,
मू. (४६) जे यावत्रे तहप्पगारा, एतेसि णं मूलावि असंखेज्जजीविया कंदावि खंधावि सालावि पत्ता पत्तेयजीविया पुष्फा अनेगजीविया फला बहुबीयगा । से त्तं बहुबीयगा, से तं
रुक्खा ।
बृ. 'जे यावन्ने तहप्पगार' त्ति, येऽपिचान्ये तथा प्रकाराः एवंप्रकारास्तेऽपि च बहुबीजका मन्तव्याः, एतेषामपि मूलकन्दस्कन्धत्वक्शाखाप्रवालाः प्रत्येकमसङ्घयेयप्रत्येक शरीरजीवाकः, पत्राणि प्रत्येकजीवकानि, पुष्पाण्यनेकजीवकानि फलानि बहुबीजकानि, उपसंहारमाह-सेत्तमित्यादि निगमनद्वयं सुगमं ।। सम्प्रति गुच्छप्रतिपादनार्थमाह
मू. (४६/१) से किं तं गुच्छा ?, गुच्छा अनेगविहा पत्रत्ता, तं०भू. (४७) वाइंगणिमल्लइथुण्डई य तह कत्थुरी य जीभुमणा ।
मू. (४८)
मू. (४९)
रुवी आढइ नीली तुलसी तह माउलिंगी. य ॥ कच्छुभरि पिप्पलिया अतसी बिल्ली य काइमाईया । वुधू पडोलकंदे विउव्वा वत्थलंदेरे ॥ पत्तरउर सीयउरए हवति तहा जवसए य बोद्धव्वे । निग्गुमिअंकतबरि अत्थई तेव तलउदाडा ॥ सणपाणकासमुद्दग उग्घाडग साम सिंदुवारे साम य । करमद्द अद्दडूसग करीर एरावणमहित्थे । जाउ गमीलपरिली गयमारिणि कुव्वरारिया भंडा । जीवs केयइ तह गंज पाडलादासिअंकोले ।।
मू. (५०)
मू. (५१)
मू. (५३)
पू. (५४)
भू. (५२ ) जे यावन्ना तहप्पगारा, सेत्तं गुच्छा। से किं तं गुम्मा? गुम्मा अनेगविहा प० तं० सेणयए नोमालिय कोरंटय बंधुजीवगमणोजे । पिइअयं पाणं कणयर कुजय तह सिंदुवारे य ॥ जाई मोग्गर तह जूहिया य तह मल्लिया य वासंती । वत्थुल कत्थुल सेवाल गंठी मगदंतिया चेव ॥ चंपगजी नीइया कुंदो (कंदी) तहा महाजाई । एवमनेगागारा हवंति गुम्मा मुणेयव्वा० ॥
मू. (५५)
मू. (५६) से तं गुम्मा ।। से किं तं लयाओ ?, लयाओ अनेगविहाओ पन्नत्ताओ, तं०पउमलया नागलया असोग चंपगलया य चूतलता ।
मू. (५७)

Page #40

पदं-१, उद्देशकः--, द्वार
वनलय वासंतिलया अइमुत्तय कुंदसामलया। मू (५८)जे यावनेतहप्पगारा, सेत्तंलयाओ।सेकिंतंवल्लीओ?, अनेगविहाओप० तं०मू. (५१)
पूसफली कालिंगी तुंबी तउसी य एलवालुंकी।
घोसाडइ पंडोला पंचंगुलि आयनीली या॥ मू. (६०) कंगूया कंडुइया कक्कोडई कारियल्लई सुभगा।
कुयवाय वागली पाव वल्ली तह देवदाली य ।। मू. (६१) अफेया अइमुत्तगणागलया कण्हसूरवल्ली य।
संघसुमणसाविय जासुवन कुविंदवल्ली य ।। मू. (६२) मुद्दिय अंबावल्ली किण्हछीरालि जयंति गोवाली।
पाणी मासावल्ली गुंजीवल्ली य विच्छाणी॥ मू. (६३) ससिवी दुगोत्तफुसिया गिरिकण्णइ मालुया य अंजनई।
दहिफोल्लइ कागलि मोगली य तह अक्कबोंदी या।। मू. (६४)जे यावत्रे तहप्पगारा, से तं वल्लीओ।से किंतं पव्वगा? अनेगविहा प०, तं०मू. (६५) इक्खू य इक्खुवाडी वीरुणी तह एकडे य मासे य।
सुंठे सरे य वेत्ते तिमिरे सतोरगणले य ।। मू. (६६)
वंसे वेच्छू कणए कंकावंसे य चाववंसे य ।
उदए कुडए विसए कंडा वेल्ले य कल्लाणे॥ मू. (६७) जे यावना तहप्पगारा, से तं पव्वगा ।। से किं तं तणा?, तणा अनेगविवा पनत्ता, तंमू. (६८) संडिय मंतिय होत्तिय दमकुसे पव्वए य पोडइला ।
. अजुण असाढए रोहियंसे सुयवेखीरबुसे ।। मू. (६९) एरंडे कुरुविंदे करजर सुंठे तहा विभंगू य।
मुहुरतण छुरय सिप्पिय बोद्धव्वे सुंकलितणे य॥ मू. (७०)जे यावन्ने तहप्पगारा, सेत्तं तणा ।। से किंतं वलया? अनेगवनिहा प०, तं०मू. (७१) ताल तमाले तक्कलि तोयली साली य सारकत्ताणे ।
सरले जावति केतइ कदली तह धम्मरुक्खे य॥ मू. (७२) मुयरुक्ख हिंगुरुक्खे लवंगुरुक्खे य होइ बोद्धव्वे ।
पूयफली खजुरी बोद्धव्वा णालिएरी य ।। मू. (७३)जे यावन्ना तहप्पगारा, सेत्तं वलया।से किंतंहरिया ? अनेगविहाप०२०मू. (७४) अजोरुह वोडाणे हरितग तह तंदुलेजगतणे य।
वत्थल पोरग मजारयाइ बिल्ली य पालक्का ।। मू. (७५)
दगपिप्पली य दव्वी सोत्तिय साए तहेव मंडुक्की।
मूलग सरिसव अंबिल साएय जियंतए चेव ।। मू. (७६) तुलस कण्ड उराले फणिजए अजए य भूयणए ।
वारग दमणग मखरुयग सतपुप्फींदीवरे य तहा ।।

Page #41

३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1७७ मू. (७७) जे यावन्ना तहप्पगारा, से तं हरिया ।। से किं तं ओसिहिओ?, ओसिहिओ अनेगविहाओ पन्नत्ताओ, तं०- साली वीही गोहुम जव जवजवा कलमसूरतिलमुग्गमासणिप्फावकुलत्थआलिसंदसतीणपलिमंथा अयसीकुसुंभकोद्दव कंगूरालगमासकोइंसासणसरिसवमूलिगबीया, जे यावना तहप्पगारा, सेत्तं ओसहीओ।।.
सेकिंतंजलरुहा?,जलरुहाअनेगविहापन्नत्ता, तं०-उदएअवए पनए सेवाले कलंबुया हढे कसेरुया कच्छभाणी उप्पले पउमे कुमुदे णलिणे सुभए सुगंधिए पोण्डरीयए महापुंडरी-यए सयपत्ते सहस्सपत्ते कल्हारे कोकनदे अरविंदे तामरसे भिसे भिसमुणाले पोखले पोक्खलस्थिमुए, जे यावन्ना तहप्पागारा, से तंजलरुहा।।
से किंतं कुहुणा?, कुहुणा अनेगविहा पन्नत्ता, तं-आह काए कुहणे कुणके दव्वहलिया सफाए सज्झाए छत्तोए वंसीण हिताकुरए, जे यावन्ना तहप्पगारा, से तं कुहुणा ।। मू. (७८) . नानाविह संठाणा रुक्खाणं एगजीविया पत्ता ।
खंधाविएगजीवा तालसरणालिएरीणं ।। मू. (७९) जह सगलसरिसवाणं सिलेसमिस्साण वट्टिया विट्टी।
पत्तेयसरीराणं तहेति सरीरसंघाया। मू. (८०) जह वा तिलपप्पडिया बहुएहिं तिलेहि संहता संती।
पत्तेयसरीराणं तह होति सरीरसंघाया। मू. (८१) सेत्तं पत्तेयसरीरबादरवणप्फइकाइया॥
वृ.एतेगुच्छादिभेदाः स्वरूपतएव प्रतीताः, केचिद्देशविशेषादवगन्तव्याः, अत्र वृक्षादिषु यस्यैकस्य नाम गृहीत्वाऽपरत्रापि तन्नाम गृहीतं तत्रान्यो भिन्नजातीयः सद्ग्नामा प्रतिपत्तव्यः, अथवा एकोऽपि कश्चिदनेकजातीयको भवति, यथा-नालिकेरीतरुरेकास्थिकत्वादेकास्थिकः, त्वचो वलयाकारत्वाच्च वलयः, ततोऽनेकजातीयत्वादपि तन्नाम निर्दिश्यमानं न विरुध्यते।
साम्प्रतमुक्तानुक्तार्थसंग्रहार्थमिदमाह- 'नानाविदेहेत्यादि' नानाविधं-नानाप्रकारं संस्थानं-आकृतिर्येषां तानि नानाविधसंस्थानानि, 'वृक्षाणा'मिति वृक्षग्रहणमुपलक्षणं, तेन गुच्छगुल्मादीनामपि द्रष्टव्यं, पत्राणि एकजीवकानि-एकजीवाधिष्टितानि वेजितव्यानि, स्कन्धोऽपि एकजीवाधिष्ठितः, किं सर्वेषामपि?,नेत्याह-तालसरलनालिकेरीणां, तालसरलनालिकेरीग्रहणमुपलक्षणं, तेनान्येषामपि यथाऽऽगममेकजीवाधिष्ठितत्वंस्कन्धस्यप्रतिपत्तव्यं, अन्येषांतु स्कन्धाः प्रत्येकमनेकप्रत्येकशरीरजीवात्मका इति सामर्थ्यादवसेयं, 'खंधावि अणेगजीविया' इतिपूर्वमभिधानात् । अथ अयदि प्रत्येकमनेकशरीरजीवाधिष्ठितास्ततः कमथमेकखण्डशरीराकारा उपलभ्यन्ते इति ?, तदवस्थानस्वरूपमाह-'जह सगले' त्यादि, यथा सकलसर्षपाणां 'श्लेष्ममिश्राणां' श्लेष्म- द्रव्यविमिश्रितानां वलिता वत्तिरेकरूपा भवति, अथ ते सकलसर्षपाः परिपूर्णशरीरा; सन्तः पृथक्स्वस्वावगाहनयाऽवतिष्ठन्ते 'तथा' अनवैवोपमया प्रत्येकशरीराणां जीवानां शरीरसङ्घाताः पृथक्पृथक्स्वस्वागाहना भवन्ति, इह श्लेषद्रव्यस्थानीयं रागद्वेषोपचितं तथाविधं कर्म सकल- सर्षपस्थानीयाः प्रत्येकशरीराः, सकलसर्षग्रहणं सर्षपवैविक्त्यप्रतिपत्त्या पृथक्स्वस्वावगाहकप्रत्येक-शरीरवैविक्त्यप्रतिपत्त्यर्थं।

Page #42

पदं - १, उद्देशक:-, द्वारं
अत्रैव ध्यन्तान्तरमाह- 'जह वे ' त्यादि, वाशब्दो ध्यन्तान्तरसूचने, यथा तिलशष्कुलिकातिलप्रधाना पिष्टमयी अपूपिका बहुभिस्तिलैर्मिश्रिता सती यथा पृथक् २ स्वस्वावगाहतिलात्मिका भवति कथञ्चिदेकरूपा च ' तथा ' अनयैवोपमया प्रत्येकशरीरिणां जीवानां शरीरसङ्घाताः कथञ्चिदेकरूपाः पृथक्स्वस्वावगाहनाश्च भवन्ति । उपसंहारमाह-सेत्तमित्यादि सुगमं । 'से त्त' मित्यादि सुगमं । सम्प्रति साधारणवनस्पतिकायिकप्रतिपादनार्थमाह
भू. (८४)
मू. (८५)
मू. (८६)
पू. (८७)
भू. (८८)
मू. (८९)
मू. (८२) से किं तं साहारणसरीरबादरवणस्सइकाइया ?, अनेगविहा प० तं०मू. (८३) अवए पनए सेवाले लोहिणी मिहुत्थु हुत्थिभागा (य) । अस्सकन सीहकन्नी सिंउढि तत्तो मुसुंढी य ॥ रुरु कुण्डरिया जीरु छीर विराली तहेव किट्टीया । हालिद्दा सिंगबेरे य आतूलुगा भूलए इय ॥ कंबूयं कनुक्कड सुमत्तओ वलइ तहेव महुसिंगी । नीरुह सप्पसुगंधा छिन्नरुहा चेव बीयरुहा ।। पाढामियवालुंकी महुररसा चेव रायवत्ती य । पउमा माढरि दंतीति चंडी किट्टीत्ति यावरा ॥ मासपनि मुग्गपन्नी जीवियरसहे य रेणुया चेव । काओली खीरकाओली तहा भंगी नही इय ।। किमिरासि भद्द मुच्छा नंगलई पेलुगा इय । किण्ह पउले यहढे हरतणुया चेव लोयाणी ।। कण्हे कंदे वजे सूरणकंदे तहेव खल्लूरे । एए अनंतजीवा जे यावन्ने तहाविहा ।। तणमूल कंदमूले, वंसीमूलेत्ति आवरे । संखिजम संखिजा, बोद्धव्वणंतजीवा य ॥ सिंघाडगरस गुच्छो अनेगजीवो उ होइ नायव्वो । पत्ता पत्तेयजीवा दोन्नि य जीवा फले भणिया ॥ जस्स मूलस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसइ । अनंतजीवे उसे मूले, जे यावत्रे तहाविहा ।। जस्स कंदस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसइ । अनंतजीवे उसे कंदे, सजे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स खंधस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसइ । अनंतजीवे उ से खंधे, जे यावन्ने तहाविहा ।। जीसे तयाए भग्गाए, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवा तया साउ, जे यावत्रे तहाविहा ॥ जस्स सालस्स भग्गरस, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे य से साले, जे यावत्रे तहाविहा ।।
मू. (९०)
पू. (९१)
मू. (९२)
पू. (९३)
पू. (९४)
मू. (९५)
मू. (९६)

३९

Page #43

४०
मू. (९७)
भू. (९८)
मू. (९९)
यू. (१००)
मू. (१०१)
मू. (१०२)
मू. (१०३)
मू. (१०४)
मू. (१०५)
पू. (१०६)
पू. (१०७)
पू. (१०८)
पू. (१०९)
मू. (990)
पू. (999)
मू. (११२)
मू. (११३)

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- १/-/-/९७
जस्स पवालस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे पवाले से, जे यावन्ने तहाविहा ॥ जस्स पत्तस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे उसे पत्ते, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स पुप्फस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे उसे पुष्फे, जे यावत्रे तहाविहा ।। जस्स फलस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे फले से उ, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स बीयस्स भग्गस्स, समो भंगो पदीसए । अनंतजीवे उसे बीए, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स मूलस्स भग्गस्स, हीरो भंगोपदीसए । परित्तजीवे उसे मूले, जे यावन्ने तहाविहा ॥ जस्स कंदस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उसे कंदे, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स खंधस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उसे खंधो, जे यावन्ने तहाविहा ।। जीसे तयाए भग्गाए, हीरो भंगो पदीसए। परित्तजीवा तया साउ, जे यावत्रे तहाविहा ॥ जस्स सालस्स भग्गस्स, हीरो भंतो पदीसए । परित्तजीवे उसे साले, जे यावन्ने तहाविहा ॥ जस्स पवालस्स भग्गरस, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे पवाले उ, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स पत्तस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उ से पत्ते, जे यावत्रे तहाविहा ।। उस्स पुप्फस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उसे पुप्फे, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स फलस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे फले से उ, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स बीयस्स भग्गस्स, हीरो भंगो पदीसए । परित्तजीवे उसे बीए, जे यावन्ने तहाविहा ।। जस्स मूलस्स कट्ठाओ, छल्ली बहुलतरी भवे । अनंतजीवा उसा छल्ली, जे यावत्रे, तहाविहा ॥ जस्स कंदस्स कट्टाओ, छल्ली बहलतरी भवे । अनंतजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ने तहाविहा ।।

Page #44

४१
पदं-१, उद्देशकः-, द्वारमू. (११४) जस्स संघस्स कट्ठाओ, छल्ली बहलतरी भवे ।
अनंतजीवा उ सा छल्ली, जे यावना तहाविहा ।। मू. (११५) जीसे सालाए कट्ठाओ, ठल्ली बहलतरी भवे ।
अनंतजीवा उसाछल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ।। मू. (११६) जस्स मूलस्स कट्ठाओ, छल्ली तनुयरी भवे।
परित्तजीवा उसा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ॥ मू. (११७) जस्स कंदस्स कट्ठाओ, छल्ली तनुययरी भवे ।
परित्तजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ।। मू. (११८)
जस्स खंधस्स कहाओ, छल्ली तनुययरी भवे।
परित्तजीवा उ सा छल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ।। मू. (११९)
जीसे सालाए कट्ठाओ, छल्ली तनुययरी भवे।
परित्तजीवा उसाछल्ली, जे यावन्ना तहाविहा ।। वृ. 'से किं तमित्यादि, अथ के ते साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः?, सूरिराहसाधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'अवए'इत्यादि, एते च केचिदतिप्रसिद्धत्वात्केचिद्देशविशेषतः स्वयमवगन्तव्याः । 'जे यावन्ने तहाविहा' इति, येऽपि चान्ये-उक्तव्यतरिक्तास्तथाप्रकारा उक्तप्रकारास्तेऽपि अनन्तजीवा ज्ञातव्याः
'तणे त्यादि, तृणमूलं कन्दमूलंयच्चापरकंवंशीमूलं, एतेषांमध्ये क्वचिजातिभेदतोदेशभेदतो वा सङ्ख्याता जीवाः कचिदसङ्ख्याता अनन्ताश्च ज्ञातव्याः 'सिंघाडगस्से' त्यादि, श्रृङ्गाटकस्य यो गुच्छः सोऽनेकजीवो भवति ज्ञातव्यः, त्वक्शाखादीनामनेकजीवात्मकत्वात्, केवलं तत्रापि यानि पत्राणि तानि प्रत्येकजीवानि, फले पुनः प्रत्येकमेकैकस्मिन् द्वौ द्वौ जीवौ भणितौ ।
'जस्स मूलस्से'त्यादि, यस्य मूलस्य भग्नस्य सतः-समः-एकान्तसदशरूपः चक्राकारो भङ्गः प्रकर्षेण दृश्यते तन्मूलमनन्तजीवमवसेयं । 'जे यावन्ने तहाविहा' इति, यान्यपि चान्यानि अभग्नानि तथाप्रकाराणि अधिकृतमूलभग्नसमप्रकाराणि तान्यप्यनन्तजीवानि ज्ञातव्यानि एवं कन्दस्कन्धत्वक्शाखाप्रवालपत्रपुष्पफलबीजविषया अपि नव गाथा व्याख्येयाः
सम्प्रति प्रत्येकशरीरलक्षणाभिधानार्थं गाथादशकमाह- 'जस्से'त्यादि, यस्य मूलस्य भग्नस्य सतोभङ्गे-भङ्गप्रदेशे तुहीरो-विषमच्छेदमुद्दन्तुरं वा प्रदृश्यते-प्रकर्षण स्पष्टरूपतया लक्ष्यते ततो मूलं परित्तजीवं' प्रत्येकशरीरजीवात्मकं ज्ञातव्यं, 'जे यावन्ने तहाविहा' इति, यान्यपि चान्यानि भग्नानि तथाप्रकाराणिअधिकृतसहीरभग्नमूलसदशानि मूलानितान्यपि प्रत्येकशरीरजीवात्मकानि मन्तव्यानि, एवं कन्दादिविषया अपि नव गाथा भावनीयाः, यत्र कुत्रापि लिङ्गव्यत्ययः स प्राकृतलक्षणा- दवसेयः । अधुना मूलादिगतानां वल्कलरूपाणामनन्तजीवत्वपरिज्ञानार्थं लक्षणमाह-यस्यमूलस्य काष्ठात-मध्यसारातछल्लीवल्कलरूपा बहुलतरा भवतिसाअनन्तजीवा ज्ञातव्या, 'जे यावन्ना तहाविह'त्ति याऽपि चान्या अधिकृतया अनन्तजीवत्वेन निश्चितया छल्लया समानरूपा छल्ली सापि तथाविधा-अनन्तजीवात्मिका ज्ञातव्या,
एवं कन्दस्कन्धशाखाविषया अपि तिन :गाधाः परिभावनीयाः अधुना तासामेव छलीनां

Page #45

४२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1११९ प्रत्येकजीवत्वपरिज्ञानाय लक्षणमाह-'जस्स मूलस्से' त्यादि गाथाचतुष्टयं, यस्य मूलस्य काष्ठात्-मध्यसारात्छल्ली-वल्कलरूपा तनुतराभवति सा परित्तजीवा' प्रत्येकशरीरजीवात्मिका द्रष्टव्या, 'जेयावना तहाविहा' इति यापि चान्याअधिकृतया प्रत्येकशरीर-जीवात्मकत्वेन निश्चितया छल्लया समानरूपा छल्ली सापितथाविधा-प्रत्येकशरीरजीवात्मिका अवगन्तव्या,
एवं कन्दादिविषया अपि तिम्रः गाथा भावनीयाः ।। यदुक्तम्-'जस्स मूलस्स भग्गस्स समो भङ्गो पदीसइ' इत्यादि, तदेव लक्षणं स्पष्टं प्रतिपिपादयिषुरिदमाहमू. (१२०) चक्कागंभञ्जमाणस्स, गंठी चुन्नघनो भवे ।
पुढविसरिसेण भेएण, अनंतजीवं वियाणाहि ॥ वृ. 'चक्काग'मित्यादि, चक्रक-चक्राकारं एकान्तेन समं भङ्गस्थानं यस्य भज्यमानस्य मूलकन्दस्कन्धत्वक्शाखापत्रपुष्पादेर्भवति तन्मूलादिकमनन्तजीवं विजानीहि इति सम्बन्धः, तथा 'गंठी चुनधनोभवे' इतिग्रन्थिः पर्व सामान्यतो भङ्गस्थानं वासयस्य भज्यमानस्य चूराणेन-रजसा धनो-व्याप्तो भवति॥अथवा यस्य पत्रादेर्भज्यमानस्य चक्राकारं भङ्गं ग्रन्थिस्थाने रजसा व्याप्तिं च विना पृथिवीसदशेन भेदेन भङ्गस्थानं भवति, सूर्यकरनिकरप्रतप्तकेदारतरिकाप्रतरखण्डस्येव समो भङ्गो भवतीतिभावः तमनन्तकायं विजानीहि ॥ मू. (१२१) गूढसिरागं पत्तं सच्छीरं जंच होइ निच्छीरं।
जंपिय पणट्ठसंधिं अनंतजीवं वियाणाहि॥ वृ.पुनरपि लक्षणान्तरमाह-यत्पत्रंसक्षीरंनिःक्षीरंवागूढशिराकं अलक्ष्यमाणशिराविशेषं यदपि च प्रनष्टसन्धि-सर्वथाऽनुपलक्ष्यमाणपत्रार्द्धद्वयसन्धि तदनन्तजीवं विजानीहि । मू. (१२२) पुप्फा जलया थलया य बिंटबद्धा य नालबद्धा या .
संखिज्जमसंखिज्जा बोद्धव्वाऽनंतजीवा य॥ वृ.सम्प्रति पुष्पादीगतं विशेषमभिधित्सुराह-पुष्पाणि चतुर्विधानि, तद्यथा-जलजानिसहस्रपत्रादीनिस्थलजानि-कोरण्टकादीनि, एतान्यपिच प्रत्येकंद्विधा, तद्यथा-कानिचिन्तबद्धानि अतिमुक्तकप्रभृतीनि कानिचिन्नालबद्धानि जातिपुष्पप्रभृतीनि, अत्र एताषां मध्ये कानिचित्पत्रादिगतजीवापेक्षया सङ्घयेयजीवानि कानिचिदसङ्खयेयजीवानि कानिचिदनन्तजीवानि यथाऽऽगमं बोद्धव्यानि। मू. (१२३) जे केइ नालियाबद्धा पुष्फा संखिजजीविया भणिया।
निहुया अनंतजीवा जे यावन्ने तहाविहा ।। वृ.अत्रैव कञ्चिद्विशेषमाह-यानि कानिचित् नालिकाबद्धानि पुष्पाणि जात्यादिगतानि तानि सर्वाण्यपि सङ्ख्यातजीवकानि भणितानि तीर्थकरगणधरैः,स्निहुः-स्निहूपुष्पं (योहरपुष्पं) पुनरनन्तजीवं, यान्तपिचान्यनि स्निहूपुष्पकल्पानि तान्यपि तथाविधानि-अनन्तजीवात्मकानि ज्ञातव्यानि ।। मू. (१२४) पउमुप्पलिनीकंदे अंतरकंदे तहेव झिल्ली य।
एए अनंतजीवा एगो जीवो बिसमुणाले । वृ.पधिनीकन्दः-उत्पलिनीकन्दः,अन्तरकन्दो-जलजवनस्पतिविशेषकन्दः, झिल्लिका
।

Page #46

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारंवनस्पतिविशेषरूपा, एते सर्वेऽप्यनन्तजीवाः, नवरं पद्मिन्यादीनां विसे मृणाले च किमिति ? (एको जीवः) एकजीवात्मके बिसमृणाले इति भावः मू. (१२५) पलंडूल्हसुणकंदे य, कंदली य कुसुंबए।
एए परित्तजीवा, जे यावन्ने तहाविहा ।। वृ. पलण्डुकन्दो लसुनकन्दः कन्दलीकन्दको वनस्पतिविशेषः, कुस्तुम्बकोऽप्येवमेव, एते सर्वेऽपि परित्तजीवा' प्रत्येकशरीरजीवात्मकाः प्रतिपत्तव्याः, येऽपि चान्ये एवंप्रकारा अनन्तजीवात्मकलक्षणविरहितास्तेऽपि तथाविधाः-प्रत्येकशरीरजीवात्मका वेदितव्याः । मू. (१२६) पउमुप्पलनलिणाणं, सुभगसोगंधियाण य।
अरविंदकुंकणाणं, सयवत्तसहस्सपत्ताणं॥ मू. (१२७) बिट बाहिरपत्ता य, कनिया चेव एगजीवस्स।
अभितरगा पत्ता पत्तेयं केसरा भिंजा ।। वृ. पद्मानाम् उत्परलानां नलिनानां सुभगानां सौगन्धिकानां अरविन्दाना कोकनदाना शतपत्राणां सहनपत्राणां प्रत्येकं यत् वृन्तं-प्रसवबन्धनं यानि च वाह्यपत्राणि प्रायो हरितरूपाणि याच कर्णिका-पत्राधारभूता एतानि त्रीण्यपि एकजीवात्मकानि, यानि पुनरभ्यन्तराणि पत्राणि यानि च केसराणि याश्च भिआः-फलानि एतानि प्रत्येकमेकैकजीवाधिष्ठितानि ।। मू. (१२८) वेणुनल इखुवाडिय समासइक्खूप इक्कडे रंडे ।
करकर सुंठि विहंगू तणाण तह पव्वगाणं च ॥ म. (१२९) अच्छि पव्वं बलिमोडओ य एगस्स होति जीवस्स।
पत्तेयं पत्ताई पुप्फाइं अनेगजीवाई।। वृ. वेणु:-वंशोनड:-तृणविशेषः इक्षुवाटिकादयो लोकतः प्रत्येतव्याः, तृणानि दूर्वादीनि वानिच पर्वगानि-पर्वोपेतानिएतेषां यदक्षि पञ्च पर्वंयन्त्र 'वलिमोडउत्तिपर्वपरिवेष्टनं चक्रकारं, एतानि एकजीवस्य सम्भन्धीनि भवन्ति, एकजीवात्मकानि भवन्तीति भावः, पत्राणि एतेषां प्रत्येकमेकजीवाधिष्ठितानि पुष्पाण्यनेकजीवात्मकानि ।। मू. (१३०) पूसफलं कालिंगंतुंबं तउसेल एलवालुंके।
___ घोसाडय पंडोलं तिंदूयं चेव तेंदूसं ।। मू. (१३१)
बिंटसमं सकडाहं एयाई हवंति एगजीवस्स।
पत्तेयं पत्ताई सकेसरं केसरं मिंजा ॥ वृ. पुष्पफलं एवं कालिङ्गं तुम्बं त्रपुष 'एलावालु'त्ति चिर्भटविशेषरूपं, वालुकं-चिर्भटे, तथा घोषातकं पटोलं तेन्दुकं तिन्दुसं च यत्फलं, एतेषु प्रत्येकं वृन्तसमं 'सकडाहति समांसं सगिरंतथा कटाह एतानि त्रीण्येकस्यजीवस्व भवन्ति, एकजीवात्मकान्येतानि त्रीणि भवन्तीत्यर्थः तथा एतेषामेव पुष्पफलादीनां तिन्दुकपर्यन्तानां पत्राणि पृथक् 'प्रत्येक' मिति प्रत्येकशरीराधिष्ठितानि, एकैकजीवाधिष्ठ तानीत्यर्थछः । तथा सकेसरा अकेसरा वा मिञा-वीजानि प्रत्येकमेकैकजीवाधिष्ठितानि।
मू. (१३२) सप्काए सझाए रव्येहलिवा य कुहणकंदुक्के ।

Page #47

४४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१३२
एए अनंतजीवा कंदुक्के होइ भयणा उ॥ वृ. एते कुहनादिवनस्पतिविशेषा लोकतः प्रत्येतव्याः, एते चानन्तजीवात्मकाः, नवरं कंदुक्के भजना, स हि कोऽपि देशविशेषादनन्तः अनन्तजीवात्मको भवति, कोऽप्यसङ्ख्येयजीवास्मक इति।। आह-किं बीजजीव एव मूलादिजीवोभवति उतान्यस्तस्मिन्नपक्रान्ते उत्पद्यते इति परप्रश्नमाशङ्कयाहमू. (१३३) वीए जोणिब्भूए जीवो वक्कमइ सो व अन्नो वा ।
___जोऽवियं मूले जीवो सोऽविय पत्ते पढमयाए। वृ. बीजे योनिभूते-योन्यवस्थांप्राप्ते, योनिपरिणाममजहतीतिभावः, बीजस्य हि द्विविधाऽवस्था, तद्यथा-योन्यवस्था अयोन्यवस्थाच, तत्र यदा वीजं योन्यवस्थांन जहाति अथ च उज्झितं जन्तुना तदा तत् योनिभूतमित्यभिधीयते, उज्झितं च जन्तुना निश्चयतो नावगन्तुं शक्यते ततोऽनतिशायिना सम्प्रति सचेतनमचेतनं वा अविध्वस्तयोनि योनिभूतमिति व्यवह्रियते, विध्वस्तयोनि तु नियमादचेतनत्वादयोनिभूतमिति, अथ योनिरिति किमभिधीयते?,
उच्यते, जन्तोरुत्पत्तिस्थानं अविध्वस्तशक्तिक-तत्रस्थजीवपरिणमनशक्तिसम्पन्नमिति भावः, तस्मिन् बीजेयोनिभूते जीवो 'व्युकामति' उत्पद्यते ‘स एव' पूर्वको बीजजीवः अन्यो वा आगत्यतत्रोत्पद्यते, किमुक्तंभवति? ---यदाबीजजीवनिर्वर्तकेनजीवेन स्वायुषःक्षयात्बीजपरित्यागः कृतो भवति, तस्य च वीजस्य पुनरम्बुकालावनिसंयोगरूपसामग्रीसंभवस्तदा कदाचित्स एव प्राक्तनो बीजजीवो मूलादिनामगोत्रे उपनिबध्य बीजे उत्पद्यते-तत्रागत्य परिणमति, कदाचिदन्यः पृथिवीकायिकादिबीजः,
_ 'योऽपिच मूलेजीव इति' यएव मूलतया परिणमते जीवः सोऽपिचपत्रे प्रथमतयेति-स एव प्रथमपत्रतयाऽपि परिणमते इत्येकजीवकत के मूलप्रथमपत्रे इति । मू. (१३४) सव्वोऽवि किसलओ खलु उग्गममाणो अनंतओ भणिओ।
सो चेव विवडतो होइ परित्तो अनंतो वा ।। वृ. आह-यद्येवं 'सव्वोऽवि किसलओ खलु उग्गममाणो अणंतओ मणिओ' इत्यादि वक्ष्यमाणं कथं न विरुध्यते?, उच्यते, इह वीजजीवोऽन्यो वा बीजमूलत्वेनोत्पद्यतदुत्सूनावस्था करोति, ततस्तदनन्तरभाविनी किसलयावस्थां नियमतोऽनन्ता जीवाः कुर्वन्ति, पुनश्च तेषु स्थितिक्षयात्परिणतेषु असावेव मूलजीवोऽनन्तजीवतनुं स्वशरीरतया परिणमय्य तावद्वर्द्धते यावप्रथमपत्रमिति न विरोधः,अन्येतुव्याचक्षते-प्रथमपत्रमिह याऽसौ बीजस्य समुच्छूनावस्था, तेन एकजीवकत के मूलप्रथमपत्रे इति, किमुक्तं भवति?-मूलसमुच्छूनावस्थे एकजीवकर्तृके, एतच्च नियमप्रदर्शनार्थमुक्तं-मूलसमुच्छूनावस्थे एकजीवपरिणामिते एव, शेषं तु किसलयादि नाश्यं मूलजीवपरिणामाविर्भावितमिति, ततः ‘सव्वोऽवि किसलओ खलु उग्गममाणोअणंतओ भणिओ' इत्याद्यपिवक्ष्यमाणमविरुद्धं, मूलस-मुच्छूनावस्थानिर्वर्तनारम्भकाले किसलयत्वाभावादिति, आह-प्रत्येकशरीरवनस्पतिकायिकानांसर्वकालंशरीरावस्थामधिकृत्य किंप्रत्येकशरीरत्वमुत कस्मिंश्चिदवस्थाविशेषे अनन्तजीवत्वमपि सम्भवति?,
तथा साधारणवनस्पतिकायिकानामपि किं सर्वकालमनन्तजीवत्वमुत कदाचित्

Page #48

४५
पद-१, उद्देशक:-, द्वारप्रत्येकशरीरत्वमपि भवति?,तत आह-'सव्वोऽवी'त्यादि, इह सर्वशब्दोऽपरिशेषवाची, सर्वोऽपि वनस्पतिकायः प्रत्येकशरीरः साधारणोवा किसलयावस्थामुपगतः सन्अनन्तकायस्तीर्थकरणधरैर्भणितः, स एव किसलयरूपोऽनन्तकायिकः प्रवृद्धिं गच्छन् अनन्तो वा भवति परीत्तो वा, कथम् ?, उच्यते, यदि साधारणं शरीरं निर्वत्त्यते तदा साधारण एव भवति, अथ प्रत्येकशरीरं ततः प्रत्येक इति, कियतः कालादूध्वं प्रत्येको भवति इति चेत्, उच्यते अन्तर्मुहूर्तात्, तथाहि-- निगोदानामुत्कर्षतोऽप्यन्तर्मुहूर्तकालं यावस्थितिरुक्ताततोऽन्तर्मुहूर्तात्परतोविवर्द्धमानः प्रत्येको भवतीति । समप्रति साधारणलक्षणमाहमू. (१३५) समयं वक्कंताणं समयं तेसिं सरीरनिव्वत्ती।
समयं आणुग्गहणं समयं ऊसासनीसासो।। वृ. 'समय युगपद्व्युत्क्रान्तानां-उत्पन्नानांसतां तेषां साधारणजीवानांसमकम्-एककालं शरीरनिर्वृत्तिर्भवति, समकं च प्राणापानग्रहणं-प्राणापानयोग्यपुद्गलोपादानम् ततः समकम्-एककालं तदुत्तरकालभाविनावुच्छ्वासनिःश्वासौ । मू. (१३६) इक्कस्स उजं गहणं बहूण साहारणाण तं चेव।
जंबहुयाणं गहणं समासओ तंपि इक्कस्स ।। वृ.तथा एकस्य यत्आहारादिपुद्गलानांग्रहणं तदेवबहूनामपि साधारणजीवानामवसेयं, किमुक्तं भवति ?-यत् आहारादिकमेको गृह्णहति शेषा अपि तच्छरीराश्रिता बहवोऽपि तदेव गृह्णन्तीति, तथा च यद्वहूनां ग्रहणं तत्संक्षेपादेकत्र शरीरे समावेशात् एकस्यापि ग्रहणम् । मू. (१३७) साहारणमाहारो साहारणमानुपानगहणं च ।
साहारणजीवाणं साहारणलक्खणं एवं॥ वृ. सम्प्रत्युरक्तार्थोपसंहारमाह-सर्वेषामध्येकशरीराश्रितानांजीवानामुक्तप्रकारेण यत् साधारणं साधारणः, सूत्रे नपुंसकतानिर्देशः आर्षत्वात्, आहारः आहारयोग्यपुद्गलोपादानम् यच्च साधारणं प्राणापानयोग्यपुद्गलोपादानं उपलक्षणमेतत् यौ साधारणावुच्छ्वासनिःश्वासौ या च साधारणा शरीरनिर्वृत्तिः एतत्साधारणजीवानां लक्षणम् । मू. (१३८) जह अयगोलो धंतो जाओ तत्ततवणिजंसकासो।
सब्बो अगनिपरिणओ नमिगोयजीवे तहा जाण ॥ १.सम्प्रति यथैकस्मिन् निगोदशरीरे अनन्ताजीवाः परिणताः प्रतीतिपथमवतरन्ति तथा प्रतिपादयन्नाह-यथा अयोगोलो मातः सन्तप्ततपनीयसंकाशः सर्वोऽग्निपरिणतो भवति तथा निगोदजीवान् जानीहि, निगोदरूपेऽप्येकैकस्मिन् शरीरे तच्छरीरात्मकतया अनन्तान् जीवान् परिणतान् जानीहि । मू. (१३९) एगस्स दोण्ह तिण्ह व संखिजाण व न पासिउं सका।
दीसंति सरीराइं निगोयजीवाणऽनंताणं ।। वृ.एवं च सति-एकस्यद्वयोस्त्रयाणांयावत्संख्येयानांवाशब्दादसंख्येयानांवा निगोदजीवानांशरीराणि द्रष्टुं न शक्यानि, कुत इति चेत्?, उच्यते-अभावात्, न हि एकरादिजीवगृहीतानि अनन्तवनस्पतिशरीराणि सन्ति, अनन्तजीवपिण्डात्मकत्वात्तोषाम्, कथं तर्हि उपलभ्यानि?,

Page #49

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१३९
इत्यत आह–'दीसंती'त्यादि, दृश्यन्ते शरीराणि निगोदजीवानांबादरनिगोदजीवानां अनन्तानां न तु सूक्ष्मनिगोदजीवानां, तेषां शरीराणमनन्तजीवसङ्घातात्मकत्वेऽप्यनुपलभ्यस्वभावत्वात्, तथासूक्ष्मपरिणामपरिणतत्वात्, अथ कथमेतदवसीयते-निगोदरूपशरीरं नियमादनन्त जीवपरिणामावि वितं भवति?, उच्यते-जिनवचनात्, तच्चेदम् ॥१॥ “गोला य असंखेज्जा होति निगोया असंखया गोले !
एक्केको य निगोओ अनंतजीवो मुणेयब्बो॥" मू. (१४०) लोगागासपएसे निगोयजीवं ठवेहि इक्विकं ।
एवं मविजमाणा हवंति लोगा अनंता उ ।। वृ. सम्प्रति एतेषामेव निगोदजीवानांप्रमाणमभिधित्सुराह-एकैकस्मिन् लोकाकाशप्रदेशे एकैकं निगोदजीवं स्थापय, एवमेकैकस्मिन् आकाशप्रदेशे एकैकजीवरचनया मीयमानः 'अनन्तलोका' अनन्तलोकाकाशप्रमाणा निगोदजीवा भवन्ति। मू. (१४१) लोगागासपएसे परित्तजीवं ठवेहि इक्किक्कं ।
एवं मविजमाणा हवंति लोगा असंखिज्जा ।। वृ. सम्प्रति प्रत्येकवनस्पतिजीवप्रमाणमाह-एकैकस्मिन् लोकाकाशप्रदेशे एकैकं प्रत्येकवनस्पतिजीवंस्थापय, एवमुक्तप्रकारेणमीयमानाः प्रत्येकतरुजीवा असङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणा भवन्ति। मू. (१४२) पत्तेया पजत्ता पयरस्स असंखभागमित्ताउ।
लोगाऽसंखा पञ्जत्तयाण साहारणमनंता ।। वृ. सम्प्रति पर्याप्तापर्याप्तभेदेन प्रत्येकसाधारणवनस्पतिजीवानां प्रमाणमाह-पर्याप्ताः प्रत्येकवनस्पतिजीवाःधनीकृतस्य सम्बन्धिनःप्रतरस्य असङ्ख्येयतमेभागेयावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणा भवन्ति, अपर्याप्तानां पुनःप्रत्येकरुजीवानामसङ्ख्येया लोकाः परिमाणं, पर्याप्तानां अपर्याप्तानां च साधारणजीवानां अनन्तलोकाः, किमुक्तं भवति ?-असङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणा अपर्याप्ताःप्रत्येकतरवः,अनन्तलोकाकाशप्रदेशप्रमाणाः पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च साधारणजीवा इति॥ मू. (१४३) एएहिं सरीरेहि पञ्चखं ते परूविया जीवा।
सुहमा आणागिज्झा चक्खुप्फासां न ते इति ।। मू. (१४४)जे यावत्रेतहप्पगारा, ते समासओदुविहा पन्नत्ता, तं०-पजत्तगाय अपञ्जत्तगा य, तत्थणं असंपता, तत्थणजे ते पञ्जत्तगा तेसिणं वनाएसेणं गंधाएसेणं रसाएसेणं फासाएसेणं सहस्सग्गसो विहाणाइं, संखिजाईजोणिप्पमुहसयसहस्साई, पजत्तगनीसाएअपजत्तगावक्कमंति, जत्थ एगो तत्थ सिय संखिजा सिय असंखिजा सिय अनंता ।। एएसिणं इमाओ गाहाओ अनुगंतव्चाओ, तंजहा
वृ. 'जे यावन्नेतहप्पगारा' इति, येऽपि चान्ये अनुक्तरूपास्तथाप्रकाराः-प्रत्येकतरुरूपा साधारणरूपाश्च, तेऽपि वनस्पतिकायत्वेन प्रतिपत्तव्याः, 'ते समासओ'इत्यादि प्राग्वत्, नवरं यत्रैको बादरपर्याप्तस्तत्रतन्निश्रया अपर्याप्ताः कदाचित् सङ्घयेयाः, कदाचितदसङ्ख्येया कदाचिद

Page #50

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
नन्ताः, प्रत्येकतरवः सङ्खयेया असङ्घयेया वा, साधारणास्तु नियमादनन्ता इति भावः । 'एतेषां ' साधारणप्रत्येकत रुरूपाणां वनस्पतिविशेषाणां वक्ष्यमाणानामिमाः - विशेषप्रतिपादिका वक्ष्यमाणा गाथा अनुगन्तव्याः - प्रतिपत्तव्याः, ता एवाह - 'तंजहा' तद्यथापू. (१४५) कंदा य कंदमूला य, रुक्खमूला इयावरे । गुच्छा य गुम्मवल्ली य, वेणुयाणि तणाणि य ॥
वृ. 'कंदा ये' त्यादि गाथात्रयं 'कन्दाः' सूरणकन्दादयः कन्दमूलानि वृक्षमूलानि च साधारणवनस्पतिविशेषाः 'गुच्छा' गुल्मा, वल्लयश्च प्रतीताः 'वेणुका' वंशास्तृणानिअर्जुनादीनि । यू. (१४६) पउमुप्पल संघाडे हढे य सेवाल किन्नए पनए ।
अवए य कच्छभाणी कंदुक्के गूणवीसइमे ॥
वृ. पद्ममोत्पलश्रृङ्गाटकानि प्रतीतानि 'हढो' जलजवनस्पतिविशेषः सेवाल:- प्रसिद्धः कृष्णकपनकावककच्छभाणिकन्दुकाः - साधारणवनस्पतिविशेषाः ।
मू. (१४७)
तय छल्लि पवालेसु य पत्तपुप्फफलेसु य । मूलग्गमज्झबीएस, जोणी करसवि कित्तिया ॥
४७
वृ. एतेषामेकोनविंशतिसभङ्क्षयानां त्वगादिषु मध्ये कस्यापि कापि योनिः किमुक्तं भवति कस्यापि त्वक् योनिः कस्यापि छल्ली यावत्कस्यापि मूलं कस्याप्यग्रं कस्यापि मध्यं कस्यापि बीजमिति मू. (१४८) से तं साहरणसरीरवणस्सइकाइया से तं बायरवणरसइकाइया, से तं वणसइकाइया, से तं एगिंदिया ||
वृ. 'सेत्त' मित्यादि निगमनचतुष्टयं सुगमं । तदेनमुक्ता एकेन्द्रिययाः, सम्प्रति द्वीन्द्रियप्रतिपादनार्थमाह
मू. (१४९) से किं तं बेइंदिया ?, बेइंदिया अनेगविहा पन्नता, तंजहा- पुलाकिमिया कुच्छिकिमिया गंडूयलगा गोलोमा णेउरा सोमंगलगा वंसीमुहा सूइमुहा गोजलोया जलोया जालाउया संखा संखणगा धुल्ला खुल्ला गुलया खंधा वराडा सोत्तिया मुत्तिया कलुयावासा एगओवत्ता दुहओवत्ता नंदियावत्ता संबुक्का माइवाहा सिप्पिसंपुडा चंदना समुद्दलिक्खा,

- जे यावन्ने तहम्पगारा, सव्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजा - पत्तगा य अपजत्तगा य, एएसिणं एवमाइयाणं बेइंदियाणं पत्तापजत्ताणं सत्त जाइकुलकोडिजोणीपमुहसयसहस्सा भवंतीति मक्खायं । से त्तं बेइंदियसंसारसभावनजीवप० ।
वृ. अथ केते द्विन्द्रियाः ?, सूरिराह - द्विन्द्रिया अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - 'पुलाकिमिया' इत्यादि, पुलाकिमिया नाम पायुप्रदेशोत्पन्नाः कृमयः कुक्षिकृमयः कुक्षिप्रदेशोत्पन्नाः शङ्खाःसमुद्रोद्भवाः प्रतीताः शङ्खनकाः त एव लघवः धुल्लाः- धुल्लिकाः खुल्ला - लघवः शङ्खाः- सामुद्रशवाकाराः बराटा:- कपर्दकाः 'सिप्पिसंपुड' ति संपुटरूपाः शुक्तयः चन्दनका - अक्षाः, शेषास्तु यथासम्प्रदायं वाच्याः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति येऽपिचान्ये तथाप्रकारा- एवंप्रकारा मृतककडेवर- सम्भूतकृम्यादयस्ते सर्वे द्वीन्द्रिया ज्ञातव्याः, ते संमुर्छिमत्वादेव च नपुंसकाः, संमुर्छिमानामवश्यं नपुंसकत्वात् 'नारकसंमुर्च्छिमा नपुंसका' इतिवचनात्,
'ते समासओ' इत्यादि, ते द्वीन्द्रियाः समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा

Page #51

४८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-/-/१४९
पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च, चशब्दौ योनिकुलभेदेन स्वगतानेकभेदसूचकौ, एतेषां द्वीन्द्रियाणामेवमादीनां पुलाकृम्यादीनां द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तपर्याप्तादीनां सर्वसङ्ख्यया सर्वजातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि योनिप्रहाणि योनिशतसहस्राणि भवन्ति, सप्त जातिकुलकोटिलक्षा भवन्तिति भावः, इत्याख्यातं तीर्थकृद्भिः, मकारोऽलाक्षणिकः, इयमत्र भावना-इह जातिकुलयोनीनां परिज्ञानार्थमिदं परिस्थूरमुदाहरणं पूर्वाचर्यैरुपदर्शितम्, तद्यथा-जातिरिति किल तिर्यग्गतिः तस्याः कुलानि - कृमिकीटवृश्चिकादीनि, इमानि च कुलानि योनिप्रमुखाणि तथाहि-
एकस्यामेव योनी अनेकानि कुलानि भवन्ति, यथा छगणयोनौ कृमिकुलं कीटकुलं वृश्चिककुलमित्यादि, अथवा जातिकुलमित्येकं पदम्, जातिकुलयोन्योश्च परस्परं विशेषः, एकस्यामपि योनौ अनेकजातिकुलसम्भवात्, यथा एकस्यामेव योनौ कृमिजातिकुलं कीटकजातिकुलं वृश्चिकजातिकुलमित्यादि, एवं च एकसल्यामेव योनाववान्तरजातिभेदभावादनेकानि योनिप्रवहाणि जातिकुलानि सम्भवन्तीत्युपपद्यन्ते, द्वीन्द्रियाणां सप्त जातिकुलकोटीनां शतसहस्राणाम्, उपसंहारमाह- 'सेत्त' मित्यादि, सैषा द्वीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ॥
सम्प्रति त्रीन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनार्थमाह
मू. (१५०) से किं तं तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा ?, तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा अनेगविहा पन्नत्ता, तं- ओवइया रोहिणिया कुंथू पिपीलिया उददंसगा उद्देहिया उक्कलिया उप्पाया उप्पडा तणहारा कट्टहारा मालुया पत्ताहारा तणबेटिया पत्तबेटिया पुप्फबेटिया फलबेटिया बीयबेटिया तेवुरणमिंजिया त ओसिमिंजिया कप्पासट्ठिमिंजिया हिल्लिया झिल्लिया झिंगिरा किंगिरिडा बाहुया लहुया सुभगा सोवत्थिया सुयबेंटा इंदकाइया इंदगोवया तुरुतुंबगा कुच्छलवाहगा जूया हालाहला पिसुया सयवाइया गोम्ही हत्थिसोंडा,
जे यावने तहपगारा, सव्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं०-पजत्तगा य अपजत्तगाय, एएसिणं एवमाइयाणं तेइंदियाणं पञ्जत्तापज्रत्ताणं अड्ड जाइकुललोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा भवतीतिमक्खायं, सेत्तं तेइंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा ।
'अथ का सा त्रीन्द्रियसंसारसमापत्रजीवप्रज्ञाना ?, भगवानाह - त्रीन्द्रियसंसारसमापत्रजीवप्रज्ञाना अनेकविधा प्रज्ञप्ता, तामेव तद्यथेत्यादिनोपदर्शयति, एते च औपयिकप्रभृतयस्त्रीन्द्रिया देशविशेषतो लोकतश्चावगन्तव्याः, नवरं गोम्ही - कर्णसियालिया 'जे यावन्ने तहप्पगारा' येऽपि चान्ये तथाप्रकारास्ते सर्वे त्रीन्द्रिया ज्ञातव्या इति शेषः, सव्वे 'ते संमुच्छिमानपुंसका' इत्यादि पूर्ववत्, 'एतेसिण 'मित्यादि, एतेषां त्रीन्द्रियाणामेवमादिकानाम्-औपयिकप्रभृतीनां पर्याप्तापर्याप्तानां सर्वसङ्ख्यया अष्टौ जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि योनिप्रवाहाणि शतसहस्राणि भवन्ति, अष्टौ कुलकोटिलक्षा भवन्तीति भावः, इत्याख्यातं तीर्थकृभिः, उपसंहारमाह- 'सेत्त' मित्यादि । तदेवमुक्ता त्रीन्द्रिय संसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, सम्प्रति चतुरिन्द्रियसंसारसमापत्र - जीवप्रज्ञापनामाह
पू. (१५१) से किं तं चउरिदियसंसारसमा वनजीवपत्रवणा ?, २ अनेगविहा पं० तं०पू. (१५२) अंधिय पत्तिय मच्छिय मसगा कीडे तहा पयंगे य । ढंकुण कुक्कड कुक्कुह नंदावते य सिंगिरडे ॥

Page #52

पदं-१, उद्देशकः-द्वार
मू. (१५३) किण्हपत्ता नीलपत्ता लोहियपत्ता हालिद्दपत्ता सुकिल्लपत्ता चित्तपक्खा विचित्तपक्खा ओहंजलिया जलचारिया गंभीरा णीणिया तंतवा अच्छिरोडा अच्छिवेहा सारंगा नेउरा दोला भमरा भरिलीजरुलातोट्टा विंछुयापत्तविछुयाछाणविच्छुया जलविच्छुयापियंगाला कणगा गोमयकीडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, सब्वे ते संमुच्छिमा नपुंसगा,
तेसमासओदुविहा पन्नत्ता, तं०-पजत्तगायअपजत्तगाय, एएसिणं एवमाइयाणंचउरिदियाणं पज्जत्तापजत्ताणं नव जाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्साई भवंतीतिमक्खायं, से तं चउरिदियसंसारसमावनजीवपन्नवणा।।
वृ. एतेऽपि चतुरिन्द्रिया लोकतः प्रत्येतव्याः, एतेषां च पर्याप्तापर्याप्तानां सर्वसङ्ख्यया जातिकुलकोटीनां नवलक्षाभवन्ति, शेषाअक्षरगमनिकाप्राग्वत्, उपसंहारमाह-'सेत्त' मित्यादि
उक्ता चतुरिन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, सम्प्रति पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनामाह
मू. (१५४) से किंतपंचेदियसंसारसमावनजीवपन्नवणा?, २ चउब्बिहापं०, तं-नेरइयपंचिंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा, तिरिक्खजोणियपंचिंदियसंरसमावनजीवपन्नवणा मणुस्सपंचिंदियसंसारसमावन्नदजीवपन्नवणा देवपंचिंदियसंसारसमावन्नजीवपन्नवणा।
वृ. अथ का सा पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ?, सूरिराह-पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापनाचतुर्विधाप्रज्ञप्ता, तद्यथा-'नैरयिके त्यादि, अयम्-इष्टफलं कर्मनिर्गतमयं येभ्यस्ते निरया-नरकावासास्तेषुभवा नैरयिकास्तेचतेपञ्चेन्द्रियसंसारसमापनजीवाश्च नैरयिकपञ्चेन्द्रियसंसारसमापनजीवास्तेषांप्रज्ञापना,तथा अञ्चगतौ तिरोऽञ्चन्तीतितिर्यञ्चः, तिरसस्तिर्यतीति' तिरसस्तियदिशः, तेषां योनिः-उत्पत्तिस्थानं तिर्यग्योनिस्तत्र भवास्तैय्योर्निकास्ते च ते पञ्चेन्द्रियसंसासरसमापनजीवाश्च तेषांप्रज्ञापनातैर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना,
तथा मनुशब्दो मनुष्यवाची यथा राजशब्दोराज्यन्याभिधायक;, मनोरपत्यानि मनुष्याः, 'मनोर्यौ यश्चेति' यः प्रत्ययः षकारश्चागमः, अयंचयः प्रत्ययोजाताविति मनुष्यशब्दोजातिवाची राजन्यशब्दवत्, ते च ते पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवाश्च तेषां प्रज्ञापना मनुष्यपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना, तथा दीव्यन्ति-स्वेच्छयाक्रीडन्तीति देवाः भवनपत्यादयःतेचतेपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवाश्च तेषां प्रज्ञापना देवपञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना ।। .
तत्र नैरयिकप्रतिपादनार्थं प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह
मू. (१५५) से किं तं नेरइया?, नेरइया सत्तविहा पन्नत्तातं०-रयणप्पभापुढविनेरइया १ सक्करप्पभापुढविनेरइया २ वालुयय्यभापुढविनेरइया ३ पंकप्पभापुढविनेरइया ४ धूमप्पभापुढविनरइया ५ तमप्पभापुढविनेरइया ६ तमतमप्पभापुढविनेरइया ७,
ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं०-पजत्तगा य अपजत्तगा य, से तं नेरइया ।
वृ. सप्तविधत्वनैरयिकाणां पृथिवीभेदेन अन्यथा प्रभूतभेदत्वमपिघटते, ततः पृथिवीभेदत एव सप्तविधत्वं तद्यथेत्यादिनोपदर्शयति-रत्लानि-वज्रवैडूर्यादीनि, प्रभाशब्दोऽत्र सर्वत्रापि स्वभाववाची रत्नानि प्रभा-स्वरूपं यस्याः सा रत्नप्रभा-रलबहुला रत्नमयीति भावार्थः, सा 1041

Page #53

५०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-/-/१५५
चासौ पृथिवी च २ तस्यां नैरयिका रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः, एवं 'सक्करप्पहापुढविनेरइया' इत्यादि भावनीयम्, उपसंहारमाह- 'सेत्तं नेरइया' ॥
अधुनोद्देशक्रमप्रामाण्यानुसरणतस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियान् प्रतिपिपादयिषुराह
मू. (१५६ ) से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता, तं०-१ जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य १ थलयपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य २ खहयरपंचदियतिरिक्खजोणिया य ३ ।
वृ. अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका ?, सूरिराह - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथेत्यादि, 'जलयरे -' त्यादि, जले चरन्ति - पर्यटन्तीति जलचराः, 'आधारादिति' टप्रत्ययः, ते च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, स्थले चरन्तीति स्थलचराः, खे - आकाशे चरन्तीति खचराः, प्राकृतत्वादार्षत्वाच्च 'खहचरा' इति सूत्रे पाठः, तत उभयत्रापि पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकशब्देन सह विशेषणसमासः ।
मू. (१५७) से किं तंजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?, जलयर पंचिंदियतिरक्खजोणिया पंचविहा पत्रत्ता, सं०- १ मच्छा २ कच्छभा ३ गाहा ४ मगरा ५ सुसुमारा ।।
सें किं तं मच्छा ?, मच्छा अनेगविहा पत्रत्ता, तं०-सण्हमच्छा खवल्लमच्छा जुंगमच्छा विज्झडियमच्छा हलिमच्छा मगरिमच्छा रोहियमच्छा हलीसागरा गागरा वडा वडगरा गब्भया उसगारा तिमितिमिंगिला नक्का तंदुलमच्छा कणिक्कामच्छा सालिसत अथियामच्छा लंभणमच्छा पडागा पडागाइपडागा जे यावत्रेतहप्पगारा, सेत्तं मच्छा ।।
वृ. अथ के ते जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ?, सूरिराह - जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञाप्तः, तदेव पञ्चविधत्वं तद्यथेत्यादिनोपदर्शयति १ मत्स्याः २ कच्छ्पाः, सूत्रे पकारस्य भकारः प्राकृतत्वात् ३ ग्राहा ४ मकराः ५ शिशुमाराः, प्राकृतत्वात्सूत्रे 'सुसुमारा' इति पाठः । मत्स्यादीनां च विशेषा लोकतो वेदितव्याः,
मू. (१५८) से किं तं कच्छभा ?, कच्छभा दुविहा पन्नत्ता, तं०-अट्ठिकच्छभा य मंसकच्छभा य, से त्तं कच्छभा ॥
वृ. नवरमस्थिकच्छपा मांसकच्छपा इति-ये अस्थिबहुलाः कच्छपास्ते अस्थिकच्छपाः ये मांसबहुलास्ते मांसकच्छपाः ।
मू. (१५९) से किं तं गाहा ?, गाहा पंचविहा पत्रत्ता, तं०-१ दिली २ वेढगा ३ मुद्धया ४ पुलया ५ सीमागारा, से त्तं गाहा ॥
मू. (१६०) से किं तं मगरा ?, मगरा दुविहा पत्रत्ता, तं- 9 सोंडमगरा य २ मट्टमगरा य, से त्तं मगरा ॥ से किं तं सुसुमारा ?, सुसुमारा एगागारा पन्नत्ता, से त्तं सुसुमारा। जे यावन्ने तहप्पगारा । ते समासओ दुविहा प० तं० - संमुच्छिमा य गब्भवक्कंतिया य, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा, तत्थ णं जे ते गब्भवक्कंतिया ते तिविहा, प०, तं० - इत्थी पुरिसा नपुंसगा ।
एएसिगं एवमाइयाणं जलयरपचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पज्जत्तापजत्ताणं अद्धतेरसजाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा भवन्तीति मक्खायं । सेत्तं जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया
वृ. 'ते समासओ' इत्यादि, तेजलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः

Page #54

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संमूर्च्छिमाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च, “मूर्च्छा मोहसमुच्छ्राययोः” अस्मात् संपूर्वात् संमूर्च्छनं संमूर्च्छः, "अकर्तरि' इति भावे धञ्प्रत्ययः, गर्भोपपातव्यतिरेकेण एवमेव प्राणिनामुपाद इति भावः तेन निर्वृत्ताः संमूर्च्छिमाः “भावादिम" इति इमप्रत्ययः ।
गर्भे व्युत्क्रान्तिः - उत्पत्तिर्येषां ते, व्युत्क्रान्तिशब्दोऽत्रोत्पत्तिवाची, तथा पूर्वाचार्यप्रसिद्धेः, यदिवा 'गर्भात्' गर्भावासाद् व्युत्क्रान्तिः - निष्क्रमणं येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः 'शेषाद् वा " इति कचसमासान्तः । चशब्दौ प्रत्येकं स्वगतानेकभेदसूचकौ ।
तत्र ये ते संमूर्च्छिमास्ते सर्वे नपुंसकाः संमूर्च्छिमभावस्य नपुंसकत्वाविनाभावित्वात् । ये तु गर्भव्युत्क्रान्तिकास्ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रियः पुरुषा नपुंसकाः । एतेषां चोभयेषामपि शरीरावगाहनादिषु द्वारेषु यच्चन्तनं यच्च गर्भव्युकानतिकानां स्त्रीपुंसनपुंसकानां परस्परमल्पबहुत्वतचिन्तनं तज्जीवाभिगमटीकायां कृतमिति ततोऽवधार्यम् ।
५१
'एएसिणं' इत्यादि, एतेषामेवमादिकानामुपदर्शितप्रकारादीनां जलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकानां पर्याप्तापर्याप्तानां सर्वसंख्ययाऽर्धत्रयोदशजातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखानियोनिप्रवहाणि शतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातं भगवद्भिस्तीर्थकरैः ।
उपसंहारमाह- 'सेत्तं' इत्यादि, तदेवमुक्ता जलधरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः ॥ सम्प्रति स्थलचरपञ्चेन्द्रिय तैर्यग्योनिकानभिधित्सुराह
मू. (१६१) से किं तं थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?, धलयरपंचिं० दुविहा पं०, तं० - चउप्पयथलयरपंचिं दियतिरिक्खजोया य परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य ।
"
से किं तं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?, चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउव्विहा पं० तं०- एगखुरा बिखुरा गंडीपदा सणप्फदा। से किं तं एगखुरा ?, एगखुरा अनेगविहा पं०, तं०-अस्सा अस्सतरा घोडगा गद्दभा गोरक्खरा कंदलगा सिरिकंदलगा आवत्तगा जे यावत्रे तहप्पगारा, सेत्तं एगखुरा। से किं तं दुखुरा ?, दुखुरा अणेगविहा पं०, तं०- उट्टा गोणा गवया रोज्झा पसुया महिसा मिया संबरा बराहा आया एलगरुरुसरभचमरकुरंगगोकन्नमादि जे यावत्रे तहप्पगारा, सेत्तं दुखुरा ।
से किं तं गंडीपया ?, गंडीपया अनेगविहा पं०, तं०- इत्थी हत्थीपूयणया मंकुणहत्थी खगा (ग्गा) गंडा जे यावन्त्रे०, सेत्तं गंडीपया! से किं तं सणप्फया ?, अनेगविहा पं०, तं०-सीहा वग्घा दीविया अच्छा मरच्छा परस्सरा सियाला बिडाला सुणगा कोलसुणगा कोकंतिया ससगा चित्तगा चिल्लागा जे यावन्ने०, सेत्तं सणप्फया ।
,
"
ते समासओ दुविहा पं० तं० - संमुच्छिमा य गब्भवक्कन्तिया य, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा, तत्थ णं जे ते गब्भवक्कतिया ते तिविहा पं० तं० - इत्थी पुरिसगा नपुंसगा । एएसिणं एवमाइयाणं थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं दस जाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा भवन्तीतिमक्खायं । सेत्तं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ।
वृ. चत्वारि पदानि येषां ते चतुष्पदाः - अश्वादयः ते च ते स्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाश्च चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः, उरसा भुजाभ्यां वा परिसर्प्यन्तीति परिसर्पाः अहिनकुलादयः, ततः पूर्ववत् स्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकपदेन सह विशेषणसमासः, चशब्दौ प्रत्येकं

Page #55

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- १/-/-/१६१ स्वगतानेकभेदसूचकौ, तदेवानेकभेदत्वं क्रमेण प्रतिपिपादयिषुरिदमाह - 'से किं तं' इत्यादि, अथ के ते चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिका ?, सूरिराह - चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - 'एगखुरा' इत्यादि, तत्र प्रतिपदमेकः खुरः- शफो येषां ते एकखुरा :- अश्वादयः, द्वौ द्वौ खुरौ प्रतिपदं येषां ते द्विखुराः- उष्ट्रादयः, तथा चैकैकस्मिकन् पदे द्वी द्वी शफी येते, गण्डीव सुवर्णकाराधिकरणीस्थानमिव पदं येषां ते गण्डीपादाः - हस्त्यादयः, तथा सनखानि - दीर्धनस्वपरिकलितानि पदानि येषां ते सनखपदाः- श्वादयः, प्राकृतत्वाच्च सणप्फया इति सूत्रे निर्देशः । अधुना एतानेव एकशखुरादीन् भेदतः क्रमेण प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
'से किं तं' इत्यादि, सुगमम्, नवरं ये केचिज्जीवभेदाः प्रतीतास्ते लोकतो वेदितव्याः । 'ते समास ओ दुविहा पन्नत्ता' इत्यादि सूत्रं प्रागवद् भावनीयम्, नवरमत्र जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखानि शतसहस्राणि दश भवन्तीति वेदितव्यम् । अत्रापि च संमूर्च्छिमानां गर्भव्युत्क्रान्तिकानां च प्रत्येकं यत् शरीरादिद्वारेषु चिन्तनं या स्त्रीपुंनपुंसकानां परस्परमल्पबहुत्वं तजीवाभिगमटीकातो वेदितव्यम्, 'सेत्तं चउप्पया' इत्यादि ।
५२
मू. (१६२) से किं तं परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ?, परिसप्पथलयर - ० दुविहा पं० तं० उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य भुयपरिसप्पधलयरपंचिंदियातरिक्खजोणिया य । से किं तं उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियति- रिक्खजोणिया ?, उरपरिसप्पथलयरपंचिंदिय० उव्विहा पं० तं०-अही अयगरा आसालिया महोरगा ।।
से किं तं अही ?, अही दुविहा पं०, तं० - दव्वीकरा य मउलिणो य, से किं तं दव्वीकरा दव्वीकरा अनेगविहा पं०, तं०- आसीविसा दिट्ठीविसा उग्गविसा भोगविसा तयाविसा लालाविसा उस्सासविसा नीसासविसा कण्हसप्पा सेदसप्पा का ओदरा दज्झपुप्फा कोलाहा मेलिमिंदा सेसिंदा जे यावत्रे तहप्पगारा, सेत्तं दव्वीकरा। से किं तं मउलिणो ?, मउलिणो अनेगविहा पं०, तं०- दिव्यागा गोणसा कसाहीया वइउला चित्तलिणो मंडलिणनो मालिणो अही अहिसलागा वासपडागा जे यावन्ने तहम्पगारा, सेत्तं मउलिगो, सेत्तं अही ।
से किं तं अयगरा ?, अयगरा एगागारा प०, सेत्तं अयगरा ।
से किं तं आसालिया ?, कहिणं भंते! आसालिया संमुच्छति ?, गोयमा ! अंतो मणुस्सखितते अड्डाइजेसु दीवेसु निव्वाधाएणं पत्ररससु कम्मभूमिसु वाघायं पडुचच पंचसु महाविदेहेसु चक्कवट्टिखंधावारेसु वासुदेवखंधवरेसु लदेवखंधावारेसु मंडलियखंधावारेसु महामंडलियखंधावारेसु गामनिवेसेसु नगरनिवेसेसु निगमनिवेसेसु खेडनिवेसेसु कब्बडनिवेसेसु मडंबनिवेसेसु दोणमुहनिवेसेसु पट्टणनिवेसेसु आगरनिवेसेसु आसमनिवेसेसु संवाहनिवेसेसु रायहाणीनिवेसेसु एएसिणं चैव विनासेसु एत्थ णं आसालिया संमुच्छति । जहत्रेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागमित्ताए ओगाहणाए उकोसेणं बारसजोयणाइं तयणुरूवं च णं विक्खंभबाहल्लेणं भूमीं दालित्ताणं समुट्ठेइ, असन्नी मिच्छदिट्ठी अन्नाणी अंतोमुहुत्तऽद्धाउया चेव कालं करेइ, सेत्तं आसालिया ।
से किं तं महोरगा ?, महोरगा अनेगविहा पं० तं०-अत्थेगइआ अंगुलंपि अंगुलपुहुत्तियावि वियत्थिपि वियत्थिपुहुत्तियावि रयणिपि रयणिपुहुत्तियावि कुच्छंपि कुच्छिपुहुत्तियावि घणुपि घणुपुहुत्तयावि गाउयंपि गाउयपुहुत्तयावि जोयणंपि जोयणपुहुत्तयावि जोयणसपि जोयणस

Page #56

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारंयाहुत्तयावि जोयणसहस्संपि, ते णं थले जाता जलेऽविचरंति थलेऽविचरन्ति, ते नत्थि इहं, बाहिरएसु दीवेसु समुद्दएसु हवंति, जे यावन्ने तहप्पगारा, सेतं महोरगा।
-तेसमासओ दुविहा पं० तं०-संमुच्छिमा य गन्भवतिया य, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा, तत्य णं जे ते गब्भवक्कंतिया ते णं तिविहा पं०, तं०-इत्थी पुरिसगा नपुंसगा एएसिणं एवमाइयाणं पज्जत्तापञ्जत्ताणं उरपरिसप्पाणंदसजाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं, सेत्तं उरपरिसप्पा
से किं तं भुयपरिसप्पा?, भुयपरिसप्पा अणेगविहा पं० तं०-नउला सेहा सरडा सल्ला सरंठा सारा खोरा घरोइला विस्संभरा मूसामंगुसा पयलाइयाछीरविरालिया जहा चउप्पाइया, जे यावने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पं० २९-संमुच्छिमा य गब्भवक्कंतिया य, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा, तत्थ णं जे ते गन्भवतिया ते णं तिविहा पं० तं०-इत्थी पुरिसा नपुंसगा। एएसिणं एवमाइयाणं पजत्तापञ्जत्ताणं भुयपरिसप्पाणं नव जाइकुलकोडिजोणियपमुहसयसहस्सा भवन्तीति मक्खायं, सेत्तं भुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया, सेतं परिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिया।
वृ. अथ के ते परिरर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः ?, सूरिराह-परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिका द्विविधाः-द्विप्रकाराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'उरपरिसप्प' इत्यादि, उरसा परिसर्पन्तीति उरःपरिसर्पाः ते च ते स्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः उरःपरिसर्पस्थलचलरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः, भुजाभ्यां परिसर्पन्तीति भुजपरिसर्पाः तेच ते स्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाश्चभुजपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, चशब्दौ प्रत्येकं स्वगतानेकभेदसूचकौ, तत्रोरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकभेदानुपदिदर्शयिषुरिदमाह- 'सेकिंतं उरपरिसप्प' इत्यादि, अथ के ते उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः सूरिराह-उरःपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता;-अहयोऽजगरा आसालिगा महोरगाः।
एतेषामेव भेदानामवगमाय प्रश्ननिर्वचनसूत्राण्याह-‘से किंत'इत्यादि, अथ के तेऽहयः गुरुराह-अहयोद्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा दर्वीकराश्चमुकुलिनश्च, तत्रदींवदर्वी-फणा तत्करणशीला दर्वीकराः, मुकुलं-फणाविरहयोग्या शरीरावयवविशेषाकृतिः सा विद्यते येषां ते मुकुलिनः, फणाकरणशक्तिविकला इत्यर्थः, अत्रापि चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकौ ।
तत्र दर्वीकरभेदानभिधित्सुराह-‘से किं तं' इत्यादि, आश्यो-दंष्ट्राः तासु विषय येषां ते आशीविषाः, उक्तं च-"आसी दाढा तग्गयविसा य आसीविसा मुणेयव्वा" इति, ६ष्टौ विषं येषां ते दृष्टिविषाः उग्रं विषं येषां ते उग्रविषाः भोगः-शरीरं तत्र विषं येशां ते भोगविषाः त्वचि विषं येषां ते त्वग्विषाः लाला-मुखात् सवः तत्र विषं येषां ते लालाविषाः निःश्वासे विषं येषां ते निःश्वासविषाः कृष्णसर्पादयो जातिभेदा लोकतः प्रतिपत्तव्याः, उपसंहारमाह- सेत्तं दव्वीकरा' मुकुलिनः प्रतिपिपादयिषुरिदमाह-'से किंतं' इत्यादि, एतेऽपि लोकतोऽवसेयाः। ___अजगराणामवान्तरजातिभेदा न विद्यन्ते तत उक्तम्-एकाकार अजगराः प्रज्ञप्ताः । आसालिगामभिधित्सुराह-‘से किं तंआसालिया' अथ का सा आसालिगा?, एवं शिष्येण प्रश्ने कृते सति भगवान् आर्यश्यामोयदेव ग्रन्थान्तरेषुआसालिगाप्रतिपादकंगौतमप्रश्नभगवनिर्वचनरूपं

Page #57

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-1-1१६२
सूत्रमस्ति तदेवागमबहुमानतः पठति-'कहिणं भंते!' इत्यादि, क्व 'ण' इति वाक्यालङ्कारे भदन्त!- परमकल्याणयोगिन् ! आसालिगा संमूर्छति?,एषा हि गर्भजा न भवतिकिन्तुसंमूर्छिमैव तत उक्तं संमूर्च्छति, भगवानाह-गौतम ! अन्तः-मध्ये मनुष्य-क्षेत्रे-मनुष्यक्षेत्रस्य न बहिः,
एतावता मनुष्यक्षेत्राद् बहिरस्या उत्पादो न भवतीति प्रतिपादितं, तत्रापि मनुष्यक्षेत्रे सर्वत्र न भवति किन्त्वर्द्धतृतीयेषु द्वीपेषु अर्द्ध तृतीयं येषां तेऽर्द्धतृतीयाः, अवयवेन विग्रहः, समुदायःसमासार्थः, तेषु, एतावता लवणसमुद्रे कालोदसमुद्रे वा न भवतीत्यावेदितमित्यर्थः 'निव्बाधाएण' इत्यादि, निर्व्याधातेन-व्याघातस्याभावोनिव्याघातं तेन यदि पञ्चसुभरतेषु पञ्चसु ऐरवतेषु सुषमसुषमादिरूपो दुष्षमदुष्षमादिरूपश्च कालो व्याघाततहेतुत्वाद् व्याघातो न भवति तदा पञ्चदशसु कर्मभूमिषु संमूर्चछति, व्याघातं प्रतीत्य, किमुक्तं भवति ?
यदि पञ्चसु भरतेषु पञ्चस्वैरवतेषु यथोक्तरूपो व्याघातो भवति ततः पञ्चसुमहाविदेहेषु संमूर्च्छति, एतावता त्रिंशत्यप्यकर्मभूमिषु नोपजायते इति प्रतिपादितम्, पञ्चदशसु कर्मभूमिषु पञ्चसुवामहाविदेहेषुनसर्वत्रसंमूर्च्छति,किन्तु चक्रवर्तिस्कन्धावारेषु, वाशब्दःसर्वत्रापि विकल्पार्थों द्रष्टव्यः, बलदेवस्कन्धावारेषु वासुदेवस्कन्धावारेषु, माण्डलिकः-सामान्यराजाऽल्पर्द्धिकः, महामाण्डलिकः स एवानेकदेशाधिपतिः तत्स्कन्धावारेषु, 'गामनिवेसेसु' इत्यादि,
ग्रसति बुद्धयादीन् गुणानिति ग्रामः, यदिवा गम्यः शास्त्रप्रसिद्धानामष्टादशकराणामिति ग्रामः, निगमः-प्रभूततरवणिग्वर्गादासः, पांसुप्राकारविबद्धं खेटं, क्षुल्लकप्राकारवेष्टितं कर्बटम्, अर्द्धतृतीयगव्यतान्तामान्तररहितंमडम्बम्, 'पट्टणत्ति' पट्टनं पत्तनं वा, उभयत्रापि प्राकृतत्वेन निर्देशस्य समानत्वात्, तत्र यन्नौभिरेव गम्यं तत् पट्टनं, यत्पुनर्शकटैधौटकैनौभिर्वा गम्यं तत् पत्तनं, यथा भृगुकच्छं, उक्तंच॥१॥ “पत्तनं शकटैगम्यं, घोटकैनौभिरेव च ।
नौभिरेव तु यद् गम्यं, पट्टनं तप्रचक्षते ॥" द्रोणमुखं-बाहुल्येनजलनिर्गमप्रवेशम्, आकरो हिरण्याकरादिः,आश्रमः-तापसावसथोपलक्षित आश्रयः, संबाधोयात्रासमागतप्रभूतजननिवेशः, राजधानी राजाधिष्ठान नगरं ।
__ “एएसिणं' इत्यादि, एतेषां चक्रवर्तिस्कन्धावारादीनामेव विनाशेषूपस्थितेषु 'एत्थणंति' एतेषु चक्रवर्तिस्कन्धावारादिषु स्थानेषु आसालिका संमूर्च्छति, सा च जघन्यतोऽङ्गुलासंख्येयभागमात्रयाऽवगाहनया समुत्तिष्ठतीतियोगः, एतच्चोत्पादप्रथमसमये वेदितव्यं, उत्कर्षतो द्वादश योजनानि, तदनुरूपं-द्वादशयोजनप्रमाणदैध्यानुरूपं 'विक्खंभबाहल्लेणं' ति विष्कम्भश्च बाहल्यं च विष्कम्भबाहल्यं समाहारो द्वन्द्वः तेन, विष्कम्भो-विस्तारः बाहल्यं--स्थूलता, भूमी 'दालित्ता णं' विदार्य समुपतिष्ठति, चक्रवर्तिस्कन्धावारादीनामधस्ताद् भूमेरन्तरुत्पद्यते इति भावः, सा चासंज्ञिनी-अमनस्का, संमूर्छिमत्वात्, मिथ्यादृष्टिः,सास्वादनसम्यकत्वस्यापितस्या (ओसंभवात्, अत एवाज्ञानिनी अन्तर्मुहूर्तायुरेवकालं करोति, तदेवं ग्रन्थान्तर्गतं सूत्रं पठित्वा सूत्रकृत् सम्प्रति उपसंहारमाह-'सेत्तं आसालिया' ।
लसम्प्रति महोरगानभिधित्सुराह- ‘से किंतं' इत्यादि सुगम, नवरं वितस्तिदिशाङ्गुलप्रमाणा, रलिहस्तः, कुक्षिर्द्धिहस्तमानः,धनुश्चतुर्हस्तं, गव्यतंद्विधनुःसहनप्रमाणं, चत्वारि गव्यतानि

Page #58

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारंयोजनं, इदं च वितस्त्यादि उच्छ्रायमुलापेक्षया द्रष्टव्यं, शरीरप्रमाणस्य परिचिन्त्यमानत्वात्, तथा अस्तीतिनिपातोऽत्र बहुत्वाभिधायी प्रतिपदं च संबध्यते, ततोऽयमर्थः-सन्त्येके केचन महोरगा अङ्गुलमपिशरीरावगाहनया भवन्ति, तथा सन्त्येकेकेचन येऽङ्गुलपृथक्त्विकाअपि, अङ्गुलपृथकत्वं विद्यते येषांतेअङ्गुलपृथक्त्विकाः, “अतोऽनेकस्वरात्" इति इकप्रत्ययः, तेऽपिशरीरावगाहनया भवन्ति, अङ्गुलपृथकत्वमानशरीरावगाहनाअपिभवन्तीतिभावः, एवं शेषसूत्राण्यपि भावनीयानि
तेणं' इत्यादि, ते अनन्तरोदितस्वरूपा महोरगाः स्थलचरविशेषत्वात् स्थले जायन्ते, स्थले च जाताः सन्तो जलेऽपि स्थल इव चरन्ति स्थलेऽपिचरन्ति, तथाभवस्वाभाव्यात्, यद्येवं ते कस्मादिह न दृश्यन्ते इत्याशङ्कायामाह-'ते नत्थि इहं' इत्यादि, 'ते' यथोक्तस्वरूपा महोरगा 'इह' मानुषे क्षेत्रे 'नस्थित्ति' न सन्ति, किन्तुबाह्येष। द्वीपसमुद्रेषु भवन्ति, समुद्रेष्वपिचपर्वतदेवनगर्यादिषु स्थलेषत्पद्यन्ते न जलेषु, स्थूलतरत्वात्, तत इहनश्यन्ते। जेयावने तहप्पगारा' इति, येऽपि चान्ये अङ्गुलदशकादिशरीरावगाहनमानास्तथाप्रकाराः सन्ति तेऽपि महोरगा ज्ञातव्याः
उपसंहारमाह- सेतं' इत्यादि, 'ते समासओ' इत्यादि प्राग्वद्भावनीयम् । एतेषामपि दशजातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखाणि शतसहस्राणि । एतेषामपि च यत्शरीरादिषुद्वारेषु चिन्तनं यच स्त्री(नपुंसकानामल्पबहुत्वं तज्जीवाभिगमटीकातो भावनीयम् । उरःपरिसर्पवक्तव्यतोपसंहारमाह- सेत्तं उरपरिसप्पा'।
अधुना भुजपरिसनिभिधित्सुराह-सुगमं, नवरं ये भुजपरिसर्पविशेषा अप्रतीतास्ते लोकतोऽवसेयाः । अमीषांचनव जातिकुलकोटीनांयोनिप्रमुखानिशतसहस्राणि भवन्ति, यत्पुनः शरीरादिषुद्वारेषु चिन्तनं यच्च स्त्रीपुंनपुंसकानामल्पबहुत्वं तज्जीवाभिगमटीकातो वेदितव्यं 'सेत्तं' इत्यादि । सम्प्रति खचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानभिधिसुराह
मू. (१६३) से किं तं खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया?, खहयरपंचिंदियतिरक्खजोणिया चउव्विहा पं०, तं०-चम्मपक्खी लोमपक्खी समुग्गपक्खी विययपक्खी, से किं तं चम्मपक्खी?, चम्सपक्खी अनेगविहापं०, तं०-वग्गुली जलोया अडिल्ला भारंडपक्खी जीवंजीवा समुद्दवायसा कण्णत्तिया पक्खिविरालिया, जे यावन्ने तहप्पगारा, सेतंचम्मपक्खी।
से किं तं लोमपक्खी ?, लोमपक्खी अनेगविहा पं०, तं-ढंका कंका कुरला वायसा चक्कागा हंसा कलहंसा रायहंसा पायहंसा आडा सेडी बगा बलागा पारिप्पवा कोंचा सारसामेसरा मसूरा मयूरा सत्तहत्था गहरा पोंडरिया कागा कार्मिजुया वंजुलगा तित्तिरा वट्टगा लावगा कवोया कविंजला पारेवया चिडगाचासा कुक्कुडा सुगा बरहिणा मयणसलागा कोइला सेहा वरिल्लगमाइ, सेत्तं लोमपरखी।
से किं तं समुग्गपक्खी?, समुग्गपरखी एगागारा पन्नत्ता, ते णं नत्थी इहं, बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवंति, सेत्तं समुग्गपरखी। से किं तं विययपक्खी?, विययपक्खी एगागारा पत्रत्ता, ते णं नस्थि इहं, बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवन्ति, सेत्तं विययपक्खी।
ते समासओ दुविहा पं०, तं०--संमुच्छिमा य गब्भवतिया य, तत्थ गंजे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा, तत्य णं जे ते गब्भवक्कंतिया ते णं तिविहा पं०, तं०-इत्थी पुरिसा नपुंसगा। एएसिणं एवमाइयाणंखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पजतापजत्ताणंबारस जाइकुलकोडि

Page #59

५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- १/-/-/१६३
जोणिपमुहसयसहस्सा भवन्तीति मक्खायं ।
वृ. अथ के ते खचरपञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः ?, सूरिराह-चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, 'चम्मपक्खी' इत्यादि, चर्मात्मक पक्षौ चर्मपक्षौ तौ विद्येते येषां ते चर्मपक्षिणः, लोमात्मकौ पक्षौ लोमपक्षौ तद्वन्तो लोमपक्षिणः, तथा गच्छतामपि समुद्गकवत् स्थितौ पक्षौ समुद्गकपक्षौ तद्वन्तः समुद्गकपक्षिणः, विततौ नित्यमनाकुञ्चितौ पक्षौ येषां विततपक्षी तद्वन्तो विततपक्षिणः ।
'से किं तं' इत्यादि, अथ के ते चर्मपक्षिणः ?, चर्मपक्षिणोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथागुली इत्यादि, एते च भेदा लोकतोऽवसेयाः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति, येऽपि चान्ये तथाप्रकाराः - एवंरूपास्ते चर्मपक्षिणो द्रष्टव्याः, उपसंहारमाह- 'सेत्तं चम्मपक्खी' । लोमपक्षिप्रतिपादनार्थमाह- 'से किं तं' इत्यादि, एते च लोमपक्षिभेदा लोकतो वेदितव्याः । समुद्गकपक्षिप्रतिपादनार्थमाह- 'से किं तं' इत्यादि पाठसिद्धं, एवं विततपक्षिसूत्रमपि । .
'ते समासओ' इत्यादि प्रागवद् भावनीयं, एतेषां द्वादश जातिकुलकोटीनां योनिप्रमुखानि शतसहस्राणि अमीषामपि शरीरादिषु द्वारेषु चिन्तनं स्त्रीपुनंपुंसकानामल्पबहुत्वं च जीवाभिगमटीकातः प्रतिपत्तव्यं, इह तु ग्रन्थगौरवभयान्त्र लिख्यते । अधुना विनेयजनानुग्रहाय द्वीन्द्रियप्रभृतिजातिकुलकोटिशतसहस्रसंख्याप्रपितादिका संग्रहिणीगाथामाह -
सत्तट्टजाइकुलकोडिलक्ख नव अद्धतेरसाइं च ।
दस दस य होंति नवगा तह बारस चेव बोद्धव्वा ॥
भू. (१६४)
वृ. अत्र द्वीन्द्रियेभ्य आरभ्य यथासंख्येन संख्यापदयोजना, सा चैवं द्वीन्द्रियाणां सप्त जातिकुलकोटिलक्षाणि त्रीन्द्रियाणामौ चतुरिन्द्रियाणां नव, जलचरपञ्चेन्द्रियाणामत्रयोदशानि, चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां दश, उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां दश, भुजपरिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणां नव, खचरपञ्चेन्द्रियाणां द्वादशेति ।
भू. (१६५) सेत्तं खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिया, सेत्तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया । वृ. उपसंहारमाह- 'सेत्तं' इत्यादि । तदेवमुक्ताः पञ्चेन्द्रियतैर्यग्योनिकाः । सम्प्रति मनुष्यानभिधित्सुराह—
मू. (१६६ ) से किं तं मणुस्सा ?, मणुस्सा दुविहा पं० तं० - संमुच्छिममणुस्सा य गव्भवकं तियमणुस्सा य, से किं तं संमुच्छिममणुस्सा ?, कहि णं भंते! संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति ?,
गोयमा अंतो मणुस्साखित्ते पणयालीसाए जोयणसयसहरसेसु अड्डाइजेसु दीवसमुद्देसु पनरससु कम्मभूमीसुतीसाए अकम्मभूमीसु छपन्नाए अंतरदीवएसु गन्भवक्कंतियमणुस्साणं चेव उच्चारेसु वा पासवणेसु वा खेलेसु वा सिंघाणएसु वा वंतेसु वा पित्तेसु वा पूएसु वा सोणिएसु वा सुक्केसु वा सुक्क पुग्गल परिसाडेसु वा विगयजीवकलेवरेसु वा थीपुरिससंजोएसु वा नगरनिद्धमणेसु वा सव्वेसु चेव असुइट्ठाणेसु, एत्थ णं संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति,
अंगुलस्स असंखेज्जइभागमेत्ताए ओगाहणाए असन्नी मिच्छदिट्ठी अन्नाणी सव्वाहिं पचतीहिं अपतगा अंतोमुहुत्ताउया चेव कालं करेति । से त्तं संमुच्छिममणुस्सा ॥
से किं तं गब्भवक्कंतियमगुस्सा ?, गव्भवक्कतियमणुस्सा तिविहा पं० तं०-कम्मभूमगा अकम्पभूमगा अंतरदीवगा, से किं तं अंतरदीवगा?, अंतरदीवगा अट्ठावीसविहा पं० तं - एगेरुया

Page #60

पदं-१, उद्देशक:-, द्वार
____५७ आहासिया वेसाणिया नंगोला हयकन्ना गयकन्नागोकना सक्कुलिकन्नाआयंसमुहा मेंढमुहा अयोमुहा गोमुहाआसमुहाहत्थिमुहा सीहमुहावग्धमुहाआसकन्ना हरिकन्नाअकन्ना कण्णपाउरणा रक्कामुहा मेहमुहा वि मुहा विजुदंता घणदंता लट्ठदंता गूढदंता सुद्धदंता । सेत्तं अंतरदीवगा।
से किंतं अकम्मभूमगा?, तीसविहा पं०, पंचहिं हेमवएहिं पंचहिं हिरण्णवएहिं पंचहिं हरिवासेहिं पंचहिं रम्मगवासेहिं पंचहिं देवकुरूहिं पंचहिं उत्तरकुरूहि । सेत्तं अकम्मभूमगा।
वृ. अत्रापि संमूर्छिममनुष्यविषये प्रवचनबहुमानतः शिष्याणामपि च साक्षाद् भगवतेदमुक्तमितिवहुमानोत्पादनार्थमङ्गान्तर्गतमालापकं पठति-'कहिणं भन्ते' इत्यादि, सुगम, नवरं 'सब्वेसु चेव असुइठाणेसुत्ति' अन्यान्यपि यानि कानिचिद् मनुष्यसंसर्गवशादशुचिभूतनि स्थानानि तेषु सर्वेष्विति । उक्ताः संमूर्छिममनुष्याः, अघुना गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यप्रतिपादनार्थमाह-'कम्मभूमगा' इतिकर्म-कृषिवाणियादिमोक्षानुष्ठानंवा कर्मप्रधानाभूमिर्येषांतेकर्मभूमाः आर्षत्वात्समासान्तोऽप्रत्ययः कर्मभूमाएव कर्मभूमकाः, एवमकर्मा-यथोक्तकर्मविकलाभूमिर्येषां ते अकर्मभूमाः तेएवअकर्मभूमकाः, अन्तरशब्दो मध्यवाची, अन्तरे-लवणसमुद्रस्य मध्ये द्वीपा अन्तरद्वीपाः तद्गता अन्तरद्वीपगाः, “अस्तिपश्चानुपूर्वी' इति न्यायख्यापनार्थं प्रथमतोऽन्तरद्वीपगान्प्रतिपादयति-‘से किंतं इत्यादि सुगम, नवरमष्टाविंशतिविधा इतियाशा एवयावप्रमाणा यावदपान्तराला यन्नामानोहिमवत्पर्वतपूर्वापरदिग्व्यवस्तिताः अष्टाविंशतिविधा अन्तरद्वीपास्तादशा एव तावठयमाणा तावदपान्तरालास्तन्नामान एव शिखरिपर्वतपूर्वापरदिग्व्यवस्थिता अपि, ततोऽत्यन्तसहशतया व्यक्तिभेदमनपेक्ष्यान्तरद्वीपा अष्टाविंशतिविधा एव विवक्षिता इति तज्जातमनुष्या अप्यष्टाविंश-तिविधा उक्ताः।
तानेव नामग्राहमुपदर्शयति-तंजहा एगोरुया' इत्यादि, एते सप्त चतुष्काः, अष्टाविंशतिसंख्यत्वात्, एतेच प्रत्येकं हिमवति शिखरिणि च, तत्र हिमवद्गतास्तावद्भाव्यन्ते-इह जम्बूद्वीपे भरतस्य हैमवतस्य च क्षेत्रस्य सीमाकारी भूमिनिमग्नपञ्चविंशतियोजनोयोजनशतोच्छ्रयपरिमाणो भरतक्षेत्रापेक्षया द्विगुणविष्कम्भो हेममयश्चीनपट्टवर्णो नानावर्णविशिष्टद्युतिमणिनिकरपरिमण्डितोभयपार्श्वः सर्वत्र तुल्यविस्तारो गगनमण्डलोल्लेखिरत्नमयैकादशकूटोपशोभितो वज्रमयतलविविधमणिकनकमण्डिततटभागदशयोजनावगाढपूर्वपश्चिमयोजनसहनायामदक्षिणोत्तरपञ्चयोजनशतविस्तारः पद्मद्दशोभितशिरोमध्यभागः सर्वतः कल्पपादपश्रेणिरमणीयः पूर्वापरपर्यन्ताभ्यां लवणोदार्णवजलसंस्पर्शी हिमवन्नामा पर्वतः,
तस्य लवणोदार्णवजलसंस्पर्शादारभ्य पूर्वस्यां पश्चिमायाश्च दिशिप्रत्येकं द्वेद्वेगजदन्ताकारे दंष्ट्रेविनिर्गते, तत्र ऐशान्यां दिशियाविनिर्गतादंष्ट्रातस्यांहिमवतः पर्यन्तादारभ्य त्रीणियोजनशतानि लवणसमुद्रमवगाह्यात्रान्तरे योजनशतत्रयायामविष्मकम्भः किञ्चिन्यूनैकोनपञ्चाशदधिकनवयोजनशतपरिरय एकोरुकनामाद्वीपो वर्तते, अयंच पञ्चधनुःशतप्रमाणविष्कम्भया द्विगव्यतोच्छ्रितया पद्मवरदेदिकया सर्वतः परिमण्डितः,
तस्याश्च पद्मवरवेदिकाया वर्णकोजीवाभिगमटीकायामिव वेदितव्यः,साऽपिच पद्मवरवेदिका सर्वतः सामस्त्येन वनखण्डपरिक्षिप्ता, वनाच्च वनखण्डस्यायं विशेषः-प्रायो बहूनां समानजातीयानामुत्तमानां महीरुहाणां समुदायोवनं, यथाअसोकवनंचम्पकवनमिति, अनेकजाती

Page #61

५८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १-१/-/-/१६६
यानामुत्तमानां महीरुहाणां समूहो वनखण्डः, उक्तं च जीवाभिगममूलटीकायाम्
"एगजाइएहिं खंडेहिं वणं, अनेगजाइएहिं उत्तमेहिं वनसंडे" इति, तस्य च वनखण्डस्य चक्रवालतया विष्कम्भो देशोने द्वे योजने, परिक्षेपः पद्मवरवेदिकाप्रमाणः, अस्य च वनखण्डस्य वर्णकः प्रतिपादितोऽस्ति, सचातीव गरीयानिति नोपदर्शितः, केवलं जीवाभिगमटीकातोऽवसेयः, तस्यैव हिमवतः पर्यन्तादारभ्य दक्षिणपूर्वस्यां दिशि त्रीणि योजनशतानि लसवणसमुद्रमवगाह्य द्वितीयदंष्ट्राया उपरि एकोरुकद्वीपप्रमाण आभासिकनामा द्वीपो वर्तते, तथा तस्यैव हिमवतः पश्चिमायां दिशि पर्यन्तादारभ्य दक्षिणपश्चिमायां - नैऋतकोण इत्यर्थः, त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रमवगाह्य दंष्ट्राया उपरि यथोक्तप्रमाणो वैषाणिकनामा द्वीपः, तथा तस्यैव हिमवतः पश्चिमायां दिशि पर्यन्तादारभ्य पश्चिमोत्तरस्यां दिशि-वायव्यकोणे इत्यर्थः, त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रमध्ये दंष्ट्रामतिक्रम्यात्रान्तरे पूर्वोक्तप्रमाणो नाङ्गोलिकनामा द्वीपः,
119 11
एवमेते चत्वारो द्वीपा हिमवतश्चतसृष्वपि विदिक्षु तुल्यप्रमाणा अवतिष्ठन्ते, उक्तं च“चुल्लहिमवंतपुव्वावरेण विदिसासु सागरं तिसए । गंतूनंतरदीवा तिन्नि सए हुंति विच्छिन्ना ।।
॥२॥
अउणापन्ननवसए किंचूणं परिहि तेसिमे नामा । एगोरुयगाभासिय वेसाणिय चेव नंगूली ।"
तत एषामेको रुकादीनां चतुर्णां द्वीपानां परतो यथाक्रमं पूर्वोत्तरादिवदिक्षु प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि योजनशतान्यतिक्रम्य चतुर्योजनशतायामविष्कम्भाः किञ्चिन्यूनपञ्चषष्टिसहितद्वादशयोजनशतपरिक्षेपाः यथोक्तपद्मवरवेदिकानवखण्डमण्डितपरिसराः जम्बूद्वीपवेदिकातचतुर्योजनशतप्रमाणान्तरा हयकर्णगजकर्णगोकर्णशष्कुलीकर्णनामानञ्चत्वारो द्वीपाः, तद्यथाएकोरुकस्य परतो हयकर्णः आभासिकस्य परतो गजकर्णः वैषाणिकस्य परतो गोकर्णः नाङ्गोलिकस्य परतो शष्कुलीकर्ण इति । तत एतेषामपि हयकर्णादीनां चतुर्णां द्वीपानां परतः पुनरपि यथाक्रमं पूर्वोत्तरादिविदिक्षु प्रत्येकं पञ्च पञ्च योजनशतानि व्यतिक्रम्य पञ्चयोजनशतायामविष्कम्भा एकाशीत्यधिक पञ्चदशयोजनशतपरिक्षेपाः पूर्वोक्तप्रमाणपद्मव रवेदिकावनखण्डमण्डितबाह्यप्रदेशा जम्बूद्वीपवेदिकातः पञ्चयोजनशतप्रमाणान्तरा आदर्शमुख १ मेण्ढमुख २ अयोमुख ३ गोमुख ४ नामानाश्चत्वारो द्वीपाः, तद्यथा - हयकर्णस्य परत आदर्शमुखः गजकर्णस्य परतो मेण्ढमुखः गोकर्णस्य परतोऽयोमुखः शष्कुलीकर्णस्य परतो गोमुख इति ।
एवमग्रेऽपि भावना कार्या, एतेषामप्यादर्शमुखादीनां चतुर्णां द्वीपानां परतो भूयोऽपि यथाक्रमं पूर्वोत्तरादिविदिक्षु प्रत्येकं षट् षट् योजनशतान्यतिक्रम्य षड्योजनशतायामविष्कम्भाः सप्तनवत्यधिकाष्टादशयोजनशतपरिक्षेपा यथोक्तप्रमाणपद्मवरवेदिकावनखण्डमण्डितपरिसरा जम्बूद्वीपवेदिकातः पड्योजनशतप्रमाणान्तरा अश्वमुखहस्तिमुखसिंहमुखव्याघ्रमुखनामानश्चत्वारो द्वीपाः । एतेषामप्यश्वमुखादीनां चतुर्णां द्वीपानां परतो यथाक्रमं पूर्वोत्तरादिविदिक्षु प्रत्येकं सप्त २ योजनशतान्यतिक्रम्य सप्तयोजनशतायामविष्कम्भावनयोदशाधिकद्वाविंशतियोजनशतपरिरयाः पूर्वोक्तप्रमाणपद्मवरवेदिकावनखण्डसमवगूढा जम्बूद्वीपवेदिकातः सप्तयोजनशतप्रमाणान्तरा अश्वकर्णहरिकर्णाकर्णकर्णप्रावरणनामानश्चत्वारो द्वीपाः ।

Page #62

पदं-१, उद्देशकः-, द्वारं
___ तत एतेषामश्वकर्णादीनां चतुर्णा द्वीपानांपरतो यथाक्रमंपूर्वोत्तरादिविधिक्षुप्रत्येकमष्टावष्टौ योजनशतान्यतिक्रम्याप्टयोजनशतायामविष्कम्भा एकोनत्रिंशदधिकपञ्चविंशतियोजनशतपरिक्षेपा यथोक्तप्रमाणपद्मवरवेदिकावनखण्डमण्डितपरिसराजम्बूद्वीपवेदिकातोऽटयोजनशतप्रमाणान्तरा उल्कामुखमेघमुखविद्युन्मुरखविधुद्दन्ताभिधानाश्चत्वारो द्वीपाः।
ततोऽमीषामपिउल्कामुखादीनां चतुर्णा द्वीपानांपरतो यथाक्रमंपूर्वोत्तरादिविदिक्षुप्रत्येक नवनव योजनशतान्यतिक्रम्यनवयोजनशतायामविष्कम्भाःपञ्चचत्वारिंशदधिकाटाविंशतियोजनशतपरिक्षेपा यथोक्तप्रमाणपद्मवरवेदिकावनखण्डसमवगूढा जम्बूद्वीपवेदिकातो नवयोजनशतप्रामाणान्तरा धनदन्तलष्टदन्तगूढदन्तशुद्धदन्तनामानश्चत्वारो द्वीपाः।
एवमेते हिमवति पर्वते चतसृषु विदिक्षु व्यवस्थिताः सर्वसंख्ययाऽष्टाविंशतिः, एवं हिमवत्तुल्यवर्णप्रमाणे पाहूदप्रमाणायामविष्कम्भावगाहपुण्डरीकहदोपशोभिते शिखरिण्यपि पर्वते लवणोदार्णवजलसंस्पर्शादारभ्य यथोक्तप्रमाणान्तरासु चतसृषु विदिक्षु व्यवस्थिता एकोरुकादिनामानोऽक्षूणापान्तरालायमविष्कम्भाअष्टाविंशतिसंख्या द्वीपा वक्तव्याः, सर्वसंख्ययाषट्पञ्चाशदन्तरद्वीपाः, एतद्गता मनुष्या अप्येतनामानः उपचारात्, भवति च तात्स्य्यात् तद्वयपदेशः, यथापञ्चालदेशनिवासिनःपुरुषाः पञ्चाला इति,तेचमनुष्या वज्रर्षभनाराचसंहननिनः कङ्कपक्षिपरिणामा अनुलोमवायुवेगा समचतुरनसंस्थानाः,
___ तद्यथा-सुप्रतिष्टितकूर्मचारुचरणाः सुकुमारश्लक्ष्णप्रविरलोरमकुरुविन्दवृत्तडवायुगला निगूढसुबद्धसंधिजानुप्रदेशाः करिकरसमवृत्तोरवः कण्ठीरवसदशकटीप्रदेशाः शक्रायुधसममध्यभागाः प्रदक्षिणावर्तनाभिमण्डलाः श्रीवत्सलाञ्छितविशालमांसलक्षःस्थलाः पुरपरिघाऽनुकारिदीर्घबाहवः सुश्लिष्टमणिबन्धा रक्तोत्पलपत्रानुकारिशोणपाणिपादतलाः चतुरङ्गुलप्रमाणसमवृत्तकम्बुग्रीवाः शारदाशशाङ्कसौम्यवदनाःछत्राकारशिरसोऽस्फुटितस्निग्धकान्तिश्लक्ष्णमूर्द्धजाः
कमण्डलु कलश यूपस्तूप वापी ध्वज पताका सौवस्तिक यव मत्स्य मकर कूर्म रथवर स्थालांशुकाष्टापदाङ्कुश सुप्रतिष्ठक मयूर श्रीदामाभिषेक तोरणमेदिनीजलधिवरभवनादर्शपर्वतगजवृषभसिंहच्छत्रचामररूपर्रशस्तोत्तमद्वात्रिंशल्लक्षणधराः ।
स्त्रियोऽपिसुजातसङ्गिसुन्दर्यः समस्तमहेलागुणसमन्विताः संहताङ्गुलिपद्मदलवत्सुकुमारकूर्मसंस्थानमनोहारिचरणा रोमरहितप्रशस्तलक्षणोपेतजङ्घायुगला निगूढमांसलजानुप्रदेशाः कदलीस्तम्भनिभसंहतसुकुमारपीवरोरुकावदनायामप्रमाणत्रिगुणमांसलविशालजघनधारिण्यः स्निग्धकान्तिसुविभक्तश्लक्ष्णरोमराजयः प्रदक्षिणावर्ततरङ्गभङ्गुरनाभिमण्डलाः प्रशस्तलक्षणोपेतकुक्षयः संगतपावाः कनककलशोपमसंहितात्युनतवृत्ताकृतिपीवरपयोधराः सुकुमारवाहुलतिकाः सौवस्तिकशङ्खचक्राधाकृतिलेखालङ्कृ तपाणिपादतलाः वदनविभागोच्छ्रितमांसलकम्बुग्रीवाः प्रशस्तलक्षणोपेतमांसलहनुविभागा दाडिमपुष्पानुकारिशोणिमाघरौष्ठा रक्तोत्पलतालुजिह्वा विकसितकुवलयपत्रायतकान्तलोचना आरोपितचापपृष्ठाकृतिसुसंगतभ्रूलतिकाः प्रमाणोपपन्नललाटफलकाः सुस्निग्धकान्तश्लक्ष्णशिरोरुहाः पुरुषेभ्यः किञ्चिदूनोच्छ्रायाः स्वभावत उदारशृङ्गारचारुवेषाः प्रकृत्यैव हसितभणितविलासविषयपरमनैपुण्योपेताः।
तथा मनुष्या मानुष्यश्च स्वभावत एव सुरभिवदनाः प्रतनुक्रोधमानमायालोभाःसंतोषिणो

Page #63

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- १/-/-/१६६
निरौत्सुक्या मार्दवार्जवसंपन्नाः सत्यपि मनोहारिणि मणिकनकमौक्तिकादौ ममत्वकारणे ममत्वाभिनिवेशरहिताः सर्वथाऽपगतवैरानुबन्धा हस्त्यश्वकरभगोमहिशष्यादिसद्भावेऽपि तत्परिभोगपरामुखाः पादविहारिणो ज्वरादिरोगयक्षभूतपिशाचादिग्रहमारिव्यसनोपनिपातविकलाः परस्परप्रेष्यप्रेषकभावरहितत्वादहमिन्द्राः, तेषां पृष्ठकरण्डकानि चतुःषष्टिसंख्याकानि चतुर्थातिक्रमे चाहारग्रहणं, आहारोऽपि च न शाल्यादिधान्यनिष्पन्नः किन्तु पृथ्वीमृत्तिका कल्पद्रुमाणां पुष्पफलानि च,
तथाहि जायन्ते खलु तत्रापि विनसात एव शालिगोधूममाषमुद्गादीनि धान्यानि, परं न तानि मनुष्याणामुपभोगं गच्छन्ति, या तु पृथ्वी सा शर्करातोऽप्यनन्तगुणमाधुर्या, यश्च कल्पद्रुमपुष्पफलानामास्वादः स चक्रवर्तिभोजनादप्यधिकगुणः, तथा चोक्तम्- "तेसिणं भंते ! पुप्फफलाणं केरिसए आसाए पन्नते ?, गोयमा! से जहानामए रन्नो चाउरंतस्स चक्कवट्टिस्स कल्लाणे भोयणजाए सय सहस्सनिफन्ने वन्नोवए रसोवए फासोवए आसायणिज्जे दप्पणिज्जे मयणिजे बिंहणिजे सव्वेंदियगायपल्हायणिज्जे आसाएणं पन्नत्ते, एत्तोवि इट्ठतराए चेव पन्नत्ते" ।
ततः पृथ्वी कल्पद्रुमपुष्पफलानि च तेषामाहारः, तथाभूतं चाहारमाहार्य प्रासादादिसंस्थाना ये गृहाकाराः कल्पवृक्षास्तेषु यथासुखमवतिष्ठन्ते, न च तत्र क्षेत्रे दंशमशकयूकामत्कुणमक्षिकादयः शरीरोपद्रवकारिणो जन्तव उपजायन्ते, येऽपि च जायन्ते भुजगव्याघ्रसिंहादयस्तेऽपि मनुष्याणां न बाधायै प्रभवन्ति, नापि ते परस्परं हिंस्यहिंसकभावे वर्तन्ते, क्षेत्रानुभावतो रौर्दानुभावरहितत्वात्, मनुष्ययुगलानि च पर्यवसानसमये युगलं प्रसुवते, तच्च युगलमेकोनाशीतिदिनानि पालयन्ति, तेषां शरीरोच्छ्रयोऽष्टौ धनुःशतानि, पल्योपमासंख्येयभागप्रमाणमायुः, उक्तं च"अन्तरदीवेसु नरा धणुसयमडुसिया सया मुइया । पालंति मिहुणधम्मं पल्लस्स असंखभागाऊ ॥ चउसट्टि पिट्टकरंडयाणि मणुयाणा तेसिमाहारो । भत्तस्स चउत्थरस य गुणसीइदिणाणि पालणया ।।"
119 11
६०
॥ २ ॥
स्तोककषायतया स्तोकप्रेमानुबन्धतया च ते मृत्वा दिवमुपसर्पन्ति, मरणं च तेषां जृम्भिकाकासक्षुतादिमात्रव्यापारपुरस्सरं भवति, न शरीरपीडारम्भपुरस्सरमिति । तदेवमुक्ता अन्तरद्वीपगाः ।। साम्प्रतमकर्मभूमकप्रतिपादनार्थमाह- अथ के तेऽकर्मभूमकाः ?, सूरिराह - अकर्मभूम- कास्त्रिंशद्विधाः प्रज्ञप्ताः, तच्च त्रिंशद्विधत्वं क्षेत्रभेदात्, तथा चाह - 'तंजहापंचहि हेमवएहिं इत्यादि, पञ्चभिर्हेमवतैः पञ्चभिर्हेरण्यवतैः पञ्चभिर्हरिवर्षैः पञ्चमी रम्यकवर्षेः पञ्चभिर्देवकुरुभिः पञ्चभिरुत्तरकुरुभिर्भिद्यमाना त्रिंशद्विधा भवन्ति, षण्णां पञ्चानां त्रिंशत्संख्यात्मकत्वात् ।
तत्र पञ्चसु हैमवतेषु पंचसु हैरण्यवतेषु मनुष्या गच्यूतप्रमाणशरीरोच्छ्रयाः पल्योपमायुषो वज्रर्षभनाराचसंहननाः समचतुरनरसंस्थानाः चतुःषष्टिपृष्ठकरण्डकाश्चतुर्थातिक्रमभोजिन एकोनाशीतिदिनान्यपत्यपालकाः, उक्तं च
"गाउयमुच्चा पलिओचमाउणो वज्ररिसहसंघयणा । हेमवएरन्नवए अहमिंदनरा मिहुणवासी || चउसकी पिट्ठकरंडयाण मणुयाण तेसिमाहारो । भत्तस्स चउत्थस्स य गुणसीदिणऽ वच्चपालणया ।।"

॥१॥
॥ २ ॥

Page #64

पदं-१, उद्देशकः-, द्वार
पञ्चसु हरिवर्षेषु पञ्चसु रम्यकेषु द्विपल्योपमायुषो द्विगव्यूतप्रमाणशरीरोच्छ्रया वज्रर्षभनाराचसंहननाः समचतुरस्रसंस्थानाः षष्ठभक्तातिक्रमेआहारग्राहिणोअष्टावंशत्यधिकशतसंख्यपृष्ठकरण्डकाश्चतुःषष्टिदिनान्यपत्यपालकाः, आह च॥१॥ "हरिवासरम्मएसुंआउपमाणं सरीरमुस्सेहो ।
पलिओवमाणि दोनि उ दोन्नि उ कोसुस्सिया भणिया ।। ॥२॥ छठ्ठस्स य आहारो चउसहिदिणाणि पालणा तेसिं।
पिट्ठकरंडाण सयं अट्ठावीसं मुणेयव्वं ॥" पञ्चसु देवकुरुषु पञ्चसूत्तरकुरुषु त्रिपल्योपमायुषो गव्यतत्रयप्रमाणशरीरोच्छ्रयाः समचतुरस्रसंस्थाना वज्रर्षभनाराचसंहननिनः षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयप्रमाणपृष्ठकरण्डका अएमभक्तातिक्रमाहारिण एकोनपञ्चाशद्दिनान्यपत्यपालकाः, तथा चोक्तम्॥१॥ "दोसुवि कुरूसु मणुया तिपल्लपरमाउणो तिकोसुच्चा ।
पिट्टिकरंडसयाई दो छप्पनाई मणुयाणं ॥ ॥२॥ सुसमसुसमानुभावं अणुभवमाणाणऽवच्चगोवणया ।
अउणापन्नदिणाइं अट्ठमभत्तस्समाहारो॥" एतेषु सर्वेष्वपि क्षेत्रेष्वन्तरद्वीपेष्विव मनुष्याणामुपभोगाः कल्पद्रुमसंपादिताः, नवरमन्तरद्वीपापेक्षया पञ्चसुहैमवतेषु पञ्चसु हैरण्यवतेषुमनुष्याणामुत्थानवलवीयर्यादिकं कल्पपादपफलानामास्वादोभूमेर्माधुर्यमित्येवमादिका भावाः पर्यायानधिकृत्यानन्तगुणा द्रष्टव्याः, तेभ्योऽपि पञ्चसु हरिवर्षेषु पञ्चसु रम्यकवर्षेषु अनन्तगुणाः, तेभ्योऽपि पञ्चसु देवकुरुषु पञ्चसूत्तरकुरुषु अनन्तगुणाः, तदेवमुक्ता अकर्मभूमकाः । संप्रतिकर्मभूमकप्रतिपादनार्थमाह
मू. (१६८) से किंतं कम्मभूमगा?, कम्मभूमगा पन्नरसविहा पं०, तं०-पंचहिं भरहेहिं पंचहिएरवएहिं पंचहिं महाविदेहेहि, ते समासओ दुविहा पं०, तं०-आ रिया य मिलिक्खूय, से किंतं मिलिक्खू ?, मिलिक्खू अनेगविहा पं०, तं०--
___ -सगा जवणा चिलाया सबरबब्बरमुरंडोभडगनिण्णगपक्वणिया कुलक्खगोंडसिहलपारसगोधाकोंचअंबडइदमिलचिल्ललपुलिंदहारोसदोबवोकाणगन्धा हारवा पहलियअन्झलरोमपासपउसा मलया य बंधुया य सूयलिकोंकणगमेयपल्हवमालव मग्गर आभासिआ कणवीर ल्हसिय खसा खासिय णेदूर मोंढ डोंबिल गलओस पओस कक्केय अक्खाग हणरोमग हूणरोमग भरु मरुय चिलाय वियवासी य एवमाइ, सेत्तं मिलिक्खू।
वृ.अथ के ते कर्मभूमकाः?, सूरिराह कर्मभूमकाः पञ्चदशविधाः प्रज्ञप्ताः, तच्च पञ्चदशविधत्वं क्षेत्रभेदात्, तथा चाह-‘पञ्चहिं भरहेहिं' इत्यादि, पञ्चभिर्भरतैः पञ्चभिरैरवतैः पञ्चभिर्भहाविदेहैर्भिद्यमानाः पञ्चदशविधा भवन्ति, ते च पञ्चदशविधा अपि समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, -आर्या म्लेच्छाश्च, तत्रआराद् हेयधर्मेभ्यो याताः-प्राप्ता उपादेयधमैरित्यार्याः, “पृषोदरादयः" इतिरूपनि-पत्तिः, म्लेच्छाः-अव्यक्तभाषासमाचाराः, "म्लेच्छ अव्यक्तायांवाचि" इतिवचनात्, भाषाग्रहणं चोपलक्षणं, तेन शिष्टाऽसंमतसकलव्यवहारा म्लेच्छा इति प्रतिपत्तव्यं ।
तत्राल्पवक्तव्यत्वात् प्रथमतो म्लेच्छवक्तव्यातामाह-'से किं तं' इत्यादित, अथ के ते

Page #65

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१६६ म्लेच्छाः ?, मिलिक्खू' इति निर्देशः प्राकृतत्वाद् आरअषत्वाच, सूरिराह-म्लेच्छा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तच्चानेकविधत्वंशक-यवन-चिलात-शबर-बर्बरादिदेशभेदात, तथा चाह-'तंजहा सगा' इत्यादि, शकदेशनिवासिनः शकाः, यवनदेशनिवासिनो यवनाः, एवं सर्वत्र, नवरममी नानादेशा लोकतो विज्ञेयाः ।। आर्यप्रतिपादनार्थमाह
मू. (१६६) से किं तं आरिया ?, आरिया दुविहा पं०, तं०-इडिपत्तारिया य अणिडिपत्तारियाय, से किंतंइडिपत्तारिया?, इडिपत्तारियाछव्विहा पं०, तं०-अरहताचक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा चारणा विजाहरा, सेत्तं इहिपत्तारिया।
से किंतंअणिविपत्तारिया?, अणिविपत्तारिया नवविहाप०,तं०-खेत्तारियाजातिआरिया कुलारिआ कम्मारिया सिप्पारिओ भासारिया नाणारिया दंसणारिया चारित्तारिया।
से किंतं खेत्तारिया?, खेत्तारिया अद्धछब्बीसतिविहाणा पं०, तं०-र मू. (१६७) रायगिह मगह चंपा अंगा तह तामालित्ति वंगा य ।
___ कंचणपुरं कलिंगा वाणारसी चेव कासीय। मू. (१६८) साएय कोसला गयपुरं च कुरु सोरियं कुसट्टा य ।
कंपिल्लं पंचाला अहिछत्ता जंगला चेव ॥ मू. (१६९) बारवई सोरट्ठा मिहिल विदेहा य वच्छ कोसंबी।
मंदिपुरं संडिल्ला भद्दिलपुरमेव मलया य॥ मू. (१७०) वराड वच्छ वरणा अच्छा तह मत्तियावइ दसण्णा।
सोत्तियवई य चेदी वीयभयं सिंधुसोवीरा ।। मू. (१७१) महुरा य सूरसेना पावा भंगी य मास पुरिवा।
सावत्थी य कुणाला कोडीवरिसं च लाटाय॥ मू. (१७२) सेयवियाविय नयरी केकयअद्धं च आरियं भणियं ।
इत्युप्पत्ती जिणाणं चक्कीणं रामकण्हाणं॥ वृ.सुगम, नवरं 'रायगिहमगह' इत्यादि, राजगृहनगरम्, मगधो जनपदः,एवं सर्वत्रापि अक्षरसंस्कारो विधेयः, भावार्थस्त्वयम्-१ भगधेषुजनपदेषु राजगृहं नगरम्, २ अङ्गेषु चम्पा ३ वङ्गेषु तामलिप्ती ४ कलिङ्गेषु काञ्चनपुरं ५ काशिषु वाराणसी ६ कोसलासु साकेतं ७ कुरुषु गजपुरं ८ कुशावर्तेषु सौरिकं९ पाञ्चालेषु काम्पिल्यं, १० जङ्गलेषु अहिच्छत्रा ११ सुराष्ट्रेषु द्वारावती १२ विदेहेषु मिथिला १३ वत्सेषुकौशाम्बी १४ शाण्डिल्येषु नन्दिपुरं, १५ मलयेषु भद्दिलपुरं १६ वत्सेषु वैराटपुरं १७ वरणेषु अच्छापुरी १८ दशार्णेषु मृत्तिकावती १९ चेदिषु शौक्तिकावती २० वीतभयं सिन्धुषु सौवीरेषु २१ मथुरा शूरसेनेषु २२ पापा भङ्गेषु २३ मास पुरिवट्टा २४ कुणालेषु श्रावस्ती २५ लाटासु कोटिवर्ष २६ श्वेताम्बिकानगरी केकयजनपदार्दद्धे एतावदर्द्धषड्विंशतिजनपदात्मक क्षेत्रमार्य भणितं, कुतः ? इत्याह
'इत्थुप्पत्ती' इत्यादि, यस्मादत्र-एषुअर्द्धषड्विंशतिसंख्येषुजनपदेषुउत्पतक्तिर्जिनानं-- तीर्थकराणां चक्रवर्तिना रामाणां-बलदेवानां कृष्णानां-वासुदेवानां तत आर्य, एतेन क्षेत्रार्यानार्यव्यवस्था दर्शिता-यत्र तीर्थकरादीनामुत्पत्तिस्तदार्यं शेषमनार्यमिति।

Page #66

पदं-१, उद्देशक:--, द्वारं-
६३
मू. (१७३) से त्तं खेत्तारिया || से किं तं जाइआरिया ?, जाइआरिया छव्विहा पं०,
तंजहा
वृ. उक्ताः क्षेत्रार्याः, सम्प्रति जात्यार्यप्रतिपादनार्थमाह - सुगमं, नवरं यद्यपि शास्त्रान्तरेष्वनेका जातय उपवर्णयन्ते तथाऽपि लोके एता एव ।
पू. (१७४)
अंबट्ठा य कलिंदा य, विदेहा वेदगाइया । हरिया चुंचुणा चेव, छ एया इब्भजाईओत
वृ. अम्बष्ठ - कलिन्द - वैदेह-वेदंग - हरित-चुंचुणरूपा इभ्यजातयोऽभ्यर्चनीया जातयः प्रसिद्धाः, तत एताभिर्जातिभिरुपेता जात्यार्या न शेषजातिभिः ।
मू. (१७५) सेत्तं जाइआरिया। से किं तं कुलारिया ?, कुलारिया छव्विहा पं०, तं०-उग्गा भोगा राइना इक्खागा नाया कौरव्वा, सेत्तं कुलारिया ।
से किं तं कम्मारिया ?, कम्मारिया अनेगविहा पं०, तं० - दोसिया सुत्तिया कप्पासिया सुत्तवेयालिया भंडवेयालिया कोलालिया नरवाहणिया जे यावन्ने तहप्पगारा, से त्तं कम्मारिया ।
से किं तं सिप्पारिया ?, सिप्पारिया अनेगविहा पं०, तं०-तुण्णागा तंतुवाया पट्टागा देयडा वरुट्टा छव्विया कट्टपाउयारा मुंजपाउयारा छत्तारा वज्झारा पुच्छरा लेप्पारा चित्तारा संखारा दंतारा भंडारा जिज्झगारा सेल्लारा कोडिगारा, जे यावन्ने तहप्पगारा, से तं सिप्पारया ॥
से किं तं भासारिया ?, भासारिया जे गं अद्धमागहाए भासाए भासेति, तत्थऽवि य णं जत्थ बंभी लिवी पवत्तइ, बंभीए णं लिवीए अट्ठारसविहे लेक्खविहाणे पं०, तं० - बंभीजवणाणिया दोसापुरिया खरोट्टी पुक्खरसारिया भोगवइया पहराइया अंतक्खरिया अक्खरपुट्टिया वेणइया निण्हइया अंकलिवी गणियलिवी गंधव्वलिवी आयंसवलिवी माहेसरी दोमिलिवी पोलिन्दी, से तंभासारिया । से किं तं नाणारिया ?, नाणारिया पंचविहा पं०, तं० आभिनिबोहियनाणारिया सुयना - णारिया ओहिनाणारिया मनपजवनाणारिया केवलनाणारिया, सेत्तं नाणारिया ।
से किं तं दंसणारिया ?, दंसणारिया दुविहा पं०, तं० - सरागदंसणारिया य वीयरायदं सणारिया य, से किं तं सरागदंसणारिया ?, सरागदंसणारिया दसविहा पं०, तं
वृ. 'तुण्णागा' इत्यादि, तुन्नाकाः - सूच्याजीविनः तन्तुवायाः - कुविन्दाः पट्ट्काराः - पट्टकूलकुविन्दाः, देवडा - दृतिकाराः वरुट्टाः पिच्छिकाः छर्विकाः - कटादिकाराः कट्ठपाउराकाष्ठापादुकाकाराः, एवं मुंजपाउयारा, 'छत्तारा' छत्रकाराः, एवं शेषाण्यपि पदानि भावनीयानि ब्राह्मी यवनानीत्यादयो लिपिभेदास्तु संप्रदायादवसेयाः । उक्ता भाषार्याः, सम्प्रति ज्ञानार्यानाह-‘से किं तं' इत्यादि सुगमम् | दर्शनार्यानाह - अथ के ते दर्शनार्याः ?, सूरिराह-दर्शनार्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सरागदर्शनार्या वीतरागदर्शनार्याश्च तत्र सरागं- सकषायं यद्दर्शनं तेनार्या; सरागदर्शनार्याः वीतरागं-उपशान्तकषायं क्षीणकषायं वा यद्दर्शनं तेनार्या वीतरागदर्शनार्याः । तत्र सरागदर्शनार्यप्रतिपादनापर्थमाह- 'से किं तं' इत्यादि, अथ के ते सरागदर्शनार्याः ?, सूरिराहसरागदर्शनार्या दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा--- पू. (१७६)

निसग्गुवएसरुई आणरुई सुत्तबीयरुइमेव । अभिगमवित्थररुई किरियासंखेवधम्मरुई ॥

Page #67

६४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१७६
वृ. 'निसग्गुवएस' इत्यादि, अत्र रुचिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, ततो निसर्गरुचिरिति द्रष्टव्यं, तत्र निसर्ग:-स्वभावः तेन रुचिः-जिनप्रणीततत्त्वाभिलाषरूपा यस्य स निसर्गरुचिः,
उपदेशो-गुर्वादिना वस्तुतत्त्वकथनं तेन रुचिः-उक्तस्वरूपा यस्य स उपदेशरुचिः,
आज्ञा-सर्वज्ञवचनात्मिका तस्यां रुचिः-अभिलाषो यस्य स आज्ञारुचिः, जिना व मे तत्त्वं न शेषं युक्तिजातमिति योऽभिमन्यते स आज्ञारुचिरिति भावार्थः,
'सुत्तबीयरुइमेवत्ति' अत्रापिरुचिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, सूत्रम् आचारङ्गाद्यङ्गप्रविष्टं अङ्गबाह्यम्-आवश्यकदशवैकालिकादि तेन रुचिर्यस्य स तथा, सूत्रमाचारादिकमङ्गप्रविष्यमङ्गबाह्यावश्यकादिकमधीयानो यः सम्यकत्वमवगाहते प्रसन्नप्रसन्नतराध्यवसायश्च भवति स सूत्ररुचिरिति भावार्थः, बीजमिव बीजं यदेकमप्यनेकार्थप्रबोधोत्पादकं वचः तेन रुचिर्यस्य स बीजरुचिः, अनयोश्च पदयोः समाहारद्वन्द्वः तेन नपुंसकनिर्देशः, एवेति समुच्चये,
___ 'अहिगमवित्थाररुइत्ति' अत्रापिरुचिशब्दस्य प्रत्येकमभिसंबन्धः, अधिगमरुचिर्विस्ताररुचिश्व, तत्राधिगमो- विशिष्टं परिज्ञानं तेन रुचिर्यस्यासावधिगमरुचिः, विस्तारोव्यासः सकलद्वादशाङ्गस्य नयैः पालोचनमिति भावः, तेनोपबृंहिता रुचिर्यस्य स विस्ताररुचिः,
"किरियासंखेव धम्मरुइत्ति' रुचिशब्दस्यात्रापिप्रत्येकं संबन्धात् क्रियारुचिः संक्षेपरुचिर्धभरुचिरिति द्रष्टव्यं, तत्र क्रिया सम्यक्संयमानुष्ठानं तत्र रुचिर्यस्य स क्रियारूचिः,
संक्षेपः-संग्रहः तत्र रुचिर्यस्य विस्तरापरिज्ञानात् स संक्षेपरुचिः
धर्मेअस्तिकायधर्मे श्रुतधर्मादौ वा रुचिर्यस्य स धर्मरुचिरिति गाथासंक्षेपार्थः ।। मू. (१७७) भूयत्थेणाहिगया जीवाजीवे य पुन्नापावं च ।
सहसंमुइया आसवसंवरे य रोएइ उनिसग्गो।। वृ. व्यासार्थं तु सूत्रकृदेव स्वत आह-भूयत्थेण' इत्यादि, 'भूयस्थेण' इति भावप्रधानो निर्देशः, ततोऽयमर्थ:-भूतार्थत्वेन-सद्भूता अमी पदार्था इत्येवंरूपेणयस्याधिगताः-परिज्ञाता जीवाजीवाः पुण्यं पापमाश्रवंसंवरःचशब्दबन्धादयश्च, कथमधिगताः? इत्याह-'सहसम्मुइआ' इति आर्षत्वा विभक्तिलोपाच सहसंमत्या सह-आत्मना या संगता मतिः सा सहसंमतिः तया, किमुक्तं भवति?-परोपदेशनिरपेक्षया जातिस्मरणप्रतिभादिरूपया मत्या, न केवलमधिगताः, किन्तु तान् जीवादीन् पदार्थान् वेदयतेऽनुरोचयति च तत्वरूपतयाऽऽत्मसात्परिणामयति चेति भावः, एष निसर्गरुचिर्विज्ञेय इति शेषः । अमुमेवार्थं स्पष्टतरमभिधत्सुराहमू. (१७८) जो जिनदिढे भावे चउबिहे सद्दहाइ सयमेव ।
एमेव नन्नहत्तिय निसग्गरुइत्ति नायव्यो। वृ. 'जो जिनदिढे भावे' इत्यादि, यो जिनहटान् भावान् द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदतो नामादिभेदतो वा चतुर्विधान् स्वयमेव-उपदेशनिरपेक्षथः श्रद्दधाति, केनोल्लेखेन श्रद्दधाति?, तत आह-“एवमेव एतत्-जीवादि यथा जिनैर्दष्टं नान्यथा इति, चः समुच्चये, एषा निषर्गरुचिरिति ज्ञातव्यः॥ मू. (१७९) एए चेव उ भावे उवदिढे जो परेण सद्दहइ ।
छउमत्थेण जिनेन व उवएसरुइत्ति नायव्वो॥

Page #68

पदं - १, उद्देशक:-, द्वारं
६५
वृ. उपदेशरुचिमाह - 'एए चेव' इत्यादि, एतानेव जीवादिभावान् परेण छद्मस्थेन जिनेन वोपदिष्टान् श्रद्दधाति एष उपदेशरुचिरिति ज्ञातव्यः ।
पू. (१८०)
जो उमयाणतो आणाए रोयए पवयणं तु । एमेव नन्नहत्ति य एसो आणारुई नाम ॥
बृ. आज्ञारुचिमाह - 'जो हेउमयानंतो' इत्यादि, यो हेतुं विवक्षितार्थगमकमजानानः प्रवचनमाज्ञयैव तुशब्द एवकारार्थः केवलया रोचते, कथम् ? इत्याह-एवमेतत् प्रवचनोक्तमर्थजातं नान्यथेति एष आज्ञारुचिर्नाम । मू. (१८१)
जो सुत्तमहितो सुएण ओगाहई उ सम्मत्तं । अंगेण बाहिरेण व सो सुत्तरुइत्ति नायव्वो ।
वृ. सूत्ररुचिमाह - 'जो सुत्तं' इत्यादि, यः सूत्रम् - अप्रविष्टमङ्गबाह्यं वा अधीयानस्तेन श्रुतेना- ङ्गप्रविष्टेनाङ्गबाह्येन वा सम्यकत्वमवगाहते स सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्यः । एगपएनेगाइं पदाई जो पसरई उ सम्मत्तं ।
पू. (१८२)
उदएव्व तिल्लबिंदू सो बीयरुइत्ति नायव्वो ।
वृ. बीजरुचिमाह - एगपएनेगाई' इत्यादि, एकेन पदेन प्रक्रमाज्जीवादीनामनेकानि पदानि प्राकृतत्वेन विभक्तिव्यत्ययादनेकेषु जीवादिषु पदेषु यः सम्यकत्वमिति धर्मधर्मिणोरभेदोपचारात् सम्यकत्ववान् आत्मा प्रसरति तुशब्दोऽवधारणारअथः प्रसरत्येव, कथम् ? इत्याह- उदक इव तैलबिन्दुः, किमुक्तं भवति ? - यथा उदकैकदेशगतोऽपि तैलबिन्दुः समस्तमुदकमाक्रमति तथैकदेशोत्पन्नरुचिप्यात्मा तथाविधक्षयोपशमभावादशेषेषु तत्त्वेषु रुचिमान् भवति स एवंविधो बीजरुचिरिति ज्ञातव्यः । मू. (१८३)
सो होइ अभिगमरुई सुयनाणं जस्स अत्थओ दिनं । इक्कारस अंगाई पन्नगा दिट्टिवाओ य ।
वृ. अधिगमरुचिमाह - 'सो होइ' इत्यादि, यस्य श्रुतज्ञानमर्थतो दृष्टमेकादशाङ्गन, प्रकीर्णकमित्यत्र जातावेकवचनं, ततोऽयमर्थः - प्रकीर्णकानि उत्तराध्ययनादीनि दृष्टिवादः चशब्दागुपाङ्गानि च स भवत्यधिगमरुचिः ।
पू. (१८४)
दव्वाण सव्वभावा सव्वपमाणेहिं जस्स उवलद्धा ।
सव्वाहिं नयविहीहिं वित्थाररुइत्ति नायव्वो ।
वृ. विस्ताररुचिमाह - 'दव्वाण' इत्यादि, द्रव्याणां - धर्मास्तिकायादीनामशेषाणामपि सर्वे भावाः - पर्याया पथायोगंसर्वप्रमाणैः - प्रत्यक्षादिभिः सर्वैश्च नयनिधिभिः - नैगमादिनयप्रकारैः उपलब्धाः स विस्ताररुचिरिति ज्ञातव्यः, सर्ववस्तुपर्यायप्रपञ्चावगमेन तस्या रुचेरतिनिर्मलरूपतया भावात् ।
मू. (१८५)
दंसणनाणचरिते तवविनए सव्वसमिइगुत्तीसु ।
जो किरियाभावरुई सो खलु किरियारुई नाम ।।
वृ. क्रियारुचिमाह - 'दंसण' इत्यादि, दर्शनंच ज्ञानंच चारित्रं च दर्शनज्ञानचास्त्रिंसमाहारो
10 5

Page #69

६६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१८५ द्वन्द्वः तस्मिन् तथा तपसि विनये च तथा सर्वासु समितिषु-ईसिमित्यादिषु सर्वासु च गुप्तिषुमनोगुप्तिप्रभृतिषु यः क्रियाभावः स क्रियारुचिः, किमुक्तं भवति ?-यस्य भावतो दर्शनाद्याचारानुष्ठाने रुचिरस्ति स खलु क्रियारुचिर्नाम । मू. (१८६) अनभिगहियकुदिट्ठी संखेवरुइत्ति होइ नायव्यो।
अविसारओ पवयणे अनभिग्गहिओ य सेसेसु ।। वृ. संक्षेपरुचिमाह- 'अनभिग्गहिय' इत्यादि, नाभिगृहीता कुत्सिता प्टिरप्येनासावनभिगृहीतकुष्टिः, अविशारदः प्रवचने जिनप्रणीतेशेषेषुच कपिलादिप्रणीतेषुप्रवचनेषु अनभिगृहीतो - न विद्यते आभिमुख्येनोपादेयतया गृहीतं-ग्रहणमस्य इत्यनभिगृहीतः, पूर्वमनभिगृहीतकुष्टिरित्यनेनदर्शनान्तरपरिग्रहः प्रतिषिद्धः अनेनपरदर्शनपरिज्ञानमात्रमपि निषिद्धमिति विशेषः, स इत्थंभूतः संक्षेपरुचिरिति ज्ञातव्यः ।। मू. (१८७) जो अस्थिकायधम्म सुयधम्म खलु चरित्तधम्मंच।
सद्दहइ जिनाभिहियं सो धम्मरुइत्ति नायब्बो॥ वृ.धर्मरुचिमाह-'जोअस्थिकाय' इत्यादि, यःखलुजीवोऽस्तिकायानांधर्मास्ति-कायादीनां धर्म-गत्युपष्टम्भकत्वादिरूपं स्वभावंश्रुतधर्मंचारित्रधर्मंच जिनाभिहितं श्रद्दधाति स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यः॥ मू. (१८८) परमत्थसंथवो वा सुदिट्टपरमत्थसेवणा वावि।
वावन्नकुदंसणवजणा य सम्मत्तसद्दहणा॥ वृतदेवं निसर्गाद्युपादिभेदाद् दशधा रुचिरूपं दर्शनमुक्तं, सम्प्रति थैलिङ्गरिदमुत्पन्नमस्ति इति निश्चीयते तानि लिङ्गान्युपदर्शयन्नाह–'परमत्थसंथवो वा' इत्यादि, परमाश्च-तात्त्विकाश्च तेऽर्थाश्च-जीवादयस्ते परमार्थः तेषु संस्तवः-परिचयः, तात्पर्येण बहुमानपुरस्सरं जीवादिपदा-विगमायाभ्यास इतियावत्, वाशब्दः समुच्चये, सुष्टु-सम्यग्रीत्या दृष्टाः परमार्थाः-जीवादयो यैस्ते सुदृटपरमार्थाः तेषां सेवना-पर्युपास्तिः सुदृष्टपरमार्थसेवनं, स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, वाशब्दोऽ- नुक्तसमुच्चये, यथाशक्ति तद्वैयावृत्यप्रवृत्तिश्च, अपिः समुच्चये, तथा 'वावन्नकुदंसणत्ति' दर्शनशब्दः- प्रत्येकमभिसंबध्यते, व्यापन्न-विनष्टं दर्शनं येषांत व्यापन्नदर्शनाः-निलवादयः तथा कुत्सितं दर्शनं येषां ते कुदर्शनाः-शाक्यादयस्तेषां वर्जनं व्यापनकुदर्शनवर्जनम्, 'सम्मत्त सद्दहणा' इति सम्यकत्वश्रद्धानं, एतैः परमार्थसंस्तवादिभिः सम्यकत्वमस्तीति श्रद्धीयते इत्यर्थः । मू. (१८९) निस्संकिय निरखिय निवितिगिच्छा अमूढदिट्ठी य।
उववूहथिरीकरणे वच्छल्लपभावणे अट्ठ।। __ वृ. अस्य च दर्शनस्याचारा अष्टौ, ते च सम्यक् परिपालनीयाः, तदतिक्रमेण दर्शनस्याप्यतिक्रमभावात्, अतस्तानुपदर्शयितुमाह-निस्संकिय' इत्यादिशङ्कनंशङ्कितं, देशशङ्का सर्वशङ्का चेत्यर्थः, निर्गतंशङ्कितंयस्मादसौ निःशङ्कितः, देशर्वसङ्कारहित इतिभावार्थः, तत्रदेशशङ्का-समाने जीवत्वे कथमेको भव्यः अपरस्त्वभव्य इति?, सर्वशङ्का-प्राकृतनिवन्धत्वात्सकलमेवेदं प्रवचनं परिकल्पितं भविष्यतीति, नचेयं देशशङ्का सर्वशङ्का वा युक्ता, यतइह द्विविधा भावाः, तद्यथा

Page #70

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
६७
॥ १ ॥
हेतुग्राह्या अहेतुग्राह्याश्च तत्र हेतुग्राहाय जीवास्तित्वादयः, तत्साधकप्रमाणसद्भावात्, अहेतुग्राह्या अभव्यत्वादयः, अस्मदाद्यपेक्षया तत्साधकहेतूनामसंभवात्, प्रकृष्टज्ञानगोचरत्वात् तद्धेतूनमिति, प्राकृतोऽपि च निबन्धः प्रवचन्सय् बालाद्यनुग्रहार्थः, उक्तं चबालस्त्रीमूढमूर्खाणां नृणां चारित्रकाङ्क्षिणाम्, अनुग्रहार्थं तत्वज्ञैः सिद्धान्तः प्राकृतः स्मृतः ॥ "अपि च- प्राकृतोऽपि निबन्धः प्रवचनस्य दृष्टेष्टशविरोधी अतः कथमवान्तरपरिकल्पनाशङ्का ?, सर्वज्ञमन्तरेणान्यस्य दृष्टेष्टाविरोधिवचनासंभवात्, निःशङ्कित इति जीव एवार्हच्छासनप्रतिपन्नो दर्शनाचरणात् तव्याधान्यविवक्षायां दर्शनाचार उच्यते, एतेन दर्शनदर्शनिनोः कथंचिदभेदमाह, एकान्तभेदे तु अदर्शनिन इव तत्फलायोगतो मोक्षाभावप्रसङ्गः, एवमुत्तरेष्वपि त्रिषु पदेषु भावना कार्या,
तथा 'निष्कामश्रित इति, काङ्क्षणं काङ्क्षितं निर्गतं काङ्क्षितं यस्मादसौ निष्काङ्क्षितः, देशसर्वकाङ्क्षरहित इत्यर्थः, तत्र देशकाङ्क्ष - एकं दिगम्बरादिदर्शनमभिकाङ्क्षते सर्वकाङ्क्ष- सर्वाण्येव दर्शनानि शोभनानीत्येवमनुचिन्तनं, इयं च द्विधाऽप्ययुक्ता, शेषदर्सनेषु षड्जीवनिकायपीडाया असठारूपणायाश्च भावात् ।
तथा विचिकित्सा - पतिविभ्रमः फलं प्रति संशय इतियावत् निर्गता विचिकित्सा यस्मादसौ निर्विचिकित्सः, 'साध्वेवं जिनशासनं, किन्तु प्रवृत्तस्य सतो ममास्मात् फलं भविष्यति न वा ?, क्रियायाः कृषिबलादिषु उभयथाऽप्युपलब्धेः' इतिविकल्परहितः, न ह्यविकल उपाय उपेयवस्तुप्रापको न भवतीति संजातनिश्चयो निर्विचिकित्स इति भावः, एतावताऽशेन निःशङ्किताद् भिन्नः, यद्वा 'निव्विदुछो' इति निर्विद्धज्जुगुप्सः साधुजुग्प्सारहित इत्यर्थः, उदाहरणंच विद्वज्जुगुप्सायां श्रावकदुहिता । तथा 'अमूढदिट्ठी यत्ति' बालतपस्वितपोविद्यातिशयदर्शनैर्न मूढा - स्वभावाच्चलिता ६ष्टि :- सम्यग्दर्शनरूपा यस्यासावमूढद्दष्टिः, अत्रोदाहरणं सुलसाश्राविका, सा ह्यम्बडपरिव्राजकसमृद्धीरुपलभ्यापि न संभोहं गता ।
तदेवं गुणिप्रधान आचार उक्तः, सम्प्रति गुणप्रधानमाह--'उववूह' इत्यादिउपबृंहणं च स्थिरीकरणं च उपबृंहणस्थिरीकरणे, तत्रोपबृंहणं नाम समानधानर्मिकाणां सद्गुणप्रशंसनेन तद्वृद्धिकरणं, स्थिरीकरणं धर्माद् विषीदतां तत्रैव स्थापनं । वात्सल्यं च प्रभावना च वात्सल्यप्रभावने, तत्र वात्सल्यं समानधार्मिकाणां प्रीत्योपकारकरणं, प्रभावना धर्मकथादिभिस्तीर्थप्रख्यापना |
अयं च गुणप्रधाननिर्देशो गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदख्यापनार्थः अन्यथा एकान्ताभेदे गुणनिवृत्तौ गुणिनोऽपि निवृत्तेः शून्यतापत्तिः । एतेऽष्टौ दर्शनाचाराः ॥
मू. (१९०) से तं सरागदंसणाररिया। से किं तं वीयरायदंसणा रिया ?, विहा पं०, तं०-उवसंतकसायवीय- रायदंसणा रिया य खीणकसायवीयरायदंसणा रिया य । से कं तं उवसंतकसायवीयरायदंसणा रिया ?, उवसंत० रिया दुविहा पं० तं० - पढमसमयउवसंतकसायवीरायदंसणा रियाय अपढमसमयउवसंतकसायवीयरायदंसणा रिया य, अहवा चरिमसमयउवसंतकसायवीयरायदंसणा रियाय अचरिमसमयउवसंत कसाय- वीयरादंसणा रिया य ।

Page #71

६८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१९० से किंतं खीणकसायवीयरायदंसणा रिया?, खीणकसायवीयरायदंसणा रिया दुविहा पं०, तं०-छउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रिया ये केवलिखीणकसायवीयरायदंसणा रिया या
सेकिंतंछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया?,छउमस्थखीणकसायवीयरायदंसणायरिया दुविहा पं०, तं०-सयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया य बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रिया य,
से किंतंसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया?,सयंबुद्धछउमत्यखीणकसायवीयरायदसणा रिया दुविहा पं०, तं०-पढमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रिया य अपढमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया य, अहवा चरिमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया य अचरिमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रियाय, सेत्तं सयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया।
से किं तं बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदसणारिया ?, बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया दुविहापं०,तं-पढमसमयुद्धबोहियखीणकसायवीयरायदंसणारिया य अपढमसमयबुद्धबोहियछउमत्थखीणंकसायवीयरायदंसणारिया य, अहवा चरिमसमयबुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया य अचरिमसमयबुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणारिया य, सेत्तंबुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रिया, सेत्तं छउमत्थखीणकसायवीयरायदंसणा रिया।
सेकिंतंकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया?, दुविहा पं०, तं-सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदसणा रियाय अजोगिकेवलिखीण-कसायवीयरायदंसणा रिया य।
से किं तं सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणा रिया?, सजोगिकेवलसिखीणकसायवीयरादसणारिया दुविहा पं०,तं०-पढमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीययरायदंसणा रिया य अपढमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य, अहवा चरिमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य अचरिमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य। सेत्तं सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया।।
से किं तं अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया ?, अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारियादुविहापं०, तं०-पढमसमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदसणा रिया य अपढमसमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणा रिया य, अहवा चरिमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य अचरिमसमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया य, सेतं अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया, सेत्तं केवलिखीणकसायवीयरायदंसणारिया, सेत्तं खीणकसायवीयरायदंसणारिया, सेत्तं दसणारिया।
वृ.तदेवमुक्ताः सरागदर्शनभेदाः, तदभिधानाच्चाभिहिताः सरागदर्सनार्यभेदाः ।। सम्प्रति वीतरागदर्शनार्यादिभेदानाह-(से किं तमित्यादि, तदेवंदर्शनार्यभेदानुक्त्वाचारित्रार्यभेदानाह-)
मू. (१९१) से किं तं चरित्तारिया?, चरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-सरागचरित्तारिया य वीयरागचरित्तारिया य, से किं तं रागचरित्तारिया?, सरागचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-सुहमसंपरायसरागचरित्ता-रिया य बायरसंपरायसरागचरित्तारिया य।

Page #72

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
से किं तं सुहुमसंपरायसरागचरित्तारिया?, सुहमसंपरायसरागचरित्तारिया दुविहापं०, तं०-पढमसमयसुहुमसंपरायसरागचरित्तारियायअपढमसमयसुहुमसंपरायसरागचरित्तारियाय, अहवाचरिमसमयसहमसंपरायसरागचरित्तारियाय अचरिमसमयसुहमसंपरायसरागचरित्तारिया य, अहवा सुहुमसंपरायसरागचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-संकिलिस्समाणा य विसुज्झमाणा य, सेत्तं सुहुसंपरायसरागचरित्तारिया ।
सेकिंतं बादरसंपरायसरागचरित्तारिया?, वादर० दुविहा पं०, तं०-पढमसमयबादरसंपरायसरामचरित्तारिया अपढमसमयबादरसंपरायसरागचरित्तारियाय, अहवाचरिमसमयबादरसंपरायसरागचरित्तारिया य अचरिमसमचबादरसंपरायसरागचरित्तारिया य, अहवा बादासंपरायसरागचरित्तारिया दिविहा पं०,तं०-पडिवाईय अपडिवाई य, सेत्तंबादरसंपरायसराग-रित्तारिया, सेतं सरागचरित्तारिया।
से किंतंवीयरायचरित्तारिया?, वीयरायचरित्तारिया दुविहापं०, तं०-उवसंतकसायवीयरायचरित्तारिया य खीणकसायवीयरायचरित्तारिया य ।
से किंतं उवसंतकसायवीयरायचरित्तारिया?, उवसंतकसायवीयरायचरित्तारियादुविहा पं०, तं०-पढमसमयउवसंतकसायवीयरायचरित्तारिया य अपढमसमयउवसंतकसायवीयरायचरित्तारियाय, अहवा चरिमसमयउबसंतकसायवीयरायचरित्तारिया यअचरिमसमयउवसंतकसायवीयरायचरित्तारिया च, सेत्तं उवसंतकसायवीयरायचरित्तारिया।
से किं तं खीणकसायवीयरायचरित्तारिया?, खीणकसायवीयरायचरित्तारिया दुविहा पं०, छउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य केवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य।
से किं तं छउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया ?, छउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-सयंबुद्धछउमस्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया च बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य।
से किं तं सयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया ?, सयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया दुविहापं०, तं०-पढमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य अपढमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, अहवा चरिमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य अचरिमसमयसयंबुद्धछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य । सेत्तं सयंबुद्धखीणकसायवीयरायचरित्तारिया।
से किं तं बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया ?, बुद्धबोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-पढमसमयबुद्धबोहियछउमस्थखीणकसायवीयरायचरित्तारियाय अपढमसमयबुद्धवोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, अहवा चरिमसमयबुद्धवोहियछउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य अचरिमसमयबुद्धबोहियछमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, सेत्तं वुद्धवोहियछउमत्थखीणकसायचीयरायचरित्तारिया, सेत्तं छउमत्थखीणकसायवीयरायचरित्तारिया।।
से किं तं केवलिखीणकसायीचरायचरित्तारिया ?, दुविहा पं०, तं० सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य अजोगिकंवलिखीण-कसायवीयरायचरित्तारिया य ।

Page #73

७०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-91-1-1१९१
सेकिंतंसजोगकेवलिखीणकसायवीयराचरित्तारिया?, सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-पढमसमयसजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारियाय अपढमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, अहवा चरिमसमयसजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारियाय अचरिमसमयजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, सेत्तं सजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया।।
से किं तं अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया ?,दुविहा पं०, तं०-पढमसमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयराय-चरित्तारियायअपढमसमयअजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य, अहवा चरिमसमय- अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया य अचरिमसमयअजोगिकेवलिखीण- कसायवीयरायचरित्तारिया य, सेत्तं अजोगिकेवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया, सेत्तं केवलिखीणकसायवीयरायचरित्तारिया, सेत्तं खीणकसायवीयरायचरित्तारिया सेतं वीयरायचरित्तारिया।
अहवा चरित्तारियापंचविहापं०, तं०-सामाइयअचरित्तारिया छेदोवडावणीयचरित्तारिया परिहारविसुद्धिचरित्तारिया सुहुमसंपरायचरित्तारिया अहक्खायचरित्तारिया य।
से किं तं सामाइयचरित्तारिया ?, सामाइयचरित्तारिया दुविहा पं०, तं-- इत्तरियसामाइयचरित्तारिया य आवकहियसामाइयचरित्तारिया य, सेत्तं सामाइयचरित्तारिया।
से किं तं छेदोवट्ठावणियचरित्तारिया ?, छेदोवट्ठावणियचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-साइयारछेदोवठ्ठावणियचरित्तारिया य निरइयारछेदोवट्ठावणियचरित्तारिया य, सेत्तं छेदोवट्ठावणियचरित्तारिया से किंतंपरिहारविसुद्धियचरित्तारिया?, परिहारविसुद्धियचरितारिया दुविहा पं०, तं०-निव्विस्समाणपरिहारविसुद्धियचरित्तारिया य निविट्ठकाइयपरिहारविसुद्धियचरित्तारिया य, से तं परिहारविसुद्धियचरित्तारिया।
सेकिंतंसुहमसंपरायचरित्तारिया?, दुविहा पं०, संकिलिस्समाणसुहुमसंपरायचरित्तारिया विसुन्झमाणसुहुमसंपरायचरित्तारिया य, सेत्तं सुहुमसंपरायचरित्तारिया।
से किंतं अहक्खायचरित्तारिया?, अहक्खायचरित्तारिया दुविहा पं०, तं०-छउत्थअहक्खायचरित्तारिया य केवलिअहक्खायचरित्तारिया य, सेत्तं अहक्खायचरित्तारिया, सेत्तं चरित्तारियं, सेतं अणिविपत्तारिया, सेत्तं कम्मभूमगा, सेत्तं गम्भवक्कंतिया, सेत्तं मणुस्सा।
वृ. ‘से किं तं' इत्यादि सुगम, यावद् ‘अहवा चरित्तारिया पंचविहा पन्नत्ता तंजहासामाइयअचरित्तारिया' इत्यादि, नवरं पढमसमय० अपढमसमय०इति, ये तेषामेवोशपशान्तकषायत्वादीनां विशेषाणां प्रथमे समये वर्तन्ते ते प्रथमसमयाः ततो द्वितायादिषु समयेषु वर्तमाना अप्रथमसमयाः, तथा 'चरिमसमय० अचरिमसमय०' इति ये तेषामेवोपशान्तकषायत्वादीनां विशेषाणामन्त्यसमये वर्तन्ते ते चरमसमयः, ये ततोऽर्वागू द्विचरमत्रिचरमादिषु समयेषु वर्तन्ते ते अचरमाः।
सामायिकादिचारित्राणां स्वरूपमिदम्-समोरागद्वेषरहितत्वाद् आयो गमनं समायः एष चान्यासामपि साधुक्रियाणामुपलक्षणं, सर्वासामपि साधुक्रियाणां रागद्वेषरहितत्वात्, समायेन निर्वृत्तं समायेभवंवा सामायिकं, यद्वा समानां-ज्ञानदर्सनचारित्राणामायो-लाभः समायः समाय

Page #74

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
एव सामायिकं विनयादेराकृतिगणतया “विनयादिभ्यः" इत्यनेन स्वार्थिक इकणू, तच्च सर्वसावद्यविरतिरूपं, यद्यपि च सर्वमपि चारित्रमविशेषतः सामायिकं तथाऽपि छेदादिविशेषैर्विशेष्यमाणमर्थःतशब्दान्तरतश्च नानात्वं भजते, प्रथमं पुनरविशेषणात् सामान्यशब्दएवावतिष्ठते सामायिकमिति, तच्च द्विधा- इत्वरं यावत्कथिकं च, तत्रेत्वरं भरतैरावतेषु कथमपश्चिमतीर्थकरतीर्थथेष्वनारोपितमहाव्रतस्य शैक्षकस्य विज्ञेयं यावत्कथिकं प्रव्रज्याप्रत्तिपत्तिकालादारभ्याप्राणोपरमात्, तच्च भरतैरावतभाविमध्यद्वाविंशतितीर्थकरतीर्थान्तरगतानां विदेहतीर्थकरतीर्थान्तरगतानां च साधूनवामवसेयं, तेषामुपस्थापनाया अभावात्, उक्तं च“सव्वमिणं सामाइय छेयाइविसेसियं पुन विभिन्नं । अविसेसं सामाइय चियमिह सामन्त्रसन्नाए । “सावज्जजोगविरइत्ति तत्थ सामाइयं दुहा तं च । इत्तरमावकहंति य पढमं पढमंतिमजिणाणं ।। तित्थेसु अणारोवियवयस्स सेहरस धोवकालीयं । सेसाणमावकहियं तित्थेसु विदेहयाणं च ॥”
-
॥१॥
॥३॥
ननु च इत्वरमपि सामायिकं करोमि भदन्त ! सामायिकं यावज्जीवमित्येवं यादवदायुरागृहीतं, तत उपस्थापनाकाले तत्परित्यजतः कथं न प्रतिज्ञाभङ्गः ?, उच्यते, ननुप्रागेवोक्तं सर्वमेवेदं चारित्रमविशेषतः सामायिकं, सर्वत्रापि सावद्ययोगविरतिसद्भावात्, केवलं छेदादिविशुद्धिविशेषैर्विशेष्यमणमर्थतः शब्दान्तरतश्च नानात्वं भजते, ततो यथा यावत्कथिकं सामायिकं. छेदोपस्थापनं च परमविशुद्धिवेशेषरूपसूक्ष्मसंपरायादिचारित्रावाप्तौ न भङ्गमास्कन्दति तथेत्वरमपि सामायिकं विशुद्धिविशेषरूपच्छेदोपस्थापनावाप्तौ, यदि हि प्रव्रज्या परित्यज्यते तर्हि तद् भङ्गमापद्यते, न तस्यैव विशुद्धिविशेषावाप्तौ, उक्तं च
119 11
"उन्निक्खमओ भंगो जो पुन तं चिय करेइ सुद्धयरं ।
॥२॥
७१
सन्नमेत्तविसिट्टं सुहुमंपिव तस्स को भंगो ? ||
तथा छेदः पूर्वपर्यायस्य उपस्थापना च महाव्रतेषु यस्मिन् चारित्रे तच्छेदोपस्थापनं, तच्च द्विधा - सातिचारं निरतिचारं च, तत्र निरतिचारं यदित्वसामायिकतवः शैक्षकस्यारोप्यते तीर्थान्तरसंक्रान्तौ वा, यथा पारअश्वनाथतीर्थाद् वर्द्धमानतीर्थं संक्रामतः पञ्चयामप्रतिपत्तौ, सातिचारं यन्मूलगुणाधातिनः पुनर्व्रतोच्चारणं, उक्तं च
119 11
"सेहस्स निरइयारं तित्थन्तरसंकमे व तं होज्जा । मूलगुणघाइणो साइयारमुभयं च ठियकप्पे ॥”
'उभयं चेति' सातिचारं निरतिचारं च 'स्थितकल्पे' इति प्रथमपश्चिमतीर्थकरतीर्थकाले । तथा परिहरणं परिहारः- तपोविशेषः तेन विशुद्धिर्यस्मिन् चारित्रे तत्परिहारविशुद्धिकं, तच्च द्विधा - निर्विशमानकं निर्विष्टकायिकं च, तत्र निर्विशमानका विवक्षितचारित्रासेवकाः, निर्विष्टकायिका आसेवितविवक्षितचारित्रकायाः, तदव्यतिरेकाच्चारित्रमप्येवमुच्यते । इह नवको गणः- चत्वारो निर्विशमानकाश्चत्वारश्चानुचारिणः एकः कल्पस्थितो वाचनाचार्यः, यद्यपि च सर्वेऽपि श्रुतातिशयं संपन्नाः तथाऽपि कल्पत्वात् तेषामेकः कश्चित् कल्पस्थितोऽवस्थाप्यते ।

Page #75

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-1-1१९१ निर्विशमानकानां चायं परिहारः
“परिहारियाण उ तवो जहन्न मज्झो तहेव उक्कोसो।
सीउण्हवासकाले भणिओ धीरेहि पत्तेयं ।। ॥२॥ तत्य जहन्नो गिम्हे चउत्थ छटुंतु होइ मज्झिमओ।
अट्ठमिह उक्कोसो एत्तो सिसिरे पवक्खामि॥ ॥३॥ सिसिरे उ जहन्नाई छट्ठाई दसमचरिमगो होइ।
वासासु अट्टमाई बारसपजंतगो नेओ॥ ॥४॥ पारणगे आयामं पंचसु अगहो दोसुऽभिग्गहो भिक्खे ।
कप्पट्ठिया पइदिणं करेंति एमेव आयामं ।। एवं छम्मासतवं चरिउं परिहारगा अनुचरंति।
अनुचरगे परिहारियपयट्ठिए जाव छम्मासा॥ ॥६॥ कप्पट्टिएवि एवं छम्मसतवं करेइ सेसा उ।
अनुपरिहारिंगभावं वयंति कप्पट्ठियत्तं च ।। एवेसो अट्ठारसमासपमाणो उ वण्णिओ कप्पो ।
संखेवओ विसेसो विसेससुत्ताउ नायव्यो । ॥८॥ कप्पसमत्तीए तयं जिनकप्पं वा उविति गच्छं वा।
पडिवञ्जमाणगा पुन जिनस्सगासे पवनंति॥ ॥९॥ तित्थयरसमीवासेवगस्सपासे वनो उअन्नस्स।
एएसिं जंचरणं परिहारविसुद्धियं तं तु ॥ अथएतेपरिहारविशुद्धिकाः कस्मिन् क्षेत्रेकालेवा भवन्ति?, उच्यते, इह क्षेत्रादिनिरूपणार्थं विंशतिद्वाराणि, तद्यथा--१ क्षेत्रद्वारं २ कलद्वारं ३ चारित्रद्वारं ४ तीर्थद्वारं ५ पर्यायद्वारं ६ आगमद्वारं ७ वेदद्वारं ८ कल्पद्वारं ९ लिङ्गद्वारं १० लेश्याद्वारं ११ ध्यानद्वारं १२ गणद्वारं १३ अभिग्रहद्वारं १४ प्रव्रज्याद्वारं १५ मुण्डापनद्वारं १६ प्रायश्चित्तविधिद्वारं १७ कारणद्वारं १८ निष्प्रतिकर्मताद्वारं १९ भिक्षाध्यारं २० बन्धद्वारम्।तत्र क्षेत्रे द्विधा मार्गणा-जन्मतः सद्भावतश्च, यत्र क्षेत्रेजातस्तत्र जन्मतः मार्गणा, यत्रच कल्पे स्थितो वर्तते तत्र सदभावतः, उक्तंच॥१॥ "खेत्ते दुहेह मग्गण जम्मणओ चेव संतिभावे य।
जम्मणओ जहिं जात संतीभावो य जहि कप्पो ।।" तत्र जन्मतः सद्भावतश्च पञ्चसु भरतेषु पञ्चस्वैरावतेषु, न तु महाविदेहेषु, न चैतेषां संहरणमस्ति, येन जिनकल्पिक इव संहरणतः सर्वासु कर्मभूमिषु वा प्राप्येरन्, उक्तं च
"खेते भरहेरवएसु होति संहरणवजिया नियमा" १।।
कालद्वारे-अवसर्पिण्यां तृतीये चतुर्थे वाऽरके जन्म, सद्भावः पञ्चमेऽपि, उत्सर्पिण्यां द्वितीये तृतीये चतुर्थे वा जन्म, सद्भावः पुनः तृतीये चतुर्थे वा, उक्तंच॥१॥ "ओसप्पिणीए दोसुंजम्मणओ तीसु संतीभावेण ।
उस्सप्पिणि विवरीओ जम्मणओ संतिभावेण ॥"

Page #76

पदं-१, उद्देशकः-, द्वार
७३ नोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपे तु चतुर्थारकप्रतिभागकाले न संभवन्ति, महाविदेहक्षेत्रे तेषामसंभवात् २१ चारित्रद्वारे-संयमस्थानद्धारेण मार्गणा, तत्र सामायिकस्य छेदोपस्थापनस्य च चारित्रस्य यानि जघन्यानि संयमस्थानानि तानि परस्परं तुल्यानि, समापरिणामत्वात्, ततोऽसंख्येयलोका-काशप्रदेशप्रमाणनि संयमस्थानान्यतिक्रम्योर्ध्वं यानि संयमस्थानानि तानि परिहारविशुद्धिक- योग्यानि, तान्यपि च केवलिप्रज्ञया परिभाव्यमानानि असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि, तानि प्रथमद्वितीयचारित्राविरोधीनि, तेष्वपि संभवात्, तत ऊध्वं यानि संख्यातीतानि संयमस्थानानि तानि सूक्ष्मसंपराययथाख्यतचारित्रयोग्यानि, उक्तंच॥१॥ "तुल्ला जहन्नठाणे संजमठाणाणि पढमबिइयाणं ।
तत्तो असंखलोए गंतुं परिहारियट्ठाण ॥ ॥२॥ . तेऽवि असंखा लोगा अविरुद्धा चेव पढमविइयाणं।
उपरिपितउ असंखा संजमठाणा उ दोण्हंपि।।" तत्र परिहारविशुद्धिककल्पप्रतिपत्तिः स्वकीयेष्वेव संयमस्थानेषु वर्तमानस्य भवति न शेषेषु, यदा त्यतीतनयमधिकृत्य पूर्वप्रतिपन्नो विवक्ष्यते तदा शेषेष्वपि संयमस्थानेषु भवति, परिहारविशुद्धिकल्पसमाप्तयनन्तरमन्येष्वपि चारित्रेषु संभवात्, तेष्वपि च वर्तमानस्यातीतनयमपेक्ष्य पूर्वप्रतिपन्नत्वाविरोधात्, उक्तंच॥१॥ “सट्ठाणे पडिवत्ती अनेसुवि होज पुव्वपडिवनो।
तेसुवि वढ्तो सो तीतनयं पप्प वुचति उ ।। ३। तीर्थद्वारेपरिहारविशुद्धिको नियमतस्तीर्थेप्रवर्तमाने एव सतिभवति, न तछेदे नानुत्पत्त्यां वातदभावे जातिस्मरणादिना, उक्तंच॥१॥ “तित्थत्ति नियमतोचतिय होइ स तिथंमि न उण तदभावे ।
विगएऽणुप्पन्ने वा जाइसरणाइएहितो॥४। पर्यायद्वारे-पर्यायो द्विधा-गृहस्थपर्यायो यतिपर्यायश्च, एकैकोऽपि द्विधा-जघन्यत उत्कतृष्टश्च, तत्र गृहस्थपर्यायो जधन्यत एकोनत्रिंशद् वर्षाणि, यतिपर्यायो विंशतिः, द्वावपिच उत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिप्रमाणौ, उक्तंच॥१॥ “एयस्स एस नेओ गिहिपज्जओ जहन्निगुणतीसा।
जइपज्जाओ वीसा दोसुवि उक्कोस देसूणा ॥५॥ आगमद्वारे-अपूर्वमागमंसनाधीते, यस्मात्तंकल्पमधिकृत्य प्रगृहीतोचितयोगाराधनत एव स कृतकृत्यतां भजते, पर्वाधीतं तु विनतसिकाक्षयनिमित्तं नित्यमेवैकाग्रमनाः सम्यक् प्रायेणानुस्मरति, आह च॥१॥ "अप्पुववं नाहिजइ आगममेसो पडुच्च तं कप्पं ।
जमुचियपगहिअजोगाराहणओ चेव कयकियो ।। ॥२॥ पुबाहीयं तु तयं पायमनुसरइ निच्चमेवेस।
एगग्गमणो सम्मं विस्सोयसिगाइखव्हेऊ ।।६। वेदद्वारे-प्रवृत्तिकाले वेदतः पुरुष वेदो का भवेत् नपुंसकवेदो वा, न स्त्रीवेदः, स्त्रियाः

___

Page #77

७४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१/-1-1१९१ परिहारविशुद्धिकल्पप्रतिपत्त्यसंभवात्, अतीतनयमधिकृत्य पुनः पूर्वप्रतिपन्नश्चिन्त्यमानः सवेदो वा भवेत् अवेदोवा, तत्रसदेदः श्रेणिप्रतिपत्त्यभावे उपशमश्रेणिप्रतिपत्तौवा, क्षपकश्रेणिप्रतिपत्ती त्ववेद इति, उक्तं च॥१॥ "वेदो पवित्तिकाले इत्थीवज्जो उ होइ एगयरो ।
पुव्वपडिववन्नगो पुण होज्ज सवेदो अवेदो वा ॥७।" कल्पद्वारे-स्थितकल्पे एवायं नास्थितकल्पे, “ठियकप्पमि य नियमा" इति वचनात्, तत्राचेलक्यादिषु दशस्वपिस्थानेषुवे स्थिताः साधवः तत्कल्पः स्थितकल्प उच्यते, ये पुनश्चतुर्यु शय्यातरपिण्डादिष्वस्थितेषु कल्पेषु स्थिताः शेषेषु चाचेलक्यादिषु षट्स्वस्तिताः तत्कल्पोऽस्थितकल्पः, उक्तंच॥१॥ “ठिययाठियओ य कप्पोआचेलक्काइएसु ठाणेसु ।
सव्वेसु ठिया पठमो चउ ठिय छसु अहिया बीओ।।"
-आचेलक्यादीनि च दश स्थानान्यमूनि॥१॥ "आचेलकुद्देसियसेजायररायपिंडकिइकम्मे ।
वयजेठ्ठपडिक्कमणे मासं पज्जोसवणकप्पो।।"
__ -चत्वारश्चावस्थिताः कल्पा इमे॥१॥ “सेजायरपिडम्मी चाउचामे य पुरिसजेडे य ।
किइकम्मस्स य करणे चत्तारि अवट्ठिया कप्पा ।। ८।" लिङ्गद्वारे-नियमतो द्विविधेऽपि लिङ्गे भवति, तद्यथा-द्रव्यलिङ्गे भावलिङ्गेच, एकेनापि विना विवक्षितकल्पोचितसामाचार्ययोगात् ९।।
लेश्याद्वारे-तेजःप्रभृतिकासूत्तरासु तिसृषु विशुद्वासु लेश्यासु परिहारविशुद्धिकं कल्पं प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नः पुनः सर्वास्वपि कथञ्चिद् भवति, तत्रापीतरास्वविशुद्धलेश्यासु नात्यन्तसंक्लिष्टासुवर्तते, तथाभूतासु वर्तमानो(ऽपि)न प्रभूतकालमवतिष्ठते, किंतु स्तोकं, यतः स्ववीर्यवशात् झटित्येवताभ्योव्यावर्तते, अथ प्रथमतएवकस्मात्प्रवर्तते?, उच्यते, कर्मवशात्, उक्तं च॥१॥ “लेसासु विसुद्धासुं पडिवजइ तीसुन उण सेसासु ।
पुव्वपडिवन्नओ पुन होज्जा सव्वासुवि कहंचि ॥ ॥२॥
नऽच्चंतसंकिलिवासु थेवं कालं च हंदि इयरासु।
चित्ता कम्माण गई तहा विवरीयं फलं देइ ।।" १०। ध्यानद्वारे-धर्मध्यानेन प्रवर्धमानेन परिहारविशुद्धिकं कल्पं प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नः पुनरातरौद्रयोरपि भवति, केवलं प्रायेण निरनुबन्धः, आह च॥१॥ "झाणंमिवि धम्मेणं पडिवज्झइ सो पवढभाणेणं ।
इयरेसुवि झाणेसुं पुवपवन्नो न पडिसिद्धो ।। ॥२॥ एवं च झाणजोगे उद्दामे तिव्वकम्मपरिणामा।
रोहऽद्देसुवि भावो इमरस पावं निरनुबन्धो ।" ११ । गणनाद्वारे-जघन्यतःत्रयोगणाःप्रतिपद्यन्ते, उत्कर्षतस्तुशतसंख्याः, पूर्वप्रतिपत्राजधन्यत

Page #78

पदं - १, उद्देशक:-, द्वारं
७५
उत्कृष्टतो वा शतशः, पुरुषगणनया जघन्यतः प्रपितद्यमानाः सप्तविंशतिः उत्कर्षतः सहस्र, पूर्वप्रतिपन्नकाः पुनर्जघन्यतः शतशः उत्कर्षतः सहस्रशः, आह च
119 11
"गणओ तिन्नेव गणा जहन्न पडिवत्ति सहस उक्कोसा । उक्कोस जहनेणं सयसोच्चिय पुव्वपडिवन्ना ॥ सत्तावीस जहन्ना सहरसमुक्कोसओ य पडिवत्ती । सयसो सहस्ससो वा पडिवन्न जहन्नउक्कोसा ।।"
अन्यच्च यदा पूर्वप्रतिपन्नः कल्पमध्यादेको निर्गच्छति अन्यः प्रविशति तदोनप्रक्षेपे प्रतिपत्तौ कदाचिदेकोऽपि भवति पृथकत्वं वा पूर्वप्रतिपन्नोऽप्येवं भजनया कदाचिदेकः प्राप्यते पृथकत्वं चा, उक्तं च
॥१॥
॥२॥
"पडिवज्जमाणा भयणाए होज एक्कोऽवि ऊणपक्खेवे । पुव्वपडिवनयावि य भइआ एक्को पुहुत्तं वा ॥। १२ ।
-
अभिग्रहद्वारे - अभिग्रहाश्चतुर्विधाः, तद्यथा - द्रव्याभिग्रहाः क्षेत्राभिग्रहाः कालाभिग्रहाः भावाभिग्रहाश्च, एते चान्यत्र चर्चिता इति न भूयश्चच्यन्ते, तत्र परिहानविशुद्धिकस्यैतेऽभिग्रहा न भवन्ति, यस्मादेतस्य कल्प एव यथोदितरूपोऽभिग्रहो वर्तते, उक्तं च “दब्बाईअभिग्गह विचित्तरूवा न होंति पुण केइ । अस्सजीअकप्पो कप्पोच्चियऽभिग्गहो जेणं ॥ एयंमि गोयराई निन्या नियमेण निरववादा य । तप्पालणं चिय परं एअस्स विसुद्धिठाणं तु ॥ १३ ॥
119 11
प्रव्रज्याद्वारे-नासावन्यं प्रव्रजयति, कल्पस्थितिरेषेतिकृत्वा, आह च - "पव्वावेइ न एसो अन्नं कप्पट्ठिइत्ति काउणं' इति, उपदेशं पुनर्यथवक्ति प्रयच्छति १४ । मुण्डापनद्वारेऽपि नासावन्यं मुण्डयति, अथ प्रव्रज्यानन्तरं नियमतो मुण्डनमिति प्रव्रज्या - ग्रहणेनैव तद् गृहीतमिति किमर्थं पृथग्द्वारं ?, तयुक्तं प्रव्रज्याद्वारे नियमतो मुण्डनस्यासंभवात्, अयोग्यस्य कथञ्चिद्दत्तायामपि प्रव्रज्यायां पुनरयोग्यतापरिज्ञाने मुण्डनायोगात्, अतः पृथगिदं द्वारमिति १५ ।
॥२॥
प्रायश्चित्तविधिदृष्टं-मनसाऽपि सूक्ष्ममप्यतिचारमापन्नस्य नियमतश्चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तमस्य, यत एष कल्प एकाग्रताप्रधानः, ततस्तदूभङ्गे गुरुतरो दोष इति १६ ।
कारणद्वारे-तथा कारणं नामालम्बनं तत्पुनः सुपरिशुद्धं ज्ञानादिकं तच्चास्य न विद्यते येन तदाश्रित्यापवादसेविता स्यात्, एष हि सर्वत्र निरपेक्षश्रः क्लिष्टकर्मक्षयनिमित्तं प्रारब्धमेव स्वं कल्पं यथाक्तविधिना समापयन् महात्मा वर्तते, उक्तं च
॥१॥
“कारणमलंबणमो तं पुण नाणाइअं सुपरिसुद्धं ।
एअस्स तं न विज्जइ उचियं तवसाहणो पायं ॥
सव्वकत्थ निरवयक्खी आढत्तं चिय दढं समाणंतो । वइ एस महप्पाविलिचट्ठकम्मक्खयनिमित्तं ॥ १७ ॥
निष्प्रतिकर्मताद्वारे - एष महात्मा निष्प्रतिकर्मशरीरः अक्षिमलादिकमपि सदाचिन्नापनयति,
न च प्राणान्तिकेऽपि समापतिते व्यसने द्वितीयं पदं सेवते, उक्तं च

॥ २ ॥

Page #79

७६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-9-9/-1-1१९१
॥१॥ "निप्पडिकम्मसरीरो अच्छिमलाईवि नावणेइ सया।
पाणंतिएऽविय महावसणमि न वट्टए बीए॥ ॥२॥ ___अप्पबहुत्तालोयणविसयातीओ उद्दढ एसत्ति।
अहवा सुहभावाओ बहुगं एयं चिय इमस्स ।।" १८ । भिक्षाद्वारे-भिक्षा विहारक्रमश्च तृतीयस्यांपौरुष्यांभवति, शेषासुच पौरुषीषुकायोत्सर्गः, निद्राऽपिचास्याल्पाद्रष्टव्या, यदि पुनः कथमपिजङ्घाबलमस्यपक्षीणंभवति तथाऽप्येषोऽविहरनपि महाभागोन द्वितीयपदमापद्यते, किन्तु तत्रैव यथाकल्पमात्सीयं योगं विदधतीति, उक्तं च॥१॥ "तइयाए पोरसीए भिक्खाकालो विहारकालो उ।
सेसासुंउस्सग्गो पायं अप्पा य निद्दत्ति॥ ॥२॥ जंघाबलंमि खीणे अविहरमाणोऽविन परमावजे। .
तत्थेव अहाकपं कुणइ उ जोगं महाभागो॥" १९। (बन्धेऽष्टसप्तवा२०)एतेच परिहारविशुद्धिका द्विविधाः,तद्यथा-इत्वरायावत्कथिकाश्च, तत्र ये कल्पसमाप्तयनन्तरं कल्पं गच्छं वा समुपयास्यन्ति ते इत्वराः, ये पुनः कल्पसमाप्तयनन्तरमव्यवधानेन जिनकल्पंप्रतिपत्स्यन्तेतेयावत्कथिका;, उक्तंच-"इत्तरिय थेरकप्पे जिनकपे आवकियत्ति" अत्र स्थविरकल्पग्रहणमुपलक्षणं, स्वकल्पेचेतिद्रष्टव्यं, तत्रेत्वाराणां कल्पप्रभावाद् देवमनुष्यतैर्यग्योनिकृता उपसर्गाः सद्योघातिन आतङ्का अतीवाविषह्याश्च वेदना न प्रादुष्षन्ति, यावत्कथिकानां संभवेयुरपि, ते हि जिनकल्पं प्रतिपत्यस्यमाना जिनकल्पभावमनुविदधति, जिनकल्पिकानांचोपसर्गादयः संभवन्तीति, उक्तंच- "इत्तरियाणुवसग्गाआतंका वेयणायन हवन्ति । आवकहियाण भइआ०" इति ।
तथा सूक्ष्मो लोभाशावशेषाःसंपरायः- कषायोदयो यत्र तत् सूक्ष्मसंपरायं, तच द्विधाविशुध्यमानकं संक्लिश्यमानकंच, तत्र विशुध्यमानकंक्षपकश्रेणिमिपशमशेणिवा समारोहतः, संक्लिश्यमानकं तूपशमश्रेणितः प्रच्यवमानस्य ।
'अथाख्यत'मंति अथसब्दो यथार्थे आङ् अभिविधौ याथातथ्येनाभिविधिना वा यख्यातं-कथितं अकषायं चारित्रमिति तदथाख्यातं, उक्तं च॥१॥ "अहसद्दो(उ) जहत्थे आङोऽभिविहीए कहियमक्खायं ।
चरणमकसायमुइयं तमहक्खायं जहक्खायं ॥" 'यथाख्यात मिति द्वितीयं नाम, तस्यायमन्वर्थः-यथा सर्वस्मिन् लोके ख्यातं-प्रसिद्धं अकषायं भवति चारित्रमिति तथैव यद् तद् यथाख्यातं, तच्च द्विधा छानस्थिकं कैवलिकं च, तत्रछाद्यस्थिकमुपशान्तमोहगुणस्थानके क्षीणमोहगुणस्थानके वा कैवलिकं सयोगिकेवलिभवमयोगिकेवलिभवं च । ‘सेत्तं इत्यादि उपसंहारकदम्बसूत्रं सुगमं ।
तदेवमुक्ता मनुष्याः, सम्प्रति देवप्रतिपादनार्थमाह
मू. (१९१) से किंतं देवा?, देवा चउविहापं०, तं०-भवनवासी वाणमंतरा जोइसिआ वेमाणिआ। से किं तं भवनवासी ?, भवनवासी दसविहा पं०, तं०-असुरकुमारा नागकुमारा सुवन- कुमारा विज्जुकुमारा अग्गिकुमारा दीवकुमारा उदहिकुमारा दिसाकुमारा वाउकुमारा

Page #80

पदं-१, उद्देशक:-, द्वारं
७७
थणियकुमारा, ते समासओ दुविहा पं०, तं०-पजत्तगाय अपजत्तगाय, सेत्तं भवनवासी।
से किंतवाणमंतरा?, वाणमंतराअट्ठविहापं०, तं०-किन्नरा किंपुरिसा महोरगा गंधव्या जक्खा रक्खसा भूया पिसा चा, ते समासओ दुविहा पं०, तं०-पज्जत्तगा य अपज्जत्तया य, सेत्तं वाणमंतरा। से किंतंजोइसिया?,जोइसिया पंचविहा पं०, तं०-चंदा सूरा गहा नक्खत्ता तारा, ते समासओ दुविहा पं०, तं०-पजत्तगा य अपञ्जत्तगा य, सेत्तं जोइसिया।।
से किंतं वेमाणिया?, वेमाणिआदुविहा पं०, तं०-कप्पोवगाय कप्पाईया य, से किंतं कम्पोवगा?, कप्पोवगा बारसविहा पं०, तं०-सोहम्मा ईसाणा सणंकुमारा माहिंदा बंभलोया लंतया महासुक्का सहस्सारा आणया पाणया आरणा अचुया, ते समासओ दुविहा प० तं०पज्जत्तगाय अपज्जत्तगा य, सेतं कप्पोवग्गा। से किंतंकप्पाईया? दुविहा पं०, तं०-गेविनगा यअनुत्तरोववाइयाय, से किंतं गेविजगा?, गेविजगानवविहापं०, तं०-हिडिमहिडिमगेविजगा हिटिममज्झिमगेविनगा हिट्टिमउवरिमगेविजगामज्झिमहेट्ठिमगेविनगा मज्झिममज्झिमगेविजगा मज्झिमउवरिमगेविनगा उवरिमहैट्ठिमगेविनगा उवरिममज्झिमगेविनगा उवरिमउवरिमगेविनगा, ते समासओ दुविहा पं०, तं०-पज्जत्तगाय अपजतगाय, सेत्तं गेविनगा,।
से किं तं अनुतरोववाइया?, अनुत्तरोववाइया पंचविहा पं०, तं०-विजया वैजयंता जयंता अपराजिता सबट्ठसिद्धा, ते समासओ दुविहापं०, तं०-पञ्जत्तगाय अपजत्तगा य, सेत्तं अनुत्तरोववाइआ, सेत्तं कप्पाईया, सेत्तं वेमाणिआ, सेत्तं देवा, सेत्तं पंचिंदिया, सेत्तं संसारसमावनजीवपन्नवणा, से तंजीवपन्नवणा, सेतं पन्न०॥ पन्नवणाए भगवईए पढमपयं सम्मत्तं।
वृ. “से किं तं' इत्यादि, अथ के ते देवाः?, सूरिराह-देवाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथाभवनवासिनो व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाः, तत्र भवनेषु वसन्तीत्येवंशीला भवनवासिनः, एतद् बाहुल्यतो नागकुमाराद्यपेक्षया द्रष्टव्यं, ते हि प्रायो भवनेषु वसन्ति कदाचिदावासेषु, असुरकुमारास्तु प्राचुर्येणावासेसुकदाचिद् भवनेषु, अथ भवनानामावासानां चकः प्रतिविशेषः , उच्यते, भवनानि बहिर्वृत्तान्यन्तः समचतुरमणि अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानानि, आवासाः कायमानस्थानीया महामण्डपा विविधमणिरत्नप्रदीपप्रमभासितसकलदिकचक्रवाला इति । अन्तरं नामावकाशः, तच्चेहाश्रयरूपं द्रष्टव्यं, विविधंभवननगरावासरूपमन्तरं येषां ते व्यन्तराः ।
__ तत्र भवनानि रत्नप्रभायाः प्रथमे रत्नकाण्डे उपर्यधश्च प्रत्येकं योजनशतमपहाय शेषे अटयोजनशतप्रमाणे मध्यभागे भवन्ति, नगराण्यपि तिर्यग्लोके, तत्र तिर्यग्लोके यथा जम्बूद्वीपद्वाराधिपतेर्विजयदेवस्यान्यस्मिन्जम्बूद्वीपे द्वादशयोजनसहनप्रमाणा नगरी, आवासाः त्रिष्वपि लोकेषु, तत्रोद्धवलोके पण्डकवनादाविति ।
___ अथवा विगतमन्तरं मनुष्येभ्यो येषां ते व्यन्तराः तथाहि-मनुष्यानपि चक्रवर्तिवासुदेवप्रभृतीन् भृत्ववदुपचरन्त केचिद् व्यन्तरा इति मनुष्येभ्यो विगतान्तराः, यदि वा विविधमन्तरंशैलान्तरं कन्दरान्तरं बनान्तरं वा आश्रयरूपं येषां ते व्यन्तराः, प्राकृतत्वाच्च सूत्रे 'वाणमन्तरा' इति पाठः, यदिवा वानमन्तराः' इति पदसंस्कारः, तत्रेयं व्युत्पत्तिः-वनानामन्तराणि वनान्तराणि तेषु भवाः वानमन्तराः, पृषोदरादित्वाद् उभयपदान्तरालवर्तिमकारागमः, ___तथाद्योतयन्ति-प्रकाशयन्तिजगदितिज्योतीषिविमानानि, औणादिकीशब्दव्युत्पत्तिः,तेषु

Page #81

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-/-/१९१
भवाज्योतिष्काः “अध्यात्मादिभ्यः" इति इकणु, तत “इवर्णोवर्णदोसिसुसः” इति इकण् आदेरिकारस्य लोपः, अनभिधानाच्च वृध्द्यभावः, यदिवा द्योतयन्ति - शिरोमुकुटोपगूहिभिः प्रभामण्डलकल्पैः सूर्यादिमण्डलैः प्रकाशयन्तीति ज्योतिषो देवाः सूर्यादयः, तथाहि - सूर्यस्य सूर्याकारं मुकुटाग्रमागे चिह्नं चन्द्रस्य चन्द्राकारं नक्षत्रस्य नक्षत्राकारं ग्रहस्य ग्रहाकारं तारकस्य तारकाकारं तैः प्रकाशयन्तीति, आह च तत्त्वार्थभाष्यकृत् -"द्योतयन्तीति ज्योतींषि - विमानानि तेषु भवा ज्योतिष्काः, यदिवा ज्योतिषो देवाः ज्योतिष एव ज्योतिष्काः, मुकुटैः शिरोमुकुटोपगूहिभिः प्रभामण्डलैरुज्ज्वलैः सूर्यचन्द्रग्रहनक्षत्रतारकाणां मण्डलैर्यथास्वं चिह्नैर्विराजमाना द्युतिमन्तो ज्योतिष्का भवन्तीति ।
तथा विविधं मान्यन्ते-उपभुज्यन्ते पुण्यवद्भिजीर्वैरिति विमानानि तेषु भवा वैमानिकाः सम्प्रति एतेषामेव क्रमेण भेदानभिधित्सुराह - 'से किं तं भवणवासी' इत्यादि, असुराश्च ते कुमाराश्च असुरकुमाराः एवं नागकुमारा इत्याद्यपि भावनीयम्, अथ कस्मादेते कुमारा इति व्यपदिश्यन्ते ?, उच्यते, कुमारवच्चेष्टनात्, तथाहि - कुमारा इवैते सुकुमारा मृदुमधुरललितगतयः श्रृङ्गाराभिप्रायकृतविशिष्टविशिष्टतरोत्तररूपक्रियाः कुमारवबोद्धतरूपवेषभाषाभरणप्रहरणावरणयानवाहनाः कुमारवच्चोल्बणरागाः क्रीडनपराश्च ततः कुमारा इव कुमारा इति ।। 'किंनरा' इत्यादि किन्नरा दशविधाः, तद्यथा - किन्नराः किंपुरषाः किंपुरुषोत्तमाः किंनरोत्तमाः हृदयङ्गमा रूपशालिनः अनिन्दिताः मनोरमा रतिप्रिया रतिश्रेष्ठाः । किंपुरुषा दशविधाः, तद्यथापुरुषाः सत्पुरुषा महापुरुषाः पुरुषवृषभाः पुरुषोत्तमा अतिपुरुषा महादेवा मरुतः मेरुप्रभाः यशस्वन्तः । महोरगा दशविधाः, तद्यथा - भुजगा भोगसालिनः महाकाया अतिकायाः स्कन्धशालिनो मनोरमा महावेगा महे (हा) यक्षा मेरुकान्ता भास्वन्तः । गन्धर्वा द्वादशविधाः, हाहा: हूहूः तुम्बरवः नारदाः ऋषिवादिका भूतिवादिकाः कादम्वा महाकादम्बा रैवतांः विश्वावसवः गीतरतयः गीतयशसः यक्षास्त्रयोदशविधाः, तद्यथा - पूर्णभद्रा माणिद्रां श्वेतभद्रा हरितभद्राः सुमनोभद्रा व्यतिपातिकभद्राः सुभद्राः सर्वतोभद्रा मनुष्यपक्षा वनाधिपतयः वनाहारा रूपयक्षा यक्षोत्तमाः । राक्षसाः सप्तविधाः, तद्यथा - भीमा महाभीमा विघ्ना विनायका जलराक्षसा राक्षसराक्षसा ब्रह्मराक्षसाः भूता नवविधाः, तद्यथा - सुरूपाः प्रतिरूपा अतिरकूपा भूतोत्तमाः स्कन्दो महास्कन्दा महावेगाः प्रतिच्छन्ना आकाशगाः । पिशाचाः षोडशविधाः, तद्यथा- कूष्माण्डाः पटकाः सुजाषा आह्निकाः काला महा-कालाः चोक्षा अचोक्षाः तालपिशाचा मुखरपिशाचा अधस्तारका देहा विदेहा महादेहाः तूष्णीका वनपिशाचा इति । 'कप्पोवगा कप्पाईय'त्ति कल्पः - आचारः स चेह इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशादिव्यवहाररूपः तमुपगाः- प्राप्ताः कल्पोपगाः सौधर्मेशानादिदेवलोकनिवासिनः, यथोक्तरूपं कल्पमतीताः - अतिक्रान्ताः कल्पातीताः - अधस्तनाधस्तनग्रैवेयकादिनिवासिनः, ते हि सर्वेऽप्यहमिन्द्राः, ततो भवन्ति कल्पातीताः । कल्पोपगान् दर्शयति- 'सोहम्मा ईसाणा' इत्यादि, सौधर्मदेवलोकनिवासिनः सौधर्माः ईशान देवलोकनिवासिन ईशानाः एवं सर्वत्रापि भावनीयं, भवति च तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः, यथा 'पञ्चालदेशनिवासिनः पञ्चाला इति ।'
पदं - १ - समाप्तम्
७८
मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापना उपाङ्ग सूत्रे प्रथम पदस्य मलयगिरि (आचार्येण) विरचिता टीका परिसमासा ।

Page #82

पदं-, उद्देशकः-, द्वारं
पदं-२ - "स्थान") वृ. तदेवं व्याख्यातंप्रथमपदं, सम्प्रति द्वितीयंपदमारभ्यते, तस्य चायमभिसंबन्धः-प्रथमपदे पृथ्वीकायादयः प्ररूपिताः, इह तु तेषामेव स्थानानि प्ररूप्यन्ते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (१९२) कहि णं भंते ! बादरपुढवीकाइयाणं पञ्जत्तगणं ठाणा प०?, गोयमा ! सहाणेणंअट्ठवीसु, तं०-रयणप्पभाए सक्करप्पभाएवालुयप्पभाएपंकप्पभाएधूमप्पभाएतमप्पभाए तमतमप्पभाए ईसीप्पड्भाराए, अहोलोए पायालेसुभवणेसुभवणपत्थडेसुनिरएसु निरयावलियासु निरयत्थडेसु, उड्डलोए कप्पेसु विमाणेसु विमाणवलियासु विमाणपत्थडेसु, तिरियलोए टंकेसु कूडेसु सेलेसु सिहरीसु पब्भारेसु विजएसु वक्खारेसु वासेसु वासहरपव्वएसु वेलासु वेइयासु दारेसु तोरणेसु दीवेसु समुद्देसु, एत्थ णे बायरपुढवीकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजभगे समुग्धायेणं लोयस्स, असंखेज्जभागे सट्टाणेणं लोगस्स असंखेनभागे।
कहिणं भंते ! बादरपुढवीकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा पं०?, गोयमा ! जत्थेव बादरपुढवीकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता तत्थेव बादरपुढवीकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा प०, उववाएणं सव्वलोए समुग्घाएणं सव्वलोए सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे । कहि णं भंते ! सुहुमपुढवीकाइयाणं पजत्तगाणं अपञ्जत्तगाण य ठाणा प०?, गोयमा! सुहुमपुढवीकाइया जे पञ्जत्तगाजे अपनत्तगातेसब्बे एगविहाअविसेसाअनाणत्तासचलोयपरियावनगाप० समणाउसो
कहिणं भंते ! बादरआउकाइयाणं पञ्जत्तगाणं ठाणा प०?, गोयमा! सहाणेणं सत्तम घनोदहीसु सत्तसु घनोदहिवलयेसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवणपत्थडेसु उड्डलोए कप्पेसु विमाणेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु तिरियलोए अगडेसु तलायेसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसुनिज्झरेसुचिल्ललएसुपल्ललएसुवप्पणेसुदीपेसुसमुद्देसुसब्वेसुचेवजलासएसुजलट्टाणेसु एत्थणंबादरआउकाइयाणं पजत्तगाणंठाणापं०, उववाएणं लोयस्सअसंखेजइभागे समुग्घायेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।
कहि णं भंते ! बादरआउकाइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पं०?, गोयमा ! जत्थेव बादरआउकाइयाणं पञ्जत्तगाणं ठाणा प० तत्थेव बादरआउकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा प० उववाएणं सव्वलोए समुग्यायेणं सव्वलोए सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।
कहि णं भंते ! सुहुमआउकाइयाणं पजत्तगाणं अपजत्तगाणं ठाणा प०?, गोयमा ! सुहुमआउकाइया जे पजत्तगा जे अपञ्जत्तगा ते सव्वे एगविहा अविसेसा अनाणत्ता सव्वलोयपरियावनगा प० समणाउसो!!
कहिणंभंते! वायरतेउकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा प०, गोयमा! सट्टाणेणं अंतोमणुस्सखेत्ते अड्डाइजेसु दीवसमुद्देसु निव्वाघायेणं पन्नरससु कम्मभूमीसु वाघायं पडुच पंचसु महाविदेहेसु एत्यणंवादरतेउकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा प० उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे समुगघाएणं लोगस्स असंखेजइभागे सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।

O

For

Page #83

८०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-1१९२ कहि णं भंते ! बायरतेउकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा पं०, गोयमा ! जत्थेव बायरतेउकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा तत्थेव बायरतेउकाइयाणं अपज्जतगाणंठाणा पं०, उववाएणं लोयस्स दोसुउड्डकवाडेसुतिरियलोयतद्दे यसमुग्धाएणंसव्वलोएसटाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे कहि णं भंते ! सुहुमतेउकाइयाणं पञ्जत्तगाण य अपञ्जत्तगाण य ठाणा प०?, गोयमा ! सुहुमतेउकाइआ जे पज्जत्तगा जे अपञ्जत्तगा ते सव्वे एगविहा अविसेसा अनाणत्ता सव्वलोयपरियावनगा प० समणाउसो!!
वृ. 'कहिंति कस्मिन्, णंशब्दो वाक्यालङ्कारे, भदन्तेति परमगुर्वामन्त्रणे, बादरपृथ्वीकायिकानां पर्याप्तानां स्थानानि-स्वस्थानादीनि 'प्रज्ञप्तानि ?' प्ररूपितानि, एवं गौतमस्वामिना प्रश्ने कृते भगवानाह वर्धमानस्वामी-'गोयमा! सहाणेणं' इत्याति,
ननु गौतमोऽपि भगवानुपचितकुशलमूलो गणधरः तीर्थकरभाषितमातृकापदश्रवणमात्रावाप्तप्रकृष्टश्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमश्चतुर्दशपूर्ववत्सर्वाक्षरसन्निपातीति विवक्षितार्थप्रतिज्ञानसमन्वित एव ततः किमर्थं पृच्छति?,नहिचतुर्दशपूर्वविदः सर्वोत्कृष्टश्रुतलब्धिसमन्वितस्य किञ्चिाज्ञापनीयमविदितमस्ति, यत उक्तम्॥१॥ . “संखाईए विभवे साहइ जंवा परो उ पुच्छेना ।
नयणं अणाइसेसी वियाणई एस छउमत्यो" सत्यमेतत्, केवलं जाननेव गौतमस्वामी भगवानन्यत्र विनेयेभ्यः प्रतिपाद्य तत्संप्रत्ययनिमित्तं विवक्षितमर्थं पृच्छति, यदिवा प्रायः सर्वत्र गणधरप्रश्नतीर्थकरनिर्वचनरूपं सूत्रमतो भगवानार्यश्यामोऽपिइत्थमेव सूत्रंरचयति, अथवा संभवति तस्यापिगणभृतो गौतमस्वामिनोऽनाभोगः, छद्मस्थत्वात्, उक्तंच॥१॥ "न हि नामानाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिद् नास्ति ।
ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरणप्रकृति कर्म ।।" ततो जातसंशयः सन् पृच्छतीति न कश्चिद् दोषः, 'गोयमा' इति लोकप्रथितमहाविशिष्टगोत्राभिधायकोऽयमामन्त्रणध्वनिः, हे गौतमगोत्रेति भावार्थः ।
_ 'सहाणेणं' इति स्वस्थानं यत्रासते बादरपृथ्नवीकायिकाः पर्याप्ताः आसीनाश्च वर्णादिविभागेनादेष्टुं शक्यन्ते तत्स्वस्थानमिति भावः, स्वस्थानग्रहणमुपपातसमुद्घातस्थाननिवृत्त्यर्थ, तेन स्वस्थानेन स्वस्थानमङ्गीकृत्येति भावः। अष्टासुपृथ्वीषु सर्वत्र बादरपृथ्वीकायिकानां पर्याप्तानां स्थानानीति योगः,ता एव अष्टौ पृथ्वीनामग्राहमाह-'तंजहा' इत्यादि रत्नप्रभायां यावदप्टम्यामीषत्याग्भारायाम, तथाऽधोलोके पातालेषु पातालकलशेषुवलयामुखप्रभृतिषुभवनेषु-भवनपतिनिकायावासरूपेषु, भवन-प्रस्तटेषु-भवनभूमिकारूपेषु, इह भवनग्रहणेन भवनानामेव केवलानां ग्रहणं, भवनप्रस्तटग्रहणेन तु भवनानामपान्तरालस्यापि
तथा नरकेषु-प्रकीर्णकरूपेषु नरकावासेषु, नरकावलिकासु-आवलिकाव्यवस्थितेषु नरकावासेषु, नरकप्रस्तटेषु-नरकभूमिरूपेषु, अत्रापि नरकनरकावलिकाग्रहणेन केवला एव नरकावासाः परिगृह्यन्ते, नरकप्रस्तटग्रहणेन तु नरकापान्तरालमपि ।
ऊयलोके कल्पेषु-सौधर्मिकादिकल्पेषु, अनेन द्वादशदेवलोकपरिग्रहः, विमानेषुप--

Page #84

पदं-२, उद्देशक:-, द्वारं
ग्रैवेयकसंबन्धिषु प्रकीर्णकरूपेषु, विमानावलिकासु - आवलिकाप्रविष्टेषु ग्रैवयकादिविमानेषु, विमानप्रस्तटेषु विमानभूमिकारूपेषु, अत्रापि प्रस्तटग्रहणं विमानापान्तरालभाविनामपि यथासंभवभाविनां वादरपर्याप्तपृथ्वीकायिकानां स्थानपरिग्रहार्थं, तथा तिर्यग्लोके टङ्केषु० - छित्रटङ्केषु कूटेषु - सिद्धायतनकूटप्रभृतिषु शैलेषु - शिखरहींनपर्वतेषु शिखरिषु - शिखरयुक्तेषु पर्वतेषु प्राग्भारेषु - ईषत्कुनेषु विजयेषु - कच्छादिषु वक्षस्कारेषु - विद्युत्प्रभादिषु पर्वतेषु वर्षेषु भरतादिषु वर्षधरेषु - हिमवदादिपर्वतेषु वेलासु- समुद्रादिपानीयरमणभूमिषु वेदिकासु-जम्बूद्वीपजगत्यादिसंबन्धिनीषु द्वारेषु - विजयादिषु तोरणेषु - द्वारादिसंबन्धिषु, किंबहुना ?, सामस्त्येन सर्वेषु द्वीपेषसर्वेषु समुद्रेषु, 'एत्थणं' इत्यादि, अत्रैतेषु स्थानेषु बादरपृथ्वीकायिकानां पर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि मया अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः, 'उवधाएणं' इत्यादि उपपतनमुपपातः, वादरपृथ्वीकायिकानां पर्याप्तानां यदनन्तरमुक्तं स्थानं तत्प्राप्तयाभिमुख्यमिति भावः, तेनोपपातेन, उपपातमङ्गीकृत्येति भावः, लोकस्य चतुर्दशर-ज्यात्मकस्यासंख्येये भागे, अत्रैके व्याचक्षते - ऋजुसूत्रनयो विचित्रः ततो यदा परिस्थूरऋजुसूत्रनय-दर्शनेन वादरपृथ्वीकायिकाः पर्याप्ताश्चिन्त्यन्ते तदा ये स्वस्थानप्राप्ता आहारादिपर्याप्तिपरिसमाप्तया विशिष्टविपाकतो बादरपर्याप्तपृथ्वीकायिकायुर्वेदयन्ते ते एव द्रष्टव्याः, नापान्तरालगतावपि तदानीं विपाकायुर्वेदनासंभवात्,
स्वस्थानं च तेषां रत्नप्रभादिकं समुदितमपि लोकस्यासंख्येयभागे वर्तते, तत उपपातेनापि लोकस्यासंख्येयभागता वेदितव्या, अन्ये त्वमिदधति पर्याप्ता हि नाम बादरपृथ्वीकायिकाः सर्वस्तोकाः, ततस्तेऽपान्तरालगतावपि परिगृह्यमाणा लोकस्यासंख्येयभागे एवेति न कश्चिद्दोषः, तथा च समुद्घातेनापि लोकस्यासंख्येयभागे एव वक्ष्यन्ते, अन्यथा समुद्घातावस्थायामपि स्वस्थानातिरेकेण क्षेत्रान्तरवर्तित्वसंभवादसंरख्येयभागवर्तिता नोपपद्यते इति, तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्ति विशिष्टश्रुतविदो वा । तथा 'समुग्धाएणं ० इति समुद्घातेन समुद्घातमधिकृत्य लोकस्यासंख्येयभागे, इयमत्र भावना-यदा बादरपर्याप्ताः पृथ्वीकायिकाः सोपक्रमायुषो निरुपक्रमायुषो त्रिभागाद्यवशेषायुषः पारभविकमायुर्बद्धा मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहन्यन्ते तदा ते विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डा अपि लोकस्यासंख्येयतमे एव भागे वर्तन्ते, स्तोकत्वाद्, बादरपृथ्वीकायिकपर्याप्तायुश्चाद्याप्यक्षीणमिति पर्याप्तबादरपृथ्वीकायिका अपि लभ्यन्ते ।
८१
इह पूर्वं पृथ्व्यादिषु स्वस्थानमात्रमुक्तम्, इदानीं स्वस्थानेनानपि कियति लोकस्य भागे वर्तन्ते इति निरूपयति- 'सद्वाणेणं लोगस्स असंखिजे भागे' इति, स्वस्थानं रत्नप्रभादि, तच्च समुदितमपि लोकस्यासंख्येयभागवर्ति, तथाहि - रत्नप्रभा अशीतियोजन सहस्राधिकलक्षणप्रमाणपिण्डभावा, एवं शेषा अपि पृथ्व्यः स्वस्वधनभावेन वक्तव्याः पातालकलशा अपि योजनलक्षावगाहा नरकावासाः त्रिसहस्रयोजनोच्छ्रयाः विमानान्यपि द्वात्रिंशद्योजनशतबाहल्यानि ततः सर्वेषामपि परिमितभावात् समुदितानामप्यसंख्येयभागवर्तितैवेति ।
बादपर्याप्तपृथ्वीकायिकसूत्रे 'उववाएणं सव्वलोए समुग्धाएणं सव्वलोएइति, इहापर्याप्ता बादरपृथ्वीकायिका अपान्तरालगतावपि स्वस्थानेऽपि चापर्याप्तबादरपृथ्वीकायिकायुविशिष्टविपाकतो वेदयन्ततथा देवनैरयिकवर्जेभ्यः शेषसर्वकायेभ्यश्चोत्पद्यन्ते, उद्वृत्ता अपिच
1016

Page #85

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-1१९२ देवनैरयिकवर्जेषुशेषेषु सर्वेष्वपिस्थानेषुगच्छन्ति, ततोऽपान्तरालगतावपि वर्तमानाअमी गृह्यन्ते, अतिप्रभूताश्च स्वभावतोऽपी (तोऽभी इ)त्युपपातेन समुद्घातेन (च) सर्वलोके वर्तन्ते ।
अन्ये त्वभिदधति-स्वभावत एवामीवहव इतिउपपातेन समुद्घातेनच सर्वलोकव्यापिनः, तत्रोपपातः केषांचिद् ऋजुगत्या केषांचिद् वक्रगत्या । तत्र ऋजुगतिः सुप्रतीता, वक्रस्थापना चैवम्,अत्रयदैव परथमंवक्रमेके संहरन्ति तदैवापरेतद्वक्रदेशमापूरयन्ति, एवं द्वितीयवक्रदेशसंहरणेऽपि वक्रोत्पत्तावपि प्रवाहतो निरन्तरमापूरणं भावनीयम्।
सट्ठाणेणं लोगस्स असंखेजइभागे' इति यथा पर्याप्तानां भावितं तथाऽपर्याप्तानामपि भावनीयम्, तन्निश्रया तेषामुत्पादभावात् ।
सूक्ष्मपृथिवीकायिकपर्याप्तापर्याप्तसूत्रे 'जे पज्जत्ता अपज्जत्ता ते सव्वे एगविहा अविसेसा अनाणता सवलोलयपरियावनगा' इति सूक्ष्मपृथिवीकायिका ये पर्याप्ता ये चापर्याप्ताः ते सर्वेष्येकविधाः-एकप्रकाराः, प्राक्कृतं स्वस्थानादिविचारमधिकृत्य भेदाभावात्, अविशेषाविशेष-रहिताः, यथा पर्याप्तस्तथेतरेऽपीति भावः 'अनानात्वा' नानात्ववर्जिताः, देशभेदेनालक्षितनानात्वा इत्यर्थः, किमुक्तं भवति ?-एष्वाधारभूतेष्वाकाशप्रदेशेषु एके तेष्वेव इतरेऽपीति, सर्वलोकपर्यापन्नाः-सर्वलोकव्यापिनः, उपपातसमुद्घातस्वस्थानैः प्रज्ञप्ताः मया अन्यैश्च ऋषभादिभिस्तीर्थकृभिः ,अनेन आगमस्य कथंचिद् नित्यत्वमावेदितम्, हे श्रमण! हे आयुष्मन् आमन्त्रणमिदं भगवत्प्रयुक्तं गौतमस्य ।। . एवमप्कायिकसूत्राण्यपिबादरसूक्ष्मविषयाणि । नवरं-पर्याप्तबादराप्कायिकसूत्रे ‘सत्तसु घनोदहिवलएसुत्ति' सप्तधनोदधिवलयानि स्वस्वपृथिवीपर्यन्तवेष्टकानिवलयाकाराणि । 'अहोलोए पायालेसुत्ति' पातालकलएसुत्ति' सप्तधनोदधिवलयानिस्वस्वपृथिवीपर्यन्तवेष्टकानि वलयाकाराणि 'अहोलोए पायालेसुत्ति' पातालकलशेषु वलयामुखभृतिषु, वलयामुखप्रभृतिषु, तेष्वपि द्वितीये त्रिभागे देशतः, तृतीयेत्रिभागेसर्वाला जलभावात् । भवनेषु कल्पेषु विमानेषुचजलं वाप्यादिषु, विमानादीनि चात्र कल्पगतानि वेदितव्यानि, ग्रैवेयकादिषु वापीनामसंभवतो जला संभवात् । अवटाः कूपाः । तडागानि प्रतीतानि । नद्यो गङ्गासिन्धुप्रभृतयः । इदाः पद्मदादयः । वाप्यश्चतुरनकाराः। ता एववृत्ताकाराः पुष्करिण्यः, यदिवा पुष्कराणि पद्मानि विद्यन्ते यासुताः पुष्करिण्यः ।दीर्धिका ऋजुलधनुधः ता एव वक्रागुंजालिका । बहूनि केवलकेवलानि पुष्पावकीर्णानमि सरांसीत्युच्यन्ते । तथा बहूनि सरांसि एकपङ्कतया व्यवस्थितानि सरपङ्कितस्ता बह्वयः सरःपङ्तयः । तथा येषु सरःसु पङ्क्तया व्यवस्तितेषु कूपोदकं प्रणालिकया संचरति सा सरःसरः पङ्कक्तः, ताबह्वयः सरःसरःपङ्कतयः । बिलानीव बिलानि स्वभावनिष्पना जगत्यादिषुकूपिकास्तेषां पङ्कतयो विलपङ्तयः । उज्झरागिरिष्वम्भसांप्रम्नवाः । ते एवसदावस्थायिनोनिर्झराः । छिल्लराणिअखाताः स्तोकजलाश्रयभूता भूप्रदेशा गिरिप्रदेशा वा । पल्वलानि अखातानि सरांसि । वप्राः
किंबहुना?,सर्वेष्वेव जलाशयेषु, एतदेळ व्याचष्टे--जलस्थानेषु ।शेषभावना प्राग्वत्, ___ अधुना बादरपर्याप्ततेजःकायिकस्थानानि पृच्छति-'कहि गं भंते ! वादरतेउकाइयाणं' इत्यादिप्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि, गौतम! 'स्वस्थानेन' स्वस्थानमङ्गीकृत्य अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे मनुष्यक्षेत्रमध्ये इत्यर्थः, अर्द्धतृतीयं येषांतेअर्द्धतृतीयाः तत्रान्तर्मनुष्यक्षेत्रस्यार्द्ध

Page #86

पदं-२, उद्देशकः-, द्वारं
__८३ तृतीयं समुद्राणां न विद्यते इतीदं विशेषणं द्वीपानां द्रष्टव्यं, द्वीपाश्च समुद्रौ च द्वीपसमुद्रा स्तेषु 'निधिातेन’ व्याघातस्याभावो निव्याघातं तेन निव्याधातेन “वातृतीयायाः" इतिपाक्षिकोऽमादेशाभावः, व्याधाताभावेनेत्यर्थः, ‘पञ्चदशसु कर्मभूमिषु पञ्चभरतपञ्चैरावतपञ्चमहाविदेहरूपासु 'व्याधातं प्रतीत्य' व्याघाते सतीति भावः पञ्चसु महाविदेहेषु, इयमत्र भावना-व्याघातो नाम अतिस्निग्धोऽतिरुक्षो वा कालः, तस्मिन् सत्यग्निव्यवच्छेदात्, ततोयदापञ्चसुभरतेषुपञ्चस्वैरावतेषु सुषमसुषमासुषमासुषमदुष्पमा वा वर्तते तदाऽतिस्निग्धः कालः दुष्षमदुष्षमायां चातिरुक्ष इत्यस्ति व्यवच्छेदः तस्मिन् सति पञ्चसु महाविदेहेषु, शेषकालं पञ्चदशस्वपिकर्मभूमिषु, _ 'एत्थ णं' इत्यादि, अत्र-एतेषु स्थानेषु वादरतेजःकायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, 'उववाएणं इत्यादि, उपपातेन' यथोक्तस्थानप्राप्तयाऽऽभिमुख्येन, अपान्तरालगतावपीतिभावः, चिन्त्यमाना लोकस्यासंख्येये भागे, स्तोकत्वात्, समुद्घातेनेनापि चिन्त्यमाना लोकस्यासंख्येये भागे, मारणान्तिकसमुद्घातवशतो विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डानामपि स्तोकतया लोकासंख्येयभागमात्रव्यापित्वात्, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, मनुष्यक्षेत्रस्य पञ्चत्वारिंशदयोजनलक्षप्रमाणायामविष्कम्भतया लोकासंख्येयभागमात्रत्वात्, ।
अपर्याप्तबादरतेजःकायिकस्थानानि पृच्छति-'कहिणं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं गता), भगवानाह-“गोयमा !' इत्यादि, गौतम ! यत्रैव बादरतेजः-कायिकानां पर्याप्तानां स्थानानि तत्रैव वादरतेजःकायिकानामपर्याप्तानामपि स्थानानि प्रज्ञप्तानि, पर्याप्तनिश्रयैवापर्याप्तानामवस्थानात्, ‘उववाएणं लोगस्स दोसु उद्यकवाडेसु तरियलोयतट्टे य' इति, इहार्धतृतीयद्वीपसमुद्रनिः-सृते अर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रप्रमाणबाहल्ये पूर्वापरदिणोत्तरस्वयम्भूरमणपर्यन्ते वे कपाटे केवलिसमुद्घातकपाटवकत्ऊर्ध्वंपिलोकान्तं स्पृष्टेते अधोऽपिचलोकान्तं स्पृष्टेतेऊर्ध्वंकपाटे तयोः ऊर्द्धकपाटयोः, तथा तिरियलोयतट्टेय' इति, तट्टे-स्थालं तिर्यग्लोकेतट्टमिव तिर्यग्लोकतढें तस्मिंश्च स्वयम्भूरमणसमुद्रवेदिकापर्यन्ते अष्टादशयोजनशतबाहल्ये, समस्ततिर्यग्लोके चेत्यर्थः,
उपपातेन बादरतेजः कायिकानामपर्याप्तानां स्थानानिप्रज्ञप्तानि, केचित् 'तिरियलोयतले य' इत्येवं व्याचक्षते-तयोः-कपाटयोः स्थितः तिर्यग्लोकश्चासौ तस्थः, तयोरूबँकपाटयोरन्तवर्तितिर्यग्लोक इत्यर्थः तस्मिंश्च, किमुक्तं भवति?-द्वयोरूबँकपाटयोर्यथोक्तस्वरूपयोस्तिर्यग्लोकेऽपि च तयोरेव कपाटयोरन्तर्गते नान्यत्र, शेषतिर्यग्लोककव्यवच्छेदपरमेतद् वाक्यं, न विधानपरं, विधानस्य कपाटग्रहणेनैव सिद्धत्वात्, तत्त्वंपुनः केवलिना विशिष्टश्रुतविदा वागम्यं,
इयमत्र भावना-इह त्रिविधा बादरपर्याप्ततेजःकायिकाः,तधया एकभविका बद्धायुषोऽभिमुखनामगोत्राश्च, तत्र ये एकस्माद् विवक्षिताद् भवादनन्तरं बादरापर्याप्ततेजःकायिकत्वेनोत्पत्स्यन्ते ते एकभविकाः, ये तु पूर्वभवत्रिभागादिसमयैर्बद्धवादशपर्याप्ततेज.कावर दुसरते वद्धायुषः, ये पुनर्बादरापर्याप्ततेजःकाविकानुर्नामगोत्राणि पूवभवमोचनानन्तरंसाक्षाद्वेदयन्ते तेऽभिमुखनामगोत्राः, तत्रैकभविका वद्धायुषश्च द्रव्यतो वादरापर्याप्ततेजःकायिका न भावतः, तदाऽऽयुरनागगोत्रवेदनाभावात्, ततो न तैरिहाधिकारः, किन्तुअभिमुखनामगोत्रैः, तेषामेवोपपातस्य स्वस्थानप्राप्तयाभिमुख्यलक्षणस्य लभ्यमानत्वात्, तत्र यद्यपि ऋजुसूत्रनयदर्शनेन

Page #87

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-1-1१९२ बादरापर्याप्ततेजः कायिकायुर्नामगोत्रवेदनाद्यथोक्तकपाटद्वयतिर्यग्लोकबाह्यव्यवस्थिता अपि बादरापर्याप्ततेजःकायिकव्यपदेशलभन्तेतथाप्यत्रव्यवहारनयदरअशनाभ्युपगमाद्ये स्वस्थानसमश्रेणिकपाटद्वयव्यवस्थिताः येच स्वस्थानानुगते तिर्यग्लोके प्रविष्टास्ते एव बादरापर्याप्ततेजःकायिका व्यपदिश्यन्तेन शेषाः कपाटापान्तरालव्यवस्थिताः, विषमस्थानवर्तित्वातू,
तेन येऽद्यापि कपाटद्वयं न प्रविशन्ति नापि तिर्यग्लोकं ते किल पूर्वभवावस्था एवेति न गण्यन्ते, उक्तंच॥१॥ "पणयाललक्खपिहला दुन्नि कवाडा य छद्दिसिं पुट्ठा।
लोगंते तेसिऽतो जे तेऊ ते उधिप्पंति॥" ततउक्तं-'उववाएणं दोसुउदकवाडेसुतिरियलोयतट्टेय' इति, तदेवमिदं सूत्रं व्यवहारनयप्रदर्शनेन व्याख्यातं, तथासंप्रदायात्, युक्तंचैतत् “विचित्रासूत्राणां गतिः" इति वचनादिति
. “समुग्धाएणं सव्वलोए' इति, इह द्वयोः कपाटयोर्ययोक्तस्वरूपयोर्यान्यपान्तरालानितेषु ये सूक्ष्मपृथिवीकायिकादयो बादरापर्याप्ततेजःकायिकेषूत्पद्यमाना मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहताः ते किलविष्कम्भबाहल्याभ्यां शरीरप्रमाणमात्रानायामत उत्कर्षतो लोकान्तं यावदात्मप्रदेशान् विक्षिपन्ति, तथा चावगाहनासंस्थानपदे वक्ष्यते
"पुढवीकाइअस्सणंभंते! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्सतेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा प०?, गोयमा ! सरीरपमाणमेत्तविखंभबाहल्लेलणंआयामेणं जहनेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे उक्कोसेणं लोगंतो" इति, ततस्ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकादय उत्पत्तिदेशं यावद् विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डा अपान्तरालगतौ वर्तमाना बादरापर्याप्ततेजःकायिकायुर्वेदनाद् लब्धबादरापर्याप्तेजःकायिकव्यपदेशाः समुद्घातगता एवापान्तराल गतौ वर्तमाना इति, समुद्घातगताच सकललोकमापूरयन्ति, उक्तंच-'समुद्घातेन सर्वलोके' इति, अन्ये त्वभिदधति-अतिबहवः खलु बादरा- पर्याप्ततेजःकायिकाः, एकैकपर्याप्तनिश्रया असंख्येयानामपर्याप्तानामुत्पादात्, ते चसूक्ष्मेष्वपि समुत्पद्यन्ते, सूक्ष्माश्च सर्वत्र विद्यन्ते इति, बादरापर्याप्ततेजःकायिकाः स्वस्वभवपर्यन्ते कृतमारणान्ति- कसमुद्घाताः सन्तः सकलमपि लोकमापूरयन्ति इति न कश्चिद्दोषः, अपितु निरुपचरिततेजः कायिकसमुद्घातप्ररूपणागुणः,। स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येये भागे इति, पर्याप्तनिश्रयाऽपर्याप्तानामुत्पादात्, पर्याप्तानां च स्थानं मनुष्यक्षेत्रं, तब लोकासंख्येयतमभागमात्रमिति । सूक्ष्मपर्याप्तापर्याप्ततेजःकायिकसूत्रं सूक्ष्मपर्याप्तापर्याप्तपृथिवीकायिकसूत्रवद्भाव०
मू. (१९३) कहि णं भंते ! बादरवाउकाइयाणं ठाणा प०?, गोयमा ! सट्टाणेणं सत्तसु धनवाएसु सत्तसु घनवायवलएसु सत्तसु तनुवाएसु सत्तसु तनुवायवलयेसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवणपत्थडेसु भवणछिद्देसु भवणनिक्खुडेसु निरएसु निरयावलियासु निरयपत्थडेसु निरयछिद्देसु निरयनिक्खुडेसु उडलोए कप्पेसु विमाणेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु विमाणछिद्देसु विमणनिक्खुडेसुतिरियलोए पाईणपईणदाहिणउदीण सव्वेसु चेव लोगागासछिद्देसु लोगनिक्खुडेसु य, ___एत्थणं बादरवाउकाइआणं पजत्तगाणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्सअसंखेजेसुभागेसु, समग्धाएणं लोयस्स असंखेनेसु भागेसु, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्नेस भागेस ।

Page #88

पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
कहिणंभंते! अपजत्तबादरवाउकाइयाणंठाणाप०?, गोयमा जत्येवबादरवाउकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा तत्थेव बादरवाउकाइयाणं अपञ्जतगाणं ठाणा प०, उववाएणं सव्वलोए समुग्याएणं सव्वलोए, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जेसु भागेसु।
कहिणं भंते ! सुहुमावाउकाइयाणं पज्जत्तगाणं अपजत्तगाणं ठाणा प०?, गोयमा ! सुहुमवाउकाइया जे पञ्जत्तगा जे य अपजत्तगा ते सव्वे एगविहा अविसेसा अनाणत्ता सब्बलोयपरियावन्नगा प० समणाउसो ! । कहि णं भंते ! बादरवणस्सइकाइयाणं पञ्जतगाणं ठाणा प०?, गो० सहाणेणं सत्तसुघनोदहिसुसत्तसुधनोदहिवलयेसुअहोलए पायालेसुभवणेसु भवणपत्थडेसु, उद्दलोए कप्पेसु विमाणेसु विमाणावलियासुविमाणपत्थडेसु, तिरियलोएअगडेसु तडागेसुनदीसुदहेसुबावीसुपुक्खरिणनीसुदीहियासुगुंजालियासुसरेसुसरपंतियासु सरसरपंतियासु विलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निझरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसुचेव जलासएसुजलठाणेसु, एत्थणंबादरवणस्सइकाइयाणपजत्तगाणंठाणा प०, उववाएणंसब्बलोए समुग्घाएणं सव्वलोए सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।
कहि णं भंते ! बादरवणस्सइकाइयाणं अपनत्तगाणं ठाणा प०?, गोयमा ! जत्थेव बादरणस्सइकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणातत्येव बादरवणस्सइकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा प०, उववाणं सव्वलोए समुग्घाएणं सव्वलोए सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।
कहिणं भंते ! सुहुमवणस्सइकाइयाणं पजत्तगाणं अपज्जत्तगाण य ठाणा प०? गोयमा ! सुहुमवणस्सइकाइया जे य पञ्चत्तगाजे य अपनत्तगा ते सव्वे एगविहा अविसेसा अनाणता सबलीयपरियावनगा प० समणाउसो! ।। __वृ. एवं बादरवायुकायिकवनस्पतिकायिकसूत्राण्यपि प्रत्येकं त्रीणि त्रीणि भावनीयानि, नवरं बादरपर्याप्तवायुकायिकसूत्रे भवनच्छिद्राणि-भवनानामवकाशान्तराणि भवननिष्कुटाघवाक्षादिकल्पाः केचन भवनप्रदेशाः नरकच्छिद्राणि नरकनिष्कुटा-गवाक्षादिकल्पा नरकावासप्रदेशाः, एवं विमानच्छिद्राणि विमाननिष्तुटाश्च प्रतिपत्तव्याः, 'उववाएणं लोगस्स असंखेज्जेसु भागेसु' इत्यादि, वायवोहि पर्याप्ताअतिबहवः, यतोयत्र सुषिरंतत्र वायुः, सुषिरबहुलश्च लोक इति त्रिष्वप्युपपातादिषु लोकस्यासंख्येयेषु भागेष्वित्युक्त।
अपर्याप्तबादरवायुकायिकसूत्रे 'उववाएणं समुग्घाएणं य सव्वलोए' इति, इह देवनारकवर्जेभ्यः शेषकायेभ्यः सर्वेभ्यो बादरापर्याप्तवायुकायेषु समुत्पद्यन्ते, बादरापर्याप्ताश्चापान्तरालगतावपि लभ्यन्ते, बहूनि च स्वस्थानानि बादरपर्याप्तापर्याप्तवायुकायिकानां, ततो व्यवहारनयमतेनाप्युपपातमधिकृत्यसकलसलोकव्यापिता घटते इतिनकाचित्क्षतिः, समुद्घातेन च सकलसलोकव्यापिता सुप्रतीतैव, सर्वेषु सूक्ष्मेषु सर्वत्र च लोके तेषां समुत्पादसंभवात् ।
बादरपर्याप्तवनस्पतिकायिकसूत्रे उववाएणंसव्वलोए' इह पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकानां स्वस्थानं धनोदध्यादि, तत्रबादरनिगोदानां शैवालादीनां संभवात्, सूक्ष्मनिगोदानां भवस्थितिरन्तमुहूर्तं ततस्ते वादरनिगोदेषु पर्याप्तेषु समुत्पद्यमाना बादरनिगोदपर्याप्तायुरनुभवन्तः सुविशुद्धऋजुसूत्रनय-दर्शनाभ्युपगमेन लब्धबादरपर्याप्तवनस्पतिकायिकव्यपदेशा उपपातेन सकलकालं सर्वलोकं व्याप्नुवन्ति, तत उक्तम्-‘उपपातेन सर्वलोके' इति । 'समुग्धाएणं सव्वलोए' इति,

Page #89

८६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-/-/१९३
यदा बादरनिगोदाः सूक्ष्मनिदोगेषु आयुर्द्धा पर्यन्ते मारणान्तिक- समुद्घातेन समवहता आत्मप्रदेशानुत्पत्तिदेशं यावद् विक्षिपन्ति तदा बादरनिगोदपर्याप्तयुरधाप्य - क्षीणमिति बादरपर्याप्तनिगोदा एव समुद्घातगताश्च सकललोकव्यापिनश्चेति समुद्घातेन सर्ललोके, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयतमे भागे, धनोदध्यादीनां सर्वेषामपि समुदितानांम लोकस्यासंख्येयभागमात्रवर्तित्वात् शेषं सुगमं ॥
मू. (१९४) कहि णं भंते! बेइंदियाणं पञ्चत्तापञ्जत्तागाणं ठाणा प० ?, गोयमा ! उड्डुलोए तदेकदेसभागे अहोलोए तदेकदेसभाहे तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वष्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चैव जल्सयेसु जलठाणेसु एत्थ णं बेइंदियाणं पतापत्तगाणं ठाणा पं०, उववाएणं लोगस्स असंखेजइभागे, समुग्धाएणं लोगस्स असंखेज्जइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे । कहि णं भंते! तेइंदियाणं पज्जत्तापजत्तगाणं ठाणा प० ?, गोयमा ! उड्डलोए तदेकदेसभाए अहोलोए तदेक्कदेसभाए तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु बावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चैव जलासएस जलठाणेसु एत्थ णं तेइंदियाणं पञ्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा प० उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे ॥
कहिणं भंते! चउरिदियाणं पज्रत्ता पचत्तगाणं ठाणाप० ?, गोयमा ! उड्डलोए तदेक्कदेसभागे अहोलोए तदेकदेसभागे तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक अखरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु विलपतियासु उज्झरेसु निज्झरेषु चिल्ललेसु पल्लले वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलठाणसु एत्थ णं चउरिदियाणं पत्ता पत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइबा ||
कहि णं भंते! पंचिंदियाणं पज्जत्तापञ्जत्तगाणं ठाणा प० ?, गोयमा ! उड्डलोयस्स तदेक्कदेसभाए अहोलोयस्स तदेक्कदेसभाए तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसु निज्झरेसु चिल्लले पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलठाणेसु एत्थ णं पंचिंदियाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएण लोयस्स असंखेज्जइभागे, समुग्धाएणंलोयस्स असंखेज्जइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे ॥
वृ. एवं द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसामान्यपञ्चेन्द्रियसूत्राण्यपि भावनीयानि, नवरं द्वीन्द्रियादयो बहवो जलसंभूताः शङ्खप्रभृतय इति सर्वेष्वपि सूत्रेषु स्थानान्यवटादीन्युक्तानि तथा ऊर्ध्वलोके तदेकदेशभागे - मन्दरादिवाप्यादिषु, अधोलोके तदेकदेशे (शभागे) - अधोलौकिकग्रामकूपतडागादिषु शेषमुपरयुज्य स्वयं परिभावनीयम् ॥
अधुना पर्याप्तापर्याप्तनैरयिकस्थानप्ररूपणार्थमाह
मू. (१९७५) कहि णं भंते! नेरइयाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा प० ?, कहि णं भंते! नेरइया

Page #90

८७
पदं-२, उद्देशकः-, द्वारपरिवसंति?, गोयमा ! सट्ठाणेणं सत्तसु पुढवीसु, तं०-रयणप्पभाए सकरप्पभाए वालुयप्पभाए पंकप्पभाए दूमप्पभाए तमप्पभाए तमतमप्पभाए,
-एत्थ णं नेरइयाणं चउरासीइ निरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, ते णं नरगा अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निचंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा मेदवसापूयपडलरुहिरमांसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसापरमदुन्भिगंधा काउयअगणिवत्राभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसुवेयणाओ
एत्य णं नेरइयाणं पजत्तापजत्तगाणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेनइभागे, सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, एत्थ णं बहवे नेरइया परिवसति, काला कालोभासागंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकण्हा वन्नेणंप० समणाउसो
ते णं तत्थ निचं भीता निचं तत्था निचं तसिया निचं उचिग्गा निचं परममसुहसंबद्धं नरगभयं पच्चनुभवमाणा विहरति।
वृ. 'कहिणंभंते! नेरइयाणं इत्यादि, कस्मिन् प्रदेशेभदन्त! नैरयिकानांपर्याप्तपर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि?, एतदेव व्यक्तं पृच्छति यथा अन्येऽप्यवबुध्यन्ते–'कहिणं' इति कस्मिन् प्रदेशे 'ण' इति वाक्यालंकृतौ नैरयिकाः परिवसन्ति ?, भगवानाह-गौतम ! स्वस्थानेन सप्तसु पृथिवीषु, ता एव नामग्राहमाह-रयणप्पभाए' इत्यादि, गतार्थ, एत्थ णं' इत्यादि, अत्र-एतासु सप्तसु पृथिवीषु नैरयिकाणां सर्वसंख्यया चतुरशीतिर्नरकावासशतसहस्राणि भवन्ति, तथाहि
रलप्रभायांत्रिंशत्ररकावासशतसहस्राणि भवन्ति, शर्कराप्रभायांपञ्चविशतिः शतसहस्राणि, वालुकाप्रभायां पञ्चदशलक्षाः, पङ्कप्रभायांदशलक्षाः, धूमप्रभायांत्रीणि लक्षाः, तमः-प्रभायामेकं शतसहसंपञ्चोनं, तमस्तमःप्रभायांपञ्चेति, सर्वसंख्यया चतुरशीतिर्लक्षा नरकावासानामित्याख्यातं मया शेषैस्तीर्थकृभिः 'तेणं नरकावासा' इत्यादि, ते नरकावासाश्चतुरशीतिर्लक्षणप्रमाणाः .
सर्वेऽपि प्रत्येकमन्तः-मध्यभागे (वृत्ता) वृत्ताकारा बहिर्भागे चतुरन:-चतुरस्रकाराः, इदं च पीठोपरिवर्तिनं मध्यभागमधिकृत्य प्रोच्यते, सकलपीठाद्यपेक्षया त्वावलिकाप्रविष्टा वृत्तत्र्यनचतुरनसंस्थानाः, पुष्पावकीर्णास्तु नानासंस्थानाः प्रतिपत्तव्याः, 'अहे खुरप्पसंठाणसंठिया' इति अधो-भूमीतले क्षुरप्रस्येव-प्रहरणविशेषस्य यत्संस्थानम्-आकारविशेषस्तीक्ष्णतालक्षणस्तेनसस्थिताः- तथाहि-तेषु नरकावासेषु भूमितले मसृणत्वाभावतः शरिले पादेषु न्यस्यमानेषु शर्करामात्रसंस्पर्शेऽपि क्षुरप्रेणेव पादाः कृत्यन्ते, 'निच्चंधयारतमसा' इति तमसा नित्यान्धकाराः-उद्योताभावतोयत्तमः तदिह तम उच्यते तेन तमसा नित्यं सर्वकालमन्धकाराः, त्रापवर- कादिष्वपि तमोऽन्धकारोऽस्ति केवलं बहिः सूर्यप्रकाशे मन्दतमो भवति, नरकेषु तु तीर्थकरजन्म-दीक्षादिकालव्यतिरेकेणान्यदा सर्वकालमप्युद्योतलेशस्याप्यभावतो जात्यन्धस्येव मेघच्छन्न-कालार्धरात्र इवातीव बहलतरो वर्तते तत उक्तं--
तमसा नित्यान्धकाराः, तमश्च तत्र सदाऽवस्थितं, उद्योतकारिणामसंभवात्, तथा चाह'ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा' व्यपगतः-परिभ्रष्टो ग्रहचन्द्रसूर्यनत्ररूपाणा उपलक्षणमेतत् तारारूपाणां च ज्योतिष्काणा पन्था-मार्गो येभ्यस्ते व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्कपथाः, तथा मेयवसापूयरुधिरमांसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला' इतिस्वभावसंपन्नैर्मेदोव

Page #91

प्रज्ञापनाउयाङ्गसूत्र-१-२/-1-1१९५
सापूतिरुधिरमांसैर्यश्चिक्खिल्लः कर्दमः तेन लिप्तं-उपदिग्धमनुलेपनेन-सकृदिलप्तस्य पुनः पुनरुपलेपनेन तलं--भूमिका येषां ते भेदोवसापूतिरुधिरमांसचिक्खिल्ललिप्तानुलेपनतलाः, अत एवाशुचयः-अपवित्रा बीभत्साः दर्सनेऽप्यतिजुगुप्सोत्पत्तेः, क्वचिद् 'वीसा' इति पाटः, तत्र विना-आमगन्धिकाः परमदुरभिगन्धा मृतगवादिकडेवरेभ्योऽप्यतीवानिष्टदुरभिगन्धाः।
___'काउयअगणिवन्नाभा' इति, लोहे धम्यमाने याध्क् कपोतो वहुकृष्णारूपोऽग्नेर्वर्णः, किमुक्तं भवति?-याशी वहुकृष्णवर्णभूताअग्निज्वाला विनिर्गच्छतीति तादृश्याभा-आकारो येषां ते कपोताग्निवर्णाभाः, धम्यमानलोहाग्निज्वालाकल्पाइति भावः,नारकोत्पत्तिस्थानव्यतिरेकेणान्यत्र सर्वत्राप्युष्णरुपत्वात्, एतच्च षष्ठसप्तमपृथ्वीवर्जमवसेयं, तथा च वक्ष्यति-'नवरं छट्ठसत्तमीसुणं काउअगणिवत्राभा न भवन्ति' तथा कर्कशः-अतिदुःसहोऽसिपत्रस्येव स्पर्शो येषु ते कर्कशस्पर्शाः, अत एव 'दुरहियासा' इति, दुःखेनाध्यास्यन्ते-सह्यन्ते दुरध्यासा अशुभा दर्शनतो नरकाः, तथा गन्धरसस्पर्श-शब्दैरशुभा अतीवासातरूपा नरकेषु वेदना,
“एत्थणं इत्यादि, यावत्तत्यणंबहवेनिरया परिवसन्ति' 'काला' इत्यादि, कालाः कृष्णाः, तत्र कोऽपि निष्प्रभतया मन्दकृष्णोऽपि भवति ततस्तदाशङ्काव्यवच्छेदार्थं विशेषणान्तरमाहकालावभासाः कालः-कृष्णोऽवभासः-प्रभाविनिर्गमोयेभ्यस्ते कालावभासाः, कृष्णप्रभापटलोपचिता इति भावः,अतएव गम्भीरलोकमहर्षाः-गम्भीरः अतीवोत्कटो लोमहर्षो-लोमोद्धर्षो भयवशायेभ्यस्ते गम्भीरलोमहर्षाः, किमुक्तं भवति? --
___ एवं नामकृष्णाः कृष्णावभासायदर्शनमात्रेऽपिशेषनारकजन्तूनां भयसंपादनेनमात्रातिगं लोमहर्षमुत्पादयन्तीति, अत एव भीमाः' भयानकाः, भीमत्वादेव उत्रासनकाः-उत्रास्यन्ते शेषनारकजन्तव एभिरित्युत्रासना; उत्रासना एवोत्रासनकाः, किंबहुना? -'वर्णेन' वर्णमधिकृत्य परमकृष्णाः, यत ऊर्चन किमपि कृष्णमस्ति भयानकं वा, बहूत्कर्षप्राप्तकृष्णवर्णाः प्रज्ञप्ता मया शैषैश्च तीर्थकरैः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् !
'तेणं निचं भीया' इत्यादि, तेनैरयिकाः 'ण' इति वाक्यालङ्कारे 'नित्यं' सर्वकालं क्षेत्रस्वभावजनितमहानिबिडान्धकारदर्शनतो भीताः 'नित्यं सर्वकालंत्रस्ताः परमाधार्मिकपरस्परोदीरितदुःखसंपातभयादग्रेऽपित्रास(स)मुपपन्नाः नित्यं सर्वकालं परमाधार्मिकैः परस्परंवात्रासिताःत्रासंग्राहिताः तथा 'नित्यं सर्वकालं यथायोगं परमदुःसहशीतोष्णवेदनानुभवतः परमाधार्मिकपरस्परोदीरितदुःखानुभवतश्चोद्विग्नाः-तद्गतवासपराङ्गमुखचित्ताःएवं 'नित्यं' सर्वकालं परममशुभं-एकान्तेनाशुभंसंबद्धम्-अनुबद्धंनतुजातुचिदपिमनागप्यपान्तराले व्यवच्छिन्नसंतानं 'नरकभयं नरकदुःखं 'प्रत्यनुभवन्तः' प्रत्येकं वेदयमाना 'विहरन्ति' अवतिष्ठन्ते।
मू. (१९६) कहि णं भंते ! रयणप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा प०?, कहिणं भंते ! रयणप्पभापुढवीनेरइआ परिवसंति?,
गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्समोगाहित्ता हेट्ठा गंजोयणसहस्सं वज्जित्ता मज्झे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं रयणप्पभापुढवीनेरइयाणं तीसं निरयावाससयसहस्सा भवन्तीति मक्खायं,
तेणं नरगा अंतो वट्टा बाहिं चउंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निचंधयारतमसा ववगयगह

Page #92

पदं -२, उद्देशक:-, द्वारं
चंदसूरनक्खत्तजोइसप्पहा मेदवसापूयपरडलरुहिरमांसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्भिगंधा काउअगणिवन्नाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेयणाओ.
८९
एत्थ णं रयणप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, तत्थणं बहवे रयणप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वत्रेणं प० समणाउसो !,
ते णं निचं भीता निच्चं तत्था निच्चं तसिया निघं उब्बिग्गा निच्चं परममसुहसंबद्धं नरगभयं पचणुभवमाणा विहरति । कहि णं भंते! सकरप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०
कहि णं भंते ! सक्करप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?, गोयमा ! सक्करप्पभापुढवीए बत्तीसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेडा चेगं जोयणसहस्सं वनिता मज्झे तीसुतरे जोयणसहयसहस्से एत्थ णं सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पणवीसं निरयावाससयसहस्सा हवन्तीति मक्खायं, ते णं नरगा अंतो वट्टा वाहिं चउरंसा अहे खुरम्पसंठाणसंठिया निच्चंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियप्पहा मेदवसापूयपडलरुहिरमांसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्भिगंधा काउअगणिवन्नाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेयणाओ,
एत्थ णं सक्करप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं समुग्धाएणं साणेणं लोगस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं वहवे सकरप्पभापुढवीनेइआ परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्त्रेणं प० समणाउसो ! ते णं निच्चं भीता निच्चं तत्था जाव नां परममसुहसंबद्धं नरगभयं पचनुभवमाणा विहरंति ।
कहि णं भंते वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पज्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा प० ?, कहि णं भंते! वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?, गोयमा! वालुयप्पभापुढवीए अट्ठावीसुत्तरजोयणसयसहस्साबाहल्लाए उवरिं एवं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता मज्झे छब्वीसुत्तरजोयणसयसहस्से एत्थ णं वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पन्नरसनरयावाससयसहस्सा भवतीति मक्खायं, ते णं न रगा अंतो वट्टा बाहि चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निबंधयारतमसा चवग- यगहचंदसूरनक्खत्तजोइसप्पहा मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्भिगंधा काउअगणिवन्नाभा कक्खडफासा जाव असुभा नरगेसु वेयनओ
एत्थ वालुयप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तपञ्जत्ताणं ठाणाप०, उववाएणंलोयस्स असंखेजइभागे, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स अंसखेजइभागे, तत्थ णं बहवे वालुयप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वत्रेणं प० समणाउसो !, ते णं निचं भीता निचं तत्था निच्चं तसिआ निच्चं उब्विग्गा निच्चं परममसुहं संबद्धं णरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरंति ।
कहि णं भंते! पंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्रत्ताणं ठाणा प० ?, कहि णं भंते! पंकष्पभापुढवीनेरइया परिवसंति ?, गो० पंकप्पभापुढवीए वीसुत्तरजोयणसयसहस्साबाहलल्लाए

Page #93

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-1१९६ उवरिं एग जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वञ्जित्ता मन्झे अट्ठारसुत्तरे जोयणसयसहस्सेएत्थणं पंकप्पभापुढवीनेरइयाणंदस निरयावाससयसहस्साभवन्तीतिमक्खायते णनरगाअंतो वट्टाबाहिं चउरंसाअहे खुरप्पसंठाण-संठिया निच्चंधयारतमसाजावमेदवसापूयपडलरुहिरमंस- विक्खिल्ललिताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुन्भिगंधा काउअगणिवन्नाभा ककखडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेयणाओ
एत्थणपंकप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापज्जत्ताणंठाणा पं०, उववाएणलोयस्स असंखेनइभागे, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे पंकप्पभापुढवीनेरइआ परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परभकिण्हा वन्नेणंप० समणाउसो! तेणं निचं भीयानिच्चंतत्था निचंतसिया निञ्चं परममसुहसंबद्धं नरगभयं पचणुभवमाणा विहरति । कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०?, कहि णं भंते ! धूमप्पभापुढवीनेरइआ परिवसंति?, गोयमा ! धूमप्पभापुढवीए अट्टारसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाएउवरिएगंजोयणसहस्संओगाहित्ता हेडा चेगंजोयणसहस्सं वज्जित्ता मन्झे सोलसुत्तरजोयणसयसहस्से एत्थ णं धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं तिन्नि निरयावाससयसहस्सा भवन्तीति मक्खायं,
तेणंनरगाअंतो वट्टा बाहिं चउरंसाअहेखुरप्पसंठाणसंठिया निबंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहामेदवसायपूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्भिगंधा काउअगणिवन्नाभाकक्खडफासा दुरहियासाअसुभा नरगाअसुभानरगेसुवेयणाओ एत्थणं धूमप्पभापुढवीनेरइयाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजइभागे सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे,
तत्थ णं बहवे धूमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्नेणं प० समणाउसो!, ते णं नरगा निच्चं भीता निचं तत्था निचं तसिया निच्चं उब्बिग्गा निचं परममसुहसंबद्धं नरगभयं पञ्चणुभवमाणा विहरति ।
कहिणंभंते! तमापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा प०?, कहिणंभंते! तमापुढवीनेरइया परिवसंति?, गोयमा! तमाए पुढवीए सोलसुत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहित्ता हिडा वेगं जोयणसहस्सं वञ्जित्ता मज्झे चउदसुत्तरजोयणसयसहस्से एत्थणं तमप्पभापुढवीनेरइयाणंएगे पंचूणे नरगावाससयसहस्से हवन्तीति मक्खायं, तेणं नरगा अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया निबंधयारतमसा ववगयगहचंदसूरनखतजोइसियपहा मेदवसापूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्मिगंधा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेयणाओ, एत्थणं तमापुढवीनेरइयाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्सअसंखेजइभागे समुग्धाएणंलोयस्सअसंखेजइभागे सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे,
तत्थ णं बहवे तमप्पभापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्नेणं प० समणाउसो!,ते णं निचं भीता निचं परमसुहसंबद्धं नरगभयं पचणुभवमाणा विहरति ।

Page #94

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
कहि णं भंते! तमतमा- पुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा प० ?, कहि णं भंते ! तमतमापुढवीनेरइया परिवसंति ?, गोयमा! तमतमाए पुढवीए अट्ठोत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उar अद्धतेवनं जोयणसहस्साइं ओगहित्ता हेट्ठावि अद्धतेवन्नं जोगाणसहस्साइं वजित्ता मज्झे तीसु जोयणसहस्ससु एत्थ णं तमतमापुढवीनेरइयाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं पंचदिसि पंच अनुत्तरा महइमहालया महानिरया प०, तं०-काले महाकाले रोरुए महारोरुए अपइट्टाणे,
ते णं नरगा अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिआ निबंधयारतमसा ववगथगहचंदसूरनक्खत्तजोइसियपहा मेदवसायपूयपडलरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुइवीसा परमदुब्भिगंधा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा नरगा असुभा नरगेसु वेयणाओ, एत्थ णं तमतमापुढवीनेरइयाणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभगे समुग्धाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे तत्थ णं बहवे तमतमापुढवीनेरइया परिवसंति, काला कालोभासा गंभीरलोमहरिसा भीमा उत्तासणगा परमकिण्हा वन्त्रेणं प० समणाउसो !,
ते णं निचं भीता निचं तत्था निच्चं तसिया निच्चं उच्चिग्गा निच्चं परममसुहसंबद्धं नरगभयं पचणुभवमाणा विहरंति ||
वृ. तदेवं सामान्यतो नैरयिकसूत्रं व्याख्यातं, एवं रत्नप्रभादिविषयाण्यपि सूत्राणि यथायोगं परिभावनीयानि, प्राय उक्तव्याख्यानुसारेण सुगमत्वात्, केवलं षष्ठपृथिव्यां सप्तमपृथिव्यां च नरकावासाः कपोताग्निवर्णाभा न वक्तव्याः, नारकोत्पत्तिस अथानव्यतिरेकेणान्यत्र सर्वत्रापि तेषां शीतपरिणामत्वात्, तथा चाह-- "नवरं छट्टसत्तमीसु णं काउअगणिवन्नाभा न भवन्ति" । सम्प्रति यथोक्तपृथिवीबाहल्यपरिमाणप्रतिपादिकां संग्रहणीगाथामाहपू. (१९७) आसीयं बत्तीसं अट्ठावीसं च हुति वीसं च । अट्ठारससोलसगं अद्वत्तरमेव हिट्टिमिया ॥
वृ.
'आसीयं बत्तीसं' इत्यादि, आशीतं - अशीतिसहस्राधिकंशतसहस्रं रत्नप्रभाया बाहल्य द्वात्रिंशं-द्वात्रिंशत्सहस्राधिकं शर्कराप्रभायाः 'अष्टांविंशं' अष्टावंशतिसहस्राधिकं वालुकाप्रभायाः विंशतिसहस्राधिकं पङ्कप्रभायाः अष्टादशसहस्राधिकं धूमप्रभायाः षोडशसहस्राधिकं तमः प्रभायाः अष्टोत्तरम् - अष्टसहस्राधिकं लक्षं 'हेट्टिमिया' सर्वाधस्तन्यास्तमस्तमः प्रभाया इति ।
मू. (१९८)
९१
अडुत्तरं च तीसं छव्वीसं चेव सयसहस्सं तु । अट्ठछारस सोलसगं चउद्दसमहियं तु छट्टीए । अद्धतिवन्नसहस्सा उवरिमहे वज्जिऊण तो भणियं । मज्झे तिसहस्सेसुं होन्ति उ नरगा तमतमाए ।
यू. (१९९)
वृ. संप्रति उपर्यधश्चैकैकं योजनसहनं मुक्त्वा यावत्प्रमाणं नरकावासयोग्यं पृथिवीबाहल्यं तावत्संग्रहीतुकाम आह- 'अत्तरं च' इत्यादिगाथाद्वयं, रत्नप्रभाया हि अशीतिसहस्राधिकं लक्षं बाहल्यपरिमाणं तस्योपरितनमेकं योजनसहस्रमेकं चाधो योजनसहस्रं वर्जयित्वा शेषं नरकावासाधारभूतं, अतो रत्नप्रभाया नरकावासयोग्यं बाहल्यपरिमाणमष्टसप्ततिसहस्नाधिकं लक्षं भवति, एवं सर्वत्राप्युपयुज्य भावनीयं ।
मू. (२००)

तीसा य पन्नवीसा पन्नरस दसेव सयसहस्साइं । तिन्निय पंचूणेगं पंचेव अणुत्तरा नरगा ।।

Page #95

प्रज्ञापनाउपागसूत्र-१-२/-/-/२००
वृ. साम्प्रतं नरकावाससंख्याप्रतिपादनाय संग्रहणीगाथाभाह-'तीसा य' इत्यादि, गतार्था
म. (२०१) कहि णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०?, गोयमा ! उडलोए तदेकदेसभाए अहोलोए तदेकदेसभाए तिरियलोए अगडेसु तलायेसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु दीहियासु गुंजालियासु सरे सु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेसुनिजरेसुचिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसुसब्बेसुचेव जलासएसु जलठाणेसु एत्थ णं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, समुग्घाएणं सव्वलोयस्स असंखे० सहाणेणं सब्बलोयस्स असंखे० ।
वृ. तिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रं प्राग्वत, नवरमूवलोके तदेकदेशे-तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मत्स्यादयो मन्दराद्रिवाप्यादिषु, अधोलोके तदेकदेशे-अधोलौकिकग्रामादिष्वित्यर्थः ।
मू. (२०२) कहि णं भंते ! मणुस्साणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०?, गोयमा ! अंतो मणुस्सखेतेपणयालीसाएजोयणसयसहस्सेसुअवाइजेसुदीक्समुद्देसु पन्नरससुकम्मभूमीसुतीसाए अकम्मभूमीसु छप्पनाए अंतरदीवेसु एत्थ णं मणुस्साणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, समुग्धाएणं सव्वलोए, सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे।
वृ. मनुष्यसूत्रमपि सुगम, नवरं 'समुग्घाएणं सव्वलोए' इति केवलिसमुद्घातमधिकृत्य सम्प्रति भवनपतिस्थानप्रतिपादनार्थमाह-.
मू (२०३) कहि णं भंते ! भवणवासीणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा प०?, कहिणं भंतो! भवणवासी देवा परिवसंति?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरि एगंजोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्ठा वेगंजोयणसहस्सं वञ्जित्ता मझे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणकोडीओ यावत्तरि भवणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खायं, ते णं भवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरंसा अहे पुक्खरकत्रियासंठाणसंठिया उक्किनंतरविउलगंभीरखातफलिहा पागारद्यालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागाजंतसयग्धिमुसंदिरियारिया अउज्झा सदाजया सदागुत्ता अडयालकोटगरइया अडयालकयवणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरखिया लाउल्लोइयमहिया गोसीससरसरत्तचंदनददरदिन्नपंचंगुलितला उवचियचंदनकलसा चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा आसत्तोसत्तविउलवट्ठवग्धारियमल्लदामकलावा पंचवत्रसरससुरभिमुक्कपुफ्पुंजोवयारकलिया
-कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमधमधंतगंधुद्धयाभिरामासुगंधवरगंधियागंधवष्टिभूया अच्छरगणसंघसंविगित्रा दिव्वतुडियसद्दसंपणातिया सव्वरयणामया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पहा ससिरिया समिरिया सउज्जोया पासादीया दरिसणिजाअभिरुवा पडिलवा, एत्यणंभवणवासिदेवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणापं०, उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभगे, समुग्घाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, सहाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे भवणवासी देवा परिवसंति, तं०--
वृ.'कहिणंभंते! भवणवासीणं देवाणं' इत्यादि, 'असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए' इति अशीत्युत्तरं-अशीतिसहनाधिकयोजनशतसहनंबाहल्यं यस्याःसा तथा तस्याः “सत्तभवणकोडीओबावत्तरिभवणावाससयसहस्सा भवन्तीतिमक्खाय' इति असुरकुमाराणां हिचतुःषष्टिशत

Page #96

पदं - २, उद्देशक : -, द्वारं
सहस्राणि भवनानां ततः सर्वसंख्याया यथोक्तं भवनसंख्यानं भवति,
'ते णं भवणा' इत्यादि, तानि 'णं' इति वाक्यालङ्कारे, पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् भवनानि बहिर्वृतानि - वृत्ताकाराणि अन्तः समचतुरस्राणि अधस्तनभागे पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि कर्णिका नाम उन्नतसमचित्रबिन्दुकिनी 'उक्किन्नंतर विउलगंभीरखातफलिहा' इति उत्कीर्णमिवोत्कीर्णमतीव व्यक्तमित्यर्थः, उत्कीर्णमन्तरं यासां खातपरिखाणां ता उत्कीर्णान्तराः, किमुक्तं भवति ?--
९३
खातानां च परिखाणां च स्पष्टवैविक्त्योन्मीलनार्थमपान्तराले महती पाली समस्तीति, खातानि च परिखाश्च खातपरिखाः उत्कीर्णान्तरा विपुला विस्तीर्णा गम्भीरा-अलब्धमध्यभागा खातपरिखा येषा भवनाना परितस्तानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि, खातपरिखानां चायं प्रतिविशेषः - परिखा उपरि विशाला अधः संकुचिता, खातं तु उभयत्रापि सममिति, 'पागारट्टालयकवाडतोरणपडिदुवारादेसभागा' इति, प्रतिभवनं प्राकारेषु- सालेषु अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाराणि - अट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वाररूपा देशभागा - देशविशेषा येषु तानि प्राकाराट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, तत्राट्टालकाः - प्राकारस्येपरिभृत्याश्रयविशेषाः कपाटानि - प्रतोलीद्वारसत्कानि, एतेन प्रतोल्यः सर्वत्र सूचिताः, अन्यथा कपाटानामसंभवात्, तोरणानि प्रतोलीद्वारेषु प्रतिद्वाराणि - स्थूलद्वारापान्तरालवर्तीनि लघुद्वाराणि,
तथा 'जंतसयग्धिमुसलमुसंढिपरिवारिया' इति यन्त्राणि - नानाप्रकाराणि शतघ्नयोमहायष्टयो महाशिला वा याः' पातिताः सत्यः पुरुषाणां शतानि घ्नन्ति मुशलानि - प्रतीतानि मुसण्ढयः - प्रहरणविशेषाः तैः परिवारितानि - समन्ततो वेष्टितानि, अत एवायोध्यानिपरैर्योद्धुमशक्यानिअयोध्यत्वादेव च 'सदाजयानि' सदा-सर्वकालं जयो येषु तानि सदाजयानि, सर्वकालं जयवन्तीत्यर्थः, तथा सदा सर्वकालं गुप्तानि प्रहरणैः पुरुषैश्च योद्ध भिः सर्वतः - समन्ततो निरन्तरं परिवारिततया परेषामसहमानानां मनागपि प्रवेशासंभवात्, 'अडयालकोट्ठगरइया' इति अष्टचत्वारिंशद्भेदभिन्नविच्छित्तिकलिताः कोष्ठका - अपवरका रचिताः स्वयमेव रचनां प्राप्ता येषु तानि अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि, सुखादिदर्शनात् पाक्षिको निष्ठान्तस्य परनिपातः,
तथा अष्टचत्वारिंशंभेदभिन्नविच्छित्तयः कृता वनमाला येषुतानि अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि, अन्ये त्वमिदधति - अडयाल शब्दो देशीवचनत्वात् प्रशंसावाची, ततोऽयमर्थ:प्रशस्तकोष्ठकरचितानि प्रशस्तकृतवनमालानीति तथा क्षेमाणि - परकृतोपद्रवरहितानि, शिवानि - सदामङ्गलोपेतानि, तथा किङ्कराः किङ्करभूता येऽमरास्तैर्दण्डैः कृत्वोपरक्षितानि सर्वतः समन्ततो रक्षितानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि, 'लाउल्लोइयमहिया' इति लाइयं नाम-यद् भूमेर्गोमयादिनोपलेपनं उल्लोइयं कुड्यानां मालस्य च सेटिकादिभिः संमृष्टीकरणं, लाउल्लोइयाभ्यां महितानि - पूजितानि लाउल्लोइयमहितानि, तथा गोशीर्षेण-गोशीर्षनामकचन्दनेन सरसरक्तचन्दनेन च दर्दरेण - बहलेन चपेटाप्रकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला - हस्तका येषु तानि गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि, तथा उपचिता- निवेशिताः चन्दनकलशा - माङ्गल्यकलशा येषु तानि उपचितचन्दनकलशानि, 'चन्दनघडसुकयतोरणपडिदुबारदेसभागा' इति चन्दनघटैःचन्दनकलशैः सुकृतानि सुष्ठुकृतानि शोभितानीति तात्पर्यार्थः यानि तोरणानि तानि चन्दनघटसुकृततोरणानि प्रतिद्वारदेशभागे येषु तानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदशभागानि तथा

--

Page #97

९४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-२०३ 'आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमलावा' इति आ-अवाङ्अधोभूमी सक्त आसक्तो भूमौ लग्न इत्यर्थः ऊर्ध्वं सक्त उत्सक्तः उल्लोचकले उपरि संबद्ध इत्यर्थः विपुला-विस्तीर्णः वृत्तो-वर्तुलः 'वग्धारिय' इतिप्रलम्बितोमाल्यदामकलापः-पुष्पमालासमूहोयेषुतान्यासक्तोसक्तविपुलवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापानि, तथा पञ्चवर्णेन सुरभिणा मुक्तेन-क्षिप्तेन पुष्पपुञ्चलक्षणेन उपचारेण-पूजया कलितानिपञ्चवर्णसुरभिमुक्तपुष्पपुओपचारकलितानि, ___'कालागुरुपवरकुन्दुरुक्कतुरुक्कधूवमधमधंतगन्धुद्भूयाभिरामे' इति कालागुरुः प्रसिद्धः प्रवरः-प्रदानः कुन्दुरुक्कः-चीडातुरुष्कं-सिल्हकंकालागुरुश्चप्रवरकुन्दुरुक्कतुरुष्केच कालागुरुप्रवरकुन्दुरुक्कतुरुष्काणितेषांधूपस्य यो मघमघायमानो गन्ध उद्भूत-इतस्ततो विप्रसृतस्तेनाभिरामाणि-रमणीयानि कालागुरुप्रवरकुनदुरुक्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्भूताभिरामाणि, तथा शोभनो गन्धोयेषांते सुगन्धाः तेचतेवरगन्धाश्च-वासाः सुगन्धवरगन्धास्तेषां गन्धः स एष्वस्तीति सुगन्धवरगनधगन्धिकानि, “अतोऽनेकस्वरात्" इति इकप्रत्ययः, अत एव गन्धवर्तिभूतानिसौरभ्यातिशयाद् गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पानीति भावः, तथा अप्सरोगणानां संघः-समुदायः तेन सम्यक् रमणीयतायविकीर्णानि व्याप्तानि अप्सरोगणसङ्घविकीर्णानि, तथा दिव्यानांत्रुटितानाम्आतोद्यानां वेणुवीणामृदङ्गादीनां ये शब्दास्तैः संप्रणदितानि-सम्यक्-श्रोतृमनोहारितया प्रकर्षण सर्वकालं नदितानि-शब्दवन्ति, ___'सर्वरत्नमयानि’ सर्वात्मना-सामस्त्येन न त्वकदेशेन रत्नमयानि समस्तरलमयानि वा, अच्छानि-आकाशस्फटिकवदतिस्वच्छानि, श्लक्ष्णानि-लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नानि श्लक्ष्णदलनिष्पन्नपटवत्, 'लण्हानि' मसृणानि घुण्टितपटवत्, ‘घट्टा' इति घृष्टानीव घृष्टानि खरशाणया पाषाणप्रतिमावत्, ‘मट्ठा' इति, मृष्टानि, सुकुमारशाणया पाषाणप्रतिमेव,
__ अतएव नीरजांसिस्वाभाविकरजोरहितत्वान्निर्मलानि आगन्तुकमलाभावानिष्पकानिकलङ्गविकलानि कर्दमरहितानि वा 'निक्कंकडच्छाया' इति निष्कङ्कटा निष्कवचा निरावरणा निरुपघातेतिभावार्थः छाया-दीप्तिर्येषांतानि निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि-स्वरूपतः प्रभावन्ति, समरीचीनिबहिर्विनिर्गतकिरणजलानि, सोद्योतानि-बहिव्यवस्थितवस्तुस्तोमप्रकाशनकराणि, 'प्रसादीयानि' प्रसादाय–मनःप्रसत्तये हितानि प्रसादीयानि-मनःप्रसत्तिकारीणीति भावः, तथा दर्शनीयानि-दर्शनयोग्यानि यानि पश्यतः चक्षुषी न श्रमं गच्छत इति ततापत्यार्थः 'अभिरूपा' इति अभि-सर्वेषां द्रष्टृणां मनःप्रसादानुकूलतया अभिमुखं रूपं येषां तानि अभिरूपाणि अत्यन्तकमनीयानीत्यर्थः,अत एव 'पडिरूवा' इति प्रतिविशिष्टं रूपं येषां तानि प्रतिरूपाणि, अथवा प्रतिक्षणं नवं नवं रूपं येषां तानि प्रतिरापाणि । मू. (२०४) असुरा नाग सुवन्ना विज्जू अग्गी य दीव उदही य।
सिपवणथणियनामा दसहा एए भवणवासी॥ मू. (२०५) चूडामणिमउडरयणभूसणणागफडगरुलवइरपुत्रकलसंकउप्फेसा सीहमवरगयंक- अस्सवरवद्धमाणनिजुत्तचित्तचिंधगता सुरुवा महष्टिया महज्जुइआ महब्बला महायसा महानुभावा महासोक्खा हारविराइअवच्छा कडगतुडियधभियभुआ अंगदकुंडलमट्टगंडतलकनपीढधारी विचित्तहत्थाभरणा विचित्तमालामउलिमउडा कल्लाणगपवरत्थपरिहिया

Page #98

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
९५
कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवण-धरा भासुरबोंदिपलंबवणमालधरा दिव्वेणं वत्रेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इड्डीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए छायाए दिव्वाए अधीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जीवेमाणा पभासेमाणा ।
ते णं तत्थ साणं साणं भवणावाससयसहस्ताणं साणं साणं सामानियसाहस्सीणं साणं साणं तायत्तीसाणं साणं साणं लोगपालाणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं अनिआणं साणं साणं अनिआहिवईणं साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं
- अत्रेसिं च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टितं महत्तरगतं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणा पालेमाणा महताहतनट्टगीयवाइयतंतितलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं बोगबोगाई भुंजमाणा विहरंति ।
वृ. 'एते भवणवासी' इत्यादि, एते अनन्तरोक्ता असुरकुमारादयो भवनवासिनो यथाक्रमं चूडामणिमुटुकटरत्नभूषणनियुक्तानागस्फाटादिचित्रचिह्नधराश्च तथाहि असुरकुमारभवनवासिनश्च चूडामणिमुकुटरत्नाः, चूडामणिर्नाम मुकुटे रत्नं चिह्नभूतं येषां ते तथा, नागकुमारा भूषणनियुक्तनागस्फटारूपचिह्नधराः, सुवर्णकुमारा भूषणनियुक्त गरुडरूपचिह्नधराः, विद्युत्कुमारा भूषणनियुक्तवज्ररूपचिह्नधराः, वज्रं नाम शक्रस्यायुधं, अग्निकुमारा मुकुटनिक्तपूर्णकलशरूपचिह्नधराः, द्वीपकुमारा भूषणनियुक्तसिंहरूप (चिह्न) धराः, उदधिकुमारा भूषणनियुक्तहयवररूपचिह्नधराः दिक्कुमारा भूषणनियुक्तगजरूपचिह्नधराः, वायुकुमारा भूषणनियुक्तमकररूपचिह्नधराः, स्तनितकुमारा भूषणनियुक्तवरवर्द्धमानरूपचिह्नधराः, वर्द्धमानकं - शरावसंपुटं ।
अक्षरगमनिका त्वेवम्-भूषणेषु नागस्फटागरुडवज्राणि येषां ते भूषणनागस्फटागरुडवज्राः, पूर्णकलशेनाङ्कित उप्फे सो-मुकुटो येषां ते पूर्णकलशाङ्कितोप्फेसाः, तथा सिंहहयवरगजा अका अर्थाद् भूषणेषु येषां ते सिंहहयवरगजाङ्काः, तथा मकरवर्द्धमानके नियुक्ते - भूषणेषु नियोजिते चित्रे - आश्चर्यभूते चि गते स्थिते येषां ते मकरवर्द्धमानकनियुक्तचित्रचिह्नगतास्ततः पूर्वपदैर्द्वन्द्वसमासः ।
पुनः सर्वे कथंभूताः ? इत्याह- 'सुरूपाः' शोभनं रूपं येषां ते तथा, अत्यन्तकमनीयरूपा इत्यर्थः, तथा 'महिड्डिया' इति महती ऋद्धिः - भवनपरिवारादिका येषां ते महर्द्धिकाः, तथा महती द्युतिः- शरीरगता आभरणगता च येषामिति महाद्युतयः, तथा महद् वलं- शारीरः प्राणो येषां ते महाबलाः, तथा महद्यशः - ख्यातिर्येषांते महायशसः तथा महाननुभागः - सामथ्ये शापानुग्रहविषयं येषां ते महानुभागाः, तथा 'महेसक्खा' इति महान् ईश- ईश्वर इत्याख्या - प्रसिद्धिर्येषां ते महेशाख्याः, अथवा ईशनमीशो भावे धञ्प्रत्ययः ऐश्वर्यमित्यर्थः 'ईश ऐश्वर्ये' इति वचनात् तमीशम्ऐश्वर्यमात्मनां ख्यान्ति - अन्तर्भूतण्यर्थतया ख्यापयन्ति प्रथयन्ति इतिईशाख्याः महान्तश्च ते ईशाख्याश्च महेशाख्याः क्वचिद् 'महासोक्खा' इति पाठः तत्र महत् सौख्यं प्रभूतसद्धेद्योदयवशाद् येषां ते महासौख्याः, अन्ये पठन्ति - 'महासक्खा' इति, तत्रायं शब्दासंस्कारो - महाश्वाक्षाः,
इयं चात्र पूर्वसूरिप्रदर्शिता व्युत्पत्तिः - आशुगमनादश्वो - मनः अक्षाणि चेत्यश्वाक्षाणि महान्त्यश्वाक्षाणि येषां ते महाश्वाक्षाः, 'हारविराइयवच्छा' इति हारैर्विराजितं वक्षो येषां ते हारविराजितवक्षसः, ‘कडगतुडियथंभियभुया' इति कटकानि - कलाचिकाऽऽभरणानि त्रुटितानि - बाहुर

Page #99

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-/-२०५ श्रकास्तैः स्तम्णभितौ इव स्तम्भितौ भुजी येषां ते कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः, तथा अङ्गदानिबाहुशीर्षाऽऽभरणविशेषरूपाणि कुण्डले कर्णाभरणविशेषरूपे तथा मृष्टी-मष्टीकृतौ गण्डौकपोलौ यस्तानि मृष्टागण्डानि, कर्णपीठानि-कर्णाभरणविशेषरूपाणि धारयन्तीत्येवंशीला अङ्गदकुण्डलमृष्टण्डकर्णपीठधारिणः, तथा विचित्राणि-नानारूपाणि हस्ताभरणानि येषां ते विचित्रहस्ताभरणाः, तथा विचित्तमालामउलिमउडा' विचित्रामाला-कुसुमनगमौलौ मस्तके मुकुटं च येषां ते विचित्रमालामौलिमुकुटाः,तथा कल्याणकं-कल्याणकारि प्रवरं वस्त्रं परिहितं यैस्ते कल्याकप्रवरवस्त्रपरिहिताः, सुखादिदर्शनाद् निष्ठन्तस्यात्र पाक्षिकः परनिपातः,
__ तथा कल्याणकं कल्याणकारि यत् प्रवरं माल्यं-पुष्पदाम यच्चानुलेपनं तद् धरन्तीति कल्याणकप्रकारमाल्यानुलेपनधराः, तथा भास्वरा-देदीप्यमाना बोन्दिः स्त्रीशरीरं येषां तेभास्वरबोन्दयः, तथा प्रलम्ब इति-प्रलम्बा या वनमाला ता धरन्तीति प्रलम्बवनमालाधराः 'दिव्वेणं संघयणेणं ति शक्तिविशेषमपेक्ष्यं संहननेनेव संहननेन न तु साक्षात् संहननेन, देवानां संहननासंभवात्, संहननं हि अस्थिरचनात्मकं, न च देवानां अस्थीनि सन्ति, तथा चोक्तं जीवाभिगमे
"देवा असंघयणी, जम्हा तेर्सिनेवट्ठी नेवसिरा" इत्यादि, दिव्वाएइडीए दिव्यया-प्रधानयाऋध्या--परिवारादिकया दिव्ययाद्युत्या-इष्टार्थसंप्रयोगलक्षणया 'धुअभिगमने इति वचनात्, दिव्ययप्रभया-भवनावासगतया, दिव्यय छायया-समुदाय शोभया, दिव्येनार्चिषा-शरीरस्थरत्लादितेजोज्वालया, दिव्येन तेजसा शरीरप्रभवेन, दिव्यया लेश्यया-देहवर्णसुन्दर तया दश दिश उद्योतयन्तः-प्रकाशयन्तः पभासेमाणा' शोभमानास्तेभवनवासिनो देवा ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे, तत्र स्वस्थाने 'साणं साणं' इति स्वेषां स्वेषामात्मीयात्मीयानामित्यर्थः,
___ 'आहेवचं पोरेवचं' इत्यादि अधिपतेः कर्म आधिपत्यं रक्षा इत्यर्थः, सा च रक्षा सामान्येनाप्यारक्षकेणेव क्रियतेततआह-पुरस्यपतिः पुरपतिः तस्य कर्म पौरपत्यं सर्वेषामात्मीयनामग्रेसरत्वमिति भावः,तच्चाग्रेसरत्वं नायकत्वमन्तरेणापिस्वनायकनियुक्ततथाविधगृहचिन्तकसामान्यपुरुषस्येव भवति ततो नायकत्वप्रतिपत्त्यर्थमाह-स्वामित्वं-स्वमस्यास्तीति स्वामी तद्भावः स्वामित्वं नायकत्वमित्यर्थः, तदपि च नायकत्वं कस्यचित् पोषकत्वमन्तरेणापि भवति यथा हरिणाधिपतेर्हरिणस्यतत आह-भर्त-वं पोषकत्वं, अतएवमहत्तरकत्वं, तदपि महत्तरकत्वं कस्यचिदात्राविकलस्यापि भवति यथा कस्यचिद् वणिजः स्वदासवर्ग प्रति तत आह
'आणाईसरसेणावचं आज्ञायाईश्वरआज्ञेश्वरः सेनायाः पतिः सेनापतिः आज्ञेश्वरश्वासी सेनापतिश्चआज्ञेश्वरसेनापतिस्तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यं स्वस्वसैन्यं प्रत्यद्भुतमाशाप्राधान्यमिति भावः, कारयन्तोऽन्यैर्नियुक्तकैः पुरुषैः पालयन्तः स्वयमेव महता रवेणेति योग;, 'अहयत्ति' आख्यानकप्रतिबद्धानि यदिवाअहतानि अव्याहतानि नित्यानुबन्धीनीति भावः ये नाट्यगीतेनाट्यं-नृत्यं गीतं-गानं यानि च वादितानि-तन्त्रीतलतालत्रुटितानि तत्र तन्त्री-वीणा तलौहस्ततलौ तालः-कंसिका त्रुटुतानि-वादित्राणि तथा यश्ट धनमृदङ्गः पटुना पुरुषेणप्रवादितः, तत्र घनमृदङ्दगो नाम घनसमानध्वनिर्यो मृदङ्गः,
तत एतेषां द्वन्द्वः, तेषां रवेण दिव्यान्-दिवि भवान् प्रधानिति भाव;, भोगार्हाः भोगाःशब्दादयो भोगभोगास्तान भुञ्जमाना 'विहरन्ति' आसते ।।

Page #100

९७
पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
मू. (२०५ वर्तते)) कहिणंभंते ! असुरकुमाराणं देवाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा प०?, कहि णं भंते ! असुरकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिएगंजोयणसहस्सं ओगाहित्ता हेट्टाचेगंजोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं असुरकुमाराणं देवाणं चउसहि भवणावाससयसहस्सा भवंतीति मखायं । ते णं भवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरंसा अहे पुक्खरकनियासंठाणसंठिया उक्किन्नंतरविउलगंभीरखायफलिहा पागारद्यालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा जंतयसयग्धिमुसलमुसंढिपरियारिया अउज्झा सदाजया सदागुत्ता अडयालकोटगरइया अडयालकयवणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरखिया लाउल्लोइयमहिया गोसीससरसरतचंदणददरदिनपंचंगुलितला उवचितचंदनकलसा चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा आसत्तोसत्तविउलवझवग्धारिय-मल्लदामकलावा पंचवानसरसुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया___कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कडझंतधूवमधमधंतगंधुद्धयाभिरामा सुगंधवरगंधिया गंधवट्टिभूया अच्छरगणसंघसंविगिना दिव्वतुडियसहसंपणादिया सव्वरयणामया अच्छा साहा लण्हा घट्ठा मट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निकंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरीया समिरीया सउजोया पासादीया दरिसणिजा अभिरुवा पडिलवा एत्य णंअसुरकुमाराणंदेवाणं पजत्तापजताणंठाणा पन्नत्ता,
उववाएणं लोयस्सअसंखेजइभागे, समुग्धायेणंलोयस्स असंखेजइभागे, सट्टाणेणं लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थणबहवेअसुरकुमारा देवा परिवसंति, काला लोहियक्खबिंबोट्ठा धवलपुष्पदंता असियकेसा वामे एगकुंडलधरा अद्दचंदनानुलितगत्ताईसीसिलिंधपुप्फपगासाइं असंकिलिट्ठाई सुहुमाइंवत्थाइंपवरपरिहिया वयं च पढमंसमकता बिइयं च वयं असंपत्ता भद्दे जोवणे वट्टमाणा तलभंगयतुडियपवरभूसणनिम्मलमणिरयणमंडितभुयादसमुद्दामंडियग्गहतअथा चूडामणिविचित्तचिंधगया सुरुवा महिटियामहजुइया जाव महासोक्खा हारविराइयवच्छा कडयतुड़ियथंभियभुया अंगयकुंडलमट्टगंडयलकनपीढधारी विचित्तहत्याभरणाविचित्तमालामउली कल्लाणगपबरवतअथपरिहिया कल्लाणगमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा ।--
-दिव्वेणं वनेणं दिव्वेणं गंधेणंदिवेणं फासेणंदिवेणंसंघयणेणंदिवेणं संठाणेणं दिव्वाए इटीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अनीए दिवेणं तेएणं दिव्चाए लेसाए दस दिसाओ उजोवेमाणा पभासेमाणा ते णं तत्थ साणं साणं भवणावाससयसहस्साणं साणं साणं सामानियसाहस्सीणं साणं साणं तायत्तीसाणं साणं साणं लोगपालाणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं अनियाणं साणं साणं अनियाहिवईणं साणं साणं आयरकक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य आहेवचं पोरेवचं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगतंआणाईसरसैणावचंरकारेमाणा पालेमाणा महताहतनट्टगीतवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्याई भोगभोगाइं भुंजमाणा विहरंति॥
चमरबलिणोइत्य दुवेअसुरकुमारिंदाअसुरकुमारारायणोपरिवसति, काला महानीलसरिसा णीलगुलिअगवलयअसिकुसुमप्पगासा वियसियसयवत्तणिम्मलईसिसितरत्ततंबणयणा गरुलाययउजुतुंगनासा उवचियसियप्पवालबिंबफलसंनिहाहरोहा पंडुरससिसगलविमलनिम्मल[10]7]

Page #101

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-1-२०५ दहिघणसंखगोक्खीरकुंददगरयमुणालियाधवलदंतसेटीहुयवहनिद्धतघोयतत्ततवनिञ्जरततलतालुजीहाअंजणघणकसिणगरुयगरमणिजणिद्धकेसा वामेयकुंडलधराअदचंदनानुलित्तगत्ता ईसिसिलिंधपुप्फपगासाइं असंकिलिट्ठाइंसुहुमाई वत्थाई पवरपरिहिया वयं च पढमं समइक्ता बइयंतु असंपत्ता भद्दे जोव्वणे वट्टमाणा तलभंगयतुडियपवरभूसणणिम्मलमणिरयणमंडियभुया दसमुद्दामंडियग्गहत्था चूडामणिचित्तचिंधगया
__ -सुरुवामहहिया महजुईआमहायसा महाबला महानुभागामहासोक्खा हारविराइयवच्छा कड़यतुडियथंभियभुया अंगदकुंडलमट्टगंडतलकनपीढधारी विचित्तहत्थाभरणा विचिकत्तमालामउली कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा दिव्येणं वन्त्रेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्येणं संठाणेणं दिव्वाएडीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्याए अचीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा ते णं तत्य साणं साणं भवणावाससयसहस्साणं साणं साणं सामानियसाहस्सीणं साणं साणं तायत्तीसाणं साणं साणं लोगपालाणं साणं साणं अग्गमहिसणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं अनियाणं साणंसाणं अनियाहिवईणं साणं साणं आयरखदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं भवणवासीणं देवाण य देवीण य आहेवचं पोरेवच्चं सामितं भट्टित्तं महत्तरगत्तंआणाईसरसेणावच्चं कारेमाणा पालेमाणा महयाहनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियधणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्बाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति।
पृ. असुरकुमारसूत्रे कालाः-कृष्णवर्णाः 'लोहियक्खाबिम्बोट्ठा' लोहिताक्षरत्लवद् बिम्बीफलवच्च ओष्ठौ येषां ते लोहिताक्षबिम्बोष्ठाः, आरक्तोष्ठा इति भावः, धवलपुष्वत्समाथ्यात् कुन्दकलिका इव दन्ता येषां ते धवलपुष्पदन्ताः, असिताः-कृष्णाः केशा येषां ते असितकेशाः, दन्ताः केशाश्चामीषां वैक्रिया द्रष्टव्या;, नस्वाभाविकाः, वैक्रियशरीरत्वात् 'वामेय (एग) कुंडलधरा; एककवर्णावसक्तकुण्डलधारिणः, तथा आर्द्रण-सरसेन चन्दनेनानुलिप्तं गात्रं यैस्ते आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्राः, तथा ईषद्-मनाशिलिन्ध्रपुष्प्रकाशानि-शिलिन्ध्रपुष्पसध्यवर्णानिईषद्रक्तानीत्यर्थः असंक्लिष्टानि अत्यन्तसुखजनकतयामनागपि संक्लेशानुत्पादकानि सूक्ष्माणि-मृदुलधुस्पशनि अच्छानि चेति भावः वस्त्राणि प्रवराणि अत्र सूत्रे विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् ‘परिहिता; परिहितवन्तः, तथा वयः प्रथम-कुमारत्वलक्षणमतिक्रान्तास्तत्परयन्तवर्तिन इति भावः द्वितीय घ-मध्यमलक्षणं वयोऽसंप्राप्ताः, एतदेव व्यक्तीकरोति-भद्रे-अतिप्रशस्ये यौवने वर्तमानाः 'तलभंगयतुडियवरभूसण-निम्मलमणिरयणमंडियमुजा' इति तलभङ्गका-बाहाभरणविशेषाः तुटितानि-बाहुरक्षिकाः अन्यानि च यानि वराणि भूषणानि बाह्याभरणानि तेषु यए निर्मला मणयः--चन्द्रकान्ताद्या यानि रत्नानि च इन्द्रनीलादीनि तैर्मण्डितौ भुजी-हस्तानी येषां ते तथा, तथा दशभिर्मुद्राभिर्मण्डितौ अग्रहस्तौ येषांतेदशमुद्रामण्डिताग्रहस्ताः, 'चूडामणिविचित्तचिंधगया इति चूडामणिनामकं चित्रम्-अद्भुतं चिलं गतं स्थितं येषां ते चूडामणिचित्रचिह्नगताः॥
चमरबलिसामान्यसूत्रे कालाः-कृष्णवर्णाः, एतदेवोपमानतःप्रतिपादयति-'महानीलसरिसा महानीलं यकिमपिवस्तुजातं लोकेप्रसिद्धतेनसदशाः, एतदेव व्याचष्टे नीलगुटिकानोल्या गुटिकागवलं माहिषंशृङ्गअतसीकुसुमंप्रतीतंतेषामिव प्रकाशः-प्रभायेषां तेनीलगुटिकाग

Page #102

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
९९
वलातसीकुसुमप्रकाशाः, तथा विकसितशतपत्रमिव निर्मले ईषद् - देशविभागेन मनाक् सिते रक्ते ताम्रे च नयने येषां ते विकसितशतपत्रनिर्मलेषत्सितरक्तताम्रनयनाः, गरुडस्येवायता - दीर्घा ऋज्वी - अकुटिला तुङ्गा-उन्ता नासा - नासिका येषां ते गरुडायतर्जुतुङ्गनासाः,
तथा उवचियं -- तेजितं यत् शिलाप्रवालं विद्रुमरत्नं यच्च बिम्बफलं - बिम्ब्याः सत्कं फलं तत्सन्निभोऽधरोष्ठो येषां ते तथा, तथा पाण्डुरं न तु सन्ध्याकालभाव्यारक्तं शशिव्यकलं-चन्द्रखण्डं तदपि च कथंभूतमित्याह - विमलं रजसा रहितं कलङ्कविकलं वा तथा निर्मलो यो दधिघनः शङ्कको गोक्षीरं यानि कुन्दानि - कुन्दकुसुमानि दकरजः - पानीयकणाः मृणालिका च तद्वद् धवला दन्त श्रेणिर्येषां ते तथा, विमलशब्दस्य विशेष्यात् परनिपातः प्राकृतत्वात्,
तथा हुतवहेन - वैश्वानरेण निध्यातं सद् यज्जायते धौतं निर्मलं तप्तम् उक्तचतं तपनीयमारक्तं सुवर्णं तद्वद् रक्तानि हस्तपादतलानि तालुजिह्वे च येषां ते हुतवहनिध्यातधौततप्ततयनीयरक्ततलतालुजिह्वाः, तथा अञ्जनं-सौवीराञ्जनंधनः- प्रावृट्कालभावी मेघस्तद्वत्कृष्णा रुचकरत्नवद रमणीया स्निग्धाश्च केशा येषां ते अञ्जनघनकृष्णरुचकरमणीयस्निग्धकेशाः ।।
मू. (२०५ - वर्तते) कहिं णं भंते! दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं अणा प० ?, कहि णं भंते! दाहिणिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्साबाहल्लाए उवरिं एवं जोयणसहस्सं ओगाहिता हिट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता मज्झे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थ णं दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं चउत्तीसं भवणावाससयसहस्सा भवन्तीति, मक्खायं, ते गंभवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरंसा सो चेव वण्णओ जाव पडिरूवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पत्रत्ता, तीसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे दाहिणिल्ला असुरकुमारा देवा देचओ परिवसंति, काला लोहियक्खा तहेव जाव भुंजमाणा विहरंति, एएसिणं तहेव तायतीसगलोगपाला भवंति, एवं सव्वथ भाणियव्वं ।
भवणवासी णं चमरे इत्थ असुरकुमारिदे असुरकुमारराया परिवसति काले महानीलसरिसे जाव पभासेमाणे, से णं तत्थ चउतीसाए भवणावाससयसहस्साणं चउसठ्ठीए सामानियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं पंचण्डं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अनियाणं सत्तण्हं अनियाहिवईणं चउण्ह य चउसद्वीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं दाहिणिल्लाणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं जाव विहरति ॥
कहिणं भंते! उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पत्रत्ता ?, कहि णं भंते! उत्तरिल्ला असुरकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं ओगाहिता हट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्रित्ता मज्झे अदृहुत्तरे जोयणसस्सहस्से एत्थ णं उत्तरिल्लाणं असुरकुमाराणं देवाणं तीसं भवणावाससयसहस्सा भवंती मक्खायं,
ते णं भवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरंसा सेसं जहा दाहिणिल्लाणं जाव विहरंति, बली एतत्य वइरोयणिंदे वइरोयणराया परिवसति काले महानीलसरिसे जाव पभासेमाणे । से णं तत्थ तीसाए भवणावासस्यसहस्साणं सट्ठीए सामानियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं

Page #103

१००
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-1-1२०५ पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिहं परिसाणं सत्तण्हं अनियाणं सत्तण्हं अनियाहिवईणं चउण्ह य सट्ठीणं आयरकअखदेवसाहस्सीणं अनेसिं च बहूणं उत्तरिलाणं असुरकुमाराणं देवाण यदेवीण य आहेवच्चं पोरवेचं कुब्रमाणेविहरइ।।कहिणभंते! नागकुमाराणंदेवाणंपज्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पनत्ता?, कहि णं भंते ! नागकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसय- सहस्सबाहल्लाए उवरि एग जोयणसहस्सं ओगारित्ता हेट्टा गं जोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अट्टहुतरेजोयणसयसहस्से एत्थणं नागकुमाराणंदेवाणंपजत्तापजत्ताणं चुलसीइ भवणावा- ससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं,
तेणंभवणा बाहिं वट्टाअंतो चउरंसाजाव पडिरूवा, तत्थणं नागकुमाराणं पजत्तापजत्ताणं ठाणापन्नत्ता, तीसुवि लोगस्सअसंखेजइभागे, तत्तणंबहवे नागकुमारा देवा परिवसंति महिड्डिया महज्जुईआ सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरति । धरणभूयानंदा एत्थ णं दुवे नागकुमारिंदा नागकुमाररायाणो परिवसंति महड्डिया सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरति ।
कहिणं भंते! दाहिणिलाणं नागकुमाराणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नता?, कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणंइमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाएउवरिंएगंजोयणसहस्सं
ओगाहित्ता हट्ठाचेगंजोयणसहस्संवजित्ता मन्झे अट्टहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थणंदाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं चउयालीसंभवणावाससयसहस्सा भवन्तीतिमक्खायं,
तेणं भवणा बाहिं वट्टा जाव पडिलवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं नागकुमाराणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तीसुवि लोयस्स असंखेजइभागे, एत्थ णं दाहिणिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति महिटियाजावविहरंति, धरणेइत्थ नागकुमारिदेनागकुमारराया परिवसइमहडिएजावपभासेमाणे से णं तत्थ चउयालीसाए भवणावाससयसहस्साणं छहं सामानियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं छण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अनियाणंसत्तण्हंअनियाहिवईणंचउव्वीसाए आयरखदेवसाहस्सीणं अन्नेसिंचबहूणंदाहिणिलाणं नागकुमाराणं देवाण य देवीण य आहेवचं पोरेवच्चं कुब्वमाणे विहरइ।
कहिणं भंते उत्तरिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाण पन्नत्ता ?, कहिणं भंते ! उत्तरिल्ला नागकुमारा देवा परिवसंति?, गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्बयस्स उत्तरेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिं एगं जोयणसहस्सं
ओगाहित्ता हेट्ठा गंजोयणसहस्सं वजित्तामझे अट्ठहुत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थणं उत्तरिल्लाणं नागकुमाराणं देवाणं चत्तालीसंभवणावाससयसहस्सा भवन्तीतिमक्खायं,
तेणंभवणा बाहिं वट्टा सेसंजहा दाहिणिलाणंजाव विहरंति, भूयाणंदे एत्थ नागकुमारिदै नागकुमारराया परिवसइ, महिड्डीएजाव पभासेमाणे, सेणंतत्य चत्तालीसाएभवणावाससयसहस्साणं आहेवचं जाव विहरिइ ॥ कहि णं भंते ! सुवन्नकुमाराणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते ! सुवनकुमारा देवा परिवसंति?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए जाव एत्थ णं सुवन्नकुमाराणं देवाणं बावत्तरि भवणावाससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं ।
तेणं भवणा बाहिं वहा जाव पडिरूवा, तत्थ णं सुवनकुमाराणं देवाणं पञ्जत्तापवत्ताणं

Page #104

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
ठाणा पन्नत्ता, जाव तिसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे सुवन्नकुमारा देवा परिवसंति महिड्डिया सेसं जहा ओहियाणं जाव विहरंति, वेणुदेवे वेणुदाली य इत्य दुवे सुवण्णकुमारिंदा सुवण्णकुमाररायाणो परिवसंति, महड्डिया जाव विहरति ।
कहिणं भंते! दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं पञ्जत्तापज्रत्ताणं ठाणा पत्रत्ता ?, कहि णं भंते ! दाहिणिल्ला सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे जाव मज्झे अट्ठहुत्तरे जोयणस्यसहस्से एत्थ णं दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं अट्ठत्तीसं भवणावाससयसहस्सा भवन्तीतिमक्खायं । ते णं भवणा बाहिं वट्टा जाव पडिरूवा, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं सुवण्णकुमाराणं पजत्ताप- जत्ताणं ठाणा पत्रत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे, एत्थ णं बहवे सुवण्णकुमारा देवा परिवसंति, वेणुदेवे चये इत्थ सुवन्निंदे सुवन्नकुमारराया परिवसइ, सेसं जहा नागकुमाराणं कहि णं भंते! उत्तरिल्लाणं सुवन्नकुमाराणं देवाणं पञ्चत्तापजत्ताणं ठाणा पत्रत्ता ?,
१०१
कहि णं भंते ! उत्तरिल्ला सुवनकुमारा देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए जाव एत्थ णं उत्तरिल्लाणं सुवन्नकुमाराणं चउतीसं भवणावाससयसहस्सा भवन्तीतिमक्खायं,
ते णं भवणा जाव एत्थ णं बहवे उत्तरिल्लाणं सुवन्नकुमारा देवा परिवसंति महिड्डिया जाव विहरति, वेणुदाली इत्थ सुवन्नकुमारिदे सुवन्नकुमारराया परिवसइ महिड्डीए सेसं जहा नागकुमाराणं ॥ एवं जहा सुवन्नकुमाराणं वत्तव्वया भणिया तहा सेसाणवि चउदसण्हं इंदाणं भाणियव्वा, नवरं भवणनाणत्तं इंदनाणत्तं वन्ननाणत्तं परिहाणनाणत्तं च इमाहिं गाहाहिं अनुगंतव्वं
वृ. 'तीसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे' इति स्वस्थानोपपातसमुद्घातरूपेषु त्रिष्वपि स्थानेषु लोकस्यासंख्येतमे भागे वक्तव्यानि । 'चउसट्ठि असुराणं' इत्यादिगाथाद्वयं सामान्यतोऽसुरकुमारादीनां भवनसंख्याप्रतिपादकं सुगमं । 'चउतीसा चउयाला' इत्यादिका गाथा दाक्षिणात्यानामसुरकुमारादीनां भवनसंख्याऽभिधायिका,
तस्या व्याख्या - दक्षिणतोऽसुरकुमाराणं भवनानि चतुस्त्रिंशच्छतसहस्राणि, नागकुमाराणां चतुश्चत्वारिंशत्, सुवर्णकुमाराणामष्टात्रिंशत्, वायुकुमाराणां पञ्चाशत् द्वीपदिगुदधिविद्युत्स्तनिताग्निकुमाराणां षण्णां प्रत्येकं चत्वारिंच्छतसहस्राणि भवनाना ॥
'तीसा चत्तालीसा' इत्यादि, उत्तरतः - उत्तरस्यां दिशि असुरकुमाराणां भवनानि त्रिंशच्छतसहस्राणि, नागकुमाराणां चत्वारिंशत्, सुवर्णकुमाराणां चतुस्त्रिंशत्, वायुकुमाराणां षट्चत्वारिंशत्, द्वीप दिगुदधिविद्युत्स्तनिताग्निकुमाराणां प्रत्येकं षट्त्रिंशत् भवनशतसहस्राणि । सम्प्रति सामानिकात्मरक्षकदेवसंख्यायसंग्रहार्थमाह
पू. (२०६)
पू. (२०७)
मू. (२०८)
मू. (२०९)

चउसट्टिं असुराणं चुलसीतं चेव होति नागाणं । बावत्तरिं सुवने वाउकुमाराण छन्नउई ॥ दीवदिसाउदहीणं विज्जुकमारिंदथणियमग्गीणं । छपि जुअलयाणं बाबत्तरिमो सयसहस्सा ।। चउतीसा चउयाला अडत्तीसं च सयसहस्साइं । पन्ना चत्तालीसा दाहिणओ हुति भवणाई ।। तीसा चत्तालीसा चउतीसं चेव सयसहस्साइं ।

Page #105

१०२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-/-/२०९
छायाला छत्तीसा उत्तरओ हुंति भवणाई।। मू. (२१०) चउसठ्ठी सट्टी खलु छच्छ सहस्साइं असुरवजाणं।
सामाणिआ उ एए चउग्गुणा आयरक्खा उ॥ मू. (२११) चमरे धरणे तह वेणुदेवे हरिकंत अग्गिसीहे य।
पुग्ने जलकंते या अमिय विलंबे य घोसे य।। भू. (२१२) बलि भूयनंदे वेणुदालि हरिस्सहे अग्गिमानव विसिड्ढे ।
जलपह तहऽमियवाहणे पभंजणे य महाघोसे ।। वृ.'चउसट्ठी सट्ठी खलु इत्यादि, दाक्षिणात्यस्यासुरकुमारेन्द्रस्य सामानिकादेवाः चतुःषष्टिसहस्राणि, उत्तराहस्य षष्टिसहस्राणि,असुरवर्जानाम्-असुरकुमारेन्द्रवर्जानां शेषाणां सर्वेषामपि दाक्षिणात्यानामौत्तराहाणांचषट्पट्सहस्राणि प्रत्येकं सामाणिआउएए' इति एतेऽनन्तरोक्तसंख्यायका देवाः सामानिका ज्ञातव्याः,आत्मरक्षकाः पुनःसर्वत्रापिसामानिकचतुर्गुणाः प्रतिपत्तव्याः
इदानींदाक्षिणात्यानामौत्तराहाणांचासुरकुमारादीनां यथाक्रमिन्द्रादन् निर्दिशति-'चमरे धरणे' इत्यादि, दाक्षिणात्यानामसुरकुमाराणामधिपतिश्चमरः, नागकुमाराणां धरणः, सुवर्णकुमाराणां वेणुदेवः, विद्युत्कुमाराणां हरिकान्तः,अग्निकुमाराणामग्निसिंहः द्वीपकुमाराणां पूर्णः, उदधिकुमाराणां जलकान्तः, दिक्कु माराणाममितः, वायुकुमाराणां वेलम्बः, स्तनितकुमाराणां घोषः । 'बलिभूयानंदे' इत्यादि, उत्तरिदिग्वर्तिनामसुरकुमाराणामिन्द्रो बलिः, नागकुमाराणां भूतानन्दः, सुवर्णकुमाराणां वेणुदालिः, विद्युत्कुमाराणां हरिस्सहः,अग्निकुमाराणामग्नेिमाणवः, द्वीपकुमाराणां विशिष्टः उदधिकुमाराणां जलप्रभः, दिक्कुमाराणाममितवाहनः, वायुकुमाराणां प्रभञ्जनः, स्तनितकुमाराणां महाघोषः॥ मू. (२१३) उत्तरिल्लाणं जाव विहरंति काला असुरकुमारा नागा उदही य पंडुरा दोवि।
वरकणगनिहसगोरा हुँति सुवन्ना दिसा धणिया ।। मू. (२१४) उत्तत्तकणगवन्ना विजू अग्गी य होति दीवा य।
सामा पियंगुवत्रा वाउकुमारा मुणेयव्वा ।। इ.सम्प्रतिवर्णसंग्रहार्थमाह-'कालाअसुरकुमारा' इत्यादिगाथाद्वयं, असुरकुमाराः सर्वेऽपि कालाः-कृष्णवर्णाः, नागकुमारा उदधिकुमाराश्चैतेउभयेऽपि पाण्डुराः-श्वेतवर्णाः, वरं-जात्यं यत्कनकंतस्यनिघर्षः-कषपट्टकेरेखा तद्वद् गौरा भवन्ति सुवर्णकुमारादिक्कुमाराः स्तनितकुमाराश्च, तथा विद्युत्कुमारा अग्नुकुमारा द्वीपकुमारा भवन्त्युत्तप्तकनकवर्णाः, ईषद्रक्तवर्णा इति भावः, वायुकुमाराः श्यामाः, श्यामत्वमेव स्पष्टयति-प्रियङ्गुवर्णः॥ मू. (२१५) असुरेसु हुंति रत्ता सिलिंधपुप्फप्पभा य नागुदही।
आसासगवसणधरा होति सुवन्ना दिसा थणिया ।। मू. (२१६) नीलाणुरागवसणा विजू अग्गी य हुँति दीवा य।
संज्ञाणुरागवसणा वाउकुमारा मुणेयव्वा ।। वृ.सम्प्रति वस्त्रगतवर्णप्रतिपादनार्थमाह-'असुरेसुहंतिरत्ता' इत्यादि गाथाद्वयं, असुरेषुअसुरकुमारेषुभवन्तिवस्त्राणि रक्तानि, नागकुमारेषूदधिकुमारेषुचशिलिन्ध्रपुष्पप्रभाणि नीलवर्णा

Page #106

१०३
पदं-२, उद्देशकः-, द्वारनीत्यर्थः, सुवर्णकुमारा दिक्कुमाराः स्तनितकुमाराश्चाश्वास्यगवसनधराः अश्वस्यास्य-मुखं अश्वास्यं तत्रगतोयः फेनः सोऽश्वास्यगतःतद्वद्धवलं यद्वस्त्रंतद्धरन्तीत्यश्वास्यगवसनधराः, बाहुल्येन श्वेतवस्त्रपरिधानशीला इत्यर्थः, विद्युत्कुमारा द्वीपकुमारा अग्निकुमाराश्च नीलानुरागवसनाः, वायुकुमाराः सन्ध्यानुरागवसनाः॥
म.(२१७) कहिणं भंते! वाणमंतराणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते ! वाणमंतरा देवा परिवसंति?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सबाहल्लस्स उवरिएगंजोयणसयं ओगाहित्ता हिडावि एगंजोयणसयं वजित्ता मज्झे अट्ठसु जोयणसएसु एत्थ णं वाणमंतराणं देवाणं तिरियमसंखेजा भोमेजनगरावाससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं, तेणं भोमेजा नगरा बाहिं वट्टाअंतो चउरंसाअहे पुस्खरकन्नियासंठाणसंठिया उक्किन्नंतरविउलगंभीरखायफलिहा पागारट्टालयकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा जंतसयग्धिमुसनमुसंदिपरिवारिया अउज्झासदाजया सदागुत्ता अडयालकोट्टगरइया अडयालकयवणमाला खेमा सिवा किंकरामरदंडोवरक्खिया लाउल्लोइयमहिया गोसीससरसरत्तचंदनदहरदिनपंचंगुलितला उपविधवंदनकलससा चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लयामकलावा पंचवण्णसरससुरहिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया
-कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघंतगंधुभ्याभिरामा सुगंधवरगंधिया गंधवट्टिभूया अच्छरगणसंघसंविकिना दिब्वतुडियसद्दसंपणाइया पडागमालाउलाभिरामासब्बरयणामयाअच्छा सण्हा लण्हा घट्ठा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंफा निकंकडच्छाया सप्पहा सस्सिरिया समिरीया सउज्जोया पासाइया दरिसणिजा अभिरूवा पडिरूवा एत्थणं वाणमंतराणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुवि लोयस्सअसंखेजइभागे, तत्यणंबहवे वाणमंतरा देवा परिवसंति, तंजहा
पिसाया भूया जक्खा रक्खसा किंनरा किंपुरिसा भुयगवइणो महाकाया गंधव्वगणा य निउणगंधवग्वगीयइणो अणवन्नियपणवन्नियइसिवाइयभूयवाइयकंदियमहाकंदिया य कुहंडपयंगदेवा चंचलचलचवलचित्तकीलणदवप्पिया गहिरहसियगीयणचणरइ वणमालामेलमउडकुंडलसच्छंदविउब्वियाभरणचारुभूसणधरा सव्वोउयसुरभिकुसुमसुरइयपलंबसोहंतकंतविहसंतचित्तवणमालाइयवच्छा कामकामाकामरूवदेहधारी नानाविहवण्णरागवरवत्थललंतचित्तचिल्लगनियंसणा विविहदेसिनेवस्थगहियवेसा पमुइयकंदप्पकलहकलिकोलाहलप्पिया हासबोलबहुला असिमुग्गरसत्तिकुंतहत्था अनेगमणिरयणविविहविचित्तचिंधगया
महिड्डिया महजुइया महायसा महाबला महानुभागा महासुक्खा हारविराइयवच्छा कडयतुडियथंभियभुया संगयकुंडलमट्ठांडयलकनपीढधारी विचित्तहत्याभरणा विचित्तमालामउली कल्लाणगपवरवतअथपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा दिव्येणं वनेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इट्टीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्याए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेस्साए दस दिसाओ उज्जोवेमामा पभासेमाणा--
-ते णं तत्थ साणं साणं असंखेजभोमेजनगरावाससयसहस्साणं साणं साणं सामानियसाहस्सीणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं अनीयाणं साणं साणं

Page #107

१०४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-1-२१७ अनीयाहिवईणं साणं साणं आयखदेवसाहस्सीणं अन्नेसिंच बहूणं वाणमंतराणं देवाण यदेवीण यआहेवचं पोरेवचंसामित्तंभट्टितंमहत्तरगत्तंआणाईसरसेणावचंकारेमाणा पालेमाणामहयाहयनहगीयवाइयतंतीततालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति
वृ.वानमन्तरसूत्रे 'तिसुविलोगस्सअसंखेज्जइभागे' इति, स्वस्थानोपपातसमुद्घातरूपेषु त्रिष्वपिस्थानेषुलोकस्यासंख्येय(तमे)भागे वक्तव्यानि, तता भुयगवइणोमहाकाया महोरगा' किंविशिष्टास्ते? इत्याह-भुजगपतयः गन्धर्वगणाः-गन्धर्वसमुदायाः, किंविशिष्टास्ते? इत्याह'निपुणगन्धर्वगीतरतयः' निपुणाः-परमपकौशलोपेता ये गन्धर्वाः-गन्धर्वजातीयाः देवास्तेषां यद् गीतं तत्र रतिर्येषां ते तथा, एते व्यन्तराणामष्टी मूलभेदाः, इमे चान्येऽवान्तरभेदा अष्टौ अणपन्निय' इत्यादि, कथंभूता एते षोडशापि? इत्यत आह -
चंचलचलचवलचित्तकीलणदवप्पिया' चञ्चलाः"-अनवस्थितचित्तास्तथा चलचपलम्अतिशयेनचपलं यक्रीडनंयश्चचित्तेद्रवः--परिहासः तौप्रियौयेषांतेचलचपलचित्तक्रीडनद्रवप्रियाः ततश्च चञ्चलशब्देन विशेषणसमासः, तथा 'गहिरहसियगीयणचणरई गम्भीरेषुहसितगीतनर्तनेषु रतिर्येषांते तथा, वमणमालामेलमउडकुंडलसच्छंदविउव्वियाभरणचारुभूसणधरा' इतिवनमालामयानि यानिआमेलमुकुटकुण्डलानि 'आमेल' इतिआपीडशब्दस्य प्राकृतलक्षणवशात् आपीड:शेखरक;, तथा स्वच्छन्दं विकुर्वितानि यानिआभरणानि तैर्यत्चारु भूषणं-भण्डनंतद्धरन्तीति वनमालापीडमुकुटकुण्डलस्वच्छन्दविकुर्विताभरणचारुभूषणधराः,
तथा सर्वर्तुकैः-सर्वर्तुभाविभिः सुरभिकुसुमैः सुरचिता-सुष्टु निर्वर्तिता तथा प्रलम्बते इति प्रलम्बाशोभते इति शोभयाना कान्ता-कमनीया विकसन्ती-अमुकुलिताअम्लानपुष्पमयी चित्रानानाप्रकारा वनमालारचिता वक्षसि यैस्ते सर्वर्तुकसुरभिकुसुमसुरचितप्रलम्बशोभमानकान्तविकसचित्रवनमालारचितवक्षसः, तथा कामं स्वेच्छयागमो येषां तेकामगमाः-स्वेच्छाचारिणः, क्वचित् ‘कामकामा' इतिपाठः, तत्रकामेन-स्वेच्छया कामो-मैथुनसेवा येषांतेकामकामा अनियतकामा इत्यर्थः, तथा कामं स्वेच्छया रूपं येषांतेकामरूपास्ते चते देहाश्च कामरूपदेहास्तान् धरन्तीत्येवंशीलाः कामरूपदेहाधारिणः,स्वेच्छाविकुर्वितनानारूपदेहधारिण इत्यर्थः,
तथा नानाविधैर्वर्णं रागो-रक्तता येषां तानि नानाविधवर्णरागाणि वराणि-प्रधानानि चित्राणि-नानाविधानि अद्भुतानि वा चल्ललगानि देशीवचनत्वात् देदीप्यमानानि वस्त्राणि निवसनं-परिघानं येषां ते नानाविधवर्णरागवरवस्त्रचित्रचिल्ललगनिवसनाः, तथा विविधैर्देशीनेपथ्यैगृहीतो वेषो यैस्ते विविधदेशीनेपथ्यगृहीतवेषाः, तथा ‘पमुइयकंदप्पकलहकेलिकोलाहलप्पिया' इति कन्दर्पः-कामोद्दीपनं वचनंचेष्टा च कलहो-राटी केलिः-क्रीडा कोलाहलो-बोल: कन्दर्पकलहेलिकोलाहलाः प्रिया येषां ते कन्दर्पकलहकेलिकलाहलप्रियाः,
__ततः प्रमुदितशब्देन सह विशेषणसमासः, 'हासबोलबहुला' इति हासबोलौ बहुलौअतिप्रभूतौ येषां तेहासबोलबहुलाः, तथा असिमुद्गरशक्तिकुन्ताहस्ते येषांते असिमुद्गरशक्तिकुन्तहस्ताः, अनेगमणिरयणविहिननिजुत्तचित्तचिंधगया' इति मणयश्च-चन्द्रकान्ताद्या रत्नानिकर्केतनादीनिअनेकैर्मणिरलैर्विविध-नानाप्रकारं नियुक्तानि विचित्राणि नानाप्रकाराणि चिह्नानि गतानि-स्थितानि येषां ते तथा, शेषं सुगमम् ।।

Page #108

पदं-२, उद्देशकः-, द्वार--
१०५ मू. (२१८) कहिणं भंते ! पिसायाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहि णं भंते ! पिसाया देवा परिवसंति?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसयसहस्सबाहल्लस्स उवरिंएगंजोयणसयं ओगाहित्ता हेट्ठा गंजोयणसयं वजित्ता मज्झ अट्ठसुजोयणसएसएस्थर्णपिसायाणंदेवाणंतिरियमसंखेजाभोमेज्जनगरावाससयसहस्साभवंतीति मक्खायं, ते णं भोमेजनगरा बाहिं वट्टा जहा ओहिओ भवणवन्नओ तहा भा० जाव पडि० एत्थ णं पिसायाणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा प०तिसुवि लोगस्स असंखेजइभागे
तत्थ बहवे पिसायादेवा परिवसंति, महिड्डियाजहा ओहिया जाव विहरन्तिकालमहाकाला इत्थ दुवे पिसायिंदा पिसायरायाणो परिवसंति, महिष्टिया महज्जुइया जाव विहरति ।
कहिणं भंते ! दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते! दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति?, गोयमा! जंबूद्दीवेदीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसयसहस्सबाहल्लस्स उवरि एगंजोयणसहसस्सं ओगाहिता हेट्ठा वेगं जोयणसयं वजित्ता मज्झे अट्ठसप जोयणसएसु एत्थ णं दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं तिरियमसंखेजा भोमेजनगरावाससहस्सा भवंतीतिमक्खायं,
ते णं भवणा जहा ओहिओ भवणवत्रओ तहा भाणियब्बो जाव पडिरूवा, एत्य णं दाहिणिल्लाणं पिसायाणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पनत्ता?, तिसुवि लोगस्स असंखेजइभागे, तत्य णं बहवे दाहिणिल्ला पिसाया देवा परिवसंति, महिड्डिया जहा ओहिया जाव विहरति । काले एत्थ पिसायिंदे पिसायराया परिवसइ, महिड्डिए जाव पभासेमाणे।
सेणंतत्थ तिरियमसंखेजाणंभोमेजनयरावाससयसहस्साणं चउण्हं सामानियसाहस्सीणं चउण्हं य अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अनियाणं सत्तण्हं अनियाहिवईणं सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं दाहिणिल्लाणं वाणमंतराणं देवाण य देवीण य आहेवचं जाव विहरइ।
उत्तरिल्लाणं पुच्छा, गोयमा ! जहेव दाहिणिल्लाणं वत्तव्वया तहेव उत्तरिल्लाणंपि, नवरं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं महाकाले एत्थ पिसायिंदे पिसायराया परिवसइ, जाव विहरइ । एवं जहा पिसायाणं तहा भूयाणंपि, जाव गंधव्वाणं, नवरं इंदेसु नाणतंभाणियव्वं इमेण विहिणाभूयाणं सुरूवडिरूवा, जक्खाणं पुन्नभद्दमाणिभद्दा, रक्खसाणं भीममहाभीमा, किन्नराणं किन्नरकिंपुरिसा, किंपुरिसाणं सप्पुरिसमहापुरिसा, महोरगाणं अइकायमहाकाया, गंधव्वाणं गीयरइगीयजसा, जाव विहरइ। मू. (२१९) काले य महाकाले सुरूव पडिरूव पुत्रभदद्दे य
तह चेव माणिभद्दे भीमे य तहा महाभीमे। मू. (२२०) किन्नर किंपुरिसे खलु सप्पुरिसे खलु तहा महापुरिसे।
___अइकायमहाकाए गीयरई चेव गीयजसे॥ मू. (२२१) कहिणं भंते ! अणवत्रियाणं देवाणं ठाणा पन्नत्ता, कहिणं भंते ! अणवनिया देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसयसहस्साबाहल्लस्स उवरिं जाव जोयणसएसु एत्थ णं अणवन्नियाणं देवाणं तिरियमसंखेजा

Page #109

१०६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-/-/२२१
नगरावाससहस्सा भवंतीतिमक्खायं, तेणं जाव पडिरूवा, एत्थ णं अणवन्नयाणं देवाणं ठाणा, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे समुग्धाएणं लोयस्स असंखेजइभागे सट्ठामेणं लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे अणवन्निया देवा परिवसंति महिड्डिया जहा पिसायाजावविहरंति, सन्निहियसामाणा इत्य दुवे अणवनिंदा अणवन्नियकुमाररायाणो परिवसंति महिड्डीया, एवं जहा कालमहाकालाणंदोण्हपिदाहिणिल्लाणं उत्तरिल्लाणय भणियातहासन्निहियसामाणाणंपिभाणियचा संगहणीगाहामू. (२२२) अणवत्रियपणवनियइसिवाइयभूयवाइया चेव ।
कंदियमहाकंदियकोहंडा पयगए चेव ॥ मू. (२२३)(इमे इंदा)- 'संनिहिया सामाणा धायविधाए इसी य इसिवाले।
ईसरमहेसरा (विय) हवइ सुवच्छे विसाले य ।। मू. (२२४) हासे हासरई विय सेए य तहा भवे महासेए।
पयए अ पयगवई य नेयव्वा आनुपुव्वीए । वृ.नवरं 'काले यमहाकाले' इत्यादि, दक्षिणोत्तराणां पिशाचानां यथाक्रममिन्द्रौ कालमहाकालौ, भूतानांसुरूपप्रतिरूपौ, यक्षाणां पूर्णभद्रमाणिभद्रौ, राक्षसानां भीममहाभीमौ, किन्नराणां कित्ररकिंपुरिषौ, किंपुरुषाणां सत्पुरुषमहापुरुषी, मोरगाणमतिकायमहाकायौ, गन्धर्वाणां गीतरतिगीतयशसौ ॥
मू. (२२५) कहिणं भंते ! जोइसियाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पनत्ता?, कहिणं भंते! जोइसियादेवा परिवसंति?, गोयमा! इमीसेरयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओभूमिभागाओ सत्तणउइजोयणसए उई उप्पइत्ता दसुत्तरजोयणसयबाहल्लेतिरियमसंखेने जोइसविसए एत्थणं जोइसियाणं देवाणं तिरियमसंखेजा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं,
ते णं विमाणा अद्धकविट्ठगसंठाणसंठिया सव्वफालिहमया अब्भुग्गयभूसियपहसिया इव विविहमणिकणगरयणभत्तिचित्ता वाउभ्यविजयवेजयंतीपडागाछत्ताइछत्तकलिया तुंगा गगनतलमहिलंघमाणसिहराजालंतररयणपंजलुम्मिलियबमणिकणगथूभियागा वियसियसयवतपुंडरीया तिलयरयणड्डचंदचित्ता नानामणिमयदामालंकिया अंतो बहिं च सहा तवणिजरुइलवालुयापत्थडा सुहफासा सस्सिरिया सुरूवा पासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा एत्य णं जोइसियाणं देवाणं पज्जत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता तिसुविलोगस्स असंखेजइभागे।
तत्थणं बहवे जोइसिया देवा परिवसंति, तंजहा-बहस्सई चंदा सूरा सुक्का सनिच्छरा राहू धूमकेऊबुधा अंगारगा तत्ततवणिज्जकणगवन्नाजेय गहाजोइसन्निचारंचरंति केऊय गइरयइया अट्ठावीसइविहा नक्खत्तदेवतगणा नानासंठाणसंठियाओ पंचवन्नाओतारयाओठियलेसाचारिणो अविस्साममंडलगई पत्तेयनामंकपागडियचिंधमउडा महिदिया जाव पभासेमाणा, ते णं तत्थ साणं२ विमाणावाससयसहस्साणंसाणं २ सामानियसाहस्सीणं साणर अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं साणं २ परिसाणं साणं २ अणियाणं साणं २ अणियाहिवईणं साणं २ आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूर्ण दजोइसियाणं देवाणं देवीण य आहेबच्चं जाव विहरंति। चंदिमसूरिया इत्थ दुवे जोइसिंदा जोइसियरायाणो परिवसंति, महिड्डिया जाव पभासेमाणा, ते णं तत्थ साणं २

Page #110

पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
१०७ जोइसियविमाणावाससयसहस्साणंचउण्हंसामानियसाहस्सीणं चउण्हंअग्गमहिसीणंसपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अनीयाणं सत्तण्हं अनीयाहिवईणं सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सणं जाव अन्नेसिं च बहूणं जोइसियाणं देवाणं देवीण य आहेवच्छं जाव विहरंति
वृ.ज्योतिष्कसूत्रे अद्धकविट्ठगसंठाणसंठियाइं अर्द्ध कपित्थस्य अर्द्धकपित्थंतस्य संस्थान तेन संस्थितानि, अत्राक्षेपपरिहारौ चन्द्रपज्ञप्टिटीकायां सूर्यप्रज्ञप्तिटीकायां चाभिहिताविति ततोऽवधार्यो, 'सव्वफालिहमया' इतिसर्वात्मना स्फटिकमयानि, तथा अभुयद्गता-आभिमुख्येन सर्वतो विनिर्गता उत्सृष्टा-प्रबलतया सर्वासुदिक्षुप्रसृता या प्रभा-दीप्तिस्तया सितानि-धवलानि अभ्युद्गतोत्सृतप्रभासितानि, तथा विविधानां मणिकनकरलानां या भक्तयोविच्छित्तिविशेषास्ताभिश्चित्राणि आश्चर्यभूतानि विविधमणिकनकभक्तिचित्राणि, 'वाउभ्यविजयवेजयंतीपडागाछत्ताइछत्तकलिया' वातोद्भूता-वायुकम्पिता विजयः--- अभ्युदयस्तत्संसूचिका वैजयन्त्यभिधाना या पताका अथवा विजय इति वैजयन्तीनां पार्श्वकर्णि- कोच्यते तत्प्रधाना वैजयन्त्यः-पताकास्ता एव विजयवर्जितावैजयन्त्यः पताकाःछत्रातिच्छत्राणि-उपर्युपरिस्थितानि छत्राणितैः कलितानि वातोद्भूतविजयवैजयन्तीपताकाछत्रातिछत्रकलितानि तुङ्गानि उच्चानि,
तथा गगनतलम् अम्बरतलं अनुलिखद्-अतिलङ्घयत् शिखरं येषां तानि गगनतलानलिखच्छिखराणि, तथा जालानि-जालकानि तानि च भवनभित्तिषु लोके प्रतीतानि, तदन्तरेषु विशिष्टशोभानिमित्तं रत्नानि यत्र तानि तथा, पञ्जरादुन्मीलितमिव बहिष्कृतमिव पञ्जरोन्मीलितवद्, तथाहि--किल किमपि वस्तु पारात्- वंशादिमयप्रच्छादनविशेषाद् बहिष्कृतमत्यन्ताविनष्टच्छायत्वात् शोभते तथा तान्यपि विमानानीति भावः, तथा मणिकनकानां सम्बन्धिनी स्तूपिका-शिखरं येषां तानि मणिकनकस्तूपिकानि, ततः पूर्वपदाभ्यां सह विशेषणसमासः, तथा विकसितानि यानि शतपत्राणि पुण्डरीकाणि च द्वारादौ प्रतिकृतित्वेन स्थितानि तिलकाश्चमित्त्यादिषु पुण्ड्राणि रत्नमयाश्चार्द्धचन्द्रा द्वारादिषु तैश्चित्राणि विकसितशतपत्रपुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राणि,
तथानानामणियमयीभिर्दामभिरलङ्क तानि नानामणिमयदामालङ्क तानि, तथा अन्तर्बहिश्च लक्ष्णानि-मसृणानि तथा तपनीयंसुवर्णविशेषस्तन्मय्या रुचिरायाः वालुकायाः-सिकतायाः प्रस्तटः-प्रस्तरो येषु तानि तपनीयरुचिरवालुकाप्रस्तटानि, तथा सुखस्पर्शानि शुभस्पर्शानि वा,
__शेषं प्राग्वत् यावत् ‘बहस्सई चंदा' इत्यादि, बृहस्पतिचन्द्रसूर्यशुक्रशनैश्चरराहुधूमकेतुबुधाङ्गारकाः, कथंभूता? इत्याह-तत्पतपनीयकनकवर्णा-ईषद्रक्तवर्णाः, तथा ये च ग्रहाउक्तव्यतिरिक्ता ज्योतिश्चक्रेचारंचरन्तिकेतवो येचगतिरतिकाःये चाष्टाविंशतिविधा नक्षत्रदेवगणास्ते सर्वेऽपि नानासंस्थानसंस्थिताः, चशब्दात् तपनीयकनकवर्णाः, तारकाः पञ्चवर्णाः,
एतेच सर्वेथपिस्थितलेश्या अवस्खथिततेजोलेश्याकाः तथा ये चारिणः-चाररतास्तेऽविश्राममण्डलगतिकाः, तथा सर्वेऽपि प्रत्येकं नामाङ्गेन-स्वस्वनामाङ्गेन प्रकटितं चिह्न मुकुटे येषांते प्रत्येकस्वृनामाङ्गप्रकटितचिह्नमुकुटाः, किमुक्तं भवति?-चन्द्रस्य मुकुटेचन्द्रमण्डललाञ्छनं स्वनामाङ्कप्रकटितं सूर्यस्य सूर्यमण्डलं ग्रहस्य ग्रहमण्डलं नक्षत्रस्य नक्षत्राकारं तारकस्य तारकाकारमिति॥

Page #111

१०८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-२२६
मू. (२२६) कहिणं भंत ! वैमाणियाणं देवाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते ! वेमाणिया देवा परिवसंति ?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ उड्डं चंदिमसूरियगहनखत्ततारारूवाणं बहूइंजोयणसयाई बहूइंजोयणसहस्साई बहूइंजोयणसयसहस्साईबहुगाओजोयणकोडीओबहुगाओजोयणकोडाकोडीओउड्डं दूरंउप्पइत्ता
___ -एत्थर्ण सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिदबंभलोयलंतगमहासुक्कसहस्साराणयपाणयआरणचुयगेवेजणुत्तरेसु एत्थ णं वेमाणियाणं देवाणं चट्टरासीइ विमाणावाससयसहस्सा सत्तानउइंच सहस्सा तेवीसंच विमाणा भवंतीतिमक्खायं, तेणं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा सण्हा लण्हा घट्ठामट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासादीयादरिसणिजा अभिरूवा पडिरूवा, एत्थ णं वेमाणियाणं देवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुवि लोयस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे वेमाणिया देवा परिवसंति?, तं०
सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबंभलोगलंतगमहासुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणचुयगेवेजणुत्तरोववाइया देवा, ते णं मिगमहिसवराहसीहछगलदगुरहयगयवइभुयगखग्गउसभविडिमपागडियचिंधमउडा पसिढिलवरमउडकिरीडधारिणो वरकुंडलुञ्जोइयाणणा मउडदित्तसिरिया रत्ताभापउमपम्हगोरासेया सुहवन्नगंधफासा उत्तमवेउब्विणोपवरवस्थगंधमल्लानुलेवणधरा महिड्डिया महज्जुइया महायसा महाबला महानुभागा महासोक्खा हारविराइयवच्छा कडयतुडियधंभियभुया अंगदकुंडलमट्टगंडतलकन्नपीढधारी विचित्तहत्याभरणा विचित्तमालामउली कल्लाणगपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा
-दिव्वेणं वन्नेणं दिव्वेणं गंधणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघयणेणं दिव्वेणं संठाणेमंदिव्वाए इटीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिबाए छायाए दिब्बाए अच्चीए दिव्येणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा ते णं तत्थ साणं साणं विमाणावाससयसहस्साणं साणं साणं सामानियसाहस्सीणं साणं साणं तायत्तीसगाणं साणं साणं लोगपालाणं साणं साणं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणंसाणं साणं परिसाणं साणं साणं अणियाणं साणं साणं अणियाहिवईणं साणं साणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिंच बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य आहेवचाचं पोरेवचं जाव दिव्वाइंभोगभोगाइं जमाणा विहरंति।
वृ. वैमानिकसूत्रे चतुरशीतिर्विमानलक्षाणि सप्तनवतिर्विमानसहनाणि त्रयोविंशतिविमानानीति, 'बत्तीसट्ठावीसा बारसट्ठचउरोसयसहस्सा' इत्यादिसंख्यामीलनेन परिभावनीयानि, 'तेणं मिगमहिस' इत्यादि,
___ सौधर्मदेवा मृगरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः ईशानदेवा महिषरूपप्रकटतितचिह्नमुकुटाः सनतुकमारदेवा वराहरूपप्रकटितचिह्नमुकुटाः माहेन्द्रदेवा सिंहरूपप्रकटितमुकुटचिह्नाः ब्रह्मलोकदेवाः छगलरूपप्रकटितमुकुटचिह्नाः लान्तकदेवा द१ररूपप्रकटितमुकुटचिह्नाः शुक्रकल्पदेवा हयमुकुटचिह्नाः सहस्रारकल्पदेवा गजपतिमुकुटचिह्नाः आनतकल्पदेवा भुजगमुकुटचिह्नाः प्राणतकल्पदेवाः खङ्गमुकुटचिह्नः खड्गः-चतुष्पदविशेष आटव्यःआरणकल्पदेवावृषभमुकुटचिह्नाः अच्युतकल्पदेवा वडिमुकुटचिह्नाः, वरकुंडलुञ्जोइआणणा' इति वराभ्यांकुण्डलाभ्यामुयोतितंभास्वरीकृतमाननं येषां ते तथा, शेषं सुगमं ।।

Page #112

पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
१०९ मू. (२२७) कहिणं भंते ! सोहम्मगदेवाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता ? कहिणं भंते सोहम्मगदेवा परिवसंति?, गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्सपव्वयस्स दाहिणेण इमीसेरयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजओ भूमिभागाओ जाव उई दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं सोहम्मे नामंकप्पे पन्नते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिन्ने अद्धचंदसंठाणसंठिए अच्चिमालिभासरासिवण्णाभे असंखेजाओजोयणकोडीओअसंखेजाओजोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं असंखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिलवे,
तत्थणं सोहम्मगदेवाणं बत्तीसविमाणावाससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं, तेणं विमाणा सब्बरयणामयाजावपडिरूवा, तेसिणं विमाणाणंबहुमज्झदेसभागेपंच वडिंसया पन्नत्ता, तंजहा--
____ असोगवडिसए सत्तवण्णवडिंसए चंपगवडिंसएचूयवडिसएमझे इत्य सलोहम्मवडिंसए, तेणं वडिंसया सब्बरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, एत्थ णं सोहम्मगदेवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पनत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखिज्जइभागे, तत्थ णं बहवे सोम्मगदेवा परिवसंति महिडिया जाव पमासेमाणा, ते णं तत्थ साणं २ वमाणावाससयसहस्साणं साणं २ग्गमहिसीणं साणं २ सामानियसाहस्सीणं एवं जहेव ओहियाणं तहेव एएसिपि भा० जाव आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिंच बहूणं सोहम्मगकप्पवासीणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं जाव विहरंति।
सक्के इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, वनपाणी पुरंदरे सयक्तू सहस्सक्खे मघवं पागसासणे दाहिणड्डलोपाहिवई बत्तीसविमाणावाससयसहस्साहिवई एरावणवाहणे सुरिंदे अयरंबरवत्थघरे आलइयमालमउडे नवहेमचारुचित्तचंचलकुंडलविलिहिज्जमाणगंडे महिड्डिए जाव पभासेमाणे से णं तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणं चउरासीए सामानियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं अट्ठण्डं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अनीयाणं सत्तहं अनीयाहिवईणं चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं सोहम्मकप्पवासीणं वेमाणियाणंदेवाण य देवीण य आहेवचं पोरेवलं कुब्वेमाणे जाव विहरइ।
वृ. सौधर्मकल्पसूत्रे 'अच्चिमालिभासरासिवन्नामे' इति (अर्चिषां मालावत् भसां राशिवत् वर्णकान्तिर्यस्य) 'वज्ञपाणी' इति वज्रं पाणावस्य इति वज्रपाणिः, असुरादिपुरदारणात् पुरन्दरः 'सयक्तू' इति शतं क्रतूनां प्रतिमानामभिग्रहविशेषाणां श्रमणोपासकपञ्चमप्रतिमारूपाणां वा कार्तिकश्रेष्ठिभवापेक्षया यस्यासौ शतक्रतुः ‘सहस्सक्खे' इति सहसमक्ष्णां यस्यासौ सहस्राक्षः,
इन्द्रस्य हि किल मन्त्रिणां पञ्च शतानि संति, तदीयानांचाक्ष्णामिन्द्रप्रयोजनव्याप्ततया इन्द्रसम्बन्धित्वेन विवक्षणात् सहनक्षत्वमिन्द्रस्य मघवं' इति मघा-महामेघास्ते यस्य वशे सन्ति स मघवान् तथा ('पागसासणे'त्ति)पाको नाम बलवान् रिपुः स शिष्यते-निराक्रियते येन स पाकशासनः, अरयंबरवस्थधरे' अरजांसि-रजोरहितानि स्वच्छतया अम्बरवदम्बराणि वस्त्राणि धारयति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, 'आलइयमालमउडे' इति माला च मुकुटश्च मालामुकुटं आलिगितम्-आविद्धं मालामुकुटं येन स आलगितमालामुकुटं: ____ 'नवहेमचारुचित्तचंचलकुंडलविलिहिज्जमाणगंडे' इति नवमिव-अत्युकटचारुवर्णतया प्रत्यग्रमिव हेम यत्रतेनवहेमनी नवहेमभ्यांचारुचित्राभ्यांचञ्चलाभ्यां कुण्डलाभ्यां विलिख्यमानौ गण्डौयस्य स तया॥

Page #113

११०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-२२८
मू. (२२८) कहिणंभंते ! ईसाणाणं देवाणं पञ्जत्तापञ्जताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते ईसाणगदेवा परिवसंति?, गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओउर्ल्डचंदिमसूरियगहनक्खत्ततारास्ववाणंबहूइंजोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साइं जाव उलु उप्पइत्ता एत्थ णं ईसाणे नामं कप्पे पन्नत्ते पाईणप- डीणायए ऊदीणदाहिणविच्छिण्णे एवं जहा सोहम्मे जाव पडिरूवे,
तत्थणं ईसाणगदेवाणं अट्ठावीसंविमाणावाससयसहस्साभवनैतिमक्खायं, तेणं विमाणा सब्बरयणामया जाव पडिरूवा, तेसिणं बहुमज्झदेसभागे पंच वडिंसया पन्नत्ता, तंजहा
अंकवडिसए फलिहवडिसए रयणवडिंसए जातरूववडिंसए मज्झे इत्थ ईसानवडिंसए ते णं वडिंसया सव्वरयणामया जाव पडिलवा, एत्थ णं ईसाणगदेवाणं पजत्तपजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखेजइभागे, सेसं जहा सोहम्मगदेवाणं जाव विहरंति,
ईसाणे इत्य देविंदे देवराया परिवसइ, सूलपाणी वसहवाहणे उत्तरडलोगाहिवई अट्ठावीसविमाणावाससयसहस्साहिवई अरयंबरवत्थधरे सेसंजहा सक्कस्स जाव पभासेमाणे, सेणं तत्थ अट्ठावीसाए विमाणावाससयसहस्साणं असीईए सामानियसाहस्सीणंतायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं अट्ठण्हं अग्गमहिसीणंसपरिवराणां तिण्हं परिसाणंसत्तण्हं अनियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं चउण्हं असीईणं आयरखदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं ईसाणकप्पावासीणं वेमानियणं देवाण य देवीण य आहेवचं जाव विहरइ ।।
कहिणंभंते ! सणंकुमारदेवाणंपञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पनत्ता?, कहिणंभंते! सणंकुमारा देवा परिवसंति?, गोयमा! सोहम्मस्स कप्पस्स उप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं बहूइंजोयणाई बहूई जोयणसयाइंबहूइंजोयणसहस्साइंबहूइंजोयणसयसहस्साइंबहुगाओजोयणकोडीओबहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ उद्धं दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं सणंकुमारे नाम कप्पे प० पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे जहा सोहम्मे जाव पडिलवे,
तत्थ णं सणंकुमाराणं देवाणं बारस विमाणावाससयसहस्सा भवंतीतिमक्खायं, ते णं विमाणा सव्वरयणामया जाव पडिरकूवा, तेसिणं विमाणाणं बहुमज्झदेसभागे पंच वडिंसगा पन्नत्ता, तंजहा–असोगवडिसए सत्तवन्नवडिंसएचंपगवडिंसए चूयवडिंसएमझेएस्थ सणंकुमारावडिंसए, ते णं वडिंसया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा,
एत्थणंसणंकुमारदेवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुविलोगस्स असंखेजइभागे, तत्थणंबहवेसणंकुमारदेवापरिवसंति, महिड्डियाजावपभासेमाणाविहरंति, नवरंअग्गमहिसीओ नत्थि, सणंकुमारे इत्य देविंदे देवराया परिवसइ, अरयंबरवत्थधरे, सेसं जहा सक्कस्स, सेणंतत्य बारसण्हं विमाणावाससयसहस्साणं बावत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं सेसं जहा सक्कस्स अग्गमहिसीवजं, नवरं चउण्हं बावत्तरीणं आयरकखदेवसाहस्सीणं जाव विहरइ॥
कहिणंभंत! माहिंददेवाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते! माहिंदगदेवा परिवसंति?, गोयमा! ईसाणस्स कप्पस्स उप्पिंसपक्खि सपडिदिसिंबहूइंजोयणाइंजाव बहुयाओ जोयणकोडाकोडीओ उर्द दूरं उप्पइत्ता एत्थणं माहिदे नामंकप्पे प० पाईणपडीणायए, जाव एवं जहेव सणंकुमारे, नवरं अट्ट विमाणावाससयसहस्सा, वडिंसया जहा ईसाणे, नवरं मज्झे इत्य

___

Page #114

पदं-२, उद्देशकः--, द्वार
१११ माहिंदवडिंसए, एवंजहा सणंकुमाराणंदेवाणंजावविहरंति, माहिदे इत्य देविंदे देवराया परिवसइ, अरयंबरवत्थधरे, एवं जगा सणंकुमारे जाव विहरइ, नवरं अट्ठण्हं विमाणावाससयसहस्साणं सत्तरिए सामाणियसास्सीणं चउण्हं सत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं जाव विहरइ ।।
कहिणंभंते! बंभलोगदेवाणं पजत्तापञ्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणं भंते! बंभलोगदेवा परिवसंति?, गोयमा ! सणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं उप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं बहूइंजोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्य णं बंभलोए नां कप्पे पाईणपड़ीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे पडिपुत्रचंदसंठाणसंठिए अचिमालीभासरासिप्पभे, अवसेसं जहा सणंकुमाराणं, नवरं चत्तारि विमाणावाससयसहस्सा वडिंसयाजहा सोहम्मवडिंसया नवरं मन्झे इत्थ बंभलोयवडिंसए, एत्थणंबंभलोगदेवाणंठाणा पनत्ता, सेसंतहेव जाव विहरंति, बंभे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइअरयंबरवत्थधरे एवं जहा सणंकुमारे जाव विहरइ, नवरं चउण्हं विमाणावाससयसहस्साणं सट्ठीए सामानियसाहस्सीणं चउण्हं सट्ठीए आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं जाव विहरइ॥
का. गंभंते ! लंतगदेवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहि णं भंते ! लंतगदेवा परिवसंति ?, गोयमा ! बंभलोगस्स कप्पस्स उपिं सपक्खि सपडिदिसि बहूइंजोयणाई जाव बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओउडं दूरंउप्पइत्ता एत्थणं लंतए नामंकप्पे पन्नत्ते पाईणपडीणायए जहा बंभलोए, नवरं पन्नासंविमाणावाससहस्सा भवंतीतिमक्खायं, वडिंसगाजहाईसाणवडिंसगा नवरं मज्झे इत्य लंतगवडिंसए देवा तहेव जाव विहरंति, लतए एत्थ देविंदे देवराया परिवसइ, जहा सणंकुमारे, नवरं पन्नासाए विमाणावाससहस्साणं पन्नासाए सामानियसाहस्सीणं चउण्ह य पन्नासाणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अनेसिं च बहूणं जाव विहरइ ।।
___ कहिणंभंते! महासुकाणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?, कहिणंभंते! महासुक्का देवा परिवसंति?, गोयमा! लंतगस्स कप्पस्स उप्पिं सपकअखिं सपडिदिसिंजाव उप्पइत्ता एत्थ णं महासुक्के नाम कप्पे पन्नत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे, जहा बंभलोए, नवरं चत्तालीसविमाणावाससहस्सा भवंतीतिमक्खायं, वडिंसगा जहा सोहम्मवडिंसगा, नवरं मज्झे इत्थ महासुक्कवडिंसएजावविहरंति, महासुकेइत्थदेविंदेदेवरायाजहा सणंकुमारे, नवरंचत्तालीसाए विमाणावाससहस्साणं चत्तालीसाए सामानियसाहस्सीणं चउण्ह य चत्तालीसाणं आयरक्खदेवसाहस्सीणंजाव विहरइ॥
कहिणंभंते! सहस्सारदेवाणं पज्जत्तापजत्ताणंठाणा पन्नत्ता?, कहिणंभंते! सहस्सारदेवा परिवसंति?, गोयमा ! महासुक्कस्स कप्पस्स उप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं जाव उप्पईत्ता एत्थ णं सहस्सारे नामंकप्पे पन्नत्ते पाईणपडीणायए, जहा बंभलोए, नवरं छविमाणावाससहस्साभवंतीतिमक्खायं, देवा तहेव, जाव वडिंसगा जहाईसाणस्स वडिसगा, नवरं मझेइत्थ सहस्सारवडिसए जाव विहरंति, सहस्सारे इत्थ देविंदे देवराया परिवसइजहा सणंकुमारे, नवरंछण्हं विमाणावाससहस्साणं तीसाए सामानियसाहस्सीणं चउण्ह यतीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं जाव आहेवचं कारेमाणे विहरइ॥
कहि णं भंते ! आणयपाणयाणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता?,कहिणं भंते! आणयपाणया देवा परिवसंति?, गोयमा! सहस्सारस्स कप्पस्सउप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं जाव

Page #115

११२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-२२८ उप्पइत्ता एत्थ णं आणयपाणयनामा दुवे कप्पा पन्नत्ता पाईणपडीणाययाउदीणदाहिणविच्छिन्ना अद्धचंदसंठाणसंठिया अचिमालीभासरासिप्पभा, सेसंजहा सणंकमारे जाव पडिरूवा,
तत्थणं आणयपाणयदेवाणं चत्तारि विमाणावाससया भवंतीतिमक्खायं जाव पडिरूवा, वडिंसगा जहा सोहम्मे कप्पे, नवरं मझे इत्थ पाणयवडिंसए, ते णं वडिंसगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, एत्थणं आणयपाणदेवाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसविलोगस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे आणयपाणदेवा परिवसंति महिदिया जाव पभासेमाणा, ते णं तत्य साणं साणं विमाणावाससयाणं जाव विहरंति, पाणए इत्थ देविंदे देवराया परिवसइ जहा सणंकुमारे, नवरंचउण्हं विमाणावाससयाणवीसाए सामानियसाहस्सीणं असीईएआयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूर्ण जाव विहरइ ।।
कहि णं भंते ! आरणचुयाणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पनत्ता?, कहि णं भंते ! आरण या देवा परिवसंति ?, गोयमा ! आणयपाणयाणं कप्पाणं उप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं एत्थ णं आरणच्चुया नाम दुवे कप्पा पनत्ता, पाईणपडीणायया उदीणदाहिणविच्छिन्ना अद्धचंदसंठाणसंठिया अच्चिमालीभासरासिवण्णाभा असंखिजाओजोयणकोडाकोडीओआयामविक्खंभेणं असंखिजाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं सव्वपरयणामया अच्छा सहा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंका निकंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासादीया दरिसणिजा अभिरुवा पडिरूवा, एत्य णं आरणचुयाणं देवाणं तिनि विमाणावाससया भवंतीतिमक्खायं,
तेणं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासादीया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा, तेसिणं विमाणाणं कप्पाणं बहुमज्झदेसभाएपंच वडिंसया पन्नत्ता, तंजहा-अंकवडिंसए फलिहवडिंसए रयणवडिंसए जायस्ववडिंसए मज्झे एत्थ अचुयवडिंसए, ते णं वडिंसया सव्वरयणामया जाव पडिरूवा, एत्थ णं आरणचुयाणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखेजइभागे, तत्थ णं बहवे आरणचुया देवा परिवसंति, अचुए इत्यदेविंदे देवराया परिवसइ, जहा पाणए जावविहरइ, नवरं तिण्हं विमामावाससयाणं दसण्हंसामाणियसाहस्सीणं चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं आहेवच्चं कुब्बमाणे जाव विहरइ। मू. (२२९) बत्तीसअट्ठवीसा बारसअट्ठचउरो(य)सयसहस्सा।
पन्ना चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे । मू. (२३०) आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणचुए तित्रि ।
सत्त विमाणसयाइं चउसुवि एएसु कप्पेसु मू. (२३१) (सामानियसंगहणीगाहा-)चउरासीईअसीई बावत्तरी सत्तरी य सट्ठी य।
पन्ना चत्तालीसा तीसा वीसा दस सहस्सा ।। मू. (२३२) एए चेव आयरक्खा चउग्गुणा।
कहिणं भंते! हिडिमगेविनगाणं पजत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, कहिणंभंते! हिडिमगेविजगा देवा परिवसंति?, गोयमा! आरणचुयाणं कप्पाणं उपिंजाव उडं दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं हिडिमगेविनगाणं देवाणं तओ गेविनगविमाणपत्थडा पत्नत्ता पाईणपडीणायया उदीणदाहिण

Page #116

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
११३
विच्छिन्ना पडिपुत्रचंदसंठाणसंठिया अचिमालीभासरासिवण्णाभा सेसं जहा बंभलोगे जाव पडिरुवा, तत्य णं हेट्ठिमगेविज्जगाणं देवाणं एकारसुत्तरे विमाणावाससए भवतीतिमक्खायं, ते णं विमाणा सव्वरयणामया जाव पडिरूवा, एत्थ णं हेट्ठिमगेविज्जगाणं देवाणं पजत्तापज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे हेट्ठिमगेविज्जगा देवा परिवसंति, सव्वे समिष्टिया सव्वे समजुइया सव्वे समजसा सव्वे समबला सव्वे समानुभावा महासुक्खा अनिंदा अपेरसा अपुरोहिया अहमिंदा नामं ते देवगणा पन्नत्ता समणाउसी ! ॥
कहि णं भंते! मज्झिमगाणं गेविञ्जगाणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पत्रत्ता ?, कहिणं भंते! मज्झिमगेविज्जगा देवा परिवसंति ?, गोयमा! हेट्ठिमगेविज्जगाणं उप्पिं सपक्खि सपडिदिसिं जाव उप्पइत्ता एत्थ णं मज्झिमगेविज्जगदेवाणं तओ गेविजगाणं पत्थडा पन्नत्ता, पाईणपडीणायया जगा हेट्ठिमगेविज्जगाणं, नवरं सत्तुत्तरे विमाणावाससए हवन्तीतिमक्खायं, ते णं विमाणा जाव परूिवा, एत्थ णं मज्झिमगेविज्जगाणं जाव तिसुवि लोगस्स असंखिज्जइभागे, तत्थ णं बहवे मज्झिमविजगा देवा परिवसंति जाव अहमिंदा नाम ते देवगणा पत्रत्ता समणाउसो ! ।
कहि णं भंते! उवरिमगेविञ्जगाणं देवाणं पञ्जत्तापजत्ताणं ठाणा पन्नत्ता ?, कहिणं भंते! उवरिमगेविज्जए देवा परिवसंति ?, गोयमा ! मज्झिमगेविजगाणं उप्पिं जाव उप्पइत्ता एत्य णं उatमवगाणं तओ गेविजगविमाणपत्थडा पत्ता पाईइपडीणायया सेसं जहा हेमविजगाणं, नवरं एगे विमाणावाससए भवंतीतिमक्खायं, सेसं तहेव भाणियव्वं जाव अहमिंदा नामं ते देवगणा पत्रत्ता समणाउसो ! | मू. (२३३)
एक्कारसुतरं हेट्ठिमैसु सत्तुत्तरं च मज्झिमए ।
सयमेगं उवरिमए पंचेव अनुत्तरविमाणा ।।
मू. (२३४) कहि णं भंते! अनुत्तरोववाइयाणं देवाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पत्रत्ता ?, कहिणं भंते अनुत्तरोववाइया देवा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ उड्डुं चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं बहूई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साइं बहूइंजोयणसयसहस्साइं बहुगाओजोयणकोडीओ बहुगाओ जोयणकोडाकोडीओ उड्डुं दूरं उप्पइत्ता सोहम्मीसाणसणकुमारा जाव आरणअनुयकष्पा तिन्निअट्ठारसुत्तरे गेविज्जगविभाणावाससए वीइवइत्ता तेण परं दूरंगया नीरया निम्मला वितिमिरा विसुद्ध पंचदिसिं पंच अनुत्तरा महइमहालया महाविमाणा पत्रत्ता, तंजहा
विजए वैजयंते जयंते अपराजिए सव्वट्ठसिद्धे, ते णं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा सहा लहा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा, एत्थ णं अनुत्तरोवावइयाणं देवाणं पज्जत्तापजत्ताणं ठाणा पत्रत्ता, तिसुवि लोगस्स असंखेज्जइभागे, तत्थ णं बहवे अनुत्तरोववाइया देवा परिवसंति, सच्चे समिडिया सव्वे समबला सव्वे समानुभावा हमासुक्खा अनिंदा अप्पेस्सा अपुरोहिया अहमिंदा नामं ते देवगणा पत्रत्ता समणाउसी ! ॥
वृ. सनन्कुमाराकल्पे 'सपक्खि सपडिदिसं ति समानाः पक्षाः - पूर्वापरदक्षिणोत्तररूपाः
10 8

Page #117

११४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-/-/२३४
पार्वा यस्मिन् दूरमुत्पतने तत्सपक्षं 'समानस्य धर्मादिषु चे' ति समानस्य सभावः 'सपडिदिसिं 'ति समानाः प्रतिदिशो - विदिशो यत्र तत् सप्रतिदिक् ॥
सामानिकसंग्रहणीगाथा 'चउरासीइ' इत्यादि, सौधर्मेन्द्रस्य चतुरशीतिः सामानिकसहस्राणि ईशानेन्द्रस्याशीतिः सनत्कुमारेन्द्रस्य द्वासप्ततिः माहेन्द्रदेवराजस्य सप्ततिः ब्रह्मलोकेन्द्रस्य षष्टिः लान्तकेनद्रस्य पञ्चाशत् महाशुक्रेन्द्रस्य चत्वारिंशत् सहस्रारेन्द्रस्य त्रिंशत् आनतप्राणतेन्द्रस्य विंशतिः आरणाच्युतन्द्रस्य दश सामानिकसहस्राणि, अवतंसकाश्चातिदेशोनोक्ता इति दुरवबोधाः ततो विनेयजनानुग्रहार्थं वैविक्तयेन मूलत आरभ्योपदर्श्यन्ते
सौधर्मे पूर्वस्यामशोकावतंसकः दक्षिणतः सप्तपर्णावतंसकः पश्चिमायां चम्पकावतंसकः उत्तरतश्चैतावतंसकः मध्ये सौधर्मावतंसकः, एवं पूर्वादिक्रमेण ईशाने अङ्कावतंसकः स्फटिकावतंसको रत्नावतंसको जातरूपावतंसकः मध्ये ईशानावतंसकः, सनत्कुमारे अशोकसप्तपर्णचंपकचूतसनत्कुमारावतंसकाः, माहेन्द्रे अङ्कस्फटिककरलजातरूपमाहेन्द्रावतंसकाः ब्रह्मलोके अशोकसप्तपर्णचम्कचूतब्रह्मलोकावतंसकाः, लान्तके अस्फटिकरनजातरूपलान्तकावतंसकाः महाशुक्रे अशोकसप्तपर्णचम्कचूतमहाशुक्रावतसंकाः, सहस्रारे अङ्कस्फटिकरलजातरूपसहस्रावतंसकाः, प्राणते अशोकसप्तपर्णचम्पकचूतप्राणतावतंसकाः अच्युते अङ्कस्फटिकरत्नजातरूपअच्युतावतसंका इति ॥
'ग्रैवेयकसूत्रे 'समिडिया' समा ऋद्धिर्येषां ते समर्द्धिकाः, एवं 'समज्जुइया' इत्याद्यपि भावनीयं, 'अनिंदा' इति न विद्यते इन्द्रः - अधिपतिर्येषां ते अनिन्द्राः 'अपेस्सा' इति न विद्यते प्रेष्टः - प्रष्यत्वं येषा ते अप्रेष्याः 'अपुरोहि या' इति न विद्यते पुरोहितः - शान्तिकर्मकारी येषां अशान्तेरभावात् ते अपुरोहिताः, किंरूपाः पुनस्ते ? इत्याह- अहमिन्द्रा नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ता हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ॥ मू. (२३५) कहि णं भंते! सिद्धाणं ठाणा प० कहि णं भंते! सिद्धा परिवसंति ?, गोयमा सव्वट्टसिद्धस्स महाविमाणस्स उवरिल्लाओ धूभियग्गाओ दुवालस जोयणे उड्डुं अबाहाए एत्थ णं ईसीपारा नाम पुढवी पन्नत्ता, पणयालीसंजोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं एगा जोयणकोडीं बायालीसं च सयसहस्साइं तीसं च सहस्साइं दोन्नि य अउणापन्ने जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पत्रत्ता, इसिपमाराए णं पुढवीए बहुमज्झदेसभाए अट्ठजोयणिए खेत्ते अट्ट जोयणाई बाहल्लेणं पत्रत्ते, तओ अनंतरं च णं मायाए मायए पएसपरिहाणीए परिहायमाणी परिहायमाणी सव्वेषु चरमंतेसु मच्छियपत्ताओ तणुययरी अंगुलस्स असंखेजइभागं बाहल्लेणं पत्रत्ता, ईसीप भाराए णं पुढवीए दुवालस नामधिज्जा पन्नत्ता, तंजहा
,
इस इवाईसीपारा इवा तणू इ वा तणुतणूइ वा सिद्धित्ति वासिद्धालए वा मुत्तित्ति वा मुत्तालए इ वा लोयग्गेत्ति वा लोयग्गथूभियत्ति वा लोयग्गपडिवुज्झणा इ वा सव्वपाणभूयजीवसत्तसुहावहा इवा, ईसीपभाराणं पुढवी सेया संखदलविमलसोत्थियमुणालदगरयतुसारगोक्खीरहारवण्णा उत्ताणयछत्तसंठाणसंठिया सव्वगुणसुवन्नमई अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरुवा, ईसीपभाराएं णं पुढवीए सीआए जोयणम्मि लोगंतो तस्स णं जोयणस्स जे से उवरिल्ले पाउए तस्सणं गाउयस्स जे से उवरिल्ले छब्भागे एत्थ णं सिद्धा भगवंतो साइया अपज्जवसिया

Page #118

पदं - २, उद्देशक:-, द्वारं
अने गजाइजरामरणजोनिसंसारलं कली भावपुणब्भवगन्भवासव सही पवंचसमइकंता सासयमणागयद्धं कालं चिटअयंति, तत्थवि य ते अवेया अवेयणा निम्ममा असंगा य संसारविप्पमुक्का पएसनिव्वत्तसंठाणा ।
994
बृ. सिद्धसूत्रे 'एगा जोयणकोडी' इत्यादि परिरयपरिमाणं 'विकखंभवग्गदहगुण०' इत्यादिकरणवशात् स्वयमानेतव्यं, सुगमत्वात्, क्षेत्रसमासटीका वा परिभावनीया, तत्र पञ्चचत्वारिंश लक्षप्रमाणविष्कम्भवमनुष्यक्षेत्रपरिरयस्य एतावत्प्रमाणस्य सविस्तरं भावितत्वात्, तस्याश्च ईषत्प्राग्भारायाः पृथिव्याः बहुमध्यदेशभागे अष्टयोजनिकम् - आयामविष्कम्भाभ्यामष्टयोजनप्रमाणं क्षेत्रं च, अष्टौ योजनानि बाहल्येन चोच्चत्वेन - उच्चैस्त्वेनेति भावः, प्रज्ञप्ता, तदनन्तरं सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च मात्रया स्तोकया स्तोकया प्रदेशपरिहान्या परिहीयमाना सर्वेषु चरमान्तेषु मक्षिकापत्रतोऽप्यतितन्वी अङ्गुला संख्येयभागं बाहल्येन प्रज्ञप्ता, 'ईसि इ वा' इति, पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् १ ईषव्प्राग्भारा इति वा २ 'तणुइत्तिवा' तन्वी वा शेषपृथिव्यपेक्षयाऽतितनुत्वात् ३ 'तणुतणूइत्ति वा इति तनुभ्योऽपि जगत्प्रसिद- अधेभ्यस्तन्वी मक्षिकापत्रतोऽपि पर्यन्तदेशेऽतितनुत्वात् तनुतन्वी ४ 'सिद्धिरिति वा' सिद्धक्षेत्रस्य प्रत्यासन्नत्वात् ५,
'सिद्धालय इति वा' सिद्धक्षेत्रस्य प्रत्यासन्नतयोपचारतः सिद्धानामालयः सिद्धालयः ६ एवं मुक्तिरिति वा मुक्तालय इति वेत्यपि परिभावनीयं तथा लोकाग्रे वर्तमानत्वात् लोकाग्रमिति ९ लोकाग्रस्य स्तूपिकेव लोकाग्रस्तूपिका १० तथा लोकाग्रेण प्रत्युद्यते इति लोकाग्रप्रतिवाहिनी ११ । 'सव्वपाणभूयजीवसत्तसुहावहा' इति प्राणा- द्वित्रिचतुरिन्द्रिया इति भूताः - तरवः जीवाः - पञ्चेन्द्रियाः शेषाः प्राणिनः सत्त्वाः, उक्तं च
119 11
“प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः, भूताश्च तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वा उदीरिताः ।।"
सर्वेषां प्राणभूतजीवसत्त्वानां सुखावहा उपद्रवकारित्वाभावात् सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वसु खावहा १२ । सा च ईषत्प्राग्भारा पृथ्वी श्वेता, श्वेतत्वमेवोपमयाप्रकटयति- 'संखदलविमल' इत्यादि, शङ्खदलस्य - शङ्खदलचूर्णस्य विमलो - निर्मलः स्वस्तिकः शङ्खदलविमलस्वस्तिक; स च मृणालं च दकरजश्च तुषारं च हिमं च गोक्षीरं च हारश्च तेषामिव वर्णो यस्याः सा तथा, उत्तानकंउत्तानीकृतं यत् छत्रं तस्य यत्संस्थानं तेन संस्थिता उत्तानकच्छन्नसंस्थानसंस्थितत्वं च प्रागुपदर्शितस्थापनातो भावनीयं ।
'सव्वगुणसुवन्नमयी' सर्वात्मना श्वेतसुवर्णमयी 'ईसीपमाराएणं' इत्यादि ईषत्प्राग्भारायाः पृतिव्या ऊध्वं 'सीयाए' इति निःश्रेणिगत्या योजने लोकान्तो भवति, तस्य च योजनस्य यदुपरितनं गव्यूतं चतुरअथं तस्य च गव्यूतस्य यः सर्वोपरितनो षड्भागो अत्र 'णं' इति वाक्यालङ्कारे सिद्धा भगवन्तः सादिकाः कर्मक्षयानन्तरं सिद्धत्वभावात्,
एतेन अनादिशुद्धपुरुषप्रवादप्रतिक्षेप आवेदितो द्रष्टव्यः, अपर्यवसिता रागाद्यभावेन प्रतिपातासंभवात्, रागादयो हि सिद्धत्वाच्यावयितुं प्रभविष्णवः, न च ते भगवतां सन्ति, तेषां निर्मूलका कषितत्वात् न च निर्मूलकाषंकषिता अपि भूयः प्रादुर्भवन्ति, बीजाभावादिति, तथा अनेकैर्जातिजरामरणैः- जन्मजरामृत्युभिर्यश्च तासु तासु योनिषु संसारः - संसरणं

Page #119

११६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-/-/२३५
तेन च यः कलंकलीभावः- कदर्थ्यमानता यश्च दिव्यसुखमनुप्राप्तानामपि पुनर्भवे संसारे गर्भवसतिप्रपञ्चः तौ समतिक्रान्ता अत एव शाश्वतमनागतं कालं तिष्ठन्ति, 'तत्यवि य ते अवेया' इत्यादि, तत्रापिच - सिद्धक्षेत्रे गताः सन्तस्ते - भगवन्तः 'अवेदाः पुरुषवेदादिवेदरहिताः 'अवेदनाः' सातासातवेदनाभावात् 'निर्ममा' ममत्वरहिताः 'असंगा' बाह्याभ्यन्तरसङ्गरहिताः कस्मादेवम् ? अत आह- 'संसारविप्रमुक्ताः' हेतौ प्रथमा, यतः संसाराद् विप्रमुक्तास्तस्मादवेदा अवेदना निर्ममा असङ्गाश्च पुनः कथंभूताः ? इत्याह 'पएसनिवत्तसंठाणाः प्रदेशः - आत्मप्रदेशैर्न तु बाह्यपुद्गलैः शरीरपञ्चकस्यापि सर्वात्मना त्यक्तत्वात् निर्वृत्तं-निष्पन्नं संस्थानं येषां ते प्रदेशनिर्वृत्तसंस्थानाः अत्र शिष्यः पृच्छन्नाहयू. (२३६)
कहिं पहिया सिद्धा, कहिं सिद्धा पइट्टिया । कहिं बोदिं चइत्ता णं, कत्थ गंतूण सिज्जइ ? ॥
वृ. 'कहिं पडिहया सिद्धा' इत्यादि 'कहिं' इत्यत्र सप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात्, यथा 'तिसु तेसु अलंकिया पुढवी' इत्यादि, ततोऽयमर्थः - स्त्रकेन प्रतिहताः ? - केन स्खलिताः ? सिद्धा::- मुक्ताः, तथा कव-कस्मिन् स्थाने सिद्धाः प्रतिष्ठिताः- अवस्थिताः, तथा कव - कस्मिन् क्षेत्रे बोन्दिस्तनुः शरीरमित्यनर्थान्तरम् तां त्यक्त्वा कवगत्वा सिद्धयन्ति ? निष्ठितार्था भवन्ति ?, 'सिज्झइ' इत्यत्रानुस्वारलोपो द्रष्टव्यः, अथवा एकवचनोपन्यासोऽपि सूत्रशैल्या न विरोधभाक् तथा चान्यत्रा ऽप्येवं प्रयोगः
119 11
“वत्थगंधमलंकारं, इत्थीओ सयणाणि य । अच्छंदा जे न भुंजंति, न से चाइत्ति वुबइ ||" इति, एवं शिष्येण प्रश्ने कृते सूरिराह
यू. (२३७)
अलोए पडिहया सिद्धा, लोयग्गे य पइट्टिया ।
इहं बोदि चइत्ता णं, तत्थ गंतूण सिज्झइ ॥
वृ. 'अलोए पडिहया सिद्धा' इत्यादि, अत्रापि सप्तमी तृतीयार्थे, अलोकेन-केवलाकाशास्तिकायरूपेण प्रतिहताः - स्खलिताः सिद्धाः, इह तत्र धर्मास्तिकायाद्यभावात् तदानन्तर्यवृत्तिरेव प्रतिस्खलनम्, न तु सम्बन्धे सति विघातः अप्रतिघत्वात्, सप्रतिघानां हि सम्बन्धे सति विघातः, नान्येषामिति, तथा लोकस्य पञ्चास्तिकायात्मकस्याग्रे - मूर्धनि प्रतिष्ठिताः - अपुनरागत्या व्यवस्थिताः, तथा इह मनुष्यलोके बोन्दीं तनुं त्यक्त्वा तत्र - लोकाग्रे समयान्तरप्रदेशान्तरास्पर्शनेन गत्वा सिध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्ति ॥ सम्प्रति तत्रगतानां यत्संस्थानं तदभिधित्सुराहदीहं वा हसं वा जं चरिमभवे हविज्ज संठाणं । तत्तो तिभागहीणा सिद्धाणोगाहणा भणिया ।।
मू. (२३८)
वृ. 'दीहं वा हस्सं वा' इत्यादि, दीर्घं वा पश्ञ्चधनुः शतप्रमाणं ह्रस्वं वा-हस्तद्वयप्रमाणं वाशब्दाद् मध्यमं वा विचित्रं यच्चरमभवे - पश्चिमभवे भवेत् संस्थानं ततः तस्मात् संस्थानात् त्रिभागहीना - वदनोदरादिरन्ध्रपूरणेन तृतीयभागेन हीना सिद्धानामवगाहना, अवगाहन्तेऽ स्यामित्यवगाहना- स्वावस्यैव भणिता तीर्थकरगणधरैरिति, अत्रगतसंस्थानप्रमाणापेक्षया त्रिभागहीनं तत्र संस्थानमिति भावः । एतदेव स्पष्टतरमुपदर्शयति-

Page #120

११७
पदं-२, उद्देशकः-, द्वारमू. (२३९) जं संठाणंतु इहं भवं चयंतस्स चरिमसमयंमि।
आसीय पदेसघनं तंसंठाणं तहिं तस्स। ७. 'जसंठाणं तु इहं' इत्यादि, यत्संस्थानं-यावप्रमाणं संस्थानं इह- मनुष्यभवे आसीत तदेव भवन्ति प्राणिनः कर्मवशवर्तिनोऽस्मिन्निति भवं-शरीरं त्यजतः-परित्यजतः, काययोगं परिजिहानस्येति भावः, चरमसमये सूक्ष्मक्रियाऽप्रतिपातिध्यानबलेन वदनोदरादिरन्ध्रपूरणात् त्रिभागेन हीनं प्रदेशघनमासीत्, 'तं संठाणं तहिं तस्स' इति तदेव च प्रदेशघनं मूलप्रमाणापेक्षया त्रिभागहीनप्रमाणं संस्थानं तत्र-लोकाग्रे तस्य-सिद्धस्य, नान्यदिति ॥ साम्प्रतमुत्कृष्टावगाहनादिभेदभित्रामवगाहनामभिधित्सुराहमू. (२४०) तिनि सया तित्तीसा धनुत्तिभागो य होइ नायब्चो।
एसा खलु सिद्धाणं उक्कोसोगाहणा भणिया। वृ. 'तिन्नि सया तेत्तीसा' इत्यादि, त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशानि-त्रयस्त्रिंशदधिकानि धनुस्त्रिभागश्च भवति बोद्धव्या, एषा खलु सिद्धानामुत्कृष्टावगाहना भणिता तीर्थंकरगणधरैः,सा च पञ्चधनुःशततनुकानामवसेया, ननु मरुदेवी नाभिकुलकरपली, नाभेश्च पञ्चविंशत्यधिकानि पञ्चधनुःशतानि शरीरप्रमाणं, यदेव च तस्य शरीरमानं तदेव मरुदेवाया अपि, 'संघयणं संठाणं उच्चत्तं चेव कुलगरेहिं समं'इति वचनात्, मरुदेवी भगवती च सिद्धा, ततस्तस्या देहमानस्य त्रिभागेपातितेसिद्धावस्थायाःसार्धानि त्रीणिधनुःशतान्येवावगाहनाप्राप्नोति, कथमुक्तप्रमाणा उत्कृष्टावगाहना घटते ? इति, नैष दोषः, मरुदेवाया नाभेः किश्चिदून-प्रमाणा भवन्ति, ततो मरुदेवाऽपिपञ्चधनुःशतप्रमाणेतिन कश्चिद्दोषः,अपिच--हस्तिस्कन्धाधिरूढासंकुचिताङ्गी सिद्धा ततः शरीरसंकोचभावाद् नाधिकावगाहनासंभव इत्यविरोधः, आह च भाष्यकृत्
"कह मरुदेवामाणं? नाभीतो जेण किञ्चिदूणा सा।
तो किर पंचसयच्चिय अहवा संकोचओ सिद्धा ।।" मू. (२४१) चत्तारिय रयणीओ रयणी तिभागूणिया य बोद्धव्वा ।
एसा खलु सिद्धाणं मज्झिमओगाहणा भणिया ।। वृ. 'चत्तारि रयणीओ' इत्यादि, चतनोरत्नयो रलिश्च त्रिभागोना च सा बोद्धव्या एषा खलु सिद्धानामवगाहना भणितामध्यमा। आह-जघन्यपदे सप्तहस्तोच्छितानामागमेसिद्धिरुक्ता, तत एषाजघन्याप्राप्नोति, कथंमध्यमा?, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, जघन्यपदे हि सप्तहस्तानांसिद्धिरुक्ता तीर्थकरापेक्षया, सामान्यकेवलिनांतुहीनप्रमाणानामपि भवति, इदमपिचावगाहनामानं चिन्त्यते सामान्यसिद्धापेक्षया, ततो न कश्चिद्दोषः। मू. (२४२) एगाय होइ रयणी अद्वेव य अंगुलाई साहि या।
एसा खलु सिद्धाणं जहन्नओगाहणा भणिया। वृ. 'एगा य होइ' इत्यादि, एका रलिः परिपूर्णा अष्टौ चाङ्गुलान्यधिकानि एषा भवति सिद्धानामवगाहना जघन्या, साचकूर्मापुत्रादीनांद्विहस्तानामवसेया, यदिवासप्तहस्तोच्छ्रितानामपि यन्त्रपीलनादिना संवर्तितशरीराणां, आह च भाष्यकृत॥१॥ “जेट्ठा उपंचधनुसयतनुस्स मज्झा य सत्तहत्थस्स
देहत्तिभागहीणा जहन्निया जा बिहत्थस्स ।।

Page #121

११८
॥२॥
॥३॥
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-२/-/-/२४२
सत्तूसियएसु सिद्धी जहन्नओ कहमिहं बिहत्थेसु ? । साकिर तित्थयरेसु सेसाणं सिज्झमाणाणं ।। पुण हो बिहत्या कुम्मापुत्तादयो जहन्नेणं । अन्ने संवट्टियसत्तहत्यसिद्धस्स हीणत्ति ॥"
पू. (२४३)
साम्प्रतमुक्तानुवादेनैवसंस्थानलक्षणं सिद्धानामभिधत्सुराहओगाहणाइ सिद्धा भवत्तिभागेण होति परिहीणा । संठाणमनित्थंथं जरामरणविप्पमुक्काणं ॥
वृ. 'ओगाहणाओ' इत्यादि, सुगमं, नवरं 'अनित्थंथं' इति इदंप्रकारमापन्नमित्यं इतत्यं तिष्ठतीति इत्थंस्थं न इत्थंस्थं अनित्थंस्थं वदनादिशुषिरप्रतिपूरणेन पूर्वाकारान्यथाभावतोऽनियताकारतमिति भावः, योऽपि च सिद्धादिगुणेषु 'सिद्धे न दीहे न हस्से' इत्यादिना दीर्घत्वादीनां प्रतिषेधः कृतः सोऽपि पूर्वाकारापेक्षया संसअथानस्यानित्यसंस्थत्वातच् प्रतिपत्तव्यो, न पुनः सर्वथा संस्थानस्याभावतः, आह च भाष्यकृत् -
11 9 11
"सुसिरकपरिपूरणाओ पुब्वागारन्नहाववत्थाओ । संठाणमणित्यंत्यं जं भणियमणिययागारं ।। एत्तोच्चय पडिसेहो सिद्धाइगुणेस दीहयाईणं । जमणित्थंथं पुव्वागाराविक्खाए नाभावो ॥"
॥२॥
नन्वेते सिद्धाः परस्परं देशभेदेने व्यवसत्थिता उत नेति ? नेति तद् ब्रूमः कस्मादिति चेत्, मू. (२४४) जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अनंता भवक्खयविमुक्का । अन्नोऽन्नसमोगाढा पुट्ठा सव्वेवि लोगंते ॥
वृ. ' जत्थ य' इत्यादि, यत्रैव देशे चशब्दस्य एवकारार्थत्वात् एकः सिद्धो - निवृ-तस्तत्रानन्नता भवक्षयविमुक्ताः अत्र भवक्षयग्रहणेन स्वेच्छया भवावतरणशक्तिमत्सिद्धव्यवच्छेदमाह, अन्योऽन्यसमवगाढाः, तथाविधाचिन्त्यपरिणामत्वात्, धर्मास्तिकायादिवत्, तथा स्पृष्टा - लग्नाः सर्वेऽपि लोकान्ते । मू. (२४५)

फुसइ अनंते सिद्धे सव्वपएसेहिं नियमसो सिद्धा । तेऽवि य असंखिज्जगुणा देसपएसेहिं पुट्ठा ॥
वृ. 'फुसइ' इत्यादि, स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान् सर्वप्रदेशैरात्मसंबन्धिभिर्नियमशः सिद्धः, तथा तेऽपि सिद्धाः सर्वप्रदेशस्पृष्टेभ्योऽसंख्येयगुणा वर्तन्ते ये देशप्रदेशैः स्पृष्टाः कथमिति चेत्, उच्यते, इहैकस्य सिद्धस्य यदवगाहनक्षेत्रं तत्रैकस्मिन्नपि परिपूर्णेऽवगाढा अन्येऽप्यनन्ताः सिद्धाः प्राप्यन्ते, अपरे तु ये तस्य क्षेत्रस्यैकैकं प्रदेशमाक्रम्यावगाढास्तेऽपि प्रत्येकमनन्ताः, एवं द्वित्रिचतुःपञ्चादिप्रदेशवृध्यायेऽवगाढास्तेऽपि प्रत्येकमनन्ताः, तथा तस्य मूलक्षेत्रस्यैकैकं प्रदेशं परित्यज्य येऽवगाढास्तेऽपि प्रत्येकमनन्ताः, एवं द्वित्रिचतुः पञ्चादिप्रदेशहान्या येऽवगाढास्तेऽपि प्रत्येकमनन्ताः, एवं सति प्रदेशपरिवृद्धिहानिभ्याये समवगाढास्ते परिपूर्णैकक्षेत्रावगाढेभ्योऽसंख्येयगुणा भवन्ति, अवगाढप्रदेशानमसंख्यातत्वात्, आह च
119 ||
"एगक्खेत्ते ऽनंता पएसपरिवुद्धिहाणिओ तत्तो । हुति असंखेज्जगुणाऽसंखपएसो जमवगाढो ।”

Page #122

११९
पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
सम्प्रति सिद्धिानेव लक्षणतः प्रतिपादयतिमू. (२४६) असरीरा जीवधना उवउत्ता दसणे य नाणे य ।
सागारमनागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं ।। वृ. 'असरीरा' इत्यादि, अविद्यमानशरीरा अशरीरा औदारिकादिपञ्चविधशरीररहिता इत्यर्थः, जीवाश्च ते घनाश्च वनदोदरादिशुषिरूरणात् जीवघना उपयुक्ता दर्शने-केवलदर्शने ज्ञाने च-केवलज्ञाने यद्यपि सिद्धत्वप्रादुर्भावसमये केवलज्ञानमिति ज्ञानं प्रधानं तथाऽपि सामान्यसिद्धलक्षणमेतदिति ज्ञापनार्थमादौ सामान्यावलम्बनं दर्शनमुक्तं,
तथा च सामान्यविषयंदर्शनं विशेषविषयंज्ञानमिति, ततःसाकारानाकारसामान्यविशेषोपयोगरूपमित्यर्थः, सूत्रेमकारोऽलाक्षणिको, लक्षणं-तदन्यव्यावृत्तिस्वरूपमेतत्-अनन्तरोक्तं, तुशब्दो वक्ष्यमाणनिरुपमसुखविशेषणार्थ, सिद्धानां-निष्ठितार्थानामिति । सम्प्रति केवलज्ञानकेवलदर्शनयोरशेषविषयतामुपदर्शयतिमू. (२७) केवलनाणुवउत्ता जाणंता सव्वभावगुणभावे।
पासंता सब्बओ खलु केवलदिट्ठीहिऽनंताहिं ।। वृ. 'केवलनाणुवउत्ता' इत्यादि, केवलज्ञानेनोपयुक्ता न त्वन्तः करणेन तदभावादिति केवलज्ञानोपयुक्ता जानन्ति-अवगच्छन्तिसर्वभावगुणभावान्-सर्वपदार्थगुणपर्यायान्, प्रथमो भावशब्दः पदार्थवचनः द्वितीयः पर्यायवचनः, गुणपर्याययोस्त्वयं विशेषः-सहवर्तिनो गुणाः क्रमवर्तिनः पर्याया इति, तथा पश्यन्ति सर्वतः खलु-खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् सर्वत एव, केवलष्टिभिरनन्ताभिः,अनन्तैः केवलदर्शनैरित्यर्थः, केवलदर्सनानांचानन्तता सिद्धानामनन्तत्वात्, इहादौ ज्ञानग्रहणं प्रथमतया तदुपयोगस्थाः सिध्यन्तीति ज्ञापनार्थ ॥
सम्प्रति निरुपमसुखभाजस्ते इति दर्शयतिमू. (२४८) नवि अस्थि माणुसाणं तं सुक्खं नविय सव्वदेवाणं ।
जंसिद्धाणं सुक्खं अव्वाबाहं उवगयाणं ।। वृ. 'नवि अस्थि' इत्यादि, नैवास्ति मनुष्याणां चक्रवादीनामपि तत्सौख्यं, नैवास्ति सर्वदेवानामनुत्तरपर्यन्तानामपि यत् सिद्धानां सौख्यमव्याबाधामुपगताना-नविविधाऽऽबाधा अव्याबाधा तां उप-सामीप्येन गतानां प्राप्तानां ।। यथा नास्ति तथा भङ्गयोपदर्शयतिम. (२४९) सुरगणसुहं समत्तं सव्वद्धापिंडियं अनंतगुणं ।
नवि पावइ मुत्तिसुहं नंताहिं वग्गवग्गूहि ।। वृ. 'सुरगणसुहं' इत्यादि, 'सुरगणसुखं' देवसंघातसुखं “समस्त' संपूर्णमतीतानागतवर्तमानकालोद्भवमित्यर्थः, पुनः सर्वाद्धापिण्डितं' सर्वकालसमयगुणितंतथाऽनन्तगुणमिति, तदेवंप्रमाणं किलासत्कल्पनया एकैकाकाशप्रदेशे स्थाप्यते इत्येवं सकलाकाशप्रदेशपूरणेन यद्यप्यनन्तं भवति तदनन्तमप्यनन्तैगैर्वर्गितं तथाऽप्येवं प्रकर्षगतमपि मुक्तिसुखं-सिद्धिसुखं न प्राप्नोति । एतदेव स्पष्टतरं भङ्गयन्तरेण प्रतिपादयतिमू. (२५०) सिद्धस्स सुहोरासी सब्बद्धापिंडिओ जइ हवेजा।
सोऽनंतवणभइओ सव्वागासे नमाइजा।। वृ. सिद्धस्स सुहोरासी इत्यादि, सुखानांराशिः सुखराशिः-सुखसंघातः सिद्धस्यसुखराशिः

Page #123

१२०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-२/-1-1२५० सिद्धसुखराशिः सर्वाद्धापिण्डितः' सर्वयासाद्यपर्यवसितयाअद्धया, यत्सुखं सिद्धः प्रतिसमयमनुभवति तदेकत्र पिण्डीकृतमिति भावः, सोऽनन्तवर्गभक्तः-अनन्तैर्वर्गमूलैरपवर्तितः,अनन्तैवर्गमूलैः तावदपवर्तितो यावत् सर्वाद्धालक्षणेन गुणकारेण गुणने यदधिकं जातं तस्य सर्वस्याप्यपवर्तनैः सिदअधात्वाद्यसमयभाविसुखमात्रतां प्राप्त इति भावः, ।
सर्वाकाशे न माति-एतावन्मात्रोऽपि सर्वाकाशे न माति सर्वस्तु दूरापास्तप्रसर एवेति ज्ञापनार्थ पिण्डयित्वा पुनरपवर्तनं सुखराशेः, इयमत्र भावना-इह किल विशिष्टाह्यादरूपं सुखं परिगृह्यते, ततश्चयत आरभ्यशिष्टानां सुखशब्दप्रवृत्तिस्तमाह्यादमवधिकृत्य एकैकगुणवृद्धितारतम्येन तावदसावालादो विशिष्यते यावदनन्तगुणवृध्द्या निरतिशयनिष्ठामुपगतः,
सोऽयमत्यन्तोपमातीतैकान्तीत्सुक्यविनिवृत्तिरूपस्तिमिततमकल्पः चरमाहादः सदा सिद्धानां, तस्माचारतः प्रथमाचोध्वमपान्तरालवर्तिनो ये गुणास्तारतम्येनाहादविशेषरूपास्ते सर्वाकाशप्रदेशेभ्योऽप्यतिभूयांसः, ततः किलोक्तं-'सव्वागासे न माइजा' इति, अन्यथा यत् सर्वाकाशे न माति तत् कथमेकस्मिन् सिद्धे मायाद् ? इति पूर्वसूरिसंप्रदायः॥
साम्प्रतमस्य निरुपमतां प्रतिपादयतिमू. (२५१) जह नाम कोइ मिच्चो नगरगुणे बहुविहे वियाणंतो।
नचएइ परिकहेउं उवमाए तहिं असंतीए। वृ. जहनाम' इत्यादि, यता नामकश्चिदम्लेच्छोनगरगुणान्-गृहनिवासादीन्बहुविधान्अनेकप्रकारान् विजानन् अरण्यगतः सन् अन्यम्लेच्छोभ्यो न शक्नोति परिकथयितुं, कस्मान शक्नोति ? इत्यत आह-उपमायां तत्रासत्यां "निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शनम्" इति न्यायाद् हेती सप्तमी, तत उपमाया अभावादिति द्रष्टव्यं, एष गाथाऽक्षरार्थः, भावार्थः कथानकादवसेयः, एगो महारत्रवासी पिच्छो रन्ने चिट्ठति, इत्तो य एगो राया आसेण अवहरितो तं अडविं पवेसिओ तेण दिट्ठो, सक्कारिऊण जनवयं नीतो, रन्नावि सो नगरं नीओ, पच्छा उवगारित्ति गाढमपचरितो, जहा राया तहा चिट्टइ. धवलधराइभोगेण विभासा, कालेण रनंसरिउमारद्धो, रत्ना विसजिओ, तत्तो रनिगा पुच्छंति-'केरिसं नयरंति' ? सो वियाणंतोऽवि तत्थोवमाभावा न सक्कइ नयरगुणे परिकहेउं । एस दिलुतो, अयमर्थोपनयःमू. (२५२) इय सिद्धाणं सोक्खं अनोवम नत्थि तस्स ओवम्म।
किंचि विसेसेणितो सारिक्खमिणं सुणए वोच्छं। वृ.इयसिद्धाणं इत्यादि, इत्येवं सिद्धानां सौख्यमनुपमवर्तते, किमिति?,तत आह-यतो नास्तितस्यौपम्यं, तथाऽपि बालजनप्रतिपत्तये किञ्चि विशेषेण इतो' इति आर्षत्वाद् अस्येत्यर्थः, साध्यमिदं-वक्ष्यमाणं अणुतमू. (२५३) जह सव्वकामगुणियं पुरिसो भोत्तूण भोयणं कोई।
तहाछुहाविमुक्को अच्छिज्ज जहा अमियतितो॥ वृ. 'जह सब्ब' इत्यादि, यथेत्युदाहरणोपदर्शनार्थः, मुज्यते इति भोजनं सर्वकामगुणितं' सकलसौन्दर्यसंस्कृतं कोऽपि पुरुषो मुक्त्वा क्षुत्तृविप्रमुक्तः सन् यथा अमृततृप्तस्तथा तिष्ठति, मू. (२५४) इय सव्वकालतित्ता अतुलं निव्वाणमुवगया सिद्धा।
सासयमव्वाबाहं चिटंति सही सुहं पत्ता ॥

Page #124

पदं-२, उद्देशकः-, द्वार
१२१ वृ. 'इय'इत्यादि, एवं निर्वाणं-मोक्षमुपगताः सिद्धाः सर्वकालं साद्यपर्यवसितं कालं तृप्ताः-सर्वथौत्सुक्यविनिवृत्तिभावतः परमसंतोषमधिगता अतुलम् अनन्यसध्शमुपमाऽतीतत्वात शाश्वतं प्रतिपाताभावात अव्याबाधं लेशतोऽपि व्याबाधाया असंभवात सुखं प्राप्ता अत एव सुखिनः तिष्ठन्तीति । एतदेव सविशषतरंभावयतिमू. (२५५) सिद्धत्ति य बुद्धति य पारगयत्ति । य परंपरगयत्ति उ
मुक्तकम्मकवया अजरा अमरा असंगाय।। वृ. 'सिद्धत्ति य' इत्यादि, सितं-बद्धमष्टप्रकारं कर्म ध्मातं-भस्मीकृतं यैस्ते सिद्धाः "पृषोदरादयः" इतिरूपनिष्पत्तिः,निर्दग्धानेकभवकर्मेन्धनाइत्यर्थः, तेचसामान्यतः कर्मादिसिद्धा अपि भवन्ति, यत उक्तम्॥१॥ “कम्मे सिप्पे य विजाए, मंतेजोगे य आगमे ।
अत्थजत्ताअभिपाए, तवे कम्पक्खए इय।।" ततःकर्मादिसिद्धव्यपोहाय आह-'बुद्धा' इति, अज्ञाननिद्राप्रसुप्तेजगत्यपरोपदेशेन जीवादिरूपं तत्त्वं बुद्धवन्तो बुद्धाः, सर्वज्ञसर्वदर्शिस्वभावबोधरूपा इति भावः, एतेऽपि च संसारनिर्वाणोभयपरित्यगेन स्थितवन्तः कैश्चिदिष्यन्ते॥१॥ "संसारे न च निर्वाणे, स्थितो भुवनभूतये ।
अचिन्त्यः सर्वलोकानां, चिन्तारलाधिको महान् ।।" इति वचनात्, ततस्तन्निरासार्थमाह-'पारगता' इति, पारं-पर्यन्तं संसारस्य प्रयोजनवातस्य वागताः पारगताः, तथाभव्यत्वाक्षिप्तसकलप्रयोजनसमाप्तया निरवशेषकर्तव्यशक्तिविप्रमुक्ता इति भावः, इत्थंभूता अपि कैश्चिद् यदृच्छावादिभिरक्रमसिद्धत्वेनापि गीयन्ते, तथोक्तम्॥१॥ "नैकादिसंख्याक्रमतो, वित्तप्राप्तिर्नियोगतः।
दरिद्रराज्यचारित्ररूपया, तद्वन्मुक्तिः कवचिन्नकिम् ? " ततस्तन्मतव्यपोहाय ‘परम्परागता' इतिपरम्परया-ज्ञानदर्शनचारित्ररूपया मिथ्याष्टिसासादन-सम्यग्मिध्यादृष्टयअविरत सम्यग्दृष्टिदेशविरतिप्रमत्ताप्रमत्तनिवृत्त्यनिवृत्तिबादरसंपरायसूक्ष्मसंपरायांपशान्तमहक्षीण मोहसयोगिकेवल्ययोगिकेवलिगुणस्थानभेदभिन्नया गताः परम्परागताः, एतेच कैश्चित् तत्त्वतोऽनुन्मुक्तकर्मकवचा अभ्युपगम्यन्ते 'तीर्थनिकारदर्सनादिहागच्छन्ति' इति वचनतः पुनः संसारावतरणाभ्युपगमात्, अतस्तन्मतापाकरणार्थमाह
_ 'उन्मुक्तकर्मकवचाः' उत्-प्राबल्येनापुनर्भवरूपतया मुक्तं परित्यक्तं कर्म कवचमिव कर्मकवचं यैस्ते उन्मुक्तकर्मकवचाः, अत एवाजराः शरीराभावतो जरसोऽभावात् अमरा अशरीरत्वादेव प्राणत्यागासंभवात्, उक्तंच॥१॥ "वयसो हाणीह जरा, पाणचाओ य मरणमादिहें।
सइ देहमि तदुभयं तदभावेतं न कस्सेव ॥" मू. (२५६) निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का।
अव्याबाहं सोक्खं अणुहोती सासयं सिद्धा॥ वृ. असङ्गा बाह्याभ्यन्तरसङ्गरहितत्वात् 'निच्छिन्न' इत्यादि, निस्तीर्णं-लचितं सर्वदुःखं यैस्ते निस्तीर्णसर्वदुःखाः, कुतः? इत्याह-'जातिजरामरणबंधणविमुक्का' जातिः-जन्म जरावयोहानिलक्षणामरणं प्राणत्यागरूपंबन्धनानि-तन्त्रबन्धनरूपाणि कर्माणि तैर्विशेषतो-निःशेषा

Page #125

१२२
प्रज्ञापनाउपागसूत्र-१-२/-1-२५६ पगमनेन मुक्ता जातिजरामरणबन्धनविमुक्ताः, हेतावियंप्रथमा, यतोजातिजरामरणबन्धनविप्रमुक्तास्ततोनिस्तीर्णसर्वदुःखाः, कारणाभावात्, ततोऽव्यावबाधंसौख्यंशाश्वतंसिद्धाअनुभवन्ति
पदं-२ - समाप्तम्। मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापना उपासूत्रे द्वीतीयपदस्यमलयगिरिविरचिताटीका परिसमाप्ता।
पद-३-अल्पबहुत्त्वम् (बहुवक्तव्य) वृ.व्याख्यातं द्वितीयंपदं, अधुना तृतीयपदमारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः-इह प्रथम पदे पृथिवीकायिकादयः प्रज्ञप्ताः द्वितीये ते एव स्वस्थानादिना चिन्तिताः अस्मिंस्तु तेषां दिग्विभागादिनाऽल्पबहुत्वादि निरूप्यते, तत्रेदमादौ द्वारसङ्गङ्ग्रहगाथाद्वयम्मू. (२५७) दिसि गइ इंदिय काए जोए वेए कसाय लेसा य।
सम्मतं नाणदंसणं संजयउवओगआहारे॥ वृ.प्रथमं दिग्द्वारं १, तदनन्तरं गतिद्वारं, २, तत इन्द्रियद्वारं ३, ततः कायद्वारं ४, ततो योगद्वारं ५, तदनन्तरं वेदद्वारं ६, ततः कषायद्वारं, ७, ततो लेश्याद्वारं ८, ततः सम्यकत्वद्वार ९, तदनन्तरं ज्ञानद्वारं १०, ततो दर्शनद्वारं ११, ततः संयतद्वारं १२, तत उपयोगद्वारं १३, तत आहारद्वारं १४, पू. (२५८) भासगपरित्तपजत्त सुहुमसन्नी भवऽथिए चरिमे।
जीवे य खित्तबंधे पुग्गलमहदंडए चेव ॥ वृ.ततो भाषकद्वारं १५, ततः परित्त' इति परित्ताः-प्रत्येकशरीरिणः शुक्लपाक्षिकाश्च तद्वारं १६, तदनन्तरं पर्याप्तद्वारं १७, ततः सूक्ष्मद्वारं १८, तदनन्तरं संज्ञिद्वारं १९, ततो भव'त्ति भवसिद्धिकद्वारं २०, ततोऽस्तीति अस्तिकायद्वारं २१, ततश्चरमद्वारं २२, तदनन्तरंजीवद्वारं, २३, ततः क्षेत्रद्वारं २४, ततो बन्धद्वारं २५, ततः पुद्गलद्वारं २६, ततो महादण्डकः २७, इति सर्वसङ्ख्यया सप्तविंशतिः द्वाराणि । तत्र प्रथमं द्वारमभिधित्सुराह
-पदं-२- दारं-१:-"दिसा":म. (२५९)दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवाजीवापच्छिमेणं, पुरच्छिमेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया।
वृ. इह दिशः प्रथमे आचाराख्ये अङ्गे अनेकप्रकारा व्यावर्णिताः, तत्रेह क्षेत्रदिशः प्रतिपत्तव्याः, तासां नियतत्वात्, इतरासां च प्रायोऽनवसअथितत्वात् अनुपयोगित्वाच्च, क्षेत्रदिशां च प्रभवस्तिर्यग्लोकमध्यगतादष्टप्रदेशकाद्रुचकात्, यत उक्तम्॥१॥ "अट्ठपएसोरुयगो तिरियलोयस्स मज्झयारम्मि ।
एस पभवो दिसाणं एसेव भवे अनुदिसाणं ॥” इति, दिशामनुपातो दिगनुपातो-दिगनुसरणं तेन दिशोऽधिकृत्येति तात्पर्यार्थः, सर्वस्तोका जीवाः पश्चिमेन-पश्चिमायां दिशि, कथमिति चेत् ?, उच्यते, इदं ह्यल्पबहुत्वं बादरानधिकृत्य द्रष्टव्यं, न सूक्ष्मान्, सूक्ष्माणां सर्वलोकापन्नानां प्रायः सर्वत्रापि समत्वात्,

Page #126

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-१
१२३ बादरेष्वपि मध्ये सर्वबहवो वनस्पतिकायिकाः, अनन्तसञ्जयाकतया तेषां प्राप्यमाणत्वात, ततो यत्र ते बहवस्तत्र बहुत्वं जीवानां, यत्र त्वल्पे तत्राल्पत्वं, वनस्पतयश्च तत्र बहवो यत्र प्रभूता आपः, 'जत्थ जलं तत्थ वर्ण' इति वचनात् तत्रावश्यंपनकसेवालादीनां भावात्, तेच पनकसेवालादयो बादरनामकर्मोदये वर्तमाना अपि अत्यन्तसूक्ष्मावगाहनत्वात् अतिप्रभूतपिण्डीभावाच्च सर्वत्र सन्तोऽपि न चक्षुषा ग्राह्याः,
तथा चोक्तमनुयोगद्वारेषु- “ते णं वालग्गा सुहुमपनगजीवस्स सरीरोगाणाहितो असंखेनगुणा' इति, ततो यत्रापि नैते दृश्यन्ते तत्रापि ते सन्तीति प्रतिपत्तव्याः, आह च मूलटीकाकार;- "इह सर्वबहवो वनस्पतय इतिकृत्वा यत्र ते सन्ति तत्र बहुत्वं जीवानां, तेषांच बहुत्वं “जत्थ आउकाओ तत्थ नियमा वणस्सइकाइया इति पनगसेवालहढाई बायरावि होति सुहुमाआणागेज्झान चक्खुणा' इति, उदकंच प्रभूतं समुद्रादिषु, द्वीपात् द्विगुणविष्कम्भत्वात्, तेष्वपिच समुद्रेषुप्रत्येकंप्राचीप्रतीच्योर्दिशोर्यथाक्रमंचन्द्रसूर्यद्वीपाः, यावति च प्रदेशे चन्द्रसूर्यद्वीपा अवगाढास्तावत्युद- काभवः, उदकाभावाच्च वनस्पतिकायिकाभावः, केवलं प्रतीच्यां दिशि लवणसमुद्राधिपसुस्थितनाम- देवावासभूतो गौतमद्वीपो लवणसमुद्रेऽभ्यधिको वर्तते, तत्र चोदकाभावाद्वनस्पतिकायिकानाम-भावात्सर्वस्तोका जीवाःपश्चिमायां दिशि, तेभ्यो विशेषाधिकाः पूर्वस्यां दिशि, तत्र हि गौतमद्वीपो न विद्यते, ततस्तावता विशेषेणातिरिच्यते इति,
तेभ्योऽपि दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकाः, यतस्तत्रचन्द्रसूर्यद्वीपान विद्यन्ते, तदभावातत्रोदकंप्रभूतं, तत्याभूत्याच वनस्पतिकायिका अपि प्रभूता इति विशेषाधिकाः, तेभ्योऽप्युदीच्या दिशि विशेषाधिकाः, किं कारणमिति चेत् ?, उच्यते, उदीच्यां हि दिशि सङ्ख्येययोजनेषु द्वीपेषु मध्ये कस्मिंश्चित् द्वीपे आयामविष्कम्माभ्यां सङ्ख्येयाजनकोटीप्रमाणंमानसं नाम सरः समस्ति, ततो दक्षिणदिगपेक्षया अस्यांप्रभूतमुदकम्, उदकबाहुल्याच प्रभूता वनस्पततः, प्रभूता द्वीन्द्रियाः शङ्खादयः प्रभूतास्तटलग्न- शङ्खादिकलेवराश्रितास्त्रीन्द्रियाः पिपीलिकादयः प्रभूताःपद्मादिषु चतुरिन्द्रियाः भ्रमरादयः प्रभूताः पञ्चेन्द्रिया मत्स्यादय इति विशेषाधिकाः ॥
तदेवं सामान्यतो दिगनुपातेन जीवानामल्पबहुत्वमुक्तम् । इदानीं विशेषेण तदाह
मू. (२६०) दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा पुढविक्काइया दाहिणेणं उत्तरेणं विसेसाहिया पुरछिमेणं विसेसाहिया पच्छिमेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा आउक्काइयापच्छिमेणं, पुरच्छिमेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया।। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा तेउक्काइया दाहिणुत्तरेणं, पुरच्छिमेणं संखेजगुणा, पच्छिमेणं विसेसाहिया ।।
दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा वाउक्काइया पुरच्छिमेणं, पच्छिमेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया । दिसाणुवाएणं सव्वत्योवा वणस्सइक्काइया पच्छिमेणं पुरछिमेणं विसेसाहिया दाहिणेणं विसेसाहिया उत्तरेणं विसेसाहिया॥
निसाणुवाएणं सव्वत्थोवा बेइंदिया पच्छिमेणं पुरच्छिमेणं विसेसाहिया दक्खिणेणं विसेसाहिया उत्तरेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा तेइंदिया पञ्चस्थिमेणं, पुरच्छिमेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा चउरिदिया पञ्चत्थिमेणं, पुरच्छिमेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया।

Page #127

१२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-19/२६०
दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा नेरइया पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेनगुणा । दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवारयणप्पभापुढवीनेरइयापुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं, दाहिणेण असंखेनगुणा दिसाणुचाएणं सव्वत्थोवा सक्करप्पभापुढवीनेरइया पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेनगुणा । दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा वालुयप्पभापुढवीनेरइया पुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेनगुणा । दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा पंकप्पभापुढवीनेरइया पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणंअसंखेजगुणा। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा धूमप्पभापुढवीनेरइया पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेनगुणा । दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवातमप्पहापुढवीनेरइया पुरच्छिमपञ्चत्यिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेजगुणा । दिसाणुवाएणं सव्वत्योवा अहे सत्तमापुढवीनेरइया पुरच्छिम. पञ्चत्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेनगुणा।
दाहिणेहितो अहेसत्तमापुढवीनेरइएहितोछट्टाए तमाए पुढवीएनेरइया पुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं असंखेज्जगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा, दाहिणिल्लेहितो तमाए पुढवीनेरइएहितो पंचमाए धूमप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं असंखेज्जगुणा, दाहिणेणं असंखेनगुणा, दाहिणिल्लेहितो धूभप्पभापुढवीनेरइएहितो चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरच्छिमपखत्थिमउत्तरेणं असंखेजगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा, दाहिणिल्लेहितो पंकप्पभापुढवीनेरइएहितो तइया वालुयप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं असंखेजगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा, दाहिणिल्लेहिंतो वालुयप्पभापुढवीनेरइएहितो दुइयाए सक्करप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरछिमपञ्चच्छिमउत्तरेणंअसंखेजगुणा, दाहिणेणं असंखेनगुणा, दाहिणिल्लेहितो सक्करप्पभापुढवीनेरइएहिंतो इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरच्छिमपञ्चतअथिमउत्तरेणं असंखेजगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा । दिसाणुवाएणं सब्बत्थोवा पंचिंदिया तिरिक्खजोणिया पच्छिमेणं, पुरछिमेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणंविसेसाहिया। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा मणुस्सा दाहिणउत्तरेणं, पुरच्छिमेणं संखेज्जगुणा पञ्चत्थिमेणं विसेसाहिया।
दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा भवणवासी देवा पुरच्छिमेणं पञ्चत्थिमेणं, उत्तरेणं असंखेनगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा । दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा वाणमंतरा देवा पुरच्छिमेणं, पञ्चत्यिमेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया, दाहिणेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा जोइसिया देवा पुरच्छिमपञ्चस्थिमेणं, दाहिणेणं विसेसाहिया, उत्तरेणं विसेसाहिया।
दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा देवा सोहम्मे कप्पे पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं, उत्तरणं असंखेजगुणा, दाहिणेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवादेवाईसाणे कप्पे पुरच्छिमपञ्चस्थिमेणं, उत्तरेणं असंखेनगुणा, दाहिणेणंविसेसाहिया। दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा देवासणंकुमारे कप्पे पुरच्छिमपचत्थिमेणं, उत्तरेणं असंखेनगुणा, दाहिणेणेविसेसाहिया। दिसाणुवाएणसव्वत्थोवा देवा सणंकुमारे कप्पे पुरच्छिमपञ्चस्थिमेणं, उत्तरेणं असंखेनगुणा, दाहिणेणं विसेसाहिया। दिसाणुवाएणंसव्वत्योवा देवामाहिदे कप्पे पुरच्छिमपञ्चस्थिमेणं, उत्तरेणंअसंखेजगुणा, दाहिणेणं विसेसाहिया। दिसाणुयाएणं सम्वत्थोवा देवा बंभलोएकप्पे पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेजगुणा । दिसाणुवाएणं सब्बत्थोवा देवा लंतएकप्पे पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेज्जगुणा । दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा देवा महासुक्के कप्ये पुरच्छिमपञ्चस्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणअसंखेजगुणा । दिसाणुवाएणं

Page #128

१२५
पद-३, उद्देशकः-, द्वार--१ सव्वत्थोवा देवा सहस्सारे कप्पे पुरच्छिमपञ्चत्थिमउत्तरेणं, दाहिणेणं असंखेजगुणा।
-तेण परं बहुसमोववनगा समणाउसो! ॥ दिसाणुवाएणं सब्वत्थोवा सिद्धा दाहिणेणं उत्तरेणं, पुरच्छिमेणं संखेज्जगुणा, पञ्चतअथिमेणं विसेसाहिया ।।दारं ।।
वृ. दिगनुपातेन-दिगनुसारेण दिशोऽधिकृत्येतिभावः, पृथिवीकायिकाश्चिन्त्यमानाः सर्वस्तोका दक्षिणस्यां दिशि, कथमिति चेद् ?, उच्यते, इह यत्र धनंतत्र बहवः पृथिवीकायिकाः यत्र सुषिरं तत्र स्तोकाः, दक्षिणस्यां दिशि बहूनि भवनपतीनां भवनानि बहवो नरकावासस्ततः सुषिरप्राभूत्यसंभवात् सर्वस्तोका दक्षिणस्यां दिशि पृथिवीकायिकाः,
तेभ्य उत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, यत उत्तरस्यां दिशि दक्षिणदिगपेक्षया स्तोकानि भवनानि स्तोका नरकावासाः, ततोघनप्राभूत्यसंभवात् बहवः पृथिवीकायिका इति विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि पूर्वस्यां दिशि विशेषाधिकाः, रविशशिद्वीपानां तत्र भावात्,
तेभ्योऽपि पश्चिमायां दिशि विशेषाधिकाः, किं कारणमिति चेत् ?, उच्यते, यावन्तो रविशशिद्वीपाः पूर्वस्यां दिशि तावन्तः पश्चिमायामपि, न तु एतावता साम्य, परं लवणसमुद्रे गौतमनामा द्वीपः पश्चिमायामधिकोऽस्ति, तेन विशेषाधिकाः, अत्र पर आह
ननु यथा पश्चिमायां दिशि गौतमद्वीपोऽभ्यधिकः समस्ति, तथा तस्यां पश्चिमायां दिशि अधोलौकिकग्रामा अपि योजनसहस्रावगाहाः सन्ति, ततः खातपूरितन्यायेन तत्र तुल्या एव पृथिवीकायिकाःप्राप्नुवन्ति न विशेषाधिकाः, नैतदेवं, यतोऽधोलौकिकग्रामावगाहोयोजनसहनं, गौतमद्वीपस्यपुनः षट्सप्तत्यधिक योजनसहस्रमुच्चैस्त्वं, विष्कम्भस्तस्य द्वादश योजनसहनाणि, यच्च मेरोराभ्याधोलौकिकग्रामेभ्योऽर्वाक हीनत्वं हीनतरत्वं तत्पूर्वस्यामपि दिशि प्रभूतगर्तादिसंभवात् समानं, ततो यद्यधोलौकिकग्रामच्छिद्रेषुबुद्धया गौतमद्वीपः प्रक्षिप्यते तथापि स समधिक एव प्राप्यते न तुल्य इति तेन समधिकेन विशेषाधिकाः पश्चिमायां दिशि पृथिवीकायिकाः ॥
उक्तं दिगनुपातेन पृथिवीकायिकानामल्पबहुत्वं, इदानीमकायिकानामल्पबहुत्वमाह-सर्वस्तोका अप्कायिकाः पश्चिमायां दिशि, गौतमद्वीपस्थाने तेषामभावात्, तेभ्योऽपि विशेषाधिकाः पूर्वस्यां दिशि, गौतमद्वीपाभावात्, तेभ्योऽपि विशेषाधिका दक्षिणस्यां दिशि, चन्द्रसूर्यद्वीपाभावात्, तेभ्योऽप्युत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, मानससरःसद्भावात्।।
तथा दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च दिशि सर्वस्तोकास्तेजःकायिकाः, यतो मनुष्यक्षेत्रे एव बादरास्तेजःकायिकानान्यत्र,तत्रापियत्रबहवोमनुष्यास्तत्रैतेबहवः, बाहुल्येन पाकारम्भसम्भवात्, यत्रत्वल्पेतत्रस्तोकाः, तत्र दक्षिणस्यादिशि पञ्चसुभरतेषुउत्तरस्यादिशिपञ्चस्वैरावतेषु क्षेत्रस्याल्पत्वात् स्तोका मनुष्याः, तेषां स्तोकत्वेन तेजःकायिका अपि स्तोकाः, अल्पपाकारम्भसम्भवात्, ततः सर्वस्तोका दक्षिणोत्तरयोर्दिशोस्तेजःकायिकाः, स्वस्थाने तु प्रायः समानाः, तेभ्यः पूर्वस्यां दिशि सङ्खयेयगुणाः, क्षेत्रस्य सङ्खयेयगुणत्वात्, ततोऽपि पश्चिमायां दिशि विशेषाधिकाः, अधोलौकिकग्रामेषु मनुष्यबाहुल्यात् ॥
इह यत्र सुषिरंतत्र वायुः यत्र धनं तत्र वाय्वभावः, तत्र पूर्वस्यां दिशि प्रभूतं घनमित्यल्पा वायवः, पश्चिमायांदिशि विशेषाधिका;,अधोलौकिकग्रामसम्भवात्, उत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, भवननरकावासबाहुल्येन सुषिरबाहुल्यात्, ततोऽपि दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकाः,

Page #129

१२६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-३/-/१/२६० उत्तरदिगपेक्षया दक्षिणस्यां दिशिभवनानां नरकावासानां चातिप्रभूतत्वात्।
तथा यत्र प्रभूता आपस्तत्रप्रभूताः पनकादयोऽनन्तकायिका वनस्पतयःप्रभूताः शङ्खादयो द्वीन्द्रियाः प्रभूताः पिण्डीभूतसेवालाद्याश्रिताः कुन्थ्वादयस्त्रीन्द्रियाः प्रभूताः पद्माद्याश्रिता भ्रमरादयश्चतुरिन्द्रियाइति हेतोर्वनस्पत्यादिसूत्राणि चतुरिन्द्रियसूत्रपर्यन्तानि अप्कायिकसूत्रवद्भावनीयानि
नैरयिकसूत्रेसर्वस्तोकाः पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्विभागभाविनो नैरयिकाः, पुष्पावकीर्णनरकावासानां तत्राल्पत्वात, बहूनां प्रायः सङ्खयेययोजनविस्तृतत्वाच, तेभ्योदक्षिणदिग्विभागभाविनोऽसङ्ख्येयगणाः, पुष्पावकीर्णनरकावासानांतत्रबाहुल्यात्, तेषांचप्रायोऽसङ्घयेययोजनविस्तृतत्वात्, कृष्णापाक्षिकाणां तस्यां दिशि प्राचुर्येणोत्पादाम्च, तथाहि-द्विविधा जन्तवः, शुक्लपाक्षिकाः कृष्णपाक्षिकाच, तेषां लक्षणमिदं-येशां किञ्चिदूनपुद्गलपरावर्धिमात्रसंसारस्तेशुक्लपाक्षिकाः, अधिकतरसंसारभाजिनस्तु कृष्णपाक्षिकाः, उक्तंच॥१॥ "जेसिमवड्डो पुग्गलपरियट्टो सेसओ य संसारो।
ते सुक्कपक्खिया खलु अहिए पुन कण्हपक्खी उ॥" अतएवच स्तोकाः शुक्लपाक्षिकाः, अल्पसंसारिणांस्तोकत्वात्, बहवः कृष्णपाक्षिकाः, प्रभूतसंसारिणामतिप्रचुरत्वात्, कृष्णपाक्षिकाचप्राचुरयेण दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते, नशेषासु दिक्षु, तथास्वाभाव्यात्, तच्च तथास्वाभाव्यं पूर्वाचायैरेवं युक्तिभिरुपबृह्यते, तद्यथा
कृष्णपाक्षिकादीर्घतरसंसारभाजिनउच्यन्ते, दीर्घतरसंसारमाजिनश्च बहुपापोदयाद्भवन्ति, बहुपापोदयाश्चकूरकर्माणः,क्रूरकर्माणश्च प्रायस्तथास्वाभाव्यात् तद्भवसिद्धिका अपि दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते, न शेषासु दिक्षु, यत उक्तं॥१॥ "पायमिह कूरकम्मा भवसिद्धियावि दाहिणिल्लेसुं।
नेरइयतिरियमणुसायसुराइठाणेसु गच्छंति।।" ततो दक्षिणस्यां दिशि बहूनां कृष्णापाक्षिकाणामुत्पादसम्भवात् पूर्वोक्तकारणद्वयाच्च सम्भवन्ति पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्विभागभाविभ्यो दाक्षिणात्या असङ्खयेयगुणाः।
यथाचसामान्यतो नैरयिकाणां दिग्विभागेनाल्पबहुत्वमुक्तं, एवं प्रतिपृथिव्यापि वक्तव्यं, युक्तेः सर्वत्रापि समानत्वात् । तदेवं प्रतिपृथिव्यपि दिग्विभागेनाल्पबहुत्वमभिहितं, इदानीं सप्तापि पृथिवीरधिकृत्य दिग्विभागेनाल्पबहुत्वमाह
सप्तमपृथिव्यांपूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविभ्यो नैरयिकेभ्योये सप्तमपृथिव्यामेव दाक्षिणात्यास्तेऽसद्धयेयगुणाः, तेभ्यः षष्ठपृथिव्यांतमःप्रभाभिधानायांपूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविनोऽसङ्ख्येयगुणाः, कथमिति चेद् ?, उच्यते, इह सर्वोत्कृष्टपापकारिणः संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याः सप्तमनरकपृथिव्यामुत्पद्यन्ते, किञ्चिहीनहीनतरपापकर्मकारिणश्च षष्ट्यादिषु पृथिवीषु,
सर्वोत्कृष्टपापकर्मकारिणश्च सर्वस्तोकाः बहवश्च यथोत्तरं किञ्चिद्धीनहीनतरादिपापकर्मकारिणः ततो युक्तमसङ्खयेयगुणत्वं सप्तमपृथिवीदाक्षिणात्यनारकापेक्षया षष्ठपृथिव्यां पूर्वोत्तरपश्चिमनारकाणां, एवमुत्तरोत्तपृथिवीरप्यधिकृत्य भावयितव्यम्, तेभ्योऽपि तस्यामेव षष्टपृथिव्यांदक्षिणस्यां दिशिनारकाअसङ्ख्येयगुणाः,युक्तिरत्रप्रागेवोक्ता, तेभ्योऽपिपञ्चमपृथिव्यां धूमप्रभाभिधानायां पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविनोऽसद्धयेयगुणाः, तेभ्योऽपि तस्यामेव पञ्चमपृथिव्यां

Page #130

पदं - ३, उद्देशक:-, द्वारं- 9
दाक्षिणात्या असङ्घयेयगुणाः, एवं सर्वास्वपि क्रमेणं वाच्यम् ॥
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रं त्वप्कायसूत्रवद् भावनीयम् ।। सर्वस्तीका मनुष्या दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च, पञ्चानां भरतक्षेत्राणां पञ्चानामैरावतक्षेत्राणामल्पत्वात्, तेभ्यः, पूर्वस्यां दिशि सङ्घयेयगुणाः, क्षेत्रस्य सङ्घयेयगुणत्वात्, तेभ्योऽपि पश्चिमायां दिशि विशेषाधिकाः, स्वभावत एवाधोलौकिकग्रामेषु मनुष्य बाहुल्यभावात् ॥ दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा भवणवासी' इत्यादि, सर्वस्तोका भवनवासिनो देवाः पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि, तत्र भवनानामल्पत्वात्, तेभ्य उत्तरदिग्भाविनोऽसङ्घयेयगुणाः, स्वस्थानतया तत्र भवनानां बाहुल्यात्, तेभ्योऽपि दक्षिणदिग्भाविनोऽसङ्केयेयगुणाः, तत्र भवनानामतीव बाहुल्यात्, तथाहि - निकाये निकाये चत्वारि चत्वारि भवनशतसहस्राण्यतिरिच्यन्ते, कृष्णपाक्षिकाश्च बहवस्तत्रोत्पद्यन्ते, ततो भवन्त्यसङ्ख्त्येयगुणाः ।
१२७
व्यन्तरसूत्रे भावना - यत्र सुषिरं तत्र व्यन्तराः प्रचलन्ति, यत्र धनं तत्र न, ततः पूर्वस्यां दिशि धनत्वात् स्तोका व्यन्तराः, तेभ्योऽ परस्यां दिशि विशेषाधिकाः, अधोलौकिकग्रामेषु सुषिरसंभवात्, तेभ्योऽप्युत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, स्वस्थानतया नगरावासबाहुल्यात्, तेभ्योऽपि दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकाः, अतिप्रभूतनगरावासबाहुल्यात् ।
तथा सर्वस्तोका ज्योतिष्काः पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि, चन्द्रादित्यद्वीपेषूद्यानकल्पेषु कतिपयानामेव तेषां भावात्, तेभ्योऽपि दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकाः, विमानबाहुल्यात् कृष्णपाक्षिकाणां दक्षिणदिग्भावित्वाच्च, तेभ्योऽप्युत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, यतो मानसे सरसि बहवो ज्योतिष्काः क्रीडास्थानमिति क्रीडनव्यापृता नित्यमासते, मानसरतसि च ये मत्स्यादयो जलचरास्ते आसन्नविमानदर्शनतः समुत्पन्नजातिस्मरणाः किञ्चिद् व्रतं प्रतिपद्यानशनादि च कृत्वा कृतनिदानस्तत्रोत्पद्यन्ते ततो भवन्ति उत्तराहा दाक्षिणात्येभ्यो विशेषाधिकाः ॥
7
तथा सौधर्मे कल्पे सर्वस्तोकाः पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि वैमानिका देवाः, यतो यान्यावलिकाप्रविष्टानि विमानानि तानि चतसृष्वपि दिक्षु तुल्यानि यानि पुनः पुष्पावकीर्णानि तानि प्रभूतानि असङ्घयेययोजनविस्तृतानि तानि च दक्षिणस्यामुत्तरस्यां दिशि नान्यत्र, ततः सर्वस्तोकाः पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि, तेभ्य उत्तरस्यां दिशि असङ्घयेयगुणाः, पुष्पावकीर्णकविमानानां बाहुल्यात् असङ्घयेयोजनविस्तृतत्वाच्च, तेभ्योऽपि दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकाः, कृष्णपाक्षिकाणां प्राचुर्येण तत्र गमनात् । एवमीशानसनत्कुमारमाहेन्द्रकल्पसूत्राण्यपि भावनीयानि ।
ब्रह्मलोककल्पे सर्वस्तोकाः पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविनो देवाः, यतो बहवः कृष्णपाक्षिकास्तिर्यग्योनयो दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते शुक्लापाक्षिकाश्च स्तोका इति पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविनः सर्वस्तोकाः, तेभ्यो दक्षिणस्यां दिशि असङ्घयेयगुणाः, कृष्णपाक्षिकाणां बहूनां तत्रोत्पादात् एवं लान्तकशुक्रसहस्रारसूत्राण्यपि भावनीयानि ।
आनतादिषु पुनर्मनुष्या एवोत्पद्यन्ते, तेन प्रतिकल्पं प्रतिग्रैवेयकं प्रत्यनुत्तरविमानं चतसृषु दिक्षु प्रायो बहुसमा वेदितव्याः, तथा चाह
'तेण परं बहुसमोववन्नगा समणाउसो !' इति ॥ सर्वस्तोकाः सिद्धा दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च दिशि, कथमिति चेत् ?, उच्यते, इह मनुष्या एव सिध्यन्ति, नान्ये, मनुष्या अपि सिध्यन्तो येष्वाकाशप्रदेशेष्विह चरमसमयेऽवगाढास्तेष्वेवाकाशप्रदेशेषूर्ध्वमपि
गच्छन्ति तेष्वेव

Page #131

१२८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-३/-19/२६०
चोपर्यवतिष्ठन्ते न मनागपि चक्रं गच्छन्ति,
सिध्यन्ति च तत्र दक्षिणस्यां दिशि पञ्चसु भरतेषु उत्तरस्यां दिशि पञ्चस्वैरावतेषु मनुष्या अल्पाः, क्षेत्रस्याल्पत्वात् सुषमसुषमादौ च सिधधभावादिति तक्षेत्रसिद्धाः सर्वस्तोकाः, तेभ्यः पूर्वस्यादिशि सङ्ख्येयगुणाः,पूर्वविदेहाना भरतैरावतक्षेत्रेभ्यः सङ्ख्येयगुणतयातद्गतमनुष्याणामपि सङ्ख्येयगुणत्वात् तेषां च सर्वकालं सिद्धिभावात्, तेभ्यः पश्चिमायां दिशि विशेषाधिकाः, अधोलोकिकग्रामेषु मनुष्यबाहुस्यात् । गतं दिग्द्वारं इदानीं गतिद्वारम्, तत्रेदमादिसूत्रम्
-:पदं-३-दारं-२:- "गतिः ":मू. (२६१) एएसिणं भंते ! नेरइयाणं तिरक्खजोणियाणं मणुस्साणं देवाणं सिद्धाण य पंचगति० समणेणं कतरे कतरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा सब्बत्योवा मणुस्सा नेरइया असंखेज्जगुणा देवा असंखेजगुणा सिद्धा अनंतगुणा तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा॥ एएसिणंभंते! नेरइयाणंतिरिक्खजोणियाणंतिरिक्खजोणीणीणं मणुस्साणंमणुस्सीणं देवाणं देवीणं सिद्धाण य अट्ठगति० समसेणं कतरे कतरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवाओ मणुस्सीओ, मणुस्सा असंखेनगुणा, नेरइया असंखेजगुणा, तिरिक्खजोणियीओअसंखेनगुणाओ, देवाअसंखेनगुणा, देवीओ संखेजगुणाओ, सिद्धा अनंतगुणा, तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा ।।
पृ. सर्वस्तोका मनुष्याः, षन्नवतिच्छेदनकच्छेद्यराशिप्रमाणत्वात्, सच षन्नवतिच्छेदनकदायी राशिरग्रेदर्शयिष्यते, तेभ्यो नैरयिका असङ्ख्येयगुणाः, अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः सम्बन्धिनि प्रथमवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशशिर्भवति तावप्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणिषुयावन्तो नभः प्रदेशास्तावप्रमाणत्वात्, तेभ्यो देवा असङ्खयेयगुणाः, व्यन्तराणांज्योतिष्काणांच प्रत्येकंप्रतरासायेयभागवर्तिश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात, तेभ्यः सिद्धा अनन्तगुणाः, अभव्येभ्योऽनन्तगुणत्वात्, तेभ्यस्तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्।
तदेवं नेरयिकतिर्यग्योनिकमनुष्यदेवसिद्धरूपाणां पचनामल्पबहुत्वमुक्तम्, इदानीं नैरयिकतिर्यग्योनिकतैर्यग्योनिकीमनुष्यामानुषीदेवदेवीसिद्धलक्षणानामष्टानामल्पबहुत्वमभिधित्सुरिदमाह-सर्वस्तोका मानुष्यो - मनुष्यस्त्रियः, सङ्ख्येयकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, ताभ्यो मनुष्या असङ्ख्येयगुणाः, इह मनुष्या इति संमूर्छनजा अपि गृह्यन्ते, वेदस्याविवक्षणात्, ते व संमूर्छनजा वान्तादिषु नगरनिर्द्धमनान्तेषु जायमाना असङ्खयेयाः प्राप्यन्ते, तेभ्यो नैरयिकाअसङ्खयेयगुणाः, मनुष्या हि उत्कृष्टपदे ऽपि श्रेणयसङ्ख्येयभागगतप्रदेशराशिप्रमाणा लभ्यन्ते नैरयिकास्त्वगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशिसत्कतूतीयवर्गमूलगुणितप्रथमवर्गमूलप्रमाणश्रेणिगताकाश प्रदेशराशिप्रमाणाः ततो भवन्त्यसद्ध्येयगुणाः तेभ्यस्तिर्यग्योनिकाः स्त्रियोऽसङ्खयेयगुणाः, प्रतरासङ्घयेयभागवत्तच्यसङ्खयेयश्रेणिनभः- प्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, ताभ्योऽपिदेवा असङ्ख्येयगुणाः, असङ्ख्येयगुणप्रतरासङ्खयेयभागवत्य- सङ्घयेयश्रेणिगतप्रदेशराशिमानत्वात्, तेभ्योऽवि देव्यः सङ्घयेयगुणाः, द्वात्रिंशद्गुणत्वात्, ताग्योऽपि सिद्धा अनन्तगुणाः, तेभ्योऽपि तिर्यभ्यो निका अनन्तगुणाः, अत्रयुक्तिः प्रागेवोक्ता ।। गतं गतिद्वारम्॥इदानीं इन्द्रियद्वारमधिकृत्याह

Page #132

पदं-, ३ उद्देशक:-, द्वारं- ३
-: पदं - ३ - दारं- ३ :- "इन्द्रियं':
मू. (२६२) एएसि णं भंते! सइंदियाणं एगिंदियाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं पंचिंदियाणं अनिंदियाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा! सव्वत्थोवा पंचिंदिया चउरिदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसेसाहिया अनिंदिया अनंतगुणा एगिंदिया अनंतगुणा सइंदिया विसेसाहिया ।
एएसि णं भंते! सइंदियाणं एगिंदियाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं पंचिंदियाणं अपजत्तगाणं कतरे कतरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचिंदिया अपजत्तगा चउरिदिया अपजत्तगा विसेसाहिया तेइंदिया अपञ्जत्तगा विसेसाहिया बेइंदिया अपजत्तगा विसेसाहिया एगिंदिया अपज्जत्तगा अनंतगुणा सइंदिया अपजत्तगा विसेसाहिया ।।
एएसि णं भंते! सइंदियाणं एगिंदियाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं पंचिंदियाणं पत्ताणं कतरे कतरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिदिया पजत्तगा पंचिंदिया पजत्तगा विसेसाहिया बेइंदिया पजत्तया विसेसाहिया तेइंदिया पजत्तगा विसेसाहिया एगिंदिया पजत्तगा अनंतगुणा सइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया ।।
एएसि णं भंते! सइंदियाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया चा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सइंदिया अपजत्तगा सइंदिया पजत्तगा संखेजगुणा ।। एएसिणं भंते! एगिंदियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा ?, गोयमा! सव्वत्थोवा एगिंदिया अपजत्तगा एगिंदिया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा एएसि णं भंते! बेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बेइंदिया पज्जत्तगा बेइंदिया अपत्तगा असंखेजगुणा
एएसि णं भंते! तेइंदियाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा ?, गोयमा ! सव्वत्योवा तेइंदिया पज्जत्तगा तेइंदिया अपज्जतगा असंखेजगुणा एएसि णं भंते! चउरिदियाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिता वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिंदिया पज्जत्तगा चउरिंदिया अपजत्तगा असंखेज्जगुणा
१२९
एएसि णं भंते! पंचिंदियाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआवा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचेदिया पज्जत्तगा पंचेदिया अपजत्तगा असंखेजगुणा एएसि णं भंते सइंदियाणं एगिंदियाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं पंचिंदियाणं पत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्प वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिंदिया पज्जत्तगा पंचिंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिआ बेइंदिया पचत्तगा विसेसाहिआ तेइंदिया पचत्तगा विसेसाहिआ पंचिंदिया अपजत्तगा असंखेज्जगुणा चउरिंदिया अपजत्तगा विसेसाहिआ तेइंदिया अपजत्तगा विसेसाहिआ बेइंदिया अपजत्तगा विसेसाहिआ एगिंदिया अपजत्तगा अनंतगुणा सइंदिआ अपज्जत्तगा विसेसाहिआ एगिंदिया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा सइंदिआ पजत्तगा विसेसाहिआ सइंदिया विसेसाहिआ ।
बृ. सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः सङ्केत्ययोजनकोटीकोटीप्रमाणविष्कम्भसुचीप्रमितप्रतरासङ्केत्यय
109

Page #133

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं १- ३/-/३/२६२ भागवत्यसङ्क्षेययश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, तेभ्यश्चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः, विष्कम्भसूच्यास्तेषां प्रभूतसङ्केययोजनकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाःतेषा विष्कम्मसूच्या प्रभूततरसङ्घयेययोजनकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः, तेषा विष्कम्भसूच्या प्रभूततमसङ्केत्यययोजनकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः, तेषा विष्कम्भसूच्या प्रभूततमसङ्केययोजनकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि अनिन्द्रिया अनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्योऽपि एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्, तेभ्योऽपि सेन्द्रिया विशेषाधिकाः द्वीन्द्रियादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् तदेवमुक्तमेकमौधिकानामल्पबहुत्वम्, इदानीं तेषामेवापर्याप्तानां द्वितीयमल्पबहुत्वमाह
१३०
सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रिया अपर्याप्ताः, एकस्मिन्प्रतरेयावन्त्यङ्गुलासययबागमात्राणि खण्डानि तावव्यमाणत्वात् तेषां तेभ्यश्चतुरिन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, प्रभूताङ्कुला - सह्येत्यभागखण्डप्रमाणत्वात्, तेभ्यस्त्रीन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, प्रभूततरप्रतरामुलासङ्केय- भागखण्डमानत्वात्, तेभ्योऽपि द्वीन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, प्रभूततमप्रतराङ्गुलासङ्घयेय- भागखण्डप्माणत्वात्, तेभ्य एकेन्द्रिया अपर्याप्ता अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानामपर्याप्तानामनन्ततया सदा प्राप्यमाणत्वात् तेभ्योऽपि सेन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रियाद्यपर्याप्तनामपि तत्र प्रक्षेप्ता गतं द्वितीयमल्पबहुत्वम्, अधुना एतेषामेव पर्याप्तनामल्पबहुत्वमाह - सर्वस्तोकाश्चतुरिन्द्रियाः पर्याप्ताः, यतोऽल्पायुषश्चतुरिन्द्रियास्तत; प्रभतकालमवस्थानाभावात् पृच्छासमये स्तोका अवाप्यन्ते, ते च स्तोका अपि प्रतरे यावन्त्यङ्गुलंसङ्घयेयभागमात्राणि खण्डानि तावव्यमाणा वेदितव्याः, तेभ्यः पञ्चेन्द्रियाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, प्रभूतप्रतराङ्गुलसङ्ख्त्येयभागखण्डमानत्वात्, तेभ्योऽपि द्वीन्द्रियाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, प्रभूततरप्रतरामुलसङ्केययभागखण्डमानत्वात्, तेभ्योऽपित्रीन्द्रियाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, स्वभावत एव तेषां प्रभूततमप्रतराङ्गुलसख्खयेयभागखण्डप्रमाणत्वात्, तेभ्य एकेन्द्रियाः पर्याप्ता अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां पर्याप्तानामनन्तमानत्वात्, तेभ्यः सेन्द्रियाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रियादीनामपि पर्याप्तानां तत्र प्रक्षेपात् । (गतं) तृतीयमल्पबहुत्वं, सम्प्रत्येतषामेव सेन्द्रियादीनां प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तगतान्यल्पबहुत्वान्याह
सर्वस्तोकाः सेन्द्रिया अपर्याप्तकाः, इह सेन्द्रियेषु मध्ये एकेन्द्रिया एव बहवः तत्रापि च सूक्ष्माः तेषां सर्वलोकापन्नत्वात् सूक्ष्माश्चापर्याप्ताः सर्वस्तोकाः पर्याप्ताः सङ्घयेयगुणा इति सेन्द्रिया अपर्याप्ताः सर्वस्तोकाः, पर्याप्ताः सङ्क्षेययगुणाः, एवमेकेन्द्रिया अपि अपर्याप्ताः सर्वस्तोकाः, पर्याप्ताः सत्यगुणा भावनीयाः । तथा सर्वस्तोका द्वीन्द्रियाः पर्याप्तकाः, यावन्ति प्रतरेयऽङ्गुलस्य सङ्घयेयभागमात्राणि खण्डानि तावप्रमाणत्वात् तेषां तेभ्योऽ पर्याप्ताः असङ्घत्येयगुणाः, प्रतरगताङ्गुलासङ्केत्यभागखण्डप्रमाणत्वात्, एवं त्रिचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियाल्पबहुत्वान्यपि वक्तव्यानि । गतं षडल्पबहुत्वात्मकं चतुर्थमल्पबहुत्वम् । सम्प्रत्येतेषां सेन्द्रियादीनां समुदितानां पर्याप्तापर्याप्तानामल्पबहुत्वमाह'एएसिणं भंते' इत्यादि । इदं प्रागुक्तद्वितीयतृतीयाल्पबहुत्वभावनानुसारेण स्वयं भावनीयं, तत्त्वतो भावितत्वात् । गतमिन्द्रियद्वारम् इदानीं कायद्वारमधिकृत्याह

Page #134

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-४
१३१
-पद-३-वारं-४:- "कायः" :मू. (२६३) एएसि णं भंते ! सकाइयाणं पुढविकाइयाणं आउकाइयाणं तेउकाइयाणं वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणं तसकाइयाणं अकाइयाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआवा?, गोयमा! सव्वत्थोवा तसकाइयातेउकाइया असंखेजगुणा पुढविकाइया विसेसाहिया आउकाइया विसेसाहिया वाउकाइया विसेसाहिया अकाइया अनंतगुणा वणस्सइकाइया अनंतगुणा सकाइया विसेसाहिया ।।
एएसिणं भंते ! सकाइयाणं पुढविकाइयाणं आउकाइयाणं तेउकाइयाणं वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणं तसकाइयाणं अपजत्तगाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा तसकाइया अपजत्तगातेउकाइया अपजत्तगाअसंखेजगुणा पुढविकाइया अपञ्जत्तगा विसेसाहियाआउकाइया अपजत्तगाविसेसाहियावाउकाइया अपजत्तगा विसेसाहिया वणस्सइकाइया अपञ्जत्तगा अनंतगुणा सकाइया अपअत्तगा विसेसाहिया।
एएसिणं भंते ! सकाइयाणं पुढविकाइयाणं आउकाइयाणं तेउकाइयाणं वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणंतसकाइयाणपजत्तगाणंकयरेकयरेहितीअप्पा वाबहुयावातुल्लावाविसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्योवा तसकाइया पजत्तगा तेउकाइया पजत्तगा असंखेजगुणा पुढविकाइया पञ्जत्तगा विसेसाहिया आउकाइया पज्जत्तगा विसेसाहिया वाउकाइया पजत्तगा विसेसाहिया वणस्सइकाइया पजत्तगा अनंतगुणा सकाइया पजत्तगा विसेसाहिया।।
एएसिणं भंते ! सकाइयाणं पजत्तापजत्तगाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा सकाइया अपजत्तगासकाइया पञ्जत्तगा संखेजगुणा
एएसिणं भंते ! पुढविकाइयाणं पजत्तापजत्तगाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा पुढविकाइया अपनत्तगापुढवीकाइया पजत्तगा संखेजगुणा ।। एएसिणं मंते ! आउकाइयाणं पजत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा बाबहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवाआउकाइयाअपञ्जत्तगा आउकाइया पज्जत्तगा संखेजगुणा ॥ .
एएसिणं भंते ! तेउकाइयाणं पअत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा तेउकाइयाअपनत्तगातेउकाइया पञ्जत्तगासंखेजगुणा
एएसिणंभंते ! वाउकाइयाणं पज्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा वाउकाइया अपजत्तगा वाउकाइया पजत्ता संखेज्जगुणा । एएसिणं भंते ! वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तपजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा वणस्सइकाइया अपजत्तगा वणस्सइकाइया पजत्तगा संखेजगुणा ।।
एएसिणं भंते ! तसकाइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, सव्वत्थोवा तसकाइया पअत्तगा अपजत्तगा असंखेजगुणा ।।
एएसिणंभंते!सकाइयाणं पुढविकाइआणंआउकाइआणं तेउकाइआणंवाउकाइआणं वणस्सइकाइआणं तसकाइयाण य पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहितोअप्पा वा बहुया वातुल्ला वा

Page #135

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ३/-/४/२६३ विसेसाहिआ वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा तसकाइआ पज्जत्तगा तसकाइआ अपजत्तगा संखेजगुणा तेउकाइआ अपजत्तगा असंखेज्जगुणा पुढविकाइआ अपजत्ता विसेसाहिया वाउकाइआ अपजत्तगा विसेसाहिआ तेउकाइआ पञ्चत्तगा संखेञ्जगुणा पुढविकाइआ पजत्ता बिसेसाहआ आउकाइआ पत्ता विसेसाहिया वाउकाइआ पजत्ता विसेसाहिआ वणस्सइकाइआ अपजत्ता अनंतगुणा सकाइआ अपजत्तगा विसेसाहिया वणस्सइकाइआ पजत्तगा विसेसाहिआ सकाइया विसेसाहिया
वृ. सर्वस्तोकास्त्र सकायिकाः, द्वीन्द्रियादीनामेव त्रसकायिकत्वात्, तेषा च शेषकायापेक्षया अल्पत्वात्, तेभ्यस्तेजः कायिका असङ्केत्ययगुणाः, असङ्केत्ययलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्यः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः, प्रभूतासङ्केत्ययलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽप्कायिका विशेषाधिकाः, प्रभूततरासङ्घत्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्यो वायुकायिका विशेषाधिकाः, प्रभूततमासङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशमानत्वात्, तेभ्योऽकायिका अनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्यो वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, अनन्तलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, तेभ्यः सकायिका विशेषाधिकाः, पृथिवीकायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् । उक्तमौधिकानामल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेववापर्याप्तानां द्वितीयमल्पबहुत्वामाह
'एएसि णं भंते! सकाइयाणं' इत्यादि सुगमं ॥ सम्प्रत्येतेषामेव पर्याप्तानां तृतीयमल्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं भंते! सकाइयाणं' इत्यादि सुगमं, सामप्रतमेतेषामेव सकायिकादीनां प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तगमल्पबहुत्वमाह-- 'एएसि णं भंते ! सकाइयाणं पञ्जत्तापञ्जत्ताणं' इत्यादि सुगमम् सम्प्रत्येतेषामेव सकायिकादीनां समुदितानां पर्याप्तापर्याप्तानामल्पबहुत्वमाह
'एएसि णं भंते! सकाइयाणं' इत्यादि, सर्वस्तोकास्त्र सकायिकाः पर्याप्तकाः, तेभ्यस्त्रसकायिका एवा पर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, द्वीन्द्रियादीनामपर्याप्तानां पर्याप्तद्वीन्द्रियादिभ्योऽसमयेयगुणत्वात्, ततः तेजःकायिका अपर्याप्ता असङ्घयेयगुणाः, असङ्ख्ययोलाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, ततः पृथिव्यम्बुवायवोऽपर्याप्तकाः क्रमेण विशेषाधिकाः, ततः तेजः कायिकाः पर्याप्ताः सङ्घयेगुणाः, सूक्ष्मेष्वपर्याप्तभ्यः पर्याप्तानां सङ्केत्ययगुणत्वात्, ततः पृथिव्याब्वायवः पर्याप्ताः क्रमेण विशेषाधिकाः, ततो वनस्पतयोऽपर्याप्ता अनन्तगुणाः, पर्याप्ताः सङ्क्षेययगुणाः ।।
तदेवं कायद्वारे सामान्येन पञ्च सूत्राणि प्रतिपादितानि, सम्प्रत्यस्मिन्नेव द्वारे सूक्ष्मबादरादिभेदेन पञ्चदश सूत्राण्याह
यू. (२६४) एएसि णं भंते! सुहुमाणं सुहुमपुढविकाइयाणं सुहुम आउकाइ आणं सुहुमतेउकाइआणं सुहुमवाउकाइ आणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं सुहुमनि ओयाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमतेउकाइया सुहुमपुढविकाइआ विसेसाहिया सुहुम आउकाइआ विसेसाहिया सुहुमवाउकाइआ विसेसाहिआ सुहुमनिगोदा असंखेजगुणा सुहुमवणस्सइकाइया अनंतगुणा सुहुमा विसेसाहिया ॥
१३२
●
एएसि णं भंते! सुहुमअपजत्तगाणं सुहुमपुढविअपजत्तगाणं सुहुमआउअपजत्तयाणं सुहुमतेउ अपजत्तयाणं सुहुमवण० अपजत्तयाणं सुहमनिगोदा अपजत्ताण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमतेउ अपज्जत्तया सुहुमपुढवि० अप० विसे० सुहुम आउ० अप० विसे० सुहुमवाउ० अप० विसे० सुहुमनिगोदा अप० असंखे० सुहुमवण० अपजत्तया

Page #136

पदं - ३, उद्देशक:-, द्वारं - ४
१३३
अनंतगुणा सुहुमा अपजत्तया विसेसा० एएसि णं भंते! सुहुमपज्जत्त० सुहुमपुढविका० पजत्त० सुहुमआउका० पचत्त० सुहुमते उका० पजत्त० सुहुमवाउका० पत्तगाणं सुहुमवणस्सइका० पजत्त० सुहुनमनिगोदपचत्तगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?,
गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमतेउका पज्जत्तगा सुहुमपुढविका० पज्जत्तगा विसेसा० सुहुम आउका० पचत्तगा विसेसा० सुहुमआउका० पचत्तगा विसेसा० सुहुमवाउका० पञ्जत० विसेसा० सुहमनिगोया पजत्तगा असंखेज्जगुणा सुहुमवण० पञ्जत्त० अनंत० सुहुमपजत्त० विसेसा० एएसि णं भंते! सुहुमाणं पञ्जत्तापज्जत्तगाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमअपजत्तगा सुहुमपजत्तगा संखे० ! एएसि णं भंते ! सुहुमपुढवी० पजत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमपुढविकाइया अपजत्तया सुहुमपुढविकाइया पजत्तया संखेजगुणा । एएसि णं भंते! सुहुमआउ० पञ्जत्तापजत्तगाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा ४ गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुम आउका० अपजत्त० सुहुमाउका० पचत्तगा संखेज्जगुणा । एएसि णं भंते! सुहुमतेउ० पचत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमतेउका० अपजत्त० सुहुमतेउका पज्जत्तां संखे० ।
एएसि णं भंते! सुहुमवाउका० पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गोयमा सव्वत्थोवा सुहुमवाउका अपजत्त० वाउका० पञ्जत्त० संखेज्ज० ।
एएसि णं भंते! सुहुमवण० पज्रत्तापञ्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, सव्वत्थोवा सुहुमवण० अपज्ज० सुहुमवणस्सइपजत्त० संखे० ।
एएसि णं भंते! सुहुमनिगोयाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहमनिगोया अपजत्त० सुहुमनिगोया पज्जत्त० संखेज्जगुणा ।
गोयमा !
एएसि णं भंते! सुहुमाणं सुहुमपुढ० सुहुमआउ० सुहुमतेउ० सुहुमवाउ० सुहुमवण० सुहुमनिगोदाण य पत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गोयमा ! सव्वत्योवा सुहुमते काइया अपत्तया सुहुमपुढवीअपज० विसेसा० सुहुमआउ० अपज० विसेसा० सुहुमवाउ० अपा० विसेसा० सुहुमतेउ० अपज्ज० संखेज्जगुणा सुहुमपुढवीपज्जत्त० विसेसा० सुहुमाउ० पजत्त० विसेसा० सुहुमवाउ० पचत्त० विसेसा० सुहुमनिगोदा अपज्ज- असंखे० सुहमनिगोदा पज्जत्त० संखे० सुहुमवण० अपज्ज० अनंतगुणा सुहुमअपज० विसेसा० सुहुमवण० पत्त० संखेज० सुहुमपजत्त० विसेसा० सुहुमा विसेसाहिया ।
वृ. सर्वस्तोकाः सूक्ष्माः तेजः कायिकाः, असङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वा तेभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकाः, प्रभूतासङ्केयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्माप्कायिका विशेषाधिकाः, प्रभूततरासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशमानत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मवायुकायिका विशेषाधिकाः प्रभूततमासङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशराशिमानत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा असङ्घयेयगुणाः, सूक्ष्मग्रहणं बादरव्यवच्छेदार्थं, द्विविधा हि निगोदा: -- सूक्ष्मा बादराश्च, तत्र बादराः सूरणकन्दादिषु, सूक्ष्माः सर्वलोकापन्नाः, ते च प्रतिगोलकमसङ्घयेया इति सूक्ष्मवायुकायिकेभ्योऽसङ्केययगुणाः, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, प्रतिनिगोदमनन्तानां जीवानां भावात्, तेभ्यः सामानिकाः सूक्ष्मजीवा विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ।

"

Page #137

१३४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/४/२६४
गतमौधिकानामिदमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेवापर्याप्तानामाह-एएसि णं भंते ! सुहुमअपनत्तगाणं' इत्यादि, सर्वप्राग्वद्भावनीयम्।सम्प्रत्येतेषामेव पर्याप्तनां तृतीयमल्पबहुलमाह
“एएसिणं भंते ! सुहुमपजत्तगाणं' इत्यादि, इदमपि प्रागुक्तक्रमेणैव भावनीयं । अधुना अमीषामेव सूक्ष्मादीनां प्रत्येकं पर्याप्तपर्याप्तगतान्यलप्बहुत्वान्याह
'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं' इत्यादि, इह बादरेषु पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्ता असह्ययगुणाः, एकैकपर्याप्तनिश्रयाऽसत्ययानामपर्याप्तानामुत्पादात्, तथा चोक्तंप्राक् प्रथमे प्रज्ञापनाख्ये पदे-“पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगावकमंति, जतअथ एगो तत्तनियमाअसंखेज्जा" इति, सूक्ष्मेषु पुनयिं क्रमः,पर्याप्ताश्चापर्याप्तापेक्षया चिरकालावस्थायिन इति सदैव ते बहवो लभ्यन्ते, तत उक्तं सर्वस्तोकाः सूक्ष्मा अपर्याप्ताः, तेभ्यःसूक्ष्माः पर्याप्तकाः सङ्घयेयगुणाः, एवं पृथिवीकायिकादिष्वपि प्रत्येकं भावनीयम् । गतं चतुर्थमल्पबहुत्वम्, इदानीं सर्वेषा समुदितानां पर्याप्तपर्याप्तगतं पञ्चममल्पबहुत्वमाह– “एएसिणं भंते! सुहुमाणंसुहुमपुढविकाइयाणं' इत्यादि, सर्वस्तोकाः सूक्ष्मतेजःकायिकाअपर्याप्ताः, कारणंप्रागेवोक्तं, तेभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिकाअपर्याप्ता विशेषाधिकाः तेभ्यः सूक्ष्माप्कायिकाअपर्याप्ता विशेषाधिकाः तेभ्यः सूक्ष्मवायुकायिकाअपर्याप्ता विशषाधिकाः, अत्रापि कारणं प्रागेवोक्तं, तेभ्यः सूक्ष्मतेजःकायिकाः पर्याप्ताः सङ्ख्येयगुणाः, अपर्याप्तेभ्यो हि पर्याप्ताःसङ्ख्येयगुणा इत्यनन्तरं भावितं,
-तत्र सर्वस्तोकाःसूक्ष्मतेजःकायिका अपर्याप्ता उक्ताः इतरे च सूक्ष्मापर्याप्तपृथिवीकायिकादयो विशेषाधिकाः, विशेषाधिकत्वंचमनागधिकत्वं न द्विगुणत्वं न त्रिगुणत्वं वा, ततः सूक्ष्मतेजःकायिकेभ्योऽपयप्तिभ्यः पर्याप्ताः सूक्ष्मतेजःकायिकाः सङ्ख्येयगुणाः सन्तःसूक्ष्मवायुकायिकापर्याप्तभ्योऽपि सङ्ख्येयगुणा भवन्ति,
तेभ्यःसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः पर्याप्ताः विशेषाधिकाः तेभ्यः सूक्ष्माफ्कायिकाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः तेभ्योऽपिसूक्ष्मवायुकायिकाः पर्याप्ताविशेषाधिकाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाःअपर्याप्ता अस ययगुणाः, तेषामतिप्राचुर्यात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाःपर्याप्ताःसङ्ख्येयगुणाः, सूक्ष्मेष्वपयप्तिभ्यः पर्याप्तानामोघतः सङ्ख्येयगुणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका अनन्तगुणाः प्रतिनिगोदमनन्तानां तेषांभावातू, तेभ्यः सामान्यतःसूक्ष्मा अपर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः पर्याप्तकाः सङ्ख्यगुणाः, सूक्ष्मेषु ह्यपर्याप्तेभ्यः पर्याप्तकाः सङ्ख्येयगुणाः, यच्चापान्तराले विशेषाधिकत्वं तदल्पमिति न सङ्ख्येयगुणत्वव्याघातः, तेभ्यः सूक्ष्माः पर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिव्यादीनामपि पर्याप्तानांतत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यःसूक्ष्मा विशेषाधिकाः, अपर्याप्तानमपि तत्र प्रक्षेपात्, । तदेवमुक्तानि सूक्ष्माश्रितानि पञ्च सूत्राणि, सम्प्रति बादराश्रितानि पञ्चोक्तक्रमेणा- भिधित्सुराह
मू. (२६५) एएसिणंबते! बादराणं बादरपुढविकाइयाणं बादरआउकाइयाणं बादरतेउकाइयाणं बादरवाउकाइयाणं बादरवणस्सइकाइयाणं पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइयाणं बादरनिगोदाणंबादरतसकाइयाणंकयरे कयरेहितो अप्पावा४?, गोयमा! सव्वत्थोवा बादरतसकाइया बादरतेउकाइया असंखेजगुणना पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइया असंखेजगुणा बादरनिगोदा असंखेनगुणा बादरापुढवी० असंखे० बादराआउकाइयाअसं० बादरा वाउकाइया

Page #138

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-४ असंखे० बादरा वणस्स० अनंतगुणा बादरा विसेसाहिया।
एएसि णं भंते ! बादरपुढविकाइयअपज्जत्तगाणं बादरआउअपजत्तगाणं बादरतेउअपञ्जत्तगाणंबादरवाउअपजत्तगाणं बादरवणस्सइअपजत्तगाणं पत्तेयसरीरबादरवणस्सइअपजत्तगाणं बादरनिगोदअपज्जत्तगाणं बादरतसकाइयअपजत्तगाण य कयरे कयरेहितो अप्प वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बादरतसकाइयाअपजत्तगा बादरतेउकाइया अपज्जत्तगाअसंखेजगुणा पत्तेयसरीरबादरवणस्सइकाइया अपजतगा असखेजगुणा बादरनिगोदा अपजत्तगा असंखेजगुणा बायरपुढवीकाइया अपजत्तगा असंखेजगुणा बादरआउकाइया अपजत्तगा असंखेजगुणा बादरवाउकाइया अपअत्तगा असंखेजगुणा बादरवणस्सइकाइया अपजत्तगा अनंतगुणा बादरअपज्जत्तगा विसेसाहिया।
एएसिणं भंते ! बायरपज्जत्तयाणं बादरपुढवीकाइयाणं पजत्तयाणं बायरआउकाइयाणं पजतयाणं बायरतेउकाइयाणं पजत्तयाणं बायरवाउकाइयाणं पञ्जत्तयाणं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयाणपज्जत्तयाणंबायरनिगोदपजत्तयाणंबायरतसकाइयपजत्तगाणयकयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्योवा बायरतेउकाइया पजत्तया बायरतसकाइयापजत्तयाअसंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरनिगोदापजत्तया असंखेजगुणा बादरपुढवीकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरआउकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरवाउकाइया पजतया असंखेनगुणा बायरवणस्सइकाइया पजत्तया अनंतगुणा बायरपज्जत्तया विसेसाहिया ।
एएसिणं भंते ! बायराणं पजत्तापजताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बायरपजत्तया बायरअपज्जत्तयाअसंखेजगुणा । एएसि णं भंते ! बायरपुढवीकाइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सब्वत्थोवा बायरपुढवीकाइया पञ्जतया वायरपुढविकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा । एएसिणं भंते ! बायरआउकाइयाणं पञ्जत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सब्बत्योवा बायराउकाइया पञ्जत्तया बायरआउकाइया अपजत्तया असंखेज्जगुणा।
एएसिणं भंते! बायरतेउकाइयाणं पजत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गो० सव्वत्थोवा बायरतेउकाइया पजत्तया अपजत्तया असंखेजगुणा
एएसिणं भंते ! बायरवाउकाइयाणं पजत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिं तो अप्पावा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्योवाबादरवाउकाइया पजत्तयाबायरयाउकाइया अपजत्तयाअसंखेजगुणा। एएसिणंभंते! बायरवणस्सइकाइयाणपजत्तापञ्जत्ताणंकयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिआ वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरवणस्सइकाइया पज्जत्तया बायरवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा।।
एएसिणं भंते ! पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकायइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्लावा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पज्जत्तया पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया अपञ्जत्तया असंखेजगुणा । एएसि णं भंते !

Page #139

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ३/-/४/२६५ बायरनिगोयाणं पजत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरनिगोया पजत्ता बायरनिगोया अपजत्ता असंखेज्जगुणा। एएसि णं भंते! बायरतसकाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरतसकाइया पजत्ता बायरतसकाइया अपजत्ता असंखेजगुणा।
एएसि णं भंते! बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं बायर आउकाइयाणं बायर उकाइयाणं बायरवाउकाइयाणं बायरवणस्सइकाइयाणं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयाणं बायरनिगोयाणं बायतसकाइयाणं पञ्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा
-गोयमा ! सव्वत्योवा बायरतेउकाइया पज्जत्तया बायरतसकाइया पज्जत्तया असंखेजगुणा बायरतसकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पज्जत्तया असंखेजगुणा बायरनिगोया पज्जत्तया असंखेज्जगुणा बादरपुढवीकाइया पज्जत्तया असंखेज्जगुणा बायर आउकाइया पजत्तया असंखेज्जगुणा बायरवाउकाइया पजत्तया असंखेज्जगुणा बायरतेउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेज्जगुणा बायरनिगोया अपजत्तया असंखेखगुणा बायरपुढवीकाइया अपजत्तया असंखेज्जगुणा बायर आउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा बायरवाउकाइया अपजत्तया असंखेखगुणा बायरवणस्सइकाइया पत्तिया अनंतगुणा बायरवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेज्जगुणा बायर अपजत्तया विसेसा० बायरा विसेसा० ।
१३६
वृ. एएसि णं भंते! बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं इत्यादि, सर्वस्तोका बादरत्रसकायिकाः, द्वीन्द्रियादीनामेव बादरत्रसत्वात् तेषां च शेषकायेभ्योऽल्पत्वात्, तेभ्यो बादरतेजः कायिका असङ्ख्येयगुणाः, असङ्ख्ययलोकाकाशप्रदशप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका असङ्घयेयगुणाः, स्थानस्यासङ्घत्येयगुणत्वात्, बादरेतजः कायिका हि मनुष्यक्षेत्रे एव भवन्ति, तथा चोक्तं द्वितीये स्थानाख्ये पदे
"कहि णं भंते! बादरतेउकाइयाणं पञ्जत्तगाणं ठाणा पत्रत्ता ?, गोयमा ! सट्ठाणेणं अंतो मणुस्सखिते अड्डाइजेसु दीवसमुद्देसु निव्वाघाएणं पन्नरससु कम्मभूमीसु वाघाएणं पंचसु महाविदेहेसु, एत्थ णं बायर उकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पत्रत्ता" तथा "जत्थेव बाय रतेउकाइयाणं पञ्जत्तगाणं ठाणा तत्थेव बायर उकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता" इति, बादरवनस्पतिकायिकास्तु त्रिष्वपि लोकेषु भवनादिषु, तता चोक्तं तस्मिन्नेव द्वितीये स्थानाख्ये पदे
"कहि णं भंते! बायरवणस्सइकाइयाणं पजत्तगाणं ठाणा पत्रत्ता ?, गोयमा ! सहाणेणं सत्तसु घनोदहिसु सत्तसु घनोदहिवलयेसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवणपत्थडेसु उहलोए कप्पेसु विमाणेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु वाविसु पुक्खरिणीसुदिहियासु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु सरसरपंतियासु बिलेसु बिलपंतियासु उज्झरेषु निज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव चलासएसु जलठाणेसु,
एत्थ णं बायरवणस्सइकाइयाणं पञ्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता" तथा "जत्थेव बायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा तत्थेव बायरवणस्सइकाइयाणं अपजत्तगाणं ठाणा पत्रत्ता" इति, ततः क्षेत्रस्यासङ्घयेयगुणत्वादुपपद्यन्ते बादरतेजः कायिकेभ्योऽसङ्घयेयगुणाः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः, तेभ्यो बादरनिगोदा असङ्घयेयगुणाः तेषामत्यन्तसूक्ष्मावगाहनत्वात्,

Page #140

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-४
१३७ जलेषुसवापिच भावात्, पनकसेवालादयो हिजलेऽवश्यंभाविनः तेच बादरानन्तकायिका इति,
तेभ्योऽपि बादरपृथिवीकायिका असङ्ग्येयगुणाः, अष्टासु पृथिवीषु सर्वेषु विमानभवन पर्वतादिषुभावात्, तेभ्योऽसङ्ग्येयगुणा बादराप्कायिकाः समुद्रेषुजलप्राभूत्यात्, तेभ्यो बादरवायुकायिका असङ्घययेगुणाः, सुषिरे सर्वत्र वायुसंभवात्, तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, प्रतिबादरनिगोदमनन्तानंजीवानां भावात्, तेभ्यः सामान्यतो बादराजीवा विशेषाधिकाः, बादरत्रसकायिकादीनामपि तत्रप्रक्षेपात्।गतमेकमौधिकानांबादराणामल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेवापर्याप्तानां द्वितायमाह- 'एएसिणंभंते! बायरापजत्तगाणं' इत्यादि, सर्वस्तोका बादरत्रसकायिका अपर्याप्तकाः, युक्तिरत्र प्रागुक्तैव, तेभ्यो बादरतेजःकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, असङ्ख्ययेलोकाकाश-प्रदेशप्रमाणत्वात्, इत्येवं प्रागुक्तक्रमेणेदमप्यल्पबहुत्वं भावनीयं । गतं द्वीतीयमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेव पर्याप्तानां तृतीयमल्पबहुत्वमाह
_ 'एएसिणं भंते ! बायरपज्जत्तगाणं' इत्यादि, सर्वस्तोका बादरतेजःकायिकाः पर्याप्ताः, आवलिकासमयवर्गस्य कतिपयसमन्यूनैरावलिकासमयैर्गुणितस्य यावान्यसमयराशिर्भवति तावप्रमाणत्वात्तेषा, उक्तंच-“आवलियवग्गो ऊणावलिए गुणिओहुबायरा ते उ" इति तेभ्यो बादरत्रसकायिकाः पर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, प्रतरे यावन्त्यङ्गुलसङ्ख्येयभागमात्राणि खण्डानि तावप्रमाणत्वात्तेषां, तेभ्यःप्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताः असङ्ख्येयगुणाः, प्रतरे यावन्त्यालासङ्खयेयभागमात्राणिखण्डानितावामाणत्वात्तेषां, उक्तंच-“पत्तेयपञ्जवणकाइयाओ पयरं हरति लोगस्स । अङ्गुलअसंखभागेण भाइय"मिति तेभ्यो बादरनिगोदाः पर्याप्तका असङ्खयेयगुणातः, तेषामत्यन्तसूक्ष्मावगाहनन्तावजलाशयेषु च सर्वत्र भावात्, तेभ्यो बादरपृथिवीकायिकाः पर्याप्ताः असङ्खयेयगुणाः, अतिप्रभूतसञ्जयप्रतराङ्गुलासङ्ख्येयभागखण्डमानत्वात्, तेभ्योऽपिवादराकायिकाः पर्याप्ताअसङ्ख्येयगुणाः,अतिप्रभूततरसङ्ख्यप्रतराहुलासङ्घयेयभागखण्डमानत्वात्, तेभ्यो बादरवायुकायिकाः पर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः, धनीकृतस्य लोकस्यासङ्ख्येयेषु सङ्ख्याततमभागवर्तिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणत्वात्तेषां, तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताअनन्तगुणाः, प्रतिबादरैकैकनिगोदमनन्तानां जीवानां भावात्, तेभ्यः सामान्यतो बादरपर्याप्तका विशेषाधिकाः, बादरतेजःकायिकादीनामपि पर्याप्तानां तत्र प्रक्षेपात् । गतं तृतीयमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेव पर्याप्तपर्याप्तगतान्यल्पबहुत्वान्याह
___ “एएसिणंभंते १ बायराणंपञ्जत्तापज्जत्ताणं इत्यादि, इह बादरैकैकपर्याप्तनिश्रयाअसङ्ख्येया बादरा अपर्याप्ताउत्पद्यन्ते, पजत्तगनिस्साए अपज्जत्तगावक्कमंति, जत्थएगोतत्तनियमाअसंखेजा' इतिवचनात्, ततः सर्वत्र पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्ताअसङ्खयेयगुणा वक्तव्याः, त्रसकायिकसूत्रप्रागुक्तयुक्त्या भावनीयं गतंचतुर्थमल्पबहुत्वम्, सम्प्रत्येतेषामेव समुदितानांपर्याप्तापर्याप्तानांपञ्चममल्पबहुत्वमाह- 'एएसि णं भंते ! बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं' इत्यादि, सर्वस्तोकाः बादरतेजःकायिकाः पर्याप्तकाः तेभ्यो बादरत्रसकायिकाः पर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः तेभ्यो बादरत्रसकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः तेभ्यो बादरुप्रत्येकवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः तेभ्योबादरनिगोदा; पर्याप्तकाअसङ्घयेयगुणाः तेभ्योबादरप्रत्येकवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः तेभ्यो बादरनिगोदाः पर्याप्तका असङ्खयेयगुणाः तेभ्योबादरपृथिवीकायिकाः

Page #141

१३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १- ३/-/४/२६५
पर्याप्तका असङ्घयेय- गुणाः तेभ्यो बादराप्कायिकाः पर्याप्तका असङ्घयेयगुणा; तेभ्यो बादरवायुकायिकाः पर्याप्ता असङ्घयेयगुणाः, एतेषु पदेषु युक्तिः प्रागुक्ताऽनुसरणीया, तेभ्यो बादरतेजःकायिका अपर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, यतो बादरवायुकायिकाः पर्याप्ताः असङ्घयेयषु प्रतरेषु यावन्त आकाशप्रदेशास्ताव- प्रमाणाः, बादरतेजः कायिकाश्चपर्याप्ता असङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणाः, ततो भवन्त्य सङ्घयेयगुणाः,
-- ततः प्रत्येकबादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका असङ्घयेयगुणाः ततो बादरनिगोदा अपर्याप्तका असङ्घयेयगुणाः ततो बादरपृथिवीकायिका अपर्याप्तका असङ्घयेयगुणाः ततो बादराकायिका अपर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः बादर वायुकायिका अपर्याप्ता यथोत्तरमसङ्घयेयगुणाः वक्तव्याः, यद्यपि चैते प्रत्येकसमयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणास्तथाप्यसङ्ख्यातस्यासङ्ख्यातभेदभिन्नत्वात् इत्यं यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणत्वं न विरुध्यते, तेभ्यो बादरवायुकायिकापर्याप्तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका जीवाः पर्याप्ता अनन्तगुणाः, प्रतिबादरैकैकनिगोदमनन्तानां जीवानां भावात्, तेभ्यः सामान्यतो बादराः पर्याप्तका विशेषाधिकाः, बादरतेजः कायिकादीनां पर्याप्तानां तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका असङ्घयेयगुणाः,
-एकैकपर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकनिगोदनिश्रयाऽसङ्घये यानामपर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकनिगोदानामुत्पादात्, तेभ्यः सामान्यतो बादरा अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, बादरतेजः कायिकादीनामप्यपर्याप्तानां तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यः पर्याप्तापर्याप्तविशेषणरहिताः सामान्यतो बादरा विशेषाधिकाः, बादरपर्याप्ततेजः कायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ॥
गतानि बादराश्रितान्यपि पञ्च सूत्राणि, सम्प्रति सूक्ष्मबादरसमुदायगतां पञ्चसूत्रीमभिधित्सुः प्रथमत औधिकं सूक्षमबादरसूत्रमाह
मू. (२६६) एएसि णं भंते! सुहुमाणं सुहमपुढवीकाइयाणं सुहुम आउकाइयाणं सुहुमतेउकाइयाणं सुहुमवाउकाइयाणं सुहुमवणरसइकाइयाणं सुहुमनिगोयाणं बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं बायराजकाइयाणं बायर उकाइयाणं बायरवाउकाइयाणं बायरवणस्सइकाइयाणं पत्तेयसरीरबायरवणरसइकाइयाणं बायरनिगोयाणं तसकाइयाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्योवा बायरतसकाइया बायरतेउकाइया असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीरबाय- वणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा बायरनिगोया असंखेजगुणा बायरपुढदीकाइया असंखेजगुणा बायर आउकाइया असंखेज्जगुणा बायरबाउकाइया असंखेज्जगुणा सुहुमतेउकाइया असंखेञ्जगुणा सुहुमपुढवीकाइया विसेसाहिया सुहुम आउकाइया विसेसाहिया सुहुमवाउकाइया विसेसाहिया सुहुमनिगोया असंखेज्जगुणा बायरवणस्सइकाइया अनंतगुणा बायरा विसेसाहिया सुहुमवणस्सइ- काइया अनंतगुणा सुहुमा विसेसाहिया ||
एएसि णं भंते! सुहुमअपजत्तयाणं सुहुमपुढवीकाइयाणं अपजत्तयाणं सुहुम आउकाइयाणं अपज्जत्तयाणं सुहुमतेउकाइयाणं अपजत्तयाणं सुहुमवाउकाइयाणं अपजत्तयाणं सुहुमवणस्सइकाइयामं अपजत्तयाणं सुहुमनिगोयाणं अपज्जत्तयाणं बायर अपजत्तयाणं बायरपुढवीकाइयाणं अपजत्तयाणं बायर आउकाइयाणं अपजत्तयाणं बायरतेउकाइयाणं अपजत्तयाणं बायरवाउकाइयाणं अपजत्तयाणं बायरवणस्सइकाइयाणं अपजत्तयाणं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयाणं

Page #142

पदं-,३ उद्देशकः-, द्वारं-४
१३९
अपजत्तयाणं बायरनिगोयाणं अपजत्तयाण बायरतसकाइयाणं अपनत्तयाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुयावा तुलावा विसेसाहियावा?, गोयमा! सब्बयोवा बायरतसकाइया अपजत्तया बायरतेउकाइया अपजतया असंखेन- गुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा बायरनिगोया अपजत्तया असंखेन- गुणा बायरपुढवीकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा बादरआउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा बायरवाउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमतेउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहमपुढवी- काइया अपज्जत्तया विसेसाहिया सुहमआउकाइया अपञ्जत्तया विसेसाहिया सुहुमवाउकाइया अपजत्तया विसेसाहिया सुहुमनिगोया अपजत्तया असंखेजगुणा बायरवणस्सइकाइया अपजत्तया अनंतगुणा बायरा अपजत्तया विसेसाहिया सुहुमवणस्सइकाइया अपत्तजया असंखेजगुणा सुहुमा अपजत्तया विसेसाहिया ।।
एएसिणंभंते! सुहमपञ्जत्तयाणंसुहमपुढविकाइया पजत्तयाणंसुहुमआउकाइया पजत्तयाणं सहमतेउकाइया पजत्तयाणं सुहमवाउकाइया पञ्जत्तयाणं सुहमवणस्सइकाइया पजत्तयाणं सुहमनिगोया पजत्तयाणं बायरपज्जत्तयाणं बायरपुढवीकाइया पजत्तयाणं बायरआउकाइया पज्जत्तयाणं बायरतेउकाइया पज्जत्तयाणं बायरवाउकाइया पजत्तयाणं बायरवणस्सइकाइया पज्जत्तयाणं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पजत्तयाणं बायरनिगोया पजत्तयाणं बायरतसकाइयपजत्तयाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?,
गोयमा! सव्वत्थोवा बायरतेउकाइया पञ्जत्तया बायरतसकाइया पजत्तयाअसंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पञ्जतया असंखेजगुणा बायरनिगोया पजत्तया असंखेजगुणा बायरपुढविकाइया पञ्जत्तया असंखेज्जगुणा बायरआउकाइया पज्जत्तया असंखेजगुणा बायरवाउकाइया पजत्तया असंखेजगुणा सुहुमतेउकाइयापञ्जत्तया असंखेनगुणा सुहमपुढवीकाइया पजत्तया विसेसाहिया सुहुमआउकाइया पजत्तया विसेसाहिया सुहमवाउकाइया पज्जत्तया विसेसाहिया सुहुमनिगोया पञ्जत्तया असंखेजगुणा बायरवणस्सइकाइया पजत्तया अनंतगुणा बायरपजत्तया विसेसाहिया सुहुमवणस्सइकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरवणस्सइकाइया पजत्तया अनंतगुणा बायरपजत्तया विसेसाहियासुहुमवणस्सइकाइया पज्जत्तयाअसंखेजगुणा सुहमपजत्तया विसेसाहिया। एएसिणं भंते! सुहमाणंबायराण य पजत्तापञ्जत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरा पजत्तया बायरअपञ्जत्तया असंखेजगुणा सुहमअपजत्तया असंखेजगणा सहमपञ्जत्तया संखेजगणा।।
एएसिणंभंते! सुहुमपुढविकाइयाणंबायरपुढविकाइयायपज्जत्तापज्जत्ताणंकयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बायरपुढविकाइया पज्जत्तया वायरपुढविकाइया अपज्जत्तयाअसंखेनगुणा सुहमपुढवीकाइया अप्प० असं० सुहमपुढविकाइया पञ्जत्तया संखेजगुणा ।। एएसिणंभंते! सुहुमआउकाइयाणंबायरआउकाइयाणयपजत्तापजत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बायरआउकाइया पजत्तया बायरआउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमआउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमआउकाइया पजत्तया संखेजगुणा ।।

Page #143

१४०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/४/२६६ एएसिणंभंते! सुहुमतेउकाइयाणंबायरतेउकाइयाणयपजत्ताजपजत्ताणंकयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरतेउकाइया पज्जत्तया बायरतेउकाइया अपजत्तयाअसंखेनगुणा सुहुमतेउकाइयाअपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमतेउकाइया पजतया संखेजगुणा ॥ एएसि णं भंते सुहुमवाउकाइयाणं बायरवाउकाइयाण य पजत्तपज्जत्ताणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया या तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरवाउकाइया पजत्तया बायरवाउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमवाउकाइया अपजत्तया असंखेनगुणा सुहुमवाउकाइया पजत्तया संखेजगुणा ।
एएसिणंभंते! सुहुमवणस्सइकाइयाणंबायरवणस्सइकायाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बायरवणस्सइकाइया पज्जत्तया बायरवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमवणस्सइकाइयापजत्तया संखेजगुणा ।। एएसिणंभंते ! सुहुमनिगोयाणं बायरनिगोयाण य पज्जत्तपञ्जत्ताणंकयो कयरेहिती अप्प वाबहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बायरनिगोयया पद्धत्तया बायरनिगोयया अपञ्जत्तया असंखेजगुणा सुहुमनिगोयया अपञ्जत्तया असंखेजगुणा सुहुमनिगोयया पजत्तया संखेनगुणा ॥
एएसिणं भंते ! सुहुमाणं सुहमपुढवीकाइयाणं सुहमआउकाइयाणं सुहुमतेउकाइयाणं सुहुमवाउकाइयाणं सुहमवणस्सइकाइयाणं सुहुमनिगोयाणं बायराणं बायरपुढविकाइयाणं बायरआउकाइयाणं बायरतेउकाइयाणं बायरवाउकाइयाणं बायरवणस्सइकाइयाणं पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयाणंबायरनिगोयाणंबायरतसकाइयाणय पजत्तापञ्जत्ताणं कयो कयरेहितो अप्पा वाबहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा बादरतेउकाइया पजत्तया बायरतसकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरतसकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयापजत्तया असंखेखजगुणा बायरनिगोया पज्जत्तया असंखेजगुणा बायरपुढवीकाइया पञ्जत्तया असंखेनगुणा बायरआउकाइया पजत्तया असंखेनगुणा बायरवाउकाइया पजत्तया असंखेजगुणा बायरतेउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयाअपजत्तया असंखेजगुणा बायरनिगोयाअपजत्तया असंखेनगुणा बायरपुढवीकाइया अपञ्जत्तया असंखेजगुणा बायरआउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा बायरवाउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा सुहुमतेउकाइया अपजत्तया असंखेजगुणा
सुहमपुढवीकाइया अपज्जत्तया विसेसाहिया सुहुमआउकाइया अपजत्तया विसेसाहिया सुहुमवाउकाइया अपज्जत्तया विसेसाहिया सुहुमतेउकाइया पजत्तया असंखेजगुणा सुहमपुढवीकाइयापजत्तयाविसेसाहिया सुहुमआउकाइया पझत्तयाविसेसाहिया सुहुमवाउकाइया पजत्तया विसेसाहिया सुहुमानगोया अपज्जत्तयाअसंखेजगुणा सुहुमनिगोया पज्जत्तया संखेजगुणा बायरवणस्सइकाइया पजत्तया अणंतगुणा बायरपज्जत्वया विसेसाहिया बायरवणस्सइकाइया अपजत्तयाअसंखेजगुणा बायरअपज्जत्तया विसेसाहियाबायरा विसेसाहिया सुहुभवणस्सइकाइया अपज्जत्तयाअसंखेजगुणा सुहुमअपजत्तया विसेसाहिया सुहुमवणस्सइकाइया पजत्तया संखेजगुणा सुहुमपज्जत्तया विसेसाहिया सुहुमा विसेसाहिया।

Page #144

पद-३, उद्देशकः--, दारं-४
१४१ वृ. 'एएसिणं भंते !' इत्यादि, इह प्रथमं बादरगतमल्पबहुत्वं बादरपञ्चसूत्र्यां यप्रथम सूत्रं तद्वद्भावनीयं यावद्बादरवायुकायपदं, तदनन्तरं यत्सूक्ष्मगतमल्पबहुत्वं तत्सूक्ष्मपञ्चसूत्र्यां यप्रथमं सूत्रं तद्वत्तावद्यावत्सूक्ष्मनिगोदचिन्ता, तदनन्तरंबादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, प्रतिबादर-निगोदामनन्तानांजीवानां भावात्,तेभ्यो बादरा विशेषाधिकाः, बादरतेजःकायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका असङ्ख्येयगुणाः, बादरनिगोदेभ्यःसूक्ष्मनिगोदानाम-सङ्खयेयगुणत्वात्, तेभ्यः सामान्यतःसूक्ष्मा विशेषाधिकाः, सूक्ष्मतेजः कायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् । गतमेकल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेवापर्याप्तानां द्वितीयमाह
“एएसि णं भंते !' इत्यादि, सर्वस्तोका बादरत्रसकायिका अपर्याप्ताः ततो बादरतेजःकायिकबादरप्रत्येकवनस्पतिकायिकबादरनिगोदबादरपृथिवीकायिकबादराप्कायिकबादरवायुकायिका अपर्याप्ताः क्रमेण यथोत्तरमसङ्घयेयगुणाः, अत्र भावना बादरपञ्चसूत्र्यां यद्वितीयमपर्याप्तकसूत्रं तद्वत्कर्तव्या, ततो बादरवायुकायिकेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः सूक्ष्मतेजःकायिका अपर्याप्ताः, अतिप्रभूतासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिकसूक्ष्मा-प्कायिकसूक्ष्मवायुकायिकसूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ता यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणाः, अत्र भावना सूक्ष्म- पञ्चसूत्र्यां यद् द्वितीयं सूत्रं तद्वत्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदापर्याप्तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका जीवा अपर्याप्ताः अनन्तगुणाः, प्रतिबाादरैकैकनिगोदमनन्तानां जीवानां सद्भावात्, तेभ्यः सामान्यतोबादरापर्याप्तकाविशेषाधिकाः, बादरत्रसकायिकापर्याप्तादीनामपितत्र प्रक्षेपात, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाअपर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः, बादरनिगोदापयप्तिभ्यः सूक्ष्मनिगोदापर्याप्तानामसङ्ख्येयगुणत्वात्, तेभ्यः सामान्यतः सूक्ष्माः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, सूक्ष्मतेजःकायिकापर्याप्तादीनामपितत्र प्रक्षेपात्। गतं द्वितीयमल्पबहुत्वम्, अधुनाएतेषामेवपर्याप्तानांतृतीयमल्पबहुत्वमाह
'एएसिणंभंते! सुहुमपज्जत्तयाणं' इत्यादि, सर्वस्तोकाबादरतेजःकायिकाः पर्याप्ताः तेभ्यो बादरत्रसकायिकबादरप्रत्येकवनस्पतिकायिकबादरनिगोदबादरपृथिवीकायिकबादरप्कायिकबादरवायुकायिकाः पर्याप्ता यधोत्तरमसङ्ख्येयगुणाः,अत्र भावना बादरपञ्चसूत्र्यां यत्तृ तीयं पर्याप्तसूत्रंतद्वत् कर्तव्या, बादरपर्याप्तवायुकायिकेभ्य; सूक्ष्मतेजःकायिकाः पर्याप्ताअसङ्घयेयगुणाः, बादरवायुकायिका हिअसङ्ख्येयप्रतरप्रदेशराशिप्रमाणाः सूक्ष्मतेजःकायिकास्तु पर्याप्ता असङ्खयेयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणास्ततोऽसङ्ख्येयगुणाः, ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिकसूक्ष्मा कायिकसूक्ष्मवायुकायिकाः, पर्याप्ताः क्रमेण यथोत्तरं विशेषाधिकाः ततः सूक्ष्मवायुकायिकेभ्यः पर्याप्तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, तेषामतिप्रभूततया प्रतिगोलकंभावात्, तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका जीवाः पर्याप्तका अनन्तगुणाः, प्रतिपादरैरैकनिगोदमनन्तानां भावात्, तेभ्यः सामान्यतो बादराः पर्याप्तका विशेषाधिकाः, बादरतेजःकायिकादीनामपि पर्याप्तानां तत्रप्रक्षेपात्, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताअसङ्खयेयगुणाः, बादरनिगोदपर्याप्तेभ्य: सूक्ष्मनिगोदपर्याप्तानामसद्धयेयगुणत्वात्, तेभ्यः सामान्यतः सूक्ष्माः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, सूक्ष्मतेजःकायिकादीनामपि पर्याप्तानांतत्र प्रक्षेपात्, ।गतंतृतीयमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेव सूक्ष्मबादरादीनांप्रत्येकंपर्याप्तापयप्तिानां पृथग्पृथगल्पबहुत्वमाह- ‘एएसिणंभंते! सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं' इत्यादि, सर्वत्रेय भावना सर्वस्तोका बादराः पर्याप्ताः, परिमितक्षेत्रवर्तित्वात, तेभ्यो बादरा अपर्याप्ताः,

Page #145

१४२
प्रज्ञापनाउपासूत्र-१-३/-/४/२६६
असङ्ख्येयगुणाः, एकैकबादर-पर्याप्तनिश्रया असङ्खयेयानांबादरापर्याप्तानामुत्पादात्, तेभ्यः सूक्ष्मा अपर्याप्ताः असङ्खयेयगुणाः, सर्वलोकापन्नतयातेषां क्षेत्रस्यासक्येयगुणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मपर्याप्तकाः सङ्खयेयगुणाः, चिरकाला- वस्थायितया तेषां सदैव सङ्खयेयगुणतयाऽवाप्यमानत्वात् । गतं चतुर्थमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेव सूक्ष्मसूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनांडादरबादरपृथिवीकायिकादीना च प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तानां च समुदायेन पञ्चममल्पबहुत्वमाह--
सर्वस्तोका बादरतेजःकायिकाः पर्याप्ताः, आवलिकासमयवर्गे कतिपयसमयन्यूनैरावलिकासमयैर्गुणिते यावान्समयराशिस्तावप्रमाणत्वात् तेषां, तेभ्यो बादरत्रसकायिकाः पर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः, प्रतरे यावत्यङ्गुलसङ्ख्येयभागमात्राणि खण्डानि तावप्रमाणत्वात् तेषां, तेभ्यो बादरत्रसकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, प्रतरे यावत्यहुलासङ्घयेयभागमात्राणि खण्डानि तावप्रमाणत्वात्तेषां, तेभ्यः प्रत्येकवादरवनस्पतिकायिकबादरनिगोदबादरपृथिवीकायिकबादराप्कायिकबादरवायुकायिकाः पर्याप्ता यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणाः, यद्यप्येते प्रत्येकं प्रतरे यावत्यकुलासङ्येयभागमात्राणि खण्डानि तावप्रमाणास्तथाप्यकुलासङ्घयेयभागस्यासङ्ख्येयभेदभिन्नत्वात् इत्यं यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणत्वमभिधीयमानं न विरुध्यते, तेभ्यो बादरतेजःकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, असङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्,
ततःप्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाबादरनिगोदबादरपृथिवीकायिकबादराप्कायिकबादरवायुका यिका अपर्याप्ता यथोत्तरमसङ्घयेयगुणाः, ततो बादरवायुकायिकेभ्योऽपर्याप्तभ्यः सूक्ष्मतेजःकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिकसूक्ष्मप्कायिकसूक्ष्मवायुकायिका अपर्याप्ता यथोत्तरंविशेषाधिकाः ततः सूक्ष्मपर्याप्तस्तेजःकायिकाः सङ्ख्यातगुणाः, सूक्ष्मेष्वपर्याप्तेभ्यः पर्याप्तानां ओघत एव सङ्ख्येयगुणत्वात्, ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिकसूक्ष्माकायिकसूक्ष्मवायुकायिकाः पर्याप्ताः यथोत्तरं विशेषाधिकाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, तेषामतिप्राभूत्येनसर्वलोकेषुभावात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तकाः सङ्ख्येयगुणाः, सूक्ष्मेष्वपर्याप्तेभ्यः पर्याप्तानामोघतएव सदा सङ्ख्येयगुणत्वात्, एतेच बादरापर्याप्ततेजःकायिकादयः पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदापर्यवसानाः षोडश पदार्था यद्यप्यन्यत्राविशेषेणासङ्खयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणतया संगीयन्ते तथाप्यसङ्ग्येयत्वस्यासंख्येयभेभिन्नत्वाद् इत्थमसङ्ख्येयगुणत्वं विशेषाधिकत्वं सङ्ख्येयगुणत्वं च प्रतिपाद्यमानं न विरोधभागिति, तेभ्यः पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदेभ्यो बादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताअनन्तगुणाः, प्रतिबादरैकैकनिगोदमनन्तानांजीवानां भावात्, तेभ्यः सामान्यतो बादराः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, बादरपर्याप्ततेजःकायिकादीनामपितत्रप्रक्षेपात, तेभ्यो बादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका असङ्ग्येयगुणाः, एकैकपर्याप्तबादरनिगोदनिश्रया असङ्खयेयानांबादरनिगोदापर्याप्तानामुत्पादात, तेभ्यःसामान्यतो बादराअपर्याप्ता विशेषाधिकाः, बादरतेजःकायिकादीनामप्यपर्याप्तानां तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यः सामान्यतो बादरा विशेषाधिकाः, पर्याप्तानामपि तत्र प्रक्षेपात्, तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, बादरनिगोदेभ्यः सूक्ष्मनिगोदानामपर्याप्तानामप्यसङ्खयेयगुणत्वात्,
ततः सामान्यतः सूक्ष्मापर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनामप्यपर्याप्तानां नत्र प्रक्षेपात. तेभ्यः सक्ष्मवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताः सङ्खयेयगुणाः, सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाप

Page #146

पदं-३, उद्देशकः-,द्वारं-४
१४३
यप्तिभ्यो हि सूक्ष्मवनस्पतिकायिकपर्याप्ताः सङ्ख्येयगुणाः, सूक्ष्मेष्वोघतोऽपर्याप्तभ्यः पर्याप्तानां सङ्घयेयगुणत्वात्ततः सूक्ष्मापयप्तिभ्योऽपिसङ्ख्येयगुणाः, विशेषाधिकत्वस्य सङ्घयेयगुणत्वबाधनायोगात्, तेभ्यः सामान्यतः सूक्ष्माः पर्याप्ता विशेषाधिकाः, पर्याप्तसूक्षमपृथिवीकायिकादीनामपि तत्रप्रक्षेपात्, ततः सामान्यतः सूक्ष्माः पर्याप्तपर्याप्तविशेषणरहिता विशेषाधिकाः, अपर्याप्तानामपि तत्र प्रक्षेपात् । गतं सूक्ष्मबादरसमुदायगतं पञ्चममल्पबहुत्वं, तद्गतौ समर्थितानि पञ्चदशापि सूत्राणीति ।। गतं कायद्वारम्, इदानीं योगद्वारमाह
___-पद-३-दारं-५:- “योगः":-- मू. (२६७) एएसि णं मंते ! जीवाणं सयोगीणं मणजोगीणं वइजोगीणं कायजोगीणं अयोगीण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसाहिया वा?, गो० सव्वत्योवा जीवा मणयोगी वययोगी असंखे० अयोगी अनंतगुणा काययोगी अनंत० सयोगी विसे०॥
वृ. सर्वस्तोका मनोयोगिनः, संज्ञिनः पर्याप्ता एव हि मनोयोगिनः ते च स्तोका इति, तेभ्यो वाग्योगिनोऽसङ्ख्येयगुणाः, द्वीन्द्रियादीनां वाग्योगिनां संज्ञिभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वात्, तेभ्योऽयोगिनोऽनन्तगुणाः,सिद्धानामनन्तत्वात, तेभ्यः काययोगिनोऽनन्तगुणाः, वनस्पतीनामनन्तत्वात, यद्यपिनिगोदजीवानामनन्तानामेकंशरीरंतथापितेनैकेन शरीरेण सर्वेऽष्याहारादिग्रहणं कुर्वन्तीति सर्वेषामपि काययोगित्वान्नानन्तगुणत्वाव्याघातः तेभ्यः सामान्यतः सयोगिनो विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रियादीनामपि वाग्योगादीनां तत्र प्रक्षेपात् ॥ गतं योगद्वारम्, इदानीं वेदद्वारमाह
-पद-३-दारं-६:- "वेद":म. (२६८)एएसिणंभंते! जीवाणंसवेयगाणं इत्थीवेयगाणं पुरिसवेयगाणंनपुंसकवेयगाणं अवेयगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गो० सव्वत्योवा जीवा पुरिसवेयगा इत्थी० संखे० अवेयगा अनंतगुणा नपुंसक० अनंत० सवेयगा विसेसाहिया
वृ. सर्वस्तोकाः पुरुषवेदाः, संज्ञिनामेव तिर्यग्मनुष्याणां देवानांच पुरुषवेदभावात्, तेभ्यः स्त्रीवेदाः सङ्खयेयगुणाः, यत उक्तं जीवाभिगमे- “तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिरिक्खजोणियइत्थीओतिगुणीओ तिरूवाहियाओय, तहामणुस्सपुरिसेहिंतोमणुस्सइत्थीओसत्तावीसगुणाओ सत्तावीसख्वुत्तराओय, तथा देवपुरिसेहिंतोदेवित्थीओबत्तीसगुणाओबत्तीसरुवुत्तराओ'' इति, वृद्धाचार्यैरप्युक्तं॥१॥ "तिगुणा तिरूवअहिया तिरियाणं इथिया मुणेयव्वा ।
सत्तावीसगुणा पुन मणुयाणं तदहिया चेव ॥ ॥२॥ बत्तीसगुणा बत्तीसरूवअहिया य तहय देवाणं ।
देवीओ पन्नत्ता जिनेहिं जियरागदोसेहिं॥" अवेदका अनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्यो नपुंसकवेदा अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्, सामान्यतः सवेदकाः विशेषाधिकाः, स्त्रीवेदकपुरुषवेदकानामपि तत्र प्रक्षेपात, ॥ गतं वेदद्वारम्, इदानीं कषायद्वारमाह
- पदं-३-दारं-७:- "कषाय":म. (२६९) एएसिं णं भंते ! सकमाईणं कोहकसाईणं मानकसार्दणं पायाकमाईणं

Page #147

१४४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/७/२६९ लोहकसाईणं अकसाईण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवाअकसाईमानकसाई अनंतगुणा कोहकसाईविसेसाहिया मायाकसाई विसेसाहिया लोहकसाई विसेसाहिया सकसाई विसेसाहिया।
वृ. सर्वस्तोका अकषायिणः, सिद्धानां कतिपयानां च मनुष्याणामकषायित्वात्, तेभ्यो मानकषायिणो मानकषाययपरिणामन्तोऽनन्तगुणाः, षट्स्वपि जीवनिकायेषु मानकषायपरिणामस्यावाप्यमानत्वात्, तेभ्यः क्रोधकषायायिणो विशेषाधिकाः तेभ्योऽपि मायाकषायिणो विशेषाधिकाः तेभ्योऽपिलोभकषायिणो विशेषाधिकाः, मानकषायपरिणामकालापेक्षयाक्रोधादिकषायपरिणामकालस्य यथोत्तरं विशेषाधिकतया क्रोधादिकषायाणामपि यथोत्तरं विशेषाधिकत्वभावात्, लोभकषायिभ्यः सामान्यतः सकषायिणो विशेषाधिकाः, मानादिकषायिणामपि तत्र प्रक्षेपात्, सकषायिण इत्यत्रैवं व्युत्पत्तिः कषायशब्देन कषायोदयः परिगृह्यते, तथा च लोके व्यवहारः-सकषायोऽयं कशायोदयवानित्यर्थः, सह कषायेण-कषायोदयेन ये वर्तन्ते ते सकषा- योदयाः-विपाकावस्थां प्राप्ताः स्वोदयमुपदर्शयन्तः कषायकर्मपरमाणवस्तेषु सत्सु जीवस्यावश्यं कषायोदयसम्भवात्, सकषाया विद्यन्ते येषां ते सकषायिणः कषायोदयसहिता इति तात्पर्यार्थः गतं कषायद्वारम्, इदानीं लेश्याद्वारम् -
-:पदं-३-दारं-८:- "लेश्या " :मू. (२७०) एएसिणं भंते ! जीवाणं सलेसाणं किण्हलेसाणं निललेस्साणं काउलेस्साणं तेउलेस्साणं पम्हलेस्साणं सुक्कलेस्साणं अलेस्साण य कयो कयरहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवाजीवासुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा संखेजगुणा तेउलेस्सा संखेज्जगुणा अलेस्सा अनंतगुणा काउलेस्सा अनंतगुणा नीललेस्सा विसे० कण्हलेसा विसे० सलेस्सा विसे०
वृ. सर्वस्तोकाः शुक्ललेश्याः, लान्तकादिषश्वेवानुत्तरपर्यवसानेषु वैमानिकेषु देवेषु कतिपयेषु च गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु कर्मभूमिकेषु सङ्ख्येयवर्षायुष्केषु मनुष्येषु तिर्यस्त्रीपुंसेषु च कतिपयेषुसङ्ख्येयवर्षायुष्केषुतस्याः संभवात, तेभ्यः पद्मलेश्याकाः सङ्ग्येयगुणाः, साहिपद्मलेश्या सनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोककल्पवासिषु देवेषु तथा प्रभूतेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु कर्मभूमिजेषु सङ्खयेयवर्षायुष्केषुमनुष्यस्त्रीपुंसेषुतथागर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यग्योनिकस्त्रीपुंसेषुसद्धेययवर्षायुष्केष्ववाप्यते, सनत्कुमारादिदेवादयश्च समुदिता लान्तकादिदेवादिभ्यः सङ्ख्येयगुणा इति भवन्ति शुक्ललेश्याकेभ्यः पद्मलेश्याकाः सङ्घयेयगुणाः, तेभ्यस्तेजोलेश्याकाः सङ्ख्येयगुणाः, सर्वेषां सौधर्मेशानज्योतिष्कदेवानां कतिपयानां च भवनपतिव्यन्तरगर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्प चेन्द्रियमनुष्याणां बादरपर्याप्तैकेन्द्रियाणां च तेजोलेश्याभावात्, नन्वसङ्ख्येयगुणाः कस्मान्न भवन्ति?, कथं भवन्तीति चेत, उच्यते,
इह ज्योतिष्काः भवनवासिभ्योऽप्यसङ्खयेयगुणाः किं पुनः सनत्कुमारादिदेवेभ्यः, ते च ज्योतिष्कास्तेजोलेश्याकाः तथासौधर्मेशानकल्पदेवाश्च, ततःप्राप्नुवन्त्यसङ्ख्येयगुणाः, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, लेश्यापदेहि गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यग्योनिकानांसंमूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानांच कृष्णलेश्याघल्पबहुत्वेसूत्रं वक्ष्यति-सव्वत्थोवा गब्मवक्कंतियतिरिक्खजोणिया सुक्कलेसा तिरिक्खजोणिणीओ संखेज्जगुणाओ, पम्हलेसा गब्भवतियतिरिक्खजोणिया संखेज्जुणा

Page #148

पदं- ३, उद्देशक:-, द्वारं - ८
तिरिक्खजोणिणीओ संखेज्जगुणाओ, तेउलेसागभवक्कंतियतिरिक्खजोणिया संखेजगुणा तेउलेसाओ तिरिक्खजोणिणीओ संखेज्जगुणाओ' इति, महादण्डकेच तिर्यग्योनिकस्त्रीभ्यो व्यन्तरा ज्योतिष्काश्च सङ्घयेगुणा वक्ष्यन्ते, ततो यद्यपि भवनवासिभ्योऽप्यसङ्घत्येयगुणा ज्योतिष्काः तथापि पद्मलेश्याकेभ्यस्तेजोलेश्याकाः सङ्घयेयगुणा एव, इदमत्र तात्पर्यं -
यदि केवलान् देवानेव पद्मलेश्याधिकृत्य देवा एव तेजोलेश्याकाश्चिन्त्यन्ते ततो भवन्त्यसङ्घत्येयगुणाः यावता तिर्यक्सम्मिश्रुतया पद्मलेश्याकेभ्यस्तिर्यक्सम्मिश्रा एव तेजोलेश्याकाश्चिन्त्यन्ते तिर्यञ्चश्च पद्मलेश्या अपि अतिबहवस्ततः सङ्घयेयगुणा एव लभ्यन्ते नासङ्घयेयगुणा इति, तेभ्योऽवलेश्याका अनन्तगुणाः, सिद्धानामभनन्तत्वात्, तेभ्यः कापोतलेश्या अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानामपि कापोतलेश्यायाः संभवात्, वनस्पतिकायिकानां च सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्, तेभ्योऽपि नीललेश्या विशेषाधिकाः, प्रभूततराणां नीललेश्यासंभवात्, तेभ्योऽपि कृष्णले श्याका विशे०, प्रभूततमानां कृष्णलेश्याकत्वत्, तेभ्यः सामान्यतः सलेश्या विशे० नीललेश्याकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ।। गतं लेश्याद्वारम्, इदानीं सम्यकत्वद्वारमाह
-: पर्व - ३ - दारं- ९ : - "सम्यकत्वं "
मू. (२७१) एएसि णं भंते! जीवाणं सम्मद्द्द्दिट्ठीणं मिच्छादिट्ठीणं सम्मामिच्छादिट्ठीणं च कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा सम्मामिच्छदिट्ठी सम्मदिट्ठी अनंतगुणा मिच्छादिट्ठी अनंतगुणा ।
वृ. सर्वस्तोकाः सम्यग्मिथ्याध्ष्टयः सम्यग्मिथ्यादृष्टिपरिणामकालस्यान्तर्मुहूर्तप्रमाणतयाऽतिस्तोकत्वेन तेषां पृच्छासमये स्तोकानामेव लभ्यमानत्वात्, तेभ्यः सम्यग्दृष्टयोऽनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्त्वात्, तेभ्योऽपि मिथ्यादृष्टयोऽननतगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात् तेषां च मिध्यादृष्टित्वादिति ।। गतं सम्यकत्वद्वारम्, अधुना ज्ञानद्वारमाह-: पदं - ३ - दारं- १० : - "ज्ञान"
,
१४५
मू. (२७२) एएसि णं भंते! जीवाणं आभिनिबोहियनाणीणं सुयनाणीणं ओहिनाणीणं मनपजवनाणीणं केवलनाणीण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा मनपज्जवनाणी ओहीनाणी असंखेजगुणा आभिनिबोहियनाणी सुयनाणी दोवि तुल्ला विसेसाहिया केवलनाणी अनंतगुणा ।
10 10

एएसि णं भंते! जीवाणं मइअन्नाणीणं सुयअन्नाणीणं विभंगणाणीय कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा विभंगनाणी मइअन्नाणी सुयअन्नाणी दोवि तुल्ला अनंतगुणा। एएसि णं भंते! जीवाणं आभिनिबोहियनाणीणं सुयना ओहिना मनपजवनाणीणं केवलनाणीणं मइन्नाणीणं सुयअन्त्राणीणं विभंगनाणीय य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गो० सव्वत्थोवा जीवा मणपजवनाणी ओहिनाणी असंखेजगुणा आभिणि सुयनाणी दोवि तुल्ला विसे० विभंगनाणी असंखेज्जगुणा केवलनाणी अनंतगुणा मइ अन्नाणी सुयअन्नाणी य दोवि तुल्ला अनंतगुणा ।
वृ. सर्वस्तोका मनः पर्यवज्ञानिनः, संयतानमेवामर्षौषध्यादिऋद्धिप्राप्तानां मनः पर्यवज्ञान

Page #149

१४६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/20/२७२ संभवात्, तेभ्योऽसङ्खयेयगुणा अवधिज्ञानिनः, नैरयिकतिर्यक्पश्चेन्द्रियमनुष्यदेवानामष्यवधिज्ञानसंभवात, तेभ्य आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च विशेषाधिकाः, संज्ञितिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्याणामेवावधिज्ञानविकलानामपि केषाञ्चिदाभिनिवोधिकश्रुतज्ञानभावात, स्वस्थाने तु द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः, “जत्थ मइनाणं तत्थ सुयनाणं जत्थ सुयनाणं तत्थ मइनाणं" इति वचनात्, तेभ्यः केवलज्ञानिनोऽनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्त्वात् ।। उक्तं ज्ञानिना मल्पबहुत्वम्, इदानीं तप्रतिपक्षभूतानामज्ञानिनामल्पबहुत्वमाह
सर्वस्तोका विभङ्गज्ञानिनः, कतिपयानामेव नैरयिकदेवतिर्यपञ्चेन्द्रियमनुष्याणां विभङ्गभावात्, तेभ्योमत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनोऽनन्तगुणाः, वनस्पतीनामपिमत्यज्ञानश्रुताज्ञानभावात् तेषां चानन्तत्वात् स्वस्थाने तु परस्परंतुल्याः “जत्थ मइअनाणं तत्थ सुयअन्नाणं जत्थ सुयअन्नाणंतत्थ मइअनाणं' इतिवचनात् ।। सम्प्रत्युभयेषांज्ञान्याज्ञानिनांसमुदायेनाल्पबहुत्वमाह
सर्वस्तोका मनःपर्यवज्ञानिनः तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणा अवधिज्ञानिनः तेभ्य आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च विशेषाधिकाः, स्वस्थाने तु द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः, अत्र भावना प्रागेवोक्ता, तेभ्योऽसङ्खयेयगुणा विभङ्गज्ञानिनः, यस्मात्सुरगती निरयगतौ च सम्यग्दृष्टिभ्यो मिथ्यादृष्टयोऽसङ्ख्येयगुणाः पठ्यन्ते, देवनैरयिकाश्च सम्यग्दृष्टोऽवधिज्ञानिनो मिथ्याष्टो विभङ्गज्ञानिन इत्यसङ्खयेयगुणाः, तेभ्यः केवलज्ञानिनोऽनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्यो मत्यज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्चानन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तत्वात्, तेषां च मत्यज्ञानिश्रुताज्ञानित्वात्, स्वस्थाने तु द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः॥ गतं ज्ञानद्वारम्, इदानीं दर्शनद्वारमाह
- पदं-३-दारं-११:- "दर्शन" मू. (२७३) एएसि णं भंते ! जीवाणं चक्खुदंसणीणं अचखुदंसणीणं ओहिदंसणीणं केवलदसणीण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा?, गो० सव्वत्थोवा जीवा ओहिदसणी चक्खुदसणी असंखेनगुणा केवलदसणी अनंतगुणा अचक्खुदंसणी अनंतगुणा।
इ.सर्वस्तोका अवधिदर्शनिनः, देवनैरयिकाणां कतिपयानांच संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणामवधिदर्शनभावात्,तेभ्यश्चक्षुर्दनिनोऽसङ्ख्येयगुणाः, सर्वेषांदेवनैरयिकगर्भजमनुष्याणां संज्ञितिर्यक्पश्चेन्द्रियाणां असंज्ञितिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां च चक्षुर्दर्शनभावत्, तेभ्यः केवलदर्शनिनोऽनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्त्वात्व,तेभ्योऽचक्षुर्दशनिनोऽनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानां सिद्धभ्योऽप्यननत्वात् ।। गतं दर्शनद्वारम्, अधुना संयतद्वारमाह
-पदं-३-दारं-१२:- “संयतः" म. (२७४) एएसिणं भंते! जीवाणं संयताणं असंयताणं संजयासंजयाणं नोसंजयनोअसंजयनोसंजयासंजयाण य कयरो कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सवयोवा जीवा संजया संजया संयताअसंखेनगुणा नोसंयतानोअसंजयानोसंयतासंयता अनंतगुणा असंजया अनंतगुणा ।।
वृ.सर्वस्तोकाःसंयताः,उत्कृष्टपदेऽपितेषांकोटीसहमपृथकत्वप्रमाणतया लभ्यमानत्वात्,

Page #150

१४७
पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-१२ “कोडिसहस्सपुहुत्तं मणुयलोए संजयाणं” इति वचनात्, तेभ्यः संयतासंयताः-देशविरता असङ्ख्येयगुणाः,तिर्यपञ्चेन्द्रियाणामसङ्ख्ययातानादेशविरतिसद्मावात्, तेभ्यो नोसंयतनोऽसंयतनोसंयासंयताअनन्तगुणाः, प्रतिषेधत्रयवृत्ताहि सिद्धास्ते चानन्ता इति, तेभ्योऽसंयता अनन्तगुणाः,वनस्पतीनां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तत्वात् ॥ गतं संयतद्वारम्, सम्प्रत्युपयोगद्वारमाह
__-पद-३- दारं-१३:- "उपयोगः" मू. (२७५) एएसिणंभंते! जीवाणंसागारोवउत्ताणंअनागारोक्उत्ताणयकयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसा हिया वा ?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा अनागारोवउत्ता सागारोवउत्ता संखेजगुणा।
कृ. इहानाकारोपयोगकालः सर्वस्तोकः साकारोपयोगकालस्तु सङ्ख्येयगुणः ततो जीवा अयनाकारोपयोगोपयुक्ताः सर्वस्तोकाः, पृच्छासमये तेषां स्तोकानामेवावाप्यमानत्वात्, तेभ्यः साकारोपयोगोपयुक्ताः सङ्खयेयगुणाः, साकारोपयोगकालस्य दीर्घतया तेषां पृच्छासमये बहूनां पराप्यमाणत्वात् ।। गतमुपयोगद्वारम्, इदानीमाहारद्वारमाह
-:पदं-३-दारं-१४:- “आहार" मू. (२७६) एएसिणं भंते ! जीवाणं आहारगाणं अनाहारगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा अनाहारगा आहारगा असंखेनगुणा।
दृ. सर्वस्तोका जीवा अनाहारकाः, विग्रहगत्यापन्नादीनामेवानाहारकत्वात्, उक्तंच॥१॥ “विग्गहगइमावन्नै केवलिणो समुहया अयोगी य।
सिद्धा य अनाहारा सेसा आहारगा जीवा ॥" तेभ्यःआहारका असङ्ख्येयगुणाः, ननुवनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तत्वात् तेषां चाहारकतयापि लभ्यमानत्वात् कथमनन्तगुणा न भवन्ति?, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, इह सूक्ष्मनिगोदाः सर्वसङ्ख्ययाप्यसङ्ख्येयाः, तत्राप्यन्तर्मुहूर्तसमयराशितुल्याः सूक्ष्मनिगोदाः सर्वकालं विग्रहे वर्तमाना लभ्यन्ते, ततोऽनाहारका अप्यतिबहवः सकलजीवराश्यसङ्ख्येयभागतुल्या इति तेभ्यः आहारका असङ्घयेयगुणा एव नानन्तगुणाः।।गतमाहारद्वारम्, इदानीं भाषकद्वारमाह
-पदं-३-दारं-१५:- "भाषकः" मू. (२७७) एएसिणं भंते! जीवाणं भासगाणं अभासगाण यकयरे कयरेहितोअप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवाभासगा अभासगा अनंतगुणा
वृ.सर्वस्तोका भाषकाः-भाषालब्धिसम्पन्नाः, द्वीन्द्रियादीनामेव भाषकत्वात्, अभाषकाभाषालब्धिहीना अनन्तगुणाः, वनस्पतिकायिकानामनन्तत्वात् ॥ गतं भाषकद्वारं, सम्प्रति परीत्तद्वारमाह
- पदं-३-दारं-१६:- "परित्तः" मू. (२७८) एएसिणं भंते ! जीवाणं परीत्ताणं अपरीत्ताण य नोपरीत्तनोअपरीत्ताण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सब्वत्थोवा जीवा

Page #151

१४८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-1१६/२७८
परीत्ता नोपरीत्तानोअपरीत्ता अनंतगुणा, अपरीत्ता अनंतगुणा।
वृ.इह परीता द्विविधाः-भवपरित्ताः कायपरीताश्च, तत्रभवपरीत्ता येषां किञ्चिदूनोऽपार्धपुद्गलपरावर्ततमात्रसंसारः, कायपरीत्ताः-प्रत्येकशरीरिणः, तत्रोभयेऽपिपरीत्ताः सर्वस्तोकाः, शुक्लपाक्षिकाणांप्रत्येकशरीररिणांचाशेषजीवापेक्षयाऽस्तिकत्वात्, ततो नोपरीत्तानोअपरीता अनन्तगुणाः, उभयप्रतिषेधवृत्ता हि सिद्धाः ते चानन्ता इति, तेभ्योऽपरीत्ता अनन्तगुणाः, कृष्णपाक्षिकाणां साधारणवनस्पतीनां वा सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात् ॥गतंपरीत्तद्वारं, सम्प्रति पर्याप्तद्वारमाह
-पद-३,-दारं-१७:- "पर्याप्तः" मू. (२७९) एएसि णं भंते ! जीवाणं पजत्ताणं अपजत्ताणं नोपज्जत्तानोअपजत्ताण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्योवा जीवा नोपजत्तानोअपजत्तगा अपजत्तगा अणंतगुणा पञ्जत्तगा संखिजगुणा ।
वृ. सर्वस्तोका नोपर्याप्तकनोअपर्याप्तकाः, उभयप्रतिषेधवर्तिनो हि सिद्धाः ते चापर्याप्ताकादिभ्यः सर्वस्तोका इति, तेभ्योऽपर्याप्तका अनन्तगुणाः,साधारणवनस्पतिकायिकानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणाना सर्वकालमपर्याप्तत्वेन लभ्यमानत्वात्, तेभ्यः पर्याप्ताः सङ्ख्येयगुणाः, इहसर्वबहवोजीवाः सूक्ष्माः, सूक्ष्माश्च सर्वकालमपर्याप्तभ्यः पर्याप्ताः सद्ध्येयगुणा इति सङ्ख्येयगुणा उक्ताः ।। गतं पर्याप्तद्वारं, सम्प्रति सक्ष्मद्वारमाह
-पद-३-दारं- १८:- "सूक्ष्म" मू. (२८०) एएसि णं भंते ! जीवाणं सुहुमाणं बायराणं नोसुहुमनोबायराणय कयो कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा नोसुहुमानोबायरा बायरा अनंतगुणा सुहमा असंखेजगुणा।।
.सर्वस्तोका जीवा नोसूक्ष्मनोबादराः सिद्धा इत्यर्थः, तेषां सूक्षमजीवराशेर्बादरजीवराशेचानन्तभागकल्पत्वात्, तेभ्यो बादराअनन्तगुणाः, बादरनिगोदजीवानां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मा असत्येयगुणाः, बादरनिगोदेभ्यः सूक्ष्मनिगोदानामसद्ध्येयगुणत्वात् ॥ गतं सूक्ष्मद्वारम्, इदानीं संज्ञिद्वारम्
___-पद-३-दारं-१९:- "संज्ञी" मू. (२८१) एएसिणभंते! जीवाणं सत्रीणं असन्नीणं नोसनीनोअसन्त्रीणं कयरे कयरेहितो अप्पावाबहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवाजीवा सन्नी नोसत्रीनोअसन्त्री अनंतगुणा असन्नी अणनतगुणा ।
वृ. सर्वस्तोकाः संज्ञिनः, समनस्कानामेव संज्ञित्वात्, तेभ्यो नोसंज्ञिनोनोअसंज्ञिनः अनन्तगुणाः, उभयप्रतिषेधवृत्ता हि सिद्धाः तेच संज्ञिभ्योऽनन्तगुणा एवेति, तेभ्योऽसंज्ञिनोऽनन्तगुणाः, वनस्पतीनां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात् ।। गतं संज्ञिद्वारम्, इदानीं भवसिद्धिकद्वारमाह--
. -पदं-३-दारं-२०:- "भवः" मू. (२८२) एएसिणंभंते! जीवाणं भवसिद्धियाणं अभवसिद्धियाणं नोभवसिद्धियानो

Page #152

१४९
पदं-३, उद्देशकः-, द्वार-२० अभवसिद्धियाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा अभवसिद्धिया नोभवसिद्धियानोअभवसिद्धिया अनंतगुणा भवसिद्धिया अनंतगुणा।
वृ. सर्वस्तोका अभवसिद्धिकाः-अभव्याः, जघन्ययुक्तानन्तकपरिमाणत्वात्, उक्तं चानुयोगद्वारेषु-“उक्कोसए परित्तानंतएरुवपक्खित्तेजहन्नयंजुत्तानंतयं होइ, अभवसिद्धियावि तत्तियाचेवे"ति, तेभ्यो नोभवसिद्धिकनोअभवसिद्धिका अनन्तगुणाः, यत उभयप्रतिषेधवृत्तयः सिद्धाःतेचाजधन्योत्कृष्टयुक्तानन्तकपरिमाणाइत्यनन्तगुणाः,तेभ्योऽपि भवसिद्धिकाअनन्तगुणाः यतो भव्यनिगोदस्यैकस्यानन्तभागकल्पाः सिद्धाः भव्यजीवराशिनिगोदाश्चसङ्ख्येया लोके इति । गतं भवसिद्धिकद्वारं, साम्प्रतमस्तिकायद्वारमाह
-पदं-३-दारं-२१:- "अस्तिकायः" । मू. (२८३) एएसि णं भंते ! धम्मस्थिकायअधम्मस्थिकायआगासस्थिकायजीवस्थिकायपोग्गलस्थिकायअद्धासमयाणं दव्वट्ठयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! धम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए एएणंतिनिएवि तुल्ला दवट्ठयाए सब्बत्थोवा, जीवस्थिकाए दबाएअनंतगुणे, पोग्गलस्थिकाए दवट्ठाए अनंतगुणे, अद्धासमए दव्वट्ठयाए अनंतगुणे । एएसि णं भंते ! धम्मत्थिकायअधम्मत्थिकायआगासस्थिकायजीवस्थिकायपोग्गलस्थिकाय-अद्धासमयाणं पएसट्टयाए कयरे कयरेहिती अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! धम्मस्थिकाए अधम्मस्थिकाए एएणं दोवि तुल्ला पएसट्टयाए सव्वत्थोवा, जीवत्यिकाए पएसट्टयाए अनंतगुणे, पोग्गलस्थिकाए पएसट्टयाए अनंतगुणे, अद्धासमए पएसट्टयाए अनंतगुणे, आगासस्थिकाए पएसट्टयाए अनंतगुणे।
एएयस्स णं भंते ! धम्मस्थिकायस्स दवट्टपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा बा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवे एगे धम्मस्थिकाए दबट्टयाए से चेव पएसट्टयाए असंखेनगुणे । एयस्स गंभंते ! अधम्मत्थिकायस्स दब्बठ्ठपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवे एगे अधम्मत्थिकाए दव्वट्ठाए से बेव पएसट्टयाए असंखेजगुणे।
एयस्स गंभंते ! आगासस्थिकायस्स दबट्टपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवे एगे आगासत्थिकाए दव्वट्ठयाए से चेव पएसट्टयाए अणनतगुणे । एयस्स गं भंते! जीवत्थिकायस्स दबट्टपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सम्बत्योवे जीवत्थिकाए व्बट्टयाए से चेव पएसट्टयाए असंखेजगुणे,
एयस्स णं भंते? पोग्गलस्थिकायस्स दचट्टपएसट्टयाए कयरे कयरेहिती अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्योवे पोग्गलत्थिकाए दवट्ठयाएते चेव पएसट्टयाए असंखेज्जगुणे अद्धासमयेन पुच्छिनइ पएसाभावा। एएसिणं भंते! धम्मत्थिकायअधम्मत्थिकायआगासत्थिकायजीवस्थिकायपोग्गलत्थिकायअद्धासमयाणं दव्वट्ठपएसट्टयाए य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा ! धम्मस्थिकाए अधम्मस्थिकाए आगासत्थिकाए एए तिन्निवलि तुल्ला

Page #153

१५०
प्रज्ञापनाउपासूत्रं-१-३/-२१/२८३
दबट्टयाए सव्वत्थोवा, धम्मस्थिकाए अधम्मत्थिकाए य एएसि णं दोनिवि तुल्ला पएसट्ठयाए असंखेजगुणा, जीवत्यिकाएदव्वट्ठयाएअणंतगुणे से चेव पएसट्टयाए असंखेजगुणे, पोग्गलस्थिकाए दवट्ठयाए अमंतगुणे से चेव पएसट्टयाए असंखेजगुणे, अद्धासमए दव्वठ्ठपएसट्टयाए अणंतगुणे, आगासस्थिकाए पएसट्टयाए अनंतगुणे।
वृ. धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकाय आकाशा एते त्रयोऽपि द्रव्यार्थतया-द्रव्यमेवार्थो द्रव्यार्थः तस्य भावो द्रव्यार्थता तया द्रव्यरूपतया इत्यर्थः तुल्याः-समानानन्तः, प्रत्येकमेकसङ्ख्याकत्वात्, अत एव सर्वस्तोकाः,तेभ्यो जीवास्तिकायो द्रव्यार्थतया अन्तगुणाः, जीवानां प्रत्येक द्रव्यत्वात् तेषां च जीवास्तिकाये अनन्तत्वात्, तस्मादपि पुद्गलास्तिकायो द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह परमाणुद्धिप्रदेशकादीनि पृथक्पृथक्द्रव्याणि, तानिच सामान्यतस्त्रिधा, तद्यथा-प्रयोगपरिणतानि मिश्रपरिणतानि विश्रसापरिणतानिच, तत्र प्रयोगपरिणतान्यपि तावनीवेभ्योऽनन्तगुणानि, एकैकस्य जीवस्यानन्तैः प्रत्येकं ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयादिकर्मपुद्गलस्कन्धरावेष्टितत्वात, किं पुनः शेषाणि ?, ततः प्रयोगपरिणतेभ्यो मिश्रपरिणतान्यनन्तगुणानि, तेभ्यो विश्रसापरिणतान्यनन्तगुणानि, तथाचोक्तंप्रज्ञप्ती–“सव्वत्थोवा पुग्गला पयोगपरिणया मीसपरिणया अनंतगुणा वीससापरिणया अनंतगुणा" इति, ततो भवति जीवास्तिकायात् पुद्गलास्तिकायो द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणः,
तस्मादप्यद्धासमयोद्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणः, कथमिति चेत्, उच्यते, इहैकस्यैवपरमाणोरनागते काले तत्र द्विप्रदेशिकत्रिप्रदेशकयावत्दशप्रदेशिकसङ्ख्यातप्रदेशिकासळ्यातप्रदेशिकानन्तप्रदेशिकस्कन्धान्तःपरिणामितयाअनन्ता भाविनः संयोगा पृथक्पृथक्कालाः केवलवेदसोपलब्धाः, यथा चैकस्य परमाणोस्तथा सर्वेषां प्रत्येकं द्विप्रदेशादिस्कन्धानां चानन्ताः संयोगाः पुरस्कृताः पृथक्पृथक्काला उपलब्धाः, सर्वेषामपि मनुष्यलोकक्षेत्रान्तर्वर्तितया परिणाम संभवात्, तथा क्षेत्कतोऽप्ययं परमाणुरमुष्मिन्नाकाशप्रदेशे अमुष्मिन् कालेऽवगाहिष्यते इत्येवमनन्ता एकस्य परमाणो विनः संयोगाः, यथैकस्य परमाणोस्तथा सर्वेषां परमाणूनां, तथा द्विप्रदेशकादीनामपि स्कन्धानामनन्तप्रदेशस्कन्धपर्यन्तानांप्रत्येकं तत्तदेकप्रदेशाधवगाहभेदतोभिन्नभिन्नकाला अनन्ता भाविनः संयोगाः, तथा कालतोऽप्ययं परमाणुरमुष्मिन्नाकाशप्रदेशे एकसमयस्थितिको द्विसमयस्थितिक इत्येवमेकस्यापि परमाणोरेकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽसङ्खयेया भाविनः संयोगाः एवं सर्वेष्वपिआकाशप्रदेशेषु प्रत्येकमसङ्खयेया भाविनः संयोगाः ततो भूयो भूयस्तेष्वाकाशप्रदेशेषु परावृत्ती कालस्यानन्तत्वादनन्ताः कालतो भाविनः संयोगाः,
___यथाचैकस्य परमाणोस्तथासर्वेषांपरमाणूनां सर्वेषांचप्रत्येकंद्विप्रदेशिकादीनां स्कन्धानां, तथा भावतोऽप्ययं परमाणुरमुष्पिन्काले एकगुणकालकोभवतीत्येवमेकस्यापिपरमाणोर्भिनभिन्नकाला अनन्ताः संयोगाः, यथा चैकस्य परमाणोस्तथा सर्वेषां परमाणूनां सर्वेषांचद्विप्रदेशिकादीनां स्कन्धानां पृथक् पृथक् अनन्ता भावतः पुरस्कृतसंयोगाः, तदेवमेकस्यापि परमाणोव्यक्षेत्रकालभावविशेषसम्बन्धवशादनन्ता भाविनः समया उपलब्धा;, यथैकस्य परमाणोस्तथा सर्वेषां परमाणूनां सर्वेषांच प्रत्येकंद्विप्रदेशिका (दी)नांस्कन्धानां, नचैतत्परकिणामिकालवस्तव्यतिरेके परिणामिपुद्गलास्तिकायादिव्यतिरेकेचोपपद्यते, ततः सर्वमिदं तात्त्विकमवसेयं, उक्तं च

Page #154

पदं - ३, उद्देशक:-, द्वारं - २१
॥१॥
१५१
"संयोगपुरस्कारश्च नाम भाविनि हि युज्यते काले । न हि संयोगपुरस्कारो ह्यसतां केषांचिदुपपन्नः ॥” इति,
यथा च सर्वेषां परमाणूनां सर्वेषां च द्विप्रदेशिकादीनां स्कन्धानां प्रत्येकं द्रव्यक्षेत्रकालभावविशेषसम्बन्धवशादनन्ता भाविनोऽद्धासमयाः तथा अतीता अपीति सिद्धः पुद्गलास्तिकायदनन्तगुणोऽद्धासमयो द्रव्यार्थतयेति ।
उक्तं द्रव्यार्थतया परस्परमल्पबहुत्वम्, इदानीमेतेषामेव प्रदेशार्थतया तदाहधर्मास्तिकायोऽधर्म्मास्तिकाय एतौ द्वावपि परस्परं प्रदेशार्थतया तुल्यौ, उभयोरपि लोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रदेशत्वात् शेषास्तिकायाद्धासमयापेक्षया च सर्वस्तोकी, ततो जीवास्तिकायः प्रदेशार्थतया अनन्तगुणः, जीवास्तिकाये जीवानामनन्तत्वात् एकैकस्य च जीवस्य लोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रदेशत्वात्, तस्मादपि पुद्गलास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह कर्मस्कन्धप्रदेशा अपि तावत् सर्वजीवप्रदेशेभ्योऽनन्तगुणाः, एकैकस्य जीवप्रदेशस्यानन्तानन्तैः कर्मपरमाणुभिरावेष्टितपरिवेष्टितत्वात् किं पुनः सकलपुद्गलास्तिकायप्रदेशाः ?, ततो भवति जीवास्तिकायात् पुद्गलास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणः, तस्मादप्यद्धासमयः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणः, एकैकस्य पुद्गलास्तिकाय प्रदेशस्य प्रागुक्तक्रमेण तत्तद्रव्यक्षेत्रकालभावविशेषसम्बन्धबा वतोऽनन्तानामतीताद्धासमयानामनन्तानामनागतसमयानां भावात्, तस्मादाकाशास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः, अलोकस्य सर्वतोऽप्यनन्तताभावात् ॥ गतं प्रदेशार्थतयाऽल्पबहुत्वम्, इदानीं प्रत्येकं द्रव्यार्थप्रदेशार्थतयाऽल्पबहुत्वमाह
सर्वस्तोको धम्र्मास्तिकायो द्रव्यार्थतया, एकत्वात्, प्रदेशार्थतयाऽसङ्ख्त्येयगुणः, लोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रदेशात्मकत्वात्, एवमधर्मास्तिकायसूत्रमपि भावनीयम्, आकाशास्तिकायो द्रव्यार्थतया सर्वस्तोकः, एकत्वात्, प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणः, अपरिमितत्वात्, जीवास्तिकायो द्रव्यार्थतया सर्वस्तोकाः, प्रदेशार्थतयाऽसङ्ख्येयगुणः, प्रतिजीवं लोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रदेशभावात्, तथा सर्वस्तोकः पुद्गलास्तिकायो द्रव्यार्थतया, द्रव्याणां सर्वत्रापि स्तोकत्वात्, स एव पुद्गलास्तिकायस्तत्तद्रव्यापेक्षया प्रदेशार्थतया चिन्त्यमानोऽसङ्घयेयगुणः, ननु बहवः खलु जगत्यनन्तप्रदेशका अपि स्कन्धा विद्यन्ते ततोऽनन्तगुणाः कस्मात्र संभवन्ति ?, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, इह हि खल्पा अनन्तप्रदेशकाः स्कन्धाः परमाण्वादयस्त्वतिबहवः, तथा च वक्ष्यति सूत्रम्
"सव्वत्थोवा अनंतपएसिया खंधा दव्वट्टयाए, परमाणुपोग्गला दव्वट्टयाए अनंतगुणा, संखेज्जपएसिया खंधा दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा, असंखेज्जपएसिया खंधा दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा" इति, ततो यदा सर्व एव पुद्दलास्तिकायः प्रदेशार्थतया चिन्त्यते तदाऽनन्दप्रदेशकानां स्कन्धानामतिस्तोकत्वात् परमाणूनां चातिबहुत्वात् तेषा च पृथक् पृथक् द्रव्यत्वात् असङ्घयेयप्रदेशकानां च स्कन्धानां परमाण्वपेक्षयाऽसङ्घयेयगुणत्वादसङ्घयेयगुण एवोपपद्यते नानन्तगुण इत्यर्थः, 'अद्धासमए न पुच्छिज्जइ' इति, अद्धासमयो द्रव्यार्थप्रदेशार्थतया न पृच्छयते, कुतः ?
इत्याह- प्रदेशाभावात्, आह-कोऽयमद्धासमयानां द्रव्यार्थतानियमो ?, यावता प्रदेशार्थताऽपि तेषां विद्यते एव, तथाहि - यथाऽनन्तानां परमाणूनां समुदायः स्कन्धो भण्यते स च द्रव्यं

Page #155

१५२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/२१/२८३
तदवयवाश्च प्रदेशाः तथेहापि सकलः कालो द्रव्यं तदवयवाश्च समयाः प्रदेशा इति, तदयुक्तं, दृष्टान्तदा न्तिकवैषम्यात्, परमाणूनां समुदायः तदा स्कन्धो भवति यदा ते परस्परसापेक्षतया परिणमन्ते, परस्परनिरपेक्षणांकेवलपरमैणूनामिवस्कन्धत्वायोगात्, अद्धासमयास्तुपरस्परनिरपेक्षा एव, वर्तमानसमयभावे पूर्वापरसमययोरभावात्, ततो न स्कन्धत्वपरिणामः, तद्यावाच्च नाद्धा. समयाः प्रदेशाः, किं तु पृथग् द्रव्याण्येवेति ।। सम्प्रत्यमीषां धर्मास्तिकायादीनां सर्वेषां युगपत् द्रव्यार्थप्रदेशार्थतयाऽल्पबहुत्वमाह
धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय एते त्रयोऽपि द्रव्यार्थतया तुल्याः सर्वस्तोकाश्च, प्रत्येकमेकसङ्ख्याकत्वात्, तेभ्यो धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायएतौ द्वावपि प्रदेशार्थतयाऽसद्धयेयगुणी, स्वस्थाने तुपरस्परं तुल्यौ, ताभ्यां जीवास्तिकायो द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणः, अनन्तानां जीवद्रव्याणां भावात्, स एव जीवास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽसङ्ख्येगुणः, प्रतिजीवमसङ्ख्येयानांप्रदेशानां भावात्, तस्मादपिप्रदेशार्थतयाजीवास्तिकायातुपुद्गलास्तिकायो द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणः, प्रतिजीवप्रदेशं ज्ञानावरणीयादिकमपुद्गलस्कन्धानामप्यनन्तानां भावात्, स एव पुद्गलास्तिकायः प्रदेशार्थतयाऽसल्येयगुणः, अत्र भावना प्रागिव, तस्मादपि प्रदेशार्थतया पुद्गलास्तिकायात् अद्धासमयो द्रव्यार्थप्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणः, अत्रापि भावना प्रागिव, तस्मादप्याकाशास्तिकायः प्रदेशार्थतया अनन्तगुणः, सर्वास्वपि दिक्षु तस्यान्ताभावात्, अद्धासमयस्य च मनुष्यक्षेत्रमात्रभावात् ।। गतमस्तिकायद्वारम्, इदानीं चरमद्वारमाह
-पद-३-दारं-२२:- "चरम" मू. (२८४) एएसिणं भंते ! जीवाणं चरिमाणं अचरिमाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सवयोवा जीवा अचरिमा चरिमा अनंतगुणा।
वृ.इह येषा चरमो भवः संभवी योग्यतयाऽपितेचरमा उच्यन्ते, ते चार्थात् भव्याः, इतरे अचरमा-अभव्याः सिद्धाश्च, उभयेषामपिचरमभवाभावात्, तत्र स्तोका अचरमाः, अभव्यानां सिद्धाना च समुदितानामप्यजघन्योत्कृष्टयुक्तानन्तकपरिमाणत्वात्, तेभ्योऽनन्तगुणाश्चरमाः, अजधन्योत्कृष्टानन्तानन्तकपरिमाणत्वात् ॥ गतं चरमद्वारम्, अधुना जीवद्वारमाह
-पद-३-दारं-२३:- "जीवः" मू. (२८५) एएसिणं भंते! जीवाणं पोग्गलाणं अद्धासमयाणं सम्बदव्वाणं सव्वपएसाणं सब्बपञ्जवाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा पोग्गला अनंतगुणा अद्धासमया अनंतगुणा सब्बदव्वा विसेसाहिया सब्बपएसा अनंतगुणा सव्वपअवा अनंतगुणा । दारं।
१. सर्वस्तोका जीवाः, तेभ्यः पुद्गला अनन्तगुणाः, तेभ्योऽद्धासमया अनन्तगुणाः, अत्र भावना प्रागेव कृता, तेभ्योऽद्धासमयेभ्यः सर्वद्रव्याणि विशेषाधिकानि, कथमिति चेत्, उच्यते, इहयेऽनन्तरमद्धासमयाः पुद्गलेभ्योऽनन्तगुणा उक्तास्तेप्रत्येकंद्रव्याणिततोद्रव्यचिन्तायां तेऽपिपरिगृह्यन्तेतेषुचमध्येसर्वजीवद्रव्याणि सर्वपुद्गलद्रव्याणिधर्माधर्माकाशास्तिकायद्रव्याणि चप्रक्षिप्यन्ते तानिचसमुदितान्यप्यद्धासमयानामनन्तभागकल्पानीतितेषुप्रक्षिप्तेष्वपिमनागधिकत्वं जातं इत्यद्धासमयेभ्यः सर्वद्रव्याणि विशेषाधिकानि, तेभ्यः सर्वप्रदेशा अनन्तगुणाः,

Page #156

१५३
पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२३ आकाशानन्तत्वात्, तेभ्यः सर्वपर्ववाअनन्तगुणाः, एकैकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽनन्तानामगुरुलघुपर्यायाणां भावात् ।। गतं जीवद्वारम्, अधुना क्षेत्रद्वारमाह
-: पद-३- दारं-२४:- "क्षेत्र" मू. (२८६) खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा जीवा उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखेनगुणा तेलुके असंखेनगुणा उडलोए असंखेनगुणा अहोलोए विसेसाहिया।
वृ.क्षेत्रस्यानुपातः–अनुसारः क्षेत्रानुपातः तेन चिन्त्यमानाजीवाः सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके, इह ऊर्ध्वलोकस्य यदधस्तनमाकाशप्रदेशप्रतरंयच्चतिर्यग्यलोकस्य सर्वोपरितनमाकाशप्रदेशप्रतरमेष ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकः, तथाप्रवचनप्रसिद्धेः, इयमत्र भावना-इह सामास्त्येन चतुदर्शरज्चात्मको लोकः, स च त्रिधा भिद्यते, तद्यथा-ऊर्ध्वलोकः तिर्यग्लोकोऽधोलोकश्च, रुचकाचैतेषां विभागः,
तथाहि-रुचकस्याधस्तान्नव योजनशतानिरुचकस्योपरिष्टानवयोजनशतानि तिर्यग्लोकः, तस्य च तिर्यग्लोकस्याधस्तादधोलोकः उपरिष्टादूर्ध्वलोकः, देशोनसप्तरज्जुप्रमाण ऊर्ध्वलोकः समधिकसप्तरज्जुप्रमाणोऽधोलोकः मध्येऽष्टादशयोजनशतोच्छ्रयस्तिर्यग्लोकः, तत्र रुचकसमाद्भूतलभागानवयोजनशतानि गत्वा यज्योतिश्चकस्योपरितनं तिर्यग्लोकसम्बन्धिन एकप्रादेशिकामाकाशप्रतरं तत्तिर्यग्लोकप्रतरं तस्य चोपरि यदेकप्रादेशिकमाकाशप्रतरं तदूर्ध्वलोकप्रतरते द्वेअपूर्द्धलोकतिर्यग्लोक इति व्यवहियते, तथाअनादिप्रवचनपरिभाषाप्रसिद्धेः,
तत्र वर्तमानाः जीवाः सर्वस्तोकाः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह ये ऊर्द्धलोकात्तिर्यग्लोके तिर्यग्लोकादूर्ध्वलोके (च) समुत्पद्यमाना विवक्षितं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति ये च तत्रस्था एव केचन तप्रतरद्वयाध्यासिनो वर्तन्ते ते किल विवक्षिते प्रतरद्वये वर्तन्ते, नान्ये, ये पुनरूज़लोकादधोलोके समुत्पद्यमानास्तत्प्रतरद्वयं स्पृशन्ति ते न गण्यन्ते, तेषां सूत्रान्तरविषयत्वात्, ततः स्तोका एवाधिकृतप्रतरद्वयवर्तिनोजीवाः, ननूलोकगतानामपि सर्वजीवानामसङ्घयेयो भागोऽनवरतं म्रियमाणोऽवाप्यते, ते च तिर्यग्लोके समुत्पद्यमाना विवक्षितं प्रतरद्वयं स्पृशन्तीति कथमधिकृतप्रतरद्वयसंस्पर्शिनः स्तोकाः?, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्,
तथाहि-यद्यपि नामोर्द्धलोकगतानां सर्वजीवानामसङ्घयेयो भागोऽनवरतं म्रियमाणोऽवाप्यतेतथापिनतेसर्वएव तिर्यग्लोके समुत्पद्यन्ते, प्रभूततराणामधोलोके ऊर्ध्वलोकेच समुत्पादात्, ततोऽधिकृतप्रतरद्वयवर्तिनः सर्वस्तोका एव, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके विशेषाधिकाः, इह यदधोलोकस्योपरितनमेकप्रमादेशिकमाकाशप्रदेशप्रतरं यन्त्र तिर्यग्लोकस्य सर्वाधस्तनमेकप्रादेशिकमाकाशप्रदेशप्रतरमेतद्दवयमप्यधोलोकतिर्यग्लोक इत्युच्यते, तथाप्रवचनप्रसिद्धेः, तत्र येविग्रहगत्यातत्रस्थतया वा वर्त्तन्ते ते विशेषाधिकाः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह येऽधोलोकात्तिर्यग्लोके तिर्यग्लोकाद्वाऽधोलोके ईलिकागत्या समुत्पद्यपाना अधिकृतप्रतरद्वयं स्पृशन्ति ये च तत्रस्था एव केचन तत्प्रतरद्वयमध्यासीना वर्तन्ते ते विवक्षितग्रतरद्वयवर्तिनो, ये पुनरघोलोकादूर्ध्वलोके समुत्पद्यमानास्तत्प्रतरद्वयं स्पृशन्ति ते न परिगृह्यन्ते, तेषां सूत्रान्तरविषयत्वात्, केवलमूर्ध्वलोकादधोलोके विशपाधिका इत्यधोतोकात्तिर्यग्लोके समुत्पद्यमानाऊज़लोकापेक्षया

Page #157

१५४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ३/-/२४/२८६
विशेषाधिका अवाप्यन्ते ततो विशेषाधिकाः,
- तेभ्यस्तिर्य' लोकवर्त्तिनोऽसङ्घयेयगुणाः उक्तक्षेत्रद्विका त्तिर्यग्लोक क्षेत्रस्यासङ्घयेयगुणत्वात्, तेभ्यस्त्रैलोक्ये - त्रिलोकसंस्पर्शिनोऽसङ्घत्येयगुणाः, इह ये केवले ऊर्ध्वलोकेऽधोलोके तिर्यग्लोके वा वर्त्तन्ते ये च विग्रहगत्या ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकी स्पृशन्ति ते न गण्यन्ते, किं तु ये विग्रहगत्यापन्नास्त्रीन्पि लोकान् स्पृशन्ति ते परिग्राह्याः, सूत्रस्य विशेषविषयत्वात्, ते च तिर्यग्लोकवर्त्तभ्योऽसङ्घयेयगुणा एव, कथमिति चेत्, उच्यते, इह बहवः प्रतिसमयमूर्ध्वलोकेऽधोलोके च सूक्ष्मनिगोदा उद्धर्त्तन्ते, य तु तिर्यग्लोकवर्त्तिनः सूक्ष्मनिगोदा उद्वर्त्तन्ते अर्थादधोलोके र्ध्वलोके वा केचित्तस्मिन्नेव वा तिर्यग्लोके समुत्पद्यन्ते ततो न ते लोकत्रयसंस्पर्शिन इति नाधिकृतसूत्रविषयाः, तोर्ध्वलोकाधोलोकगतानां सूक्ष्मनिगोदानामुद्वर्त्तमानानां मध्ये केचित् स्वस्थाने एवोलोकेऽधोलोके वा समुत्पद्यन्ते केचित्तिर्यग्लोके, तेभ्योऽसङ्घत्येयगुणा अधोलोकगता ऊर्ध्वलोके ऊर्ध्वलोकगता अधोलोके समुत्पद्यन्ते, ते च तथोत्पद्यमानास्त्रीनपि लोकान् स्पृशन्तीत्यसङ्ख्येयगुणाः,
कथं पुनरेतदवसीयते यदुत एवंप्रमाणा बहवो जीवाः सदा विग्रहगत्यापन्नाः लभ्यन्ते इति चेत् ?, उच्यते, युक्तिवशात्, तथाहि - प्रागुक्तमिदमत्रैव सूत्रं पर्याप्तद्वारे - "सव्वत्योवा जीवा नोपजत्तानो अपजत्ता अपजत्ता अनंतगुणा पञ्जत्ता संखेञ्जगुणा" इति, त एवं नामापर्याप्ता बहवः येनैतेभ्यः पर्याप्ताः सङ्घयेयगुणा एव नासङ्घयेयगुणा नाप्यनन्तगुणाः, ते चापर्याप्ता बहवोऽनन्तरगती वर्त्तमाना लभ्यन्ते इति, तेभ्यो ऊर्ध्वलोके - ऊर्ध्वलोकावस्थिता असङ्घयेयगुणाः, उपपातक्षेत्रस्यातिबहुत्वात्, असङ्घयेयाना य भागानामुद्वर्त्तनायाश्च संभवात्, तेभ्योऽ धोलोकेअधोलोकवर्त्तिनो विशे० ऊर्ध्वलोक क्षेत्रादधोलोकक्षेत्रस्य विशे० । तदेवं सामान्यतो जीवानां क्षेत्रानुपातेनाल्पबहुत्वमुक्तम्, इदानीं चतुर्गतिदण्डकक्रमेण तदभिधित्सुः प्रथमतो नैरयिकाणमाह
मू. (२८७) खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा नेरइया तेलोक्के अहोलोयतिरियलोए असंखेज्जगुणा, अहोलोए असंखेजगुणा || खेत्ताणुवारणं सव्वत्योवा तिरिक्खजोणिया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखेज्जगुणा तेलोक्के असंखेजगुणा उडलोए असंखेजगुणा अधोलोए विसेसाहिया । खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवाओ तिरिक्खजोणिणीओ उड्ढलोए उडलोयतिरियलोए असंखेज्जगुणाओ तेलोक्के संखेजगुणाओ अहोलोयतिरियलोए संखेञ्जगुणाओ अहोलोए संखेज्जगुणाओ तिरियलोए संखेज्जगुणाओ ।।
खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा मणुस्सा तेलोक्के उडलोयतिरियलोए असंखेजगुणा अहोलोयतिरियलोए संखेज्जगुणा उडलोए संखेजगुणा अहोलोए संकेज्जगुणा तिरियलोए संखेज्जगुणा खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा मणुस्सीओ तेलोक्केउड्डलोयतिरियलोए संखेज्जगुणाओ अहोलोयतिरियलोए संखेजगुणाओ उडलोए संखेज्जगुणाओ अहोलोए संखेज्जगुणाओ तिरियलोए संखेज्जगुणाओ ।।
खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा देवा उढलोए उडलोयतिरियलोए असंखेजगुणा ते लोके संखेजगुणा अहोलोयिरियलोए संखेजगुणा अहोलोए संखेज्जगुणा तिरियलोए संखेज्जगुणा । खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवाओ देवीओ उड्डुलोए उडलोयतिरियलोए असंखेज्जगुणाओ तेलोक्के संखेज्जगुणाओ अहोलोयतिरियलोए संखेज्जगुणाओ अहोलोए संखेज्जगुणाओ तिरियलोए संखेजगुणाओ।

,

Page #158

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२४
वृ. 'क्षेत्रानुपातेन' क्षेत्रानुसारेण नैरयिकाश्चिन्त्यमानाः सर्वस्तोकास्त्रैलोक्ये-लोकत्रयसंस्पर्शिनः, कथं लोकत्रयसंस्परिश्नो नैयिकाः कथं वा ते सर्वस्तोकाः इति चेत् ?, उच्यते, इह ये मेरुशिखरे अञ्जनदधिमुखपर्वतशिखरादिषु वा वापीषु वर्तमाना मत्स्यादयो नरकेषूपित्सव ईलिकागत्या प्रदेशाविक्षिपन्तितेकिल त्रैलोक्यमपि स्पृशन्ति नारकव्यपदेशंच लभन्ते तत्कालमेव नरकेषूत्पत्ते कायुष्कप्रतिसंवेदनात, ते चेत्थंभूताः कतिपये इति सर्वस्तोकाः,
अन्ये तु व्याचक्षते-नारका एव यथोक्तवापीषु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियतयोत्पद्यमानाः समुद्घातवशतो विक्षिप्तनिजात्मप्रदेशदण्डाः परिगृह्यन्ते, तेहि किल तदा नारका एव निर्विवादं, तदायुष्कप्रतिसंवेदनात, त्रैलोक्यसंस्पर्शिनश्च, यथोक्तवापीर्यावदात्मप्रदेशदण्डस्व विक्षिप्तत्वादिति, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके-अधोलोकतिर्यग्लोकसञ्जञप्रागुक्तप्रतरद्वयस्य संस्पर्शिनोऽ. सङ्खयेयगुणाः, यतो बहवोऽसङ्खयेयेषुद्वीपसमुद्रेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका नरकेषूत्पद्यमाना यथोक्तं प्रतरद्वयंस्पृशन्तिततो भवन्तिपूर्वोक्तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः, क्षेत्रस्यासङ्ख्यातगुणत्वात्, मन्दरादिक्षेत्रादसङ्ख्येयद्वीपसमुद्रात्मकं क्षेत्रमसङ्घयेयगुणमित्यतो भवन्त्यसद्ध्येयगुणाः,
अन्ये त्वभिदधति-नारका एवासङ्घयेयेषु द्वीपसमुद्रेषु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियतयोत्पद्यमाना मारणान्तिकसमुद्घातेन विक्षिप्तनिजात्मप्रदेशदण्डाद्रष्टव्याः, ते हि नारकायुःप्रतिसंवेदनानारका उद्वर्तमाना अपिअसङ्ख्येया; प्राप्यन्ते इतिप्रागुक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः, तेभ्योऽधोलोकेऽसङ्घयेयगुणाः, तस्य तेषां स्वस्थानत्वात् । उक्तं नारकगतिमधिकृत्य क्षेत्रानुपातेनाल्पबहुत्वम्, इदानीं तिर्यग्गतिमधिकृत्याह
इदं सर्वमपि सामान्यतो जीवसूत्रमिव भावनीयं, तदपितिरश्च एव सूक्ष्मनिगोदानधिकृत्य भावितम्, अधुना तिर्यग्योनिकस्त्रीविषयमल्पबहुत्वमाह-क्षेत्रानुपातेन तिर्यग्योनिकस्त्रियश्चिन्त्य मानाः सर्वस्तोकाः ऊर्ध्वलोके, इह मन्दराद्रिवापीप्रभृतिष्वपिहि पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः स्त्रियो भवन्ति,ताश्चक्षेत्रस्याल्पत्वात्सर्वस्तोकाः, ताभ्यऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वये वर्तमानाः असङ्खयेयगुणाः, कथमिति चेत् ?, उच्यते,
यावत्सहस्रादेवलोकस्तावद्देवा अपि गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रिययोनिषूत्पद्यन्ते किं पुनः शेषकायाः ?, ते हि यथासंभवमुपरिवर्तिनोऽपि तत्रोत्पद्यन्ते, ततो ये सहनारान्ता देवा अन्येऽपि च शेषकाया ऊर्ध्वलोकात्तिर्यग्लोके तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्त्रीत्वेन तदायुः प्रतिसंवेदयमाना उत्पद्यन्तेयास्तिर्यग्लोकवर्त्तिन्यस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्त्रियऊर्ध्वलोके देवत्वेन शेषकायत्वेन चोत्पद्यमाना मारणान्तिकसमुद्घाततेनोत्पत्तिदेशे निजनिजात्मप्रदेशदण्डान् विक्षिपन्ति ता यथोक्तंप्रतरद्वयं स्पृशन्ति तिर्यग्योनिकस्त्रैयश्चतास्ततोऽसङ्घयेयगुणाः, क्षेत्रस्यासङ्घयेयगुणत्वात्, ताभ्यस्त्रैलोक्ये सङ्खयेयगुणाः, यस्मादधोलोकात् भवनपतिव्यन्तरनारकाः शेषकायाअपिचोर्ध्वलोकेऽपि तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्त्रीत्वेनोत्पद्यन्ते ऊर्ध्वलोकादेवादयोऽप्यधोलोके च ते समवहता निजनिजात्मप्रदेशदण्डैस्त्रीनपि लोकान् स्पृशन्ति प्रभूताश्च ते तथा तिर्यग्योनिकस्यायुःप्रतिसंवदनात् तिर्यग्योनिकस्त्रियश्च ततः सङ्घयेयगुणाः, ___ताभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके अधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञेप्रतरद्वये वर्तमानाः सङ्खयेयगुणाः, बहवो हि नारकादयः समुद्घातमन्तरेणापि तिर्यग्लोके तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्त्रीत्वेनोत्पद्यन्ते

Page #159

१५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-२४/२८७
तिर्यग्लोकवर्तिनश्चजीवास्तिर्यग्योनिकस्त्रीत्वेनाधोलौकिकग्रामेष्वपिचतेच तथोत्पद्यमाना यथोक्तं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति तिर्यग्योनिकस्त्र्यायुःप्रतिसंवेदनाच्चतिर्यग्योनिकास्त्रियोऽपि, तथाऽधोलौकिकग्रामायोजनसहस्रावगाहाः पर्यन्तेऽक्विचिप्रदेशे नवयोजनशतावगाहाअपितत्र काश्चित्तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽवसअथानेनापि यथोक्तप्रतरद्वयाध्यासिन्यो वर्तन्ते ततो भवन्ति पूर्वोक्ताभ्यः सङ्ख्येयगुणाः, ताभ्योऽधोलोके सङ्खयेयगुणाः, यतोऽधोलौकिकग्रामाः सर्वेऽपिचसमुद्रायोजनसहस्रावगाहाः ततो नवयोजनशतानामधस्तात्या वर्तन्ते मत्सीप्रभृतिकास्तिर्यग्योनिकस्त्रियस्ताः स्वस्थानत्वात्प्रभूता इतिसङ्ख्येयगुणाः, क्षेत्रस्य सङ्खयेयगुणत्वात्, ताभ्यस्तिर्यग्लोके सङ्घयेयगुणाः उक्तं तिर्यग्गतिमप्यधिकृत्याल्पबहुत्वम्, इदानीं मनुष्यगतिविषयमाह
क्षेत्रानुपातेन मनुष्याश्चिन्त्यमानास्त्रैलोक्ये त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सर्वस्तोकाः, यतो ये ऊर्ध्वलोकादधोलौकिकग्रामेषु समुत्पित्सवो मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता भवन्ति ते केचित् समुद्घातवशावहिर्निर्गतैः स्वात्मप्रदेशैस्त्रीनपि लोकान्स्पृशन्ति येऽपिचान्ये वैक्रियसमुद्घातमाहारकसमुद्घातं वा गताः प्राप्ताः तथाविधप्रयलविशेषात् दूरतरमूषिोविक्षिप्तात्मप्रदेशाः ये च केवलिसमुद्घातगतास्तेऽपि त्रीन्पि लोकान् स्पृशन्ति स्तोकाश्चेति सर्वस्तोकाः,
तेभ्यऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञकप्रतरद्वयसंस्पर्शिनोऽसङ्ख्येयगुणाः, यत इह वैमानिकदेवाः शेषकायाश्च यथासंभवमूर्ध्वलोकात्तिर्यग्लोके मनुष्यत्वेन समुत्पद्यमाना यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिनो भवन्ति विद्याधराणामपिचमन्दरादिषु गमनं तेषां च शुक्ररुधिरादिपुद्ग- लेषु संमूर्छिमनुष्याणामुत्पाद इति ते विद्याधरा रुधिरादिपुद्गलसम्मिश्रा यदा गच्छन्तितदा संमूर्छिममनुष्या अपि यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शवन्त उपजायन्ते ते चातिबहव इत्यासङ्ख्येयगुणाः,
तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके-अधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वये सङ्खयेयगुणाः, यतोऽधोलौकिकग्रामेषुस्वभावतएव बहवो मनुष्याः, ततोये तिर्यग्लोकात्मनुष्येभ्यः शेषकायेभ्यो वाऽधोलौकिकग्रामेषु ग्रभव्युत्क्रान्तिकमनुष्यत्वेन संमूर्छिममनुष्यत्वेन वा समुत्पित्सवो ये चाधोलोकादधोलौकिकग्रामरूपात्शेषाद्वा मनुष्येभ्यः शेषकायेभ्योवातिर्यग्लोके गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यत्वेनवासंमूर्छिममनुष्यत्वेन वासमुत्पत्तुकामास्तेयथोक्तंकिल प्रतरद्वयंस्पृशन्ति बहुतराश्च ते तथा स्वस्थानतोऽपि केचिदधोलौकिकग्रामेषु यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिन इति ते प्रागुक्तेभ्यः सङ्खयेयगुणाः, तेभ्यः ऊर्ध्वलोकेसङ्घयेयगुणाः, सौमनसादिक्रीडा,चैत्यवन्दनिमित्तंवा प्रभूततराणां विद्याधरचारणमुनीनां भावात् तेषां च यथायोगंरुधिरादिपुद्गलयोगतः संमूर्छिमम-नुष्यसंभवात्, तेभ्योऽधोलोके सङ्खयेयगुणाः, स्वस्थानत्वेन बहुत्वभावात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोके सङ्घयेय- गुणाः, क्षेत्रस्य सङ्ख्येयगुणत्वात् स्वस्थानत्वाच्च । सम्प्रति क्षेत्रानुपातेन मानुषीविषयमल्पबहुत्वमाह
क्षेत्रानुपातेन मानुष्यश्चिन्त्यमानाः सर्वस्तोकाःत्रैलोक्यस्पर्शिन्यः, ऊर्ध्वलोकादधोलोके समुत्पित्सूनामारणान्तिकसमुद्घातवशविनिर्गतदूरतरात्मप्रदेशानामधवावैक्रियसमुद्घातगतानां केवलिसमुद्घातगतानां वा त्रैलोक्यसंस्पर्शनात् तासां चातिस्तोकत्वमिति सर्वस्तोकाः, ___ ताभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वये सङ्कयेयगुणाः वैमानिकदेवानां शेषकायाणां चोर्ध्वलोकात् तिर्यग्लोके मनुष्यस्त्रीत्वेनोत्पद्यमानानां तथा

Page #160

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२४
१५७ तिर्यग्लोकगतमनुष्यस्त्रीणामूर्ध्वलोकेसमुत्पित्सूनां मारणान्तिकसमुद्घातवशात्दूरतरमूर्द्धविक्षितात्मप्रदेशानामद्यापि कालमकुर्वन्तीनां यथक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शनभावात् तासां चोभयासामपि बहुतरत्वात्, ताभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके-प्रागुक्तस्वरूपे प्रतरद्वयरूपे सङ्घयेयगुणाः, तिर्यग्लोकाद् मनुष्यस्त्रीभ्यः शेषेभ्यो वाऽधोलौकिकग्रामेषुयदिवाऽधोलौकिकग्रामरूपात् शेषाद्वा तिर्यग्लोके मनुष्यस्त्रीतेवेनोत्पित्सूनांकासाञ्चिदधोलौकिकग्रामेष्ववस्थानतोऽ यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शसंभवात् तासांचप्रागुक्ताभ्योऽतिबहुत्वात्, ताभ्योऽपिऊर्ध्वलोके सङ्घयेयगुणाः,क्रीडार्थं चैत्यवन्दनिमित्तं वासौमनसादिषुप्रभूततराणां विद्याधरीणां (गमन)-संभवात्, ताभ्योऽप्यधोलोके सद्ध्येयगुणाः, स्वस्थानत्वेन तत्रापि बहुतराणां भावात्, ताभ्यस्तिर्यग्लोके सद्धेययगुणाः, क्षेत्रस्य सङ्खयेयगुणत्वात् स्वस्थानत्वाच्च । गतं मनुष्यगतिमधिकृत्याल्पबहुत्वम्, इदानीं देवगतिमधिकृत्याह
क्षेत्रानुपातेन चिन्त्यसमाना देवाः सर्वस्तोकाः ऊर्ध्वलोके, वैमानिकानामेव तत्र भावात् तेषां चाल्पत्वात्, येऽपि भवनपतिप्रभृतयो जिनेन्द्रजन्ममहोत्सवादी मन्दरादिषु गच्छन्ति तेऽपि स्वल्पाएवेति सर्वस्तोकाः, तेभ्यऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञेप्रतरद्वयेऽस
येयगुणाः, तद्धिज्योतिष्काणा प्रत्यासन्नमिति स्वस्थानं,तथा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कामन्दरादौ सौधर्मादिकल्पगताःस्वस्थाने गमागमेनतथा ये सौधर्मादिषुदेवत्वेनोत्पित्सवोदेवायुः प्रतिसंवेदयमानाः स्वोत्पत्तिदेशमभिगच्छन्ति ते यथोक्तं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति ततः सामास्त्येन यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिनः परिभाव्यमानाअतिबहव इतिपूर्वोक्तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः,तेभ्यस्त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सङ्घयेयगुणाः, यतो भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवाः तथाविधप्रयत्नविशेषवशतो वैक्रियसमुद्घातेन समवहताः सन्तः त्रीनपि लोकान् स्पृशन्ति ते चेत्थं समवहताः प्रागुक्तप्रतरद्वयस्पर्शिभ्यः सङ्घयेयगुणाः केवलवेदसोपलभ्यन्ते इति सङ्ख्येयगुणाः,
तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके-अधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञेप्रतरद्वये वर्तमानाः सङ्घयेयगुणाः, तद्धि प्रतरद्विकंभवनपतिव्यन्तरदेवानांप्रत्यासत्रतयास्वस्थानंतथा बहवो भवनपतयः स्ववनस्थाः तिर्यग्लोकगमागमेन तथोद्वर्त्तमानाः तथा वैक्रियसमुद्घातेन समवहतास्तथा तिर्यग्लोकवर्तिनस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्या वा भवनपतित्वेनोत्पद्यमाना भवनपत्यायुरनुभवन्तो यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिनोऽतिबहवइति सङ्खयेयगुणाः, तेभ्योऽधोलोके सङ्खयेयगुणाः, भवनपतीनांस्वस्थानमितिकृत्वा, तेभ्यस्तिर्यग्लोते सङ्ख्येयगुणाः,ज्योतिष्कव्यन्तराणां स्वस्थानत्वात् । अधुना देवीरधिकृत्याल्पबहुत्वमाह-- 'खेत्ताणुवाएणं' इत्यादि, सर्वं देवसूत्रमिवाविशेषेण भावनीयं ।
तदेवमुक्तं देवविषयमौधिकमल्पबहुत्वम्, इदानीं भवनपत्यादिविशेषविषयं प्रतिपिपादयिषुः प्रथमतो भवनपतिविषयमाह
मू. (२८८) खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा भवणवासी देवा उड्डलोए उड्डलोयतिरियलोए असंखेजगुणा तेलोक्के संखेनगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखेजगुणा तिरियलोए असंखेजगुणा अहोलोए असंखेनगुणा । खेत्ताणुवाएणंसव्वत्थोबाओभवणवासिणीओदेवीओउडलोए उडलोयतिरियलोए असंखेज्जगुणाओ तेलोके संखेनगुणाओ अहोलोयतिरियलोए असंखेजगुणाओ तिरियलोए असंखेजगुणाओ अहोलोए असंखेजगुणाओ।।
खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वाणमंतरा देवा उडलोए उड्डलोयतिरियलोए असंखेजगुणा

Page #161

१५८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/२४/२८७ तेलोक्के संखेनगुणा अहोलोयतिरियलोएअसंखेनगुणाअहोलोए संखेजगुणा तिरियलोए संखेजगुणा खेताणुवाएणंसव्वत्थोवाओवाणमंतरीओदेवीओउडलोएउहलोयतिरियलोए असंखेजगुणाओ तेलोक्के संखेजगुणाओअहोलोयतिरियलोएअसंखेजगुणाओअहोलोए संखेजगुणाओ तिरियलोए संखेजगुणाओ|खेत्ताणुवाएणंसव्वत्थोवाजोइसियादेवा उडलोएउडलोयतिरियलोए असंखेनगुणा तेलोके संखेजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखेजगुणा अहोलोए संखेजगुणा तिरियलोए असंखेजगुणा ।खेताणुवाएणंसव्वत्थोवाओजोइसिणीओदेवीओउडलोएउडलोयतिरियलोए असंखेजगुणाओ तेलोक्के संखेनगुणाओ अहोलोयतिरियलोएअसंखेजगुणाओ अहोलोए संखेनगुणाओ तिरियलोए असंखेजगुणाओ।।
खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वेमाणिया देवा उडलोयतिरियलोए तेलोक्के संखेनगुणा अहोलोयतिरियलोए संखि० अहोलोएसंखि० तिरियलोए संखे० उद्दलोएअसंखि० खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवाओवेमाणिणीओदेवीओउडलोयतिरियलोए तेलोकेसंखेजगुणाओअहोलोयतिरियलोए संखेनगुणाओ अहोलोए संख० तिरियलोए संखेजगुणाओ उड्ढलोए असंखेजगुणाओ
वृ.क्षेत्रानुपातेनभवनवासिनोदेवाश्चिन्त्यमानाः सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोके, तथाहि केषाञ्चिसौधादिष्वपि कल्पेषु पूर्वसंगतिकनिश्रया गमनं भवति, केषाश्चिन्मन्दरे तीर्थकरजन्ममहिमानिमित्तमञ्जनदधिमुखेष्वष्टाह्निकानिमित्तमपरेषां मन्दरादिषु क्रीडानिमित्तं गमनमेते च सर्वेऽपि स्वल्पा इति सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोके, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वये असङ्ख्येयगुणाः, तथमिति चेत्?, उच्यते, इह तिर्यग्लोकस्था वैक्रियसमुद्घातेन समवहता ऊर्ध्वलोकं तिर्यग्लोकं चस्पृशन्ति तथा येतिर्यग्लोकस्थाएव मारणान्तिकसमुद्घातेनसमवहता ऊर्ध्वलोके सौधर्मादिषु देवलोकेषुबादर-पर्याप्तपृथिवीकायिकतया बादरपर्याप्ताप्कायिकतया बादरपर्याप्तप्रत्येकवनस्पतिकायिकतयाचशुरेषुमणिविधानादिषु स्थानेषूत्पत्तुकामा अद्यापि स्वभवायुःप्रतिसंवेदयमानाः, न पारभविकं पृथिवीकायिकाद्यत्युः, द्विविधा हि मारणान्तिकसमुद्घातसमवहताःकेचित्पारभविकमायुः प्रतिसंवेदयन्ते केचिन्नेति, तथा चोक्तं प्रज्ञप्तौ-"जीवे णं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहए समोहणित्ता जे भविए मंदरस्स पव्वयस्स पुरछिमे णं बायरपुढविकाइयत्ताए उववज्जित्तए से णं भंते ! किं तत्थगए उववजेज्जा उयाहु पडिनियत्तित्ता उववज्जइ ?, गोयमा ! अत्थेगइए तत्थगए चेव उववजइ अत्यंगइए ततो पडिनियत्तित्ता दोबंपि मारणंतियसमुग्घाएणंसमोहणति, समोहणित्तातओपच्छाउववजई" इति, स्वभवायुःप्रतिसंवेदनाच ते भवनवासिन एव लभ्यन्ते, ते इत्थंभूता उत्पत्तिदेशे विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डाः तथोर्द्धलोके गमनागमनत्सत्यतरद्वयप्रत्यासन्नक्रीडास्थानतश्च यथोक्तंप्रतरद्वयंस्पृशन्ति ततः प्रागुक्तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः,
-तेभ्यस्त्रैलोक्ये-त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सङ्ख्येयगुणाः यतो येऊलोक तिर्यस्पञ्चेन्द्रिया भवनपतित्वेनोत्पत्तुकामा ये च स्वस्थाने वैक्रियसमुद्घातेन मारणान्तिकप्रथमसमुद्घातेन वा तथाविघतीव्रप्रयलविशेषेण समवहतास्ते त्रैलोक्यसंस्पर्शिन इति सङ्ख्येयगुणाः, परस्थानसमवहतेभ्यः स्वस्थानसमवहतानां सङ्ख्येयगुणत्वात, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके-अधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वयेऽसद्धयेयगुणाः, स्वस्थानप्रत्यातनतया तिर्यग्लोके गमनागमनभावतचः

Page #162

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२४
१५९ स्वस्थानस्थितक्रोधादिसमुद्धातगमनतश्च बहूनां यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शभावात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोकेऽसङ्घरोयगुणाः, समवसरणादौ वन्दननिमित्तंद्वीपेषुचरमणीयेषुक्रीडानिमित्तमागमनसंभवात् आगतानांचचिरकालमप्यवस्थानात्, तेभ्योऽधोलोकेऽसद्ध्येयगुणाः, भवनवासिनामधोलोकस्य स्वस्थानत्वात्।एवं भवनवासिदेवीगतमप्यल्पबहुत्वंभावनीयं। सम्प्रति व्यन्तरगतमल्पबहुत्वमाह
क्षेत्रानुपातेन चिन्त्यमाना व्यन्तराः सर्वस्तोका ऊर्द्धलोके, कतिपयानामेव पण्डकवनादौ तेषां भावात्, तेभ्यऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वरूपेऽसङ्ख्येयगुणाः, केषांचित्स्वस्थानान्तर्तर्तितया अपरेषांस्वस्थानप्रत्यासन्नतया अन्येषांबहूनांमन्दरादिषुगमनागमनभावतोयथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शात्, तेषां समुदायेन चिन्त्यमानामातिबहुत्वभावात्, तेभ्यस्त्रैलोक्ये सङ्ख्येयगुणाः, यतो लोकत्रयवर्तिनोऽपि व्यन्तरास्तथाविधप्रयत्नविशेषवशतो वैक्रियसमुद्घातेन समवहताः सन्तस्त्रीनपि लोकानात्मप्रदेशैः स्पृशन्ति, ते च प्रागुक्तेभ्योऽतिबहव इति सङ्ग्येयगुणाः,
तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वयरूपेअसङ्खयेयगुणाः, तद्धिबहूनां व्यन्तराणांस्वस्थान ततस्तत्संस्पर्शिनो बहव इत्यसङ्ख्येयगुणाः, अधोलोके सङ्घयेयगुणाः, अदोलौकिकग्रामेषु तेषां स्वस्थानभावात् बहूनामधोलोके क्रीडार्थं गमनभावात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोके सङ्ख्येयगुणाः, तिर्यग्लोकस्य तेषां स्वस्थानत्वात्। एवं व्यन्तरदेवीविषयमप्यल्पबहुत्वंवक्तव्यं सम्प्रतिज्योतिष्कविषयमल्पबहुत्वमाह
क्षेत्रानुपातेन चिन्त्यमाना ज्योतिष्काः सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोके, केषाश्चिदेव मन्दरे तीर्थकरजन्म- महोत्सवनिमित्तमञ्जनदधिमुखेष्वष्टाह्निकानिमित्तं च परेषां केषाश्चिन्मन्दरादिषु क्रीडानिमित्तं गमनसंभवातू, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वयरूपे असङ्खयेयगुणाः, तद्धि प्रतरद्वयं केचित् स्वस्थानस्थिताअपि स्पृशन्ति, प्रत्यासन्नत्वात्, अपरेवैक्रियसमुद्घातसमवहताः, अन्येऊर्ध्वलोक-गमनागमनभावतः, ततोऽधिकृतप्रतरद्वयस्पर्शिनः पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः, तेभ्यमलोक्ये- त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सङ्खयेयगुणाः, ये हि ज्योतिष्कास्तथाविधतीव्रप्रयत्नवैक्रियसमुद्घातेनसमवहतास्त्रीनपिलोकान्स्वप्रदेशैः स्पृशन्तिते स्वभावतोऽप्यतिबहवइति पूर्वोक्तेभ्य; सङ्घयेयगुणाः, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके प्रा द्वये वर्तमाना असङ्ख्येयगुणाः, यतो बहवोऽधोलौकिक-ग्रामेषु समवसरणादिनिमित्तमधोलोके क्रीडानिमित्तं गमनागमनभावतो बहवश्चाधोलोकात् ज्योति- ष्केषु समुत्पद्यमाना यथोक्तं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति, ततो घटन्ते पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः, तेभ्यः सङ्ख्येयगुणाअधोलोके, बहूनामधोलोके क्रीडानिमित्तधोलौकिकग्रामेषुसमवसरणादिषु चिरका-लावस्थानात्, तेभ्योऽसङ्खयेयगुणास्तिर्यग्लोके, तिर्यग्लोकस्य तेषां स्वस्थानत्वात् । एवं ज्योतिष्क- देवीसूत्रमपि भावनीयं । सम्प्रति वैमानिकदेवविषयमल्पबहुत्वमाह
क्षेत्रानुपातेन' क्षेत्रानुसारेण चिन्त्यमाना वैमानिका देवाः सर्वस्तोकाः ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञेप्रतरद्वये, यतो येऽधोलोके तिर्यग्लोके वा वर्तमाना जीवा वैमानिकेषूप-द्यन्ते येच तिर्यग्लोके वैमानिका गमनागमनं कुर्वन्तियेचविवक्षितप्रतरद्वयाध्यासितं क्रीडास्थानं संश्रिता ये च तिर्यग्लोकस्थिता एव वैक्रियसमुद्घातं मारणान्तिकसमुद्घातं वा कुर्वाणास्तथाविधप्रय- लविशेषादूर्द्धमात्मप्रदेशान् निसृदन्ति ते विवक्षितं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति ते

Page #163

१६०
चाल्पे इति सर्वस्तोकाः, तेभ्यस्त्रैलोक्ये सङ्घयेयगुणाः, कथमिति चेत् ?, उच्यते,
ss as धोलौकिकग्रामेषु समवसरणादिनिमित्तमधोलोके वा क्रीडानिमित्तं गताः सन्तो वैक्रियसमुद्घातं मारणान्तिकसमुद्घातं वा कुर्वाणास्तथाविघप्रयत्नविशेषाद्दूरतरमूर्द्ध विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डा ये च वैमानिकभवादीलिकागत्या च्यवमाना अधोलौकिकग्रामेषु समुत्पद्यन्ते ते किलत्रीनपि लोकान् स्पृशन्ति बहवश्च पूर्वोक्तेभ्य इति सङ्घयेयगुणाः, तेभ्योऽप्यधोलोकतिर्यग्लोकेअधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञे प्रतरद्वये सङ्घयेयगुणाः, अधोलौकिकग्रामेषु समवसरणादौ गमनागमनभावतो ववक्षितप्रतरद्वयाध्यासितसमवसरणादी चावस्थानतो बहूनां यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शभावात्,
- तेभ्योऽधोलोके सङ्घयेयगुणाः, अधोलौकिकग्रामेषु बहूनां समवसरणादाववस्थानभावात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोके सङ्घयेयगुणाः, बहुषु समवसरणेषु बहुषु च क्रीडास्था नेषु बहूनामवस्थानभावात्, तेभ्य ऊर्ध्वलोकेऽसङ्घयेयगुणाः, ऊर्ध्वलोकस्य स्वस्थानत्वात्, तत्र च सदैव बहुतरभावात् । एवं वैमानिकदेवीविषयं सूत्रमपि भावनीयं ॥ सम्प्रत्येकेन्द्रियादिगतमल्पबहुत्वमाह
मू. (२८९) खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा एगिंदिया जीवा उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिज्जगुणा तेलोके असंखिजगुणा उडलोए असंखिज्जगुणा अहोलोए विसेसाहिया । खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा एगिंदिया जीवा अपअत्तगा उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोके असंखेजगुणा उडलोए असंखेज्जगुणा अहोलोए विसेसाहिया ।
खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा एगिंदिया जीवा पज्जत्तगा उड्डलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिज्जगुणा तेलोके असंखिज्जगुणा उष्टलोए असंखित्रगुणा अहोलोए विसेसाहिया ।
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- ३ /-/ २४/२८८
वृ. क्षेत्रानुपातेन चिन्त्यमाना एकेन्द्रिया जीवाः सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकेऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकसंज्ञा प्रतरद्वये, यतो ये तत्रस्था एव केचन ये चोर्द्धलोकात्तिर्यग्लोके तिर्यग्लोकादूर्द्धलोके समुत्पित्सवः कृतमारणान्तिकसमुद्घातास्ते किल विवक्षितं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति स्वल्पाश्च ते इति सर्वस्तोकाः, तेभ्योऽधोलोकतिर्यगलोके विशेषाधिकाः, यतो ये अधोलोकातिर्यग्लोके तिर्यग्लोकाद्वाऽधोलोके ईलिकागत्या ममुत्पद्यमाना विवक्षितं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति तत्रस्थाश्च ऊर्ध्वलोकाच्चाधोलोके विशेषाधिकास्ततो बहवोऽधोलोकात्तिर्यग्लोके समुत्पद्यमाना अवाप्यन्ते इति विशेषाधिकाः, तेभ्यस्तिर्यग्लोकेऽसङ्घयेयगुणाः, उक्तप्रतरद्विकक्षेत्रात्तिर्यग्लोक क्षेत्रस्यासययगुणत्वात्, तेभ्यम्नलोक्य सङ्घयेयगुणाः, बहवो ह्यूर्ध्वलोकादघोलोके अधोलोकादूर्द्धलोके च समुत्पद्यन्ते तेषां च मध्ये बहवो मारणान्तिकसमुद्घातवशाद्विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डास्त्रीनपि लोकान् स्पृशन्ति ततो भवत्यसङ्घयेयगुणाः, तेभ्य ऊर्ध्वलोकेऽसङ्घयेयगुणाः, उपपातक्षेत्रस्यातिबहुत्वात्, तेभ्योऽधोलोके विशेषाधिकाः ऊर्ध्वलोकक्षेत्रादधोलोक क्षेत्रस्य विशेषाधिकत्वात् । एवमपर्याप्तविषयं पर्याप्तविषयं च सूत्रं भावयितव्यम् ॥ अधुना द्वीन्द्रियविषयमल्पबहुत्वमाह
,
मू. (२९०) खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा बिइंदिया उडलोए उढलोयतिरियलोए असंखिज्जगुणा तेलुके असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिज्जगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए

Page #164

पदं–३, उद्देशकः-, द्वार-२४ संखिजगुणा खिताणुवाएणंसव्वत्थोवा बेइंदियाअवजत्तया उड्डलोए उडलोयतिरियलोएअसंखिज्जगुणा तेलोक्के असंखेज्जगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखेजगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा । खित्ताणुवाएणं सब्बत्योवाबेइंदिया पजताउवलोए उडलोयतिरियलोए असंखिजगुण तेलोक्के असंखि० अहोलोयतिरियलोए असंखि० अहोलोए संखि० तिरियलोए संखि० ॥
खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा तेइंदिया उडलोए उसलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणाअहोलोयतिरियलोए असंखिज्जगुणाअहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा खिताणुवाएणंसव्वत्थोवातेइंदिया अपज्जत्तया उडलोए उडलोगतिरियलोएअसंखिज्जगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोएसंखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा खित्ताणुवाएणं सब्बत्थोवा तेइंदिया पञ्जत्तया उड्डलोए उडलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलुके असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिज्जगुणाअहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा
खित्ताणुवाएणंसव्वत्थोवा चउरिदिया जीवा उडलोए उडलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा । खित्ताणुवाएणंसव्वत्थोवा चउरिदिया जीवा अपजत्तया उड्डलोएउद्दलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा। खित्ताणुवाएणंसब्बत्थोवा चउरिदियाजीवा पञ्जत्तयाउडलोएउड्डलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए संखिजगुणा।
पृ. क्षेत्रानुपातेन' क्षेत्रानुसारेण चिन्त्यमाना द्वीन्द्रियाः सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोके, ऊर्ध्वलोकस्यैकदेशे तेषां संभवात्, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वयरूपेऽसङ्ख्येयगुणाः, यतो येऊर्ध्वलोकात्तिर्यग्लोकेतिर्यग्लोकादूर्ध्वलोके द्वीन्द्रियत्वेन समुत्पत्तुकामास्तदायुरनुभवन्त ईलिकागत्या समुत्पद्यते ये च द्वीन्द्रिया एव तिर्यग्लोकादूर्ध्वलोके ऊर्ध्वलोकाद्वा तिर्यग्लोके द्वीन्द्रियत्वेनान्यत्वेन वा समुत्पत्तुकामाः कृतप्रथममारणान्तिकसमुद्घाताः अत एव द्वीन्द्रियायुः प्रतिसंवेदयमानाः समुद्घातवशाच्च दूरतरविक्षिप्तनिजात्मप्रदेशदण्डायेचप्रतरद्वयाध्यासितक्षेत्रसमासीनास्ते यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिनः बहवश्वेतिपूर्वोक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः, तेभ्यात्रलोक्येऽसङ्घयेयगुणाः,
यतो द्वीन्द्रियाणां प्राचुर्येणोत्पत्तिस्थानान्यधोलोके तस्माच्चातिप्रभूतानि तिर्यग्लोके, तत्र येद्वीन्द्रियाअधोलोकादूर्ध्वलोके द्वीन्द्रियत्वेनान्यत्वेन वा समुत्पत्तुकामाः कृतप्रथममारणान्तिकसमुद्घाताः समुद्घातवशाच्चोत्पत्तिदेशयावविक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डास्तेद्वीन्द्रियायुःप्रतिसंवेदयामानः ये चोर्ध्वलोकादधोलोके द्वीन्द्रियाः शेषकाया वा यावत् द्वीन्द्रियत्वेन समुत्पद्यमाना द्वीन्द्रियायुरनुभवन्ति ते त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः ते च बहव इति पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोकप्रतरद्वयरूपेऽसङ्खयेयगुणाः, यतो येऽधोलोकात्तिर्यग्लोके तिर्यग्लोकाद्वाऽधोलोके द्वीन्द्रियत्वेन समुत्पत्तुकामास्तदायुरनुभवन्त लिकागत्या समुत्पद्यन्ते ये च द्वीन्द्रियास्तिर्यग्लोकादधोलोके द्वीन्द्रियत्वेन शेषकायत्वेन वोत्पित्सवः कृतप्रथममारणान्तिकसमुद्घाता द्वीन्द्रियायुरनु|10|11]

Page #165

१६२
प्रज्ञापनाउपासूत्र-१-३-२४/२९० भवन्तः समुद्घातवशेनोत्त्पत्तिदेशं यावद् विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डास्ते यथोक्तं प्रतरद्वयं स्पृशन्ति प्रभूताश्चेति पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः,
तेभ्योऽधोलोके सङ्ख्येयगुणाः, तत्रोत्पत्तस्थानानामतिप्रचुराणां भावात्, तेभ्योऽपि तिर्यग्लोकेसङ्ख्येवगुणाः, अतिप्रचुरातराणां योनिस्थानानांतत्र भावात्, यथेदमौधिकं द्वीन्द्रियसूत्रं तथा पर्याप्तापर्याप्तद्वीन्द्रियसूत्रौधिकत्रीन्द्रियपर्याप्तापर्याप्तीधिकचतुरिन्द्रिययपर्याप्तापर्याप्तसूत्राणि भावनीयनि ।। साम्प्रतमौधिकपञ्चेन्द्रियविषयमल्पबहुत्वमाह
मू. (२९१) खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा पंचिंदिया तेलुक्केउडलोयतिरियलोए संखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए संखिजगुणा उहलोए संखिजगुणा अहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए असंखिजगुणा । खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा पंचिंदिया अपज्जत्तया तेलोक्क उडलोयतिरियलोए संखेजगुणाअहोलोयतिरियलोए संखिजगुणा उडलोए संखिज्जगुणाअहोलोए संखिजगुणा तिरियलोए असंखिजगुणा।
खिताणुवाएणं सव्वत्थोवा पंचिंदिया पजत्ता उडलोएउड्डलोयतिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के संखि० अहोलोयतिरियलोए संखि० अहोलोए संखि० तिरियलोए असंखि०।
वृ.क्षेत्रानुपातेन चिन्त्यमानाः पञ्चेन्द्रियाः सर्वस्तोकास्त्रैलोक्ये-त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः, यतो येऽलोकादूर्ध्वलोके ऊर्ध्वलोकाद्वाऽधोलोके शेषकायाः पञ्चेन्द्रियायुरनुभवन्त ईलिकागत्या समुत्पद्यन्तेयेचपञ्चेन्द्रिया ऊर्ध्वलोकादधोलोकेअधोलोकादूर्ध्वलोके शेषकायत्वेन पञ्चेन्द्रियत्वेन वोत्पित्सवः कृतमारणान्तिकसमुद्घाताः समुद्घातवशाच्चोत्पत्तिदेशयावविक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डाः पञ्चेन्द्रियायुरद्याप्यनुभवन्ति ते त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः ते चाल्ये इति सर्वस्तोकाः,
-तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वयरूपे असङ्खयेयगुणाः, प्रभूततराणामुपपातेन समुद्घातेन वा यथोक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शसंभवात्, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोके सङ्घयेयगुणाः, अतिप्रभूततराणामुपपातसमुद्घाताभ्यामधोलोकतिर्यग्लोकसंज्ञप्रतरद्वयसंस्पर्शभावात्, तेभ्य ऊर्ध्वलोके सङ्खयेयगुणाः, वैमानिकानामवस्थानभावात्, तेभ्योऽधोलोके सङ्घयेयगुणाः, वैमानिकदेवेभ्यः सद्ध्येयगुणानां नैरयिकाणां तत्र भावात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोकेऽसङ्घयेयगुणाः, संमूर्छिमजलचरखचरादीनां व्यन्तर- ज्योतिष्काणां संमूर्छिममनुष्याणां तत्र भावात् । एवं पश्चेन्द्रियापर्याप्तसूत्रमपि भावनीयं ।
पञ्चेन्द्रियपर्याप्तसूत्रमिदम्-'खेत्ताणुवाएणं इत्यादि, क्षेत्रानुपातेनचिन्त्यमानाः पञ्चेन्द्रियाः पर्याप्ताः सर्वस्तोकाऊज़लोके, प्रायो वैमानिकानामेव तत्र भावात्, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके प्रतरद्वयरूपेऽसद्ध्येयगुणाः, विवक्षितप्रतरद्वयप्रत्यसन्नज्योतिष्काणां तदध्यासितक्षेत्राश्रितव्यन्तरतिर्यक्पश्चेन्द्रियाणां वैमानिकव्यन्तरज्योतिष्कविद्याधरचारणमुनितिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामूर्ध्वलोके तिर्यग्लोके च गमनागमने कुर्वतामधिकृतप्रतरद्वयसंस्पर्शात, तेभ्यस्त्रैलोकेये त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सङ्ख्येयगुणाः, कथमिति चेत्, उच्यते, यतो ये भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः विद्याधरा वाऽधोलोकस्थाः कृतवैक्रियसमुद्घातस्थाविधप्रयलविशेषादूर्ध्वलोके विक्षिप्तात्मप्रदेशदण्डास्ते त्रीनपि लोकान् स्पृशन्ति इति सङ्घयेयगुणाः,
-तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोकेप्रतरद्वयरूपे सङ्खयेयगुणाः, बहवो हि व्यन्तराः स्वस्थानप्रत्या

Page #166

पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२४
१६३
सन्नतया भवनपतयस्तिर्यग्लोके ऊर्ध्वलोकेवाव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवाअधोलौकिकग्रामेषु समवसरणादौअधोलोके क्रीडादिनिमित्तंचगमनागमनाकरणतः तथा समुद्रेषु केचित्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाः स्वस्थानप्रत्यासन्नतया अपरे तदध्यासितक्षेत्राश्रिततया यथोक्तंप्रतरद्वयंस्पृशन्ति ततः सङ्घयेयगुणाः, तेभ्योऽधोलोके सद्ध्येयगुणाः, नैरयिकाणां भवनपतीनांच तत्रावस्थानात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोकेऽसङ्खयेयगुणाः, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्काणामवस्थानात् ।
तदेवमुक्तं पञ्चेन्द्रियाणामल्पबहुत्वम्, इदानीमेकेन्द्रियभेदानां पृथवीकायिकादीनां पञ्चानामौधिकपर्याप्तापर्याप्तभेदेन प्रत्येक त्रीणि त्रीण्यल्पबहुत्वान्याह
म. (२९२) खिताणुवाएणंसव्वत्थोवा पुढविकाइयाउडलोयतिरियलोएअहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिज्जगुणा तेलोक्के असंखिज्जगुणा उडलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया। खित्ताणुवाएणं सबथोवा पुढविकाइया अपज्जत्तयाउडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिज्जगुणा उडलोए असंखिजगुणा अहोलोएविसेसाहिया। खित्ताणुवाएणं सब्वत्थोवा पुढविकाइया पजत्तया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के असंखिजगुणा उद्दलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया।
खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा आउकाइया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के असंखिजगुणा उड्वलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया । खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा आउकाइया अपजत्तया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोएविसेसाहिया। खित्ताणुवाएणंसव्वत्थोवा आउकाइया पज्जत्तयाउडलोयतिरियोलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा उहलोए असंखिज्जगुणा अहोलोए विसेसाहिया।
खित्ताणुवाएणंसव्वत्थोवा तेउकाइयाउडलोयतिरियलोएअहोलोयतिरियलोएविसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया खिताणुवाएणं सव्वत्थोवा तेउकाइया अपजत्तया उडअढलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा उद्दलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया। खित्ताणुवाएणं सब्बत्योवा तेउकाइया पजत्तया उद्दलो यतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिजगुणा उडलोए असंखेजगुणा अहोलोए विसेसाहिया। खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वाउकाइया अपजत्तयाउडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के असंखिजगुणा उडलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया । खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वाउकाइया पञ्जत्तया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलुके असंखिज्जगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया ।।
खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वणस्सइकाइया उद्दलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए वसेसाहिया तिरियलोए असंखिज्जगुणा तेलोक्के असंखिज्जगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोए

Page #167

१६४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- ३/-/२४/२९२
विसेसाहिया । खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वणस्सइकाइया अपजत्तया उडलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलुक्के असंखिज्जगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया। खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा वणस्सइकाइया पञत्तया उड्डलोयतिरियलोए अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा तेलोक्के असंखिज्जगुणा उडलोए असंखिज्जगुणा अहोलोए विसेसाहिया ।
वृ. इमानि पञ्चदशापि सूत्राणि प्रागुक्तेकेन्द्रियसूत्रवद्भावनीयानि साम्प्रतमौधिकत्रसकायापर्याप्तपर्याप्तर्याप्तत्रसकायसूत्राण्ह
मू. (२९३) खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा तसकाइया तेलोक्के उडलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए संखिज्जगुणा उड्डलोए संखिज्जगुणा अहोलोए संखिज्जगुणा तिरियलोए असंखिजगुणा । खित्ताणुवाएणं सव्वत्थोवा तसकाइया अपजत्तया तेलोके उडलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए संखिजगुणा उहलोए संखिज्जगुणा अहोलोए संखिज्जगुणा तिरियलोए असंखिजगुणा ।
खित्ताणुवाएणं सव्वत्योवा तसकाइया पजत्तया तेलोक्के उड्डलोयतिरियलोए असंखिजगुणा अहोलोयतिरियलोए संखि० उडलोए संखि० अहोलोए संखि० तिरियलोए असंखि० ॥ वृ. इमानि पञ्चेन्द्रियसूत्रवद् भावनीयानि । गतं क्षेत्रद्वारम् इदानीं बन्धद्वारं वक्तव्यंबन्धोपलक्षितं द्वारं, तदाह
-: पदं - ३ - वारं - २५ :- "बन्ध"
मू. (२९४) एएसि णं भंते! जीवाणं आउयस्स कम्मस्स बंधगाणं अबंधगाणं पजत्ताणं अपत्ताणं सुत्ताणं जागराणं समोहयाणं असमोहयाणं सायावेयगाणं असायावेयगाणं इंदिओवउत्ताणं नोइंदिओवउत्ताणं सागारोवउत्ताणं अनागारोवउत्ताण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?,
गोयमा ! सव्वत्येवा जीवा आउयस्स कम्मस्स बंधगा १ अपजत्तया संखेजगुणा २ सुता संजगुणा ३ समोहया संखेज्जगुणा ४ सायावेयगा संखेज्जगुणा ५ इंदिओवउत्ता संखेज्जगुणा ६ अनागारोवउत्ता संखेजगुणा ७ सागारोवउत्ता संखेज्जगुणा ८ नोइंदिओवउत्ता विसेसाहिया ९ असायावेयगा विसेसाहिया १० असमोहया विसेसाहिया ११ जागरा विसेसाहिया १२ पजत्तया विसेसाहिया १३ आउयस्स कम्मस्स अबंधया विसेसाहिया १४ ।
वृ. इहायुः कर्मबन्धकाबन्धकानां पर्याप्तपर्याप्तानां सुप्तजाग्रतां समवहतासमवहतानां सातवेदकासातवेदकानां इन्द्रियोपयुक्तनोइन्द्रियोपयुक्तानां साकारोपयुक्तानाकारोपयुक्तानां समुदायेनाल्पबहुत्वं वक्तव्यं, तत्र प्रत्येकं तावत् ब्रूमः येन समुदायेन सुखेन तदवगम्यते, तत्र सर्वस्तोकाः आयुषो बन्धका अबन्धकाः सङ्घयेयगुणाः, यतोऽनुभूयमानभवायुष। त्रिभागावशेषे पारभविकमायुर्जीवा बध्नन्ति त्रिभागत्रिभागाद्यवशेषे वा ततो द्वी त्रिभागावबन्धकाल एकस्त्रिभागो बन्धकाल इति बन्धकेभ्योऽबन्धकाः सङ्घयेयगुणाः ।
तथा सर्वस्तोका अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाः सङ्घयेयगुणाः, एतच्च सूक्ष्मजीवानधिकृत्य वेदितव्यं, सूक्ष्मेषु हि बाह्य व्याघातो न भवति ततस्तद्मावाद् बहूनां निष्पत्तिः स्तोकानामेव चानिष्पत्तिः ।

Page #168

१६५
पद-३, उद्देशकः-, द्वारं-२५
तथा सर्वस्तोकाः सुप्ताः,जागराः सङ्ख्येयगुणाः, एतदपिसूक्ष्मानेकेन्द्रियानधिकृत्य वेदितव्यं, यस्मादपर्याप्ताः सुप्ता एव लभ्यन्ते, पर्याप्ताजागरा अपि, [उक्तंच मूलटीकाया-“जम्हा अपज्जत्ता सुत्ता लब्मंति, केइ अपज्जत्तगा जेसिं संखिज्जा समया अतीता ते य थोवा इयरेऽवि थोवगा चेव सेसा, जागरा पजत्ता ते संखिज्जगुणा" इति] जागराः पर्याप्तस्तेन सङ्घयेयगुणा इति ।
तथा समवहताःसर्वस्तोकाः, यत इह समवहता मारणान्तिकसमुद्घातेन परिगृह्यन्ते, मारणान्तिकश्च समुद्घातो मरणकाले न शेषकालं, तत्रापि न सर्वेषामिति सर्वस्तोकाः, तेभ्योऽसमवहता असङ्ख्येयगुणाः, जीवनकालस्यातिबहुत्वात्।
तथा सर्वस्तोकाः सातवेदकाः, यत इह बहवः साधारणशरीरा अल्पेच प्रत्येकशरीरिणः, साधारणशरीराश्च बहवोऽसातवेदकाः स्वल्पाः सातवेदिनःप्रत्येकशरीरिणस्तुभूयांसः सातवेदकाः स्तोका असातवेदिनः, ततः स्तोकाः सातवेदकाः तेभ्योऽसातवेदकाः सङ्घयेयगुणाः ।
तथा सर्वस्तोका इन्द्रियोपयुक्ताःतेभ्यो नोइन्द्रियोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः,इन्द्रियोपयोगो हि प्रत्युत्पन्नाकालविषयः ततस्तदुपयोगकालस्य स्तोकत्वात् पृच्छासमये स्तोका अवाप्यन्ते, यदा तुतमेवार्थमिन्द्रियेण दृष्ट्वाविचारयत्योघसंज्ञयाऽपि तदा नोइन्द्रियोपयुक्तः स व्यपदिश्यते ततो नोइन्द्रियोपयोगस्यातीतानागतकालविषयतया बहुकालत्वात् सङ्ख्येयगुणा नोइन्द्रियोपयुक्ताः
तथा सर्वस्तोकाअनाकारोपयुक्ताः,अनाकारोपयोगकालस्यस्तोकत्वात्, साकारोपयुक्ताः सङ्ख्येयगुणाः,अनाकारोपयोगकालात् साकारोपयोगकालस्य सङ्खयेयगुणत्वात् ॥
इदानीं समुदायगतं सूत्रोक्तमल्पबहुत्वं भाव्यते
सर्वस्तोकाजीवा आयुःकर्मणो बन्धकाः, आयुर्बन्धकालस्यप्रतिनियतत्वात्, तेभ्योऽपर्याप्ताः सङ्ख्येयगुणाः, यस्मादपर्याप्ताअनुभूयमानभवत्रिभागाद्यवशेषायुषः पारभविकमायुर्बध्नान्तिततो द्वौ त्रिभागावबन्धकाल एको बन्धकाल इति बन्धकालादबन्धकालःसङ्खयेयगुणः तेन सङ्घयेयगुणा एवापर्याप्ता आयुर्बन्धकेभ्यः, तेभ्योऽपर्याप्तेभ्य सुप्ताः सङ्घयेयगुणाः, यस्मादपर्याप्तेषु पर्याप्तेषु च सुप्तालभ्यन्ते, पर्याप्ताश्चापर्याप्तेभ्यः सङ्खयेयगुणा इत्यपप्तिभ्यः सुप्ताः सङ्ख्येयगुणाः,तेभ्यः समवहताःसङ्ख्येयगुणाः, बहूनांपर्याप्तेष्वपर्याप्तेषुमारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतानांसदालभ्यमानत्वात्, तेभ्यः सङ्घयेयगुणाः, आयुर्बन्धकापर्याप्तसुप्तेष्वपि सातवेदकानां लभ्यमानत्वात्,
-तेभ्य इन्द्रियोपयुक्ताः स ययगुणाः असातवेदकानामपि इन्द्रियोपयोगस्यलभ्यमानत्वात्, तेभ्योऽनाकारोपयोगोपयुक्ताः स ययगुणाः,इन्द्रियोपयोगेषुनोइन्द्रियोपयोगेषुचानाकारोपयोगस्य लभ्यमानत्वात, तेभ्यःसाकारोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, इन्द्रियोपयोगेषुनोइन्द्रियोपयोगेषुच साकारोपयोगकालस्य बहुत्वात्, तेभ्यो नोइन्द्रियोपयोगोपयुक्ता विशेषाधिकाः, नोइन्द्रियानाकारोपयुक्तानामपि तत्र प्रक्षेपात्, अत्र विनेयजनानुग्रहार्थमसमभावस्थापना निदर्शनमुच्यते-इह सामान्यतः किल साकारोपयुक्ता द्विनवत्यधिकं शतं ते च किल द्विधा-इन्द्रियसाकारोपयुक्ता नोइन्द्रियासाकारोपयुक्ताश्च, तत्रेन्द्रियसाकारोपयुक्ताः किलातीव स्तोका इति विंशतिसञ्जयाः कल्प्यन्ते, शेषं द्विसप्तत्युत्तरशतं नोन्द्रियसाकारोपयुक्ताः, नोइन्द्रियानाकारोपयुक्ताश्च द्विपञ्चाशत्कल्पाः, ततः सामान्यतः साकारोपयुक्तेभ्यः इन्द्रियासाकारोपयुक्तेषुविंशतिकल्पेष्वपनीतेषु द्विपञ्चाशत्कल्पेषु अनाकारोपयुक्तेषु तेषु मध्ये प्रक्षिप्तेषु द्वे शते चतुर्विंशत्यधिके भवतः, ततः साकारोपयुक्तेभ्यो नोइन्द्रियोपयुक्ता विशेषाधिकाः, तेभ्योऽसातवेदका विशेषाधिकाः

Page #169

१६६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-/२५/२९४
इन्द्रियोपयुक्तानामप्यसातवेदकत्वात्, तेभ्योडिसमवहता विशेषाधिकाः,सातवेदकानामष्यसमवहतत्वभावात्, तेभ्यो जागरा विशेषाधिकाः, समवहतानामपि केषांचिजागरत्वात,
तेभ्यः पर्याप्ताः विशेषाधिकाः, सुप्तानामपि केषाञ्चित्पर्याप्तत्वात्, सुप्ता हि पर्याप्ता अपि भवन्तिजागरास्तुपर्याप्ता एवेति नियमः, तेभ्योऽपिपर्याप्तेभ्यः आयुःकर्मबन्धकाः विशेषाधिकाः, अपर्याप्तानामप्यायुःकर्मबन्धकत्वभावात्, इदमेवाल्पबहुत्वं वियेनजनानुग्रहाय स्थापनाराशिभिरुपदय॑ते-इह द्वेपङ्कती उपर्यधोभावेन न्यस्तेते, तत्रोपरितन्यापकतावायुःकर्मबन्धकाअपर्याप्ताः सुप्ताः समवहताःसातवेदकाइन्द्रियोपयुक्ताःअनाकारोपयुक्ताःक्रमण स्थाप्यन्ते, तस्या अधस्तन्यां पङ्तौ तेषामेवपदानामधस्तात्यथासङ्ख्यमायुरबन्धकाः पर्याप्ता जागराअसमवहता असातवेदका नोइन्द्रियोपयुक्ताः साकारोपयुक्ताः । स्थापना चेयं
आयुर्बन्धकाः १ अपर्याप्ताः २ सुप्ताः ४ समवहताः ८ सातवेदकाः १६ इन्द्रियोपयुक्ताः ३२ अनाकारोपयुक्ताः ६४ आयुरबन्धकाः २५५ पर्याप्ताः २५४ जागराः २५२ असमवहताः २४८ असातवेदकाः २४० नोइन्द्रियोपयुक्ताः २२४ साकारोपयुक्ताः १९२॥
अत्रोपरितन्यां पङ्क्तो सर्वाण्यपि पदानि सङ्घयेयगुणानि, आयुःपदं सर्वेषामाद्यमिति तत्परिमाणसङ्ग्यायमेकः स्थाप्यते, ततः शेषपदानि किल जघन्येन सङ्ख्येयन सङ्घयेयगुणानीति द्विगुणद्विगुणाङ्कः तेषु स्थाप्यते, तद्यथा-द्वौ चत्वारः अष्टौ षोडश द्वात्रिंशत् चतुष्षष्टिः, सर्वोऽपि जीवराशिरन्तानन्तस्वरूपोऽप्यसत्कल्पनया षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयपरिमाणः परिकल्प्यते, ततोऽस्माद् ाशेरायुर्बन्धकादिगताः सङ्ख्याः शोधयित्वायद्यत् शेषमवतिष्ठतितत्तदायुरबन्धकादीनां परिमाणं स्थापयितव्यं, तद्यथा
आयुरबन्धकादिपदेद्वेशतेपञ्चपञ्चाशदधिके, शेषेषुयथोक्तक्रमद्वेशतेचतुःपञ्चाशदधिके द्वेशते द्विपञ्चाशदधिके द्वेशते अष्टाचत्वारिंशदधिके द्वेशतेचत्वारिंशदधिके द्वेशते चतुर्विंशत्यधिके द्विनवत्यधिकं शतं, एवंचसत्युपरितनपङ्कितगतान्यनाकारोपयुक्तपर्यन्तानि पदानि सङ्घयेयगुणानि द्विगुणद्विगुणा धिकत्वात्, ततः परं साकारोपयुक्तपदमपि सङ्घयेयगुणं त्रिगुणत्वात्, शेषाणि तु नोइन्द्रियोपयुक्तादीनि प्रतिलोमं विशेषाधिकानि, द्विगुणत्वस्यापि क्वचिदभावात् ।। तदेवं गतं बन्धद्वारम्, इदानीं पुद्गलद्वारमाह
-पदं-३-दारं-२६:- "पुद्गल" मू. (२९५) खिताणुवाएणं सव्वत्थोवा पुग्गला तेलोक्के उडलोयतिरियलोए अणंतगुणा अहोलोयतिरियलोए विसेसाहिया तिरियलोए असंखिजगुणा उड्डलोए असंखिजगुणा अहोलोए विसेसाहिया। दिसाणुवाएणंसव्वत्थोवा पुग्गला उढदिसाएअहोलोएविसेसाहियाउत्तरपुरछिमेणं दाहिणपञ्चस्थिमेण य दोवि तुल्ला असंखिजगुणा दाहिणपुरच्छिमेण उत्तरपञ्चस्थिमेण य दोवि विसेसाहिया पुरछिमेणं असंखिजगुणा पञ्चत्थिमेणं विसेसाहिया दाहिणेणं विसेसाहिया उत्तरेणं विसेसाहिया॥
खित्तागुवाएणं सव्वत्थोवाइं दव्वाइं तेलोक्के उड्डलोयतिरियलोए अनंतगुणाई अहोलोयतिरियलोए विसेसाहियाइंउडलोए असंखिज्जगुणाइं अहोलोए अनंकतगुणाईतिरियलोए

Page #170

पदं-३, उद्देशकः-,द्वार-२६
१६७
संखिजगुणाई ।। दिसाणुवाएणं सवत्थोवाइं दव्वाइं अहोदिसाए उड्डदिसाए अनंतगुणाई उत्तरपुरचअछिमेणं दाहिणपञ्चत्थिमेण य दोवि तुल्लाइं असंखिजगुणाई दाहिणपुरच्छिमेणं उत्तरपञ्चस्टिमेण यदोवितुल्लाईविसेसाहियाईपुरच्छिमेणं असंखिजगुणाईपञ्चस्थिमेणंविसेसाहियाई दाहिणेणं विसेसाहियाई उत्तरेणं विसेसाहियाई।
घृ.इदमल्पबहुत्वं पुद्गलानां द्रव्यार्थत्वमङ्गीकृत्य व्याख्येयं,तथासम्प्रदायात्, तत्र क्षेत्रानुपातेन क्षेत्रानुसारेणचिन्त्यमानाः पुद्गलाम्मलोक्ये त्रैलोक्यसंस्पर्शिनः सर्वस्तोकाः, सर्वस्तोकानि त्रैलोक्यव्यापीनि पुद्गलद्रव्याणीति भावः, यस्मात् महास्कन्धा एव त्रैलोक्यव्यापिनः ते चाल्पा इति, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोकेऽनन्तगुणाः, यतस्तिर्यग्लोकस्य यत्सर्वोपरितनमेकप्रादेशक प्रतरं यचोलोकस्य सर्वाधस्तनमेकप्रादेशिकं प्रतरमेते द्वे अपि प्रतरे ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोक उच्यते ते चानन्ताः सङ्ख्येयप्रादेशिकाः अनन्ता असङ्ख्ययप्रादेशिका; अनन्ता अनन्तप्रादेशिकाः स्कन्धाः स्पृशन्तीतिद्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणाः, तेभ्योऽधोलोकतिर्यग्लोकेप्रागुक्तप्रकारेणप्रतरद्वयरूपे विशेषाधिकाः, क्षेत्रस्याऽऽयामविष्कम्भाभ्यां मनाग् विशेषाधिकत्वात्, तेभ्यस्तिर्यग्लोकेऽसवेयगुणाः, क्षेत्रस्यासकयेयगुणत्वात्, तेभ्यऊर्ध्वअधलोकेऽसङ्ख्येयगुणाः, यतस्तिर्यग्लोकक्षेत्रादूर्ध्वलोकक्षेत्रसमङ्खयेयगुणमिति, तेभ्योऽधोलोके विशेषाधिकाः, ऊर्ध्वलोकादधोलोकस्य विशेषाधिकत्वात्, देशोनसप्तरजुप्रमाणो ह्यूलोकः समधिकसप्तरज्जुप्रमाणस्त्वधोलोकः॥
सम्प्रति दिगनुपातेनाल्पबहुत्वमाह-'दिगनुपातेन' दिगनुसारेण चिन्त्यमानाः पुद्गलाः सर्वस्तोकाः ऊर्ध्वदिशि, इह रत्नप्रभासमभूतलमेरुध्यऽष्यप्रादेशिको रुचकस्तस्माद्विनिर्गता चतुःप्रदेशाऊर्ध्वदिग्यावल्लोकान्तस्ततस्तत्र सर्वसोत्काः पुद्गलाः, तेभ्योऽधोदिशि विशेषाधिकाः, अधोदिगपि रुचकादेवप्रभवति चतुष्पदेशायावल्लोकान्तस्तस्तस्याविशेषाधिकत्वात् तत्र पुद्गला विशेषाधिकाः तेभ्य उत्तरपूर्वस्यां दक्षिणपश्चिमायां च प्रत्येकमसवयेयगुणाः स्वस्थाने तु परस्परं तुल्याः, यतस्ते द्वे अपि दिशौ रुचकाद्विनिर्गते मुक्तावलिसंस्थिते तिर्यग्लोकान्तमधोलोकान्तमूर्ध्वलोकान्तंपर्यवसिते, येन क्षेत्रस्यासवयेयगुणत्वात्तत्रपुद्गलाअसङ्खयेयगुणाः, क्षेत्रंतुस्वस्थाने सममिति पुद्गला अपि स्वस्थाने तुल्याः,।
-तेभ्योऽपि दक्षिणपूर्वस्यामुत्तरपश्चिमाया च प्रत्येकं विशेषाधिकाः, स्वस्थाने तुपरस्परं तुल्याः, कथं विशेषाधिका इतिचेत्?, उच्यते,इह सौमनसगन्धमादनेषु सप्त सप्त कूटानि विद्युअममाल्पवतोर्नव नव, तेषु च कूटेषु धूमिका अवश्यायादिसूक्ष्मपुद्गलाः प्रभूताः संभवन्ति ततो विशेषाधिकाः, स्वस्थाने तु क्षेत्रस्य पर्वताश्च समानत्वात् तुल्याः, तेभ्यः पूर्वस्यां दिशि असङ्खयेयगुणाः, क्षेत्रस्यासङ्घयेयगुणत्वात्, तेभ्यः पश्चिमायां विशेषाधिकाः,अधोलौकिकग्रामेषु शुषिरभावतो बहूनांपुद्गलानामवस्थानभावात्, दक्षिणेन विशेषाधिकाः, बहुभुवनशुषिरभावात्, तेभ्य उत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः, यत उत्तरस्यामायामविष्कम्भाभ्यां सङ्खयेययोजनकोटीकोटीप्रमाणंमानसं सरस्तत्र ये जलचराः पनकसेवालादयश्च सत्त्वास्ते अतिबहव इति तेषां ये तैजसकार्मणपुद्गलास्तेऽधिकाः प्राप्यन्ते इति पूर्वोक्तेभ्यो विशेषाधिकाः ॥
तदेवं पुद्गलविषयमल्पदहुत्वमुक्तम्, इदानीं सामान्यतो द्रव्यविषयं क्षेत्रानुपातेनाहक्षेत्रानुपातेन चिन्त्यमानानि द्रव्याणि सर्वस्तोकानि त्रैलोक्ये त्रैलोक्यसंस्पर्शानि, यतो

Page #171

१६८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-२६/२९५ धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायद्रव्याणिपुद्गलास्तिकायस्य महास्कन्धा जीवास्तिकायस्य मारणान्तिकसमुद्घातोनातीव समवहता जीवाः त्रैलोक्यव्यापिनः तेचाल्पेइति सर्वस्तोकानि, तेभ्य ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-प्रागुक्तस्वरूपप्रतरद्वयात्मकेऽनन्तगुणानि, अनन्तैः पुद्गलद्रव्यैनन्तैर्जीवद्रव्यस्तस्य संस्पर्शात्, तेभ्योऽलोकतिर्यग्लोकेविशेषाधिकानि, ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोका-दधोलोकतिर्यग्लोकस्यमनागविशेषाधिकत्वात्,तेभ्य ऊर्ध्वलोकेऽसङ्खयेयगुणानि, क्षेत्रस्यासङ्खयेय-गुणत्वात्, तेभ्योऽधोलोकेऽनन्तगुणानि, कथमिति चेत् ?, उच्यते, इहाधोलौकिकग्रामेषु कालोऽस्ति, तस्य च कालस्य तत्तत्परमाणुसङ्खयेयासङ्खयेयमानन्त प्रादेशिकद्रव्यक्षेत्रकालभावपर्यायसम्बन्धवशात्प्रतिपरमाण्वादिद्रव्यमनन्तताततो भवन्त्येधोएकेऽनन्तगुणानि, तेभ्यस्तिर्यग्लोके सङ्ख्येयगुणानि, अधोलौकिकग्रामप्रमाणानां खण्डानां मुष्यलोके कालद्रव्याधारभूतेसङ्खयेयया-नामवाप्यमानत्वात्, ॥सम्प्रतिदिगनुपातेन सामान्यतोद्रव्याणामल्पबहुत्वमाह-'दिगनुपातेन’ दिगनुसारेण चितन्यमानानि सामान्यतो द्रव्याणि सर्वस्तोकान्यधोदिशि-प्राग्व्यावर्णितस्वरूपायां, तेभ्य ऊर्ध्वदिश्यनन्तगुणानि, किं कारणमिति चेत् ?, उच्यते, इहो लोके मेरोः पञ्चयोजनशतिकंस्फटिकमयंकाण्डं, तत्र चन्द्रादित्यभाऽनुप्रवेशात् द्रव्याणां क्षणादिकालप्रतिभागोऽस्ति, कालस्य च प्रामुक्तनीत्या प्रतिपरमाण्वादिद्रव्यमानन्यात् तेभ्योऽनन्तगुणानि, तेभ्य उत्तरपूर्वस्यामीशान्यां दक्षिणपश्चिमायां-नैऋतकोणे इत्यर्थः असङ्ख्येयगुणानि, क्षेत्रस्याङ्येयगुणत्वात्, स्वस्थानेतुद्वयान्यपि परस्परंतुल्यानि, समानक्षेत्रत्वात्,
तेभ्योदक्षिणपूर्वस्याम्-आग्नेय्यामुत्तरपश्चिमायां-वायव्यकोणेइतिभावः विशेषाधिकानि, विधुप्रभमाल्यवत्कूटाश्रितानांधूमिकाऽवश्यायादिश्लक्ष्णपुद्गलद्रव्याणांबहूनां संभवात्, तेभ्यः पूर्वस्यां दिश्यसङ्घयेयगुणानि, क्षेत्रस्यासङ्ख्येयगुणत्वात्, तेभ्यः पश्चिमायां विशेषाधिकानिअधोलौकिकग्रामेषु शुषिकभावतो बहूनां पुद्गलद्रव्याणामवस्थानसंभवातू, ततो दक्षिणस्यां दिशि विशेषाधिकानि, बहुभुवनशुषिरभावात्, तत्उत्तरस्यांविशेषाधिकानि, तत्रमानससरसिजीवद्वयाणांतदाश्रितानांतैजसकार्मणपुद्गलस्कन्धद्रव्याणांच भूयसांभावात् ।। सम्प्रति परमाणुपुद्गलानां सङ्घयेयप्रदेशानामसङ्ख्येयप्रदेशानामनन्तप्रदेशानां परस्परमल्पबहुत्वमाह
मू. (२९६) एएसिणं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं संखेजपएसियाणं असंखेजपएसियाणं अनंतपएसियाण य खंधाणंदव्वट्ठयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा अनंतपएसिया खंधा दवट्टयाए परमाणुपोग्गला दवट्टयाए अणंतगुणा संखेजपएसिया खंधा दव्वट्ठयाए संखेजजगुणा असंखपएसियाखंधा दबट्टयाए असंखेनगुणा पएसट्टयाए सव्वत्थोवाअनंतपएसियाखंधापएसट्टयाए परमाणुपोग्गला अपएसट्टयाएअनंतगुणा संखेज्जपएसिया खंधा पएसट्टयाएसंखेजगुणा असंखपएसिया खंधा पएसठ्ठयाए असंखेज्जगुणा दव्वट्ठापएसट्टयाए सव्वत्थोवा अनंतपएसिया खंधा दबट्टयाएते चेवपएसठ्ठयाए अनंतगुणा परमाणुपोग्गला दवट्ठपएसट्टयाएअनंतगुणा संखेजपए. सिया खंधादवट्ठाए संखेनगुणा ते चेव पएसट्टयाए संखेनगुणा असंखेजपएसिया खंधादब्वट्ठयाए असंखेनगुणा ते चेव पएसट्टयाए असंखेनगुणा ।। ___ एएसिणंभंते! एगपएसोगाढाणंसंखेजपएसोगाढाणं असंखेजपएसोगाढाणय पोग्गलाणं

Page #172

पदं ३, उद्देशक:-, द्वारं-२६
१६९
दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्टपएसङ्ख्याए कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा एगपएसोगाढा पोग्गला दव्वट्टयाए संखेज्जप सोगाढा पोग्गला दव्वट्टयाए संखेजगुणा असंखेजपएसोगाढा पोग्गला दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा पएसइयाए सव्वत्थोवा एगपएसोगाढा पोग्गला पएसट्टयाए संखिजपएसोगाढा पोग्गला पएसट्टयाए संखिज्जगुणा असंखिजपएसोगाढा पुग्गला पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा दव्वट्टपएसट्टयाए सव्वत्थोवा एगपएसोगाढा पुग्गला दव्वट्ठपए सट्टयाए संखिज्जपएसोगाढा पुग्गला दव्वट्टयाए संखिज्जगुणा ते चेव पएसट्टयाए संखिजगुणा असंखिजपएसोगाढा पुग्गला दव्वट्टयाए असंखिञ्जगुणा ते चेव पएसइयाए असंखिज्जगुणा ।
एएसि णं भंते! एगसमयठिइयाणं० असंखिज्जसमयठिइयाणं पुग्गलाणं दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा एगसमयठिइया पुग्गला दव्वट्टयाए संखिजसमठिइया पुग्गला दव्वठ्ठयाए संखिञ्जगुणा असंखितसमयठिइया पुग्गला दव्वट्टयाए असंखिजगुणा पएसट्टयाए सव्वत्थोवा एगसमयठिया पुग्गला पएसट्टयाए संखिजसमयठिइया पुग्गला परसट्टयाए संखेज्जगुणा असंखि समयठिइया पुग्गला परसट्टयाए असंखेजगुणा दव्वट्टपएसट्टयाए सव्वत्थोवा एगसमयठिइया पुग्गला दव्वदृपएसट्टयाए संखिज्जसमयठिइया पुग्गला दव्वट्टयाए संखिजगुणा ते चैव परसट्टयाए संखिजगुणा असंखिज्जसमयठिइया पुग्गला दव्वट्टयाए असंखिज्जगुणा ते चेव पएसट्टयाए असंखिञ्जगुणा ।
एएसि णं भंते एगगुणकालगाणं संखिज्जगुणकालगाणं असंखिज्जगुणकालगाणं अनंतगुणकालगाण य पुग्गलाणं दव्वट्टयाए पएसट्ट्याए दव्वट्टपएसट्टयाए य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! जहा पुग्गला तहा भाणियव्वा, एवं संखिजगुणकालगाणवि, एवं सेसावि वण्णगंधा रसा फासा भाणियव्वा, फासाण कक्खडमउयगुरुयलहुयाणं जहा एगपएसोगाढाणं भणियं तहा भाणियव्वं । अवसेसा फासा जहा वना तहा भाणियव्वा ।।
वृ. 'एएसि णं भंते! परमाणुपोग्गलाणं संखेज्जपएसियाणं' इत्यादि पाठसिद्धं, नवरमात्राल्पबहुत्वभावनायां सर्वत्र तथास्वाभाव्यं कारणं वाच्यं । सम्प्रत्येतेषामेव क्षेत्रप्राधान्येनाल्पबहुत्वमाहइह क्षेत्राधिकारतः क्षेत्रस्य प्राधान्यात् परमाणुकाद्यनन्ताणुकस्कन्धा अपि विवक्षितैकप्रदेशावगाढा आधाराधेययोरभेदोपचारादेकद्रव्यत्वेन व्यवह्यिन्ते, ते इत्थभूता एकप्रदेशावगाढाः पुद्गलाः - पुद्गलद्रव्याणि सर्वस्तोकानि, लोकाकाशप्रदेशप्रमाणानीत्यर्थः, न हि स कश्चिदेवंभूत आकाशप्रदेशोऽस्ति य एकप्रदेशावगाहनपरिणामपरिणतानां परमाण्वादीनामवकाशदानपरिणामेन परिणतो न वर्त्तते इति,
- तेभ्यः सङ्घयेयप्रदेशावगाढाः पुद्गला द्रव्यार्थतया सङ्घयेयगुणाः, कथमिति चेत् ?, उच्यते, इहापि क्षेत्रस्य प्राधान्यात् द्व्यणुकाद्यनन्ताणुकस्कन्धा द्विप्रदेशावगाढा एकद्रव्यत्वेन विवक्ष्यन्ते तानि च तथाभूतानि पुद्गलद्रव्याणि पूर्वोक्तेभ्यः सङ्घयेयगुणानि, तथाहिसर्वलोकप्रदेशास्तत्त्व-तोऽसङ्घयेया अपि असत्कल्पनया दश परिकल्यन्ते, ते च प्रत्येकचिन्तायां दशैवेति दश एकप्रदेशावगाढानि पुद्गलद्रव्याणि लब्धानि तेष्वेव च दशसु प्रदेशेषु

Page #173

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ३/-/२६/२९६ अन्यग्रहणान्यमोक्षणद्वारेण बहवो द्विकसंयोगा लभ्यन्ते इति भवन्त्येकप्रदेशावगाढेभ्यो द्विप्रदेशावगाढानि पुद्गलद्रव्याणि सङ्घयेयगुणानि एवं तेभ्योऽपि त्रिप्रदेशावगाढानि एवमुत्तरोत्तरं यावदुत्कृष्टसङ्घत्येयप्रदेशावगाढानि, ततः स्थितमेतत्-एकप्रदेशावगाढेभ्यः सङ्घयेयप्रदेशावगाढा: पुद्गलाः द्रव्यार्थतया सङ्घयेयगुणा इति,
-इति तेभ्यो सङ्घयेयप्रदेशावगाढाः पुद्गला द्रव्यार्थतया असङ्केययगुणाः, असङ्ख्यातस्यासह्वयातभेदभिन्नत्वात्, द्रव्यार्थतासूत्रं प्रदेशार्थतासूत्रं द्रव्यपर्यायार्थतासूत्रं च सुगमत्वात् स्वयं भावनीयं, कालभावसूत्राण्यपि सुगमत्वात् स्वयं भावयितव्यानि, नवरं 'जहा पोग्गला तहा भाणियव्वा' इति यथा प्राक् सामान्यतः पुद्गला उक्तास्तथा एकगुणकालकादयोऽपि वक्तव्याः, ते चैवम् - यतः 'सव्वत्योवा अनंतपएसिआ खंधा एगगुणकालगा, परमाणुपुग्गला दव्वट्टयाए एगगुणकालग अनंतगुणा, संखिपएसिया खंधा एगगुणकालगा संखिजगुणा, असंखिज्जपएसिआ खंधा एगगुणकालगा असंखिजगुणा ।
१७०
पट्टयाए सव्वत्थोवा अनंतपएसिआ खंधा एगगुणकालगा, परमाणुपुग्गला एगगुणकालगा अनंतगुणा इत्यादि' एवं सङ्घयेयगुणकालकानमसङ्घयेयगुणकालकानमनन्तगुणकालकानामपि वाच्यं, एवं शेषवर्णगन्धरसा अपि वक्तव्याः, कर्कशमृदुगुरुलघवः स्पर्शा यथा एकप्रदेशाद्यवगाढा भणितास्तथा वक्तव्याः, ते चैवम्- 'सव्वत्थोवा एगपएसोगाढा एगगुणकक्खडफासा दव्वट्ठाए, संखिज्जपएसोगाढा एगगुणकक्खडफासा पोग्गला दव्वट्टयाए संखिज्जगुणा, असंखिपरसोगाढा एगगुणकक्खडफासा दव्वट्टयाए असंखिज्जगुणा' इत्यादि, एवं सङ्केत्यगुणकर्कशस्पर्शा असतेयगुणकर्कशस्पर्शा अनन्तगुणकर्कशस्पर अशा वाच्याः, एवं मॉदुगुरुलघवः, अवशेषाश्चत्वारः शीतादयः स्पर्शा यथा वर्णादय उक्तास्तथा वक्तव्याः, तत्र पाठोऽप्युक्तानुसारेण स्वयं भावनीयः गतं पुद्गलद्वारम्, इदानीं महादण्डकं विवक्षुर्गुरुमापृच्छति
-: पदं - ३ - दारं - २७:- "महादण्डकः "
पू. (२९७) अहं भंते! सव्वजीवप्पबहुं महादण्डयं वन्नइस्सामि- सव्वत्थोवा गब्भवक्कतिया मणुस्सा १ मणुस्सीओ संखिज्जगुणाओ २ बायरते काइया पजत्तया असंखिञ्जगुणा ३ अणुत्तरोववाइया देवा असंखिजगुणा ४ उवरिमगेविजगा देवा संखिजगुणा ५ मज्झिमगेविज्जगा देवा संखिज्जगुणा ६ हिङिमगेविज्जगा देवा संखिजगुणा ७ अच्चुए कप्पे देवा संखिज्जगुणा ८ आरणे कप्पे देवा संखिज्जगुणा ९ पाणए कप्पे देवा संखिज्जगुणा १० आणे कप्पे देवा संखिञ्जगुणा ११ अहे सत्तमाए पुढवीए नेरइया असंखिज्जगुणा १२ छट्टीए तमाए पुढवी नेरइया असंखिजगुणा १३ सहस्सारे कप्पे देवा असंखिजगुणा १४ महासुके कप्पे देवा असंखिज्जगुणा १५ पंचमाए धूमप्पभाए पुढवीए नेरइआ असंखिजगुणा १६ लंतए कप्पए देवा असंखिज्जगुणा १७ चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए नेरइया असंखिजगुणा १८ बंभलोए कप्पे देवा असंखिज्जगुणा १९ तच्चाए वालुयप्पभाए पुढवीए नेरइआ असंखिजगुणा २० माहिंदे कप्पे देवा असंखिजगुणा २१ सणकुमारे कप्पे देवा असंखिज्जगुणा २२ दोच्चाए सक्करप्पभाए पुढवीए नेरइया असंखिजगुणा २३ संमुच्छिमा मणुस्सा असंखिज्जगुणा २४ ईसाणे कप्पे देवा असंखिञ्जगुणा २५ ईसाणे कप्पे देवीओ संखिज्जगुणाओ २६

Page #174

पदं - ३, उद्देशक:-, द्वारं - २७
१७५
सोहम्मे कप्पे देवा संखिजगुणा २७ सोहम्मे कप्पे देवीओ संखेजगुणाओ २८ भवणवासी देवा असंखेज्जगुणा २९ भवणवासिणीओ देवीओ संखेज्जगुणाओ ३० इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए नेरइआ असंखिजगुणा ३१ खहयरपंचिंदियतिरि- क्खजोणिया पुरिसा असंखिज्जगुणा ३२ खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिणीओ संखिजगुणाओ ३३ थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआ पुरिसा संखिजगुणा ३४ थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोगिणीओ संखिज्जगुणाओ ३५ जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआ पुरिसा संखिज्जगुणा ३६ जलयरपंचिंदियति- रिक्खजोणिणीओ संखिञ्जगुणाओ ३७ वाणमंतरा देवा संखिजगुणा ३८ वाणमंतरीओ देवीओ संखिज्रगुणाओ ३९ जोइसिया देवा संखिखगुणा ४० जोइसिणीओ देवीओ संखिज्जगुणाओ ४१ खहयर पंचिंदियतिरिक्खजोणिआ नपुंसगा संखिजगुणा ४२ थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआ नपुंसगा संखिञ्जगुणा ४३ जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिआ नपुंसगा संखिञ्जगुणा ४४ चउरिंदिया पजत्तया संखिज्जगुणा ४५ पंचिंदिया पजत्तया विसेसाहिया ४६ बेइंदिया पज्जत्तया विसेसाहिया ४७ तेइंदिया पज्जत्तया विसेसाहिया ४८ पंचिंदिया अपजत्तया असंखेज्जगुणा ४९ चउरिंदिया अपजत्तया विसेसाहिया ५० ।
-तेइंदिया अपज्जत्तया विसेसाहिया ५१ बेइंदिया अपज्जत्तया विसेसाहिया ५२ पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पज्जत्तया असंखिज्जगुणा ५३ बायरनिगोया पज्जत्तया असंखिजगुणा ५४ बायरपुढवीकाइया पज्जत्तगा असंखिज्जगुणा ५५ बायराउकाइया पजत्तया असंखिजगुणा ५६ बायरवाउकाइया पञत्तगा असंखिज्जगुणा ५७ बायरतेउकाइया अपज्जत्तगा असंखिजगुणा ५८ पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया अपजत्तगा असंखिज्जगुणा ५९ बायरनिगोया अपजत्तया असंखित्रगुणा ६० बायरपुढवीकाइया अपज्जत्तया असंखिज्जगुणा ६१ बायराउकाइया अपजत्तया असंखिञ्जगुणा ६२ बायरवाउकाइया अपज्जत्तया असंखिजगुणा ६३ सुहुमतेउकाइया अपजत्तया असंखिज्जगुणा ६४ सुहुमपुढवीकाइया अपजत्तया विसेसाहिया ६५ सुहुम आउकाइया अपजत्तया विसेसाहिआ ६६ सुहुमवाउकाइया अपजत्तया विसेसाहिया ६७ सुहुमतेउकाइया पत्तया संखिजगुणा ६८ हुमपुढवीकाइया पचत्तया विसेसाहिआ ६९ सुहुमआउकाइया पत्तिया विसेसाहिआ ७० सुहुमवाउकाइया पज्जत्तया विसेसाहिआ ७१ सुहुमनिगोया अपजत्तया असंखिञ्जगुणा ७२ सुहमनिगोया पजत्तया संखिजगुणा ७३ अभवसिद्धिआ अनंतगुणा ७४ परिवडियसम्मद्दिट्ठि अणंतगुणा ७५ ।
-सिद्धा अनंतगुणा ७६ बायरवणस्सइकाइया पचत्तगा अनंतगुणा ७७ बायरपञ्जत्ता विसेसा - हिआ ७८ बायरवणस्सइकाइया अपजत्तगा असंखिजगुणा ७९ बायर अपजत्तगा विसेसाहिआ ८० बायरा विसेसाहिआ ८१ सुहुमवणस्सइकाइया अपजत्तया असंखिज्जगुणा ८२ सुहुमअपजत्तया विसेसाहिया ८३ सुहुमवणस्सइकाइया पजत्तया संखिजगुणा ८४ सुहुमपजत्तया विसेसाहिआ ८५ सुहमा विसेसाहिया ८६ भवसिद्धिया विसेसाहिया ८७ निगोयजीवा विसेसाहिया ८८ वणस्स - जीवा विसेसाहिआ ८९ एगिंदिया विसेसाहिया ९० तिरिक्खजोणिया विसेसाहिया ९१ मिच्छादिडी विसेसाहिआ ९२ अविरया विसेसाहिया ९३ सकसाई विसेसाहिआ ९४ छउमत्था विसेसाहिआ ९५ सजोगी विसेसाहिआ ९६ संसारत्था विसेसाहिआ ९७ सव्वजीवा विसेसाहिआ ९८ ।। पन्त्रवणाए भगवईए बहुवत्तव्वयपयं समत्तं ।

Page #175

१७२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-२७/२९७ वृ. अथ भदन्त ! सर्वजीवाल्पबहुत्वं-सर्वजीवाल्पबहुत्ववक्तव्यतात्मकं महादण्डक वर्णयिष्यामि-रचयिष्यामीति तात्पर्यार्थः, अनेन एतद् ज्ञापयति-तीर्थकरानुज्ञामात्रसापेक्ष एव भगवान् गणधरः सूत्ररचनांप्रति प्रवर्तते न पुनः श्रुताभ्यासपुरःसरमिति, यद्वा एतद् ज्ञापयतिकुशलेऽपि कर्मणि विनेयेन गुरुमनापृच्छय च न प्रवर्तितव्यं, किंतु तदनुज्ञापुरःसरं, अन्यथा विनेयत्वायोगात्, विनेयस्य हि लक्षणमिदम्॥१॥ “गुरोर्निवेदितात्मा यो, गुरुभावानुवर्तकः ।
मुक्त) चेष्टते नित्यं, स विनेयः प्रकीर्तितः॥"
-गुरुरपि यः प्रच्छनीयःस एवंरूपः॥१॥ "धर्मज्ञो धर्मकर्ता च, सदा धर्मप्रवर्तकः।
सत्त्वेभ्यो धर्मशास्त्रार्थदेशको गुरुरुच्यते ।।" इति, महादण्डकंवर्तयिष्यामिइत्युक्तंततःप्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति-सव्वत्थोवा गब्भवतंतिया मणुस्सा' इत्यादि, सर्वस्तोका गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः, सङ्खयेयकोटीकोटीप्रमाणत्वात् १, तेभ्यो मानुष्यो मनुजस्त्रीयः सङ्खयेयगुणाः, सप्तविंशतिगुणत्वात्, उक्तंच-“सत्तावीसगुणापुण मणुयाणं तदहिआचेव" २, ताभ्यो बादरतेजःकायिका पर्याप्ताअसंख्येयगुणाः, कतिपयवर्गन्यूनावलिकाधनसमयप्रमाणत्वात् ३, तेभ्योऽनुत्तरोपपातिनो देवाअसंख्येयगुणाः, क्षेत्रपल्योपमासंख्येयभागवतिनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ४, तेभ्य उपरितनग्रैवेयकत्रिकदेवाः संख्येयगुणाः, बृहत्तरपल्योपमासंख्येयभागवर्तिनमप्र देशराशिप्रमाणत्वात्, एतदपिकथमवसेयं? इति चेत्, उच्यते, विमानबाहुलस्यात्, तथाहि-अनुत्तरदेवानापञ्चविमानानि विमानशतंतूपरितनग्रैवेयकत्रिके प्रतिविमानं चासङ्खयेया देवाः यथा यथाचाधोऽधो-वर्तीनि विमानानि तथा तथा देवा अपि प्राचुर्येण लभ्यन्ते ततोऽवसीयते-अनुत्तरोपपातिकदेवेभ्यो बृहत्तरक्षेत्रपल्योपमासम्ङ्ख्ये यभागवत्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणा उपरितनग्रैवेयकत्रिकदेवाः (संख्येयगुणाः) ५,
__ -एवमुत्तरत्रापि भावना कार्या यावदानतकल्पः तेभ्योऽप्युपरितनौवेयकत्रिकदेवेभ्यो मध्यमग्रैवेयकत्रिकदेवाः सङ्खयेयगुणाः ६ तेभ्योऽप्यधस्तनौवेयकत्रिकदेवाः सङ्खयेयगुणाः ७ तेभ्योऽप्यच्युतकल्पदेवाः सङ्खयेयगुणाः ८ तेभ्योऽप्यारणकल्पदेवा सङ्खयेयगुणाः ९, यद्यप्यारणाच्युतकल्पौ समश्रेणिकौ समविमानसङ्ख्याकौ च तथाऽपि कृष्णपाक्षिकास्तथास्वाभाव्यात् प्राचुर्येण दक्षिणस्यां दिशि समुपद्यन्ते नोत्तरस्यांबहवश्च कृष्णपाक्षिकाः स्तोकाः शुक्लपाक्षिकाःततोऽच्युतकल्पदेवापेक्षया आरणकल्पदेवाः सङ्घययगुणाः, तेभ्योऽपि प्राणतकल्पदेवाः सङ्घयेयगुणाः १०
- तेभ्योऽप्याननतकल्पदेवाः सङ्घयेयगुणाः, भावना आरणकल्पवत्कर्तव्या ११, तेभ्योऽधः-सप्तमनरकपृथिव्यां नैरयिका असङ्घयेयगुणाः, श्रेण्यसङ्ख्येयभागगतनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् १२, तेभ्यः षष्ठपृथिव्यां नैरयिका असङ्खयेयगुणाः, एतच्च प्रागेव दिगनुपातेन नैरयिकाल्पबहुत्व-चिन्तायां भावितं १३
तेभ्योऽपि सहनारकल्पदेवा असङ्खयेयगुणाः, षष्ठपृथिवीनैरयिकपरिमाणहेतुश्रेण्यसङ्ख्येयभागापेक्षया सहनारकल्पदेवपरिमाणहेतोः श्रेण्यसङ्खयेयभागस्य असङ्ख्येयगुणत्वात् १४ तेभ्यो महाशुक्रे कल्पे देवा असङ्खयेयगुणाः, विमानबाहुल्यात् षट् सहम्नाणि विमानानां सहसरे

Page #176

१७३
पदं-३, उद्देशकः-, द्वारं-२७ कल्पे चत्वारिंशत्सहस्राणि महाशुक्रे, अन्यच्चाधोऽधोविमानवासिनो देवा बहुबहुतराः स्तोकाः स्तोकतराश्चोपरितनोपरितनविमानवासिन; तत्सहस्रारदेवेभ्यो महाशुक्रकल्पदेवाअसङ्ख्येयगुणाः १५ तेभ्योऽपिपञ्चमधूमप्रभाभिधानरकपृथिव्यां नैरयिका असद्धयेयगुणाः, बृहत्तमश्रेण्यसङ्ख्येयावर्तिनमःप्रदेशराशिप्नमाणत्वात् १६ तेभ्योऽपि लान्तककल्पे देवा असङ्ख्येयगुणाः, अतिबृहत्तमश्रण्यस यवगगतनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् १७ तेभ्योऽपि चतुथ्यां पङ्कप्रभायां पृथिव्यां नैरयिका असङ्घयेयगुणा;, युक्तिः भावनीया १८ तेभ्योऽपि ब्रह्मलोककल्पे देवा असद्ध्येयगुणाः, युक्तिः प्रागुक्तैव १९ तेभ्योऽपितृतीयस्यां वालुकाप्रभायां पृथिव्यां नैरयिका असोययगुणाः २०
-तेभ्योऽपि माहेन्द्रे कल्पे देवा असङ्खयेयगुणाः २१ तेभ्योऽपि सनत्कुमारकल्पे देवा असङ्खयेयगुणाः युक्तिः सर्वत्रापि प्रागुक्तैव २२ तेभ्यो द्वितीयस्यां शर्कराप्रभायांपृथिव्यां नैरयिका असङ्खयेयगुणाः २३, एते च सप्तमपृथिवीनारकादयोद्वितीयपृथिवीनारकपर्यन्ताः प्रत्येकं स्वस्थाने चिन्त्यमानाः सर्वेऽपिधनीकृतलोकश्रेण्यसङ्ख्येयभागवर्तिनमःप्रदेशराशिग्नमाणा द्रष्टव्याः, केवलं श्रेण्यसङ्खयेयभागोऽसङ्खयेयभेदभिन्नः तत इत्थमसङ्घयेयगुणतया अल्पबहुत्वमभिधीयमानं न विरुध्यते, तेभ्योऽपि द्वितीयनरकपृथिवीनारकेभ्यः संमूछिममनुष्या असङ्खयेयगुणाः २४ ।। __-ते हि अगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः संबन्धिनि द्वितीयवर्गमूले तृतीयवर्गमूलेन गुणिते यावान्प्रदेशराशिर्भवति तावप्रमाणाः, तेभ्योऽपिईशाने कल्पेदेवा असङ्ख्येयगुणाः यतोधनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणिषुयावन्तोनभःप्रदेशाःतावप्रमाणईशानकल्पगतोदेवदेवीसमुदायः तद्गतकिंचिदूनद्वात्रिंशद्भागकल्पा ईशानदेवाः, ततो देवाः संमूर्छिममनुष्येभ्योऽसङ्खयेयगुणाः २५, तेभ्यईशानकल्पे देव्यः सङ्ख्येयगुणाः, द्वात्रिंशद्गुणत्वात् “बत्तीसगुणा बत्तीसवअहिआउ होति देवीओ'' इति वचनात् २६,
___-ताभ्यः सौधर्मेकल्पे देवाः सङ्खयेयगुणा;, तत्रविमानबाहुल्यात्, तथाहि-तत्र द्वात्रिंशच्छतसहस्राणिविमानानांअष्टाविंशतिशत सहस्राणि ईशाने कल्पे, अपिच-दक्षिणदिग्वर्ती सौधर्मकल्पः ईशानकल्पस्तूत्तरदिग्वर्ती दक्षिणस्यांचदिशि बहवः कृष्णपाक्षिकाः समुत्पद्यन्तेतत ईशानदेवीभ्यः सौधर्मदेवाः सञ्जयेयगुणाः, नन्वियं युक्तिमहिन्द्रसनत्कुमारकल्पयोरप्युक्ता, परंतत्रमाहेन्द्रकल्पापेक्षया सनत्कुमारकल्पे देवा असङ्खयेयगुणा उक्ताः, इह तु सौधर्मे कल्पे सङ्ख्येयगुणाः तदेवत् कथम्?, उच्यते, वचनप्रामाण्यात्, न चात्र पाठभ्रमः, यतोऽन्यत्राप्युक्तम्॥१॥ "ईसाणे सव्वत्थवि बत्तीसगुणाओ होंति देवीओ।
संखिज्जा सोहम्मे तओ असंखा भवणवासी ॥” इति २७, -तेभ्योऽपि तस्मिन्नेव सौधर्मे कल्पे देव्यः सङ्खयेयगुणाः, द्वात्रिंशद्गुणत्वात्, “सव्वत्थवि बत्तीसगुणाओ हुंति देवीओं" इति वचनात् २८ ताभ्योऽप्यसङ्खयेयगुणा भवनवासिनः, कथम् इति चेत्, उच्यते, इह अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः संबन्धिनि प्रथमवर्गमूले तृतीयवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशिर्भवति तावप्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणिषु यावन्तो नभःप्रदेशास्तावप्रमाणो भवनपतिदेवदेवीसमुदायः, तद्गतकिञ्चिदूनद्वात्रिंशत्तमभागकल्पाश्च भवनपतयो देवाः ततो घटन्ते सौधर्मदेवीभ्यस्तेऽसङ्खयेयगुणाः २९ तेभ्यो भवनवासिन्यो देव्यः

Page #177

१७४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-३/-/२७/२९७ सङ्ख्येयगुणाःद्वात्रिंशद्गुणत्वात् ३० ताभ्योऽप्यस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिका असङ्ख्येयगुणाः अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः संबन्धिनि प्रथमवर्गमूले द्वीतीये नवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशिस्तावप्रमाणासु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तवत्प्रमाणत्वात् ३१ ।
-तेभ्यो पि खचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पुरुषा असङ्खयेयगुणाः प्रतरासद्धेययभागवत्यसङ्खयेयश्रेणिनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ३२ तेभ्योऽपिखचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः स्त्रियः सङ्खयेयगुणाः, त्रिगुणत्वात्, “तिगुणा तिरूवअहिया तिरिआणंइथिओ मुणेयव्वा' इति वचनात् ३३ ताभ्यः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पुरुषाः सङ्खयेयगुणाः, बृहत्तरप्रतरासङ्खयेयभागवत्यसङ्ख्येयश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ३४ तेभ्यः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः स्त्रियः सहयेयगुणाः त्रिगुणत्वात् ३५ ताभ्यो जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पुरुषाः सङ्ख्येयगुणाः बृहत्तमप्रतरासङ्घयेयभागवत्यसङ्घयेयश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ३६ तेभ्यो जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः स्त्रियः सङ्खयेयगुणाः त्रिगुणत्वात् ३७ ताभ्योऽपि व्यन्तरा देवा पुंवेदोदयिनः सङ्ख्येयगुणाः, यतः सङ्घयेययोजनकोटीकोटीप्रमाणानि सूचिरूपाणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्तितावन्तःसामान्येन व्यन्तराः, केवलमिह पुरुषा विवक्षिताइति ते सकलसमुदायापेक्षया किञ्चिदूनद्वात्रिंशत्तमभागकल्पा वेदितव्याः, ततो घटन्ते जलचरयुवतिभ्यः सङ्घयेयगुणाः ३८ तेभ्यः व्यन्तर्यः सङ्खयेयगुणाः द्वात्रिंसद्गुणत्वात् ३९ ।
-ताभ्यो ज्योतिष्का देवाः सङ्खयेयगुणाः ते हि सामान्यतः षट्पञ्चादशधिकशतद्वयाकुलप्रमाणानि सूचिरूपाणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावप्रमाणाः, परमिह पुरुषा विवक्षिताइतितेसकलसमुदायापेक्षया किञ्चिदूनद्वात्रिंशत्तमभागकल्पाप्रतिपत्तव्याः, तत उपपद्यन्ते व्यन्तरीभ्यः सङ्ख्येयगुणाः ४० तेभ्यो ज्योतिष्कदेव्यः सङ्खयेयगुणाः द्वात्रिंशद्गुणत्वात् ४१।
ताभ्यः खचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका नपुंसकाः सङ्ख्येयगुणाः, क्वचित् असङ्ख्येयगुणाः' इति पाठः, सनसमीचीनः, यत इतऊर्ध्वये पर्याप्तचतुरिन्द्रिया वक्ष्यन्तेतेऽपिज्योतिष्कदेवापेक्षया सङ्खयेयगुणा एवोपपद्यन्ते, तथाहि-षट्पञ्चटाशदधिकशतद्वयाङ्गुलप्रमाणानि सूचिरूपाणिखण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावत्प्रमाणा ज्योतिष्काः, उक्तंच-“छपन्नदोसयंगुलसूइपएसेहिं भाइयं पयरं । जोइसिएहिं हीरइ" इति, अङ्गुलसफ़ेययभागमात्राणि च सूचिरूपाणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावत्प्रमाणाश्चतुरिन्द्रियाः, उक्तंच॥१॥ “पज्जत्तापज्जत्तबितिचउरअसन्त्रणो अवहरंति।
अङ्गुलसंखासंखप्पएसभइयं पुढो पयरं ।।" अङ्गुलसङ्खयेयभागापेक्षयाच षट्पञ्चादशधिकमङ्गुलशतद्वयं सड़येयगुणं, ततोज्योतिष्कदेवापेक्षया परिभाव्यमानाः पर्याप्तचतुरिन्द्रिया अपि सङ्केययगुणा एव घटन्ते किं पुनः पयप्तिचतुरिन्द्रियापेक्षया सङ्घयेभागमात्राः खचरपञ्चेन्द्रियनपुंसका इति? ४२ तेभ्योऽपि स्थलचरपञ्चेन्द्रियनपुंसकाः सङ्खयेयगुणाः ४३ तेभ्योऽपि जलचरपञ्चेन्द्रियनपुंसकाः सङ्केयगुणाः ४४ तेभ्योऽपि पर्याप्तचतुरिन्द्रियाः सङ्खयेगुणाः ४५ तेभ्योऽपिपर्याप्ताःसंश्यंज्ञिभेदभिन्नाः पञ्चेन्द्रिया विशेषाधिकाः ४६ तेभ्योऽपि पर्याप्ता द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः ४७।
-तेभ्योऽपि पर्याप्तास्त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः, यद्यपि च पर्याप्तचतचुरिन्द्रियादीनं पर्याप्तत्री

Page #178

पदं-३, उद्देशकः-, द्वार-२७
१७५ न्द्रियपर्यन्तानांप्रत्येकमङ्गुलसङ्ख्येयभागमात्राणि सूचिरूपाणि खण्डानियावन्त्येकस्मिन्प्रतरेभवन्ति तावप्रमाणत्वमविशेषेणान्यत्र वर्ण्यते तथाऽप्यङ्गुलसङ्घयेयभागस्य सङ्खयेयभेदभिन्नत्वाद् इत्यं विशेषाधिकत्वमुच्यमानंन विरुद्धं, उक्तं चेत्थमल्पबहुत्वमन्यत्रापि-'तत्तो नपुंसगखहयरा संखेज्जा यलयरजलयरनपुंसगा चउरिदिय तओ पणबितिपजत्त किंचि अहिआ" इति ४८ तेभ्योऽपि पर्याप्तत्रीन्दियेभ्योऽपर्याप्ताः पञ्चेन्द्रिया असङ्खयेयगुणाः अङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्राणि खण्डानि सूचिरूपाणि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावप्रमाणत्वात् ४९ तेभ्यश्चतुरिन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः ५० तेभ्योऽपि त्रीन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः ५१।
तेभ्योऽपि द्वीन्द्रिया अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, यद्यपि चापर्याप्ताः चतुरिन्द्रियादयो अपर्याप्तद्वीन्द्रियपर्यन्ताःप्रत्येकमङ्गुलस्यासङ्घयेयभागमात्राणिखण्डानि सूचीरूपाणि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावप्रमाणा अन्यत्राविशेषेणोक्तास्तथाप्यकुलासंख्येयभागस्य विचित्रत्वादित्थं विशेषाधिकत्वमुच्यमानंन विरोधमास्कन्दति ५२, तेभ्योऽपि द्वीन्द्रियापर्याप्तेभ्यः प्रत्येकबादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ताः असंख्येयगुणाः, यद्यपि चापर्याप्तद्वीन्द्रियादिवत् पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिका अपि अकुलासंख्येयभागमात्राणि सूचीरूपाणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावप्रमाणा अन्यत्रोक्तास्तथापि अहुलासङ्खयेयभागस्यासङ्खयेयभेदभिन्नत्वाद्वादरपर्याप्तप्रत्येकवनस्पतिपरिमाणचिन्तायामङ्गुलासङ्घयेयभागोऽसङ्घयेयगुणहीनः परिगृह्यतेततोन कश्चिविरोधः ५३ । तेभ्योऽपि बादरनिगोदा अनन्तकायिकशरीररूपाः पर्याप्ता असञ्जयेयगुणाः ५४
तेभ्योऽपि बादरपृथिवीकायिकाः पर्याप्ता असङ्खयेयगुणा; ५५ तेभ्योऽपि पर्याप्त बादराप्कायिका असङ्खयेयगुणाः, यद्यपि च पर्याप्तबादरप्रत्येकवनस्पतिकायिकपृथिवीकायिकाप्कायिकाः प्रत्येकमङ्गुलासङ्घ-येयभागमात्राणि सूचीरूपाणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तावप्रमाणाअन्यत्रावि-शेषेणोक्ताः तथाप्यकुलासङ्ख्येयभागस्यासङ्ख्येयभेदभिन्नत्वाद् इत्थम सङ्ख्येयगुणत्वाभिधानेन कश्चिद्दोषः ५६तेभ्यो बादरपयाप्ताकायिकेभ्यो बादरवायुकायिकाः पर्याप्ता असङ्खयेयगुणाः, धनीकृतलोकासळ्येयभागवत्यसङ्ख्येयप्रतरगतनभः प्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ५७ तेभ्यो बादरतेजः-कायिका अपर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः, असङ्खयेयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् ५८ तेभ्योः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्ता असङ्खयेगुणाः ५९
तेभ्योऽपि बादरनिगोदा अपर्याप्त-का असङ्ख्येयगुणाः ६० तेभ्यो बादरपृथिवीकायिका अपर्याप्तका असङ्घयेयगुणाः ६१ तेभ्यो बादराप्कायिका अपर्याप्तका असङ्खयेयगुणाः ६२ तेभ्यो बादरवायुकायिद्य अपर्याप्ता असङ्ख्येयगुणाः ६३ तेभ्यः सूक्ष्मतेजःकायिका अपर्याप्तका असङ्खयेयगुणाः६४ तेभ्यः सूक्ष्मपृथिवीद्ययिका अपर्याप्ता विशेषाधिकाः ६५ तेभ्यः सूक्ष्मा कायिका अपर्याप्ता विशेषाधिकाः ६६ तेभ्यः सूक्ष्मवायुकायिद्य अपर्याप्ता विशेषाधिकाः ६७ तेभ्यः सूक्ष्मतेजःकायिकाः पर्याप्तकाः सङ्ग्येयगुणाः ६८।अपर्याप्तकसूक्ष्मेभ्यः पर्याप्तकसूक्ष्माणां स्वभावत एव प्राचुर्येण भावात्, तथा चाह अस्या एव प्रज्ञापनायाः संग्रहणीकारः॥१॥ “जीवाणमपज्जवा बहुतरगा बायराण विनेया।
सुहमाण य पज्जत्ता ओहेण य केवली बिंति ॥" -तेभ्योऽपि सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः पर्याप्तकाविशेषाधिकाः ६९ तेभ्योऽपिसूक्ष्माप्कायिकाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः ७० तेभ्योऽपि सूक्ष्मवालुकायिकाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः ७१ लेभ्योऽपि

Page #179

१७६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-३/-२७/२९७
सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्तका असङ्खयेयगुणाः ७२ तेभ्योऽपि पर्याप्ता; सूक्ष्मनिगोदाः सङ्घयेयगुणाः ७३ यद्यपिचापर्याप्ततेजःकायिकादयः पर्याप्तसूक्षमनिगोदपर्यन्ता अविशेषेणान्वत्रासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणा उक्तास्तथाऽपि लोकासङ्घयेयत्वस्यासङ्घयेयभेदभिन्नत्वाद् इत्थमल्पबहुत्वमभिधीयमानमुपपन्नं द्रष्टव्यं, तेभ्योऽभवसिद्धिका अनन्तगुणाः जघन्ययुक्तानन्तकप्रमाणत्वात् ७४ तेभ्यः प्रतिपतितसम्यग्दृष्टयोऽनन्तगुणाः ७५ तेभ्यः सिद्धा अनन्तगुणाः ७६ तेभ्योऽपि बादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ता अनन्तगुणाः ७७तेभ्योऽपिसामान्यतोबादरपर्याप्ताविशेषाधिकाः, बादरपर्याप्तपृथिवीकायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ७८।।
-तेभ्यो बादरापर्याप्तवनस्पतिकायिका असङ्ख्येयगुणाः, एकैकबादरनिगोदपर्याप्तनिश्रया असङ्घयेयगुणाना बादरापर्याप्तनिगोदानां संभवात् ७९ तेभ्यः सामान्यतो बादरापर्याप्ता विशेषाधिकाः, बादरापर्याप्तपृथिवीकायिकादीनामपितत्र प्रक्षेपात् ८० तेभ्यः सामान्यतो बादरा विशेषाधिकाः पर्याप्तापर्याप्तानांतत्र प्रक्षेपात् ८१ तेभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अपर्याप्ताअसङ्ख्येयगुणाः ८२ तेभ्यः सामान्यतः सूक्ष्माअपर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्मापर्याप्तपृथिवीकायिकादीनामपि तत्रप्रक्षेपात्८३ तेभ्यः सूक्ष्मवन्स्पतिकायिकाः पर्याप्ताःसजयेयगुणाः, पर्याप्तसूक्ष्माणामप्याप्तेभ्यः सूक्ष्मेभ्यः स्वभावतः सदैव सङ्ख्येयगुणतया प्राप्तमाणत्वात्, तथाकेवलवेदसोपलब्धेः ८४ तेभ्योऽपि सामान्यतः सूक्ष्मपर्याप्ता विशेषाधिकाः, पर्याप्तसूक्ष्मपृथीवाकियाकीदीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ८५ तेभ्यः पर्याप्तपर्याप्तविशषणरहिताः सूक्ष्मा विशेषाधिकाः, अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकानामपितत्र प्रक्षेपात् ८६तेभ्योऽपि भवसिद्धिका' भवेसिद्धिर्येषांते भवसिद्धिकाभव्या विशेषाधिकाः, जघन्ययुक्तानन्तकमात्रामव्यपरिहारेण सर्वजीवानां भव्यत्वात् ८७ ।
-तेभ्यः सामान्यतो निगोदजीवा विशेषाधिकाः, इह भव्या अभव्याश्चातिप्राचुर्येण सूक्ष्मबादर-निगोदजीवराशावेवप्राप्यन्ते नान्यत्र अन्येषां सर्वेषामपि मिलितानामसंख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, अभव्याश्च युक्तानन्तकसंख्यामात्रपरिमाणास्ततो भव्यापेक्षया ते किञ्चिन्मात्राः भव्याश्च प्रागभव्यपरिहारेण चिन्तिताः इदानींतुबादरसूक्षामनिगोदचिन्तायां तेऽपि प्रक्षिप्यन्ते इति विशेषाधिकाः ८८ तेभ्यः सामन्यतो वनस्पतिजीवा विशेषाधिकाः, प्रत्येकशरीराणामपिवनस्पति-जीवानांतत्रप्रक्षेपात् ८९ तेभ्यः सामान्यत एकेन्द्रिया विशेषाधिकाः, बादरसूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनामपितत्र प्रक्षेपात्९० तेभ्यः सामान्यतस्तिर्यग्योनिका विशेषाधिकाः, पर्याप्तापर्याप्तद्वित्रिचतुरि-न्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणमपि तत्र प्रक्षेपात् ९१ ।
-तेभ्यश्चतुर्गतिभाविनो मिथ्यादृष्टयो विशेषाधिकाः, इह कतिपयाविरतसम्यग्दृष्टादिसंज्ञिव्यतिरेकेण शेषाः सर्वेऽपि तिर्यञ्चो मिथ्यादृष्टयः,चातुर्गतिकमिथ्याष्टिचिन्तायांचासंख्येया नारकादयस्तत्र प्रक्षिप्यन्ते ततस्तिर्यग्जीवराश्यपेक्षया चतुर्गतिकमिथ्यादष्टयश्चिन्त्यमाना विशेषाधिकाः ९२ तेभ्योऽप्यविरता विशेषाधिकाः, अविरतसम्यग्दृष्टीनां तत्र प्रेपात् ९३ तेभ्यः सकषायिणो विशेषाधिकाः, देशविरतादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ९४ तेभ्यः छद्मस्था विशेषाधिकाः, उपशान्तमोहादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ९५ तेभ्यः सयोगिनो विशेषाधिकाः, सयोगिकेवलिनामपि तत्र प्रक्षेपात् ९६
तेभ्यः संसारस्था विशेषाधिकाः, अयोगिकेवलिनामपि तत्र प्रक्षेपात् ९७ तेभ्यः सर्वजीवा

Page #180

१७७
पदं-३, उद्देशकः-, द्वार-२७ विशेषाधिकाः, सिद्धानमापि तत्र प्रक्षेपात् ९८॥
पदं-३- समाप्तम् मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रे तृतीयपदस्य मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
पदं-४-स्थितिः) मू. (२९८) नेरइयाणंभंते! केवइयंकालंठिईपनत्ता?, गोयमा! जहन्नेणंदसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई। अपञ्जत्तनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं । पज्जत्तगनेरइयाणं केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहस्साइंअंतोमुत्तूणाई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइंअंतोमुहुतूणाई
रयणप्पभापुढविनेरइयाणंभंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहस्साइंउक्कोसेणं सागरोवमं, अपजत्तरयणप्पभापुढविनेरइयाणं भंते! केवइयंकालं ठिई पन्नत्ता गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणावि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तरयणप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साई अंतोमुहत्तूणाई उक्कोसेणं सागरोवमं अंतोमुहत्तूणं ।। सकरप्पभापुढविनेरइयाणंभंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा जहन्नेणं एगं सागरोवम उक्कोसेणं तिन्नि सागरोवमाइं, अपजत्तयसक्करप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयसक्करप्पभापुढविने-रइयाणं भंते! केवइयंकालं ठिईपत्रता?, गोयमा! जहन्नेणंसागरोवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं तिनि सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई ।।
वालुयप्पभापुढविनेरइयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं तिन्नि सागरोवमाई उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई, अपज्जत्तयवालुयप्पभापुढविनेरइयाणं मंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोस्सेविअंतोमुहत्तं, पजत्तयवालुयप्पभापुढविनरइयाणं भंते! केवइयंकालं ठिई पनत्ता?, गोयमा! जहन्नेणंतिन्निसागरोवमाइंअंतोमुहतूणाई उकोसेणं सत्त सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई।। पंकप्पभापुढविनेरइयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नता ?, गोयमा ! जहन्नेणं सत्त सागरोवमाई उक्कोसेणं दस सागरोवमाई, अपनत्तयपंकप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, होयमा ! जहन्नेणवि अंतोमुहत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयपंकप्पभापुढ-िवनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा जहन्त्रेणं सत्त सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई उक्कोसेणं दस सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई॥
धूमप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं दस सागरोवमाई उक्कोसेणं सत्तरससागरोवमाइं, अपज्जत्तयधूमप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता गोयमा ! जहन्त्रेणवि अंतोमुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पञ्जत्तगधूमप्पभापुढविनेरइयाणभंते! केवइयंकालं ठिईपन्नत्ता?, गोयमाजहन्नेणं दस सागरोवमाई अंतीमुहूत्तूणाई उक्कोसेणं सत्तर- सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई। तमप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! |10|12

Page #181

१७८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१.४/-/२७/२९८
केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं सत्तरससागरोवमाइंउक्कोसेणं बावीसं सागरोवमाई, अपज्जत्तयतमप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पञ्जत्तगतमप्पभापुढविनेरइ-याणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा! जहन्त्रेणं सत्तरस सागरोवमाइंअंतोमुहत्तूणाई उक्कोसेणंबावीसंसागरोवमाई अंतोमुहत्तूणाई।
__ अहेसत्तमापुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं बावीसं सागरोवमाई उक्कोसेणं तित्तीसं सागरोवमाइं अपनत्तगअहेसत्तमपुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पत्रता?, गोयमा! जहन्नेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तगअहेसतमपुढविनेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं बावीसं सागरोवमाई अंतोमुहुतूणाई उक्कोसेणं तेत्सं सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई।
वृ.इदानीं चतुर्थमारभ्यते, तस्यचायमिसम्बन्धः-इहानन्तरपदेदिगनुपातादिनाऽल्पबहुत्वसङ्ख्या निर्धारिता, अस्मिंस्तु तयाऽल्पबहुत्वसङ्ख्यया निर्धारितानांसत्त्वानांजन्मतः प्रभृत्यामरणात् यन्नारकादिपर्यायरूपेणाव्यवच्छिन्नमवस्थानंतच्चिन्त्यते, अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्येदमादिसूत्रम्
'नेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' इति, नैरयिकाणां भदन्त ! कियन्तं कलं स्थितिःप्रज्ञप्त?,तत्रस्थीयते अवस्थीयतेअनयाआयुःकर्मानुभूत्येति स्थितिः, स्थितिरायुःकर्मानुभूति वनमिति पर्यायाः यद्यप्यत्रजीवेन मिथ्यात्वदिभिरुपात्तानां कर्मपुद्गलानां ज्ञानावरणीयादिरूपतया परिणतानां यदवस्थानं सा स्थितिरिति प्रसिद्धं तथापि नारकादिव्यपदेशहेतुरायु:कर्मानुभूतिः, तथाहि-यद्यपिनरगतिपञ्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मोदयाश्रयोनारकात्वपर्यायस्थथापि नारकायुः प्रथमसमयसंवेदनकाल एवतन्निबन्धनं नारकक्षेत्रमप्राप्तोऽपिनारकस्य व्यपदेशं लभते, तथा च मौनीन्द्रं प्रवचनम्-“नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववज्जइ अनेरइए नेरइएसु उव०, गो० नेरइएनेरइएसुउव०नो अनेरइएनेरइएसुउव०"ततःसैवायुःका -नुभूतिरिह यथोक्तव्युत्पत्त्या स्थितिरभिधीयते, अत्र निर्वचनमाह--'गोयमे त्यादि, एतच्च पर्याप्ता-प्तविभागाभावेन सामान्यतः उक्त यदा तु पर्याप्तापर्याप्तविभागेन चिंता, तदेदं सूत्रम्
अपजत्तनेइयाणंभंते!' इत्यादि, इह अपर्याप्ताद्विविधाः-लब्ध्याकरणैश्च, तत्र नैरयिकदेवा असङ्खयेयवर्षायुषस्तिर्यग्मनुष्याःकरणैरेवपर्याप्ताः, न लब्ध्या, लब्ध्यपर्याप्तकानांतेषुमध्ये उत्पादासम्भवात्, तत एते उपवातकाल एव करणः कियन्तं कालमपर्याप्ता द्रष्टव्याः,शेषास्तुतिर्यग्मनुष्या लब्याऽपर्याप्ताः उपपातकाले च, उक्तंच॥१॥ “नारगदेवा तिरिमणुयगब्मजा जे असंखवासाऊ ।
___ एए अप्पजत्ता उववाए चेव बोद्धव्वा ।। ॥२॥ सेसा य तिरिमणुया लद्धिं पप्पोववायकाले य ।
दुहओविय भयइयव्वा पज्जत्तियरे यजिनवयणं ।।" अपर्याप्तकाश्च जघन्यत उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्त, अत उक्तम्-‘गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणेविअंतोमुहुत्त अपर्याप्ताद्धाऽपगमेच शेषशकालःपर्याप्ताद्धा, तत उक्तंपर्याप्तसूत्रे-गोयमा जहन्नेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहत्तूणाई उक्कोसेणं तेत्तीससागरोवमाईअंतोमुहुत्तूणाई” एतच्च

ww

Page #182

पदं - ४, उद्देशक:-, द्वारं - २७
१७९
पृथिव्यविभागेनन चिन्तितं, सम्प्रति पृथिवीविभागेन चिन्तयति - 'रयणप्पभापुढविनेरइयाणं भंते इत्यादि सुगमं, शेषमपि सुगममापदरिसमाप्तेः ॥
मू. (२९९) देवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, अपजत्तयदेवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहत्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्को सेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयदेवाणं भंते! केवइयं काले ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहूतूणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई
देवीणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं पणपत्रं पलि ओवमाई, अपजत्तयदेवीणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयदेवीणं भंते! केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं पणपन्नं पलि ओवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई ॥
भवणनवासीणं देवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणंदस वाससहस्साई उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमं, अपज्जत्तयभवणवासीणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयभवणवासीणं देवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा ! जहत्रेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमं अंतोमुहुत्तूणं ॥
भवणवासिणीणं भंते! देवीणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओवमई, अपज्जत्तयभवणवासिणीणं देवीणं भंते! केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुतं, पज्जत्तियाणं भंते! भवणवासिणीणं देवीणं केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं अद्धपंचमाई पलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ।
असुरकुमाराणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमं, अपज्जत्तय असुरकुमाराणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा ! जहत्रेणवि अंतोमुहुतं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयअसुरकुमाराणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहूत्तूणाई उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमं अंतोमुहत्तूणं ।। असुरकुमारीणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओवमाइं, अपज्जत्तियाणं असुरकुमारीणं भंते! देवीणं केवइयं कालं ठिईऊ पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेगवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पत्तियाणं असुरकुमारीणं देवीणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं अद्धपंचमाई पलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई |
नागकुमाराणं देवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं दो पलि ओवमाइं देसूणाई, अपजत्तयाणं भंते! नागकुमाराणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता गोयमा ! जहन्त्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं भंते! नागकुमाराणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं दो पलिओवमाई देसूणाई अंतोमुहुत्तूणाई || नागकुमारीणं भंते! देवीणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता

Page #183

१८०
प्रज्ञापनाउपागसूत्र-१-४/-२७/२९९
?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं उक्कोसेणं देसूणं पलिओवमं, अपजत्तियाणं भंते ! नागकुमारीणंदेवीणं केवइयंकालं ठिईपन्नत्ता गोयमा! जहन्नेणवि अंतोमुहुतूउक्कोसेणवि अंतोमुहूतं, पञ्जत्तियाणं भंते ! नागकुमारीणं देवीणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहूतूणाई उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवमं अंतोमुहूर्णं।
सुवण्णकुमाराणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पनत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं दो पलिओवमाइंदेसूणाई, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणवि अंतीमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा, गोयमा ! जहनेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुत्तूणाई उकोसेणं दो पलिओवमाई देसूणाई अंतोमुत्तूणाई। सुवण्णकुमारीणं देवीणं पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं दस वाससहस्साइंउक्कोसेणं देसूणं पलिओवमं, अपजतियाणपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणवि अंतोमुहत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्सआई अंतोमुत्तूणाई उक्कोसेणं देसूणं पलिओवमं अतोमुहूतूणं एवं एएणं अभिलावेणं ओहियअपजत्तयपजत्तयसुत्तत्तदेवाण यदेवीण यनेयव्बंजाव थणियकुमराणं जहा नागकुमाराणं
मू. (३००) पुढविकाइयाणंभंते! केवइयंकालं ठिई पन्नता?, गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई, अपञ्जत्तयपुढविकाइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिती पन्नत्ता गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयपुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई अंतोमुहत्तूणाई, सुहुमपुढविकाइयाणे पुच्छा गोयमा जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, अपज्जत्तयसुहमफुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयसुहमपुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, बायरपुढविकाइयाणपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तंउकोसेणंबावीसं वाससहस्साई, अपजत्तयबायरपुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तबायरपुढविकाइयाणपुच्छा गो०! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणंबावीसंवाससहस्साइंअंतोमुहतुपत्तूणाई
आउकाइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई प० गो० ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सत्त वाससहस्साई, अपजतयआउकाइयाणपुच्छा गो० जहन्नेणविअंतोमुहत्तं उक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पजत्तयआउकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्त वाससहस्साई अंतोमुहूतूणाई, सुहुमाउकाइयाणं ओहियाणं अपजत्ताणं पजताण यजहा सुहुमपुढविकाइयाणं तहाभाणियब्वं, बायराउकाइयाणपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणं सत्तवाससहस्साई अपज्जत्तयबायरआउकाइयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहूतं, पज्जत्तयाण य पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सत्त वाससहस्साई अंतोमुहतूणाई।
तेउकाइयाणं पुच्छा गोयमा! जहनेणं अंतोमुहत्तंउकोसेणं तिन्नि राइंदियाई, अपजत्तयाणं पुच्छागोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणविअंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणयपुच्छागोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तिनि राइंदियाइं अंतोमुत्तूणाई, सुहुमतेउकाइयाणं ओहियाणं अपजत्ताणं पजत्ताण यपुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउकोसणवि अंतोमुहत्तं, बायरतेउकाइयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिनि राइंदियाई, अपजत्तबायरतेउ० पुच्छा गो० जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्ताणं पुछा गो० जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिनि राइंदियाइं अतोमुहुत्तूणाई।

Page #184

पदं--४, उद्देशकः-, द्वारं-२७
१८१
वाउकाइयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिनि वाससहस्साई, अपज्जत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणविअंतोमुहूतं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्णं अंतोमुहत्तंउक्कोसेणं तिन्निवाससहस्साइंअंतोमुत्तूणाई, सुहुमवाउकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहनेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहनेणवि उक्कोसेणविअंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउकोसेणविअंतोमुहत्तं, बायरवाउकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उउक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणविअंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साइं अंतोमुहत्तूणाई।।
वणप्फइकाइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दस वाससहस्साइं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई, सुहुमववणफइकाइयाणं ओहियाणं अपजत्ताणं पजत्ताणं य पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, बायरवणफइकाइयाणपुच्छागोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणंदसवाससहस्साई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवी अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई।
मू. (३०१) बेइंदियाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुत्तं उकोसेणं बारस संवच्छराई, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुततं उक्कोसेणं बारस संवच्छराइं अंतोमुहत्तूणाई।
तेइंदियाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं एगुणवन्नं राइंदियाई, अपजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं एगुणवन्नं राइंदियाइं अंतोमुत्तूणाई।
चरिदियाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छम्मासा, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छम्मासा अंतोमुहतूणा।
मू. (३०२) पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! केवइयंकालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहत्तंउक्कोसेणं तिनिपलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई,।
समुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुचकोडी, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतीमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी अंतोमुत्तूणा।
गब्भवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई, अपनत्तयाणं पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं अंतोमुत्तूणाई।

Page #185

१८२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-४/-/२७/३०२
जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणभंते! केवइयंकालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतीमुहत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी, अपजत्तयाणपुच्छा गोयमा!जहत्रेणविउक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी अंतोमुहत्तूणा, ।
संमुछिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तंउकोसेणं पुचकोडी, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुच्चकोडी अंतोमुहुतूणा,।
____ गब्भवक्कंतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुचकोडी, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुब्बकोडी अंतोमुहतूणा।
चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउकोसेणं तित्रि पलिओवमाई, अपजत्तयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहणवि उक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणंतिनि पलिओवमाई अंतोमुत्तूणाई, संमुच्छिमचउप्पयथलयपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छा गो० जहन्त्रेणं अंतो० उक्कोसेणं चउरासीवाससस्साई, अपञ्जत्तयाणपुच्छागोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गो० जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं चउरासीवाससहस्साइं अंतोमुत्तूणाई,
गब्भवकंक्तियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाइं, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई अंतोमुहत्तूणाई। उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जन्नेणविउक्कोसणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतमुहत्तं उक्कोसेणं पुचकोडी अंतोमुहतूणा, ।
संमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेवनं वाससहस्साई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेवनं वाससहस्साइं अंतोमुहत्तूणाई,।
___ गब्भवतियउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी, अपज्जत्तयाणं पुछा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणविअंतोमुहतं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी अंतोमुहतूणा।
भुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहुतंउकोसेणं पुव्वकोडी, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्णवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी अंतोमुहत्तूणा, ।
समुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छागोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहुत्तं उक्कोसेणंबायालीसं वाससहस्साई, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बायालीसंवाससहस्साइंअंतोमुत्तूणाई,
गब्भवतियभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नणं

Page #186

पदं--४, उद्देशकः--, द्वारं-२७
१८३ अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी अंतोमुत्तूणा।
खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्सअसंखेजइभागं, अपज्जत्तयाणं पुच्छा जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेनइभागं अंतोमुहत्तूणं,।
संमुच्छिमखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छागोयमा!जहन्नेणं अंतोमुहत्तंउकोसेणं बावत्तरीवाससहस्साई, अपजत्तयाणंपुच्छा गोयमा! जहन्नणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं बावत्तरी वाससहस्साइं अंतोमुत्तूणाई,।
__गम्भवक्कंतियखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जगइभागं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतीमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखिजइभागं अंतोमुहुतूणं।
मू. (३०३) मणुस्साणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणंतिनिपलिओवमाई, अपजत्तमणुस्साणंपुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पजत्तमणुस्साणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइंअंतोमुहुत्तूणाई,
समुच्छिममणुस्साणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुत्तं, गब्भयकंतियमणुस्साणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं अंतोमुहत्तूणाई।
मू. (३०४) वाणमंतराणं भंते ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइंउक्कोसेणं पलिओचम, अपजत्तयवाणमंतराणं देवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं दस वाससहस्साई अंतोमुहुत्तूणाई, उक्कोसेणं पलिओवमं अंतोमुत्तूणं।
वाणमंतरीणं देवीणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणंदस वाससहस्साइंउक्कोसेणं अद्धपलिओवमं, अपजत्तियाणं देवीणंपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणविउक्कोसेणविअंतोमुहुत्तं, पजत्तियाणं वाणमंतरीणं पुच्छा गो० जहन्नेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं
मू. (३०५) जोइसियाणं देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पलिओवमट्ठभागो उक्कोसेणं पलिओवमं वाससयसहस्समब्भहियं, अपजत्तजोइसियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणपुच्छागोयमा! जहन्नेणंपलिओवमट्ठभागोअंतोमुहतूणोउक्कोसेणंपलिओवम वाससयसहस्समभहियं अंतोमुहत्तूणं।
जोइसिणीणं देवीणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं पलिओवमट्ठभागो उक्कोसेणं अद्धपलिओवम् पन्नासवाससहस्सममहियं, अपजत्तजोइसियदेवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयजोइसियदेवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं पलिओवमट्ठभागो अंतोमुत्तूणो उकोसेणं अद्धपलिओवमं पन्नावसणसहस्समभहियं अंतोमुहत्तूणं ।

Page #187

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं १- ४/-/२७/३०५
चंदविमाणेणं भंते! देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं पनिओवमं वाससयसहस्समब्भहियं, अपज्जत्तयाणं चंददेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुतं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पनिओवमं वाससयसहस्समब्भहियं अंतोमुहुत्तूणं । चंदविमाणे णं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलि ओवमं उक्कोसेणं अद्धपतिओवमं पन्नासवाससहस्समब्भहियं, अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं छउमागपलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पन्नासवाससहस्समब्भहियं अंतोमुहुत्तूणं ।
सूरविमाणे णं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा! जहनेणं चउभागपलि ओवमं उक्कोसेणं पलि ओवमं वाससहस्समब्भहियं, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पलि ओवमं वाससहस्समब्भहियं अंतोमुहुत्तूणं, ।
सूरविमाणे णं भंते! देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपतिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पंचहिं वाससएहिमब्भहियं, अपजत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं अद्धपलि ओवमं पंचहिं वाससएहिमब्भहियं अंतोमुहुत्तूणं ।
१८४
गहविमाणे णं भंते! देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं चउभागपलि ओवमं उक्कोसेणं पलिओवमं, अपजत्तायाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं, ।
गहविमाणे देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं, अपजत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पञ्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहनेणं चउभागपलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं अद्धपलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं ।
नक्खत्तविमाणे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहनेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं अद्धपलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं, नक्खत्तविमाणे देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं साइरेगं चउभागपलि ओवमं, अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तियाणं पुच्छा गो० जहन्त्रेणं छउभागपलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्को० साइरेगं चउभागपलि ओवमं अंतो० ताराविमाणे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अट्ठभागपलिओवमं उक्कोसेणं चउभागपलि ओवमं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं पलि ओवमट्टभागंउक्कोसेणं साइरेगं अट्टभागपलिओवमं ताराविमाणे अपजत्तियाण देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पञ्जत्तियाणं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पलि ओवमट्टभागं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं साइरेगं पलि ओवमट्टभागं अंतोमुहुत्तूणं ।
वृ. नवरं 'चंदविमाणे णं भंते! देवाणं' इत्यादि, चन्द्रविमाने चन्द्र उत्पद्यते शेषाश्च तत्परिवारभूताः, तत्र तत्परिवारभूतानां जघन्यतश्चतुर्भागपल्योपमप्रमाणं उत्कर्षतः केषाञ्चिन्द्रियसाम

Page #188

पदं-४, उद्देशक:-, द्वारं- २७
निकादीनां वर्षलक्षाभ्याधिकं पल्योपमं, चन्द्रदेवस्य तु यथोक्तमुत्कृष्टमेव, एवं सूर्यादिविमानेष्वपि भावनीयमिति ॥
मू. (३०६) वेमाणियाणं देवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहत्रेण पलि ओवमं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुचअछा गोयमा ! जहन्त्रेणं पनिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई । वेमाणियाणं भंतो ! देवीणं केवयई कालं ठिती पन्नत्ता गोयमा ! जहन्त्रेणं पनिओवमं उक्कोसेणं पणपत्रं पलिओवमाइं, अपजत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पनिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ॥
१८५
सोहम्मे णं भंते! कप्पे देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, जहन्त्रेणं पलिओवमं उक्कोसेणं दो सागरीवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं दो सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई, सोहम्मे कप्पे देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं पलिओवमं उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाई, अपजत्तियाणं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तियाणं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं पन्नासं पलिओवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई, ।
सोहम्मे कप्पे परिग्गहियाण देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पलिओवमं उक्कोसेणं सत्त पलि ओवमाई, अपजत्तियापरिग्गहियदेवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, परिग्गहियाणं पज्जत्तियाणं देवीणं पुचअछा गोयमा ! जहन्त्रेणं पनि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं उ उक्कीसेणं सत्त पनि ओवमाई अंतोमहत्तूणाई, ।
सोहम्मे कप्पे अपरिग्गहियाणं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पनि ओवमंउक्कोसेणं पन्नासं पलि ओवमाई, अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई ईसाणे कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलिओवमं उक्कोसेणं साइरेगाई दो सागरोवमाइं, अपजत्तदेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं साइरेगाई दो सागरोबमाई अंतो मुहूतूणाई । ईसाणे कप्पे देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं साइरेगं पलिओवमं उक्कोसेणं पणपन्नं पणपन्नं पलिओवमाई, ईसाणे कप्पे देवीणं अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, ईसाणे कप्पे पजत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलिओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पणपन्नं पलि ओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई, ।
ईसाणे कप्पे परिग्गहियाणं देवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलि ओवमं उक्कोसेणं नव पलि ओवमाइं, अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, ईसाणे कप्पे पद्धत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं नव पलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई, । ईसाणे कप्पे अपरिग्गहियदेवीणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलि ओवमं उक्कोसेणं पणपत्राइं पलि ओवमाइं, अपज्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं,

Page #189

१८६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १ - ४/-/२७/३०६ पञ्जत्तियाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगं पलि ओवमं अंतोमुहुत्तूणं उक्कोसेणं पणपन्नं पलि ओवमाई अंतीमहत्तूणाई ।।
सणकुमारे कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं दो सागरीवमाई उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं दो सागरोवमाइं अंतोमहत्तूणाई उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ।।
माहिंदे कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं साइरेगाई दो सागरोवमाई उक्कोसेणं साइरेगाई सत्त सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्को सेणवि अंतोमुहुत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं दो सागरोवमाई साइरेगाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई सगाई अंतोमुहुतूणाई ||
बंभलोए कप्पे देवाणं पुच्छ गोयमा ! जहन्त्रेणं सत्त सागरोवभाई उक्कोसेणं दस सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहणं सत्त सागरीवमाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं दस सागरोबभाई अंतोमुहुत्तूणाई ॥
लंतए कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणं दस सागरोवमाइं उक्कोसेणं चउद्दस सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं दस सागरीवमाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं चउद्दस सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ।।
महासुके कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं चउद्दस सागरोवमाइं उक्कोसेणं सत्तर सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं चउद्दस सागरोबमाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं सत्तर सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई सहस्सारे कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं सत्तर सागरोवमाई उक्कोसेणं अट्ठारस सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नं सत्तर सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं अट्ठारस सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई आणए कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अट्ठारस सागरोवमाई उक्कोसेणं एगूणवीसं सागरोवमाइं, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणवि उक्को सेणवि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अट्ठारस सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं एगूणवीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई ।।
पाणए कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं एगूणवीसं सागरोवमाई उक्कोसेणं वीसं सागरोदमाई, अपजत्तयाणं पृच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं एगूणवीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं बीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई आरणे कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहत्रेणं वीसं सागरोवमाइं उक्कोसेणं एकवीसं सागरोवमाई, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा योगमा ! जहन्त्रेणवि उक्कोसणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गो० जहन्त्रेणं वीसं सागरोवमाइं अंतोमुहूत्तूणाई उक्कोसेणं एगवीसं सागरोवमाई अतोमुहुत्तूणाई अच्चुए कप्पे देवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं एगवीसं सागरोबमाई उक्कोसेणं बावीसं सागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गो० जहत्रेणं इक्कवीसं सागरोवमाई अंतोमहत्तूणाई उक्कोसेणं बाबीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई

Page #190

पदं-४, उद्देशकः-, द्वारं-२७
१८७ हेडिमहेट्ठिमगेविजगदेवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं बाबीसंसागरोवमाइं उक्कोसेणं तेवीसं सागरोवमाइं, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणंबावीसंसागरोवमाइं अंतोमुहतूणाई उक्कोसेणं तेवीसंसागरोवमाइंअंतोमुहुत्तूणाई हेट्टिपमज्झिमगेवेजगदेवाणं पुच्छा गो० जहन्नेणं तेवीसंसागरोवमाइंउकोसेणं चउवीसंसागरो० अपजत्तयाणं पुच्छा गो० जहन्त्रेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गो० ! जहन्नेणं तेवीसं सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई उक्कोसेणं चउवीसं सागरो० अंतोमुहत्तूणाई
हेटट्ठिमउवरिमगेविजगदेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं चउवीसं सागरोवमाइं उक्कोसेणं पणवीसं सागरोवमाई, अपञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं चउधीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं पणवीसं सागरोवमाई अंतोमुत्तूणाई। मज्झिमहेट्ठिमगेविजगदेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं पणवीसं सागरोवमाई उक्कोसेणंछव्वीसंसागरोवमाई, अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं पणवीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं छब्बीसं सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई।।
मज्झिममझिमगेविजगदेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं छब्बीसं सागरोवमाइं उक्कोसेणं सत्तावीसं सागरोवमाई, अपजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणविअंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणं छब्बीसं सागरोवमाई अंतोमुहुतूणाई उक्कोसेणं सत्तावीसं सागरोवमाइं अंतोमुहत्तूणाई। मज्झिमउवरिमगेविञ्जगदेवाणंपुच्छा गोयमा! जहन्नेणं सत्तावीसंसागरोवमाई उक्कोसेणं अट्ठावीसंसागरोवमाइं, अपजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं सत्तावीसं सागरोवमाई अंतीमुहत्तूणाई उक्कोसेणं अट्ठावीसं सागरोवमाई अंतोमुत्तूणाई।।
उवरिमहेट्ठिमगेविजगदेवाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं अट्ठावीसं सागरोवमाइं उक्कोसेणं एगूणकीसंसागरोवमाइं, अपजत्तयाणपुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणविउक्कोसेणविअंतोमुहत्तं, पज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं अट्ठावीसं सागरोवमाइंअंतोमुहुत्तूणाइंउक्कोसेणं एगूणतीसंसागरोवमाई अंतोमुत्तूणाई। उवरिममज्झिमगेवेजगदेवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणं एगुणतीसं सागरोवमई उक्कोसेणं तीसं सागरोवमाई, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, पञ्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं एगूणतीसं सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई उक्कोसेणं तीसं सागरोवमाइं अंतोमुत्तूणाई॥
उवरिमउवरिमगेवेजगदेवाणं पुच्छा गोयमा! जहन्त्रेणंतीसंसागरोवमाइंउक्कोसेणंएक्कतीसं सागरोवमाई, अपनत्तयाणे पुच्छा गोयमा! जहन्नेणविउक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गो० जहन्नेणं तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं एकतीसं सागरोबमाइं अंतोमुहुतूणाई
विजयवेजयंतजयंतअपराजितेमुणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पनत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं एकतीसं सागरोवमाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, अपज्जत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहत्तं, पजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्त्रेणं एकतीसं सागरोवमाई अंतोमुहत्तूणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई।

Page #191

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-४/-/२७/३०६
सव्वट्टसिद्धगदेवाणं भंते! केवइयं कालं टिई प० गो० जहन्नमणुक्कोसं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पत्रत्ता, सव्वसिद्धगदेवाणं अपजत्तयाणं पुच्छा गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, सव्वसिद्धगदेवाणं पजत्तयाणं केवइयं कालं ठिई पत्रत्ता ?, गोयमा ! अजहन्नमणुक्कोसं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ठिई पन्नत्ता । (पत्रवणाए भगवईए चउत्थं ठिइपदं समत्तं) पदं – ४ – समाप्तम्
-
१८८
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापना उपाङ्ग सूत्रे
चतुर्थपदस्य मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता । पदं - ५ - बिसेसपदं (पर्यायपदं)
वृ. तदेवं व्याख्यातं चतुर्थं पदं, इदानीं पञ्चममारभ्यते तस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तरपदे नारकादिपर्यायरूपेण सत्त्वानामवस्थितिरुक्ता, इह त्वौदयिकक्षायोपशमिकक्षायिकभावाश्रयपर्यायावधारणं प्रतिपाद्यते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (३०७) कइविहा णं भंते! पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! दुविहा पजवा पत्रत्ता, तंजहाजीवपजवाय अजीवपचवा य। जीवपञ्जवा णं भंते! किं संखेज्जा असंखेज्जा अनंता ?, गोयमा नो संखेना नो असंखेज्जा अनंता, से केणद्वेणं जीवपज्जवा नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अनंता ?, गोयमा ! असंखिज्जा नेरइया असंखिज्जा असुरकुमारा असंखिज्जा नागकुमारा असंखिज्जा सुवण्णकुमारा असंखिजा बिज्जुकुमारा असंखिज्जा अगनिकुमारा असंखिजा दीवकुमारा असंखिजा उदहिकुमारा असंखिज्जा दिसीकुमारा असंखिञ्जा वाउकुमारा असंखिज्जा थणियकुमारा असंखिज्जा पुढविकाइया असंखिज्जा आउकाइया असंखिज्जा तेउकाइया असंखिज्जा वाउकाइया अनंता artफइकाइया असंखेजा बेइंदिया असंखेज्जा तेइंदिया असंखेज्जा चउरिदिय असंखेजा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया असंखेखा मणुस्सा असंखेज्जा वाणमंतरा असंखेज्जा जोइसिया असंखेज्जा वेमाणिया अनंता सिद्धा, से एएणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-ते णं नो संखिजा नो असंखिज्जा अनंता ।।
वृ. 'कविहाणं भंते! पजवा पन्नत्ता ? ' इति, अथ केनाभिप्रायेण गौतमस्वामिना भगवानवं पृष्टः ?, उच्यते, उक्तमादौ प्रथमे पदे प्रज्ञापना द्विविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - जीवप्रज्ञापना अजीवप्रज्ञापना चेति, तत्र जीवाश्चाजीवाश्च द्रव्याणि द्रव्यलक्षणं चेदम्- 'गुणपर्यायवद्रव्य' मिति ततो जीवाजीवपर्यायभेदावगमार्थमेवं पृष्टवान्, तथा च भगवानपि निर्वचनमेवमेवाह
'गोयमा ! दुविहा पवा पन्नत्ता, तंजहा - जीवपज्जवा य अजीवपज्जवा य' इति, तत्र पर्याया गुणा विशेषा धर्म्मा इत्यनर्थान्तरं, ननु सम्बन्धं प्रतिपादयतेदमुक्तम्-इह त्वौदयिकादिभावाश्रयपर्यापरिमाणावधारणंप्रतिपाद्यत इति, औदयिकादयश्च भावा जीवाश्रयाः, ततो जीवपर्याया एव गम्यन्ते अथ चास्मिन्निर्वचनसूत्रे द्वयानामपि पर्याया उक्तास्ततो न सुन्दरः सम्बन्धः, तदयुक्तम्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, औदयिको हि भावः पुद्गलवृत्तिरपि भवति, ततो जीवाजीवभेदेनौदयिकभावस्य द्वैविध्यान्न सम्बन्धकथननिर्वचनसूत्रयोर्विरोधः ।
सम्प्रति सम्बन्ध (पर्याय) परिमाणावगमाय पृच्छति - 'जीवपज्जवा णं भंते! किं संखेज्जा' इत्यादि, इह यस्माद्वनस्पतिसिद्धवर्णाः सर्वेऽपि नैरयिकादयः प्रत्येकमसङ्ख्येयाः मनुष्येष्वसङ्घयेयत्वं

Page #192

१८९
पदं-५, उद्देशकः-, द्वारंसंमूर्छिममनुष्यापेक्षया वनस्पतयः सिद्धाश्चप्रत्येकमनन्ताः ततः पर्यायिणामनन्तत्वाद्भवन्त्यनन्ता जीवपर्यायाः॥तदेवंगौतमेनंसामान्यतोजीवपर्यायाः पृष्टाः भगवानपिसामान्येन निर्वचनमुक्तवान्, इदानीं विशषविषयं प्रश्नं गौतम आह
मू. (३०८) नेरइयाणं भंते! केवइया पनवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणडेणं भंते! एवं वुच्चइ-नेरइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! नेरइए नेरइयस्स दव्वट्ठायाए तुल्ले पएसठ्ठयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुले सिय अमहिए जइ हीणे असंखिजइभानहीणे वा संखिजइभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा असंखिजगुणहीणे वा अह अन्महिए असंखिज्जइभागमभहिए वा संखिजइभागमभहिए वा संखिजगुणमब्भहिए वा असंखिजगुणमब्भहिए वा, ठिईएसिय हीणे सियतुल्ले सिय अमहिएजइ हीणे असंखिजइभागहीणे वा संखिजइभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा असंखिज्जगुणहीणे वा अह अब्भहिएअसंखिजभागमभहिए वा संखिज्जभागमब्भहिए वा संखिजगुणमब्भहिए वा असंखिजगुणमभहिए वा, कालवण्णपज्जवेहिं सिय हीणे सियतुल्ले सिय अब्भहिए। __-जइ हीणे अनंतभागहीणे वा असंखेजभागहीणे संखेजभागहीणे वा संखेजगुणहीणे वा असंखेनगुणहीणे वा अणनतगुणहीणे वा अह अब्भहिए अनंतभागमभहिए वा असंखेजभागमभहि-एवा संखेजभागमभहिए वासंखेनगुणममहिए वा असंखेज्जगुणमन्महिए वा अणंतगुणमब्भहिए वा, नीलवनपज्जवेहि लोहियवनपज्जवेहिं पीयवनपज्जवेहिं हालिद्दवन्नपज्जवेहिं सुकिल्लवन्नपजवेहिं छट्ठाणवडिए, सुभिगंधपजवेहिं दुब्भिगंधपज्जवेहि य छट्ठाणवडिए, तित्तरसपज्जवेहिं कडुयरसपज्जवेहिं कसायरसपञ्जवेहिं अंबिलरसपज्जवेहिं महुररसपज्जवेहि छट्ठाणवडिए, कक्खडफासपञ्जवेहिं मउयफासपजवेहिं गरुयफासपज्जवेहिं लहुयफासपज्जवेहिं सीयफासपज्जवेहिं उसिणकासपञ्जवेहिं निद्धफासपञ्जवेहि लुक्खफासपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए, __-आभिनिबोहियनाणपञ्जवेहिं सुयनाणपज्जवेहिं ओहिनाणपज्जेविहं मइअनाणपजवेहि सुयअन्नाणपज्जवेहिं विभंगनाणपजवेहिं चक्खुदंसणपञ्जवेहिं अचक्खुदंसणपञ्जवेहि ओहिदंसणपज्जवेहिछट्ठाणवडिए, सेतेणटेणं गोयमा! एवं वुचइ नेरइयाणं नो संखेजा नोअसंखेज्जा अनंता पज्जवा पन्नत्ता।
वृ. 'नेरइयाणं भंते! केवइया पन्जवा पनत्ता' इति, अथ केनाभिप्रायेणौवं गौतमः पृष्टवान् उच्यते, पूर्वकिल सामान्यप्रश्ने पर्यायिणामनन्तत्वात्पर्यायाणामानन्त्यमुक्तं, यत्रपुनः पर्यायिणामानन्त्यं नास्ति तत्र कथमिति पृच्छति-'नेरइयाणं' इत्यादि, तत्रापि निर्वचनमिदम् 'अनन्ता' इति, अत्रैव जातसंशयः प्रश्नयति--‘से केणडेणं भंते !' इत्यादि, अथ केनार्थेन केन कारणेन केन हेतुना भदन्त ! एवमुच्यते नैरयिकाणां पर्याया एवम्-अनन्ता इति ?, भगवानाह
गोयमा ! नेरइए नेरइयस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले, इत्यादि, अथ पर्यायाणामानत्यं कथं घटते इति पृष्टेतदेवपर्यायाणामानन्त्यं यथायुक्तयुपपन्नं भवति तथा निर्वचनीयं नान्यत्ततः केनाभिप्रायेण भगवतैवं निर्वचनमवाचि-नैरयिको नैरयिकस्य द्रव्यार्थतया तुल्य इति ?, उच्यते, एकमपि द्रव्यमनन्तपर्यायमित्यस्य न्यायस्य प्रदर्शनार्थं, तत्र यस्मादिदमपि नारकजीवद्रव्यमेकसङ्ख्याऽवरुद्धमिति नैरयिकोनैरयिकस्यद्रव्यार्थतयातुल्यः, द्रव्यमेवार्थोद्रव्यार्थः तद्भावोद्रव्यार्थता

Page #193

१९०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ५/-/-/३०८
तया द्रव्यार्थतया तुल्यः, एवं तावत् द्रव्यार्थतया तुल्यत्वमभिहितं ।
इदानीं प्रदेशार्थामधिकृत्य तुल्यत्वमाह-- 'पएसट्टयाए तुल्ले' इदमपि नारकजीवद्रव्यं लोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रदेशमिति प्रदेशार्थतयाऽपि नैरयिको नैरयिकस्य तुल्यः, प्रदेश एवार्थ प्रदेशार्थः तद्भावः प्रदेशार्थता तया प्रदेशार्थतया, कस्मादभिहितचमिति चेत्, उच्यते ।
द्रव्यद्वैविध्यप्रदर्शनार्थं, तथाहि द्विविधं द्रव्यं प्रदेशवत् अप्रदेशवच्च, तत्र परमाणुरप्रदेशः, द्विप्रदेशत्रिप्रदेशादिकं तु प्रदेशवत्, एतच्च द्रव्यद्वैविधयं पुद्गलास्तिकाय एव भवति, शेषाणि तु धर्मास्तिकायादीनि द्रव्याणि नियमात् सप्रदेशानि, 'ओगाहणट्टयाए सिय हीणे' इत्यादि, नैरयिकोऽसङ्ख्यातप्रदेशोऽपरस्य नैरयिकस्य तुल्यप्रदेशस्य अवगाहनमवगाहः - शरीरोच्छ्रयः अवगाहनमेवार्थोऽवगाहनार्थस्तद्मावोऽवगाहनार्थता तया अवगाहनार्थतया
—
'सिय हीणे' इत्यादि, स्याच्छब्दः प्रशंसाऽस्तित्वविवादविचारणाऽनेकान्तसंशयप्रश्नादिष्वर्थेषु, अत्रानेकान्तद्योतकस्य ग्रहणं, स्याद्धीनः अनेकान्तेन हीन इत्यर्थः स्यात्तुल्यः - अनेकान्तेन तुल्य इत्यर्थः, स्यादभ्यधिकः - अनेकान्तेनाभ्यधिक इति भावः, कथमिति चेत्, उच्यते, यस्माद्वक्ष्यति रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकाणां भवधारणीयस्य वैक्रियशरीरस्य जघन्येना वगाहनाया अङ्गुलस्यासत्येयो भागः उत्कर्षतः सप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षट्चाङ्गुलानि, उत्तरोत्तरासु च पृथिवीषु द्विगुणं द्विगुणं यावत् सप्तमनरकपृथिवीनैरयिकाणां जघन्यतोऽवगाहनाऽङ्गुलस्यासङ्घत्येयो भागः उत्कर्षतः पञ्चधनुःशतानीति । तत्र 'जइ हीणे, इत्यादि, यदि हीनस्ततोऽसङ्घयेयभागहीनो वा स्यात् सङ्घयेयभागहीनो वा सङ्घयेयगुणहीनो वा स्यात् असङ्खयेयगुणहीनो वा, अथाभ्यधिकस्ततो Sसययभागाभ्यधिको वा स्यात्सङ्घयेयभागाभ्यधिको वा सङ्घयेयगुणाभ्यदिको वाऽसङ्घयेयगुणाभ्याधिको वा, कथमिति चेत् ?, उच्यते, एकः किल नारक उच्चैस्त्वेन पञ्च धनुः शतानि अपरस्तान्येबाहुलासत्येयभागहीनानि अङ्गुलासङ्घयेयभागश्च पञ्चानां धनुः शतानामसङ्घयेये भागे वर्त्तते, तेन सोऽङ्गुलासङ्घयेयभाग- हीनपञ्चधनुः- शतप्रमाणः अपरस्य परिपूर्णपञ्चधनुः शतप्रमाणस्यापेक्षयाऽसङ्घयेयभागहीनः, इतरस्त्वितरापेक्षयाऽसङ्घत्येयभागाभ्यधिकः-
7
- तथा एकः पञ्चधनुः शतान्युश्चैस्त्वेन अपरस्तान्येव द्वाभ्यां त्रिभिर्वा धनुर्भिन्यूनानि ते च द्वे त्रीणि वा धनूंषि पञ्चाना धनुः-शतानां सङ्घयेयभागे वर्तन्ते ततः सोऽपरस्य परिपूर्णपञ्चधनुःशतप्रमाणस्यापेक्षया सङ्घयेयभागहीनः, इतरस्तु परिपूर्णपञ्चधनुः शतप्रमाणस्तदपेक्षया सङ्घयेयभागाभ्यधिकः, तथा एकः पञ्चविंशं धनुः शतमुच्चैस्तेवेनापरः परिपूर्णानि पञ्चधनुः शतानि पञ्चवंशं च धनुःशतं चतुर्भिर्गुणितं पञ्च धनुःशतानि भवन्ति ततः पञ्चविंशत्यधिकधनुःशतप्रमाणोच्चैस्त्वेऽप्यपरस्य
परिपूर्णपञ्चधनुः शतप्रमाणस्यापेक्षया सङ्घयेयगुणहीनो भवति तदपेक्षया त्वितरः परिपूर्णपञ्चधनुः शतप्रमाणः सङ्घयेयगुणाभ्यधिकः,
- तथा एकोऽपर्याप्तावस्थायामङ्गुलस्यासङ्घयेयभागावगाहे वर्त्तते अन्यस्तु पञ्चधनुःशतान्युचैस्तेवेन, अङ्गुलासत्येयभागश्चासङ्घयेयेन गुणितः सन् पञ्चधनुः शतप्रमाणो भवति, ततोऽपर्याप्तावस्थायामङ्गुलासङ्ख्येयभागप्रमाणेऽवगाहे वर्त्तमानः परिपूर्णपञ्चधनुः शतप्रमाणापेक्षया असङ्घयेयगुणहीनः, पञ्चधनुः शतप्रमाणस्तु तदपेक्षयाऽसङ्घयेयगुणाभ्यधिकः ।

Page #194

पदं - ५, उद्देशक:-, द्वारं
'ठीईए सिय हीणे' इत्यादि, यथाऽवगाहनया हानौ वृद्धौ च चतुःस्थानपतित उक्तस्तथा स्थित्याऽपि वक्तव्य इति भावः, एतदेवाह - 'जइ हीणे' इत्यादि, तत्रैकस्य किल नारकस्य त्रयस्त्रिशत्सागरोपमाणि स्थितिः अपरस्य तु तान्येव समयादिन्यनानि, तत्र यः समयादिन्यूनत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमप्रमाणस्थितिकः स परिपूर्णत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिकनारकापेक्षयाऽसङ्घयेयभागहीनः परिपूर्णत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिकस्तु तदपेक्षयाऽसङ्घत्येयभागाभ्याधिकः, समयादेः सागरोपमापेक्षयाऽसङ्घयेयभागमात्रत्वात् ।
१९१
तथाहि - असङ्खयेयैः समयैरेकाऽऽवलिका सङ्ख्याताभिरावलिकाभिरेक उच्छ्वासनिःश्वासकालः सप्तभिरुच्छ्वासनिःश्वासैरेकः स्तोकः सप्तभिः स्तोकैरेको लवः सप्तसप्तत्या लवानामेको मुहूर्तः त्रिंशता मुहूर्तैरहोरात्रः पञ्चदशभिरहोरात्रैः पक्षः द्वाभ्यां पक्षाभ्या मासः द्वादशभिर्मासैः संवत्सरः असङ्ख्येयैः संवत्सरैः पल्योपमसागरोपमाणि, समयाऽऽवलिकोच्छवासमुहूर्त्तदिवसाहोरात्रपक्षमाससंवत्सरयुगैः हीनः परिपूर्णस्थितिकनारकापेक्षयाऽसङ्घयेयभागहीनो भवति तदपेक्षया त्वितरोसङ्केययभागाभ्यधिकः, ।
तथा एकस्य त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः परस्य तान्येव पल्योपमैन्यूनानि, दशभिश्च पल्योपमकोटीकोटीभिरेकं सागरोपमं निष्पद्यते, ततः पल्योपमैन्यूनस्थितिकः परिपूर्णस्थितिकनारकापेक्षया सङ्घयेयभागहीनः परिपूर्णस्थितिकस्तु तदपेक्षया समयेयभागाभ्यधिकः, तथैकस्य सागरोपममेकं स्थितिः अपरस्य परिपूर्णानि त्रयस्त्रिंशत्सागपोपमाणि, तत्रैकसागोपमस्थितिकः परिपूर्णस्थितिकनारकापेक्षया सङ्घयेयगुणहीनः एकस्य सागरोपमस्य त्रयस्त्रिंशता गुणने परिपूर्णस्थितिकत्वप्राप्तेः, परिपूर्णस्थितिकस्तु तदपेक्षया सङ्घयगुणाभ्यधिकः
,
- तथैकस्य दश वर्षसहस्राणि स्थितिः अपरस्य त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, दश वर्षसहस्राण्यसङ्घयेयरूपेण गुणकारेण गुणितानि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि भवन्ति, ततो दशवर्षसहस्नस्थितिकः त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिकनारकापेक्षयाऽसङ्घयेयगुणहीनः तदपेक्षया तु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपपस्थितिकोऽसङ्घयेयगुणाभ्यधिक इति, तदेवमेकस्य नारकस्यापरनाकापेक्षया द्रव्यतो द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थताय च तुल्यत्वमुक्तं क्षेत्रतोऽवगाहनं प्रति हीनाधिकत्वेने चतुःस्थानपतितत्वं कालतोऽपि स्थितितो हीनाधिकत्वेनचतुः स्थानपतितत्वं, इदानीं भावाश्रयं हीनाधिकत्वं प्रतिपाद्यते - यतः सकलमेव जीवद्रव्यमजीवद्रव्यं वा परस्परतो द्रव्यक्षेत्रकालभावैर्विभज्यते यथा घटः -
- तथाहि - द्रव्यत एको मार्त्तिकः अपरः काञ्चनो राजतादिर्वा क्षेत्रत एक इहत्यः अपरः पाटलिपुत्रकः कालत एकोऽद्यतनः अन्यस्तवैषमः परुत्तनो वा भावत एकः श्यामः अपरस्तु रक्तादिः एवमन्यदपि । तत्र प्रथमतः पुद्गलविपाकिनामकर्मोदयनिमित्तं जीवौदयिकभावाश्रयेण हीनाधिकत्वमाह - 'कालवन्नपज्जवेहिं सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्महिए' अस्याक्षरघटना पूर्ववत्, तत्र यथा हीनत्वमभ्यधिकत्वं च तथा प्रतिपादयति
'जइ हीने' इत्यादि, इह भावापेक्षया हीनत्वाभ्यधिकत्वचिन्तायां हानी वृद्धौ च प्रत्येकं षट्स्थानपतितत्वमवाप्यते, षट्स्थानके च यद्यदपेक्षयाऽनन्तभागहीनं तस्य सर्वजीवानन्तकेन भागे हृते यल्लभ्यते तेनानन्तमेन भागेन हीनं, यच्च यदपेक्षयाऽसङ्ख्येयभागहीनं तस्यापेक्षणीयस्यासङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रदेशप्रमाणेन राशिना भागे हृते यल्लभ्यते तावता भागेन न्यूनं यच्च

Page #195

१९२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-५/-1-1३०८
यदधिकृत्य सङ्घयेयभागहीनं तस्यापेक्षणीयस्योत्कृष्टसङ्ख्येयकेन भागेहते यल्लभ्यते तावताहीनं, गुणसङ्घयायांतुयद्यतः सङ्केयगुणं तदवधिभूतमुत्कृष्टेन सङ्खयेकेन गुणितं सद्यावद्भवति तावामाणमवसातव्यं, यच्चयतोऽसङ्खयेयगुणं तदवधिभूतमसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणेन गुणकारेण गुण्यते गुणितंसद्यावद्भवति तावदवसेयं, यच्चयस्मादनन्तगुणंतदवधिभूतंसर्वजावानन्तकरूपेण गुणकारेण गुण्यते गुणितं सद्यावद्मवति तावत्प्रमाणंद्रष्टव्य, तथा चैतदेव कर्मप्रकृतिसङ्ग्रहिण्यां षट्स्थानकप्ररूपणाऽवसरेभागहारगुणकारस्वरूपमुपवर्णित 'सबजियानंतमसंखलोगसंखेजगस्स
भागो तिसु गुणणातिसु' इति, सम्प्रत्यधिकृतसूत्रोक्तषट्स्थानपतितत्वं भाव्यते-तत्र कृष्णवर्णपर्यायपरिमाणंतत्त्वतोऽनन्तरसङ्ख्यात्मकमप्यसद्मावस्थापनया किल दशसहस्राणितस्य सर्वजीवानन्तकेन शतपरिमाणपरिकल्पितेन भागो हियते लब्धं शतं तत्रैकस्य किल नारकस्य कृष्णवर्णपर्यायपरिमाणं दश सहस्राणि, अपरस्य तान्येव शतेन हीनानि शतं च सर्वजीवानन्तभागहारलब्धत्वादनन्ततमो भागः, ततो यस्य हीनानि दश सहस्राणि सोऽपरस्य परिपूर्णदशसहस्रप्रमाणकृष्णवर्णपर्यायस्य नारकस्यापेक्षयाऽनन्तभागहीनःतदपेक्षया तुसोऽपरः कृष्णवर्णपर्यायोऽनन्तभागाभ्यधिकः, तथा कृष्णवर्णपर्यायपरिमाणस्य दशसहस्रसङ्ख्याकस्यासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणपरिकल्पितेन पञ्चाशत्परिमाणेन भागहारेण भागो हियते लब्धे द्वे शते एषोऽसङ्खयेयतमो भागः, तत्रैकस्य किल नारकस्य कृष्णवर्णपर्याया दशसहस्राणि शतद्वयेन हीनानि अपरस्य परिपूर्णानि दश सहनणि तत्र यः शतद्वयहीनदशसहस्रप्रमाणकृष्णवर्णपर्यायः स परिपूर्णकृष्णवर्णपर्यायनारकापेक्षया असङ्खयेयभागहीनः परिपूर्णकृष्णवर्णपर्यायस्तु तदपेक्षयाऽसङ्घयेयभागाभ्यधिकः,
तथा तस्यैव कृष्णवर्णपर्यायराशेर्दशहसनसङ्ख्यायकस्योत्कृष्टसङ्खयेयकपरिमाणकल्पितेन दशकपरिमाणेन भागहारेण भागो हियते तल्लब्धं सहस्रं एष किल सङ्ख्याततमो भागः, तत्रैकस्य नारकस्य किल कृष्णवर्णपर्यायपरिमाणं नव सहस्रणि अपरस्य दश सहस्राणि नव सहस्राणि तु दशसहस्रेभ्यः सहस्रेण हीनानि सहनं च सङ्खयेयतमो भाग इति नवसहनप्रमाणकृष्णवर्णपर्यायः परिपूर्णकृष्णवर्णपर्यायनारकापेक्षया सङ्खयेयभागहीनः तदपेक्षया वितरः सङ्ख्येयभागाधिकः, तथैकस्य नारकस्य किल कृष्णवर्णपर्यापरिमाणं सहस्रं अपरस्य दश सहस्राणि, तत्र सहनं दशकेनोत्कृष्टसङ्घयातककल्पेन गुणितंदशसहस्रसङ्ख्याकं भवति इति सहस्रसञ्जयकृष्णवर्णपर्यायो नारको दशसहस्रसङ्ख्याककृष्णवर्णपर्यायनारकापेक्षया सङ्ख्येयगुणहीनः तदपेक्षया परिपूर्णकृष्णवर्णपर्यायः सङ्घयेयगुणाभ्यधिकः, तथैकस्य किल नारकस्य कृष्णवर्णपर्यायानं वे शते परस्य परिपूर्णानि दश सहस्राणि, द्वे च शते असङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणप्रकल्पितेन पञ्चाशत्परिमाणेन गुणकारेण गुणिते दश सहस्राणि जायन्ते,
-ततो द्विशतपरिमाणकृष्णवर्णपर्यायो नारकः परिपूर्णकृष्णवर्णपर्यायनारकापेक्षयाऽसङ्ख्येयगुणहीनः तदपेक्षया वितरोऽस्खयेयगुणाभ्यधिकः, तथैकस्य किल नारकस्य कृष्णवर्णपर्यायपरिमाणं शतमपरस्य दश सहस्राणि शते च सर्वजीवानन्तपरिमाणपरिकल्पितेन (शत) गुण- कारेण गुणिते जायन्ते दश सहस्राणि, ततः शतपरिमाणकृष्णवर्णपर्यायो नारकः परिपूर्णकृष्णवर्ण-पर्यायनारकापेक्षया अननतगुणहीनः इतरस्तु तदपेक्षयाऽनन्तगुणाभ्यधिकः,

Page #196

पदं - ५, उद्देशक:-, द्वारं
यथा कृष्णवर्णपर्यायानधिकृत्य हानी वृद्धौच षट्स्थानपतितत्वमुक्तमेवं शेषवर्णगन्धरसस्पर्शैरपि प्रत्येकं शट्स्थानपतितत्वं भावनीयं । तदेवं पुद्गलविपाकिनामकर्मोदयजनितजीवौदयिकभावाश्रयेण षट्स्थानपतितत्वमुपदर्शितं, इदानीं जीवविपाकिज्ञानावरणीयादिकर्मक्षयोपशमभावाश्रयेण तदुपदर्शयति
'आभिनिबोहियनाणपञ्जवेहिं' इत्यादि, पूर्ववत् प्रत्येकमाभिनिबोधिकादिषु षट्स्थानपतितत्वं भावनीयं, इह द्रव्यतस्तुल्यत्वं वदता संमूर्च अछिमसर्वप्रभेदनिर्भेदबीजं मयूराण्डकरसवदनभिव्यक्त- देशकालक्रमं प्रत्यवबद्धविशेषबेदपरिणतेर्योग्यं द्रव्यमित्यावेदितं, अवगाहनया चतुःस्थानपतितत्व - मभिवदात क्षेत्रतः सङ्कोचविकोचधर्म्मा आत्मा न तु द्रव्यप्रदेशसङ्ख्याया इति दर्शितं, उक्तं चैतदन्यत्पापि
119 11
"विकसनसङ्कोचनयोर्नस्तो द्रव्यप्रदेशसङ्ख्यायाः । वृद्धिहासौ स्तः क्षेत्रतस्तु तावात्मस्तस्मात् ॥”
स्थित्या चतुःस्थानपतित्वं वदताऽऽयुःकर्मस्थितिनिर्वर्त्तकानामध्यवसायस्थानानामुत्कर्षापकर्षवृत्तिरुपदर्शिता, अन्यथा स्थित्या चतुः स्थानपतितत्वायोगात्, आयुः कर्म चोपलक्षणं तेन सर्वकर्मस्थितिनिर्वर्त्तकेष्वप्यध्यवसायेषूत्कर्षापकर्षवृत्तिरवसातव्या, कृष्णादिपर्यायैः षट्स्थानपतितत्त्वमुपदर्शयता एकस्यापि नारकस्य पर्याया अनन्ताः किं पुनः सर्वेषां नारकाणामिति दर्शितं, अथ नारकाणां पर्यायानन्त्यं पृष्टेन भगवता तदेव पर्यायानन्त्यं वक्तव्यं न त्वन्यत् ततः किमर्थं द्रव्यक्षेत्रकालभावाभिधानमिति ?,
१९३
.
तदयुक्तं, अभिप्रायापरिज्ञानात्, इह न सर्वेषां सर्वे स्वपर्यायाः समसङ्ख्याः किं तु षट्स्थान पतिताः, एतच्चानन्तरमेव दर्शितं तच षट्स्थानपतित्तवं परिणामित्वमन्तरेण न भवति, तच परिणामित्वं यथोक्तलक्षणस्य द्रव्यस्येति द्रव्यतस्तुल्यत्वमभिहितं, तथा न कृष्णादिपर्यायैरेव पर्यायवान् जीवः किं तु तत्तत्क्षेत्रसङ्कोचविकोचधर्मतयाऽपि तथा तत्तदध्यवसायस्थानयुक्ततयाऽपीति ख्यापनार्थं क्षेत्रकालाभ्यां चतुःस्थानपतितत्वमुक्तमिति कृतं प्रसङ्गेन । तदेवमवसितं नैरयिकाणां पर्यायानत्यं, इदानीमसुरकुमारेषु पर्यायाग्रं पिपृच्छिषुराह
10 13

मू. (३०९) असुरकुमाराणं भंते! केवइया पजवा पत्रत्ता ?, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणट्टेणं भंते! एवं बुखाइ - असुरकुमाराणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! असुरकुमारे असुरकुमारस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसझ्याए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउडाणवडिए ठिईए चउड्डाणवडिए कालजहिं छाणवडिए एवं नीलवनपजवेहिं लोहियवन्त्रपज्जवेहिं हालिद्दवनपज्जवेहिं सुकिल्लवनपज्रवेहिं सुब्भिगंधपञ्जवेहिं दुब्भिगंधपज्जवेहिं तित्तरसपज्जवेहिं कडुयरसपज्जवेहिं कसायरसपञ्जवेहिं अंबिलरसपज्जवेहिं महररसपज्जवेहिं
- कक्खडफासपञ्जवेहिं मउयफासपज्जवेहिं गरुयफासपज्जवेहिं लहुयफासपज्जवेहिं सीयफासपज्जवेहिं उसिणफासपज्जवेहिं निद्धफासपज्जवेहिं लुक्खफासपज्जवेहिं आभिनिवोहियनाणपजवेहिं सुयनाणपज्जवेहिं ओहिनाणपञ्जवेहिं मइअन्नाणपज्जवेहिं सुयअत्राणपञ्जवेहिं विभंगनाणपञ्जवेहिं चक्खुदंसणपञ्जवेहिं अचक्खुदंसणपजवेहिं ओहिदंसणपञ्जवेहिं छट्टाणवडिए
--

Page #197

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १-५/-/-/३०९ से एएणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ- असुरकुमाराणं अनंता पजवा पन्नत्ता एवं जहा नेरइया, जहा असुरकुमारा तहा नागकुमारावि जाव थणियकुमारा
वृ. 'असुरकुमाराणं भंते! केवइया बजवा पन्नत्ता ? ' इत्यादि, उक्त एवार्थः प्रायः सर्वेष्वप्यसुरकुमारादिषु ततः सकलमपि चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रं प्राग्वद् भावनीयं, यस्तु विशेषः स उपदर्श्यते, मू. (३१०) पुढविकाइयाणं भंते! केवइया पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! अनंता पजवा पत्ता, सेकेणणं भंते! एवं बुचइ पुढविकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! पुढविकाइए पुढविकाइयस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए, जइ हीणे असंखिज्जइभागहीणे वा संखिज्जइभागहीणे वा संखिज्जइगुणहीणे वा असंखिज्जगुणहीणे वा, अह अब्भहिए असंखिज्जइभाग अब्भहिए वा संखिञ्जइभाग अब्भहिए वा संखिजगुण अब्भहिए वा असंखिज्जगुणअब्भहिए वा, ठिईए तिद्वाणवडिए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए, जइ ही असंखि भागहीणे वा संखिजभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा अह अब्भहिए असंखिज्जइभाग अब्भहिए वा संखिज्जइभाग अब्महिए वा संखिजगुणअब्भहिए वा वन्नेहिं गंधेहिं रसेहिं फासेहिं मइ अन्नाणपञ्जवेहिं सुय अनाणपङ्गवेहिं अचक्खुदंसणपञ्जवेहिं छट्टाणवडिए -
१९४
आउकाइयाणं भंते! केवइया पजवा पन्त्रत्ता ?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणद्वेणं भंते! एवं वुच्चइ आउकाइयाणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! आउकाइए आउकाइयस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउद्वाणवडिए ठिईए तिट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासमइ अन्नाणसुअअन्नाण अचक्खुदंसणपज्जवेहिं छट्टाणवडिए ।
--
तेउकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ-तेकाइयाणं अनंता पावा पत्रत्ता ?, गोयमा ! तेउकाइए तेउकाइयस्स दव्वट्टाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए, ठिईए तिट्ठाणवडिए, वन्नगंधरसफासमइ अन्नाणसुयअन्त्राण अचक्खुदंसणपज्जवेहि य छट्टाणवडिए ।
वाउकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! वाउकाइयाणं अनंता पजवा पत्रत्ता, से केणद्वेणं भंते! एवं बुम्बइ-वाउकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! वाउकाइयस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसङ्ख्याए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तिट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासमइ अन्नाणसुयअन्त्राण अचक्खुदंसणपजवेहिं छट्ठाणवडिए ।
वणस्सइकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पावा पन्नत्ता, से केणद्वेणं भंते! एवं वुच्छइवणस्सइकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! वणस्सइकाइए वणस्सइकाइयस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्टाणवडिए ठिईए तिट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासमइ अन्नाणसुय अन्नाण अचक्खुदंसणपज्जवेहि य छट्टाणवडिए, से एएणट्टेणं गोयमा ! एवं gas- वणस्सइकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता ।।
मू. (३११) बेइंदियाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पञ्जवा पत्रत्ता, से केणद्वेणं भंते! एवं दुखाइ - बेइंद्रियाणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! बेइंदिए बेइंदियस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अम्महिए, जइ हीणे असंखिज्जइभागहीणे वा भागही वा खिज्जइगुणहीणे वा असंखिज्जइगुणहीणे वा, अह अब्भहिए असंखिज

Page #198

१९५
पदं-५, उद्देशकः-, द्वारभागअअहिए वा संखिजइभागअअअहिए वा संखिजगुणमब्भहए वा असंखिजइगुणम्डमहिए वा, ठिईए तिहाणवडिए, वन्नगंधरसफासआभिणिबोहियनाणसुयनाणमइअन्नाणसुयअन्नाणअचम्खुदंसणपनवेहि य छट्ठाणवडिए
एवं तेइंदियावि, एवं चउरिदियावि नवरं दो दंसणा चक्खुदंसणं अचक्खुदंसणं ।
वृ. तत्र यत्पृथिवीकायिकादीनामवगाहनाया अङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणाया अपि चतुःस्थापनपतितत्वं तदङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणस्यासङ्ख्येयभेदभिन्नत्वादवसेयं, स्थित्या हीनत्वमभ्यधिकत्वं च त्रिस्थानपतितं न चतुःस्थानपतितं, असङ्खयेयगुणवृद्धिरहान्योरसंभवात्, कथं तयोरसंभव इति चेत्, उच्यते, इह पृथिव्यादीनां सर्वजघन्यमायुः क्षुल्लकभवग्रहणं, क्षुल्लकभवग्रहणस्यचपरिमाणमावलिकानांद्वेशतेषट्पञ्चाशदधिके, मुहूर्तेचद्विघटिकाप्रमाणेसर्वसद्ध्याय क्षुल्लकभवग्रहणानां पञ्चषष्टिः सहस्रणि पञ्चशतानि षट्त्रिशधिकानि उक्तंच॥१॥ "दोनि सयाई नियमा छप्पन्नाइं पमाणओ हुँति ।
आवलियपमाणेण खुड्डगभवग्गहणमेयं ।। ॥२॥ पन्नहिसहस्साई पंचेव सयाई तह यछत्तीसा ।
खुड्डागभवग्गहणं भवंति एते मुहुत्तेणं ॥" पृथिव्यादीनां च स्थितिरुत्कर्षतोऽपि सङ्ख्येयवर्षप्रमाणा ततो नासङ्ग्येयगुणवृद्धिहान्योःसंभवः शेषवृद्धिहानित्रिकभावनात्वे-एकस्य किल पृथिवीकायस्य स्थितिः परिपूर्णानि द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि अपरस्य तान्येव समयन्यूनानि ततः समयन्यूनद्वाविंशतिवर्षखसहस्रस्थितिकः परिपूर्णद्वाविंशतिवर्षसहस्रस्थितिकापेक्षयाऽसङ्ख्येयभागहीनः तदपेक्षया त्वितरोऽसङ्घयेयभागाधिकः, तथैकस्य परिपूर्णानि द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि स्थितिरपरस्य तान्येवान्तर्मुहूतादिनोनानि, अन्तर्मुहूर्तादिकं(च)द्वाविंशतिवर्षसहस्राणां सङ्घयेयतमो भागः,
ततोऽन्तर्मुहूतादिन्यनद्वाविंशतिवर्षसहस्रस्थितिकः परिपूर्णद्वाविंशतिवर्षसहस्रस्थितिकापेक्षया सद्ध्येयभागहीनः तदपेक्षया परिपूर्णद्वाविंशतिवर्षसहस्रस्थितिकः सङ्ख्येयमाभ्यधिकः, तथैकस्य द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि स्थितिरपरस्यान्तमुहूर्त मासो वर्ष वर्षसहस्रं वा, अन्तर्मुहूर्तादिकं(च)नियतपरिमाणया सङ्ख्यागुणितं द्वाविशंतिवर्षसहस्रप्रमाणं भवति तेनान्तर्मुहूर्तादिप्रमाणस्थितिकःपरिपूर्णद्वाविंशतिवर्षसहस्रस्थितिकापेक्षयासङ्खयेयगुणहीनः तदपेक्षया तुपरिपूर्णद्वाविंशतिवर्षसहनस्थितिकः सङ्ख्येयगुणाभ्यधिकः, एवमप्कायिकादीनामपिचतुरिन्द्रियपर्याप्तानां स्वस्वोत्कृष्टस्थित्यनुसारेण स्थित्या त्रिस्थानपतितत्वं भावनीयं ।
मू. (३१२) पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पञ्जवा जहा नेरइयाणं तहा भाणियव्वा।
मू. (३१३) मणुस्साणंभंतो! केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा अनंतापजवा पनत्ता, से केणटेणं मंते ! एवं वुच्चइ-मणुस्साणं अनंता पञ्जवा पन्नत्ता?, गोयमा ! मणूसे मणूसस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए वनगंधरसफासआभिनिवोहियनाणसुयनाणओहिनाणमनपजवनाणकेवलनाणपनवेहिं तुल्ले तिहिं दसणेहिं छट्ठाणवडिए केवलदसणपज्जवेहिं तुल्ले ।
वृ.तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणांमनुष्याणां च चतुःस्थानपतितत्वं, तेषांद्युत्कर्षस्त्रीणिपल्योपमानि

Page #199

१९६
प्रज्ञापनाउपासूत्रं-१-५/-1-1३१३
स्थितिः, पल्योपमं चासङ्ख्येयवर्षसहस्रप्रमाणतोऽसद्धयेयगुणवृद्धिहान्योरपि संभवादुपपद्यते चतुःस्थापतितत्वं,
म. (३१४) वाणमंतरा ओगाहणट्टयाए ठिईए चउट्ठाणवडिया वण्णाईहिं छट्ठाणवडिया जोइसिया वेमाणियावि एवं चेव नवरं ठिईएतिहाणवडिया।
वृ.एवं व्यन्तराणामपि, तेषां जघन्यतोदशवर्षसहनस्थितिकत्वदुत्कर्षतः पल्योपमस्थितिः (तेः), ज्योतिष्कवैमानिकानां पुन स्थित्या त्रिस्थानपतित्वं, यतो ज्योतिष्काणां जघन्यमायुःपल्योपमाष्टभागः उत्कृष्टं वर्षलक्षाधिकं पल्योपमं, वैमानिकानां जघन्यं पल्योपमं उत्कृष्टं त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणिस, दशकोटीकोटीसङ्खयेयपल्योपमप्रमाणंचसागरोपममतस्तेषामपायसङ्ख्येयगुणवृद्धिहान्यसंभवात् स्थितिस्त्रिस्थानपतिता, शेषसूत्रभावना तु सुगमत्वात् स्वयं भावनीया॥
तदेवं सामान्यतो नैरयिकादीनां प्रत्येक पर्यायाननत्यं प्रतिपादितं, इदानीं जघन्याद्यवगाहनाद्यधिकृत्य तेषामेव प्रत्येकं पर्यायाग्रं प्रतिपिदायिषुराह
मू. (३१५) जहन्नोगाहगाणं भंते! नेरइयाणं केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नता, से केण्डेणं भंते ! एवं बुचइ? गोयमा! जहन्नोगाहणए नेरइए जहन्नीगाहणस्स नेरइयस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले गाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउठाणवडिए वनगंधरसफासपजदेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अनाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए,।
उक्कोसोगाहणगाणं भंते ! नेरइयाणं केवइया पञ्जवा पन्नत्ता?, गोयमा ! अनंता पजवा पत्रत्ता, से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ उक्कोसोगाहणयाणं नेरइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा उक्कोसोगाहणए नेरइए उक्कोसोगाहणस्स नेरइयस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुले, ठिईए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए, जइ होणे असंखिजभागहीणे वा संखिजभागहीणे वा अह अब्अहिए असंखिजभागअब्महिए वा संखिजभागअब्भहिए वा, वनगंधरसफासपजवेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अन्नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए,
अजहन्नमणुक्कोसोगाहणाणं नेरइयाणं केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणडेणंभंते! एवं वुच्चइ अजहन्नमणुकोसोगाहणाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा अजहन्नमणुकोसागहणए नेरइए अजहन्नमणुक्कोसोगाहणस्स नेरइयस्स दवट्टयाए तुले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाएसिय हीणेसियतुल्लेसिय अब्महिएजइहीणे असंखिजभागहीणेवा संखिजभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा असंखिजगुणहीणे वा अह अमहिए असंखिजभागअब्भहिए वा संखिजभागअभहिए वा संखिजगुणअमहिए वा असंखिजगुणअब्भहिए वा, ठिईएसिय हीणे सियतुले सिय अब्अहिए। जइहीणे असंखिजभागहीणे वा संखिजभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा असंखिजगुणहीणे वा अह अब्महिए असंखिजभागअब्भहिए वा संखिनभागअभिहिए वा संखिजगुणअन्भहिए वा असंखिजगुणअन्महिएवा, वन्नगंधरसफासपजवेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अनाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छहाणवडिए, से एएणड्डेणं गोयमा ! वुच्चइ अजहन्नमणुकोसोगाहणाणं नेरइयाणं अनंता पजवा पन्नता।
जहन्नठिइयाणंभंते ! नेरइयाणं केवइयापजवा पन्नता?, गोयमा! अनंतापजवा पन्नता, से केगडेणंभंते! एवं बुराइजहन्नठिइयाणं नेरइयाणं अनंतापजवा पचत्ता?, गोयमा! जहन्नठिइए

Page #200

१९७
पदं-५, उद्देशकः- द्वारंनेरइए जहन्नठियस्स नेरइयस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तुल्ले वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अन्नणेहिं तिहिं दंसणेहिं छटाणवडिए एवं उक्कोसटिइएवि, अजहन्नमणकोसठिइएवि, नवरं सट्टाणे चउठाणवडिए।
__ जहन्नगुणकालगाणं भंते ! नेरइयाणं केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पज्जवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-जहन्नगुणकालगाणं नेरइयाणं अनंता पजवा पनत्ता?, गोयमा! अजहन्नगुणकालए नेरइए जहत्रगुणकालगस्स नेरइयस्स दवट्ठाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले
ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए चउठाणवडिए कालवनपज्जवेहं तुल्ले अवसेसेहिं वत्रगंधरसफासपञ्जवेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अन्नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए, से एएणडेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जहनगुणकालगाणं नेरइयाणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता,
__एवं उक्कोसगुणकालेवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएविएवं चेव, नवरं कालवन्नपजवेहिं छट्ठाणवडिए, एवं अवसेसा चत्तारि वन्ना दो गंधा पंच रसा अट्ट फासा भाणियब्वा।
__जहन्नाभिनिबोहियनाणीणं भंते! नेरइयाणं केवइया पनवा पनत्ता?, गोयमा! जहन्नाभिणिबोहियनाणीणं नेरइयाणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता, से केणढणं भंते! एवं वुच्चइ जहन्नाभिनिबोहियनाणीणं नेरइयाणं अनंता पजवा पनत्ता?, गोयमा! जहन्नाभिनिबोहियनाणी नेरइए जहन्नाभिनिबोहियस्स नाणिस्स नेरइयस्स दबढाए तुल्ले पएसट्टाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए चउट्टाणवडिए वनगंधरसफासपजवेहिं छठ्ठाणवडिएआभिणिबोहियनाणपज्जवेहिं तुल्ले सुयनाण० ओहिनाणपनवेहिं छट्ठाणवडिए तिहिं दसणेहिं छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसाभिनिबोहयनाणीवि, । ___अजहन्नमणुकोसाभिणिदोहियनाणीविएवं चेव, णवरं आभिनिबोहयनाणपजवेहिं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं सुयनाणी ओहिनाणीवि, नवरं जस्स नाणा तस्स अन्नाणा नस्थि, जहा नाणा तहा अन्नाणावि भाणियब्वा,स नवरं जस्स अन्नाणा तस्स नाणा न भवंति।
___ जहन्नचक्खुदंसणीण भंते ! नेरइयाणं केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नता, से केपट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ जहन्नवखुदंसणीणं नेरइयाणं अनंता पजवा पन्नता ?, गोयमा! जहन्नचक्खुदंसणीणं नेरइए जहन्नचक्खुदंसणिस्स नेरइयस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं तिहिं नाणेहि तिहिं अन्नाणेहिं छट्ठाणवडिए चक्खुंदसणपजवेहिं तुल्ले अचक्खुदंसणपजवेहिं ओहिदसणपज्जवेहिं छट्टाणवडिए, एवं उक्कोसचक्खुदंसणीवि, अजहन्नमणुक्कोसचखुदंसणीविएवं चेव, नवरंसट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं अचखुदंसणीवि ओहिदसणीवि ।
__ पृ. जहन्नीगाहणाणंभंते!' इत्यादि, सुगमनवरं ठिईएचउट्ठाणवडिए' इतिजघन्यावगाहनो हि दशवर्षसहस्राणि स्थितिकोऽपि भवति रत्नप्रभायां उत्कृष्टस्थितिकोऽपि सप्तमनरकपृथिव्यां, तत उपपद्यते स्थित्या चतुःस्थानपतितता, तिहिं नाणेहिं तिहिं अन्नणेहिं तिइह यदा गर्भव्युत्क्रान्तिकसंज्ञिापञ्चेन्द्रियो नरकेषूत्पद्यते तदा स नारकायुःसंदेवन प्रथमसमय एव पूर्वगृहीतौदारिकशरीरपरिशाटं करोतितस्मिन्नेव समयेसम्यग्दष्टेस्त्रीणिज्ञानानि मिथ्यादष्टेस्त्रीण्यज्ञाननानि समुत्पद्यन्ते, ततोऽविग्रहेण विग्रहेण वा गत्वा वैक्रियशरीरसंघातं करोति, यस्तु संमूर्छिमासंज्ञिपञ्चेन्द्रियोनरकेषूत्पद्यते तस्य तदानीं विभङ्गज्ञानं नास्तीति ।

Page #201

१९८
प्रज्ञापनाउपाहा :- ५/-7-1३१५
--जघन्यावगाहनस्यास्याज्ञानानि भजनया द्रष्टव्यानि द्वे त्रीणि वेति, उत्कृष्टावगाहनसूत्रे स्थित्या हानी वृद्धी च द्विस्थानपतितत्वं, तद्यथा-असङ्खयेयभागहीनत्वं वा सङ्घयेयभागहीनत्वं वा, तथा असङ्खयेयभागाधिकत्वंवा सङ्येयभागाधिकत्वं वा नतु सङ्ख्येयसङ्खयेयगुणवृद्धिहानी, कस्मादिति चेत्, उच्यते, उत्कृष्टावगाहना हि नैरयिकाः पञ्चधनुःशतप्रमाणाः, ते च सप्तमनरकपृथिव्यां, तत्र जघन्या स्थितिः द्वाविंशतिः सागरोयमाणि उत्कृष्टा त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, ततोऽसत्येयसङ्ख्येयभागहानिवृद्धी एवघटेते न त्वसझ्ययससयेयगुणहानिवृद्धी, तेषां तोत्कृष्टावगाहनानां त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि वा नियमाद्वेदितव्यानि, न भजनया, भजनाहेतोः संमूर्छिमासंज्ञिपञ्चेन्द्रियोत्पादस्य तेषामसंभवात्।
--अजघन्योत्कृष्टावगाहनसूत्रे यदवगाहनया चतुःश्थानपतित्वं तदेवं अजघन्योत्कृष्टावगाहनो हि सर्वजघन्याङ्गुलासङ्घयेयभागात्परतो मनाक् बृहत्तरानुलासङ्घयेयभागादारभ्य यावदलासङ्ख्येयभागन्यूनानि पञ्चधनुःशतानि तावदवसेयः, ततः सामान्यनैरयिकसूत्रे इवात्राप्युपपद्यते अवगाहनातश्चतुःस्थानपतितता, स्थित्या चतुःस्थानपतितता सुप्रतीता, दशवर्षसहभ्य आरभ्योत्कर्षतम्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणामपितस्यांलभ्यमानत्वात्, जघन्यस्थितिसूत्रे अवगाहनाय चतुःस्थानपतितत्वं तस्यामवगाहनायां जघन्योऽझुलासङ्ख्येयभागादारभ्योत्कर्षतः सप्तानां धनुषामवाप्यमा त्वात्, अत्रापि त्रीण्यज्ञानानि केषांचित्कादाचित्कतया द्रष्टव्यानि, संमूर्छिमासंज्ञिपञ्चेन्द्रियेभ्य उत्पन्नानमपर्याप्तावस्थायां विभङ्गस्याभावात्,
उत्कृष्टस्थितिचिन्तायामवगाहनया चतुःस्थानपतितत्वमुत्कृष्टस्थितिकस्यावगाहनाया जघन्यतोऽङ्गलासङ्खयेयागादारभ्योत्कर्षतः पञ्चानां धनुःशतानामवाप्यमानत्वात्,
'अजहन्नुकोसठिइएविएवं चेव' इत्यादि, अजधन्योत्कृष्टस्थितावपि तथा वक्तव्यं यथा जधन्यस्थितिसूत्रे उत्कृष्टस्थितिसूत्रे चट, नवरमयं विशेषः-जघन्यस्थितिसूत्रे उत्कृष्टस्थितिसूत्रे च स्थित्या तुल्यत्वमभितं अत्र तु 'स्वस्थानेऽपि' स्थितावपि चतुःस्थानपतित इति वक्यवयं, समयाधिकदशवर्षसंहस्रेभ्य आरभ्योत्कर्षतः समयोनत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणामवाप्यमानत्वात्,
जघन्यगुणकालकादिसूत्राणि सुप्रतीतानि, नवरं 'जस्सनाणा तस्स अत्राणा नस्थिति यस्य ज्ञानानितस्याज्ञानानिनसंभवन्तीति, यतः सम्यग्दृष्टानानिमिथ्याटेरज्ञानानि, सम्यगष्टित्वं च मिथ्याष्टित्वोमपर्देन भवति मिथ्याष्टित्वमपि सम्यग्दृष्टित्वोपमर्दैन भवति, ततो ज्ञानसद्भावेऽज्ञानाभावः एवमज्ञानसद्भावे ज्ञानाभावः, तत उक्तं-'जहानाणा तहा अन्नाणावि भाणियव्वा, नवरं जस्स अन्नाणा तस्स नाणा न संभवन्ति' इति शेष पाठसिद्धं ।
मू. (३१६) जहनोगाहगाणं भंते ! असुरकुमाराणं केवइया पजवा पनत्ता?, गोयमा! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, से केपट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ जहन्नोगाहगाणं असुरकुमाराणं अनंता पञ्जवा पत्रत्ता!, गोयमा!जहन्नोगाहणए असुरकुमारे जहन्नीगाहणस्स असुरकुमारस्सदवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउट्ठाणवडिए वनाईहिं छट्टाणवडिए आभिनिबोहियनाण० सुयनाण० ओहिनाणपजवेहिं तिहिं अनाणेहिं तिहिंदसणेहिं यछट्ठाणवडिए,
एवं उक्कोसोगाहणएवि, एवं अजहन्नमणुक्कोसोगाणएवि, नवरं उक्कोसोगाहणएवि असुरकुमारे ठीईए चउट्टाणवडिए, एवं जाव थणियकुमारा।

Page #202

पद -५, उद्देशकः-, द्वार
_ १९९ वृ. एवमसुरकुमारादिसूत्राण्यपि भावनीयानि प्रायः समानगमत्वात् ।
मू. (३१७) जहन्नोगाहणाणं भंते ! पुढविकाइयाणं केवइया पज्जवा पनत्ता?, गोयमा! अनंता पज्जवा पन्नत्ता, सेकेणतुणं भंते! एवं वुच्चइ जहन्नीगाहणाणं पुढविकाइयाणं अनंतापजवा पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नोगाहणए पुढविकाइए जहन्नोगाणहस्स पुढविकाइयस्स दव्वट्ठाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्लो ओगाहणट्टयाए तुल्लेठिईए तिहाणवडिए वनगंधरसफासपज्जवेहिं दोहिं अन्नाणेहिं अचखुंदसणपञ्जवेहि य छटाणवडिए, एवं उक्कोसोगाणएवि, अजहन्नमणुकोसोंगा- हणएवि एवं चेव, नवरं सहाणे चउट्ठाणवडिए,
जहन्नठिइयाणं पुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणडेणं भंते! एवं वुच्चइ जहन्नठिइयाणं पुढविकाइयाणं अनंता पज्जवा पन्नत्ता!, गोयमा! जहन्नठिइए पुढविकाइए जहन्नठिइयस्स पुढविकाइयस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तुल्ले वन्नगंधरसफासपज्जवेहि मतिअन्नाण सुयअन्नाण० अचक्खुदंसणपज्जवेहिंछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुक्कोसठिइएविएवं चेव, नवरं सट्ठाणे तिहाणवडिए।
जहन्नगुणकालयाणं भंते ! पुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ जहन्नगुणकालयाणं पुढविकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता, गोयमा! जहन्नगुण-कालए पुढविकाइएजहन्नगुणनकालगस्स पुढविकायस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तिढाणवडिए कालवन्नपजवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए दोहिं अन्नाणेहिं अचक्खुदसणपजवेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुकोसगुणकालएवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं पंच वन्ना दो गंधा पंच रसा अट्ट फासा भाणियब्बा।
जहन्नमतिअनाणीणं भंते ! पुढविकाइयाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते! एवं वुमइ जहन्नमतिअन्नाणीणं पुढविकाइयाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा जहन्नमतिअनाणी पुढविकाइए जहन्नमतिअनाणिस्स पुढविकाइयस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तिट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासपञ्जवेहिं छट्ठाणवडिए मइअन्नाणवज्जवेहिं तुल्ले सुयअन्नाणपज्जवेहिं अचखुदंसणपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए
एवं उक्कोसमइअन्नाणीवि, अजहन्नमणुकोसमइअन्नाणीवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं सुयअन्नाणीवि अचखुदंसणीवि एवं चेव जाव वणफइकाइया।
वृ. जघन्यावगाहनादिपृथिव्यादिसूत्रे स्थित्या त्रिस्थानपतितत्वं सङ्ख्येयवर्षायुष्कत्वात्, एतच्च प्रागेव सामान्यपृथिवीकायिकसूत्रे भावितं, पर्यायचिन्तायामज्ञाने एव मत्यज्ञानश्रुताज्ञानलक्षणेवक्तव्ये न तु ज्ञाने, तेषां सम्यकत्वसल्य तेषुमध्ये सम्यकत्वसहितस्य चोत्पादासंभवात् 'उभयाभावो पुढवाइएसु' इति वचनात्, अत एवैतदेवोक्तमत्र ‘दोहिं अन्नाणेहि' इति ।
मू. (३१८) जहन्नोगाहणगाणं भंते! बेइंदियाणंपुच्छा गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ जहन्नोगाहणगाणं बेइंदियाणं अनंता पजवा पन्नत्ता!, गोयमा ! जहन्नोगाहणए बेइंदिएजहन्नीगाहणस्स बेइंदियस्स दव्वट्ठाएतुल्ले पएसट्टयाएतुल्ले ओगाहणट्ठायए तुल्ले ठिईए तिट्ठाणवडिए वन्नगंधरसफासपञ्जवेहिं दोहिंनाणाहें दोहिं अन्नाणेहिं अचक्खुदंसणपज्जवेहि

Page #203

२००
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-५/-1-1३१८ य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसोगाहणएवि, नवरं नाना नत्थि, अजहन्नमणुक्कोसोगाहणए जहा जहन्नीगाहणए, नवरं सहाणे ओगहणाए चउट्टाणवडिए। जहन्नठिइयाणं भंते! बेइंदियाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केपट्टेणं भंते एवं बुचइ जहन्नठियाणं बेइंदिइयाणं अनंता पजवा पत्नत्ता?, गोयमा! जहन्नठिइएबेइंदिएजहन्नठिइयस्स बेइंदियस्स दवट्ठयाएतुल्लेपएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवड़ए ठितीए तुले वन्नगंधरसफासपजवेहिं दोहिं अन्नाणेहि अचखुदंसणपजवेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, नवरं दो नाना अब्भहिया, अजहन्नमणुकोसाठिइए जहा उक्कोसठिइए नवरं ठिईए तिहाणवडिए।
जहन्नगुणकालगाणं बेइंदियाणं पुच्छा गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ-जहन्नगुणकालगाणं बेइंदियाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नगुणकालए बेइंदिए जहन्नगुणकालगस्स बेइंदियस्सदवट्टयाए तुल्लेपएसट्टयाएतुल्ले ओगाहणट्ठयाएछट्ठाणवडिए ठिईएतिहाणवडिएकालवन्नपजवेहिं तुम्ले अवसेसेहिं वन्नगंधरसफासपजवेहिं दोहिं नाणेहिं दोहिं अनाणेहिं अचक्खुदंसणपज्जवेहि य छट्ठाणचडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएविएवं चेव, णवरं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएवि एवं चेव, नवरं सट्ठाणे छट्ठाणवडिए, एवं पंच वन्ना दो गंधा पंच रसा अट्ट फासा भाणियब्वा । जहन्नाभिनिबोहियनाणीणं भंते ! बेइंदियाणं केवइया पञ्जवा पन्नत्ता!, गोयमा ! अनंता पज्जवा पनत्ता, से केणटेणं भंते! एवं वुइ-जहन्नाभिनिबोहियनाणीणं बेइंदियाणं अनंता पजवा पन्नत्ता!, गोयमा! जहन्नाभिनिबोहियाणी बेइंदिए जहन्नाभिनिबोहियणाणिस्स बेइंदियस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तिट्ठाणवडिए बन्नगंधरसफासपनवेहिं छट्ठाणडिए वन्नगंधरसफासपजवेहिं छट्ठाणवडिए आभिनिबोहियणाणपजवेहिं तुल्ले सुयणाणपजवेहिं छट्ठाणवडिए अचसणपज्जवेहिं छट्टाणवडिए।
एवं उक्कोसाभिनिबोहियणाणीवि, अजहन्नमणुकोसाभिनिबोहियनाणविएवं चेव, नवरं सट्टाणे छट्ठाणवाडेए, एवं सुयनाणीवि सुयअन्नाणीवि अचखुदंसणीवि, नवरं जत्थ नाना तत्थ अन्नाणा नत्थि जत्थ अन्नाणा तत्थनानानस्थि, जत्थदंसणंतत्थनानाविअन्त्राणावि, एवंतेइंदियाणवि, चउरिदियाणवि एवं चेव नवरं चक्खुदंसणं अभिहियं
वृ. जघन्यावगाहनहीन्द्रियसूत्रे 'दोहिं नाणेहं दोहिं अन्नाणेहिं' इति, द्वीन्द्रियाणां हि केषाश्चिदपर्याप्तावस्थायां सास्वादनसम्यकत्वमवाप्यते सम्यगटेश्च ज्ञाने इति द्वे ज्ञाने लभ्येते शेषाणामज्ञाने तत उक्तं द्वाभ्यां ज्ञानाभ्यांद्वाभ्यामज्ञानाभ्यामिति, उत्कृष्टावगाहनायांत्वपर्याप्तावस्थाया अभावाद् सास्वादनसम्यकत्वं नावाप्यते ततस्तत्र ज्ञाने न वक्तव्ये, तथा चाह-"एवं उक्कोसितोगाहणाए वि नवरं नाणानस्थिति, तथाऽजधन्योत्कृष्टावगाहना किलप्रथमसमयादूर्ध्व भवति इत्यपर्याप्तवस्थायामपि, तस्यः संभवात् सासदनसम्यकत्ववतां ज्ञाने अन्येषां चाज्ञाने इति ज्ञाने चाज्ञाने च वक्तव्ये, तथा चाह
___'अजहन्नमणुक्कोसोगाहणए जहाजहन्नोगाहणए' इति, तथा जघन्यस्थितिसूत्रे द्वेअज्ञाने एव वक्तव्ये न तु ज्ञाने, यतः सर्वजधन्यस्थितिको लब्ध्यपर्याप्तको भवति न च लब्ध्यपर्याप्तकेषु मध्ये सास्वादनसम्यग्दृष्टिरुत्पद्ये, किं कारणमिति चेत्, उच्यते, लब्ध्यपर्याप्तको हि सर्वसङ्किल

Page #204

-
-
पदं-५, उद्देशकः-, द्वार
२०१ टःसासादनसम्यग्दृष्टिश्च मनाक् शुभपरिणामस्ततः स तेषुमध्ये नोत्पद्यते तेनाज्ञाने एव लभ्येते न ज्ञाने, उत्कृष्टस्थितिषु पुनर्मध्ये सासादनसम्यकत्वसहितोऽप्युत्पद्यते इति तत्सत्रे ज्ञाना अज्ञानेच वक्तव्ये, तथा चाह -- ‘एवं उक्कोसठिइएवि, नवरं दो नाणा अमहिया इति, एवमेवाजधन्योत्कृष्टस्थितिसूत्रमपि वक्तव्यं, भावसूत्राणि पाढसिद्धानि, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिया अपि वक्तव्याः, नवरंचतुरिन्द्रियाणां चक्षुर्दर्शनमधिकं अन्यथा चतुरिन्द्रियत्वायोगादिति तेषां चक्षुदर्शनविषयमपि सूत्रं वक्तव्यं, जघन्यावगाहनतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे 'ठिईए तिट्टाणवडिए' इति,
मू. (३१९) जहन्नोगाहणगाणं भंते! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया पजवा पन्नत्ता गोयमा! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जहन्नीगाहणगाणं पंचिंयतिरिक्खजोणियाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नीगाहणए पंचिंदियतिरिक्खजोणिए जहन्नोगाहणयस्स पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स दवट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए तिहाणवडिए वनगंधरसफासपञ्जवेहिं दोहिं नाणेहिं दोहिं अन्नाणेहिं दोहिं दसणेहि छट्ठाणवडिए, उक्कोसोगाहणएविएवं चेव, नवरं तिहिं नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए, जहा उक्कोसोगाहणए तहा अजहन्नमणुक्कोसोगाणएवि, नवरं ओगाहणट्टयाए चउठाणवडिए ठिईए चउट्टाणवडिए,
जहन्नठिइयाणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया पज्जवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं बुचइ जहन्नठिइयाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं अनंतापजवा पन्नता?, गोयमा! जहन्नठिइएपंचिंदियतिरिक्खजोणिएजहन्नठिइयस्सपंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स दव्वट्टयाए तुले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तुल्ले वनगंधरसफासपञ्जवेहिं दोहिं अन्नाणेहिं दोहिं दसणेहिं छट्ठाणवडिए, उक्कोसठिइएवि एवं चेव नवरंदो नाणा दो अनाणा दो दंसणा, अजहन्नमणुक्कोसठिइएविएवं चेव, नवरंठिईए चउट्टाणवडिए तिन्नि नाना तिन्नि अन्नाणा तिन्निदंसणा। जहन्नगुणकालगाणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणढेणं भंते! एवं युच्चइ ?, गोयमा! जहन्नगुणकालए पंचिंदियतिरिक्खजोणिए जहन्नगुणकालगस्स पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउठाणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए कालवन्नपञ्जवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वनगंधरसफासपञ्जवेहिं तिहिं नाणेहिं तिहिं अन्नाणेहिं तिहिं दंसेणंहि छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएवि एवं चेव, नवरं सट्ठाणे छट्टाणवडिए, एवं पंच वत्रा दो गंधा पंच रसा अट्ट फासा। ____ जहन्नाभिनिबोहियणाणीणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया पजवा पन्नत्ता गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणतुणं भंते! एवंयुच्छइ?, गोयमा! जहन्नाभिनिबोहियनाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिए जहन्नाभिणिबोहियणाणिस्स पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्टाणवडिए वन्नगंधरसफासपञ्जवेहिं छट्टाणवडिए आभिनिबोहियनाणपज्जवेहिं तुल्ले सुयनाणपज्जवेहिंछट्ठाणवडिए चक्खुदंसणपञ्जवेहिछट्ठाणवडिए अचक्खुदंसणपज्जवेहिंछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसाभिनिबोहियनाणीवि, नवरं ठिईए तिट्ठाणवडिए, तिनि नाणा तिनि दंसणा सट्टाणे तुल्ले सेसेसु छट्ठाणवडिए।
अजहन्नमणुक्कोसाभिनिबोहियनाणी जहा उक्कोसाभिनिबोहियनाणी नवरं ठिईए

Page #205

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र १.५/-1-1३१९
चट्ठाणवद्धिए, सहाणे छट्ठाणवडिए, एवं सुचनाणीवि,
जहन्नोहिनाणीणं भंते! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छा, गोयमा अनंतापजवापन्नत्ता, सेकेणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ?, गोयमा! जहन्नोहिनाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिए जहन्नोहिनाणिस्स पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स दबट्टयाएतुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउहाणवडिएठिईए तिहाणवडिए वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं आभिनिबोहियनाणसुयनाणपज्जवेहि छट्ठाणवडिए ओहिनाणपनवेहिं तुल्ले, अन्नाणा नस्थि, चक्खुदंसणपज्जवेहिं अचखुदंसणपनवेहिं य ओहिदसणपजेहिं छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसोहिनाणीवि।
अजहन्नोकोसोहिनाणीविएवं वेव, नवर सट्टाणे छदाणवडिए, जहाआभिनिबोहियनाणी तहा मइअन्नाणी सुयअन्नाणी य, जहा ओहिनाणी तहा विभंगनाणीवि, चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी य जहा आभिनिबोहियाणी, ओहिदसणी जहा ओहिनाणी, जत्थ नाणा तत्थ अन्नाणा नस्थि जत्थ अन्नाणा तत्थ नाणा नत्स्थि, जत्थ दंसणा तत्थ नानावि अन्नाणावि अस्थिति भाणियव्वं ।
वृ. इह तिर्यक्पञ्चेन्द्रियः सङ्ख्येयवर्षायुष्क एव जघन्यावगाहनो भवति, नाऽसङ्ग्येयवर्षायुष्कः, किं कारणंइति चेत्, उच्यते, असङ्ख्येयवर्षायुषोहि महाशरीराः कङ्ककुक्षिपरिणामत्वात् पुष्टाहाराःप्रबलधातूपचयाः ततस्तेषांभूयान् शुक्रनिषेको भवति शुक्रनिषेकानुसारेण च तिर्यग्मनुष्याणमुत्पत्तिसमयेऽवगाहेनेति न तेषांजघन्यावगाहना लभ्यते किं तुसङ्खयेयवर्षायुषां, सङ्ख्येयवर्षायुशषश्च स्थित्या त्रिस्थानपतिताः, एतच्च भावितंप्राक, ततउक्तंस्थित्या त्रिस्थानपतिता इति,।
'दोहिं नाणेहिं दोहिं अन्नाणेहिं' इति ।
जघन्यावगाहनोहितिर्यक्पञ्चेन्द्रियः सङ्घयेयवर्षायुष्कोऽपर्याप्तो भवति सोऽपि चाल्पकायेषु मध्ये समुत्पद्यमानस्ततस्तस्यावधिविमङ्गज्ञानासंभात्द्वेज्ञानेद्वेअज्ञाने उक्ते,यस्तुविभङ्गज्ञानसहितो नरकादुद्ध त्य सङ्खयेयवर्षायुष्केषु तिर्यकपञ्चेन्द्रियेषु मध्ये समुत्पद्यमानो वक्ष्यते स महाकायेषूत्पद्यमानो द्रष्टव्यः नाल्पकायेषु, तथास्वाभाव्यात्, अन्यथाऽधिकृतसूत्रविरोधः, उत्कृष्टावगाहनतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे 'तिहिनाणेहिं तिहिं अन्नाणेहिं' इति त्रिभिज्ञनिस्त्रिभिरज्ञानेश्वषट्स्थानपतिताः, तत्र त्रीणिअज्ञानानि कथमिति चेत्, उच्यते, उह यस्य योजनसहनं शरीरावगाहना स उत्कृष्टावगाहनः सच सङ्ख्येयवर्षायुष्क एव भवति पर्याप्तश्च, तेन तस्य त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यत्रानानि च संभवन्ति, स्थित्याऽपि चासावुत्कृष्टावगाहनःत्रिस्थानपतितः, सङ्ख्येयवर्षायुष्कत्वात्, अजघन्योत्कृष्टावगाहनसूत्रेण स्थित्या चतुःस्थानपतितः, यतोऽजधन्योत्कृष्टवगाहनोऽसङ्खयेयवर्षायुष्कोऽपि लभ्यते, तत्रोपपद्यते प्रागुक्तयुक्तया चतुःस्थानपतितत्वं, जघन्यस्थितिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे द्वे अज्ञाने एव वक्तव्ये न तु ज्ञाने, यतोसौ जघन्यस्तितिको लब्ध्यपर्याप्तक एव भवति न च तन्मध्ये सासादनसम्यग्दृष्टरुत्पाद इति, उत्कृष्टस्थितिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे
दो नाणा दो अन्नाणा' इति, उत्कृष्टस्थितिको हि तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्त्रिपल्योपमस्थितिको भवति, तस्य च द्वे अज्ञाने तावनियमेन यदा पुनःषण्मासावशेषायुर्वैमानिकेषु बद्धायुष्को भवति तदातस्यद्वज्ञाने लभ्येतेअत उक्तं द्वेज्ञानेद्वेअज्ञाने इति, अजधन्योत्कृष्टस्तितिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे 'ठीईए चउट्ठाणवडिए' इति अजघन्योत्कृष्टस्थितिको हि तिर्यक्पञ्चेन्द्रियः सङ्घयेयवर्षायुष्कोऽपि लभ्यते असङ्खयेयवर्षायुष्कोऽपि समयोनत्रिपल्योपमस्थितिकः ततश्चतुःस्थानपतितः,

Page #206

पदं -५, उद्देशकः --, द्वारजघन्याभिनिबोधिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे '
हिए नाणवडिए' इति, असङ्खयेयवर्षायुषोऽपि हि तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्स स्वभूमिकानुसारेण जन्मन्ये आभिनिबोधिकश्रुतज्ञाने लभ्येते ततः सवयेयवर्षायुषोऽसङ्खयेयवर्षायुषश्च जघन्याधिनिबोधिकश्रुतज्ञानसंभवाद् भवन्ति स्थित्या चतुःस्थानपतिताः, उत्कृष्टाभिनिबोधिकज्ञानसूत्रे स्थित्या च त्रिस्थानपतिता वक्तव्याः । यत इह यस्योत्कृष्टे आभिनिबोधिकश्रुतज्ञाने स नियमात सवयेयवर्षायुष्कः२ स्थित्यापि त्रिस्थानपतित एव यथोक्तं प्राक्, अवधिसूो विभङ्गसूत्रेऽपि स्थित्या त्रिस्थानपतितः, किं कारणम् उच्यते, असङ्घयेयवर्षायुषोऽवधिविभङ्गासंभवात्, आह चमूलटीकाकारः 'ओहिविभङ्गेसुनियमा तिहाणवडिए, किं कारणं? भन्नइ, ओहिविभङ्गा असंखेजवासायस्स नस्थित्तिजघन्यावगाहनमनुष्यसूत्रे 'ठिईए तिट्टाणवडिए' इति तिर्यक्पञ्चेन्द्रियवत्,
म. (३२०) जहन्नोगाहणगाणं भंते ! मणुस्साणं केवइया पजवा पनत्ता ?, गोयमा ! अनंता पज्जवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जहन्नीगाहणगाणं मणुस्साणं अनंता पञ्जवा पत्रता?, गोयमा ! जहन्नोगाहणए मणूसे जहन्नोगाहणगस्स मणूसस्स दवट्ठाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईएतिहाणवडिए वनगंधरसफासपज्जवेहिं तिहिं नाणेहिं दोहिं अनाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्टाणवडिए, उक्कोसोगाहणएवि एवं वेव, नवरं ठिईए सिय हीणे सियतुल्ले सिय अमहिए, जइ हीणे असंखिजइभागहीणे अह अब्भहिए असंखेज्जइभागअब्भहिए, दो नाणा दो अन्नाणा दो दंसणा। अजहन्नमणुक्कोसोगाहणएविएवं चैव, नवरं ओगाहणठ्ठयाए चउट्ठाणवडिए, ठिईए चउट्ठा- णवडिए आइलेहिं चउहि नाणेहिं छट्ठाणवडिए, केवलनाणपनवेहिं तुल्ले, तिहिं अनाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छहाणवडिए, केवलदसणपजचेहिं तुल्ले ।
जहन्नठिइयाणं भंते ! मणुस्साणं केवइया पञ्जवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नठिइए मणुस्से जहन्नठियस्स मणुस्सस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउहाणवडिएठिईए तुल्लो वनगंधरफासपनवेहिं दोहिं अन्नाणेहिं दोहिं दसणेहिं छहाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, नवरं दो नाणा दो अन्नाणा दो दंसणा, अजहन्नमणुक्कोसठिइएवि एवं चेव, नवरं ठिईए चउट्ठाणवडिए ओगाहणट्ठयाए चउट्ठाणवडिए आइल्लेहिं चउहिं नाणेहिंछट्ठाणवडिए केवलनाणपजवेहं तुल्लेतिहिं अन्नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए केवलदंसणपज्जवेहिं तुल्ले । जहन्नगुणकालयाणं भंते ! मणुस्साणं केळइया पजवा प० गो० अनंता पज्जवा पन्नत्ता से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्छाइ?, गोयमा! जहन्त्रगुणकालए मणूसे जहन्नगुणकालगस्स मणुस्सस्स दव्वट्ठाए तुल्ले पएसठ्ठयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए चउट्टाणवडिए ठिईएचउट्ठाणवडिएकालवनपज्जवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्ठाणविएछउहिं नाणेहिं छट्ठाणवडिए केवलनाणपज्जवेहिं तुल्ले तिहिं अन्नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए केवलदंसणपज्जवेहिं तुल्ले, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्मणुक्कोसगुणकालएविएवं चेव, नवरं सट्ठाणे छट्ठाणवडिए, एवं पंच वन्ना दो गंधा पंच रसा अट्ट फासा भा०
जहन्नाभिनिबोहियनाणीणंमणुस्साणं केवइया पज्जवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणटेणं भंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा! जहन्नाभिनिबोहियणाणी मनसे जहन्नाभिनिबोहियणाणिस्स मणुस्सस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले गाहणट्टयाए चउहाणवडिए ठिईए

Page #207

10x
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १-५/-/-/३२०
चट्टाraise वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए आभिनिबोहियनाणपञ्जवेहिं तुल्ले सुयनाणपञ्जवेहिं दोहिं दंसणेहिं छट्टाणवडिए, एवं उक्कोसाभिनिबोहियनाणीवि नवरं आभिनिबोहियनाणपज्रवेहिं तुल्ले ठिईए तिट्ठाणवडिए तिहिं नाणेहिं तिहिं दंसणेहिं छट्टाणवडिए ।
अजहन्नमणुकोसाभिनिबोहियनाणी जहा उक्कोसाभिनिबोहियनाणी, नवरं टिईए चउट्टाणवडिए सट्टाणे छट्टाणवडिए, एवं सुयनाणीवि, जहन्नोहियनाणीणं भंते! मणुस्साणं केवइया पञ्जवा पत्रत्ता ?, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ !, गोयमा ! जहन्नोहिनाणी मणुस्से जहन्नोहिनाणिस्स मणूसस्स दव्वठ्ठायए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणनुयाए तिद्वाणवडिए ठिईए तिद्वाणवडिए वन्नगंधरसफासपजवेहिं दोहिं नाणेहिं छट्टाणवडिए ओहिनाणपञ्जवेहिं तुल्ले मणनाणपञ्जवेहिं छट्टाणवडिए तिहिं दंसणेहिं छट्टाणवडिए, एवं उक्कीसोहिनाणीवि, अजहन्नमणुक्कोसोहिनाणी एवं चेव, नवरं ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए, सट्टाणे छट्टाणवडिए, जहा ओहिनाणी तहा मणपजवनाणीवि भाणियव्वे, नवरं ओगाहणट्टयाए ताणवडिए, जहा आभिणिबोहियणाणी तहा मइ अन्नाणी सुयअन्नाणीवि भानियव्वे, जहा ओहिनाणी तहा विभंगनाणीवि भाणियव्वे चक्खुदंसणी अचक्खुदंरुय जहा आभिनिबोहियनाणी ओहिदंसणी जहा ओहिनाणी । जत्थ नाणा तत्थ अन्नाणा नत्थि जत्थ अन्नाणा तत्थ नाणा नत्थि, जत्थ दंसणा तत्थ नाणावि अन्नाणवि ।
केवलनाणीणं भंते! मणुस्साणं केवइया पजवा पत्रत्ता ?, गोयमा ! अनंता पखवा पनत्ता, सेकेणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ केवलनाणीणं मणुस्साणं अनंता पजवा पत्रत्ता ?, गोयमा ! केवलनाणी मणूसे केवलनाणिसस मणूसस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए चउट्टाणवडिए ठिईए तिट्टाणवडिए वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए केवलनाणपज्जवेहिं केवलदंसणपञ्जवेहिं य तुल्ले एवं केवलदंसणीवि मणूसे भाणियव्वे ॥
वृ. मनुष्योऽपि जघन्यावगाहनो नियमात् सङ्घयेयवर्षायुष्कः, सङ्घयेयवर्षायुष्कश्च स्थित्या त्रिस्थानपतित एवेति 'तिहिं नाणेहिं' इति, यदा कश्चित् तीर्थकरोऽनुत्तरोपपातिकदेवो वा अप्रतिपतितेनावधिज्ञनेन जघन्यायामवगाहनायामुत्पद्यतेतदाऽवधिज्ञानमपि लभ्यते इतीह त्रिभिर्ज्ञानैरित्युक्तं, विभङ्गज्ञानसहितस्तु नरकादुख तो जघन्यायामवगाहनायां नोत्पद्यते तथास्वाभाव्यात् अतो विभङ्गज्ञानं न लभ्यते इति द्वाभ्यामज्ञानाभ्यामित्युक्तं, उत्कृष्टावगाहनमनुष्यसूत्रे 'ठिईए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे असंखेज्जभागहीणे जइ अब्भहिए असंखेज्जभागअब्भहिए' इति, उत्कृष्टावगाहना हि मनुष्यास्त्रिगव्यूतोच्छ्रयाः त्रिगव्यूतानां च स्थितिर्जघन्यतःपल्योपभासङ्घयेयभागहीनानि त्रीणि पल्योपमानि उत्कर्षतस्तान्येव परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि उक्तं च जीवाभिगमे - 'उत्तरकुरुदेवकुराए मणुस्साणं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं तिनि पलिओवमाइं पलिओवमस्सासंखिञ्जइभागहीणाई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' त्रिपल्योपमासङ्घयेयभागश्च त्रयाणां पल्योपमानामसङ्घयेयतमो भाग इति पल्योपमासद्वयेयभागहीन पल्योपमत्रयस्थितिकः परिपूर्णपल्योपमन्त्रयस्थितिकापेक्षयाऽसङ्घयेयभागहीनः, इतरस्तु तदपेक्षयाऽसङ्घयेयभागाधिकः, शेषा वृद्धिहानयो न लभ्यन्ते,
'दो नाणा दो अन्नाणा' इति उत्कृष्टावगाहना हि असङ्घयेयवर्षायुषः, असङ्घयेयवर्षायुषां

Page #208

२०५
पदं-५, उद्देशकः-, द्वारंचावधिविभङ्गासंभवः, तथास्वाभाव्यात, अतो द्वे एवज्ञाने द्वेचाज्ञाने इति, तथाऽजधन्योत्कृष्टावगाहनः सङ्ख्येयवर्षायुष्कोऽपि भवति असङ्ख्येयवर्षायुष्कोऽपि भवति, असङ्खयेयवर्षायुष्कोऽपि गव्यतद्विगव्यतोच्छ्रय; ततोऽवगाहनयाऽपिचतुःस्थापतितत्वं स्थित्याऽपितथा, आद्यैश्चतुर्भिर्मतिश्रुतावधिमनःपर्यायरूपैनिः षट्स्थानपतिताः, तेषां चतुर्णामपि ज्ञानानां तत्तद्रव्यादिसापेक्षतयाक्षयोपशमवैचित्र्यतस्तारतम्यभावात्, केवलज्ञानपर्यवैस्तुल्यता, निःशेषस्वावरणक्षयतः प्रादुर्भूतस्य केवलज्ञानस्य भेदाभावात्, शेषसुगर्म, जघन्यस्थितिकमनुष्यसूत्रे ‘दोहिं अन्नाणेहिं इति द्वाभ्यामज्ञानाभ्यां मत्यज्ञानश्रुतज्ञानरूपाभ्यां षट्स्थानपतितता वक्तव्या, न तु ज्ञानाभयां, कस्मादिति चेत् ?, उच्यते, जघन्यस्थितिका मनुष्याः संमूर्छिमाः, संमूर्छिममनुष्याश्च नियमतो मिथ्याष्टियः, ततस्तेषमज्ञाने एव न तु ज्ञाने, उत्कृष्टस्थितिकमनुष्यसूत्रे 'दो नाणा दो अन्नाणा' इति, उत्कृष्टस्थितिका हि मनुष्यास्त्रिपल्योपमायुषः, तेषां च तावदज्ञाने नियमेन यदा पुनः षण्मासावशेषायुषो वैमानिकेषु बद्धायुषस्तदा सम्यकत्वलाभात् द्वे ज्ञाने लभ्येते अवधिविभङ्गी चासङ्ख्येयवर्षायुषां न स्त इति त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानीनि नोक्तं, अजघन्योत्कृष्टस्थितिकमनुष्यसूत्रमजधन्योत्कृष्टावगाहनमुश्यसूत्रमिवल भावनीयं,।
जघन्याभिनिबोधिकमनुष्यसूत्रे द्वे ज्ञाने वक्तव्ये द्वे दर्शने च, किं कारणं इति चेत् ?, उच्यते, जघन्याभिनिबोधिकोहि जीवोनियमादवधिमनःपर्यवज्ञानविकलः, प्रबलज्ञानावरणकर्मोदयसद्भावात्, अन्यथा जघन्याभिनिबोधिकज्ञानत्वायोगात्, ततः शेषज्ञानदर्शनासंभवादाभिनिबोधिकज्ञानपर्यवैस्तुल्यः श्रुतत्रानपर्यवैाभ्यां दर्शनाभ्यां च षट्स्थानपतिततोक्ता, उत्कृष्टाभिनिबोधिकसूत्रे ठिईएतिहाणवडिए' इति उत्कृष्टाभिनिबोधिकोहि नियमात्सङ्खयेयवर्षायुः, असङ्खयेयवर्षायुषः तथाभवस्वाभाव्यात् सर्वोत्कृष्टाभिनिबोधिकज्ञानासंभवात, सङ्घयेयवर्षायुषश्च प्रागुक्तयुक्तेः स्थित्या त्रिस्थानपतिता इति, जघन्यावधिसूत्रे उत्कृष्टावधिसूत्रे चावगाहनया त्रिस्थानपतितो वक्तव्यः, यतः सर्वजधन्योवधिर्यथोक्तस्वरूपो मनुष्याणां पारभविको न भवति, किंतु तद्भावभावी, सोऽपिचपर्याप्तावस्थायां, अपर्याप्तावस्थायांतद्योग्यविश्रुधमावात्, उत्कृष्टोऽ. प्यवधिर्भावतश्चारित्रिणः,
ततो जघन्यावधिरुत्कृष्टावधिर्वाऽवगाहनया त्रिस्थानपतितः, अजधन्योत्कृष्टस्त्ववधिः पारभविकोऽपि संभवतिततोऽपर्याप्तावस्थायामपित्तस्य संभवात् अजधन्योत्कृष्टावधिरवगाहनया चतुःस्थानपतितः, स्थित्या तु जघन्यावधिरुत्कृष्टावधिरजधन्योत्कृष्टावधिर्वा त्रिस्थानपतितः, असङ्खयेयवर्षायुषामवधेरसंभवात, सङ्ख्येयवर्षायुषां च त्रिस्थानपतितत्वात्, जघन्यमनःपर्यवज्ञानी उत्कृष्टमनःपर्यवज्ञानी अजधन्योत्कृष्टमनःपर्यवज्ञानीच स्थित्या त्रिस्थानपतितः, चारित्रिणामेव मनः पर्यायज्ञानसद्भावात, चारित्रिणांच सङ्ख्येयवर्षायुष्कत्वात्, केवलज्ञानसूत्रेतु ओगाहणट्ठयाए चउट्ठाणवडिए' इति केवलिसमुद्घातं प्रतीत्य, तथाहि केवलिसमुद्घातगतः केवल शेषकेवलिभ्योऽसङ्खयेयगुणाधिकावगाहनः तदपेक्षया शेषाः केवलिनोऽसङ्घयेयगुणहीनावगाहनाः स्वस्थाने तुशेषाः केवलिनस्त्रिस्थानपतिताइति स्थित्या त्रिस्थानपतितत्वं, सङ्खयेयवर्षायुष्कत्वाः
मू. (३२१) वाणमंतरा जहा असुरकुमारा । एवं जोइसियवेमाणिया, नवरं सट्ठाणे ठिई: तिट्ठाणवडिए प्राणियव्ये, सेत्तं जीवपज्जवा।

Page #209

२०६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१- ५/-1-1३२१ वृ. व्यन्तरा यथाऽसुरकुमाराः, ज्योतिष्कवैमानिका अपि तथैव, नवरं ते स्थित्या त्रिस्थानपतिता वक्तव्याः, एतच्च प्रागेव भावितं ।
उपसंहारमाह- ‘सेत्तं जीवपज्जवा एते जीवपर्यायाः । सम्प्रत्यजीवपर्यायान् पृच्छति
मू. (३२२) अजीवपजवाणंभंते! काविहा पन्नत्ता?, गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तंजहारुविअजीवपञवाय अरूविअजीवपजवाय, अरूविअजीवपजवाणं भंते! कइविहा पन्नत्ता?, गोयमा ! दसविहा पन्नत्ता, तंजहा-धम्मत्थिकाए धम्मस्थिकायस्स देसे धम्मत्यिकायस्स पएसा अहम्पत्थिकाए अहम्मत्थिकायस्स देसे अहम्मत्थिकायस्स पएसा आगासस्थिकाए आगासस्थिकायस्स देसे आगासत्थिकायस्स पएसा अद्धासमए ।
वृ.अजीवपद्धवाणं इत्यादि, रूविअजीवपजवायअरूविअजीवपजवाय' इति रूपमिति उपलक्षणमेतत् गन्धरसस्पर्शाश्च विद्यन्ते येषां ते रूपिणः ते च ते अजीवाश्च रूप्यजीवाः तेषा पर्यायारूप्यजीवर्यायाः (पुद्गलपर्याया) इत्यर्थः, तद्विपरताअरूप्यजीवपर्यायाः, अमूर्ताजीवपर्याया इति भावः, 'धम्मत्थिकाए' इत्यादि, धम्मास्तिकाय इति परिपूर्णमवयवि द्रव्यं, धर्मास्तिकायस्य देशः-तस्यैवार्द्धादिरूपो विभागः, धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः-तस्यैव निर्विभागाः भागाः, एवं त्रिकमधर्मास्तिकाये आकाशास्तिकाये च भावनीयं, एतावता चान्योऽन्यानुगमात्मकावयवावयविस्वरूपं धर्मास्तिकायदिकं वस्तित्वति प्रतिपादितं, दशमोऽद्धासमयः, नन्वत्र पर्याया वक्तुमुपक्रान्तास्तत्कथं द्रव्यमात्रोपन्यासः कृतः ?, उच्यते, पर्यायपर्यायिणोः कथंचिदभेदख्यापनार्थः, एवमुत्तरोऽपि ग्रन्थः, आह च मूलटीकाकारः-“अत्र सर्वत्र पर्यायपर्यायिणोः कथंचिदभेदख्यापनार्थमित्थं सूत्रोपन्यास" इति, परमार्थतस्त्वेतद्रष्टव्यं-धर्मास्तिकायत्वं धर्मास्तिकायदेशत्वं धर्मास्तिकायप्रदेशत्वं इत्यादि०।
मू(३२३) रूविअजीवपजवाणं भंते! कइविहा पन्नत्ता?, गोयमा! चउब्बिहा पन्नत्ता, तंजहा-खंधाखंधदेसा खंधपएसा परमाणुपुग्गला, तेणंभंते! किं संखेज्जा असंखेजा अनंता?, गोयमा! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अमंता, से केपट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइनो संखेजा नो असंखेजा अनंता?, गोयमा! अनंता परमाणुपुग्गला अनंता दुपएसिया खंधा जाव अनंता दसपएसिया खंधा अनंता संखिज्जपएसियाखंधा अनंता असंखिज़पेसिया खंधा अनंता अणंतपएसिया खंधा, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ ते णं नो संखिज्जा नो असंखिज्जा अनंता ।
वृ. 'ते णं भंते ! किं संखेज्जा' इत्यादि, ते स्कन्धादयः प्रत्येकं किं सङ्घयेय असङ्खयेयया अनन्ताः?, भगवानाह–अनन्ताः, एतदेव भावयति-'से केणटेणं भंते !' इत्यादि पाठसिद्धं ।
मू. (३२४) परमाणुपोग्गलाणं भंते! केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! परमाणुपोग्गलाणं अनंता पनवा पन्नत्ता, से केणडेणं भंते ! एवं वुधाइ-परमाणुपुग्गलाणं अनंता पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! परमाणुपुग्गले परमाणुपोग्गलस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए तुल्ले ठिईए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अमहिए जइ हीणे असंखिजइभागहीणे वा संखिजइभागहीणे वा संखिजइगुणहीणे वा असंखिजइगुणहीणे वा अह अब्भहिए असंखिज्जइभागअब्भहिए वा संखिजइभागअब्भहिए वा संखिजगुणअब्भहिए वा असमंखिजगुण्डमहिए वा, कालवन्नपञ्जवेहिं सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे अमंतभागहीणे वा असंखिजइभागहीणे वा

Page #210

पदं - ५, उद्देशक:-, द्वारं
२०७
संखिज्जइभागहीणे वा संखिजगुणहीणे वा असंखिञ्जगुणहीणे वा अनंतगुणहीणे वा अह अब्भहिए अनंतभाग अब्भहिए वा असंखिज्जइभाग अब्भहिए वा संखिज्जभाग अब्भहिए वा संखिजगुणअब्भहिए वा असंखिजगुणअब्भहिए वा अनंतगुणमब्भहिए वा एवं अवसेसवन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए, फरसाणं सीयउसिणनिद्धलुक्खेहिं छट्टाणवडिए, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - परमाणुपोग्गलाणं अनंता पजवा पत्रत्ता । दुपएसियाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पज्जवा पत्ता ?, से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ ?, गोयमा ! दुपएसिए दुपएसियस्स दव्वट्टयाए तुल्ले परसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे पएसहीणे अह अब्भहिए पएसमब्भहिए ठिईए चउडाणवडिए वन्नाईहिं उवरिल्लेहिं चउफासेहि य छट्टाणवडिए, एवं तिपएसेवि, नवरं ओगाहणट्टयाए लिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे पएसहीणे वा दुपएसहीणे वा अह अब्भहिए पएसमब्महिए वा दुपएसमम्भहिए वा,
एवं जाव दसपएसिए, नवरं ओगाहणाए पएसपरिवुड्डी कायव्वा जाव दसपएसिए, नवरं नवपएसहीणत्ति, संखेज्जपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते ! एवं बुवइ - गोयमा ! संखेज्जपेसइए संखेजपएसियस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अन्भहिए, जइ हीणे संखेजभागहीणे वा संखिञ्जगुणहीणे वा अह अब्भहिए एवं चेव ओगाहणट्टयाएवि दुट्ठाणवडिए ठिईए चउद्वाणवडिए वण्णाइउवरिल्लचउफासपज्जवेहि य छट्ठाraise,
असंखिजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पज्जवा पत्रत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं दुबइ-गोयमा ! असंखिज्जपएसिए खंधे असंखिज्जपएसियत्स खंधस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसङ्ख्याए चट्टाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए चउडाणवडिए वण्णाइउवरिल्लचउफासेहि य छट्टाणवडिए, अनंतएसियाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पत्रत्ता, से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! अनंतपएसिए खंधे अनंतपएसियस्स खंधस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए Breasए ओगाहणट्टयाए चउट्टाणवडिए ठिईए चउट्टाणवडिए वन्नगंधरसफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए ॥
एगपएसोगाढाणं पोग्गलाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पज्जवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते ! एवं बुबइ ?, गोयमा ! एगपएसोगाढे पोग्गले एगपएसोगाढस्स पोग्गलस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसझ्याए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउडाणवडिए वण्णाइउवरिल्लचउफासेहिं छट्ठाणवडिए, एवं दुपएसोगाढेवि, संखिज्जपएसोगाढाणं पुच्छा गोयमा ! अनंता पजवा पत्रत्ता, सेकेट्टणं भंते! एवं बुच्चइ ?, गोयमा ! संखेज्जपएसोगाढे पोग्गल संखिज्जपएसोगाढस्स पोग्गलस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्टाणवडिए ओगाहणट्टयाए दुट्टाणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए aण्णाइवरिल्लचउफासेहिय छट्ठाणवडिए, असंखेज्जपएसोगाढाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पज्रवा पत्ता, सेकेणणं भंते! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! असंखेज्जपएसोगाढे पोग्गले असंखेज्जपएसोगाढस्स पोग्गलस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्टाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए greasy aण्णाइ अट्टफासेहिं छट्टाणवडिए ।
एगसमयठियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्ता, से केणदृणं भंते! एवं बुच्चइ ?,

Page #211

२०८
प्रज्ञापनाउपासूत्र-१-५/-1-1३२४
गोयमा! एगसमयठिइए पोग्गले एगसमयठिइयस्स पोग्गल्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिते ठितीए तुल्ले वण्णाइअट्ठफासेहिं छट्ठाणवडिए एवं जाव दससमयट्ठिए, संखेजसमयठिइयाणं एवं चेव, नवरं ठिईए दुट्ठाणवडिए, असंखेज्जसमयठिइयाणं एवं चेव, नवरं ठिईए चट्ठाणवडिए,
एकगुणकालगाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टणं भंते ! एवं वुझाइ गोयमा ! एकगुणकालए पोग्गले एकगुणकालगस्स पोग्गलस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्ठयचाए चउट्ठाणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए कालवन्नपञ्जवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वनगंधरसफासपज्जवेहिंछट्ठाणवडिएअट्ठफासेहिंछट्ठाणवडिए, एवंजावदसगुणकालए, संखेजगुणकालएविएवं वेव, नवरं सट्ठाणेदुट्ठाणवडिए, एवं असंखिजगुणकालएवि, नवरं सहाणे चउट्ठाणवडिए, एवं अनंतगुणकालएवि नवरंसट्ठाणे छट्ठाणचडिए, एवंजहा कालवनस्स वत्तव्बया भणिया तहा सेसाणवि वनगंधरसफासाणं वत्तब्वया भाणियव्या जाव अनंतगुणलुक्खे।
जहन्नीगाहणगाणं भंते! दुपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा!जहन्नोगाहणए दुपएसिएखंधेजहन्नीगाहणस्सदुपएसियस्स खंधस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्ठयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउठाणपडिए कालवनपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए सेसवन्नगंधरसपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए सीयउसिणणिद्धलुक्खफासपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए, से तेणष्टेणं गोयमा ! एवं वुखइ-जहनोहणाणं दुपएसियाणं पोग्गलाणं अनंता पजवा पन्नत्ता, उक्कोसोगाहणएवि एवं चेव, अजहन्नमणुक्कोसोगाहणओ नत्यि,
जहन्नोगाहणयाणंभंते! तिपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणडेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा! जहा दुपएसिए जहन्नोगाहणए उक्कोसोगाहणएवि एवं चेव, एवं अजहन्त्रमणुक्कोसोगाहणवि, जहन्नोगाहणयाणं भंते ! चउपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! जहा जहन्नोगाहणए दुपएसिएतहाजहन्नोगाहणए चउप्पएसिए एवं जहाउकोकोसागहणए दुपएसिए तहा उक्कोसोगाहणए चउप्पएसिएवि, एवं अजहन्नमणुक्कोसोगाहणएवि चउप्पएसिए, नवरं
ओगाहणट्ठयाए सियहीणे सियतुल्ले सियममहिएजइहीणे पएसहीणेअह अब्अहिएपएसअब्भहिए एवं जाव दसपएसिए णेयव्वं, नवरं अजहन्नुकोसोगाहणए पएसपरिवुट्टी कायव्वा जाव दसपएसियस्स सत्त पएसा परिवद्दिअंति,
जहन्नीगाहणगाणंभंते! संखेजपएसियाणपुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा पन्नत्ता, सेकेणद्वेणं भंते! एवं वुछइ?, गोयमा! जहन्नीगाहणए संखेजपएसिए जहन्नोगाहणस्सस संखिजपएसियस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए दुट्ठाणवडिए ओगाहणट्ठयाए तुल्ले ठिईए चउट्ठाणवडिए वण्णाइचउफासपञ्जवेहि य छट्ठाणवडिए एवं उक्कोसोगाहणएवि, अजहन्नमणुक्कोसोगाहणएवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे दुट्टाणवडिए,
____ जहन्नोगाहणगाणंभंते! अंसखिजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, से केणणं भंते ! एबुं बुच्चइ?, गोयमा! जहन्नीगाहणए असंखिजपएसिए खंधे जहन्नीगाहणगस्स असंखिजपएसियरस खंधस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्ठयाए चउट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउट्टाणवडिए वण्णाइउवरिल्लफासेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसोगाहणएवि,

Page #212

२०९
पदं-५, उद्देशकः-, द्वारंअजहन्नमणुकोसोगाहणएवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे चउट्ठाणवडिए।
जहन्नोगाहणगाणं भंते ! अनंतपएसियाण पुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा पन्नता, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नीगाहणए अनंतपएसिए खंधे जहनोगाहणगस्स अनंतपएसियस्स खंधस्स दबढाए तुल्ले पएसट्टयाए छठाणवडिए ओगाहणट्टयाए तुले ठिईए वउहाणवडिएवण्णाइउवरिल्लवउफासेहिं छहाणवडिए उक्कोसोगाहणएविएवं चेव, नवरंठिईएवितुले,
अजहन्नमणुक्कोसोगाहणगाणं भंते ! अनंतपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ?, गोयमा! अजहन्नमणुकोसोगाहणए अनंतपएसिए खंधे अजहन्नमणुक्कोसोगाहणगस्स अनंतपएसियस्स खंधस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसठ्ठयाए छठ्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउठाणवडिए ठिईए चउट्ठाणवडिए वण्णाइअट्टफासेहिं छट्ठाणवडिए,
जहन्नठिइयाणंभंते! परमाणुपुग्गलाणंपुच्छा, गोयमा! अनंता पञ्जवा पनत्ता, सेकेणटेणं भंते ! एवं वुधइ ?, गोयमा ! जहन्नठिइए परमाणुपोग्गले जहन्नठिइयस्स परमाणुपोग्गलस्स दव्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुले ओगाहणट्ठयाएतुल्ले ठिईएतुल्ले वण्णाइ दुफासेहि यछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुक्कोसठिइएवि एवं चेव नवरं ठिईए चउठाणवडिए, । ___ जहन्नठिइयाणं दुपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ?, गोयमा! जहन्नठिइएदुपएसिएजहन्नठियस्सदुपएसियस दब्बठ्ठयाएतुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए सिय होणे सिय तुल्ले सिय अमहिए जइ हीणे पएसहीणे अह अब्महिए पएसअब्भहिए ठिईए तुल्ले वण्णाइ चउफासेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइवि अजहन्नमणुक्कोसठिइएवि एवं चेव, नवरं ठिईए चउठाणवडिए, एवं जाव दसपएसिए, नवरं पएसपरियुट्टीकायब्वा, ओगाहणट्टयाए तिसुवि गमएसुजावदसपएसिएएवंपएसा परिवद्धिजंति,
___ जहन्नठिइयाणं भंते! संखिजपएसियाणपुच्छा, गोयमा! अनंता पजवापन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ?, गोयमा! जहन्नठिइए संखिजपएसिए रखंधेजहन्नटियस्स संखिजपएसियस्स खंधस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए दुट्टाणवडिएओगाहणट्टयाए दुट्ठाणवडिएठिईएतुल्ले वण्णाइ वउफासेहियछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुकोसठिइएविएवं वेव, नवरंठिईए चउढाणवडिए, ____ जहन्नठिइयाणं असंखिजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्तसे केणटेणं भंते ! वुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नठिइए असंखिजपएसिए जहन्नठिइयस्स असंखिअपएसियस्स दबट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए चउठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तुले वण्णाइ उवरिलचउफासेहि यछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुकोसठिइए एवं चेव नवरं ठिईए चउट्ठाणवडिए,
जहन्नठिइयाणं अनंतपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पज्जवा पत्रत्ता, सेकेणटेणं भंते !एवं वुच्छइ?, गोयमा! जहन्नठिइए अनंतपएसिए जहन्नठिइयस्स अनंतपएसियस्स दवट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए ठिईए तुल्ले वण्णाइ अट्ठफासेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुक्कोसठिइएविएवं चेव, नवरंठिईएचउट्ठाणवडि,ए J10[14]

Page #213

२१०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-५//३२४ जहन्नगुणकालयाणं परमाणुपुग्गलाणंपुच्छा, गोयमा ! अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, सेकेणटेणं भंते! एवंयुचइ?, गोयमा! जहन्नगुणकालएपरमाणुपुग्गले जहन्नगुणकालगस्स परमाणुयुग्गलस्स दब्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टायाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउठाणवडिए कालवपनवेहि तुल्ले अवसेसा वण्णा नत्थि, गंधरसदुफास पनवेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, एवमजहन्नमणुक्कोसगुणकालएवि, णवरंसट्टाणे छट्ठाणवडिए,
___ जहन्नगुणकालयाणमंते! दुपएसियाणपुच्छा, गोयमा! अनंतापजवा पत्नत्ता, सेकेणढणं भंते! एवंवुच्चइ?, गोयमा! जहानगुणकालए दुपएसिएजहत्रगुणकालयस्सदुपएसियस्सदबहायए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाएसियहीणे सियतुल्ले सिय अमहिएजइहीणे पएसहीणेअह अब्महिए पएसमहिए ठिईए चउहाणवडिए कालवन्त्रपनवेहिं तुल्ले अवसेसवण्णाइउवरिलचउफासेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं जाव दसपएसिए नवरं पएसपरिवुटी ओगाहणाए तहेव,
जहन्नगुणकालयाणं भंते ! संखिजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा स्वत्ता, से केणडेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नगुणकालए संखिजपएसिए जहन्नगुणकालगस्स संखिजपएसियस्स दवट्ठायाएतुल्ले पएसट्टयाए दुट्टाणवडिए ओगाहणट्टयाए दुट्टाणवडिएठिईए चउट्ठाणवडिए कालवन्नपजवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वण्णाइ उवरिलचउफासेहि य छट्टामवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, एवं अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएवि, नवरंसट्ठाणे छट्ठाणवडिए,
.. जहनगणकालयाणंभंते! असंखिजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पजवा पत्रत्ता, सेकेणटेणं भंते! एवं वुच्छइ?, गोयमा! जहन्नगुणकालए असंखिजपएसिएजहन्नगुणकालगस्स असंखिअपएसियस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टाए चउहाणवडिए ठिईए चउहाणवडिए कालवनपज्जवेहिं तुले अवसेसेहिं वण्णादि उवरिल्लचउफासेहि य छट्टाणवडिए, ओग्रहट्टयाए चउट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुकोसगुणकालएविएवं चेव, नवरं सट्ठाणे छट्ठाणवडिए, जहन्नगुणकालयाणं भंते ! अनंतपएसियाणपुच्छा, गोयमा! अनंता पजापनत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुबइ ?, गोयमा ! जहन्नगुणकालए अनंतपएसिए जहन्नगुणकालयस्स अनंत-पएसियस दवट्ठाएतुल्ले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्ठयाए चउढाणवडिएठिईए वउहाण- वडिए कालवनपज्जवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं वनादि अट्ठफासेहि य छट्ठाणवाहिए, एवं उकोसगुण-कालएवि, अजहन्नमणुकोसगुणकालएवि एवं चेव, नवरं सट्टाणे छट्ठाणवड़िए, एवं नीललोहिय-हालिहसुक्किलसुब्मिगंधदुधिगंधतित्तकडुकसायअंबिलमहुररसपज्जवेहि यवतब्बया माणियव्वा, नवरं परमाणुपोग्गलस्स सुब्भिगंधस्स दुब्भिगंधो न भण्णइ दुभिगंधस्स सुब्मिगंधी नभन्नइ, तित्तस्स अवसेसं न मन्नति एवं कडुयादीणवि, अवसेसंतं चेव,
___ जहन्नगुणकक्खडाणं अनंतपएसियाणं खंधाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पजव पनत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ ?, गोयमा ! जहन्नगुणकक्खडे अनंतपएसिए जहन्नगुणकाडस अनंतपएसियस्स दब्बट्टयाएतुल्ले पएसट्टयाएछट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउठाणवहिएठिईए चउट्ठाणवडिए वनगंधरसेहिं छट्ठाणवडिएकक्खडफासपजवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं सत्तफासपज्जवेहि

Page #214

पदं-५, उद्देशकः-, द्वारं
२११
छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणक्खडेवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकक्खडेवि एवं चेव नवरं सट्टाणे छट्ठाणवडिए, एवं मउयगुरुयलहु एवि भाणियब्बे,
जहन्नगुणसीयाणं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणडेणंभंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा! जहनगुणसीएपरमाणुपोग्गलेजहन्नगुणसीतस्सपरमाणुपुग्गलस्स दब्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए तुल्ले ठिईए चउट्ठाणवडिए वनगंधरसेहिं छट्ठाणवडिए सीयफासपजवेहि य तुल्ले उसिणफासो न भन्नति निद्धलुक्खफासपञ्जवेहि य छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणसीएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणसीतेवि एवं चेव, नवरं सहाणे छट्ठाणवडिए, ____जहन्नगुणीताणं दुपदेसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणडेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नगुणसीते दुपएसिए जहन्नगुणसीतस्स दुपदेसियस्स दब्वट्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्ठयाए सिय हीणे सियतुल्ले सिय अब्भहिए जइहीणे पएसहीणे (अह) अब्भहिए पएसब्भहिए ठिईए चउट्टाणवडिए वन्नगंधरसपज्जवेहिं छट्ठाणवडिए सीयफासपज्जवेहिं तुल्ले उसिणनिद्धलुक्खफासपञ्जवेहिं छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणसीतेवि, अजहन्नमणुकोसगुणसीतेविएवं चेव, नवरंसट्ठाणे छट्ठाणवडिए, एवं जाव दसपएसिए, नवरं ओगाहणट्टयाएपएसपरिवुट्टी कायव्वाजाव दसपएसियस्स नव पएसा बुद्धिजंति,
जहन्नगुणसीयाणं संखेजपएसियाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता पञ्जवा पनत्ता, से केणट्टेणं भंते! एवं बुनइ?, गोयमा! जहन्नगुणसीते संखिजपएसिएजहन्नगुणसीतस्स संखिजपएसियस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए दुट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए दुट्ठाणवडिए ठिईए चउडाणवडिए वण्णादीहिं छट्ठाणवडिए सीयफासपजवेहिं तुल्ले उसिणनिद्धलुक्खेहिं छठ्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणसीतेवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणसीतेवि एवं चेव, नवरं सहाणे छट्ठाणचडिए,
जहन्नगुणसीयाणं असंखिजपएसियाणपुच्छा, गोयमा! अनंतापजवापन्नत्ता, सेकेणडेणं भंते ! एवं वुच्चइ?, गोयमा ! जहन्नगुणसीते असंखिजपएसिए जहन्नगुणसीयस्स असंखिज्जपएसियस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छउट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउठाणविए ठिईए चउट्ठाणवडिएवण्णाइपजवेहिंछट्ठाणवडिएसीयफासपञ्जवेहिंतुल्ले उसिणनिद्धलुक्खफासपञ्जवेहिं छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसगुणसीतेवि, अजहन्मणुक्कोसगुणसीतेवि एवं चेव, नवरं सट्ठाणे छट्ठाणवडिए, जहन्नगुणसीताणं अनंतपएसियाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता पजवा पन्नत्ता, से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ ?, गोयमा ! जहन्नगुणसीते अनंतपएसिए जहन्नगुणसीतस्स अनंतपएसियस्स दवट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउवाणवडिएठिईए चउहाणवडिए वण्णाइअवेहिं छटाणवडिए सीयफासपज्जवेहिं तुल्ले अवसेसेहिं सत्तफासपनवेहि छट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसलगुणसीतेवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणसीतेवि एवं चेव, नवरं सहाणे छट्ठाणवडिए, एवं उसिणनिद्धलुक्खे जहा सीते परमाणुपोग्गलस्स तहेव पडिवक्खो सब्वेसिन भण्णइत्ति भाणियव्वं साम्प्रतं सामान्यसूत्रमारभ्यते ।
वृ. सम्प्रति दण्डकक्रमेण परमाणुपुद्गलादीनां पर्यायाश्चिन्तनीयाः, दण्डकक्रमश्चायंप्रथमतःसामान्येन परमाण्वादयश्चिन्तनीयाः तदनन्तरं ते एव एकप्रदेशाधवगाढाः तत एकसम

Page #215

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- ५/-/-/३२४
यादिस्थितिकाः तदनन्तरमेकगुणकालकादयः ततो जघन्याद्यवगाहनाप्रकारेण तदनन्तरं जघन्यस्थित्यादिभेदेन ततो जघन्यगुणकालकादिक्रमेण तदन्तरं जघन्यप्रदेशादिना भेदेनेति, उक्तं च"अणुमाइ ओहियाणं खेत्तादिपएससंगयाणं च । जहनाऽवगाहणाइण चतेव जहन्नादिदेसाणं ।।”
119 11
अस्याक्षरगमनिका - प्रथमतोण्वादीनां परमाण्वादीनां चिन्ता कर्त्तव्या, तदनन्तरं क्षेत्रादिप्रदेशसङ्गतानां, अत्रादिशब्दात्कालभावपरिग्रहः ततोऽयमर्थः - प्रथमतः क्षेत्र प्रदेशैरेकादिभिः सङ्गतानां चिन्ता कर्तव्या, तदनन्तरं कालप्रदेशः - एकादिसमयैस्ततो भावप्रदेशैः - एकगुणकालकादिभिरिति, तदनन्तरं जघन्यावगाहनादीनामिति, अत्रादिशब्देन मध्यमोत्कृष्टावगाहनाजधन्यमध्यमोत्कृष्टप्रदेशानामिति ॥
तत्र प्रथमतः क्रमेण परमाण्वादीनां चिन्तां कुर्वन्नाह--' परमाणुपोग्गलाणं भंते!' इत्यादि, स्थित्या चतुःस्थानपतितत्वं, परमाणोः समयादारभ्योत्कर्षतोऽसङ्घयेयकालमवस्थानभवात्, कालादिवर्णपर्यायैः षट्स्थानपतितत्वं एकस्यापि परमाणोः पर्यायानन्तायविरोधात्, ननु परमाणुरप्रदेशो गीयते ततः कथं पर्यायानन्त्याविरोधः ?, पर्यायानन्त्ये नियमतः सप्रदेशत्वप्रसक्तेः, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात् परमाणुर्हि अप्रदेशो गीयते द्रव्यरूपतया सांशो न भवतीति, न तु कालभावाभ्यामिति, 'अपएसो दव्वट्टयाए' इति वचनात्, ततः कालभावाभ्या सप्रदेशत्वेऽपि न कश्चिद्दोषः,
२१२
तथा परमाण्वादीनामसङ्ख्यातप्रदेशस्कन्धरपर्यान्तानां केषांचिदनन्तप्रादेशिकानामपि स्कन्धानां तथैकप्रदेशावगाढानां यावत् सङ्ख्यातप्रदेशावगाढानां शीतोष्णस्निग्धरूक्षरूपाश्चत्वार एव स्पर्शा इति तैरेव परमाण्वादीनां षट्स्थानपतितता वक्तव्या, न शेषैः, द्विप्रदेशस्कन्धसूत्रे 'ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए' इत्यादि, यदा द्वावपि द्विप्रदेशिकी स्कन्धौ द्विप्रदेशावगाढावेकप्रदेशावगाढी वा भवतस्तदा तुल्यावगाहनी, यदा त्वेको गद्विप्रदेशवगाढोऽपरस्त्वेकप्रदेशावगाढस्तदा एकप्रदेशावगाढो द्विप्रदेशावगाढापेक्षया प्रदेशहीनो द्विप्रदेशावगाढस्तु तदपेक्षया (प्रदेशा) ऽभ्यधिकः शेषं प्राग्वत्,
त्रिप्रदेशस्कन्धसूत्रे 'ओगाहणट्टयाए सिय हीणे' इत्यादि, यदा द्वावपि त्रिप्रदेशकी स्कन्धी त्रिप्रदेशावगाढी द्विप्रदेशावगाढो एकप्रदेशावगाढी वा तदा तुल्यौ यदा त्वेकस्त्रिप्रदेशावगाढी वा द्विप्रदेशावगाढो वा अपरस्तु द्विप्रदेशावगाढ एकप्रदेशवगाढो वा तदा द्विप्रदशवाढैकप्रदेशावगाढी यथाक्रमं त्रिप्रदेशावगाढद्विप्रदेशावगाढापेक्षया एकप्रदेशहीनी त्रिप्रदेशावगाढगद्विप्रदेशावगाढी तु तदपेक्षया एकप्रदेशाभ्यधिकी, यदा त्वेकस्त्रिप्रदेशावगाढोऽपर एकप्रदेशावगाढस्तदा एकप्रदेशावगाढस्त्रिप्रदेशावगाढपेक्षया द्विप्रदेशहीनः त्रिप्रदेशावगाढस्तु तदपेक्षया द्विप्रदेशाभ्यधिकः,
एवमेकैकप्रदेशपरिवृध्या चतुः प्रदेशादिषु स्कन्धेष्ववगाहनामधिकृत्य हानिर्वृद्धिर्वा तावनद् वक्तव्या यावद्दशप्रदेशस्कन्धः, तस्मिंश्च दशप्रदेशके स्कन्धे एवं वक्तव्यं 'जइ हीणे पएसहीणे वा दुपएसहीणे वा जाव नवपएसहीणे वा अह अब्महिए पएसमब्महिए वा दुपएसमब्भहिए वा जाव नवपएसमब्भहिए वा' इति भावना पूर्वोक्तानुसारेण स्वयं कर्त्तव्या, सङ्ख्यायप्रादेशिकस्कन्धसूत्रे 'ओगाहणट्टयाए दुट्ठाणवडिए' इति सङ्घयेयभागेन सङ्घयेयगुणेन चेति, असङ्ख्यातप्रदेशकस्कन्धे

Page #216

पदं - ५, उद्देशक:-, द्वारं
'ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए' इति असङ्ख्यात भागेन सङ्ख्यातभागेन सङ्ख्यातगुणेनासङ्ख्यातगुणेनेति, अनन्तप्रादेशिकस्कन्धेऽप्यवगाहनार्थतया चतुःस्थानपतितता, अनन्तप्रदेशावगाहनाया
२१३
असंभवतोऽनन्तभागानन्तगुणाभ्यां वृद्धिहान्यसंभवात्,
'एगपएसोगाढाणं पोग्गलाणं भंते!' इत्यादि, अत्र 'दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्टाणवडिए' इति इदमपि विवक्षितैकप्रदेशावगाढं परमाण्वादिकं द्रव्यं इदमप्यपरैकप्रदेशावगाढं द्विप्रदेशादिकं द्रव्यमिति द्रव्यार्थतया तुल्यता, प्रदेशार्थतया षट्स्थानपतितता, अनन्तप्रदशकस्यापि स्कन्धस्यैकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहनासंभवात् शेषं सुगमं, एवं स्थितिभावाश्रयाण्यपि सूत्राण्युपयुज्य भावनीयानि, ‘जहन्नोगाहणगाणं भंते! दुपएसियाणं' इत्यादि, जघन्यद्विप्रदेशकस्य स्कन्धस्यावगाहना एकप्रदेशात्मिका उत्कृष्टा द्विप्रदेशात्मिका अत्रापान्तरालं नास्तीति मध्यमा न लभ्यते तत उक्तं 'अजहन्नमणुकोसोगाहणओ नत्थि' इति,
त्रिप्रदेशकस्य स्कन्धस्य जघन्यावगाहना एकप्रदेशरूपा मध्यमा द्विप्रदेशरूपा उत्कृष्टा त्रिप्रदेशरूपा, चतुः प्रदेशस्य जघन्या एकप्रदेशरूपा उत्कृष्टा चतुः प्रदेशात्मिका मध्यमा द्विविधाद्विप्रदेशात्मिका त्रिप्रदेशात्मिका च, एवं च सति मध्यमावगाहनश्चतुः प्रदेशको मध्यमावगाहनचतुः प्रदेशकापेक्षया यदि हीनस्तर्हि प्रदेशतो हीनो भवति अथाभ्यधिकस्ततः प्रदेशतोऽभ्यधिकः, एवं पञ्चप्रदेशादिषु स्कन्धेषु मध्यमावगाहनाधिकृत्य प्रदेशपरिवृध्या वृद्धिर्हानिश्च तावत् वक्तव्या यावद्दशप्रदेशके स्कन्धे सप्तप्रदेशपरिवृद्धिः, सा चैवं वक्तव्या 'अजहन्नमणुक्कोसोगाहणए दसपएसिए अजहन्नमणुक्कोसोगाहणस्स दसपएसियस्स खंधस्स ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे पएसहीणे दुपएसहीणे जाव सत्तपएसहीणे अह अब्महिए पएस अब्भहिए दुपएस अब्महिए जाव सत्तपएस अब्महिए' इति,
शेषं सूत्रं स्वयमुपयुज्य परिभावनीयं सुगमत्वात्, नवरमनन्तप्रदेशकोत्कृष्टावगानाचिन्तायां 'ठिईएवि तुल्ले' इति उत्कृष्टथवगाहनः किलानन्तप्रदेशकः स्कन्धः स उच्यते यः समस्तलोकव्यापी सचाचित्तमहास्कन्धः केवलिसमुद्घातकर्मस्कन्धो वा, तयोश्चोभयोरपि दण्डकपाटमन्धान्तरपूरणलक्षणचतुःसमयप्रमाणतेति तुल्यकालता० ।
मू. (३२५) जहन्नपएसियाणं भंते! खंधाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता, से केणट्टेणं भंते! एवं बुधइ ?, गोयमा ! जहन्नपएसिए खंधे जहन्नपएसियस्स खंधस्स दव्चठ्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए सिय हीणे सिय तुल्ले सिय अब्भहिए जइ हीणे पएसहीणे अह अब्भहिए पएसमब्भहिए ठिईए चउट्ठाणवडिए वन्नगंधरसउवरिल्लचउफासपज्जवेहिं छट्टाणवडिए,
उक्कोसपएसियाणं भंते! खंधाणं पुच्छा, गोयमा ! अनंता०, से केणट्टेणं भंते! एवं वुबइ गोयमा ! उक्कोसपएसिए खंधे उक्कोसपएसियस्स खंधस्स दव्वट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए तुल्ले ओगाहणट्टयाए उडाणवडिए ठिईए चउट्टाणवडिए वण्णाइ अट्ठफासपज्जवेहिं य छट्टाणवडिए, अजहन्नमणुक्कोसपएसियाणं भंते! खंधाणं केवइया पजवा पत्रत्ता ?, गोयमा ! अनंता०, से केणद्वेणं० ?, गोयमा ! अजहन्नमणुक्कोसपएसिए खंधे अजहन्नमणुक्कोसपएसियस्स खंधस्स दव्यट्टयाए तुले पएसट्टयाए छट्ठाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउडाणवडिए ठिईए चउद्वाणवडिए वण्णाइ अट्ठफासपज्जवेहिं य छट्टाणवडिए । जहन्नोगाहणगाणं भंते! पोग्गलाणं पुच्छा, गोयमा !

Page #217

२१४
प्रज्ञापन्नाउपासूत्र-१-५/-11३२५
अनंता०, से केपट्टेणं०? गोयमा! जहन्नीगाहणए पोग्गले जहन्नीगाहणगस्स पोग्गलस्सदचठ्ठयाए तुल्ले पएसट्टयाएछट्टाणवडिए ओगाहणट्ठयाए तुल्ले ठिईए चउवाणवडिएवण्णाइ उवरिलफाहि य छट्ठाणवडिए, उक्कोसोगाहणएविएवं चेव, नवरं ठिईए तुल्ले,
अजहन्नमणुक्कोसोगाहणगाणं भंते ! पोग्गलाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता०, से केगडेणं० गोयमा! अजहन्त्रमणुक्कोसोगाहणए पोग्गले अजहन्नमणुक्कोसोगाहणागस्स पोग्गलस्स दबट्टयाए तुल्ले पएसट्टयाए छट्टाणवडिए ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए टिईए चउट्ठाणवडिए वष्णाइ अट्ठफासपजेवि यछट्ठाणवडिए, जहन्नठिइयाणं भंते! पोग्गलाणं पुच्छा, गोयमा! अनंता०, से केणद्वेणं०?, गोयमा! जहन्नठिइएपोग्गलेजहन्नठिइयस्सपोग्गलस्सदबट्टयाए तुल्ले परमट्टयाए छट्ठाणबडिएओगाहणट्टयाए चउठाणवडिएठिईए तुल्लेवण्णाइ अट्ठफासपञ्जवेहि यछट्टापड़िए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुकोसठिइएवि एवं चेव, नवरं ठिईएवि तुल्ले वण्णाइ अट्टाफासपञ्जवेहि यछट्ठाणवडिए, एवं उक्कोसठिइएवि, अजहन्नमणुकोसठिएविएवं चेव, नवरं ठिईएवि चउट्ठाणवडिए,
जहन्नगुणकालयाणं भंते ! पोग्गलाणं केवइया पजवा पन्नत्ता?, गोयमा! अनंता०, से केणढेणं०?, गोयमा! जहन्नगुणकालए पोग्गले जहन्नगुणकालयस्स पोग्गलस्स दबट्टयाएतुल्ले पएसट्टयाए ओगाहणट्ठयाएछउट्ठाणवडिएठिईएचउठाणवडिएकालवत्रपनवेहिं तुल्ले अवसेसेहि वन्नगंधरसफासपजवेहि य छट्ठाणवडिए, से तेणटेणं गोयमा! एवं चुनइ-जहन्नगुणकालयाणं पोग्गलाणं अनंता पञ्जवा पन्नत्ता, एवं उक्कोसगुणकालएवि, अजहन्नमणुक्कोसगुणकालएविएवं चेव, नवरं सहाणे छट्ठाणवडिए, एवं जहा कालवनपजवाणं वत्तब्बया भणिया तहा संसाणवि वन्नगंधरसफासाणं वत्तव्वया भाणियव्वा जाव अजहन्नमणुक्कोसलुक्खे सट्ठाणे छट्ठाणवडिए।
सेत्तं रूविअजीवपजवा, सेतं अजीवपज्जवा पन्नवणाए भगवईए विसेसपयं समतं ५।
वृ. शेषं सूत्रमापदपरिसमाप्तेः प्रागुक्तभावनाऽनुसारेण स्वयमुपयुज्य परिभावनीयं सुगमत्वात् नवरं जघन्यप्रदेशकाः स्कन्धाः द्विप्रदेशका उत्कृष्टप्रदेशकाःसर्वोत्कृष्टानन्तप्रदेशाः ।।
पदं - ५ - समाप्तम् मुनी दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापना उपाङ्ग सूत्रे पंचम पदस्य मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
पदं-६- "व्युत्क्रान्ति" (उपपात - उद्वर्तना) वृ. तदेवं व्याख्यातं पञ्चमं पदम् ।। सम्प्रति षष्ठमारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तरपदे औदयिकक्षायोपशमिकक्षायिकभावाश्रयं पर्यायपरिमाणावधारणप्रतिपादितं,इह त्वौदयिकक्षायोपशमिकविषयाः सत्त्वानामुपपातविरहादयश्चिन्त्यन्ते, तत्रादावियमधिकारसङ्ग्रहणिगाथा
-पदं-६-दारं- १::- "बारस" मू. (३२६) बारस चउवीसाईसअंतरं एगसमय कत्तो य।
उब्बट्टण परभवियाउयं च अटेव आगरिसा ।।

Page #218

२१५
पदं-६, उद्देशकः-, द्वारं-१
१. 'बारस चउवीसाई' इत्यादि,प्रथमंगतिषुसामान्यतः उपपातविरहस्य उद्वर्तनाविरहस्य चद्वादश मुहूर्ताःप्रमाणं वक्तव्यं, तदनन्तरं नैरयिकादिषु भेदेषु उपपातविरहस्योद्वर्तनाविरहस्य चचतुर्विंशतिर्मुहूर्ताः गतिषुप्रत्येकमादौवक्तव्याः, ततः संतरं ति सान्तरं नैरयिकादयःउत्पद्यन्ते निरन्तरं चेति वक्तव्यं, तदनन्तरमेकसमयेन नैरयिकादयः
प्रत्येकं कति उत्पद्यन्ते कति वोद्वर्त्तन्ते इति चिन्तनीयं, ततः कुत उत्पद्यन्ते नारकादय इति चिन्त्यते, तत 'उब्बट्टणा' इति नैरयिकादय उद्वत्ताः सन्तः कुत्रोत्पद्यन्ते इति वक्तव्यं, तदनन्तरं कतिभागावशेषेऽनुभूयमानभवायुषि जीवाः पारभविकमायुर्वजन्तीतिवक्तव्यं, तथा कतिभिराकर्षेरुत्कर्षतः आयुर्बन्धकाइति चिन्तायांअष्टावकर्षावक्तव्याः । एषसङ्ग्रहणिगाथासङ्ख्येयपार्थः
मू. (३२७) निरयगई णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं एवं समयंउकोसेणं बारस मुहुत्ता तिरियगईणं भंते! केवइयंकालं विरहिया उववाएणं पनत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता । मणुयगईणं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता । देवगईणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता । सिद्धिगईणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया सिझणाए पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं छम्मासा।
निरयगईणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उव्वट्टणाए पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता । तिरियगईणंभंते! केवइयं कालं विरहिया उबट्टणाए पनत्ता?, गोयमा! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेण बारस मुहुत्ता । मणुयगई णंभंते ! केवइयं कालं विरहिया उन्वट्टणाए पन्नत्ता?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता । देवगई णं भंते ! केवइयंकालं विरहिया उब्वट्टणाए पन्नत्ता?, गो० जहन्नेणं एगसमयंउकोसेणंबारस मुहता दारं।
वृ.एनमेव क्रमेण विवरीषुराह-'निरयगई णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता' इत्यादि, निरयगतिनाम-नरकगतिनामकर्मोदयजनितो जीवस्यौदयिको भावः, सचैकः सप्तपृथिवीव्यापी चेति एकवचनं, सप्तानांच पऋतिवीनांपरिग्रहः,णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्तेति गुर्वामन्त्रणे परमकल्याणयोगिन् ! 'केवइयंति कियन्तं कालं विरहिता-शून्या 'उपपातेन' उपपतनमुपपातःतदन्यगतिकानां सत्त्वानां नारकत्वेनोत्पाद इति भावः तेन 'प्रज्ञप्ता' प्ररूपिता भगवताऽन्यैश्च ऋषभादिभिस्तीर्थकरैः, एवं प्रश्ने कृते भगवानाह
गौतम!जघन्यत एकसमयं यावत् उत्कर्षतोद्वादशमुहूर्तान्, अत्रमुग्धप्रेरक आह-नन्वेकस्यामपि पृथिव्यामग्रे द्वादशमुहूर्तप्रमाण उपपातविरहो न वक्ष्यते, चतुर्विंशतिमुहूर्तादिप्रमाणस्य वक्ष्यमाणत्वात्, ततः कथं सर्वपृथिवीसमुदायेऽपिद्वादशमुहूर्तप्रमाणं, 'प्रत्येकमभावेसमुदायेऽ(प्य)भावादिति न्यायस्य श्रवणात्, तदयुक्तं, वस्तुतत्त्नवापरिज्ञानात्, यद्यपि हि नामरलप्रभादिष्वेकैकनिर्धारणेन चतुर्विंशतिमुहूतादिप्रमाणउपपातविरहोवक्ष्यते तथापि यदा सप्तापिपृथिवीः समुदिताः अपेक्ष्योपपातविरहश्चिन्त्यते तदास द्वादशमुहूर्तप्रमाण एव लभ्यते, द्वादशमुहूर्त्तानन्तरं अवश्यमन्यतरस्यां पृथिव्यामुत्पादसंभवात्, तथा केवलवेदसोपलब्धेः, यस्तु 'प्रत्येकमभावे समुदायेऽप्यभाव इतिन्यायःसकारणकार्यधर्मानुगमचिन्तायांनान्यत्रेत्यदोषः,यथा नरकगतिर्वादश मुहूर्तातानुत्कर्षतः उपपातेन विरहिता एवं तिर्यग्मनुष्यदेवगतयोऽपि, सिद्धिगतिस्तूत्कर्षतः षड्

Page #219

२१६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १- ६/-/१/३२७
मासान् उपपातेन विरहिता, एवमुद्वर्त्तनाऽपि, नवरं सिद्धा नोद्वर्त्तन्ते, तेषां साधपर्यवसितकालतया शाश्वतत्वादिति सिद्धिरुद्वर्त्तनया विरहिता वक्तव्या ।
गतं प्रथमं द्वारम्, इदानीं चतुर्विंशतिरिति द्वितीयं द्वारमभिधित्सुराह-: पदं - ६ - वारं २ - "चतुर्विंशतिः” :
मू. (३२८) रयणप्पभा पुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं प० गो० जहन्नेणं एगं समयं उसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, सक्करप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं सत्तराइंदियाणि, वालुयप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं अद्धमासं,
पंकप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्को सेणं मासं, धूमप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्ता ?, गोयमा ! जहनेणं एवं समयं उक्कोसेणं दो मासा, तमापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चत्तारि मासा, अहेसत्तमापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उवधाएणं प० गो० जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं छम्मासा, असुरकुमारा णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता ? गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, नागकुमारा णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्रत्ता ?, गोयमा ! जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, एवं सुवन्नकुमाराणं विज- कुमाराणं अग्गिकुमाराणं दीवकुमाराणं दिसाकुमाराणं उदहिकुमाराणं वाउकुमाराणं थणियकुमाराणं पत्तेयं जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता,
पुढविकाइयाणं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं प० गो० अनुसमयमविरहियाणां उववाएणं पत्रत्ता, एवं आउकाइयाणवि णस्सइकाइयाणवि अणुसमयं अविरहिया उववाएणं पन्नत्ता । बेइंदिया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पत्रत्ता ?, गो० जहत्रणं एवं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं एवं तेइंदियचउरिंदिया ।
संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नता गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं, गब्भवतियपंचेदियतिरिक्खजोणिया णं भंते केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता,
संमुच्छिममणुस्सा णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, गब्भवक्कंतियमणुस्साणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता, वाणवंतराणं पुच्छा, गो० जहनेणं एगं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, जोइसियाणं पुच्छा, गो० जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता,
सोहम्मे कप्पे देवा णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसं मुहुत्ता, ईसाणे कप्पे देवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसंमुहुत्ता, सणकुमारे कप्पे देवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं नव राइंदियाई, माहिंदे देवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं बारस राइदियाणं दस मुहुत्ता, बंभलोए देवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं अद्धतेवीसं राइंदियाई,

Page #220

पदं - ६, उद्देशक:-, द्वारं-२
लंतगदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं पणतालीसं राइंदियाई,
महासुकदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं असीई राइंदियाई, सहस्सारे देवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समय उक्कोसेणं राइंदियसयं, आणयदेवाणं पुच्छा, गो० जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं संखेज्रमासा, पाणयदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं संखेजमासा, आरणदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं सखिज्जवासा, अनुयदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं संखिज्जवासा,
हिमवजाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेणं संखिजाई वाससयाई, मज्झिमगेविजाणं पुच्छा, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं संखिजाई वाससहस्साई, उवरिमगेविजाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं संखिज्जाई वाससयसहस्साई,
विजयवेजयंत जयंत अपराजितदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एगं समयं उक्कोसेणं असंखेजं कालं, सव्वसिद्धगदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं पलि ओवमस्स संखिजजइभागं । सिद्धा णं भंते! केवइथं कालं विरहिया सिज्झणाए पन्नत्ता ?, गोयमा ! जहत्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं छम्मासा ।।
मू. (३२९) रयणप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उव्वट्टणाए पत्रत्ता गोयमा ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्कोसेणं चउव्वीसमुहुत्ता, एवं सिद्धवञ्जा उच्चट्टणावि भाणियव्वा जाव अनुत्तरोववाइयत्ति, नवरं जोइसियवेमाणिएसु चयणंति अहिलाओ कायव्वो । दारं ॥ बृ. 'रयणप्यभापुढविनेरइयाणं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता ?' इत्यादि पाठसिद्धं, नवरमत्रोत्कर्षविषया इमाः संग्रहणिगाथाः -
119 11
॥२॥
॥३॥
॥ ४ ॥
॥ ५ ॥
॥६॥
॥७॥
“चउवीसयं मुहुत्ता, सत्त य राईदियाई पक्खो य । मासो एक्को दुत्रि उ चउरो छम्मास नरएसु ।। कमसो उक्कोसेणं चउवीसमुहुत्त भवणवासीसुं । अविरहिया पुढवाई वगलाणऽन्तोमुहुत्तं तु ॥ समुच्छिमतिरियपणिदिय एवं चिय गब्धं बारस मुहुत्ता । संमुच्छगब्भमणुया, कमसो चउवीस बारस य ।। वणजोइससोहम्मीसाणकप्प चउवीसई मुहुत्ता उ । कप्पे सणकुमारे दिवसा नव वीसई मुहुत्ता ॥ माहिंदे राईदिय बारस दस मुहुत्तं बंभलोगम्मि ।
राइदिअद्धतेवीस लंतए होंति पणयाला ।। महसुक्कंभि असीई सहसारि सयं ततो उ कप्पदुगे । मासा संखेजा तह वासा संखेज्ज उवरिदुगे । हिट्टिममज्झिमउवरिम जहसंखं सयसहस्सलक्खाइं । वासाणं वित्रेओ उक्कोसेणं विरहकालो ॥ कालो संखाईतो विजयाइसु चउसु होइ नायव्वो ।

112 11

२१७

Page #221

२१८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र- १- ६/-/२/३२९
संखेजो पल्लस्स उ भागो सव्वट्टसिद्धमि ।" गतं द्वितीयं द्वारं । अधुना तृतीयद्वारमाह
पर्व- ६ - दारं - ३ "अंतरं"
सू. (३३०) नेरइया णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्वंति ?, गोयमा ! संतरंपि उववज्जति निरंतरंपि उववज्जंति, तिरिक्खजोणिया णं भंते! किं संतरं उपवज्रंति निरंतरं उववज्रंति गोयमा ! संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति । मणुस्सा णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्रंति ?, गोयमा ! संतरंपि उववज्जंति निरंतरंपि उववज्जंति । देवा णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्जंति ?, गोयमा ! संतरंपि उववज्जंति निरंतरंपि उववज्रंति ।
रयणप्पभापुढविनेरइया णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्रंति ?, गोयमा ! संतरंपि उव० निरंतरंपि उव० एवं जाव अहेसत्तमाए संतरंपि उव० निरंतरंपि उववज्जति । असुर कुमारा णं देवा णं भंते! किं संतरं उववज्जति निरंतरं उववज्जति ? गोयमा! संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति, एवं जाव थणियकुमारा णं संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति पुढविकाइया णं भंते! किं संतरं उववज्वंति निरंतरं उबवज्रंति ?, गोयमा ! नो संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्जंति, एवं जाव वणस्सइकाइया नो संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्जति । बेइंदिया णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उववज्र्ज्जति ?, गोयमा ! संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति, एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया । मणुस्सा णं भंते! किं संतरं उववज्रंति निरंतरं उबवज्जंति ?, गोयमा! संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति । एवं वाणमंतरा जोइसिया सोहम्मीसाणसणं कुमारमाहिंदबं भलो यलंतगमहासुक्कसहस्सार आणयपाणय आरणच्चयहिमवलिज्जगमज्झिमगेविज्जगउवरिमगेविज्जगवनिजयवेजयंतजयंत अपराजतसव्वट्टसिद्धदेवा य संतरंपि उववज्रंति निरंतरंपि उववज्रंति । सिद्धा णं भंते! किं संतरं सिज्झति निरंतरं सिज्झति गोयमा ! संतरंपि सिज्यंति निरंतरंपि सिज्झति ॥
मू. (३३१) नेरइया णं भंते! किं संतरं उव्वट्टंति निरंतरं उब्वट्टंति ?, गोयमा ! संतरंपि उव्वहंति निरंतरंपि उब्वट्टंति, एवं जहा उववाओ भणिओ तहा उव्वट्टणापि सिद्धवज्जा भाणियव्वा जाव वेमाणिया, नवरं जोइसियवेमाणिएसु चयणंति अहिलावो कायव्वो । दारं ॥
वृ. 'नेरइया णं भंते! किं संतरं उववज्जंति' इत्यादि, पाठसिद्धं प्रागुक्तसूत्रार्थानुसारेण भावार्थस्य सुप्रतीतत्वात् । गतं तृतीयं द्वारं । अधुना चतुर्थमाह
-: पदं - ६ - दारं ४ :- "एकसमयं " :
-
सू. (३३२) नेरइया णं भंते! एगसमएणं केवइया उववज्जंति ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एको वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्ज वा असंखेज्जा वा उववज्रंति एवं जाव अहेसत्तमाए ।
असुरकुमारा णं भंते! एगसमएणं केवइया उववज्रंति ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेजा वा, एवं नागकुमारा जाव थणियकुमारावि भाणियव्वा पुढविकाइया णं भंते! एगसमएणं केवइया उववज्रंति ?, गोयमा ! अणुसमयं अविरहियं असंखेजा उववज्जंति, एवं जाव वाउकाइया । वणस्सइकाइया णं भंते! एगसमएणं केवइया

Page #222

पदं.४, उद्देशकः-, द्वार-६ उववजंति ?, गोयमा ! सट्टाणुवववाइयं पडुन अनुसमयं अविरहिया अनंता उववजंति, परठाणुववाइयं पडुछ अणुसमयं अविरहिया असंखेज्जा उववजंति।
बेइंदिया णं भंते ! केवइया एगसमएणं उववजंति?, गोयमा ! जहन्नेणं एगो वा दो वा तिनि वा उक्कोसेणं संखेना वा असंखेजा वा, एवं तेइंदिया चउरिदिया।
संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया गब्भवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया संमुच्छिममणुस्सा वाणमंतरजोइसियसोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबंभलोयलंतगमहासुक्कसहस्सारकप्पदेवा ते जहा नेरइया, गब्भवक्कंतियमणूसआणपयपाणअआरणअचुअगेवेजगअनुत्तरोववाइया य एते जहन्नेणं इक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखिजा वा] उववजंति ।
सिद्धाणं भंते ! एगसमएणं केवइया सिझंति ?, गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं अट्ठसयं।
मू. (३३३) नेरइया णं भंते ! एगसमएणं केवइया उव्वति?, गोयमा! जहन्नेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेजा वा उब्बति, एवं जहा उववाओ भणिओ तहा उबट्टणावि भाणियव्वा जाव अनुत्तरोववाइया, नवरं जोइसियवेमाणियाणं चयणेणं अहिलावो कायब्बो । दारं।
वृ. 'नेरइया णं भंते ! एगसमइएणं केवइया उववजंति ?' इत्यादि, निगदसिद्धं नवरं वनस्पतिसूत्रे ‘सट्टाणुववायं पडुच्च अणुसमयमविरहिया अनंता' इति स्वस्थान-वनस्पतीनां वनस्पतित्वं, ततोऽयमर्थः-यद्यनन्तरभववनस्पतय एव वनस्पतिषूत्पद्यमानाश्चिन्त्यन्ते तदा प्रतिसमयमविरहितंसर्वकालमनन्ता विज्ञेयाः, प्रतिनिगोदमसङ्खयेयभागस्य निरन्तरमुत्पद्यमानतया उद्वर्तनमानतया च लभ्यगानत्वात्, ‘परठाणुववाइयं पडुच्च अनुसमयमविरहियमसंखेज्जा' इति परस्थानं-पृथिव्यादयः, किमुक्तं भवति ?-यदि पृथिव्यादयः स्वभवादुदqि त्य वनस्पतिधूत्पद्यमानाश्चिन्त्यन्ते तदाऽनुसमयमविरहितमसङ्खयेया वक्तव्या इति, तथा गभर्युक्रान्तिका मनुष्या उत्कृष्टपदेऽपि सङ्ख्येया एव नासङ्ख्येयाः, ततस्तत्सूत्रे उत्कर्षतः सङ्खयेया वक्तव्याः,
आनतादिषुदेवलोकेषुमनुष्या एवोत्पद्यन्ते न तिर्यञ्चोऽपि मनुष्याश्च सङ्ख्येयाएवेत्यानतादिसूत्रेष्वपि सङ्घयेया एव वक्तव्याः नासङ्ख्येयाः, सिद्धिगतावुत्कर्शषतोऽटशतं,
एवमुद्वर्तनासूत्रमपि वक्तव्यं, नवरं 'जोइसवेमाणियाणं चयणेणं अहिलावो कायव्वो' इति ज्योतिष्कवैमानिकानां हि स्वभवादुद्वर्तनं च्यवनमित्युच्यते, तथाऽनादिकालप्रसिद्धेः,
तत; तत्सूत्रे च्यवनेनाभिलापः, कर्तव्यः, स चैवं-'जोइसिया णं भंते ! एगसमयएणं केवइया चयंति?, गो० जहन्नेणं एगो वा दो वा' गतं चतुर्थ०। इदानी पञ्चमद्वारमभिधित्सुराह
-पदं-६-दारं-५"कतः":मू. (३३४) नेरइया णं भंते ! कतोहिंतो उववनंति ?-किं नेरइएहिंतो उववज्रति तिरिक्खजोणिएहितोउववजंति मणुस्सेहितोउववजंति देवेहितोउववजंति?, गोयमा! नेरइएहितो उववजंति तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति मणुस्सेहिंतो उववजंति नो देवेहिंतो उवजंति,
जइ तिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं एगिदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति बेइंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति तेइंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववञ्जति चउरिदिय

Page #223

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ६/-/५/३३० तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति पंचिदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! नो एगिंदिय० नो बेइंदिय० नो तेइंदिय० नो चउरिदिय० तिरिक्खजोणियएहिंतो उववज्जति पंचेदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति, ।
जइ पंचिदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति धलयरपंचिंदियतिरिक्खदोणिएहिंतो उववज्रंति खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति,
२२०
जइ जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं संमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति गब्भवक्कंतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! संमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति गब्भवक्कंतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खोणिएहिंतो उववज्र्ज्जति ।
जइ संमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं पज्जत्तयसंमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं अपजत्तसंमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! पज्जत्तयसंमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति नो अपजत्तगसंमुच्छिमजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंती उववज्जंति,
जइ गभवक्कतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति किं पञ्जत्तगगब्भवक्कंतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति अपजत्तयगब्भ० जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्ांति ?, गोयमा ! पज्जत्तयगब्भ० जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति नो अपजत्तगगब्भवक्कंतियजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववञ्जति,
जइ थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति कं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उचवज्रंति ?, गोयमा ! चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतोऽवि उववज्रंति,
जइ चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं संमुच्छिमेहिंतो उववज्रंति गमवक्कतिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! संमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोऽवि उववज्रंति गब्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतोऽवि उववअंति, जइ संमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं पज्जत्तगसंमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति अपजत्तगचउप्पयथलयरसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! पत्तसंमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति नो अपजत्तगसंमुच्छिमचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति, ।
जइ गन्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं संखेवासा अगब्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति असंखेञ्जवासाउयगव्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजिणोएहिंतो उववज्रंति ? गोयमा

Page #224

पद-६, उद्देशकः-, द्वारं-५
२२१ संखेजवासाउएहितो उववजंति नो असंखेज्जवासउएहितो उववजंति,
जइ संखेजवासाउयगभवकिंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोउववजंति किं पञ्जत्तगसंखेज्जवासाउयगम्भववतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति अपजत्तगसंखेजवासाउयगब्भवक्कंतियचउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियएहिंतो उववजंति गोयमा! पञ्जत्तेहिंतो उववजंति नो अपजत्तसंखेजवासाउएहिती उववजंति,
जइ परिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति किं उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोउववजंतिभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति?, गोयमा! दोहितोविउववजंति, जइ उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं संमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियएहिंतो उववजंति गब्भवतियउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति ?, गोयमा ! संमुच्छिमेहिंतो उववजंति गमवंकतिएहितोवि उववजंति,
जइ समुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं पजत्तएहितो उवयजंति अपजत्तगेहिंतो उववजंति?, गोयमा पजत्तगसंमुच्छिमेहिंतो उववजंति नो अपजत्तगसंमुच्छिमउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति, जइ गमवक्कंतियउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिती उववजंति किं पजत्तएहितो उ० अपञ्जत्तएहितो उ० ?, गोयमा ! पञ्जत्तगगब्भवक्तिएहितो उववजंति नो अपनत्तगगब्भवतियउरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति, ___ जइ भुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं संमुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति गम्भवक्कंतियभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोउववजंति?, गोयमा! दोहितोऽवि उववजंति, जइ संमुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति किं पञ्जत्तयसंमुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववअंति अपअत्तयसंमुच्छिमभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उवचजंति?,गोयमा ! पजत्तए हिंतो उववजंति नो अपजत्तएहितो उववजंति, जइ गब्भवकंतियभुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उवजंति किं पजत्तएहितोउववजंतिअपजत्तएहितोउववञ्जति?, गोयमा! पजत्तएहितो उववजंति नो अपजत्तएहितोउववजंति, जइखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंतिकिं संमुच्छिमखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोउववज्जति गमवक्कंतियखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति?, गोयमा! दोहितोऽविउवजंति, जइ संमुच्छिमखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववनंति किं पञ्जत्तएहिंतो उववजंति अपञ्जत्तएहिंतो उववजेति?, गोयमा! पञ्जत्तएहितो उववजंति नो अपजत्तएहिंतो उववजंति, जइ पञ्जत्तगगब्भवतियखहयरपंचिंदियातरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति किं संखेजवासाउएहिंतो उववअंति असंखेजवासाउएहितो उववजंति ? गोयमा! संखिज्जवासाउएहितो उववनंति नो असंखिज्जवासाउहिंतो उववजंति?, गोयमा! संखिजवासाउएहिंतो उववजति नो असंखिज्ज- वासाउएहिंतो उववजंति,
जइ संखिजवासाउयगभवतियखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रति किं

Page #225

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ६/-/५/३३४ पत्तएहिंतो उववचंति अपजत्तएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! पज्जत्तएहिंतो उववज्रंति नो अपजत्तएहिंतो उववज्रंति । जइ मणुस्सेहिंतो उववज्रंति किं संमुच्छिममणुस्सेहिंतो उववज्रंति गब्भवकंतियमणुस्सेहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! नो संमुच्छिममणुस्सेहिंतो उववज्रंति गब्भवक्कतियमणुस्सेहिंतो उबवजंति,
जइ भवतियमणुस्सेहिंतो उववज्रंति कि कम्मभूमिगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववज्रंति अकम्पभूमिगब्भवक्कतियमणुस्सेहिंतो उववज्जंति अंतरदीवगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववज्जंति ?, गोयमा ! कम्मभूमिगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववअंति नो अकम्मभूमिगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववज्रंति नो अंतरदीवगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववज्जंति,
जइ कम्पभूमिगगब्भवक्कतियमणुस्सेहिंतो उववज्जंति किं संखेजवासाउएहिंतो उ० असंखेजवासाउएहिंतो उ० ?, गोयमा ! संखेज्जवासाउयकम्मभूमिगगब्भवक्कंतियमणूसेहिंतो उववज्रंति नो असंखिज्जवासाउयकम्मभूमिगगब्भवक्कतियमणुस्सेहिंती उववज्रंति,
२२२
जइ संखेजवासउयकम्मभूमिगगब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंगो उववज्रंति किं पञ्जतेहिंतो उबवज्रंति अपज्जतेहिंतो उववअंति ?, गोयमा ! पज्जत्तएहिंतो उववज्रंति नो अपजत्तएहिंतो उववज्रंति, एवं जहा ओहिया उववाइया तहा रयणप्पभापुढविनेरइयावि उववाएयव्वा,
सक्करप्पभापुढविनेरइयाणं पुच्छा, गोयमा ! एतेवि जहा ओहिया तहेवोववाएयच्चा नवरं संमुच्छिमेहिंतो पडिसेहो कायव्वो, वालुयप्पभापुढविनेरइया णं भंते! कतोहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! जहा सक्करप्पभापुढविनेरइया नवरं भुयपरिसप्पेहिंतो पडिसेहो कायव्वी, पंकप्पभापुढविनेरइयाणं पुच्छा, गोयमा ! जहा वालुयप्यभापुढविनेरइया नवरं खहयरेहिंतो पडिसेहो कायव्चो, धूमप्पभापुढविनेरइयाणं पुच्छा गोयमा ! जहा पंकप्पभापुढविनेरइया नवरं चउप्पएहितोवि पडिसेहो कायव्वी तमापुढविनेरइया णं भंते! कओहिंतो उववज्रंति गो० ! जहा धूमप्पभापुढविनेरइया नवरं थलयरेहिंतोवि पडिसेहो कायव्वो.
इमेणं अभिलावेणं जइ पंचिदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्रंति किं जलयरपंचिंदिएहिंतो उववज्रंति थलयरपंचिंदिएहिंतो उववज्रंति खहयरपंचिदिएहिंतो उववज्जंति ?, गोयमा ! जलयरपंचिंदिएहिंतो उववज्रंति नो थलयरेहितो नो खयरेहिंतो उववज्जंति,
जइ मणुस्सेहिंतो उववज्जंति किं कम्पभूमिहएहिंतो उववज्रंति अकम्मभूमिएहिंतो उववज्रंति अंतरदीवएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! कम्मभूमिएहिंतो उववज्जंति नो अकम्पभूमिएहिंतो उववज्रंति नो अंतरदीवएहिंतो उववज्रंति,
जइ कम्मभूमि एहिंतो उववज्रंति कं संखेजवा साउएहिंतो उववज्रंति असंखेजावासा उएहिंतो उववज्जति ?, गोयमा ! संखेज्जवासाउएहिंतो उववज्जंति नो असंखेजवासाउएहिंतो उववज्रंति, जइ संखेजवा साउएहिंतो उववज्रंति किं पञ्जत्तएहिंतो उववज्रंति अपज्जत्तएहिंतो उववज्रंति, गोयमा पजत्तएहिंतो उववज्रंति नो अपजत्तएहिंतो उववज्जंति, जइ पज्जत्तगसंखेज्ज- वासाउयकम्मभूमिएहिंतो उववज्रंति किं इत्थिएहिंतो उववज्रंति पुरिसेहिंतो उववज्रंति नपुंसएहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा इत्थीहिंतो उववज्जति पुरिसेहिंतो उववज्रंतिं नपुंसएहिंतोवि उववज्रंति,
अहेसत्तमापुढविनेरइया णं भंते! कतोहिंतो उववज्रंति ?, गोयमा ! एवं चेव नवरं इत्थीहिंतो

Page #226

२२३
पदं-६, उद्देशकः-, द्वारं-५ पडिसेहो कायब्बो । मू. (३३५) 'अस्सन्त्री खलु पढमंदोछपि सिरीसवा तइय पक्खी।
सीहा जंति चउत्थि उरगा पुन पंचमि पुढविं ।। मू. (३३८) छढिंच इत्थियाओ मच्छा मणुया य सत्तभिं पुढविं।
। एसो परमोवाओ बोद्धब्बो नरगपुढवीणं॥ म. (३३७) असुरकुमारा णं भंते !कतोहितो उववजंति ?, गोयमा! नो नेरइएहितो उववजंति तिरिक्खजोणिएहितो उववजंति मणुस्सेहिंतो उववजंति नो देवेहिंतो उववजंति, एवं जेहिंतो नेरइयाणं उववाओ तेहिंतो असुरकुमाराणवि भाणियव्यो, नवरं असंखेजवासाउयअकम्मभूमगअंतरदीवगमणुस्सतिरिक्खजोणिएहितीवि उववजंति, सेसंतं चेव, एवंजाव थणियकुमारा भाणियब्वा॥
मू. (३३८) पुढविकाइया णं भंते ! कतोहिंतो उववशंति किं नेरइएहिंतो जाव देवेहितो उववजंति?, गो० नो नेरइएहितो उव०तिरिक्खजोणिएहितोमणुस्सेहितो देवेहितीवि उव० ।
तिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति किं एगिदियतिरिक्खजोणिएहितो उववज्रति जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति ?, गोयमा ! एगिदियतिरिक्खजोणिएहितोवि जाब पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितोवि उववजंति, जइ एगिदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं पुढविकाइएहितो जाव वणस्सइकाइएहिंतो उववजंति?, गोयमा! पुढविकाइएहितोवि जाव वणस्सइकाइएहितोवि उववज्जत्ति।
जइ पुढविकाइएहितो उववजंति किं सुहुमपुढविकाइएहितो उववजंति बायरपुढविकाइएहिंतो उववजंति?, गोयमा! दोहिंतोविउववअंति, जइ सुहमपुढविकाइएहिंतो उववजंति किं पजत्तपुढवीकाइएहितोउववजंति अपजतपुढवीकाइएहितोउववज्रति?, गोयमा! दोहितोवि उववजंति, जइबायरपुढविकाइएहितो उववजंति किं पजत्तएहितो उ० अपञ्जत्तएहितोउववज्जति भोयमा! दोहितोवि उववजेति, एवं जाव वणस्सइकाइया चउक्कएणं भेदेणं उबवाएव्या, ।
जइबेइंदियतिरिक्खजोणिएहितोउववजंति किं पज्जत्तयबेइंदिएहितोउववजंति अपजत्तयबेइंदिएहितो उववजंति ?, गोयमा ! दोहितोवि उववजंति, एवं तेइंदियचउरिदिएहितोवि उववजंति, जइपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतोउववज्रति किंजलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति एवं जेहिंतो नेरइयाणं उववाओ भणिओ तेहिंतो एतेसिपि भाणियव्वो नवरं पज्जतगअपनत्तगेहितोवि उववजंति, सेसंतं चेव,
___ जइमणुस्सेहितोउववजंति किं समुच्छिममणुस्सेहिंतोउववज्रति गमवक्कंतियमणुस्सेहितो उववज्रति ?, गोयमा ! दोहितोवि उववजंति, जइ गब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववजंति किं कम्मभूमगगब्भवतियमणुस्सेहितो उववजंति अकम्मभूमगगमवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववजंति सेसं जहा नेरइयाणं नवरं अपजंतएहितोवि उववनंति,
जइ देवेहितो/वि] किं असुरकुमारदेवेहितोजाव उववजंति किं भवणवासिणवाणमंतरजोइसवेमाणिएहिंतो उववति?, गोयमा ! भवणवासिदेवेहितोवि उववजंति जाव वेमाणियदेवेहितीवि उववज्जंति, जइ भवणवासिदेवेहितो उववर्जति किं असुरकुमारदेवेहिंनी जाव

Page #227

२२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-६/-/५/३३८ थणियकुमारेहिंतो उववर्जति, गोयमा ! असुरकुमारदेवेहितीवि उववजंति जाव थणियकुमारदेवेहितोविउववजंति, जइ वाणमंतरदेवेहितोउववज्रति किं पिसाएहितोजावगंधव्वेहितोउववञ्जति गोयमा! पिसाएहितोवि जाव गंधव्वेहितोवि उववजंति, जइ जोइसियदेवेहितो उववजंति किं चंदविमाणेहिंतो उववजंति जाव ताराविमाणेहिंतो उववर्जति ?, गोयमा ! चंदविमाणजोइसियदेवेहितोवि जाव ताराविमाणजोइसियदेवेहितोवि उववजंति,
जइवेमाणियदेवेहितो उववज्जति किं कप्पोवगवेमाणियदेवेहितो उववजंति कप्पातीतवेमाणियदेवेहिंतो उववजंति ?, गोयमा ! कप्पोवगवेमाणियदेवेहिंतो उववजंति नो कप्पातीतवमाणियदेवेहितो उववजंति, जइ कप्पोवगवेमाणियदेवेहिति उववञ्जति किं सोहम्मेहितो जाव अचुएहितो उववजंति?, गोयमा! सोहम्मीसाणेहितोउववर्जति नोसणंकुमारजावअचुएहितो उववजंति एवं आउकाइयावि, एवं तेउवाउकाइयावि, नवरं देववजेहिंतो उववजंति, वणस्सइकाइया जहा पुढविकाइया ।।
मू. (३३९) बेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया एते जहा तेउवाऊ देववजेहिंतो भाणियब्वा।
मू. (३४०) पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणणंभंते! कओहितोउववजंति?, किनेरइएहितो उ० जाव किं देवेहितोउववजंति?, गोयमा! नेरइएहितोवितिरिक्खजोणिएहितोविमणुस्सेहितोवि देवेहितोवि उववजंति, जइ नेरइएहिती उववजंति किं रयणप्पभापुढविनेरइएहितो जाव अहेसत्तमापुढविनेर-इएहितो उववजंति?, गोयमा! रणयप्पभापुढविनेरइएहितोवि उववजति जाव अहेसत्तमापुढ-विनेरइएहितोवि उववजंति,
जइ तिरिक्खजोणिएहितो उववजंति किं एगिदिएहितो उववजति जाव पंचिंदिएहितो उववजंति ?, गोयमा! एगिदिएहितोवि उववजंति जाव पंचिंदिएहितोवि उववजंति,
जइ एगिदिएहितो उववजंति किं पुढविकाइएहितो उववजंति एवं जहा पुढविकाइयाणं उववाओ भणिओ तहेव एएसिपि भाणियब्चो नवरं देवेहितो जाब सहस्सारकप्पोवगवेमाणियदेवेहितोवि उववजंति नो आणयकप्पोवगवेमाणियदेवेहितो जाव अचुएहितोवि उववजंति
मू. (३४१) मणुस्सा णं भंते ! कओहिंतो उववज्रति किं नेरइएहितो उववजंति जाव देवेहिंतो उववजंति?, गोयमा ! नेरइएहितोवि उववजंति जाव देवेहितोवि उववजंति, जइ नेरइएहितोउववजंति किरयणप्पभापुढविनेरइएहितो उववजंति किं सक्करप्पभापुढविनेरइएहितो उववजंति किं वालुयप्पभापुढविनेरइएहितो पंकप्पभा० हितो धूमप्पभा० हितो तमप्पभा० हितो अहेसत्तमापुढविनेरइएहितो उववर्जति?,गोयमा! रयणप्पभापुढविनेरइएहितोविजावतमापुढविनेरइएहिंतोवि उववजंति, नो अहेसत्तमापुढविनेरइएहितो उववजंति,
जइ तिरिक्खजोणिएहितो उववज्रति किं एगिदियतिरिक्खजोणिएहितो उववजंति एवं जेहिंतो पंचिंदियतिरक्खजोणियाणंउववाओमणिओ तेहिंतोमणुस्साणविनिरवसेसो भाणियब्बो, नवरं अहेसत्तमापुढविनेरइएहितो तेउवाउकाइएहितो न उववजंति, सव्वदेवेहितो य उववाओ कायचो जाव कप्पातीतवेमाणियसवट्टसिद्धदेवेहितोवि वजावेयव्वा ।
मू. (३४२)वाणमंतरदेवाणंभंते! कओहिंतोउववङति किनेरइएहितोतिरिक्खजोणिः मणुस्स० देवेहिंतो उववजंति?, गोयमा! जेहिंतो असुम्पारा तेहिंतो भाणियच्चा।

Page #228

पदं-६, उद्देशक:-, द्वारं-५
२२५ मू. (३४३) जोइसिया णं भंते ! देवा णं कओहिंतो उववजंति, गोयमा ! एवं चेव नवरं समुच्छिमअसंखिजवासाउयखहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियवजेहिंतो अंतरदीवमणुस्सव हितो उववञ्जावेयव्वा।
म.(३४)वेमाणियाणंभंते! कओहिंतो उववज्रति किं नेरइएहितो किंतिरिक्खजोणिएहिंतो मणुस्सेहिंतो उववजंति नो देवेहितो उववजंति एवं सोहम्मीसाणगदेवाऽवि भाणियव्वा, एवं सणंकुमारदेवाविभाणियब्वा नवरं असंखेजवासाउयअकम्मभूमगवजेहिंतोउववजंति, एवं जाव सहस्सारकप्पोवगवेमाणियदेवा भाणियव्वा, आणयदेवा णं भंते ! कओहिंतो उववजति किं नेरइएहितो किं पंचिंदियतिरिक्खजोणिय० मणुस्स० देवेहिंतो उववजंति ?,गोयमा ! नो नेरइएहितो उववजंति नो तिरिक्खजोणिएहितो उववजंति मणुस्सेहितो उववअंति नो देवेहितो उववजंति, जइ मणुस्सेहिंतो उववजंति किं संमुच्छिममणुस्सेहितो गब्भवतियमणुस्सेहितो उववजंति ?, गोयमा ! गब्भवकंतियमणुस्सेहितो नो समुच्छिममणुस्सेहिंतो उववजंति,
जइ गब्भवक्कंतियमणुस्सेहिंतो उववजंति किं कम्मभूमिगेहितो अकम्मभूमिगेहितो अंतरदीवगेहिंतो उववजंति?, गोयमा! नो अकम्मभूमिगेहितो नो अंतरदीवगेहिंतो उववजंति कम्मभूमिगगल्भवतियमणुस्सेहितोउववजंति, जइ कम्मभूमगगब्भवतियमणूसेहितोउववजंति किं संखेजवासाउएहितो असंखेनवासाउएहितोउ०?, गोयमा! संखेजवासाउएहितो नो असंखिजवासाउएहितो उववजंति, जइ संखिजवासाउयकम्मभूमगगब्भवतियमणूसेहिंतो उववजंति किं पञ्जत्तएहिंतो उववजंति अपजत्तएहिंतो उववजंति?, गोयमा ! पजतएहितो उववजंति नो अपज्जत्तएहितो उववजंति,
जइ पञ्जत्तसंखेज्जवासाउयकम्मभूमगगब्भवतियमणुस्सेहिंतो उववजंति किं सम्मद्दिडीपजत्तगसंखेजवासाउयकम्मभूमगेहितो उववजंति मिच्छदिहिपजत्तगेहिंतो उववजंति सम्मामिच्छद्दिद्विपञ्जतगेहितोउववजति?, गोयमा! सम्मदिद्विपज्जत्तगसंखेजवासाउय-कम्मभूमगगब्भवक्कंतियमणूसेहिंतो उववजंति मिच्छद्दिडिपजत्तगेहितो उववजंति नो सम्मामिच्छद्दिट्ठिपजत्तएहितोउववजंति, जइ सम्मदिवीपजत्तसंखेजवासाउयकम्मभूमगगन्म-वतियमणूसेहितो उववजंति किं संजतसम्मद्दिट्टीहितो असंयतसम्मद्दिट्ठीपज्जत्तएहितो संजयासंजयसम्मट्टिीपजत्तसंखेज० हिंतो उवजंति ?, गोयमा! तीहितोवि उववजंति, एवं जाव अचुगो कप्पो, एवं चेव गेविनगदेवावि नवरं असंजतसंजतासंजताएते पडिसेहेयव्या, एवं जहेव गेविजगदेवा तहेव अनुत्तरोववाइयावि, नवरं इमं नाणत्तं संजया चेव,
जइ सम्मद्दिट्टीसंजतपजत्तसंखेजवासाउयकम्मभूमगगब्भववंतियमणूसेहितोउववजंति किं पमत्तसंजयसम्मदिट्टीपज्जत्तएहितो अपभत्तसंजयसम्मदिद्वि० एहिंतो उववजंति?, गोयमा! अपमतसंज० एहितो उववजंति नो पमत्तसंज० एहिंतो उववजंति, जइ अपमत्तसंज० एहितो उववज्रति किं इड्डिपत्तसंजएहितो अणिष्टिपत्तसंजएहितो?, गो० दोहितो उववज॑ति । दारं ॥
वृ. नेरइयाणंभंते! कओहितोउववजंति' इत्यादिपाठसिद्धंनवरमेष संक्षेपार्थ:-सामान्यतो नरकोपपातचिन्तानां रत्नप्रभोपपातचिन्तायां च देवनारकपृथिव्यादिपञ्चकविकलेन्द्रियत्रिकाणा [10] 15
Jainedcano International

Page #229

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ६/-/५/३४४ तथाऽसङ्घयेयवर्षायुश्चतुष्पदस्वचराणां शेषाणामपि चापर्याप्ताकानां तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां तथा मनुष्याणां संमूर्च्छिमानां गर्मव्युत्क्रान्तिकानामप्यकर्मभूमिजानां अन्तरद्वीपजानां कर्मभूमिजानामप्यसङ्घत्येयवर्षायुषां सत्येयवर्षायुषामपि अपर्याप्तकानां प्रतिषेधः शेषाणां विधानं, शर्कराप्रभायां संमूर्च्छिमानामपि प्रतिषेधः वालुकाप्रभायां भुजपरिसर्पाणामपि पङ्कप्रभायां खचराणामपि धूमप्रभायां चतुष्पदानामपि तमः प्रभायां उरः परिसर्पाणामपि सप्तमपृथिव्यां स्त्रीणामपि । भवनवासिषूपपातचिन्तायां देवनारकपृथिव्यादिपञ्चकविकलेन्द्रियत्रिका पर्याप्ततिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्च्छिमा पर्याप्तगर्भव्युत्क्रान्तिकमुष्याणां प्रतिषेधः शेषाणां विधानं, पृथिव्यब्वनस्पती सकलनैरयिकसनत्कुमारादिदेवानां तेजोवायुद्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु सर्वनारकसर्वदेवानां तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेष्वानतादिदेवानां मनुष्येषु सप्तमपृथिवीनारकतेजोवायूनां व्यन्तरेषु देवनारकपृथिव्यादिपञ्चकविकलेन्द्रियत्रिकापर्याप्ततिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्च्छिमापर्याप्तगव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणां ज्योतिष्केषु संमूर्च्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियासङ्ख्त्येयवर्षायुष्कखचरान्तरद्वीपजनमुष्याणामपि प्रतिषेधः एवं सौधर्मेशानयोरपि सनत्कुमारादिषु सहस्रारपर्यन्तेष्वकर्मभूमिजानामपि प्रतिषेधः आनतादिषु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामपि विजयादिषु मिथ्याध्ष्टिमनुष्याणामपीति ।
गतं पञ्चमद्वारं, इदानीं षष्ठं द्वारमभिधित्सुराह
२२६
-: पदं - ६ - वारं - ६ - "उम्रर्तन" :
मू. (३४५) नेरइयाणं भंते! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्रंति किं नेरइएसु उववज्जति तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मणुस्सु उववज्रंति देवेसु उववज्रंति ?, गोयमा ! नो नेरइएस उववज्जति तिरिकखजोणिएसु उववति मणुस्सेसु उववज्रंति नो देवेसु उववज्रंति, जइतिरिक्खजोणिrg उववज्जंति किं एगिदिएसु उववज्रंति जाव पंचिंदियतिरिकव्रजोगिएसु उववज्जति ?, गोयमा ! नो एगिदिएसु जाव नो चउरिदिएसु उववज्रंति, एवं जेहिंतो उववाओ भणिओ तेसु उब्वट्टणावि भाणियव्वा, नवरं संमुच्छिमेसु न उववज्जंति, एवं सव्वपुढवीसु भाणियव्वं, नवरं अहेसत्तमाओ मणुस्सेसु न उववज्रंति ।
वृ. 'नेरइयाणं भंते! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्रंति' इत्यादि पाठसिद्धं, नवरमत्राप्येष संक्षेपार्थः - नैरयिकाणां स्वभवादुद्वृ त्तानां गर्व्यजसङ्ख्त्येयवर्षायुष्कतिर्यक्पश्चेन्द्रियमनुष्येषूत्पादः अधः सप्तमपृथिवीनारकाणां गर्भजसङ्ख्येयवर्षायुष्कतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेष्वेव
मू. (३४६) असुरकुमारा णं भंते! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्वंति किं नेरइएसु जाव देवेसु उ० ?, गोयमा ! नो नेरइएसु उववज्जंति तिरिक्खजोणिएसु उववज्रंति मस्से उववति नो देवेसु उववज्रंति, जइ तिरिक्खजोणिएसु उववज्रंति किं एगिदिएसु उववज्रंति जावल पंचिंदियतिरिक्खजोणिएस उववज्रंति ?, गोयमा! एगिंदियतरिक्खजोणिएसु उववज्रंति नो बेइंदिएसु जाव नो चउरिदिएसु उववज्रंति पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति,
जइ एगिदिए उववज्रंति किं पुढविकाइएगिदिएसु जाव वणस्सइकाइयएगिदिए उववज्जति ?, गोयमा ! पुढविकाइएगिदिएसुवि आउकाइयएगिदिएसुवि उववज्रंति नो तेउकाइएसु नो वाउकाइएसु उववज्रंति वणस्सइकाइएसु उववज्रंति, जइ पुढविकाइएसु उववज्रंति किं मुहुमपुढविकाइएस बायरपुढविकाइएसु उववज्रंति ?, गोयमा! बायरपुढविकाइएसु उववज्रंति

Page #230

पदं - ६, उद्देशक:-, द्वारं - ६
नो सुहुमपुढविकाइएसु उववज्रंति, जइ बायरपुढविकाइएसु उववज्रंति किं पज्जत्तगबायरपुढविकाइएसु उववज्रंति अपजत्तदायरपुढविकाइएसु उववज्रंति ?, गोयमा ! पजत्तएसु उवज्जंति नो अपजत्तएसु उववज्जंति, एवं आउवणस्ससुवि भाणिया, पंचिंदियतिरिक्खजोणियमणूसेसु य जहा नेरइयाणं उव्वट्टणा संमुच्छिमवज्जा तहा भाणियव्वा एवं जाव थणियकुमारा ।
वृ. असुरकुमारादिभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवानां बादरपर्याप्तपृथिव्य
२२७
ब्वनस्पतिगर्भजसङ्घयेयवर्षायुष्कतिक्पञ्चेन्द्रियमनुष्येषु ।
मू. (३४७) पुढविकाइया णं भंते! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति किं नेरइएसु जाव देवेसु ?, गोयमा ! नो नेरइएसु तिरिक्खजोणियमणूसेसु उववज्रंति नो देवेसु उववज्रंति
एवं जहा एतेसिं चेव उववाओ तहा उव्वट्टणावि देववज्जा भाणियव्वा, एवं आउवणस्सइबेइंदियतेइंदियचउरिदियावि एवं तेउ० वाउ० नवरं मणुस्सवज्जेसु उववज्रंति
बृ. पृथिव्यब्वनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां तिर्यग्गतौ मनुष्यगतौ च तेजोवायूनां तिर्यग्गतौ
एव ।
मू. (३४८) पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं भंते ! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहि गच्छंति कहिं उववज्जति ?, गोयमा ! नेरइएसु जाव देवेसु उववज्जंति, जइ नरइएसु उववज्रंति किं रयणप्पभापुढविनेरइएसु उववज्रंति जाव अहेसत्तमापुढविनेरइएसु उववज्रंति ?, गोयमा ! रयणप्पभापुढविनेरइएस उववज्रंति जाव अहेसत्तमापुढविनेरइएसु उववज्रंति,
जइतिरिक्खजोणिएसु उववज्रंति किं एगिदिएसु जाव पंचिंदिएसु उ० ?, गोयमा ! एगिदिएसुजाब पंचिंदिएसु उववज्रंति, एवं जहा एतेसिं वेव उव्वाओ उव्वट्टणावि तहेव भाणियव्वा नवरं असंखेजवासाउएसुवि एते उववज्जंति,
जइ मणुस्सेसु उववज्रंति किं संमुच्छिममणुस्सेसु उववज्जति गब्भवक्कंतियमणूसेसु उववज्रंति गोयमा ! दोसुवि, एवं जहा उववाओ तहेव उच्चट्टणावि भाणियव्वा नवरं अकम्मभूमग० अंतरदीवग० असंखेजवासाउएसुवि एते उववज्रंतित्ति भाणियव्वं, जइ देवेसु उचवज्रंति किं भवणईसु उववज्जति जाव किं वेमाणिएसु उववज्जंति ?, गोयमा सव्र्व्वसु चेव उववज्रंति, जइ भवणवईसु किं असुरकुमारेसु उवज्रंति जाव धणियकुमारेसु उववज्जंति गोयमा ! सव्वेसु चेव उववज्रंति, एवं वाणमंतरजोइसियवेमाणिएसु निरंतरं उववज्जति जाव सहस्रारो कप्पोत्ति
वृ. तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां नारकतिर्यग्मनुष्यदेवगतिषु नवरं वैमानिकेषु सहस्रारपर्यन्तेषु । मू. (३४९) मणुस्सा णं भंते! अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्रंति किं कइएसु उववज्जंति जाव देवेसु उववज्रंति ?, गोयमा ! नेरइएसुवि उववज्रंति जाव देवेसुवि उववज्रंति, एवं निरंतरं सव्वेसुढाणेसु पुच्छा, गोयमा ! सब्वेस ठाणेस उववज्रंति न किंचेवि पडिसेहो कायच्यो, जाव सव्वसिद्धदेवेसुवि उववअंति, अत्येगतिया सिज्झति बुज्झंति मुच्घंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणं अंतं करेतिं ।
वृ. मनुष्याणां सर्वेष्वपि स्थानेषु, ।
मू. (३५०) वाणमंतरजोइसियवेमाणियसोहम्मीतणा य जहा असुरकुमारा नवरं जोइसियाणय वेमाणियाण य चयंतीति अभिलावो कायव्वो, सणकुमारदेवाणं पुच्छा ? गोयमा

Page #231

२२८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-६/-/६/३५०
जहा असुरकुमारा नवरंएगिदिएसुण उववजंति, एवंजावसहस्सारगदेवा, आणय जाव अनुत्तरोववाइयादेवा पंचेच, नवरं नो तिरिक्खजोणिएसु उववजंति मणुस्सेसु पञ्जत्तसंखेजवासउयकम्मभूमगगब्भवक्कंतियमणूसेसु उववजंति दारं ।
वृ. सनत्कुमारादिदेवानां सहस्रारदेवपर्यन्तानां गर्भजसङ्ख्येयवर्षायुष्कतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्येषु, आनतादिदेवानां गर्भजसङ्खयेयवर्षायुष्कमनुष्येष्वेवेति । गतं षष्ठं द्वारं,
-पदं-६-दारं- “पारमविक-आयु" :इदानीं सप्तमं द्वारं, तस्य चायमभिसम्बन्धः-येषां जीवानां नारकादिषु गतिषु विविध उपपातो वर्णितस्तै वैः पूर्वभवेएव वर्तमानैरायुर्बद्धंततः पश्चादुपपातः,अन्यथोपपातायोगात्, तत्र कियति पूर्वभवायुषि शेषे पारभविकमायुर्बद्धमिति संशयानः पृच्छति
मू. (३५१) नेरइया णं भंते ! कतिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेति?, गोयमा! नियमा छम्मासावसेसाउया परभवियाउयं, एवं असुरकुमारावि, एवं जाव थणियकुमारा । पुढविकाइया णं भंते ! कतिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेति?, गोयमा ! पुढविकाइया दुविहा पनत्ता, तंजहा-सोवक्कमाउया य निरुवकमाउया य, तत्थ णं जे ते निरुवक्कमाउया ते नियमा तिभागावसेसाउया परभवियाउयंपकरेतिं, तत्य णजे ते सोवक्कमाउया ते सिय तिभागा. वसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति सियतिभागतिभागावसेसाउया परभवियाउयंपकरेति सिय तिभागतिभागतिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति, आउतेउवाउवणप्फइकाइयाणं बेइंदियतेइंदियचउरिदियाणवि एवं चेव,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंभंते! कतिभागावसेसाउया परभवियाउयंपकरेति?, गोयमा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-संखेज्जवासाउया य असंखेजवासाउया य, तत्थ णं जे त असंखेजवासाउया ते नियमा उ छम्मासावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति, तत्य गंजे ते संखिजवासाउया ते दुविहा पत्रत्ता, तंजहा-सोवक्कमाउयायनिरुवक्कमाउयाय, तत्थणं जे ते निरुवकमाउया ते नियमा तिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति, तत्थ णं जे ते सोवकमाउया तेणंसिय तिभागेपरमवियाउयंपकरेति सियतिभागतिभागे परमवियाउयंपकरेति सिय तिभागतिभागतिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति,
एवं मणूसावि, वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा नेरइया। वृ. 'नेरइयाण मंते! कइभागावसेसाउयापरभवियाउं बंधं (पकरें)ति' इत्यादि पाठसिद्धं
- पदं-६-दारं-८- “आगतिः":गतं सप्तमं द्वारं, इदानीमष्टमं द्वारं, तदेवं यद्भागावशेषेऽनुभूयमानभवायु।पारभविकमायुबध्नन्ति तत्प्रतिपादितं, सम्प्रतियप्रकारंबध्नन्ति तत्प्रकारं नैरयिकादिदण्डकक्रमेण प्रतिपादयति
म. (३५२) कइविहे णं भंते ! आउयबंधे पन्नत्ते?, गोयमा! छब्बिहे आउयबंधे पन्नत्ते, तंजहा-जातिनामनिहत्ताउए गतिनामनिहत्ताउएठितीनामनिहत्ताउए ओगाहणनामनिहत्ताउए पएसनामनिहत्ताउए अनुभावनामनिहत्ताउए, नेरइयाणं भंते ! कइविहे आउयबंधे पन्नत्ते?, गो० छविहे आउयबंधे प० तं०--जातिनामनिहत्ताउए गतिणामनिहत्ताउएठितीणामनिहत्ताउए ओगाहनामनिह०पदेसणामनिहत्ताउए अनुभावणामनिहत्ताउए एवं जाव वेमाणियाणं।

Page #232

पदं-६, उद्देशकः-, द्वारं-८
२२९ जीवा णं भंते ! जातिनामनिहत्ताउयं कतिहिं आगरिसेहिं पगरेति?, गोयमा ! जहन्नेणं एक्कण वा दोहिं वा तीहि वा उक्कोसेणं अट्ठहिं, नेरइया णं भंते ! जातिनामनिहत्ताउयं कतिहिं आगरिसेहिं पगरेति?, गोयमा! जहन्नेणं एक्केण वा दोहिं वा तीहि वा उक्कोसेणं अट्टहिं एवं जाव वेमाणिया, एवं गतिनामनिहत्ताउएहि ठितीनामनिहत्ताउएवि ओगाहणानामनिहत्ताउएवि पदेसनाम-निहत्ताउएवि अनुभावनामनिहत्ताउएवि, ।
एतेसिंणंभंते! जीवाणं जातिनामनिहत्ताउयंजहन्नेणं एक्केण वादोहिंवा तीहि वा उक्कोसेणं अट्टहिं आगरिसेहिं पकरेमाणाणं कतरे कतरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा जातिनामनिहत्ताउयं अट्ठहिं आगरिसेहिं पकरेमाणा सत्तहिं आगरिसेहि पकरेमाणा संखेजगुणा छहिँ आगरिसेहिं पकरेमाणा संखेजगुणा एवं पंचहिं संखिजगुणा चहिं संखिजगुणा तीहि संखिजगुणा दोहिं संखिजगुणा एगेणं आगरिसैणं पगरेमाणा संखेजगुणा,
एवं एतेणं अभिलावेणं जाव अनुभागनामनिहत्ताउयं, एवं एते छप्पिय अप्पाबहुदंडगा जीवादीया भाणियव्या।
वृ. 'नेरइयाणं भंते ! कइविहे आउयबंधे पन्नत्ते' इत्यादि, 'जाइनामनिहत्ताउए' इति जातिः-एकेन्द्रियजात्यादिः पञ्चप्रकारा सैव नाम-नामकर्मण उत्तरप्रकृतिविशेषरूपं जातिनाम तेन सह निधत्तं-निषिक्तयायुस्तजातिनामनिधत्तायुः १,निषेकश्च कर्मपुद्गलानामनुभवनार्थं रचना, साचैवं लक्षणा॥१॥ "मोत्तूण सगमबाहं पढमाइ ठिईए बहुतरं दव्वं ।
सेसे वसेसहीणं जावुक्कोसंति उक्कोसा।।" _ 'गतिनामनिहत्ताउए' इति गतिर्नरकगत्यादिभेदाच्चतुर्द्धा सैव नाम गतिनाम तेन सह निधत्तमायुर्गतिनामनिधत्तायुः २,
स्थितियत्तेन भवेनस्थातव्यंतप्रधानं नाम स्थितिनाम यद्यस्मिन् भवे उदयमागतमवतिष्ठते तद् गतिजातिशरीरपञ्चकादिव्यतिरिक्तं स्थितिनामावसेयमिति भावः, गत्यादीनां वर्जनं तेषां स्वपदेः 'गइनामनिहत्ताउए' इत्यादिभिरुपात्तत्वात्, तेन सह निधत्तायुःस्थितिनामनिधत्तायुः ३,
तथाअवगाहतेयस्यां जीवः साऽवगाहना-शरीरंऔदारिकादिः तस्य नाम-औदारिकादिशरीरनामकर्म अवगाहनानाम शेषं तथैव ४, ‘पएसनामनिहत्ताउएत्ति प्रदेशाः कर्मपरमाणवः ते च प्रदेशाः संक्रमतोऽप्यनुभूयमानाः परिगृह्यन्ते तप्रधानं नाम प्रदेशनाम, किमुक्तं भवति -यद्यस्मिन् भवे प्रदेशतोऽनुभूयते तत्प्रदेश-नामेति, अनेन विपाकोदयमप्राप्तमपि नाम परिगृहीतं, तेन प्रदेशनाम्ना सह निधत्तमायुःप्रदेशना मनिधततायुः ५,।
तथाऽनुभावो-विपाकः, स चेह प्रकर्षप्राप्तः परिगृह्यते तत्प्रधानं नाम अनुभावनामयद्यस्मिन् भवे तीव्रविपाकं नामकर्मानुभूयते यथा नारकायुषि अशुभवर्णगन्धरसस्पझेपघातानादेयदुःखरायशःकीत्यादिनामानि तदनुभावनाम तेन सह निधत्तमायुरनुभावनामनिधत्तायुः ६, अथ कस्माजात्यादिनामकर्मभिरायुर्विशेष्यते?,
उच्यते, आयुःकर्मप्राधान्यख्यापनार्थं, तथाहि-नारकाद्यायुरदये सति जात्यादिनामकर्मणामुदयो भवति नान्यथेति भवत्यायुषः प्रधानता इति, अथ जात्यादिनामविशिष्टमायुः

Page #233

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-६/-1८/३५२ कियद्भिराकषैर्बध्नातीति जिज्ञासुर्जीवादिदण्डकक्रमेण पृच्छति–'जीवा णं भंते ! जातिनामनिहत्ताउयंकइहिं आगरिसेहिं पगरंति' इत्यादि, आकर्षोनाम तथाविधेन प्रयले कर्मपुद्गलोपादानं यथा गौः पानीयं पिबन्ती भयेन पुनः पुनराघोटयति एवं जीवोऽपि यदा तीव्रणायुर्बन्धाध्यवसायेन जातिनामिनिधत्तायुः अन्यद्वाबध्नातितदाएकेन मन्देन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा मन्दतरेण त्रिभिश्चतुर्भिर्वा मन्दतमेन पञ्चभिः षड्भिः सप्तभिरष्टभिर्वा, इह जात्यादिनाम्नामाकर्षनियम आयुषा सह बध्यमानानामवसातव्योन शेषकालं, कासांचित्प्रकृतीनां ध्रुवबन्धिनीत्वादपरासांपरावर्त्तमानत्वात् प्रभूतकालमपि बन्धसम्भवेनाकर्षानियमात् ।
पदं-६-समाप्तम् मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्ग सूत्रे षष्ठ पदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(पदं-७- उच्छ्वासं वृ. व्याख्यातं षष्ठं पदं, इदानीं सप्तममारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः, इहानन्तरपदे सत्त्वानामुपपातविरहादयोऽभिहिताः, अस्मिन् पुनर्नाकादिभावेनोत्पन्नानां प्राणापानपर्याप्तया पर्याप्तानां यथासंभवमुच्छ्वासनिःश्वासक्रियविरहाविरहकालपरिमाणभिधेयं, इत्यनेनं संबन्धेनायातस्यास्येदमादिसूत्रम्
मू. (३५३) नेरइया णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा?, गोयमा! सततं संतयामेव आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा
असुरकुमाराणं भंते ! केवितकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा गो० जहन्नेणं सत्तण्हं थोवाणं उक्कोसेणं सातिरेगस्स पक्खस्स आणमंति वा जाव नीससंति ।। नागकुमारा णं भंते ! केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं सत्तण्हं थोवाणं उक्कोसेणं मुहत्तपत्तस्स, एवं जाव धणियकुमाराणं ।।
पुढविकाइया णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा?, गोयमा ! वेमायाए आणमंति वा जावनीससंति वा ॥ एवं जाव मणूसा ।। वाणमंतरा जहा नागकुमारा ।।
जोइसियागंभंते! केवतिकालस्स वाजावनीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणमुहत्तपत्तस्स उक्कोसेणवि मुहत्तपत्तस्स जाव नीससंति वा ।।
वेमाणिया गंभंतो! केवतिकलस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं मुहत्तपत्तस्स उक्कोसेणं तेत्तीसाए पखाणं जाव नीससंतिवा,।
सोहम्मदेवा णं भंते! केवइकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा?, गोयमा जहन्नेणं मुहुत्त हुत्तस्स उक्कोसेणं दोण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा, ईसाणगदेवा गं भंते ! केवइकालस्स आणमंति वाजावनीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणंसातिरेगस्स मुहत्तपत्तस्स उक्कोसेणंसातिरेगाणं दोण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा, । सणंकुमारदेवाणं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं दोण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं सत्तण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा, माहिंदगदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा ?, गोयमा ! जहन्नेणं

Page #234

२३१
पदं-७, उद्देशकः-, द्वारंसाइरेगं दोण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं साइरेगं सत्तणहं पक्खाणं जाव नीससंति वा,।
बंभलोगदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा ?, गोयमा ! जहन्नेणं सत्तण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं दसण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा, लंतगदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा ?, गोयमा! जहन्नेणं दसण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं चउदसण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा, । महासुक्कदेवा णं भंतो! केतविकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं चउदसण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं सत्तरसण्ह पक्खाणंजाव नीससंति वा, सहस्सारगदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स आणमंति वा जाव नीससंति वा? गोयमा जहन्नेणं सत्तरसण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं अट्ठारसण्हं पक्खाणं जाव नीससंति वा ।
आणयदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा? गोयमा! जहन्नेणं अट्ठारसण्हं पक्खाणं उक्कोसेणं एगूणवीसाए पक्खाणंजाव नीससंति वा, पबाणयदेवा णं भंते! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं एगूणवीसाए पखाणं उक्कोसेणं बीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा, आरणदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा ?, गोयमा ! जहन्नेणं कीसाए मक्खाणंउक्कोसेणंएगवीसाए पक्खाणंजावनीससंति वा, अचुयदेवाणभंते! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा ?, गोयमा! जहन्नेणं एवीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं बावीसाए पम्खाणं जाव नीससंति वा।
हिडिमहिटिमगेविनगदेवाणंभंते! केवतिकालस्सजावनीससंतिवा?, गोयमा! जहन्नेणं बावीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं तेवीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा, हिटिममज्झिमगेविजगदेवा णं भंते! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा ?, गोयमा! जहन्नेणं तेवीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं चउवीसाए परखाणंजाव नीससंति वा, हिट्ठिमउवरिमगेविनगाणं देवाणंभंत ! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा?, गोयमा जहन्नेणं चउवीसाए पखाणं उक्कोसेणं पणवीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा, मज्झिमहिट्टिमगेविनगा णं देवा णं भंते ! केवइकालस्स जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं पणवीसाए पक्खाणं उक्कोसेणंछब्बीसाए पक्खाणंजाव नीससंति वा/मज्झिममन्झिमगेविनगाणंदेवाणंभंते! केवइकालस्सजावनीससंतिवा?, गोयमा! जहन्नेणंछब्बीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं सत्तावीसाए पक्खाणंजाव नीससंति वा, मज्झिमउवरिमगेविनगाणंदेवाणं भंते ! केवइकालस्स जाव नीससंति वा ?, गोयमा ! जहन्नेणं सत्तावीसाए परखाणं उक्कोसेणं अट्ठावीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा।
__उवरिमहेट्टिमगेविनगाणं देवा णं भंते ! केवइकालस्स जाव नीससंति वा?, गोयमा ! जहन्नेणं अट्ठावीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं एगूणतीसाए पक्खाणंजाव नीससंति वा, उवरिममज्झिमगेविनगाणंदेवाणंभंते! केयइकालस्सजावनीससंति वा?, गोयमा! जहन्त्रेणंएगूणतीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं तीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा, उवरिमउवरिमगेविनगाणं देवा णं भंते १ केवइकालस्स जाव नीससंति वा ?, गोयमा! जहन्नेणं तीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं एकतीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा ॥ विजयविजयंतजयंतअपराजितविमाणेसु णं देवा णं भंते ! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं एक्कतीसाए पक्खाणं उक्कोसेणं तेत्तीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा, सव्वट्ठगसिद्धदेवा णं भंते ! केवतिकालस्स जाव नीससंति वा?,

Page #235

२३२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-७/-1-1३५३
गोयमा! अजहन्नमणुक्कोसेणं तेत्तीसाए पक्खाणं जाव नीससंति वा॥
वृ. 'नेरइयाणं भंते!' इत्यादि, नैरयिका णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! केवइकालस्स' इति प्राकृतशैल्या पञ्चम्यर्थे वा तृतीयार्थे वा षष्ठी ततोऽयमर्थः-कियतः कालात् कियता वा कालेन ‘आणमंति' आनन्ति अन् प्राणने' इति धातुपाठात् मकारोऽलाक्षणिकः, एवमन्यत्रापि यथायोगंपरिभावनीयं, पाणमंतिवा' प्राणन्ति वाशब्दो समुच्चयार्थी, एतदेव पदद्वयंक्रमेणार्थतःस्पष्टयति-'ऊससंति वा नीससंति वा' यदेवोक्तमानन्ति तदेवोक्तमुच्छ्वसन्ति तथा यदेवोक्तं प्राणन्ति तदेवोक्तं निःश्वसन्ति, अथवा आनमन्ति प्राणमन्ति इति ‘णम् प्रत्ये; इत्यस्य द्रष्टव्यं, धातूनामनेकार्थतया श्वसनार्थत्वस्याप्यविरोधः, अपरे आचक्षते-आनन्ति प्राणन्तीत्यनेनान्तः स्फुरन्ती उच्छ्वासनिः श्वासक्रियापरिगृह्यते उच्छ्वसन्ति निःश्वसन्तीत्यनेन तुबाह्या, एवं गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह
गौतमः सततमविरहितं, अतिदुःखिता हि नैरयिकाः, दुःखितानां च निरन्तरमुच्छ्वासनिःश्वासौ, तथा लोकेदर्शनात, तच्च सततंप्रायोवृत्त्याऽपिस्यादत आह–'संतयामेव' सततमेवअनवरतमेव, नैकोऽपि समयस्तद्विरहकालः, दीर्घत्वं प्राकृतत्वात्,आनमन्तीत्यादे; पुनरुच्चारणं शिष्यवचने आदरोपदर्शनार्थ, गुरुभिराद्रियमाणवचना हि शिष्याः सन्तोषवन्तो भवन्ति, तथाच सति पौनःपुन्येन प्रश्नश्रवणार्थनिर्णयादिषु घटन्ते लोके चाऽऽदेयवचना भवन्ति एवं प्रभूतभव्योपकारस्तीर्थाभिवृद्धिश्च।
___ असुरकुमारसूत्रे 'उक्कोसेणंसातिरेगस्स पक्खस्स' इति, इहदेवेषुयस्ययावन्तिसागरोपमाणि स्थितिस्तस्य तावत्पक्षप्रमाण उच्छ्वासनिःश्वासक्रियाविरहकालः, असुरकुमाराणां चोत्कृष्टा स्थितिरेकंसातिरेकं सागरोपमं 'चमरबलि सारमहिय'मिति वचनात् ततः सातिरेगस्स पक्खस्स' इत्युक्तं, सातिरेकात्पक्षादूर्ध्वमुच्छ्वसन्तीत्यर्थः,पृथिवीकायिकसूत्रे 'वेमायाए' इति विषमा मात्रा विमात्रा तया, किमुक्तं भवति ?- अनियतविरहकालप्रमाणा तेषामुच्छ्वासनिःश्वासक्रिया, तथा देवेषु यो यथा महायुःस तथा सुखी, सुखितानांच यथोत्तरं महानुच्छ्वासनिःश्वास क्रियाविरहकालः दुःखरूपत्वादुच्छ्वासनिःश्वासक्रियायाः, कततो यथायथाऽऽयुषः सागरोपमवृद्धिस्तथा तथोच्छ्वासनिःश्वासक्रियाविरहप्रमाणस्यापि पक्षवृद्धिः।
पदं -७- समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपागसूत्रस्य सप्तमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(पदं-८- संज्ञा) वृ. तदेवं व्याख्यातं सप्तमं पदं, इदानीमष्टममारभ्यते, तस्य चामभिसम्बन्धः इहानन्तरपदे सत्त्वानामुच्छ्वासपर्याप्तिनामकर्मयोगाश्रया क्रिया विरहाविरहकालप्रमाणेनोक्ता, सम्प्रति वेदनीयमोहनीयोदयाश्रयान् ज्ञानावरणदर्शनावरणक्षयोपशमाश्रयांगचात्मपरिणामविशेषानधिकृत्य प्रश्नसूत्रमाह
मू. (३५४) कइ णं भंते ! सन्नाओ पन्नत्ताओ?, गोयमा ! दस सन्नाओ पन्नत्ताओ,

Page #236

पदं-८, उद्देशक:-, द्वार
२३३
तंजहा - आहारसन्ना भयसना मेहुणसन्ना परिग्गहसन्ना कोहसन्ना मानसन्ना मायासन्ना लोहसन्ना लोयसन्ना ओधसन्ना |
नेरइयाणं भंते! कति सन्नाओ पन्नत्ताओ ?, गोयमा ! दस सन्नओ पन्नत्ताओ, तंजहा आहारसन्ना जाव ओधसन्ना || असुरूकमाराणं भंते ! कइ सन्नाओ पन्नत्ताओ ?, गोयमा ! दस सन्नाओ पन्नत्ताओ, तंजा आहारसन्ना जाव ओघसन्ना, एवं जाव यणियकुमाराणं । एवं पुढविकाइयाणं जाव वेमाणियावसाणाणं नेतव्वं ।
वृ. 'कइ णं भंते ! सन्नाओ पन्नत्ताओ' इति कति-कियत्सङ्ख्या णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! संज्ञाः प्रज्ञप्ताः, तत्र संज्ञानं संज्ञा आभोग इत्यर्थः यदिवा संज्ञायतेऽनयाऽयं जीव इति संज्ञा उभयत्रापि वेदनीयमोहोदयाश्रिता ज्ञानावरणदर्शनावरणक्षयोपशमाश्रिता च विचित्राऽऽहारादिप्राप्तिक्रिया, सा चोपाधिभेदाद्दशविधा, तथा चाह-- गौतम ! दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तदेव दशविधतवं नामग्राहमाह - 'आहारसन्ना' इत्यादि, तत्र क्षुद्वेदनीयोदयात् या कवलाद्याहारार्थं तथाविधपुद्गलोपादानक्रिया साऽऽहारसंज्ञा, तस्था आभोगात्मिकत्वात्, यदिवा संज्ञायते जीवोऽनयेति, एवं सर्वत्रापि भावना कार्या, तथा भयमोहनीयोदयात् भयोद्भान्तस्य ६ष्टिवदनविकाररोमाञ्चोद्भेदादिक्रिया भयसंज्ञा, पुंवेदोदयान्मैथुनाय स्त्र्यालोकनप्रसन्वदनसंस्तम्भितोरुवेपनप्रभृतिलक्षणक्रिया मैथुनसंज्ञा, तथा लोभोदयात् प्रधानसंसारकारणाभिष्वङ्गपूर्विका सचित्तेतरद्रव्योपादानक्रिया परिग्रहसंज्ञा, 1
तथा क्रोधवेदनीयोदयात् तदावेशगर्भा पुरुषमुखवदनदन्तच्छदस्फुरणचेष्टा क्रोधसंज्ञा, तथा मानोदयादहङ्कारात्मिका उत्सेकादिपरिणतिर्मानसंज्ञा, मायावेदनीयेनाशुभसंक्लेशादनृतसंभाषादिक्रिया मायासंज्ञा, तथा लोभवेदनीयोदयतो लालसत्वेन सचित्तेतरद्रव्यप्रार्थना लोभसंज्ञा, तथा मतिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमनात् शब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रिया ओधसंज्ञा, तथा तद्विशेषावबोधक्रिया लोकसंज्ञा, एवं चेदमापतितं दर्शनोपयोग ओधसंज्ञा ज्ञानोपयोगी लोकसंज्ञा, अन्ये त्वमभिदधति - सामान्यप्रवृत्तिर्यथा वल्लया वृत्त्यारोहणमोघसंज्ञा लोकस्य हेया प्रवृत्तिर्लोकसंज्ञा, तदेवमेताः सुखप्रतिपत्तये स्पष्टरूपाः पञ्चेन्द्रियानधिकृत्य व्याख्याताः, एकेन्द्रियाणां त्वेता अव्यक्तरूपा अवगतन्तव्याः ।
मू. (३५५) नेरइयाणं भंते! किं आहारसन्नोवउत्ता भयसन्नोवउत्ता मेहुणसन्नोवउत्ता परिग्गहसन्नोवउत्ता ?, गोयमा ! असन्नं कारणं पडुच्च भयसन्नोवउत्ता, संतइभावं पडुच्च आहारसन्नोवउत्तावि जाव परिग्गहसन्नोवउत्तावि । एएसि णं भंते ! नेरइयाणं आहारसन्नोवउत्ताणं भयसन्नोवउत्ताणं मेहुणसन्नीवउत्ताणं परिग्गहसन्नवउत्ताण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा ब बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा नेरइया मेहुणसनोवउत्ता आहारसन्नोवउत्ता संखिजगुणा परिग्गहसन्नोव - उत्ता संखिज्जगुणा भयसन्नोवउत्ता संखिञ्जगुणा ।।
तिरिक्खजोणियाणं भंते! किं आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता ?, गोयमा ! ओसन्नं कारणं पडुच आहारसन्नोवउत्ता संतइभावं पडुच्च आहारसन्नोवउत्तावि जाव परिग्गहसन्नीवउत्तावि, एएसि णं भंते! तिरिक्खजोणियाणं आहारसन्नोवउत्तातणं जाव परिग्गहसन्नोवउत्ताण यकयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा तिरिक्ख

Page #237

२३४
प्रज्ञापनाउपासूत्र-१-01-1-1३५५ जोणिया परिग्गहसन्नोवउत्ता मेहुणसन्नवउत्ता संखिजगुणा भयसन्नोवउत्ता संखिजगुणा आहारसन्नोवउत्ता संखिजगुणा ।।
मणुस्सा णं भंते ! किं आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसनोवउत्ता?, गोयमा ! ओसन्नं कारणं पडुच्छ मेहुणसन्नोवउत्ता संततिभावंपडुच्छ आहारसन्नोवउत्ताविजाव परिग्गहसत्रोवउत्तावि, एएसिणं भंते ! मणुस्साणं आहारसन्नोवउत्तागंजाव परिग्गहसन्नोवउत्ताण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा मणूसा भयसन्नोवउत्ता आहारसन्नवउत्ता संखिज्जगुणा परिग्गहसत्रोवउत्ता संखिजगुणा मेहुणसन्नोवउत्ता संखिजगुणा
देवा णं भंते ! किं आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता?, गोयमा ! ओसन्नं कारणंपडुच्च परिग्गहसत्रोवउत्तासंततिभावंपडुच्च आहारसत्रोवउत्ताविजावपरिग्गहसनोवउत्तावि, एएसिणं भंते ! देवाणं आहारसन्नोवउत्ताणं जाव परिग्गहसनोवउत्ताण य कयरे कयरहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सब्बत्थोवा देवा आहारसन्नोवउत्ता भयसनोवउत्ता संखिजगुणा मेहुणसन्नोवउत्ता संखिजगुणा परिग्गहसन्नोवउत्ता संखेजगुणा।
वृ. नैरयिकसूत्रे ओसत्रकारणंपडुच्च भयसन्नोवउत्ता' इति, तत्रोत्सत्रशब्देन वाबाहुल्यमुच्यते कारणशब्देन चबाह्यं कारणं, ततोऽयमर्थः-बाह्यकारणमाश्रित्य नैरयिका बाहुल्येन भयसंज्ञोपयुक्ताः, तथाहि-सन्ति तेषांसर्वतः प्रभूतानिपरमाधार्मिकायः--कवल्लीशक्तिकुन्तादीनि भयोत्पादकादीनि, संतइभावं पडुच्च' इतिइहानन्तरोऽनुभवभावः सन्ततिभाव उच्यते, तत आन्तरमनुभवभावमपेक्ष्य नैरयिका आहारसंज्ञोपयुक्ता अपि यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि ।
अल्पबहुत्वचिन्तायंसर्वस्तोका मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः, नैरयिका हि चक्षुर्निमीलनमात्रमपि न सुखिनः केवलमनवरतमतिप्रबलदुःखाग्निना संतप्यमानसरीरः, उक्तंच॥१॥ “अच्छिनिमीलणमेत्तं नस्थि सुहं दुक्खमेव पडिबद्धं ।
नरए नेरइयाणं अहोनिसंपञ्चमाणाणं ॥" ततो मैथुनैच्छा नैतेषां भवतीति, यदि परं कवचित्कदाचित्केषांचित् भवति साऽपि च स्तोककाला इति पृच्छासमये स्तोकामैथुनसंझोपयुक्ताः, तेभ्यः सङ्घयेयगुणाआहारसंज्ञोपयुक्ताः, दुःखितानामपि प्रभूतानां प्रभूतकालं चाहारेच्छाया भावतः पृच्छासमये अतिप्रभूतानामाहारसंज्ञोपयुक्तानांसंभवात्, तेभ्यः सङ्ख्येयगुणाःपरिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः,आहारेच्छा हि देहार्थमेव भवति परिग्रहेच्छा तु देहे प्रहरणादिषु च, प्रभूततरकालावस्थायिनी च परिग्रहेच्छा, ततः पृच्छासमयेऽतिप्रभूततराः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अवाप्यन्ते इति भवन्ति पूर्वभ्यः सङ्खयेयगुणाः, तेभ्यो भयसंज्ञोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, नरकेषुहि नैरयिकाणां सर्वतो भयमामरणान्तभावि ततः पृच्छासमयेऽतिप्रभूततमा भयसंज्ञोपयुक्ताः प्राप्यन्ते इति सङ्घयेयगुणाः ।।
तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया अपिबाह्य कारणं प्रतीत्य बाहुल्येनाहारसंज्ञोपयुक्ता भवन्तिन शेषसंज्ञोपयुक्ताः, तता प्रत्यक्षत एवोपलब्धेः, आन्तरमनुभवभावमाशरित्याहारसंज्ञोपयुक्ता अपि यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि, अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकाः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः, परिग्रहसंज्ञायाः स्तोककालत्वेन पृच्छासमयेतेषां स्तोकानामेवावाप्यमानत्वात्, तेभ्यो मैथुनसंज्ञोउपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः मैथुनसंज्ञोपयोगस्य प्रभूततरकालत्वात्, तेभ्योऽपि भयसंज्ञोपयुक्ताः

Page #238

पदं-८, उद्देशकः-, द्वार
२३५
सङ्ख्येयगुणाः, सजातीयात्परजातीयाच्च तेषां भयसंभवतो भयोपयोगस्य च प्रभूततमकालत्वात् पृच्छासमये भयसंज्ञोपयुक्तानामतिप्रभूततराणामवाप्यमानत्वात्, तेभ्यः सङ्खयेयगुणाः आहारसंज्ञोपयुक्ताः,प्रायः सततं सर्वेषामाहार(संज्ञा)संभवात्।
मनुष्या बाह्यं कारणमधिकृत्य बाहुल्येन मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः स्तोका शेषसंज्ञोपयुक्ताः, सन्ततिभावमान्तरानुभवभावरूपंप्रतीत्याहारसंज्ञोपयुक्ता अपि यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि, अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोका भयसंज्ञोपयुक्ताः, स्तोकानां स्तोककालं च भयसंज्ञासंभवात्, तेभ्य आहारसंज्ञोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, आहारसंज्ञोपयोगस्य प्रभूततरकालभावात्, अत एव हेतोः तेभ्यःसङ्खयेयगुणाः परिग्रहंज्ञोपयुक्ताः,तेभ्योमैथुनसंज्ञोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, मैथुनसंज्ञाया अतिप्रभूततरकालं यावद् भावतःपृच्छासमये तेषामतिप्रभूततराणामवाप्यमानत्वात्
तथा बाह्यं कारणमधिकृत्य बाहुल्येन देवाः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः, मणिकनकरत्नादीनां परिग्रहसंज्ञोपयोगहेतूनां तेषा सदा सन्निहितत्वात्, संततिभावं यथोक्तरूपंप्रतीत्यपुनराहारसंज्ञोपयुक्ता अपि यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि, अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोका आहारसंज्ञोपयुक्ताः, आहारेच्छाविरहकालस्यातिप्रभूततया आहारसंज्ञोपयोगकालस्य चातिस्तोकतया तेषां पृच्छासमये सर्वस्तोकानां तेषामवाप्यमानत्वात्, ततो भयसंज्ञोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, भयसंज्ञायाः प्रभूतानां प्रभूतकालं च भावात्, तेभ्योऽपि मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः सङ्घयेयगुणाः, तेभ्यःपरिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः सङ्खयेयगुणाः, जीवापेक्षया बहवो वक्तव्यास्ते च तथैव भाविता इति ।
पदं - ८ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रे अष्टमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(पदं-९-योनिः वृ. तदेवं व्याख्यातमष्टमंपदं, अधुना नवममारभ्यते, तस्य चामभिसंभन्धः-इहानन्तरपदे सत्त्वाना संज्ञापरिणामा उक्ताः, इह तु तेषामेव योनयः प्रतिपाद्यन्ते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (३५६) कतिविहा णं भंते ! जोणी पं०, गोयमा! तिविहा जोणी प०, तं०-सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी। .
पृ. 'कतिविहा णं भंते ! जोणी' इत्यादि, कतिविधा-कतिप्रकाराणमिति पूर्ववत् भदन्त योनिः प्रज्ञप्ता ?, अथयोनिरिति कःशब्दार्थः ?, उच्यते, “यु मिश्रणे" युवन्ति तैजसकार्मणशरीरवन्तःसन्त औदारिकादिशरीरप्रायोग्यपुद्गलस्कन्धसमुदायेन मिश्रीभवन्त्यस्यामिति योनिः-उत्पत्तिस्थानं, औणादिको निप्रत्ययः, भगवानाह
गौतम! त्रिविधा योनिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-शीता उष्णाशीतोष्णा, तत्र शीतस्पर्शपरिणामा शीता उष्णस्पर्शपरिणामा उष्णा शीतोष्णरूपोभयस्पर्शपरिणामा शीतोष्णा,
मू. (३५७) नेरइयाणं भंते! किं सिता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी ? गोयमा! सीतावि जोणी उसिणावि जोणी नो सीतोसिणा जोणी।
असुरकुमाराणं भंते ! किं सिता जोणी उमिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा! नो

Page #239

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१/-1-३५७
सीता जोणी नो उसिणा जोणी सीतासिणा जोणी, एवं जाव थणियकुमाराणं।
पुढविकाइयाणं भंते ! किं सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा ! सितावी जोणी उसिणावि जोणी सीतोसिणावि जोणी, एवं आउवाउवणस्सइबेइंदियतेइंदियचउरिदियाणवि पत्तेयं भाणियब्बं । तेउक्काइयाणं नो सीता उसिणा नो उसीसिणा।।
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! किं सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिमा जोणी?, गोयमा! सीतावि जोणी उसिणाविजोणी सीतोसिणाविजोणी।। समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणियाणविएवं चेव ।। गमवक्रतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते! किं सीता जोणी सीतोषिक्षणा जोणी?, गोयमा ! नो सीता जोणी नो उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी।।
मणुस्साणं भंते ! किं सिता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा! सीयावि जोणी उसिणाविजोणी सीतोसिणावि जोणी ।। संमुच्छिममणुस्साणं भंते !किं सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा! तिविहा जोणी ।। गब्भवकंतियमणुस्साणं भंते ! किं सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा! नो सीता० नो उसिणा० सीतोसिणा।।
वाणमंतरदेवाणं भंते ! किं सीता जोणी उसिणा जोणी सीतोसिणा जोणी?, गोयमा! नो सीता नो उसिणा, सीतोसिणा जोणी ।। जोइसियवेमाणियाणवि एवं चेव । एएसि णं भंते ! सीतजोणियाणं उसिणजोणियाणं सीतोसिणजोणियाणं अजोणियाण य कयरेशहिती अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा?, गोयमा! सब्बत्थोवा जीवासीतोसिणजोणियाउसिणजोणिया असंखेनगुणा अजोणिया अनंतगुणा सीतजोणिया अनंतगुणा ।।।
वृ.तत्र नैरयिकाणां द्विविधा योनि:-शीता उष्णाच, नतृतीयाशीतोष्णा, कस्यां पृथिव्यां कायोनिरिति चेत्, उच्यते, रत्नप्रभायां शर्कराप्रभायांवालुकाप्रभायांच यानि नैरयिकाणामुपपातक्षेत्राणि तानि सर्वाण्यपिशीतस्पर्शपरिणामपरिणतानि, उपपातक्षेत्रव्यतिरेकेणचान्यत्सर्वमपि तिसृष्वपि पृथिवीषूष्णस्पर्शपरिणामपरिणतं तेन तत्रत्या नैरयिकाः शीतयोनिका उष्णां वेदनां वेदयन्ते, पङ्कप्रभायांबहून्युपपातक्षेत्राणि शीतस्पर्शपरिणामपरिणतानि स्तोकान्युष्णस्पर्शपरिणामपरिणतानियेषुच प्रस्तटेषुयेषुच नरकावासेषुशीतस्पर्शपरिणामान्युपपातक्षेत्राणितेषुतद्व्यतिरेकेणान्यत्सर्वमुष्णस्पर्शपरिणामं येषु च प्रस्तटेषु येषु च नरकावासेषु उष्णस्पर्शपरिणामानि उपपातक्षेत्राणितेषु तद्व्यतिरेकेणान्यत्सर्वंशीतस्पर्शपरिणामं तेन तत्रत्याबहवो नैरयिकाः शीतयोनिका उष्णां वेदनां वेदयन्ते स्तोका उष्णयोनिकाः शीतवेदनामिति ।
धूमप्रभायां बहून्युपपातक्षेत्राणि उष्णस्पर्शपरिणामपरिणतानि स्तोकानशीतस्पर्शपरिणामानि, येषु च प्रस्तटेषु येषु च नरकावासेषु चोष्णस्पर्शपरिणामपरिणतानि उपपातक्षेत्राणि तेषु तद्व्यतिरेकेणान्यत्सर्वं शीतपरिणामं, येषु च शीतस्पर्शपरिणामान्युपपातक्षेत्राणि तेष्वन्यदुष्णस्पर्शपरिणाम, तेन तत्रत्या बहवो नारका उष्णयोनिकाःशीतवेदनां वेदयन्तेस्तोकाः शीतयोनिका उष्णवेदानामिति । तमःप्रभायांतमस्तमः-प्रभायां चोपपातक्षेत्राणि सर्वाण्यप्युष्णस्पर्शपरिणामपरिणतानि, तद्व्यतिरेकेण चान्यत्सर्वं तत्र शीतस्पर्शपरिणामं, तेन तत्रत्या नारका उष्णयोनिकाःशीतवेदनां वेदयितार इति । भवनवासिनां गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणां व्यन्तरज्योति
___

Page #240

पदं–९, उद्देशकः--, द्वार
कवैमानिकानांचोपपातक्षेत्राणि शीतोष्णरूपोभयस्पर्शपरिणतानि तेन तेषां योनिरुभयस्वभावा न शीता नाप्युष्णा
एकेन्द्रियाणामकायिकवर्जानां द्वित्रिचतुरिन्द्रियसंमूर्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्छिममनुष्याणां चोपपातस्थानानि शीतस्पर्शान्युष्णस्पर्शान्युभयस्पर्शान्यपि भवन्तीति तेषां त्रिविधा योनिः । तेजःकायिका उष्णोयोनिकाः (तथा अप्कायिकाः शीतयोनिकाः) तथा प्रत्यक्षत उपलब्धः
अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकाः शीतोष्णयोनयः-शीतोष्णरूपोभययोनिकाः, भवनवासिगर्भजतिर्यक्पञ्चेन्द्रियगर्भजमनुष्यव्यन्तरज्योतिषवैमानिकानामेवोभययोनिकत्वात्, तेभ्योऽसङ्खयेयगुणा उष्णयोनिकाः, सर्वेषां सूक्ष्मबादरभेदभिन्नानां तेजःकायिकानांप्रभूततराणां नैरयिकाणां कतिपयानां पृथिव्यब्वायुप्रत्येकवनस्पतीनां चोष्णयोनिकत्वात्, अयोनिका अनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्यः शीतयोनिका अनन्तगुणाः, अनन्तकायिकानां सर्वेषामपि शीतयोनिकत्वात्, तेषां च सिद्धेभ्योऽपि अनन्तगुणत्वात्।
भूयः प्रकारान्तरेण योनीः प्रतिपिपादयिषुराह
मू. (३५८) कतिविहाणं भंते! जोणी पं०?, गोयमा! तिविहाजोणी प०, तं०-सचित्ता अचित्ता मीसिया।
नेरइयाणं भंते ! कि सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी मीसिया जोणी?. गोयमा! नो सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी नो मीसिया जोणी । असुरकुमाराणं भंते ! किं सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी मीसिया जोणी?, गोयमा! नो सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी नो मीसिया जोणी, एवं जाव थणियकुमाराणं।
पुढवीकाइआणं भंते ! किं सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी मीसिया जोणी?, गोयमा ! सचित्ता जोणी अचित्ता जोणी मीसियावि जोणी, एवं जाब चउरिदियाणं ।।
संमुच्छिमपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं समुच्छिममणुस्साण य एवं वेव । गब्भवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं गब्भवतियमणुस्साण य नो सचित्ता नो अचित्ता मीसिया जोणी
__ वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा असुरकुमाराणं । एतेसिणं भंते! जीवाणं सचित्तजोणीणं अचित्तजोणीणं मीसजोणीणं अजोणीण य कयरे २ हिंतो अ० ब० तु० वि०?, गोयमा सब्वत्थोवा जीवामीसजोणिया अचित्तजोणिया असंखेनगुणा, अजोणिया अनंतगुणा, सचित्तजोणिया अनंतगुणा।
वृ. 'कतिविहा णं भंते ! जोणी पन्नत्ता' इत्यादि, सचित्ता जीवप्रदेशसंबद्धा, अचित्ता सर्वथा जीवविप्रमुक्ता, मिश्रा जीवचिप्रमुक्ताविप्रमुक्तस्वरूपा ।
तत्र नैरयिकाणां यदुपपातक्षेत्रं तन्न केनचिजीवेन परिगृहीतमिति तेषामचित्ता योनिः, यद्यपिसूक्ष्मैकेन्द्रियाः सकललोकव्यापिनस्तथाऽपिन तत्प्रदेशैरुपपातस्थानपुद्गला अन्योऽन्यानुगमसंबद्धा इत्यचित्तैव तेषां योनिः।
एवमसुरकुमारादीनां भवनपतीनां व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानांचाचित्तायोनिर्भावनीय पृथिवीकायिकादीनां संमूर्छिमनुष्यपर्यन्तानामुपपातक्षेत्रं जीवैः “परिगृहीतमपरिगृहीतमुभयस्वभावंच संभवतीति त्रिविधाऽपि योनिः, गर्भव्युत्क्रान्तितिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां गर्भव्युत्क्रान्तिक

Page #241

२३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-९/-1-1३५८
मनुष्याणां (च)यत्रोत्पत्तिस्तत्राचित्ता अपि शुक्रशोणितादिपुद्गलाः सन्तीति मिश्रा तेषां योनिः ।
___ अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकां जीवा मिश्रयोनिकाः, गर्भव्युत्क्रान्तितिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्याणामेव मिश्रयोनिकत्वात्, तेभ्योऽचित्तयोनिकाअसङ्घयेयगुणाः, नैरयिकदेवानांकतिपयानां च प्रत्येकं पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियसंमूर्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्छिममनुष्याणामचित्तयोनिकत्वात्, तेभ्योऽप्ययोनिका अनन्तगुणाः, सिद्धानामनन्तत्वात्, तेभ्यः सचित्तयोनिका अनन्तगुणाः, निगोदजीवानांसचित्तयोनिकत्वात् तेषांचसिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्
भूयोऽपि प्रकारान्तरेण योनीः प्रतिपादयितुकाम आह
मू. (३५९) कइविहाणंभंते! जोणी पं०,?, गोयमा! तिविहा जोणी पं०, तं०--संवुडा जोणी वियडा जोणी संवुडवियडा जोणी।
नेरइयाणंभंते! किं संवुडा जोणीवियडाजोणी संयुडवियडाजोणी?, गोयमा! संवुडजोणी, नो वियडजोणी नो संवुडवियडजोणी, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं। बेइंदियाणं पुच्छा, गोयमा नो संवुडजोणी वियडजोणी नो संवुडवियडजोणी । एवं जाव चउरिदियाणं ।
संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं समुच्छिममणुस्साण य एवं चेव । गभवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिय० गमवक्कंतियमणुस्साणयनो संवुडाजोणी नोवियडाजोणी संखुडवियड जोणी। वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं । एतेसिणं भंते! जीवाणं संवुडजोणियाणं वियडजोणियाणं संवुडवियडजोणियाणं अजोणियाण य कयरे २ हितो अ० ब० तु० वि०?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा संवुडवियडजोणिया वियडजोणिया असंखिजगुणा अजोणिया अनंतगुणा संवुडजोणिया अनंतगुणा ॥
यू. कइविहाणभते! जोणी पन्नत्ता' इत्यादि, तत्र नारकाणां संवृता योनिः, नरकनिष्कुटानां नारकोत्पत्तिस्थानानां संवृतगवाक्षकल्पत्वात्, तत्रच जाताः सन्तो नैरयिकाः प्रवर्द्धमानमूतेयस्तेभ्यः पतन्ति, शीतेभ्य उष्णेषुउष्णेभ्यः शीतेष्विति, भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानामपि संवृता योनिः, तेषां देवशयनीये देवदूष्यान्तरिते उत्पादात् “देवसयणिजंसिदेवदूसंतरिए अंगुलासंकेजइभागमेत्ताए सरीरोगाहणाए उववजई" इति वचनात्, एकेन्द्रिया अपि संवृतयोनिकाः, तेषामपि योनेः स्पष्टमनुपलक्ष्यमानत्वात्,
द्वीन्द्रियादीना चतुरिन्द्रियपर्यन्तानां संमूर्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्छिममनुष्याणांच विवृता योनिः, तेषामुत्पत्तिस्थानस्य जलाशयादेः स्पष्टमुपलभ्यमानत्वात्, गर्भव्युत्क्रन्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणां च संवृतविवृता योनिः, गर्भस्य संवृतविवृतरूपत्वात्, गर्भो ह्यन्तः स्वरूपतो नोपलभ्यते बहिस्तूरदवृध्यादिनोपलक्ष्यते इति।
___ अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकाः संवृतविवृतयोनिकाः, गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्याणमेव संवृतविवृतयोनिकत्वात्, तेभ्यो विवृतयोनिका असंख्येयगुणाः, द्वीन्द्रियादीनां चतुरिन्द्रियपर्यवसानानां संमूर्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसंमूर्छिममनुष्याणां च विवृतयोनिकत्वात्, तेभ्योऽयोनिका अनन्तगुणाः सिद्धानमनन्तत्वात्, तेभ्यः संवृतयोनिका अनन्तगुणाः, वनस्पतीनां .. संवृतयोनिकत्वात, तेषां च सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात्।।
सम्प्रति मनुष्ययोनिविशेषप्रतिपादनार्थमाह

Page #242

पदं-९, उद्देशकः-, द्वारं
२३९
मू. (३६०) कइविहाणंभंते! जोणी पं०?, गोयमा! तिविहाजोणी पं० तं०-कुम्मुण्णया संखावत्ता वंसीपत्ता, कुम्मुण्णा णं जोणीए उत्तमपुरिसा गब्भे वक्कमंति तं०-अरहंता चक्कयट्टी बलदेवा वासु देवा । संखावत्ता णं जोणी इत्थीरयणस्स, संखावत्ताए जोणीए बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमति विउक्कमति चयंति उवचयंति, नो चेव णं निष्फजंति । वंसीपत्ता णं जोणी पिहुजणस्स, वसीपत्ताए णंजोणीए पिहुजणे गब्भे वक्कमंति।
वृ. 'कइविहाणं भंते! जोणी पन्नत्ता' इत्यादि, कूर्मपृष्ठभिवोन्नता कूर्मोन्नता, शङ्खस्येवावर्तो यस्याः सा शहावर्ता, संयुक्तवंशीपत्रद्वयाकारत्वाद् वंशीपत्रा, शेषं सुगम, नवरं शङ्कावर्तायां योनौ बहवोजीवाजीवसंबद्धापुद्गलाश्चा वक्रमन्ते-आगमच्छन्ति व्युत्क्रामन्ति-गर्भतयोत्पद्यन्ते,
तथा चीयन्ते-सामान्यतश्चयमागच्छन्ति, उपचीयन्ते-विशेषत उपचयमायान्ति, परंन निप्पद्यन्ते, अतिप्रबलकामाग्निपरितापतो ध्वंसगमनादिति वृद्धप्रवादः ।।
पदं -- ९ - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे नवमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिताटीका परिसमाप्ता।
(पदं-१०-"घरम") वृतदेवं व्याख्यातंनवमंपदं, इदानीं दशममारभ्यते, तस्य चायमभिसंबन्धः-इहानन्तरपदे सत्त्वानांयोनयः प्रतिपादिताः, अस्मिंश्च यदुपपातक्षेत्रं रत्नप्रभादि तस्य चरमाचरमविभागप्रदर्शनं क्रियते, तत्र चेदमादिसूत्रम्- -
मू.(३६१) कतिणं भंते! पुढवीओपं०?, गोयमा! अट्ठ पुढवीओ पं०, तं०-रयणप्पभा सक्करप्पभा वालुयप्पभा पंकप्पभा धूमप्पभा तमप्पभा तमतमप्पभा ईसीपब्भारा ।।
इमा णं भंते ! रयणप्पभा पुढवी किं चरमा अचरमा चरमाइं अचरमाई चरमंतपदेसा अवरमंतपदेसा?, गोयमा ! इमा णं रयणप्पभा पुढवी नो चरमा नो अचरमा नो चरमातिं नो अचरमातिं नो चरमंतपदेसा नो अचरमंतपदेसा नियमा चरमं चरमाणि य घरमंतपदेसा य अचरमंतपदेसा य, एवं जाव अधेसत्तमा पुढवी, सोहम्माती जाव अनुत्तरविमाणाणं, एवं चेव ईसीपब्भारावि, एवं चेव लोगेवि, एवं चेव आलोगेवि।
वृ. 'कतिणंभंते ! पुढवीओ पन्नत्ताओ' इत्यादि सुगम, नवरमीषत्प्राग्भारका पञ्चचत्वारिंशद्योजनलक्षायामविष्कम्भप्रमाणा शुद्धस्फटिकसंकाशा सिद्धशिला।
___'इमाणं भंते ! रयणप्पभा पुढवी किं चरमाअचरमे'त्यादि पृच्छा, अथ केयं चरमाचरमपरिभाषा?, उच्यते, चरमं नाम पर्यन्तवर्ति, तच्चरमत्वमापेक्षिकं, अन्यापेक्षया तस्य भावात्, यथा पूर्वशरीरापेक्षया चरमशरीरमिति, अचरमं अप्रान्तं मध्यवर्तीतियावत्, तदपि चापेक्षिकं, तस्य चरमापेक्षया भावात्, तथा तथाविधान्यशरीरापेक्षयामध्यशरीरमचरमशरीरं, तदेव चरमाऽचरमेत्येकवचनान्तः प्रश्नः कृतः, सम्प्रति बहुवचनान्तमाह
'चरमाइं अचरमाई' इति, एतानि चत्वारि प्रश्नसूत्राणि तथाविधैकत्वपरिणामविशिष्टद्रव्यविषयाणि कृतानि, सम्प्रति प्रदेशानधिकृत्य प्रश्नसूत्रद्वयमाह-‘चरमंतपएसा य

Page #243

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १-१०/-/-/३६१ अचरमंतपएसाय' इति, चरमाण्येवान्तवर्तित्वात् अन्ताश्चरमान्तास्तत्प्रदेशाश्च चरमान्तप्रदेशाः, अचरममेव कस्याप्यपेक्षयाऽनन्तवर्तित्वादन्तः अचरमान्तस्तत्प्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाः ।
तदेवं षट्सु प्रश्नेषु कृतेषु भगवानाह - गौतम ! सा रत्नप्रभा पृथिवी न चरमा, चरमत्वं ह्यापेक्षिकमित्युक्तं, न चात्रान्यदपेक्षणीयमस्ति, केवलाया एव तदन्यनिरपेक्षायाः पृष्टत्वात्, नाप्यचरमा, तत एव हेतोः, तथाहि - अचरमत्वमपि आपेक्षिकं, न चात्रान्यदपेक्षणीयमस्तीति, किमुक्तं भवति ? - इयं रत्नप्रभा पृथिवी न पश्चिमा नापि मध्यमा, तदन्यस्यापेक्षणीयस्याविवक्षणादिति, अत एव न चरमाणि, चरमत्वव्यपदेशस्यैवासंभवतस्तद्विषयबहुवचनासंभवात्, तथाहि
यदा तस्याश्चरमत्वव्यपदेश एवोक्तयुक्तेर्नोपपद्यते तदा कथं तद्विषयं बहुवचनमुपषतुमर्हतीति ?, एवमचरमाण्यपि प्रतिषेधनीयानि, प्रागुक्तयुक्तेरचरमत्वव्यपदेशस्यासंभवात्, तथा न च चरमान्तप्रदेशा नाप्यचरमान्तप्रदेशाः, उक्तयुक्त्या चरमत्वस्वाचरमत्वस्य चासंभवतस्तत्प्रदेशकल्पनाया अप्यसंभवात् यच्चेवं तर्हि किस्वरूपा सा ? इत्यत आह
'नियमाद्' नियमेनाचरमं चरमाणिच, किमुक्तं भवति ? यदीयमखण्डरूपा विवक्षितत्वात् पृच्छयते तदा यथोक्तभङ्गानामेकेनापि भङ्गेन व्यपदेशो न भवति, यदा त्वसङ्घयेय प्रदेशावगाढेत्यनेकावयविभागात्मिका विवक्ष्यते तदा यथोक्तनिर्वचनविषया भवति, तथाहि - रत्नप्रभा पृथिवी तावदनेन प्रकारेण व्यवस्थिता ।
एवमवस्थिताया अस्या यानि प्रान्तेष्ववस्थितानि खण्डानि प्रत्येकं तथाविधविशिष्टैकत्वपरिणामपरिणतानि तानि चरमाणि, यत्पुनर्मध्ये महद्रत्नप्रभायाः खण्डं तत्तथाविधैकत्वपरिणामत्वादेकत्वेन विवक्षितमित्यचरमं, उभयसमुदायरूपा चेयं, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात्, तदेवमवयवावयविरूपतया चिन्तायामचरमं चरमाणि चेत्यखण्डैकनिर्वचनविषया प्रतिपादिता, यदा पुनः प्रदेशचिन्ता क्रियते तदैवं निर्वचनम् - चरमान्तप्रदेशाश्च अचरमान्तप्रदेशाश्च, तथाहि
ये बाह्यखण्डेषु गताः प्रदेशास्ते चरमान्तप्रदेशाः, ये पुनर्मध्यैकखण्डगताः प्रदेशास्ते अचरमान्तप्रदेशाः, अन्ये तु व्याचक्षते - चरमाणि नाम तथाविधप्रविष्टेतरप्रान्तैकप्रादेशिक श्रेणिपटलरूपाणि, मध्यभागोऽचरम इति, तदपि समीचीनं, दोषाभावात, चरमान्तप्रदेशा यथोक्तरूपप्रान्तैकप्रादेशिक श्रेणिपटलगताः प्रदेशाः, अचरमान्तप्रदेशा मध्यभागगताः प्रदेशाः, अनेन निर्वचनसूत्रेण एकान्तदुर्नयनिरोधप्रधानेन अवयवावयविरूपंरत्नप्रभादिकं वस्तु तयोश्चावयवावयविनोर्भेदाभेद इत्यावेदितं, यथा चावयवावयविरूपतायां न परोक्तदूषणावकाशस्तथा धर्मसंग्रहणिटीकायां बाह्यवस्तुप्रतिष्ठाऽवसरे प्रतिपादितमिति ततोऽवधार्यं । 'एवं जाव अहेसत्तमाए पुढवी 'त्यादि, यथा रत्नप्रभा पृथिवी प्रश्ननिर्वचनाभ्यामुक्ता एवं शर्कराद्या अपि पृथिव्यः सौधर्मादीनि च विमानानि अनुत्तरविमानपर्यवसानानि ईषत्प्राग्भारा लोकश्च वक्तव्यः ।
सूत्रपाठेोऽपि सुगमत्वात्स्वयं परिभावनीयः, स चैवम्--'सक्करप्पभा णं भंते! पुढवी किं चरमा अचरमा चरमाणि अचरमाणि' इत्यादि ।
एवं 'अलोगेवि' इति, एवम् उक्तेन प्रकारेणालोकोऽपि वक्तव्यः, स चैवम्-"अलोए णं भंते! किं चरमे अचरमे" इत्यादि प्रश्नसूत्रं तथैव निर्वचनसूत्रं 'गोयमा! अचरमे चरमाणि य चरमंतपदेसा य अचरमंतपदेसा य' तत्र चरमाणि यानि खण्डानि लोकनिष्कुटेषु प्रविष्टानि शेषमन्य

२४०

Page #244

पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारं
२४१ त्सर्वमचरमं, चरमखण्डगताः प्रदेशाःचरमान्तप्रदेशाःअचरमखण्डगताः प्रदेशाअचरमान्तप्रदेशाः
सम्प्रत्येतेषु रलप्रभादिषु प्रत्येकं चरमाचरमादिगतमल्पबहुत्वमभिधित्सुरिदमाह
मू. (३६२) इमीसेणंभंते! रयणप्पभाए पुढवीए अचरमस्स यचरमाण यचरमंतपएसाण य अचरमंतपएसाण य दबट्टयाए पएसट्टयाए दव्वकृपएसट्टयाए कयरे २ हितो अ० ब० तु० वि०?, गोयमा ! सव्वत्थोवा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए दबट्टयाए एगे अचरमे वरमाई असंखिजगुणाई, अचरमंचरमाणिय दोविविसेसाहिआ, पएसट्टयाए सव्वत्थोवा इमीसेरयणप्पभाए पुढवीए चरमंतपदेसा, अचरमंतपदेसा असंखेनगुणा, चरमंतपदेसा य अचरमंतपदेसा य दोवि विसेसाहिआ, दवट्ठपएसट्टयाए सव्वत्थोवा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए दवठ्ठयाए एगेअचरिमे,
चरिमाइं असंखेनगुणाई, अचरिमं चरिमाणि य दोवि विसेसाहिआ, चरमंतपएसा असंखेनगुणा, अचरमंतपएसाअसंखिजगुणा, चरमंतपएसाय अचरमंतपएसायदोवि विसेसाहिआ, एवं जाव अहेसत्तमाए सोहम्मस्स जाव लोगस्स एवं चेव।
वृ. 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए अचरमस्स य चरमाणय' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, निर्वचनसूत्रे सर्वस्तोकं द्रव्यार्थतया अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याअचरमखण्डं, कस्मात्? इति चेत्, अतआह-एकं, "निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायोदर्शनम्” इति न्यायदत्र हेतौ प्रथमा, ततोऽयमर्थः यस्मात्तथाविधैकस्कन्धपरिणामपरिणतत्वादेकं ततःस्तोकं, तस्माद् यानि चरमाणि खण्डानि तान्यसंख्येयगुणानि, तेषामसङ्ख्यातत्वात्, अथाचरमं चरमाणि च समुदितानि चरमाणां तुल्यानि विशेषाधिकानि वा ? इति शशायामाह-अचरमं चरमाणि च समुदितानि विशेषाधिकानि, तथाहि-यदचरमं द्रव्यं तत् चरमद्रव्येषु प्रक्षिप्तं, ततश्चरमेभ्य एकेनाधिकत्वात् विशेषाधिकसमुदायो भवति।
प्रदेशार्थत्वचिन्तायांसर्वस्तोकाश्चरमान्तप्रदेशाः, यतश्चरमखण्डानि मध्यखण्डापेक्षयाऽतिसूक्ष्मणि, ततस्तेषामसङ्घयेयुणानामपि ये प्रदेशास्ते मध्यखण्डगतप्रदेशापेक्षया सर्वस्तोकाः, तेभ्योऽचरमप्रदेशाअसङ्ख्येयगुणाः, अचरमखण्डस्यैकस्यापिचरमखण्डसमुदायापेक्षया क्षेत्रतोऽसङ्ख्येयगुणत्वात्, चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाश्च द्वयेऽपि समुदिता अचरमान्तप्रदेशेभ्यो विशेषाधिकाः कथमिति चेत्, उच्यते, इह चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशापेक्षया असत्येयभागप्रमाणाः, ततोऽचरमान्तप्रदेशेषुचरमान्तप्रदेशपेक्षेऽपितेऽचरमान्तप्रदेशेभ्यो विशेषाधिका एव भवन्ति, द्रव्यार्थप्रदेशार्थचिन्तायां 'अचरमं चरमाणि य दो विसासहियाइं चरमन्तपएसा असंखेनगुणा' इति अचरमचरमसमुदायच्चरमान्तप्रदेशा असत्येयगुणाः, कथं ?, उच्यते, इह यदचरमखण्डतदसङ्खयेयप्रदेशावगाढमपि द्रव्यार्थतयाएकं, चरमेषु पुनः खण्डेषु प्रत्येकमसमयेयाः प्रदेशाः, ततो भवन्तिचरमाचरमद्रव्यसमुदायादसङ्खयेयगुणाश्चरमान्तप्रदेशाः, तेभ्योऽप्यचरमान्तप्रदेशा असङ्ख्येयगुणाः, तेभ्योऽपिचरमाचरमप्रदेशाःसमुदिता इति पूर्ववत् ।
मू. (३६३) अलोगस्स णं भंते ! अचरमस्स य चरमाण य चरमंतपदेसाण य अचरमंतपदेसाण य दवट्ठयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए कयरे २ हिंतो अ० ब० तु० वि०?, गोयमा! सब्बत्थोवे अलोगस्सदव्वट्ठयाए एगे अचरमेचरमाइंअसंखिजगुणाईअचरमंचरमाणि | 10[ 16

Page #245

२४२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- १०/-/-/३६३
यदोवि वसेसाहियाई, परसट्टयाए सव्वत्थोवा अलोगस्स चरमंतपदेसा अचरमंतपएसा अनंतगुणा चरमंतपदेसाय अचरमंतपदेसा य दोवि विसेसाहिया, दव्वट्टएसट्टयाए सव्वत्योवे अलोगस्स एगे अचरमे चरमाई असंखेज्जगुणाइं अचरमं च चरमाणि य दोवि विसेसाहियाई, चरमंतपएसा असंखेज्जगुणा, अचरमंतपएसा अनंतगुणा, चरमंतपएसा य अचरमंतपएसाथ दोवि विसेसाहिया
लोगालोगस्स णं भंते ! अचरमस्स य चरमाण य चरमंतपएसाण य अचरमंतपएसाण य दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्टपएसट्टयाए कयरे २ हिंतो अ० ब० तु० वि० ?, गोयमा ! सव्वत्योवे लोगालोगस्स दव्वट्टयाए एगमेगे अचरम, लोगस्स चरमाई असंखेज्जगुणाइं, अलोगस्स चरमाई विसेसाहियाई, लोगस्स (य) अलोगस्स य अचरमं य चरमाणि य दोवि विसेसाहियाई, परसट्टयाते सव्वत्थोवा लोगस्स चरमंतपदेसा, अलोगस्स चरमन्तपदेसा विसेसाहिआ, लोगस्स अचरमंतपएसा असंखेज्जगुणा, अलोगस्स अचरमंतपएसा अनंतगुणा, लोगस्स य अलोगस्स य चरमंतपदेसा च अचरमंतपदेसा य दोवि विसेसाहिया ।
दव्वदृपएसट्टयाए सव्वत्थोवे लोगालोगस्स दव्वट्टयाए एगमेगे अचरमे, लोगस्स चरमाई असंखेजगुणाई, अलोगस्स चरमाइं विसेसाहियाई, लोगस्स य अलोगस्स य अचरमं चरमाणि य दोवि विसेसाहियाई, लोगस्स चरमन्तपदेसा असंखेजगुणा, अलोगस्स य चरमंतपएसा विसेसाहिया, लोगस्स अचरमंतपएसा असंखेजगुणा, अलोगस्स अचरमंतपएसा अनंतगुणा, लोगस्स य अलोगस्स य चरमंतपएसा य अचरमन्तपएसा य दोवि विसेसाहिया, सव्वदव्वा विसेसाहिया, सव्वपएसा अनंतगुणा, सव्वपजवा अनंतगुणा ।
वृ. अलोकसूत्रे प्रदेशार्थतायां सर्वस्तोका अलोकस्य चरमान्तप्रदेशा, लोकनिष्कुटेष्वेवान्तस्तेषां भावात्, तेभ्योऽचरमान्तप्रदेशा अन्तगुणाः, अलोकस्यानन्तत्वात्, चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाश्च समुदिता विशेषाधिकाः, चरमान्तप्रदेशा ह्यचरमान्तप्रदेशापेक्षया अनन्तभागकल्पाः, ततस्तेषामचरमान्तप्रदेशराशौ प्रक्षेपेऽपि ते अचरमान्तप्रदेशेभ्यो विशेषाधिका एव भवन्ति । सम्प्रति लोकालोकसमुदायविषयं प्रश्नसूत्रमाह
'लोगालोगस्स णं भंते ! अचरमस्स य चरमाण य' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं निवर्चनमाह - 'गोय' त्यादि, लोकस्य अलोकस्य च यदेकैकं चरमखण्डं तत्सोकं, एकत्वात्, तेभ्यो लोकस्य चरमखण्डद्रव्याण्यसङ्घत्येयगुणानि तेषामसङ्घत्यातत्वात्, तेभ्योऽप्यलोकस्य चरमखण्डानि विशेषाधिकानि कथम् ? इह यद्यपि लोकस्य चरमखण्डानि तत्त्तोऽसङ्घयेयानि तथापि प्रागुपदर्शितपृथिवीन्यासपरिकल्पनया तान्यष्टौ परिकल्प्यन्ते, तद्यथा - एकैकं चतसृषु दिक्षु एकैकं च विदिश्विति, अलोकचरमखण्डानि तन्यासपरिकल्पनया परिगण्यमानानि द्वादश, तद्यथाएकैकं चतसृषु दिक्षु द्वे द्वे विदिश्विति, द्वादश चाष्टभ्यो न द्विगुणानि न त्रिगुणानि च, किन्तु विशेषाधिकानि, तेभ्योऽलोकस्य चरमखण्डेभ्यो लोकालोकस्य चरमाचरमखण्डानि समुदितानि विशेषाधिकानि, तथाहि -लोकस्य चरमखण्डानि प्रागुक्तपरिकल्पनया अष्टी एकमचरमखण्डमित्युभयमीलने नव, अलोकस्यापि चरमाचरमखण्डानि समुदितानि त्रयोदश, उभयेषामेकत्र मीलनेन द्वाविंशतिः, सा च द्वादशभ्यो न द्विगुणा नापि त्रिगुणा किन्तु विशेषाधिकेति लोकस्य चरमखण्डेभ्यो लोकालोकचरमाचरमखण्डानि समुदितानि विशेषाधिकानि ।

Page #246

पदं - १०, उद्देशक:-, द्वारं
२४३
प्रदेशार्थताचिन्तायां सर्वस्तोका लोकस्य चरमान्तप्रदेशाः, अष्टखण्डसत्कानामेव प्रदेशानां भावात्, तेभ्योऽलोकस्य चरमान्तप्रदेशा विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि लोकस्य अचरमान्तप्रदेशा असत्येयगुणाः, क्षेत्रस्यातिप्रभूततया तत्प्रदेशानामप्यतिप्रभूतत्वात्, तेभ्योऽप्यलोकस्याचरमान्तप्रदेशा अनन्तगुणाः, क्षेत्रस्यानन्तगुणत्वात्, तेभ्योऽपि लोकस्य चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशा अलोकस्यापि चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशा; समुदिता विशेषाधिकाः, कथमिति चेत्, उच्यते, इहालोकस्याचरमान्तप्रदेशराशी लोकस्य चरमाचरमान्तप्रदेशा अलोकस्य चरमान्तप्रदेशाश्च प्रक्षिप्यन्ते, तेच सर्वसङ्ख्ययाऽप्यसङ्ख्येय (S संख्यया) श्चानन्तराश्यपेक्षयाऽतिस्तोका इति प्रक्षेपेऽपि तेऽलोकस्याचरमान्तप्रदेशेभ्यो विशेषाधिका एव ।
एतदनुसारेण द्रव्यार्थप्रदेशार्थचिन्तासूत्रमपि स्वयं परिभावनीयं, नवरं लोकालोकचरमाचरमखण्डेभ्यो लोकस्य चरमान्तप्रदेशा असङ्घयेयगुणा इति, लोकस्य किल चरमाणि खण्डान्यष्टी, एककैकस्मिंश्च खण्डदेशे खण्डप्रदेशा असङ्घयेय लोकालोकचरमाचरमखण्डानि च समुदितानि द्वाविंशतिः, ततो घटन्ते लोकालोकचरमाचरमखण्डेभ्यो लोकस्य चरमान्तप्रदेशा असङ्ख्त्येयगुणाः, शेषपदभावना प्राग्वत्, 'सव्वदव्वा विसेसाहिया' इति लोकालोकचरमाचरमान्तप्रदेशेभ्यः सर्वद्रव्याणि विशेषाधिकानि, अनन्तानन्तसङ्ख्यानां जीवानां तथा परमाण्वादीनामनन्तपरमाण्वात्मकस्कन्धपर्यन्तानां प्रत्येकानामनन्तसङ्ख्यायनां पृथक् पृथक् द्रव्यत्वात्, तेभ्योऽपि सर्वप्रदेशा अनन्तगुणाः, तेभ्योऽपि सर्वपर्याया अनन्तगुणाः, प्रतिप्रदेशं स्वपरभेदभिन्नामनां पर्यायाणामानन्त्यात्, । तदेवं रत्नप्रभादिकं चरमाचरमभेदतश्चिन्तितं, इदानीं परमाण्वादिकं चिन्तयन्नाह-
मू. (३६४) परमाणुपोग्गले णं भंते! किं चरिमे १ अचरिमे २ अवत्तव्वए ३ चरमाई ४ अचरमाई ५ अवत्तव्वाइयं ६ उदाहु चरिमे य अचरिमे य ७ उदाहु चरमे य अचरमाई ८ उदाहु चरमाई अचरमे य ९ उदाहु चरमाई च अचरमाई च १० पढमा चउभंगी उदाहु चरिमे य अवत्तव्वए य ११ उदाहु चरमे य अवत्तव्वयाइं च १२ उदाहु चरमाइं च अवत्तव्वए य १३ उदाहु चरमाई च अवत्तव्वयाइं च १४ बीया चउभंगी उदाहु अचरिमे य अवत्तव्वए य १५ उदाहु अचरमे य अवत्तव्वयाइं च १६ उदाहु अचरमाई च अवत्तव्वए य १७ ।
उदाहु अचरमाइं च अवत्तव्वयाइं च १८ तइया चउभंगी उदाहु चरमे य अचरमे य अवत्तव्वए य १९ उदाहु चरमे य अचरमे य अवत्तव्वयाइं च २० उदाहु चरमे च अचरमाई च अवत्तव्वए य २१ उदाहु चरमे य अचरमाई च अवत्तव्वयाई च २२ उदाहु चरमाई च अचरमे य अवत्तव्वए य २३ उदाहु चरमाइं च अचरमे य अवत्तव्वयाई (च) २४ उदाहु चरमाई च अचरमाई च अवत्तव्व य २५ उदाहु चरमाई व अचरमाई च अवत्तव्वयाइं च २६, एते छव्वीसं भंगा, गोयमा ! परमाणुपोग्गले नो चरमे नो अचरमे नियमा अवत्तव्चए, सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा ॥
वृ. 'परमाणुपोग्गले णं भंते!' इत्यादि, अत्र प्रश्नसूत्रे षडएविंशतिर्भङ्गाः, यतस्त्रीणि पदानि चरमाचरमावक्तव्यलक्षणानि, तेषां चैकैकसंयोगे प्रत्येकमेकवचनास्त्रयो भङ्गाः, तद्यथाचरमोऽचरमोऽवक्तल्यकः त्रयो बहुवचनेन, तद्यथा - चरमाणि १२ अचरमाणि २ अवक्तव्यानि ३, सर्वसङ्ख्यया षट्, द्विकसंयोगास्त्रयः, तद्यथा - चरमाचर्मपदयोरेकः चरमावक्तव्यपदयोर्द्वितीयः अचरमावक्तव्यकपदयोस्तृतीयः, एकैकस्मिन् चत्वारो भङ्गाः, तत्र प्रथमे द्विकसंयोगे एवंचरमश्चाच

Page #247

२४४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं १-१०/-/-/३६४
रमश्च, चरमश्चाचरमाश्च, चरमाश्चाचरमश्च, चरमाश्चचरमाश्च । एवमेव चतुर्भङ्गी चरमावक्तव्य पदयोः, एवमेवाचरमावक्तव्यपदयोः सर्वसङ्ख्यया द्विकसंयोगे द्वादश भङ्गाः त्रिकसंयोगे एकवचनबहुवतचनाभ्यामष्टौ । सर्वसंकलनया षड्विंशतिः ।
1
अत्र निर्वचनमाह - 'परमाणुपोग्गले नो चरमे' इत्यादि, परमाणुपुद्गलश्चरमो न भवति, चरमत्वं ह्यन्यापेक्षं, न चान्यदपेक्षणीयमस्ति तस्य, अविवक्षणात्, न च सांशः परमाणुर्येनांशापेक्षया चरमत्वं प्रकल्प्येत, निरवयवत्वात् (तस्य), तस्मान्न चरमो, नाप्यचरमः, निरवयवतया मध्यत्वायोगात्, किन्त्ववक्तव्यः, चरमाचरमव्यपदेशकारण [तः]शून्यतया चरमशब्देनाचरमशब्देन वा व्यपदेष्टुमशक्यत्वात्, वक्तुं शक्यं हि वक्तव्यं, यत्तु चरमशब्देन अचरमशब्देन वा स्वस्वनिमित्तशून्यतया वक्तुमशक्यं तदवक्तव्यमिति ।
शेषास्तु भङ्गाः प्रतिषेध्याः, परमाणौ तेषामसंभवात्, वक्ष्यति च - "परमाणुमि य तइओ" अस्यायमर्थः परमाणौ - परमाणुचिन्तायां तृतीयो भङ्गः परिग्राह्यः, शेषास्तु निरवयवत्वेन प्रतिषेध्याः मू. (३६५) दुपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा ! दुपएसिए खंधे सिय चरमे नो अचरमे सिय अवत्तव्वए, सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा ॥ तिपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा ! तिपएसिए खंधे सिय चरमे, नो अचरमे, सिय अवत्तव्वए, नो चरमाई, नो अचरमाई, नो अवत्तव्वयाई, नो चरमे य अचरमे य, नो चरमे य अचरमाइं, सिय चरमाइं च अचरमे य, नो चरमाइंच अचरमाई च, सिय चरमे य अवत्तव्वए य, सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा ।
चउपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा ! चउपएसिए णं खंधे सिय चरमे १ नो अचरमे २ सिय अवत्तव्वए ३ नो चरमाई ४ नो अचरमाइं ५ नो अवत्तव्वयाइं ६ नो चरमे य अचरमे य ७ नो चरमे य अचरमाई च ८ सिय चरमाई अचरिमे य ९ सिय चरमाइं च अचरमाई व १० सिय चरमे य अवत्तब्वएय ११ सिय चरमे य अवत्तव्वयाइं च १२ नो चरमाइं च अवत्तव्वए य १३ नो चरमाइं च अवत्तव्वयाइं च १४ नो अचरमे य अवत्तव्वए य १५ नो अचरमे य अवत्तव्वयाई च १६ नो अचरमाई च अवत्तव्वए अ १७ नो अचरिमाइं च अवत्तव्वयाइं च १८ नो चरमे य अचरिमेय अवत्तव्वएय १९ नो चरिमे य अचरिमे य अवत्तव्वयाइं च २० नो चरमे य अचरमाई च अवत्तव्वए य २१ नो चरमे य अचरमाई च अवत्तव्वयाई च २२ सिय चरमाइं च अचरिमे च अवत्तव्वए य २३ । सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा ||
पंचपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा! पंचपएसिए खंधे सिय चरमे १ नो अचरमे २ सिय अवत्तव्वए ३ नो चरमाई ४ नो अचरमाई ५ नो अवत्तव्वयाई ६ सिय चरमे य अचरमे य७ नो चरमे य अचरमाइं च ८ सिय चरमाइं च अचरमे य ९ सिय चरमाई च अचरमाइं च १० सिय चरमेय अवत्तव्यए य ११ सिय चरमे य अवत्तव्वयाइं च १२ सिय चरमाइं च अवत्तव्वए य १३ नो वरमाई च अवत्तव्वयाई च १४ नो अचरमे य अवत्तव्वए य १५ नो अचरमे य अवत्तव्वयाइं च १६ नो अचरमाई च अवत्तव्यए य १७ नो अचरमाइं च अवत्तव्वयाइं च १८ नो चरमे य अचरमे य अवत्तव्वए य १९ नो चरमे य अचरमे य अवत्तव्वयाइं च २० नो चरमे य अचरमाइं च अवत्तव्वए य २१ नो चरमे य अचरमाई च अवत्तव्वयाइं च २२ सिय चरमाई व अचरमे य अवत्तव्वए य २३ सिय चरमाइं च अचरमे य अवत्तव्वयाइं च २४ सिय चरमाइं च अचरमाइंच अवत्तव्वए य २५ नो चरमाई च अचरमाइं च अवत्तव्वायइं च २६ ।

Page #248

-
-
पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारं--
२४५ छप्पएसिएणंभंते ! पुच्छा, गोयमा! छप्पएसिएणंखंधे सियचरमे १ नो अचरमे २ सिय अवत्तव्यए ३ नो चरमाइं४ नो अचरमाइं५ नो अवत्तव्वयाइं ६ सिय चरमे य अचरमे य७सिय चरमेय अचरमाइंच ८ सिय चरमाइंचअचरमे य९सियचरमाइंच अचरमाइंच १० सिय चरमे यअवत्तव्यए अ११ सिय चरमेय अवत्तव्वयाइंच १२ सियचरमाइंच अवतब्बए अ१३ सिय चरमाइंच अवत्तव्ययाइंच १४ नो अचरमे य अवत्तव्वए य १५ नो अचरमे य अवत्तव्वयाइंच १६ नो अचरमाइं च अवत्तव्वए य १७ नो अचरमाइं च अवत्तब्वयाइं च १८ सिय चरमे य अवरमे य अवत्तब्बए य १९ नो चरमे य अचरमे य अवत्तव्बयाइंच २० नो चरमे य अचरमाई च अवत्तव्वए य २१ नो चरमे य अचरमाइंच अवत्तव्वयाइं च २२ सिय चरमाइंच अचरमे य अवत्तव्बए य २३ सिय चरमाइं च अचरमे य अवत्तब्वयाइंच २४ सिय चरमाइंच अघरमाइंच अवत्तव्बए य २५ सिय चरमाइंच अचरमाइंच अवत्तव्यायाइं च २६।
सत्तपएसिए णं भंते ! खंधे पुच्छा, गोयमा ! सत्तपएसिए णं खंधे सिय चरिमे १ नो अचरिमे २ सिय अवत्तव्बए ३ नो चरिमाई४ नो अचरिमाइं ५ नो अवत्तव्वयाइं ६ सिय चरमे य अचरमे य ७ सिय चरमे य अचरमाइं च ८ सिय चरमाइं च अचरमे य ९ सिय घरमाइंच अचरमाइं च १० सिय चरमे य अवत्तव्बए य ११ सिय चरमे य अवत्तव्वयाइं च १२ सिय चरमाइंच अवत्तब्बए य १३ सिय चरमाइंच अवत्तव्ययाइंच १४ नो अचरमेय अवत्तव्वए य १५ नो अचरमे य अवत्तव्बयाई च १६ नो अचरमाइं च अवत्तव्बए य १७ नो अचरमाइं च अवत्तव्वयाइंच १८ सियचरमेय अचरमेय अवत्तव्बएय १९ सिय चरमेयअचरमेयअवत्तव्वयाई च २०सिय चरमे य अचरिमाइंच अवत्तव्बए अ२१ नो चरिमे य अचरिमाइंच अवत्तव्बयाइंच २२ सिय चरमाइंच अचरमे य अवत्तव्वए य २३ सिय चरमाइंच अचरमे य अवत्तव्वयाइं २४ सिय चरमाइंच अचरमाइंच अवत्तव्वएय २५ सिय चरमाइंच अचरमाइंच अवत्त २६।।
अट्ठपएसिएणंभंते! खंधे पुच्छा, गोयमा! अट्ठपएसिएखंधे सिय चरमे १ नो अचरमे २ सिय अवत्तव्वए ३ नो चरमाइं ४ नो अचरमाई ५ नो अवत्तव्ययाई ६ सिय चरिमेय अचरिमे य ७सिय चरिमे यअचरिमाइंच ८ सिय चरिमाइंच अचरिमेय ९सिय चरमाइंच अचरमाइंच १० सिय चरमे य अवत्तव्वए य ११ सिय चरम य अवत्तव्बयाइंच १२ सिय चरिमाइंच अवत्तव्वए य १३ सिय चरिमाइं च अवत्तव्वयाइं च १४ नो अचरिमे य अवत्तव्बए य १५ नो अचरिमे य अवत्तव्वयाइंच १६ नो अचरिमाइंच अवत्तव्चए य १७ नो अचरिमाइंच अवत्तव्वयाइंच १८ सिय चरिमे य अचरिमेय अवत्तव्यए य १९ सिय चरिमे य अचरिमेय अवत्तव्वयाइंच २० सिय चरिमेय अचरिमाइंच अवत्तब्बए अ२१ सिय चरिमेय अचरिमाइंचअवत्तव्वयाइंच २२ सिय चरिमाइंच अचरिमेय अवत्तव्यए अ२३ सियचरिमाइंच अचरिमे यअवत्तव्वयाइं च २४ सिय चरिमाइंच अचरिमाइंच अवत्तव्वए य २५ सिय चरिमाइंच अचरिमाइंच अवत्तव्चयाइंच २६
संखेजपेएसिए असंखेजपएसिए अनंतपएसिए खंधे०, जहेव अट्ठपएसिए तहेव पत्तेयं भाणियव्यं।
वृ. 'दुपएसिएणंभंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रप्राग्वत्, निर्वचनमाह-'सियचरमे नो अचरमे सिय अवत्तव्यए' इत्यादि, द्विप्रदेशिकःस्कन्धः स्यात्-कदाचित् चरमः, कथमिति चेत्, उच्यते,

Page #249

२४६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-3-90/-1-1३६५
इहयदा द्विप्रदेशिकः स्कन्धोद्वयोराकाशप्रदेशयोरवगाढो भवति समश्रेण्या व्यवस्थितया, तदा एकोऽपि परमाणुपरपरमाण्वपेक्षया चरमः, अवरोऽप्यपरपरमाण्वपेक्षया चरम इति चरमः, अचरमस्तुनम भवति, सर्वद्रव्याणमामपि केवलाचरमत्वस्यायोगात्, यदा तु स एव द्विप्रदेशिकः स्कन्धः एकस्मिन्नाकाशप्रदेशे अवगाहते तदा स तथाविधैकत्वपरिणामपरिणततया परमाणुवत् चरमाचरमव्यपदेशकारणशून्यत्वान्न चरमशब्देन व्यपदेष्टुशक्यतेनाप्यचरमशब्देनेतिअवक्तव्यः, शेषास्तु भङ्गाः प्रतिषेध्याः, तथा च वक्ष्यति “पढमो तइओ य होइ दुपएसे" अस्यायमर्थःद्विप्रदेशिके स्कन्धेप्रथमो भङ्गः-चरम इति, तृतीयः-अवक्तव्य इति भवतिशेषास्तुप्रतिषेध्याः, असंभवात्, स चासंभवःसुप्रतीत एव।
'तिपएसिए णं भंते ! खंधे' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनं 'गोयमा ! सिय चरमे' इत्यादि, इहयदा त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो द्वयोराकाशप्रदेशशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरेवमवगाढो भवति, तदाऽसौचरमः, सा चरमत्वभावना द्विप्रदेशिकस्कन्धवद् भावनीया, अचरमप्रतिषेधः प्राग्वत्, ‘स्यादवक्तव्य' इति यदा स एव त्रिप्रदेशिकः स्कन्ध एकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहते तदा परमाणुवत् चरमाचरमव्यपदेशकारणशून्यतया चरमाचरमशब्दाभ्यां व्यपदेष्टुमशक्यत्वात् अवक्तव्यःचतुर्थादयोऽष्टमपर्यन्ताःप्रतिषेध्यः,असंभवात, असभवस्तुसुप्रतीतत्वात्स्यवमुपयुज्य वक्तव्य;, नवमस्तु ग्राह्यः, तथा चाह-सिय चरमाइंच अचरमे य' प्राकृते द्वित्वेऽपि बहुवचनं, ततोऽयमर्थः-स्यात्-कदाचिदयं मङ्ग:-चरमौ अचरमश्च, तत्र यदा स त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः त्रिष्वाकाशप्रदेषेषु समश्रेण्या व्यवस्थितेष्वेवमवगाहते,
__तदाऽऽदिमान्तिमौ द्वौ परमाणूपर्यन्तवर्तित्वाच्चरमौ मध्यमस्तुमध्यवर्तित्वादचरम इति, दशमस्तु प्रतिषेध्यः, स्कन्धस्य त्रिप्रदेशिकतया चरमाचरमशब्दयोर्बहुवचननिमित्तासंभवात्, एकादशस्तु ग्राह्यः, तथा चाह–'सियचरमेय अवत्तव्वएय' स्यात्-कदाचिदयं भङ्गश्चरमश्चावक्तव्यश्च, तत्र यदा स त्रिप्रदेशिकः समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमगाहते स्थापना-तदा द्वौ परमाणू समश्रेण्याव्यवस्थितावितिद्विप्रदेशावगाढद्विप्रदेशस्कन्धवच्चरमव्यपदेशकारणभावतश्चरमः, एकश्च परमाणुर्विश्रेणिस्थश्चरमाचरमशब्दाभ्या व्यपदेष्टुमशक्य इत्यवक्तव्यः, शेषास्तु भङ्गाः सर्वेऽपि प्रतिषेध्याः, वक्ष्यति च “पढमो तइओ नवमो इक्कारसमो य तिपएसे" अस्यायमर्थः-त्रिप्रदेशे स्कन्धेप्रथमो भङ्गश्चरम इति, तृतीयोऽवक्तव्य इति, नवमश्चरमौ चाचरमश्च, एकादशश्चरमश्चावक्तव्यश्चेतिचि भवति, शेषा भङ्गा न घटन्ते।।
"चउपएसिए णं भंते ! खंधे' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनमाह-'गोयमा ! सिय चरमे' इत्यादि,अत्र प्रथमतृतीयनवमदशमैकादशद्वादशत्रयोविंशतितमरूपाः सप्त भङ्गा ग्राह्याः, शेषाः प्रतिषेध्याः, तत्र प्रथमभङ्गोऽयम्-‘स्याच्चरम' इति, इह यदा चतुष्प्रदेशकः स्कन्धो द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरेवमगाहते, तदा चरमः, सा चचरमत्वाभावना समश्रेण्या व्यवस्थितद्विप्रदेशावगाढद्विप्रदेशस्कन्धवद्भावनीया, तृतीयोभङ्गः स्यादवक्तव्य इति, सचैवं यदा स एव चतुष्प्रदेशकः स्कन्ध एकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहते, तदा परमाणुवदवक्तव्यः,
नवमः ‘स्याच्चरमौ चाचरमश्च स चैवं यदा स चतुष्प्रदेशात्मकः स्कन्धः त्रिष्वाकाशप्रदेशेष्वेवमवगाहते, तदाआद्यन्तप्रदेशावगाढौ चरमौमध्यप्रदेशावगाढस्त्वचरमः, दशमः स्याच्चरमौ

Page #250

२४७
पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारंचाचरमौच, तत्रयदाचतुष्प्रदेशात्मकः स्कन्धः समश्रेण्या व्यवस्थितेषु चतुष्वाकाशप्रदेशेषुएवमगाहते, तदाऽऽद्यन्तद्विप्रदेशावगाढौ द्वौ परमाणू चरमौ द्वयोस्तु मध्यमयोराकाशप्रदेशयोरगाढौ द्वौ परमाणू अचरमाविति, एकादशः स्याच्चरमश्चावक्तव्यश्च, स चैवं-, यदा स चतुष्प्रदेशकः स्कन्धः त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते स्थापना, तदा समश्रेणियव्यवस्थितद्विप्रदेशावगाढाम्रयः परमाणवो द्विप्रदेशवगाढद्विप्रदेशस्कन्धवत् चरमः एकश्च विश्रेणिस्थः परमाणुरिवचरमाचरमशब्दाभ्यां व्यपदेष्टुमशक्यत्वात्अवक्तव्यइति, द्वादश; स्याञ्चरमश्चावक्तव्यौ च, स चैवं-, यदा स चतुष्प्रदेशात्मकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषु एवमवगाहते-द्वौ परमाणू द्वयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोराकाशप्रदेशयोः द्वौ परमाणू द्वयोर्विश्रेण्या व्यवस्थितयोः, तदा द्वी परमाणू समश्रेण्या व्यवस्थितौ द्विप्रदेशावगाढद्विप्रदेशस्कन्धवत् चरमः द्वौ च परमाणू विश्रेणिव्यवस्थितौ केवलपरमाणुवच्चरमाचरमशब्दाभ्यां व्यपदेष्टुमशक्यावित्यवक्तव्यौ, त्रयोविंशतितमः स्याचरमौ चाचरमश्चावक्तव्यश्च, कथमिति चेद्, । उच्यते, इह यदा स चतुष्प्रदेशकः स्कन्धः चतुष्वाकाशप्रदेशेष्वेवमवगाहते-त्रयःपरमाणवस्त्रिषुसमश्रेण्या व्यवस्थितेष्वाकाशप्रदेशेषुएको विश्रेणिस्थे प्रदेशे, तदा त्रिषु परमाणुषु समश्रेणिव्यवस्थितेषु मध्ये आघन्तौ परमाणू पर्यन्तवर्तित्वाचरमौ मध्यमस्त्वचरमः विश्रेणिस्थस्व-वक्तव्य इति, वक्ष्यति च॥१॥ “पढमो तइओ नवमो दसमो इक्कारसोय बारसमो।
भङ्गा चउप्पएसे तेवीसइमो य बोद्धब्बो।" गतार्था ।। 'पंचपएसिए णं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनमाह-'गोयमा ! सिय चरमे' इत्यादि, इह प्रथमतृतीयसप्तमनवमदशमैकादशद्वादशत्रयोदशत्रयोविंशतितमचतुर्विंशतितमपञ्चविंशतितमरूपा एकादश भङ्गा ग्राह्याः, शेषाः प्रतिषेध्याः, वक्ष्यति च॥१॥ “पढमो तइओ सत्तम नवदसइक्कारबारतेसमो।
तेवीसचउव्वीसा पणवीसइमो य पंचमए ।।" । ___ तत्रायंप्रथमो भङ्गः-स्याञ्चरम इति, इह यदापञ्चप्रदेशात्मकः स्कन्धो द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरेवमगाहते, त्रयः परमाणव एकस्मिनाकाशप्रदेशे द्वौ द्वितीये, - तदा द्विप्रदेशावगा प्रदेशस्कन्धवचरमः, तृतीयोऽवक्तव्यः,सचैवं-यदासपञ्चमप्रदेशात्मकःस्कन्धः एकस्मिन् आकाशप्रदेशेअवगाहते, -तदासपरमाणुवदवक्तव्यः, सप्तमः स्याचरमश्चाचरमश्च, स चैवम्- यदा स पञ्चप्रदेशकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेष्वेवमवगाहते, स्थापना-, तदा ये चरमाश्चत्वारः परमाणवस्तेषामेकसंबन्धिपरिणामपरिणतत्वादेकवर्णत्वादेकगन्धत्वादेकरसत्वादेकस्पर्शत्वाचैकत्वव्यपदेशे चरम इति व्यापदेशः, मध्यस्तु परमाणुर्मध्यवर्तित्वाद्चरमइति, नवमः चरमौ चाचरमश्च, तत्र यदा स पञ्चपदेशकः स्कन्धस्त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या व्यवस्तितेष्वेवमवगाहते द्वौ-परमाणू अधे आकाशप्रदेशे द्वावन्ते एके मध्ये, तदाऽऽद्यप्रदेशावगाढौ द्वौ चरमो द्वावन्त्यप्रदेशावगाढो चरम इति चरमौ मध्यस्तु मध्यवर्तित्वादचरमः, दशमः चरमौ चाचरमौच,तत्र यदा सपञ्चप्रदेशात्कमः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेणय्या व्यवस्थितेष्वेवमवगाहते-त्रयः परमाणवस्त्रिष्वाकाशप्रदेशेषुएकस्मिन्दाविति, तदाआद्यप्रदेशवर्ती परमाणुश्वरमः द्वौ चान्त्यप्रदेशस्तिनौ चरम इति चरमौ द्वौ चमध्यवर्तित्वादचरमौ, एकादशः चरमश्चाव

Page #251

२४८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१०/-/-/३६५
क्तव्यः, कथमिति चेत् ?,
उच्यते, यदा स पञ्चप्रदेशात्मकम्नष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्य चैवमगाहते- द्वौ द्वी परमाणू द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोः एको विश्रेणिस्थः, तदा चत्वारः परमाणवो द्विप्रदेशावगाहित्वात् द्विप्रदेशावगाढद्विप्रदेशस्कन्धवच्चरम एकश्च विश्रेणिस्थः परमाणुरवक्तव्यः, द्वादशः चरमश्चावक्तव्यौ च तत्र यदा स पञ्चप्रदेशात्मकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते - द्वौ परमाणु द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरेको विश्रेणिस्थे द्वौ चान्यस्मिन् विश्रेणिस्थे, तदा द्वौ परमाणू समश्रेणिव्यवस्तितद्विप्रदेशावगाढौ द्विप्रदेशावगाद्विप्रदेशस्कन्धवच्चरमः एकौ द्वौ च विश्रेणिस्थ पृथगेकैकाकाशप्रदेशावगाढौ चावक्तव्यौ, त्रयोदशः चरमौ चावक्तव्यश्च तत्र यदा स पञ्चप्रदेशावगाढः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेष्वेवमवगाहते- द्वौ परमाणू उपरि द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरवगाढौ द्वौ च द्वयोस्तथैवाधः एकः पर्यन्ते मध्यसमे, तदा द्वावुपरितनौ द्विप्रदेशावगाढव्यणुकस्कन्धवच्चरमः द्वौ चाधस्तनौ चरम इति चरमौ एकश्च केवलः परमाणुरिवावक्तव्य इति, त्रयोविंशतितमः चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यश्च,
सचैवं-यदा पञ्चप्रदेशकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहतेत्रिष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या व्यवस्थितेष्वद्ये एकः परमाणुः मध्ये द्वौ अन्ते एकः चतुर्थेऽपि विश्रेणिस्य एकः, तदा त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु मध्ये आद्यन्तप्रदेशावगाढी चरमौ मध्यप्रदेशवर्ती तु द्व्यणुको मध्यवर्तित्वादचरमो विश्रेणिस्थश्चावक्तव्य इति, चतुर्विंशतितमः चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यौ च कथमिति चेत्, उच्यते, स एव यदा पञ्चप्रदेशकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमगाहते - त्रयः परमाणवस्त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेणिव्यवस्थितेषु द्वयोराकाशप्रदेशयोः परमाण्वोर्विश्रेणिस्थयोः, तदा त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु मध्ये द्वावाद्यन्तप्रदेशवर्तिनी चरमी मध्यश्चाचरमो द्वौ च विश्रेणिस्थाववक्तव्यौ, पञ्चविंशतितमः चरमौ चाचरमौ चावक्तव्यश्च, चैवं - यदा पञ्चप्रदेशकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहतेचत्वारश्चतुष्वाकाशप्रदेशषुसमश्रेणिव्यवस्तितेषु एको विश्रेणिस्थः, तदा चतुष्वा काशप्रदेशेषु मध्ये द्वावाद्यन्तप्रदेशवर्तिनो चरमौ द्वौ च मध्यवर्तिनावचरमौ एको विश्रेणिस्थोऽ- वक्तव्यः । 'छप्पएसिए णं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत, निर्वचनं 'गोयमा ! सिय चरमे' इत्यादि, इह द्वितीयचतुष्पञ्चमषष्ठपञ्चदशषोडशसप्तदशाष्टादशविंशतितमैकविंशतितमद्विंशतितमरूपा एकादश भङ्गाः प्रतिषेध्याः, वक्ष्यति च
11911
"बिचउत्थपञ्चछङ्कं पन्नरसोलं सत्तरठ्ठारं ।
वीक्वीस बावीसगं च वज्रेज छट्ठमि ।। "
शेषास्त्वेकादयः परिग्राह्याः, घटमानत्वात्, तत्र यथा यादयो न घटन्ते एकादयस्तु घटन्ते तथा भाव्यन्ते - इह यदा षट्प्रदेशकः स्कन्धो द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोरेवमवगाहते - एकस्मिन्नाकाशप्रदेशे त्रयः परमाणवोऽपरिस्मिन्नपि त्रय इति, तदा द्विप्रदेशावगाढद्विप्रदेशस्कन्धवञ्चरमः, अचरमलक्षणस्तु द्वितीयो भङ्गो न घटते, चरमरहितस्य केवलस्याचरमस्यासंभवात्, न खलु प्रान्ताभावे मध्यं भवतीति भावनीयमेतत्, तृतीयोऽवक्तव्यलक्षणः, स चैवं-यदा स षट्प्रदेशात्मकः स्कन्धः एकस्मिन्नाकाशप्रदशेऽवगाहते, तदा परमाणुवञ्चरमा

-

Page #252

___२४९
पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारचरमशब्देन व्यपदेशष्टुमशक्यत्वादवक्तव्यः, चतुर्थश्चरमाणीतिपञ्चमोऽचरमाणीतिषष्टोऽवक्तव्यानीति पञ्चदशोऽचरमश्चावक्तव्यश्च षोडशोऽचरमश्चावक्तव्यानि च सप्तदशोऽचरमाणि चावक्तव्यश्च अष्टादशोऽचरमाणिचावक्तव्यानिचेत्येते सप्त भङ्गा ओघत एव न संभवन्ति,
तथाप्रकाराणा द्रव्याणामेवासंभवात्, न ह्येवं जगति केवलानिचरमादिनिद्रव्याणि संभवन्ति, असंभवश्चप्रागुक्तभावानानुसारेण सुगमत्वात्स्वयंभावनीयः, सप्तमश्चचरमश्चाचरमश्चेत्येवरूपएव, यदासषट्प्रदेशात्मकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेष्वेकपरिक्षेपेण व्यवस्थितेष्वेवमवगाहते, द्वौ परमाणू मध्यप्रदेशे एकैकः शेषेषु, तदा तेषां चतुर्णां परमाणूनामेकसंबन्धिपरिणामपरिणतत्वादेकवर्णत्वदेकगन्धत्वादेकरसत्वादेकस्पर्शत्वाच्चैकत्वव्यपदेशः एकत्वव्यपदेशत्वाच्चरम इति व्यपदेशः, यौ तु द्वौ परमाणू मध्ये तावेकत्वपरिणामपरिणतावित्यचरमः, अष्टमश्चरमश्चाचरमौ च, तत्र यदा स एव षट्प्रदेशात्मकः स्कन्धः षट्सु प्रदेशेषु एकपरिक्षेपेणैकाधिकमेवमवगाहते, तदा पर्यन्तवपर्तिनः परिक्षेपेणावस्थिताश्चत्वारः परमाणवः प्रागुक्तयुक्तरेकश्चरमः, द्वौ मध्यवर्तिनावचरमाविति, अन्ये त्वभिदधति-चतुर्णां परमाणूनां क्षेत्रप्रदेशान्तरव्यवहिताधिकत्वपरिणामो न भवति ततभावाच्च नैष भङ्ग उपपद्यते, प्रतिषिद्धश्च सूत्रे, यतो वक्ष्यति-- ___ "बिचउत्थपंचछट्ट"मिति प्राकृतशैल्या 'छट्ठ' 'अट्ठ' इत्येतयोः पदयोर्निर्देशः, ततोऽयमर्थ:-षष्ठमष्टमंच वर्जयित्वेति, अथ नामैवंरूपोऽपि भङ्गोभवति तदैवंगम्यते-येएकवेष्टका अव्यवधानेन चत्वारः परमाणवस्ते तथाविधैकत्वपरिणामपरिणतत्वाञ्चरमः, तस्मादधिकोऽपि समश्रेण्यैव प्रतिबद्धत्वान्न तदतिरिक्त इति सोऽपि तस्मिन्नेव चरमे गण्यते इत्येकं चरमं, पुनश्च योऽधिकमध्ये व्यवस्थित इति स मध्यवर्तित्वादनेकपरिणामित्वाच्च वस्तुनोऽचरमोऽपि ततोऽ (तश्चरमा) चरमावित्यपि भवति, अत्रापि न कश्चिद् विरोधः, तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्ति, नवमश्चरमौ चाचरमश्च, यदा स एव षट्प्रदेशकः स्कन्धस्त्रिष्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या व्यवस्तितेष्वेवमवगाहते-एकैकस्मिन्नाकाशप्रदेशे द्वौ द्वौ परमाणू इति, -तदाऽऽद्यप्रदेशवर्तिनौ द्वौ परमाणू चरमः द्वान्त्यप्रदेशवर्तिनौ चरम इति चरमौ, द्वौ तु मध्यप्रदेशवर्तिनी एकोऽचरम इति, दशमश्चरमौ चाचरमौच, सचैवं-यदा सषट्प्रदेशकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेण्या व्यवस्थितेष्वेवमगाहते-द्वावाद्ये प्रदेशे द्वौ द्वितीये एकस्तृतीये एकचतुर्थे इति,
तदा द्वौ परमाणू प्रथमप्रदेशवर्तिनावेकश्चरमः एकोऽन्त्यप्रदेशवर्ती चरम इति चरमौ द्वौ परमाणू द्वितीयप्रदेशवर्तिनाबेकोऽचरमः एकस्तृतीयप्रदेशवर्ती अचरम इत्यचरमावपि द्वौ, एकादशश्चरमश्चावक्तव्यश्च, सचैवं-यदास एवषट्प्रदेशात्मकः स्कन्धस्त्रिष्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते द्वावाद्ये प्रदेशे द्वौ समश्रेण्या व्यवस्थिते द्वितीये प्रदेशे द्वौ विश्रेणिस्थे तृतीयेप्रदेशे, तदाद्विप्रदेशावगाढाश्चत्वाराः परमाणवः समश्रेणिव्यवस्थितद्विप्रदेशावगाढव्यणुकस्कन्धवदेकश्वरमः द्वौ च विश्रेणिस्थप्रदेशावगाढौ परमाणुवदेकोऽवक्तव्यः, द्वादशश्चरमश्चावक्तव्यौच,तत्रयदासषट्प्रदेशात्मकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते-द्वौ परमाणू प्रथम् प्रदेशे द्वौ समश्रेणिव्यवस्थिते द्वितीये प्रदेशे एकः ततः परमुपरि तृतीये प्रदेशे एकश्चाधश्चतुर्थे इति,
तदा चत्वारः परमाणवो द्विप्रदेशावगाढाः पूर्ववदेकश्चरमः द्वौ च विश्रेणिस्थप्रदेश
शानदति

Page #253

२५०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१०-1-1३६५
दवयावगाढाववक्तव्याविति, त्रयोदशश्चरमौ चावक्तव्यश्च, यदा स एव षट्प्रदेशकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते-द्वी परमाणू द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेणिव्यवस्थितयोः द्वौ तयोरेवाधः समश्रेणिव्यवस्तितयोराकाशप्रदेशयोः श्रेणिद्वयमध्यभागसमश्रेणिस्थेचैकस्मिन्नाकाशप्रदेशे द्वाविति, तदाद्विप्रदेशावगाढव्यणुकस्कन्धवदुपरितनद्विप्रदेशावगाढौ द्वौ परमाणू एकश्चरमो द्वावधस्तनाविति चरमौ, द्वावेकप्रदेशावगाढौ परमाणुवदेको ऽवक्तव्यः, चतुर्दशश्चरमौचावक्तव्यौ च, तत्र यदास एवषट्प्रदेशकः स्कन्धःषट्स्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते-द्वौ परमाणू द्वयोराकाशप्रदेशयोः समश्रेण्या व्यवस्थितयोः द्वौतयोरेवाधः समश्रेणिव्यवस्तितयोराकाशप्रदेशयोः एकः श्रेणिद्वयमध्यभागमसश्रेणिस्थे प्रदेशे,
एक उपरितनयोर्द्वयोर्विश्रोणिस्थे, तदा द्वावुपरितनावेकश्चरमो द्वावधस्तनाविति चरमौ द्वा चावक्तव्याविति, एकोनविंशतितमश्चरमश्चारमश्चावक्तव्यः, स चैवं यदा स षट्प्रदेशकः स्कन्धः षट्स्वाकाशप्रदेशेषु एकपरिक्षेपेण विश्रेणिस्थकैधिकमवगाहते, , तदा एकवेश्टकाश्चत्वारः परमाणवःप्रागुक्तयुक्तरेकश्चरम एकोऽचरमो मध्यवर्ती एकोऽवक्तव्यः, यश्च विंशतितमश्चरमश्चाचरमश्चावक्तव्यौच, ससप्तमप्रदेशकस्यैवोपपद्यतेनषट्प्रदेशकस्य,योऽप्येकविंशतितमश्चरमश्चाचरमौ चावक्तव्यश्च, सोऽपि सप्तप्रदेशकस्यैव न षट्प्रदेशकस्य, यस्तु द्वाविंशतितमश्चरमश्चाचरमौ चावक्तव्यौच, सोऽष्टप्रदेशकस्यैवेति, त्रयोऽप्येतेविंशत्यादयोऽत्रप्रतिषिद्धाः, यश्च त्रयोविंशतितमश्चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यः,
स एवं-यदा सएवषट्प्रदेशकः स्कन्धश्चतुष्वाकाशप्रदेशेष्वेवमवगाहते-द्वौ द्वौ परमाणू द्वयोराकाशप्रदेशयोः एकस्तयोरेव समश्रेणिस्थेतृतीये आकाशप्रदेशे एको विश्रेणिस्थे इति, तदा आद्यप्रदेशावगाढौ द्वौ परमाणूचरमस्तृतीयप्रदेशावगाढश्चरम इति द्वौचरमौ द्वितीयप्रदेशावगाढौ द्वौ परमाणू चरमो विश्रेणिस्थोऽवक्तव्यः, चतुर्विंशतितमः चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यौ च, तत्र यदा स एव षट्प्रदेशात्मकः स्कन्धः पञ्चस्वाकाशप्रदेशेषु समश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहतेत्रिष्कावाकशप्रदेशेषु समश्रेण्या व्यवस्थितेष्वाद्ये एकः द्वितीये एकः तृतीये द्वौ द्वयोर्विश्रेणिस्थयोरेकैक इति, तदाआद्यन्त प्रदेशावगाढौचरमौ मध्यावगाढोऽचरमः विश्रेणिस्थप्रदेशद्वयावगाढौ अवक्तव्यौ, पञ्चविंशतितमः चरमौ चाचरमौ चावक्तव्यश्च, यदा स एव षट्प्रदेशात्मकः स्कन्ध पञ्चसुप्रदेशेषुसमश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते-चतुष्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेणिव्यवस्थितेष्वाद्यप्रदेशत्रये एकैकश्चतुर्थे द्वौ पञ्चमे विश्रेणिस्थे एकः, तदाआद्यन्तप्रदेशवर्तिनो चरमौ मध्यप्रदेशद्वयवर्तिनौ द्वाचरमौ विश्रेणियप्रदेशस्थ एकोऽवक्तव्यः, षड्विशतितम; चरमौ चाचरमौचावक्तव्यौ च, स चैवं यदा सषट्प्रदेशकः स्कन्धः षट्स्वाकाशप्रदेशेषुसमश्रेण्या विश्रेण्या चैवमवगाहते
तदाआद्यन्तप्रदेशावगाढौ द्वौचरमौ द्वौमध्यप्रदेशावगाढावचरमौ द्वौच विश्रेणिस्थप्रदेशद्वयावगाढववक्तव्याविति । सत्तपएसिएणं भंते! खंधे' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत, निर्वचनमाह'गोयमा ! सत्तपएसिए णं खंधे सिय चरमे नो अचरमे' इत्यादि, इह द्वितीयचतुर्थपञ्चममष्ठपञ्चदशषोडशसप्तदशाष्टादशद्वाविंशतितमरूपा नव भङ्गाः प्रतिषेध्याः, शेषा उपादेयाः, वक्ष्यति च॥१॥ “बिचउत्थपंचमुटुं पन्नरसोलं च सत्तरट्ठारं ।
वञ्जिय बावीसइमं सेसा भंगा उ सत्तमए।"

Page #254

पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारं--
तत्र द्व्यादीनामष्टादशपर्यन्ताना प्रतिषेधकारणं प्रागुक्तमनुसर्तव्यं न केवलमत्र किन्तु सर्वष्वप्युत्तरेषु स्कन्धेषु, यस्तु द्वाविंशतितमः सोऽष्टप्रदेशकस्यैव घटते न सप्तप्रदेशकस्येत्युक्तं प्राक्, तत इह प्रतिषेधः, शेषास्तुप्रथमादयःषड्विशतितमपर्यन्ताः सप्तदशभङ्गाः षट्प्रदेशस्न्धस्येव भावनीयाः, केवलं विनेयजनानुग्रहाय स्थापनामात्रेणोपदयन्ते-प्रथमो भङ्गश्चरमभङ्गः, तृतीयोऽवक्तव्यः, सप्तमश्चरमश्चाचरमश्चअष्टमश्चरमश्चाचरमी च नवमश्चरमौ चाचरमश्चदशमश्चरमौ चाचरमौ च एकादशश्चरमश्वावक्तव्यश्च द्वादशश्चरमश्चावक्तव्यौ च त्रयोदशश्चरमौ चावक्तव्यश्च चतुर्दशश्चरमौ चावक्तव्यौ च एकोनविंशतितमश्चरमश्चाचरमश्चावक्तव्यश्च विंशतितमश्चरमश्चाचरमश्चावक्तव्यौच एकविंशतितमश्चरमश्चाचरमौचावक्तव्यश्चत्रयोविंशतितमश्चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यश्च चतुर्विंशतितमश्चरमौ चाचरमश्चावक्तव्यश्चपञ्चविंशतितमश्चरमौ चाचरमौ चावक्तव्यश्च षड्विंशतितमश्चरमौ चाचरमौ चावक्तव्यौ च इह यस्मात्सप्ताप्रादेशिकः स्कन्ध एकस्मित्राकाशप्रदेशेऽयगाहते द्वयोरि त्रिष्वपि यावत्सप्तस्वपि तत एवं भङ्गाः संभवन्ति ।। ___'अट्ठपएसिए णं भंते ! खंधे' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनसूत्रं अट्ठपएसिए णं खंधे सिय चरमे' इत्यादि, अत्र द्वितीयचतुर्थपञ्चमषष्ठपञ्चदशषोडशसप्तदशाष्टादशरूपा अष्टौ भङ्गाः प्रतिषेध्याः, शेषा ग्राह्याः, वक्ष्यति च॥१॥ "विचउत्थपंचछट्टे पन्नर सोलं च सत्तरऽट्ठारं ।
एए वजिय भंगा सेसा सेसेसु खंधेसु।।" सुगमा, नवरं 'सेसा सेसेसुखंधेसु' इति शेषा; भङ्गाः शेषेषु सप्तप्रदेशकात् स्कन्धादितरेषुअष्टाप्रदेशादिकेषु सर्वेषु स्कन्धेषु द्रष्टव्याः, अन्ये त्वेवमुत्तरार्द्धं पठन्ति-“एए वज्जिय मंगा तेण परमवडिया सेसा" सुगम, तेच प्रथमादयो भङ्गाः षड्विंशतिपर्यन्ताअष्टादशभावनातः प्रागवद् भावनीयाः, नवरं 'चरमश्चाचरमौ चावक्तव्यौ च' इत्येवंरूपो द्वाविंशतितमो भङ्गः अथ द्विप्रदेशकादिषु स्कन्धेषु अवक्तव्यौ इत्येवंरूपः षष्ठो भङ्गः कस्मात्प्रतिषिध्यते ?, तस्यापि युक्तितः संभवभावात्, तथाहि-यदैकः परमाणुरेकस्मिन्नाकाशप्रदेशे द्वितीयो विश्रेणिस्थे प्रदेशे, तथा एकोप्यवक्तव्यो द्वितीयोऽप्यवक्तव्य इति भवत्यवक्तव्याविति भङ्गः, प्रदेशकचिन्तायामेकस्मिन्नेकः परमाणुः अपरस्मिन् द्वौ चतुष्प्रदेशकचिन्तायां प्रत्येकं द्वौ द्वौ परमाणू इत्यादि, सत्यमेतत्, केवलमेवंरूपं जगति द्रव्यमेव नास्ति, कथमेतदवसितम् ? इति चेत्, उच्यते, अत एवप्रतिषेधवचनात्, यदि हि तथारूपं द्रव्यं संभवेद्नाचार्य प्रतिषेधं कुर्यादिति, यदिवा संभवेऽपि जातिपरनिर्देशात् तृतीयभङ्गक एवान्तर्भावो वेदितव्यः
यथा चाष्टप्रदेशके स्कन्धे भङ्गाः प्रतिषेध्या विधेयाश्चोक्तास्तथा संख्यातप्रदेशके असंशयातप्रदेशके च प्रत्येकं वक्तव्याः, तथा चाह-'संखेज्जपसिए असंखेजपएसिए' इत्यादि, पाठसिद्धं, नवरमियं सर्वत्र भावना-यस्मादेकादिष्वप्याकाशप्रदेशेष्वष्टप्रदेशकादीनां स्कन्धानामवगाहो भवति तथा (तो) घटन्ते यथोक्ताः सर्वेऽपि भङ्गाः, नन्वसंख्यातप्रदेशात्मकस्यानन्तप्रदेशात्मकस्य च स्कन्धस्य कथमेकस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽवगाहः?,उच्यते, [तथा] तथामाहास्यात्, नचैतदनुपपन्, युक्तितः सम्भाव्यमानत्वात्, तथाहि अनन्तानन्ता द्विप्रदेशकाः स्कन्धा यावदनन्तानन्ताः संख्येयप्रदेशात्मकाः अनन्तानन्ताअसंख्येयप्रदेशात्मकाः स्कन्धाअनन्तानन्ताअनन्तप्रदेशात्मंकाः, लोकश्च

Page #255

२५२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१०/-1-1३६५
मू. (३६९)
सर्वात्मनाऽप्यसंख्येयप्रदेशात्मकस्तेच सर्वेऽपिलोक एवावगाढा नालोके, ततोऽवसीयते सन्त्येकस्मिन्नप्याकाशप्रदेशेऽवगाढा बहवःपरमाणवो बहवो द्विप्रदेशकाः स्कन्धाः यावद्बहवोऽनन्तप्रदेशात्मका; स्कन्धाः, तथा चात्र पूर्वसूरयः प्रदीपष्टान्तमुपर्वणयन्ति
यथैकस्य प्रदीपस्य गृहमध्ये प्रज्वलितस्य प्रभापरमाणवः सर्वमेव गृहं प्राप्नुवन्ति तथा प्रत्येकंप्रदीपसहस्रस्यापि,नचप्रतिप्रदीपंप्रभापरमाणवोनभिन्नाः, प्रतिप्रदीपेपुरुषस्य मध्यस्थितस्य छायादिदर्शनात्, ततो यथैते स्थूला अपि प्रदीपप्रभापरमाणवः एकस्मिन्नप्याकाशप्रदेशे बहवो मान्ति तथा परमाण्वादयोऽपीति न कश्चिद्दोषः आकाशस्य तता तथाऽवकाशदानस्वभावतया वस्तूनां च विचित्रपरिणमनस्वभावतयाविरोधाभावात्, सम्प्रतिपरमाण्वादिषु ये भङ्गा ग्राह्याः ये चषष्ठादिषु न ग्राह्यास्तत्सङ्ग्रहिकाः संग्रहणिगाथा आहमू. (३६६) परमाणुम्मिय तइओ पढमो तइओ य होति दुपएसे।
___ पढमो तइओ नवमो एक्कारसमो यतिपएसे ।। मू. (३६७) पढमो तइओ नवमो दसमो एक्कारसो य बारसमो।
भंगा चउप्पएसे तेवीसइमो य बोद्धव्यो । मू. (३६८) पढमो तइओ सत्तमनवदसइकारबारतेरसमो।
तेवीसचउव्वीसो पणवीसइमो य पंचमए । विचउत्थपंचछठें पनरस सोलं च सत्तरद्वार।
वीसेक्कवीस बावीसगंच वजेज छटुंमि। मू. (३७०) बिचउत्थपंचछट्टे पन्नर सोलं च सत्तरहारं ।
बावलीसइमविहूणा सत्तपदेसंमि खंधम्मि ।। मू. (३७१) बिचउत्थ पंचछठें पन्नर सोलं च सत्तरहारं ।
एते वञ्जिय भंगा सेसा सेसेसु खंधेसु॥ वृ. 'परमाणुंमि यतइओ' इत्यादि, पाठसिद्धं, भावितार्थत्वात्, नवरंषट्प्रदेशादिचिन्तायां प्रतिषेध्या भङ्गाः स्तोका इति लाघवार्थं त एव संगृहीताः।
इहानन्तरं स्कन्धानां चरमाचरमादिवक्तव्यतोक्ता, स्कन्धाश्च यथायोगं परिमण्डलादिसंस्थानवन्तो भवन्ति इत्यतः संस्थानवक्तव्यतामाह
मू. (३७२) कइणं भंते ! संठाणा पं०, गो० पंच संठाणा पं०, तं०-परिमंडले चट्टे तंसे चउरंसे आयते य । परिमंडला णं भंते ! संठाणा किं संखेजा असंखेजा अणंता?, गो० ! नो संखिञा नो असंखेना अनंता, एवं जाव आयता । परिमंडलेणंभंते! संठाणे किं संखेजपएसिए असंखेजपदेशिए अनंतपदेसिए ?, गो० ! सिय संखेजपएसिए सिय असंखेञ्जपएसिए सिय अनंतपदेसिए एवं जाव आयते।
परिमंडले णं भंते ! संठाणे संखेजपएसिए किं संखेजपएसोगाढे असंखेज्जपएसोगाढे अनंतपएसोगाढे?, गो०! संखेज्जपएसगोगाढे नोअसंखेजपएसोगाढे नो अनंतपएसोगाढे, एवं जाव आयते, परिमंडलेणंभंते! संठाणे असंखेजपएसिएकिं संखेजपएसोगाढे असंखेजपएसोगाढे अनंतपएसोगाढे ?, गो०! सिय संखेज्जपएसोगाढे सिय असंखेज्जपएसोगाढे नो अनंतपएसोगाढे

Page #256

पदं - १०, उद्देशक:-, द्वारं
एवं जाव आयते, परिमंडले णं भंते! संठाणे अनंतपएसिए किं संखेज्जपएसोगाढे असंखेज्जपएसोगाढे अनंतपएसीगाढे ?, गो० ! सिय संखेज्जपएसोगाढे सिय असंखेज्जपएसो गाढे नो अनंतपएसोगाढे, एवं जाव आयते । परिमंडले णं भंते! संठाणे संखेज्जपएसिए संखेज्जपएसोगाढे किं चरमे अचरमे चरमाई अचरमाई चरमंतपएसा अचरमंतपएसा ?, गो० ! परिमंडले णं संठाणे संखेनपएसिए संखेज्जपएसोगाढे नो चरमे नो अचरमे नो चरमाइं नो अचरमाई नो चरमंतपएसानो अचरमंतपएसा, नियमं अचरमं चरमाणि य चरमंतपएसा य अचरमंतपसा य, एवं जाव आयते,
२५३
परिमंडले णं भंते! संठाणे असंखेज्जपएसिए संखेजपएसोगाढे किं चरमे० पुच्छा, गो० ! असंखेजपएसिए संखेज्जप- एसोगाढे जहा संखेज्जपएसिए, एवं जाव आयते, परिमंडले णं भंते! संठाणे असंखेज्जपएसिए असंखेज्जपएसोगाढे किं चरमे पुच्छा, गो० ! असंखिज्जपएसिए असंखित्रपएसीगाढे नो चरमे जहा संखेज्जपदेशोगाढे एवं जाव आयते, परिमंडले णं भंते! संठाणे अनंतपएसिए संखिज्जपएसोगाढे किं चरमे० पुच्छा, गो० ! तहेव जाव आयते, अणनतपएसिए असंखेज्ज एसोगाढे जहा संखेजपए- सोगाढे, एवं जाव आयते ।
परिमंडलस्स णं भंते! संठाणस्स संखेजपएसियस्स संखेज्जपएसोगाढस्स अचरिमस्स य चरिमाण य चरमंतपदेसाण य अचरमंतपएसाण य दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसटठयाए कयरे २ हिंतो अ० ब० तु० वि० ?, गो० ! सव्वत्थोचे परिमंडलस्स संठाणस्स संखेजपएसियस्स संखेजपएसोगाढस्स दव्वट्टयाए एगे अचरिमे चरिमाई संखेज्जगुणाई अचरमं चरमाणि य दोऽवि विसेसाहियातिं पदेसट्टयाए सव्वत्थोवा परिमंडलस्स संठाणस्स संखिजपएसियस्स संखेजपएसोगाढस्स चरमंतपएसा अचरमंतपएसा संखेज्जगुणा चरमंतपएसा य अचरमंतपएसा य दोऽवि विसेसाहिया दव्वट्टपएसट्टयाए सव्वत्थोवे परिमंडलस्स संठाणस्स संखेज्जपएसियस्स संखेज्जपएसोगाढस्स दव्वट्टयाए एगे अचरिमे चरिमाई संखेज्जगुणातिं अचरमं च चरमाणि य दोवि विसेसाहियातिं चरमंतपएसा संखेजगुणा अचरिमंतपएसा संखेज्जगुणा चरिमंतपएसा य अचरमंतपएसा य दोवि विसेसाहिया एवं वट्टतंसचउरंसायएसुवि जोएयव्वं ।
परिमंडलस्स णं भंते! संठाणस्स असंखेज्जपएसियस्स संखेज्जपएसोगाढस्स अचरमस्स चरमाण य चरमंतपसाण य अचरमंतपएसाण य दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए कयरे २ हिंतो अ० ब० तु० वि० ?, गो० ! सव्वत्थोवे परिमंडलस्स संठाणस्स असंखेजपएसि अस्स संखेजपएसोगाढस्स दव्ययाए एगे अचरमे चरमातिं संखेज्जगुणातिं, अचरमं च चरमाणि य दोवि विसेसाहियातिं पदेसट्टयाते सव्वत्थोवा परिमंडलसंठाणस्स असंखेज एसियस्स संखेजपएसोगाढस्स चरमंतपएसा अचरमंतपएसा संखिज्जगुणा चरमंतपएसा य अचरमंतपएसा य दोवि विसेसाहिया दव्वट्टयाएसट्टयाए सव्वत्थोवे परिमंडलस्स संठाणस्स असंखेज्जपएसियस्स संखेजपएसोगाढस्स दव्वट्टयाए एगे अचरिमे चरमातिं संखेजगुणाति अचरमं च चरमाणि य दोवि विसेसाहियातिं चरमंतपएसा संखेज्जगुणा अचरमंतपएसा संखेज्जगुणा चरमंतपएसा य अचरमंतपएसा य दोवि विसेसाहिया, एवं जाव यआते ।
परिमंडलस्स णं भंते! संठाणस्स असंखेज्जपएसियस्स असंखेज्जपएसोगाढस्स अचरमस्स चरमाण य चरमंतपएसाण य अचरमंतपएसाण य दव्वट्टयाए पएसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाए

Page #257

२५४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१०/-1-1३७२
कयरेशहितोअ० ब० तु० वि०?, गो०!जहारयणप्पभाए अप्पाबहुयंतहेव निरवसेसंभाणियव्वं, एवंजाव आयते।
परिमंडलस्स णं भंते ! संठाणस्स अनंतपएसियस संखेजपएसोगाढस्स अचरिमस्स य ४दव्वट्ठयाए ३ कयरेर हितोअ० ब० तु०वि० गो०! जहा संखेजपएसिअस्स संखेजपएसोगाढस्स, नवरं संकमेणं अनंतगुणा, एवं० जाव आयए, परिमंडलस्स गंभंते! संठाणस्स अनंतपएसियस्स असंखेजपएसोगाढस्स अचरमस्स यजहारयणप्पभाए, नवरं संकमे अनंतगुणा, एवंजाव आयते
वृ. 'कइणं भंते! संठाणापं०' इत्यादि सुगमं, परिमण्डलादीनां संस्थानानां स्वरूपस्याधः प्रथमपदएव सविस्तरप्ररूपितत्वात्शेषपाठसिद्धं, नवरं परिमंडलेणंभंते! संठाणे संखेजपएसिए किं संखेज्जपएसोगाढे पुच्छा, गो० ! संखेज्जपएसोगाढे नोअसंखेज्जपएसोगाढेनो अनंतपएसोगाढे' इति यस्मात् तस्य सङ्खयेया एव प्रदेशास्ततः कथमसङ्खयेयष्वनन्तेषु वा प्रदेशेष्ववगाहते इति, असङ्ख्यातप्रदेशात्मकमननप्रदेशात्मकं वा पुनः परिमण्डलसंस्थानं सङ्ख्येयष्वसङ्खयेयेषु वा प्रदेशेष्ववगाहते विरोधाभावान्नानन्तप्रदेशेषु असङ्ख्यातप्रदेशात्मकस्यानन्तेषु प्रदेशेष्वगाहनाविरोधात् अनन्तप्रदेशात्मकस्यापि विरोध एव, यस्माल्लोकोऽप्यसभङ्खयतप्रदेशात्मक एव, लोकादन्यत्रच पुद्गलानांगत्यसम्भवः, तस्मादनन्तप्रदेशिकमप्यसङ्खयेयेषुप्रदेशेष्ववगाहतेनानन्तेषु, एवं वृत्तादीन्यपि संस्थानानि प्रत्येकं भावनीयानि, सङ्ख्यातप्रदेशासङ्घयातप्रदेशानन्तप्रदेशपरिमण्डलादिसंस्थानचरमाचरमादिचिन्तायां निर्वचनसूत्राणि रत्नप्रभाया इव प्रत्येतव्यानि, अनेकावयवाविभागात्मकत्वविवक्षायामचरमं च चरमाणि चेति निर्वचनं प्रदेशविवक्षायां चरमान्तप्रगदेशाश्चचरमान्तप्रदेशाश्च ।
सम्प्रति सङ्ख्यातप्रदेशस्य सङ्ख्यातप्रदेशावगाढस्य परिमण्डलादेश्वरमाचरमादिविषयमल्पबहुत्वमभिधित्सुराह--'परिमंडलस्सणं भंते!' इक्यादि, सुगमंनवरंद्रव्यार्थताचिन्तायां 'चरमाणि संखेनगुणाई'; इति सर्वात्मना परिमण्डलसंस्थानस्य सङ्ख्यातप्रदेशात्मकत्वात्, असङ्ख्यातप्रदेशस्यासङ्ख्यातप्रदेशवगाढस्यल्पबहुत्वं रत्नप्रभाया इव भावनीयं, अनन्तप्रदेशकस्याप्यसङ्ख्यातप्रदेशवागढस्य, नवरं 'सङ्कमे अनन्तगुणा' इति क्षेत्रचिन्तातो यदा द्रव्यचिन्तां प्रति सङ्कमणं तदा तानि चरमाण्यनन्तगुणानि वक्तव्यानि, तद्यथा-'सव्वत्थोवे एगे अचरमे चरमाई खेत्ततो असंखेज्जगुणाई दव्वओ अनंतगुणाई अचरमंचरमाणि य दोवि विसेसाहियाई' इति ।।
तदेवं संस्थानान्यपि चरमाचरमादिविभागेन चिन्तितानि, सम्प्रति जीवादीन् चरमाचरमविभागेन चिन्तयति।
मू. (३७३) जीवे णं भंते ! गतिचरमेणं किं चरमे अचरमे?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे, नेरइएणं भंते ! गतिचरमेणं किं चरिमे अचरिमे?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! गतिचरमेणं किं चरिमा अचरिमा?, गो० ! चरिमावि अचरिमावि, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया।
नेरइए णं भंते ! ठितीचरमेणं किं चरमे अचरमे?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! ठितीचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो० ! सिय चरमे रिख आचरमे, एवं निरंतरंजाव वेमाणिए. नेरइया णं भंते ! भवचरमेणं किं चरमा अचरमा?,

Page #258

२५५
पदं-१०, उद्देशकः-, द्वारगो० ! चरमावि अचरमावि, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया।
नेरइए णं भंते ! भासाचरमेणं किं चरमे अचरमे?, गो० सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! भासाचरमेणं किं चरमा अचरमा ?, गो० ! चरमावि अचरमावि, एवंजाव एगिदियवञ्जा, निरंतरंजाव वेमाणिया। नेरइएणं भंते ! आणापाणुचरमेणं किं चरमे अचरमे ?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरभे, एवं निरंतरंजाव वेमाणिए, नेरइयाणंभंते आणापाणुचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो०! चरमावि अचरमावि, एवं निरंतरंजाव वेमाणिया
नेरइएणंभंते! आहारचरमेणं किंचरमे अचरमे?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरंजाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! आहारचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो०! चरमावि
अचरमावि, एवं निरंतरंजाव वेमाणिया। नेरइएणं भंते ! भावचरमेणं किंचरमे अचरमे? गो० सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! भावचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो० ! चरमावि अचरमावि, एवं निरंतरंजाव वेमाणिया।
नेरइए णं भंते ! वण्णचरमेणं किं चरमे अचरमे!, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! वण्णवरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो० ! चरिमावि अचरिमावि, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया। नेरइएणंभंते ! गंधचरमेणं किं चरमे अचरमे?, गो० सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते! गंधचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो० वरमावि अचरमावि, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया।
नेरइएणं भंते ! रसचरमेणं किं घरमे अचरमे?, गो० ! सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते ! रसचरमेणं किं चरमा अचरमा ?, गो० !चरमावि अचरमावि, एवं निरंतरं जाव वेमाणिया । नेरइए णं भंते ! फासचरमेणं किं चरमे अचरमे?, गो०! सिय चरमे सिय अचरमे, एवं निरंतरं जाव वेमाणिए, नेरइया णं भंते! फासचरमेणं किं चरमा अचरमा?, गो० ! घरमावि अचरमावि एवं जाव वेमाणिया । संगहणिगाहा मू. (३७४) "गतिठिइभवे य भासा आणापाणुचरमे य बोद्धव्या।
आहारभावचरमे वण्णरसे गंधफासे य॥" वृ. 'जीवेणं भंते ! गइचरमेणं किं चरमे?' इत्यादि, गतिपर्यायरूपं चरमंगतिचरमं तेन जीवो भदन्त चिन्त्यमानः किंचरमः अचरमः?, भगवानाह-हेगौतम! स्यात् चरमः स्यादचरमः, कश्चिञ्चरमः कश्चिदचरम इत्यर्थः, तत्र यः पृच्छासमये सामर्थ्यान्मनुष्यगतिरूपे पर्याये वर्तमानोऽनन्तरं नकिमपि गतिपर्यायमवाप्स्यति, किन्तुमुक्तएव भविता सगतिचरमः, शेषस्त्वगतिचरम इति, ‘नेरइए णं भंते ! गइचरमे' इत्यादि, नैरयिको भदन्त ! गतिचरमेण सामर्थ्यान्नरकगतिप
यरूपेणंचरमेण चिन्त्यमानः किंचरमःअचरमोवा?, भगवानाह-गौतम! स्याच्चरमः स्यादचरमो, नरकगतिपर्यायादुद्ध तो न भूयोऽपि नरकगतिपर्यायमनुभविष्यति सल चरमः शेषस्त्वचरमः,
एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणं निरन्तरं तावद् वक्तव्यं यावद् वैमानिकावैमानिकसूत्रं, बहुवचनदण्डकसूत्रे निर्वचनं 'चरमावि अचरमावि' इति, पृच्छासमये ये केचन नैरयिकास्तेषां मध्येऽवश्यं केचन नैरयिकगतिपर्यायेण चरमा इतरे त्वचरमास्तत एकमेवेदमत्रनिर्वचनं चरमा अपि अचरम अपि. एवं सर्वस्थानेष्वपि तां तां गतिमधिकृत्य भावनीयं । 'लेरइए एवं भंते !

Page #259

२५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१०/-1-1३७४ ठिइचरमेणं' इत्यादि, नैरयिको भदन्त ! तत्रैव नरकेषु चरमसमये स्थितिपर्यायरूपेण चरमेण चिन्त्यमानः किं चरमोऽचरमोवा?, भगवानाह-स्याचरमः स्यादचरमः, किमुक्तं भवति? यो भूयोऽपि नरकमागत्य स्थितिचरसमयं प्राप्यस्यति सोऽचरमः शेषस्तुचरमः, एवं निरन्तरं यावद् वैमानिकः,बहुत्वदण्डकचिन्तायां 'रमाविअचरमावि' इति, इह ये पृच्छासमये स्थितिचरमसमये वर्तन्ते, तेचिन्त्यन्तेइत्येतन, अन्यथा उद्वर्तनाया विरहस्यापि सम्भवात् एकादीनामपिचोद्वर्तनाया भावात् 'चरमावि अचरमावी' त्युभयत्राप्यवश्यंभाविना बहुवचनेन निर्वचनं नोपपद्यते, किन्तु ये पृच्छासमये वर्तन्ते ते क्रमेण स्वस्वस्थितिचरमसमयं प्राप्ताः सन्तस्तेन रूपेण चरमा अचरमा वा इत्येतच्चिन्तनेन उपपद्यते यथोक्तं निर्वचनमिति, भवचरमसूत्रं गतिचरमसूत्रवत्, 'नेरइएणंभंते ! भासाचरमेण मित्यादि, भाषाचरमंचरमभाषा, ततोऽयमर्थः-नैरयिको भदन्त!चरमाया भाषाय किं चरमोऽचरमो वा?, शेषं सुगम, बहुवचनसूत्रे प्रश्नभावार्थो-ये पृच्छासमये नारका ते स्वकालक्रमेण चरमां भाषां प्राप्ताः सन्तः तया चरमया भाषया चरमा अचरमा वा इति, ततो निर्वचनसूत्रमप्युपपन्नं, एवमुच्छ्वासाहारसूत्रे अपि भावनीये, भाव औदयिकः, शेषं सुगमं ।।
पदं - १०-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपागसूत्रे दशमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिताटीका परिसमाप्ता
(पदं-११- "भाषा" वृतदेवं व्याख्यातंदशमपदं, इदानीमेकादशमारभ्यते, तस्यचामभिसम्बन्धः, इहानन्तरपदे सत्त्वानां यदुपपा तक्षेत्रं रत्नप्रभादि तस्य चरमाचरमविभागः प्रतिपादितः इह [सत्या १ मृषा २ सत्यामृषा ३ असत्यामृषा४] भाषा पर्याप्तानां सत्यादिभाषाविभागोपदर्शनं क्रियते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
म. (३७५) से नूनं भंते ! मण्णामीतिओहारिणी भासा चिंतेमीति ओहारिणी भासा अह मण्णामीति ओधारिणी भासा अह चिंतेमीति ओधारणी भासा तह मण्णामीति ओधारिणी भासा तह चिंतेमीति ओहारिणी भासा?, हंता गो० ! मण्णामीति ओधारिणी भासा चिंतेमीतिओधारिणी भासा अह मण्णामीति ओधारिणी भासा अह वितेमीति ओधा० तह मण्णामीति ओधा० तह चिंकतेमीति ओधा०, ओहारिणी णं भंते ! भासा कि सच्चा मोसा सच्चामोसा असच्चामोसा?, गो० ! सिय सच्चा सिय मोसा सिय सच्चामोसा सिय असचामोसा,
-सेकेणटेणं भंते! एवं बुच्चति-ओधारिणी णंभासा सिय सच्चा सिय मोसासिय सत्रामोसा सिय असच्चामोसा?, गो० ! आराहिणी सच्चा विराहिणी मा सा आराहणविराहिणी सच्चामोसा जाणेव आराहणी नेवविरहिणी ने वाराहणविराहिणीसा असच्चमोसा नामंसा चउत्थी भासा, से तेणडेणं गोयामा! एवं वुचतिओहारिणी णंभासा सिय सच्चा सिय मोसा सिय सच्चामोसा सिय असच्चामोसा ।।
वृ. से नूनं भंते ! मण्णामि इति ओहारिणी भासा' इत्यादि, सेशब्दो अथशब्दार्थः, सच वाक्योपन्यासे, नूनमुपमानावधारणतर्कप्रश्नहेतुषु इहावधारणे, भदन्त ! इत्यामन्त्रणे, मन्ये
___

Page #260

पदं-११, उद्देशकः-, द्वारं
२५७ अवबुध्ये इति-एवं, यदुत् अवधारणी भाषा अवधार्यते-अवगम्यतेऽर्थोनयेत्यवधारणीअवबोधबीजभूता इत्यर्थः, भाष्यते इति भाषा, तद्योग्यतया परिणामितनिसृज्यमानद्रव्यसंहतिः एष पदार्थः, वाक्यार्थः पुनरयं-अथ भदन्त ! एवमहं मन्ये, यदुतावश्यमवधारणी भाषेति, न चैतत् सकृत अनालोच्यैव मन्ये, किन्तु चिन्तयामि युक्तिद्वारेणापि परिभावयामीति एवं यदुत अवधारणीय भाषेति,एवमात्मीयमभिप्रायंभगवते निवेद्याधिकृतार्थविनिश्चयनिमित्तमेवं भगवन्तं पृच्छति 'अह मण्णामी इह ओहारिणी भासा' इति,
'अथ-प्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमङ्गलोप-न्यासप्रतिवचनसमुच्चयेषु इह प्रश्ने, काक्वा चास्य सूत्रस्य पाठस्ततोऽयमर्थः-अथ-भगवन्नेवमहंमन्येएवमहंमननं कुर्या, यथा-अवधारणीभाषेति, द्वितीयाभिप्रायनिवेदनमधिकृत्य प्रश्नमाह- 'अह चिंतेमी ओहारिणी भासा' इति, अथ भगवन् !एवमहं चिन्तयामि?-एवमहं चिन्तनं कुर्यां, यदुतावधारिणी भाषेति निरवद्यमेतदित्यभिप्रायः, सम्प्रति पृच्छासमयात् यथा पूर्वं मननं चिन्तनं वा कृतवानिजानीमपि पृच्छासमये तथैव मननं चिन्तनं वाकरोमिनान्यथेतिभगवतो ज्ञानेनसंवादयितुकामः पृच्छति-'तह मन्नामी इतिओहारिणी भासा तह चिंतेमीति ओहारिणी भासा' इति,
'तथेति समुच्चयनिर्देशावधारणसाश्यप्रश्नेषु' इह निर्देशे, काक्वा चास्यापि पाठः, ततःप्रश्नार्थत्वावगतिः, भगवन् ! यथा पूर्वमतवानिदानीमप्यहं तथा मन्ये इति-एवं यदुत अवधारिणी भाषेति, किमुक्तं भवतकि ?-नेदानीन्तनमननस्य पूर्वमननस्य च मदीयस्य कश्चिद्विशेषोऽस्त्येतत् भगवनमनिति, तथा यथा पूर्व भगवन् ! चिन्तितवान् इदानीमप्यहं तथा चिन्तयामि इत-एवं यदुत अवधारणी भाषेति, अस्त्येतदिति ?,एवं गौतमेनाभिप्रायनिवेदने प्रश्नेचकृते भगवानाह–“हंतागोयमा! मन्नामी इतिओहारिणी भासा' इति, हन्तेतिसम्प्रेषणप्रत्यवधारणविवादेषु' इह प्रत्यवधारणे, मन्नामी इत्यादीनि क्रियापदानि प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च युष्मदर्थेऽपि प्रयुज्यन्ते, ततोऽयमर्थः-हन्त गौतम! मन्यसेत्वं यदुतअवधारणीभाषेतिजानाम्यहं केवलज्ञानेनेदमित्यभिप्रायः, तथा चिन्तयसि त्वमित्येवं यदुतावधारणी भाषेति इदमप्यहं वेनि केवलित्वात्, ‘अह मनामी इति ओहारिणी भासा' इति अथेत्यानन्तर्ये, मत्सम्मतत्वात्, ऊर्द्ध निःशङ्कमन्यस्व, इति-एवं यदुतावधारिणी भाषेति, अथ इतऊवं निःशकं चिन्तय इति-एवं यदुतावधारणी भाषेति, अतीवेदं साध्वनवद्यमित्यभिप्रायः,
तथातथा अविकलं परिपूर्णमन्यस्व इति-एवं यदुतावधारणी भाषेति यथापूर्वमतवान्, किमुक्तं भवति?-यथा त्वया पूर्व मननं कृतमिदानीमपि मत्सम्मतत्वात् सर्वं तथैव मन्यस्व मा मनागपि शङ्का कार्षीरिति, तथा तथा अविकलं परिपूर्णं चिन्तय इति-एवं यदुत अवधारिणी भाषेति, यथापूर्वचिन्तितवान्, मामनागपि शकिष्ठा इति, तदेवं भाषा अवधारणीति निर्णीतमिदानीमियमवधारिणी भाषा सत्या उत मृषेत्यादिनिर्णयार्थ पृच्छति-'ओहारिणीणंभंते!' इत्यादि, अवधारिणीअवबोधबीजभूता, णमितिप्राग्वत्, भदन्त! भाषाकिंसत्यामृषासत्यामृषाअसत्यामृषा इति, तत्र सन्तो मुनयस्तेषामेनव भगवदाज्ञासम्यगाराधकतया परमशिष्टत्वात् सद्भ्यो हिताइहपरलोकाराधकत्वेन मुक्तिप्रापिका सत्या, युगादिपाठाभ्युपगमात् यः प्रत्ययः, यद्वा यो यर्स [10/17

Page #261

२५८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१91-1-1३७५
हितः स तत्र साधुरिति सत्सु साध्वी सत्या,
'तत्र साधो विति यःप्रत्ययः, यदिवासन्तो-मूलोत्तरगुणास्तेषामेवजगति मुक्तिपदप्रापकतया परमशोभनत्वात् अथवा सन्तो-विद्यमानास्ते च भगवदुपदिष्टा एव जीवादयः पदार्थाः अन्येषां कल्पनामात्ररचितसत्ताकतयातत्त्वतोऽसत्त्वात् तेभ्योहिता तेषु साध्वी वा यथावस्थितवस्तुतत्त्वप्ररूपणेन सत्या, विपरीतस्वरूपा मृषा, उभयस्वभावा सत्यामृषा, या पुनस्तिसृष्वपि भाषास्वनधिकृता-तल्लक्षणायोगतस्तत्रानन्त विनीसा आमन्त्रणाज्ञापनदिविषयाअसत्यामृषा, उक्तंच॥१॥ "सच्चा हिया सयामिह संतो मुनयो गुणा पयत्था वा।
तव्विवरीया मोसा मीसा जा तदुभयसहावा ॥ अणहिगया जा तीसुवि सद्दो चिय केवलो असचमुसा" इति, भगवानाह-गोतम ! सियसच्चा' इत्यादि,स्यात्सत्यासत्याऽपि भवतीत्यर्थः, एवंस्यादसत्या स्यात्सत्यामृषा स्यादसत्यामृषेति, अत्रैवार्थे प्रश्नमाह से केणटेणं भंते !' इत्यादि, सुगम, भगवानाह-गौतम ! आराधनी सत्या, इह विप्रतिपत्तौ सत्यां वस्तुप्रतिष्ठापनुबध्या या सर्वज्ञमतानुसारेण भाष्यते अस्त्यात्मा सदसन्नित्यानित्याधनेकधर्मकलापालिङ्गित इत्यादि सा यथावस्थितवस्त्वभिधायिनी आराध्यते मोक्षमार्गोऽनयेत्याराधनी, आराधिनीत्वात्सत्येति, विराधिनी मृषेति, विराध्यतेमुक्तिमार्गोऽनयेति विराधिनी, विप्रतिपत्तौ सत्यांवस्तुप्रतिष्ठाशयासर्वज्ञत्रमतप्रातिकूल्येन या भाष्यते यथा नास्त्यात्मा एकान्तनित्यो वेत्यादि तथा सत्याऽपि परीपीडोत्पादिका सा विपरीतवलस्त्वभिधानात् परपीडाहेतुत्वाद्वामुक्तिविराधनाद्विराधनी विराधिनीत्वाच मृषेति, यातुकिञ्चननगरंपत्तनं वाऽधिकृत्य पञ्चसुदारकेषु जातेष्वेवमभिधीयते,
यथाऽस्मिन् अद्यदशदारका जाताइतिसा परिस्थूरव्यवहारनयमतेन आराधनविराधिनी, इयं हि पञ्चानां दारकाणां यज्जन्म तावताउंशेन संवादनसम्भवादाराधिनी, दश न पूर्यन्ते इत्येतावताऽशेन विसंवादसम्भवाविराधिनी, आराधिनीचासौ विराधिनीच आराधनविराधिनी, कर्मधारयत्वात्पुंवद्भावः, आराधनविराधिनीत्वाचसत्यामृषा, यातुनौवाराधनीतल्लक्षणविगमात् नापि विराधिनी विपरीतवत्स्वभिधानाभावात् परपीडाहेतुत्वाभावाच नाप्याराधनविराधिनी एकदेशसंवादविसंवादाभावात्, हे साधो ! प्रतिक्रमणं कुरु स्थण्डिलानि प्रत्युपेक्षस्वेत्यादिव्यवहारपतिता आमन्त्रिण्यादिभेदभिन्ना सा असत्यामृषा नाम चतुर्थी भाषा, से एएणतुणमित्याघुपसंहारवाक्यं । इह यथावस्थितवस्तुतत्त्वामधायिनी भाषा आराधिनीत्वात् सत्येत्युक्तं, ततः संशयापनस्तदपनोदाय पृच्छति
मू. (३७६) अह मंते ! गाओ मिया पसू पक्खी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हंता गो०! जायगाओ मिया पसू पक्खी पन्नवणी णं एसा भासा, [पन्नवणी] नएसा भासा मोसा, अह भंते ! जा य इत्थीवऊ जाय पुरिसवऊ जा य नपुंसगवऊ पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हंता गो० ! जाय इत्थीवऊ जा य पुमवऊ जा य नपुंसगवऊ गन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा,
अह भंते ! जा य इथिआणमणी जा य पुमआणवणी जा य नपुंसगआणमणी पन्नवणी

Page #262

२५९
पदं-११, उद्देशकः-, द्वारंगं एसा भासान एसा भासा मोसा?, हंत गो० ! जा य इथिआणवणी जायपुमआणवणी जाय नपुसंगआणवणी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा।
अहं भंते ! जा य इस्थिपन्नवणी जा य पुमपन्नवणी जा य नपुंसगपन्नवणी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हंता गो० ! जा य इत्थिपन्नवणी जाय पुमपन्नवणी जा य नपुंसगपन्नवणी, पन्नवणी णं एसा भासा णं एसा भासा मोसा, अह भंते! जा जायीति इस्थिवऊ जातीय पुमवऊ जातीति नपुंसगवऊ पन्नवणी णं एसा भासा नएसा भासा मोसा?, हता! गो० जातीति इस्थिवऊजाईति पुमवऊजातीति नपुंसगवऊ पन्नवणी णंएसा भासान एसा भास मोसा।
___ अह भंते ! जा जातीइ इत्थियाणमणी जाइत्ति पुमआणवणी जातीति नपुंसगाणमणी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हता! गो० ! जातीति इथिआणमणी जातीति पुमआणवणी जातीति नपुंसगाणमणी पन्नवणी णं एसा भासान एसा भासा मोसा।
अह भंते ! जातीति इस्थिपन्नवणी जातीति पुमपन्नवणी जातीति नपुंसगपपन्नवणी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हंता! गो०! जातीति इत्थिपन्नवणी जाईति पुमपन्नवणी जाईति नपुंसगपन्नवणी पन्नवणीणं एसा भासा नएसा भासा मोसा
वृ. 'अह भंते ! गाओ मिया' इत्यादि, अथ मदन्त ! गावः प्रतीताः, मृगा अपि प्रतीताः, पशवः अजाः, पक्षिणोऽपिप्रतीताः,प्रज्ञापनी प्रज्ञाप्यतेऽर्थोऽनयेतिप्रज्ञापनी, किं अर्थप्रतिपादनी प्ररूपणीयेतियावत्, णमितिवाक्यालङ्कारे, एषा भाषा सत्या नैषाभाषा मृषेति, इयमत्र भावना-गाव इति भाषा गोजातिं प्रतिपादयति, जातौ च त्रिलिङ्गा अप्यर्था अभिधेयाः, लिङ्गत्रयस्यापि जाती सम्भवात्, एवं मृगपशुपक्षिष्वपि भावनीयं, नचैते शब्दास्त्रिलिङ्गाभिधायिनस्तथाप्रतीतेरभावात् किन्तुपुंल्लिङ्गगर्भास्ततः संशयः किमियं प्रज्ञापनी किं वा नेति?, भगवानाह
ता गोयमा!' हन्तेत्यवधारणे, गौतम! इत्यामन्त्रेण, गाव इत्यादिका भाषा प्रज्ञापनी, तदर्थकथनाय प्ररूपणीया, यथावस्थितार्थप्रतिपादकतया सत्यत्वात्, तथापि जात्यभिधायिनीयं भाषा, जातिश्च त्रिलिङ्गार्थसमवायिनी, ततो जात्यभिधानेन त्रिलिङ्गा अपि यथासम्भवं विशेषा अभिहिता भवन्तीति भवति यथावस्थितार्थाभिधानादियं प्रज्ञापनी भाषेति, __यदप्युक्तम्-किन्तु पुंल्लिङ्गगर्मा इति, तत्र शब्दे लिङ्गव्यवस्था लक्षणवशात्, लक्षणं च 'स्त्रीपुंनपुंसकसहोक्तौ परं' तथा 'ग्राम्याशिशुद्विशखुरसझे स्त्री प्राय' इत्यादि, ततो भवेत् कवचित् शब्दे लक्षणवशात् स्त्रीत्वं क्वचित् पुंस्त्वं क्वचित् नपुंसकत्वं वा, परमार्थतःपुनः सर्वोऽपि जातिशब्दस्त्रिलिङ्गानप्यर्थान्तत्तद्देशकालप्रस्तावादिसामर्थ्यवशादभिधत्ते इति न कश्चिद्दोषः, न चेयं परपीडाजनिका नापि विप्रतारणादिदुष्टविवक्षासमुत्था ततो न मृषेति प्रज्ञापनी । ___ 'अह भंते! जाय इत्यिवऊइत्यादि, अथेति प्रश्ने भदन्त ! इत्यामन्त्रणे, याच स्त्रीवाक्स्त्रीलिङ्गप्रतिपादिका भाषा खट्वा लतेत्यादिलक्षणा या पुरुषवाक् घटः पट इत्यादिरूपा या च नपुंसकवाक् कुड्यंकाण्डमित्यादिलक्षणाप्रज्ञापनीयंभाषानैषाभाषामृषेति?,किमत्र संशयकारणं येनेत्थं पृच्छति ? इति चेत्, उच्यते, इह खट्वाघटकुड्यादयः शब्दाः यथाक्रमं स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गाभिधायिनः, स्त्रीपरुंनपुंसकानां च लक्षणमिदम्
॥१॥ “योनिर्मूदुत्वमस्थैर्य, मुग्धता क्लीबता स्तनौ ।

Page #263

२६०
॥२॥
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/-1-1३७६ पुंस्कामितेति लिङ्गानि, सप्त स्त्रीत्वे प्रचक्षते।। मेहनं खरता दाढ्यं, शौण्डीर्यं श्मश्रुघृष्टता। स्त्रीकामितेति लिङ्गानि, सप्त पुंस्त्वे प्रचक्षते।।
स्तनादिश्मश्रुकेशादिभावाभावसमन्वितम् । नपुंसकं बुधाः प्राहुर्मोहानलसुदीपितम् ।।" तथाऽन्यत्राप्युक्तम्॥१॥ “स्तनकेशवती स्त्री स्याल्लोमशः पुरुषः स्मृतः।
उभयोरन्तरं यच, तत्र भावे नपुंसकम् ।।" नचैवंरूपाणिस्त्र्यादिलक्षणानिखट्वादिषूपलभ्यन्ते, तथाहि-यद्येकैकावयवपृथक्करणेन सम्यग निभालनं क्रियते तथापि न तेषां स्व्यादिलक्षणानां तत्रोपलम्भोऽस्ति ततः प्रज्ञापनीयं भाषानवेतिजातसंशयः तदपनोदाय पृच्छति,अत्र भगवानाह–“हंता गोयमे त्यादिअक्षरगमनिका प्राग्वत्, भावार्थस्त्वयं-नेह शब्दप्रवृत्तिचिन्तायां यथोक्तानि स्त्र्यादिलक्षणानि स्त्रीलिङ्गादिशब्दाभिधेयानि किन्वभिधेयधर्मा इयमयभिदंशब्दव्यवस्थाहेतवः गुरूपदेशपारम्पर्यसम्याः स्त्रीलिङ्गादिशब्दाभिधेयाः, न चैते कल्पनामात्रं, वस्तुतस्तत्तच्छब्दाभिधेयतया परिणमनभावात्, तेषामभिधेयधर्माणां तत्वतस्तात्तविकत्वात्, आह च शकटसूनुरपि-"अयमियमिदमितिशब्दव्यवस्थाहेतुरभिधेयधर्म उपदेशगम्यः स्त्रीपुंनपुंसकत्वानी"ति, व्यवस्थापितश्चायमों विस्तरकेण स्वोपज्ञशब्दानुशासनविवरण इति, ततः शाब्दव्यवहारापेक्षया यथावस्थितार्थप्रतिपादनात प्रज्ञापनीयं भाषा, दुष्टविवक्षातःसमुत्पत्तेरभावात् परपीडाहेतुत्वाभावाच न मृषेति।
___ 'अह भंते!' इत्यादि, अथभदन्त! याचस्त्र्याज्ञापनीआज्ञाप्यते-आज्ञासम्पादनेप्रयुज्यतेऽनया सा आज्ञापनी स्त्रिया आज्ञापनी स्त्र्याज्ञापनी, स्त्रियाआदेशदयिनीत्यर्थः, याच पुमाज्ञापनी नपुंसकाज्ञापनी, प्रज्ञापनीयं भाषा नैषा भाषा मृषेति?, अत्रेदं संशयकारणं-किल सत्या भाषा प्रज्ञापनी भवति, इयं च भाषा आज्ञासम्पादनक्रियायुक्ताभिधायिनी, आज्ञाप्यमानश्च स्त्र्यादिः तथा कुर्यान वा?,ततः संशयमापन्नो विनिश्चयाय पृच्छति, अत्र भगवानाह-'हंता गोयमा !' इत्यादि, अक्षरगमनिका सुगमा, भावार्थस्त्वयं-आज्ञापनी भाषा द्विधा-परलोका बाधिनी इतरा च, तत्रया स्वपरानुग्रहबुध्या शाठ्यमन्तरेणआमुष्मिकफलसाधनायप्रतिपन्नैहिकालम्बनप्रयोजना विवक्षितकार्यप्रसाधनसामथ्ययुक्ता विनीतस्त्रायादिविनेयजनविषयासापरलोकाबाधिनी एषैव च साधूना प्रज्ञापनी परलोकाबाधनात्, इतरा वितरविषया, सा च स्वपरसङ्कलेशजननात् मृषेत्यप्रज्ञापनी साधुवर्गस्य, उक्तंच॥१॥ "अविनीयमाणवंतो किलिस्सई भासई मुसं तह य।
घंटालोहं नाउं को कडकरणे पवत्तेज्जा ? ॥"
क्रिया हि द्रव्यं विनमयति नाद्रव्यमित्यभिप्रायः। 'अह भंते ! जा य इस्थिपन्नवणी' इत्यादि अथ भदन्त ! या च भाषा स्त्रीप्रज्ञापनीस्त्रीलक्षणप्रतिपादिका, 'योनिर्मुदुत्वमस्थैर्य मुग्धते'त्यादिरूपा, या च पुंप्रज्ञापनी-पुरुषलक्षणप्रतिपादिका मेहनखरता दाढ्य इत्यादिरूपायाचनपुंसकप्रज्ञापनी-नपुंसकलक्षणाभिधायिनी 'स्तनादिश्मश्रुकेशादिभावाभावसमन्वितमित्यादिलक्षणाप्रज्ञापनीयं भाषा नैषा भाषा मषेति ?

Page #264

२६१
पदं-११, उद्देशकः-, द्वार-- कोऽत्याभिप्राय इति चेत्, उच्यते, इह स्त्रीलिङ्गादयः शब्दाःशाब्दव्यवहारबलादन्यत्रापि प्रवर्त्तन्ते, यथा खट्वाघटकुट्यादयः खट्वादिष्वर्थेषु, न खलु तत्र यथोक्तानि स्त्र्यादिलक्षणानि सन्ति यथोक्तंप्राक, ततः किमियमव्यापकत्वात् स्त्र्यादिलक्षणप्रतिपादिका भाषानवक्तव्या आहोश्चित् वक्तव्येति संशयापनः पृष्टवान्, अत्र भगवानाह-हंता गोयमे त्यादि, अक्षरगमनिका सुप्रतीता, भावार्थस्त्वयं-इह स्त्र्यादिलक्षणं द्विधा-शाब्दव्यवहारानुगतं वेदानुगतं च, तत्र यदा शाब्दव्य वहाराश्रितंप्रतिपादयितुमिष्यते तदैवं नवक्तव्यमव्यापाकत्वात्, यथा चाव्यापकता तथा प्रागेव लेशतो दर्शिता, विस्तरतस्तु स्वोपज्ञशब्दानुशासनविवरणे, तत इयं तदधिकृत्य प्रज्ञापनी, यदा तु वेदानुगतं प्रतिपादयितुमिष्यते तदा यथावस्थितार्थाभिधानात् प्रज्ञापन्येव, न मृषेति । _ 'अह मंते ! जा जातीति इस्थिवऊ' इत्यादि, अथ भदन्त ! या जातिः स्त्रीवाक् जाती स्त्रीवचनं सत्तेति, या जातौ पुंवाक् पुंवचनं भाव इति, याच जाती नपुंसकवाक् सामान्यमिति, प्रज्ञापनी एषा भाषानैषा भाषा मृषेति?, कोऽत्राभिप्रायइति चेत्, उच्यते, जातिरिह सामान्यमुच्यते, सामान्यस्यचन लिङ्गसङ्ख्याभ्यांयोगो, वस्तूनामेव लिङ्गसख्यायभ्यायोगस्य तीर्थान्तरीयैरभ्युपगमात्, ततो यदि परं जातावोत्सर्गिकमेकवचनं नपुंसकलिङ्ग चोपपद्येत न त्रिलिङ्गता, अथ च त्रिलिङ्गाभिधायिनोऽपि शब्दः प्रवर्तन्ते यथोक्तमनन्तरं ततः संशयः-किं एषा भाषा प्रज्ञापनी उतनेति?, अथ भगवानाह-'हंता गोयमा!' इत्यादि, अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थस्त्वयं जातिमि सामान्यमुच्यते, सामान्यं च न परिकल्पितमेकमनवयवमक्रियं, तस्य प्रमाणबाधितत्वात्, यथा च प्रमाणबाधितत्वं तथा तत्त्वार्थटीकायां भावितमिति ततोऽवधायँ, किन्तु समानः परिणामो 'वस्तुन एव समानः परिणामो यः स एव सामान्य मिति वचनात्, समानपरिणामश्चानेकधर्मात्मा, धर्माणां परस्परं धर्मिणोऽपिच सहान्योऽन्यानुवेद्याभ्युपगमात् तथा प्रमाणेनोपलब्धः, ततोघटते जातेरपि त्रिलिङ्गतेति प्रज्ञापन्येषा भाषा, नैषा भाषा मृषेति।
'अह भंते!' इत्यादि, अथभदन्त! या जातिस्त्रयाज्ञापनी-जातिमधिकृत्यस्त्रिया आज्ञापनी, यथा अमुका ब्राह्मणी क्षत्रिया वाएवं कुर्यादिति, एवं जातिमधिकृत्य पुमाज्ञापनी नपुसंकाज्ञापनी, प्रज्ञापनी एषा भाषा नैषा भाषा मृषेति ?, अत्रापि संशयकारणमिदं-आज्ञापनी हि नाम आज्ञासम्पादनक्रियायुक्तस्त्र्याधभिधायिनी, स्त्र्यादिश्चाज्ञाप्यमानस्तथा कुर्यान्न वेति संशयः, किमियं प्रज्ञापनी किंवाऽन्येति?, अत्र निर्वाचनमाह-'हंता ! गोयमा' इत्यादि, अक्षरार्थःसुगमः, भावार्थस्त्वयं-आज्ञापनी हि नाम परलोकाबाधिनी सा प्रोच्यते या स्वपरानुग्रबुध्या विवितार्थसम्पादनसामोपेतविनीतस्त्र्यादिविनेयजनविषया, यथा अमुका ब्राह्मणी साध्वी शुभं नक्षत्रमघेत्युमुकमॉ श्रुतस्कन्धं च पठेत्यादि सा प्रत्रापन्येव, दोषाभावात्, शेषा तु स्वपरपीडाजननान्मृपेत्यप्रज्ञापनीति।
__'अहभंते!' इत्यादि, अथ भदन्त! याजातिस्त्रीप्रज्ञापनीजातिमधिकृत्य स्त्रिया-स्त्रीलक्षणस्य प्रतिपादिका, यथा स्त्रीः स्वभावात् तुच्छा भवति गौरवबहुला चलेन्द्रिया दुर्बला च धृत्येति, उक्तं च-“तुच्छा गारवबहुला चलिंदिया दुब्बला य धीईए'इत्यादि, या च जातिमधिकृत्य पुम्प्रज्ञापनी-पुरुषलक्षणस्य स्वरूपनिरूपिका, यथापुरुषः स्वभावात् गम्भीराशयोभवतिमहत्यामपि चापदि न क्लीबतां भजते इत्यादि, या च जातिमधिकृत्य नपुंसकप्रज्ञापनी नाम-नपुंसक

Page #265

२६२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/-1-1३७६ जातिप्ररूपिका, यथा नपुंसकः स्वभावात् क्लीबो भवति, प्रबलमोहानलज्वालाकलापज्वलितश्चेत्यादिप्रज्ञापन्येषाभाषा नैषा भाषामृषेति, अत्रापीदंसंशयकारणंवण्यते खलुजातिगुणाः एवंरूपाः परं क्वचित्कदाचिद् व्यभिचारोऽपि दृश्यते, तथाहि-रामाऽपि काचित् गम्भीराशया भवतिधृत्या चातीव बलवती, पुरुषोऽपिच कश्चित्तुच्छप्रकृतिरूपो लभ्यतेस्तोकायामपि चापदि क्लीबतां भजते, नपुंसकोऽपि कश्चिन्मन्दमोहानलो घढसत्त्वश्च,
ततः संशयः-किमेषा प्रज्ञापनी किं वा नेति ?, अत्र भगवानाह–'हंता ! गोयमा !' इत्यादि, अक्षरार्थः सुगमः, परं भावार्थस्त्वयं-इह जातिगुणप्ररूपणं बाहुल्यमधिकृत्य भवति न समस्तव्यक्तयाक्षेपेणात्एव जातिगुणान्प्ररूपयन्तो विमलधियःप्रायःशब्दं समुच्चारयन्ति, प्रायेणेदं द्रष्टव्यं, यत्रापि न प्रायःशब्दश्रवणंतत्रापि सद्रष्टव्यः प्रस्तावात्, ततः क्वचित्कदाचिद्व्यभिचारेऽपि दोषाभावात् प्रज्ञापन्येषा भाषा न मृषेति ॥
इह भाषा द्विधा दृश्यते-एका सम्यगुपयुक्तस्य द्वितीया त्वितरस्य, तत्र यः पूर्वापरानुसन्धानपाटवोपेतः श्रुतज्ञानेन पर्यालोच्यार्थान् भाषते स सम्यगुपयुक्तः, स चैवं जानाति-- अहमेतद्भाषेइति, यस्तुकरणापटिष्टतयावातादिनोपहतचैतन्यकतया वापूर्वापरानुसन्धानविकलो यथाकथंचित् मनसा विकल्प्य विकल्प्य भाषतेस इतरः, सचैवमपि न जानाति-यथा अहमेतत् भाषेइति, बालादयोऽपिच भाषमाणा श्यन्ते, ततः संशयः-किमेतेजानन्ति यद्वयमेतत् भाषामहे इति किं वा नजानन्तीति पृच्छति
मू. (३७७) अह भंते ! मंदकुमाराए वा मंदकुमारिया वा जानति बुयमाणा अहमेसे बुयामीति?, गो०! नो इणढे समढे, नन्नस्थ सणिणो, अह भंते ! मंदकुमारए वा मंदकुमारिया वा जाणइ आहारं आहारेमाणे अहमेसे आहारमाहारेमित्ति?, गो० ! नो इणढे समढे, नन्नत्य सणिणो, अह भंते! मंदकुमारए वा मंदकुमारिया वा जानति अयं मे अम्मापियरो?, गो०! नो इणढे समढे, नन्नत्य सण्णिणो,
अह भंते! मंदकुमारए वामंदकुमारियावाजानति अयंमेअतिराउलोअयं मेअइराउवलेत्ति गो० ! नो तिणढे समढे, नन्नत्य सण्णिणो, अह भंते ! मंदकुमारए वा मंदकुमारिया वा जानति अयं मे भट्टिदारए अयं मे भट्टिदारियत्ति?, गो० ! नो इणढे समढे, नन्नत्य सण्णिणो, अह भंते! उट्टे गोणे खरे घोडए अए एलतो जाणति बुयमाणे अहमेसे बुयामि?, गो० ! नो इणढे समढे, नन्नत्य सणिणो,
अह भंते ! उट्टे जाव एलते जानति आहारं आहारेमाणो अहमेसे आहारेमि?, गो० ! नो इणढे समढे जाव नन्नत्य सण्णिणो, अह भंते ! उट्टे गोणे खरे घोडए अए एलए जानति, अयं मे अम्मापियरो?, गो० ! नो इणढे समढे जाव नन्नत्थ सण्णिणो, अह भंते ! उट्टे जाव एलए जाणति, अयं मे अतिराउलेत्ति?, गो० ! नो इणढे समढे जाव नन्नत्थ सण्णिणो,
___ अह भंते ! उट्टे जाव एलए जानति अयं मे भट्टिदारए २?, गोयमा! नो इणढे समढे जाव नन्नत्य सणिणो।
वृ. 'अह भंते ! मंदकुमारए वा' इत्यादि, अथ भदन्त ! मन्दरकुमारकः उत्तानशयो बालको मन्दकुमारिका-उत्तानशया बालिका भाषमाणाभाषायोग्यान्पुद्गलानादाय भाषात्वेन

Page #266

पदं-११, उद्देशकः-, द्वारं
२६३ परिणमय्य विसृजती एवंजानाति-यथाऽहमेतद्ब्रवीमित इति?, भगवानाह-गौतम! नायमर्थः समर्थः-युक्तयुपपन्नो, यद्यपिमनःपर्याप्तया पर्याप्तस्तथापितस्याद्यापिमनःकरणमपटुअपटुत्वाच्च मनःकरणस्य क्षयोपशमोऽपि मन्दः, श्रुतज्ञानावरणस्य हि क्षयोपशमः प्रायो मनः करणपटिष्टतामवलम्ब्योपजायते, तथा लोके दर्शनात्, ततो नजानातिमन्दकुमारोमन्दकुमारिका वाभाषमाणा यथाऽहमेतत् ब्रवीमीति, किं सर्वोऽपि न जानातीत्यत आह–'नण्णस्य सण्णिणो'इति, अन्यत्रशब्दोऽत्र परिवर्जनार्थः, दृष्टश्चान्यत्रापि परिवर्जनार्थो यथा-'अन्यत्र द्रोणभीष्माभ्यां, सर्वयोधाः पराङ्मुखा' इति, द्रोणभीष्मौ वर्जयित्वा इत्यर्थः,
संज्ञी अवधिज्ञानीजातिस्मरः सामान्यतो विशिष्टमनःपाटवोपेतोवातस्मादन्योनजानाति, संज्ञी तुयथोक्तस्वरूपोजानीते। एवमाहारादिविषयाण्यपि चत्वारि सूत्राणि भावनीयानि, नवरमतिराउले इति देशीपदं, एतत्स्वामिकुलमित्यर्थः, भट्टिदारए' इति भर्ता स्वामी तस्य दारकः-पुत्रो भर्तृदारकः, एवमुष्टादिविषयाण्यपिपञ्च सूत्राणिभावयितव्यानि, नवरमुष्ट्रादयोऽप्यतिबालावस्थाः परिग्राह्याः न जरठाः, जरठावस्थायां हि परिज्ञानस्य सम्भवात्॥
सम्प्रत्येकवचनादिभाषाविषयसंशयापनोदार्थं पृच्छति
यू. (३७८) अह भंते ! मणुस्से महिसे आसे हत्थी सीहे वग्घे विगे दीविए अच्छे तरच्छे परम्परे सियाले विराले सुणए कोलसुणए कोकतिए ससए चित्तए चिल्ललएजे यावने तहप्पगारा सव्वा सा एगवऊ?, हंता गो० ! मणुस्से जाव चिल्ललए जे यावन्ने त० सव्वा सा एगवऊ।
अह भंते ! मणुस्सा जाव चिल्ललगा जे याव० तहप्पगारा सब्बा सा बहुवऊ? हंता गो०! मणुस्सा जाव चिल्ललगा सव्वा सा बहुवऊ । अह भंते ! मणुस्सी महिसी वलवा हत्थिणिया सीही वग्धी विगी दीवियाअच्छीतरच्छी परस्सरा रासभीसियाली बिराली सुणिया कोलसुणिया कोकंतिया ससिया चित्तिया चिल्ललिया जे यावन्ने तह० सव्वा सा इस्थिवऊ?, हंता गो० ! मणुस्सी जाव चिल्ललिगा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वा सा इस्थिवऊ ।
___ अह भंते ! मणुस्से जाव चिल्ललये जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वा सा पुमवऊ?, हंता गो०! मणुस्से महिसे जाव चिल्ललए जे यावने तहप्पगारा सव्वा सा पुमवऊ।
अह भंते ! कंसं कंसोयं परिमंडलं सेलं थूमभंजालं थालं तारं रूवं अच्छिपच्चं कुंडे पउमं दुई दहिं नवणीतं असणं सयणं भवणं विमाणं छत्तं चारमं भिंगारं अंगणं निरंगणं आभरणं रयणं जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वंतं नपुंसगवऊ ?, हंता गो० ! कसं जाव रयणं जे यावन्ने तहप्पगारातं सव्वं नपुंसगवऊ।
अह भंते ! पुढवी इथिवऊआयत्ति पुमवऊधन्नित्ति नपुंसगवऊ पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा?, हंता गो० ! पुढवित्ति इथिवऊ आउत्ति पुमवऊ धन्नित्ति नपुंसगवऊ पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा । अह भंते ! पुढवीत्ति इथिआणमणी आउत्ति पुमआणमणी धन्नेत्ति नपुंसगाणमणी पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा? हंता गो० ! पुढवित्ति इतिआणमणी आउत्ति पुमआणमणी धण्णेति नपुंसगाणमणी पन्नवणीणं एसा भासा न एसा भासा मोसा।
अहभंते! पुढवीति इस्थिपन्नवणी आउत्ति पुमपन्नवणी धन्नेत्ति नपुंसगपन्नवणी आराहणी

Page #267

२६४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/11३७८ णं एसा भासा नएसा भासा मोसा?, हता! गो०! पुढवीति इत्थिपन्नवणी आउत्ति पुमपन्नवणी धन्नेत्ति नपुंसगपन्नवणी आराहणी णं एसा भासा, न एसा भासा मोसा । इच्छेवं भंते इस्थिवयणं वापुमनवयणं वा नपुंसगवयणं वा वयमाणे पन्नवणी णं एसा भासा ण एसा भासा मोसा?,हंता गो० ! इस्थिवयणं वा पुमवयणं वा नपुंसगवयणं वा वयमाणे पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा॥
वृ.अथ भदन्त ! मनुष्यो महिषोऽश्चो हस्ती सिंहो व्याघ्रो वृकएते प्रतीताः, द्वीपी-चित्रकविशेषः ऋक्षः-अच्छभल्ल तरक्षो-व्याघ्रजातिविशेषः परस्सरो-गण्डः श्रृगालो-गोमायुः बिडालो-माजरिःशुनको-मृगदंशकोलशुनको-मृगयाकुशलः श्वाशशक:-प्रतीतः कोकंतियालुङकी चित्रकः-प्रतीतः चिल्ललकः--आरण्यः पशुविशेषः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' इति येऽपि चान्ये तथाप्परकारा एकवचनान्ता इत्यर्थः, सर्वा सा एकवाक्-एकत्वप्रतिपादिका वाणी,
अयमत्र प्रश्नहेतुरभिप्रायः-इह वस्तु धर्मधर्मसमुदायात्मकंधश्चि प्रतिवस्त्वनन्ताः मनुष्य इत्याधुक्तौच सकलं वस्तु धर्मधर्मिसमुदायात्मकं परिपूर्णप्रतीयते, तथा व्यवहारदर्शनात्, एकस्मिंश्चार्थे एकवचनं बहुषु बहुवचनं, अत्र बहवो धर्मा अभिधेयाः ततःकथमेकवचनं ?, अथ च दृश्यते लोके एकवचनेनपि व्यवहार इति पृच्छति-सर्वा सा एकत्वप्रतिपादिका वाग् भवति?, काक्वा चेदं पठ्यते ततः प्रश्नार्थत्वावगतिः, भगवानाह
'हंता गोयमा!' इत्यादि, अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थस्त्वयं-शब्दप्रवृत्तिरिह विवक्षाधीना, विवक्षा च तत्तत्प्रयोजनवशात् वक्तुःकवचित् कदाचित् कथञ्चित् भवतीत्यनियता, तथाहि-स एवैकः परुषो यदाऽयं मे जनक इति पुत्रेण विवक्ष्यते तदा जनक इत्यभिधीयते, स एव यदा तेनैवमामध्यापयतीति विवक्ष्यते तदातूपाध्याय इति, तत्रयदा उपसर्जनीभूतधर्माधर्मी प्राधान्येन विवक्ष्यते तदाधर्मिण एकत्वात् एकवचनं, धर्माश्च धर्मिण्यन्तर्गता इति परिपूर्णवस्तुप्रतीतिर्यथा त्वमिति, यदातूपसर्जनीभूतधर्मिणोधर्माः पाण्डित्यपरोपकारित्वमहादानदातृत्वादयः प्राधान्येन विवक्ष्यन्ते तदा धर्माणां बहुत्वादेकस्मिन्नापि बहुवचनं यथा यूयमिति, तत इहापि मनुष्य इत्यादावुपसर्जनीकृतधर्माधर्मी प्राधान्येन विवक्षित इति भवति सर्वाप्येवंजातीया एकत्वप्रतिपादिका वाक् । 'अह भंते ! मणुस्सा' इत्यादि, अक्षरगमनिका प्राग्वत्,
__ अत्रापीदं संशयकारणं-मनुष्यादयः शब्दा जातिवाचकाः, जातिश्च सामान्य सामान्य चैकं एक नित्यं निरवयमक्रियं सर्वगं च सामान्य'- मितिवचनात्, ततः कथमत्र बहुवचनं?, अथ च दृश्यते बहुवचनेनापि व्यवहार इति पृच्छति-सर्वासा बहुत्वप्रतिपादिका वाक्भवति?, काक्वा पाठात् प्रश्नार्थत्वावगतिः अत्र भगवानाह–'हंता गोयमा!' इत्यादि, अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थस्त्वयं-यद्यपि नामैते जातिवाचकाःशब्दाः तथापि जातिरभिधीयते समानपरिणामः, समानपरिणामश्चासमानपरिणामविनाभावी, अन्यथैकत्वापत्तितः समानत्वायोगात्, ततो यदा समानपरिणामोऽसमानपरिणामसंतुलितः प्राधान्येन विवक्ष्यतेतदाऽसमानपरिणामस्य प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वात् तदभिधाने बहुवचनं, यथा घटा इति, यदा तु स एव एकः समानपरिणामः प्राधान्येन विवक्ष्यते इतरस्त्वसमान परिणाम उपसर्जनीभूतस्तदा सर्वत्रापि समानपरिणामस्य एकत्वात् तदभिधाने एकवचनं, यद्वा सर्वोऽपि घटः पृथुबृघ्नोदराधाकार इति, अत्रापि मनुष्या इत्यादौ

Page #268

पदं - ११, उद्देशक:-, द्वारं
२६५
समानपरिणामोऽसमानपरिणामसंलुलितः प्राधान्येन विवक्षित इति, तस्यानेकत्वभावात् बहुवचनं ।
'अहं भंते! मणुस्सी' त्यादि, अत्रेदं संशयकारणं-इह सर्वं वस्तु त्रिलिङ्ग, तथाहिमृद्रूपोऽयमिति पुंल्लिङ्गता मृत्परिणतिरियं घटाकारा परिणतिरियमिति स्त्रीलिङ्गता, इदं वस्तित्वति नपुंसकलिङ्गता, तत्रैवं शबलरूपे वस्तुनि व्यवस्थिते कथमे कलिङ्गमात्राभिधायी शब्दस्तदभिधायी भवति, न खलु नरसिंहे सिंहशब्दो नरशब्दो वा केवलस्तदभिधायी भवति, अथ च दृश्यते तदभिधायितयाऽपि लोके व्यवहारस्ततः पृच्छति 'सव्वा सा इत्थिवऊ' इति, सर्वा सा एवंप्रकारा स्त्रीवाक्स्त्रीलिङ्गविशिष्टार्थप्रतिपादिका वाक् भवति ?, काक्वा पाठात् प्रश्नार्थत्वावगतिः, भगवानाह - 'हंता गोयमे' त्यादि, अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थस्त्वयं- यद्यपि नाम शबलरूपं वस्तु तथाऽप्येष शाब्दो न्यायः- येन धर्मेण विशिष्टः प्रतिपादयितुमिष्यते स तं प्रधानीकृत्य तेन विशिष्टं न्यग्भूतशेषधर्माणं धर्मिणं प्रतिपादयति, यथा पुरुषत्वे शास्त्रज्ञत्वे दातृत्वे भोक्तृत्वे जनकतवे ऽध्यापयितृत्वे च युगपद् व्यवस्थितेऽपि पुत्रः समागच्छन्तमवलोक्य पिता आगच्छतीति ब्रूते, शिष्यस्तु उपाध्याय इति, एवमिहापि यद्यपि मानुषीप्रभृतिकं सर्वं त्रिलिङ्गात्मकं तथापि योनिर्मृदुकत्वमस्यैर्यादिलक्षणं स्त्रीत्वमत्र प्रतिपादयितुमिष्टमिति ततः प्रधानीकृत्य तेन विशिष्टं न्यग्भूतशेषधर्म्माणं धर्म्मिणं प्रतिपादयतीति भवति सर्वा सा स्त्रीवक्, एवं पुंवाग्नपुंसकवाचावपि भावनीये ।
'अह भंते ! पुढवी' इत्यादि सुगमं, नवरं 'आऊ' इति पुंल्लिङ्गता प्राकृतलक्षणवशात्, संस्कृते तु स्त्रीत्वमेव, 'अह भंते! पुढवीति इत्थी आणवणी' इत्यादि, अथ भदन्त ! पृथिवीं कुरु पृथ्वीमानयेत्येवं स्त्रियां - स्त्रीलिङ्गे पृथिव्या आज्ञापनी एवमाऊ इति पुमाज्ञापनी धान्यमिति नपुंसकाज्ञापनी प्रज्ञापन्येषा भाषा नैषा भाषा मृषेति ?, भगवानाह - 'हंता गो० !' इत्यादि सुगमं, 'अह भंते' इत्यादि, अथ भदन्त ! पृथिवी इति स्त्रीप्रज्ञापनी - स्त्रीत्वस्वरूपस्य प्ररूपणी एवं आऊ इति पुंप्रज्ञापनी धान्यमिति नपुंसकप्रज्ञापनी आराधनी - मुक्तिमार्गाप्रतिपनथिनी एषा भाषा नैषा भाषा मृषेति ?, किमुक्तं भवति ? - नैवं वदतो मिथ्याभाषित्वप्रसङ्गः, भगवानाह - आराधनी एषा भाषा, नषा भाषा मृषेति, शाब्दव्यवहारापेक्षया यथावस्थितवस्तुतत्त्वप्ररूपणात्, इह कियत् प्रतिपदं प्रष्टुं शक्यते ततोऽतिदेशेन पृच्छति
'इच्छेवं भंते!' इत्यादि, इतिः - उपदर्शने एवंशब्दः प्रकारे उपदर्शितेन प्रकारेणान्यदपि स्त्रीवचनं पुंवतचनं नपुंसकवचनं वा वदति साधुस्तदा तस्मिन्नेवं वदति या भाषा सा प्रज्ञापनी भाषा नैषा भाषा मृषेति ?, भगवानाह - प्रज्ञापनी एषा भाषा, शाब्दव्यवहारानुसरणतो दोषाभावात्, अन्यथास्तिथे हि वस्तुन्यन्यथा भाषणं दोषः यदा तु यद्वस्तु यथावस्थितं तत् तथा भाषते, तदा को दोष इति ? ॥ तदेवं भाषाप्रतिपादनविषया ये केचन सन्देहास्ते सर्वेऽप्यपनीताः, सम्प्रति सामान्यतो भाषायाः कारणादि पिपृच्छिषुराह
मू. (३७९) भासा णं भंते! किमादीया किंपवहा किंसंठिया किं पज्जवसिया ?, गो० ! भासा णं जीवादीया सरीरप्पभवा वज्रसंठिया लोगंतपज्जवसिया पन्नत्ता,
वृ. " भासा णं भंते! किमाइया' इत्यादि, भाषा अवबोधबीजभूता, णमिति वाक्यालङ्कारे, किमादिका - उपादा नकारणव्यतिरेकेण किमादिः - मौलं कारणं यस्याः सा किमादिका, तथा किंप्रभवा- - कस्मात् प्रभव-उत्पादो यस्याः सा किंप्रभवा, सत्यपि मौले कारणे पुनः कस्मात्

Page #269

२६६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/-1-1३७९
कारणान्तरादुत्पद्यते इति भावः, तथा किंसस्थितेति-केनाकारेण संस्थिता किसंस्थिता, कस्येव संस्थानमस्या इति भावः, तथा किंपर्यवसिता इति कस्मिन् स्थाने पर्यवसिता-निष्ठां गता किंपर्यवसिता?, भगवानाह-गौतम! जीवादिका जीवआदि:-मौलं कारणंयस्याः साजीवादिका जीवगततथाविधप्रयत्नमन्तरेणावबोधबीजभूतभाषाया असम्भवात्, आह च भगवान् भद्रबाहुस्वामी॥१॥ “तिविहंमि सरीरंमि जीवपएसा हवंति जीवस्स।
जेहि उ गेण्हइ गहणं तो भासइ भासओ भासं ।।" मू. (३८०) 'भासा कओ य पभवति, कतिहि व समएहि भासती भासं।
भासा कतिप्पगारा कति वा भासा अनुमया उ॥ मू. (३८१) सरीरप्पभवा भासा दोहि य समएहिं भासती भासं!
भासा चउप्पगारा दोन्नि य भासा अनुमताउ ।। वृ. "किंपभवा' इत्यस्य निर्वचनमाह-शरीरप्रभवा' औदारिकवैक्रियाहाराकान्यतमशरीरसामथ्यदिव भाषाद्रव्यविनिर्गतः, तथा किंसंस्थिता इत्यस्य निर्वचनं वज्रसंस्थिता' वज्रस्येव संस्थानं यस्याः सा वज्रसंस्थिता, भाषाद्रव्याणि हि तथाविधप्रयत्ननिसृष्टानि सन्ति सकलमपि लोकमभिव्याप्नुवन्ति, लोकश्च वज्राकारसंस्थित इति सापि वज्रसंस्थिता, 'किंपर्यवसिते'त्यत्र निर्वचनं लोकान्तपर्यवसिता, परतो भाषाद्रव्याणां गत्युपष्टम्भकधर्मास्तिकायाभावतो गमनासम्भवात, प्रज्ञप्ता मया शेषैश्च तीर्थकृभिः -पुनरपि प्रश्नमाह 'भासा कतो य पभवा' इत्यादि, भाषा कुतो योगात्प्रभवति-उत्पद्यते काययोगाद्वाग्योगाद्वा? तथाकतिभिः समयैर्भाषा भाषते ? किमुक्तं भवति?-कतिभिः समयैर्निसृज्यमानद्रव्यसंहत्यात्मिका भाषा भवति, तथा भाषा कतिप्रकारा-कतिप्रभेदा ? कति वा भाषाः साधूनां वक्तुमनुमता-अनुज्ञाता?
अत्र निर्वचनं-‘सरीरप्पभा' इत्यादि, अत्र शरीरग्रहणेनशरीरयोगः परिग-ह्यते, शरीरमात्रप्रभवत्वस्यप्रागेव निर्णीतत्वात्, शरीरप्रभवाइतिकोऽर्थः? --काययोगप्रभवा, तथाहि-काययोगेन भाषायोग्यान् पुद्गलान् गृहीत्वा भाषात्वेन परिणमय्य वाग्योगेन निसृजति, ततः काययोगबलाद्भाषा उत्पद्यते इति काययोगप्रभवेत्युक्तं, आह चभगवान् भद्रबाहुस्वामी-"गिण्हइ यकाइएणं निसरइतह वाइएणजोगेण मिति, कइहि व समएहिं भासाई भास'मित्यस्य निर्वचनं द्वाभ्यांसमयाभ्यां भाषतेभाषां, तथाहि-एकेन समयेन भाषायोग्यान् पुद्गलान् गृह्णाति द्वितीये समये भाषात्वेन परिणमय्य विसृजतीति, 'भासा कइप्पगारा' इत्यस्य निर्वचनं भाषा सत्यादिभेदाच्चतुःप्रकाराते च सत्यादयो भेदाः प्रागेव भाविता इति, 'कइ वा मासा अनुमया य' इत्यस्य निर्वचनं सत्यादी द्वे भाषे साधूनां वक्तुमनुमते, तद्यथा-सत्या असत्यामृषा च, अर्थात् ये मृषासत्यामृषे ते नानुज्ञाते, तयोरयथाव-स्थितार्थप्रतिपादनपरतया मुक्तिप्रतिपन्थित्वात्,
मू. (३८२) कतिविहाणंभंते! भासा पन्नत्ता?, गो०! दुविहा भासा पं०, तं०-पजत्तिया य अपञ्जत्तिया य, पजत्तिया णं भंते ! भासा कतिविहा पं०?, गो० ! दुविहा पं० तं०- सच्चा मोसाय, सच्चा णं भंते! भासा पन्जत्तिया कतिविहा पं० गो० दंसविहा, पं० तं०-जाणवयसच्छा १ सम्मयसच्चा २ ठवणासच्चा ३ नामसच्चा ४ रुवसच्चा ५ पडुसचा ववहारसच्चा७ भावसच्चा८

Page #270

पदं--११, उद्देशकः-, द्वारं.
२६५
जोगसना ९ ओवम्मसच्चा १०,।
वृ.पुनःप्रश्नयति- 'कइविहाण'मित्यादि, पजत्तिया अपञ्जत्तिया' इति पर्याप्ता नाम या प्रतिनियतरूपतया अवधारयितुं शक्यते सा पर्याप्ता, सा च सत्या मृषा वा द्रष्टव्या, उभयोरपि प्रतिनियतरूपतयाऽवधारयितुं शक्यत्वात्, यातु मिश्रतया उभयप्रतिषेधात्मकतया वा न प्रतिनियतरूपतयाऽवधारियुं शक्यते सा अपर्याप्ता, सा च सत्यामृषा असत्यामृषा वा द्रष्टव्या, उभयोरपि प्रतिनियतेन रूपेणावधारयितुमशक्यत्वात्, ‘पज्जत्तिया णं भंते !' इत्यादि भावितं, नवरं सत्या मृषा चेत्युक्तमतः सत्याभेदावगमाय प्रश्नमाह-'सच्चा णं भंते ! भासा पज्जत्तिया कइविहा पण्णत्ता' इति पाठसिद्ध, भगवानाह–'गोयमा !' इत्यादि। मू. (३८३) जनवय १ समंत २ ठवणा नामे ४ रूये ५ पडुबसचे ६ य।
ववहार ७ भाव ८ जोगे ९ दसमे ओवम्मसच्चे य १०॥ वृ. 'जनवयसच्चा' इति तं तं जनपदमधिकृत्येषार्थप्रतिपत्तिजनकतया व्यवहारहेतुत्वात सत्या जनपदसत्या यथा कोङ्कणादिषु पयः पिञ्चमित्यादि १,
सम्मतसत्या या सकललोकसाम्मत्येन सन्यतया प्रसिद्धा कुमुदकुवलयोत्पलतामरसानां समानेऽपिपङ्कसंभवत्वे गोपालजना अरविन्दमेव पङ्कजंमन्यन्ते नशेषमित्यरविन्दमेव पङ्कजमिति सम्मतसत्या २ स्थापनासत्या या तथाविधमङ्कादिविन्यासं मुद्राविन्यासं चोपलभ्य प्रयुज्यते यथा एककंपुरतोबिन्दुव्यसहितमुपलभ्यशतमिदमिति, बिन्दुत्रयसहितंसहनमिदमिति,तथा तथाविधं मुद्राविन्यासमुपलभ्य मृत्तिकादिषु माषोऽयं कार्षापणोऽयमिति,
तथा नामतः सत्या नामसत्या यथा कुलमवर्द्धयन्नपि कुलवर्द्धन इति, तथा रूपतः सत्या रूपसत्या, यथा दम्मतो गृहीतप्रवजितरूपः प्रव्रजितोऽयमिति,
तथाप्रतीत्य-आश्रित्यवस्त्वन्तरं सत्याप्रतीत्यसत्या यथा अनामिकाया कनिष्ठामधिकृत्य दीर्घत्वं मध्यमामधिकृत्य ह्रस्वत्वं, न च वाच्यं कथमेकस्यां ह्रस्वत्वं दीर्घत्वं च तात्त्विकं ?, परस्परविरोधादिति, भिन्ननिमित्तत्वेन परस्परविरोधासम्भवात्, तथाहि-तामेवयदि कनिष्ठांमध्यमां वा एकामङ्गुलिमङ्गीकृत्य इस्वत्वं दीर्घत्त्वं च प्रतिपाद्येत ततो विरोधःसम्भवेत्, एकनिमित्तपरस्परविरुद्धकार्यद्वयासम्भवात्, यदात्वेकामधिकृत्य हस्वत्वमपरामधिकृत्यदीर्घत्वंतदासत्त्वासत्वयोरिवभिन्ननिमित्तत्वान्न परस्परं विरोधः, अथ यदि तात्त्विके ह्रस्वत्वदीर्घत्वे ततऋजुत्ववक्रत्वे इवकस्मात्ते परनिरपेक्षेन प्रतिभासेते?, तस्मात्परोपाधिकत्वात् काल्पनिके इमे इति, तदयुक्तं, द्विविधा हि वस्तुनोधर्माः-सहकारिव्यङ्गयरूपाइतरेच, तत्रयेसहकारिव्यङ्गयरूपास्ते सहकारिसम्पर्कवशात् प्रतीतिपथमायान्ति, यथा पृथिव्यां जलसम्पर्कतो गन्धः, इतरे त्वेवमेवापि यथा कर्पूरादिगन्धः, इस्वत्वदीर्घत्वेन अपि च सहकारिव्यङ्गयरूपे, ततस्ते तं सहकारिणामासाद्याभिव्यक्तिमायात इत्यदोषः,
तथा व्यवहारो-लोकविवक्षा, व्यवहारतः सत्या व्यवहारसत्या, यथा गिरिदह्यते गलति भाजनं अनुदरा कन्या अलोमिका एडका, लोका हि गिरिगततृणदाहे तृणादिना सह गिरेरभेदं विवक्षित्वा गिरिर्दह्यते इति ब्रुवन्ति, भाजनादुदके श्रवति उदकभाजनयोरभेदं विवक्षित्वा गलति भाजनमिति, संभोगबीजप्रभवोदराभावे अनुदरा इति, लवनयोग्यलोमाभावे अलोमिकेति, ततो

Page #271

२६८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१- ११/-/-/३८३
लोकव्यवहारमपेक्ष्य साधोरपि तथाब्रुवतो भाषा व्यवहारसत्या भवति,
तथा भावो वर्णादिर्भावतः सत्या भावसत्या, किमुक्तं भवति ? - यो भावो वर्णादिर्यस्मि - कटो भवति तेन या सत्या भाषा (सा) भावसत्या, यथा सत्यपि पञ्चवर्णसम्भये बलाका शुक्लेति, तथा योगः--सम्बन्धः तस्मात् सत्या योगसत्या, तत्र छत्रयोगात् विवक्षितशब्दप्रयोगकाले छत्राभावेऽपि छत्रयोगस्य सम्भवात् छत्री एवं दण्डयोगात् दण्डी,
औपम्यसत्या यथा समुद्रवत्तडागः, अत्रैवार्थे विनेयजनानुग्रहाय सङ्ग्रहणिगाथामाह'जनवयसम्पयठवणा' इत्यादि भावितार्था ।
मू. (३८४) मोसा णं भंते ! भासा पजत्तिया कतिविहा पं० ?, गो० ! दसविहा पं०, तं०- कोहनिस्सिया १ माननिस्सिया २ मायानिस्सिया ३ लोहनिस्सिया ४ पेजनिस्सिया ५ दोसनिस्सिया ६ हासनिस्सिया ७ भयनि० ८ अक्खाइयानिस्सिया ९ उवघाइयनिस्सिया १०वृ. मृषाभाषा दशविधा, तद्यथा - 'कोहनिस्सिया' इत्यादि, क्रोधान्निः सृताक्रोधाद्विनिर्गता इत्यतः एवं सर्वत्रापि भावनीयं तत्र क्रोधाभिभूतो विसंवादनबुद्धा परप्रत्ययनाय यत्सत्यमसत्यं वा भाषते तत्सर्वं मृषा, तस्य हि आशयोऽतीव दष्टस्ततो यदपि धुणाक्षरन्यायेन सत्यमापतति साठ्यबुध्धा वोपेत्य सत्यं भाषते तदाऽप्याशयदोषदुष्टमिति मृषेति 9,
माननिःसृता यत् पूर्वमननुभूतमप्यैश्वर्यमात्मोत्कर्षख्यापनायानुभूतमस्माभिस्तदानीमैश्वर्यमित्यादि वदतः २ मायानिःसृता यत् परवञ्चनाद्यभिप्रायेण सत्यमसत्यं वा भाषते लोभनिःसृता यल्लोभाभिभूतः कुटतुलादि कृत्वा यथोक्तप्रमाणमिदं तुलादीति वदतः ४ प्रेमनिःसृता यदतिप्रेमवशाद्दासोऽहं तवेत्यादि वदतः ५
-
द्वेषनिःसृता यप्रतिनिविष्टः तीर्थकरादीनामप्यवर्णं भाषते ६ हास्यनिःसृता यत्केलिवशतोऽनृतभाषणं ७ भयनिःसृता तस्करादिभयेनासमञ्जसभाषणं ८ आख्यायिकानिःसृता यत्कथास्वसम्भाव्याभिधानं ९ उपघातनिःसृता चौरस्त्वमित्याद्यभ्याख्यानं १०,
पू. (३८५)
'कोहे माणे माया लोभे पिज्जे तहेव दोसे य । हास भए अक्खाइय उवधाइयनिस्सिया दसमा ।।' वृ. अत्रापि सङ्ग्रहणिगाथामाह - 'कोहे माणे' इत्यादि, भावितार्थाः ।
"
मू. (३८६) अपजत्तिया णं भंते! कइविहा भासा पं० ?, गो० ! दुबिहा पं० तं० - सच्चामोसा असच्चामोसा य, सच्चामोसा णं भंते! भासा अपज्जत्तिया कतिविहा पं० ?, गो० ! दसविहा पं० तं०, उप्पन्नमिस्सिया 9 विगतमिस्सिया २ उप्पन्नविगतमिस्सिया ३ जीवमिस्सिया ४ अजीवमिस्सिया ५ जीवाजीवमिस्सिया ६ अनंतमि० ७ परित्तमिस्सिया ८ अद्धामिस्सिया ९ अद्धद्धामिस्सिया १० | असच्चामोसा णं भंते! भासा अपज्जत्तिया कइविहा पं०, गो० ! दुवालसविहा, पं०, तं०
वृ. सत्यामृषा दशविधा, तद्यथा - 'उप्पन्नमिस्सिया' इत्यादि, उत्पन्ना मिश्रिता अनुत्पन्नैः सह सङ्ख्यायपूर्णार्थं यत्र सा उत्पन्नमिश्रिता, एवमन्यत्रापि यथायोगं भावनीयं, तत्रोत्पन्नमिश्रिता यथा कस्मिंश्चित् ग्रामे नगरे वा ऊनेष्वधिकेषु वा दारकेषु जातेषु दश दारका अस्मिन्नद्य जाता इत्यादि १, एवमेव मरणकथने विगतमिश्रिता २, तथा जन्मतो मरणस्य च कृतपरिमाणस्याभिधाने

Page #272

पदं - ११, उद्देशक:-, द्वारं
२६९
विसंवादेन चोत्पन्नविगतमिश्रिता ३, तथा प्रभूतानां जीवतां स्तोकानां च मृतानां शङ्खशङ्खनकादीनामेकत्र राशी दृष्टे यदा कश्चिदेवं वदति - अहो महान् जीवराशिरयमिति तदा सा जीवमिश्रिता, सत्यामृषात्वं चास्या जीवत्सु सत्यत्वात् मृतेषु मृषात्वात् ४, तथा यदा प्रभूतेषु मृतेषु स्तोकेषु जीवत्सु एकत्र राशीकृतेषु शङ्खादिष्वेवं वदति -अहो महानयं मृतो जीवराशिरिति तदा सा अजीवमिश्रिता, अस्या अपि सत्यामृषात्वं मृतेषु सत्यत्वात् जीवत्सु मृषात्वात् ५,
तथा तस्मिन्नेव राशौ एतावन्तोऽत्र जीवन्त एतावन्तोऽत्र मृता इति नियमेनावधारयतो विसंवादे जीवाजीवमिश्रिता ६, तथा मूलकादिकमनन्तकायं तस्यैव सत्कैः परिपाण्डुपत्रैरन्येन वा केनचिठप्रत्येक वनस्पतिना मिश्रमवलोक्य सर्वोऽप्येषोऽनन्तकायिक इति वदतोऽनन्तमिश्रिता ७, तथा प्रत्येक वनस्पतिसङ्घातमनन्तकायिकेन सह राशीकृतमवलोक्यप्रत्येकवनस्पतिरयं सर्वोऽपीति वदतः प्रत्येकमिश्रिता ८, तथा अद्धा -कालः, स चेह प्रस्तावात् दिवसो रात्रिर्वा परिगृह्यते, समिश्रितो यया साऽद्धामिश्रिता, यथा कश्चित् कञ्चन त्वरयन् दिवसे वर्त्तमान एव वदति - उत्तिष्ठ रात्रिर्या तेति, रात्रौ वा वर्त्तमानायामुत्तिष्ठोद्गतः सूर्य इति ९, तथा दिवसस्य रात्रेर्वा एकदेशोऽद्धाद्धा सा मिश्रिता यया सा अद्धाद्धामिश्रिता, यथा प्रथमपौरुष्यामेव वर्त्तमानायां कश्चित् कश्चन त्वरयन् एवं वदति - चल मध्याह्नीभूतं इति । असत्यामृषा द्वादशविधा, तद्यथा
मू. (३८७) आमंतणि १ आणमणी २ जायणि ३ तह पुच्छणी य ४ पन्नवणी ५ । पच्चक्खाणी ६ भासा भासा इच्छाणुलोमा, ७ य ॥
वृ. 'आमंताणि' इति तत्र आमन्त्रणी हे देवदत्त इत्यादि, एषा हि प्रागुक्तसत्यादिभाषात्रयलक्षणविकलत्वान्न सत्या नापि मृषा नापि सत्यामृषा केवलं व्यवहारमात्रप्रवृत्तिहेतुरित्यसत्यामृषा १ एवं सर्वत्र भावना कार्या, आज्ञापनी कार्ये परस्य प्रवर्त्तनं, यथेदं कुर्विति २ याचनी कस्यापि वस्तुविशेषस्य देहीति मार्गणं ३ पृच्छनी अविज्ञातस्य सन्दिग्धस्य कस्यचिदर्थस्य परिज्ञानाय तद्विदः पार्श्वे चोदना ४ प्रज्ञापनी विनीतविनयस्य विनेयजनस्योपदेशदानं यथा प्राणिवधान्निवृत्ता भवन्ति भवान्तरे प्राणिनो दीर्घायुष इत्यादि, उक्तं च
119 11
" पाणिवहाउ नियत्ता हवंति दीहाउया अरोगा य य एमाई पन्नता पन्नवणी वीयरागेहिं ॥ ५
याचमानस्य प्रतिषेधवचनं प्रत्याख्यानी ६ इच्छानुलोमा नाम यथा कश्चित्किञ्चित्कार्यमारमणाणः कञ्चन पृच्छति, स प्राह-करोतु भवान् मामाप्येतदभिप्रेतमिति ७ । मू. (३८८) अणभिग्गहिया भासा ८ भासा य अभिग्गहंमि बोद्धव्वा ९ । संसयकरणी भासा १० वोगड ११ अव्वोगडा चेव १२ ॥
वृ. अनभिग्रहा यत्र न प्रतिनियतार्थावधारणं, यथा बहुकार्येष्ववस्थितेषु कश्चित् कञ्चन पृच्छति - किमिदानीं करोमि?, स प्राह-यठप्रतिभासते तत्कुर्विति ८ अभिगृहीता प्रतिनियतार्थावधारणं यथा इदभिदानीं कर्त्तव्यमिदं नेति ९ संशयकरणी या वाक् अनेकार्थाभिधायितया परत्य संशयमुत्पादयति, यथा सैन्धवमानीयतामित्यत्र सैन्धवशब्दो लवणवस्त्रपुरुषवाजिषु १० व्याकृः या प्रकटार्था ११ अव्याकृता अतिगम्भीरशब्दार्था अव्यक्ताक्षरप्रयुक्ता वा अविभावितार्थत्वात् १२ । शेषं सुगमं, यावत् 'कइ णं भंते! भासज्जायाः' इत्यादि ।

Page #273

२७०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११1-1-1३८९ मू.(३८९)जीवाणंभंते! किंभासगा अभासगा?, गो०! जीवा भासगाविअभासगावि, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चति जीवा भासगावि अभासगावि?, गो० ! जीवा दुविहा पं०, तं०संसारसमावन्नगा य असंसारसमावन्नगा य, तत्थ णं जे ते असंसारसमावन्नगा ते णं सिद्धा सिद्धाणं अभासगा।
तत्थ णं जे ते संसारसमावन्नगा ते दुविहा पं०, तं०-,सेलेसीपडिवण्णगा य असेलेसीपडिवण्णगाय, तत्थणंजेते सेलेसिपडिवण्णगातेणंअभासगा, तत्थणंजेते असेलेसिपडिवण्णगा ते दुविहा पं०, तं०-एगिदियाय अणनेगिदिया य, तत्तणंजे ते एगिदिया ते णं अभासगा, तत्थ गंजे ते अनेगेदिया ते दुविहा पं०, तं०-पजत्तगाय अपजत्तमा य, तत्थणजे ते अपज्जत्तगातेणं अभासगा, तत्थ णं जे ते पज्जत्तगा तेणं भासगा, से एएणडेणं गोयमा! एवं वुच्चति-जीवा भासगाविअभासगावि।नेरइयाणंभंते! किंभासगा अभासगा?, गो०! नेरइयाभासगाविअभासगावि, से केणडेणं भंते ! एवं बुचति-नेरइया भासगावि अभासगावि ? गो० ! नेरइया दुविहा, पं० तं०-पजतगाय अपञ्जत्तगाय, तत्थणजे ते अपज्जत्तगा तेणं अभासगा, तत्तणजे ते पज्जत्तगा तेणंभासगा, से एएणडेणं गो०! एवं वुच्चति-नेरइया भासगाविअभासगावि, एवंएगिदियवजाणं निरंतरं भाणियव्वं ॥
म. (३९०) कतिणंभंते! भासजाया पन्नता?, गो०! चत्तारिभासजायाप०,तं०-सच्चमेगं भासजायं वितिय मोसंततियं सच्चामसों चउत्तं असामोसं, जीवाणंभंते! किं सच्चं भसंभासंति मोसं भासं भासंति सच्चामोसं भासं भासंति असचामोसं भासं भासंति ?, गो० ! जीवा संबंपि भासं भसंति मोसंपि भासं भासंति सम्रामोसंपि भासं भासंति असच्चामोसंपि भासं भासंति,
नेरइयाणं भंते ! किं सच्चं भासंभासंति जाव असच्चामोसं भासंभासंति?, गो० ! नेरइया णं सच्चंपि भासंभासंति जाव असच्चामोसंपिभासंभासंति, एवं असरुकुमारा जाव धणियकुमारा, बेइंदियतेइंदियचउरिदिया य नो सच्चं नो मोसं नो सचमोसं भासं भासंति असनमामोसं भासं भासंति,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! किं सच्चं भासं भासंति जाव किं असचमीमोसं भासं भसंति?, गो० पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणो सचं भासंभासंति नो मोसंभासंभासंतिणो सच्चामोसं भासंभासंति एगं असच्चामोसंभासंभासंति नन्नत्य सिक्खापुबगंउत्तरगुणलद्धिं वा पडुच सपि भासं भासंति मोसंपि सच्चामोसंपि असच्चामोसंपि भासं भासंति, मणुस्सा जाव वेमाणिया, एते जहा जीवा तहा भाणियब्वा ।।
वृ.कति भदन्त ! भाषाजातानि-भाषाप्रकाररूपाणिप्रज्ञप्तानि?, इदं प्रागुक्तमपिबूयोऽप्युपात्तंसूत्रान्तरम्बन्धनार्थं, तान्येव सूत्रान्तराणि दर्शयति-'जीवाणंभंते! किंसचंभासं भासंति इत्यादि सुगम, नवरं द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु सत्यदिभाषात्रयप्रतिषेधस्तेषां सम्यक्परिज्ञानपरवञ्चनाद्यभिप्रायासम्भवात्,
तिर्यस्पञ्चेन्द्रिया अपि न सम्यग्यथावस्थितवस्तुप्रतिपादनाभिप्रायेणभाषन्ते नापि परविप्रतारणवुध्या किन्तु यदा भाषन्ते तदा कुपिता अपि परं मारयितुकामा अध्येवमेव भाषन्ते ततस्तेषामपि भाषा असत्यामृषा, किं सर्वेषामपि तेषामसत्यामृषा?, नेत्याह-'नन्नत्थे'त्यादि,

Page #274

२७१
पदं-११, उद्देशकः-, द्वारंसत्यादिकां भाषां न भाषन्ते शिक्षादेरन्यत्र, शिक्षापूर्वकं पुनः शुकसारिकादयः संस्कारविशेषात् तथा कुतश्चित्तथाविधक्षयोपशमविशेषाज्जातिस्मरणरूपां विशिष्टव्यवहारकौशलरूपां वा लब्धि प्रतीत्य इत्यादिकां चतुर्विधामपि भाषां भाषन्ते, शेषं सुगम ॥
सम्प्रति भाषाद्रव्यग्रहणादिविषयसंशयापनोदार्थमाह
मू. (३९१) जीवे गं भंते ! जातिं दब्बाति भासत्ताए गिण्हति ताई किं ठियाइं गेण्हति अठियाई गेण्हति?, गो० ! ठियाइं गिण्हति नो अठियाइंगिण्हति, जाइभंते! ठियाइं गिण्हति ताई किं दब्बतो गिण्हति खेत्ततो गिण्हति कालतो गिण्हति भावतो गिण्हति ? गो०! दव्वओवि गिण्हति खेत्तओवि कालओवि भावओवि गिण्हति,
जाति भंते ! दवओ गेण्हति ताई किं एगपदेसिताइंगिण्हति दुपदेसियाइंजाव अनंतपदेसियाइं गेण्हति?, गो०! नो एगपदेसियाइं गेण्हति जाव नो असंखिज्जपदेसियाई, गिण्हइ अनंतपदेसियाई गेण्हति, जाई खेत्तओ गेहति ताई किं एगपएसोगाढाइंगेण्हति दुपएसोगाढाई गेण्हति जाव असंखेजपएसोगढाई गेण्हति ?. गो० ! नो एगपएसोगाढइयं गेण्हति जाव नो संखेजपएसोगाढाइंगेण्हति असंखेजपएसोगाढाइंगेण्हति?, गो०! नोएगपएसोगाढाइंगेण्हति जाव नो संखेञ्जपएसोगाढइंगेण्पति असंखेजपएसोगाढाइं गेण्हति,
जाइंकालतो गेण्हति ताई किं एगसमयठिइयाइं गेण्हति दुसमयठिइयाइं गिण्हति जाव असंखिजसमयठिइयाई गेण्हति ?, गो० ! एगसमयठितीयाईपि गेण्हति दुसमयठितीयाइंपि गेण्हतिजाव असंखेजसमयठितीयाईपि गेण्हति, जाइंभावतो गेण्हति ताईकिंवण्णमंताई गेण्हति गंधमंताईरसमंताई फासमंताई गेण्हति ?, गो० ! वण्णमंताईपि जाव फासमंताईपि गेहपति,
जाइंभावओ वण्णमंताइपिण्हति ताई किंएगवण्णाइं गेण्हतिजावपंचवण्णाई गेण्हति गो० ! गहणदब्बाई पडुन एगवण्णाइपि गेण्हति जाव पंचवण्णाईपि गेण्हति, सब्बग्गहणं पडुच्च नियमापंचवण्णाइं गेण्हति, तंजहा-कालाइं नीलाइंलोहियाइं हालिदाइंसुकिल्लाइं, जाइं वण्णतो कालाइं गेण्हति ताई किं एगगुणकालाइं गेण्हति जाव अणंतगुणकालाइं गिण्हति ?, गो०! एगगुणकालाइंपि गिण्हति जाव अनंतगुणकालाईपि गेण्हति, एवं जाव सुकिल्लाइंपि,
जाई भावतो गंधमंताई गिण्हति ताई कि एगगंधाइंगिण्हति दुगंधाइंगिण्हति?, गो०! गहणदब्वाई पडुच्छ एगगंधाइंपिदुगंधाइंपिगिण्हति, सव्वग्गहणं पडुचनियमादुगंधाइंगिण्हति; जाइंगंधतो सुभिगंधाइंगिण्हति ताई किंएगगुणसुब्मिगंधाइंगिण्हतिजाव अनंतगुणसुभिगंधाइंपि गिण्हति?, गो०! एगगुणसुब्भिगंधाइंपिजाव अनंतगुणसुब्मिगंधाइंपिगेण्हइ, एवंदुभिगंधाइंपि गेण्हइ, जाइंभावतो रसमंताई गेण्हति ताई किंएगरसाइं गेण्हति जाव किं पंचरसाइं गेण्हति?, गो० ! गहणदब्वाइं पडुन एगरसाइंपि गेण्हतिजावपंचरसाइंपिगेण्हति सव्वग्गहणं पडुचनियमा पंचरसाइं गेण्हति, जाइं रसओ तित्तरसाई गेण्हति ताई किं एगगुणतित्तरसाइं गिण्हति जाव अनंतगुणतित्तरसाइंगिण्हति?, गो०! एगगुणतिताइपिगिण्हइजावअनंतगुणतित्ताइपिगिण्हति, एवंजाव मधुररसो,
जाइंभावतो फासमंताई गेण्हति ताई किं एगफासाइं गेण्हइ जाव अट्ठफासाइंगिण्हति गो० ! गहणदव्वाइं पडुछ नो एगफासाइंगेण्हति, दुफासाइंगिण्हइ जाव चउफासाइंगण्हति, नो

Page #275

२७२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-११/-1-३९१ पंचफासाइं गेण्हति, जाव नो अनुफासाइंगेण्हति, सव्वगहणं पडुच्च नियमा चउफासाई गेण्हति, तंजहा-सीतफासाइं गेण्हति उसिणफासाइं निद्धफासाई लुक्खफासाइं गेण्हति, जाई फासतो सीताई गिण्हति ताई किं एगगुणसीताई गेण्हति जाव अनंतगुणसीताइं गेण्हति ?, गो० ! एगगुणसीताईपि गेण्हति जाव अनंतगुणसीताइपि गेण्हति, एवं उसिणनिद्धलुक्खाई जाव अनंतगुणाईपि गिण्हति,
जाई भंते ! जाव अनंतगुणलुक्खाइं गेण्हति ताई किं पुट्ठाई गेण्हति अपुट्ठाइं गेण्हति?, गो०! पुट्ठाइं गेण्हति नो अपुट्ठाइं गेण्हति, जाइं भंते ! पुट्ठाइं गेण्हति ताई किं ओगाढाइं गेण्हति अनोगाढाई गेण्हति?, गो०! ओगाढाइं गेण्हति नो अनोगाढाइंगेण्हति, जाइं भंते ! ओगाढाई गेण्हति ताई किं अनंतरोगाढाई गेण्हति परंपरोगाढाई गेण्हति?,गो० ! अनंतरोगाढाइंगिण्हति नो परंपरोगाढाइं गेण्हति, जाइं भंते ! अनंतरोगाढाइं गेण्हति ताई भंते ! किं अणूइं गेण्हति बायराइं गेण्हति?, गो० ! अणूइंपि गेण्हति बायराइंपि गेण्हति,
जाइं भंते ! अणूइं गेण्हति ताई किं उडं गेण्हति अधे गेण्हति तिरियं गेण्हति ?, गो०! उदपि गेण्हति अधेवि गेण्हति तिरियपि गेण्हति, जाई भंते ! उट्ठति गेण्हति अधेवि गेण्हति तिरियपि गेण्हति ताई किं आदि गेम्हति मज्झे गेण्हति पजवसाणे गेण्हति?, गो० ! आदिपि गेण्हति मज्झेवि गेण्हति पञ्जवसाणेवि गेण्हति, जाइं भंते ! आदिपि गिण्हति मझेवि गेण्हति पजवसाणेवि गिण्हति ताई किं सविसए गिण्हति अविसए गिण्हति ?, गो० ! सविसए गेण्हति नो अविसए गेण्हति,
जाईभंते ! सविसए गेण्हति ताई किं आनुपुब्बिं गेण्हति अनानुपुब्बिं गेण्हति ?,गो० ! आनुपुब्बि गेण्हति, नो अनानुपुब्बिं गेण्हति, जाइं भंते ! आनुपुव्यिं गेण्हति ताई किं तिदिसिं गेण्हति जाव छद्दिसिं गेण्हति?, गो० ! नियमा छद्दिसि गेण्हति०।
वृ. 'जीवेणं मंते!जाइंदब्वाई भासत्ताएगिण्हई' इत्यादि, सुगम नवरं 'ठियाइं स्थितानि न गमनक्रियावन्ति द्रव्यतश्चिन्तायामनन्तप्रादेशिकानि-अनन्तरपरमाण्वात्मकानि गृह्णति, नैकपरमाण्वाद्यात्मकानि, तेषां स्वभावत एव जीवाना ग्रहणायोग्यत्वात्, क्षेत्रचिनतायमसङ्ख्यातप्रदेशावगाढानि, एकप्रदेशाधवगाढानांतथास्वभावतयाग्रहणायोग्यत्वात्, कालतश्चिन्तायामेकसमयस्थितिकान्यपि यावदसङ्खयेयसमयस्थितिकान्यपि गृह्णति, पुद्गलानामङ्खयेयमपि कालं यावदवस्थानसम्भवात्, तथा चोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ सैजनिरेजपुद्गलावस्थानचिन्तायां'अनंतपएसिएणंभंते! खंधे केवइकालं सेए?, गो०! जहन्नेणं एकंप्समयंउक्कोसेणं आवलियाए असङ्ग्रेजतिभागं, निरेए जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं असंखेज्नं काल मिति, तेषां च गृहीतानां ग्रहणानन्तरसमये अवश्यं निसर्ग इति स्वभावस्यानन्तरसमये ग्रहणं प्रतिपत्तव्यं, अन्ये तु व्याचक्षते-एकसमयस्थितकान्यपीति आदिभाषापरिणामपेक्षया द्रष्टव्यं, विचित्रो हि पुद्गलानां परिणामः, तत एकप्रयलगृहीतमुक्ता अपि ते केचिदेकं समयं भाषात्वेनावतिष्ठन्ते केचिद् द्वौ समयौ यावत् केचिदसत्येयानपि समयानिति, तथा 'गहणदव्वाइं' इति गृह्यन्ते इति ग्रहणानि ग्रहणाननि च तानि द्रव्याणि च ग्रहणद्रव्याणि, किमुक्तं भवति?___यानि ग्रहणयोग्यानिद्रव्याणि तानिकानिचित्वर्णपरिणामेन एकेन वर्णेनोपेतानि कानिचित्

Page #276

२७३
पदं-११, उद्देशकः-, द्वारद्वाभ्यां कानिचित् त्रिभिः कानिचित् चतुर्भिकानिचित्पञ्चभिः, यदा पुनरेकप्रयत्नगृहीतानामपति सर्वेषां द्रव्याणामपि समुदायो विवक्ष्यते तदा नियमात् पञ्चवर्णानि गृहन्ति एवं गन्धरसेष्वपि भावनीयं, स्पर्शतः चिन्तायामेकस्पर्शप्रतिषेध एकस्यापि परमाणोवश्यं स्पर्शद्वयभावात्, तथा चोक्तम्॥१॥ “कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एकरसगन्धवर्णो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च॥" द्विस्पर्शानि-मृदुशीतानि मृदूष्णानीत्यादि, 'जाव चउफासा' इति यावच्छब्दकरणात् त्रिस्पर्शपरिग्रहः, तत्रत्रिस्पर्शान्येवं कानिचित्द्रव्याणिकिल मृदुशीतस्पर्शानिकानिचित्मूदुस्निग्धस्पर्शानि, तत्र मृदुस्पर्शो मूदुस्पर्श एवान्तर्भूत इत्येकस्पर्शः शीतस्निग्धरूपो तु द्वान्यो स्पर्शाविति समुदायमधिकृत्य त्रिस्पर्शानि, एवं स्पर्शान्तरयोगेऽपि त्रिस्पर्शानि भावनीयानि, कानिचिच्चतुःस्पर्शानितत्रचतुःस्पर्शेषु मृदुलघुरूपोद्वौ स्पर्शाववस्थितौ सूक्ष्मस्कन्धेषुतयोरवश्यंभावात्, अन्यौ तु द्वौ स्पर्शी स्निग्धोष्णौ स्निग्धशीतौ रूक्षोष्णौ रूक्षशीती, सर्वसमुदायमपेक्ष्य नियमात्तानि चतुःस्पर्शानि गृह्णाति, तत्र यौ द्वौ मृदुलघुरूपी स्पर्शाववस्थितौ ताववस्थितत्वादेव व्यभिचारामावान गण्येते ये त्वन्ये स्निग्धादयश्चत्वारस्ते किल वैकल्पिका इति तानधिकृत्य सूत्रमाह-, तद्यथा-'सीयफासाई गेण्हइ' इत्यादि सुगम, यावत् ‘जाई मंते ! अनंतगुणलुक्खाइं गेण्हइ' इह किलचरमंसूत्रमनन्तरमिदमुक्त अनंतगुणलुकअइखाईपिगिण्हइ ततः सूत्रसम्बन्धवशादिदमुक्तं, जाइं भंते ! जाव अनंतगुणलुक्खाइं गेण्हइ', इति 'यावता जाइं मंते ! एगगुणकालवण्णाई इत्याद्यपि द्रष्टव्यं, 'ताईभंते! किंपुट्ठाई इत्यादि, तानिभदन्त! किंस्पृष्टानि आत्मप्रदेशसंस्पृष्टानि गहाति, उतास्पृष्टानि ? भगवानाह-गो० स्पृष्टानि-आत्मप्रदेशैः सह संस्पर्शमागतानि गृहाति नास्पृष्टानि, इहात्मप्रदेशैः संस्पर्शनमात्मप्रदेशावगाहक्षेत्राद्वहिरपि सम्भवति ततः प्रश्नयति
____ 'जाई भंते !' इत्यादि, अवगाढानि-आत्मप्रदेशैः सह एकक्षेत्रावस्थितानि गृहन्ति नानवगाढानि, 'जाई भंते !' इत्यादि, अनन्तरावगाढानि-अव्यवधानेनावस्थितानि गृह्णानि न परम्परावगाढानि, किमुक्तं भवति ? -येष्वात्मप्रदेशेषु यानि भाषाद्रव्याण्यवगाढानि तैरात्मप्रदेशैस्तान्येव गृह्णाति न त्वेकद्वित्र्यात्मप्रदेशव्यवहितानि, 'जाई मंते ! अनंतरोगाढ़ाई' इत्यादि, अणून्यपि-स्तोकप्रदेशान्यपि गृह्णति बादराण्यपि-प्रभूतप्रदेशोपचितान्यपि, इहाणुत्वबादरत्वे तेषामेव भाषायोग्यानां स्कन्धानां प्रदेशस्तोकबाहुल्यापेक्षया व्याख्याते, मूलटीकाकारेण तथाव्याख्यानात्, _ 'जाई भंते ! अणूईपि गेण्हइ' इत्यादि, ऊर्ध्वमपि अधोऽपि तिर्यगपीति, इह जीवस्य यावति क्षेत्रे ग्रहणयोग्यानि भाषाद्रव्याण्यवस्थितानि तावत्येव क्षेत्रे ऊर्ध्वधस्तिर्यकत्वं द्रष्टव्यं, 'जाई भंते ! उलुपि गेण्हई' इत्यादि, यानि भाषाद्रव्याण्यन्तर्मुहूर्त यावत् ग्रहणोचितानि तानि ग्रहणोचितकालस्य उत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणस्यादावपि-प्रथमसमये गृह्णति मध्येऽपिद्वितीयादिष्वपि समयेषु गृह्णाति, पर्यवसानेऽपि पर्यवसा नसमयेऽपि गृह्णति, ‘जाइं भंते ! आइंपि गेण्हइ' इत्यादि, स्वविषयान्-स्वगोचरान् स्पृष्टावगाढानन्तरावगाढाख्यान् गृह्णति, न |10|18

Page #277

२७४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १-११/-/-/३९१
त्वविषयान् स्पृष्टादिव्यतिरिक्तान्, 'जाइं भंते! सविसए गेण्हइ' इत्यादिक, आनुपूर्वी नाम ग्रहणापेक्षया यथासन्नत्वं तद्विपरीता अनानुपूर्वी, तत्रानुपूव्या गृह्णाति न त्वनानुपूव्या, 'जाई भंते आनुपुवि गेण्हइ' इत्यादि 'तिदिसिं' ति त्रिदिशि गृह्णाति तिसृभ्यो दिग्भ्य आगतानि गृह्णाति एवं चतुर्दिशि पञ्चदिशि षड्देिशिच, एवमुक्ते भगवानाह - गौतम ! नियमात् षड्दिशि गृह्णाति - षड्भ्यो दिग्भ्यः आगतानि गृह्णाति, भाषको हि नियमात् त्रसनाड्यां अन्यत्र त्सकायासम्भवात्, त्रसनाड्यां च व्यवस्थितस्य नियमात् षड्दिगागतपुद्गलसम्भवात् ।
यू. (३९२)
"पुट्ठोगाढ अनंतर अणू य तह बायरे य उहमहे । आदिविसयाणुपुव्विं नियमा तह छद्दिसिं चेव ।।"
वृ. एतेषामेवार्थानां सङ्ग्रहणिगाथामाह - 'पुट्ठोगाढ अनंत' रमित्यादि प्रथमतः स्पृष्टविषयं सूत्रं तदनन्तरमवगाढसूत्रं ततोऽनन्तरावगाढसूत्रं ततोऽणुबादरविषयं सूत्रं तदनन्तरमूर्ध्वाधः प्रभृतिविषयं सूत्रं तत 'आइ' इति उपलक्षणमेतत् आदिमध्यावसानसूत्रं ततो विषयसूत्रं तदनन्तरमानुपूर्वीसूत्रं ततो नियमात् षड्दिशितिसूत्रं ।
यू. (३९३) जीवे णं भंते! जाई दव्वाइं भासत्ताए गेण्हति ताइं किं संतरं गेण्हति निरंतरं गेहति ?, गो० ! संतरंपि गेण्हति, निरंतरंपि गेण्हति, संतरं गिण्हमाणे जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं असंखेजसमए अंतरं कड्ड गेण्हति, निरंतरं गेण्हमाणे जहन्नेणं दो समए उक्कोसेणं असंखेजसमए अणुसमयं अविरहियं निरंतरं गेण्हति,
जीवे णं भंते! जाई दव्वाइं भासत्ताए गहियाइं निसिरइ ताई किं संतरंनिसरइ निरंतरं निसरइ ?, गो० ? संतरं निसरइ नो निरंतरं निसरइ, संतरं निस्सरमाणे एगेणं समएणं गेण्हति एगेणं समएणं निसरइ, एतेणं गहणनिसरणोवाएणं जहन्त्रेणं दुसमइयं उक्कोसेणं असंखेज्जसमइयं अंतोमुहुत्तिगं गहणनिसरणोवायं करेति,
जीवे णं भंते! जाई दव्वाइं भासत्ताए गहियाइं निसिरति ताइं किं भिण्णाइं निसरति अभिन्नाई निसरति ?, गो० ! भिन्नाइंपि निस्सरइ अभिन्नाइंपि निस्सरइ, जाइं भिन्नाइं निसरति ताइं अनंतगुणपरिवुट्टीएणं परिवहमाणाइंलोयंतं फुसंति, जाई अभिन्नाइं निसरइताइं असंखेजाओ ओगाहणवग्गणाओ गंता भेदभावज्रंति संखेज्जाति जोअणातिं गंता विद्वंसमागच्छति
वृ. 'जीवाणं भंते! जाई दव्वाई' इद्याति, जीवा 'ण' मिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त ! यानि द्रव्याणि भाषकत्वेन गृह्णाति तानि किं सान्तरं सव्यवधानं गृह्णाति किं वा निरनन्तरं निव्यवधानं भगवानाह - सान्तरमपि गृह्णति निरन्तरमपि, उभयथापि ग्रहणसम्भवात्, तत्र सानतरनिरन्तरग्रहणयोः प्रत्येकं कालमानं प्रतिपादयति- 'संतरंगिण्हमाणे' इत्यादि, सान्तरं गृह्णन् जघन्यतः एकं समयं अन्तरं कृत्वा गृहाति, एतच जघन्यत एकं समयमन्तरं सततं भाषाप्रवृत्तस्य भाषमाणस्यावसेयं तच्चेवं
कश्चिदेकस्मिन् समये भाषापुद्गलान् गृहीत्वा तदनन्तरं मोक्षसमये अनुपादानं कृत्वा पुनस्तृतीये समये गृह्णत्येव न मुञ्चति द्वितीयेसमये प्रथमसमयगृहीतान्पुद्गलान्मुञ्चति अन्यान्नादत्ते, अथान्येन प्रयत्नविशेषेण ग्रहणमन्येन च प्रयत्नविशेषेण [च] निसर्गः तौ च परस्परं विरुद्धौ परस्परविरुद्धकार्यकरणात् ततः कथमेकस्मिन् समये तौ स्यातां ?, तदयुक्तं, जीवस्य हि

Page #278

२७५
पदं-११, उद्देशकः-, द्वारंतथास्वाभाव्यात् द्वावुपयोगावेकस्मिन् समयेन स्यातां, ये तु क्रियाविशेषास्ते बहवोऽप्येकस्मिन् समये घटन्त एव, तथादर्शनात्, तथाहि-एकापि नर्तकी भ्रमणादिनृत्तंविदधाना एकस्मिन्नपि समयेहस्तपादादिगता विचित्राः क्रियाः कुर्वती श्यते, सर्वस्यापिवस्तुनः प्रत्येकमेकस्मिन् समये उत्पादव्ययावुपजायेते, एकस्मिन्नेव च समये सातपरिशाटावपि, ततो न कश्चिद्दोषः, आह च भाष्यकृत्॥॥ “गहणनिसग्गपयत्ता परोप्परकविरोहिणो कहं समये ?।
समए दो उपओगान होज किरियाण को दोसो ? ॥" इति, तृतीयेपुनःसमयेतानेवद्वितीयसमयोपात्तान्पुद्गलान्मुञ्चतिनपुनरन्यानादत्ते, उत्कर्षण त्वसङ्खयेयान्यावनिरनन्तरंगृह्णाति, तथा चाह-उत्कर्षेणासङ्खयेयान् समयान्गृह्णाति इति योगः, कदाचित्परोऽसङ्ख्येययैः समयैरेकं ग्रहणं मन्येत तत आह–'अनुसमयं' प्रतिसमयं गृह्णाति, तदु कदाचिद्विरहितमपिव्यवहारतोऽनुसमयमित्युच्येतततस्तदाशक्य व्यवच्छे-दार्थमाह-अविरहितं, एवं निरन्तरं गृह्णति, तत्राद्ये समये ग्रहणमेवननिसर्गः, अगृहीतस्य निसर्गाभावात्, पर्यन्तसमये च मोक्ष एव, भाषाभिप्रायोपरमतो ग्रहणासम्मवात्, शेषेषु द्वितायादिषु समयेषु ग्रहणनिसर्गों युगपत्करोति - 'वाणंभंते!जाइंदब्वाइंभासत्ताएगहियाइंनिसरई' इत्यादिप्रश्नसूत्रसुगम, निर्विचनमाहसान्तरं निसृजति नो निरन्तरं, इयमत्र भावना-इह तावत् ग्रहणं निरन्तरमुक्तं, तथा चानन्तरसूत्रं 'अणुसमयविरहियं निरंतरं गेण्हइ' इति ततो निसर्गोऽपि प्रथमवर्जेषु शेषेषु समयेषु निरन्तरं प्रतिपत्तव्यो, गृहीतस्यावश्यमनन्तरसमयेनिसर्गात, ततोयदुक्तं 'सान्तरं निसृजतिनोनिरन्तर'मिति, तत्र ग्रहणापेक्षया द्रश्टव्यं, तथाहि यस्मिन् समये यानि भाषाद्रव्याणि गृह्णाति नतानि तस्मित्रेव समये मुञ्चति, यथाप्रथमसमये गृहीतानि न तस्मिन्नेवप्रथमसमये मुञ्चति किन्तुपूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् समये ग-हीतानि उत्तरस्मिन् समये, ततो ग्रहणपूर्वो निसर्गोऽगृहीतस्य निसर्गायोगात् इति सान्तरं निसर्ग उक्तः, आह च भाष्यकृत॥१॥ “अनुसमयमनंतरियं गहणं भणियं ततो विमोक्खोऽवि ।
जुत्तो निरन्तरोविय भणइ कहं संतरो भणिओ? ॥ ॥२॥ गहणावेक्खाए तओ निरंतरंजंमि जाइं गहियाई।
नउ तम्मि चेव निसरइजह पढमे निसिरणं नत्थि ॥ निसिरिजइ नागहियं गहणंतरियंति संतरं तेणं ।" इति,
एतदेव सूत्रकृदपि स्पष्टयति-संतरंनिसरमाणोएगेणंसमएणंगेण्हइएगेणंसंएणंनिस्सरइ' इति, एकेन-पूर्वपूर्वरूपेणसमयेनगृह्णातिएकेन उत्तरोत्तररूपेणसमयेन निसृति, अथवा ग्रहणापेक्षं । निसर्गभावात् एकेन-आधेन समयेन गृह्णात्येव न निसृजत्यगृहीतस्य निसर्गाभावात्, तथा एकेन-पर्यवसानसमयेन निसृजत्येव न गृह्णाति, भाषाभिप्रायोपरमतो ग्रहणासम्भवात्, शेषेषु तु द्वितीयादिषु समयेषु युगपद् ग्रहणनिसर्गी करोति, तौ च निरन्तरं जघन्यतो द्वौ समयौ उत्कर्षतोऽसङ्खयेयान्समयान, एतदेवाह-एतेणंगहणनिसरणोवाएणंजहन्नेणंदुसमइयंउक्कोसेणं असंखेनसमइयं अंतोमुहुत्तिगंगहणनिसिरणं करेइ' इति, जीवेणंजाइंदव्वाई' इत्यादि प्रश्नसूत्रं

Page #279

२७६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-११/-/-/३९३
सुगमं, भगवानाह - गौतम ! भिन्नान्यपि निसृजति अभिन्नान्यपि इयमत्र भावना - इह द्विविधो वक्ता - मन्दप्रयत्नस्तीव्रप्रयत्नश्च तत्र यो व्याधिविशेषतोऽनादरतो वा मन्दप्रयत्नः स भाषाद्रव्याणि तथाभूतान्येव स्थूलखण्डात्मकानि निसृजति यस्तु नीरोगतादिगुणयुक्तस्तथाविधादरभावतस्तीव्रप्रयत्नः स भाषाद्रव्याणि आदाननिसर्गप्रयत्नाभ्यां खण्डशः कृत्वा निसृजति, आह च भाष्यकृत-॥१॥
"कोई मंदपयत्तो निसिरइ सकलाई सव्वदव्वाइं । अन्नो तिव्वपयत्तो सो मुंचइ भिदिउं ताई ॥"
तत उक्तं- 'भिन्नापि निसिरइ अभिन्नाइंपि निस्सरइ, जाइ भिन्नाई निसइ' इत्यादि, यानि तीव्रप्रयत्नो वक्ता प्रथमत एव भिन्नानि निसृजतितानि सूक्ष्मत्वात् बहुत्वाच्च प्रभूतान्यन्यानि द्रव्याणि वासयन्ति, तदन्यद्रव्यासकत्वादेव चानन्तगुणवृध्या परिवर्द्धमानानि षट्सु दिक्षु लोकान्तं स्पृश्नति, लोकान्तं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, उक्तं च
॥१॥
“भिन्नाई सुहुमयाए अनंतगुणवद्धियाई लोगंतं । पावंति पूरयंति य भासाए निरंतरं लोगं ॥"
यानि पुनर्मन्दप्रयत्नो वक्ता यथाभूतान्येव प्राक् भाषाद्रव्याण्यासीरन् तथाभूतान्येव सकलान्यभिन्नानि भाषात्वेन परिणमय्य निसृजति तान्यसत्येया अवगाहनावर्गणा गत्वा, अवगाहना:- एकैकस्य भाषाद्रव्यस्याधारभूता असङ्घयेयप्रदशात्मक क्षेत्रविभागरूपास्तासामवगाहनानां वर्गणाः – समुदायास्ता असङ्घयेया अतिक्रम्य भेदमापद्यन्ते, विशरारुभावं बिभ्रतीत्यर्थः, विशरारुभावं बिभ्राणानि च सङ्घयेयानि योजनानि गत्वा विध्वंसमागच्छन्ति, शब्दपरिणामं विजहतीत्यर्थः, उक्तं च॥१॥
"गंतुमसंखेज्जाओ अवगाहणवग्गणा अभिन्नाई । भिजंति धंसर्मेति य संखिजे जोयणे गंतुं ॥" भिन्नान्यपि निसृजतीत्युक्तं, तत्र कतिविधः शब्दद्रव्याणां भेद इति पृच्छतिमू. (३९४) तेसि णं भंते ! दव्वाणं कतिविहे भेए पन्नत्ते ?, गो० ! पञ्चविधे भेदे पं०, तं०- कंडाभेदे पयरभेदे चुन्नियाभेदे अनुतडियाभेदे उक्करियाभेदे, से किं तं खंडाभेदे ?, २ जणं अयखंडाण वा तउखंडाण वा तंबखंडाण वा सीसखंडाण वा रययखंडाण वा जातरूवखंडाण वा खंडएण भेदे भवति से तं खंडाभेदे १ ।
से किं तं पयराभेदे ?, २ जण्णं वंसाण वा वेत्ताण वा नलाण वा कदलीयंभाण वा अब्मपडलाण वा पयरेणं भेदे भवति, से तं पयराभेदे २ ।
से किं तं चुन्नियाभेदे ?, २ जण्णं तिलचुण्णाण वा मुग्गचुण्णाण वा मासचुण्णाणवा पिप्पली चुण्णाण वा मिरीयचु० वा सिंगबेरचुण्णाण वा चुण्णियाए भेदे भवति से तं चुण्णियाभेदे ३ ।
से किं तं अनुतडियाभेदे ?, २ जण्णं अगडाण वा तडागाण वा दहाण वा नदीण वा वावीण वा पुक्खरिणीण वा दीहियाण वा गुंजालियाण वा सराण वा सरसराण वा सरपंतियाण वा सरसरपंतियाण वा अणुतडियाभेदे भवति, से तं अनुतडियाभेदे ४ ।
से किं तं उक्करियाभेदे ?, २ जण्णं भूसाण वा मंडूसाण वा तिलसिंगाण वा मुग्गसिंगाज

Page #280

२७७
पदं-११, उद्देशकः-, द्वारंवामाससिंगाण वा एरंडबीयाण वा फुडिता उक्करियाभेदे भवति, सेतं उकरियाभेदे ५।
. एएसिणंभते! दव्वाणंखंडाभेएणं पयराभेदेणंचुण्णियाभेदेणं अनुतडियभेदेणं उकरियाभेदेणयभिजमाणाणंकयोरहितो अ० ब०तु०वि०?, गो०! सवयोवाइंदब्बाइंउकारियाभेदेणं मिजमाणाईअणुतडियाभेएणंभिजमाणाई अणंतगुणाईचुणियाभेदेणंभिजमाणाईअनंतगुणाई पयराभेदेणं भिजमाणइं अनंतगुणाई खंडाभेदेणं भिजमाणाई अणनतगुणाई॥
वृ. 'तेसिणं भंते ! दव्वाण मित्यादि, तत्र खण्डभेदो लोहखण्डादिवत् प्रतरभेदोऽप्रमपटलभूर्यपत्रादिवत् चूर्णिकाभेदः क्षिप्तपिष्टवत् अनुतटिकाभेद इक्षुत्वगादिवत् उत्कटिकाभेदः सत्याघर्षवत् । एतानेव भेदान् व्याख्यातुकामः प्रश्ननिर्वचनसूत्राण्याह-से किं तं खंडभेदे ?' इत्यादि पाठसिद्धं, नवरमनुतटिकाभेदे अवटाः-कूपाः तडागानि-प्रतीतानि, इदाअपिप्रतीताः, नद्यो-गिरिनद्यादयः, वाप्यः-चतुरम्राकारास्ता एव वृत्ताकारा पुष्करिण्यः दीर्घिकाः-ऋज्च्यो : नद्यः वक्रा नद्यो गुजालिकाः बहूनि केवलकेवलानि पुष्पर्रकरवत् विप्रकीर्णानि सरांसि तान्येव एकैकपङ्क्तया व्यवस्थितानिसरःपत्तियः येषुसरस्सुपातयाव्यवस्थितेषुकूपोदकंप्रणालिकया सञ्चरतिसा सरःसरःपङ्क्तिः अप्रतीता भेदालोकतःप्रत्येतव्याः,अल्पबहुत्वं सूत्रप्रमाण्यात्तथेति प्रतिपत्तव्यं, युक्तेरविषयत्वात्,
मू. (३९५) नेरइए णं भंते ! जाइं दव्वाइं भासत्ताए गेण्हति ताई किं ठियाइं गेण्हति अठियाइंगेण्हति?, गो०! एवं चेवजहाजीवेवत्तब्वयाभणियातहा नेरइयस्सविजावअप्पाबहुयं एवं एगिदियवज्जो दंडतो जाव वेमाणिता जीवाणं भंते! जाइंदव्वाई भासत्ताए गेण्हति ताई किं ठियाई गेण्हति अठियाइं गेण्हति?, गो० ! एवं चेव पुहुत्तेणवि नेतब्वं, जाव वेमाणिया ।।
जीवे णं भंते ! जाइं दव्वाई सच्चभासत्ताए गेण्हति ताई किं ठियाइं गेण्हति अठियाई गेण्हति ?, गो० ! जहा ओहियदंडओ तहा एसोऽवि, नवरं विगलिंदिया ण पुछिजंति, एवं मोसाभासाएवि, सच्चमोसाभासाएवि, असच्चामोसामासाएविएवं चेव, नवरं असच्चामोसाभासाए विगलिंदिया पुच्छिजंति इमेणं अभिलावेणं
विगलिदिए णं भंते १ जाई दब्वाइं असञ्चामोसाभासाए गिण्हइ ताई किं ठियाई गेण्हइ अठियाई गेण्हइ ?, गो० ! जहा ओहियदंडओ, एवं एए एगत्तपुहुत्तेणं दस दंडगा भाणियब्वा
मू. (३९६) जीवे णं भंते ! जाई दब्बाइं सच्चभासत्ताए गिण्हति ताई किं सच्चभासत्ताए निसिरइ मोसभासत्ताए निसरइ सच्चामोसभासत्ताए निसरति असन्चमोसभासत्ताए निसाइ?, गो० ! सच्चभासत्ताए निसरइ नो मोसमासत्ताए निसरति नो सच्चामोसमासत्ताए निसरति नो असच्चामोसभासत्ताएनिसरइ, एवंएगिदियविगलिंदियवजोदंडतोजाववेमाणिया, एवंपुहत्तेणवि
जीवे णं भंते ! जाई दव्वाई मोसभासत्ताए गिण्हति ताई किं सच्चभासत्ताए निसरति मोसभासत्ताए सचमोसभा सत्ताए असञ्चामोसभासत्ताए निसरइ ?, गो० ! नो सच्चभासत्ताए निसरति मोसमासत्ताए निसरति णो सच्चामोस० नो असञ्चमोसभासत्ताए निसरति । एवं सत्रामोसमासत्ताएवि, असच्चामोसमासत्ताएविएवं चेव, नवरं असच्चामोसभासत्ताए विगलिंदिया तहेव पुच्छिजंति, जाए वेव गिण्हति ताए चेव निसरति, एवं एते एगत्तपुहुत्तिया अट्ठ दंडगा भाणियव्वा।

Page #281

२७८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/-1-1३९५ मू. (३९७) कतिविहे गंभंते! वयणे पं०?, गो० सोलसविहे वयणे पं०, तं०-एगवयणे दुवयणे बहुक्यणे इथिवयणे पुमवयणे नपुंसगवयणे अज्झत्थवयणे उवनीयवयणे अवनीयवणे उवनीयावनीयवणे अवनीयोवनीयवयणे तीतवयणे पडुप्पन्नवयणे अनागयवयणे पञ्चक्खवयणे परोक्खवयणे । इच्छेइतं भंते ! एगवयणं वा जाव परोक्खवयणं वा वदमाणे पन्नवणी णं एसा भासा न एसा मासा मोसा?, हंता गो० ! इच्छेइतं एगवयणं वा जाव परोक्खवयणं वा वदमाणे पन्नवणी णं एसा भासा न एसा भासा मोसा।
दृ.शेषं सूत्रं सर्वमपि पाठसिद्धं, 'जाव कतिविहे गंभंते ! वयणे वण्णत्ते' इति,
एकवचनं पुरुष इति द्विवचनं पुरुषाविति बहुवचनं पुरुषा इति, स्त्रीवचनमियं स्त्री, पुरुषवचनमयं पुमान्, नपुंसकवचनमिदं कुण्ड, अध्यात्मवचनं यदन्यच्चेतसि निधाय विप्रतारकबुध्धाऽन्य विभणिषरपिसहसायचेतसितदेव ब्रूते, उपनीतवचन-प्रशंसावचनं यथा रूपवतीयं स्त्री, अपनीतवचनं-निन्दावचनं यथेयं कुरूपा स्त्री, उपनीतापनीतवचनं यत्प्रशस्य निन्दति, यथा रूपवतीयंस्त्रीपरंदुःशीलाअपनीतोपनीतवचनं-यन्निन्दित्वाप्रशंसति यथेयं कुरूपा परं सुशीलेति, अतीतवचनमकरोदित्यादि प्रत्युत्पन्नवचनं-वर्तमानकालवचनं करोतीत्यादि अनागतकालवचनं करिष्यतीत्यादि, प्रत्यक्षवचनं-अयमित्यादि परोक्षवचनं-स इत्यादि।
एतानिचषोडशापिवचनानि यथावस्थितवस्तुविषयाणिनकाल्पनिकानि, ततोयदैतानि सम्यगुपयुज्य वदति तदा सा भाषा प्रज्ञापनी द्रष्टव्या, तथा चाह–'इच्चेइयं भंते ! एगवयणं दुवयण'मित्यादि, भावितार्थमक्षरार्थः प्रतीत एव ।।
सम्प्रति प्रागुक्तमेव सूत्रं सूत्रान्तरसम्बन्धनार्थं भूयः पठत्ति,
म. (३९८) कति णं भंते ! भासजाया पन्नता?, गो०! चत्तारि भासज्जाया पं०, तं०सच्चमेगंभासायं बितियं मोसंभासज्जातंतइयं सच्चामोसंभासज्जातंचउत्थं असच्चामोसंभासज्जातं, इन्छेइयाई भंते ! चत्तारिभासजायाई भासमाणे किं आराहते विराहते?, गो०! इखेइयाईचत्तारि भासजाई आउत्तं भासमाणे आराहते नो विराहते, तेण परं असंजतअविरयअपडितहतअपबक्खायपावकम्मे सच्चं भासं भासंतो मोसंवा सच्चामोसंवा असचामोसंवा भासं भासमाणे नो आराहते विराहते।
वृ. 'कइ णं भंते ! भासज्जाया पन्नत्ता' इत्यादि सुगम, नवरं 'आउत्तं भासमाणे इति सम्यक् प्रवचनमालिन्यादिरक्षणपरतया भाषमाणः, तथाहि-प्रवचनोड्डाहरक्षणादिनिमित्तं गुरुलाघपवपर्यालोचनेन मृषापिभाषमाणःसाधुराराधकएवेति, तेण पर मित्यादि, तत आयुक्तभाषमाणात्परोऽसंयतो-मनोवाकायसंयमविकलोऽविरतोविरमतिस्म विरतोन विरतोऽविरतः सावधव्यापारादनिवृत्तमना इत्यर्थः अत एवन प्रतिहतं-मिथ्यादुष्कृतदानप्रायश्चित्तप्रतिपत्त्यादिना न नाशितमतीतं तथा न प्रत्याख्यातं भूयोऽकरणतया निषिद्धमनागतं पापकर्म येनासावप्रतिहताप्रत्याख्यातपापकर्मा, शेषं पाठसिद्धं ।
मू. (३९९) एतेसिणं भंते ! जीवाणं सबभासगाणं मोसभासगाणं सच्चामोसभासगाणं असच्चामोसभासगाणंअभासगाण यकयरेशहितो अ० ब०तु०वि०?,गो०! सव्वत्थोवा जीवा सच्चमासगा सच्चामोसभासगा असंखिज्जगुणा मोसभासगा असंखेजुणा असच्चामोसभागसगा असंखेनगुणा अभासगा अनंतगुणा ।। पन्नवणाए भगवईए भासापदं समतं ।।

Page #282

पदं - ११, उद्देशक:-, द्वारं
वृ. अल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकाः सत्यभाषकाः, इह यः सम्यगुपयुज्यसर्वज्ञमतानुसारेण वस्तुप्रतिष्ठानबुध्द्या भाषते स सत्यमाषकतस्ते च पृच्छाकाले कतिपया एव लभ्यन्ते इति सर्वस्तोकाः, तेभ्योऽसङ्घयेयगुणाः सत्यमृषाभाषकाः, बहूनां प्रायो यथा तथा वा सत्यामृषाभाषणसम्भवात्, लोके तथा दर्शनात्, तेभ्योऽसङ्घयेयगुणा मृषाभाषकाः, क्रोधाभिभूतानां परवञ्चनाद्यभियुक्तानां च प्रभूततराणामुपलम्भात् तेषां च मृषाभावकत्वात्, तेभ्योऽसङ्घयेयगुणाः असत्यामृषाभाषकाः द्वीन्द्रियादीनामप्यसत्यामृषाभाषकत्वात्, तेभ्योऽनन्तगुणाः अभाषकाः, सिद्धानामनेकेन्द्रियाणां चानन्तत्वात् ॥
पदं – ११ – समाप्तम्
1
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे एकादशपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
पदं - १२ – “शरीरं"
-
२७९
बृ. तदेवं व्याख्यातमेकादशं पदं, इदानीं द्वादशममारभ्यते - अस्य चामभिसम्बधःइहानन्तरपदे जीवानां सत्यादिभाषाविभागोपदर्शनं कृतं, भाषा च शरीरारयत्ता, 'शरीरप्रभवा भाषे त्यत्रैव प्रतिपादितत्वात्, अन्यत्राप्युक्तं- 'गिण्हइ य काइएणं निस्सइ तह वाइएण जोएण' मिति, तत्र शरीरप्रविभागप्रदर्शनार्थमिदमारभ्यते, तत्र चेदमादि सूत्रम्
सू. (४००) कति णं भंते! सरीरा पन्नत्ता ?, गो० ! पंच सरीरा पं०, तं०-ओरालिए वेउव्विए आहारए तेयए कम्मए, नेरइयाणं भंते! कति सरीरया पन्नत्ता ?, गो० ! तओ सरीरया पं०, तं० - वेउव्विए तेयए कम्मए, एवं असुरकुमाराणवि जाव थणियकुमाराणं ।
पुढविकाइयाणं भंते! कति सरीरया पं० ?, गो० ! तओ सरीरया पं० तं०-ओरालिए तेयए कम्मए, एवां वाउकाइयवज्जं जाव चउरिदियाणं, वाउकाइयाणं भंते! कति सरीरया पं० गो० ! चत्तारि सरीरया, पं०, तं० -ओरालिए वेउव्विते तेयए कम्मए, एवं पंचिंदियतिरक्खजोणियाणवि.

मस्साणं भंते! कति सरीरया पं० ?, गो० ! पंच सरीरया पं० तं०-ओरिलिए वेउव्विते आहारए तेयए कम्मए, वाणमंतरजोइसियवेमामियाणं, जहा नारगाणं ।
बृ. 'कइ णं भंते! सरीरा पन्नत्ता' इत्यादि, उत्पत्तिसमयादारभ्य प्रतिक्षणं शीर्यन्ते इति शरीराणि तानि भदन्त ! कति-कियत्सङ्ख्याकानि, णमिति वाक्यालङ्कारे, प्रज्ञप्तानि, भगवानाह - पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि तान्येवनामत आह- 'ओरालिए' इत्यादि, अमीषां शब्दार्थमात्रमग्रे वक्ष्याम स्तथाऽपि स्थानाशून्यार्थं किञ्चिदुच्यते-उदारं- प्रधानं, प्राधान्यं चास्य तीर्थकरगणधरशरीरापेक्षया, ततोऽन्यस्यानुत्तरसुरशरीरस्याप्यनन्तगुणहीनत्वात्, अथवा ओरालं नाम विस्तरवत्, विस्तरवत्ता चास्यवस्थितस्वभावस्य सातिरेकयोजनसहस्रमानत्त्वातच्, वैक्रियं चैतावदवस्थितप्रभाणं न लभ्यते,उत्कर्षतोऽप्यवस्थितप्रमाणस्य पञ्चधनुः शतप्रमाणत्वात्, तच्च तावत्प्रमाणं सप्तम्यां नान्यत्र, यत्तूत्तरवैक्रियं योजनलक्षप्रमाणं न तदवस अथितमाभववर्त्तित्वाभावात्, ततो न तदपेक्षा, आह च चूर्णिकृत् -
" ओरालं नाम वित्थरालं विसालंति जं भणियं होइ, कहं ?, साइरेगजोयण

Page #283

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं - १-१२/-/-/४०० सहस्समवट्ठियप्यमाणमोरालियं अन्नमेद्दहमेत्तं नत्थित्ति, विउब्वियं होज्जा तं तु अणवट्ठियप्पमाणं, अवट्टियं पुण पंच धनुसया अहेसत्तमाए, इमं पुण अवट्ठियप्यमाणं साइरेगं जोयणसहस्सं वनस्पतीना "मिति, अथवा उरलं- विरलप्रदेशंन तु वनं स्वल्पप्रदेशोपचितत्वात् बृहत्त्वाञ्च्च भेण्डवत्, यदिवा ओरालं- समयपरिभाषया मांसास्थिस्नाय्वाद्यवबद्धं, स्वत्र स्वार्थिक इकप्रत्ययः, इहोदारमेव औदारिकं पृषोदरादित्वादिष्टरूपनिष्पत्तिः, प्राकृतत्वात् ओरालियमिति, उक्तं च"तत्थोदारमुरालं उरलं ओरालमेव विन्नेयं । ओरालियंति पढमं पडुच्च तित्थेसरसरीरं ॥ भन्नइ य तव्वोरालं वित्थरवंतं वणस्सई पप्प । पगईए नत्थि अण्णं एगद्दहमित्तं विसालंति ॥ उरलं थेवपएसोवचियंति महल्लां जहा भिण्डं । मंसट्टिण्हारुबद्धं ओरालं समयपरिभासा ।। १ ।
119 11
1
तथा विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिय तस्यां भवं वैक्रियं उक्तं च"विविहा विसिट्ठगा वा किरिया तीए उ जं भवं तमिह ।
119 11
वेउब्वियं तयं पुण नारग्दवाण पगईए ॥”
अथवा वैकुर्विकमिति शब्दसंस्कारः, तत्र विकुर्व इति सिद्धान्तप्रसिद्धोऽयं धातुः, विकुव्वा विकुर्व्वाः विविधा क्रिया इत्यर्थः तेन निर्वृत्तं वैकुर्विकं २ तथा चतुर्द्दशपूर्वविदा कार्योत्पत्ती योगबलेनाह्यते इत्यद्वारकं ३, तेजसो विकारस्तैजसं ४, कर्मणो जातं कर्मजमिति ५ ।
२८०
॥२॥
॥३॥
नन्वौदारिकादीनां शरीराणामित्यमुपन्यासे किञ्चिस्ति प्रयोजनमुत यथाकथञ्चिदेष प्रवृत्त इति ?, उच्यते, अस्तीति ब्रूमः, किं तदिति चेत्, उच्यते, परम्परप्रदेशसंभ्यं परम्परं वर्गणासु प्रदेशबाहुल्यं (च), तथा हि- औदारिकात् वैक्रियस्य प्रदेशसौक्ष्म्यं वैक्रियादप्याहारकस्य आहारकादपि तैजसस्य तैजसादपि कार्मणस्य, तथा औदारिकात् वैक्रियस्य वर्गणासु प्रदेशबाहुल्यं वैक्रियादाहारकस्याहान्दापि तैजसस्य तैजसादपि कार्मणस्येति एतान्येव शरीराणि नैरयिकादिषु सम्भवतश्चिन्तयति
'नेरइयाणं भंते! केवइया सरीरा पन्नत्ता' इत्यादि, पाठसिद्धं, शरीराणि च जीवानां द्विविधानि तद्यथा - बद्धानि मुक्तानि च तत्र यानि चिन्ताकाले जीवैः परिगृहीतानि वर्त्तन्ते तानि बद्धानि यानि च पूर्वभवेषु परित्यक्तानि तानि मुक्तानि तेषां बद्धानां मुक्तानां च परिमाणमिदानीं द्रव्यक्षेत्रकालैः प्ररूपणीयं, तत्र द्रव्यैरभव्यादिभिः क्षेत्रेण श्रेणिप्रत्यादिना कालेनावलिकादिना,
तत्रीदारिकशरीररमधिकृत्याह
मू. (४०१) केवइया णं भंते! ओरालियसरीरया पं० ?, गो० ! दुविहा पं० तं०-मुद्धिलया य मुक्किल्लया य, तत्थ णं जे ते बद्धेल्लगा ते णं असंखेज्जा असंखेजाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं अवहीरंति कलतो, खेत्ततो असंखेज्जा लोगा, तत्थ णं जे त मुक्केल्लया ते णं अनंता अनंताहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो खेत्तओ अनंता लोगा अभवसिद्धिएहिंतो अनंतगुणा सिद्धा (ण) नंतभागो । केवतिया णं भंते! वेउव्वियसरीरया पं० गो० ! दुविहा पं०, तं० - बद्धेल्लया य मुक्केलगाय, तत्थ णं जे ते बद्धेल्लगा ते णं असंखेज्जा असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं

Page #284

पदं-१२, उद्देशकः-, द्वारं
२८१ अवहीरंति कालतोखेत्ततोअसंखेजातो सेटीओ पयरस्स असंखेजतिभागो, तत्यगंजे ते मुक्कोलगा तेणं अनंत अनंताहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहि अवहीरंति कालतो जगा ओरालियस्स मुक्ोलया तहेव वेउब्बियस्सवि भाणियव्वा।
केवतिया णं भंते ! आहारगसरीरया पन्नता?, गो० ! दुविहा, पं० २०-बद्धेल्लया य मुक्केल्लया य, तत्थ गंजे ते बद्धेल्लगा तेणं सिय अत्यि सिय नत्यि, जइ अस्थि जहन्नेणंएको वादो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं सहस्सपुहुत्तं, तत्य णं जे ते मुझेलया ते णं अणनता जहा ओरालियस्स मुक्किलया तहेव भाणितव्वा।
केवइयाणंभंते! तेयगसरीरया पन्नता?,गो०! दुविहाप०२०-बद्धेलगाय मुक्केलगा य, तत्थ णं जे ते बद्धलगा ते णं अनंता अनंताहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो खेत्तओ अनंता लोगा दव्वओसिद्धेहिंतोअणंतगुणा सबजीवानंतभागूणा, तत्यणंजे ते मुक्केलगा तेणं अनंता अनंताहिं उस्सप्पिणि ओसप्पिणीहि अवहीरंतिकालतो खेत्ततोअनंता लोगादवओ सधजीवेहितो अनंतगुणा जीववग्गस्सानंतभागे।
एवं कम्मगसरीराणिवि भाणितव्वाणि ।।
वृ. केवइयाणंभंते! ओरालियसरीरयापन्नत्ता इत्यादि, इहप्राकृतलक्षणवशादिल्लप्रत्ययः कप्रत्ययश्च स्वार्थेततो 'बद्धिल्लया इतिबद्धानीत्यर्थः, मुकिल्लया इतिमुक्तानीत्यर्थः,तत्रबद्धान्यसङ्खयेयानि, असङ्खयेयत्वमेव प्रथमतः कालतोनिरूपयति-'असंखिजाहिं' इत्यादि, प्रतिसमयमेकैकशरीरापहारेण असङ्खयेयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीमिरनवयशोऽपहियन्ते, किमुक्तं भवति असङ्खयेयासुउत्सर्पिण्यवसर्पिणीषुयावन्तःसमयास्तावप्रमाणानिबद्धान्यौदारिकशरीराणिर्तन्ते, इदंकालतः परिमाणं, क्षेत्रत आह-'खेतओअसंखेजालोगा इति, क्षेत्रतःपरिसत्यायनमसद्धयेयालोकाः, एतदुक्तं भवति-सर्वाण्यपिबद्धान्यौदारिकशरीराणि आत्मीयात्मीयावगाहनाभिराकाशप्रदेशेषु परस्परम पिण्डीभावेन क्रमेण स्थाप्यन्ते तदानीं तैरेवमास्तीर्यमाणैरसत्येया लोका अवाप्यन्ते, इहएकैकस्मिन्नयाकाशप्रदेशेएकैकोदारिकशरीरस्थापनयाअसङ्ख्येयालोकाव्याप्यन्ते परं पूर्वाचार्या आत्मीयावगाहनास्थापनया प्ररूपणां कुर्वन्ति ततोऽपसिद्धान्तदोषो मा प्रापदित्यस्माभिरपि तथैव प्ररूपणा क्रियते, आह चचूर्णिकारोऽपि
"जइवि इक्कक्के पएसे सरीरमेगं ठविज्जइ तोऽवि असंखेज्जा लोगा भवंति किंतु अवसिईतदोसपरिहरणथमप्पप्पणियाहिं ओगाहणाहिंठविजंति" इति,आह-नन्वनन्ताजीवास्ततः कथमसङ्ख्येयान्यौदारिकशरीराणि ?, उच्यते, इह द्विविधा जीवाः-प्रत्येकशरीरिणोऽनन्तकायिकाश्च, तत्र येतेप्रत्येकशरीरिणस्तेषांप्रतिजीवमेकैकोदारिकशरीरमन्यथाप्रत्येकशरीरत्वायोगात्, येत्वनन्तकायिकास्तेषामनन्तानामनन्तानामेकैकमौदारिकशरीरमतःसर्वसङ्ख्ययापि असङ्खयेयान्यौदारिकशरीराणि, मुक्तान्यौदारिकशरीराणि अनन्तानि, तच्चानन्तत्वं कालक्षेत्रद्रव्यैर्निरूपयति--'अनंताहिं' इत्यादि, कालतःपरिमाणंप्रतिसमयमेकैकशरीरापहारेऽनन्ताभिरुसर्पिण्यवसर्पिणीभिः सर्वात्मनाऽपहियन्ते, किमुक्तं भवति?__ अनन्तासु उत्सर्पिण्यवसर्पिणीषुयावन्तःसमयास्तावठामाणानीति, क्षेत्रतःपरिमाणमनन्ता

Page #285

२८२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१२/-1-1४०१
लोकाः, अनन्तेषुलोकप्रमाणेष्वाकाशखण्डषुयावन्तआकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानीत्यर्थः, द्रव्यतः परिमाणमभवसिद्धिकेभ्यः-अभव्येभ्योऽनन्तगुणानि, यद्येवंतर्हि सिद्धराशिप्रमाणानि भविष्यन्ति तत आह-सिद्धानामनन्तभागः-अनन्तभागमात्राणि, ननुद्वयोरपि राश्योरभवसद्धिकसिद्धिरूपयोर्मध्ये पठ्यन्तेप्रतिपतितसम्यग्दृष्टयः तकिंतद्राशिप्रमाणानि भवेयुः?, उच्यते, यदितप्रमाणानि स्युस्तर्हि तथैव निर्देशः क्रियेत, सुखप्रतिपत्तिकृतप्रतिज्ञा हि भगवन्त आर्यश्यामाः, ततस्तथा निर्देशाभावादवसीयते-न तद्राशिप्रमाणानि, ननु तर्हि तेषां प्रतिपतितसम्यग्दृष्टीनामधस्ताद् भवेयुरुपरिवा?,उच्यते, कदाचिदधस्तात्कदाचिदुपरि कदाचित्तुल्यान्यपि अनियतप्रमाणत्वात्, नतु सर्वकालं तप्रमाणानीति, आह च चूर्णिकृत
"तो किं परिवडियसम्मद्दिट्टिरासिप्पमाणाई होज्जा ते ?, तेर्सि दोण्हवि रासीणं, मज्झे पढिजंतित्तिकाउं?, भन्नइ, जइ तप्पमाणाईहोताइंतोतेसिंचेव निद्देसोहोंतो तम्हान तप्पमाणाई, तो किं तेसिं हिट्ठा होज्जा उवर होज्जा ?, भनइ, कयाई हेट्ठा कयाइ उवरि होति कयाइ तुल्लाईन निच्चकालंतप्पमाणाई' इति, अपरः प्राह-कथं मुक्तानि यथोक्तानन्तसङ्ख्यापरिमाणान्युपपद्यन्ते यतो यदि तावदीदारिकादिशरीराणि यावदविकलानि तावद् गृह्यन्ते ततस्तेषामनन्तकालमवस्थानाभावादनन्तत्वं न घटते, यदि ह्यनन्तमपि कालमवस्थानं भवेत् ततोऽनन्तेन कालेन तत्तच्छरीरगणनादनन्तानि भवेयुः, यावताऽनन्तं कालमवस्थानं नास्ति, पुद्गलानामुत्कर्षतोड़प्यसङ्ख्येयकालावस्थानाभिधानात्, अथच ये पुद्गदलाजीवैरीदारिकत्वेन गृहीत्वा मुक्ता अतीताद्धायां तेषां ग्रहणं तर्हि सर्वेऽपि पुद्गलाः सर्वैरपि जीवैः प्रत्येकमौदारिकत्वेन गृहीत्वा मुक्ता इति सर्वपुद्गलग्रहणमापन्नं, तथा च सति यदुक्तम्
अभवसिद्धिकेभ्योऽनन्तगुणानि सिद्धानामनन्तभागमात्राणीति तद् विरुध्यते, सर्वजीवेभ्योऽनन्तानन्तगुणकारेणानन्तगुणत्वस्य प्रसक्तत्वादिति चेत्, उच्यते, इह मुक्तानामौदारिकशरीराणां नाविकलानामेव केवलानां ग्रहणं नाप्यौदारिकत्वेन गृहीत्वा मुक्ताः पुद्गलाः, तेषामुक्तदोषप्रसङ्गात्, किन्तुयच्छरीरमौदारिकंजीवेन गृहीकत्वा मुक्तंत विशरारुभावं विभ्राणमनन्तभेदभिन्नं भवति ते चानन्ता भेदा भवन्तो यावते पुद्गला औदारिकपरिणामं न जहति तावत्प्रत्येकमौदारिकशरीरव्यपदेशं लभन्ते, ये पुनरौदारिकपरिणामं त्यक्तवन्तस्ते न गण्यन्ते, तत एवमेकस्यापि शरीरस्यानन्तानि शरीराणिजातानि, एवं सर्वशरीरेष्वपि भावनीयं, तथा च सत्येकैकस्य शरीरस्यानन्तभेदभिन्नत्वादेकस्मिन्नपि समये प्रभूतान्यनन्तानि शरीराण्यवाप्यन्ते, तेषांचासङ्ख्येयकालमवस्थान, तेनचासङ्ख्येयेन कालेनान्यानिजीवैर्विप्रमुक्तान्यसद्धयेयान्यवाप्यन्ते, तान्यपि च प्रत्येकमनन्तभेदभिन्नानि, तेषु च मध्ये तावता कालेन यान्यौदारिकशरीरपरिणाम विजहति तानि परित्यज्यन्ते शेषाणि गण्यन्ते, तत एवं मुक्तानि यथोक्तप्रमाणानन्तसङ्ख्याकान्यौदारिकशरीराण्युपपद्यन्ते इति, न चैतस्वमनीषिकाविजृम्भितं, यत आह चूर्णिकृत्
“नविअविगलाणमेव केवलाणंपि गहणं एवं नयओरालियगहणमुक्काणं सव्वपुग्गलाणं, किन्तुजंसरीरमोरालिकंजीवेण मुकंतंचेवअणंतभेयभिन्नं [च] होइजावतेपुग्गलांतंजीवनिव्वत्तियं ओरालियसरीरकायप्पओगं न मुंचंति न ताव अन्नपरिणामेणं परिणमंति ताई पत्तेयं सरीराई

Page #286

पदं-१२, उद्देशकः-, द्वारं
२८३ भन्नंति, एवमेक्कक्केस्स ओरालियसरीरस्स अमंतभेयभिन्नत्तणओ अनंताइंचेवओरालियसरीराई भवंति" इत्यादि, आह-कथमेकैकशरीरद्रव्यदेशःशरीरत्वेन व्यवहियते?, उच्यते, लवणष्टानते न, तथाहि-खार्यपि लवणमुच्यते द्रोणोऽपि लवणमाढकोऽपि लवणं यावदेकापि शर्करा लवणमेवमिहापि सकलमप्यौदारिकशरीरमुच्यते तदर्द्धमपि तदेकदेशोऽपि यावदनन्तभागोऽपि शरीरमिति, कोऽत्राभिप्राय इति चेत् ?,
__उच्यते, इह यथा लवणपरिणामपरिणतः स्तोको बहुर्वा पुद्गलसातो लवणमुच्यते तथौदारिकशरीरयोग्यपुद्गलसङ्घातोऽपि औदारिकत्वेन परिणतः स्तोको वा बहुर्वा औदारिकशरीरव्यपदेशं लभते, अथवा भवति समुदायैकदेशेऽपि समुदायशब्दोपचारो, यथा-अगुल्यग्रे स्पृष्टेमया देवदत्ता इत्यादौ, तत उपचारात्र कश्चिद्दोषः, ननुयद्येवं कथं तान्यनन्तलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यौदारिकशरीराण्येकस्मिन् लोकेऽवगाढानि?, उच्यते, प्रदीपप्रकाशवत्, तथाहियथैकस्यापि प्रदीपस्या/षि सकलभवनावभासीनि भवन्ति, अन्येषामनेकेषां प्रदीपानामर्चीषि तत्रैवानुप्रविशन्ति, परस्परमविरोधात्, तथौदारिकाण्यपि, एवं शेषशरीरेष्वपि मुक्तेष्वायोज्यं, ननुद्रव्यक्षेत्रेविहाय किमितिप्रथमतः कालेन प्ररूपणाकृता?,उच्यते, कालाननतरावस्थायितया पुद्गलेषु शरीरोपचारो नान्यथा ततः कालो गरीयान् इति प्रथमस्तेन प्ररूपणा।।
उक्तान्यौदारिकाणि, सम्प्रति वैक्रियसूत्रमाह-'केवइयाणंभंते!' इत्यादि, बद्धान्यसङ्ख्येयानि, तत्र कालतः परिमाणं प्रतिसमयमेकैकशरीरापहारे सामस्त्येनासङ्खयेयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, किमुक्तं भवन्ति ?-असङ्खयेयासूत्सर्पिण्यवसर्पिणयसर्पिणीषु यावन्तः समायास्तावप्रमाणानीति, क्षेत्रतोऽसङ्खयेयाः श्रेण्यस्तासां श्रेणीनां परिमाणं प्रतरस्यासङ्घयेयो भागः किमुक्तंभवति? -प्रतरस्याससयेयतमे भागेयावत्यः श्रेण्यस्तासुच श्रेणिषुयावन्तआकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानि बद्धानि वैक्रियशरीराणीति, अथ श्रेणिरिति किमभिधीयते? उच्यते,
__ घनीकृतस्य लोकस्य सर्वतःसप्तरज्जुप्रमाणस्यायामतःसव्वरज्जुप्रमाणा मुक्तावलिरिवैकाकाशप्रदेशपङ्कितः, कथं पुनर्लोको घनीक्रियते?, कथं वा सप्तर प्रमाणो भवति इति चेत् ?, उच्यते, इहलोक ऊर्ध्वाधश्चतुर्दशरजुप्रमाणोऽधस्ताद्विस्तरतो देशोनसप्तरज्जुप्रमाणाः एकरज्जुर्मध्यभागे ब्रह्मलोकप्रदेशे बहुमध्यदेशभागेपञ्चरज्जुरुपरि एका रज्जुर्लोकान्ते, रज्जोश्चपरिमाणं स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पूर्ववेदिकान्तादारभ्यापरवेदिकान्तं यावत्, एवंप्रमाणस्य लोकस्य वैशाखस्थानस्थकटिस्थकरयुग्मपुरुषाकारस्य बुध्या त्रसनाड्या दक्षिणभागवत्यधोलोकखण्डमधो देशोनत्रिरअविस्तारमतिरिक्तसप्तचरज्जूच्छ्रयं परिगृह्यं त्रसनाड्या उत्तरपार्वे ऊर्ध्वाधोभागाविपर्यासेन सङ्घात्यते-ऊध्वभागोऽधः क्रियतेअधोभागस्तूर्द्धमिति सङ्घात्यतेइति, ततऊर्ध्वलोके त्रसनाड्या दक्षिणभागवर्तिनीये द्वेखण्डे कूपराकारसंस्थिते प्रत्येकं देशोनार्द्धचतुष्टरज्जूच्छ्रयेते बुध्ध्या समादाय वैपरीत्येनोत्तरपार्वे सङ्घात्येते, एवं च किं जातम् ?,
अधस्तनं लोकार्धंदेशोनचतूरज्जुविस्तारं सातिरेकसप्तरज्जूच्छ्रयं उपरितनमर्द्धविरज्जुविस्तारं देशोनसप्तरज्जूच्छ्रयं, तेन उपरितनमर्द्धबुध्या गृहीत्वाऽधस्तनस्यार्द्धस्योत्तरपार्वे सङ्घात्यते, तथा चसति सातिरेकसप्तरज्जूच्छ्यो देशोनसप्तरविस्तारोधनो जातः, अतः सप्तरज्जूनामुपरियदधिकं

Page #287

२८४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१२/-1-1४०१ तत्परिगृह्यऊवधिआयतमुत्तरपार्वेसाक्षात्यते, ततोविस्तरतोऽपिपरिपूर्णाः सप्तरजवोभवन्ति, एवमेषलोकोघनीक्रियते, धनीकृतश्चसप्तरज्जुप्रमाणोभवति, यत्रचकचनघनत्वेन सप्तरजुप्रमाणता न पूर्यते तत्र बुध्या परिपूरणीयं, एतच्च पट्टिकादौ लिखित्वा दर्शयितव्यं, सिद्धान्ते च यत्र कवचनापिश्रेणे प्रतरस्यवाग्रहणंतत्रसत्राप्येवंधनीकृतस्य लोकस्य सप्तरजुप्रमाणस्या-वसातव्यं, मुक्तान्यौदारिकवद्भावनीयानि ।
आहारकविषयं सूत्र केवइयाणंभंते! आहारगसरीरगा इत्यादि, 'बद्धानि सिय अस्थि सिय नत्यि' इति अस्तीति निपातो बहुवचनगर्भः कदाचित्सन्ति कदाचित् न सन्तीत्यर्थः, यस्मादन्तरमाहारकशरीरस्य जघन्यत एकः समयः उत्कर्षतः षण्मासाः, उक्तंच॥१॥ "आहारगाइंलोएछम्मासे जान होतिविकयाइ।
उकोसेणं नियमाएवं समयं जहन्नेणं ।" इति, यदापि भवन्तितदाऽपिजघन्यतः एकंववाउत्कर्षतः सहपृथकत्वं, मुक्तान्यौदारिकवत्
तैजसविषयं सूत्रमाह-'केवइयाणंभंते! तेयगसरीरया' इत्यादि, तत्रबद्धान्यनन्तानि, अनन्तत्वं कालक्षेत्रद्रव्यैर्निरूपयति-'अनंताहि' इत्यादि, कालतः परिमाणमन्तोत्सपिण्यवसर्पिणीसमयप्रमाणानि क्षेत्रतोऽनन्तलोकप्रमाणाकाशखण्डप्रदेशपरिमाणानि, द्रव्यतः परिमाणं सिद्धेभ्योऽनन्तगुणानि,तैजसंहिशरीरंसर्वसंसारिजीवानांप्रत्येकं, संसारिणश्चजीवा सिद्धेभ्योऽनन्तगुणाः ततस्तैजसशरीराण्यपि सिद्धेभ्योऽनन्तगुणानि भवन्ति, 'सन्चजीवअनंतमागूणा' इति सर्वजीवानां योऽनन्ततमो भांगस्तेनोनानि, इयमत्र भावना-सिद्धानां तैजसशरीरं न विद्यते, सर्वशरीरातीतत्वात् तेषां, सिद्धार्य सर्वजीवानामनन्तमागे, ततस्तेनोनानि सर्वजीवानामनन्तभागोनानि भवन्ति, मुक्तानि अनन्तानि, तजेवानन्तत्वं कालक्षेत्रद्रव्यैः प्ररूपयति-'अनंताहिं इत्यादि, । कालक्षेत्रसूत्रेप्राग्वत्, द्रव्यतः परिमाणं सर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणानि, कथमिति चेत् ?, उच्यते, इह एकैकस्य संसारिजीवस्य एकैकं तैजसशरीरं, तानि च जीवैर्विप्रमुक्तानि सन्ति प्रागुक्तयुक्तेरनन्तभेदभिन्नानि भवन्ति, तेषांचासङ्ख्येयं कालं यावदवस्थानं, तावताच कालेन जीवैर्विप्रमुक्तान्यन्यानि तैजसशरीराणि प्रतिजीवमसङ्ख्येयानि अवाप्यन्ते, तेषामपि प्रत्येक प्रागुक्तयुक्त्याअनन्तभेदमित्रतेतिभवन्ति सर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणानि, तर्किजीववर्गप्रमाणानि भवेयुरत आह
_ 'जीववग्गस्सअनंतभागे इति,जीववर्गस्थानन्तभागप्रमाणानि,जीववर्गप्रमाणानिकस्मान भवन्तीति चेत्, उच्यते, यदि एकैकस्य जीवस्य सर्वजीवराशिप्रमाणानि किञ्चित्समधिकानि वा भवेयुर्यन सिद्धानन्तमागपूरणं भवति ततो जीववर्गप्रमाणानि भवन्ति, वर्गो हि तेनैव राशिना तस्य राशेर्गुणने भवति, यथा चतुष्कस्य चतुष्केन गुणने षोडशात्मको वर्ग इति, न चैकैकस्य जीवस्य सर्वजीवप्रमाणानि किञ्चित्समधिकानि वा तैजसशरीराणि किन्वतिस्तोकानि, तान्यपि असद्धयेयकालावसअथायीनीति, तावताकालेनयान्यप्यन्यानि भवन्तितान्यपिस्तोकानि, कालस्य स्तोकत्वात्, ततो जीववर्गप्रमाणानि न भवन्ति, किन्तु जीववर्गस्यानन्तभागमात्राणि, अनन्तभागप्रमाणतायांच पूर्वाचार्यप्रदर्शितमिदं निदर्शनं

Page #288

पर्द-१२, उद्देशकः-, द्वार
२८५ सर्वजीवास्तत्त्ववृत्त्या अनन्ता अपिअसत्कल्पनयादशसहस्राणि, तेषांचदशसहस्राणां वर्गोदश कोट्यःसतैजशरीरराणिचमुक्तान्यसत्कल्पनयादशलक्षप्रमाणानि,ततः सर्वजीवेभ्यः किल शतगुणानीति सर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणान्युक्तानि, जीववर्गस्यच शततमे भागे वर्तन्ते, ततो जीववर्गस्यानन्तभागमात्राणि।
एवं कार्मणशरीराण्यपिबद्धानिमुक्तानिच भावनीयानि, तैजसैः सहसमानसत्यत्वात् उक्तान्यौधिकानिपञ्चानि शरीराणि, सम्प्रति नैरयिकादिविशेषणविशेषितानि चिन्त्यन्ते
मू. (१०२) नेरइयाणं मंते ! केवतिया ओरालियसरीरा पं०?, गो० ! दुविहा पं०, तं०–बोल्लगा य मुक्केलगाय, तत्य णंजे ते बद्धेलगाते णं नत्यि, तत्य णजे ते मुकेलगा तेणं अनंता जहा ओरालियमुक्केलगातहा माणियव्वा! .
नेरइयाणं भंते ! केवइया वेउब्वियसरीरापं०?, गो० दु०, तं०-बद्धलगा यमुक्कोलगा य, तत्य णं जे ते बद्धलगा ते णं असंखेजा, असंखेज़ाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणिहि अवहीरंति कालतो, खेत्ततो असंखिजाओ सेढीओ पयरस्स असंखेजइमागो, तासिणं सेढीणं विक्खंभसूई अंगुलपढमवग्गमूलंबितीयवग्गमूलपडुप्पण्णं अहवणंअंगुलवितीयक्गमूलधणपमाणमेत्ताओ सेटीतो, तत्थ गंजे ते मुक्केलगातेणंजहा ओरालियस्स मुक्केलगा तहाभाणियवा। • नेरइयाणं भंते! केवइआआहारगसरीरा पं०?, गो० ! दु०, तं०-बद्धे० मुके०, एवं जहाओरालिए बहेलगा मुक्केलयाय भणियातहेव आहारगावि माणियव्वा, तेयाकम्मगाईजहा एएसिंचेव वेउब्बियाई।
वृ. 'नेरइयाणं भंते!' इत्यादि, नैरयिकाणांबद्धान्यौदारिकशरीराणिनसन्ति, भवप्रत्ययतस्तेषामौदारिकशरीरासम्मवात, मुक्तान्यौधिकमुक्तौदारिकशरीरवत्, वैक्रियाणिवद्धानियावन्तो नैरयिकास्तावामाणानि, तानि चासन्येयानि, तदेवासार्खयेयत्वं कालक्षेत्राभ्यां प्ररूपयति'असंखेजाहिं' इत्यादि, कालतः परिमाणं प्रतिसमयमेकैकशरीरापहारे सामस्त्येनासत्येयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, किमुक्तं भवति?
___ असङ्ख्येयासूत्सर्पिण्यवसर्पिणीषु यावन्तः समयास्तावामाणानि, क्षेत्रतोऽसत्येयाः श्रेणयः, असङ्ख्येयासु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानीति भावः, अथ प्रतरेऽपि सकले असङ्ख्येयाः श्रेणयोभवन्तिप्रतरस्यार्द्धमागेत्रिभागादौचततः कियत्सङ्ख्याकास्ताः श्रेणय इत्याशवायां विशेषनिर्धारणार्थमाह-प्रतरस्यासक्येयमागः, किमुक्तं भवति?
प्रतरस्यासङ्येयतमे मागे यावत्यः श्रेणयस्तावत्यः परिगृह्यन्ते, इदमन्यद्विशेषतरपिमाणं-'तासि णं सेढीणं विखंभसूई' इत्यादि, तासां श्रेणीना विष्कम्भतो-विस्तारमधिकृत्य सूचिः एकप्रादेशिकी श्रेणिरकुलप्रथमवर्गमूलंद्वितीयवर्गमूलगुणितं,इयमत्रभावना-इहप्रज्ञापकेन धनीकृतः सप्तरज्जुप्रमाणो लोकः पट्टिकादौस्थापनीयः, श्रेणिश्च रेखाकारेण दर्शनीया, दर्शयित्वा चैवंप्रमाणं वक्तव्यं-अङ्गुलप्रमाणमात्रस्य प्रदेशस्य क्षेत्रस्य यावान् प्रदेशराशिस्तस्यासल्येयानि वर्गमूलानि भवन्ति, तद्यथा-प्रथमं वर्गमूलं तस्यापि यद्वर्गमूलं तद् द्वितीयं वर्गमूलं तस्यापि यद् वर्गमूलं तत्तृतीयंवर्गमूलंएवमसङ्ख्येयानिवर्गमूलानि भवन्ति, तत्रप्रथमंयद्वर्गमूलं तद्वितीयेन

Page #289

२८६
प्रज्ञापनाउपागसूत्र-१-१२/-/-/४०२ वर्गमूलेन गुण्यते, गुणिते च सति यावन्तः प्रदेशा भवन्ति तावप्रदेशात्मिका सूचिर्बुद्धया क्रियते, कृत्वा च विष्कम्भतो दक्षिणोत्तरायततया स्थापनीया, तया च स्थाप्यमानया यावत्यः श्रेणयः स्पृश्यन्ते तावत्यः परिगृह्यन्ते, तत्रेदं निदर्शनम्
अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशिस्तत्त्वतोऽसङ्ख्यातोऽप्यसत्कल्पनया षट्पञ्चाशदधिके द्वे शते कल्प्येते, तयोः प्रथमवर्गमूलं षोडश द्वितीयं चत्वारस्तृतीयद्वौ, तत्र द्वितीयेनवर्गमूलेनचतुष्कलक्षणेन प्रथमं वर्गमूलं षोडशलक्षणं गुण्यते जाताः चतुःषष्टिः, एतावत्यः श्रेणयः परिगृह्यन्ते, अमुमेवार्थं प्रकारान्तरेण कथयति
___ 'अहवण मित्यादि अथवेति प्रकारान्तरे णमिति वाक्यालङ्कारे अङ्गुलमात्रक्षश्रेत्रप्रदेशराशेर्द्वितीयस्य वर्गमूलस्यासत्कल्पनया चतुष्कलक्षणस्य यो धनस्तावप्रमाणाः, इह यस्य राशेर्योवर्गःसतेनराशिनागुण्यतेततोधनोभवति, यथाद्विकस्याष्टी, तथाहि-द्विकस्यवर्गश्चत्वारस्ते द्विकेन गुण्यन्ते जाता अष्टाविति, एवमिहापि चतुष्कस्य वर्गः षोडश ते चतुष्केन गुण्यन्ते ततश्चतुष्कस्य घनो भवति, तत्रापि सैव चतुःषष्टिरिति, प्रकारद्वयेऽप्यभेदः, इहायंगणितधर्मो यद्वहु स्तोकेन गुण्यते, ततः सूत्रकृता प्रकारद्वयमेवोपदर्शितं, ___अन्यथा तृतीयोऽपि प्रकारोऽस्ति 'अंगुलबिइयवग्गमूलं पढमवग्गमूलपडुपण्ण मिति अन्ये त्वभिदधति-अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः स्वप्रथमवर्गमूलेन गुणने यावान् प्रदेशराशिर्भवति तावप्रमाणया सूच्यायावत्यः स्पृष्टाः श्रेण्यस्तावतीषु श्रेणिषुयावन्तआकाशप्रदेशास्तावामाणानि नैरयिकाणां बद्धानि वैक्रियशरीराणीति, मुक्तान्यौदारिकवत्।।
__आहारकाणिबद्धानिन सन्ति, तेषां तल्लब्ध्यसम्भवात् । मुक्तानि पूर्ववत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि वैक्रियवत्, मुक्तानि पूर्ववत्।
मू. (४०३) असुरकुमाराणं भंते! केवइया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! जहानेरइयाणं ओरासियसरीरामणिता तहेव एतेसिंभाणितव्वा, असुरकुमाराणं भंते! केवइया वेउब्बियसरीरा पं०?, गो० ! दुविहा पं०, तं०-बद्धलगा य मुक्केलगाय, तत्थ णंजे ते बद्धलगा तेणं असंखेजा असंखेजाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं अवहीरंति कालतो खेत्ततो असंखेजाओ सेढीतो पयरस्स असंखेजतिभागो तासि णं सेढीणं विखंभसूई अंगुलपढमवग्गमूलस्स संखेजतिभागो,
तत्थणजे ते मुक्छेल्लंगा तेणंजहाओरालियस्स मुक्कोल्लगातहा भाणियब्वा, आहारसरीरगा जहा एतेसिं चेव ओरालिया तहेव दुविहा भाणियव्वा, तेयाकम्मगसरीरा दुविहावि जहा एतेसिं चेव विउब्बिया, एवं जाव थणियकुमारा।
वृ. असुरकुमाराणामौदारिकशरीराणि नैरयिकवत्, वैक्रियाणि बद्धान्यसङ्ख्येयानि, तदेवासङ्खयेयत्वं कालक्षेत्राभ्यां प्ररूपयति, तत्र कालसूत्रं प्राग्वत्, क्षेत्रतोऽसङ्खयेयाः श्रेणयः, असङ्घयेयासुश्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानीत्यर्थः, ताश्च श्रेणयःप्रतरस्यासङ्ख्येयो भागः,प्रतरासङ्खयेयभागप्रमिता इत्यर्थः, तत्र नारकचिन्तायामपिप्रतरासङ्ख्येयभागप्रमिता उक्ताः, ततो विशेषतरं परिमाणमाह-'तासिण'मित्यादि, तासां श्रेणिनां परिमाणाय या विष्कम्भसूचिः सा अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः सम्बन्धिनः प्रथमवर्गमूलस्य सङ्खयेयो भागः, किमुक्तं भवति

Page #290

पदं-१२, उद्देशकः-, द्वार
२८७ अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेरसत्कल्पनया षट्पञ्चादशदधिकशतद्वयप्रमाणस्य यप्रथमवर्गमूलं षोडशलक्षणंतस्य सङ्खयेयतमेभागे यावन्तआकाशप्रदेशा असत्कल्पनया पञ्चषड्वातावप्रदेशामिका श्रेणिः परिमाणाय विष्कम्भसूचिरवसातव्या, एवं च नैरयिकापेक्षयाऽमीषां विष्कम्भसूचिरसङ्घयेयगुणहीना, तथाहि___नैरयिकाणां श्रेणिपरिमाणायविष्कम्भसूचिरकुलप्रथमवर्गमूलंद्वितीयवर्गमूलप्रत्युत्पन्नं यावद् भवति तावप्रदेशात्मिका द्वितीयंच वर्गमूलंतत्वतोऽसङ्ख्यातप्रदेशात्मकंततोऽसङ्ख्येयगुणप्रथमवर्गमूलप्रदेशात्मिका नैरयिकाणांचसूचिरमीषा त्वङ्गुलप्रथमवर्गमूलसङ्घयेयभागप्रदेशात्मिकेति, युक्तं चैतत्, यस्मान्महादण्डके सर्वेऽपि भवनपतयो रत्नप्रभानैरयिकेभ्योऽप्यमसङ्ख्ययगुणहीना उक्तास्ततः सर्वनैरयिकापेक्षया सुतरामसङ्ख्येयगुणहीना भवन्ति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, आहारकाणि नैरयिकवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि बद्धवैक्रियवत्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, यथा चासुरकुमाराणामुक्तं तथा शेषाणामपि भवनपतीनां वाच्यं, यावस्तनितकुमाराणां ।
मू. (४०४) पुढविकाइयाणं भंते ! केवइया ओरालियसरीरंगा पं०?, गो०! दुविहा, पं०, तं०-बद्धेल्लगा य मुक्केलगाय, तत्य गंजे ते बद्धलगातेणं असंखेजा असखेाहिं उस्सप्पिी णिओसप्पिणीहि अवहीरंति कालतो, खेत्ततो असंखेजा लोगा, तत्थ गंजे ते मुलगा ते णं अनंता अनंताहिं उस्सप्पिणिओस्सप्पिणीहि अवहीरंति कालतो, खेत्ततो अनंता लोगा, अभवसिद्धिएहितो अनंतगुणा सिद्धाणं अनंतभागो,।
पुढविकाइयाणं भंते! केवतिया वेउब्बियसरीरगा पन्नत्ता?, गो०! दु० पं०, तं०-बद्धे० मुक्के०, तत्थणजे ते बद्धेलगातेणं नत्थि, तत्थणंजे ते मुक्कोल्लगातेणंजहाएएसिंचेव ओरालिया तहेव माणियब्बा, एवं आहारगसरीरावि, तेयाकम्मगा जहा एएसिं चेव ओरालिया, एवं आउकाइयतेउकाइयावि, वाउकाइयाणं भंते ! केवतिया ओरालियसरीरा पं०?, गो०! दु० पं०, तं०-बद्धे० मुक्के०, दुविहावि जहा पुढविकाइयाणं ओरालिया, वेउब्बियाणं पुछा, गो-! दु०तं०-बद्धेल्लगायमुक्केलगाय, तत्थणंजे ते बद्धलगा तेणं असंखेज्जा समएसमए अवहीरमाणा २ पलितोवमस्स असंखेअइभागमेत्तेणं कालेणं अवहीरंति नो चेवणं अपहिया सिया, मुक्कोल्लगा जहा पुढविकाइयाणं, आहारयतेयाकम्मा जहा पुढवीकाइयाणं वणफइकाइयाणं जहा पुढविकाइयाणं नवरं तेयाकम्मगा जहा ओहिया तेयाकम्मगा।
बेइंदियाणं भंते ! केवइया ओरालिया सरीरगा पं०?, गो०! दु० तं०-बद्धे० मुक्के०, तत्थ णंजे ते बद्धलगाते णं असंखेजा असंखेजाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहि अवहीरंति कालतो खेत्ततो असंखेजाओ सेढीओ पयरस्सअसंखेजइभागो, तासिणं सेढिणं विक्खंभसूई असंखेजाओ जोयणकोडाकोडिओ असंखेजाइं सेढिवग्गमूलाई।
वृ. पृथिव्यप्तेजःसूत्रेषु बद्धान्यौदारिकशरीराणि असङ्खयेयानि, तत्रापि कालतः परिमाणचिन्तायां प्रतिसमयमैकशरीरापहारे सामस्त्येनासङ्ख्येयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, क्षेत्रतः परिमाणचिन्तायामसङ्खयेयालोकाः-आत्मीयावगाहनाभिरसङ्खयेया लोका व्याप्यन्ते, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, तैजसकार्णानि बद्धानिबद्धौदारिकवत् मुक्तान्यौधिकमुक्तवत,

Page #291

२८८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१२/-1-1४०४
वातकायस्याप्यौदारिकशरीराणिपृथिव्यादिवत्, वैक्रियाणिबद्धान्यसङ्खयेयानि, तानिचप्रतिसमयमेकैकशरीरापहारे पल्योपमासङ्खयेयभागेन निःशेषतोऽपहियन्ते, किमुक्तं भवति?-पल्योपमासस्येयभागेयावन्तः समयास्तावत्पर्माणानीतिन पुनरभ्यधिकानि स्युः, तथाहि
वायुकायिकाश्चतुर्विधाः, तद्यथा-सूक्ष्मा बादराश्य, एकैके द्विधा-पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च, तत्र बादरपर्याप्तव्यतिरिक्ताः शेषास्त्रयोऽपि प्रत्येकमसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणाः, ये तु बादरपर्याप्तास्तेप्रतरासन्येयमागप्रमाणाः, तत्रत्रयाणांराशीनां वैक्रियलब्धिरेव नास्ति, बादरपयाप्तानामपि सत्येयभागमात्राणां लब्धिः न शेषाणां, आह च चूर्णिकृत्-"तिण्हं ताव रासीणं वेउब्बियलद्धीचेवनत्यि, बायरपजत्तार्णपिसंखेजइमागमेत्ताणंलद्धी अस्थि"त्ति, ततः पल्योपमासन्येयभागसमयप्रमाणा एव पृच्छासमये वायवो वैक्रियवर्तिनोऽवाप्यन्ते नाधिका इति, इह केचिदाचक्षते सर्वेवायवोवैक्रियवर्तिन एव, अवैक्रियाणांचेष्टयाएवासम्भवात्, तदसमीचीनं, वस्तुगतेरपरिझानात, वायवो हि स्वभावाचलास्ततोऽवैक्रिया अपि ते वान्ति इति प्रतिपत्तव्यं, वाताद्वायुरिति व्युत्पत्तेः,आहचंचूर्णिकृत्-"जेणसब्बेसुचेव लोगागासेसुचला वायवो वायंति तम्हाअवेउब्बियाविवायावायंतीतिधित्तव्व"मिति, मुक्तानि वैक्रियाण्यौधिकमुक्तवत्, तैजसकार्मणानिबद्धानिबद्धौदारिकवत्मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, वनस्पतिकायिकचिन्तायामौदारिकाणि पृथिव्यादिवत, तैजसकार्मणान्यौधिकतैजसकार्मणवत्।
द्वीन्द्रियसूत्रे बद्धान्यौदारिकशरीराणि असङ्ख्येयानि, ततः कालतः परिमाणचिन्तायामसत्येयामिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते-असङ्ख्यातासूत्सपिण्यवसर्पिणीषु यावन्तःसमयास्तावामाणानीतिभावः, क्षेत्रतोऽसद्धयेयाः श्रेण्योऽसङ्ख्यातासुश्रेणिषुयावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानीत्यर्थः, तासांश्रेणीनांपरिमाणविशेषनिर्धारणार्थमाह-प्रतरासङ्ग्येयभागः प्रतरस्यासलयेयभागप्रतिताअसत्येयाश्रेणयः परिगृह्यन्तेइतिभावः । प्रतरासङ्ख्येयभागोनैरयिकभवनपतीनामपि प्रतिपादितस्ततो विशेषतरपरिमाणनिरूपणार्थ सूचीमानमाह-'तासि णं सेटीण मित्यादि, तासांश्रेणीनांपरिमाणावधारणायया विष्कम्भसूचीसा असङ्ख्येयायोजनकोटीकोट्यः असत्येयोजनकोटीकोटिप्रमाणा इत्यर्थः, अथवेदमन्यद्विशेषतः परिमाणं
'असंखेजाइंसेढिवग्गमूलाई'इति, एकस्याः परिपूर्णायाः श्रेणेर्यःप्रदेशराशिस्तस्य प्रथम वर्गमूलं द्वितीयं तृतीयं च वर्गमूलं यावदसायेयतमं वर्गमूलं एतानि सर्वाण्यप्येकत्र सङ्कल्प्यन्ते, तेषुचसहल्पितेषुयावान्प्रदेशराशिर्भवतितावप्रदेशात्मिका विष्कम्मसूचिरवसेया, अत्रनिदर्शनं--
श्रेणौ किल प्रदेशा असङ्ख्याताअप्यसत्कल्पनया पञ्चषष्टिः सहस्राणि पञ्च शतानि षट्त्रि शदधिकानि तेषां प्रथमं वर्गमूलं द्वेशते षट्पञ्चाशदधिके द्वितीयं षोडश तृतीयं चत्वारः चतुर्थ द्वौएतेषांचसखलनेजातेद्वेशतेअष्टसप्तत्यधिके एतावताकिलासत्कल्पनया प्रदेशानां सूचिरिति, अयैते द्वीन्द्रियाः किंप्रमाणाभिरवगाहनाभिरास्तीर्यमाणाः कियताकालेन सकलं प्रतरमापूरयन्ति ?,उच्यते,आकुलासयेयामागप्रमाणभिरवगाहनाभिः प्रत्यावलिकाऽसञ्जयेयभागमेकैकावगाहनारचेनासद्धयेयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीभिरापूर्यन्ते, इयमत्र भावना--एकैकस्मिन्नावलिकायाः असहयेयतमेभागेएकैकाअङ्गुलासङ्ख्येयप्रमाणाअवगाहना रच्यते, ततोऽसङ्खयेयाभिरुत्सर्पिण्य

Page #292

२८९
पदं-१२, उद्देशकः-, द्वारंवसर्पिणीभिः सकलमपि प्रतरं द्वीन्द्रियशरीरैरापूर्यते,
एतदेवापहारद्वारेण सूत्रकृदाह
म. (४०४-वर्तत) बेइंदियाणंओरालियसरीरेहिं बद्धेल्लगेहिं पयरो अवहीरति, असंखेजाहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिंकालतो, खेततो अंगुलपयरस्सआवलियातेय असंखेजतिभागपलिभागेणं, तत्य णं जे ते मुक्केलगा ते जहा ओहिया ओरालियमुक्कोल्लगा, वेउब्विया आहारगा य बद्धिलगा नत्थि, मुक्किल्लगाजहाओहियाओरालियमुक्केलगा, तेयाकम्मगाजहाएतेसिं चेवओहियाओरालिया, एवं जाव चउरिदिया। पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं एवं वेव, नवरं वेउब्बियसरीरएसु इमो विसेसो पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंभंते ! केवइया वेउब्वियसरीरयापं०, गो०! दु०पं०-बद्धे० मुक्के०, तत्थ णं जे ते बद्धेलया ते णं असंखिआ, जहा असुरकुमाराणं, नवरं तासि णं सेढीणं विखंभसूई अंगुलपढमवग्गमूलस्स असंखेजइभागो, मुक्केलगा तहेव ।
मणुस्साणंभंते! केवइया ओरालियसरीरगा पं०?, गो०! दु०, तं०-बद्धेलगायमुक्के, तत्थणंजेतेबद्धेल्लगातेणं सिय संखिज्जासियअसंखिजा जहन्नपदेसंखेजासंखेजाओ कोडाकोडीओ तिजमलयपस्स उवरिंचउजमलपयस्स हिडा, अहवणंछटोवग्गोअहवणंछन्नउईछेयणगदाइरासी, उक्कोसपए असंखिजा, असंखिजाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहि अवहीरंति कालतो खेत्तओ रूवपक्खित्तेहिं मणुस्सेहिं सेढी अवहीरइ, तीसे सेढीएआकासखेतेहिं अवहारोमग्गिजइ असंखेशा असंखेजाहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं कालतो खेत्ततो अंगुलपढमवग्गमूलंतइयवग्गमूलपडुप्पन्नं, तस्थ णं जे ते मुक्केलगाते जहा ओरालिया ओहिया मुक्केलगा,
__वेउब्बियाणं भंते! पुच्छा, गो०! दु०, तं०- बद्धे० मुक्के०, तत्वणंजे ते बद्धलगाते णं संखिजा समए २ अवहीरमाणे २ संखेज्जेणं कालेणं अवहीरंति, नो चेवणं अवहीरिया सिया, तत्य णंजे तेमुक्कोलगा तेणंजहाओरालियाओहिया, आहारगसरीराजहा ओहिया, तेयाकम्पगा जहा एतेसिं चेव ओरालिया।
वाणमंतराणंजहगानेरइयाणंओरालियाआहारगाय, वेउब्वियसरीरगा जहानेरइयाणं, नवरं तासि णं सेढीणं विक्खंभसूई संखेजओअणसयवग्गपलिभागो पयरस्स, मुक्किलया जहा ओरालिया, आहारगसरीरा जहा असुरकुमाराणं तेयाकम्मया जगा एतेसिंणं वेव वेउविता। तासिणं सेढीणं विक्खंभसूई बिछप्पचंगुलसयवग्गपलिमागो पयरस्स, वैमाणियाणंएवं चेव, नवरं तासिणं सेढीणं विक्खंभसूई अंगुलबितीयवग्गमूलं तइयवग्गमूलपडुप्पन अहवण्णं अंगुलतइयवग्गमूलधणप्पमाणमेताओ सेढीओ, सेसंतंचेव ।।
१. 'बेइंदियाण' मित्यादि, द्वीन्द्रियाणा सम्बन्धिभिरौदारिकशरीरैर्बद्धैः प्रतरसायेयाभिरुत्सपिण्यवसार्पिणीभिरपहियते, अत्रप्रतरमिति क्षेत्रतः परिमाणंउत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरिति कालतः, किंप्रमाणेन पुनः क्षेत्रेण कालेन वा अपहरणमत आह-'अंगुलपयरस्स आवलियाए य असंखेज्जइभागपलिभागेणं'ति, अङ्गुलमात्रस्य प्रतरस्य-एकप्रादेशिक श्रेणिरूपस्य असायेयभागप्रतिभागप्रमाणेन खण्डेन, इदं क्षेत्रविषयं परिमाणं, कालपरिमाणमावलिकाया असङ्खयेय| 10|19

Page #293

२९०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१२/-1-1४०४
भागप्रतिभागेनासंख्येयतमेन प्रतिभागेन, किमुक्तं भवति?-एकेन द्वीन्द्रियेणाकुलासंख्येयभागप्रमाणं खण्डमावलिकाया असङ्खयेयतमेन भागेनापहियते, द्वितीयेनापि तावप्रमाणं खण्डं तावता कालेन, एवमपह्रियमाणं प्रतरं द्वीन्द्रियैः सर्वैरसङ्ख्येयाभिरुत्सर्पिणीभिः सकलमपिहयते इति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि बद्धौदारिकवत्, वैक्रियाणि पुनर्बद्धानि तेषां न सन्ति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, एवं त्रिचतुरिन्द्रियाणामपि।
तिर्यक्पश्चेन्द्रियाणां बद्धानि मुक्तानि चौदारिकाणि द्वीन्द्रियवत्, वैक्रियाणि बद्धानि असल्येयानि, तत्र कालतः परिमाणचिन्तायामसङ्ख्येयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, क्षेत्रतोऽसञ्जयेयासु श्रेणिषु यावन्तः आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानि, तासांच श्रेणीनां परिमाणं प्रतरस्यासङ्ख्येयोभागः,तथाचाह-'जहाअसुरकुमाराण'मिति, यथा असुरकुमाराणांतथा वक्तव्यं, नवरं विष्कम्भसूचिपरिमाणचिन्तायांतत्राङ्गुलप्रमाणवर्गमूलस्य सङ्ख्येयो भागउक्त इह त्वसत्येयो भागो वक्तव्यः, किमुक्तं भवति? -अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः यप्रथमवर्गमूलं तस्यासज्येयतमे भागे यावन्त आकाशप्रदेशास्तावठादेशात्मिका सूचिः परिगृह्यते, तावत्या च सूच्या याः श्रेणयः स्पृष्टास्तासु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानि तिर्यक्पश्चेन्द्रियाणां बद्धानि वैक्रियशरीराणि, उक्तंच॥१॥ "अलमूलासंखेयभागप्पमियाउ होति सेढीओ।
उत्तरविम्वियाणं तिरियाणं सन्निपजाणं ॥" मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, तैजसकार्मणानिबद्धानिबद्धौदारिकवत, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, मनुष्याणांवद्धान्यौदारिकशरीराणि स्यात्-कदाचित् सङ्ख्येयानि कदाचिदसङ्ख्येयानि, कोऽत्राभिप्रायः इति चेत्?, उच्यते, इह द्वयेमनुष्या-गर्मव्युत्क्रान्तिकाः सम्मूर्छिमाश्च, तत्र गर्भव्युत्कान्तिकाः सदावस्थायिनो, न स कश्चित्कालोऽस्ति यो गर्मव्युत्क्रान्तिकमनुष्यरहितो भवति, सम्मूछिमाश्च कदाचिद्विद्यन्तेकदाचित्सर्वथातेषामभावो भवति, तेषामुत्कर्शषतोऽन्तर्मुहूर्तायुष्कात्वात्, उत्पत्त्यन्तरस्य चोत्कर्षतश्चतुर्विंशतिमुहूर्तप्रमाणत्वात्, ततो यदा सर्वथा सम्मूर्छिममनुष्या न विद्यन्तेकिन्तु केवला गमव्युत्क्रान्तिकाएदतिष्ठन्ति तदास्यात् सङ्घयेयाः, सङ्ख्येयानामेव गमव्युक्रान्तिकानां भावात्, महाशरीरत्वेप्रत्येकशरीरत्वे च सतिपरिमितक्षेत्रवर्तित्वात्, यदा तुसम्मूर्छिमास्तदाअसत्येयाः, सम्मूर्छिमानामुत्कर्षतःश्रेण्यसवय्येभागवर्त्तिनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्,
तथा चाह-'जहन्नपदे संखेज्जा' इत्यादि, जघन्यपदंनामयत्रसर्वस्तोकाःमनुष्याः प्राप्यन्ते, आह-किमत्र सम्मूर्छिमाणां ग्रहणमुत गर्भव्युत्क्रान्तिकानां ?, उच्यते, गर्भव्युत्क्रान्तिकानां, तेषामेव सदाऽवस्थायितया सम्मूर्छिमविरहे सर्वस्तोकतया प्राप्यमाणत्वात्, उत्कृष्टपदे तूमयेषामपिग्रहणं, यदाह मूलटीकाकाकरः-- “सेतराणांग्रहणमुत्कृष्टपदे,जघन्यपदेगर्भव्युत्क्रान्तिकानामेव केवलानांग्रहण" मिति, अस्मिन्जघन्यपदेसङ्ख्येया मनुष्याः, तत्र सङ्घयेयकंसद्धयेयभेदभिन्नमिति न ज्ञायते कियन्तस्ते इति विशेषसत्यां निर्धारयति-सङ्ख्येयाः कोटीकोट्यः,अथवा इदमन्यत् विशेषतरं परिमाणं-'तिजमलपयस्स उवरि चउजमलपयस्सहेट्ठा' इति, इह मनुष्यसङ्ख्याप्रतिपादिकान्येकोनत्रिंशदस्थानानि वक्ष्यमाणानि, तत्र समयपरिभाषया अष्टानां अष्टानमङ्क

Page #294

पदं-१२, उद्देशकः-, द्वारं
२९१ स्थानानां यमलपदमिति संज्ञा, चतुर्विंशत्या चाङ्कस्थानैः त्रीणि यमलपदानि लब्धानि, उपरि पञ्चाङ्कस्थानानि तिष्ठन्ति, अथ च यमलपदमष्टभिरङ्कस्थाननैस्ततश्चतुर्थ यमलपदं न प्राप्यते तत उक्तं त्रयाणां यमलपदानामुपरि-पञ्चभिरङ्गस्थानैर्वर्द्धमानत्वात् चतुर्थस्य च यमलपदस्याधस्तात्-त्रिभिरङ्कस्थानीनत्वात्, अथवा द्वौ द्वौ वर्गौसमुदिती एक यमलं चत्वारोवर्गाः समुदिता द्वे यमले षड्वर्गाः समुदिताम्राणि यमलपदानि अष्टौ वर्गाः समुदिताश्चत्वारि यमलपदानि, तत्र यस्मात् षण्णां वर्गाणामुपरि वर्तन्ते सप्तमस्य च वरणस्याधस्तात् तत उक्तं-त्रिमलपदस्योपरि चतुर्यमलपदस्याधस्तादिति, त्रियमलपदस्येति-त्रितयानांयमलपदानांसमाहारस्त्रियमलपदंतस्य, तथा चतुर्णा यमलपदानां समाहारश्चतुर्यमलपदं तस्य, सम्प्रति स्पष्टतरं सङ्ख्यानमुपदर्शयति
'अहवंणंछट्ठवग्गो पंचमवग्गपडुप्पण्णो' इति अथवेति पक्षान्तरे णमिति वाक्यालङ्कारे षष्ठो वर्गः पञ्चमवर्गेण प्रत्युत्पन्नो-गुणितः सन्यावान् भवति तावत्प्रमाणा जघन्यपदे मनुष्याः, तत्र एकस्य वर्ग एक एव सच वृद्धिं न गत इति वर्गोन गण्यते, द्वयोर्वर्गश्चत्वारः एष प्रथमो वर्गः चतुर्णां वर्गः षोडश एष द्वितीयो वर्गः षोडशानां वर्गे द्वेशते षट्पञ्चाशदधिके एष तृतीयो वर्गः द्वयोः शतयोः षट्पञ्चाशदधिकयोर्वर्गः पञ्चषष्टिः सहस्राणि पञ्च शतानि षट्त्रिशदधिकानि, एष चतुर्थो वर्गः एतस्य वर्गश्चात्वारिकोटिशतानि एकोनत्रिंशत्कोट्यः एकोनपञ्चाशल्लक्षाः सप्तषष्टिः सहस्राणि द्वे शते षन्नवत्यधिके एष पञ्चमो वर्गः उक्तंच॥१॥ “चत्तारिय कोडिसया अउणत्तीसंच होंति कोडीओ।
___ अउणावन्नं लक्खा सत्तट्ठी चेव य सहस्सा ॥ ॥२॥ दो य सया छन्नउया पंचमवग्गो समासओ होइ ।
एयस्स कतो वग्गो छट्टो जो होइतंवोच्छं।" एतस्य पञ्चचमस्य वर्गस्य यो वर्गःसषष्टो वर्गः, तस्य परिमाणमेकं कोटीकोटीशतसहस्रं चतुरशीतिः कोटीकोटीसहस्राणि चत्वारि सप्तषष्टयधिकानि कोटीकोटीशतानि चतुश्चत्वारिंशकोटिलक्षाणि सप्तकोटीसहस्राणि त्रीणि सप्तत्यधिकानि कोटिशतानि पञ्चनवतिर्लक्षाः एकपञ्चाशत्सहस्राणि षट्शतानि षोडशोत्तराणि, एष षष्ठो वर्गः, उक्तंच॥१॥ "लक्खं कोडोकोडी चउरासीइ भवे सहस्साई।
चत्तारिय सत्तट्ठा होंति सया कोडीकोडीणं ॥ ॥२॥ चउयालं लक्खाइ कोडीणं सत्तचेव य सहस्सा।
तिन्नि सया सत्तयरी कोडीणं हुंति नायव्वा ।। ॥३॥ पंचानउई लक्खा एकावन्नं भवे सहस्साई।
छसोलसुत्तरसया एसो छट्ठो हवइ वग्गो।।" इति, एष षष्ठो वर्गः पञ्चमवर्गेण गुण्यते, गुणिते च सति यावान् राशिर्भवति तावप्रमाणा जघन्यपदे मनुष्याः, तेच एतावन्तो भवन्ति, ७९२२८१६२५१४२६४३३७५९३५४३९५०३३६ एतान्येकोनत्रिंशदङ्कस्थानानि, एतानि च कोटीकोट्यादिद्वारेण कथमपि अभिधातुं न शक्यन्ते ततः पर्यन्तवर्त्तिनोऽङ्कस्थानादारभ्य अङ्कस्थानसङ्गहमात्र पूर्वपुरुषप्रणीतेन गाथाद्वयेनाभिधीयते

Page #295

२९२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१२/-1-1४०४
"छत्तिन्नि तिन्निसुण्णं पंचेव य नव य तिण्णि चत्तारि।
पंचेव तिन्नि नवपंच सत्त तिण्णेव त्ति चउछट्टो॥ ॥२॥ दो चउ इक्को पंच दो छक्कगेक्कग (गंच ओढेव ।
दो दो नव सत्तेव य ठाणाई उवरि हुंताई ॥"
-अथवाऽयमकस्थानप्रथमाक्षरसङ्ग्रहः - ॥१॥ "छत्तितिसु पण नवति च पति ण प स ति तिचउ छंदो।
चएपदो छ एअबेबेण स पढमक्खरसन्तियट्ठाणा ॥" एतेषामेव एकोनत्रिंशदङ्कस्थानानां पूर्वपुरुषैः पूर्वाङ्गः परिसङ्घायनं कृतं तदुपदर्शयति, तत्र चतुरशीतिर्लक्षाणि पूर्वाङ्गं चतुरशीतिर्लक्षाश्चतुरशीतिर्लक्षैर्गुण्यन्ते ततः पूर्वं भवति, तस्य परिमाणं सप्ततिः कोटिलक्षणाणिषट्पञ्चाशत्कोटिसहस्राणि ७०५६००००००००००, एतेन भागो हियते तत इदमागतं-एकादशपूर्वकोटीकोट्यो द्वाविंशतिः पूर्वकोटीलक्षाणि चतुरशीतिः पूर्वकोटीसहस्राणि अष्टादशोत्तराणि पूर्वकोटीशतानि एकाशीतिः पूर्वलक्षाणि पञ्चनवतिः पूर्वसहस्राणि त्रीणि षट्पञ्चादशधिकानि पूर्वशतानि, अत ऊर्ध्वं पूर्वैर्भागो न लभ्यते ततः पूर्वाङ्गैर्भागहरणं, तत्रेदमागतं-एकविंशतिः पूर्वाङ्गलक्षाणि सप्ततिः पूर्वाङ्गसहस्राणि षट् एकोनषष्टधिकानि पूर्वाङ्गशतानि, तत ऊर्द्धचइदमन्यत्उद्धरितमवतिष्ठतेत्र्यशीतिर्लक्षाणिपञ्चाशत् सहस्राणि त्रीणि शतानि षट्त्रिंशदधिकानि मनुष्याणामिति १,१२,२८,४१,१८,८१,९५,३५६ ।२१७०६५९। तथा च पूर्वाचार्यप्रणीता अत्र गाथा॥१॥ "मणुयाण जहन्नपदे एक्कारस पुवकोडिकोडीउ ।
बावीस कोडिलक्खा कोडिसहस्साईचुलसीई॥ ॥२॥ अट्ठेव य कोडिसया पुव्वाण दसुत्तरा तओ होति ।
एकासीई लक्खा पंचानउई सहस्साई॥ ॥३॥ छप्पन्ना तिनि सया, पुव्वाणं पुव्ववणिया अन्ने ।
एत्तो पुव्वंगाईइमाइं अहियाई अन्नाई॥ ॥४॥ लक्खाइएगवीसं पुढगाण सयरी सहस्सा य
छच्चेवेगूणवा पुव्वंगाणं सया होति ॥ तेसीइ सयसहस्सा पन्नासं खलु भवे सहस्साई।
तिन्नि सया छत्तीसा, एवइया अविगला मणुया॥" इति, इमामेव सङ्घयांविशषोपलम्भनिमित्तं प्रकारान्तरेणा-'अहवणंछन्नउईछेयणगदायी रासी' इति, ‘अहवणे'ति प्राग्वत्, षन्नवतिच्छेदनकानि यो राशिर्ददाति सपन्नवतिछेदनकदायी राशिः, किमुक्तभवति?-योराशिरबैनार्द्धन छिद्यमानः षन्नवतिं वारान्छेदं सहते पर्यन्ते च सकलमेकं रूपं पर्यवसितं भवति स पन्नवतिछेदनकदायी राशिरिति, कः पुनरेवंविध इति चेत् ?, उच्यते, एषएवषष्ठोवर्गः पञ्चमवर्गगुणितः, कोऽत्रप्रत्यय इति चेत् ?, उच्यते, इहप्रथम-वर्गश्छिद्यमानो द्वे छेदनके ददाति, तद्यथा-प्रथमच्छेदनकं द्वौ दिव्तीयमेकमिति, द्वितीयो वर्गश्चत्वारि छेदनकानि,

Page #296

पदं-१२, उद्देशकः--, द्वारं
२९३ तत्रप्रथममष्टौ द्वितीयं चत्वारस्तृतीयं द्वौ चतुर्धमेक इति, एवंतृतीयवर्गोऽष्टी छेदनकानिप्रयच्छति, चतुर्थः षोडश पञ्चमो द्वात्रिंशतं षष्ठश्चतुःषष्टिं, स चैवं पञ्चमवर्गेण गुणितः षन्नवतिः, कथमेतदवसेयमिति चेत् ?,
उच्यते, इह यो यो वर्गो येन येन वर्गेणं गुण्यते तत्र तत्र तयोर्द्वयोरपि छेदनकानि प्राप्यन्ते, यथा प्रथमवर्गेण गुणिते द्वितीयवर्गेषट्, तथाहि-द्वितीयो वर्गः षोडशलक्षणः प्रथमवर्गेण चतुष्करपूपेण गुण्यते जाता चतुःषष्टिः, तस्याः प्रथमं छेदनकं द्वात्रिंशत् द्वितीयं षोडशतृतीयमष्टयै चतुर्थं चत्वारः पञ्चमं द्वौ षष्ठं एक इति, एवमन्यत्रापि भावनीयं, तत्र पञ्चमवर्गे द्वात्रिंशच्छेदनकानि षष्ठे चतुःषष्टिः ततः पञ्चमवर्गेण षष्ठेवर्गेगुणितेषन्नवतिछेदनकानिप्राप्यन्ते, अथवाएकरूपंस्थापयित्वा ततः षन्नवतिवारान् द्विगुणद्विगुणीक्रियते, कृतंचसत्यदितावप्रमाणो राशिर्भवतिततोऽवसातव्यं एष षन्नवतिच्छेदनकदायी राशिरिति, तदेवं जघन्यपदमभिहितम्, ।
___ इदानीमुत्कृष्टपदामाह-'उक्कोसफए असंखेज्जा' इत्यादि, उत्कृष्टपदे ये मनुष्या भवन्ति ते असङ्घयेयाः, तत्रापि कालतः परिमाणचिन्तायांप्रतिसमयमेकैकमनुष्यापहारेसामस्त्येनासङ्ख्येयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, क्षेत्रतो रूपे प्रक्षिप्ते मनुष्यैरेका श्रेणिः परिपूर्णाऽपड्रिययते, किमुक्तंभवति?-उत्कृष्टपदे ये मनुष्यास्तेषुमध्ये एकस्मिन्नसत्कल्पनया रूपे प्रक्षिप्ते सकलाऽपि श्रेणिरेकाऽपह्यिते, तस्याश्च श्रेणेः क्षेत्रकालाभ्यामपहारमार्गणा कालतस्तावदसङ्घयेयाभिरुत्सपिण्यवसर्पिणीभिः क्षेत्रतोऽङ्गुलप्रथमवर्गमूलं तृतीयवर्गमूलप्रत्युत्पत्रं, किमुक्तं भवति ? - अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशिरसत्कल्पनया षट्पञ्चटाशदधिकशतद्वयप्रमाणस्तस्य यत्प्रथम वर्गमूलमसत्कल्पनया षोडशलक्षणं ततस्तृतीयेन वर्गमूलेनासत्कल्पनया द्विकलक्षणेन गुण्यते, गुणितेच सति यावान् प्रदेशराशिर्भवतिअसत्कल्पनया द्वात्रिंशत् एतावप्रमाणैः खण्डैरपहियमाणा यावत् श्रेणिनिष्ठामियतितावत्मनुष्याअपि निष्ठामुपयान्ति, आह-कथमेकस्याःश्रेणेर्यथोक्तप्रमाणैः खण्डैरपहियमाणायाः असङ्खयेयाउत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो लगन्ति? उच्यते, क्षेत्रस्यातिसूक्ष्मत्वात्, उक्तं च सूत्रेऽपि - ॥१॥ "सुहुमो य होइ कालो तत्तो सुहुमयरयं हवइ खेतं ।
अंगुलसेढीमेत्ते उस्सप्पिणीओ असंखेजा ।।" इति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, वैक्रियाणि बद्धानिसङ्ख्येयानि, गर्भव्युत्क्रान्तिकानामेव केषांचित् वैक्रियलब्धिसंभवात्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, आहारकाण्यौधिकाहारकवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि बद्धौदारिकवत्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, व्यन्तराणामौदारिकाणि यथा नैरयिकाणां, वैक्रियाणि बद्धान्यसङ्खयेयानि, तत्र कालतः परिमाणचिन्तायां प्रतिसमयमेकैकापहारे असङ्खयेयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, क्षेत्रतोऽसङ्घयेयाः श्रेणयः, असङ्ख्यातासुश्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणानीति भावः, ताश्च श्रेणयः कियत्य इति चेत् ?, उच्यते, प्रतरस्यास-ड्डयेयो भागः,प्रतराससयेयभागप्रमिता इत्यर्थः, तथा चाह
'वेउब्वियसरीरा जहा नेरइयाण'मिति वैक्रियशरीराणि व्यन्तराणां यथा नैरयिकाणां, केवलं सूच्यां विशेषः, तथा चाह-'नवर'मित्यादि, नवरंतासां श्रेणीनां विष्कम्भसूचिर्वक्तव्येति

____

Page #297

२९४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१- १२/-1-1४०४
शेषः, साच सुप्रसिद्धत्वात्रोक्ता, कथं सुप्रसिद्धेति चेत् ? उच्यते, इहमहादण्डक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्नपुंसकेभ्योऽसङ्घयेयगुणहीना व्यन्तराः पठ्यन्ते, तत एषां विष्कम्भसूचिरपितिर्यक्पञ्चेन्द्रियविष्कमभसूचेरसङ्कयेयगुणहीना वक्तव्या इति, आह च मूलटीकाकारोऽपि, -
___ "जम्हा महादंडए पंचिंदियतिरियनपुंसएहितो असंखेज्जगुणहीणा वाणमंतरा पढिजंति, तम्हा विक्खंभसूईवि तेहिंतोअसंखेजगुणहीणा चेवभाणियव्वा' इति, सम्प्रतिप्रतिभाग उच्यतेप्रतिभागो नाम खण्डं, संखेजजोयणसयवग्गपलिभागो पयरस्स' इति सङ्खयेयोजनशतवर्गप्रमाणः प्रतिभागः प्रतरस्य पूरणे अपहरणे वा इति वाक्यशेषः, इयमत्र भावना असङ्खयेययोजनशतवर्गप्रमाणे श्रेणिखण्डे यदिएकैको व्यन्तरःस्थाप्यतेततस्ते सकलमपि प्रतरमापूयन्ति, यदिवा यद्येकैकव्यनतरापहारे एकैकं सङ्खयेययोजनशतवर्गप्रमाणं श्रेणिखण्डमपह्यिते तत एकत्रव्यन्तरा निष्ठां यान्ति परतः सकलं प्रतरमिति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, आहारकाणि नैरयिकवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि बद्धवैक्रियवत्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत् ।
ज्योतिष्काणामौदारिकाणि नैरयिकवत्, वैक्रियाणि बद्धान्यसङ्खयेयानि, तत्र कालतो मार्गणायां प्रतिसमयमेकैकापहारे सामस्त्येनासङ्खयेयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, क्षेत्रतोऽसङ्कयेयाः श्रेणयः, ताश्च श्रेणयः प्रतरासङ्ख्येयभागप्रमिताः, तथा चाह–'जोइसियाणं एवं चेव'इति, नवरमित्यादिना विशेषं दर्शयति, नवरं तासां श्रेणीनां विष्कम्भसूचिर्वक्तव्येति शेषः, इयमपि सुप्रसिद्धात्वात्रोक्ता, कथमियं सुप्रसिद्धेति चेत् ?, उच्यते, यस्मान्महादण्डके व्यन्तरेभ्यो ज्योतिष्काः सङ्खयेयगुणा उक्तास्तत एतेषां विष्कम्भसूचिरपि तेषां विष्कम्भसूचेः सङ्घयेययगुणा द्रष्टव्या, तथा चाह मूलटीकाकाकरः-'जम्हा वाणमंतरेहितोजोइसियासंखिजगुणा पढिजंति, तम्हा विक्खंभसूईवितेसिंतेहिंतोसंखेजगुणाचेव भवति', इति नवरंप्रतिभागे स्पष्टतरो विशेषस्तमेवाह-'बिछप्पन्नं गुलसयवग्गपलिभागो पयरस्स' इति षट्पञ्चादशधिकशतद्वयाङ्गुलवर्गप्रमाणः प्रतिभागः प्रतरस्य पूरणेऽपहरणेच,
अत्रापीयं भावना-षट्पञ्चादशधिकशतद्वयाङ्गुलवर्गप्रमाणे श्रेणिखण्डे यद्येकैको ज्योतिष्कोऽवस्थाप्यते ततस्ते सकलमपि प्रतरमापरयन्ति, यदिवा यद्यैकैकज्योतिष्कापहारेण एकैकं षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयाङ्गुलवर्गदप्रमाणं श्रेणिखण्डमपह्यिते तत एकत्र ज्योतिष्काः परिसमाप्तिमुपयान्तिअपरत्र सकलं प्रतरमिति, एवंचज्योतिष्काणांव्यन्तरेभ्यः सङ्ख्येयगुणहीनः प्रतिभागः सङ्घयेयगुणाभ्यधिका सूचिः, पञ्चसङ्ग्रहे पुनः षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयप्रमाण एव प्रतिभाग उक्तो नतु षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयवर्गदप्रमाणः, तथा च तद्ग्रन्थः"छप्पन्नदोसयंगुलसूइपएसेहं भाइयं पयरं । जोइसिएहिं हीरइ" इति, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत्, आहारकाणि नैरयिकवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि वैक्रियवत्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत् ।
वैमानिकानामौदारिकाणिनैरयिकवत्, वैक्रियमाणिबद्धानिअसङ्घयेयानि, तत्र कालतो मार्गणाज्योतिष्कवत्, क्षेत्रतीमार्गणाऽसद्ध्येयाः श्रेणयः, किमुक्तं भवति?-असङ्ख्येयासुश्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावप्रमाणानीति, तासां च श्रेणीनां परिमाणां प्रतरस्यासङ्ख्येयो भागः, प्रतरासङ्ख्येयाभागप्रमिता ग्राह्या इत्यर्थः, तत्रप्रतरासङ्खयेयाभागो नैरयिकादिमार्गणायामपि गृहीतं

Page #298

पदं-१२, उद्देशकः-, द्वारं
२९५ इति विशेषतरंपरिमाणप्रतिपादयति-'तासिणमित्यादि, तासांश्रेणीनां विष्कम्भसूचिरकुलद्वितीयवर्गमूलं तृतीयवर्गमूलप्रत्युत्पन्नं, एतदुक्तं भवति--
अङ्गुलमात्रौत्रप्रदेशराशेरसत्कल्पनया षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयप्रमाणस्य यत् द्वितीयं वर्गमूलं, असत्कल्पनया चतुष्कलश्रणं, तत्तृ तीयेन वर्गमूलेन, असत्कल्पनयाद्विकरूपेण गुण्यते, गुणितेच सति यावान्प्रदेशराशिर्भवति, असत्कल्पनयाअष्टी, तावप्रदेशात्मिकया विष्कम्भसूच्या परिमिताः श्रेणयः परिग्राह्याः, तत्रापिताएव अष्टौ श्रेणय इतिप्रकारद्वयेऽप्यभेदः, आहारकाणि नैरयिकवत्, तैजसकार्मणानि बद्धानि बद्धवैक्रियवत्, मुक्तान्यौधिकमुक्तवत् ।।
पदं-१२-समाप्तम् मुनि दीपरल सागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रजापनाउपाङ्गसूत्रे द्वादशपदस्य मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
पदं-१३- “परिणाम") वृ. तदेवं व्याख्यातं द्वादशमं पदं, सम्प्रति त्रयोदशमारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तरपदे औदारिकादिशरीरविभाग उक्तः, तानिपुनः शरीराणितथा परिणामे भवन्ति नान्यथा ततः परिणामस्वरूपप्रतिपादनार्थमिदमारभ्यते, तत्र चेदमादिसूत्र
मू. (४०५) कतिविधे णं भंते ! परिणामे पन्नते?, गो० ! दुविहे परिणामे पं०, तं० जीवपरिणामे य अजीवपरिणामे य।।
वृ. 'कइविहेणंभंते! परिणामेपं०?' इत्यादि, कतिविधः कतिप्रकारो, णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त! परिणामः प्रज्ञप्तः, परिणमनं परिणामः, 'कर्तरी ति भावे धअत्ययः, परिणमनं चनयभेदेन विचित्रं, नयाश्च नैगमादयोऽनेके, तेषां च समस्तानामपि सङ्गाहको प्रवचने द्वौ नयौ, तद्यथा-द्रव्यास्तिकनयः पर्यायास्तिकनयश्च, तथा चाहुः श्रीमल्लवादिनः॥१॥ "तित्थयरवयणसंगहविसेसपस्थारमूलवागरणा।
दवडिओ य पजवनओय सेसा विगप्पा सिं।" तत्र द्रव्यास्तिकनयमतेन परिणमनं नाम यत्कथञ्चित् सदेवोत्तरपर्यायरूपं धर्मान्तरमधिगच्छति, नचपूर्वपर्यायस्यापिसर्वथाऽवस्थाननाप्येकानतेन विनाशः, तथा चोक्तम्॥१॥ "परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् ।
नच सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः।।" पर्यायास्तिकनयमतेन पुनः परिणमनंपूर्वसत्पर्यायापेक्षया विनाश उत्तरेणचासता पर्यायेण प्रादुर्भावः, तथा चामुमेव नयमधिकृत्यान्यत्रोक्तं॥१॥ “सत्पर्यायेण विनाशः प्रादुर्भावोऽसद्भावपर्ययतः।
द्रव्याणां परिणामः प्रोक्तः खल पर्ययनस्य ।।" भगवानाह-गौतम! द्विविधः परिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जीवपरिणामश्चाजीवपरिणामश्च, तत्र जीवस्य परिणामो जीवपरिणामः, स प्रायोगिकः, अजीवस्य परिणामोऽजीवपरिणामः, स

Page #299

२९६
प्रज्ञापनाउपासूत्र-१-१३/-1-1४०५ वैश्रसिकः, चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकी, तांश्च भेदान् अग्रे सूत्रकृदेव वक्ष्यति, तथा चाह. मू.(१०६)जीवपरिणामेणंभंते! कतिविधे पं० ? गो०! दसविधे पं० २०-गतिपरिणामे १ इंदियपरिणामेर कसायपरिणामे ३ लेसापरिणामे४जोगपरिणामेउवओगपरि०६ नाणपरि० ७ दंसणपरि० ८ चरित्तपरि०९ वेदपरिणामे १०
वृ. 'जीवपरिणामे णं भंते !' इत्यादि, दशविधो जीवपरिणामः, तद्यथा-गतिपरिणाम इत्यादि, तत्रगम्यतेनैरयिकादिगतिकर्मोदयवशादवाप्यतेइति गतिः-नैरयिकत्वादिपर्यायपरिणतिः गतिरेव परकिणामो गतिपरिणामः १, तथा इन्दनादिन्द्रः-आत्मा ज्ञानलक्षणपरमैश्वर्ययोगात् तस्येदं, 'इन्द्रिय'मिति निपातनादिन्द्रशब्दादियप्रत्ययः, इन्द्रियाण्येव परिणाम इन्द्रियपरिणामः २, तथा कर्षन्ति-हिंसन्तिपरस्परंप्राणिनोऽस्मिन्निति कषः-संसारस्तमयन्ते अन्तर्भूतण्यर्थत्वात् गमयन्ति प्रापयन्तियेतेकषायाः कर्मणोऽणि त्यणप्रत्ययः, कषायाएव परिणामः कषायपरिणामः३, ___ -लेश्यादिशब्दार्थो वक्ष्यमाणः लेश्यांएव परिणामोलेश्यापरिणामः ४ योगएवपरिणामो योगपरिणामः ५ उपयोग एव परिणाम उपयोगपरिणामः ६ एवं ज्ञानपरिणाम ७ दर्शनपरिणाम ८ चारित्रपरिणाम ९ वेदपरिणामेष्वपि भावनीयं ।
सम्प्रत्यमीषांपदानामित्थंक्रमेणोपन्यासे कारणमभिधीयते-तत्रसर्वेभावास्तत्तद्भावाश्रिता गतिपरिणाम विना न प्रादुष्ष्यन्ति ततः प्रथमं गतिपरिणामः १ गतिपरिणामे च सत्यवश्यमिन्द्रियपरिणाम इति तदनन्तरमिन्द्रियपरिणाम उक्तः २ इन्द्रियपरिणामे च सति इष्टानिष्टविषयसम्बन्धाद्रागद्वेषपरिणतिरुपजायते इति तदनन्तरं कषायपरिणामः ३ कषायपरिणामश्चावश्यं लेश्यापरिणामाविनाभावी, तथाहि-लेश्यापरिणामः सयोगिकेवलिनमपि यावद्भवति, यतो लेश्यानांस्थितिनिरूपणावसरेलेश्याध्ययने शुक्ललेश्यायाजघन्या उत्कृष्टयचस्थितिःप्रतिपादिता॥१॥ “मुहत्तद्धं तु जहन्ना उकोसा होइ पुवकोडी उ।
नवहिं वरिसेहिं ऊणा नायव्वा सुक्कलेसाए ।।" इति, साच नववर्षोनपूर्वकोटिप्रमाणा उत्कृष्टा स्थितिः शुक्ललेश्यायाःसयोगिकेवलिन्युपपद्यते, नान्यत्र, कषायपरिणामस्तु सूक्ष्मसम्परायंयावद्भवति, ततः कषायपरिणामो लेश्यापरिणामाऽविनाभूतोलेश्यापरिणामश्चकषायपरिणामंविनापि भवति, ततः कषायपरिणामानन्तरं लेश्यापरिणाम उक्तः, नतु लेश्यापरिणामान्तरं कषायपरिणामः ४, तथा लेश्यापरिणामो योगपरिणामात्मको 'योगपरिणामो लेश्या' इति वचनात्, उपपादयिष्यते चायमर्थो लेश्यापदे सविस्तरमतो लेश्यापरिणामानन्तरं योगपरिणाम उक्तः ५।
संसारिणांचयोगपरिणतानामुपयोगपरिणतिस्ततो योगपरिणामानन्तरमुपयोगपरिणामः ६ सति चोपयोगपरिणामे ज्ञानपरिणाम इति तदनन्तरं ज्ञानपरिणाम उक्तः ७ ज्ञानपरिणामश्च द्विधा सम्यग्ज्ञानपरिणामोमिथ्याज्ञानपरिणामश्च, तौचन सम्यकत्वमिथ्यात्वव्यतिरेकेण भवत इति तदनन्तरं दर्शनपरिणाम उक्तः ८ सम्यग्दर्शनपरिणामे च जीवानां जिनवचनाकर्णनतो नवनवसंवेगाविर्भावतश्चारित्रावरणकर्मक्षयोपशमतः चारित्रपरिणाम उपजायते ततो दर्शनपरिणामानन्तरंचारित्रपरिणामउक्तः ९ चारित्रपरिणामवशात्तेवेदपरिणामंप्रलयमुपनयन्ति

Page #300

पदं-१३, उद्देशक:-, द्वारं
२९७ महासत्त्वास्ततश्चारित्रपरिणामानन्तरं वेदपरिणाम उक्तः १०।
तदेवमुक्ताजीवस्य गत्यादयः परिणामविशेषा;, सम्प्रत्येतेषामेव यथाक्रमभेदान् दर्शयति
मू. (४०७) गतिपरिणामे णं भंते ! कतिविधे, पं० ?, गो० ! चउब्बिहे पन्नत्ते, तं०-- नरयगतिपरिणामे तिरियगतिप० मणुयगतिपरिणामे देवगतिप१।।
इंदियपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविधे पं०, तं०-सोतिदियपरि० चक्खिदियप० घाणिंदियप० जिमिंदियपरिणामे फासिंदियपरिणामे २१
कसायपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो०! चउब्विधे पं०, तं०-कोहकसायप० माणकसायप० मायाकसायप० लोभकसायपरिणामे ३ ।
लेस्सापरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! छबिहे पं०, तं०-कण्हलेसाप० नीललेसाप० काउलेसाप० तेउलेसाप० पम्हलेसाप० सुक्कलेसाप०४।
जोगपरिणामेणं भंते! कइविहे पं०?, गो०! तिविधेपं०, तं०-मनजोगप० वइजोगपकायजोगप० ५ / उपओगपरिणामे णं भंते ! कइविहे पं० ?, गो० ! दुविहे पं०, तं०-सागारोवओगप० अनागारोवओगपरिणामे ६ ।
नाणपरिणामे गंभंते! कइविहे पं०?, गो०! पंचविहे पं०, तं०-आभिनिबोहियणाणप० सुयनाणप० ओहिनाणप० मनपञ्जवनाणप० केवलनाणप०, अन्नाणपरिणामेणं भंते! कइविहे पं०?, गो९ ! तिविहे पं०, तं०-मइअन्नाप० सुयअन्नाणप०विभंगनाणप०७/
दसणपरिणामे णं भंते ! कइविहे पं०?, गो० ! तिविधे पं०, तं०-सम्मइंसणपरि० मिच्छादसणप० सम्ममिच्छादसणप० ८ । चारित्तपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०? गो० ! पंचविहे पं०, तं०-सामाइयचारित्तप० छेदोवठ्ठावणियचारित्तप० परिहारविसुद्धियचारित्तप० सुहमसंपरायचरित्तप० अहक्खायचरित्तप०९। .. वेदपरिणामे णं भंते ! कइविहे पं०?, गो० ! तिविहे पं०, तं०-इस्थिवेदपरिणामे, पुरिसवेदपरिणामे, नपुंसगवेदपरिणामे १०॥
नेरइया गतिपरिणामेण निरयगतीया इंदियपरिणामेणं पंचिंदिया कसायपरिणामेणं कोहकसाईवि जाव लोभकसायीवि, लेसापरिणामेणं कण्हलेसावि नीललेसावि काउलेसावि, जोगपरिणामेणं मनजोगीवि वयजोगीवि कायजोगीवि, उवओगपरिणामेणं सागारोवउत्तावि अनागारोवउत्तावि, नाणपरिणामेणंण आभिनिबोहियनाणीवि सुयनाणीवि ओहिनाणीवि, अन्नाणपरिणामेणंमइअन्नाणीविसुयअन्नाणीवि विभंगनाणीवि, दंसणपरिणामेणं सम्मादिट्ठीवि मिच्छादिट्ठीवि सम्मामिच्छादिट्ठीवि, चरित्तपरिणामेणं नो चरित्ती नो चरित्ताचरिती अचरिती, वेदपरिणामेणं नो इत्थीवेदगा नो पुरिसवेदगा नपुंसगवेदगा।
असुरकुमाराविएवं चेव, नवरं देवगतिया कण्हलेसाविजावतेउलेसावि, वेदपरिणामेणं इथिवेदगाविपुरिसवेदगावि नो नपुंसगवेदगा, सेसंतंचेव, एवंजाव थणियकुमारा। पुढविकाइया गतिपरिणामेणंतिरियगतिया इंदियपरिणामेणं एगिदिया, सेसंजहानेरइयाणं, नवरंलेसापरिणामेणं तेउलेसावि, जोगपरिणामेणं कायजोगी नाणपरिणामे नत्थि अन्नाणपरिणामेणं मतिअन्नाणी

Page #301

२९८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१३/-1-/४०७
सुयअन्नाणी दंसणपरिणामेणं मिच्छद्दिट्ठी, सेसंतं चेव,
आउवणप्फइकाइयावि, तेऊवाऊएवं चेव, नवरलेसापरिणामेणंजहानेरइया, बेइंदिया गतिपरिणामेणं तिरियगतियाइंदियपरिणामेणं बेइंदिया, सेसंजहा नेरइयाणं, नवरंजोगपरिणामेणं वयजोगी कायजोगी, नाणपरिणामेणं आभिनिबोहियनाणीवि सुअनाणीवि अन्नाणपरिणामेणं मइअन्नाणीवि सुअअन्नाणीवि नो विभंगनाणी दंसणपरिणामेणं सम्मद्दिट्टीवि मिच्छद्दिष्ट्ठीवि नो सम्मामिच्छादिट्ठी [वि.] सेसं तं चेव, एवं जाव चउरिदिया, नवरं इंदियपरिवुद्दी कायव्वा।
पंचिंदियतिरिक्खजोणिया गतिपरिणामेणं तिरियगतिया, सेसं जहा नेरइयाणं, नवरं लेसापरिणामेणं जाव सुक्कलेसावि, चरित्तपरिणामेणं नो चरित्ती अचरित्तीवि चरित्ताचरित्तीवि, वेदपरिणामेणं इत्थिवेदगावि पुरिसवेदगावि नपुंसगवेदगावि।
मणुस्सा गतिपरिणामेणं मणुयगतिया इंदियपरिणामेणं पंचिंदिया अनिंदियावि कसायपरिणामेणं कोहकसाईविजाव अकसाईवि, लेसापरिणामेणंकण्हलेसाविजाव अलेसावि, जोगपरिणामेणं मणजोगीविजाव अजोगीवि, उवओगपरिणामेणंजहा नेरइया, नाणपरिणामेणं आभिनिबोहियनाणीविजाव केवलनाणीवि, अन्नाणपरिणामेणंतिन्निविअन्नाणा, दंसणपरिणामेणं तिन्निवि दंसणा, चरितपरिणामेणं चरित्तीवि अचरित्तीवि चरित्ताचरित्तीवि, वेदपरिणामेणं इत्थीवेयगावि पुरिसवेदगावि नपुंसगवेयगावि अवेयगावि।
वाणमंतरागतिपरिणामेणं देवगतिया, जहाअसुरकुमाराएंवजोइसियाविनवरं तेउलेसा, वेमाणियाविएवं चेव, नवरं लेसापरिणामेणंतेउलेसाविपम्हलेसावि सुक्कलेसावि, सेतंजीवपरिणाम
वृ. 'गइपरिणामे णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' इत्यादि, पाठसिद्धं सम्प्रति नैरयिकादयो यैः परिणामविशेषैर्विशिष्टास्तान् तथा प्रतिपादयति–'नेरइया' इत्यादि, सुगम, नवरं नैरयिकाणां कृष्णनीलकापोतरूपास्तित एव लेश्या न शेषाः, ता पि तिम्रः पृथिवीक्रमेणैवं-आधयोर्द्वयोः पृथिव्योः कापोतलेश्या तृतीयस्यांकातोपलेश्या नीललश्या चचतुथ्यांनीललेश्या पञ्चभ्यांनीललेश्या कृष्णलेश्या चषष्ठीसप्तम्योः कृष्णलेश्यैव, तत उक्तम्- कण्हलेसाविनीललेसाविकाउलेसावि'
तथा तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यतिरेकेणान्यत्र चारित्रपरिणामः सर्वथा न भवति भवस्वाभाव्यात्, ततः कृतश्चारित्रपरिणामनिषेधः, वेदपरिणामचिन्तायां च नैरयिका नपुंसका एवन स्त्रियोनापिपुरुषाः, “नारकसम्मूर्छिनोनपुंसकानी"तिवचनात्, एवमसुरकुमाराणामपि, नवरं गतिमधिकृत्य देवगतिकास्तेषां च महर्द्धिकानां तेजोलेश्या अपि भवति, तत उक्तम्'तेउलेस्सावि' इति, वेदपरिणामचिन्तायां स्त्रियः पुरुषा वा न नपुंसकाः, देवानां नपुंसकत्वस्यासम्भवात्,
तथा पृथिवीकायिकसूत्रे, नवरं 'लेसापरिणामेण मित्यादि, इह पृथिव्ययम्बुवनस्पतीनां तेजोलेश्यापि सम्भवति येन सौधर्मेशानपर्यन्तानां देवानामेतेषूत्पादसम्भवात् (वः), तत उक्तम्'तेउलेसावि' इति, एतेषां च पृथिव्यादीनां पञ्चानामपि सासादनसम्यकत्वमपि न भवति, आगमे निषेधात्, ततोज्ञाननिषेधः सम्यकत्वनिषेधश्च कृतः, सम्यग्मिथ्यात्वपरिणामस्तु संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणामनेव भवति, न शेषाणामतस्तन्निषेधः, द्वीन्द्रियादीनां पुनःकेषाञ्चित् करणापर्याप्तावस्थानां

For Private & Personal U

Page #302

पदं-१३, उद्देशकः-, द्वार
२९९ सासादनसम्यकत्वमवाप्यते ततस्ते ज्ञानपरिणताअपि सम्यग्दृष्टयोऽप्युक्ताः, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां चषडपिलेश्याःसम्भवन्ति, ततः सूत्रे उक्तम्-'जाव सुक्कलेसावि' इति, तथा देशतश्चारित्रपरिणामोऽपि तेषामुल्लसति तत उक्तम्-'चरित्ताचरित्तीवि' इति, तथा ज्योतिष्काणांतेजोलेश्यैव केवला न शेषा लेश्याः, ततोऽभिहितम्-'लेसापरिणामेणं तेउलेस्स'।
मू. (४०८) अजीपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं० ?, गो० ! दसविधे पं०, तं०-बंधणपरिणामे १ गतिपरिणामे २ संठाणपरिणामे ३ भेदपरिणामे ४ वण्णपरिणामे ५ गंधपरिणामे ६ रसपरि०७ फासपरिणामे ८ अगुरुलहुयपरिणामे ९ सद्दपरिणामे १०
मू. (४०९) बंधणपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं० ?, गो० ! दुविहे पं०, तं०-निद्धबंणधपरिणामे लुक्खबंधणपरिणामे य० ।
६. 'बंधणपरिणामेणं भंते!' इत्यादि,स्निग्धबन्धनपरिणामश्च रुक्षबन्धनपरिणनामश्च, तत्र स्निग्धस्य सतो बन्धनपरिणामः स्निग्धबन्धपरिणामः, तथा रूक्षस्य सतो बन्धनपरिणामः रूक्षबन्धनपरिणाम :, चशब्दौस्वगतानेकभेदसूचकौ, अथ कथं स्निग्धस्यसतो बन्धनपरिणामो भवति कथं वा रूक्षस्य सत इति बन्धनपरिणामस्य लक्षणमाहमू. (१०) 'समनिद्धयाए बंधो न होति समलुक्खयाएवि न होति ।
वेनयणिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं ।। वृ. 'समनिद्धयाए' इत्यादि, परस्परं समस्निग्धतायां समगुणस्निग्धतायां तथा परस्पररं समरूक्षतायां समगुणरूक्षतायां बन्धो न भवति, किन्तु यदि परस्परं स्निग्धत्वस्य रूक्षत्वस्य च विषममात्रा भवति तदा बन्धः स्कन्धानामुपजायते, इयमत्र भावना-समणगुणस्निग्धस्यपरमाण्वादेः समगुणस्निग्धेन परमाण्वादिना सह सम्बन्धो न भवति, तथा समगुणरूक्षस्यापि परमाण्वादेः समगुणरूक्षेण परमाण्वादीना सह सम्बन्धो न भवति, किन्तु यदि स्निग्धः स्निग्धेन रूक्षः रूक्षण सह विषमगुणो भवति तदा विषममात्रत्वात् भवति तेषां परस्परं सम्भन्धः । मू. (११) निद्धस्स निद्धेणं दुयाहिएणं, लुक्खस्स लुक्खेणं दुयाहिणएणं।
निद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो, जहन्नवजो विसमो समो वा ? वृ.विषममात्रया बन्धो भवतीत्युक्तं ततो विषममात्रानिरूपणार्थमाह-'निद्धसस निद्धेण दुयाहिएणे'त्यादि, यदि स्निग्धस्य परमाण्वादेः स्निग्धगुणेनैव सह परमाण्वादिनाबन्धो भवितुर्महति तदा नियमाद्व्यादिकाधिकगुणेनैवपरमाण्वादिनेति भावः, रूक्षगुणस्यापिपरमाण्वादेः रूक्षगुणेन परमाण्वादना सह यदि बन्धो भवति तदा तस्यापि तेन व्याघधिकादिगुणेनैव नान्यथा, यदा पुनः स्निग्धरूक्षयोर्बन्धस्तदा कथमिति चेत् ?, अत आह-निद्धस्स लुक्खेणे' त्यादि, स्निग्धस्य रूक्षेण सह बन्ध उपैति-उपपद्यते जघन्यव| विषमःसमो वा, किमुक्तं भवति?-एकगुणस्निग्धं एकगुणरूक्षं च मुक्त्वा शेषसल्य द्विगुणस्निग्धादिद्विगुणरूक्षादिना सर्वेण बन्धो भवतीति।
__मू. (४१२) गतिपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०? गो०! दुविहे पं०,२९०-फुसमाणगतिपरिणामे य अफुसमाणगतिपरिणामे य, अहवा दीहगइपरिणामे य हस्सगइपरिणामे य २,
संठाणपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविधे पन्नते, तं०-परिमंडल

Page #303

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१३/-1-1४१२
संठाणपरि० जाव आवतसंठाणपरिणामे ३, भेदपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविधे पं०, तं०-खंडभेदपरि० जाव उक्करियाभेदपरि०४,
वण्णपरिणामेणं भंते! कतिविधे पं०?, गो०! पंचविधे पं०, तं०-कालवण्णप० जाव सुक्किलवण्णपरि०५, गंधपरिणामेणंभंते! कतिविधेपं०?, गो०! दुविहे पं०, तंए-सुब्भिगंधपरि० दुभिगंधपरिणामे य ६,
रसपरिणामेणंभंते! कतिविधे पं०?,गो०! पंचविहे पं०, तं०-तित्तरसपरिणामेजाव महुररसपरिणामे ७, फासपरिणामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! अट्ठविधे पं०, तं०-कक्खडफासपरिणामे य जाव लुक्खफासपरिणामे य८,।
अगुरुलहुयपरिणामे णं भंते कतिविहे पं०, ?, गो० ! एगागारे पं०?, सद्दपरिणामे णं भंते ! कतिविहे पं०?, गो० ! दुविहे पं० तंजहा-सुब्भिसहपरिणामे यदुब्भिसद्दपरिणामे य१० सेतं अजीवपरिणामे य
वृ.उक्तोबन्धनपरिणामोऽधुना गतिपरिणाममाह-गइपरिणामेणं भंते' इत्यादि, द्विविधो गतिपरिणामः, तद्यथा-स्पृशद्गतिपरिणामोऽस्पृशद्गतिपरिणामश्च, तत्र वस्तत्वनन्तरं स्पशृतो यो गतिपरिणामः स स्पृशद्गतिपरिणामो, यथा-'ठिक्करिकाया जलस्योपरि प्रयत्लेन तिर्यक्प्रक्षिप्राप्तायाः, सा हि तथा प्रक्षिप्ता सती अपान्तराले जलं स्पृशन्ती २ गच्छति, बालजनप्रसिद्धमेतत्, तथाऽस्पृशतोगतिपरिणामोऽस्पृशद्गतिपरिणामः, यद्वस्तुनकेनापि सहापान्तराले संस्पर्शनमनुभवति तस्यास्पृशद्गतिपरिणाम इतिभावः, अन्येतुव्याचक्षते-स्पृशद्गतिपरिणामो नामयेन प्रयत्नविशेषात् क्षेत्रप्रदेशान् स्पृशन् गच्छति, अस्पृशद्गतिपरिणामो येन क्षेत्रप्रदेशानस्पृशनेवगच्छति, तन्न बुध्यामहे, नभसः सर्वव्यापितयातप्रदेशसंस्पर्शव्यतिरेकेण गतेरसम्भवात्, बहुश्रुतेभ्यो वा परिभावनीयं, अत्रैव प्रकारान्तमाह
'अहवा दीहगतिपरिणामे यरहस्सगइपरिणामे य' इति, अथवेति प्रकारन्तरे अन्यथा वा गतिपरिणामो द्विविधः, तद्यथा-दीर्घगतिपरिणामो हस्वगतिपरिणामश्च, तत्र विप्रकृष्टदेशान्तरप्राप्तिपरिणामो दीर्घगतिपरिणामस्तद्विपरीतोहस्वगतिपरिणामः २, परिमण्डलादिसंस्थान-विशेषाः खण्डभेदादयश्च प्रागेव व्याख्याता इति न भूयो व्याख्यायन्ते, ३, अगुरुलघुपरिणामो भाषादिपुद्गलानां 'कम्मगमणभासाइंएयाइंअगुरुलहुयाइं इति वचनात्, तथाअमूर्तद्रव्याणावाऽ ऽकाशादीनां, अगुरुलघुपरिणामग्रहणमुपहणमुपलक्षणं तेन गुरुलधुपरिणामोऽपि द्रष्टव्यः, स चौदारिकादिद्रव्याणां तैजसद्रव्यपर्यन्तानामवसेयः, “ओरालियवेउब्विय आहारगतेय गुरुलहू दब्बा" इति वचनात्, ‘सुब्भिसद्दे' इति शुभशब्दः 'दुब्मिसद्दे' इति अशुभशब्दः ॥
पदं - १३ - समाप्तम्
(पदं-१४- "कषायं") तदेवं व्याख्यातं त्रयोदशं पदमिदानी चतुर्दशमारभ्यते-तस्य चायमभिसम्बन्धः, इहानन्तरपदे गत्यादिलक्षणो जीवपरिणाम उक्तः सामान्येन, सामान्यं च विशेषनिष्ठम्, अतः स

Page #304

३०१
पदं-१४, उद्देशकः-, द्वारंएव विशेषतः कश्चित् कवचित् प्रतपाद्यते, तत्रैकेन्द्रियाणामपि क्रोधादिकषायभावात् 'सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलान् आदत्ते' इति वचनात् प्रधानबन्धहेतुत्वाच्चादावेव विशेषतः कषायपरिणाम- प्रतिपादनार्थमिदरमारभ्यते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू.(४१३) कतिणं भंते! कसाया पन्नत्ता, गो०! चत्तारि कसाया पं०, तं०-कोहकसाए मानकसाए मायाकसाए लोभकसाए, नेरइयाणंभंते! कतिकसाया पं०?,गो०! चत्तारि कसाया पं०?, तं०-कोहकसाए जाव लोभकसाए, एवं जाव वेमाणियाणं।
वृ. 'कइणंभंते! कसाया' इत्यादि, कति-कियत्सङ्ख्याकाः [कषायाः] णमिति पूर्ववत्, भदन्त!-परमकल्याणयोगिन् कषायाः प्रज्ञप्ताः,? 'कृष विलेखने कृषन्ति-विलिखन्ति कर्मरूपं क्षेत्रं सुखदुःखशस्योत्पादनायेतिकषायाः,औणादिक आयप्रत्ययो निषातनाच्च ऋकारस्य अकारः, यदिवा कलुषयन्ति-शुद्धस्वभावंसन्तंकर्ममलिनं कुर्वन्तिजीवमितिकषायाः पूर्ववत् आयप्रत्ययः निपातनाच्च कलुषशब्दस्य णिजन्तस्य कषायादेशः उक्तंच॥१॥ "सुहदुक्खबहुस्सइयं कम्मक्खेत्तं कसंति ते जम्हा।
कलुसंतिजं च जीवं तेणं कसायत्ति वुच्चंति ।।" --निर्वचनसूत्रं क्षुण्णार्थं, नैरयिकादिदण्डकसूत्रमपि सुगम,मू. (४१४) कतिपतिट्टिए णं भंते ! कोहे पं०?, गो० ! चउपतिट्ठिए कोहे पं०, तं०-आयपतिहिए परपतिट्ठिए तदुभयपतिहिए अप्पइट्टितै, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं दंडतो, एवं माणेणं दंडतो मायाए दंडओ लोभेणं दंडओ।।
कति(हि) गंभंते! ठाणेहिं कोहुप्पत्ती भवति?, गो०! चउहि ठाणेहिंकोहुप्पत्ती भवति, तं०-खेत्तं पडुच्च वत्यु पडुच्च सरीरं पडुच उवहिं पडुच्च, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं एवं माणेणवि मायाएविलोभेणवि, एवं एतेवि चत्तारि दंडगा।
वृ. 'कइपइट्ठिए णं भंते !' इत्यादि, कतिषु-कियत्प्रकारेषु स्थानेषु प्रतिष्ठितो भदन्त ! क्रोधः?, भगवानाह-चतुष्प्रतिष्ठितः, तद्यथा-आत्मप्रतिषअटित इत्यादि, आत्मन्येव प्रतिष्ठितः आत्मप्रतिष्ठितः, किमुक्तंभवति?-स्वयमाचरितस्य ऐहिकंप्रत्ययायमवबुध्यकश्चिदात्मन एवोपरि क्रुध्यति तदा आत्मप्रतिष्ठितः क्रोध इति, यदा पर उदीरयति आक्रोशादिना कोपं तदा किल तद्विषयःक्रोध उपजायते इति स परप्रतिष्ठित इति, नैगमनयदर्शनमेतत्, नैगमनयो हि तद्विषयमात्रेणापि तत्प्रतिष्ठितं मन्यते यथा जीवे सम्यग्दर्शनमजीवे सम्यग्दर्शनमित्यादयोऽष्टौ भङ्गाः सम्यग्दर्शनस्याधिकरणचिन्तायामावश्यके,
__ तदुभयप्रतिष्ठितः आत्मपररूपोभयप्रतिष्ठितः, यदा कश्चित् तथाविधापराधवशादात्मपरविषयं क्रोधमाधत्ते इति, अप्रतिष्ठितो नाम यदैष स्वयं दुश्चरणमाक्रोशादिकंच कारणं विना निरालम्बन एव केवलक्रोधवेदनीयादुपजायते, स हि नात्मप्रतिष्ठितः स्वयं दुश्चरणाभावतःस्वात्मविषयत्वाभावात्, नापि परप्रतिष्ठितः परस्यापि निरपराधतया अपराधसम्मभावनाया अभावतः क्रोधालम्बनत्वायोगात्,
(तथा नोभयप्रतिष्ठितोऽपि) दृश्यते च कस्यापि कदाचिदेवमेव केवलक्रोधवेदनी

Page #305

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं-१-१४/-/-/४१४
119 11
योदयादुपजायमानः क्रोधः, तथा च स पश्चात् ब्रूते - अहो मे निष्कारणः कोपो नैव (कोऽपि ) विरूपं भाषते न च किञ्चिद्विनाशयति, अत एवोक्तं पूर्वमहर्षिभिः“सापेक्षाणि निरपेक्षाणि च कर्माणि फलविपाकेषु । सोपक्रमं निरुपक्रमं च दृष्टं यथाऽऽयुष्कम् ॥” इति, एवं मानमायालोमा अपि आत्मपरोभयप्रतिष्ठिता अप्रतिष्ठिताश्च भावनीयाः । तदेवमधिकरणभेदेन भेद उक्तः, सम्प्रति कारणभेदतो भेदमाह - 'कति (हिं) णं भंते ! ठाणेहिं कोहुप्पत्ती हवइ' इत्यादि, तिष्ठन्त्येभिरिति स्थानानि - कारणानि कतिभिः - कियत्सङ्ख्याकैः स्थानैः कारणैः क्रोधोत्पत्तिर्भवति ?, भगवानाह - चतुर्भिः स्थानैः, तान्येव स्थानान्याह - 'खेत्तं पडुच्च' इत्यादि, तत्र नैरयिकाणां नैरयिकक्षेत्रं प्रतीत्य तिरश्चां तिर्यक्कषेत्रं प्रतीत्य मनुष्याणां मनुष्यक्षेत्रं देवानां देवक्षेत्रं 'वत्युं पडुच्चे' ति वस्तु सचेतनमचेतनं वा शरीरं प्रतीत्य- दुःसंस्थितं विरूपं वा 'उपधिं प्रतीत्ये 'ति यत् यस्योपकरणं तस्य तत् चौरकादिनाऽपह्रियमाणमन्यथा वा प्रतीत्य, एवं नैरयिकादिदण्डकसूत्रमपि,
मू. (४१५) कतिविधे णं भंते! कोथे पन्नत्ते ?, गो० ! चउन्विहे कोहे पं० तं० अनंताणुबंधि कोहे अपचक्खाणे को पञ्चक्खाणावरणे कोहे संजलणे कोहे, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं | एवं माणेणं मायाए लोभेणं, एएवि चत्तारि दंडगा
बृ. सम्प्रति सम्यग्दर्शनादिगुणविधातित्वेन भेदमाह– सम्यकत्वगुणविधातकृदनन्तानुबन्धी देशविरतिगुणविधाती अप्रत्याख्यानः सर्वविरतिगुणविधाती प्रत्याख्यानावरणः यथाख्यातचारित्रवघातकः संज्वलनः, एतांश्चतुरोऽपि नैरयिकादिदण्डकक्रमेणं चिन्तयति, एवं मानमायालोभा अपि प्रत्येकं चतुर्विधाः सामान्यतो दण्डकक्रमेण च भावनीयाः ।
सम्प्रत्येतेषामेव क्रोधादीनां निर्वृतिभेदतोऽवस्थाभेदतश्च भेदमाह
मू. (४१६) कतिविधे णं भंते ! कोधे पं० ?, गो० ! चउव्विहे कोहे पं०, तंजहाआभोगनिव्यत्तिए अनाभोगनिव्वत्तिए उवसंते अनुवसंते, एवं नेरइयाणं जाव वैमाणियाणं । एवं माणेणवि, मायाएवि, लोभेणवि, चत्तारि दंडगा ।
वृ. 'कइविणं भंते!' इत्यादि, यदा परस्यापराधं सम्यगवबुध्या कोपकारणंच व्यवहारतः पुष्टवलम्ब्य नान्यथाऽस्य शिक्षोपजायते इत्याभोग्य कोपं विधत्ते तदा स कोप आभोगनिर्वर्तितः, यदा त्वेवमेव तथाविधमुगूर्त्तवशाद्गुणदोषविचारणाशून्यः परवशीभूयं कोपं कुरुते तदा स कोपोऽनाभोगनिवर्तितः २ उपशान्तः - अनुदयावस्थः ३ अनुपशान्तः - उदयावस्थः ४, एवमेतद्विषयं कसूत्रमपि भावनीयं एवं मानमायालोभाः प्रत्येकं चतुष्प्रकाराः सामान्यतो दण्डकक्रमेण च वेदितव्याः ।
३०२
मू. (४१७) जीवा णं भंते! कतिहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणिसु ?, गो० ! चउहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडिओ चिणिसु तं०- कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, जीवा णं भंते! कितिहि ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणंति ?, गो० ! चउहिं ठाणेहि, तं०- कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं, एवं नेरइया जाव वेमाणिया ।

Page #306

पदं - १४, उद्देशक:--, द्वारं
३०३
जीवा णं भंते! कतिहि ठाणेहिं अड्ड कम्मपगडीओ चिणिस्संति ?, गो० ! चउहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणिस्संति, तं०- कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं, एवं नेरइया जाव वेमाणिया जीवाणं ते! कतिहि ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडिओ उवचिणिंसु ?, गो० ! चउहिं ठाणेहिं अट्ट कम्मपगडीओ उवचिर्णिसु, तं०- कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं, एवं नेरइया जाव वेमाणिया, जीवाणं भंते! पुच्छा, गो० ! चउहिं ठाणेहिं उवचिणंति जाव लोभेणं, एवं नेरइया जाव वेमाणिया, एवं उवचिणिस्संति ।
जीवाणं भंते! कतिहि ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ बंधिसु ?, गो० ! चउहिं ठाणेहिं, अट्ठ कम्मपगडिओ बंधिसु तं०- कोहेणं माणेणं जाव लोभेणं, एवं नेरइया जाव वेमाणिया, बंधिसु बंधति बंधिस्संति, उदीरें उदीरंति उदीरिस्संति, वेदिंसु वेदेति वेदइस्संति, निज्जरिंसु निज्जरेति निज्जरित्संति, एवं एते जीवाइया वेमाणियपज्जवसाणा अट्ठारस दंडगा जाव वेमाणिया, निज्जरिंसु निज्जरेति निजरिस्संति० ।
दृ. सम्प्रति फलभेदेन कालत्रयवर्तिनां भेदमभिधातुकाम आह- 'जीवा णं भंते ! कइहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपगडीओ चिणिसु' इत्यादि, जीवा भदन्त ! कतिभिः स्थानैरष्टौ कर्मप्रकृतीश्चितवन्तः, चयनं नाम कषायपरिणतस्य कर्मपुगद्लोपादानात्रं, भगवानाह - गौतम ! चतुर्भिः स्थानैस्तद्यथाक्रोधेन मानेन मायया लोन, एवं नैरयिकादिदण्डकेऽपि वक्तव्यं, एष दण्डकोऽतीतकालविषयः, एवं वर्तमानकालभविष्यत्कालविषयावपि वाच्यौ, एवमुपचयबन्धोदीरणावेदननिर्जराविषया; प्रत्येकं त्रयस्त्रयो दण्डका वाच्या इति सर्वसङ्ख्यया अष्टादश दण्डकाः, तत्र उपचयो नाम स्वस्वायबाधाकालस्योपरि ज्ञानावरणीयादिकर्मपुद्गलानां वेदनार्थं निषेकः, स चैवं
प्रथमस्थिती सर्वप्रभूतं, द्वितीयस्यां स्थितौ विशेषहीनं, ततोऽपि तृतीयस्यां विशेषहीनं, एवं विशेषहीनं २ तावद्वाच्यं यावत्तत्तत्कालबध्यमानायाः स्थितेश्चररमा स्थितिरेतच्च सविस्तरं कर्मप्रकृतिटीकायां पञ्चसंग्रहटीकायां चाभिहितमिति ततोऽवधार्य,
बन्धनं नाम - ज्ञानावरणीयादिकर्मपुद्गलानां यथोक्तप्रकारेणं स्वस्वाबाधाकालोत्तरकालं निषिक्तानां यद्भूयः कषायपरिणतिविशेषान्निकाचनं,
उदीरणं–उदीरणाकरणवशतः कर्मपुद्गलानामनुदयप्राप्तानामुदयावलिकायां प्रवेशनं, तदपि हि किञ्चित्तथाविधकषायपरिणतिवशाद्यवतीति 'चउहिं ठाणेहिं उदीरेंसु उदीरन्ति उदीरिस्ती' त्युक्तम्, अन्यथा कषायव्यतिरेकेणापि क्षीणमोहोदये ज्ञानावरणादीनामुदीरका वर्त्तन्ते
वेदना-स्वस्वाबाधाकालक्षयादुदयप्राप्तस्य उदीरणाकरणेन वा उदयमुपनीतस्य कर्मण उपभोगः, निर्जरा–कर्मपुद्गलानामनुभूय २ अकर्मत्वापादनं, आत्मप्रदेशैः संश्लिष्टानां ज्ञानावरणीयादिकर्मपुद्गलानामनुभूय २ शातनमिति भावः, उक्तं च- "पुव्वकयकम्मसाडण निज्जरा" इति, इयं च देशनिर्जरा द्रष्टव्या, कषायजित्वात्, न सर्वनिर्जरा, सा हि निष्कषायस्य सर्वनिरुद्धयोगस्य मोक्षप्रासादमधिरोहतो भवति, न शेषस्य, अत एव चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रमपि अविरुद्धं, देशनिर्जरायाः सर्वकालं सर्वेषामपि भावात्, सम्प्रति यत् यत् पदमधिकृत्य प्राक् सूत्राण्युक्तानि तानि विनेयजनानुग्रहाय संग्रहणिगाथया निर्दिशति

Page #307

३०४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-१४/-1-1४१८
मू. (१८) आतपतिट्ठिया खेत्तं पडुच्चनंतानुबंधि आभोगे।
चिण उवचिण बंध उदीर वेदतए निजरा चेव ॥ इति
---पन्नवणाए भगवईए कसायपयं समत्तं ।। वृ. 'आयपतिट्ठिय' इत्यादि, प्रथमं सामान्यसूत्रं सुप्रतीतमिति न संगृहीतं, द्वितीयमात्मप्रतिष्ठितपदोपलक्षितं सूत्रं ततोऽनन्तानुबन्धिपदोपलक्षितं तदनन्तरमाभोगपदोपलक्षितं ततश्चयोपचयबन्धोदीरणवेदनानिर्जराविषयाणिक्रमेण सूत्राणि, अत्रचिणेतिउपचयसूत्रोपलक्षणम्
पदं - १४ - समाप्तम् मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापना उपागसूत्रे चतुर्दश पदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाता।
१५/१ चउत्थंउपासूत्रं "प्रज्ञापना" भाः-१ समाप्तं
भाग:-१०'प्रज्ञापना-पदानि १....१४ समाप्तानि
भागः११"प्रज्ञापना" पदानि १५...३६

Page #308

ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન “આગમ સાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભર્બાહુ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શયંભવસૂરિ | (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંપદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહાર
અગત્સ્યસિંહ સૂરિ શીલાં કાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય _ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ વીરભદ્ર ઋષિપાલ | બ્રહ્મમુનિ | તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ - ભાષ્ય -શૂર્ષિ - વૃત્તિ- આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા
સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી | ચંદ્રસાગર સૂરિજી
મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જંબુ વિજયજી
અમરમુનિજી
કિનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી
સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ પિંક બેચરદાસ પં, જીવરાજભાઈ પભગવાનદાસ પં. રૂપેન્દ્રકુમાર
૫૦ હીરાલાલ શ્રત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
- -
-
-
-
-
-
-
-
-

Page #309

वृत्ति
८००
४००
१००
९००
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम मूल वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण । १. आचार २५५४ शीलाङ्काचार्य
१२००० २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० | ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० | ४. समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि
३५७५ ५. भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ । ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० | ७. उपासकदशा
८१२ अभयदेवसूरि ८. अन्तकृद्दशा
९०० अभयदेवसूरि | ९. अनुत्तरोपपातिकदशा | १९२ | अभयदेवसूरि १०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० |११. विपाकश्रुत. १२५० अभयदेवसूरि १२. औपपातिक ११६७ | अभयदेवसूरि
३१२५ |१३. राजप्रश्निय २१२० | मलयगिरिसूरि
३७०० |१४. जीवाजीवाभिगम । ४७०० मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० | मलयगिरिसूरि
९१०० |१८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण
20 विजयविमलयगणि (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान
१७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ |२८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० ३०. गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | १०५

Page #310

T
क्रम
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्तव
३३. मरणसमाधि ★ ३४. निशीथ
३५. बृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प ★
३९. महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति
पिण्डनियुक्ति *
४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार

वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया)
८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ जिनदासगण (चूर्ण)
सङ्घदासगणि (भाष्य )
४७३ मलयगिरि + क्षेमकीर्ति सहदासगण (भाष्य)
•
मूल
[3]
श्लोक प्रमाण
३७३ मलयगिरि
४५४८
सङ्घदासगणि (भाष्य )
८९६ -? (चूर्ण) १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
-
१३० हरिभद्रसूरि द्रोणाचार्य
नि. १३५५
नि. ८३५ मलयगिरिसूरि
८३५ | हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूरि ७०० मलयगिरिसूरि
२००० मलधारी हेमचन्द्रसूरि
• वृत्ति श्लोकप्रमाण

३७५
८३७
२८०००
७५००
४२६००
७६००
३४०००
६४००
२२२५
१०००
२२०००
(१) ७५००
७०००
नोंध :
(१) ४५ भागम सूत्रोमा वर्तमान अणे पलेसां १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३ उपांगसूत्रो, २४थी 33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी ३८ छेदसूत्रो, ४० ६ ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रो ना नामे हास प्रसिद्ध छे.
જ
(૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
(3) (34त वृत्ति-खाहि ४ नोंध छे ते समे उरेल संपाहन भुअनी छे. ते सिवायनी पा वृत्ति चूर्णि जाहि साहित्य मुद्रित के अमुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार अने मरणसमाधि ना. विकल्ये चंदावेज्झय ने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे छे. जमे “आगमसुत्ताणि" भां भूण ३मे भने "आगमहीप'' मां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
७०००
१६०००
७७३२
५९००

Page #311

[4]
પંકજૂનું માર્ગ અમે “સાસુનામાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) મોષ અને વિવું એ બંને નિયુક્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂળમૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માધ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રજીવક સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીજ ની સંસ્કૃતિ છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ-શ-તિકત્વ એ ત્રણેની ટૂ આપી છે. જેમાં ટુશ અને નતત્ત્વ એ બંને ઉપર મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા શવની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
* વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિઃ જ
श्लोकप्रमाण
२५००
क्रम ___ नियुक्ति श्लोकप्रमाण क्रम नियुक्ति
आचार-नियुक्ति ___६. आवश्यक-नियुक्ति सूत्रकृत-नियुक्ति १२६५ | ૭. ગોનિવૃત્તિ
વૃદત્પ-નિધિત્ત કે - ८. पिण्डनियुक्ति ૪. અવાર-નિયુક્તિ કે ___ ९. दशवैकालिक-नियुक्ति જ. શાશ્રુતંવ-નિર્યુક્તિ | ૧૮૦ | १०. | उत्तराध्ययन-नियुक्ति
८३५
૭૦૦
નોંધ:(૧) અહીં આપેલ બીજ પ્રમાણ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક'
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ શ્નીક પ્રમા છે. (૨) * વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિ હાલ મધ્ય માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિકાર મઈ એ માર્ગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) ગોધ અને વિષ્ણનિરિક્ત સ્વતંત્ર મૂનગામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન ગામ-49 રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિત્તિમાંથી સુશ્રુતજ્જબ્ધ નિવિન ઉપર ધૂળ અને અન્ય પાંચ
વિજા ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિર્યુક્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવાકર્તા તરીકે પદવીદુવાણી નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.

Page #312

[5]
( वर्तमान राजे ४५.मागममां Bevg भाष्यं क्रम भाष्य श्लोकप्रमाण क्रम
भाष्य
गाथाप्रमाण निशीषभाष्य ७५०० । ६. आवश्यकभाष्य *
४८३ वृहत्कल्पभाष्य ७६००
ओघनियुक्तिभाष्य * व्यवहारभाष्य ६४०० ८. पिण्डनियुक्तिभाष्य में
पञ्चकल्पभाष्य । ३१८५ । दशवैकालिकभाष्य * ५. | जीतकल्पभाष्य । ३१२५ १०. उत्तराध्ययनभाष्य (?)
३२२
४६
नध:(१) निशीष , वृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य नाता सङ्घदासगणि अवार्नु साय छे.
समा। संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथे भने वृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साये समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य ममा२८ आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य मां ॥ प्रभार ४८३ सयुं ठेभा १८3 Juथा मूळभाष्य ३५ छ
भने 300 या अन्य मे भाष्यनी छे. नो समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं मां यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पूज४ प्रसिध्ध ५थुछ पाते समय आवश्यकसूत्र- ७५२नु भाष्य नथी भने अध्य यनो अनुसार नी.
म
वृत्ति मा पेट विवो तो आवश्यक अने जीतकल्प भेजने 6५२ मणे छे. नो
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेन तेनी वृत्ति मां
५यो ४ छ. ५ तेनो पता विशेनो 60 अमोने मजेल नथी. [ओघनियुक्ति
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ પાર્થનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥५॥ नियुक्तिमा मणी यार्नु संमाय छ (?) (5) ते अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो (७५२नो 6 પષ્યનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
१३पे भाष्यगाथा सेवा भणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी मुख्य नाम सङ्घदासगणि सेवा मणेर छे. ते४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५ ५ मणे छ. 3zeis भाष्यन। उता અજ્ઞાત જ છે.

Page #313

[6]
( वर्तमान अणे ४५ भागममा 644 चूर्णिः) क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण| क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण
१. आचार-चूर्णि ८३०० ९.| दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि । २२२५ | २. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० १०.| पञ्चकल्पचर्णि
३२७५ | ३. भगवती-चूर्णि ३११४ ११. | जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५०० ] १२.] आवश्यकचूर्णि . | १८५००
जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ / १३. | दशवैकालिकचूर्णि । ७००० ६. निशीथचूर्णि | २८००० । १४. उत्तराध्ययनचर्णि ५८५० | ७. वृहत्कल्पचूर्णि १६००० | १५. नन्दीचूर्णि
१५०० ८. व्यवहारचूर्णि १२०० | १६. | अनुयोगदारचूर्णि | २२६५
नोध:(१) 60 १६ चूर्णिभांधी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प भेजा चूर्णि अभाव.२३॥
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત પૂર્થિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારકશ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी की चूर्णि है अगत्स्यसिंहसूरिकृत छेतेनुं प्रशन पूज्य श्री.
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विश 140य प्रशायित. मुं४३ छ. भगवती
चूर्णि तो मणे४ छे, ५६४७ शीत थ नथी. तम४ वृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प भेजस्तातो. अनेछ L Hशात यानुनमा नथी. (५) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तरन्नाम भुज्यत्वे संमगाय छ. 326L भते અમુક પૂર્વિના કર્તાનો સ્પષ્ટોલેખ મળતો નથી.
"मागम-पंयांगी" यिन्त्यमावत" વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी बातो मी शिन्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमो 6५२ પણ નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું સૂત્ર પરત્વે 644 नियुक्ति छ. भेटले उ मागमोनु मे मप्राप्य ४ मन्यु. मारी six भाष्य, यो नियुक्ति भने यो चूर्णिनमामा वर्तमान ने
सुव्यवस्थित पंचांगी मे मात्र आवश्यक सूत्र नी गलाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमा वगैरेन। ५ पिछ.

Page #314

[7]
૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો ) સૂિચના :- અમે સંપાદીત કરેલ કામસુત્તગિષ્ઠ માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ સામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧૩૨૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે કારમાં પ્રથમ અંક શ્રુતજ્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક ડૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક દેશવા નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ ઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી |- || ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) નાવાર - શ્રતથ:/ચૂના/અધ્યયન દેશ:/મૂi
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (3) સ્થાન - થાનધ્યયન (૪) સમવાય - સમવાય: મૂર્ત (५) भगवती - शतक/वर्गः-अंतरशतक/उद्देशकः/मूलं
અહીં શતકના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) સંતશતક કેમકે રાત ર૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ : જણાવેલ છે. શત - રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને સંતાશા અથવા શતશત નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા વ્યુતવમાં ધ્યાન જ છે. બીજા શુdફ્રન્ય નો પેટાવિભાગ ઘ જામે છે અને તે જ ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययनं/मूलं માથા અને શંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાવ્યવહાર અને સંવાદ કહ્યા છે. કોઈક 3 ને બદલે
થતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (११) विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (૧૨) ગતિ - મૂર્ત (૧૩) ગાય- મૂર્ત

Page #315

[8]
(१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે તિત્તિ પછી એક પેટાવિભાગ नोधनीय छे. 343 प्रतिपत्ति -३-५i नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव मेवा यार टाविला
.तेपी तिपत्ति (नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट सब पाउदा छ, मेरीत भी प्रतिपत्ति न्। उद्देशकः नवनधी ५ ते पेटविमा प्रतिपत्तिः ना ४ छे. प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं पदना पेट विcurisis उद्देशकः छ, is द्वारं छे ५९० ५द-२८न। पेटा विभागमा उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં જે પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृत/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञाप्ति- प्राभूतं/प्राभूतप्राभूतं/मूलं
मागम १६-१७मा प्राभृतप्रामृत ना ५० प्रतिपत्तिः नाम पेटा विभाग . ५७६ उद्देशकः माह
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી, (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका • अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
આગમ ૧૯થી ૨૩ નિરાવના નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે
सूत्रमारे योगमाया छ.i[-1, निरयावलिका, वर्ग-२ कल्पवतंसिका... वगेरे test (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययनं/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं

Page #316

.
स्थान
१६१
१३९
६.
।
। २४१
[9] અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम | आगमसूत्र | मूलं | | गाथा | क्रम | आगमसूत्र | मूलं गाथा
आचार | ५५२ १४७ । २४. / चतुःशरण ६३ | ६३ सूत्रकृत
८०६ ७२३ | २५. आतुरप्रत्याख्यान ७१ ७०
१०१० १६९ । २६. | महाप्रत्याख्यानं । १४२ १४२ समवाय
३८३ । ९३ | २७. | भक्तपरिज्ञा १७२ । १७२ भगवती
११४ | २८. तंदुलवैचारिक ज्ञाताधर्मकथा
५७ | २९. | संस्तारक १३३ | १३३ ७. उपासक दशा । १३ | ३०, | गच्छाचार
१३७ अन्तकृद्दशा
६२ १२ | ३१. गणिविद्या अनुत्तरोपपातिक ४ ३२. | देवेन्द्रस्तव
३०७ | ३०७ प्रश्नव्याकरण
१४ | ३३. | मरणसमाधि ११.. विपाकश्रुत
३ | ३४. | निशीष १२. औपपातिक ७७
बृहत्कल्प १३.| राजनश्निय
८५ ३६. व्यवहार
२८५ जीवाभिगम
९३ | ३७. । दशाश्रुतस्कन्ध ११४ १५. प्रज्ञापना ६२२ 1 २३१ ३८. ] जीतकल्प
१०३ । १०३ १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २१४ | १०३ | ३९. | महानिशीथ १५२८ १७. | चन्द्रप्रज्ञप्ति
४०. | आवश्यक | ९२ | जम्बूदीपप्रज्ञप्ति । । ३६५
| ४१. ओघनियुक्ति | ११६५ ११६९ १९. निरयावलिका | २१
| ४१. ।
पिण्डनियुक्ति ७१२ । ७१२ कल्पवतंसिका
१ | ४२. | दशवैकालिक ५४० २१. पुष्पिता
| ४३. | उत्तराध्ययन
१७३१ ।१६४० पुष्पचूलिका
१४४. नन्दी । १६८ । ९३ ५ । १ । ४५. | अनुयोगद्वार ३५० | १४१
६६४
४७
१४२०
३९८
२१८
१०७
२१
१८.
२०.
|२३.| वहिदशा
नों :- 631 गाथा संन्यानो समावेश मूलं भय ५६४ तय छे. ते मूल सिवायनी अलग गाथा समावी ना. मूल शोमो सूत्र भने गाथा भने माटेनो आपेतो संयुत भनुम छ. गाथा Mix संपाइनोमा सामान्य २i.5 घरावती जोपाधी तेनो मास में આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.

Page #317

[20].
[]
હિ. [0] [૧૧] [૧૨] [૧૩] '[૧૪] [૧૫] [૧] [૧૭]. [૧૮] [૧૯] [૨]
- અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो]
મન ન વ - ૨૦૪૬ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય – આરાધના-મરણભેદન્સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ] તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી (આવૃત્તિ- બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ આવૃત્તિ - બે] શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બારવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર] અભિનવ જૈન પંચાંગ- ૨૦૪૨ સિર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ] વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયન) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[૨૧].
[૨]
[૨૩]
[૨૪]
[૨૫].
[૨૬]
[૨૭]. [૨૮]. [૨૯].
[30].
[૩૧]
[૩૨]
[૩૩].
[૩૪] [૩૫]

Page #318

[11]
[35]
[३८]
[3]
તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-પ [39] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૬ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-9 તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦ પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४०]
[४१]
आयारो
[ ४२ ] [४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[ ४५] समवाओ
[४६] विवाहपति
[ ४७ ]
[ ४८] उवासगदसाओ
[ ४९]
[ ५० ]
[५१]
नायाधम्मक हाओ
[ ५३ ]
[ ५४ ]
[ ५५ ]
[ ५६ ]
[ ५७ ]
[ ५८ ]
[ ५९ ]
अंतगडदसाओ अनुत्तोववाइयदसाओ
[ ५२] विवागसूर्य
उक्वाइयं
रायप्पसेणियं
जीवाजीवाभिगमं
पण्हावागरणं
पत्रयणासुतं
सूरपन्नतिः
चंदपन्नत्तिः
जंबूद्दीवपत्रति
निरयावलियाणं
कप्पवर्डिसियाणं
[६०]
[ ६१] [ ६२ ]
पुम्फियाणं
[ ६३ ] पुष्कचूलियाणं
[ ६४ ] वहिदसाणं
[ ६५ ]
चउसरणं
[ ६६ ]
[६७]
[ ६८ ] भत्तपरिणा
आउरपचक्खाणं
महापञ्चक्खाणं

[आगमसुत्ताणि- १] [आगमसुत्ताणि-२] [आगमसुत्ताणि- ३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुताणि- १० ]
[आगमसुत्ताणि- ११ ]
[आगमसुंत्ताणि- १२ ]
[आगमसुत्ताणि-१३]
[आगमसुत्ताणि १४ ]
[आगमसुत्ताणि- १५ ]
[आगमसुत्ताणि-१६ ]
[आगमसुताणि- १७ ]
[आगमसुत्ताणि- १८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९ ]
[आगमसुत्ताणि-२०]
[आगमसुत्ताणि-२१ ]
[आगमसुत्ताणि २२ ]
[आगमसुत्ताणि-२३]
[आगमसुत्ताणि-२४ ] [आगमसुत्ताणि-२५] [आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७]

पढमं अंगसुतं
बीअं अंगसुतं
तइयं अंगसुतं
चत्यं अंगसुतं
पंचमं अंग
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्टमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं
एक्कारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं
बीअं उयंगसुतं
तइयं उवंगसुतं उत्यंउवंगतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठ उवंगसुतं
सत्तमं उवंगसुतं
अमं यंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एकारसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगतं
पढमं पईण्णगं
बीअं पईण्णगं
तीइयं पण्णगं
चउत्थं पईण्णगं

Page #319

[12]
[६९] तंदुलयेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९ } छटुं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णग-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णगं-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अनुमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
[आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] दीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णगं-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढम छेयसुत्तं {७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं {७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खंधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुतं-१ [८२] पंचकप्पभास
[आगमसुत्ताणि-३८/२] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुतं [८५] ओहनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिजुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं [आगमसुत्ताणि-४२ ] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३ ] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं [आगमसुत्ताणि-४५ ] बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] आयार
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [८२] सूयग
ગુજરાતી અનુવાદ [આગામદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [3] 14
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [८४] समपाय - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [५] विवाहपत्ति - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नयाधमा- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] છછું અંગસૂત્ર [૭] ઉવાસ દસા - ગુજરાતી અનુવાદ આગલદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [८] संतसा - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-3] નવમું અંગસૂત્ર [१००] पायाग- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર

Page #320

(13].
$ $ $ $ $ $ $ છું
[૧૦] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૨] ઉવવાઈયા ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] રાયપૂસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૫] પન્નવણાસુત્ત ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] સૂરપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીય-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૭] ચંદપન્નતિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] છઠું ઉપાંગસૂત્ર [૧૮] જંબુદ્િવપતિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ આગામદીપ-૫ આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૦ કપ્તવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧ પુફિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫) દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુષ્કચૂલિયા -- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-પ અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] વણિહદસા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપમ્પ બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પહેલો પત્રો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજો પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ – ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ત્રીજો પડ્યો [૧૧૭] ભત્તપરિણા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ] ચોથો પડ્યો [૧૧૮] તંદુલયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] પાંચમો પડ્યો [૧૧૮] સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૬] છઠ્ઠો પડ્યો ૧૨૦ ગચ્છાચાર - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૧] ચંદાઝય- ગુજરાતી અનુવાદ આગામદીપ-૬] સાતમો પયજ્ઞો-ર [૧૨ ગણિવિજ્જા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો [૧૩] દેવિંદત્ય
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ- નવમો પડ્યો [૧૨૪] વીરત્યવ
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] દશમો પડ્યો [૧૨૫ નિસીહ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-છે પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતપ્પ - ગુજરાતી અનુવાદ અગમદીપ-૬] બીજું છેદસૂત્ર [૧૨] વવહાર
ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુયફખંધ – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-ક] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૨] જીયકપ્પો – ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩૦ મહાનિસહ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-s] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭) પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩૨] ઓહનિસ્તુતિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩૩ પિંડનિ જૂત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩૪] દસયાલય - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર

Page #321

[14]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[34] उत्तरयश [35] नंहीसुतं - [१3७] अनुयोगद्वार -
[ १७८ ] दीक्षा योगाहि विधि [૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं [ १४१ ] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक
[१४२ ] स्थानाङ्गसूत्रं सटीक [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४४ ] भगवती अङ्गसूत्रं सटीक [१४५ ] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४६ ] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४७ ] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीक [१४८]
अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४९ ] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं [१५० ] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीक [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५२ ] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५६ ] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५८] निस्यावलिका उपाङ्गसूत्रं सटीक [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६० ] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६२]
वण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीक
[१६३ ] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं
[१६४ ]
आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीक
[ १६५ ] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[१६६ ]

आगमसुत्ताणि सटीक - 9 आगमसुत्ताणि सटीक - २
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३
आगमसुत्ताणि सटीकं - ४
आगमसुत्ताणि सटीकं - ५/६
आगमसुत्ताणि सटीकं ७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं - ७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं - ७
आगमसुत्ताणि सटीकं - ८
आगमसुत्ताणि सटीकं ८
आगमसुत्ताणि सटीकं ८
आगमसुत्ताणि सटीक - ९ आगमसुत्ताणि सटीकं- १०/११
आगमसुत्ताणि सटीक - १२
आगमसुत्ताणि सटीक - १२ आगमसुत्ताणि सटीकं - १३
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसत्ताणि सटीकं - १४

Page #322

[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तयप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्र सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं
आगगम सुत्ताणि सटीकं-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूल)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगम सुत्तामि सटीक-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२६ [१८२] दशवकालिकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમક્ષત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
- संपई स्थग:
આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧

Page #323

[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" (म॥ १ थी 30 नु विव२९
समाविष्टाआगमाः
आगमसुत्ताणि भाग-१
आयार
भाग-२
सूत्रकृत स्थान
भाग-३
भाग-४
समवाय
भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलक्वारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७|नीशीथ भाग-१८-१९-२०|बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार

Page #324

ale & Personal Use Only

Page #325

नमो नमो निम्मल दंसणस्स
भागमसुनाणि
(सटीकं) भागः - ११
: संशोधक सम्पादकश्च: मुनि दीपरत्नसागर

Page #326

-
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल सणस्स श्री आनंद क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः
आगम सुत्ताण (सटीक)
भागः-११ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२ |
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :मुनि दीपरत्नसागर
ता. १४/४/२०००
रविवार २०५६
चैत्र सुद ११
४५- आगम सुत्ताणि-सटीक
मूल्य रू.११०००/
Par
आगम श्रुत प्रकाशन 5
--: संपर्क स्थल :---- "आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)

Page #327

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२
विषयः
|२ | प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः । [भाग:-१० प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१ - पदानि-१.....१४ गतानि]
भागः-११ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-२ • पदानि-१५.....३६ मूलाङ्कः पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः विषयः
पृष्ठाङ्कः |४११-४३७ पदं-१५ इन्द्रियं
द्वार-३ इन्द्रियं उद्देशकः-१
द्वारं-४ कायः इन्द्रियस्यनामादि
द्वारं-५ योगः उद्देशकः-२
द्वार-६ वेदं इन्द्रियस्यउपचयआदि
द्वार-७ कषायः द्वादशाधिकारः
द्वारं-८ लेश्या -४४१ पदं-१६ प्रयोगः
द्वारं-९ सम्यक्तव प्रयोगस्य पञ्चदशभेदाः
द्वारं-१० ज्ञानं -४७० पदं-१७ लेश्या
द्वार-११ दर्शनं उद्देशकः-१
द्वारं-१२ संयतः समाहारादि सप्ताधिकारः
द्वारं-१३ उपयोगः उद्देशकः-२
द्वारं-१४ आहारः लेश्यानाम् षड्विधत्वम्
द्वार-१५ भाषकः उद्देशकः-३
द्वारं-१६ परितः लेश्यापेक्षया उपपात
द्वारं-१७ पर्याप्तः उद्वर्तन-ज्ञानं
द्वारं-१८ सूक्ष्म उद्देशकः-४
द्वार-१९ संज्ञी परिणामादि पञ्चदश
| द्वारं-२० भवसिद्धिक अधिकाराः, लेश्यायाः
द्वारं-२१ अस्तिकायः वर्ण-गन्ध आदि वर्णनम्
द्वारं-२२ चरिमः उद्देशकः-५ -४९५/ पदं-१९ सम्यक्त्वं
१०७ लेश्यायाः वर्णादि
-५०८ पदं-२० अन्तक्रिया उद्देशकः-६
चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षया मनुष्यापेक्षयालेश्या
अन्तक्रियाकथन -४९४ पदं-१८ कायस्थितिः ८५ -५२४ पदं-२१ अवगाहनासंस्थानं । ११९ द्वार-१ जीवः
शरीराणाम् पञ्चविधत्वम्, द्वार-२ गति
तेषामवगाहना एवं संस्थान
१०८

Page #328

विषयानुक्रमः
विषयः
मूलाङ्कः
- ५३३ पदं २२ क्रिया
- ५४५ पदं २३ कर्मप्रकृत्तिः
उद्देशक :- १
अष्टविधाकर्मप्रकृत्ति
उद्देशकः- २
| कर्मप्रकृत्तेः अष्टविधत्वम् एवम् तेषाम् भेदाः
- ५४६ पदं २४ कर्मबन्धं
- ५४७ पदं २५ कर्मवेदनं
- ५४८) पदं - २६ कर्मवेदबन्धं
- ५४९ पदं २७ कर्मवेदवेदनं
-५७१ पदं २८ आहारः
उद्देशक:- 9
सचित्त- अचित्त मिश्राहारः
चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षयाआहारस्यकथन, अर्थीत्वम्,
इच्छपरिणमन आदि
उद्देशकः - २
द्वारं-१ आहारकत्वम्
द्वारं-२ भवसिद्धिकं
द्वार- ३ संज्ञी
द्वारं-४ लेश्या
द्वारं-५ दृष्टि
द्वारं -६ संयतः
| द्वारं-७ कषायः
द्वारं-८ ज्ञानं
द्वारं - ९ योगः
द्वारं- १० उपयोग
द्वारं- ११ वेदः
द्वारं- १२ शरीरं

पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः ।
विषयः
१४७
द्वारं - १३ पर्याप्तिः
१६५ -५७२ पदं २९ उपयोगः
-५७४ पदं - ३० पश्यता
साकार - अनाकार पश्यता
-५७६ पदं - ३१ संज्ञी
चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षयासंज्ञी असंज्ञीवम्
२०२ - ५७८ पदं ३२ संयतः
२०५
२०६
२०८-५८३ पदं - ३३ अवधिः २०९
चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षयासंयत असंयतत्वम्
भेद-विषय-संस्थान- अभ्यन्तर बाह्य- देश-क्षय-वृध्धि:प्रतिपाति- अप्रतिपाति एते दशाधिकाराः
- ५९४ पदं - ३४ प्रविचारणा
अनन्तराहार, आहार, भोजन, पुद्गल, अध्यवसाय, सम्यक्त्व, अभिगम इत्यादि अधिकारः, चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षयाप्रविचारः
- ५९८ पदं - ३५ वेदना
| वेदनायाः स्वरूपम् एवं
चतुर्विंशति
दण्डकापेक्षया वेदना
-६२२ पदं - ३६ समुद्घातः
समुद्घातानाम् सप्त भेदाः, चतुर्विंशतिदण्डकापेक्षया
समुद्घातः

३
पृष्ठाङ्कः
२३६
२४०
२४४
२४५
२४७
२५३
२६३
२६९

Page #329

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२
भागः-१० प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रः-१
पदानि-१.....१४ गतानि
-
-
भागः-११ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२
पदानि-१५.....३६

Page #330

આથિક અનુદાતા
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નદૈવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ છે. મૂર્તિ. જેન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સદગૃહસ્થ તરફથી નકલ એફ.
-પ.પૂ, સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરા ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ વૈયાવૃજ્યકારિકા સાથ્વી શ્રી માલાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા || વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્થા સા. શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નસ્લ બે.
પ.પૂ. રાત્રચારાધકો સાધ્વીથી સૌમ્યગણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જેન જે. મૂતિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ.

Page #331

પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રતનરાયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેયા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર,
પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિદ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી માલાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવત પ.પૂજય વૈચાવૃત્યકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી કેવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ. સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્વનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
પ. પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાથ્વીથી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ, ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ છે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ, તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એફ.
શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.

Page #332

पदं-१५, उद्देशकः-, द्वार
नमो नमो निम्मल सणस्स पत्रम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
१५ प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२
(सटीक)
चतुर्थम् उपाङ्गम्-२ (श्यामाचार्य संकलितं मूलसूत्रम् + मलयगिरिआचार्य विरचिता वृत्तिः)
पदं-१५ - "इन्द्रियं" वृतदेवं व्याख्यातं चतुर्दशं, सम्प्रतिपञ्चदशमारभ्यते-इहानन्तरपदेप्रधानबन्धहेतुत्वात् विशेषतः कषायपरिणाम उक्तः, तदनन्तरमिन्द्रियवतामेवलेश्यादिसद्भावइति विशेषत इन्द्रियपरिणामनिरूपणार्थमिदमारभ्यते, अत्र च द्वावुद्देशकौ, तत्र च प्रथमोद्देशके येऽधिकारास्तसंग्राहकमिदं गाथाद्वयंमू. (१९) संठाण बाहल्लं पोहत्तं कतिपदेस ओगाढे।
अप्पाबहु पुट्ट पविट्ट विसय अनगार आहारे ।। पृ. 'संठाणं बाहल्लं' इत्यादि, प्रथममिन्द्रियाणां संस्थानं, संस्थानं नाम आकारविशेषः, ततो बाहल्यं वक्तव्यं, बाहल्यं नाम बहलता पिण्डत्वमिति भावः, तदनन्तरं पृथुत्वं वक्तव्यं, पृथुत्व-विस्तारः, तदनन्तरं 'कतिपदेस'त्ति कतिप्रदेशमिन्द्रियमिति वक्तव्यं, तत ओगाढमितिकतिप्रदेशावगाढमिन्द्रियमिति वाच्यं, तदनन्तरमवगाहनाविषयंकर्कशादिगुणविषयंचाल्पबहुत्वं, ततः पुढात्तिस्पृष्टग्रहणमुपलक्षणंतेनस्पृष्टास्पृष्टविषयं सूत्रं वक्तव्यं तदनन्तरं पविट्ठ'त्ति प्रविष्टाप्रविष्टविषयचिन्ताविषयं ततो विषयपरिमाणंततोऽनगाराविषयं सूत्रंतदनन्तरमाहारविषयूंततो लोकविषयूं। मू.(०२०) अदाय असी यमणी दुद्ध पाणे तेल्ल फाणिय वसाय।
__कंबल थूणा थिग्गल दीवोदहि लोगऽलोगे य ।। वृ.तत अद्दाय'त्ति आदर्शविषयंतदनन्तरमसिविषयंततोमणिविषयंततो दुग्धोपलक्षितं ततः पानकविषयं ततस्तैलविषयं ततः फाणितविषयं तदनन्तरं वसाविषयं ततः कम्बलविषयं ततःस्थूणाविषयंतदनन्तरं 'थिग्गल त्तिआकाशथिग्गलविषयंततो द्वीपोदधिविषयंततोलोकविषयं तदनननतरमलोकविषयं इति। तत्र संस्थानादिकमिन्द्रियाणां वक्तव्यमिति प्रथमत इन्द्रियविषयसूत्रमाह
-पदं-१५-उद्देशकः-१:मू. (४२१) कति णं भंते ! इंदिया पं०?, गो० ! पंच इंदिया पं०, तं०-सोतिंदिए

Page #333

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/9/-1४२१ चक्खिदिए घाणिदिए जिभिदिए फासिदिए, सोतिदिए णं भंते ! किंसंठिए पं०?, गो० ! कलंबुयापुप्फसंठाणसंठितेपं०, चक्खिदिएणंभंतो! किसंठितेपं०?, गो०! मसूरचंदसंठाणसंठिते पं०, घाणिदिए णं भंते ! पुच्छा, गो०! अइमुत्तगतदिसंठाणसंठिते, जिल्भिदिए गंपुच्छा, गो० खुरप्पसंठाणसंठिते पं०, पासिंदिएणं पुच्छा गो०! नानासंठाणसंठिते पं०१।।
सोइंदिएणंभंते १ केवइयं बाहल्लेणं पं०!, गो०! अंगुलस्स असंखेजइभागे बाहल्लेणं पं० २,स एवं जाव फासिदिए सोतिदिए णं भंते ! केवइतं पोहत्तेणं पन्नते!, गो० ! अंगुलस्स असंखेाइभागं पोहत्तेणं पं०, एवं चक्खिदिएवि घाणिदिएवि, जिभिदिए णं पुच्छा गो०! अंगुलपुहुत्तेणं पं०, फासिदिए णं पुच्छा गो०! पसरीरप्पमाणमेत्ते पोहत्तेणं पं०३।
सोतिदिएणं भंते ! कतिपदेसिते पं०? गो०! अनंतपदेसिते पं०, एवं जाव फासिदिए
वृ. 'कइणंभंते! इंदियापन्नत्ता' इत्यादि, कति-कियत्सङ्ख्याकानि, णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त! इन्द्रियाणिप्राग्निरुपितशब्दार्थानिप्रज्ञप्तानि!, भगवानाह-गौतम! पञ्चेन्द्रियाणि प्रज्ञाप्तानि, तान्येवनामत आह-'सोइंदिए' इत्यादि, एतानिचपञ्चापीन्द्रियाणिद्विधा, तद्यथा-द्रव्यतोभावतश्च, तत्र द्रव्यतो निवृत्युपकरणरूपाणि भावतो लब्ध्युपयोगात्मकानि, आह च तत्त्वार्थसूत्रकृत'निर्वृत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियं, लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियमिति,
तत्र निर्वृति म प्रतिविशिष्टः संस्थानविशेषः, सापि द्विधा बाह्या अभ्यन्तरा च, तत्र बाह्या पर्पटिकादिरूपा, सा च विचित्रा,, न प्रतिनियतरूपतयोपदेष्टुं शक्यते, तथाहि-मनुष्यस्य श्रोत्रे नेत्रयोरुभयपार्श्वतो भाविनी, भ्रुवौ चोपरितनश्रवणबन्धापेक्षया समे, वाजिनो नेत्रयोरुपरि तीक्ष्णेचाग्रभागेइत्यादि, जातिभोदान्नानाविधा, अभ्यन्तरातुनिवृतिः सर्वेषामपिजन्तूनांसमाना, तामेव चाधिकृत्य वक्ष्यमाणानि संस्थानादिविषयाणि सूत्राणि, केवलं स्पर्शेन्द्रियस्य निर्वृतेर्बाह्याभ्यन्तरभेदो नप्रतिपत्तव्यः, पूर्वसूरिभिनिषेधाद्, अतएव च बाह्यसंस्थानविषयमेव तत्सूत्रं वक्ष्यति
‘फासिंदिएणंभंते! किंसंठाणसंठिएपन्नत्ते'इति, उपकरणंखङ्गस्थानीयाया बाह्यनिवृतर्या खगधारासमाना स्वच्छतरपुद्गलसमूहात्मिका, अभ्यन्तरा निर्वृतिस्तस्याः शक्तिविशेषः, इदं चोपकरणरूपं द्रव्येन्द्रियमान्तरनिवृतेः कथञ्चिदर्थान्तरं, शक्तिशक्तिमतोः कथञ्चिद्भेदात्, कथञ्चिद्भेदश्च सत्यामपि तस्यामान्तरनिवृतौ द्रव्यादिनोपकरणस्य विधातसम्भवात्, तथाहिसत्यामपि कदम्बपुष्पाद्याकृतिरूपायामान्तरनिर्वृतावतिकठोरतरघनगर्जितादिना शकत्ययुपघाते सति न परिच्छेत्तुमीशते जन्तवः शब्दादिकमिति, भावेन्द्रियमपि द्विधालब्धिः उपयोगश्च, तत्र लब्धिः-श्रोत्रेन्द्रियादिविषयः सर्वात्मप्रदेशानां तदावरणक्षयोपशमः, उपयोगः-स्वस्वविषये लब्ध्यनुसारेणात्मनो व्यापार प्रणिधानमाह ।
साम्प्रतमाभ्यन्तरां निर्वतिमधिकृत्य संस्थानादि विचिन्तयिषुःप्रथमतः संस्था चिन्तयति'सोइंदिएणं भंते! किंसंठिए पन्नत्ते' इत्यादि पाठसिद्धं, अधुना बाहल्यं चिन्तयति-'सोइंदिएणं भंते! केवइयंबाहल्लेणंपन्नत्ते' इत्यादि, इदमपिपाठसिद्धम्, उक्तश्चायमर्थोऽन्यत्रापि- "बाहलल्लतो य सव्वाई अंगुलअसंखभाग"मिति । अत्राह-यद्यङ्गुलस्यासङ्घयेयभागो बाहल्यं स्पर्शनेन्द्रियस्य ततःकथं खगक्षुरिकाद्यभिघाते अन्तःशरीरस्य वेदनानुभवः?, तदेतदसमीचीनं, सम्यग्वस्तुतत्त्वा

Page #334

पदं- १५, उद्देशक :- १, द्वारं -
परिज्ञानात्, त्वगिन्द्रियस्य विषयः शीतादयः स्पर्शा यथा चक्षुषो रूपं गन्धो घ्राणस्य, न च खङ्गक्षुरिकाद्यभिधते अन्तः शरीरस्य शीतादिस्पर्शवेदनमस्ति, किन्तु केवलं दुःखवेदनं तच्च दुःखरूपवेदनमात्मा सकलेनापि शरीरेणानुभवति न केवलेन त्वगिन्द्रियेणं ज्वरादिवेदनवत् ततो नकश्चिद्दोषः, अथ शीतलपानकादिपाने अन्तः शीतस्पर्शवेदनाप्यनुभूयते ततः कथं सा घटामटाट्यते इति ?, उच्यते, इह त्वगिन्द्रियं सर्वत्रापि प्रदेशपर्यन्तवर्त्ति विद्यते, तथा पूर्वसूरिभिव्याख्यानात्, तथा चाह मूलटीकाकार:- 'सर्वप्रदेशपर्यन्तवर्त्तित्वात् त्वचोऽभ्यन्तरेऽपि शुषिरस्योपरित्वगिन्द्रियस्य भावादुपपद्यतेऽन्तः शीतस्पर्शवेदनानुभवः” ।
७
अधुना पृथकत्वविषयं सूत्रमाह - 'सोइंदिए णं भंते! केवइयं पोहत्तेणं पन्नत्ते" इत्यादि, इह पृथुत्वं स्पर्शनेन्द्रियव्यतिरेकेण शेषाणां चतुर्णाभिन्द्रियाणामात्माङ्गुलेन प्रतिपत्तव्यं, स्पर्शनेन्द्रियस्य उच्छ्रायाङ्गुलेन, ननु देहाश्रितानीन्द्रियाणि देहश्वोच्छ्रयाङ्गुतेन प्रमीयते 'उस्सेहमाणतो मिणसुदेह मिति वचनात् तत इन्द्रियाण्यप्युच्छ्रयाङ्गुलेन मातुं युज्यन्ते नात्माङ्गुलेनेति, तदयुक्तम्, जिह्वादीनामुच्छ्रायाहुलेन पृथुत्वप्रमित्यभ्युपगमे त्रिगव्यतादीनां मनुष्यादीनां रसाभ्यवहारोच्छेदप्रसक्तेः तथाहित्रिगव्यूतानां मनुष्याणां षड्गव्यूतानां च हस्त्यादीनां स्वस्वशरीरानुसारितया अतिविशालानि मुखानि जिह्वाश्च ततो यद्युच्छ्रयाङ्गुलेन तेषा क्षुरप्राकारतयोक्तस्याभ्यन्तरनिर्वृत्यात्मकस्य जिह्वेन्द्रियस्याङ्गुलपृथकत्वलक्षणो विस्तारः परिगृह्यते तदाऽल्पतया न तत्सर्वां जिह्वां व्याप्नुयात्, सर्वव्यापित्वाभावे च योऽसौ बाहल्येन सर्वात्मना जिह्वाया रसवेदनलक्षणः प्रतिप्राणि प्रसिद्धो व्यवहारः स व्यवच्छेदमाप्नुयाद्, एवं घ्राणादिविषयेऽपि यथायोगं गन्धादिव्यवहारोच्छेदो भावनीयः, तस्मादात्माङ्गुलेन जिह्वादीनां पृथुत्वमवसेयं नोच्छ्रायाङ्गुलेनेति, आह च भाष्यकृत्"इंदियमाणेवि तयं भयणिज्जं जं तिगाउयाईणं । जिभिदियाइमाणं संववहारे विरुज्झेज्झा ।।"
119 11
अस्या अक्षरगमनिका -'तत्' उच्छ्रायाङ्गुलमिन्द्रियमानेऽपि आस्तामिन्द्रियविषयपरिमाणचिन्तायामित्यपिशब्दार्थः, 'भजनीयं' विकल्पनीयं, क्वापि न गृह्यते इत्यर्थः किमुक्तं भवति स्पर्सनेन्द्रियपृथुत्वपरिमाणचिन्तायां ग्राह्यमन्येन्द्रियपृथुत्वंपरिमाणचिन्तायां न ग्राह्यं तेषामात्माङ्गुलेन परिमाणकरणात् इति, कथमेतदवसेयं इति चेत् ? अत आह— 'यत् ' यस्मात् सर्वेषामपि इन्द्रियाणां उच्छ्रायाङ्गुलेन परिमाणकणे त्रिगव्यूतादीनामादिशब्दात् द्विगव्यूतादिपरिग्रहो जिह्वेन्द्रियादिमानं सूत्रोक्तं संव्यवहारे विरुध्येत, यथा च विरुध्यते तथाऽनन्तरमेव भावितमिति
सम्प्रति कतिप्रदेशावगाहनाद्वारं प्रतिपादयति-
मू. (४२२) सोइंदिए णं भंते! कतिपदेसोगाढे पं० ?, गो० ! असंखेजपएसोगाढे पं०, एवं जाव फासिंदिए ।
एएसि णं भंते! सोतिंदियचक्खिदियधाणिंदियजिब्भिदियफासिंदियाणं ओगाहणट्टयाए पएसट्टयाए ओगाहणपएसडयाए कतरे २ हिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ?, गो० ! सव्वत्थोवे चक्खिदिते ओगाहणट्टयाते सोतिंदिए ओगाहणट्टयाते संखेज्जगुणे घाणिंदिए ओगाहणट्टयाते संखेज्जगुणे जिब्भिदिए ओगाहणट्टयाए असंखेज्जगुणे फासिंदिए ओगाहणट्टयाए संखेज्जगुणेपदेसट्टयाते सव्वत्थोवे चक्खिदिए पदेसट्टयाए सोतिंदिए पएसट्टयाए संखेज्जगुणे घाणिंदिए

Page #335

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/१/-/४२२ पएसट्ठयाए संखिजगुणे जिभिदिए पएसट्टयाए असंखज्रगुणे फासिंदिए पएसट्टयाए संखेजगुणे ओगाहणपदेसट्टयाए सव्वत्थोवेचविखदिएओगाहणट्टयाए सोतिदिएओगाहणट्टयाए असंखेजगुणे पाणिदिए ओगाहणट्ठयाए संखिञ्जगुणे जिबिदिए ओगाहणट्टयाए असंखेनगुणे फासिदिए ओगाहणट्टयाए संखिजगुणे फासिंदियस्स ओगाहणट्टयाहिंतो चक्खिदिएपएसट्टयाएअनंतगुणे सोतिदिए पएसट्टयाए संखेजगुणे घाणिदिए पएसट्टयाए संखिजगुणे जिभिदिए पएसट्टयाए असंखेजगुणे फासिदिए पदेसट्टयाते संखेजगुणे,
सोतिंदियस्सणंभंते! केवइया कक्खडगुरुयगुणा पं०?, गो० अनंता कक्खडगुरुयगुणा पं०, एवं जाव फासिंदियस्स, सोतिंदियस्स णं भंते ! केवइया मउयलहुयगुणा पं०?, गो०!, अनंतामउयलहुयगुणा पं०, एवंजावफासिंदियस्साएतेसिणंभंते! सोइंदियचक्खिदियघाणिदियाजिब्मिंदियफासिंदियाणं कक्खडगुरुयगुणाणं मउयलहुयगुणाण य कयरे२हिंतो अप्पा वा ४?,
गो० सव्वत्थोवा चक्खिदियस्स कक्खडगरुयगुणा सोतिदियस्स कक्खडगरुयगुणा अनंतगुणा घाणिदियस्सकक्खडगरुयगुणाअणंतगुणाजिभिदियस्स कक्खडगरुयगुणाअनंतगुणा फासिंदि- यस्स कक्खडगरुयगुणा अनंतगुणा, मउयलहुयगुणाणं सब्वत्थोवा फासिंदियस्स मउयलहुयगुणाजिमिंदियस्समउयलहुयगुणा अनंतगुणा घाणिदियस्स मउयलहुयगुणा अनतगुणा सोतिदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा चक्खिदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा, कक्खडगरुयगुणाणं मउयलहुयगुणाणयसव्वत्थोवा चक्खिदियस्सकक्खडगुरुयगुणासोतिंदियस्स कक्खडगरुयगुणा अनंतगुणा घाणिदियस्स कक्खडगरुयगुणा अणंतगुणा जिभिदियस्स कक्खडगुरुयगुणा अनंतगुणा फासिंदियस्स कक्खडगरुयगुणा अनंतगुणा फासिदियस्स कक्खडगुरुयगुणेहितो तस्स चेव मउयलहुयगुणा अनंतगुणा जिभिदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा घाणिदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा सोतिंदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा चक्खिदियस्स मउयलहुयगुणा अनतगुणा
वृ. 'सोइंदिए णं भंते !' इत्यादि निगदसिद्ध, अल्पबहुत्वद्वारमाह-'एएसि णं भंते !' इत्यादि, सर्वस्तोकं चक्षुरिन्द्रियमवगाहनार्थतया, किमुक्तं भवति ?-सर्वस्तोकप्रदेशावगाढंचक्षुरिन्द्रियं, ततः श्रोत्रेन्द्रियमवगाहनार्थतया संख्येयगुणमतिप्रभूतेषु प्रदेशेषुतस्यावगाहनाभावात्, ततोऽपि घ्राणेन्द्रियमवगाहनारअथतया सद्ध्येयगुणामतिप्रभूतेषु प्रदेशेषु तस्यावगाहनोपपत्तेः, ततोऽपि जिह्लह्वेन्द्रियमवगाहनार्थतया असङ्ख्येयगुणां, तस्याङ्गुलपृथकत्वपरिमाणविस्तारात्मकत्वात्, यस्तु श्यतेपुस्तकेषुपाठः सङ्ख्येयगुणंइति सोऽपपाठो, युक्तत्यनुपपन्नत्वात्, तथाहि
चक्षुरादीनि त्रीण्यपीन्द्रियाणि प्रत्येकमङ्गुलासङ्खयेयभागविस्तारात्मकानि, जिह्वेन्द्रिय अङ्गुलपृथकत्वविस्तारमतोऽसङ्खयेयगुणमेव तदुपपद्यतेनतुसङ्ख्येयगुणमिति, ततः स्पर्शनेन्द्रियं सङ्खयेयगुणं, तथाहि-अङ्गुलपृथकत्वप्रमाणविस्तारं जिह्वेन्द्रियं, पृथकत्वं द्विप्रभृत्यानवभ्यः स्पर्शनेन्द्रियं तु शरीरप्रमाणमिति सुमहदपि तदुपपद्यते सङ्खयेयगुणमिति, यस्तु बहुषु पुस्तकेषु दृश्यते पाठोऽसङ्खयेयगुणमिति सोऽपपाठो, युक्तिविकलत्वात्, तथाहि---
आत्माङ्गुलपृथकत्वपरिमाणं जिह्वेन्द्रियं शरीरपरिमाणंतुस्पर्शनेन्द्रियं शरीरंतूत्कर्षतोऽपि

Page #336

पद-१५, उद्देशकः-१, द्वारलक्षयोजनप्रमाणं ततः कथमसङ्घयेयगुणमुपपद्यते इति ?, जनेनैव च क्रमेण प्रदेशार्थतयाऽपि सूत्रं भावनीयं, उक्तप्रकारेणैव चोभयसूत्रमपि, यानि कर्कशगुरुगुणादिसूत्राणि तानि पाठसिद्धानि, नवरमल्बहुत्वसूत्रेचक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वास्पर्शनेन्द्रियाणां यथोत्तरंकर्कशगुरुगुणाअमीषामेव पश्चानुपूव्यायथापूर्वमूदुलधुगुणा अनन्तगुणास्तथैवो (वयथो)त्तरंकर्कशतयायथापूर्वंचातिकोमलतयोपलभ्यमानत्वात्, युगपदुभयाल्पबहुत्वसूत्रे फासिंदियकक्खडगुरुयगुणेहितो तस्स चेव मउयलहुयगुणा अनंतगुणा' इति, शरीरेहि कतिपया एव प्रदेशाउपरिवर्तिनः शीतातपादिसम्पर्कतः कर्कशा वर्तन्ते अन्येतुबहवस्तदन्तर्गता अपि मृदवइति घटन्ते स्पर्शनेन्द्रियस्य कर्कशगुरुगुणेभ्यो मृदुलघुगुणा अनन्तगुणा इति ।
अमून्येव संस्थानादीन्यल्पबहुत्वपर्यन्तानि द्वाराणि नैरयिकेषु चिन्तयति
मू. (४२३) नेरइयाणं भंते ! कइ इंदिया पं०?, गो० ! पंच, तं०-सोतिदिए जाव फासिदिए, नेरइयाणं भंते ! सोतिदिए किंसंठिए पं०?, गो० ! कलंबुयासंठाणसंठिते पं०?, एवंजहाओहियाणंवत्तव्वयाभणितातहेवनेरइयाणपिजावअप्पाबहुयाणि दोन्नि, नवरं नेरइयाणं भंते ! फासिदिए किंसठिए पं०?, गो०! दुविधे पं०, तं०-भवधारणिजे य उत्तरवेउविते य, तत्थ गंजे से भवधारणिज्जे से णं हुंडसंठाणसंठिते पं०, तत्थ गंजे से उत्तरवेइउब्बिते सेवितहेव, सेसंतं चेव ॥
असुरकुमाराणं भंते! कइइंदिया पं०?, गो०!पंच, जहा ओहियाणि जाव अप्पाबहुगाणि दोन्निवि, नवरं फासिंदिए दुविधे पन्नत्ते, तं०--भवधारणिजे य उत्तरवेउब्बिते य, तत्थ णंजे से भवधारणिजे सेणंसमचउरसंसंठाणसंठितेपं०, तत्थ णंजेसे उत्तरवेउब्बितेसेणंनानासंठाणसंठिते, सेसंतं चेव एवं जाव थणियकुमाराणं॥
पुढविकाइयाणं भंते ! कति इंदिया पं०?, गो० ! एगे फासिदिए पं०, पुढविकाइयाणं भंतो! फासिंदिते किसंठाणसंठिते पं०?, गो०! मसूरचंदसंठाणसंठिते पण्णते, पुढविकाइयाणं भंते ! फासिदिते केवइयं बाहल्लेणं पं० ?, गो० ! अंगुलस्स असंखेजइभागं बाहलेणं पं०, पुढविकाइयाणं भंते ! फासिदिए केवतितं पोहत्तेणं पं०?, गो० ! सरीरप्यमाणमेत्ते पोहत्तेणं, पुढविकाइयाणं भंते ! फासिदिए कतिपदेसिते पं०?, गो०! अनंतपदेसिते पं०, पुढविकाइयाणं भंते ! फासिंदिते कतिपदेसोगाढे पं०?, गो०! असंखेज्जपएसोगाढे पं०।
एतेसि गं भंते ! पुढविकाइयाणं फासिंदियस्स ओगाहणट्टयाए पएसट्ठयाए ओगाहणपएसट्टाए कयरेशहितो अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवे पुढविकाइयाणं फासिदिए ओगाहणट्टयाते ते चेव पदेसठ्ठयाते अनंतगुणे, पुढविकाइयाणं भंते ! फासिदियस्सं केवइया कक्खडगरुयगुणा पं०?, गो०! अनंता, एवंमउयलहुयगुणावि, एतेसिणंभंते! पुढविकाइयाणं फासिंदियस्स कक्खडगरुयगुणाणं मउयलहुयगुणाण य कयरेशहितोअ०४?, गो०! सव्वत्थोवा पुढविकाइयाणं फासिदियस्स कक्खडगरुयगुणा तस्स चैव मउयलहुयगुणा अनंतगुणा।
एवंआउकाइयाणविजाव वणप्फइकाइयाणं, नवरं संठाणे इमो विसेसो दहब्वो-आउकाइयाणं थिबुगबिंदुसंठाणसंठिते पं०, तेउकाइयाणं सूइकलावसंठाणसंठिते पं०, वाउकाइयाणं पडागासंठाणसंठिते पं०, वणप्फइकाइयाणं नानासेठामसंठिते पं०।

Page #337

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/9/-/४२३
बेइंदियाण मंते! कति इंदियापं०?, गो०! दोइंदियापं०,०-जिभिदिए फासिंदिए, दोण्हंपि इंदियाणं संठाणं बाहल्लं पोहत्तंपदेसंओगाहणा यजहा ओहियाणं भणिता तहाभाणियब्वा, नवरं फासिदिए हुंडसंठाणसंठिते पन्नत्तेत्ति इमो विसेसो,
एतेसिणं भंते! बेइंदियाणंजिभिदियफासिंदियाणं ओगाहणट्टयाते पदेसट्टयाते ओगाहणपदेसट्टयाते कयरेशहितो अ०४?, गो० ! सव्वत्योव बेइंदियाणं जिभिदिए ओगाहणट्ठयाते फासिदिए ओगाहणट्ठयाते संखेजगुणे पदेसट्टयाते सव्वत्थोवे बेइंदियाणं जिभिदिते पएसट्ठयाए फासिंदिए संखेजगुणे ओगाहणपएसट्ठयाते सव्वत्थोवे बेइंदियास्स जिंब्भिदिए ओगाहणट्ठयाते फासिदिएओगाहणट्ठयाते संखेजगुणे फासिंदियस्स ओगाहणट्टयातेहितो जिभिदिए पएसट्टयाते अनंतगुणा फासिदिए पएसट्टयाए संखेजगुणा, बेइंदियाणं भंते ! जिभिदियस्स केवइया कक्खडगरुयगुणा पं० ? गो० ! अनंता, एवं फासिंदियस्सवि, एवं मउयलहुयगुणावि,
एतेसिणंभंते! बेइंदियाणंजिभिदियफासिंदियाशंकखडगरुयगुणाणंमउयलहुयगुणाण कक्खडगुरुयगुणमउयलहुयगुणाण य कतरेरहितो अ०४?, गो० ! सव्वत्थोवा बेइंदियाणं जिमिंदियस्स कक्खडगरुयगुणा फासिंदियस्स कक्खडगरुयगुणा अनंतगुणा, फासिंदियस्स कक्खडगरुयगुणेहितो तस्स चेव मउयलहुय० अनंतगुणा जिभिदियस्स मउयलहुयगुणा अनंतगुणा, एवं जाव चउरिदियत्ति, नवरं इंदियपरिवुडी कातव्या, तेइंदियाणं घाणिदिए थोवे चउरिदियाणं चकिखंदिए थोवे, सेसं तं चेव ॥
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणूसाणय जहा नेरइयाणं, नवरं फासिदिएछब्बिहसंठाणसंठिते पं०, तं०-समचउरंसे निग्गोह परिमंडले सादी खुजे वामणे हुंडे ।।
वाणममतरजोइसियवेमाणियाणं जहा असुरकुमाराणं
वृ. 'नेरइयाणं मंते!' इत्यादि सुगम, नवरं 'नेरइयाणं भंते! फार्सिदिए किंसंठिए पन्नत्ते' इत्यादि, द्विविधं हि नैरयिकाणां शरीरं-भवधारणीयमुत्तरवैक्रियं च, तत्र भवधारणीयं तेषां भवस्वभावतएव निर्मूलविलुप्तपक्षोत्पाटितसकलग्रीवादिरोमपक्षिशरीरवत् अतिबीभत्ससंस्थानोपेतं, यदप्युत्तरवैक्रियं तदपि हुंडसंस्थानमेव, तथाहि
यद्यपि ते वयमतिसुन्दरं शरीरं विकुर्विष्याम इत्यभिसन्धिना शरीरमारभन्ते तथापि तेषमत्यन्ताशुभतथाविधनामकर्मोदयादतीवाशुभतरमेवोपजायते इति ।असुरकुमारसूत्रे भवधारणीयं समचतुरनसंस्थानं तथाभवस्वाभाव्यात्, उत्तरवैक्रियं तु नानासंस्थितं, स्वेच्छया तस्य निष्पत्तिभावात्। पृथिव्यादिविषयाणि तु सूत्राणि सुप्रतीतान्येव । समप्रति स्पृष्टद्वारमाह
मू. (४२४) पुट्ठाई भंते ! सदाइंसुणेति अपुट्ठाई सद्दाई सुणेति ?, गो० ! पुट्ठाइं सद्दाई सुणेति नो अपुट्ठाइंसद्दाइंसुणेति, पुट्ठाइंभंते! रूवाइंपासति अपुट्ठाईपासति?, गो० ! नो पुट्ठाई रूवाइं पासति, अपुट्ठाई रुवाई पासति,
पुट्ठाई भंते ! गंधाइं अग्घाइ अपुट्ठाई गंधाइं अग्घाइ?, गो० ! पुट्ठाइं गंधाई अग्याइ नो अपुट्ठाइंअग्याइ, एवं रसाणवि फासाणवि, नवरंरसाइंअस्साएति फासाइंपडिसंवेदेतित्ति अभिलावो कायव्यो । पविट्ठाई भंते ! सदाइं सुणेति अपविट्ठाई सद्दाई सुणेति ?, गो० ! पविठ्ठाइं सद्दाई सुणेति नो अपविट्ठाई सद्दाई सुणेति, एवं जहा पुट्ठाणि तहा पविठ्ठाणिवि।

Page #338

११
पदं-१५, उद्देशकः-१, द्वार
वृ. 'पुट्ठाई भंते ! सद्दाई सुणेति' इत्यादि, प्राकृतत्वात् सूत्रे शब्दस्य नपुंसकत्वं, अन्यथा पुंस्त्वं प्रतिपत्तव्यं, स्पृष्टन् भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रियमिति कर्तृपदं सामर्थ्याल्लभ्यते शब्दान् श्रृणोति, तत्र स्पृश्यन्ते इति स्पृष्टास्तान्तनौ रेणुमिवालिङ्गिकतमात्रानित्यर्थः, 'पुढे रेणुंवतणुंमि' इति वचनात्, शब्यन्ते-प्रतिपाद्यन्ते अर्था एभिरितिशब्दाः तान् श्रृणोति-गृह्णतिउपलभते इतियावत्, किमुक्तं भवति?
स्पृष्टमात्राण्येव शब्दद्रव्याणि श्रोत्रेन्द्रियमुपलभते न तुघ्राणेन्द्रियादिवत् बद्धस्पृष्टानीति, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह शब्दद्रव्याणि घ्राणेन्द्रियादिविषयभूतेभ्यो द्रव्येभ्यः सूक्ष्माणि तथा बहूनि तथा तत्क्षेत्रभाविशब्दयोग्यद्रव्यवासकानि च, ततः सूक्ष्मत्वादतिप्रभूतत्वात्तदन्यद्रव्यवासकत्वाचात्मप्रदेशैः स्पृष्टमात्राण्यपि निर्वृतीन्द्रियमध्येप्रविश्यझटित्युपकरणेन्द्रियमभिव्यञ्जयन्ति, श्रोत्रेन्द्रियंचघ्राणेन्द्रियाद्यपेक्षया स्वविषयपरिच्छेदे पटुतरं, ततः स्पृष्टमात्राण्यपि तानि श्रोत्रेन्द्रियमुपलभते, नास्पृष्टान् सर्वथाऽऽत्मप्रदेशैः सम्बन्धमप्राप्तान्, श्रोत्रेन्द्रियस्यप्राप्तविषयपरिचछेदस्वभावत्वात्, यथा च श्रोत्रेन्द्रियस्य प्राप्तकारिता तथा नन्द्यध्ययनीकादौ चर्चितमिति ततोऽवधार्य,
'पुट्ठाई भंते! रूवाई' इत्यादि सुगमं, निर्वचनमाह-गौतम ! न स्पृष्टानि रूपाणि पश्यति चक्षुः किन्त्वस्पृष्टानि, चक्षुषोऽप्राप्ताकारित्वात्, तच्चाप्राप्तकारित्वं तत्त्वार्थटीकादी सविस्तरेण प्रसाधिततमिति ततोऽवधारणीयं, गन्धादिविषयाणिसूत्राणि सुप्रसिद्धानि, नवरं स्पृष्टान्गन्धान् आजिघ्रति इत्यादि यद्यप्युक्तं तथापि बद्धस्पृष्टानिति द्रष्टव्यम्, यत उक्तमावश्यकनियुक्ती
“पुढे सुणेइ सई रूवंपुण पासई अपुढे तु।
गंध रसं च फासं च बद्धपुटुं वियागरे ।।" इति, तत्र स्पृष्टानिति पूर्ववत् बद्धानिति आत्मप्रदेशैरात्मीकृतान् ‘बद्धमप्पीकयं पएसेहि' इति वचनात्, विशेषणसमासश्च, बद्धाश्च तेस्पृष्टाश्चबद्धस्पृष्टास्तान, इह स्पृष्टाः स्पर्शमात्रेणापिभवन्ति यथाशब्दस्ततःस्पर्शमात्रव्यवच्छेदेन स्पर्शविशेषप्रतिपत्तिरव्याहतास्यादितिबद्धग्रहणं, बद्धरूपा ये स्पृष्टास्तान् परिच्छिनत्ति, नान्यानि, कस्मादेवमिति चेत् ?, उच्यते,
गन्धादिद्रव्याणां बादरत्वात् अल्पत्वादभावुकत्वाच्च घ्राणादीन्द्रियाणामपिच श्रोत्रेन्द्रियापेक्षयामन्दशक्तिकत्वादिति । सम्प्रतिप्रविष्टाप्रविष्टविषयचिन्तां कुर्वन्नाह-'पविट्ठाईभंते! सद्दाई' इत्यादिपाठसिद्धं, नवरंस्पर्शस्तनौ रेणुरिवापि भवतिप्रवेशोमुखेकवलस्येवेति शब्दार्थस्य भिन्नत्वात् भिन्नविषयता स्पृष्टप्रविष्टसूत्राणामिति । सम्प्रति विषयपरिमाणनिरूपणार्थमाह
मू. (२५) सोतिदियस्सणं भंते ! केवतिए विसए पन्नत्ते?, गो० ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागो उक्कोसणंबारसहिं जोअणेहिं तो अच्छिण्णे पोग्गले पुढे पविट्ठातिं सदातिं सुणेति,
चकिखंदियस्सणं भंते! केवतिए विसएपं०?, गो०! जहन्नेणं अंगुलस्स संखेजतिभागो उक्कोसेणं सातिरेगाओ जोयणसतसहस्साओ अच्छिन्ने पोग्गले अपुढे अपविट्ठाति सवाई पासइ,
घाणिदियस्स पुच्छा, गो०! जहणणेणं अंगुलसंखेजतिभागो उक्कोसेणं नवहिंजोयणेहितो अच्छिन्ने पोग्गले पुढे पविट्ठातिं गंधाति अग्घाइ, एवं जिभिदियस्सवि फार्सिदियस्सवि।
वृ. 'सोइंदियस्स णं भंते ! केवइए विसए पं०' इत्यादि, इह श्रोत्रादीनि प्राप्तविषयपरिच्छेदकत्वात् अङ्गुलासङ्खयेयभागादप्यागतं शब्दादिद्रव्यं परिच्छिन्दन्ति, नयनं चाप्रप्तकारीति तत्

Page #339

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १५/१/-/४२५ जघन्यतोऽङ्गुलसङ्घयेय भागादव्यवहितं परिच्छिनत्ति, किमुक्तं भवति ? - जघन्यतोऽमुलसङ्घयेयभागमात्रे व्यवस्थितं पश्यति न तु ततोऽप्यर्वाक्तरमिति, प्रतिप्राणि प्रसिद्धश्चायमर्थः, तथा च नातिसन्निकृष्टमञ्जनरजोमलादिकं चक्षुः पश्यतीति, उक्तं च
"अवरमसंखेजंगलभागातो नयणवत्राणं ॥ संखेजंगलभागो नयणस्स" इति, उत्कर्ष - तस्तु श्रोत्रेन्द्रियं द्वादशभ्यो योजनेभ्यः आगतान् अच्छिन्नान् - अव्यवहितान् नान्यैः शब्दान्तरैर्वातादिकैर्वा प्रतिहतशक्तिकानित्यर्थः पुद्गलान्, अनेन पौद्गलिकः शब्दो नाम्बरगुण इति प्रतिपादितं, यथा च शब्दस्य पौद्गलिकता तथा तत्वार्थटीकायां प्रपञ्चितमिति न भूयः प्रपञ्चयते, स्पृष्टान् - स्पृष्टमात्रान् शब्दान् प्रविष्टान्- निर्वृतीन्द्रियमध्यप्रविष्टान् श्र णोतिन परतोऽप्यागतान्, कस्मादिति चेत् ?, उच्यते, परत आगतानां तेषां मन्दरपरिणामत्वभावात्,,
तथाहि - परत आगताः खलु ते शब्दपुद्गलास्तथास्वाभाव्यान्मन्दपररिणामास्तथोपजायन्ते येन स्वविषयं श्रोत्रज्ञानं नोत्पादयितुमीश्वराः, श्रोत्रेन्द्रियस्यापि च तथाविधं अद्भुततरं बलं न विद्यते येन परतोऽपि आगतान् शब्दान् श्रृणुयादिति, चक्षुरिन्द्रियमुत्कर्षत; सातिरेकात् योजनशतसहस्रादारभ्याच्छिन्नान कटकुट्यादिभिरव्यवहितान् पुद्गलान् अस्पृष्टान् दूरस्थितान् अत एवाप्रविष्टान् 'रूवाई' ति रूपात्मकान् पश्यति, परतोऽव्यवहितस्यापि परिच्छेदे चक्षुषः शक्यत्वभावात्, तत्त्वङ्गुलमिह त्रिधा, तद्यथा - आत्मङ्गुलमुच्छ्रयाङ्गुलं प्रमाणाङ्गुलं च तत्र “जेणं जया मणूसा तेसि जं होइ माणरूवं तु । तं भणियमिहायंगुलमणियमाणं पुण इमं तु ।” -- इत्येवंरूपमात्माङ्गुलं
119 11
"परमाणू तसरेणु रहरेणु अग्गयं च वालस्स । लिक्खा जूया य जवा, अट्ठगुणविवड्डिया कमसो।।” -इत्यादिरूपमुच्छ्रयाङ्गुलं
तृतीयं- 'उस्सेहंगुल मेगं हवइ पमाणंगुलं सहस्सगुणं । तं चेवल दुगुणियं खलु वीरस्सायंगुलं भणियं ।'
१२
119 11
॥१॥
इत्येवं प्रमाणाङ्गुलं, तत्रात्माङ्गुलेन मीयते तत्काले वापीकूपादिकं वस्तु उच्छ्रायङ्गुलेन नरतिर्यग्देवनैरयिकशरीराणि प्रमाणाङ्गुलेन पृथिवीविमानानि, उक्तं च
119 11
"आयंगुलेण वत्युं उस्सेहपमाणतो मिणसु देहं । नगपुढविविमाणाइं मिणसु पमाणंगुलेणं तु ।।"
तत्रेदमिन्द्रियविषयपरिमाणं किमात्माङ्गुलेनाहोश्चित् उच्छ्रयाङ्गुलेन उत प्रमाणाङ्गुलेन ?, उच्यते, आत्माङ्गुलेन, तथा चाह चक्षुरिन्द्रियविषयपरिमाणचिन्तायां भाष्यकृत्"अप्पत्तकारि नयणं मनो य नयनस्स विसयपरिमाणं ।
|| 9 ||
आयंगुलेण लक्खं अइरित्तं जो अणाणं तु ॥"
ननु देहप्रमाणमुच्छ्रयाङ्गलेन तु क्रियते देहाश्रितानि चेन्द्रियाणि ततस्तेषां विषयपरिमाणमपि उच्छ्रायङ्गुलेन कर्त्तुमुचितं, कथमुच्यते आत्माङ्गुलेनेति ?, नैष दोषः, यद्यपि हि नाम देहाश्रितानीन्द्रियाणि तथापि तेषां विषयपरिमाणमात्माङ्गुलेनैव देहादन्यत्वाद्विषयपरिमाणस्य, तथा

Page #340

पदं- १५, उद्देशक:- १, द्वारं -
चामुमेवार्थमाक्षेपपुरस्सरं भाष्यकृदप्पायह-
119 11
"नणु भणियमुस्सयंगुलपमाणतो जाव देहमाणाइ । देहपमाणं तं चिय नउ इंदियविसयपरिमाणं ।।”
अत्र 'देहपमाणं तं चिय' इति यत्तत्र उच्छ्रयाङ्गुलमेयत्वेनोक्तं तद् देहप्रमाणमात्रमेव, नत्विन्द्रियविषयपरिमाणं, तस्यात्माङ्गुलप्रमेयत्वादिति, अथ यदि विषयपरिमाणमिन्द्रियाणामुच्छ्रायङ्गुलेन स्यात्ततः को दोष आपद्येत ?, उच्यते, पञ्चधनुः शतादिमनुष्याणां विषयव्यवहारव्यवच्छेदः, तथाहि--यद्भरतस्यात्माङ्गुलं तत्किलप्रमाणाङ्गुलं, तच्च प्रमाणाङ्गुलमुच्छ्रयाङ्गुलसहस्रेण भवति "उस्सेहंगुल मेगं हवइ पमाणंगुलं सहस्सगुण" मिति वचनात् ततो भरतसगरादिचक्रवर्त्तिनां या अयोध्यादयो नगर्यो ये तु स्कन्धावारा आत्माङ्गुलेन द्वादशयोजनायामतया सिद्धान्ते प्रसिद्धास्ते उच्छ्रायाङ्गुलप्रमिता अनेकानि योजनसहस्रणि स्युः,
॥२॥
तथा च सति तत्रायुधशालादिषु ताडितभेर्यादिशब्दश्रवणं न सर्वेषामापद्येत, “बारसहिं जोयणेहिं सोयं अभिगेण्हए सद्द" मिति वचनात् अथ समग्र नगरव्यापी समस्तस्कन्धावारव्यापी च विजयढक्कादिशब्द आगमे प्रतिपाद्यते तथैव च जनव्यवहारः, तत एवमागमप्रसिद्धः पञ्चधनुः शतादिमनुष्याणां विषयव्यवहारोच्छेदो मा प्रापदित्यात्माङ्गुलेनेद्रियाणां विषयपरिमाणमवसातव्यं नोच्छ्रायाङ्गुलेन, तथा चाह भाष्यकृत्
119 11
“जं तेणं पंच धनुसयनरादिविसयववहारवोच्छेओ । पावइ सहस्सगुणियं जेण पमाणंगुलं तत्तो ॥"
अत्र तस्मादात्माङ्गुलेनैवेन्द्रियाणां विषयपरिमाणं नोत्सेधाङ्गलेनेति उपसंहारवाक्यं स्वतः परिभावनीयं, यदप्युक्तं प्राक् 'देहाश्रितानीन्द्रियाणीति तेषां विषयपरिमाणमुच्छ्रायाङ्गुलेने' ति, तदप्ययुक्तं, इन्द्रियाणामपि केषाञ्चित् पृथुत्वस्य आत्माङ्गुलेन मीयमानत्वाभ्युपगमात्, भावितं चैतव्प्रागपि इन्द्रियप्रतमाणचिन्तायां 'भयणिज्ज' मित्यादिभाष्यकारवचनावष्टम्भनेनेति, तस्मात् सर्वमिन्द्रियविषयपरिमाणमात्माङ्गुलेनैवेति स्थितं, ननु भवत्वात्माङ्गुलेन विषयपरिमाणं तथाप्यधिकृतसूत्रोक्तं चक्षुरिन्द्रियविषयपरिमाणं न घटते, अधिकस्यापि तद्विषयपरिमाणस्यागमान्तरे प्रतिपादनात् तथाहि - पुष्करवरद्वीपारर्द्ध मानुषोत्तरपर्वतसमीपवर्त्तिनो मनुष्याः कर्कसङ्क्रान्ती प्रमाणाङ्गुलनिष्पन्नैः सातिरेकैरेकविंशतियोजनलक्षैव्यवस्थितमादित्यमवलोकमानाः प्रतिपाद्यन्ते शास्त्रान्तरे, तथा च तद्ग्रन्थः
119 ||
ततः ॥१॥
१३
“इगवीसं खलु लक्खा चउतीसं चैव तह सहस्साइं । तह पंचसया भणिया सत्तत्तीसाए अतिरित्ता ॥ इय नयनविसयमाणं पुक्खरदीवद्धवासिमणुयाणं । पुव्वेण य अवरेण य पिहं पिहं होइ मणुयाणं |" इत्यादि कथमधिकृतसूत्रमात्माङ्गुलेनापि घटते ?, प्रमाणाङ्गुलेनापिव्यभिचारभावात् उक्तंच" लक्खेहिं एक वीसाए साइरेगेहिं पुक्खरर्द्धमि । उदये पेच्छंति नरा सूरं उक्कोसए दिवसे ।। नयनिंदियरस तम्हा विसयपमाणं जहा सुए भणियं ।

॥२॥

-

Page #341

१४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/9/-/४२५
आउस्सेहपमाणंगुलाण एक्केणवि नजुतं॥" सत्यमेतत्, केवलमिदं सूत्रं प्रकाश्यविषय द्रष्टव्यं, न तु प्रकाशकविषयं, ततः प्रकाशकेऽधिकतरमपिविषयपरिमाणंनविरुध्यतेइतिन कश्चिद्दोषः, कथमेवंविधोऽर्थोऽवसीयते इति चेत् ?, उच्यते पूर्वसूरिकृतव्याख्यानात, सकलमपि हि कालिकश्रुतं पूर्वसूरिकृतव्याख्यानानुसारेणैव व्याख्यानयन्तिमहाधियो, नयथाऽक्षरमात्रसन्निवेशं, पूर्वगतसूत्रार्थसङ्ग्रहपरतया कालिकश्रुतस्य कवचित्सलिप्तस्याप्यर्थस्य महता विस्तरेण क्वचिद्विस्तरवतोप्यतिसझपेणाभिधाने अक्तिनैः स्वमतियथावस्थितार्थतया ज्ञातुमशक्यत्वादत एवोक्तमिदमन्यत्र॥१॥ “जंजह भणियं सुत्ते तहेव जइ तं वियालणा नस्थि ।
किं कालियानुओगो दिछो दिहिप्पहाणेहिं? ॥" तस्मात् पूर्वसूरिकृतव्याख्यानानाधिकृतग्रन्थविरोधः, आह च भाष्यकृत॥१॥ “सुत्ताभिप्पाओऽयं पयसणिज्जे तयं नउ पयासे।
वक्खाणाउ विसेसो नहि संदेहादलक्खणया ॥” इति तथा घ्राणेन्द्रियजिह्वेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रियाणि गन्धादीनुत्कर्षतो नवयोजनेभ्य आगतान् अच्छिन्नान्-द्रव्यान्तरैरप्रतिहतशक्तिकान् परिछिन्दन्ति न परत आगतान्, परत आगतानां मन्दपरिणा भत्वभावात्, घ्राणेन्द्रियादीनांच तथारूपाणामपूिदूरागतानां गन्धादिरूपाणामपितेषां परिच्छेदं कर्तुमशक्यत्वात, आहच भाष्यकृत॥१॥ “बारसहिंतो सोत्तं सेसाणं नवहि जोयणेहिंतो।
गिण्हंति पत्तमत्थं एत्तो परतो न गिण्हंति ।। दव्वाण मंदपरिणामियाए परतो न इंदयबलंपि" इति
-इन्द्रियविषयाधिकारे इदमपि सूत्रम्मू. (२६) अनगारस्स णं भंते ! भावियप्पणो मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स जे चरमा निजरापोग्गला सुहमाणं ते पोग्गला पन्नत्ता समणाउसो! सव्वं लोगंपियणं ते ओगाहित्ता णं चिट्ठति?, हंता! गो०! अनगारस्स भावियप्पणो मारणां तियसमुग्याएणं समोहयस्स जे चरमा निजरापोग्गला सुहुमाणं ते पोग्गला पन्नता समणाउसो! सब्बं लोगपि य णं ओगाहित्ता णं चिट्ठति।
छउमत्थे णं भंते ! मणूसे तेसिं निजरापोग्गलाणं किं आणत्तं वा नाणत्तं वा ओमत्तं वा तुच्छत्तं वा गरुयत्तं वालहुयत्तं वाजाणति पासति?,ग०! नो इणढे समढे, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ-छउमत्थे णं मणूसे तेसिं निजरापोग्गलाणं णो किंचि आणत्तं वा णाणत्तं वा ओमत्तं वा तुच्छत्तंवागरुयत्तंवालहुयत्तं वाजाणइपांसइ?, देवेवियणंअत्यगतिएजेणंतेसिं निजरापोग्गलाणं नो किंचि आणतं वा ओमत्तं वा तुच्छत्तं वा गरुयत्तं वा लहुयत्तं वा जाणति पासति, से तेणटेणं गो० ! एवं वुचति-छउमत्थे गंमणूसे तेसिं निजरापोग्गलाणं नो किंचि आणतंवा जाव जाणति पासति, एवं सुहुमा णं ते पोग्गला पन्नता समणाउसो!, सव्वलोगपि य णं ते ओगाहित्ताणं चिट्ठति । नेरइया णं भंते ! निजरापोग्गले किं जाणंति पासंति आहारेंति उदाहु न याति न पासंति आहारेति ?, गो० ! नेरइया निजरापोग्गले न जाणंति न पासंति आहारोति, एवं जाव

Page #342

पद-१५, उद्देशकः-१, द्वारं - पंचिंदिय-तिरिक्खजोणियाणं,
मणूसा णं भंते ! ते निजरापोग्गले किं जाणंति पासंति आहारंति उदाहु न याति न पासंति आहारंति?, गो०! अत्यंगतिया जाणंति पासंति आहारेंति, अत्यंगतिया न याति न पासंतिआहारेति, सेकेणटेणं भंते! एवं वुश्चति अत्यंगतियाजाणंति पासंतिआहारोति अत्येगतिया नजाणंतिन पासंति आहारेति?, गो०! मणूसा दुविहा पन्नत्तातंजहा-सण्णिभूयाय असण्णिभूया य, तत्थ णजे ते असण्णिभूया तेणं न याणंति न पासंति आहारेति, तत्थ णंजे ते सण्णिभूया ते दुविहा पं०, तं०-उवउत्ता य अनुवउत्ता य, तत्थ णं जे ते अनुवउत्ता तेणं न याति न पासंति आहारैति, तत्थ णं जे ते उवउत्ता ते णं जाणंति पासंति आहारेति, से एएणद्वेणं गो०! एवं वुच्चइ-अत्थेगतिया न याति न पासंति आहारेति, अत्यंगतिया जाणंति पासंति आहारोति।
वाणमंतरजोइसिया जहा नेरइया । वेमाणिया णं भंते ! ते निजरापोग्गले कं जाणंति पासंति आहारेति?, जहा मणूसा, नवरंवेमाणिया दुविहा पं०, तं९०-माइमिच्छद्दिद्वीउववन्नगा य अमायिसम्मद्दिद्वीउववन्नगा य, तत्थ णं जे ते माइमिच्छद्दिद्वीउववन्नगा ते णं न याति न पासंति न आहारेति, तत्थ णं जे ते अमायिसम्मबिडिउववन्नगा ते दुविहा पं०, तं०-अनंतरोववण्णगा य परंपरोववण्णगा य, तत्थ गंजे ते अनंतरोववण्णगा ते णं न याति न पासंति आहारेति, तत्थ णंजे ते परंपरोववण्णगाते दुविहा पं०, तं०-पजत्तगाय अपजत्तगा य, तत्थ णं जे ते अपजत्तगा तेणं न जाणंति नपासंति आहारेति, तत्थणजे ते पञ्जत्तगाते दुविहापं०, तं०उवउत्ताय अनुवउत्ता य, तत्थ णं जे ते अनुवउत्ता तेणं न याति न पासंति आहारति, तत्थ णं जे ते उवउत्ता ते णं जाणंति पासंति आहारेति, से एतेणटेणं गो० ! एवं वुचति-अत्यंगतिया याणति जाव अत्यंगतिता आहारति
वृ. 'अनगारस्स णंभंते!' इत्यादि, न विद्यते अगारं-गृहं द्रव्यतो मावतश्च यस्यासावनगार:-संयतस्ततस्तस्य, णमिति वाक्यालबारे भदन्त ! “भावियप्पणो' इति भावितो-वासित आत्मा ज्ञानदर्शनचारित्रैस्तपोविशेषैश्चयेनसभावितात्मा तस्य मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतस्य येचरमाः-शैलेशीकालान्त्यसमयभाविनोनिरिपुद्गलाः-अपगतकर्मभावाः परमाणवः 'सुहमा णते पोग्गला' इति णमिति निश्चयेनिपातानामनेकार्थत्वात् निश्चितमेत्त 'सूक्ष्माः' चक्षुरादीन्द्रियपथमतिक्रान्तास्ते पुद्गलाः प्रज्ञप्ता भगवद्भिः हे श्रमण! आयुष्मन्, गौतमकृतं भगवतः सम्बोधनमेतत्, तथा निश्चितमेत्त सर्वलोकेऽपि पुद्गलाः स्पृष्टा णं वाक्यालङ्कृ ती तिष्ठन्ति?, एवं गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह- 'हंता! गोयमा!' हन्तेति प्रत्यवधारणे एवमेवैतत् गौतमः 'अणगारस्स णं भावियप्पणो' इत्यादि तदेवं पुनरपि प्रश्नः, 'छउमत्थे णं भंते' इत्यादि । अथ कोऽस्य प्रश्नस्यावकाशः?,
उच्यते, इह प्रागुक्तं स्पृष्टानि प्रविष्टानि च शब्दाद्रव्याणि श्रृणोतीत्यादि, निर्जरापुद्गला अपि सर्वलोकस्पर्शिनइति तेषामपि श्रोत्रादिषुस्पर्शनप्रवेशौनस्तः? इतिसंशयस्तत्र प्रश्नः-छद्मस्थो भदन्त ! मनुष्यः, छद्मस्थग्रहणं केवलिव्युदासार्थं, केवली हि सर्वैरप्यात्मशरीरप्रदेशैः सर्वं जानाति पश्यति च, यथोक्तम्-“सव्वतो जाणइ केवली सव्वतो पासइ केवली" स्तुतिकारोऽप्याह“समन्ततः सर्वगुणं निरक्ष"मिति, छद्मस्थस्त्वङ्गोपाङ्गनामकर्मविशेषसंस्कृतैरेवेन्द्रियद्वारैर्जानाति

E

Page #343

१६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १५/१ /-/ ४२६
पश्यति चेति छद्मस्थग्रहणं, अत एवेह छद्मस्थो विशिष्टावधिज्ञानविकलः परिगृह्यते, तेषां निर्जरापुद्गलानां 'आणत्त' मिति अन्यत्वं द्वयोरनगारयोः सम्बन्धिनोयें निर्जरापुद्गलाः तेषां परस्परं भिन्नत्वमिति भावः 'नानात्वं' परनिरपेक्षमेकस्यैव वर्णादिकृतं वैचित्र्यं 'ओमत्वं' अवमता हीनत्वमितियावत् 'तुच्छत्वं' निःसारता 'गुरुलघुत्वे' प्रतीते, भगवानाह -
नायमर्थः समर्थः, नायमर्थो युक्त्युपपन्नः, छद्मस्थमनुष्यस्तेषां निर्जरापुद्दलानामन्यत्वादिकं जानाति पश्यति, अत्रैवार्थे प्रश्नमाह- 'सेकेणट्टेणं भंते' इत्यादि, सुगमं, भगवानाह - 'देवेविय 'मित्यादि, देवोऽप्यस्तेयकः कश्चित्कर्मपुद्गलविषयावधिज्ञानविकलो यस्तेषां निर्जरापुद्गलानां न किञ्चिदप्यन्यत्वादिकं जानाति पश्यति वा, किमुक्तं भवति ? - देवानां किल मनुष्येभ्यः पटुतराणि इन्द्रियाणि विद्यन्ते तत्र देवोऽपि तावन्न जानाति न पश्यति वा किमुत मनुष्य इति ?,
,
'से एएण' मित्याद्युपसंहारवाक्यं सुगमं, 'सुहुमा णं ते' इत्यादि, एतावन्मानेन सूक्ष्मास्ते पुद्गलाः निर्जरापुद्गलाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् !, गौतमस्य भगवत्कृतं सम्बोधनमेतत्, सर्वलोकमपि ते एवंरूपाः अत्यन्तसूक्ष्माः पुद्गलाः अवगाह्य तिष्ठन्ति पुद्गलाः न तु बादररूपाः, अन्यथा सांव्यवहारिकप्रत्यक्षविरोधप्रसक्तेः सर्वलोकस्पर्शिनस्ते पुद्लास्ततोऽयमपि प्रश्नः -- 'नेरइया णं भंते!' इत्यादि, नैरयिकास्तावत्तान् निर्जरापुद्दलानाहारयन्तीति सिद्धं, पुद्गलानां तत्तत्सामग्रीवशतो विचित्रपरिणमनस्वभावतया आहाररूपतयाऽपि तेषां परिणमनसम्भवात्, केवलमेतद् प्रष्टव्यं ते नैरयिका जानन्तीत्यादि, प्राकृतत्वात् क्रियाहेतुत्वेऽपि वर्त्तमाना, ततोऽयमर्थः - जानन्तः पश्यन्त आहारयन्ति उताजानन्तोऽपश्यन्त इति ?, भगवानाह -- अजानन्तोऽपश्यन्त इति, कस्मादिति चेत् ?, उच्यते, तेषामतिसूक्ष्मतया चक्षुरादिपथातीतत्वात् नैरयिकाणां च कार्मणशरीर- पुद्गलालम्बनावधिज्ञानविकलत्वात् । एवमसुरकुमारादिविशयाण्यपि सूत्राणि तावत् वाच्यानि यावत्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रं ।
मनुष्यसूत्रे 'सन्निभूयाय' इति संज्ञिनो भूताः संज्ञिभूताः संज्ञित्वं प्राप्ता इत्यर्थः, तद्व्यतिरिक्ताः असंज्ञिभूताः, संज्ञी चेह विशिष्टावधिज्ञानी परिगृह्यते यस्य ते कार्मणशरीरपुद्गला विषयभावं बिभ्रति, शेषं सुगमं । वैमानिकसूत्रे 'मायीमिच्छद्दिट्ठी' इत्या, माया - तृतीयः कषायः साऽन्येषामपि कषायाणामुपलक्षणं माया विद्यते येषां ते मायिन उत्कटरागद्वेषा इत्यर्थः ते च ते मिध्याध्ष्टयश्च मायिमिध्याध्ष्ट्रयस्तथारूपा उपपन्नका उपपन्ना मायिमिध्याध्ष्टयुपपन्नकास्तद्विपरीता अमायिसम्यग्ध्ष्टयुपपन्नकाः, इह मायिमिध्याध्र्युपपन्नकग्रहणेन नवमग्रैवेयकपर्यन्ताः परिगृह्यन्ते, यद्यप्यारातीयेष्वपि कल्पेषु ग्रैवेयकेषु च सम्यग्दृष्टयो देवाः सन्ति तथापि तेषामवधिर्न कार्मणशरीरपुद्गलविषय इति तेऽपि मायिमिध्याध्ष्टयुपपन्नका इव मायिमिथ्याध्ष्टयुपपन्नका इत्युपमानतो मायिमिध्याध्ष्टयुपपन्नकशब्देनोच्यन्ते, ये त्वमायिसम्यग्ध्ष्टयुपपन्नकास्तेऽनुत्तरसुराः ।
तेऽपि द्विविधा - तद्यथा - अनन्तरोपपन्नकाः परम्परोपपन्नकाश्च, अनन्तरम् - अव्यवधानेनोपपन्नकाः अनन्तरोपपन्नकाः उपपत्तिप्रथमसमयवर्तिन इत्यर्थः, परम्परया उपपन्नकाः परम्परोपपन्नकाः, उत्पत्त्यनन्तरं द्वित्रादिसमयवर्त्तिन इत्यर्थः, तत्रानन्तरोपपन्नका न जानन्ति न पश्यन्ति तेषां एकसामयिकोपयोगासम्भवादपर्याप्तित्वाच्च, परम्परोपपन्नका अपि द्विधा - पर्याप्तका अपर्याप्तकाश्च, तत्रापर्याप्ता न जानन्ति न पश्यन्त्यपर्याप्तत्वेन सम्यगुपरयोगासम्भवात्, पर्याप्ता

Page #344

पदं-१५, उद्देशकः-१, द्वारं
१७
अपि द्विधा-उपयुक्ताः अनुपयुक्ताश्च, तत्रानुपयुक्ता न जानन्ति न पश्यन्तसामान्यरूपतया विशेषरूपतयावापरिच्छेदस्यप्रणिधानमन्तरेणकर्तुमशक्यत्वात्, येतूपयुक्तास्तेजानन्ति पश्यन्ति च, कथमिति चेत् ?, उच्यते-इहावश्यके अवधिज्ञानविषयचिन्तायामिदमुक्तं
___ “संखेज कम्मदव्वे लोगे थोवूणगंपलियं' अस्यायमर्थः-कर्मद्रव्याणि-कर्मशरीरद्रव्याणि पश्यन् क्षेत्रतो लोकस्य सङ्खयेयान् भागान् पश्यति, अनुत्तरसुराश्च सम्पूर्णां लोकनाडी पश्यन्ति, “सम्भिन्नलोगनालिं पासंति अणुत्तरा देवा' इति वचनात्, ततस्ते उपयुक्ता जानन्ति पश्यन्ति चावधिज्ञानेन तानिर्जरापुद्गलानिति, आहारयन्तीति च सर्वत्रापि लोमाहारेणेति प्रतिपत्तव्यं ।
इन्द्रियाधिकारादयमपि प्रश्नः
मू. (४२७) अद्दायं पेहमाणे मणूसे अदाय पेहति अत्ताणं पेहइ पलिभागं पेहति?, गो० अदायं पेहति नो अप्पाणं पेहति पलिभागं पेहति, एवं एतेणं अभिलावेणं असि मणि दुद्धं पाणं तेलं फाणियं वसं।
वृ. 'अद्दाय पेहमाणे' इत्यादि, 'अद्दाय'मिति आदर्श 'पेहमाणे' इति प्रेक्षमाणो मनुष्यः किमादर्शप्रेक्षतेआहोश्चिदात्मानं?,अत्रात्मशब्देन शरीरमभिगृह्यते, उत पलिभाग मितिप्रतिभागं प्रतिबिम्बं?,भगवानाह-आदर्शतावत्प्रेक्षतएव, तस्य स्फुटरूपस्ययथावस्थिततयातेनोपलम्भात्, आत्मानं आत्मशरीरं पुनर्न पश्यति, तस्य तत्राभावात्,
स्वशरीरंहि स्वात्मनि व्यवस्थितंनादर्शेततः कथमात्मशरीरंचतत्र पश्येदिति?,प्रतिभागस्वशरीरस्य प्रतिबिम्बं पश्यति, अथ किमात्मकं प्रतिबिम्बं?, उच्यते,छायापुद्गलात्मकं, तथाहिसर्वमन्द्रियकं वस्तु स्थूलं चयापचयधर्मकं रश्मिवच्च, रश्मय इति छायापुद्गलाः, व्यवयिन्तेच छायापुद्गलाः प्रत्यक्षतएव सिद्धाः, सर्वस्यापि स्थूलवस्तुनःछाया, अध्यक्षतः प्रतिप्राणि प्रतीतेः, अन्यच्च यदि स्थूलवस्तु व्यवहिततया दूरस्थिततया वा नादर्शादिष्ववगाढरश्मिर्भवति ततो न तत्र तद्दश्यते तस्मादवसीयते सन्ति छायापुद्गला इति, ते च छायापुद्गलास्तत्तत्सामग्रीवशाद्विचित्परपरिणमनस्वभावास्तथाहि
ते छायापुद्गला दिवा वस्तुन्यभास्वरे प्रतिगताः सन्तः स्वसंबंधिद्रव्याकारमाबिभ्राणाः श्यामरूपतयापरिणमन्ते निशितुकृष्णाभाः, एतच्च प्रसरतिदिवसे सूर्यकरनिकरेनिशितुचन्द्रोद्योते प्रत्यक्षत एव सिद्धं,तएव छायापरमाणवः आदादिभास्वद्रव्यप्रतिगताःसन्तः स्वसंबंधिद्रव्याकारमादधानाः याग वर्ण:स्वसम्बन्धिनि द्रव्ये कृष्णो नीलः शितः पीतो वा तदाभाः परिणमन्ते, एतदप्यादर्शनादिष्वध्यक्षतः सिद्धं, ततोऽधिकृतसूतरेऽपिये मनुष्यस्यछायापरमाणव आदर्शमुपसंक्रम्य स्वदेहवर्णतया स्वदेहाकारतया च परिणमन्ते तेषां तत्रोपलब्धिर्न शरीरस्य, ते च प्रतिबिम्बशब्दा वाच्या अत उक्तं-न शरीरंपश्यति किन्तु प्रतिभागमिति, नैवैतत् स्वमनीषिकाविजृम्भितं, यत उक्तमागमे॥१॥ “सामा उ दिया छाया अभासुरगता निसिं तु कालाभा।
सा चेव भासुरगया सदेहवण्णा मुणेयव्वा ।।
जे आदरिसस्सन्तो देहावयवा हवंति संकेता। | 11 21

Page #345

१८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/१/-/४२७
तेसिं तत्थुवलंभो पगासजोगा न इयरेसिं ॥" मूलटीकाकारोऽप्याह-“यस्मात्सर्वमेव हि ऐन्द्रियकंस्थूलं द्रव्यं चयापचयधर्मिकं रश्मिवच्च भवति, यतश्चादर्शादिषु छाया स्थूलस्य श्यते अवगाढरश्मिनः ततः स्थूलद्रव्यस्य कस्यचिद्दर्शनं भवति, नचान्तरितंश्यते किञ्चित् अतिदूरस्थं वाअतः ‘पलिभागं' प्रतिभागं 'पेहति' पश्यतीति एवमसिमण्यादिविषयाण्यपिषट् सूत्राणि भावनीयानि, सूत्रपाठोऽप्येवम्- “असिंदेहमाणेमणूसे किं असिं देहइ अत्ताणं देहइ पलिभागं देहइ ?" इत्यादि, गोयमा ! असिं देहइ नो अत्ताणे देहइ पलिभागं देहइ''इत्यादि । इह निर्जरापुद्गलाः छद्मस्थानामिन्द्रियविषये न भवन्ति तेषामतीन्द्रियत्वादित्युक्तम-तोऽतीन्द्रियप्रस्तावादिदमप्यतीन्द्रियविषयं प्रश्नमाह
मू(२८) कंबलसाडे गंभंते! आवेदितपरिवेढिते समाणे जावतियंउवासंतरं फुसित्ता गंचिट्टति विरल्लिएविसमाणे तावइयं चेव उवसंतरे फुस्ताणं चिट्ठति?, हंतागो० कंबलसाडए णं आवेढियपरिवेढिते समाणे जावतियं तं चेव।
थूणाणंभंतो! उहुंऊसिया समाणी जावइयं खेतं ओगाहइत्ताणंचिट्ठति, तिरियपिअणं आयता समाणी तावइयं चेवखेत्तंओगाहइत्ताणंचिट्ठति तिरियपिअणं आयता समाणी तावइयं चेव खेतं ओगाहित्ता चिट्ठति, हंता गो० ! थूणा णं उष्टं ऊसिया तं चेव चिट्ठति।
आगासधिग्गले णं भंते ! किंणा फुडे कइहिं वा काएहिं फुडे-किं धम्मस्थिकारणं फुडे धम्मत्थिकायस्सदेसेणंफुडे धम्मत्थिकायस्स पदेसेहंफुडे, एवं अधम्मत्थिकाएणं आगासस्थिकाएणं, एएणं भेदेणंजाव पुढविकाएणं फुडे जावतसकाएणंअद्धासमएणं फुडे ?, गो०! धम्मस्थिकाएणं फुडे नो धम्पत्थिकायस्स देसेणं फुडे धम्मस्थिकायस्स पदेसेहिं फुडे, एवं अधम्मस्थिकाएणवि, नो आगासत्यिकाएणं फुडे आगासस्थिकायस्स देसेणं फुडे आगासत्थिकायस्स पदेसेहिं जाव वणस्सइकाएणं फुडे तसकाएणं सिय फुडे अद्धासमएणं देसे फुडे देसे नो फुडे।
जंबुद्दीवे णं भंते ! दोवे किंणा फुडे कइहिं वा काएहिं पुडे, किं धम्मस्थिकाएणं जाव आगासत्यिकाएणंफुडे?, गो० नोधम्मत्थिकाएणंफुडे धम्मस्थिकायस्सदेसेणंफुडे धम्मस्थिकायस्स पदेसेहिं फुडे, एवं अधम्मत्थिकायस्सवि आगासस्थिकायस्सवि, पुढविकाइएणं फुडे, जाव वणस्सइकाएणंफुडे, तसकाइएणंफुडेसियणो फुडे, अद्धासमएणंफुडे, एवं लवणसमुद्दे धायतिसंडे दीवे कालोए समुद्दे अभितरपुक्खरद्धे, बाहिरपुक्खरद्धे एवं चेव, नवरं अद्धासमएणं नो फुडे, एवंजाव सयंभूरमणसमुद्दे, एसा परिवाडी इमाहिं गाहाहिं अनुतंगव्वा तं०मू. (४२९) "जंबुद्दीवे लवणे धायति कालोय पुक्खरे वरुणो।
खीरघयखोयणंदिय अरुणवरे कुंडले रुयते॥ मू. (१३०) आभरणवत्थगंधे उप्पलतिलए य पउमनिहिरयणे।
वासहरदहनईओ विजया वक्खारकप्पिदा॥ मू. (३१) कुरुंमंदर आवासा कूडा नक्खत्तचंदसूरा य ।
देवे नागे जक्खे भूए य सयंभुरमणे य ।। मू. (४३२) एवंजहा बाहिरपुक्खरद्धे भणिए तहाजाव संयभूरमणसमुद्दे जाव अद्धासमएणं नो फुडे लोगे णं भंते ! किंणा फुडे कइहिं वा काएहिं जहा आगासथिग्गले । अलोए णं भंते !

Page #346

१९
पदं-१५, उद्देशकः-१, द्वारकिंणा फुडे कतिहिं वा काएहिं पुच्छा, गो०! नो धम्मत्थिकारणं फुडे जाव नो आगासत्थिकारण फुडे आगासस्थिकायस्स देसेणं फुडे, नो पुढविकाइएणं फुडे, जाव नो अद्धासमएणं फुडे, एगे अजीवदव्वदेसे अगुरुलहुए अनंतेहिं अगुरुलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासअनंतभागूणे ।।
वृ. 'कंबलसाडएणभंते!' इत्यादि, कम्बलशाटकः-कम्बलरूपः शाटकः कम्बलशाटक इति व्युत्पत्तेः आवेष्टितपरिवेष्टितः-गाढ़तरं संवेल्लितः, एवंभूतः सन् यावदवकाशान्तरं, यावत आकाशप्रदेशानित्यर्थः, 'स्पृष्टा' अवगाह्य तिष्ठति विरल्लिएवी'तिविरल्लितोऽपि विरलीकृतोऽपि तावदेवावकाशान्तरं-तावत एवाकाशप्रदेशान् स्पृष्टा तिष्ठति ?, भगवानाह–'हंता गोयमा !' इत्यादि, हंतेति प्रत्यवधारणं, एवमेतत् गौतम ! यत् ‘कम्बलसाडए णं' इत्यादि, तदेवं एषोऽत्र सझेपार्थः-यावत एवाकाशप्रदेशान् संवेल्लितः सन् कम्बलशाटकोऽवगाह्यावतिष्ठते तावत एवाकाशप्रदेशान् ततोऽप्यवगाह्यावतिष्ठते, केवलं धनप्रतरमात्रकृतो विशेषः, प्रदेशसङ्ख्या तूभयत्रापि तुल्या, उक्तश्चायमर्थोऽन्यत्रापि नेत्रपटमधिकृत्य
“जह खलु महप्पमाणो नेत्तपडो कोडिओ म(न)हग्गंमि ।
तंभिवि तावइए च्चिय फुसइ पएसे (विरलिएवि)" इति। एवं स्थूणासूत्रमपि भावनीयं । आगासथिग्गलेणंभंते!' इत्यादि, आकाशथिग्गलं लोकः, स हि महतो बहिराकाशस्य विततपटस्य थिग्गलमिव प्रतिभाति, भदन्त ! केन 'स्पृष्टो' व्याप्तः, एतत्सामस्त्येन पृष्टमेतदेव विशेषतः प्रश्नयति-'कतिभिः' कियत्सङ्ख्याकैःकायैः स्पृष्टः, वाशब्दः पक्षान्तारद्योतनार्थः, प्रकारान्तरं च सामान्याद्विशेषतः, तान् कायान् प्रत्येकं पृच्छति-'किं धम्मस्थिकारणंफुडे!' इत्यादि सुगम, भगवानाह-गौतम! धर्मास्तिकायेन स्पृष्टः, धर्मास्तिकायस्य सर्वात्मना तत्रावगाढत्वात्, अत एव नो धर्मास्तिकायस्य देशेन स्पृष्टो, यो हि येन सर्वात्मना व्याप्तो नासौ तस्यैव देशेन व्याप्तो भवति, विरोधात्, प्रदेशैस्तु व्याप्तः, सर्वेषामपि धर्मास्तिकायप्रदेशानांतत्रावगाढत्वात, एवमधर्मास्तिकायविषयेऽपि निर्वचनं वाच्यं, तथा नोआकाशास्तिकायेन सकलेन द्रव्येण स्पृष्टः, आकाशास्तिकायदेशमात्रत्वाल्लोकस्य, किन्तु देशेन व्याप्तः, प्रदेशैश्च पृथिव्यादयोऽपि सूक्ष्माः सकललोकापन्ना वर्तन्ते ततस्तैरपि सर्वात्मना व्याप्तः, 'तसकाएणं सिय फुडे' इति, यदा केवलीसमुद्घातंगतःसन्चतुर्थे समयेवर्तते तदा तेन स्वप्रदेशैः सकललोकपूरणात् त्रसकायेन स्पृष्टः, केवलिननसकायत्वात्, सेषकालं तुन स्पृष्टः, सर्वत्र त्रसकायाना म भावात्,
एवंजम्बूद्वीपादिविषयाण्यपि सूत्राणिभावनीयानि, नवरंबहिः पुष्करार्द्धचिन्तायां अद्धासमएणं नफुडे' इति, अद्धासमयो ह्यर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वर्तीन बहिः, एतच्च धर्मसङग्रहणिटी कायांभावितं, ततो बहिर्वीपसमुद्राणामद्धासमयस्पर्शनप्रतिषेधः, जंबुद्दीवेलवणे गाहा, सर्वद्वीपसमुद्राणामभ्यन्तरवर्ती जम्बूद्वीपस्तत्परिक्षेपीलवणसमुद्रस्तदनन्तरंधातकीखण्डाभिधानो द्वीपस्ततः कालोदः समुद्रः तदनन्तरंपुष्करवरोद्वीपः, अत ऊर्ध्वंद्वीपसशनामानः समुद्राः, ततः पुष्करवरसमुद्रः तदनन्तरं वरुणवरो द्वीपो वरुणवरः समुद्रः क्षीरवरो द्वीपः क्षीरोदः समुद्रः, धृतवरो द्वीपो धृतोदः समुद्रः, इक्षुवरो द्वीपो इक्षुवरः समुद्रः, नन्दीश्वरो द्वीपो नन्दीश्वरः समुद्रः, एतेऽष्टावपि च समुद्रा एकप्रत्यवताराः, एकैकरूपा इति भावः, ___अतऊर्ध्वंद्वीपाः समुद्राश्च त्रिप्रत्यवताराः, तद्यथा-अरुणइतिअरुणोऽरुणवरो अरुण

Page #347

२०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/9/1४२८
वरावभासः कुण्डलः कुण्डलवरः कुण्डलवरावभासः रुचको रुचकवरोरुचकवरावभास इत्यादि, चात्र क्रमः-नन्दीश्वरसमुद्रानन्तरं अरुणो द्वीपोऽरुणः समुद्रः, ततोऽरुणवरो द्वीपोऽरुणवरः समुद्र इत्यादि, एष चात्रक्रमः-नन्दीश्वरसमुद्रानन्तरंअरुणोद्वीपोऽरुणः समुद्रेः, ततोऽरुणवरो द्वीपो।ऽरुणवरः समुद्र इत्यादि, कियन्तः खलु नामग्राहं द्वीपसमुद्राः वक्तुं शक्यन्ते? ततस्तत्रामसङग्रहमाह-'आभरणवत्थे त्यादिगाथाद्वयं, यानि कानिचिदाभरणनामानि-हारार्द्धहाररत्नाव लिक-नकावलिप्रभृतीनि यानि च वस्तरनामानि-चीनांशुकप्रभृतीनि यानि च गन्धनामानि-कोष्ठपुटादीनियानि चोत्पलानामानि जलरुहचन्द्रोद्योतप्रमुखानि यानिचतिलकप्रभृतीनि वृश्रनामानि यानि च पद्मनामानि-शतपत्रसहस्रपत्रप्रभृतीनि
यानि च पृथिवीनामानि-पृथिवीरलशर्करावालुकेत्यादीनि यानि च नवानां निधीनां चतुर्दशानां चक्रवर्त्तिरलानां चुल्लहिमवदादिकानां वर्षधरपर्वतादीनां पद्मादीनां दानां गङ्गासिन्धुप्रभृतीनांनदीनां कच्छादीनां विजयानांमाल्यवदादीनांवक्षस्कारपर्वतानां सौधर्मादीनां कल्पानां शक्रादीनामिन्द्राणां देवकुरुउत्तरकुरुमन्दराणामावासानां-शक्रादिसम्बन्धिनां मेरुप्रत्यासनदीनां कूटानां क्षुल्लहिमवदादिसम्बन्धिनां नक्षत्राणां कृत्तिकादीनांचन्द्राणांसूर्याणांच नामानि तानि सर्वाण्यपि द्वीपसमुद्राणां त्रिप्रत्यवताराणि वक्तव्यानि, तद्यथा
हारो द्वीपोहारःसमुद्रः हारवरो द्वीपोहारवरःसमुद्रः हारवरावभासो द्वीपो हारवरावभासः समुद्र इत्यादिना प्रकारेण त्रिप्रत्यवतारास्तावद् वक्तव्याः यावत् सूर्यो द्वीपः सूर्यस्समुद्रः सूर्यवरो द्वीपः सूर्यवरस्समुद्रः सूर्यवरावभासो द्वीपः सूर्यवरावभासः समुद्रः, उक्तं च जीवाभिगमचूर्णो"अरुणाई दीवसमुद्दा तिपडोयारा यावत् सूर्यवरावभासः समुद्रः" ततः सूर्यवरावभासपरिक्षेपी देवो द्वीपस्ततो देवः समुद्रः, तदनन्तरं नागो द्वीपो नागः समुद्रः, ततो यक्षो द्वीपो यक्षः समुद्रः, ततो भूतो द्वीपो भूतः समुद्रः, स्वयम्भूरमणो द्वीपः स्वयम्भूरमणः समुद्रः, एते पञ्च देवादयो द्वीपाः पञ्च देवादयः समुद्राः एकरूपाः, न पुनरेषां प्रत्यवतारः, उक्तं च जीवाभिगमचूर्णो– 'एते पञ्च द्वीपाः पञ्च समुद्रा एकप्रकारा' इति, जीवाभिगमसूत्रेऽप्युक्तम्-“देवेनागेज भूए संयभूरमणे यएकेको चेवभाणियब्बो, तिपडोयारंनस्थित्ति" इति।पूर्वमाकाशथिग्गलशब्देनलोकः पृष्टोऽधुना लोकशब्देनैवतं पिपृच्छिषुराह--
'लोए णं भंते ! किंणा फुडे' इत्यादि, पाठसिद्ध, अलोकसूत्रमपि पाठसिद्धं, नवरं 'एगे अजीवदव्वदेसे' इति अलोक एकोऽजीवद्रव्यदेशः, आकाशास्तिकायस्य देश इत्यर्थः, परिपूर्णस्त्वाकाशास्तिकायो न भवति, लोकाकाशेन हीनत्वात्, अत एवागुरुलधुकोऽमूर्तत्वात्, अनन्तैरगुरुलघुकगुणैः संयुक्तः, प्रतिप्रदेशंस्वपरबेदभिन्नानामनन्तानामगुरुलघुपर्यायाणां भावात्, किंप्रमाणाः सोऽलोक इति चेत्, अत आह-सर्वाकाशमनन्त भागेनं-लोकाकाशमात्रखण्डहीनं सकलाकाशप्रमाणं इति भावः॥
पदं-१५, उद्देशकः-१-समाप्त:
-:पदं-१५, उद्देशकः-२:वृ.व्याख्यातःप्रथमः उद्देशकः, सम्प्रति द्वितीय आरभ्यते-तत्रेदमादावर्थाधिकारसङग्राहकं गाथाद्वयं--

Page #348

पदं-१५, उद्देशकः-२, द्वार
२१ मू. (४३३) इंदियउवचय १ निव्वत्तणा २ य समया भवे असंखेञ्जा ३ ।
लद्धी ४ उवओगद्धं ५ अप्पाबहुए विसेसहिया ।। वृ. 'इंदियउवचय' इत्यादि, प्रथमत इन्द्रियाणामुपचयो वक्तव्यः, उपचीयते-उपचयं नीयतेइन्द्रियमनेनेत्युपचयः-इन्द्रियप्रायोग्यपुद्गलसङग्रहणसम्पत्, इन्द्रियपर्याप्तिरित्यर्थः, तनन्तरं निर्वर्तना वक्तव्या, निवर्तनानामबाह्याभ्यन्तरूपा यानिवृत्तिः-आकारमात्रस्य निष्पादनं, तदनन्तरं सा निर्वर्तना कतिसमया भवतीति प्रश्नेऽसङ्खयेयाः समयास्तस्या भवेयुरिति निर्वचनं वाच्यं,
तत इन्द्रियाणां लब्धिः-तदावरणकर्मक्षयोपशमरूपा वक्तव्या, तत उपयोगाद्धा, तदनन्तरमल्पबहुत्वेचिन्त्यमाने पूर्वस्याः पूर्वस्याः उत्तरोत्तरा उपयोगाद्धा विशेषाधिका वक्तव्या, मू. (४३४) ओगाहणा ६ अवाए ७ ईहा ८ तह वंजणोग्गहे ९-१० चेव ।
दबिंदिय ११ भाबिंदिय १२ तीया बद्धा पुरक्खडिया ।। पृ. 'ओगाहणा'इतिअवग्रहणं-परिच्छेदोवक्तव्यः,सच परिच्छेदोऽपायादिभेदादनेकधेति तदनन्तरमपायो वक्तव्यः, तत ईहा, तदनन्तरंव्यअनावग्रहः, चशब्दस्यानुक्तार्थसमुच्चायकत्वादर्थावग्रहश्चवक्तव्यः, तदनन्तरंद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियसूत्रं, ततोऽतीतबद्धपुरस्कृतानिद्रव्येन्द्रियाणि तदनन्तरं भावेन्द्रियाणि च चिन्तनीयानि ।
मू. (४३५) कतिविहे णं भंते ! इंदियउवचए पं०, गो० ! पंचविहे इंदियवउचए पं०?, तं०-सोतिदिए उवचते चक्खिदिए उवचते घाणिदिए उवचते जिभिदिए उवचते फासिदिए उवचते । नेरइयाणं भंते ! कतिविहे इंदिओवचए पं०?, गो० ! पंचविहे इंदिओवचए पं०, तं०-सोतिदिओवचए जाव फासिंदिओवचए, एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जइ इंदिया तस्स ततिविहो चेव इंदिओवचओ भाणियव्यो ।
कतिविहा णं भंते ! इंदियनिव्वत्तणा पं०?, गो० ! पंचविहा इंदियनिव्वत्तणा, पं० तं०-सोतिदियनिव्वत्तणा जाव फासिंदियनिव्वत्तणा, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरं जस्स जइइंदिया अस्थि २ ।सोतिदियणिवत्ताणं भंते! कइसमइया, पं०?, गो०! असंखिजइसमया अंतोमुहुत्तिया पं०, एवं जाव फासिंदियनिव्वत्तणा, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं ३ ।
कइविहाणंभंते ! इंदियलद्धि पं०?, गो०! पंचविहा इंदियलद्धीपं०, तं०-सोतिंदियलद्धी जाव फासिंदियलद्धी, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरं जस्स जइ इंदिया अस्थि तस्स तावइया भाणियव्वा ४ । कतिविहा णं भंते ! इंदियउवओगद्धा पं०?, गो० ! पंचविहा इंदियउवओगद्धा पं०, तं०-सोतिंदियउव ओगद्धा जाव फासिंदियउवओगद्धा, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरं जस्स जइ इंदिया अत्थि।
एतेसि णं भंते ! सोतिदियचक्खिदियघीणदियजिभिदियफासिंदियाणं जहन्नयाए उवओगद्धाए उक्कोसियाए उवओगद्धाए जहन्नुक्कोसियाए उवओगद्धाए कयरेशहितो अप्पा वा० ४?, गो०! सव्वत्थोवा चक्खिदियस्सजहणिया उवओगद्धासोतिंदियस्स जहणियाउवओगद्धा विसेसाहिया घाणिंदियस्स जहन्निया उवओगद्धा विसे० जिभिदियस्स जहन्निया उवओगद्धा विसे० फासिंदियस्स जहन्निया उवओगद्धा विसे० उक्कोसियाए उवओगद्धाए सव्वत्थोवा चक्खिदियस्स उक्कोसिया उवओगद्धा सोतिंदियस्स उक्कोसिया उवओगद्धा विसे० घाणिंदियस्स

Page #349

प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-१५/२/-/४३५
उक्को० उव० विसे० जिभिदियस्स उक्को० उव० विसे० फासिंदियस्स उक्को० उव० विसे० जहन्नउक्कोसियाए उवओगद्धाए सव्वत्योवा चक्खिदियस्स जहन्निया उवओगद्धासोतिंदियस्स जहन्निया उवओगद्धा विसेसाहिया घाणिंदियस्स जह० उव० विसे० चिन्भिदियस्स ज० उव० वि० फासिंदियस्सजह उव० वि० फासिंदियस्स जहन्नियाहिंतो उवओगद्धाहितोचक्खिदियस्स उक्कोसिया उवओगद्धा विसे० सोतिदियस्स उक्को० उव० वि० धाणिदियस्स उक्को० उव० वि० जिमिंदियस्स उक्करो० उव०विसे० फासिंदियस्स उक्कोसिया उव० विसे०५।
कतिविहा गं भंते ! इंदियओगाहणा पं०?, गो० ! पंचविहा इंदियओगाहणा पं०, तं०-सोतिंदियओगाहणा जाव फासिंदियओगाहणा, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरं जस्स जइ इंदिया अस्थि६
तत्र 'यथोद्देशं निर्देश'इति न्यायात्प्रथमत इन्द्रियोपचयसूत्रमाह-'कइविहेणंभंते! इंदियउवचए पन्नत्ते'इत्यादि सुगम, नवरं जस्सजइइंदिया' इत्यादि, यस्य नैरयिकादेर्यति-यावन्ति इंद्रियाणि सम्भवन्ति तस्य ततिविधिः-तावप्रकार इन्द्रियोपचयो वक्तव्यः, तत्र नैरयिकादीनां स्तनितकुमारपर्यवसानानां पञ्चविधः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनामेकविधो द्वीन्द्रियाणां द्विविधः त्रीन्द्रियाणां त्रिविधश्चतुरिन्द्रियाणां चतुर्विधः, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां पञ्चविधः, क्रमश्चैवं०स्पर्शनर- सनध्राणचक्षुःश्रोत्राणीति, एवमिन्द्रियनिर्वर्तचनादिसूत्राण्यपि वेदितव्यानि, प्रायः सुगमत्वात्, नवरं 'इंदियउवओगद्धा' इति यावन्तं कालमिन्द्रियैरुपयुक्त आस्ते तावत्काल इन्द्रियोपयोगाद्धा 'कतिविहाणं भंते ! ओगाहणा पन्नत्ता' इति कतिविधं कतिप्रकार भदन्त ! इन्द्रियैरवग्रहणं- परिच्छेदः प्रज्ञप्तः । एतत्सामान्यतः पृष्टं, सामान्यं च विशेषनिष्ठमतोऽपायादिविशेषविषयाणि सूत्राण्याह
मू. (४३६) कतिविधेणं भंते ! इंदियअवाए पं०?, गो०! पंचविधे इंदियअवाए पं०, तं०-सोतिदियअवाए जाव फासिंदियअवाए, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरंजस्स जइ इंदिया अस्थि । कतिविहा णं भंते ! ईहा पं०?, गो०! पंचविहा ईहा पं०, तं०–सोतिंदियईहा जाव फासिंदियईहा, एवं जाव वेमाणियाणं, नवरं जस्स जइ ईदिया ८।।
कतिविधेणं भंते! उग्गहे पं०?, गो०! दुविहे उग्गहे पं०, तं०-अत्थेग्गहे य वंजणोग्गहे य। वंजणोग्गहे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! चउबिधे पं०, तं०-सोतिदियवंजणोग्गहे पाणिदियवंजणोग्गहे जिभिदियवंजणोग्गहे फासिंदियवं० । अत्थोग्गहे णं भंते ! कतिविधे पं० गो०! छबिहे पं०, तं०-सोतिंदियअत्योवग्गहे चक्खिदियअ० जिभिदियअ० फासिंदियअ० नोइंदियअत्थो० नेरइयाणं भंते ! कतिविहे उग्गहे पन्नते?, गो० ! दुविहे पं०, तं०–अत्थोग्गहे य वंजणोग्गहे य, एवं असुरकुमाराणं जाव थणियकुमाराणं ।
पुढविकाइयाणं भंते! कतिविधे उग्गहे, पं०?, गो०! दुविधे उग्गहे पं०-अत्थोग्गहे य वंजणोवग्गहे या पुढविकाइयाणंभंते! वंजणोग्गहे कतिविधेयं०? गो०! एगेफासिंदियवंजणोग्गहे पं०।पुढविकाइयाणं भंते! कतिविधे अत्थोग्गहे पन्नत्ते?, गो०! एगे फासिंदियअत्थोग्गहे पं०, एवंजाववणस्सइकाइयाणं, एवं बेइंदियाणवि, नवरंबेइंदियाणं वंजणोग्गहे दुविहे पं० अत्थोग्गहे दुविहे पं०, एवं तेइंदियचउरिदियाणवि, नवरं इंदियपरिवुटि कायव्वा,

Page #350

पद- १५, उद्देशक :- २, द्वारं
२३
चउरिदियाणं वंजणोग्गहे तिविधे पं० अत्थोग्गहे चउव्विधे पं०, सेसाणं जहा नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं
सृ. 'कतिविहे णं भंते! इंदियअवाए पं०' इत्यादि, तत्रावग्रहज्ञानेनावगृहीतस्य ईहाज्ञानेन ईहितस्यार्थस्य निर्णयरूपो योऽध्यवसायः सोऽपायः, शाङ्ख एवायं शार्ङ्ग एव वायं इत्यादिरुपोऽवधारणात्मको निर्णयोऽवाय इति भावः । ईहा इति, 'ईह चेष्टायां' ईहनमीहा, सदूभूतार्थपर्यालोचनरूपा चेष्टा इत्यर्थः, किमुक्तं भवति ? - अवग्रहादुत्तरकालमवायात् पूर्वं सद्भूतार्थविशेषोपादानाभमुखोऽ सद्भूतार्थविशेषपरित्यागाभिमुखः प्रायोऽत्र मधुरत्वादयः शङ्खादिशब्दधर्म्मा दृश्यन्ते नकर्कशनिष्ठुरतादयः शार्ङ्गादिशब्दधर्म्मा इत्येवंरूपो मतिविशेष ईहा, आह च भाटकृत्“भूयाभूयविसेसादाणच्चा याभिमुहमीहा" ।
दुविहे ओग्गहे पं० तं० वंजणोग्गहे य अत्थोग्गहे य' इति, भवग्रहो द्विविधः - अर्थावग्रहो व्यञ्जनावग्रहश्च तत्र अवग्रहणमवग्रहः अर्थस्यावग्रहोऽर्थावग्रहः, अनिर्देश्यसामान्यरूपाद्यर्थग्रहणमिति भावः, आह च नन्द्यध्ययनचूर्णिकृत् - " सामन्नस्स रूवाइविसेसणरहियस्स अनिद्देस्सस्स - मवग्गहणं अवग्गह" इति, तथा व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, तच्च उपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्याणां च यः परस्परं सम्बन्धः, सम्बन्धे हि सति सोऽर्थः श्रोत्रादीन्द्रियेण व्यञ्जितुं शक्यते नान्यथा ततः सम्बन्धो व्यञ्ज नं, आह च भाष्यकृत्
119 11
"वंजिज्जइ जेणत्थो घडोव्व दीवेण वंजणं तं च ।
उवगरनिंदियसद्दाइपरिणयद्दव्वसंबंधी ॥"
व्यञ्जनेन सम्बन्धेनावग्रहणं सम्बध्यमानस्य शब्दादिरूपस्यार्थस्याव्यक्तरीपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथवा व्यज्यन्ते इति व्यञ्जनानि 'कृद्बहुल' मिति वचनात् कर्मण्यनट्, व्यञ्जनानांशब्दादिरूपतया परिणतानां द्रव्याणामुपकरणेन्द्रियसम्प्राप्तानामवग्रहः - अव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, आह-प्रथमं व्यञ्जनावग्रहो भवति ततोऽर्थावग्रहस्ततः कस्मादिह प्रथममर्थावग्रह उपन्यस्तः ?, उच्यते, स्पष्टतयोपलभ्यमानत्वात्, तथाहि - अर्थावग्रहः स्पष्टरूपतया सर्वैरपि जन्तुभिः संवेद्यते, शीघ्रतरगमनादौ सकृत्सत्तवरमुपलभ्यते, किञ्चिद् दृष्टं न परिभावितं सम्यगिति व्यवहारदर्शनात्, अपिच अर्थावग्रहः सर्वेन्द्रियमनोभावी व्यञ्जनाग्रहस्तु नेति प्रथममर्थावग्रहः उक्तः
सम्प्रति व्यञ्जनावग्रहादूर्ध्वं - अर्थावग्रह इति क्रममाश्रित्य प्रथमं व्यञ्जनावग्रहस्वरूपं प्रतिपिपादयिषुः प्रश्नं कारयति शिष्यं - 'वंजणोग्गहे णं भंते ! कइविहे पं०' इत्यादि, इह व्यञ्जनमुपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणत- द्रव्याणां च परस्परं सम्बन्ध इत्युक्तं प्राक्, ततश्चतुर्णामेव श्रोत्रादीनामिन्द्रियाणां व्यञ्जनवग्रहो न नयनमनसोः, तयोरप्राप्यकारित्वात् सा चाप्राप्यकारिता नन्द्यध्ययनटीकायां प्रदर्शितेति नेह प्रदर्श्यते, अर्थावग्रहः षड्विधः, तद्यथा - 'सोइंदिय अत्युग्गहे' इत्यादि, श्रोत्रेन्द्रियेणार्थावग्रहो व्यञ्जनावग्रहोत्तरकालमेकसामयिकमनिर्देश्यं सामान्यमात्रार्थग्रहणं श्रोत्रेन्द्रियार्थावग्रहः, एवं प्राणजिह्वा स्पर्शनेन्द्रियार्थावग्रहेष्वपि वाच्यं, चक्षुर्मनसोस्तु व्यञ्जनावग्रहो न भवति, ततस्तयोः प्रथममेव स्वरूपद्रव्यगुणक्रियाकल्पनातीतमनिर्देश्यसामान्यमात्रस्वरूपार्थावग्रहणमर्थाव- ग्रहोऽवसेयः,
'नोइंदिय अत्थावग्गहो' इति नोइन्द्रियं मनः तच्च द्विधा - द्रव्यरूपं भावरूपं च तत्र
-

Page #351

२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १५ / २ / / ४३६
मनः पर्याप्तिनामकर्मोदयतो यत् मनःप्रायोग्यवर्गणादलिकमादाय मनस्त्वेन परिणमनं तद् द्रव्यरूपं मनः, तथा चाह नन्द्यध्ययनचूर्णिकृत् – 'मनपजत्तिनामकम्मोदयओ जोग्गे मनोदव्वे धित्तुं मणत्तेण परिणामिया दव्वा दव्वमणो भन्नइ' इति, तथा द्रव्यमनोऽवष्टम्भेन जीवस्य यो मनः परिणामः स भावमनः, तथा चाह नन्द्यध्ययनचूर्णिकृदेव - "जीवो पुण मनपरिणामकिरियावंतो भावमनो, किं भणियं होइ ? - मनदव्वालंबणो जीवस्स मनवावारो भावमनो भण्णइ" इति, तत्रेह भावमना प्रयोजनं तद्ग्रहणे ह्यवश्यं द्रव्यमनसोऽपि ग्रहणं भवति, द्रव्यमनोऽन्तरेण भावमनसोऽसम्भवात्,
भावमनो विनापि च द्रव्यमनो भवति यथा भवस्थकेवलिनां, तत उक्तं भावमनसा प्रयोजनं, तत्र नोइंद्रियेण - भावमनसाऽर्थावग्रहो - द्रव्येन्द्रियव्यापारानिरपेक्षघटाद्यर्थस्वरूपपरिभावनाभिमुखः प्रथममेकसामयिको रूपाद्यूर्ध्वाकारादिविशेषचिन्ताविकलोऽ निर्देश्यसामान्यमात्रचिन्तात्मको बोधो नोइंद्रियार्थावग्रहः, अवग्रहग्रहणं चोपलक्षणं तेन नोइंद्रियार्थावग्रहस्य साक्षादितरयोस्तु (ईहापाययोः) उपलक्षणत उपादानं, विचित्रत्वात् सूत्रगतेरित्यदोषः ।
मू. (४३७) कतिविहा णं भंते! इंदिया पं० ?, गो० ! दुबिहा पं० तं० - दविया य भाविंदिया य, कति णं भंते! दव्विंदिया पं० ?, गो० ! अट्ठ दव्विंदिया पं०, तं०-दो सोत्ता दो नेत्ता दो घाणा जीवा फासे । नेरइयाणं भंते! कति दव्विंदिया पं० ?, गो० ! अड्ड एते चेव, एवं असुरकुमाराणं जाव थणियकुमाराणवि । पुढविकाइयाणं भंते! कति दव्विंदिया, पं० ?, गो० ! एगे फासिंदिए पं०, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं ।
बेइंदियाणं भंते! कति दव्विंदिया पं० ?, गो० ! दो दव्विंदिया पं०, तं०- फार्सिदिए य जिटिभदिए य, तेइंदियाणं पुच्छा, गो० ! चत्तारि दव्विंदिया पं०, तं०-दो घाणा जीहा फासे, चउरिदियाणं पुच्छा, गो० ! छ दव्विंदिया पं०, तं०-दो नेत्ता दो घाणा जीहा फासे, सेसाणं जहा नेरइयाणं जाव वेमा०| एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स केवइया दव्विंदिया अतीता ?, गो० !
अनंता, केवइया बद्धेलगा!, गो० ? अट्ठ, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! अड्ड वा सोल वा सत्तरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा । एगमेगस्स णं भंते! असुरकुमारस्स केवइया दव्विंदिया अतीता ?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा ?, अट्ठ, केवइया पुरेक्खडा ?, अट्ठ वा नव वा सत्तरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवं जाव धणियकुमाराणं ताव भा० ।
एवं पुढविकाइया आउकाइया वणस्सइकाइयावि, नवरं केवइया बद्धेल्लगत्ति पुच्छाए उत्तरं एक्के फासिंदियदव्विंदिए, एवं तेउकाइयवाउकाइयस्सवि, नवरं पुरेक्खडा नव वा दस वा, एवं बेइंदियाणवि, नवरं पद्धेल्लगपुच्छाए दोन्नि, एवं तेइंदियस्सवि, नवरं बद्धेलगा चत्तारि, एवं चउरिदियस्सवि नवरं बद्धेल्लगा छ, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा वाणमंतरा जोइसियसोहम्मीसाणगदेवस्स जहा असुरकुमारस्स, नवरं मणूसस्स पुरेक्खडा कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि अट्ठ वा नव वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, सणंतुमाराहिंदबंभलंतगसुक्कसहस्सार आणयपाणयआरण- अच्चुयगेवेज्जगदेवरस य जहा नेरइयस्स
एगमेगसस णं भंते! विजयवेजयंतजयंत अपराजियदेवस्स केवइया दव्विंदिया अतीता गो० ! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, अट्ठ, केवइया पुरेक्खडा ?, अट्ठ वा सोलस वा चउवीसा वा संखेज्जा वा, सव्वट्टसिद्धगदेवस्स अतीता अनंता बद्धेल्लगा अट्ट पुरेक्खडा अट्ठ ।

Page #352

पदं-१५, उद्देशकः-२, द्वारं -
नेरइयाणं भंते ! केवइया दव्विदिया अतीता?, गौ! अनेंता, केवइया बद्धेल्लगा?, गो०! असंखेज्जा, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! अनंता, एवं जाव गेवेजगदेवाणं, नवरंमणूसाणं बद्धेल्लगा सिय संखेजा सिय असंखेजा, विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवाणं पुच्छा, गो० ! अतीता अनंता बद्धलगाअसंखेञा पुरेक्खडाअसंखेजा, सव्वट्ठसिद्धगदेवाणंपुच्छा, गो०! अतीता अनंता, बद्धेल्लगा संखेजा, पुरेक्खडा संखेजा।
एगमेगस्सणं नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो०! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, गो०! अट्ट, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थिअट्ठ वा सोलस वा छउवीसा वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा।।
एगमेगस्स णं नेरइयस्स असुरकुमारत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो० अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, गो० ! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्सस्थि अट्ट वा सोलस वा चउवीसा वा संखेजा वा असंखेजा वा अनंता वा, एवं जाव थणिय कुमारत्ति।
एगमेगस्स णं नेरइयस्स पुढविकाइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धेलगा?, गो० ! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्सस्थि एक्को वा दो वा तिन्नि वा संखेज्जा वा असंखेजा वा अनंता वा, एवंजाव वणस्सइकाइयत्ते
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स बेइंदियत्ते केवइया दविंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, गो० ! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि दो वा चत्तारि वासंखेजा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवं तेइंदियत्तेवि, नवरं पुरेक्खडा चत्तारिअट्ट वा बारस वा संखेज्जा वा असंखेजा वा अनंता वा, एवं चउरिदियत्तेवि, नवरंपुरेखडा छ वा बारस वा अट्ठारस वा संखेज्जा वा संखेजा वा अनंताचा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ते जहा असुरकुमारत्ते मणूसत्तेवि एवं चेव, नवरं केवइया पुरेक्खडा?, अट्ठ वा सोलस वा चउवीसावा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, सव्वेसिं मणूसवजाणं पुरेक्खडा मणूसत्ते कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्स्थि एवं न बुच्चति, वाणमंतरजोइसियसोहम्मग जाव गेवेजगदेवत्ते अतीता अनंता बद्धेल्लगा नत्थि, पुरेखडा कस्सई अस्थि कस्सइ नत्थि जस्स अस्थि अट्ठ वा सोलस वा चउवीसा वा संखेजा वा असंखेजा वा अनंता वा,
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि जस्स अस्थि अट्ट वा सोलस वा, सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते अतीता नत्थि, बद्धेल्लगा नत्थि, पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्यि जस्स अस्थि अट्ठ वा सोलस वा, सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते अतीता नत्थि, बद्धलगा नत्थि, पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थिजस्स अस्थि अट्ठा एवं जहा नेरइयदंडओ नीतो तहा असुरकुमारेणवि नेतब्बो, जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएणं, नवरं जस्स सहाणे जइ बद्धेल्लगा तस्स तइ भाणियव्वा
एगमेगस्स णं भंते ! मणूसस्स नेरइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता, गो० ! अनंता, केवइया बद्धलगा?, नस्थि, केवइया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थि कस्सइनस्थि जस्सस्थिअट्ट वा सोलस वा चउवीसावा संखेज्जा वाअसंखेज्जावा अनंता वा, एवंजाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ते, नवरं एगिदियविगलिदिएसु जस्स जइ पुरेक्खडा तस्स तत्तिया भाणियव्वा,

Page #353

२६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१५/२/-/४३७
एवमेगस्सणं भंते! मणूसस्स मणूसत्ते केवइया दबिंदिया अतीता, गो०! अनंता, केवइया बद्धलगा, गो० ! अट्ट, केवइया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्सस्थि अट्ट वा सोलस वा चउवीसावा संखेजा वा असंखेजा वाअनंता वा, वाणमंतरजोइसिया जाव गेवेजगदेवत्ते जहा नेरइयत्ते,
एगमेगस्स णं भंते ! मणूसस्स विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता? गो० ! कस्सइ अत्यि कस्सइ नस्थि, जस्सअस्थि अट्ट वा सोलस वा, केवइया बद्धेलगा? नस्थि, केवइया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थिकस्सइ नस्थि, जस्सऽस्थि अट्ठ वा सोलस वा,
___ एगगमेगस्स णं भंते! मणूसस्स वा सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते केवतिता दबिंदिया अतीता?, गो०! कस्सइ अत्यि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि अट्ट, केवइया बद्धलगा? नत्थि, केवइया पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि अट्ट, वाणमंतरजोतिसिए जहा नेरतिए।।
सोहम्मगदेवेविजहानेरइए, नवरंसोहम्मगदेवस्स विजयवेजयंतजयंतापराजियत्ते केवइया अतीता?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि अट्ट, केवइया बद्धेल्लगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सति नस्थि, जस्स अस्थि अट्ट वा सोलस वा, सव्वसिद्धगदेवत्तेजहानेरइयस्स, एवंजाव गेवेजगदेवस्स, सव्वट्ठसिद्धगताव नेतब्बी एगमेगस्स णं भंते ! विजयवेजयंतजयंतापराजितदेवस्स नेरइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो० ! अमंता, केवइया बद्धेलगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, नस्थि, एवंजाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ते मणूसत्ते अतीता अनंता, बद्धेल्लगा नत्थि, पुरेक्खडा अट्ठ वा सोलस वा चउवीसा वा संखेज्जा वा, वाणमंतरे जोइसियत्ते जहा नेरइयत्ते, सोहम्मगदेवत्तेऽतीता अनंता, बद्धेल्लगा नत्थि, पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थेि, जस्स अस्थि अट्ट वा सोलस वा चउवीसा वा संखेजा वा, एवं जाव गेवेजगदेवत्ते, विजयवेजयंतजयंअपराजितदेवत्ते अतीता कस्सइ अस्थि नत्थि, जस्स अस्थि अट्ट, केवतिया बद्धेल्लगा?, अट्ठ, केवतिया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्स अस्थि अट्ट,
एगमेगस्सणं भंते! विजयवेजयंत जयंतअपराजियदेवस्स सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो०! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि अट्ट, एगमेगस्सणं भंते! सव्वट्ठसिद्धगदेवस्स नेरइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, नथि, एवं मणूसवजं जाव गेवेजगदेवते, नवरंमणूसत्ते अतीता अनंता, केवइयाबद्धलगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, अट्ट, विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते अतीता कस्सति अस्थि कस्सति नत्थि, जस्स अस्थि अट्ट, केवइया बद्धेल्लगा?, नत्थि, केवइय पुरेखडा?, नत्यि,
एगमेगस्सणंभंते! सबट्टसिद्धगदेवस्स सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता गो० ! नत्थि, केवइया बद्धेल्लगा?, अट्ठ, केवइया पुरेक्खडा?, नत्थिा नेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ते केवतिता दबिंदिया अतीता?, गो०! अनंता, केवइयाबद्धेलगा? असंखेजा, केवइयापुरेक्खडा?, अनंता, नेरइयाणं भंते ! असुरकुमारत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, अमंता, एवं जाव गेवेजगदेवत्ते,
नेरइयाणं भंते ! विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता ?,

Page #354

पदं-१५, उद्देशकः-२, द्वारं -
२७ नत्थि, केवइया दबिंदियाअतीता?, नस्थि, केवइया बद्धलगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, असंखिज्जा, एवं सब्वट्ठसिद्धगदेवत्तेवि, एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते भाणियब्वं, नवरं वणस्सइकाइयाणं विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते सब्बठ्ठसिद्धगदेवते य पुरेक्खडा अनंता, सव्येसि मणूससव्वदृसिद्धगवजाणंसट्टाणे बद्धलगाअसंखेजा, परहाणेबद्धेल्लगा नस्थि, वणस्सइकाइयाणं बद्धेल्लगा अनंता, मणूसाणं नेरइयत्ते अतीता बद्धेल्लगा नत्थि पुरेक्खडा अनंता, एवंजाव गेवेजगदेवत्ते, नवरं सट्टाणे अतीता अनंता बद्धलगा सिय संखेज्जा सियअसंखेजा पुरेक्खडा अनंता,
मणूसाणं भंते ! विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, संखेजा, केवइया बद्धलगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, सिय संखेजा सिय असंखेजा, एवं सव्वट्ठसिद्धगदेवत्ते अतीता नस्थि बद्धलगा नत्थि पुरेक्खडा असंखेजा, एवं जाव गेवेजगदेवाणं, विजयवेजंयतजयंतअपराजितदेवाणं भंते ! नेरइयत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, गो०! अनंता, केवइया बद्धलगा?, नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, नथि, एवं जाव जोइसियत्तेवि, नवरं मणूसत्ते अतीता अनंता, केवइया बद्धलगा?, नस्थि, पुरेक्खडा असंखिज्जा, एवं जाव गेवेजगदेवते सहाणे नत्थि बद्धलगा नस्थि पुरेक्खडा असंखेजा,
सव्वसिद्धगदेवाणं भंते ! नेरइयत्ते केवतिया दबिंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवतिया बद्धेल्लगा?, नत्थि, केवतिया पुरेक्खडा?, नस्थि, एवं मणूसवजं ताव गेवेञ्जगदेवत्ते, मणुसत्ते अतीताअनंता, बद्धेल्लगा नस्थि, पुरेक्खडा संखेजा, विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, संखेजा, केवइया बद्धलगा?, नस्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, नत्थि, सब्वट्ठसिद्धगदेवाणंभंते! सव्वसिद्धगदेवत्ते केवइया दबिंदिया अतीता?, नत्यि केवइया बद्धेलगा?, संखिजा, केवइया पुरेक्खडा ?, नस्थि, दारं ११॥
कति णं भंते ! भाविंदिया, पं०?, गो० ! पंच माबिंदिया, पं० २०-सोतिदिए जाव फासिदिए, नेरइयाणंभंते! कति भाविंदिया पं०?, गो०!पंच भाविंदिया पं०, तं०-सोतिदिते जाव फासिंदिते, एवं जस्स जइ इंदिया तस्स तइ भाणितव्वा, जाव वेमाणियाणं, एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवइया भाविदिया अतीता?, गो०! अनंता, केवइया बद्धेल्लगा?,पंच, केवइया पुरेखडा?, पंच वा दस वा एक्कारस वा संखेजा वा असंखेजा वा अनंता वा, एवं जाव थणियकुमारस्सवि, एवं पुढविकाइयआउकाइयवणस्सइकाइयस्सवि, बेइंदियतेइंदियचउरिदियस्सवि, तेउकाइयवाउकाइयस्सविएवं चेव, नवरं पुरेक्खडाछ वा सत्त वा संखञ्जा वा असंखेजा वा अनंतावा,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स जावईसाणस्स जहाअसुरकुमारस्स, नवरंमणूसस्स पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि नस्थित्ति भाणियव्यं, सणंकुमार जाव गेवेजगस्स जहा नेरइयस्स, विजयवेजयंतजयंतअपराजितदेवस्स अतीता अनंता, बद्धलगा पंच, पुरेक्खडा पंच वा दस वा पन्नरस वा संखेजा वा, सव्वट्ठसिद्धगदेवस्स अतीता अनंता, बद्धेल्लगा पंच, केवइया पुरेक्खडा?, पंच।
नेरइयाणं भंते ! केवइया भाविंदिया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया बद्धलगा?, असंखेञ्जा, केवइया पुरेक्खडा?, अनंता एवं जहा दबिंदिएसु पोहत्तेणं दंडतो भणितो तहा भाविदिएसुवि पोहत्तेणं दंडतो भाणियव्वो, नवरं वणस्सइकाइयाणं बद्धेल्लगा अनंता, एगमेगस्स

Page #355

२८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-१५/२/-/४३७
णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवतिया भाविदिया अतीता?, गो० ! अनंता, बद्धेल्लगा?, पंच, परक्खडा कस्सवि अस्थि कस्सवि नत्थि, जस्स पंच वा दस वा पन्नरस वा संखेजा वा असंखेना वा अनंता वा, एवं असुरकुमाराणं जाव थणियकुमाराणं, नवरं बद्धेल्लगा नस्थि,
पुढविकाइयत्ते जाव बेइंदियत्ते जहा दबिंदिया, तेइंदियत्ते तहेव नवरं पुरेक्खडा तिन्नि वा छ वा नव वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वास, एवं चउरिदियत्तेवि, नवरं पुरेक्खडा चत्तारि वा अट्ठ वा अट्ठ वा बारस वा संखेजा वा असंखेजा वा अनंता वा, एवं एए चेव गमा चत्तारिजाणेतव्वाजे चेव ददिबदिएसु, नवरंतइयगमेजाणितव्वा जस्स जइ इंदिया ते पुरेक्खडेसु मुणेतव्वा, चउत्थगमे जहेव दबिंदिया, जाव सब्वट्ठसिद्धगदेवाणं सव्वसद्धगदेवत्ते केवतिया भाविंदिया अतीता?, नत्थि, बद्धलगा?, संखिज्जा, पुरेक्खडा?, नत्थि
वृ. 'कतिविहाणं मंते! इंदिया पं०' इति द्रव्येन्द्रियसूत्रं सुगमं, प्राग्भावितत्वात्, 'कइणं भंते! दबिंदिया पं' इत्यादि, द्रव्येन्द्रियसङ्घयाविषयंदण्डकसूत्रंच पाठसिद्धं एकैकजीवविषयातीतबद्धपुरस्कृतद्रव्येन्द्रियचिन्तायां 'पुरक्खडा अट्ट वा सोल वा सत्तरस वा संखिज्जा वा असंखिन्ना वाअनंता वा' इति, योनैरयिकोनन्तरभवे मनुष्यत्वमावाप्य सेत्स्यतितस्य मानुषभवसम्बन्धीन्यष्टी, यः पुनरनिन्तरभवेतिर्यक्पञ्चेन्द्रियत्वमवाप्यततउवृत्तोमनुष्येषुगत्वासेत्स्यति तस्याष्टौ तिर्यक्पञ्चेन्द्रियभवसम्बन्धीन्यष्टौ मनुष्यभवसम्बन्धीनीति षोडश, यः पुनरनन्तरं नरकादुद्वृत्तस्तिर्यक्पश्चेन्द्रियत्वमवाप्य तदनन्तरमेकं भवंपृथिवीकायदिको भूत्वा मनुष्येषुसमागत्य सेत्स्यति तस्याष्टौ तिर्यक्पञ्चेन्द्रियभवसम्बन्धीनि एकंपृथिवीकायादिभवसम्बन्धि अष्टौ च मनुष्यभवसम्बन्धीनीति सप्तदश सङ्ख्येयकालं संसारावस्थायिनः सङ्घयेयानि असंझयेयं कालमसङ्ख्येयानि अनन्तं कालमनन्तानि।
___ असुरकुमारसूत्रे 'पुरक्खडा अट्ट वा नव वा' इत्यादि, तत्रासुरभवादुवृत्त्यानन्तरभवे मनुष्य- त्वमवाप्यसेत्स्यतोऽष्टौ, असुरकुमारादयस्त्वीशानपर्यन्ताः पृथिव्यब्वनस्पतिषूत्पद्यन्तेततोऽनन्तरभवे पृथिव्यादिषु गत्वा तदनन्तरं मनुष्यत्वमवाप्य सेत्स्यति तस्य नव, सङ्ख्येयादिभावना प्राग्वत्, पृथिव्यब्वनस्पतिसूत्रे 'पुरक्खडाअट्ठ वा नवे'ति पृथिव्यादयो ह्यनन्तरमुवृत्त्य मनुष्येषु उत्पद्यन्तेसिध्यन्ति च, तत्रयोऽनन्तरभवेमनुष्यत्वमवाप्यसेत्स्यति तस्य मनुष्यभवसम्बन्धीन्यष्टौ, यस्त्वनन्तरमेकं पृथिव्यादिभवमावाप्य तदनन्तरं मनुष्यो भूत्वा सेत्स्यति तस्य नव, तेजोवायवोऽनन्तरमुद्धत्ता मनुष्यत्वमेव न प्राप्नुवन्ति द्वित्रिचतुरिन्द्रियास्त्वनन्तरं मनुष्यत्वभवाप्नुवन्ति परं न सिध्यन्ति ततस्तेषां सूत्रेषु जघन्यपदे नव नवेति वक्तव्यं, शेषभावना प्रागुक्तानुसारेण कर्त्तव्या, मनुष्यसूत्रे पुरस्कृतानि द्रव्येन्द्रियाणि कसल्यापि सन्ति कस्यापि न सन्तीति, तद्भव एव सिध्यतो न सन्ति शेषस्य सन्तीति भावः, यस्यापि सन्ति सोऽपि यद्यनन्तरभवे भयोऽपि मनुष्यो भूत्वा सेत्स्यति तस्याष्टी, यः पुनः पृथिव्याघेकभवान्तरितो मनुष्यो भूत्वा सिद्धिगामी तस्य नव, शेषभावना प्राग्वत्,
सनत्कुमारादयो देवाअनन्तरमुवृत्ताःन पृथिव्यादिष्वायान्ति किन्तु पञ्चेन्द्रियेषु ततस्ते नैरयिकवद्वक्तव्याः, तथा चाह- “सणंकुमारमाहिंदबंभलोयलंतगसुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणअच्चुयगेविजदेवस्स य जहा नेरइयस्स" विजयादिदेवचतुष्टयसूत्रेषु योऽनंतरभवे

Page #356

पदं-१५, उद्देशकः-२, द्वारं - मनुष्यत्वमवाप्य सेत्स्यति तस्याष्टी, यः पुनरेकवारंमनुष्योभूत्वा भूयोऽपिमनुष्यत्वमवाप्य सेत्स्यति तस्य षोडश, यस्त्वपान्तराले देवत्वमनुभूय मनुष्यो भूत्वा सिद्धिगामीतस्य चतुर्विंशतिः, मनुष्यभवे अष्टौ देवभवेऽष्टौ भूयोऽपि मनुष्यभवे अष्टविति, सङ्घयेयानि सङ्घयेयं कालं संसारावस्थायिनः, इह विजयादिषु चतुर्भुगताः प्रभूतमसङ्ख्येयमनन्तं वा कालं संसारे नावतिष्ठन्ते ततः संखेजा वा इत्येवोक्तं, 'नासंखेजा वा अनंता वा' इति, सर्वार्थद्धिस्त्वनन्तरभवे नियमतः सिध्यति ततस्तस्याजधन्योत्कृष्ट पुरस्कृता अष्टाविति।
बहुवचनचिन्तायांनैरयिकसूत्रे बद्धानि द्रव्येन्द्रियाण्यसङ्घयेयानि, नैरयिकाणामसङ्ख्यातत्वात्, एवं शेषसूत्रेष्वप्युपयुज्य वक्तव्यं, नवरं मनुष्यसूत्रे 'सिय संखेज्जा सिय असंखेज्जा' इह सम्मूर्छिममनुष्याःकदाचित्सर्वथान सन्ति, तदनन्तरस्यचतुर्विंशतिमुहूर्तप्रमाणस्यप्रागभिधानात्, तत्र यदा पृच्छासमये सर्वथा न सन्ति तदा सङ्खयेयानि, गर्भजमनुष्याणां सङ्घयेयत्वात्, यदा तु सम्मूर्छिमा अपि सन्ति तदा असङ्ख्येयानि, सर्वार्थसिद्धमहाविमानदेवाः सङ्घयेयाः, बादरत्वे महाशरीरत्वे च सति परिमितक्षेत्रवर्त्तित्वात्, ततो बद्धानि पुरस्कृतानि वा तेषां द्रव्येन्द्रियाणि सङ्घयेयानि, एगमेगस्सणं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते' इत्यादि, 'कस्सइअस्थि कस्सइनस्थि' इति योनरकादुवृत्तो भूयोऽपि नैरयिकत्वं नावाप्स्यतितस्य न भवन्ति, यस्त्ववाप्यस्यति तस्य सन्ति, सोऽपि यद्येकवारमागामी ततोऽष्टी द्वौ वारी चेत् तर्हि षोडश यदि त्रीन् वारान् ततश्चतुविंशतिःसङ्खयेयान्वारान् आगामिनः सङ्खयेयानीत्यादि, मनुष्यत्वचिन्तायां 'कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि' इति न वक्तव्यं, मनुष्येष्वागमनस्यावश्यंभावित्वात्, ततो जघन्यपदेऽष्टौ उत्कर्षतोऽनन्तानीति वक्तव्यं,
विजयवैजयंतजयन्तापराजितचिन्तायां अतीतानि द्रव्येन्द्रियाणि न सन्ति, कस्मादिति चेत्?, उच्यते, इह विजयादिषु चतुर्युगतोजीवो नियमात्तत उवृत्तोनजातुचिदपि नैरयिकादिपञ्चेन्द्रियतिर्यकपर्यवसानेषु तथा व्यन्तरेषुज्योतिष्केषुच मध्ये मसागमिष्यति तथास्वाभाव्यात्, मनुष्येषु सौधर्मादिषु चागमिष्यति, तत्रापिजघन्यत एकं द्वौ (त्रीन्) वाभवानुत्कर्षतः सङ्खयेयान् नपुनरसङ्खयेयान् अनन्तान्वा, ततो नैरयिकस्य विजयादित्वेऽतीतानिद्रव्येन्द्रियाणिनसन्तीत्युक्तं, पुरस्कृतानि अष्टौ षोडश वा, विजयादिषु द्विरुत्पन्नस्यानन्तरभव नियमतो मोक्षगमनात,
__एवं यथा नैरयिकस्य नैरयिकत्वादिषु चतुर्विंशतौ स्थानेषु चिन्ता कृता तथा असुरकुमारादीनामपि प्रत्येकंकर्तव्या, पूर्वोक्तभावनाऽनुसारेणचस्वयमुपयुज्य परिभावनीया, भावेन्द्रियसूत्राण्यपि सुगमान्येव, केवलं द्रव्येन्द्रियगतभावनानुसारेण तत्र भावना भावयितव्या
पदं - १५ -- उद्देशकः-२ - समाप्तम्
पदं-१५- समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपागसूत्रे पञ्चदशपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
[पदं-१६-"प्रयोग") वृतदेवंव्याख्यातंपञ्चदशमधुनाषोडशमारभ्यते-तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे

Page #357

३०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१६/-1-1४३८
प्रधानपदहेतुत्वादिन्द्रियतामेव लेश्यादिसद्भावात्स विशेषत इन्द्रियपरिणाम उक्तसततस्तदनन्तरमिह परिणामसाम्यात् प्रयोगपरिणामः प्रतिपाद्यते, तत्र चेतमादिसूत्रम्
मू.(४३८) कतिविहे णं भंते ! पओगे पं०?, गो०! पन्नरसविहे पओगे पं०, तं०सच्चमणप्पओगे १ असचमणप्पओगे २ सच्चामोसमणप्पओगे ३ असामोसमणप्पओगे ४ एवं वइप्पओगेवि चउहा ८ ओरालियसरीरकायप्पओगे ९ ओरालियमी ससरीकायप्पओगे १० वेउब्बियसरीरकायप्पओगे ११ वेउब्बियमीससरीका-यप्पओगे १२ आहारकसरीरकायप्पओगे १३ आहारगमीससरीरकायप्पओगे १४ (तेया) कम्मासरीरकायप्पओगे १५॥
इ. 'कइविहे गंभंते !' इत्यादि, कतिविधः-कतिप्रकारः, णमिति वाक्यालङ्कार, भदन्त प्रयोगः प्रज्ञप्तः?, प्रयोग इति प्रपूर्वस्य 'युजिरायोगे' इत्यस्य धजन्तस्य प्रयोगः, परिस्पन्दक्रिया आत्मव्यापार इत्यर्थः, अथवा प्रकर्षेण युज्यते-व्यापार्यते क्रियासु सम्बन्ध्यते वा साम्परायिकेर्यापथकर्मणा सहात्मा अनेनेतिप्रयोगः पुंनाम्नी ति करणेधप्रत्ययः, भगवानाह-पञ्चदशविधः प्रज्ञप्तः, तदेव पञ्चदशविधत्वं दर्शयति
___ 'सच्चमणप्पओगे' इत्यादि, सन्तो-मुनयः पदार्था वा तेषु यथासङ्घयं मुक्तिप्रापकत्वैन यथावस्थितवस्तुस्वरूपचिन्तनेनचसाधुसत्यं-अस्तिजीवः सदसद्रूपो देहमात्रव्यापीत्यादिरूपतया यथावस्थितवस्तुचिन्तपरं, सत्यंचतत्मनश्च सत्यमनः तस्य प्रयोगो-व्यापारः सत्यमनप्रयोगः, 'असच्चमणप्पओगे' इति, सत्यविपरीतमसत्यं, यथा- नास्ति जीवः एकान्तसद्रूपो वेत्यादिकुविकल्पनपरं, तच तन्मश्च तस्य प्रयोगोतऽसत्यमनःप्रयोगः,
'सच्चमोसमणप्पओग' इति सत्यमृषा-सत्यासत्ये यथा धवखदिरुपलाशादिमिश्रेषु बहुष्वशोकवृक्षेषु अशोकवनमेवेदमिति विकल्पनपरं, तत्र हि कतिपयाशोकवृक्षाणां सद्भावात् सत्यताअन्येषामपिधवखदिरादीनांसद्मावादसत्यता, व्यवहारनयमतापेक्षयाचैवमुच्यते, परमार्थतः पुनरिमसत्यमेव, यथाविकल्पितार्थायोगात्, तच्च तन्मनश्चेत्यादि प्राग्वत्,
तथा असमामोसमणप्पओगे' इति यन्न सत्यं नापि मृषा तदसत्यामृषा, इह विप्रतिपत्ती सत्यां वस्तुप्रतिष्ठासया सर्वज्ञमतानुसारेण विकल्प्यते यथा अस्ति जीवः सदसद्रूपे इति तत्किल सत्यं परिभाषितमाराधकत्वात्, यत्पुनर्विप्रतिपत्तौ सत्यां यद्वस्तुप्रतिष्ठाशयाऽपि सर्वज्ञमतोत्तीर्ण विकल्प्यते यथा नास्ति जीवः एकान्तनित्यो वेत्यादि तदसत्यं विराधकत्वात्, यत्पुनर्वस्तुप्रतिष्ठासामान्तरेण स्वरूपमात्रपर्यालोचनपरं यथा-देवदत्तात्त ३ घट आनेतव्यो गौर्याचनीया इत्यादिचिन्तपनपरकं तत् असत्यामृषा, इदं हि स्वरूपमात्रपर्यालोचनपरत्वात् न यथोक्तलक्षणं सयं नापि मृषा, एतदपि व्यवहारनयमतापेक्षया द्रष्टव्यं, अन्यथा विप्रतारणबुद्धिपूर्वकमसत्येऽन्तर्भवति अन्यत्तु सत्ये, तच्च तन्मनश्च तस्य प्रयोगोऽसत्याऽमृषामनःप्रयोगः।।
एवं 'वइप्पओगोविचउहा' इति, यथा मनःप्रयोगश्चतुर्द्धा तथा वाक्प्रयोगोऽपि चतुर्द्धा, तद्यथा-सत्यवाक्प्रयोगो मृषावाक्प्रयोगः सत्यामृषावाक्प्रयोगः असत्यामृषावाक्प्रयोगः, एताश्च सत्यवागादयः सत्यमनःप्रभृतिवद्भावनीया इति ।
ओरालियसरीरकायप्पओगे' इति औदारिकादिशब्दार्थमग्रे वक्ष्यामः, औदारिकमेव शरीरं तदेव पुद्गलस्कन्धसमुदायरूपत्वात् उपचीयमानत्वाच्च कायः औदारिकशरीरकायः तस्यप्रयोगः

Page #358

पद-१६, उद्देशकः-, द्वार
औदारिकशरीरकायप्रयोगः, अयं च तिरश्चो मनुष्यस्य च पर्याप्तस्य १, 'औदारिकमिश्रकायशरीरप्रयोग' इति औदारिकं च तन्मिश्रं च औदारिकमिश्र, केन सह मिश्रितमिति चेत् ?, उच्यते, कार्मणन, तथा चोक्तं नियुक्तिकारेण शस्त्र (आहार) परिज्ञानध्ययने - ॥१॥ 'जोएणं कम्मएणं आहारेइ अनंतरंजीवो।
तेण परं मीसेणंजाव सरीरस्स निप्फत्ती॥ ननुमित्रत्वमुभयनिष्ठं, तथाहि-यथाऔदारिकंकार्मणेन मिश्रंतथा कार्मणमपिऔदारिकेण मिश्रं ततः कस्मादौदारिकमिश्रमेव तदुच्यते न कार्मणमिश्रमिति?, उच्यते, इह व्यपदेशः स प्रवर्तनीयो येन विवक्षितार्थप्रतिपत्तिनिष्प्रतिपक्षा श्रोतृणामुपजायते, अन्यथा संदेहापत्तितो विवक्षितार्थाप्रतिपत्त्यानतेषामुपकारः कृतः स्यात्, कार्मणंचशरीरमासंसारमविच्छेदेनावस्थितत्वात् सकलेष्वपि शरीररेषु सम्भवति, ततः कार्मणमिश्रमित्युक्ते न ज्ञायते किं तिर्यग्मनुष्याणामपप्तिावस्थायां तद्विवक्षितमुत देवनारकाणामिति?, तत उत्पत्तिमाश्रित्यौदारिकस्य प्रधानत्वात् कादाचित्कत्वाच्च निशष्प्रतिपक्षविवक्षितार्थप्रतिपत्त्यर्थमौदारिकेण व्यपदिश्यते-औदारिकमिश्रमिति,
तथा यदौदारिकशरीरो वैक्रियलब्धिसम्पन्नौ मनुष्यस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियः पर्याप्तकबादरवायुकायिकोवा वैक्रियंकरोतितदा किलौदारिकशरीरप्रयोगएववर्तमानःप्रदेशाविक्षिप्य वैक्रियशरीर योग्यान् पुद्गलानुपादाय वैक्रियशरीरपर्याप्तया यावन पर्याप्तिमुपगच्छतितावत् यद्यपि वैक्रियेण मिश्रतौदारिकस्योभयनिष्ठा तथाप्यौदारिकस्य प्रारम्भकतया प्रधानत्वात् तेन व्यपदेश औदारिकमिश्रमिति, न वैक्रियेणेति, तथा आहारकमपि शरीरं यदा कश्चिदाहारकलब्धिमान् पूर्वधरः करोति तदायद्यप्याहारकेण मिश्रत्वमौदारिककस्योभयनिष्ठतथाप्यौदारिकमारभकतया प्रधानमिति तेन व्यपदेशप्रवृत्तिरौदारिकमिश्रमिति, न त्वाहारकेणेति, औदारिकमिश्रं च तत् शरीरं चेत्यादि पूर्ववत २, वैक्रियशरीरकायप्रयोगोवैक्रियशरीरपर्याप्तयापर्याप्तया ३, वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगो देवनाकारणमपर्याप्तावस्थायां, मिश्रताच तदानीं कार्णेन सह वेदितव्या, अत्राक्षेपपरिहारौ प्राग्वत्, तथा यदा मनुष्यस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियो वायुकायिको वा वैक्रियशरीरीभूत्वा कृतकार्यों वैक्रियं परिजिहीर्घरौदारिके प्रवेष्टुं यतते तदा किल वैक्रियशरीरबलेनौदारिकोपादानाय प्रवर्तते इति वैक्रियस्य प्राधान्यात्तेन व्यपदेशो नौदारिकेणेति वैक्रियमिश्रमिति ४,
तथा आहारकशरीरकायप्रयोगः आहारकशरीरपर्याप्तया पर्याप्तस्य ५,
आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगः आहारकादौदारिकं प्रविशतः, एतदुक्तं भवति-यदा आहारकशरीरी भूत्वा कृतकार्यः पुनरप्यौदारिकं गृह्णाति तदा यद्यपि मिश्रत्वमुभयनिष्ठं तथाप्यौदारिके प्रवेशआहारकबलेनेत्याहारकस्य प्रधानत्वात्तेन व्यपदेशो नौदारिकेणाहारकमिश्रमिति ६ । एतच्च सिद्धान्ताभिप्रायेणोक्तं, कार्मग्रन्थिकाः पुनर्वैक्रियस्य प्रारम्भकाले परित्यागकाले च वैक्रियमिश्रमाहारकशरीरस्य प्रारम्भकाले परित्यागकालेच आहारकमिश्रनत्वेकस्यामपर्यवस्थायामौदारिकमिश्रमिति प्रतिपन्नाः, तैजसकार्मणशरीरप्रयोगो विग्रहगतौ समुद्घातावस्थायां वा सयोगिकेवलिन्स्तृतीयचतुर्थपञ्चमसमयेषु, इह तैजसं कार्मणेन सहाव्यभिचारीति युगपत्तैजसकार्मणग्रहणं, अमूनेव पञ्चदश प्रयोगान् जीवादिषु स्थानेषु चिन्तयत्राह

Page #359

प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-१६/-1-1४३९ मू. (४३९) जीवाणं भंते ! कतिविधे पओगे पन्नत्ते?, गो० ! पन्नरसविधे पन्नत्ते, सच्चमनप्पओगे जाव कम्मासरीरकायप्पओगे, नेरइयाणं भंते ! कतिविधे पओगे पन्नते? गो० ! एक्कारसविधे पओगे पं०, तं०-सच्चमणप्पओगे जाव असच्चामोसावयप्पओगे वेउब्वियसरीरकायप्पओगे वेउब्वियमीससरीरकायप्पओगे (तेया) कम्मासरीरकायप्पओगे, एवं असुरकुमाराणवि जाव थणियकुमाराणं ।
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! तिविहे पओगे पं०, तं०--ओरालियसरीरकायप्पओगे ओरालियमीससरीकायप्पओगे कम्मासरीरकायप्पओगे य, एवं जाव वणस्सइकाइयाणं, नवरं वाउकाइयाणं पंचविहे पओगे पं०, तं०--ओरालियकायप्पओगे ओरालियमीससरीकायप्पओगे य वेउब्बिए दुविधे कम्मासरीरकायप्पओगे य,
बेइंदियाणं पुच्छा, गो० ! चउबिहे पओगे पं०, तं०-असञ्चामोसवइप्पओगे ओरालियसरीरकायप्प० ओरालियमीससरीकायप्प० कम्मासरीरकायप्प० एवं जाव चउरिदियाणं,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो०! तेरसविध पओगे पं०, तं०-सच्चमनप्पओगे मोसमनप्पओगे सच्चामोस० असच्चामोसमनप्प०, एवं वइप्पओगेवि, ओरालियसरीरकायप्प०
ओरालियमीसरीरकायप्प० वेउब्वियसरीरकायप्प० वेउब्वियमीससरीरकायप्प० कम्मसरीरकायप्पओगे, मणूसाणंपुच्छा, गो० ! पन्नरसविधेपओगे पं०, तं०-सचमणप्प० जावकम्मासरीरकायप्प०, वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं।
वृ. 'जीवाणं भंते ! कतिविधे पओगे पं०'इत्यादि, तत्र जीवपदे पञ्चदशापि प्रयोगाः, नानाजीवापेक्षया सदैवपञ्चदशानामपियोगानां लभ्यमानत्वातद्, नैरयिकपदे एकादश, औदारिककौदारिकमिश्राहारकाहारमिश्रप्रयोगाणां तेषामसम्भवात्, एवं सर्वेष्वपि भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषुभावनीयं,
पृथिव्यादिषुवायुकायवर्जेष्वेकेन्द्रियेषुप्रत्येकंप्रत्येकंत्रयस्त्रयः प्रयोगाः औदारिकौदारिकमिश्रकार्मणलक्षणाः, वायुकायिकेषु पञ्च, वैक्रियवैक्रियमिश्रयोरपितेषां सम्भवात्, द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां प्रत्येकं चत्वारः औदारिकमौदारिकमिश्रं कार्मणसत्यामृषाभाषा च, शेषास्तु सत्यादयो भाषास्तेषां न सम्भवन्ति 'विगलेसु असचमोसेवे' [विकलेषु असत्यामृषैव ]इति वचनात्, . पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां त्रयोदशआहारकाहारकमिश्रयोस्तेषामसम्भवादसम्भवश्चतुरदशपूर्वाधिगमासम्भवात्, मनुष्येषु पञ्चदशापि, मनुष्याणांसर्वभावसम्भवात् । अधुनाजीवादिषु पदेषु नियतप्रयोगभावं विचिन्तयिषुरिदमाह
मू. (Mo) जीवाणं भंते ! किं सचमणप्पओगी जाव किं कम्मसरीरकायप्पओगी?, जीवा सब्वेवि ताव होज सच्चमणप्पओगीवि जाव वेउब्वियमीससरीरकायप्पओगीवि कम्मासरीरकायप्पओगीवि १३,
अहवेगेय आहारगसरीरकायप्पओगीय १ अहवेगेय आहारगसरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगेय आहारगमीससरीरकायप्पओगीय ३, अहवेगेय आहारगमीससरीरकायप्पओगिणो य ४, चउभंगो, अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीससरीकायप्पओगी य १ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य

Page #360

पदं- १६, उद्देशक:-, द्वारं -
आहार - गसरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगी व ३ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगिणी य आहारगमीसासरीकायप्प ओगिणो य ४, ए जीवाणं अड्ड१ ।
नेरइयाणं भंते! किं सच्चमनप्पगी जाव किं कम्मसरीरकायप्पओगी ११ ?, नेरइया सव्वेवि ताव होना सच्तचमणप्पओगीवि जाव वेउच्चियमीसासरीरकायप्पओगवि, अहवेगे य कम्मसरीरकाrपओगी य १ अहवेगे य कम्मसरीरकायप्पओगिणो य २, एवं असुरकुमारावि, जाव थणियकुमाराणं ।
पुढविकाइयाणं भंते! किं ओरालियसरीरकायप्पओगी ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी कम्मासरीरकायप्पओगी?, गो० ! पुढविकाइया ओरालियसरीरकायप्पओगीवि ओरालिययमीससरीरकायप्पओगीवि कम्मासरीरकायप्पओगीवि, एवं जाव वणप्फइकाइयाणं, नवरं वाउक्काइया वेउब्वियसरीरकायप्पओगीवि वेउब्वियमीसासरीरकायप्पओगीवि,
३३
बेइंदियाणं भंते! किं ओरालियसरीरकायप्पओगी जाव कम्मासरीरकायप्पओगी ?, गो० ! बेइंदिया सव्वेवि ताव होज्जा असचमोसलवइप्पओगीवि ओरालियसरीरकायप्पओगीवि ओरालियमीससरीकायप्पओगीवि, अहवेगे य कम्पासरीरकायप्पओगीवि, अहवेगे य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य, एवं जाव चउरिदियावि, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया, नवरं ओरालियसरीरकायप्पओगीवि ओरालि- यमीसासरीकायप्पओगीवि, अहवेगे य कम्मासरीरकायप्पओगी य अहवेगे य कम्पासरीरका - यप्पओगिणो य,
मणूसाणं भंते १ किं सचमनप्पओगी जाव किं कम्मासरीरकायप्पओगी?, गो० ! मणूसा सव्वेवि ताव होज्जा सच्चमनप्पओगीवि जाव ओरालियसरीरकायप्पओगीवि, वेउव्वियसरीरकायप्पओगीवि वेउव्वियमीससरीकायप्पओगी य, अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य अहवेगे य ओरालियमीसासरीकायप्पओगिणो य २ अहवेग य आहारगसरीरकायप्पओगी य, अहवेगे य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य २, अहवेगे य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य अहवेगे य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य कम्मगसरीरकायप्पओगी य अहवेगे य कम्मगसरीरकायप्पओगिणो य २, एते अड्ड भंगा पत्तेयं,
C
अहवेगे य ओरालियमीससरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य १ अहवेगे ओरालियमीमासीत्कायप्पओगी य आहारगसरीरकायम्प ओगिणो य २ अहवेगे य ओलिमरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य ३ अहवेगे य ओरालियमीसासरा ओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगिणी य ४ एवं एते चत्तारि भंगा, | अहवेगे य ओरालिय सरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य १ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायगीय आहारगमासासरीरकाप ओग २ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायष्प ओगिणी य जहारगमीसासरीरकायप्पओगी य २ अहवग य ओरालियमीसासरीकायप्प ओगिणो य आहारगम। एसरीरकायप्पओगिणो य ४, चत्तारि भंगा, अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगीय सरीरकायप्पओगी य १ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मासरीरकायम्पअगिणो य २, अहवेगे ओरालि
11 3

Page #361

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्--२-१६/-/-/४४०
यमीसासरीकायप्प ओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगी य ३, अहवेगे ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्पासरीरकायप्प ओगिणी य ४, एते चत्तारि भंगा,
अहवेगेय आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगीय १ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीकायप्पओगीणो य २ अहवेगे य आहारगमसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य ३ अहवेगे य आहारगमसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्प ओगिणी य ४, चत्तारि भंगा,
अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगी य १ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य कम्पासरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पगिणो य कम्पासरीरकायप्पओगी य ३ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य ४, चउरो भंगा,
अहवेगे य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगी य १ अहवेगे य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य आहारगमीसासरीकायप्प ओगिणी य कम्मासरीरकायप्पओगी य ३ अहवेगे य आहारगमीसासरीकायष्पओगिणो य कम्मगसरीरकायप्पओगिणी य ४, चउरो भंगा, एवं चउव्वीसं भंगा,
अहवेगे य ओरालियमीसगसरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य १ अहवेगे य ओरालियमीसगसरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगीय आहारगमीसासरीरकायप्प ओगिणोय २ अहवेगे य ओरालियमीसगसरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगी य ३ अहवेग य ओरालियमीसासरीरक्याप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगिणोय ४, अहवेगे य ओरालियमीसा सरीरकायम्पओगिणोय आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य ५ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्प ओगिणोय आहारसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगीणो य ६ अहवेगे य ओरालियमीसासरीकायप्प ओगिणो य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगीय ७, अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारकसरीरकायप्पओगिणी य आहारगमीसासरीकायम्पओगिणो य ८, एते अट्ठ भंगा,
अहवेगे य य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारंगसरीरका य कम्मगसरीरकायप्पओगी य १, अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्प आहारगसरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य ओलयमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य कम्मगसरीस्काय जागी य ३ अहवेगे य ओरालियकायगीय आहारगसरीरकायप्प ओगणो य कम्मगसरीरकायप्पओगिणो य ४ अहवेगे य आलिममीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगीय ५ अहवेगेय ओरालिए। सासरीरकायष्प ओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगी कम्मगसरीरकायप्पओगिणो ८५ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगणो य कम्मगसरीरकायप्पओगी य ७ अहवेगे य ओरालियमीसासरीर

३४

Page #362

पदं- १६, उद्देशक:-, द्वारं -
कायप्पओगणt य आहारगसरीरकायप्पओगणो य कम्मगसरीरकायप्पओगिणो य ८
अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगीय १ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्प ओगिणी य २ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीकायपओगिणोय कम्मगसरीरकायप्पओगीय ३ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायप्पओगीय आहारगमीसासरीकायप्प ओगिणो य कम्मगसरीरकायप्प ओगिणोय ४ अहवेगे य ओरालियमीसासरीकायप्पओगिणी य आहारगमीसासरीकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगिणो य ५ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगी य कम्मगसरीरकायप्पओगी य ६ अहवेगे य ओरालियमीसासरीकायप्पओगिणी य आहारगमीसासरीरकायम्पओगिणो य कम्मगसरीरकायप्पओगिणी य ८,
अहवेगे य आहारग- सरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगी य १, अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकाय्पओगी य कम्मासरपीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीर- कायप्पओगीय ३ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य ४ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसास- रीकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगी य ५ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरसकायप्पओगी य कम्पगसरीरकायप्पओगिणोय ६ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणी य कम्मासरीरकायप्पओगी य ७ अहवेगे य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मसरीरकायप्प- ओगिणो य ८ ॥
३५
एवं एए तियसंजोएणं चत्तारि अट्ठ भंगा, सव्वेवि मिलिता बत्तीसं भंगा जाणितव्वा ३२
अहवे व ओरालियमिस्सासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगी य १ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायrपओगीय आहारगसरीरकायप्पओगीय आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्पासरीरकायप्पओगिणो य २ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगी य ३ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्प ओगिणो य कम्पासरीरकायप्प ओगिणोय ४ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्प ओगिणी य आहारगभीसासरीरकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगी य ५ अहवेगे य ओरालियमीसासरीकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पणी य कम्पासरीरकायप्प ओगिणो य ६ अहवेगेय ओरालियमीसासरीकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्पओगीय आहारगमीसासरीरकायप्प ओगिणो य कम्पासरीरकायप्पओगी ७ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायप्पओगी य आहारगसरीरकायप्प ओगिणो य आहारगमीसासरीकायप्पओगणो य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य ८

Page #363

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१६/-/-/४४०
__-अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगीयकम्मासरीरकायप्पओगीय९ अहवेगेय ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगी य कम्मासरीरकायप्पओगणो य १० अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगी य ११ अहवेगे य ओरालिय- मीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओगी य आहारगमीसासरीरकायप्पओगणो य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य १२ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगणो य आहारगसरीरकायप्पओगिणो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगीय कम्मासरीरकायप्पओगी य१३ अहवेगेयओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो यआहारगसरीरकायप्पओगिणो यआहारगमीसासरीरकायप्पओगीयकममासरीरकायप्पओगिणो य १४ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो य आहारगसरीरकायप्पओग्णो य आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगी य १५ अहवेगे य ओरालियमीसासरीरकायप्पओगिणो यआहारगसरीरकायप्पओगिणोय आहारगमीसासरीरकायप्पओगिणो य कम्मासरीरकायप्पओगिणो य १६, एवं एते चउसंजोएणं सोलस भंगा भवंति, सव्वेऽपियणं संपिडिया असीति भंगा भवंति।
वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा असुरकुमारा।
वृ. 'जीवाणं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रसुगिमं, निर्वचनसूत्रेसर्वेऽपि तावद्भवेयुः सत्यमनःप्रयोगिण इत्यादिरेको भङ्गः, किमुक्तं भवति?-सदैव जीवा बहव एव सत्मनःप्रायोगिणोऽप्यसत्यमनःप्रयोगिणोऽपियावद्वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगिणोऽपिकार्मणशरीरकायप्रयोगिणोऽपिलभ्यन्ते, तत्र सदैववैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगिणोनारकादीनां सदैवोपपातोत्तरवैक्रियारम्भवसम्भवात्, सदैव कार्मणशरीरकायप्रयोगिणः सर्वदैव वनस्पत्यादीनां विग्रहैणा वान्तरगती लभ्यमान्वात्, आहारकशरीरीच कदाचित्सर्वथान लभ्यते, षण्मासान्यावदुत्कर्षतोऽन्तरसम्भवात्, यदापि लभ्यते तदापि जघन्यपदे एको द्वौ वा उत्कर्षतः सहस्रपृथकत्वं, उक्तं च॥१॥ "आहारगाइं लोए छम्मासे जा न होतिवि कयाई ।
उक्कोसेणं नियमा एवं समयं जहन्नेणं ।। ॥२॥ होताई जहन्नेणं इकं दो तिन्नि पंच व हवंति।
उक्कोसेणं जुगवं पुहुत्तमेत्तं सहस्साणं ।।" ततोयदाआहारकशरीरकायप्रयोगी आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगी चैकोऽपिनलभ्यते तदा बहुवचनविशिष्टत्रयोदशपदात्मकएको भङ्गः, त्रयोदशपदानामपि सदव बहुत्वेनावस्थित्वात्, यदा त्वेक आहारकशरीरकायप्रयोगी लभ्यते तदा द्वितीयः, तेऽपि यदा बहवो लभ्यन्ते तदा तृतीयः, एवमेव आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोगिपदेनापि द्वौ भङ्गी लभ्येते इत्येकयोगे चत्वारो भङ्गाः,द्विकसंयोगेऽपि प्रत्येकमेकचनबहुवचनाभ्यां चत्वार इति सर्वसङ्ख्ययाजीवपदेन नव भङ्गाः,
नैरयिकपदे सत्यमनःप्रयोगिप्रभृतीनि वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगिपर्यन्तानि सदैव बहुवचनेन दश पदान्यवस्थितानीत्येको भङ्गः, अथ वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगिणः सदैव कथं

Page #364

पदं-१६, उद्देशकः-, द्वारं -
३७ लभ्यन्ते?, द्वादशमौहूर्तिकगत्युपपातविरहकालभावात्, उच्यते उत्तरवैक्रियापेक्षया, तथाहियद्यपि द्वादशमौहूर्तिको गत्युपपातविरहकालस्तथापितदानीमपिउत्तरवैक्रियारम्भिणः संभवन्ति, उत्तरवैक्रियारम्भे च भवधारणीयं वैक्रियमिश्र, तद्वलेनोत्तरवैक्रियारम्भात्, भवधारणीयप्रवेशे चोत्तरवैक्रिय मिश्र, उत्तरवैक्रियबलेन भवधारणीयेप्रवेशात, ततएवमुत्तरवैक्रियापेक्षया भवधारणीयोत्तरवैक्रियमिश्रणसम्भवात् तदानीपमपि वैक्रियशरीरमिश्रकायप्रयोगिणो नैरयिका लभ्यन्ते, कार्मणशरीरकायप्रयोगी च नैरयिकः कदाचिदेकोऽपि न लभ्यते, द्वादशमौहूर्तिकगत्युपपातविरहकालभावात्, यदापि लभ्यते तदापि जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतोऽसङ्ख्येयाः, ततो यदा एकोऽपि कार्मणशरीरकायप्रयोगी न लभ्यते तदा प्रथमो भङ्गो यदापुनरेकस्तदा द्वितीयोयदा बहवस्तदा तृतीय इति, अत एव त्रयो भङ्गाः भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषुभावनीयाः,
पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिषुऔदारिकशरीरकायप्रयोगिणोऽपिऔदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगिणोऽपिकार्मणशरीरकायप्रयोगिणोऽपि सदाबहवएव लभ्यन्ते इतिपदत्रयबहुवचनात्मकः प्रत्येकमेकएव भङ्गः, वायुकायिकेष्वौदारिकद्विकवैक्रियद्विककार्मणशरीरलक्षणपदपञ्चकबहुवचनात्मक एको भङ्गः, तेषु वैक्रियशरीरिणां वैक्रियमिश्रशरीरिणां च सदैव बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, द्वीन्द्रियेषु यद्यप्यान्तर्मुहूर्त्तिक उपपातविरहकालस्तथाप्युपपातविरहकालोऽन्तर्मुहूर्त लघु
औदारिकमिश्रगतमन्तर्मुहूर्तमतिबृहप्रमाणमत औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगिणोऽपितेषुसदैव लभ्यन्ते, कार्मणशरीरकायप्रयोगीतुकदाचिदेको पिन लभ्यते, आन्तर्मुहूर्तिकोपपातविरहकालभावात्, यदापि लभ्यते तदापि जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतोऽसङ्कयेयाः, ततो यदा एकोऽपि कार्मणशरीरकायप्रयोगी न लभ्यते तदा प्रथमो भङ्गः, यदा पुनरेकः कार्मणशरीरी लभ्यते तदा द्वितीयः, यदा बहवस्तदा तृतीय इति, एवं त्रिचतुरिन्द्रियेष्वपि भावनीयं,
___ 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' इत्यादि, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यथा नैरयिकास्तथा वक्तव्याः, नवरंवैक्रियमिश्रवैक्रियशरीरकायप्रयोगिस्थाने औदारिकऔदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगिणो वक्तव्याः, किमुक्तं भवति ?-सत्यमनःप्रयोगिणोऽपीत्यादि तावद्वक्तव्यं यावदसत्यामृषावाग्योनिनोऽपिततऔदारिकशरीरकायप्रयोगिणोऽपिऔदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगिणोऽपीति वक्तव्यं, एतानि दशपदानि बहुवचनेन सदाऽवस्तितानि, यद्यपिच तिर्यक्पञ्चेन्द्रियणामप्युपपातविरहकाल आन्तर्मुहूर्तिकस्तथाऽप्युपपातविरहकालान्तर्मुहूर्त लघु
औदारिकमिश्रान्तर्मुहूर्तमतिबृहदित्यत्राप्यौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगिणः सदा लभ्यन्ते, यस्तु द्वादशमौहूर्तिक उपपातविरहकालः सगर्भव्युत्कान्तिकपञ्चेन्द्रियतिरश्चांन सामान्यपञ्चेन्द्रियतिरश्वामिति, कार्मणशरीरकायप्रयोगी तु तेष्वपि कदाचिदेकोऽपि न लभ्यते, आन्तर्मुहूर्तिकोपपातविरहकालभावात्, ततो यदा एकोपि कार्मणशरीर न लभ्यते तदा प्रथमो भङ्गः यदा पुनरेको लभ्यते तदा द्वितीयः यदा बहवस्तदा तृतीयः,
मनुष्येषुमनश्चतुष्टयावाक्चतुष्टयौदारिकवैक्रियद्विकरूपाण्येकादशपदानि सदैव बहुवचनेन लभ्यन्ते, वैक्रियमिश्रशरीरिणः कथं सदैव लभ्यन्ते इति चेत् ? उच्यते, विद्याधराद्यपेक्षया, तथाहि-विद्याधरा अन्येऽपि केचिन्मिथ्यादृष्टायदयो वैक्रियलब्धिसम्पन्नाः अन्यान्यभावेन सदैव विकुर्वणायां लभ्यन्ते, आह च मूलटीकाकारः- “मनुष्या वैक्रियमिश्रशरीरप्रयोगिणः, सदैव

Page #365

३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१६/-1-1४४० विद्याधरादीनां विकुर्वणाभावा' दिति, औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगी कार्मणशरीरकायप्रयोगी चकदाचित्सर्वथा न लभ्यते, द्वादशमौहूर्तिकोपपातविरहकालभावात्, आहारकशरीरी आहारकमिश्रशरीरीच कादाचित्क; प्रागेवोक्तः, तत औदारिकमिश्राद्यभावे पदैकादशबहुवचनलक्षण एको भङ्गः, ततऔदरिकमिश्रपदेन एकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौ भङ्गौ, एवमेव द्वौभड़ौआहारकपदेन द्वौ चाहारकमिश्रपदेन द्वौ करामणफदेनेत्येकैकसंयोगे अष्टौ भङ्गः,
द्विकसंयोगे प्रत्येकमेकवचनबहुवचनाभ्यामौदारिकमिश्राहारकपदयोश्चात्वारः, एवमेव औदारिकमिश्राहारकमिश्रपदयोश्चत्वारः औदारिकमिश्रकार्मणयोश्चत्वारः आहारकआहारकमिश्रयोश्चत्वारःआहारककार्मणयोश्चत्वारः आहारकमिश्रकार्मणयोश्चत्वार इतिसर्वसङ्घयया द्विकसंयोगे चतुर्विंशतिर्भङ्गाः, त्रिकसंयोगे औदारिकमिश्राहारकाराकमिश्रपदानामेकवचनबहुवचनाभ्यामष्टौ भङ्गाः, अष्टौ औदारिकमिश्राहारककार्मणानामष्टौ औदारिकमिश्राहारकमिश्रकार्मर्णानामष्टावाहारकाहारक-मिश्रकार्मणानामिति सर्वसङ्ख्यया त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशइभङ्गाः, औदारिकमिश्राहारकाहारक-मिश्रकार्मणरूपाणांतुचतुर्णा पदानामेकवचनबहुवचनाभ्यांषोडश भङ्गाः, सर्वसङ्कलनया भङ्गानामशीतिरिति ।
उक्तःप्रयोगः, प्रयोगवशाच्च जीवानामजीवानांचगतिर्भवति, ततो गतिनिरूपणार्थमाह
मू. (४४१) कइविहे णं भंते ! गइप्पवाए पन्नत्ते ?, गो० ! पंचविहे गइप्यवाए पं०, तं०-पओगगती १ ततगतीर बंधनछेदनगती ३ उववायगती४ विहायगती ५, से किंतंपओगगती २ पन्नरसविहापं०, तं०-सच्चमनप्पओगगती एवं जहा पओगो भणितो तहा एसाविभाणितव्वा जाव कम्मगसरीरकायप्पओगगती।
जीवाणं भंते! कतिविहा पओगगती पं०!, गो०-पन्नरसविहा पं०, तं०-सचमनप्पोगगती जाव कम्मगसरीरकायप्पओगगती, नेरइयाणं भंते ! कइविहा पओगगती पं०?, गो०एक्कारसविहा पन्नत्ता, तं०-सच्चमनप्पओगगती, एवं उवउजिऊणजस्सजतिविहा तस्स ततिविहा भाणित० जाव वेमाणियाणं, जीवाणंभंते! सच्चमनप्पओगगती जाव कम्मगसरीरकायप्पओगगती?, गो०! जीवा सव्वेवि ताव होज्ज सच्चमणप्पओगगतीवि, एवंतं चेव पुव्ववणितं भाणितव्वं भंगा तहेव जाव वेमाणियाणं, से तं पओगगती 91 से कंतं ततगती?, २ जेणं जं गाम वा जाव सन्निवेसंवा संपद्विते असंपत्ते अंतरापहे वट्टति, सेतं ततगती २ /से किंतं बंधणछेदणगती?, २ जीवो वा सरीराओ सरीरं वा जीवाओ, सें तं बंधनछेदनगती ३।
से किं कं उववायगती ?, २तिविहा पं०, तं०-खेतोववायगती भवोववयागती नोभवोववायगती, से किं तं खेत्तोववायगती?, २ पंचविहा पं०, तं०--नेरइयखेत्तोववायगती १ तिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती २ मणूसखेत्तो० ३ देवखेत्तो०४ सिद्धखेत्तोव०५,
से किं तं नेरइयखेत्तोववायगती?, २ सत्तविहा पं०, तं०-रयणप्पभापुढविनेरइयखेत्तोववायगती जाव अधेसत्तमापुढविनेरइयखेत्तोववायगती, से तं नेरइयखेतोववायगती १, से किंतंतिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती जाव अधेसत्तमापुढविनेरइयखेत्तोववायगती, सेतं नेरइयखेत्तोववायगती १, से किं तंतिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती?, २ पंचविहा पं०, तं०-एगिदियतिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती, से

Page #366

पद-१६, उद्देशकः-, द्वारतंतिरिक्खजोणियखेत्तोववायगती २, से किंतंमणूसखेत्तोववायगती?, २ दुविहा पं०, तं०संमुच्छिममणूस० गभवंतियमणूसखेत्तोववायगती से तं मणूसखेत्तोववायगती ३, से किं तं देवखेत्तोववायगती?, २ चउब्बिहापं०, तं०-भवणवति० जाव वेमाणियदेवखेतोववायगती, सेतं देवखेत्तोववायगती४,
से किं तं सिद्धखेत्तोववायगती ?, अनेगविहा पं०, तं०-जंबुद्दीवे दीवे भरहेरवयवासे सपक्खंसपडिदिसिं सिद्धखेत्तोववायगती, जंबुद्दीवे दीवे चुल्लहिमवंतसिहरिवासहरपब्बतसपक्खंसपडिदिसिं सिद्धखेतोववायगती, जंबुद्दीवे दीवे हेमवतहेरन्नवाससपखंसपडिदिसिं सिद्धखेतोववायगती, जंबुद्दीवे दीवे सद्दावइवियडावइवट्टवेयवसपक्खंसपडिदिसिं सिद्धखेतोववायगती जंबुद्दीवे दीवे महाहिमवंतरुप्पिवासहरपव्वतसपक्खंसपडिदिसिं सिद्धखेतो० जंबुद्दीवे दीवे हरिवासरम्मगवाससपक्खिसपडिदिसिं सिद्धखे० जंबुद्दीवे दीवे गंधावातिमालवंतपव्वयवट्टवेयडअढसंपखंसपडिदिसं सिद्ध० जंबुद्दीवे दीवे निसहनीलवंतवासहरपव्वतसपक्खिसपडिदिसिं सिद्धखे० जंबुद्दीवे दीवे पुचविदेहावरविदेहसपक्खिसपडिदिसिं सिद्धखे० जंबुद्दीवे दीवे देवकुरुउत्तरकुरुसपक्खिसपडिदिसिं सिद्ध० जंबुद्दीवे दीवे मंदरब्वयस्स सपक्खिसपडिदिसिं सिद्धखे० लवणे समुद्दे सपक्खि सपडिदिसिं सिद्ध० धायइसंडे दीवे पुरथिमद्धपच्छिमद्धमंदरब्बतसपक्खिसपडिदिसि सिद्धखित्तो० कालोयससमुद्दसपक्खिसपडिदिसिंसिद्ध० पुक्खरवरदीवद्धपुरथिमद्धभरहेरवयवाससपविखसपडिदिसिं सिद्ध० एवं जाव पुक्खरवरदीवद्धपच्छिममंदरपव्वतसपक्खिसपडिदिसिं सिद्धखेत्तोव०, से तं सिद्धखेतोववायगती ५,
से किंतं भवोवयागती?, २ चउब्विहा पं०, तं०--नेरइय० जाव देवभवोववायगती, से किंतं नेरइयभवोववायगती?, २ सत्तविहा पं०, तं०, एवं सिद्धवजो भेदो भाणितब्बो जो चेव खेत्तोववायगतीए सोचेव, सेतंदेवभवोववायगती, सेतभवोवायगती, से किंतंनोभवोववायगती २ दुविहा पं०, तं०-पोग्गलनोभवोववायगती सिद्धनोभवोववायगती,
से किं तं पोग्गलनोभवोववायगती?, २ जण्णं परमाणुपोग्गले लोगस्स पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ पञ्चस्थिमिल्लं चरमंतं एगसमएणं गच्छकति पञ्चस्थिमिल्लाओवा चरमंताओ पुरथिमिल्लं चरमंतं एगसमएणं गच्छति दाहिणिलाओ वा चरमंता उत्तरिलं चरमंतं एगसमएणं गच्छति एवं उत्तरिल्लाओ दाहिणिलं उवरिल्लातो हेहिलं हिडिलाओ उवरिल्लं, से तं पोग्गलणोभवोववायगती,
से किं तं सिद्धनोभवोववायगती?, २ दुविहा पं०, तं०-अनंतरसिद्धणोभवोववाय० परंपरसिद्धनोभवोववयागतीय, से कंतं अनंतरसिद्धनोभवोववयागती?, २ पन्नरसविहा पं०, तं०-तित्थसिद्धअनंतरसिद्धनोभवोववायगती य जाव अनेगसिद्धनोभवोववायगती य, से किं तंपरंपरसिद्धनोभवोववयागती?, २ पन्नरसविहापं०, तं०-तित्थसिद्धअनंतर-सिद्धनोभवोववयातीय जाव अनेगसिद्धनोभवोववायगतीय, सेकिंतपरंपरसिद्धनोभवोवयागती?, २ अनेगविहा पं०, तं०-अपढमसमयसिद्धनोभवोववायगती एवं दुसमयसिद्धनोभवोव- वायगती जाव अनंतसमयसिद्धनोभवोववायगती, सेत्तं सिद्धनोभवोववायगती, से तं नोभवोववायगती, सेतं उववायगती ४ । से किं तं विहायगती?, २ सत्तरसविहा पन्नत्ता, तं०-फुसमाणगती १ अफुसमाणगती २ उपसंपञ्जमाणगती ३ अनुक्संपज्जमाणगती ४ पोग्गलगती ५ मंडूयगती ६

Page #367

४०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१६/-1-1४४१
नावागती ७ नयगई ८ छायागती ९ छायानुवातगती १० लेसागई ११ लेसाणुवातगती १२ उहिस्सपविभत्तगती १३ चउपुरिसपविभत्तगती १४ वंकगती १५ पंकगती १६बंधणविमोयणगती १७, से किंतंफुसमाणगती?,२ जण्णं परमाणुपोग्गले दुपएसिएजावअनंतपएसियाणं खंधाणं अन्नमन्नं फुसंताण गती पवत्तइ सेत्तं फुसमाणगती १,
से किंतं अफुसमाणगती?, २ जन्नएतेसिं चेव अफुसंताणं गती पवत्तति से तं अफुसमाणगती २, से किं तं उवसंपन्जमाणगती?, २ जण्णं रायं वा जुवरायं वा ईसरं वा तलवरं वा माडंबितं वा कुटुंबितं वा इब्भंवा सिद्धिं वा सेनावति वा सत्यवाहं वा उवसंपज्जित्ताणं गच्छति, से तं उवसंपजमानगती ३, से तं अनुवसंपञ्जमानगती ? २ जण्णं एतेसिं चेव अन्नमन्नं अनुवसंपजित्ता णं गच्छति, से तं अनुवसंपजमाणगती ४, से किं तं पोग्गलगती?, २ जंणं परमाणुपोग्गलाणंजाव अनंतपएसियाणं खंधाणं गती पवत्तति सले तंपोग्गलगती ५, से किंतं मंडूयगती?, २ जण्णं मंडूओ पिडित्ता गच्छति, से तं मंडूयगती ६, से किंतं नावागती?,जण्णं नावा पुधवेतालीओदाहिणवेयालिंजलपहेणंगच्छति, दाहिणवेतालिओवा उवरवेतालिंजलपहेणं गच्छति, से तं नावागती ७, से किं तं नयगती?, २ जण्णं नेगमसंगहववहारउज्जुसुयसद्दसमभिरूढएवंभूयाणं नयाणं जागती अहवा सम्बनयाविजंइच्छंति, से तं नयगती ८,
से किंतंछायागती?,२ जणं हयछायंवा गयछायंवा नरछायं वा किन्नरछयं वा महोरगछायं वा गंधब्बछायं वा उसहछायं वा रहछायं वा छत्तछायं वा उवसंपजित्ताणं गच्छति, से तं छायागती ९, से किं तंछायानुवायगती ?, २ जेणं पुरिसं छाया अनुगच्छति नो पुरिसे छायं अनुगच्छति, से तं छायाअनुवायगती १०॥से किंतंलेस्सागती?, २जण्णं किण्हलेसा नीललेसं पप्पतारूवत्ताएतावन्नत्ताएतागंधत्ताएतारसत्ताएताफासत्ताते भुजो २ परिणमति, एवं नीललेसा काउलवेसं पप्प तारुवत्ताए जाव ताफासत्ताए परिणमति, एवं काउलेसावितेउलेसंतेउलेसावि पम्हलेसं पम्हलेसावि सुक्कलेसं पप्प तारूवत्ताते जाव परिणमति, से तं लेसागती ११, से किं तं लेसानुवायगती?, २जल्लेसाइंदब्वाइंपरियाइत्ता कालं करेइतल्लेसेसु उववञ्जति, तं०-किण्हलेसेसु वा जाव सुक्कलेसेसु वा, से तं लेसानुवायगती १२,
से किं तं उहिस्सपविभत्तगती?, २ जण्णं आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं वा पवत्तिं वा गणिं वा गणहरं वागणावच्छेदं वा उद्दिसिया र गच्छति, सेतं उदिस्सियपविभत्तगती १३, से किं तं चउपुरिसपविभत्तगती?, से जहानामए चत्तारि पुरिसा समगं पज्जवडिया समगं पट्टिता १ समगं पञ्जवढ़िया विसमगंपट्टिया २ विसमं पज्जवट्ठिया विसमं पट्ठिया ३ विसमं पजवडिया समगं पढ़िया ४, सेतं चउपुरिसपविभत्तगती १४, से किंतंबंकगती?,२ चउब्बिहा पं०, तं०-धट्टनया धभणया लेसणया पवडणया, से तं वंकगती १५, से किं तं पंकगती?, २ से जहानामते केइ पुरिसे पंकसि वा उदयसि वा कायं उबिहिया गच्छति, से तं पंकगती १६
से किं तं बंधनविमोयणगती ?, २ जण्णं अंबाण वा अंबाडगाण वा माउलुंगाण वा बिल्लाण वा कविट्ठाण वा [भव्वाण वा] फणसाण वा दालिमाण वा पारेवताण वा अक्खोलाण वा चाराण वा वोराण वा तिंडुयाण वा पक्काणं परियागयाणं बंधणातो विप्पमुक्काणं निव्वाघातेणं अधे वीससाए गती पवत्तइ, से तंबधनविमोयणगती पन्नवणाए भगवईए पओगपदं समत्तं॥

Page #368

पदं-१६, उद्देशकः, द्वारं
४१
वृ. 'कइविहे णं भंते ! गइप्पवाए' इत्यादि, गमनं गतिः प्राप्तिरित्यर्थः, प्राप्तिश्च देशान्त रविषया पर्यायान्तरविषया च, उभयत्रापि धात्वर्थोपपत्तेः गतिशब्दप्रयोदर्शनाच्च, तथाहि-कव गतोदेवदत्तः?,पत्तनं गतः,तथा वचनमात्रेणाप्यसौ गतः कोपमित्, लोकोत्तरेऽप्युभयथा प्रयोग:परमाणुरेकसमयेन एकस्माल्लोकान्तादपरं लोकान्तं गच्छति, तथा तानि तान्यध्यवसायान्तराणि गच्छन्तीति, गतेः प्रपातो गतिप्रपातः,
सकतिविधः प्रज्ञप्तः?,कुत्र कुत्र गतिशब्दप्रवृत्तिरुपनिपततीत्यर्थः, भगवानाह–पञ्चविधः प्रज्ञप्तः तदेव पञ्चविधत्वं दर्शयति-'प्रयोगगति रित्यादि, प्रयोगः प्रागुक्त; पञ्चदशविधः स एव गतिःप्रयोगगतिः, इयंदेशान्तरप्राप्तिलक्षणाद्रष्टव्या, सत्यमनःप्रभृतिपुद्गलानांजीवेन व्यापार्यमाणानायथायोगमल्पबहुदेशान्तरगमनात् १ । 'ततगई' इति तता-विस्तीर्णासाचासौ गतिश्चततगतिः, तथाहि-यं ग्रामं सन्निवेशं वा प्रति प्रतिष्ठितो देवदत्तादिस्तं ग्रामादिकं यावदद्यापि न प्राप्नोति तावदन्तरा पथि एकैकस्मिन्न पदन्यासे तत्तद्देशान्तरप्राप्तिलक्षणा गतिरस्तीति ततगतिः, इयं विस्तीर्णत्वविशेषणात् पृथगुपात्ता, अन्यथा प्रयोगगताववेयमन्तर्भवति, पादन्याससस्य शरीरप्रयोगात्मकत्वात्, एवमुत्तरत्रापि यथायोगं परिभावनीयं २॥
तथा बंधणछेयणगई' इति, बन्धनस्यछेदनंबन्धनच्छेदनं तस्मात् गतिर्बन्धनच्छेदनगतिः, सा च जीवेन विमुक्तस्य शरीरस्य शरीराद्वा विच्युतस्य जीवास्यावसातव्या, न तु कोशसम्बन्धविच्छेदादेरण्डबीजादेः, तस्या विहायोगतिभेदत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् ३।
‘उववायगई इति, उपपातः-प्रादुर्भावः, सच क्षेत्रभवनोभवभेदात् त्रिविधः, तद्यथाक्षेत्रोपपातो भवोपपातो नोभवोपपातश्च, तत्र क्षेत्रं-आकाशं यत्र नारकादयो जन्तवः सिद्धाः पुद्गला वाअवतिष्ठन्ते, भवः-कर्मसम्पर्कजनितोनैरयिकत्वादिकः पर्यायः, भवन्ति कर्मवशवर्तिनः प्राणिनोऽस्मिन्निति भव इति व्युत्पत्तेः, नोभवः-भवव्यतिरिक्तः कर्मसम्पर्कसम्पाद्यनैरयिकत्वादिपर्यायरहितइतिभावः, सच पुद्गलः सिद्धोवा, उभयस्यापि यथोक्तलक्षणभवातीतत्वात्, उपपात एव गतिरूपपातगतिरिति ।।
विहायसा-आकाशेन गतिर्विहायोगतिः, सा चोपाधिभेदात् सप्तदशविधा, तद्यथास्पृशद्गतिरित्यादि, तत्र परमाण्वादिकं यदन्येन परमाण्वादिकेन परस्परं संस्पृश्य संस्पृश्यसम्बन्धनमनुभूयानुभूयेत्यर्थः इति भावः गच्छति सा स्पृशद्गतिः, स्पृशतो गतिरिति व्युत्पत्तेः तद्विपरीता अस्पृशद्गतिः, यत्परमाण्वादिकमन्येन परमाण्वादिना सह परस्परसम्बन्धमननुभूय गच्छति यथा परमाणुरेकेन समयेन एकस्माल्लोकान्तादपरं लोकान्तमिति, उपसंपद्यमानगतिर्यदन्यमुपसम्पद्य-आश्रित्य तदवष्टम्भेन गमनं यथा धनसार्थवाहावष्टम्भेन धर्मघोषसूरीणां, अनुपसम्पद्यमानगतिर्यत् परस्परमुपष्टम्भरहितानांपथि गमनं, मण्डूकगतिर्यत्मण्डूकस्येवोत्लुत्य गमनं, नावागतिर्यन्नावा महानद्यादौ गमनं, नयगतिर्यन्नायानांगमादीनांस्वस्वमतपोषणंअथवा यन्नयानां सर्वेषां परस्परसापेक्षाणां प्रमाणाबाधितवस्तुव्यवस्थापनं सा नयगतिः,
छायागतिः-छायामनुसृत्य तदुपष्टम्भेन वा समाश्रयितुं गतिः छायागति;, छायानुपातगतिरितिछायायाः स्वनिमित्तपुरुषादेरनुपातेन-अनुसरणेनगतिः छायानुपातगतिः, तथाहि-छाया

Page #369

४२
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-१६/-1-1४४१
पुरुषमनुसरति न तु पुरुषः छायामतश्चछायाया अनुपातगतिः, लेश्यागतिर्यत्तिर्यगमनुष्याणां कृष्णादिलेश्याद्रव्याणि नीलादिलेश्याद्रव्याणि सम्प्राप्य तद्रूपपादितया परिणमन्ति सा लेश्यागतिरिति, लेश्यानुपातगतिरिति लेश्यायाअनुपातः-अनुसरणंतेन गतिर्लेश्यानुपातगतिः, लेश्याया इत्यत्र विग्रहवेलायां कर्मणि षष्ठी, यतो वक्ष्यति- यानि लेश्याद्रव्याणि पर्यादाय जीवः कालं करोति तल्लेश्येषूपजायते न शेषलेश्येषु ततो जीवो लेश्याद्रव्याण्यनुसरति, न तु तानि जीवमनुसरन्तीति, उद्दिश्यप्रविभक्तगति रितिप्रविभक्तं-प्रतिनियतमाचार्यादिकमुद्दिश्ययत्तत्पार्वे गच्छतिसाउद्दिश्यप्रविभक्तगतिः, चतुःपुरुषप्रविभक्तगति रितिचतुर्धापुरुषाणांप्रविभक्तगतिः चतुःपुरुषप्रविभक्तगतिः, तच्चतुर्द्धात्वं समगं पज्जवट्ठिया' इत्यादिना ग्रन्थेन स्वयमेव वक्ष्यति, तथा वंका-वक्रा साचासौ गतिश्च वंकगतिः, साचचतुर्द्धा, तद्यथा-घट्टनता स्तम्भनता श्लेषणता पतनता, तत्रघट्टनशब्दस्य भावः-प्रवृत्तिनिमित्तंघट्टनमेव वेति, एवं शेषपदशब्दार्थोऽपि भावनीयः, तत्रघट्टनं-खागतिः स्तम्भनं-ग्रीवायांधमण्यादीनांतिष्ठतो वाऽऽत्मनोऽङ्गप्रदेशानां श्लेषणंऊर्वादीनां जानुप्रभृतिभिः सम्बन्धः पतनं-तिष्ठत एव गच्छतो वा यल्लुठनं, एतानि च घट्टनादीनि जीवस्यानीप्सितत्वादप्रशस्यत्वाञ्च वंकगतिशब्दावाच्यानि, तथा पङ्के गतिः पङ्कगतिः, पङ्कग्रहणमुदकस्याप्युपलक्षणं, तेन पके उदके वाऽतिदुस्तरं यदात्मीयं कायं केनापि सहोद्बध्य तबलेन गच्छति सा पङ्कगतिः, ____ बन्धनविमोचनगतिरिति बन्धनाद्विमोचनं बन्धनविमोचनं तेन गतिर्बन्धनविमोचनगतिः-यदाम्रादिफलानामतिपरिपाकगतानामत एव बन्धनाद्विच्युतानां यधो विश्रसया-- नियाधातेन गमनं सा बन्धनविमोचनगतिरिति भावः, एतदेव सूत्रकृदुपदर्शयति-से किं तं पयोगगई' इत्यादि सुगमसमापदपरिसमाप्तेः, नवरं 'जंबुद्दीवे दीवे भरहेरवयवासस्स सपक्खं सपडिदिसिं सिद्धिखेत्तोववायगई' इति जंबूद्वीपे द्वीपे यत् भरतवर्षं ऐरावतवर्षं च तयोरुपरि सिद्धिक्षेत्रोपपातगतिर्भवति, कथमित्याह-'सपक्षं सप्रतिदिक् च'तत्र सह पक्षाः-पार्वाःपूर्वापरदक्षिणोत्तररूपाः यस्मिन् सिद्धिक्षेत्रोपपातगतिभवने तत् सपक्षं प्रतिदिशो-विदिश आग्नेय्यादयो यस्मिन् तत्सप्रतिदिक्, क्रियाविशेषणमेतत्, एषोऽत्र भावार्थः-जंबूद्वीपे द्वीपे भरतैरावतवर्षयोरुपरिसर्वासुदिश्रुविदिक्षुचसर्वत्रसिद्धिक्षत्रोपपातगतिर्भवतीति, एवं शेषसूत्रेष्वपि भावनीयं, उपसंपद्यमानगतिसूत्रे जण्णरायंवा इत्यादि, राजा-पृथिवीपतिः युवराजो-राज्यचिन्ताकारी राजप्रतिशरीरं ईश्वरः-अणिमाद्यैश्वर्ययुक्तस्तलवरः-परितुशष्टनरपतिप्रदत्तपट्टबन्धविभूषितोराजस्थानीयः माडम्बिकः-छिन्नमडम्बाधिपः कौटुम्बिकः-कतिपयकुटुम्बस्वामी इभमर्हतीतीभ्यो-धनवान् श्रेष्ठी-श्रीदेवताध्यासतसौवर्णपट्टभूषितोत्तमाङ्गः सेनापतिः-नृपतिनिरुपितचतुरङ्गसैन्यनायकः सार्थवाहः-सार्थनायकः,नौगतिसूत्रे 'पुव्ववेतालिओ' इत्यादि वैतालीशब्दोऽत्र देशीवचनत्वाद्वेतालावतटवाची ।।
पदं-१६- समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे षोडशस्य पदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।

Page #370

पदं-१७, उद्देशकः-, द्वारं
[ पदं-१७ - "लेश्या" वृ. तदेवमुक्तं षोडशं प्रयोगपदं, सम्प्रति सप्तदशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तरपदे प्रयोगपरिणाम उक्तः, सम्प्रतिपरिणामसाम्याल्लेश्यापरिणाम उच्यते-अथ लेश्येति कः शब्दार्थः ?, उच्यते, लिष्यते-श्लिष्यते आत्मा कर्मणा सहानयेति लेश्या, कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यादात्मनः परिणामविशेषः, उक्तंच॥१॥ “कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्, परिणामो य आत्मनः।
स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रवर्तते ।।" अथ कानि कृष्णादीनिद्रव्याणि?, उच्यते, इह योगे सति लेश्या भवति, योगाभावेचन भवति, ततो योगेन सहान्यवव्यतिरिकदर्शनात् योगनिमित्ता लेश्येति निश्चीयते, सर्वत्रापि तनिमित्तत्वनिश्चयस्यान्वयव्यतिरेकदर्शनमूलत्वात्, योगनमित्ततायामिपविकल्पद्वयमवतरति-किं योगान्तर्गतद्रव्यरूपा योगनिमित्तकर्मद्रव्यरूपा वा?, तत्र न तावद्योगनिमित्तकर्म द्रव्यरूपा, विकल्पद्वयानतिक्रमात,
तथाहि-योगनिमित्तकर्मद्रव्यरूपा सती घातिकर्मेद्रव्यरूपा अघातिकर्मद्रव्यरूपा वा नतावद्घातिकमद्रव्यरूपा, तेषामभावेऽपिसयोगिकेवलिनिलेश्यायाः सद्भावात्, नापिअधातिकर्मरूपा, तत्सद्भावेऽपिअयोगिकेवलिनि लेश्यायाअभावात्, ततः पारिशेष्यात्योगान्तर्गतद्रव्यरूपा प्रत्येया, तानि च योगान्तर्गतानि द्रव्याणि यावत्कषायास्ताक्त्तेषा-मप्युदयोपबृंहकाणि भवन्ति, टंच योगान्तर्गतानां द्रव्याणां कषायोदयोपबृंहणसामर्थ्य, यथा पित्तद्रव्यस्य, तथाहि
पित्तप्रकोपविशेषादुपलक्ष्यते महान् प्रवर्द्धमानः कोपः, अन्यच्च बाह्यान्यपि द्रव्याणि कर्मणामुदयक्षयोपशमादिहेतव उपलभ्यन्ते, यथा-ब्राह्मयौषधिआनावरण स्य] क्षयोपशमस्य सुरापानं ज्ञानावरणोदयस्य, कथमन्यथा युक्तायुक्तविवेकविकलतोपजायते, दधिभोजनं निद्रारूपदर्शना- वरणोदयस्य, तत्किं योगद्रव्याणि न भवन्ति ?, तेन यः स्थितिपाकविशेषो लेश्यावशादुपगीयतेशास्त्रान्तरेस सम्यगुपपन्नः, यः स्थितिपाको नामानुभाग उच्यते, तस्य निमित्तं कषायोदयान्त-र्गतकृष्णादिलेश्यापरिणामाः, तेचपरमार्थतः कषायस्वरूपाएव, तदन्तर्गतत्वात्, केवलं योगा- न्तर्गतद्रव्यसहकारिकारणमैदवैचित्र्यभ्यां ते कृष्णादिभेदैभिन्नाः तारतम्यभेदेन विचित्राश्चोपजायन्ते, तेन यद्भगवता कर्मप्रकृतिकृता शिवशर्माचार्येण शतकाख्ये ग्रन्थेऽभिहितं "ठिइअनुभागं कसायओ कुणइ" इति तदपि समीचीनमेव, कृष्णादिलेश्यापरिणामानामपि कषायोदयान्तर्गतानां कषायरूपत्वात्, तेन यदुच्यते कैश्चिद्
योगपरिणामत्वे लेश्यानां “जोगा पयडिपएसंठिइअनुभागंकसायओकुणइ" इति वचनात् प्रकृतिप्रदेशबन्धहेतुत्वमेव स्यान्न कर्मस्थितिहेतुत्वमिति, तदपि न समीचीनं, यथोक्तभावार्थपरिज्ञानात्, अपिच-नलेश्याः स्थितिहेतवः, किंतु कषायाः, लेश्यास्तु कषायोदयान्तर्गताः अनुभागहेतवः, अतएव च स्थितिपाकविशेशषस्तस्यभवति लेश्याविशेषेण इत्यत्रानुभागप्रतिपत्त्यर्थं पाकग्रहणं, एतच्च सुनिश्चितं कर्मप्रकृतिटीकादिषु, ततः सिद्धान्तपरिज्ञानपि न सम्यक् तेषामस्ति, यदप्युक्तम्-'कर्मनिष्यन्दो लेश्या, निष्यन्दरुपत्वे हि यावत् कषायोदयः

Page #371

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/9/-/४४१
तावनिष्यन्दस्यापि सद्भावात् कर्मस्थितिहेतुत्वमपि युज्यते एवे'त्यादि, तदप्यश्लीलं, लेश्यानामनुभागबन्धहेतुतया स्थिति- बन्धहेतुतवायोगात्,
___ अन्यच्च-कर्मनिष्यन्दः किं कर्मकल्क उत कर्मसारः?, न तावत्कर्मकल्कः, तस्यासारतयोत्कृष्टानुभागबन्धहेतुत्वानुपपत्तिप्रसक्तेः, कल्को हि असारोभवतिअसारश्च कथमुत्कृष्टानुभागबन्धहेतुः?, अथ चोत्कृष्टानुभागबन्धहेतवोऽपि लेश्या भवन्ति,
अथ कर्मसार इति पक्षस्तर्हि कस्य कर्मणः सार इति वाच्यं?, यथायोगमष्टानामपीति चेत् अष्टानामपि कर्मणां शास्त्रे विपाका वर्ण्यन्ते, न च कस्यापि कर्मणो लेश्यारूपो विपाक उपदर्शितः, ततः कथंकर्मसापक्षमङ्गीकुर्महे?, तस्मात्, पूर्वोक्त एवपक्षः श्रेयानित्यङ्गीकर्तव्यः, तस्यहरिभद्रसूरिप्रभृतिभिरपितत्र (तत्र) प्रदेशेअङ्गीकृतत्वादिति ।अस्मिंश्च लेश्यापदेषउद्देशकाः, तत्रेयं प्रथमोद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा
-पद-१७-उद्देशकः-१:मू. (४२) आहार समसरीरा उस्सासे कम्मवत्र लेलासु।
समवेदन समकिरिया समाउया चेव बोद्धव्या। वृ.समशब्दः पूर्वार्धाप्रत्येकमपिसम्बध्यते, उत्तरार्द्ध प्रतिपदं साक्षात्सम्बन्धित एवास्ति, ततोऽयमर्थः-प्रथमोऽधिकारः सर्वेसमाहाराः सर्वेसमशरीराःसर्वे समोच्छ्वासा इति प्रश्नोपलक्षितः,द्वितीयः समकाण इति, तृतीयः समवर्णा इति, चतुर्थःसमेवेश्याका इति, पञ्चमः समवेदनाका इति, षष्ठः समक्रिया इति, सप्तमः समायुष इति ।
अथ लेश्यापरिणामविशेषाधिकारेकथममीषामर्थानामुपन्यासोपपत्तिः?,उच्यते, अनन्तरप्रयोगपदे उक्तं-'कतिविहे णं भंते ! गइप्पवाए इति (पं०)?, गोयमा ! पंचविहे०, पयोगगई ततगई बंधनछेदनगई उववायगई विहायोगई, तत्थजा सा उववायगईसा तिविहा-खित्तोववायई भवोववयागई नोभवोववायगई, तत्थ भवोवायगई चउविहा–नेरइयमवोववायगई देवभवो० तिरिक्खजोणियभवो० ममुस्सभवोववायगई' इति, तत्र नारकत्वादिभवत्वेनोत्पन्नानां जीवानामुपपातसमयादारभ्य आहारद्यर्थसम्भवोऽवश्यंभावी ततो लेश्याप्रक्रमेऽपि तेषामुपन्याससूत्रं ।
मू. (४३) नेरइया णं भंते! सवे समाहारा सब्बे समसरीरा सव्वे समुस्सासनिस्सासास गो० ! नो इणढे समढे, से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ-नेरइया नो सब्वे समाहारा जाव नो सब्वे समुस्सासनिस्सासास?, गोयमा ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-महासरीरा य अप्पसरीरा य, तत्थ णंजे ते महासरीरा तेणं बहुतराएपोग्गले आहारेति बहुतराए पोग्गले परिणामेति बहुतराए पोग्गलेउस्संति बहुतराए पोग्गलसे नीससंति अभिक्खणं आहारति अभि० परिणामेति अभि० ऊससंति अभि० नीससंति, तत्थ णजे ते अप्पसरीरा तेणं अप्पतराए पो० आहा० अप्प० पो० परि० अप्प० पो० ऊससंति अप्प० पो० नीससंति आहच आहारेंति आहच्च परिणामेति आहच्च ऊससंति आहच्च नीससंति, से एएणतुणं गो०! एवं वुच्चइ-नेरइया नो सव्वे समाहारा नो सव्वे समसरीरा नो सव्वे समुस्सासनिस्सासा ।
__ वृ. 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात् प्रथमं समाहारा इत्यादिप्रश्नोपलक्षितमर्थाधिकारमाह-'नेरइया णं भंते' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, नायमर्थः

___

Page #372

पदं-१७, उद्देशकः-१, द्वार
४५ समर्थः-नायमर्थो युक्त्युपपन्न इति भावः, पुनः प्रश्नयति-‘से केणद्वेण मित्यादि, सेशब्दोऽथशब्दार्थः, अथ केनार्थेन-केन प्रयोजनेन केन प्रकारेणेति भावः भदन्त ! एवमुच्यते नैरयिकाः सर्वेसमाहारा इत्यादि?,भगवानाह-'गोयमे त्यादि, इहाल्पत्वं महत्त्वंचापेक्षिकं, तत्रजघन्यमल्पत्वं अङ्गुलसङ्खयेयभागमात्रत्वं उत्कृष्टं महत्त्वं पञ्चधनुःशतमानत्वं, एतच्च भवधारणीयशरीरापेक्षया, उत्तरवैक्रियापेक्षयातुजघन्यमल्पत्वं अङ्गुलसङ्ख्यातभागमात्रत्वंइतरद्धनुःसहसमानत्वं, एतावता च किं समशरीरा इत्यस्य प्रश्नसस्योत्तरमुक्तं ।
अथ शरीरप्रश्नो द्वितीयस्थानोक्तः तत्कथमस्य प्रथमत एव निर्वचनमुक्तं ?, उच्यते, शरीरविषमताभिधानेसति आहारोच्छ्वासयोर्वेषम्यं सुप्रतिपादितं भवतीति द्वितीयस्थानोक्तस्यापि शरीरप्रश्नस्य प्रथमं निर्वचनमुक्तं । इदानी आहारोच्छासयोर्निर्वचनमाह--'तत्थ णमित्यादि, 'तत्र' अल्पशरीरमहाशरीररूपराशिद्वयमध्ये 'ण'मिति वाक्यालङ्कारे येयतो महाशरीरास्तेतदपेक्षया बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति महाशरीरत्वादेव, दृश्यते हि लोके बृहच्छरीरो बह्राशी यथा हस्ती, अल्पशरीरोऽल्पभोजी शशकवत, बाहुल्यापेक्षं चेतमुदाहरणमुपन्यस्ते, अन्यथा कोऽपि वृहच्छरीरोऽप्यल्बमश्नाति कश्चिदल्पशरीरोऽपि भूरि भुङ्कते, तथाविधमनुष्यवत्, नारकाः पुनरुपपातादिसवेद्यानुभावादन्यत्रासद्वेद्योदयवर्त्तित्वादेकान्तेन यथा महाशरीराः दुःखितास्तीव्राहाराभिलाषाश्च भवन्ति तथा नियमाद्बहुतरातुगतानाहारयन्ति तथा बहुतरान्पुद्गलान परिणामयन्ति, आहारपुद्गलानुसारित्वात् परिणामस्य, परिणामश्चापृष्टोऽप्याहारकार्यमित्युक्तः, तथा 'बहुतराए पुगले उस्ससंति' इति बहुतरान् पुद्गलान् उच्छ्वासतया गृह्णन्ति 'नीससंति' इति निःश्वासतया मुञ्चन्ति, महाशरीरत्वादेव, दृश्यन्ते हि बृहच्छरीरास्तजातीयेतरापेक्षया बहुच्छ्वासनिःश्वासा इति, दुःखिता अपि तथैव, दुःखिताश्च नारका इति ।
आहारस्यैवकालकृतं वैषम्यमाह-'अभिक्खण'मित्यादि, अभीक्ष्णं-पौनःपुन्येनाहारयन्ति, ये यतो महाशरीरास्ते तदपेक्षया शीघ्रशीघ्रतराहारग्रहणस्वभावा इत्यर्थः, अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति अक्षीक्ष्णं निःश्वसन्ति, महाशरीरत्वेन दुःखिततरत्वादनवरतमुच्छासादि कुर्वन्तीति भावः, 'तत्य गंजेते' इत्यादि, 'जेते' इतिइहये इत्येतावतैवार्थसिद्धौ येतेइति (यद्) उच्यतेतद्भाषामात्रामेव, अल्पशरीरास्ते अल्पतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, ये यतोऽल्पशरीररास्ते तदाहरणीयपुद्दलापेक्षया अल्पतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, अल्पशरीररत्वादेवेति भावार्थः, 'आहच्च आहारयन्ति' इति कदाचिदाहारयन्ति कदाचित्रहारयन्ति,महाशरीराहारग्रहणान्तरालोपेक्षया बहुतरकालान्तरतयेत्यर्थः 'आह ऊससंति आहच्च नीससंति' एतेहि अल्पशरीरत्वेनैव महाशसीरापेक्षयाअल्पतरदुःखत्वादाहच-कदाचित् सान्तरमित्यर्थः, उच्छ्वासादि कुर्वन्तीति भावः, अथवा अपर्याप्तिकाले अल्पशरीराः सन्तो लोमाहारापेक्षया नाहारयन्ति उच्छ्वासापर्याप्तकत्वेन च नोच्छ्वसन्ति, अन्यदा त्वाहारयन्ति उच्छ्वसन्ति चेत्यत[आह]- 'आहच्च आहारयन्ति आहच्च ऊससंति'त्युक्तं । 'से एएणद्वेणं'मित्यादि निगमनवाकयं सुगमं । ___संप्रति समकर्मत्वाधिकारमाह-'नेरइयाण मित्यादि 'पुब्वोववन्ना य पच्छोववन्ना य' इतिपूर्व-प्रथमं उपपन्नाः पूर्वोत्पन्नाः त एव स्वार्थिकः क इति कप्रत्ययविधानात्पूर्वोत्पन्नकाः, एवं पश्चादुत्पन्नकाः, तत्र पूर्वोत्पन्नपश्चादुत्पन्नानांमध्ये ये पूर्वोत्पन्नास्तैर्नकायुर्नकगत्यसातवेदनी

Page #373

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/9/-४४३ यादिकं प्रभूतं निर्जीर्णमल्पं विद्यत इति अल्पकर्मतरकाः, इतरे तद्विपर्ययात् महाकर्मतरकाः, एतच समानस्थितिका ये नारकास्तानधिकृत्य प्रणीतमवसेयं, अन्यथा हि रलप्रभायां उत्कृष्टस्थिते कस्य बहुन्यायुषि क्षयनमिते पल्योपमावशेषे च तिष्ठति तस्यामेव रत्नप्रभायां दशवर्षसहस्रस्थितिनारकोऽन्यः कश्चिदुत्पन्नः स किं प्रागुत्पन्नं पल्योपमावशेषायुषं नारकमपेक्ष्य वक्तुं शक्यो यथा महाकर्मेति?,
वर्णसूत्रे 'विशुद्धवर्णतरका' इति विशुद्धतरवर्णा इत्यर्थः कथमिति तचेद, उच्यते, इह यस्मानरयिकाणामप्रशस्तवर्णनामकर्मणोऽशुभस्तीव्रोऽनुभागोदयो भवापेक्षः, तथा चोक्तम्"कालभवखेत्तवेक्खो उदओ सविवागअविवागो" नन्वायूंषि तत्र भवविपाकानि उक्तानि तत्कथमप्रशस्तवर्णनामकर्मण उदयो भवापेक्षो वर्ण्यते ?, सत्यमेतत्, तथाप्यसौ वर्णनामकर्मणोऽप्रशस्तस्योदयस्तीद्रानुभागोध्रुवश्च भवापेक्षः पूर्वाचार्यव्यवहतः, सपूर्वोत्पनैः प्रभूतो निर्जीर्णः स्तोकः शेषोऽवतिष्ठते, पुद्गलविपाकि च वर्णनाम, तेन पूर्वोत्पन्ना विशुद्धतरवर्णाः, पश्चादुत्पन्नैस्तु नाद्यापिप्रभूतो निर्जीर्ण इतिते अविशुद्धतरवर्णाः, एतदपिसमानस्थितिरनैरयिकविषयमवसेयं, अन्यथा पूर्वोक्तरीत्या व्यभिचारसंभवात्, ‘एवं जहेव वन्ने भणिया' इत्यादि, एवम्-उक्तेन प्रकारेण यथैव वर्णे भणितास्तथैव लेश्यास्वपि वक्तव्याच,
मू. (४४४) नेरइया णं भंते ! सब्बे समकमा?, गो० / नो इणढे सगडे, से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ?-नेरइया नो सन्ने सामाना, गो० ! नेरइया दुविहा पन्नता, तंजहा-पुब्बोव्वनगाय पच्योरपनगा य, तत्थ णंजे ते पुब्योववन्नगा ते णं अप्पकम्मतरागा, तत्थ णं जे ते पच्छोववनगा तेणं महाकम्मतरागा, से तेणद्वेणं गो०! एवं वुच्चइ-नेरइया नो सव्वे समकम्मा।
नेरइया णं भंते ! सब्बे समवन्ना?, गो० ! नो इणढे समढे, से केणटेणं भंते ! नेरइया नो सब्बे समवन्ना?, गो०! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पुचोववनगा य पच्छोववनगा य, तत्य णंजेतेपुचोवनगातेणं विसुद्धवनतरागा, तत्थणजे ते पच्छोववनगा तेणं अविसुद्धवन्नतरागा, से एएणद्वेणं गो० ! एवं वुच्छइ-नेरइया नो सव्वे समवन्ना।
एवंजहेव वन्त्रेण भणियातहेव लेसासुविसुद्धलेसतरागा अविसुद्धलेसतरागायभाणियव्या नेरइयाणंभंते ! सव्वे समवेदणा?, गो०! नो इणढे समढे, सेकेण एवं वुञ्चति नेरइया नो सव्वे समवेयणा?, गो० ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-सन्निभूया असन्निभूया य, तत्थ णं जे ते सन्निभूता ते णं महावेदणतरागा, तत्थ णं जे ते असन्निभूता तेणं अप्पवेदणतरागा, से तेणटेणं गो०! एवं वुच्चइ-नेरइया नो सम्बे समवेयणा
वृ. तद्यथा-'नेरइया णं भंते ! सव्वे समलेस्सा ?, गोयमा ! नो इण्डे समझे' इत्यादि, सुगमंचैतत्, नवरंपूर्वोत्पन्ना विशुद्धलेश्याः यस्मात्पूर्वोत्पत्नैःप्रभूतान्यप्रशस्तलेश्याद्रव्याणि अनुभूय अनुभूय क्षयं नीतानि तस्मात्तेविशुद्धलेश्याः, इतरेपश्चादुत्पन्नतया विपर्यादाविशुद्धलेश्याः, एतदपि लेश्यासूत्रं समानस्थितिकनैरयिकापेक्षमवसेयं । समवेदनपदोपलक्षितार्थाधिकारप्रतिपादनार्थमाह--'नेरइया णं भंते !' इत्यादि, समवेदनाः-समानपीडाः 'सन्निभूया य' इति संज्ञिनःसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः सन्तो भूता नारकत्वं गताः संज्ञि भूताः ते महावेदनाः, तीव्राशुभाध्यवसायेनाशुभतरकर्मबन्धनेन महानरकेषूत्पादात्, असंज्ञिनः-असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाःसन्तो भूता

Page #374

पदं-१७, उद्देशकः-१, द्वार
४७ असंज्ञिभूताः,असंझिनो हि चतसृष्वपि गतिषूत्पद्यन्ते, तद्योग्यायुर्बन्धसंभवात्, तथा चोक्तम्
“कइविहे णं भंते ! असन्निआउए पन्नत्ते?, गोयमा ! चउबिहे असनिआउए पन्नत्ते, तंजहा–नेरइयअसन्निआउए तिरिक्खजोणियअसन्निआउ मणुस्सजोणियअसन्निआउए देवअसन्निआउए" इति, तत्र देवेषु नैरयिकेषुच असंझ्यायुषोजघन्यतः स्थितिर्दश वर्षसहस्पणि उत्कर्षतः "पल्योपमासङ्घयेयभागः,तिर्यक्षुमनुष्येषुचजघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त उत्कर्षतःपल्योपमासजयेयभागः, एवंचासंज्ञिन; सन्तो ये नरकेषूत्पद्यन्ते तेऽतितीव्राशुभाध्यवसायाभावात्रलप्रभायामनतितीव्रवेदनेषु नरकेषूत्पद्यन्ते अल्पस्थितिकाश्चेत्यल्पवेदनाः,अथवा संज्ञिभूताः-पर्याप्तकीभूतास्तेमहावेदनाः, पर्याप्तत्वादेव, असंज्ञीनस्तुअल्पवेदनाः, अपर्याप्तयाप्रायोवेदनायाअसंभवात्,
यदिवा 'सन्निभूयत्ति संज्ञा-सम्यग्दर्शनं सा एषामस्तीति संज्ञिनः संज्ञिनो भूताः-याता संज्ञिभूताः संज्ञित्वं प्राप्ता इत्यर्थः ते महावेदनाः, तेषां हि यथावस्थितं पूर्वकृतकर्मविपाकमनुस्मरतामहो महदुःखसंकटमिदमस्माकमापतितं न कृतो भगवदर्हत्प्रणीतः सकललदुःखक्षयंकरतिविषमविषयविषपरिभोगविप्रलुब्धचेतोभिर्धर्म इत्येवं महदुःखं मनस्युपजायते ततो महावेदनाः, असंज्ञिनस्तु मिध्यादृष्टयः, ते तु स्वकृतकर्मफलमिदमित्येवं न जानते, अजानानाश्चानुपतप्तमानसा अल्पवेदना इति । अधुना ‘समकिरिया' इत्यधिकारं विभावयिषुराह
मू. (४४५) नेरइयाणं भंते ! सव्वे समकिरिया? गो०! नो इणढे समढे, से केणटेणं भंते! एवं वुवति? नेरइया नो सव्वे समकिरिया, गो० ! नेरइया तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-सम्मद्दिष्टी मिच्छदिट्ठी सम्ममिच्छद्दिट्टी, तत्थ णं जे ते सम्मदिट्ठी तेसि णं चत्तारि किरियाओ कजंति तंजहा–आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अपचखाणकिरिया, तत्थ णं जे ते मिच्छट्टिी जे. सम्मामिच्छविट्ठी तेसि णं नियताओ पञ्च किरियाओ कजंति, तंजहा-आरंभिया पारहिया मायावत्तिया अपञ्चखाणकिरिया मिच्छादसणवत्तिया, से तेणद्वेषां को ! एव वुबइ-नरइया नो सव्वे समकिरिया।
नेरइयाणंभंते सव्वे समाउआ? णढे समढे, सेकेणतुणं भंते! एवं वच्चड? गो० नेरइया चउनिहालाणहा अत्येतियासमाउआसमोववन्नगाअधेगतियासमाउया
पवनगा अत्यंगतिया विसमाउयासमोववन्नना अत्यंगतिया विसमाउया विसभोववनगा, से तेणटेणं गो०! एवं वुधइ नेरइया नो सब्चे स्माउया नो सब्वे समोववन्नगा
वृ. नेरइयाणंभंते! सव्वेसमकिरिया' इत्यादि, समाः-तुल्याः क्रियाः कर्मनिबन्धनभूता आरम्भिक्यादिका येषां ते समक्रियाः 'चशारि किरियाओ कजंति' इति क्रियन्ते इति कर्मकतरिप्रयोगः तेन भवन्तीत्यर्थः,आरम्भः-पृथिव्याधुपमर्दनंसप्रयोजनं कारणंयस्याः साआरभिकी 'परिग्गहियत्तिपरिग्रहो-धर्मोपकरगवर्जवस्तुस्वीकारः धर्मोपरकरणमूर्छासच प्रयोजनं यस्याः सा पारिग्रहिकी ‘मायावत्तिया' इति माया-अनार्जवमुपलक्षणत्वात् , क्रोधादिरपि स च प्रत्ययः-कारणं यस्याः सा मायाप्रत्यया,
"अपञ्चक्खाणकिरिया' इति अप्रत्याख्यानेन निवृत्त्यभावेन क्रिया--कर्मबन्धकारणं अप्रत्याख्यानक्रियेति, नियइयाओ' इति नैयतिक्योनियता इत्यर्थः अवश्यंभावित्वात्, सम्यगट्टीनां त्वनियताः, संवतादिषु व्यभिचारात्, 'मिच्छादसणवत्तियत्ति मिथ्यादर्शनं प्रत्ययः-कारणं

For

__

Page #375

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्- १७/१/-/४४५
यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया, ननु मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः कर्म्मबन्धहेतव इति प्रसिद्धिः, इह तु आरम्भिक्यादयस्तेऽभिहता इति कथं न विरोधः ?, उच्यते, इहारम्भपरिग्रहशब्दाभ्यां योगः परिगृहीतो, योगानां तद्रूपत्वात् शेषपदैस्तु शेषा बन्धहेतव इत्यदोषः,
૪૮
'सव्वे समाउआ' इत्यादेः प्रश्नस्य या निर्वचनचतुर्भङ्गी तद्भावना क्रियते-निबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुषो युगपचोत्पन्ना इति प्रथमो भङ्गः, तेषु एव दशवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेषु एके प्रथमतरमुत्पन्नाः अपरे पश्चादिति द्वितीयः, अन्यैर्विषममायुर्निबद्धं कैश्चिद्दशवर्षसहस्रस्थितिषुकैश्चिच्च पञ्चदशवर्षसहस्रस्थितिषु उत्पत्तिः पुनर्युगपदिति तृतीयः केचित् सागरोपमस्थितयः केचित्तु दशवर्षसहस्रस्थितय इत्येवं विषमायुषो विषममेव चोत्पन्ना इति चतुर्थः ॥
,
सम्प्रति असुरकुमारादिषु आहारादिपदनवकं विभावयिषुरिदमाह
मू. (४४६) असुरकुमारा णं भंते! सव्वे समाहारा एवं सव्वेवि पुच्छा ?, गो० ! नो इणट्टे समट्टे, से केणट्टेणं भंते! एवं बुधइ-जहा नेरइया। असुरकुमारा णं भंते! सव्वे समकम्मा ?, गो० ! नो इणट्टे समट्टे, से केण० एवं वुच्चइ ?, गो० ! असुरकुमारा दुविहा पन्नत्ता, तंजहापुव्वोववत्रगाय पच्छोववन्नगा य, तत्थ णं जे ते पुव्वो० ते णं महाकम्म० तत्थ गंजे ते पच्छोववन्नगा तेगं अप्पक०, से तेणट्टेणं गो० ! एवं वुञ्चति
असुरकुमारा नो सव्वे समकम्मा एवं वन्नलेस्साए पुच्छा, तत्थ णं जे ते पुव्वोववन्ना ते णं अविसुद्धवन्नतरागा तत्थ णं जे ते पच्छोववन्त्रगा ते णं विसुद्धवन्नतरागा से तेणट्टेणं गो० ! एवं बुच्चइ-असुरकुमारा णं सव्वे नो समवन्ना, एवं लेस्साएवि, वेयणाए जहा नेरइया, अवसेसं जहा यणं, एवं जाव थणियकुमारा ।।
बृ. उमराणं भंते! सव्वे समाहार' इत्यादि, तत्रास्मिन् सूत्रे नारकसूत्रसमानेऽपि भावना विशेषेण लिख्या यसकुमाराणमल्पशरीरत्वं भवधारणीयशरीरापेक्षया जघन्यतोऽलासमयेयबागमानत्वं महाशवंतः सप्तहस्तप्रमाणत्वं, उत्तरवैक्रियापेक्षया तुं अल्पशरीरत्वं जघन्यतोऽङ्गुलसङ्ख्येयभागमानत्वं उत्कृष महाशरीरत्वं योजनलक्षमानत्वमिति, तत्रैते महाशरीरा बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, मनोभक्षणलक्षणो हि असौ संभवति प्रधानश्च, प्रधानापेक्षया च शास्त्रे निर्देशो वस्तूनां ततोऽल्पशरीरग्राह्याहारपुद्गलापक्षपा ये पुद्गला बहुतरास्ते तानाहारयन्ति, बहुत परिणामयन्तीत्यादिपदत्रयव्याख्यानं प्राग्वत्, तथाऽभीक्ष्णमाहारयन्ति अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति, अत्रने चतुथदिरुपर्याहारयन्ति स्तोकसप्तकादेश्चीपर्युच्छ्वसन्ति तानाश्रित्याभीक्ष्णमुच्यते, ये सातिरेकवसहस्रस्योपर्याहारयन्ति सातिरेकपक्षस्य चोपर्युच्छ्वसन्ति तानङ्गीकृत्यैतेषामल्पकालीनाहारोच्छ्रवसत्वेन पुनः पुनराहारयन्तीत्यादिव्यपदेशविषयत्वात्, तथाऽल्पशरीरा अल्पतरानू पुद्गलानाहारयत्ति उच्छ्वसन्ति च अल्पशरीरत्वादेव, कादाचित्कत्वामाहारोच्छ्वासयोस्तन्महाशीराहारोच्छ्वासान्तरालापेक्षया
यत्पुनस्तेषां बहुतरमान्तरालत्वात्, तत्र हि अन्तराले ते आहारादि न कुर्वन्ति तन्यत्र ते कुर्व्वन्तीत्येवंविवक्षणान्महाशरीराणमप्याहारोच्छ्वासयोरन्तरामस्तिकिं तु तदल्पमित्यविवक्षितत्वादभीक्ष्णमित्युक्तं, सिद्धं च महाशरीराणां तेषामाहारोच्छ्वासयोरल्पान्तरत्वं, अल्पशरीराणा नु महान्तरत्वं यथा सौधर्मादि-देवानां सप्तहस्तमानतया महाशरीराणां तयोरन्तरं वर्षसहस्रद्वयं पक्षद्वयं च अनुत्तरसुराणां

Page #376

पदं-१७, उद्देशकः-१, द्वारचहस्तमानतयाऽल्पशरीराणांत्रयस्त्रिंशद्वर्षसहस्पणित्रस्त्रिंशदेवचपक्षा इति, एषांचमहाशरीराणामभीक्ष्णाहारोच्छ्वासभिधानेनाल्पस्थितिकत्वमवसीयते इतरेषां तु विपर्ययः वैमानिकवदेवेति, अथवा लोमाहारापेक्षयाऽभीक्ष्णम्-अनुसमयमाहारयन्ति महाशरीराः पर्याप्तकावस्थायां उच्छ्वासस्तु यथोक्तमनानेनापि भवन् परिपूर्णभवापेक्षया पुनः पुनरित्युच्यते, अपर्याप्तकावस्थायां त्वल्पशरीरालोमाहारतोनाहारयन्ति ओजाहारतएवाहरणात्ततस्ते कदाचिदाहारयन्तीत्युच्यते, अपर्याप्तकावस्थायां च नोच्छ्वसन्ति अन्यधा तूच्छ्वसन्ति तत उच्यते आहच्चोच्छ्व सन्तीति ॥
कर्मसूत्रमाह–'असुरकुमाराणं भंते! सव्वे समकम्मा' इत्यादि, अत्र नैरयिकसूत्रापेक्षया विपर्यासः नैरयिका हि पूर्वोत्पना अल्पकाण उक्ता इतरे तु महाकाणः असुरकुमारास्तु ये पूर्वोत्पन्नास्ते महाकाणः इतरेऽल्पकम्मणः,कथमिति चेद्, उच्यते, इहासुरकुमाराः स्वभवादुध्धृतास्तिर्यसूत्पद्यन्ते मनुष्येषु च, तिर्यक्षुत्पद्यमानाः केचिदेकेन्द्रियेषु पृथिव्यब्वन्स्पतिषूत्पद्यन्ते केचित्पञ्चेन्द्रियेषु, मनुष्येष्वपिचोत्पद्यमानाः कर्मभूमिकगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्येषूत्पद्यन्तेन शेषेषु षण्मासावशषायुषश्च सन्तः पारभविकमायुर्बध्नन्ति, पारभविकायुर्बन्धकाले च या एकान्ततिर्यग्योनिकयोग्याएकान्तमनुष्ययोग्या वा प्रकृतयस्ताउपचिन्वन्ति, ततः पूर्वोत्पन्नामहाकर्मतराः, येतुपश्चादुत्पन्नास्तेनाद्यापि पारभविकमायुर्बनध्नन्तिनापि तिर्यग्मनुष्ययोग्याः प्रकृतीरुपचिन्वन्ति ततस्तेऽल्पकर्मतराः, एतदपि सूत्रं समानस्थितिकसमानभवपरिमितासुरकुमारविषयमवसेयं, पूर्वोत्पन्नकाअपिबद्धपारभविकायु, पश्चादुत्पन्नाअपिअबद्धपारभविकायुषः स्तोककालन्तरिता ग्राह्याः,अन्यथा तिर्यग्मनुष्ययोग्यप्रकृतिबन्धेऽपिपूर्बोत्पन्नकात्पश्चादुत्पन्न उत्कृष्टस्थितिकोऽभिनवोत्पन्नोऽनन्तसंसारिकश्च महाकर्ममतर एव भवति।
_ 'वर्णसूत्रे येतेपूर्वोत्पन्नकास्तेअविशुद्धवर्णतराः, कथमिति चेदुच्यते-एतेषां हि भवापेक्षः प्रशस्तवर्णनाम्नःशुभस्तीव्रानुभाग उदयः, सच पूर्वोत्पन्नानांप्रभूतः क्षयमुपगत इति तेअविशुद्धतरवर्णाः, इतरेतुपश्चादुत्पन्नतयानाद्यापि प्रभूतो निर्जीर्ण इति विशुद्धवर्णाः, एतच्च समानस्थितिकासुरकुमारविषयंसूत्रं, ‘एवं लेस्साएऽवी'ति एवंवर्णसूत्रवत् लेश्यासूत्रमपिवक्तव्यं, पूर्वोत्पन्नाः अविशुद्धलेश्या वक्तव्याः पश्चादुत्पन्ना विशुद्धलेश्या इति भावः, काऽत्र भावनेति चेदुच्यते-इह देवानां नैरयिकाणां च तथाभवस्वाभाव्यात् लेश्यापरिणाम उपपातसमयात्, प्रभृत्यामवक्षयाद् भवति, यतो वक्ष्यति तृतीये लेश्योद्देशके-‘से नूनं भंते ! कण्हलेसे नेरइए कण्हलेसेसु नेरइएसु उववज्जइ कण्हलेसे उवट्टइ ?, जल्लेसे उववज्झइ तल्लेसे उवट्टइ ?' इति, अस्यायं बावार्थःपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको मनुष्यो वा नरकेषूत्पद्यमानो यथाक्रमं तिर्यगायुषि मनुष्यायुषि वा क्षीणे नैरयिकाषुः संवेदयमान ऋजुसूत्रनयदर्शनेन विग्रहेऽपि वर्तमानो नारक एव लक्ष्यते तस्य च कृष्णादिलेश्योदयः पूर्वभवायुषि अन्तर्मुहूर्तावशेषशायुष्के एव वर्तमानस्य भवति, तथा चोक्तम्॥१॥ "अन्तमुत्तम्मि गए अन्तमुत्तम्मि सेसए चेव ।
लेस्साहि परिणयाहिं जीवा वच्चंति परलोयं ।।" एवंदेवेष्वपि भावनीयं, तथा लेश्याध्ययने नेरयिकादिषु कृष्णादिलेश्यानां जघन्योत्कृष्टा च स्थितिरियमुक्ता[114]

Page #377

५०
119 11
॥२॥
॥ ३ ॥
॥ ४ ॥
॥५॥
॥ २ ॥
॥३॥
अस्या अक्षरगमनिका - अन्तर्मुहूर्त कालं यावत् लेश्यानां स्थितिर्जघन्योत्कृष्टा च भवति, कासामित्याह- 'जहिं जहिं जा उ' यस्मिनन् यस्मिन् पृथिवीकायिकादी संमूर्च्छिममनुष्यादौ च या : - कृष्णाद्या लेश्यास्तासां एता हि क्वचित् काश्चिद् भवन्ति, पृथिव्यब्वनस्पतीनां कृष्णनीलकापोततेजोरूपाश्चतस्र लेश्याः, तेजोवायुद्वित्रिचतुरिन्द्रियसंमूर्चअछिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्याणां कृष्णनीलकापोतरूपास्तिम्नः, गर्भजतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां गर्भजमनुष्याणां च षडपीति, नन्वेवं शुक्ललेश्याया अपि अन्तर्मुहूर्तमेव स्थितिः प्राप्नोतीत्याशङ्कायामुक्तं वर्जयित्वा केवलां शुद्धलेश्यां- शुक्ललेश्यामिति भावः, तस्या इयं स्थितिः
119 11
“मुहुत्तद्धं तु जहन्ना उक्कोसा होइ पुव्वोडी उ । नवहिं वरिसेहिं ऊणा नायव्वा सुक्क लेस्साए ॥ एसा तिरियनराणं लेसाणं ठिई उ वन्निया होइ। तेण परं वोच्छामि लेसाण ठिई उ देवाणं ॥ दस वाससहस्साई कण्हाइ ठिई जहनिया होइ। पल्लासंखियभागी उक्कोसा होइ नायव्वा ॥ जा कहाइ ठिई खलु उक्कोसा चेव समयमब्महिया । नीलाइ जनेणं पलियासंखं च उक्कोसा ॥ जानीलाइ ठिई खलु उक्कोसा चैव समयमब्भहिया । काऊ जहन्त्रेणं पलियासंखं च उक्कोसा ।। तेण परं वोच्छामि तेउल्लेससं जहा सुरगणाणं । भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणियाणं च ॥ दस वाससहस्साइं तेऊए ठिई जहन्निया होइ। उक्कोसा दो उदही पलियस्स असंखभागं च ॥ जा तेऊइ ठिई खलु उक्कोसा चेव समयमम्भहिया । पम्हाइ जहनेणं दसमुहुत्तहियाई उक्कोसा ॥"
Hell
दश सागरोपमाण्यन्तर्मुहूर्त्ताभ्यधिकान्युत्कृष्टेतिभावः, अन्तर्मुहूर्तं चाभ्यधिकं

॥४॥
॥५॥
॥६॥
॥७॥
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १७/१/-/ ४४६
"दस वाससहस्साई काऊए ठिई जहन्निया होइ । उक्कोसा तिनुदही पलियस्स असंखभागं च ॥ नीलाए जहन्नठिई तिनुदहि असंखभाग पलियं च दस उदही उक्कोसा पलियस्स असंखभागं च ॥ कहाए जहन्नठि दस उदही असंखभाग पलियं च । तित्तीससागराई मुहुत्त अहियाई उक्कोसा ॥ एसा रइयाणं लेसाण ठिई उ वन्निया इणमो । तेण परं वोच्छामि तिरियाण मणुस्सदेवाणं ॥ अंतोमुहुत्तमद्धा लेसाण ठिई जहिं जहिं जाउ ।
तिरियाणा नराणं वा वजित्ता केवलं लेसं ॥"

www

Page #378

पदं-१७, उद्देशकः-१, द्वारययाग्भवभाव्यन्तर्मुहूर्तं यच्चोत्तरभवभावि तदयमप्येकं विवक्षित्वोक्तं, देवनैरयिकाणां हि स्वस्वलेश्या प्रागुत्तरभावन्तर्मुहूर्तद्वयनिजायुःकालप्रमाणावस्थाना भवति, तथा। ॥१॥ “जा पम्हाइ ठिई खलु उक्कोसा चेव समयमब्महिया।
सुक्काए जहन्नेणं तेत्तीसुक्कोस[मुहत्त] मम्भहिया ॥" इति ततोऽस्माल्लेश्यास्थितिपरिमाणात् प्रागुक्ताच्च तृतीयेलेश्योद्देशवक्ष्यमाणसूत्रादवसीयते-देवानांनैरयिकाणांच लेश्याद्रव्यपरिणाम उपपातसमयादारभ्याभवक्षयात् भवति इति पूर्वोत्पश्चासुरकुमारैः प्रभूतानि तीव्रानुभागानिलेश्याद्रव्याणिअनुभूयानुभूय क्षयंनीतानि स्तोकानि मन्दानुभावान्यवतिष्ठन्तेततस्तेपूर्वत्पन्ना अविशुद्धलेश्याः पश्चादुत्पन्नास्तुतद्विपर्ययाद्विशुद्धलेश्याः
'वेयणाए जहा नेरइया' इति वेदनायां यथा नैरयिका उक्तास्तथा वक्तव्याः, तत्राप्यसंज्ञीनोऽपिलभ्यमानत्वात्, तत्र यद्यपि वेदनासूत्रं पाठतो नारकाणामिवासुरकुमाराणमपि तथापि भावनायां विशेषः, सचायं--ये संज्ञीभूतास्ते सम्यग्दृष्टित्वात्महावेदनाः चारित्रविराधनाजन्यचित्तसन्तापात्, इतरेतुअसंज्ञीभूता मिथ्याष्टित्वादल्पवेदनाइति, अवसेसंजहानेरइयाणं'ति अवशेष क्रियासूत्रमायुः सूत्रं च यथा नैरयिकाणां तथा वक्तव्यं, एतच्च सुगमत्वात् स्वयं परिभावनीयं “एव मित्यादि, एवमसुरकुमारोक्तेन प्रमाणेन नागकुमारादयोऽपि तावद्वक्तव्याः यावत्स्तनितकुमाराः ॥
मू. (४४७) पुढविकाइया आहारकम्मवत्रलेस्साहिं जहा नेरइया, पुढविकाइया सव्वे समवेयणा [प०] ?, हंता गो० ! सब्बे समवेदणा, से केणडेणं ?, गो० ! पुढविकाइया सब्बे असन्नी असन्निभूयं अनिययं वेयणं वेयंति, से तेणडेणं गो० ! पुढविकाइया सव्वे समवेदणा।
पुढविकाइयाणं भंते! सव्वे समकिरिया?, हंता गो० ! पुढविकाइया सब्बे समकिरिया, से केणटेणं ?, गो० ! पुढविकाइया सव्वे माइमिच्छादिट्ठी तेसिं नियइयाओ पंच किरियाओ कजंति, तं०--आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अप्पचक्खाणकिरिया मिच्छादसणवत्तिया य, से तेणटेणं गो० १ एवं०, जाव चउरिदिया, पंचेदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया नवरं किरियाहिं सम्मदिट्टी मिच्छट्टिी सम्मामिच्छद्दिट्टी,
तत्थ गंजे ते सम्मदिट्टी ते दुविहा पन्नता, तंजहा-असंजता य संजयासंजता य, तत्थ णं जे ते संजयासंजया तेसिंणं तिन्नि किरियाओ कजंति, तं०-पआरं० परि० माया०, तत्थ गंजे अस्संजता तेसिणं चत्तारि किरिया कअंति, तं०-आरं० परि० माया० अपञ्च०, तत्थ णं जे ते मिच्छादिट्ठी जे य सम्मामिच्छदिट्ठी तेसि णं नियइयाओ पंच किरि० कजंति, तं०-आरंभि० परि० माया० अपच० मिच्छा०, सेसंतं चेव ।
वृ. 'पुढविकाइया' इत्यादि, पृथिवीकायिका आहारकर्मवर्णलेश्याभिर्यथा नैरयिका उक्तास्तथा वाच्याः, पृथिवीकायिकानामाहारादिविषयाणि चत्वारि सूत्राणि नैरयिकसूत्राणीव पृथिवीकायिकाभिलापेनाभिधातव्यानीति भावः, केवलमाहारसूत्रे भावनैवं-पृथिवीकायिकानामङ्गुलासङ्खयेयभागमात्रशरीरत्वेऽप्यल्पशरीरत्वमहाशरीरत्वे आगमवचनादवसेये, स चायमागमः- “पुढविकाइए पुढविकाइयस्स ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए' इत्यादि, तत्रमहाशरीरा लोमाहारतो बहुतरान् पुद्गलानाहारयनत्युच्छ्वसन्ति च अभीक्ष्णमाहारयन्त्यभीक्ष्णं

Page #379

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/१/-/४४७
चोच्छ्वसन्ति, महाशरीरत्वादेव, अल्पशरीराणामल्पाहारोच्छ्वसत्वं अल्पशरीरत्वादेव, कादाचित्कत्वं चाहारोच्छ्वासयोः पर्याप्तेतरावस्थापेक्षमिति । वेदनासूत्रमाह
'पुढविकाइया णं भंते ! सब्वे समवेयणा' इत्यादि, असनीति-मिथ्यादृष्टयोऽमनस्का वा 'असन्निभूयंति असंज्ञीभूता असंज्ञीनां वा जायते तामित्यर्थः, एतदेव व्यनक्ति-'अनिययंति अनियताम्--अनिर्धारितां वेदयन्ते, वेदनामनुभवन्तोऽपिन पूर्बोपात्ताशुभकर्मण-परिणतिरियमित्यवगच्छन्ति, मिथ्याष्टित्वादमनस्कत्वाद्वा मत्तमूर्छितादिवदितिभावः, क्रियासूत्रे 'माइमिच्छद्दिष्टित्ति मायावन्तो हि तेषु प्रायेणोत्पद्यन्ते, यदाह शिवशर्माचार्यः॥१॥ “उम्मग्गदेसओ मग्गनासवो गूढहियय माइल्लो ।
सढसीलोय ससल्लो तिरियाउं बंधई जीवो।" ततस्तेमायिन उच्यन्ते, अथवा माया इहसमस्तानन्तानुबन्धिकषायोपलक्षणं ततोमायिन इति किमुक्तंभवति?-अनन्तानुबन्धिकषायोदयवन्तः अत एव मिथ्यादृष्टयः, 'ताणं नियइयाओ' इति तेषां-पृथिवीकायिकानां नैयतिक्यो-नियताः पञ्चैव न तु त्रिप्रभृतय इत्यर्थः ‘से एएणटेण मित्यादि, निगमनं 'जाव चउरिदिया' इति इह महाशरीरत्वाल्पशरीरत्वे स्वस्वावगाह. नानुसारेणावसेये, आहारश्तच द्वीन्द्रियादीनां प्रक्षेपलक्षणोऽपीति,
"पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' इति प्रतीतं, नवरमिह महाशरीरा अभीक्ष्णमाहारयन्ति अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्तीति यदुच्यते तत्सङ्ख्यातवर्षायुषोऽपेक्ष्य तथैव दर्शात्, नासङ्घयातवर्षायुषः, तेषां प्रक्षेपाहारस्य षष्ठस्योपरि प्रतिपादितत्वात्, अल्पशरीराणां त्वाहारोच्छ्वासयोर्यत् कादाचित्कत्वं तदपर्याप्तावस्थायां लोमाहारोच्छ्वासयोरभवनेन पर्याप्तावस्थायांतद्भवनेन चावसेयं, कर्मसूत्रे यत्पूर्वोत्पत्रानामल्पकर्मत्वं इतरेषां तुमहाकर्मत्वं तदायुष्कादितमवेवद्यकम्मपिक्षं, वर्णलेश्यासूत्रयोरपि यत्पूर्वोत्पन्नानांशुभवर्णाद्युक्तंतत्तारुणन्यात् पश्चादुत्पन्नानां चाशुद्धवर्णादि बाल्यादवसेयं, लोके तथादर्शनादिति, तथा 'संजयासंजया' इति देशविरताः स्थूलात् प्राणातिपातादेर्निवृत्तत्वात् इतरस्मादनिवृत्तत्वात् ।।
मनुष्यविषयं सूत्रमाह
मू. (rre) मणुस्सा गं भंते ! सव्वे समाहारा ?, गो० ! नो इणढे समढे, से केण?, गो० ! मणुस्सा दुविहा पं०, तं०-महासरीरा य अप्पसरीरा य, तत्थ णं जे ते महासरीरा ते णं बहुतराए पोग्गले आहारेति जाव बहुतराए पोग्गले नीससंति आहन्छ आहारेति आहच्च नीससंति तत्य णं जे ते अप्पसरीरा तेणं अप्पतराए पोग्गले आहारेति जाव अप्पतराए पोग्गले नीससंति अभिक्खणं आहारेतिं जाव अभिक्खणं नीससंति, से तेणटेणं गो०! एवं वुच्चति-मणुस्सा सव्वे नो समाहारा,
सेसंजहा नेरइयाणं, नवरं किरियाहिं मणूसातिविहा पन्नत्ता, तंजहा-सम्मद्दिट्टी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छदिट्टी, तत्थ णंजेते सममदिट्ठीतेतिविहा पन्नत्ता, तंजहा-संयता असंयता संयतासंयता,
तत्य णं जे ते संयता ते दु० पं०, तं-सरागसंयता वीयरागसंयता य, तत्थ णं जे ते वीयरागसंयता ते णं अकिरिया, तत्थ णं जे ते सरागसंयता ते दु० पं०, तं०-पमत्तसंयता य अपमत्तसंयता य, तत्थ गंजे ते अपमत्तसंजया तेसिंएगा मायावत्तिया किरिया कजति, तत्य णं

Page #380

५३
पदं-१७, उद्देशकः-१, द्वार - जे ते पमत्तसंजया तेसिं दो किरियाओ कजंति-आरंभिया मायावत्तिया य,
तत्य णं जे ते संजयासंजया तेसिं तिनि किरियाओ कजंति तं-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया, तत्थ णं जे ते अस्संजया तेसिं चत्तारि किरियाओ कजंति, तंजहा-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अपञ्चक्खाणकिरिया, तत्य णं जे ते मिच्छदिट्ठी जे सम्मामिच्छदिट्ठी तेसिं नियइयाओ पंच किरियाओ कजंति, तंजहा-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अपञ्चक्खाणकिरिया मिच्छादसणवत्तिया, सेसं जहा नेरइयाणं ।।
वृ. 'मणुस्सा णं भंते ! सब्चे समाहारा' इत्यादि, सुगमं नवरं 'आहच आहारेंति आहच्च ऊससंतिआहच्च नीससंति' इति, महाशरीरा हि मनुष्या देवकुर्बादिमिथुनकास्ते च कदाचिदेवाहारयन्तिकावलिकाहारेण "अट्ठमभत्तस्स आहारो" इति वचनातू उच्छवासनिःश्वासावपितेषां शेषमनुष्यापेक्षया अतिसुखत्वात् कादाचित्कौ, अल्पशरीरास्त्वभीक्ष्णमलपंचाहारयन्ति, बालानां तथादर्शनात्, संमूर्चछिममनुष्याणामल्पशरीराणामनवरतमाहारसंभवाच्चा, उच्छ्वासनिःश्वासावप्यल्पशरीराणामभीक्ष्णं प्रायो दुःखबहुलत्वात्,
_ 'सेसंजहा नेरइयाण मिति शेष-कर्मवर्णादिविषयं सूत्रं यथा नैरयिकाणां तथाऽवसेयं, नवरमिह पूर्वोत्पन्नानांशुद्धवर्णादित्वं तारुण्याद्भावनीयं, क्रियासूत्रे विशेषमाह-नवरं किरियाहिं मणुया तिविहा' इत्यादि, तत्र सरागसंयता-अक्षीणानुपशान्तकषायावीतरागसंयताउपशान्तकषायाः क्षीणकषायाश्च 'अकिरिया' इति वातरागत्वेनारम्भादीनां क्रियाणामभावात्
___'एगा मायावत्तिया' इति अप्रमत्तसंयतानामेकैव मायाप्रत्यया क्रिया 'कजइत्ति क्रियते भवति, कदाचिदुड्डाहरक्षणप्रवृत्तानाम्, अक्षीणकषायत्वात्, 'आरंभियामायावत्तिया' इतिप्रमत्तसंयतानां हि सर्वः प्रमत्तयोगआरम्भ इति भवत्यारम्भिकी क्रिया अक्षीणकषायत्वाच्च मायाप्रत्ययेति,
'सेसं जहा नेरइयाण मिति शेषमायुर्विषयं सूत्रं यथा नैरयिकाणां तथा वक्तव्यं, तच्च सुगमत्वात् स्वयं भावनीयं।
मू. (४१) वाणमंतराणं जहा असुरकुमाराणं, एवं जोइसियवेमाणियाणवि, नवरं ते वेदनाए दु० पं० २०-माइमिच्छदिट्ठीउववनगा य अमाइसम्मदिट्ठीउववनगा य,
तत्थ णं जे ते माईमिच्छदिट्ठीउववन्नगा ते णं अप्पवेदनतरागा तत्थ णं जे ते अमाईसम्मदिट्ठीउववन्नगा ते णं महावेदनतरागा, से तेण० गो० ! एवं वु०, सेसं तहेव।
वृ. 'वाणमन्तराणंजहा असुरकुमाराणमित्यादि, यथा असुरकुमारा 'सन्निभूयाय असन्निभूया य, तत्थणंजे सन्निभूया ते महावेयणा असन्निभूया अप्पवेयणा' इत्येवमधीता व्यन्तरा अपि तथैवाध्येतव्याः, यतोऽसुरादिषु व्यन्तरान्तेषु देवेष्वसंज्ञीन उत्पद्यन्ते, तथाचोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्ती प्रथमशतै द्वितीयोद्देशके-“असन्नी णं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वाणमंतरेसु" इति
तेचासुरकुमारप्रकरणोक्तयुक्तरल्पवेदनाभवन्तीत्यवसेयं, यत्तुप्राग्व्याख्यानं कृतंसंज्ञीनः सम्यग्दृष्टयोऽसंज्ञीनस्त्वितरे इति, तदेवमपिघटते इतिवृद्धव्याख्यानुसरणतः कृतमित्यदोषः 'एव' मित्यादि, एवमसुरकुमारोक्तप्रकारेण ज्योतिष्कवैमानिकानामपि वक्तव्यं, नवरं ते वेदनायामेनवमध्येतव्या
'दुविहा जोइसिया पन्नत्ता, तंजहा–मायिमिच्छदिट्ठीउववनगा य' इत्यादि, अथ

Page #381

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १७/१/-/ ४४९ कस्मादेवमधीयते यावता असुरकुमारवत् 'असन्निभूया य' इति किन्नाधीयते ?, उच्यते, तेष्वसंज्ञीन उत्पादाभावात्, एतदपि कथमवसेयं इति चेत् ?, उच्यते, युक्तिवशात्, तथाहि
असंज्ञ्यायुष उत्कृष्ट स्थितिः पल्योपमासङ्घयेयभागः ज्योतिष्काणां च जघन्यापि स्थितिः पल्योपमसङ्घयेयभागः, वैमानिकानां पल्योपमं ततोऽवसीयते नास्ति तेष्वसंज्ञी, तदभावाच्चोपदर्शितप्रकारेणैवाध्येतव्या नासुरकुमारोक्तप्रकारेणेति, तत्र मायिमिथ्याध्टयोऽल्पवेद- ना इतरे महावेदनाः शुवेदनामाश्रित्येति ।
अथ चतुर्विंशतिदण्डकमेव सलेश्यपदविशेषितमाहारादिपदैर्निरूपयति
मू. (४५०) सलेसाणं भंते! नेरइया सव्वे समाहारा समसरीरा समुस्सासनिस्सासा सब्वेवि पुच्छा, गो० ! एवं जहा ओहिगमओ तहा सलेसागमओवि निरवसेसो भाणियव्वो जाव वेमाणिया कण्हलेसा णं भंते! नेरइया सव्वे समाहारा पुच्छा, गो० जहा ओहिया, नवरं नेरइया वेयणाए माइमिच्छदिडीउववन्नगा य अमाइसम्मदिठ्ठीउववन्नगा य भाणियव्वा, सेसं तहेव जहा ओहियाणं, असुरकुमारा जाव वाणमंतरा, एते जहा ओहिया, नवरं मणुस्साणं किरियाहिं विसेसो जाव तत्थ णं जे ते सम्मदिट्ठी ते तिविहा पन्नत्ता, तंजहा- संजया अस्संजया संजयासंजयाय, जहा ओहियाणं, जोइसियवेमाणिया आइल्लियासु तिसु लेसासु ण पुच्छति, एवं जहा किण्हलेसा विचारिया तहा नीललेस्सा विचारेयव्वा, काउलेसा नेरइएहिंतो आरब्भ जाव वाणमंतरा, नवरं काउलेस्सा नेरइया वेदणाए जहा ओहिया ।
५४
तेउलेसा णं भंते! असुरकुमाराणं ताओ चैव पुच्छाओ, गो० ! जहेव ओहिया तहेव नवरं वेयणाए जहा जोइसिया, पुढविआउवणस्सइपंचेदियतिरिक्खमणुस्सा जहा ओहिया तहेव भाणियव्वा, नवरं मणूसा किरियाहिं जे संजता ते पमत्ता य अपमत्ताय भाणियव्वा सरागवीयरागा नत्थि, वाणमंतरा तेउलेसाए जहा असुरकुमारा एवं जोइसियवेमाणियावि, सेसं तं चेव,
एवं पहले सावि भाणियव्वा, नवरं जेसिं अत्थि, सुक्कलेस्सावि तहेव जेसिं अत्थि, सव्वं तहेव जहा ओहियाणं गमओ, नवरं पम्हलेस्ससुक्कलेस्साओ पंचेदियतिरिक्ख जोणियमणूसवेमाणियाणं चेव, न सेसाणंति । पत्रवणाए भगवईए लेस्साए पढमो उद्देसओ समत्तो ।
बृ. 'सलेसा णं भंते! नेरइया' इत्यादि, यथा अनन्तरमौधिको विशेषणरहितः प्राक् गम उक्तस्तथा सलेश्यगमोऽपि निरवशेषो वक्तव्यः यावद्वैमानिकाः - वैमानिकविषयं सूत्रं, सलेश्यपदरूपविशेषणमन्तरेणान्यस्य विशेषणस्य क्वचिदप्यभावात् ॥
अधुना लेश्याभेदकृष्णादिविशेषितान् षड् दण्डाकानाहारादिपदैर्बिभणिषुराह - ' कण्हलेसा णं भंते! नेरइया' इत्यादि, यथा औधिका-विशेषणरहिताः आहारशरीरोच्छ्वासकर्म्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियोपपाताख्यैर्नवभिः पदैः प्राग्नैरयिका उक्तास्तथा कृष्णलेश्याविशेषिता अपि वक्तव्याः, नवरं वेदनापदे नैरयिका एवं वक्तव्याः - 'माइमिच्छदिट्ठी उववन्नगाय अमायिसम्मदिट्ठीउववन्नगा य' इति, न चौधिकसूत्रे इव 'सन्निभूयाय' इति, कस्मादिति चेद्, उच्यते, इहासंज्ञीनः प्रथमपृथिव्यामेवोत्पद्यन्ते
"अस्सन्त्री खलु पढम' मिति वचनात्, प्रथमायां च पृथिव्यां न कृष्णलेश्या यत्र च पञ्चम्यादिषु पृथिवीषु कृष्णलेश्या न तत्रासंज्ञीन इति, तत्र मायिनो मिध्यादृष्टयश्च महावेदना भवन्ति, यतः

Page #382

पदं - १७, उद्देशक :- 9, द्वारं -
प्रकर्षपर्यन्तवर्त्तिनीं स्थितिमशुभां ते निर्वर्त्तयन्ति, प्रकृष्टायां च तस्यां महती वेदना इतरेषु विपरीतेति असुरकुमारादयो यावत् व्यन्तरास्तावद्यथा ओधिका उक्तास्तथा वक्तव्याः, नवरंमनुष्याणां क्रियाभिर्विशेषः, तमेव विशेषं दर्शयति- 'तत्थ णं जे ते' इत्यादि, तत्र - तेषु सम्यग्धष्टयादिषु मध्ये ये ते सम्यग्दृष्टस्ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संयता असंयताः संयतासंयताश्च, 'जहा ओहियाण' मिति एतेषां यथौधिकानामुक्तं तथा कृष्णलेश्यापदविशेषितानामपि वक्तव्यं, तद्यथासंयतानां द्वे क्रिये आरम्भिकी मायाप्रत्यया च, कृष्णलेश्या हि प्रमत्तसंयतानां भवति नाप्रमत्तसंयतानां, तेषां तु यथोक्तरूपे एव द्वे क्रिये, संयतासंयतानां तिस्रः- आरम्भिकी पारिग्रहिकी मायाप्रत्यया च, असंयतानां चतस्रः- आरम्भिकी पारिग्रहिकी मायाप्रत्यया अप्रत्याख्यानक्रिया चेति ।
ज्योतिष्कवैमानिकास्तु आद्यासु तिसृषु लेश्यासु न पृच्छ्यन्ते, किमुक्तं भवति ? - तद्विषयं सूत्रं न वक्तव्यं, तासां तेष्वभावात्, यथा च कृष्णलेश्याविषयं सूत्रमुक्तं तथा नीललेश्याविषयमपि वक्तव्यं, नानात्वाभावाद्, एतदेवाह - 'एवं जहा किण्हलेसा विचारिया तहा नीललेस्सा विचारेयव्वा' नीलेश्याविषयोऽपि सूत्रदण्डकएवमेव केवलं कृष्णलेश्यापदस्थाने नीललेश्यापदमुच्चरितव्यमिति भावः, 'कापोत लेस्सा' इत्यादि, कापोतलेश्या हि सूत्रतो नीललेश्येव नैरयिकेभ्य आरभ्य यावद्व्यन्तरास्तावद्वक्तव्या, नवरं कापोतलेश्यायां नैरयिका वेदनासूत्रे यथौधिकास्तथा वक्तव्याः - 'नेरइया दुविहा पत्ता - सन्निभूया य असन्निभूया य' इत्येवं वक्तव्या इति भावः, असंज्ञीनामपि प्रथमपृथिव्यामुत्पादात् तत्र च कापोतलेश्याभावात्,
५५
तेजोलेश्याविषयं सूत्रमाह- 'तेउलेस्सा णं भंते! असुरकुमारा' इत्यादि, इह नारकतेजोवायुविकलेन्द्रियाणां तेजोलेश्या न संभवति ततः प्रथमत वासुरकुमारविषयं सूत्रमुक्तं, अत एव तेजोवायुविकलेन्द्रियसूत्रमपि न वक्तवयं, असुरकुमारा अपि यथा प्रागोघत उक्तास्तथा वक्तव्याः, नवरं वेदनापदे यथा ज्योतिष्कास्थाया वक्तव्याः, 'सन्निभूया य असन्निभूया य' इति न वक्तव्याः, किंतु 'माइमिच्छदिविउववन्नगा अमाइसम्मदिङिडववन्नगा' इति वक्तव्या इति भावः, असंज्ञीना तेजोलेश्यावत्सूत्पादाभावात् पृथिव्यब्वनस्पतयः तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्याश्च यथा प्रागोधिकास्तता वक्तव्याः, नवरं मनुष्याः क्रियाभिर्ये संयतास्ते पमरत्ताश्चप्रमत्ताश्च भणनीयाः, उभयेषामपि तेजोलेश्यायाः संभवात्, 'सरागा वीयरागा य नत्थि' त्ति सरागसंजया बीअरागसंजया य इति न वक्तव्या इत्यर्थः, वीतरागाणां तेजोलश्याया असंभवेन वीतरागपदोपन्यासस्यतेजोलेश्यायाः सरागत्वाव्यभिचारात् सरागपदोपन्यासस्य चायोगात्,
'वाणमंतरा तेउलेसाए जहा असुरकुमारा' इति, तेऽपि 'माइमिच्छदिङिउववन्नगा अमाइसम्मद्दिट्टिउववन्नगा य' इत्येवं वक्तव्याः न तु 'सन्निभूया य असन्निभूया य' इति, तेष्वपि तेजोलेश्यावसत्सु मध्येऽसंज्ञीनामुत्पादाभावात् 'एवं पम्हलेसावि भाणियव्वा' इति, एवंपदं - १७, उद्देशक:- १ - समाप्तः
-: पदं - १७ - उद्देशक:- २ :
वृ. उक्तः षड्द्वाराद्यर्थाम्भियायी प्रथम उद्देशकः, अधुना द्वितीय उद्देशक उच्यते, तत्र
चेदमादिसूत्रम्

Page #383

५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- १७/२/-/४५१
मू. (४५१) कइ णं भंते ! लेसाओ पन्नत्ताओ ?, गोयमा ! छल्लेसाओ पन्नत्ताओ, तंजहा-कण्हलेसा नीललेसा काउलेसा तेउलेसा पम्हलेसा सुक्कलेस्सा।
पृ. 'कइणं भंते ! लेसाओ' इत्यादि, कः पुनरस्य सूत्रस्य सम्बन्ध इति चेद् ?, उच्यते, उक्तं प्रथमोद्देशके 'सलेसाणं भंते ! नेरइया' इत्यादि इह तुता एव लेश्याश्चिन्त्यन्ते 'कइ लेसा' इति, तत्र लेश्याः प्राग्निरूपतिशब्दार्थाः 'कइत्ति किंपरिमाणाः प्रज्ञप्ताः?, भगवानाह-गौतम! षड्,ता एव नामतः कथयति-'कण्हलेसा' इत्यादि, कृष्णद्रव्यात्मिका कृष्णद्रव्यजनिता वा लेश्या कृष्णलेश्या एवं नीललेश्येत्यादिपदेष्वपि भावनीयं
मू.(४५२) नेरइयाणंभंते! कइ लेसाओ पन्नत्ताओ?,गो०!तिनि, तं-०किण्ह-नील० काउलेसा । तिरिक्खजोणियाणं भंते ! कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गो०! छलेसाओ पं०, तं०-कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेसा।
एगिदियाणं भंते ! कइ लेसाओ पं०?, गो० चत्तारि लेसाओ पं०, तं०-कण्ह- जाव तेउलेसा। पुढविकाइयाणं भंते! कइ लेसाओ पं० गो०! एवं चेव, आउवणस्सइकाइयाणविएवं चेव, तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदियाणं जहा नेरइयाणं । पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं पुछा, गो०! छल्लेस्सा-कण्ह० जाव सुक्कलेसा, संमुच्छि-मपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो० ! जह नेरइयाणं, गब्भवतियपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो० ! छल्लेस, कण्ह० जाव सुक्कलेसा, तिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो० ! छल्लेसा एयाओ चेव।
मणूसाणं पुच्छा, गो० ! छल्लेसा एयाओ चेव, संमुच्छिममणुस्साणं पुच्छा, गो० ! जहा नेरइयाणं, गब्भवतियमणुस्साणं पुच्छा, गो०! छल्लेसाओतं० कण्ह० जावसुक्कलेसा, मणुस्सीणं पुच्छा, गो० ! एवं चेव । देवाणं पुच्छा, गो० ! छ एयाओ चेव, देवीणं पुच्छा, गो० ! चत्तारि कण्ह० जाव तेउलेस्सा, भवणावासीणं भंते ! देवाणंपुच्छा, गो०! एवं चेव, एवं भवणवासिणीणवि, वाणमंतरदेवाणं पुच्छा, गो०! एवं वेव, वाणमंतरणवि, जोइसियाणपुच्छा, गो०! एगा तेउलेसा, एवं जोइसिणीणवि। वेमाणियाणपुच्छा, गो० ! तिन्नि, तं० तेउ० पम्ह० सुक्कलेस्सा, वेमाणिणीणं पुच्छा, गो० ! एगा तेउलेस्सा।
वृ. 'नेरइयाणं भंते !' इत्यादि, सूत्रमल्पबहुत्ववक्तव्यतायाः प्राक् सकलमपि सुगम, नवरं वैमानिकसूत्रे यद्वैमानिकानामेका तेजोलेश्योक्ता तत्रेदं कारणं-वैमानिक्यो हि देव्यः सौधर्मेशानयोरेव, तत्रच कवला तेजोलेश्येति, सामान्यतः सङ्ग्रहणिगाथा अत्रेमाः-- ॥१॥ “किण्हा नीला काऊ तेऊलेसा य भवणवंतरिया ।
जोइससोहम्मीसाण तेउलेसा मुणेयव्वा ।। ॥२॥ कप्पे सणंकुमारे माहिदे चेव बंभलोए य ।
-एएसु पम्हलेसा तेणं परं सुक्कलेसा उ॥ ॥३॥ पुढवी आउ वणस्सइ बायर पत्तेय लेस चत्तारि।
गब्भयतिरियनरेसुंछल्लेसा तिन्नि सेसाणं ॥" सम्प्रति लेश्यादीनामष्टानामल्पबहुत्वमाह-एएसिणंभंते! जीवाणंसलेस्साण' मित्यादि, अमीषामष्टानां मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पाः कतरे कतरेभ्यो बहवः कतरे कतरैः सह तुल्याः, इह

Page #384

पदं-१७, उद्देशकः-२, द्वार
५७ प्राकृतत्वात्तृतीयायामपि कतरेहिंतोनिर्देशोऽयं भवतीत्येवं व्याख्यायामदोषः, तथा कतरेकतरेभ्यो विशेषाधिकाः?, एवं गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह--
गौतम! सर्वस्तोकाः शुकललेश्याः,शुक्ला शुक्लद्रव्यजनिती वा लेश्या येषां तेशुक्ललेश्याः, एवं शेषपदेष्वपि विग्रहभावना कार्या, सर्वस्तोकाः, कतिपयेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु मनुष्येषु च लान्तकादिदेवेषुच तस्याः सद्भावात्, तेभ्यः पद्मलेश्याः सङ्खयेगुणाः, सङ्खयेयगुणेषुतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु मनुष्येषु सनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोककल्पवासिषु च देवेषुपद्मलेश्याभावात्, अथलान्तकादिदेवेभ्यः सनत्कुमारादिकल्पत्रयवासिनो देवा असङ्ख्यातगुणाः ततः शुक्ललेश्येभ्यः पद्मलेश्याः असङ्ख्येयगुणाः प्राप्नुवन्ति कथं सङ्घयेयगुणा उक्ताः?, उच्यते,
इह जघन्यपदेऽप्यसङ्ख्यातानां सनत्कुमारादिकल्पत्रयवासिदेवेभ्योऽसङ्घयेयगुणानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चांशुक्ललेश्या ततः पद्मलेश्याचिन्तायां सनत्कुमारादिदेवप्रक्षेपेऽप्यसङ्खयेयगुणत्वं न भवति किं तु यदेव तिर्यक्पञ्चेन्द्रियापेक्षयैव सङ्ख्येयगुणत्वं तदेवास्तीति।
मू. (४५३) एतेसिणं भंते! जीवाणं सलेस्साणंकण्हलेसाणंजाव सुक्कलेसाणं अलेस्साण य कयरे २ अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा जीवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा संखेजगु० तेउलेस्सा संखेजगु० अलेस्साअनंतगु० काउलेसाअनंतगु० नीललेसा विसेसाहिया कण्हलेसा विसेसाहिया लेस्सा विसेसाहिया।
वृ.सङ्खयेयगुणाःशुक्ललेश्यभ्यः पद्मलेश्याः, तेभ्योऽपि सङ्घयेयगुणाः तेजोलेश्या,बादरपृथिव्यपप्रत्येकवनस्पतिकायिकेषुसङ्ख्येयगुणेषुतिर्यक्पञ्चन्द्रियमनुष्येषुभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कतसौधर्मेशानदेवेषुचतेजोलेश्याभावात्, भावना सङ्घयेयगुणत्वे प्राग्वदत्रापि कर्तव्या, तेभ्योऽप्यनन्तगुणा अलेश्याः, सिद्धानामलेश्यानां प्राक्तनेभ्योऽनन्तगुणत्वात्, तेभ्योऽपि कापोतलेश्या अनन्तगुणाः, सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणानां वनस्पतिकायिकानां कापोतलेश्यावतां सद्भावात्, तेभ्योऽपि नीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, क्लिष्टक्लिष्टतराध्यवसायानां प्रभूततराणां सद्भावात्, कृष्णलेश्येभ्योऽपि सलेश्या विशेषाधिकाः नीललेश्यादीनामपितत्र प्रक्षेपात् तदेवं सामान्यतोऽल्पबहुत्वं चिन्तितं,
सम्प्रति नैरयिकेषु तदल्पबहुत्वं चिन्तयन्नाह
मू. (४५४) एएसिणं भंते ! नेरइयाणं कण्हलेसाणं नीललेस्साणं काउलेस्साण य कयरे २ हिंतो अप्पा वा ४?, गो०! सव्वधोवा नेरइया कण्हलेसा नीललेसा असं० काउले० असं० ।
वृ. 'एएसिणंभंते! नेरइयाण'मित्यादि, नैयरिकाणां हि तिस्प्रे लेश्याः, तद्यथा-कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या, उक्तंच॥१॥ “काउय दोसु तईयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए।
पंचमियाए मिस्सा कण्हा तत्तो परमकण्हा ।।" ततोऽत्रत्रयाणामेवपदानांपरस्परमल्पबहुत्वचिन्ता, तत्र सर्वस्तोकाः कृष्णलेश्यानैरयिकाः, कतिपयपञ्चमपृथिवीगतनरकावासेषुषष्ठयांसप्तम्यांचपृथिव्यांनैरयिकाणांकृष्णलेश्यासद्भावात, ततोऽसङ्खयेयगुणा नीललेश्याः, कतिपयेषुतृतीयपृथिवीगतनरकावासेषु चतुथ्यांसमस्तायां पृथिव्यां कतिपयेषु च पञ्चमपृथिवीगतनरकावासेषु नैरयिकाणां पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्खयेयगुणानां

Page #385

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १७ / २ / / ४५४ नीलेश्याभावात्, तेभ्योऽप्यसङ्घयेयगुणाः कापोतलेश्याः, प्रथमद्वितीयपृथिव्योस्तृतीयपृथिवी गतेषु च कतिपयेषु नरकावासेषु नारकाणमनन्तरोक्तेभ्योऽसङ्घयेयगुणानां कापोतले श्यासद्भावात मू. (४५५) एतेसि णं भंते! तिरिक्खजोणियाणं कण्हलेस्साणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे २ ?, अप्पा वा ४ गो० ! सव्व० तिरिक्खजोणिया सुक्कलेसा एवं जहा ओहिया नवरं अलेस वज्जा, एएसि एगिंदियाणं कण्ह० नील० काउ० तेउलेस्साण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा एगिंदिया तेउलेस्सा, काउ० अनं० नीलले० विसेसा कण्हलेसा०
एएसि णं भंते! पुढविकाइयाणं कण्हलेसाणं जाव तेउलेस्साण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गो० ! जहा ओहिया एगिंदिया नवरं कउलेस्सा असंखेजगुणा, एवं आउकाइयाणवि, एतेसि णं भंते! तेउकाइयाणं कण्हलेस्साणं नीललेस्साणं काउलेस्साण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा तेउकाइया काउलेस्सा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसेसाहिया, एवं वाउकाइयाणवि,
५८
एतेसि णं भंते! वणस्सइकाइयाणं कण्हलेस्साणं जाव तेउलेस्साण य जहा एगिंदिय० ओहियाणं, बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं जहा तेउकाइयाणं,
एएसि णं भंते! पंचेदियतिरिक्खजोणियाणं कण्हलेसाणं एवं जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गो० ! जहा ओहियाणं तिरिक्खजोणियाणं नवरं काउलेस्सा असंखेज्जगुणा, संमुच्छिमपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं जहा तेउकाइयाणं, गब्भवकर्कतियपंचेदियतिरिक्खजोणियाणं जहा ओहियाणं तिरिक्खजोणियाणं नवरं काउलेस्सा संखेज्जगुणा, एवं तिरिक्खजोणियाणवि, एएसि णं भंते! संमुच्छिमपंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं गब्भवक्कतियपंचेदियतिरिक्खजोणियाण य कण्ह० जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा गन्भवक्कतियपंचेदियतिरि० सुक्क० पम्ह० संखेज्जगुणा तेउले० संखे० काउ० संखे० नीललेस्सा विसेसा० कण्हलेसा विसेसा० काउलेसा संमुच्छिमपंचेदियतिरिक्खजोणिया असंखेज्ज० नीललेसा विसेसा० कण्हलेसा विसेसा०,
एएसि णं भंते! संमुच्छिमपेंचेदियतिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणिणीण य कण्हले० जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गो० ! जहेव पंचमं तहा इमं छटुं भाणियव्वं, एएसि णं भंते! गब्भवक्कतियपंचंदियतिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणिणीण य कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा गब्भवक्कंतियपंचेदियतिरिक्खजोणियाण सुक्कलेसा सुक्कलेसाओ तिरिक्खजोणिणीओ संखेज्जगुणाओ पम्हलेसा गब्भवक्कतियपंचेदियतिरिक्खजोणिया संखे० पम्हलेसाओ तिरिक्खजोणिणीओ संखेज्ज० तेउले ० तिरिक्खजोणिया संखे० तेउलेसा तिरिक्खजोणिणीओ सं० काउले-० सं० नीलले० विसेसा० कण्हले० विसेसा० काउलेसाओ सं० नीललेसाओ विसेसाहियाओ कण्हलेसाओ विसेसाहियाओ, एएसि णं भंते! संमुच्छिमपंचे० तिरिक्खजोणि० गब्भवकंतियपंचे० तिरिक्खजोणिणीण य कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेस्साण य कयेर कयरेहिंती अप्पा वा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा गन्भ० तिरिक्खजोणिया सुक्कलेसा सुक्कलेसाओ संखेज्जगुणाओ पम्हलेसा गब्भव० संखेज- पम्हलेसाओ तिरिक्खज० संखेजगुणाओ तेउलेसा गब्भव० तिरिक्ख० संखेज्जगु० तेउलेसाओ तिरि०

Page #386

पदं - १७, उद्देशक :- २, द्वारं
संखेजगुणाओ काउलेसाओ सं० निललेसा विसे० कण्हले० विसे० काउलेसा वि० कण्हलेसाओ विसेसाहियाओ कण्हले ० संमु० पंचेंदि० तिरिअ० सं० नीलले० विसे० कण्हले० विसेसाहिया एएसि णं भंते! पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणिणीण य कण्हलेस्साणं जाव सुक्कलेसाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्थोवा पंचेदियतिरि० सुक्कलेस्सा सुक्कलेसाओ संखि० पम्हलेसा सं० पम्हलेसाओ संखेज्जगुणाओ तेउलेसा सं० तेउलेस्साओ संखिजगुणाओ काउले० संखे० नीललेसाओ विसेसाहियाओ कण्हलेसाओ विसेसा० काउले० असंखेज्जगुणा नीलले ० विसे० कण्हले० विसेसाहियाओ, एएसिणं भंते! तिरि० तिरिक्खजोणिणीण य कण्हले० जाव सुक्क० कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४१, गो० ! जहेब नवमं अप्पाबहुगं तहा इमंपि, नवरं काउले० तिरि० अनं०, एवं एते दस अप्पाबहुगा तिरिक्खजोणियाणं ।
वृ. अधुना तिर्यक्पञ्चेन्द्रियष्वल्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं भंते!' इत्यादि, 'एवं जहा ओहिया' इति एवम् उपदर्शितेन प्रकारेण यथा प्रागोधिकास्तथा वक्तव्याः, नवरमलेश्यावर्जाः, तिरश्चामलेश्यानामसंभवात्, ते चैवं - सर्वस्तोकाः तियंगोनिकाः शुक्ललेश्याः, ते च जघन्यपदेऽप्यसङ्ख्याता द्रष्टव्याः, तेभ्य सङ्घयेयगुणाः पद्मलेश्याः, तेभ्योऽपि सङ्घयेयगुणास्तेजोलेश्याः, तेभ्योऽप्यनन्तगुणाः कापोतलेश्याः, तेभ्योऽपि नीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि सलेश्या विशेषाधिकाः । साम्प्रतममेकेन्द्रियेष्वल्पबहुत्वमाह
'एएसि णं भंते! एगिंदियाण' मित्यादि, सर्वस्तोका एकेन्द्रियास्तेजोलेश्याः, कतिपयेषु बादरपृथिव्यब्वनस्पतिकायिकेष्वपर्याप्तावस्थायां तस्याः सद्भावात्, तेभ्यः कापोतलेश्या अनन्तगुणाः, अनन्तानां सूक्ष्मबादरनिगोदजीवानां कापोतलेश्यास-द्भावात्, तेभ्योऽपि नीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, अत्र भावना प्रागेवोक्ता ।
सम्प्रति पृथिवीकायिकादिविषयमल्पबहुत्वं वक्तव्यं, तत्र पृथिव्यब्वनस्पतिकायानां चतस्रो लेश्याः तेजोवायूनां तिन इति तथैव सूत्रमाह- 'एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाण' मित्यादि, सुगमं द्वित्रिचतुरिन्द्रियविषयमपि, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योन्द्रियतिरश्चां यथा तेजस्कायिकानामुक्तं तथा वक्तव्यं, तेजस्कायिकानामिव तेषामप्याद्यलेश्यात्रयमात्रसद्भावात्, गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकसूत्रे तेजोलेश्याभ्यः कापोतलेश्या असङ्घयेयगुणा वक्तव्याः, तावतामेव तेषां केवलवेदसोपलब्धतवात्, शेषमौधिकसूत्रवद् वक्तव्यं, एवं तिर्यग्योनिकानामपि सूत्रं वक्तव्यं, तथा चाह - ' एवं तिरिक्खजोणिणीणवि' ।
५९
अधुना संमूर्च्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियतिर्यक्स्त्रीविषयं सूत्रमाह- 'एएसि णं भंते !' इत्यादि सुगमं, एतच्च प्रागवद् भावनीयं, इदं किल पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाधिकारे षष्ठं सूत्रमनन्तरोक्तं च पञ्चममत उक्तं ' जहेव पंचमं तहा इमं छट्टं भाणियव्वं', अधुना गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियतिर्यक्स्त्रीविषयं सप्तमं सूत्रमाह
'एएसि णं भंते!' इत्यादि सुगमं, नवरं सर्वास्वपि लेश्यासु स्त्रियः प्रचुराः, सर्वसङ्घययापि च तिर्यक्पुरुषेभ्यस्तिर्यवस्त्रियस्त्रिगुणाः “तिगुणा तिरूव अहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेयव्या" इति वचनात्, ततः सङ्ख्यायतगुणा उक्ताः, नपुसकास्तु गर्भव्युत्क्रान्तिकाः कतिपय इति न ते यथोक्तमल्पबहुत्वं व्याप्नुवन्ति, सम्प्रति समूर्च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकगर्भव्युत्क्रान्तिक

Page #387

६०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/२/-/४५५
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतिर्यस्त्रीविषयमष्टमं सामान्यतः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतिर्यस्त्रीविषयं नवमं सामान्यतस्तिर्यग्योनिकतिर्यस्त्रीविषयं दशमं सूत्रमाह
मू.(४५६) एवं मणुस्साणवि अप्पाबहुगा भाणियब्बा, नवरं पच्छिमगं अप्पाबहुगं नस्थि
वृ. 'एएसिणं भंते!' इत्यादि भावना प्रागुक्तानुसारेणकर्त्तव्या, तिर्यग्योनिकविषयसूत्रसंकलनामाह-“एवमेए दस अप्पाबहुगा तिरिक्खजोणियाण मिति सुगम, नवरमिहेमे पूर्वाचार्यप्रदर्शिते सङ्ग्रहणिगाथे॥१॥ "ओहिय पणिदि १ समुच्छिमा २ य गब्मे ३ तिरिक्खिइत्थीओ४ ।
संमुच्छगभतिरिया ५ मुच्छतिरिक्खी य ६ गब्भंमि ७॥ ॥२॥ सम्मुच्छिमगम इत्थी ८ पणिंदितिरिगित्यीया ९ य ओहित्थी १० ।
दस अप्पबहुगभेया तिरियाणं होंति नायव्वा ।।" यथा तिरश्चामल्पबहुत्वान्युक्तानि तथा मनुष्याणामपि वक्तव्यानि, नवरं पश्चिमं दशममल्पबहुत्वं नास्ति, मनुष्याणामनन्तत्वाभावात्, तदभावे काउलेसाअनंतगुणा इति पदासम्भवात्,
मू. (४५७) एएसिणं भंते ! देवाणं कण्हलेसा जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरहितो?, अप्पावा ४ गो०! सवयोवा देवा सुक्कले० पम्हलेस्साअसं० काउले० असं० नीललेस्सा विसेसा० कण्ह० विसेसा० तेउलेसा संखेजगुणा, एएसि णं भंते ! देवीणं कण्हले० जाव तेउलेसाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा४?, गो० ! सव्वत्थोवा देवीओ काउले० नीललेसाओविसे० कण्हले० विसेसा० तेउले० संखे एव,
एएसिणं भंते ! देवाणं देवीण य कण्हले० जाव सु० कयरे २ अप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्थोवा देवा सुक्कले० पम्हले० असं० काउले० असं० नीलले० विसे० कण्हले० विसे० काउले० देवीओ संखे० नीलले विसे० कण्हले० विसे० तेउले० देवा संखे० तेउ० देवीओ संखे०, एएसिणंभंते! भवणवासीणं देवाणं कण्हेल० जाव तेउलेस्साण य कयेर २ अप्पा वा४, गो० ! सव्व० भवणवासी देवा तेउले० काउलेसा० असं० नीललेसा विसे० कण्हलेसा विसैसा
एतेसिणं भंते! भवणवासिणीणं देवीणं कण्हले० जाव तेउले० कतरे कतरेहितो अप्पा वा ४?, गो० ! एवं चेव, एएसि णं भंते ! भवणवासीणं देवाणं देवीण य कण्हलेसाणं जाव तेउलेसाणयकयरे२? अप्पा वा४?, गो०! सव्वत्थोवा० भवणवासी देवातेउलेसाभवणसिणीओ तेउलेसाओ संखे० काउले० भवणवासीओ असंखे० नीललेसा विसे० कण्हलेसा विसे० काउलेसाभवणवासिणीओ देवीओ संखेनगु० नीलले० भवणवासीओअसंखे० नीललेसा विसे० कण्हलेसा विसे० काउलेसाभवणवासिणीओ देवीओ संखेजगु० नीलले०विसे० कण्हलेसाओ विसेसाहियाओ, एवं वाणमंत० तिनेव अप्पाबहुया जहेव भवणवासिणं तहेव भा०।
एतेसिणंभंते ! जोइसि० देवाणं देवीण य तेउलेसाणं कयरे २? अप्पा वा ४?, गो०! सव्वत्थो० जोइसिया देवा तेउले०जोइसिणीओ देवीओ० देवीओ० तेउले० संखेजाओ।एएसि गंभंते! वेमाणियाणं देवाणं तेउले० पम्हलेसाणं सुक्कलेसाण यकयरे २? अप्पा वा ४? गो०! सव्वत्थो० वेमाणिया देवा सुक्कलेस्सा पम्हलेसा असं० तेउलेसा० असं०, एतेसिणं भंते ! वेमाणियाणं देवाणं देवीण य तेउलेसा० पम्हसुक्कलेस्साण य कयरे २

Page #388

पदं-१७, उद्देशकः-२, द्वारंअप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्थोवा वैमाणिया देवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा असंखेजगुणा तेउलेस्सा असंखेनगुणा तेउलेसाओ वेमाणिणीओ देवीओ संखेजगुणाओ,
एएसिणं भंते ! भवणवासीदेवाणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाण य देवाण य कण्हलेसाणंजाव सुक्कलेसाणं कयरे २ अप्पा वा४?, गो०!, सब्वत्थोवा वेमाणिया देवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा असंखेजगुणा तेउलेस्सा असंखेज्जगुणा तेउलेसा भवणवासीदेवा असं० काउलेस्सा असं० नीलले० विसेसा० कण्हले० विसेसा० तेउलेसा वाणमंतरा देवा असं० काउले० असं० नीलले०विसेसा कण्हले० विसेसा तेउलेसा जोइसिया देवा संखे०,
एएसिणं भंते ! भवणवासिणीणं वाणंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीण य कण्हलेसाणं जाव तेउलेस्साण य कयो २?, गो० ! सव्वत्थोवाओ देवीओ वेमाणिणीओ तेउलेसाओ भवणवासिणीओतेउलेसाओअसं० काउलेसाओअसं० नीललेसाओविसेसा० कण्हले० विसेसा० तेउलेसाओ वाणमंतरीओ देवीओ असं० काउले० असं० नीललेसाओ विसेसा० कण्हलेसाओ विसेसा० तेउलेसाओ जोइसिणीओ देवीओ संखेजगुणाओ।।
एएसि णं भंते ! भवणवासीणं जाव वेमाणयाणं देवाण य देवीण य कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे २ अप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्थोवा वेमाणिया देवा सुक्कलेसा पम्हलेसा असंखे० तेउलेसा असंखे० तेउलेसाओ वेमाणियदेवीओ संखे० तेउले० भवणवासीदेवा असं० तेउलेसाओ भवणवासीदेवीओ संखे० काउलेसाभवणवासी असं० नीलले० विसेसा० कण्हले० विसेसा० काउलेसाओ भवणवासिणिओ संखे० निलले० विसेसाहियाओ कण्हलेसाओ विसे० तेउलेसा वाणमंतरा सं० तेउलेसाओ वाणमंतरीओ संखे० काउले० वाणमंतरा असं० नीलले० विसेसा० कण्हले० विसेसा० काउले० वाणमं० संखे० नीललेसाओ विसे० कण्हलेसा विसेसा० तेउले० जोइसिया संखे० तेउले० जोइसिणीओ संखिजुणाओ।
वृ.अधुना देवविषयमल्पबहुत्वमाह-एएसिणंभंते! देवाण'मित्यादि, सर्वस्तोका देवाः शुक्ललेश्याः, लान्तकादिदेवलोकेष्वेव तेषां सद्भावात्, तेभ्यः पद्मलेश्याः असङ्खयेयगुणाः, सनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोककल्पदेवेषु पद्मलेश्याभावात्, तेषां च लान्तकादिदेवेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वात्, तेभ्यःकापोतलेश्याः असञ्जयेयगुणाः, भवनपतिव्यन्तरदेवेषुसन्तकुमारादिदेवेभ्योऽसङ्ख्येयगुणेषुकापोतलेश्यासद्भावात्, तेभ्योऽपि नीललेश्या विशेषाधिकाः, प्रभूततराणां भवनपतिव्यन्तराणां तस्याः सम्भवात, तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः प्रभूततमानां तेषां कृष्णलेश्याकत्वात्, तेभ्योऽपि तेजोलेश्याः सङ्खयेयगुणाः, कतिपयानां भवनपतिव्यन्तराणां समस्तानांज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवानां तेजोलेश्याभावात् ॥
अधुना देवीविषयं सूत्रमाह-एएसिणं भंते ! देवीण'मित्यादि देव्यश्च सौधर्मेशानान्ता एवन परत इति तासांचतनएव लेश्यास्ततस्तद्विषयमेवाल्पबहुत्वमभिधित्सुना जावतेउलेस्साण य' इत्युक्तंसर्वस्तोका देव्यःकापोतलेश्याः कतिपयानां भवनपतिव्यन्तरदेवीनांकापोतलेश्याभावात् तेभ्यो विशेषाधिका नीललेश्याः प्रभूतानां भवनपतिव्यन्तरदेवीनां तस्याः संभवात् तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाःप्रभूतानां तासां कृष्णलेश्याकत्वात्, ताभ्यस्तेजोलेश्याः सङ्खयेयगुणाः, ज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवीनामपि समस्तानां तेजोलेश्याकत्वात् ।

Page #389

६२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/२/-/४५७ सम्प्रति देवदेवीविषयं सूत्रमाह-एएसि णमित्यादि, सर्वस्तोका देवाः शुक्ललेश्याः, तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः पद्मलेश्याः,तेभ्योऽप्यसङ्ख्येयगुणाः कापोतलेश्याः, तेभ्योनीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपिकृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, एतावनागेव भावितं, तेभ्योऽपि कापोतलेश्याका देव्यः सङ्घयेयगुणाः, ताश्च भवनपतिव्यन्तरनिकायान्तर्गता वेदितव्याः,अन्यत्र देवीनांकापोतलेश्याया असंभवात्, देव्यश्च देवेभ्यः सामान्यतःप्रतिनिकायं द्वात्रिंशद्गुणाःततः कृश्णलेश्येभ्यो देवेभ्यः कापोतलेश्या देव्यः सङ्घयेयगुणा अपिघटन्ते, ताभ्यो नीललेश्या विशेषाधिकाः, ताभ्यः कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, अत्रापि प्राग्वद्भावना, ताभ्योऽपि तेजोलेश्या देवाः सङ्खयेयगुणाः, कतिपयानां भवनपतिव्यन्तराणां समस्तानां ज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवानां तेजोलेश्याकत्वात्, तेभ्योऽपि तेजोलेश्याका देव्यः सङ्खयेयगुणाः द्वात्रिंशद्गुणत्वात् ।
सम्प्रति भवनवासिदेवविषयं सूत्रमाह-एएसिणंभंते!' इत्यादि, सर्वस्तोकास्तेजोलेश्या महर्द्धयो हि तेजोलेश्याका भवन्ति महर्द्धयश्चाल्पे इति ते सर्वस्तोकाः, तेभ्योऽसङ्खयेयगुणाः कापोतलेश्याः, अतिशयेन प्रभूतानां कापोतलेश्यासंभवात्, तेभ्यो नीललेश्या विशेषाधिकाः, अतिप्रभूततमानां कृष्णलेश्याभावात् । एवं भवनपतिदेवीविषयमपि सूत्रं भावनीयं ।
अधुना भवनपतिदेवदेवीविषयं सूत्रमाह-एएसिण'मित्यादि, सर्वस्तोका भवनवासिनो देवाः तेजोलेश्याकाः, युक्तिरत्र प्रागेवोक्त, तेभ्योस्तेजोलेश्याकाभवनवासिन्योदेव्यः सङ्ख्येयगुणाः देवेभ्यो हि देव्यः सामान्यतःप्रतिनिकायं द्वात्रिंशद्गुणास्तत उपपद्यते सङ्ख्येयगुणत्वमिति, तेभ्यः कापोतलेश्या भवनवासिनो देवा असङ्खयेयगुणाः, तेभ्यो नीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, युक्तिरत्रप्रागुक्ताऽनुसरणीया, तेभ्यः कापोतलेश्या भवनवासिन्यो देव्यः सङ्घयेयगुणाः, भावना प्रागुक्तभावनानसारेणभावनीया, ताभ्यो नीललेश्या विशेषाधिकाः, ताभ्यः कृष्णलेश्या विशेषाधिकाः, एवं वानमन्तरविषयमपिसूत्रत्रयं भावनीयं, ज्योतिष्कविषयमेकमेव सूत्रं, तनिकाये तेजोलेश्याव्यतिरेकेण लेश्यान्तरासम्भवतः पृथग् देवदेवीविषयसूत्रद्वयासम्भवात्,
वैमानिकदेवविषयं सूत्रमाह-'एएसिणंभंते! वेमाणियाण'मित्यादि, सर्वस्तोका वैमानिका देवाःशुक्ललेश्याः, लान्तकादिदेवानामेव शुक्ललेश्यासम्भवात्, तेषांचोत्कर्षतोऽपि श्रेण्यसङ्ख्येयभागगतप्रदेशराशिमानत्वात्, तेभ्यः पालेश्या असङ्ख्येयगुणाः, सनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोककल्पवासिनां सर्वेषामपि देवानां पद्मलेश्यासम्भवात, तेषां चातिबृहत्तमश्रेण्यसत्येयभागवर्त्तिनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, लान्तकादिदेवपरिमाणहेतुश्रेण्यसङ्खयेयभागापेक्षयाह्यमीषांपरिमाणहेतुः श्रेण्यसङ्खयेयभागोऽसङ्खयेयगुणः, तेभ्योऽपि तेजोलेश्या असङ्खयेयगुणाः तेजोलेश्या हि सौधर्मशानदेवानां, ईशानदेवाश्चाङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः सम्बन्धिनि द्वितीयवर्गमूलेतृतीयेन वर्गमूलेन गुणिते यावात् प्रदेशराशिर्भवति तावप्रमाणासु धनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणिषुयावन्तोनभःप्रदेशाः तावप्रमाण ईशानकल्पगतदेवदेवीसमुदायः, तद्गतकिञ्चिदूनद्वात्रिंशत्तमभागकल्पादेवाः, तेभ्योऽपिच सौधर्मकल्पदेवाः सङ्खयेयगुणाः, ततो भवन्ति पद्मलेश्येभ्यस्तेजोलेश्या असङ्खयेयगुणाः,देव्यश्च सौधर्मेशानकल्पयोरेव, तत्र च केवला तेजोलेश्या, ततो लेश्यान्तरासम्भवान्न तद्विषयं पृथरसूत्रं अतः । सम्प्रति देवदेवीविषयं सूत्रमाह-'एएसिणं भंते !

Page #390

पदं-१७, उद्देशकः-२, द्वारवेमाणियाणंदेवाणंदेवीणय' इत्यादिसुगम, नवरं तेउलेसाओवेमाणिणीओदेवीओसंखेनगुणाओ' इति, देवेभ्यो देवीनां द्वात्रिंश-द्गुणत्वात् ।।
अधुना भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकविषयं सूत्रमाह-'एएसिणं भंते ! भवणवासीण मित्यादि, तत्र सर्वस्तोका वैमानिका देवाः शुक्ललेश्याः पद्मलेश्या असङ्ख्येयगुणाः, तेजोलेश्या असङ्घयेयगुणा इत्यत्र भावनाऽनन्तरमेव कृता, तेभ्योऽपि भवनवासिनो देवास्तेजोलेश्याका असङ्खयेयगुणाः,कथमिति चेद् ?, उच्यते, अङ्गुलमात्रक्षेत्रपदेशराशेः सम्बन्धिनि प्रथमवर्गमूले तृतीयवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशिर्भवति तावप्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणिषु यावान् प्रदेशराशिस्तावप्रमाणो भवनपतिदेवदेवीसमुदायः, तद्गतकिंचिदूनद्वात्रिंशत्तममभागकल्पाभवनपतयोदेवाः, तत इमे प्रभूताइतिघटन्ते सौधर्मेशानदेवेभ्यस्तेजोलेश्याका असङ्खयेयगुणाः, तेभ्यः कातोपलेश्या भवनपतय एवासङ्घयेयगुणाः, अल्पर्धिकानामप्यतिप्रभूतानां कापोतलेश्यासम्भवात्,
तेभ्योऽपि भवनवासिन एव नीललेश्या विशेषाधिकाः, युक्तिरत्र प्रागेवोक्ता, तेभ्योऽपि वानमन्तरास्तेजोलेश्याका असङ्खयेयगुणाः, कथमिति चेद्, उच्यते, इह सङ्ख्येययोजनकोटीकोटीप्रमाणानि सूचिरूपाणिखण्डानियावन्त्येकस्मिन्यन्तरे भवन्तितावान् व्यन्तरदेवदेवीसमुदायः, तद्गतकिंचिदूनद्वात्रिंशत्तमभागकल्पा व्यन्तरदेवाः, ततइमे भवनपतिभ्योऽतिप्रभूततमा इत्युपपद्यते, कृष्णलेश्येभ्यो भवनपतिभ्यो वानमन्तरास्तेजोलेश्याका असवयेयगुणाः, तेभ्योऽपि वानमन्तराएवकापोतलेश्येकाअसङ्खयेयगुणाः,अल्पर्धिकानामपिकापोतलेश्याभावात्, तेभ्योऽपि वानमन्तरा नीललेश्या विशेषाधिकाः, तेभ्योऽपि कृष्णलश्या विशेषाधिकाः, अत्रापि युक्तिः प्रागुक्ताऽनुसरणीया, तेभ्योस्तेजोलेश्याज्योतिष्का देवाः सङ्घयेयगुणाः, यतः षट्पञ्चाशदधिकाङ्गुलशतद्वयप्रमाणानिसूचिरूपाणि यावन्तिखण्डान्येकस्मिन्प्रतरेभवन्ति तावप्रमाणोज्योतिष्कदेवदेवीसमुदायः,तद्गतकिञ्चिद्नद्वात्रिंशत्तमभागकल्पा ज्योतिष्कदेवाः, ततः कृष्णलेश्येभ्यो वानमन्तरेभ्यः सवयेयगुणाएवघटन्तेज्योतिष्कदेवानत्वसङ्ख्येयगुणाः, सूचिरूपखण्डप्रमाणहेतोः सङ्ख्येयोजनकोटीकोट्यपेक्षया षट्पञ्चाशदधिकाङ्गुलशतद्वयस्य सङ्खयेयभागमात्रवर्तित्वात् ॥
__सम्प्रति भवनवास्यादिदेवदेवीविषयं तदनन्तरं भवनवास्यादिदेवदेवीसमुदायविषयं सूत्रमाह-एतच्च सूत्रद्वयमपि प्रागुक्तभावनानुसारेण भावनीयं ।
मू. (४५८) एएसि णं भंते ! कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे २ अप्पटिया वा महड्डियावा?, गो०! कण्हलेसेहितो नीललेसा महड्डिया नीललेसेहिंतो काउलेसा महड्डिया एवं काउलेस्सेहितो तेउलेसा महड्डिया तेउलेसेहितो पम्हलेसा महष्टिया पम्हलेसेहिंतो सुक्कलेसा महड्डिया, सव्वप्पड्डिया जीवा कण्हले० सव्वमहष्टिया सुक्कलेसा ।।
एएसिणं भंते ! नेरइयाणं कण्हलेसाणं नीललेसाणं काउलेसाण य कयरे २ अप्पड्डिया वा महडिया वा?, गो० ! कण्हलेसेहितो नीलले० महड्डिया नीललेसेहितो काउलेसा महड्डिया, सब्बप्पड्डिया नेरइया कण्हले०, सब्वमहड्डिया नेरइया काउले०॥
एएसि णं भंते १ तिरिक्खजोणियाणं कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहितो अप्प० मह०?, गो०!, जहा जीवाणं ।

Page #391

६४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/२/-/४५८
एएसिणं भंते! एगिदियतिरिक्खजोणि कण्हलेजाव तेउलेसाण य कयरे कयरेहितो अप्पड्डिया वा महड्डिया वा?, गो० !, कण्हलेसेहिंतो एगिदियतिरिक्खजो-नीलले० महड्डिया नीलले० तिरि० काउले० मह० काउले० तेउले०महड्डिया, सव्वप्पडिया एगेदियतिरिक्खजोणिया कण्हले० सव्वमड्डिया तेउले० एवं पुढविकाइयाणवि, एवं एएणं अभिलावेणं जहेव लेस्साओ भावियाओ तहेव नेयव्वं जाव चउरिदिया । पंचेंदियतिरिक्खजोणि तिरिक्खजोणिणीणं संमुच्छिमाणंगभवक्कंतियाण यसव्वेसि भाणि० जाव अप्पष्टिया वेमाणियादेवा तेउले० सव्वमह० वेमा० सुक्कलेसा । केई भणंति-चउवीसं दंडएणं इट्टी भाणि०॥
वृ सम्प्रति लेश्याविशिष्टानामल्पर्द्धिकत्वमहर्द्धिकतवे प्रतिपिपादयिषुरिदमाह-'एएसि गंभंते ! जीवाणंकण्हलेसाण'मित्यादि, सुगम, नवरंलेश्याक्रमेणयथोत्तरंमहर्द्धिकत्वं यथाऽर्वाक् अल्पर्द्धिकत्वंभावनीयं, एवंनैरयिकतिर्यग्योनिकमनुष्यवैमानिकविषयाण्यपिसूत्राणि येषांयावत्यो लेश्यास्तेषां तावतीः परिभाव्य भावनीयानि ॥
पदं- १७, उद्देशकः-२ - समाप्तः
-:पदं - १७, उद्देशकः-३:वृ. उक्तो द्वितीय उद्देशकः, सम्प्रति तृतीय आरभ्यते, तस्य चेदमादिसूत्रम्
मू. (४५९) नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववजइ अनेरइए नेरइएसु उववजइ ?, गो०! नेरइए नेरइएसु उववनइ नो अनेरइए नेरइएसु उववजइ, एवं जाव वैमाणियाणं।
नेरइएणं भंते ! नेरइएहितो उववट्टइ अनेरइएनेरइएहितो उववट्टति?,गो०! अनेरइए नेरइएहितोउववट्टति नोनेरइए नेरइएहितोउववट्टइ, एवंजाववेमाणिए, नवरंजोइसियवेमाणिएसु चयणंति अभिलावो कायव्यो।
___ से नूनं भंते! कण्हलेसे नेरइए कण्हलेसेसुनेरइएसुउववज्रति कण्हलेसे उववट्टइ, जल्लेसे उववनइ तल्लेसे उववट्टइ?, हंतागो०!, कण्हलेसे नेरइएकण्हलेसेसुनेरइएसुउववञ्जति कण्हलेसे उववट्टइ, जल्लेसे उववजइ तल्लेसे उववट्टइ, एवं नीललेस्सवि, एवं काउलेस्सेवि।।
एवं असुरकुमाराणविजाव थणियकुमारा, नवरंलेस्सा अब्भहिया, से नूनं भंते! कण्हलेसे पुढविकाइए कण्हलेसेसु पुढविकाइएसु उववजति कण्हलेसे उबवट्टइ जल्लेसे उववजति तल्लेसे उववति ?, हंता गो!, कण्हलेसे पुढविकाइए कण्हलेसेसु पुढविकाइएसु उववञ्जति, सिय कण्हलेसे उववट्टइ सिय नीललेसे उववट्टइ सिय काउलेसे उववट्टइ सिय जल्लेसे उववजति सिय तल्लेसे उववट्टइ, एवं नीलकाउलेस्सासुवि,
से नूनं भते ! (तेउल्लेसे पुढवीकाइए) तेउलेस्सेसु पुढविकाइएसु उववजई पुच्छा, हता गो० ! तेउलेस्सेसु पुढविकाइएसु उववजइ, सिय कण्हलेसे उववट्टइ सिय नीललेसे उवचट्टइ सिय काउलेसे उववट्टइ तेउलेसे उववजई नो चेव णं तेउलेसे उववट्ठइ, वं आउकाइया वणस्सइकाइयावि, तेऊवाआ एवं चेव, नवरं एतेसिं तेउलेस्सा नत्थि, बितियचउरिदिया एवं चेवतिसुलेसासु, पेंचेदियतिरिक्खजोणया मणुस्साय जहा पुढविकाइया आदिल्लिया तिसुलेसासु भणिया तहा छसुवि लेसासु भा०, नवरं छप्पि लेस्साओ चारेयवाओ।

Page #392

पदं-१७, उद्देशकः-३, द्वार -
६५ वाणमं० जहा असुरकु०, से नूनं भंते! तेउलेस्से जोइसिए तेउलेस्सेसुजोइसिएसु उवव० जहेव असुरकु०, एवं वेमाणियावि, नवरं दोण्हपि चयंतीति अभिलावो ।
से नूनं भंते ! कण्हलेसे नीललेसे काउलेसे नेरइए कण्हलेसेसु नीललेसेसु काउलेसेसु नेरइएसु उवव० कण्ह० नील० काउले० उववट्टइजल्लेसे उवव० तल्लेसे उबवट्टइ?, हंता गो०!, कण्हनीलकाउलेसे उववजइ तल्लेसे उववढइ, से नूनं भंते ! कण्हलेसे जाव तेउलेस्से असुरकुमारे कण्हलेसेसुजाव तेउलेसेसुअसुरकुमारेषु उववञ्जइ, एवंजहेव नेरइए तहा असुरकुमारावि जाव थणियकुमारावि, से नूनं भंते ! कण्हलेसे जाव तेउलेसे पुढविकाइए कण्हलेसेसु जाव तेउलेसेसु पुढविकाइएसु उववज्झइ?, एवं पुच्छाजहा असुरकुमाराणं, हंता गो०!, कण्हलेसे जाव तेउलेसे पुढविकाइए कण्हलेसेसु जाव तेउलेसेसु पुढविकाइएसु सिय कण्हलेसे उववट्टइ सिय नीललेसे सियकाउलेसे उव्वदृइ सिय जल्लेसे उववजइ तल्लेसे उववट्टइ, तेउलेसे उववजई नो वेवणं तेउलेसे उबट्टइ, एवं आउकाइया वणस्सइकाइयावि भाणियब्वा,
से नूनं भंते! कण्हलेसे नीललेसे काउलेसे तेउकाइए कण्हलेसेसुनीललेसेसु काउलेसेसु तेउकाइएसु उववज्झइ कण्हलेसे नीललेसे काउलेसे उववट्टइ जल्लेसे उववजइ तल्लेसे उववट्टइ हंता गो०! कण्ह० नील० काउलेसे तेउकाइए कण्ह० नील० काउलेसेसुतेउकाइएसु उववज्जइ सिय कण्हलेसे उववट्टइ सिय नीललेसे उववट्टति सिय काउलेसे उववचट्टइ सियजल्लेसे उववजइ तल्लेसे उववट्टइ, एवं वाउकाइयबेदियतेइंदियचउरिदियावि भाणियचा।।
से नूनंभंते! कण्हलेसेजाव सुक्क लेसे पंचेदियतिरिक्खजोणिया कण्हलेसेसुजाव सुक्कलेसेसु पंचेदियतिरिक्खजोणिएसुउववजइ?, पुच्छा, हंता गोयमा!, कण्हलेसे जाव सुक्कलेस्से पंचेदियतिरिक्खजोणए कण्हलेसेसु जाव सुक्कलेसेसु पंचेदियतिरि० उवव० सिय कण्हलेसे उववट्टइ जाव सिय सुक्कलेसे उववइ सिय जल्लेसे उववजइ तल्लेसे उववट्टइ।
एवं मणूसेवि। वाणमंतराजहा असुरकुमारा जोइसियवेमाणियावि एवंचेव, नवरंजस्स जल्लेसा, दोण्हवि चयणंति भाणियव्वं ।
वृ. नेरइएणं भंते! नेरइएसु उववजई' इत्यादि, अस्य चायमभिसम्बन्धः-द्वितीयोद्देशके नारकादीनां लेश्यापरिसङ्घयानं अल्पबहुत्वं महर्द्धिकत्वं चोक्तं, इह तु तेषामेव नारकादिजीवानां तास्ता लेश्याः किमुपपातक्षेत्रोपपत्रानामेव भवन्ति उत विग्रहेऽपि इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थं प्राक नयान्तरमाश्रित्य नारकादिव्यपदेशं पृच्छति
'नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववजइ अनेरइए नेरइएसु उववजई इति, इदं च प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-गौतम! नैरयिको नैरयिकेषूत्पद्यते नो अनैरयिकः, कथमिति चेद?, उच्यते, इहयस्मानारकादिभवोपग्राहकमायुरेव न शेषं, तथाहि-नारकायुषिउदयमागते नारकभवोभवति मनुष्यायुषि मानुषभव इत्यादि, ततो नारकाद्यायुर्वेदनप्रथमसमये एव नारकादिव्यपदेशं लभते, एतच्च ऋजुसूत्रनयदर्शनं, तथा च नयविधिः ऋजुसूत्रनयस्वरूपनिरूपणं कुर्वनिरिदमुक्तं॥१॥ "पलालं न दहत्यग्निर्भिद्यते न घटः क्वचित्।
नाशून्ये निष्क्रमोऽस्तीह, न च शून्यं प्रविश्यते ।। 115]

Page #393

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/३/-/४५९ ॥२॥ नारकव्यतिरिक्तश्च, नरके नोपपद्यते ।
नरकान्नारकश्चास्य, न कश्चिद्विप्रमुच्यते ।।" इत्यादि, ‘एवं जाव वेमाणिए' एवं-नैरयिकोक्तप्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकोवैमानिकविषयं सूत्रं, तच्च सुगमत्वात् स्वयं परिभावनीयं ॥
अधुना उद्वर्तनाविषयंनैरयिकेषुसूत्रमाह-'नेरइएणंभंते!' इत्यादि, एतदपि ऋजुसूत्रनयदर्शनेन वेदितव्यं, तथाहि-परभवायुषि उदयमागते तत उद्वर्त्तते यद्भवायुश्चोदयमागतं तेन भवेन व्यपदेशः, यथा नारकायुषि उदयमागते नारकभवेन नारक इति, ततो नैरयिकेभ्योऽनैरयिक एवोद्वर्तते न नैरयिक इति।एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावत्सूत्रं वक्तव्यं यावद्वैमानिकविषयं, नवरंज्योतिष्कवैमानिकविषयेच्यवनंइत्यभिलापः वक्तव्यः, तेभ्य उद्वर्तनस्य च्यवनमिति प्रसिद्धेः, तथा चाह-‘एवं जाव वेमाणिए नवर'मित्यादि ।।
___ अधुना कृष्णलेश्याविषयमुत्पत्ती सूत्रमाह- से नूनं भंते!' इत्यादि, सेशब्दोऽथशब्दार्थः स चेह प्रश्ने नूनं-निश्चितमेतत् भदन्त ! कृष्णलेश्यो नैरयिकः कृष्णलेश्येषु नैरयिकेषु मध्ये उत्पद्यते तेभ्यश्च कृष्णवलेश्येभ्यो नैरयिकेभ्य उद्वर्तमानः कृष्णलेश्य एवोद्वर्तते, एतदेव निश्चयदाढ्योत्पादनार्थ प्रकारान्तरेणाह-यल्लेश्य उत्पद्यते तल्लेश्य उद्वर्तते न लेश्यान्तरगत इति भगवानाह-'हंता गोयमा!' इत्यादि, हन्तेत्यनुमतौ अनुमतमेतत् मम गौतम! _ 'कण्हलेसेसुनेरइए' इत्यादि, अथ कथं कृष्णलेश्यःसन् कृष्णलेश्यषु नैरयिकेषूत्पद्यतेन लेश्यान्तरोपेतः?, उच्यते, इह तिर्यक्पञ्चेन्द्रियोमनुष्योवा बद्धायुष्कतया नरकेषूत्पत्ति(तितुकामो यथाक्रमं तिर्यगायुषि मनुष्यायुषि च साकल्येनाक्षीणेऽन्तर्मुहूर्त्तशषे यल्लेश्येषु नरकेषूत्पत्स्यते तद्गतलेश्यया परिणमति, ततस्तेनैवाप्रतिपतितेन परिणामेन नरकायुःप्रतिसंवेदयते, तत उच्यते कृष्णलेश्यः कृष्णलेश्येषु नैरयिकेषूत्पद्यतेनलेश्यान्तरयुक्तः, अथ कथं कृष्णलेश्याक एवोद्वर्तते उच्यते, देवनैरयिकाणां हि लेश्यापरिणाम आभवक्षयाद्भवति, एतच्च प्रागेवप्रपञ्चत उपपादितं, एवं नीललेश्याविषयं कापोतलेश्याविषयं च सूत्रं वक्तव्यं, एवं असुरकुमारादीनामपि सनत्कुमारपर्यवसानानां वक्तव्यं, नवरंतेजोलेश्यासूत्रतत्राभ्यधिकमभिधेयं, तेजोलेश्याया अपि तेषां भावात् ।।
अधुनापृथिवीकायिकेषु कृष्णलेश्याविषयं सूत्रमाह-‘से नूनं भंते!' इत्यादि, इह तिरश्चा मनुष्याणां च लेश्यापरिणाम आन्तर्मुहूर्तिकस्ततः कदाचित्यल्लेश्य उद्वर्ततते कदाचिल्लेश्यान्तरपरिणतोऽपि उद्वर्तते, एष पुनर्नियमो यो यल्लेश्येषूत्पद्यते स नियमतस्तल्लेश्य एवोत्पद्यते, ॥१॥ “अंतमुहुत्तम्मि गए अंतमुहुत्तम्मि सेसए आउं (चेव)।
लेसाहिं परिणयाहिं जीवा वचंति परलोयं ।।" इति वचनात्, तत उक्तं 'गोयमा ! कण्हलेसे पुढविकाइए कण्हलेसेसु पुढविकाइएसु उववज्जइ सिय कण्हलेसे उव्वट्टइ' इत्यादि, एवं नीललेश्याविषयं कापोतलेश्याविषयं च सूत्रं वक्तव्यं, तथा यदा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवाः तेजोलेश्यावन्तः स्वभवाच्युत्वा पथिवीकायिकेषूत्पद्यन्ते तदा कियत्कालमपर्याप्तावस्थायांतेषुतेदजोलेश्याऽपि लभ्यते तत ऊद्धर्वं उन भवति, तथा भवस्वभावतया तेजोलेश्यायोग्यद्रव्यग्रहणशक्त्यसम्भवात्, ततस्तेजोलेश्यासूत्रे

Page #394

पदं-१७, उद्देशकः-३, द्वारं -
६७ उक्तं 'तेउल्लेसे उववजइ नो चेवणं तेउलेसे उववट्टइ' इति, यथा च पृथिवीकायिकानां चत्वारि सूत्राण्युक्तानि तथाऽप्कायिकवनस्पतिकायिकानामपि वक्तव्यानि, तेषामप्यपर्याप्तावस्थायां तेजोलेश्यासंभवात्, तेजोवायुद्वित्रिचतुरिन्द्रियविषयाणि प्रत्येकंत्रीणि सूत्राणि वक्तव्यानि, तेषां तेजोलेश्याया असम्भवात् ।।
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याश्च यथाऽऽद्यासुतिसृषु लेश्यासुपृथिवीकायिका उक्ताः तथा षट्स्वपि लेश्यासु वक्तव्याः, षण्णामप्यन्यतमया लेश्यया तेषामुत्पत्तिसम्भवात्, उत्पत्तिगतैकैकलेश्याविषये चोद्वर्तनायां षण्णां विकल्पना सम्भवात् सूत्रपाठश्चैवं-'से नूनं भंते कण्हलेसे पंचिंदियतिरिक्खजोणए कण्हलेसेसुपंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववजइ कण्हलेसेसु उववट्टइजल्लेसे उववज्जइ तल्लेसे उववट्टइ?, हंता गोयमा!, कण्हलेसे पंचिंदियतिरिक्खजोणिए कण्हलेसेसुपंचिंदियतिपरिक्खजोणिएसुउववजइसिय कण्हलेसे उववट्टइसिय नीललेसे उववट्टइ सिय काउलेसे उवट्टइ सिय तेउलेसे उववट्टइसिय पम्हलेसे उववट्टइ सिय सुक्कलेसे उववट्टइसिय जल्लेसे उववज्जइ तल्लेसे उववट्टइ' एवं नीलकापोततेजःपद्मशुक्ललेश्याविषयाण्यपि सूत्राणि वक्तव्यानि 'वाणमंतराजहाअसुरकुमारा' इति 'जल्लेसेउववज्दजइतल्लेसेउववट्टइ' इति वक्तव्या इति, सर्वदेवानां लेश्यापरिणामस्याऽऽभवक्षया भावात्,
एवं लेश्यापरिसल्यानं परिभाव्य ज्योतिष्कवैमानिकविषयाण्यपि सूत्राणि वक्तव्यानि, नवरं तत्र ‘चयन्ती'त्यभिलपनीयं, तदेवमेकैकलेश्याविषयाणि चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण नैरयिकादीनां सूत्राण्युक्तानि तत्र कश्चिदाशङ्केत-प्रवितरलैकैकनारकादिविषयमेतत् सूत्रकदम्बकं यदा तु बहवो भिन्नलेश्याकास्तस्यां गतावुत्पद्यन्ते तदाऽन्यथाऽपि वस्तुगतिर्भवेत, एकैकेगतधर्मापक्षया समुदायधर्मस्य क्वचिदन्यथाऽपि दर्शनात्, ततस्तदाशङ्काऽपनोदाय येषां यावत्यो लेश्याः सम्भवन्ति तेषांयुगपत्तावल्लेश्याविषयमेकैकंसूत्रमनन्तरोदितार्थमेव प्रतिपादयति‘से नूनं भंते ! कण्हलेसे नीललेसे काउलेसे नेरइए कण्हलेसेसु नीललेसेसु काउलेसेसु नेरइएसु उववजइ' इत्यादि, समस्तं सुगमं।
सम्प्रति कृष्णलेश्यादीनैरयिकसत्कावधिज्ञानदर्शनविषयक्षेत्रपरिमाणतारम्यमाह
मू. (४६०) कण्हलेसे णं भंते ! नेरइए कण्हलेसं नेरइयं पणिहाए ओहिणा सबओ समंता समभिलोएमाणे केवतियं खेत्तंजाणइ केवइयं खेत्तंपासइ ?,गो०!,नो बहुयं खेतं जाणइ नो बहुयं खेत्तं पासइ नो दूरं खेत्तं जाणइ नो दूरं खेत्तं पाशइ इत्तरियमेव खित्तंजाणइ इत्तरियमेव खेत्तं पासइ, सेकेण० भंते! एवं वुच्चइ कण्हलेसे णं नेरइएतंचेवजाव इत्तरियमेव खेतं पासइ?, गो०!, सेजहानामएकेइपुरिसेबहुसमरमणिजंसिभूमिभागंसिठिचा सव्वओ समंतासमभिलोएज्जा, तए णं से पुरिसे धरणितलगयं पुरिसं पणिहाए सव्वओ समंता समभिलोएमाणे णो बहुयं खेत्तं जाव पासइ जाव इत्तरियमेव खेतं पासइ, से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ कण्हलेसे णं नेरइए जाव इत्तरियमेव खेत्तं पासइ,
नीललेसेणंभंते! नेरइएकण्हलेसंनेरइयं पणिहाय ओहिणा सव्वओसमंतासमभिलोएमाणे २ केवतियं खेत्तं जाणइ केवतियं खेत्तं पासइ ?, गो०!, बहुतरागं खेत्तं जाणइ बहुतरागं खेत्तं पासइ दूरतरखेत्तं जाणइ दूरतरखेत्तं पासइ वितिमिरतरगंखेत्तं जाणइ वितिमिरतरगं खेतं पासइ

Page #395

६८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २- १७/३/-/४६०
विसुद्धतरागं खेत्तं जाणइ विसुद्धतरागं खेत्तं पासइ,
सेकेणणं भंते! एवं वुइ- नीललेसे णंनेरइए कण्हलेस नेरइयं पणिहाय जाव विसुद्धतरागं खेत्तं जाणइ विसुद्ध तरागं खेत्तं पासइ ?, से जहा नामए केइ पुरिसे बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ पव्वयं दुरूहित्ता सव्वओ समंता समभिलोएज्जा तए णं से पुरिसे घरणितलगयं पुरिसं पणिहाय सव्वओ समंता समभिलोएमाणे २ बहुतरागं खेत्तं जाणइ जाव विसुद्धतरागं खेत्तं पासइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुइ- नीललेस्से नेरइए कण्हलेस जाव विसुद्धतरागं खेत्तं पासइ,
--
काउलेस्से णं भंते ! नेरइए नीललेस्सं नेरइयं पणिहाय ओहिणा सव्वओ समंता समभिलोएमाणे २ केवतियं खेत्तं जाणइ पासइ ?, गो० ! बहुतरागं खेत्तं जाणइ पासइ जाव विसुद्धतरागं खेत्तं पासति, से केणट्टेणं भंते! एवं बु० - काउलेस्से णं नेरइए जाव विसुद्धतरागं खेत्तं पासइ ?, गो० से जहा नामए केइ पुरिसे बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ पव्वयं दुरुहइ २ दोवि पाए उच्चाविया (वइत्ता) सव्वओ समंता समभिलोएञ्जा तए णं से पुरिसे पव्वगयं धरणितलगयं च पुरिसं पणिहाय सव्वओ समंता समभिलोएमाणे बहुतरागं खेत्तं जाणइ बहुतरागं खेत्तं पासइ जाव वितिमिरतरागं पासइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुइ-काउलेस्से णं नेरइए नीललेस्सं नेरइयं पणिहाय तं चैव जाव वितिमिरतरागं खेत्तं पासइ ॥
वृ. 'कण्हलेसे णं भंते!' इत्यादि, कृष्णलेश्यो भदन्त कश्चिनैरयिकोऽपरं कृष्णलेश्याकं प्रणिधाय - अपेक्ष्यावधिना अवधिज्ञानेन सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः - सर्वासु विदिक्षु समभिलोकमानो - निरीक्षणमाणः कियत्- किंपरिमाणं क्षेत्रं जानाति कियट्टा क्षेत्रमवधिदर्शनेन पश्यति भगवानाह - गौतम ! न बहुक्षेत्रं जानाति नापि बहुक्षेत्रं पश्यति, किमुक्तं भवति ? - अपरं कृष्णलेश्याकं नैरयिकमपेक्ष्य न विवक्षितः कृष्णवलेश्याको योग्यतानुसारेणातिविशुद्धोऽपि नैरयिकोऽतिप्रभूतं क्षेत्रमविधिना जानाति पश्यति, तदेवाह-न दूरम् - अतिविप्रकृष्टं क्षेत्रं जानाति नाप्यतिविप्रकृष्टं क्षेत्रं पश्यति, किं तु इत्वरमेव स्वल्पमेवाधिकं क्षेत्रं जानाति इत्वरमेवाधिकं क्षेत्रं पश्यति, एतच्च सूत्रं समानपृथिवीककृष्णलेश्यनैरयिकविषयमवसेयमन्यथा व्यभिचारसम्भवात्, तथाहि
सप्तमपृथिवीगतः कृष्णलेश्याको नैरयिको जघन्यतो गव्यूतार्द्धं जानाति उत्कर्षतो गव्यूतं, षष्ठपृथिवीगतः कृष्णलेश्याको जघनयतो गव्यतमुत्कर्षतः सार्द्ध पञ्चमपृथिवीगतः कृष्णलेश्याको जघन्यतः सार्द्धं गव्यूतमुत्कर्षतः किञ्चिदूने द्वे गव्यते, ततो द्विगुणत्रिगुणाधिकक्षेत्रमसंमवाद् भवत्यधिकृतसूत्रस्य व्यभिचारः, यथा समानपृथिवीकमपरं कृष्णलेश्याकं न२ रयिकमपेक्ष्यातिविशुद्धोऽपि कृष्णलेश्याको नैरयिको मनागधिकं पश्यति नातिप्रभूतं तथा दृष्टान्तेनोपपिपदयिषुराह - 'सेकेणणं भंते!' इत्यादि, इयमत्र भावना--यथा समभूभागव्यवस्थित एव कश्चित् विवक्षितः पुरुषः चक्षुर्नैर्मल्यवशात् मनागधिकं पश्यति न प्रभूततरं तथा विवक्षितोऽपि कश्चित् कृष्णलेश्याको नैरयिकः स्वभूमिकानुसारेणातिविशुद्धोऽपि समानपृथिवीकमपरं कृष्णले श्याकं नैरयिकमपेक्ष्य यदि परमवधिना मनागधिकं पश्यति न तु प्रभूततरं, अत्र समभूभागस्थानीया समाना पृथिवी स्वभूमिकासमाना च कृष्णरूपा लेश्या चक्षश्रुः “स्थानीयमवधिज्ञानमेतावता चैतदपि ध्वनितं-यथा समभूभागव्यवस्थितः पुरुषः सर्वतः समन्तादभिलोकमानो गर्त्तागतं पुरुषमपेक्ष्यातिप्रभूततरं पश्यति तथा पञ्चमपृथिवीगतः स्वभूमिकानुसारेणातिविशुद्धः कृष्णलश्याको विवक्षितोऽपि

Page #396

पदं-१७, उद्देशकः-३, द्वारनैरयिकः सप्तमपृथिवीगतं कृष्णलेश्याकमतिमन्दानुभागावधिनैरयिकमपेक्ष्यातिप्रभूतं पश्यति, मागधिकत्रिगुणक्षेत्रसम्भवात् ।।
सम्प्रतिनीललेश्याकविषयं सूत्रमाह-'नीललेसेणंभंते! नेरइएकण्हलेसंनेरइयंपणिहाए' इत्यादि, अक्षरगमनिका सुगमा, नवरं 'वितिमिरतरागं खत्तं जाणइ' इति विगतं तिमिरंतिमिरसम्पाद्यो भ्रमो यत्र तद्वितिमिरं, इदं वितिमिरमदं वितिमिरमनयोरतिशयेन वितिमिरं वितिमिरतरं 'द्वयोर्विभज्ये तरबि'तितरप्प्रत्ययः, ततः प्राकृतलक्षणात् स्वार्थे कप्रत्ययः पूर्वस्य च दीर्घत्वं, अत एव विशुद्धतरं-निर्लमतरं अतीव स्फुटप्रतिभासमितियावत्, भावना त्वियं यथा घरणितलगतं पुरुषमपेक्ष्य पर्वतारूढः पुरुषो ऽतिदूरं क्षेत्रं पश्यति तदपि प्रायः स्फुटप्रतिभासं तथा विवक्षितोऽपि नीललेश्याको नैरयिको योग्यतानुसारेणातिविशुद्धावधिः कृष्णलेश्याकं नैरयिकमपेक्ष्यातिदूरंवितिमिरतरंस्फुटप्रतिभासंच क्षेत्रंजानातीति, अत्र पर्वतस्थानीया उपरितनी तृतीया पृथिवी अतिविशुद्धा च स्वभूमिकानुसारेण नीललेश्या घरणितलस्थानीया अधस्तनी कृष्णलश्या चक्षुःस्थानीयमवधिज्ञानमिति ॥ सम्प्रति नीललेश्याकमपेक्ष्य कापोतलेश्याविषयं सूत्रमाह- 'काउलेस्सेणं भंते! नेरइए नीलसेस्सं नेरइयं पणिहायेत्यादि, अक्षरगमनिका सुगमा, नवरं 'दोविपाए उच्चावइत्ता' इति द्वावपि पादौ उच्चैः कृत्वा, द्वावपि पाष्णी उत्पाटयेत्यर्थः, भावना त्वियं यथा पर्वतस्योपरि वृक्षमारूढः सर्वतः समन्तादवलोकमानोबहुतरं पश्यति स्पष्टतरंच तथा कापोतलेश्यो नैरयिकोऽपरं नीललेश्याकमपेक्ष्य प्रभूतं क्षेत्रमवधिना जानाति पश्यति च तदपि च स्पष्टतरमिति, इह वृक्षस्थानीया कापोतलेश्या उपरितनी चपृथिवी पर्वतस्थानीया नीललेश्या तृतीया च पृथिवी चक्षुःस्थानीयमवधिज्ञानमिति॥
सम्प्रति का लेश्याः कतिषु ज्ञानेषु लभ्यन्ते इति निरूपयितुकाम आह
मू. (४६१) कण्हलेसे गं भंते ! जीवे कइसु नाणेसु होजा?, गो० ! दोसु वा तिसु वा चउसु वा नाणेसु होजा, तिसु होमाणे आभिनिबोहियसुयनाणे होजा, तिसुहोमामे आभिनिबोहियसुयनाणओहिनाणेसुहोजा, अहवा तिसु होमाणे आभिनिबोहियसुयनाणमनपजवनाणेसु होजा, चउसु होमाणे आभिनिबोहियसुयओहिमनपजवनाणेसु होजा, एवं जाव पम्हलेसे,
सुक्कलेसेणं भंते ! जीवे कइसु नाणेसु होजा?, गो० ! दोसु वा तिसु वा चउसु वा होजा, दोसु होमाणे आभिनिबोहियनाण एवं जहेव कण्हलेसाणं तहेव भाणियब्वं जाव चउहि, एगमि नाणे होजा, एगमि केवलनाणे होजा (पन्नवणाए भगवइएलेस्सापए तइओ उद्देसओ समत्तो।।)
वृ. 'कण्हलेसेणंभंते! जीवेकइसुनाणेसु होज्जा' इत्यादि प्रश्नसूत्रसुगमं, भगवानाह-गौतम द्वयोस्त्रिषु चतुर्युचज्ञानेष। भवति, तत्र द्वयोराभिनिबोधिकश्रुतज्ञानयोः त्रिषुआभिनिबोधिकश्रुतावधज्ञानेषुयदिवाऽऽभिनिबोधिकश्रुतमनःपर्यायज्ञानेषु, इहावधिरहितस्यापिमनः"पर्यवज्ञानमुपजायते, सिद्धप्राभृतादावनेकशस्तथा प्रतिपादनात्, अन्यच्च विचित्रा प्रतिज्ञानंतदावरणक्षयोपशमसामग्री, तत्र कस्यापि चारित्रिणोऽप्परमत्तस्यामाँषध्याद्यन्यतमकतिपयलब्धिसमन्वितस्य मनःपर्यायज्ञानावरणक्षयोपशमनिमित्ता सामग्री तथारूपाध्यवसायादिलक्षणा सम्पद्यते न त्ववधित्रानावरणक्षयोपशमनिमित्ता ततस्तस्य मनःपर्यवज्ञानमेव भवति, ननु मनःपर्यवत्रानमतिविशुद्धस्योपजायते कृष्णलेश्या च संक्लिष्टाध्यवसायरूपा ततः

Page #397

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/३/-/४६१
कथं कृष्णलेश्याकस्य मनःपर्यायज्ञानसम्भवः ?, उच्यते, इह लेश्यानां प्रत्येकासङ्घयेयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यध्यवसायस्थाना, तत्र कानिचित मन्दानुभावान्यध्यवसायस्थानानि प्रमत्तासंयतस्यापि लभ्यन्ते, अत एव कृष्णनीलकापोतलेश्या अन्यत्र प्रमत्तसंयतान्ता गीयन्ते, मनःपर्यवज्ञानंचप्रथमकतोऽप्रमत्तसंयतस्योत्पद्यतेततःप्रमत्तसंयतस्यापि लभ्यते इति सम्भवति कृष्णलेश्याकस्यापि मनःपर्यवज्ञत्रानं, चतुर्धाभिनिबोधिकश्रुतावधिमनःपर्यवज्ञानेषु,
‘एवंजावपम्हलेसे' इति एवं-कृष्णलेश्योक्तेनप्रकारेण तावद्वक्तव्यंयावत्पद्मलेश्या, किमुक्तं भवति ?-नीललेश्यः कापोतलेश्यः तेजोलेश्यः पद्मलेश्यश्च उक्तप्रकारेण द्वयोस्त्रिषु चतुषु वा ज्ञानेषु भणनीयः,सच एवं नीललेस्सेणं भंते ! जीवे कइसु नाणेसु होज्जा ?, गोयमा ! दोसुवातिसुवा चउसुवा नाणेसुहोजा' इत्यादि,शुक्ललेश्येषु विशेषइतितंपृथक्वक्ति-'सुक्कलेसे णं भंते !' इत्यादि, इह शुक्ललेश्यायामेव केवलज्ञानं न लेश्यान्तरे ततः शेषलेश्याकेभ्योऽस्य शुक्ललेश्यस्य विशेषः ।।
पदं - १७, उद्देशकः-३ - समाप्तः
- पदं- १७, उद्देशकः-४:वृ. उक्तस्तृतीयोद्देशकः, सम्प्रति चतुर्थ आरभ्यते, तब चेयमादावधिकारगाथामू. (४६२) परिणामवनसगंधसुद्धअपसत्यसंकिलिट्ठण्ह ।
गतिपरिणामपदेसोगाढवग्गणठाणाणमप्पबहुं । वृ.प्रथमं परिणामाधिकारः द्वितीयो वर्णाधिकारः तृतीयो रसाधिकारः चतुर्थो गन्धाधिकारः पञ्चमः शुद्धाशुद्धाधिकारः षष्ठः प्रशस्ताप्रशस्ताधिकाः सप्तमः संक्लिष्टासंक्लिष्टाधिकारः अष्टम उष्णशीताधिकारः नवमो गत्यधिकारः दशमः परिणामाधिकारः एकादशोऽप्रदेशः प्रदेशप्ररूपणाधिकारः द्वादशोऽवगाहाधिकारः त्रयोदशो वर्गणाधिकारः चतुर्दशः स्थानप्ररूपणाधिकारः पञ्चदशोऽल्पबहुत्वाधिकारः । तत्र प्रथमं परिणामलक्षणमभिधित्सुर्यासां परिणामो वक्तव्यः ता एव लेश्याः प्रतिपादयति
मू. (४६३) कइणंभंते! लेसाओपन्नत्ताओ?, गो०! छल्लेसाओपन्नताओ, तंजहा कण्ह० जाव सुक्कलेसा, से नूनं भंते ! कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए तावण्णत्ताए तागंधत्ताए तारसताए ताफासत्ताए भुजो २ परिणमति, हंता गो० ! कण्हलेस्सा नीललेस्सं पप्प तारूवत्ताए जाव भुजो २ परिणमति,
सेकेणद्वेणं भंते! एवंवुच्चइ-कण्हलेस्सानीललेस्संपप्पतास्वत्ताएजाव भुजोर परिणइमति गो० ! से जहा नामए खीर दूसिं पप्प सुद्धे वा वत्ये रागं पप्प तावत्ताए जाव ताफासत्ताए भुजो २ परिणमइ, से तेणडेणं गो० ! एवं वुधइ-कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए जाव भुजो २ परिणमइ, एवं एतेणं अभिलावणं नीललेसा काउलेसंपप्प काउले० तेउलेसंपप्प तेउले० पम्हलेसं पप्प पम्हले० सुक्कलेसं पप्प जाव भुजो २ परिणमइ, से नूनं भंते! कण्हलेसा नीललेसं काउलेसं तेउलेसं पम्हलेसं सुक्कलेसंपप्प तारूत्ताए तावण्णत्ताए तागंधत्ताए तारसत्ताए ताफासत्ताए भुज्जो २ परिणमइ ?, हंता गोयमा ! कण्हलेसा नीललेसं पप्प जाव सुक्कलेसं पप्प तारूव० तागंध०

Page #398

पदं-१७, उद्देशकः-४, द्वारं
ताफा० भुजो २ परिणमइ,
से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ-कण्हले० नीलले० जाव सुक्कलेसं पप्प तारूवत्ताए जाव भुञ्जो २ परिणमइ?, गोयमा! से जहा नामए वेरुलियमणी सिया कण्हसुत्तए वा नीलसुत्तए वा लोहिय० हालिद्द० सुक्किल० आइए समाणे तारूव० जाव भुजो २ परिणमइ, से तेणटेणं एवं वुच्चइ-कण्हलेसा नीललेसंजाव सुक्कालेसं पप्प तारूवत्ताए भुजो २ परिणमति।
से नूनं भंते! नीललेसा किण्हलेसंजाव सुक्कलेसंपप्प तास्त्वत्ताए जाव भुजो २ परिणमइ, हंता गोयमा! एवं चेव, काउलेसा किण्हलेसं नील० तेउ० पम्ह० सुक्कलेसं, एवं तेउलेसा किण्ह० नील० काउ० पम्ह० सुक्कलेसं, एवं पम्हलेसा किण्ह० नील० काउ० तेउ० सुक्कलेसं पप्प जाव भुञ्जो २ परिणमइ?, हंता गोयमा! तं चेव, से नूनं भंते ! सुक्कलेसा किण्ह० नील० काउ० तेउ० पम्ह० लेसं पप्प जाव भुजो २ परिणमइ ?, हंता गोयमा! तं चेव।
वृ. 'कइणंभंते ! लेसाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, इदं सूत्रं प्रागप्युक्तं परं परिणामाद्यर्थप्रतिपादनार्थंभूय उपन्यस्तं से नूनं भंते इत्यादि, अथ भदन्त कृष्णलेश्या-कृष्णलेश्यायोग्यानि द्रव्याणि नीललेश्यां-नीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणि प्राप्य-अन्योऽन्यावयवसंस्पर्शमासाद्य तद्रूपतयानीललेश्यारूपतया, रूपशब्दोऽत्रस्वभाववाची, नीललेश्यास्वभावतयेत्यर्थः भूयो भूयः परिणमतीति योगः,तस्वभावश्चतद्वर्गणा(द्वणा)दिरूपतया भवतितत आह०तद्वर्णतयातद्रसतया तद्गन्धतया तत्स्पर्शतया, सर्वत्रापितच्छब्देन नीललेश्यायोग्यानिद्रव्याणि पराशन्ति, भूयो भूयः-अनेकवारं तिर्यग्मनुष्याणांतत्तद्भवसङ्क्रान्तौ शेषकालं वा परिणमते, इदं हि तिर्यग्मनुष्यानधिकृत्य वेदितव्यं,
एवं गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह-हंता गो० !' इत्यादि, हन्तेत्यनुमती अनुमतमेतत् गौतम! कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्येत्यादि प्रागवत्, इयमत्र भावना-यदा कृष्णलेश्यापरिणतो जन्तुस्तिर्यग्मनुष्यो वा भवान्तरसङ्क्रान्ति चिकीर्षुर्नीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणि गृह्णाति तदा नीललेश्यायोग्यद्रव्यसम्पर्कतस्तानि कृष्णलेश्यायोग्यानि द्रव्याणि तथारूपजीवपरिणामलक्षणं सहकारिकारणमासाद्य नीललेश्याद्रव्यरूपतया परिणमन्ते, पुद्गलानां तथातथापरिणमनस्वभावत्वात्, ततः स केवलनीललेश्यायोग्यद्रव्यसाचिव्यात्रीललेश्यापरिणतः सन्कालं कृत्वा भवान्तरे समुत्पद्यते, उक्तं च-'जल्लेसाइं दव्वाइं परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसे उववज्झई इति, तथा स एव तिर्यग्मनुष्यो वा तस्मिन्नेव भवे वर्तमानो यदा कृष्णलेश्यापरिणतो भूत्वा नीललेश्याभावेन परिणमते तदापि कृष्णलेश्यायोग्यानि द्रव्याणि तत्कालगृहीतनीललेश्यायोग्यद्रव्यसम्पर्कतो नीललेश्यायोग्यद्रव्यरूपतया परिणमन्ते, अमुमेवा दृष्टान्तेन विभावयिषुः प्रथमंप्रश्नसूत्रमाह
से केणडेणं भंते !' इत्यादि, सुगमं भगवानाह-गौतम ! ‘से जहानामए खीरे' इत्यादि, ततः लोकप्रसिद्धं यथानामकं गोक्षीरम् अजाक्षीरं महिषीक्षीरमित्यादिनामकं क्षीरं 'दूसिमिति देशीवचनाद्बष्यमेत्तमथितंतकंप्राप्यान्योऽन्यावयवसंस्पर्शनाविभागंगत्वा यथा चशुद्धं-मलरहितं समले हि रागः सम्पद्यमानोऽपि न तथारूपो लगति तत उक्तं शुद्धं वस्त्रं-चेलं रज्यतेऽनेनेति रागः 'करणे ध'तं - मञ्जिष्ठादिकं प्राप्य तद्रूपतया- मञ्जिष्ठादिरागद्रव्यस्वभावतया, एतदेव व्याचष्टे-'तपूर्णतये' त्यादि, सुगम,
तथा कृष्णलेश्यायोग्यानि द्रव्याणिनीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणिप्राप्य तद्रूपतया परिणमन्ते,

Page #399

७२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/४/-/४६३ इयमत्र भावना-यथा क्षीरलक्षणकारणगता रूपादयस्तकरूपादिभावंप्रतिपद्यन्ते यथा वा शुद्धवस्त्रकारणगता रूपदयो मञ्जिष्ठादिरागद्रव्यारूपादिभावप्रतिपद्यन्ते तथा कृष्णलेश्यायोग्यद्रव्यरूपकारणगता रूपादयोनीललेश्यायोग्यद्रव्यरूपादिभावंप्रतिपद्यन्ते, सेतेणतुण मित्याधुपसंहारवाक्यं सुगम, एवं नीललेश्या कापोतलेश्यां प्राप्येत्यादीन्यपिचत्वारिसूत्राणि भावनीयानि, तदेवं पूर्वस्याः पूर्वस्या लेश्याया उत्तरामुत्तरांलेश्यांप्रतीत्यतद्रूपतयापरिणमनमुक्तं, इदानीमेकैकस्याः लेश्याया यथायोगं क्रमेण शेषसमस्तलेश्यापरिणमनमाह-‘से नूनं भंते ! कण्हलेसा नीललेस्सं काउलेस्स मित्यादि, वाशब्दोऽत्र सर्वत्राप्यनुक्तो द्रष्टव्यः, नीललेश्यांवा कापोतलेश्यां वा यावत् शुक्ललेश्यां वा, एकस्या लेश्यायाः परस्परविरुद्धतया युगपदनेकलश्यापरिणामसंभवात्, शेषाऽक्षरगमनिका प्रागवत्, अत्रैवार्थे दृष्टान्तमभिधित्सुरिदमाह
‘सकेणटेणं भंते!' इत्यादि सुगम, नवरं यथा वैडूर्यमणिरेक एव तत्तदुपाधिद्रव्यसम्पर्कतस्तद्रूपतया परिणमते तथैवल तान्यपिकृष्णलेश्यायोग्यानि द्रव्याणि तत्तत्रीलादिलेश्यायोग्यद्रव्यसम्पर्कतस्तत्तद्रूपतया परिणमन्ते इति, एतावताऽशेन दृष्टान्तोनतु पुनर्यथा वैडूर्यमणिः स्वस्वरूपमजहानस्तत्तदुपाधिद्रव्यसम्बन्धस्तत्तदाकारमात्रभाजितया तत्तद्रूपतया परिणमते तथैतान्यपि कृष्णलेश्यायोग्यानिस्वस्वरूपमजहानान्येवद्रव्याणितत्तन्नीलादिलेश्यायोग्यद्रव्यसम्पर्कतस्तत्तदाकारमात्रधारितया तत्तद्रूपतया परिणमन्ते इत्यनेनांशेन, तिरश्चां मनुष्याणां च लेश्याद्रव्याणां सामस्त्येन तद्रूपतया परिणामाभ्युपगमात्, अन्यथा नैरयिकदेवसत्कलेश्याद्रव्याणाभिव तिर्यग्मनुष्याणामपि लेश्याद्रव्याणां सर्वथा स्वरूपापरित्यागेन चिरकालमवस्थानसंभवात्, यत उत्कर्षशतोऽप्येषामन्तर्मुहूर्तलक्षणंस्थितिपरिमाणमन्यत्रोक्तंतद्विरुधयते, पल्योपमत्रयमपि यावत् उत्कर्षतः स्थितिसंभवात्, तदेवंतदन्यलेश्यापञ्चकपरिणाममधिकृत्य कृष्णलेश्याविषयं सूत्रमुक्तं,
__ एवं नीलादिलेश्याविषयाण्यपि प्रत्येकंतदन्यलेश्यापञ्चकपरिणाममधिकृत्यपञ्च सूत्राणि वस्तव्यानि, तदेवं तिर्यङ्गनुष्याणां भवसङ्क्रान्तौ शेषकालं च लेश्याद्रव्यपरिणाम उक्तः, देवनैरयिकसत्कानि तु लेश्याद्रव्याणि आभवक्षयमवस्थितानि यत्तदन्यलेश्याद्रव्यसंपर्कत आकारमात्रं तदत्रैव वक्ष्यते । तत उक्तः परिणामलक्षणाधिकारः।
अधुना वर्णाधिकारमभिधित्सुराह
मू. (४६४)कण्हलेसाणं भंते ! वन्त्रेणं केरिसिया पश्चत्ता?, गो० से जहा नामए जीमूते इवाअंजणे इ वा खंजणे इ वा काले इवा गवले इवागवलएइ वाजंबूफले इवा अद्दारिद्वपुष्फेइ वा परपुढेइ वा भमरेइ वा भमरावली इवागयकलभे इवा किण्हकेसरे इ वा आगासथिग्गले इवा किण्हासोए इ वा कण्हकणवीरए इ वा कणहबंधुजीवए इवा, भवे एतासवे?, गो०! णो इणढे समटे, कण्हलेस्साणंइत्तो अनिट्टयरिया चेव अकंतयरिया चेव अप्पियतरिया चेव अमणुनतरिया चेव अमणामतरिया चेव वनेणं पन्नत्ता,
नीललेस्सा णं भंते ! केरसिया वन्नेणं पन्नत्ता?, गोयमा ! से जहा नामए भिंगए इ वा भिंगपत्ते इ वा चासे इ वा चासपिच्छए इ वा सुए इ वा सुयपिच्छे इ वा सामा इ वा वणराइ इ वा उच्चंतए इवा पारेयवगीवाइवा मोरगीवा इ वा हलहरवसणे इ वा अयसिकुसुमे इ वा वणकुसुमे इ वा अंजणकसियि [इवा) कुसुमे इ वा नीलुप्पले इ वा नीलासोए इ वा नीलकणवीरए इ वा

Page #400

पदं-१७, उद्देशकः-४, द्वार - नील- बंधुजीवे इवा, भवेयारूवे?, गो० ! नोइणढे समढे एत्तोजाव अमणामयरिया व वनेणं प०
काउलेस्सा णं भं० ! केरिसिया वन्नेणं पन्नत्ता?, गोयमा ! से जहानामएखदिरसारए इ वा कइरसारएइ वा धमाससारे इ वा तंबेइ वा तंबकरोडे इ वा तेवच्छिवाड़ियाएइवा वाइंगणिकुसुमे इ वा कोइलच्छदकुसुमे इ वा जवासाकुसुमे इ वा, भवेयारूवे ?, गोयमा ! नो इणढे समढे, काउलेस्सा णं एतो अनिट्टयरिया चेव जाव अमणामयरिया चेव,
तेउलेस्सा णं भंते ! केरिसिया वन्नेणं पन्नत्ता?, गोयमा! से जहानामए ससरुहिरए इवा उरभरुहिरे इ वा वराहरुहिरे इवा संबररुहिरे इ वा मणुस्सरुहिरे इ वा इंदगोपे इ वा बालेंदगोपेइ वा बालदिवायरे इवा संझारागेइ वा गुंजद्धरागेइवाजातिहिंगुले इ वा पवालंकुरे इवा लक्खारसे इवा लोहियक्खमणी इवा किमिरागकंबले इवागयतालुएइवा चीणपिट्टरासी इवापरिजायकुसुमे इवाजासुमणकुसुमे इ वा किंसुयपुप्फरासीइ वारतुप्पले इवारत्तासोगे इवा रत्तकणवीरएइवा रत्तबंधुयजीवए इवा, भवेयारूवे ?, गोयमा ! नो इणढे समझे, तेउलेसा णं एतो इट्टतरिया चेव जाव मणामतरिया चेव बन्नेणं पन्नता,
पम्हले० भंते! केरिसिया वनेणं पन्नत्ता?, गोयमा! से जहनामए चंपे इ वा चंपयछल्ली इ वाचंपयभेदे इवा हालिदाइवा हालिद्दगुलियाइवाहालिद्दभेदे इ वा हरियाले इ वा हरियालगुलिया इ वा हरियालभेदे इ वा चिउरे इ वा चिउररागे इ वा सुवनसिप्पी इ वा वरकणगणिहसे इ वा वरपुरिसवसणे इ वा अल्लइकुसुमे इ वा चंपयकुसुमे इ वा कण्णणियारकुसुमे इ वा कुहंडयकुसुमे इवा सुवण्णजुहिया इवा सुहिरनियाकुसुमे इवा कोरिंटमल्लदामे इ वा पीतासोगेइ वा पीतकणवीरे इवा पीतंबंधुजीवए इवा, भवेयारूवे?, गोयमा ! नो इणढे समटे, पम्हलेस्सा णं एत्तो इट्टतरिया जाव मणामयरिया चेव वन्नेणं पन्नत्ता,
सुक्कलेस्सा णं भंते ! केरिसिया वन्नेणं पन्नत्ता?, गोयमा! से जहानामए अंके इ वा संखे इवा चंदे इ वा कुंदे इ वा दगे इ वा दगरए इवा दधी इवा दहिघने इवा खीरे इवा खीरपूरए इवा सुक्कच्छिवाडिया इ वा पेहुणइमिंजिया इ वा धंतधोयरुप्पपट्टे इ वा सारदबलाहए इ वा कुमुददले इवा पोंडरीयदले इवा सालिपिडरासीति वा कुडगपुप्फरासीति वा सिंदुवारमल्लदामे इवा सेयासोए इवा सेयकणवीरे इ वा सेतबंधुजीवए इ वा, भवेयारूवे ?, गो०! नो इणढे समझे, सुक्कलेसा णं एत्तो इट्टतरिया चेव मणुण्णयरिया चेव वन्नेणं पन्नत्ता,
एयाओणंभंते! छल्लेसाओ कइसु वन्नेसुसाहिजंति?, गोयमा! पंचसु वनेसु साहिजंति, तंजहा-कण्हलेसा कालए णं वन्नेणं साहिज्जति नीललेस्सा नीलवन्नेणं साहिज्जति काउलेस्सा काललोहिएणं वन्नेणं साहिज्जति तेउलेस्सा लोहिएणं वनेणं साहिजति पम्हलेस्सा हालिदएणं वन्नेणं सलाहिजइ सुक्कलेस्सा सुकिल्लएणं वन्नेणं साहिज्जति ।
वृ. 'कण्हलेसा णं भंते ! वण्णेणं केरिसिया पन्नत्ता' इत्यादि, कृष्णद्रव्यात्मिका लेश्या कृष्णलेश्या, कृष्णलेश्यायोग्यानिद्रव्याणि इत्यर्थः, तेषामेव वर्णादिसंभवात्न तुकृष्णद्रव्यजनिता भावरूपा कृष्णलेश्या, तस्या वर्णाद्ययोगात्,
भदन्त ! कीशी वर्णेन प्रज्ञप्ता ?, भगवानाह-गौतम ! स लोकप्रसिद्धो यथानामको 'जीभूत इति वा' जीमूतो बलाहकः, स चेह प्रावृट्प्रारम्भसमयभावी जलभृतो वेदितव्यः,तस्यैव

Page #401

७४
प्रज्ञापनाउपागसूत्रम्-२-१७/४/-/४६४
प्रायोऽतिकालिमसंभवात्, इतिशब्द उपमानभूतवस्तुनामपरिसमाप्तिधोतकः वाशब्द उपमानान्तरापेक्षया समुचये, एवं सर्वत्र इतिवाशब्दौ द्रष्टव्यौ, अञ्जन-सौवीराजनं रत्नविशेषो वास्वञ्जनं-दीपमल्लिकामलःस्नेहाभ्यक्तशकटाक्षघर्षणोद्भवमित्यपरेकज्जलं प्रतीतंगवलं०माहिषं श्रृङ्गं तदपि च उपरितनत्वग्भागापसारणे द्रष्टव्यं, तत्रैवविशिष्टस्य कालिम्नः सम्भवात, जम्बूफलं प्रतीतं, अरिष्ठकं फलविशेषः परपुष्टः-कोकिलः भ्रमरः-चंचरिकःभ्रमरावलिः-भ्रमरपङ्कितः गजकलभः-करिपोतः कृष्णकेशरः-कृष्णबकुलः आकाशथिग्गलं-शरदि मेघापान्तरालवाकाशखण्डं, तदपि हि अतीव कृष्णं प्रतिभाति इत्युक्तं, कृष्णाशोककृष्णकणवीरकृष्णबन्धुजीवा:-अशोककणवीरबन्धुजीवाः वृक्षविशेषाः,अशोकादयो हि जातिभेदेन पञ्चवर्णाभवन्ति ततःशेषवर्णव्युदासार्थं कृष्णग्रहणं,
एतावत्युक्ते गौतम आह-'भवे एयारूवा?' भगवन् ! भवेत् कृष्णलेश्या वर्णेन एतद्रूपा भगवानाह-गौतम ! नायमर्थः समर्थः-नायमर्थ उपपन्नः, एतद्रूपा कृष्णलेश्येति, किंतु?, सा कृष्णलेश्या इतो जीमूतादेःकृष्णेन वणे अनिष्टतरिका चैव इयमनिष्टा २ इयमनयोर्मध्येऽ. तिशयेनानिष्टा अनिष्टतरा अनिष्टतरैवानिष्टतरिका अनिप्सिततरिका एवेति भावः, इह किञ्चिदनिष्टमपि स्वरूपतः कान्तं भवति ततःकान्तताव्युदासार्थमाह-अकान्ततरिकैव, किञ्चित्केषाञ्चिदनिष्टमपि स्वलरूपतोऽकान्तमपि अपरेषां प्रियं भवति ततः सर्वथा प्रियताव्युदासार्थमाहअप्रियतरिकैव, अत एवामनोज्ञतरिकैव, वस्तुतः सम्यक्परिज्ञाने सतिमनागप्युपादेशतया तत्र मनसः प्रवृत्त्यसंभवात्, अमनोज्ञतरमपि किञ्चिन्मध्यमं भवति ततः प्रकृष्टतरप्रकर्षविशेषप्रतिपादनार्थमाह-अमनआपतरिकैव, मनांसि आप्नोतिआत्मवशातां नयतीति मनआपा न मनआपा अमनआपा ततो द्वयोः प्रक्रषे तरप एवंभूता वर्णेन प्रज्ञप्ता, ___'नीललेस्साणंभंते!' इत्यादि, अक्षरगमनिकाप्राग्वत, नवरंभृङ्गः-पक्षिविशेषः पक्ष्मलः भृङ्गपत्रं-तस्यैव पक्षिविशेषस्यपक्ष्म चासः-पक्षिविशेषः 'चासपिच्छं' चासस्य पतत्रंशुक:-कीरः 'शुकपिच्छं' शुकस्य पतत्रं श्यामा-प्रियङ्गुः वनराजी-प्रतीता उच्चन्तको-दन्तरागः आह च मूलटीकाकारः-"उच्चंतगोदन्तरागो भन्नइ" पारापतग्रीवामयूरग्रीवाचसुप्रतीता, हलधरो-बलदेवः तस्यवसनं-वस्त्रं हलधरवसनं, तद्धि नीलं भवतीत्युपात्तं, अतसीकुसुमं वणवृक्षकुसुमंच प्रतीतं, अञ्जनकेसिका-वनस्पतिविशेषः तस्याः कुसुमं अञ्जनकेसिकाकुसुमं नीलोत्पलं-कुवलयं नीलशोकनीलकणवीरनीलबन्धुजीवा-अशोकादिवृक्षविशेषाः,
'काउलेस्सा णं भंते!' इत्यादि, अत्राप्यक्षरगमनिका प्राग्वत्, खदिरसारोधमासासारश्च लोकप्रतीतः 'तंबेइवातंबकरोडएइवातंबछेवाडियाइवा' इति सम्प्रदायादवसेयं वृत्ताकीकुसुमं प्रतीतंकोइलच्छदकुसुमए वेति-कोकिलच्छदः-तैलकंटकः, तथाच मूलटीकाकृत्-'वन्नाहिगारे जो एत्थ कोइलच्छदो सो तिलकंटओ भन्नई' इति, तस्य कुसुमं प्रतीत
'तेउलेस्सा णं भंते !' इत्यादि, शशकोरभवराहमनुष्यरुधिराणि शेषरुधिरभ्यो लोहितवर्णोत्कटानि भवन्ति तत एतेषामुपादानं, बालेन्द्रगोपकः-सद्योजातः इन्द्रगोपकः, स हि प्रवृद्धः सन् ईषत्पाण्डुरक्तो भवति ततो बालग्रहणं, इन्द्रगोपकः-प्रावृट्प्रथमसमयभावी कीटविशेषः, बालदिवाकारः-प्रथममुद्गच्छन् सूर्यः, गुआ-लोकप्रतीता तस्याअर्धरागो गुजार्धरागः, गुजाया

Page #402

पदं- १७, उद्देशक:- ४, द्वारं -
हि अर्धमतिरक्तं भवति अर्धं चातिकृष्णमिति अर्धग्रहणं, जात्यः- प्रधानो हिङ्गुलको जात्यहिङ्गुलकः प्रवालः- शिलादलं तस्याङ्कुरः प्रवालाङ्कुरः, स हि प्रथममुद्गच्छन् अत्यन्तरक्तो भवति ततस्तदुपादानं, लाक्षारसः– प्रतीतः, लोहिताक्षमणिः - लोहिताश्रमाना रत्नविशेषः कृमिरागेण रक्तः कम्बलः कृमिरागकम्बलः, शाकपार्थिवादिदर्शनान्मध्यपमपदलोपी समासः, गजतालुचीनपिष्टाराशिपारिजातकुसुमजपाकुसुमकिंशुकपुष्पराशिरक्तोत्पलरक्ता शोकरक्तकणवीररक्तबन अधुजीवा लोकप्रतीताः 'भवे एयारूवा' इति पदयोजना प्राग्वत्,
भगवानाह - 'गौतम! णो इणट्ठे समट्टे' यतस्तेजोलेश्या इतः - शशकरुधिरादिभ्यो लोहितेन वर्णेनेष्टतरिकैव, तत्र किञ्चिदकान्तमपि केषांचिदिष्टतरं भवति ततः कान्ततरताप्रतिपादनार्थमाह- कान्ततरिकैव, केषाञ्चिदिष्टतरमपि स्वरूपतः कान्ततरमप्यपरेषामप्रियं भवति ततः प्रियतरताप्रतिपत्त्यर्थमाह-प्रियतरिकैव, अत एव मनोज्ञतरिका, मनोज्ञतरमपि किञ्चिन्मध्यमं संभवेदतः प्रकृष्टतरप्रकर्षविशेषप्रतिपादनार्थमाह-मनआपतरिकैव वर्णेन प्रज्ञप्ता,
७५
'पम्हलेस्साणं भंते!' इत्यादि, अक्षरगमनिका प्राग्वत्, नवरं चम्पकः - सामान्यतः सुवर्णचम्पको - वृक्षविशेषः 'चम्पकछल्ली इवा' इति सुवर्णचमपकत्वक् 'चम्पकभेए इवा' इति सुवर्णचम्पकस्य भेदो द्विधाभावः भिन्नस्य हि वर्णप्रकर्षो भवति ततो भेदग्रहणं, हरिद्रा इह पिण्डहरिद्रा हरिद्रागुटिका - हरिद्रानिर्वर्त्तिता गुटिता हरिद्राभेदो- हरिद्राया द्वैधीभावः हरितालो - धातुविशेषः हरितालगुटिका - हरितालमयी गुटिता हरितालभेदो- हरितालच्छेदः चिकुरः- पीतद्रव्यविशेषःचिकुररागः - तन्निष्पादतो वस्त्रादौ रागः 'सुवन्नसिप्पी इवा' इति सुवर्णमयी शक्तिका, वरं प्रधानं यत्कनकं तस्य निकषः - कषपट्टके रेखारूपः वरकनकनिकषः वरपुरुषः - वासुदेवस्तस्य वसनं - वस्त्रं वरपुरुषवनं तद्धि पीतं भवतीत्युपात्तं अल्लकीकुसुमं लोकतोऽवसेयं चम्पककुसुमं सुवर्णचम्पकवृक्षपुष्पं 'कन्नियारकुसुमेइ वा' इति काञ्चानारककुसुमं कूष्मैण्डिकाकुसुमं पुष्पा (पुंस्क) लिकापुष्पं सुवर्णयूथिकाकुसुमं प्रतीतं सुहिरण्यिका- वनस्पतिविशेषस्तस्याः कुसुमं कोरण्टकमाल्यदामपीताशोकपीतकणवीरपीतबन्धुजीवाः प्रतीता,
'सुक्कलेसा णं भंते' इत्यादि, अत्राप्यक्षरगमनिका प्राग्वत्, नवरमङ्करलविशेषः शङ्खचन्द्रौ प्रतीतौ कुन्दं - कुसुमंदकं - उदकं उदकरज; - उदककणाः, ते हि अतिशुभ्रा भवन्तीत्युपात्ताः, दधि- प्रतीतं दधिघनो-दधिपिण्डः क्षरं प्रतीतं क्षीरपूरं क्वध्यमानं अतितापादूध्वं गच्छत् क्षीरं 'सुक्कच्छिवाडियाइ वा' इति छइवाडि:- वल्लादिफलिकासा च शुष्का सति विलसातीव शुक्ला भवतीत्युपात्ता 'पेहुणमिंजिया इवेति पेहुणं मयूरपिच्छं तन्मध्यवर्त्तिनी मिञ्जा पिहुणिञ्जा सा चातीव शुक्लेत्याभिहिता 'धंतधोयरुप्पपट्टे इ वा' इति ध्मातः - अग्निसम्पर्कतो निर्मलीकृतः धौतो-भीतिखरण्टितहस्तसम्मार्जनेनातिनिशितीकृतो यो रूप्यमयः पट्टः स ध्मातधौतरूप्यपट्टः, 'सारइयबलाहगे इ व' इति शारदिकः - शरत्कालभावी बलाहकः पुण्डरीकं - सिताम्बुजं तस्य दलं - पत्रं पुण्डरीकदलं शालिपिष्धरशिकुटजपुष्पराशिसिन्दुवारमाल्यादामश्वेताशोकश्वेतकणवीरश्वेतबन्धुजीवाः प्रतीताः ॥
इह वर्णाः पञ्चभवन्ति, तद्यथा--कृष्णो नीलो लोहितो हारिद्रः शुक्लश्च, लेश्याश्च षट्, तत उपमानतो वर्णनिर्देशे कृतेऽपि संशयः का लेश्या कस्मिन्वर्णे भवति ?, ततः पृच्छति - 'एयाओ

Page #403

७६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/४/-/४६४ णं भंते?' इत्यादि, एता अनन्तरोदिता भदन्त! षड् लेश्याः 'कइसु वन्नेसु 'त्ति प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे सप्तमीयथा-"तिसुतेसुअलंकिया पुढवी त्रिभिस्तैरलंकृता पृथ्वी] इत्यत्र, ततोऽयमर्थ:कतिभिर्वणैः ‘साहिजेति' कथ्यंते प्ररूप्यंते इतियावत्, भगवानाह-गौतम ! 'पंचसु वनेसु' इति पञ्चभिर्वषः शिष्यंते यथाशिष्यंते तथा यद्यथा इत्यादिनादर्शयति।।उक्तोवर्णपरिणामः, सम्प्रति रसपरिणाममभिधित्सुराह
मू.(१६५) कण्हलेस्सा गंभंते ! केरिसिया आसाएणं पन्नत्ता?, गोयमा! से जहानामए निबेइवा निंबसारे इ वा निबछल्ली इवा निंबफाणिएइ वा कडएइवा कुडगफलएइ वा कुडगछल्ली इवा कुडगफाणिए इ वा कडुगतुंबीइ वा कडुगतुंबिफले इ वा खारतउसी इ वा खरतउसीफले इ वा देवदालीति वा देवदालीपुप्फे इ वा मिगवालुंकी इ वा मियवालुंकीफले इ वा घोसाडए इवा घोसडिफले इ वा कण्हकंदए इ वा वजकंदए इ वा, स भवेयास्त्वे ?, गो० ! नो इणढे समढे, कण्हलेसा णं एत्तो अनिट्ठतम्मि चेव जाव अमणामयरिया चेव आसाएणं पन्नत्ता,
नीललेसाए पुच्छा, गोयमा! से जहनामए भंगीति वा भंगीरएइ वा पाढा इ वाचविया इ वा चित्तामूलए इ वा पिप्पली इ वा पिप्पलीमूलए इ वा पिप्पलीचुण्णे इ वा मिरिए इ वा मिरियषुण्णए इ वा सिंगबेरे इवा सिंगबेरचुण्णे इ वा, भवेयास्त्रवे?, गोयमा! नो इणढे समढे, नीललेस्सा णं एत्तो जाव अमणामतरिया चेव आसाएणं पन्नत्ता,
काउलेस्साए पुच्छा, गोयमा ! से जहनामाए अंबाण वा अंबाडगण वा माउलिंगाण वा बिल्लाण वा कविठ्ठाण वा भिजाण वा] फणसाण वा दाडिमाण वा पारेवताण वा अक्खोडयाण वा बोराण वा तिंदुयाण वा अपक्काणं अपरिवागाणं वन्त्रेणं अनुववेयाणं गंधेणं अनुववेयणाणं फासेणं अनु०, भवेसवे ?, गो० ! नो इणढे समडे, जाव एतो अमणामयरिया चेव काउलेस्सा अस्साएणं पन्नत्ता, तेउलेस्सा णं पुच्छा, गोयमा ! से जहानामए अंबाण वा पक्काणं परियावन्नेणं उववेयाणं पसत्येणं जाव फासेण जाव एत्तोमणामयरिया चेव तेउलेस्सा आसाएणं पन्नत्ता,
पम्हलेस्साए पुच्छा, गोयमा! से जहानामए चंदप्पाभाइ वा मनसिलाइ वा वरसीधूइवा वरवारुणी इ वा पत्तासवे इ वा पुष्फासवे इ वा फलासवे इ वा चोयासवे इ वा आसवे इ वा महूइ वा मेरएइ वा कविसाणए इ वा खजूरसारए इ वा मुद्दियासारए इ वा सुपक्कखोतरसे इ वा अट्टपिट्ठनिट्टियाइवाजंबुफलकांलियाइवा वरप्पसन्नाइवा आसला मंसला पेसलाईसंओढवलंबिणी इस वोछेदकडुई ईसितंबच्छिकरणी उक्कोसमदपत्तावन्नेणं उववेया जाव फासेणं आसायणिजा वीसायणिज्जा पीणणिज्जा विहणिजा दीवणिज्जा दप्पणिजा मदणिजा सदियगायपल्हायणिज्जा, भवेयारूवा?, गो० ! नो इणढे समढे पम्हलेस्सा एत्तो इट्टतरिया वेव जाव मणामयरिया चेव आसाएणं पन्नत्ता,
सुकले० भंते! केरिसिया आस्साएणं पन्नत्ता?, गोयमा! से जहानामए गुले इवा खंडेइ वा सक्करा इ वा मच्छंडिया इ वा पप्पडमोदए वा भिसकंदए इ वा पुप्फुत्तरा इ वा पउमुत्तराइ वा आदंसिया इ वा सिद्धित्थिया इ वा आगासफालितोवमा इ वा उवमा इ वा अनोवमा इ वा, भवेताळवे?, गोयमा! नोइणढे समझे, सुक्कलेस्साएत्तो इट्टतरियाचेवपियतरिया चेव मणामयरिया चेव आसाएणं पन्नत्ता।

Page #404

पदं-१७, उद्देशकः-४, द्वारं.
(99
वृ. 'कण्हलेसा णं भंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-गौतम ! स लोकप्रतीतो यथानामको निम्बो वृक्षविशेषः निम्बसारो-निम्बमध्यवत्यवयवविशेषः 'निम्बछल्ली' निम्बत्वक् निम्बफाणितं-निम्बक्काथः कुटजोवृक्षविशेषः तस्यैव फलं कुटजफलं तस्यैव त्वक् कुटजछल्ली तस्यैव क्वार्थ-कुटजफाणितंकुटुकतुम्बी प्रसिद्धा तस्या एव फलं कटुकटुम्बीफलं, खारतउसीति खारशब्दः कटुकवाची तथाऽऽगमे अनेकधा प्रसिद्धेः, ततः कटुका त्रपुषी क्षारत्रपुषी तस्या एव फलं क्षारत्रपुषीफलं देवदाली-रोहिणी तस्या एवपुष्पं देवदालीपुष्पं मृगवालुङ्की-लोकतोऽवसेया तस्या एव फलं मृगवालुङ्कीफलं घोषातकी प्रसिद्धा तस्या एव फलं घोषातकीफलं कृष्णकन्दोवज्रकन्दश्चानन्तकायवनस्पतिविशेषौ लोकतः प्रत्येतत्वी, एतावति उक्ते गौतमः पृच्छति-भगवन् भवेत् रसतः कृष्णलेश्या एतद्रूपा-निम्बादिरूपा? भगवानाह-गौतम! नायमर्थः समर्थः, यतः कृष्णलेश्या इतो-निम्बादिरसमधिकृत्यानिष्टतरिकैवेत्यादि प्राग्वत्।
'नीललेसाए' इत्यादि, भङ्गी-वनस्पतिविशेषः तस्या एव रजो भङ्गीरजः पाठाचित्रमूलके लोकप्रतीते पिप्पलीपिप्पलीमूलपिप्पलीचूर्णमरिचमरिचचूर्णशृङ्गबेरशृङ्गबरचूर्णान्यपि प्रसिद्धानि 'काउलेस्साए' इत्यादि, आम्राणां फलानामेवंसर्वत्रापिभावनीयं अंबाडयाणवा' इति आम्राटकाःफलविशेषाः मातुलिङ्गबिल्वकपित्थपनसदाडिमानि प्रतीतानि पारापताः-फलविशेषाः अक्षोडवृक्षफलानि अक्षोडानि बोरवृक्षफलानि बोराणि-बदराणि तिन्दुकानिच प्रतीतानि, एतेषां फलानामपक्वानां, तत्र सर्वथापिअपक्व फलमुच्यतेतत आह–अपरिपाकानांन विद्यते परिपाक:परिपूर्णः पाको येषां तान्यपरिपाकानि तेषामीषत्पकानामित्यर्थः, एतदेव वर्णादिभिः कथयतिवर्णेनातिविशिष्टेन गन्धेन घ्राणेन्द्रियनिर्वतिकरणे स्पर्शन विशिष्टपरिपाकाविनाभाविना अनुपपेतानां-असम्प्राप्तानां याशो रसः, अत्र गौतमः पृच्छति-एतद्रूपा-एवंरूपरसोपेता भवेत् कापोतलेश्या ?, भगवानाह-गौतम ! नायमर्थः समर्थः, किं तु इतः-अपरिपक्वाम्रफलादेरनिष्टतरिकैवेत्यादि प्राग्वत्।
तेउलेस्सा णं भंते!' इत्यादि, तेषामेव आम्रफलादीनां पक्वानां तत्रेषद्यत् किमपि पक्वं लोके पक्वं व्यवयितेततआह-पर्यायापन्नानां परिपूर्णपाकपर्यायप्राप्तानां, एतदेवंवर्णादिभिर्निरूपयति-वर्णेन प्रशस्तेन-एकान्ततः प्रशस्येन तथा प्रशस्तेन गन्धेन प्रशस्तेन स्पर्शेनोपेतानां यादग्रसः, एतावत्युक्ते गौतम आह-रसमधिकृत्य एतद्रूपा-पक्वाम्रादिफलरूपा तेजोलेश्या भवेत् ?, भगवानाह-नायमर्थः समर्थः, किंतु परिपक्वाम्रफलादेरिष्टतरिकैवेत्यादि प्राग्वत्,
‘पम्हलेसाए पुच्छा' सूत्रपाठोऽक्षरगमनिका च प्राग्वत्, नवरं 'से जहानामए' इति सा-लोकप्रसिद्धा यथा' येन प्रकारेणनाम यस्याः सा यथानामिका पुंस्त्वं सूत्रे प्राकृतलक्षणवशात्, प्राकृते हि लिङ्गमनियतं, यदाह पाणिनिः स्वप्राकृतलक्षणे-'लिङ्गं व्यभिचार्यपी तिचन्द्रप्रभा इति वेति चन्द्रस्येव प्रभा-आकारो यस्याः सा चन्द्रप्रभा मणिशिलाकेव मणिशिलाका वरं च तत् सीधुच वरसीधुवरा चासौ वारुणीच वरवारुणी पत्रैःधातकीपत्रैर्निष्पाद्य आसवः पत्रासवःएवं पुष्पासवः फलासवश्च परिभावनीयःचोओ-गन्धद्रव्यं तनिष्पाद्य आसवःचोयासवः, पत्रादिविशेषेण व्यतिरिक्तंआसव आसव इति गीयते, मधुमेरककापिशायनानिमद्यविशेषाः, मूलदलखर्जूरसारनिन आसवः खजूरसारःमृद्वीका-द्राक्षा तत्सारनिष्पनो मृद्वीकासारः सुपक्वेक्षुरसमूलद

For

Page #405

७८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/४/-/४६५
लनिष्परन्नः-सुपक्वेक्षुरसः अष्टभिः शास्त्रप्रसिद्धैः पिष्टैः निष्ठिता अष्टपिष्टनिष्ठिता जम्बूफलवत् कालेव कालिका जम्बूफलकालिकावराचासौ प्रसन्नाचवरप्रसन्ना, एतेसर्वेऽपि मद्यविशेषाःपूर्वकाले लोकप्रसिद्धा इदानीमपि शास्त्रान्तरतो लोकतो वा यथास्वरूपं वेदितव्याः,
वरप्रसन्नाविशेषणान्याह-मांसला-उपचितरसा पेशला-मनोज्ञा मनोज्ञत्वादेव ईषत्-मनाक्ततः परम्परमास्वादतया झटित्येवाग्रतो गच्छति ओष्ठेऽवलम्बते-लगतीत्येवंशीला ईषदोष्ठावलम्मिबिनी तथा ईषत्-मनाक्पानव्यवच्छेदेसतिततऊर्ध्व कंटुका एलादिद्रव्यसम्पर्कतः उपलक्ष्यमाणतिक्तवीर्येतियावत् तथा ईषत्-मनाक्ताने अक्षिणी क्रियेते अनयेतिईषत्तामाक्षिकरणी मद्यस्य प्रायः सर्वस्यापि तथास्वभावत्वात् 'उक्कोसमयपत्ता;' इति उत्कर्षतीति उत्कर्षःस चासौ मदश्च उत्कर्षमदः तंप्राप्ता उत्कर्षमदप्राप्ता, एतदेव वर्णादिभिः समर्थयते-वर्णेनोत्कृष्टमदाविनाभाविना प्रशस्येन गन्धेन घ्राणेन्द्रियनिर्वृतिकरणे रसेन परमसुखासिकाजकेन स्पर्शन मदपरिपाकाव्यभिचारिणा अत एवास्वादनीया विशेषतः स्वादनीया विस्वादनीयाप्रीणयतीतिप प्रीणनीया 'कृद् बहुल मिति वचनात् कर्तर्यनीयप्रत्ययः, एवं दर्पयतीति दर्पणीया मदयतीति मदनीयासर्वाणीन्द्रियाणि सर्वंच गात्रंप्रहलादयति इति सर्वेन्द्रियागात्रप्रहलादनीया, एतावत्युक्ते भगवान् गौतम आह-'भवेयारूवा!' भगवन् ! एतद्रूपा-एवंरूपरसोपेता पद्मलेश्या भवेत् !, भगवानाह-'नो इणढे समढे' इत्यादि प्राग्वत्॥
'सुक्कलेस्सा णं भंते !' इत्यादि, गुडखण्डे प्रसिद्ध शर्करा-काशादिप्रभवा मत्स्यण्डीखण्डशर्करा पर्पटमोदकादयःसम्प्रदायादवसेयाः,शेषं सुगमं ॥
तदेवमुक्तो लेश्याद्रव्याणां रसः, सम्प्रति गन्धमभिधित्सुराह
मू. (४६६) कइणं भंते! लेस्साओ दुब्मिगंधाओ पन्नताओ?, गोयमा! तओ लेस्साओ दुब्भिगंधाओ पं०?, तं-कण्हलेस्सा नील० काउलेस्सा। ____ कइणं भंते! लेस्साओ सुब्भिगंधाओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! तओलेस्साओ सुब्मिगंधाओ पं०, तं०--तेउ० पम्ह० सुक्क०, एवं तओ अविसुद्धाओ तओ विसुद्धाओ तओ अप्पसत्याओ तओ पसत्थाओ तओ संकिलिट्ठाओतओ असंकिलिट्ठाओ तओ सीतलुक्खाओतओ निझुण्हाओ तओ दुग्गतिगामियाओ तओ दुग्गतिगामियाओ तओ सुगतिगामियाओ।
वृ. 'कइणभंते!' इत्यादि, सुगम, नवरंकृष्णनीलकापोतलेश्यादुरभिगन्धाः मृतगवादिकडेवरेभ्योऽप्यनन्तगुणदुरभिगन्धोपेतत्वात् तेजःपद्मशुक्ललेश्याः सुरभिगन्धाः पिष्यमाणगन्धवाससुरभिकुसुमादिभ्योऽनन्तगुणपरमसुरभिगन्धोपेतत्वात्, उक्तं चोत्तराध्ययनेषु लेश्याध्ययने॥१॥ “जह सुरभिकुसुमगंधो गंध वासाण पिस्समाणाण।
एत्तो उ अनंतगुणो पसतगुणो लेस्साणं अप्पसत्थाणं ।। ॥२॥ जह सुरभिकुसुमगंधो गंध वासाण पिस्समाणाण ।
एत्तो उ अनंतगुणो पसत्थलेसाण तिण्हंपि॥" उक्तो गन्धपरिणामः, अधुना शुद्धाशुद्धात्वप्रतिपादनार्थमाह
"एवं तओ अविसुद्धाओ ततो विसुद्धाओ' इति, एवम्-उक्तेन प्रकारेण आधास्तिम्रो लेश्या अविशुद्धा वक्तव्याः, अप्रशस्तवर्णगन्ध रसोपेतत्वात्, उत्तरास्तिस्रो लेश्या विशुद्धाः, प्रशस्तवर्णगन्धरसोपेतत्वात्, ततश्चैवं वक्तव्या:

Page #406

७९
पदं-१७, उद्देशकः-४, द्वार
____ 'कइ णं भंते ! लेस्साओ अविसुद्धाओ पं०?, गोयमा ! तओ लेस्साओ अप्पसत्थाओ अविसुद्धाओ पं०, तंजहा-कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा,
कइणं भंते ! लेस्साओ विसुद्धाओ पं०,?, गोयमा ! तओ लेस्साओ विसुद्धाओ पं०, तंजहा-तेउ० पउम० सुक्कलेसा' इति, उक्ते शुद्धत्वाशुद्धत्वे, सम्प्रतिप्राशस्त्याप्राशस्त्ये प्रतिपादयति-'तओ अप्पसत्थाओ तओ पसस्थाओ' आद्यास्तिसो लेश्या अप्रशस्ता वक्तव्याः, अप्रशस्तद्रव्यत्वेनाप्रशस्ताध्यवसायहेतुत्वात्, उत्तरास्तिम्रो लेश्याः प्रशस्ताः प्रशस्तद्रष्यतया प्रशस्ताध्यवसायकारणत्वात्, सूत्रपाठः प्राग्वदवसेयः
'कइ णं भंते ! लेस्साओ अप्पसत्थाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, उक्ते प्राशस्त्याप्राशस्त्ये, अधुना संक्लिष्टासंक्लिष्टत्वे प्रतिपादयति-'तओ संकिलिहाओ तओ असंकिलिट्ठाओ'इति, आद्यास्तिो लेश्याः संक्लिष्टाः, संक्लिष्टातरौद्रध्याननुगताध्यवसायस्थानहेतुत्वात्, उत्तरास्तिम्रो लेश्या असंक्लिष्टाः, असंक्लिष्टधर्मशुक्लध्यानानुगताध्यवसायकारणत्वातच, अत्रापि पाठः प्राग्वत्- 'कइणं भंते ! लेस्साओ संकिलिट्ठाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, अधुना शीतोष्णस्पर्शप्रतिपादनार्थमाह--'तओ सीयलुक्खाओ तओ निद्धण्हाओ'इति, आद्यास्तिस्रो लेश्याः शीतरूक्षाः-- शीतवक्षस्वर्थोपेताः, उत्तरास्तिस्रो लेश्याः स्निग्धोष्णस्पर्शाः, इहान्येऽपि लेश्याद्रव्याणां कर्कशादयः स्पर्शाः सन्ति, यत उक्तं लेश्याध्ययने॥१॥ "जह करवयस्स फासो गोजिमाए व सागपत्ताणं ।
एतोवि अनंतगुणो लेस्साणं अप्पसत्थाणं ॥ ॥२॥ जह बूरस्स व फासो नवनीयस्स व सिरीसकुसुमाणं ।
एत्तोविअनंतगुणो पसत्थलेस्साण तिण्हंपि ।।" इति तथापि शीतरूक्षौ स्वर्शी आद्यानां तिसृणां लेश्यानांचित्तास्वास्थ्यजनने स्निग्धोष्णस्पर्शी उत्तरासां तिसृणां लेश्यानां परमसन्तोषोत्पादने साधकतमाविति तावेव पृथक् पृथक् साक्षादुक्तावित्यदोषः, सूत्रपाठः प्राग्वत्, 'कइणं भंते ! लेस्साओ सीयलुक्खाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि।
सम्प्रति गतिद्वारमभिधित्सुराह-'तओ दुग्गइगामिणीओ तओ सुगइगामिणिओ' इति, आद्यास्तिस्रो लेश्या दुर्गतिगामिन्यः-दुर्गतिं गमयन्तीत्येवंशीला दुर्गतिगामिन्यः, संक्लिष्टाध्यवसायहेतुत्वात्, उत्तरास्तिनोलेश्याः सुगतिं गमयन्तीत्येवंशीलाः सुगतिगामिन्यः, प्रशस्ताध्यवसायकारणत्वात्, उभयत्रापिगमेय॑न्तादिन्प्रत्ययः, सूत्रपाठः प्राग्वत् 'कइणंभंते! लेस्साओदुग्गइगामिणीओ पन्नत्ताओ' इत्यादि ।। अधुना परिणामद्वारमिधित्सुराह
मू. (४६७) कण्हलेस्साणं भंते ! कतिविहं परिणाम परिणमति?, गोयमा ! तिविहं वा नवविहं वा सत्तावीसविहं वा एक्कासीतिविहं वा बेतेयालीसतविहं वा बहुयं वा बहुविहं वा परिणाम परिणमइ, एवं जाव सुक्कलेसा।।
कण्हलेसा गंभंते ! कतिपदेसिया पन्नत्ता?, गोयमा ! अनंतपदेसिया पन्नत्ता, एवं जाव सुक्कलेसा । कण्हलेस्साणं भंते! कइपएसोगाढा पन्नत्ता?, गोयमा! असंखेजपएसोगाढा पन्नत्ता, एवं जाव सुक्कलेस्सा । कण्हलेस्साए णं भंते ! केवतियाओ वग्गणाओ पन्नताओ?, गोयमा ! अनंताओ वग्गणाओ, एवं जाव सुक्कलेस्साए ।

Page #407

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २- १७/४/-/ ४६७
वृ. ' कण्हलेसा णमित्यादि, अत्र 'कइविहं परिणामं' इत्यत्र प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे द्वितीया द्रष्टव्या यथाऽऽचाराङ्गे “अगणिं (च खलु) पुट्ठा" इत्यत्र, ततोऽयमर्थः - कृष्णलेश्या णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! कतिविधेन परिणामेन परिणमति ?, भगवानाह - 'गोयमा ! तिविहं वा' इत्यादि, इह त्रिविधो - जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन नवविधो यदैषामपि जघन्यादीनां स्वस्थानतारतम्यचिन्तायां प्रत्येकं जघन्यादित्रयेण गुणना, एवं पुनः पुनस्त्रिकगुणनया सप्तविंशतिविधत्वं एकाशीतिविधत्वं त्रिचत्वारिंशदधिकशतद्वयविधत्वं बहुत्वं बहुविधत्वं भावनीयं, सर्वत्र च तृतीयार्थे द्वितीया, ततस्त्रिविधेन वा परिणामेन परिणमति नवविधेन वा इत्येवं पदानां योजना कर्तव्या, 'एवं जाव सुक्कलेसा' इति एवं-कृष्णलेश्यागतेन प्रकाकेण नीलादयोऽपि लेश्यास्तावद्वक्तव्याः यावत् शुक्ललेश्या, सूत्रपाठस्तु सुगमत्वात्स स्वयं परिभावनीयः ॥
सम्प्रति प्रदेशद्वाराभिधित्सया प्राह- 'कण्हलेसा णं भंते! कइपएसिया' इत्यादि सुगम, नवरमनन्तप्रादेशिकेति-अनन्तानन्तसङ्घयोपेताः प्रदेशाः -- तद्योग्याः परमाणवो यस्याः कृष्णलेश्यायाः - कृष्णलेश्याद्रव्यसंघातस्य साऽनन्तप्रादेशिका, अन्यथा - अनन्तप्रदेशव्यतिरेकेण स्कन्धस्य जीवग्रहणयोग्यताया एवाभावात्, एवं नीलादयोऽपि लेश्या वक्तव्याः, तथा चाह - ' एवं जाव सुक्कलेसा' इति ॥
अवगाहनाद्वारमाह- 'कण्हलेस्सा णं भंते!' इत्यादि, इह प्रदेशाः - क्षेत्र प्रदेशाः प्रतिपत्तव्याः, तेष्वेवागाहप्रसिद्धेः, ते चानन्तानामपि वर्गणानामाधारभूता असङ्घयेया एव द्रष्टव्याः, सकलस्यापि लोकस्य प्रदेशानामसङ्ख्यायतत्वात् ॥
८०
वर्गणाद्वारमाह- 'कण्हलेस्सा णं भंते! केवइयाओ वग्गणाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, इह वर्गणा-औदारिकादिशरीरप्रायोग्यपरमाणुवर्दणावत् कृष्णलेश्यायोग्यद्रव्यपरमाणुवर्गणा गृह्यन्ते, ताश्च वर्णादिभेदेन समानजातीयानामेक (व) सद्भावात् अनन्ताः प्रत्येतव्याः, एवं नीललेश्यादीनामपि वर्गणाः प्रत्येकं वक्तव्याः, तथा चाह एवं जाव सुक्कलेस्साए' इति ।।
अधुना स्थानाद्वाराभिधित्सया आह
मू. (४६८) केवतिया णं भंते ! कण्हलेस्साणं ठाणा पत्रत्ता ?, गोयमा ! असंखेजा कण्हलेस्साणं ठाणापन्नत्ता, एवं जाव सुक्कलेस्सा।
एएसि णं भंते! कण्हलेस्साठाणाणं जाव सुक्कलेस्साठाणाण य जहन्नगाणं दव्वट्टयाए परसट्टयाए दव्वट्टपएसट्टयाए कतरे २ हिंतो अप्पा वा ४ ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जनगा काउलेस्साठाणा दव्वट्ट० जहन्नगा नीललेसाठाणा दव्वठ्ठयाए असंखेजगुणा जहन्नग्गा कण्हलेसाठाणा दव्वदृ० असं० जहन्नतेउलेसाठाणा दव्व० असं० जहन्नगा पम्हलेसाठाणा दव्व० असं जहनगा० सुक्कलेसाठाणा दव्वड्ड० असं० पएस० सव्वत्थो० जहन्नगा काउलेसाठाणा पएस० जहन्नगा पम्हलेसाठाणा पएसदृ० असं० जहन्नगा सुक्कलेसाठाणा पएस० असं० दव्agyएसइयाए सव्वत्थोवा जहन्नगा काउलेसाठाणा दव्वट्ठ० जहन्नगा नीललेसाठाणा दव्व० असं० एवं कण्हलेस्सा० तेउ० पम्ह० जहन्नगा सुक्कलेसाठाणा दव्व० असं० जहन्नएहिंतो सुक्कलेस्साठाणेहिंतो दव्वट्ट० जहन्नकाउलेसठाणा पएस० असं० जहन्त्रया नीललेसाठाणा पएस० असं० एवं जाव सुक्कलेस्साठाणा ।

Page #408

पदं-१७, उद्देशकः-४, द्वारं
एतेसि णं कण्हलेस्साठाणाणं जाव सुक्कलेसाठाणाण य उक्कोसगाणं दबढ० पएस० दब्बट्टपएसट्ट० कयरे २ हिंतो अप्पा वा ४?, गोयमा ! सव्वत्थोवा उक्कोसगा काउलेस्साठाणा दबट्टयाए उक्कोसगा नीललेसाठाणादवट्टयाएअसंखेजगुणा एवंजहेवजहन्नगा तहेवउकोसगावि, नवरं उक्कोसत्ति अभिलावो, एतेसि णं भंते ! कण्हलेस्सठाणाणं जाव सुकलेस्सठाणाण य जहन्नउक्कोसगाणं दवट्टयाए पएसट्टयाए दवट्ठपएसट्टयाए कतरे २हितो अप्पा वा ४ ? गोयमा! सव्वत्थोवा जहन्नगा काउलेस- ठाणा दवट्टयाए जहन्नया नीललेसठाणा दव्व० असं० एवं कण्हतेउपम्हलेस्स० जह० सुक्कलेसठाणा दब्ब० असं० जहन्नएहितो सुकलेसठाणेहिंतो दव्व० उकोसा काउलेसठाणा दबट्टयाए असं० उकोसा नीललेसाठाणा दब० असं०
एवंकण्हतेउपम्ह उक्कोसा सुक्कलेसाठाणा दब्ब० असं०पएसट्टयाए सव्वत्योवाजहन्नगा काउलेसठाणापएसट्टयाएजहन्नगानीललेसठाणा पएसट्टयाए असंखेजगुणाएवजहेवदवट्ठयाए तहेव पएसट्टयाएवि भाणियव्वं, नवरं पएसट्टयाएत्ति अभिलावविसेसो, दवट्ठपएसट्टयाए सव्वत्थोवा जहन्नगा काउलेसठाणा दवट्ठयाए जहन्नगदा नीललेसठाणा दवट्ठयाए असं०
एवं कण्हतेउपम्ह० जहन्नया सुकलेसठाणा दब्वट्टयाए असं०, जहन्नएहितो सुकलेसाठाणेहिंतो दबट्टयाए उक्कोसा काउलेसठाणा दवट्टयाए असं० उक्कोसा नीललेस्सठाणा दब्ब० असं० एवंकण्हतेउपम्ह० उकोसगा सुक्कलेसठाणा दव्व० असं०, उक्कोसएहिंतचो सुक्कालेसठाणे० दवट्ठ० जहन्नगा काउलेसठाणा पएसट्टयाए अनंतगुणा, जहन्नगा नीललेसठाणा पएस० असं०,
एवंकण्हतेउपम्ह० जहन्नगा सुक्कलेसठाणा असं०, जहन्नएहितोसुकलेसाठाणेहितोपएस० उको० काउलेसाठाणा पएस०असं०उकोसया नीललेसाठाणापएस० असं०,एवंकण्हतेउपम्ह० उक्कोसया सुक्कलेसाठाणा पएसट्ठयाए असं० (पत्रवणाए भगवईए चउत्थओ उद्देसओ समतो)
वृ. 'केवइयाणं भंते ! कण्हलेसा ठाणा पनत्ता' कियन्ति भदन्त ! कृष्णलेश्यास्थानानिप्रकर्षापकर्षकृताः स्वरूपभेदाःप्रज्ञप्ति?,सूत्रे च पुंस्त्वंप्राकृतत्वात्, इहयदा भावरूपाःकृष्णादयो लेश्याश्चिन्त्यन्ते तदा एकैकस्या लेश्यायाः प्रकर्षापकर्षकृतस्वरूपभेदरूपाणि स्थानानि कालतोऽसङ्ख्येयोत्सपिण्यवसर्पिणीसमयप्रमाणानि क्षेत्रतोऽसल्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि, उक्तंच॥१॥ "असंखेमाणुस्साप्पिणीण अवसप्पिणीज जे समया।
संखाईया लोगा लेस्साणं होति ठाणाई ।।" नवरमशुभानां संक्लेशरूपाणि शुभानां च विशुद्धरूपाणि, एतेषां च भावलेश्यागतानां स्थानानांयानि कारणभूतानि कृष्णादिद्रव्यवृन्दानितान्यपिस्थानान्युच्यन्तेतान्येवचेहग्राह्याणि, कृष्णादिद्रव्याणामेवोहोद्देशकेचिन्त्यमानत्वात्, तानिच प्रत्येकमसङ्ख्येयानि, तथाविधैकपरिणामनिबन्धनानामनन्तानामपि द्रव्याणामेकाध्यवसायहेतुत्वेनैकत्वात्, तानि च प्रत्येकं द्विविधानि, तद्यथा-जघन्यान्युत्कृष्टानिच, जघन्यलेश्यास्थानपरिणामकारणानिजघन्यानि उत्कृष्टलेश्यास्थानपरिणामकारणान्युत्कृष्टानि, यानि तु मध्यमानि तानि जघन्यप्रत्यासन्नानि जघन्येष्वन्तर्भूतानि उत्कृष्टप्रत्यासन्नानि तूत्कृष्टेषु, एकैकानिच स्वस्थाने परिणामगुणभेदतोऽसद्ध्येयानि, अष्टान्तो
यथा स्फटिकमणेरलक्तकवेशन रक्तता भवति, सा च जघन्यरक्ततागुणालक्तकवशेन [1161

Page #409

८२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/४/-/४६८
जघन्यरक्तताएकगुणा (धिका)लक्तकवशेनैकगुणाधिकजन्ध्या, एवमेकैकगुणवृध्धाजधन्यायामेव रक्ततायामसङ्ख्येयानि स्थानानि भवन्ति, तानि च व्यवहारतः स्तोकगुणत्वात् सर्वाण्यपि जघन्यान्योवोच्यन्ते, एवमात्मनोऽपि जघन्यैकगुणाधिकद्विगुणाधिकलेश्याद्रव्योपधानवशतो लेश्यापरिणामविशेषाअसङ्ख्यया भवन्ति, तेचसर्वेऽपिव्यवहारतोऽल्पगुणत्वात् जघन्यव्यपदेशं लभन्ते, तत्कारणभूतानिच द्रव्याणामपिस्थानानिजघन्यानि, एवमुत्कृष्टान्यपिस्थानान्यसङ्ख्येयानि भावनीयानि ।। सम्प्रत्यल्पबहुत्वमाह
“एएसि णं भंते !' इत्यादि, इह त्रीणि अल्पबहुत्वानि, तद्यथाजघन्यस्थानविषयं उत्कृष्टस्थानविषयं उभयस्थानविषयं च, एकैकमपि त्रिविधं, तद्यथा-द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतया उभयार्थतया च, तत्र जघन्यस्थानविषये द्रव्यार्थतायां प्रदेशार्थतायां च प्रत्येकं कापोतनीलकृष्णतेजःपद्मशुक्ललेश्यास्थानानिक्रमेण यथोत्तरमसत्येयगुणानि वक्तव्यानि, उभयार्थतायां प्रथमतो द्रव्यार्थतया कापोतनीलकृष्णतेजःपभशुक्ललेश्यास्थानानि क्रमेण यथोत्तरमसाल्येयगुणानि वक्तव्यानि, ततः शुक्ललेश्यास्थानान्तरं प्रदेशार्थतया कापोतलेश्यास्थानानि 'अनन्तगुणानि वक्तव्यानितदनन्तरंनीलकृष्णतेजः पद्मशुक्ललेश्यास्थानानि क्रमेणप्रदेशार्थतया यथोत्तरमसत्येयगुणानि, एवमुत्कृष्टान्यपि स्थानानि द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतया उभयार्थतया च चिन्तयितव्यानि, तथा चाह-एवंजहेव जहन्नगा तहेव उक्कोसगावि नवरमुक्कोसत्ति अभिलावो'
इति॥
जघन्योत्कृष्टस्थानसमुदायसाध्येयगुणानिवक्तव्यानि, तदनन्तरंजघन्यशुक्ललेश्यास्थानेभ्य उत्कृष्टानि कापोतनीलकृष्णतेजः पद्मशुक्ललेश्यास्थाननानि क्रमेण द्रव्यार्थतयैव यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणानिवाच्यानि, एवं प्रदेशार्थतयापिजघन्योत्कृष्टस्थानविषयमल्पबहुत्वंभावनीयं, तथा चाह- ‘एवं जहेव दव्वट्ठयाए तहेव पएसठ्ठयाएवि भाणियव्वं, नवरं पएसट्टयाएत्ति अभिलावे विसेसो' इति, द्रव्यार्थप्रदेशार्थतायां प्रथमतो द्रव्यार्थतया जघन्यानि कापोतनीलकृष्णतेजः पाशुक्ललेश्यास्थानानि क्रमेण यथोत्तरमसत्येयगुणानि वक्तव्यानि ततो जघन्येभ्यः शुक्ललेश्यास्थानेभ्य उक्तक्रमेणैव चोत्कृष्टानि स्थानानि द्रव्यार्थतया यथोत्तरमसङ्ख्येयगुणानि वाच्यानि तत उत्कृष्टेभ्यः शुक्ललेश्यास्थानेभ्यो जघन्यानि कापोतलेश्यास्थानानि प्रदेशार्थतया अनन्तगुणानि वक्तव्यानि ततःप्रदेशार्थतयैव जघन्यानिनीलकृष्णतेजःपद्मशुक्ललेश्यास्थानानि ययोत्तरमसङ्ख्येयगुणानि एवमुत्कृष्टस्थानान्यपि उक्तक्रमेणैव ययोत्तरमसद्ध्येयगुणानि वक्तव्यानीति॥
पदं - १७, उद्देशकः-४ समाप्तम्
-पद-१७, उद्देशक:-५:पृ. उक्तश्चतुर्थोद्देशकः सम्प्रति पञ्चम आरभ्यते, चेदमादिसूत्रम्
मू. (१६९) कइ णं मंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गोयमा ! छ लेसाओ पन्नत्ताओ, तंजहा-कण्हलेसाजाव सकलेसा,
से नूनं मंते! कण्हलेस्सा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए तावन्नत्ताए तागंधत्ताए तारसत्ताए ताफासत्ताए भुजो भुजो परिणमति, इत्तो आढत्तं जहा चउत्थओ उद्देशओतहा माणियबंजाव

Page #410

८३
पदं-१७, उद्देशकः-५, द्वारं - वेरुलियमणिदिद्रुतोत्ति।सेनूनंभंते! कण्हलेसा नीललेसंपप्पनोतारूवत्ताएजाव नो ताफासत्ताए भुजो भुजो परिणमइ?, हंता गोयमा ! कण्हलेसा नीललेस्सं पप्प नो तारूवत्ताए नो तावन्नत्ताए नो तागंधत्ताए नो तारसत्ताए नो ताफासत्ताए भुञ्जो २ परिणमति, .
सेकेणढे भंते! एवंवुच्चइ ?, गोयमा! आगारभावमायाएवा सेसियापलिभागभावमायाए वा से सिया कण्हलेस्सा णं सा नो खलु नीललेसा तत्थ गया ओसक्कइ उस्सक्कइ वा, से तेणढे० गोयमा! एवं वुच्चइ कण्हलेसा नीललेसं पप्प नो ताखवत्ताए जाव भुजो २ परिणमति,
से नूनं भंते ! नीललेसा काउलेसं पप्प णो तारूवत्ताए जाव भूजो २ परिणमति?, हंता गोयमा! नीललेसा काउलेसं पप्प नो तारूवत्ताए जाव भुजो २ परिणमति,
से केणढे० भंते ! एवं वुच्चइ--नीललेसा काउलेसं पप्प णो तारूवत्ताए० जाव भुजो २ परिणमति, गोयमा! आगारभावमायाए वा सिता पलिभागभावमायाए वा सिता नीललेस्सा णं सा नो खलु सा काउलेसा तत्थगया सक्कइ उस्सक्वति वा, से एएणडे०?, गोयमा! एवं युच्चइनीललेसा काउलेसं पप्प नो तालवत्ताए जाव भुञ्जो २ परिणमति,
एवं काउलेसा तेउलेसं पप्प तेउलेसा पम्हलेसं पप्प पम्हलेसा सुक्कलेसं पप्प, से नूनं भंते ! सुक्कलेसा जाव नो परिणमति?, गो०! आगारभावमायाए वा जाव सुक्कलेस्साणं सा नो खलु सा पम्हलेसा तत्थगया ओसक्कइ, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जावणो परिणमइ (पन्नवणाए भगवईए लेसापदे पंचमुद्देसो सम्मत्तो।)
वृ.कइणंभंते! लेस्साओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, चतुर्थोद्देशकवत् तावद्वक्तव्यंयावद्वैडूर्यमणिष्टान्तः, व्याख्याचप्राग्वदेव निरवशेषा कर्तव्या, प्रागुपन्यस्तस्याप्यस्य सूत्रस्य पुनरुपन्यासोऽ ग्रेतनसूत्रसम्बन्धार्थः,तदेव सूत्रमाह_ 'से नूनं भंते !' इत्यादि, इह तिर्यङ्गमनुष्यविषयं सूत्रमनन्तरमुक्तं, इदं तु देवनैरयिकविषयमवसेयं, देवनैरयिका हि पूर्वभगवतचरमान्तर्मुहूर्तादारभ्ययावत्परभवगतमाघमन्तर्मुहर्त तावदवस्थितलेश्याकाः ततोऽमीषां कृष्णादिलेशष्याद्रव्याणां परस्परसम्पर्केऽपि न परिणम्यपरिणामकभावो घटते ततःसम्यगधिगमाय प्रश्नयति
से नूनं भंते !' इत्यादि, सेशब्दोऽथशब्दार्थः, स च प्रश्ने, अथ नूनं-निश्चितं भदन्त ! कृष्णलेश्या-कृष्णलेश्याद्रव्याणि नीललेश्यानीललेश्याद्रव्याणि प्राप्य, प्राप्तिरिह प्रत्यासन्नत्वमात्रं गृह्यते नतु परिणम्यपरिणामकभावेनान्योऽन्यसंश्लेषः,तद्रूपतया-तदेव-नीललेश्याद्रव्यगतं रूपं-स्वभावो यस्य कृष्णलेश्यास्वरूपस्य तत्तद्रूपं तद्भावस्तद्रूपता तया, एतदेव व्याचष्टे-न तद्वर्णतयानतद्गन्धतयानतद्रसतया नतस्पर्शतयाभूयो भूयः परिणमते, भगवानाह-हन्तेत्यादि, हन्त गौतम ! कृष्णलेश्येत्यादि, तदेव ननु यदि न परिणमते तर्हि कथं सप्तमनरकपृथिव्यामपि सम्यक- त्वलाभः, स हि तेजोलेश्यादिपरिणामे भवतिसप्तमनरकपृथिव्यांच कृष्णलेश्येति, कथं चेतत्, वाक्यं घटते? 'भावपरावत्तीएपुण सुरनेरइयाणंपिछल्लेसा' इति लेश्यान्तरद्रव्यसम्पर्कतस्तद्रपूपतया परिणामासंभवेन भावपरावृत्तेरेवायोगात्, अत एव तद्विषये प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह
'से केणटेणं भंते!' इत्यादि, तत्र प्रश्नसूत्रं सुगमं निर्वचनसूत्रं-आकार:-तच्छायामात्रं आकारस्य भावः--सत्ता आकारभावः स एव मात्रा आकारभावमात्रा तयाऽऽकारभावमात्रया मात्राशब्द आकारभावातिरिक्तपरिणामान्तरप्रतिपत्तिव्युदासार्थः, 'से' इति सा कृष्णलेश्या

Page #411

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१७/५/-/४६९
नीललेश्यारूपतया स्यात्यदिवा प्रतिभागः-प्रतिबिम्बमादर्शादाविव विशिष्टः प्रतिबिम्ब्यवस्तुगत आकारः प्रतिभागएवप्रतिभागमात्रा तया, अत्रापिमात्राशब्दः प्रतिबिम्बातिरिक्तपरिणामान्तरव्युदासार्थः स्यात्कृष्णलेश्या नीललेश्यारूपतया, परमार्थतः पुनः कृष्णलेश्यैवनोखलुनीललेश्या सा, स्वस्वरूपापरित्यागात्, न खल्वादर्शादयोजपाकुसुमादिसन्निधानतस्तत्प्रतिबिम्बमात्रामादधाना नादर्शादय इति परिभावनीयमेतत्, केवलं साकृष्णलेश्या तत्र-स्वस्वरूपे गता--अवस्थिता सती उत्ष्वष्कते तदाकारभावमात्रधारणतस्तव्यतिबिम्बमात्रधारणतो वोत्सर्पतीत्यर्थः,कृष्णलेश्यातो हि नीललेश्या विशुद्धा ततस्तदाकारभावं तत्प्रतिबिम्बमात्रं वा दधाना सती मनाक् विशुद्धा भवतीत्युत्सर्पतीति व्यपदिश्यते, उपसंहारवाक्यमाह- से एएणतुण मित्यादि, सुगमं ।। ____एवं नीललेश्यायाः कापोतलेश्यामधिकृत्य कापोतलेश्यायास्तेजोलेश्यामधिकृत्य तेजोलेश्यायाः पद्मलेश्यामधिकृत्य पद्मलेश्यायाः शुक्ललेश्यामधिकृत्य सूत्राणि भावनीयानि, सम्प्रति पद्मलेश्यामधिकृत्य शुक्ललेश्याविषयं सूत्रमाह--
से नूनं मंते ! सुक्कलेसा पम्हलेसं पप्प' इत्यादि, एतच प्राग्वद् भावनीयं, नवरं शुक्ललेश्यापेक्षया पद्मलेश्या हीनपरिणामा ततःशुक्ललेश्या पद्मलेश्याया आकारभावंतत्प्रतिबिम्बमात्रं वा भजन्ती मनागविशुद्धा भवति ततोऽवष्वष्कते इति व्यपदिश्यते, एवं तेजःकापोतनीलकृष्णलेश्याविषयाण्यपि सूत्राणिभावनीयानि, ततः पद्मलेश्यामधिकृत्य तेजःकापोतनीलकृष्णलेश्याविषयाणि तेजोलेश्यामधिकृत्य कापोतनीलकृष्णविषयाणि कापोतलेश्यामधिकृत्य नीलकृष्णलेश्याविषये नीललेश्यामधिकृत्य कृष्णलेश्याविषयमिति, अमूनि च सूत्राणि साक्षात् पुस्तकेषुनश्यन्ते केवलमर्थतः प्रतिपत्तव्यानि, तथा मूलटीकाकारेण व्याख्यानात्, तदेवं यद्यपि देवनैरयिकाणामवस्थितानि लेश्याद्रव्याणितथापितत्तदुपादीयमानलेश्यान्तरद्रव्यसम्पर्कतः तान्यपि तदाकारभावमात्रां भजन्ते इति भावपरावृत्तियोगतः षडपि लेश्या घटन्ते, ततः सप्तमनरकपृथिव्यामपि सम्यकत्वलाभ इति न कश्चिद्दोषः ।।
पदं - १७, उद्देशकः-५ - समाप्तः
- पदं-१७, उद्देशकः-६:वृ. तदेवमुक्तः पञ्चमोद्देशकः, सम्प्रति षष्ठ उच्यते, तस्य चेदमादिसूत्रम्
म.(७०) कति णं भंते! लेसा पन्नत्ता?, गोयमा! छलेसा पत्रत्ता, तंजहा-कण्ह० जाव सुक्कलेसा, मणुस्साणं भंते! कइलेसापं०?, गो०! छलेस्साओ पं०, तं०-कण्हलेसाजाव सुक्कलेसा मणुस्सी गं भंते ! पुच्छा, गो०! छल्लेस्साओ पं०, तं०-कण्हा जाव सुक्का ॥
कम्मभूमयमणुस्साणं भंते ! कइ लेसाओ पं०?, गो०! छ ले० पं०, तं०-कण्हा जाव सुक्का, एवं कम्मभूमयमणुस्सीणवि । भरहेरवयमणुस्साणं भंते ! कति लेसाओ पं०?, गो० ! छले० पं०, तं०-कण्हा जाव सुक्का, एवं मणुस्सीणवि,
...अकम्मभूमयमणुस्साणं पुच्छा, गो० ! चत्तारि लेसाओ पं०, तं०-कण्हा जाव तेउ०, एवं अकम्मभूमिगमणुस्सीणवि, एवं अंतरदीवमणुस्साणं मणुस्सीणवि,
एवं हेमवयएरनवयअकम्मभूमयमणुस्साणं मणूस्सीण य कइ लेसाओ पं०?, गो० ! चत्तारि, तं०-कण्हा जाव तेउ०, हरिवासरम्मयअकम्मयभूमयमणुस्साणं मणुस्सीण य पुच्छा,

Page #412

पदं-१७, उद्देशकः-६, द्वारं -
गो०! चत्तारि, तं०-कण्हा जाव तेउ०, देवकुरुउत्तरकुरुअकम्मभूमयमणुस्साएवं चेव, एतेसिं चेव मणुस्सीणं एवं चेव, धायइसंडपुरिमद्धेवि एवं चेव, पच्छिमद्धेवि, एवं पुक्खरदीवेवि भाणियब्वं
कण्हलेसे णं भंते ! मणुस्से कण्हलेसं गब्भं जाणेजा ?, हंता गो० ! जाणेजा, कण्हले० मणुस्से नीलले० गभं जाणेजा?, हंता गो० ! जाणेजा, जाव सुक्कलेसंगभंजणेजा, नीलले० . मणुस्से कण्हले० गम्भ जाणेज्जा ?, हंता गो०! जाणेजा, एवं नील० मणुस्से जाव सुक्कले० गम्भं जाणेजा, एवं काउलेसेणं छप्पि आलावगा भाणियब्बा, तेउलेसाणवि पम्हलेसाणवि सुकले०, एवंछत्तीसं आलावगा भा० । कण्ह० इत्थिया कण्ह० गअंजाणेजा?, हंता गोयमा ! जाणेजा, एवं एतेविछत्तीसं आलावगा भाणि । कण्हले० भंते! मणुस्से कण्हलेसाए इत्थियातो कण्हले० गमं जाणेजा ? हंता गोयमा ! जाणेजा, एवं एते छत्तीसंआलावगा, कम्मभूमगकण्हलेसे णं भंते! मणुस्से कण्ह० इत्थियाए कण्हले० गभंजणेजा ?, हंता गो० जाणेज्जा, एवं एते छत्तीस०,
___अकम्मभूमयकण्ह० मणु० अ० कण्ह० इत्थियाए अकम्मभूमयकण्हलेसं गब्ध जणेजा हंता गोयमा ! जणेजा, नवरं चउसु लेसासु सोलस आलावगा, एवं अंतरदीवगाणवि । (इति पनवणाए भगवईए लेस्सापदं समतं।)
वृ. 'कइ णं भंते ! लेस्साओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, सुगमं उद्देशकपरिसमाप्ति यावत्, नवरमुत्पद्यमानो जीवो जन्मान्तरे लेश्याद्रव्याण्यादायोत्पद्यते तानि च कस्यचित्कानिचिदिति । कृष्णलेश्यापरिणतेऽपिजनके जन्यस्य विचित्रलेश्यासंभवः, एवं शेषलेश्यापरिणतेऽपि भा०
पदं–१७, उद्देशकः-४ समाप्तम्
पदं-१७ - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे सप्तदशपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
[पदं-१८, "कायस्थिति" वृतदेवमुक्तंसप्तदशंपदं, अधुनाऽष्टादशमारभ्यते, अस्य चामभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे लेश्यापरिणाम उक्तः, सम्प्रति परिणामसाम्यात् कायस्थितिपरिणाम उच्यते, तत्रचेदम् अधिकारगाथाद्वयंमू. (७१) जीव गइंदिय काए जोए वेए कसायलेसा य।
सम्मत्तनाणदंसण संजय उवओग आहारे । मू. (१७२) भासगपरित्त पजत्त सुहूम सन्त्री भवऽस्थि चरिमै य।
एतेसिं तु पदाणं कायठिई होइ नायव्वा ।। वृ. 'जीवगइंदियकाए' इत्यादि, प्रथमंजीवपदं,किमुक्तंभवति?-प्रथमंजीवपदमधिकृत्य कायस्थितिर्वक्तव्या इति १ ततो गतिपदं २ तदनन्तरमिन्द्रियपदं ३ ततःकायपदं ४ ततो योगपदं ५ तदनन्तरं वेदपदं ६ ततः कषायपदं७ततो लेश्यापदं ८ तदनन्तरं सम्यकत्वपदं ९ ततो ज्ञानपदं १० तदनन्तरं दर्शनपदं ११ ततः संयतपदं १२ तत उपयोगपदं १३ तदनन्तरमाहारकपदं १४

Page #413

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-1-/४७२
ततः परीत्तपदं १५ । ततो भाषकपदं १६ ततः पर्याप्तपदं १७ ततः सूक्ष्मपदं १८ संज्ञिपदं १९ ततो भवसद्धिकपदं २० तदनन्तरमस्तिकायपदं २१ ततश्चरमपदं २२।
एतेषां द्वाविंशतिसङ्ख्यानां पदानां कायस्थितिर्भवति ज्ञातव्या यथा च भवति ज्ञातव्या तथा यथोद्देशं निर्देक्ष्यते, अथ कायस्थितिरितिकः शब्दार्थः?,उच्यते, काय इह पर्यायः परिगृह्यते, कायइव काय इत्युपमानात, सच द्विधासामान्यरूपोविशेषरूपश्च, तत्र सामान्यरूपो निर्विशेषणो जीवत्वलक्षणः विशेषरूपो नैरयिकत्वादिलक्षणः तस्य स्थितिः-अवस्थानं कायस्थितिः, किमुक्तं भवति?-सामान्यरूपेण विशेषरूपेण वा पर्यायेणादिष्टस्य जीवस्य यदव्यवच्छेदेन भवनं सा कायस्थिति;, ततः प्रथमतः सामान्यरूपेण पर्यायेणादिष्टस्याव्यवच्छेदेन यद् भवनं तच्चिचिन्तयिषुराह
पदं-१८-दारं-१ "जीव" जीवेणं भंते ! जीवेत्ति कालतो केवचिरं होइ?, गोयमा ! सव्वद्धं ।।
वृ. [‘जीवेणंभंते!' इत्यादि, इह जीवनपर्यायविशिष्टो जीवउच्यते, ततः प्रश्नयति-जीवा 'ण' इति वाक्यालङ्कारे भदन्त!जीव इतिजीवनपर्यायविशिष्टतया इत्यर्थः 'कालतः कालमधिकृत्य 'किय- चिरं' कियन्तं कालं यावद्मवति ?, भगवानाह-गौतम ! “सर्वाद्धां' सर्वकालं यावत्, कथमितिचेत्?, उच्यते, इह जीवनमुच्यतेप्राणधारणं, प्राणाश्चद्विधा-द्रव्याप्राणा भावप्राणाच, द्रव्यप्राणा इन्द्रियपञ्चकबलत्रिकोच्छ्वासनिःश्वासायुः कर्मानुभववलक्षणाः संसारिणामस्ति यस्यामायुःकर्मा-नुभवनं न विद्यतेइति, मुक्तानांतुज्ञानादिरूपप्रमाणधारणमवस्थितं, मुक्तानामपि हि ज्ञानादिरूपाः प्राणाः सन्ति, यैर्मुक्तोऽपि द्रव्याप्राणैः जीवतीति व्यपदिश्यते, ते च ज्ञानादयो मुक्तानां शाश्वतिकाः, अतः संसार्यवस्थायां मुक्तावस्थायांचसर्वत्रजीवनमस्तीति सर्वकालभावी जीवनपर्यायः ॥]
पदं-१८-दारं-२"गति" मू. (१७३) नेरइए णं भंते ! नेरइएत्ति कालओ केचिरं होइ?, गोयमा ! जहन्नेणं दस, वाससहस्साइं उक्को सेणं तेत्तीसं सागरोवमाई॥
तिरिक्खजोणिए णं भंते! तिरिक्खजोणिएत्ति कालओ केचिरं होइ?, गोयमा! जह० अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं अनंताओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालतो खेत्तओ अनंता लोगा असंखेजपोग्गलपरियट्टा ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखिजइभागे।
तिरिक्खजोणिणी णं भंते ! तिरिक्खजोणिणित्ति कालओ केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडि हुत्तममहियाई ।। एवं मणुस्सेवि मणुस्सीवि एवं चेव ॥
देवे णं भंते ! देवत्ति कालओ केवच्चिर होइ?, गोयमा ! जहेव नेरइए, देवी णं भंते ! देवित्तिकालतो केवचिरं होइ?, गो०! जहन्नेणंदस वाससहस्साइंउक्कोसेणं पणवत्रं पलिओवमाई
सिद्धे णं भंते ! सिद्धेत्ति कालतो केवच्चिर होइ?, गोयमा! सादिए अपज्जवसिए। नेरइएणंभंते! नेरइयअपजत्तएत्तिकालतोकेवचिरंहोइ?,गोयमा! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि

Page #414

पदं - १८, उद्देशक:-, द्वारं - २,
अंतोमुहुत्तं, एवं जाव देवी अपजत्तिया ।
नेरइयपत्तणं भंते! नेरइयपजत्तएत्ति कालतो केवच्चिरं होइ ?, गोयमा ! जहनेणं दस वाससहस्साइं अंतीमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तूणाई ।
तिरिक्खजोणियपञ्जत्तए णं भंते! तिरिक्खजोणियपज्जत्तएत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहत्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई, एवं तिरिक्खजोणिणिपज्जत्तियावि, एवं मणुस्सेवि मणुस्सवी, एवं चैव देवपजत्तए जहा नेरइयपञ्जत्तए, देवीपञ्जत्तिया णं भंते! देवीपजत्तियत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहनेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई उक्कोसेणं पणपन्नंपलिओवमाई अंतोमुहुत्तूणाई ॥
वृ. सम्प्रति तस्यैव जीवस्य नैरयिकत्वादिपर्यायैरादिष्टस्य तैरेव पर्यायैरव्यवच्छेदेनावस्थानं चिन्तयन्नाह - 'नेरइएणं भंते!' इत्यादि, सुगमं, नवरं नैरयिकास्तथाभवस्वाभाव्यात् स्वभवाच्युत्वा अनन्तरं न भूयो नैरयिकत्वेनोत्पद्यन्ते, ततो यदेव तेषां भवस्थितेः परिमाणं तदेव कायस्थितेरपि इत्युपपद्यते जघन्यत उत्कर्षतश्च यथोक्तपरिमाणा कायस्थितिः ।
'तिरिक्खजोणिए णं भंते !' इत्यादि, तत्र यदा देवो मनुष्यो नैरयिको वा तिर्यक्षुत्पद्यते तत्र चान्तुहुर्त स्थित्वा भूयः स्वगतौ गत्यन्तरे वा सङ्क्रामति तदा लभ्यते जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणा कायस्थितिः, उत्कर्षतोऽनन्तरं कालं यावत्, तस्य चानन्तस्य कालस्य प्ररूपणा द्विधा, तद्यथाकालतः क्षेत्रतश्च तत्र कालतोऽनन्ता उत्सर्पिण्यवलसर्पिणयः, उत्सर्पिणयवसर्पिणीपरिमाणं च नन्द्यध्ययनटीकातोऽवसेयं तत्र सविस्तरमभिहितत्वात्, क्षेत्रतोऽनन्तालोकाः, किमुक्तं भवति ? - अनन्तेषु लोकाकाशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे क्रियमाणे यावत्योऽनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावतीर्यावत् तिर्यक् तिर्यकत्वेनावतिष्ठते,
८७
एतदेव कालपरिमाणं पुद्गलपरावर्त्तसङ्ख्यातो निरूपयति- असङ्घयेयाः पुद्गलपरावर्त्ताः, पुद्गलपरावर्त्तस्वरूपं च पञ्चसङ्ग्रहटीकायां विस्तरतरकेणाभिहितचमिति ततोऽवधार्यं, इह तु नाभिधीयते, ग्रन्थगौरवभयात्, असङ्ख्याता अपि पुद्गलपरावर्त्ताः कियन्त इति विशेषसङ्ख्यायनिरूपणार्थमाह- 'ते णं' इत्यादि, ते पुद्गलपरावर्त्ता आवलिकाया असङ्घयेयभागः, किमुक्तं भवति ? - आवलिकाया असङ्घयेयतमे भागे यावन्तः समयास्तावत्प्रमाणा असङ्घयेयाः पुद्गलपरावर्त्ता इति एतच्चैवं कायस्थितिपरिमाणं वनस्पत्यपेक्षया द्रष्टव्यं न शेषतिर्यगपेक्षया, वनस्पतिव्यतिरेकेण शेषतिरश्चामेतावत्कालप्रमाणकायस्थितेरसंभवात्,
‘तिरिक्खजोणिणी णं भंते !' इत्यादि, इहोत्तरत्र च जघन्यान्तर्मुहूर्त भावना प्रागुक्तान्तमुहूर्त भावनानुसारेण स्वयं भावनीया, उत्कर्शतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटीपृथकत्वाभ्यधिकानि, कथं इति चेत् ?, उच्यते, इह तिर्यङ्गनुष्याणां संज्ञीपञ्चेन्द्रियाणामुत्कर्षतोऽप्यष्टौ भवाः कार्यस्थितिः "नरतिरियाण सत्तट्ठ भवा" इति वचनात्, तत्रोत्कर्षस्य चिन्तयमानत्वात् अष्टावपि भवा यथासंभवमुत्कृष्टस्थितिकाः परिगृह्यन्ते, असङ्घयेयवर्षायुष्कस्तु मृत्वा नियमतो देवलोकेषूत्पद्यते न तिर्यक्षु, ततः सप्त भवाः पूर्वकोट्यायुषो वेदितव्याः अष्टमस्तु पर्यन्तवर्त्ती देवकुर्वादिष्विति त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटीपृथकत्वाभ्यधिकानि भवन्ति - 'एवं मणुस्सेवि मणुस्सीवि' इति,
एवं तिर्यक्स्त्रीगतेन प्रकारेण मनुष्योऽपि मानुष्यपि च वक्तव्या, किमुक्तं भवति मनुष्यसूत्रे,

Page #415

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १८// २ / ४७३ मानुषीसूत्रे च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ते उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटीपृथकत्वाभ्यधिकानि वक्तव्यानीति, सूत्रपाठस्त्वेवं- 'मणुस्से णं भंते! मणुस्सत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिग्नि पलिओवमाई पुव्वकोडीपुहुत्तमब्महियाई, मणुस्सी णं भंते! मणुस्सित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' इत्यादि,
देवसूत्रे 'जहेव नेरइए' इति, यथैव नैरयिकः प्रागुक्तः तथैव देवोऽपि वक्तव्यः, देवस्यापि जघन्यतो दश वर्षसहस्राणि उत्कर्षतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि वक्तव्यानीति भावः, देवा अपि हि स्वभवाच्युत्वा न भूयोऽनन्तरं देवत्वेनोपपद्यन्ते "नो देवे देवेसु उववज्जइ" इति वचनात्, ततो यदेव देवानामपि भवस्थितेः परिमाणं तदेव कायस्थितेरपि देवीसूत्रे उत्कर्षतः पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमानीति, देवीनां भवस्थितेत्कर्षतोऽप्येतावप्रमाणत्वात्, एतच्चेशानदेव्यपेक्षया द्रष्टव्यं, अन्यत्र देवीनामेतावत्याः स्थितेरसंभवात् । सिद्धसूत्रे साद्यपर्यवसित इति, सिद्धत्वस्य क्षयासंभवात्, सिद्धत्वाद्धि च्यावयिकतुं ईशा रागादयो, न च ते भगवतः सिद्धस्य संभवन्ति, तन्निमित्तकर्मपरभाण्वभावात्, तदभावश्चा तेषां निर्मूलकाषंकषितत्वात् ॥
सम्प्रत्येतावतो नैरयिकादीन् पर्याप्तापर्याप्तविशेषणद्वारेण चिन्तयननाह- 'नेरइए णं भंते इत्यादि, नैरयिको भदन्त ! अपर्याप्त इति-अपर्याप्तत्वपर्यायविशिष्टोऽ विच्छेदेन कालतः कियन्तं कालं यावद्भवति ?, भगवानाह - गौतम ! इत्यादि, इहापर्याप्तावस्था जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्तप्रमाणा, तत ऊर्द्ध नैरयिकाणामवश्यं पर्याप्तावस्थाभावात्, तत उक्तं 'जहन्त्रेणवि अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं' | 'एवं जाव देवी अपजत्तिया' इति, एवं नैरयिकोक्तेन प्रकारेणापर्याप्तास्तिर्यगादयनावद्वक्तव्याः यावद्देव्यपर्याप्तिका, अपर्याप्तकदेवीसूत्रं यावदित्यर्थः, तत्र तिर्यञ्चो मनुष्याश्च यद्यप्यपर्याप्तका एव मृत्वा भूयो भूयोऽपर्याप्तत्वेनोपपद्यन्ते तथापि तेषामपर्याप्तावस्था नैरन्तर्येणोत्कर्षतोऽपि अन्तर्मुहूर्तप्रमाणैव लभ्यते, यद्वक्ष्यति अपजत्तए णं भंते! अपअत्तएत्ति कालतो केवच्चिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं' इति, देवदेवीसूत्रे अन्तर्मुहूर्त्तभावना नैरयिकवत् वक्तव्या ।
'नेरइयपज्जत्तए णं भंते!' इत्यादि, नैरयिकपर्याप्त इति - पर्याप्तो नैरयिक इत्येवमविच्छेदेन कालतः कियच्चिरं भवति ?, भगवानाह - गौतम ! जघन्यतो दश वर्षसहस्प्रण्यन्तर्मुहूर्त्तेनानि, अन्तर्मुहूर्त्तस्याद्यस्या पर्याप्तावस्थायां गतत्वात्, अत एवोत्कर्षतोऽपि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यन्तर्मुहूर्तोनानि तिर्यक्सूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तभावना प्रागिव, उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमान्यन्तर्मुहूर्त्तेनानि, एतचोत्कृष्टायुषो देवकुर्वादिभाविनस्तिरश्चोऽधिकृत्य वेदनीयं, अन्येषामेतावतकालप्रमाणायाः पर्याप्तावस्थाया अविच्छेदेनाप्राप्यमाणत्वात्, अत्राप्यन्तर्मुहूर्तोनत्वमन्तर्मुहूर्त्तस्याद्यस्यापर्याप्तावस्थायां गतत्वात्, एवं तिर्यक्स्त्रीमनुष्यामनुषीसूत्रेष्वपि भावनीयं ।
देवदेवीसूत्रयोस्तु जघन्यतउत्कर्षतश्च कायस्थितिपरिमाणं प्रागुक्तमेव अपर्याप्तावस्थाभाविनाऽन्तर्मुहूर्तेन हीनं परिभावनीयं । गतं गतिद्वारं, इदानीमिन्द्रियद्वारमभिधित्सुराह-: पदं - १८ - दारं - ३ :- "इन्द्रियं "
८८
+
मू. (४७४) सइंदिए णं भंते! सइंदिएत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! सइंदिए दुबिए पत्रत्ते, तंजहा - अणाइए वा अपजवसिए अणाइए सपज्जवसिए । एगिदिए णं भंते! एगिदिएत्ति

Page #416

पदं-१८, उद्देशकः, द्वारं-३
कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं वणस्सइकालो।
बेइंदिए णं भंते ! बेइंदिएत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेनं कालं एवं तेइंदियचउरिदिएवि। पंचिंदिएणभंते ! पंचिंदिएत्तिकालतो केवचिरं होइ?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेग।
अनिदिए णं पुच्छा, गोयमा ! साइए अपजवसिए । सइंदियपजत्तए णं भंते ! सइंदियपञ्जत्तएत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसतपुहुत्तं सातिरेगं।
एगिदियपज्जत्तए णं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेजाई वाससहस्साई। बेइंदियपजत्तएणं पुछा, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेजवासाई,
तेइंदियपजत्तए णं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेनाइं राइंदियाई, चउरिदियपजत्तए णं भंते ! पुछा, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्जा मासा।
पंचिंदियपजत्तएणंभंते! पंचिंदियपजत्तएत्तिकालतो केवचिरहोइ?,गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणं सागरोवमसयपुहृत्तं । सइंदियअपजत्तएणं भंते! पुच्छा, गोयमा! जहन्त्रेणवि उकोसेणवि अंतोमुहुत्तं, वंजाव पंचिंदियअपजत्तए।
वृ. सइंदिएणं भंते!' इत्यादि, सहेन्द्रियंयस्य येनवाससेन्द्रियः, इन्द्रियंच द्विधा-लब्धीन्द्रियं द्रव्येन्द्रियं च, तत्रेह लब्धीन्द्रियमवलसेयं, तद्विग्रहगतावप्यस्ति इन्द्रियपर्याप्तस्यापि च, ततो निर्वचनसूत्रमुपपद्यते, अन्यथा तदघटमानकमेव स्यात्, निर्वचनसूत्रमेवाह-गौतम ! इत्यादि, इह यः संसारी स नियमात् सेन्द्रियः,संसारश्चानादिः इत्यनादिः सेन्द्रियः, तत्रापि यः कदाचिदपि न सेत्स्यति सोऽनाद्यपर्यवसितः, सेन्द्रियत्वपर्यायस्य कदाचिदप्यव्यवच्छेदात्, यस्तु सेत्स्यति सोऽनादिसपर्यवसितः, मुक्तवस्थायां सेन्द्रियत्वपर्यायस्याभावात्।
एकेन्द्रियसूत्रे यदुक्तं 'उक्कोसेणंअनंतं कालं' इतितमेवानन्तकालं सविशेषं निरूपयति'वणस्सइकालो' इति, यावान् वनस्पतिकालोऽग्रे वक्ष्यते तावन्तं कालं यावदित्यर्थः, वनस्पतिकायश्चैकेन्द्रियः, एकेन्द्रियपदे तस्यापि परिग्रहात, सच वनस्पतिकालः एवंप्रमाणः-'अनंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओकालओखेत्तओ अनंता लोगा असंखेज्जापोग्गलपरियट्टा, तेणं पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेजइभागो' इति द्वीन्द्रियसूत्रे 'संखेनं कालं ति सङ्ख्येयानि वर्षसहस्प्रणीत्यर्थः, विगलिंदियाणयवाससहस्सा संखेज्जा' इति वचनात्, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियोरपि सूत्रे वक्तव्ये, तत्रापिजघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त उत्कर्षतः सङ्ख्येयकालमितिवक्तव्यमिति भावः, सत्येयश्च कालः सङ्ख्येयानि वर्षसहस्पणि प्रत्येतव्यानि । पञ्चेन्द्रियसूत्रे उत्कर्षतः सातिरेकं सागरोपमसहनं, तच्च नैरयिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्य-देवभवभ्रमणेन द्रष्टव्यं, अधिकंतुन भवति, एतावत एव कालस्य केवलवेदसोपलब्धत्वात् । अनिन्द्रियो द्रव्यभावेन्द्रियविकलः स च सिद्ध एव सिद्धश्च साद्यपर्यवसितःतत उक्तं 'साइए अपज्जवसए' इति ।
'सइंदियअपज्जत्तएणं' इत्यादि, इहापर्याप्ता लब्ध्यपेक्षया करणापेक्षयाच द्रष्टव्याः, उभयथापि तत्पर्यायस्य जघन्त उत्कर्षतो वाऽनन्तर्मुहूर्तप्रमाणत्वात्, एवं तावद्वाच्यं यावत्पञ्चेन्द्रिया

Page #417

प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-१८/-/३/४७४
पर्याप्तकः-पञ्चेन्द्रियापर्याप्तकसूत्रं, तच्च सुगमत्वात्, स्वयंपरिभावनीयं, अनिन्द्रियोऽत्रनवक्तव्यः, तस्यपर्याप्तापर्याप्तविशेषणरहितत्वात। 'सइंदियपज्जत्तएणंभंते!' इत्यादि, इहपर्याप्तो लब्ध्यपेक्षया वेदितव्यः, सहि विग्रहगतावपि संभवति, करणैरपर्याप्तस्यापि, तत उत्कर्षतः सातिरेकं सागरोपमशतपृथकत्वमिति यनिर्वचनं तदुपपद्यते, अन्यथा करणपर्याप्तत्वस्योत्कर्षतोऽप्यन्तर्मुहूर्तोनत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमप्रमाणतया लभ्यमानत्वात् यथोक्तं निर्वचनं नोपपद्यते, एवमुत्तरसूत्रेऽपि पर्याप्तत्वं लब्ध्यपेक्षया द्रष्टव्यं । एतेन्द्रियपर्याप्तसूत्रे सङ्खयेयानि वर्षसहस्पणीति, एकेन्द्रियस्य हि पृथिवीकायस्योत्कर्षतोद्वाविंशतिवर्षसहस्राणिभवस्थितिः अप्कायस्य सप्त वर्षसहस्राणि वातकायस्य त्रीणि वर्षसहस्राणिवनस्पतिकायस्य दशवर्षसहस्राणिततो निरन्तरकतिपयपर्याप्तभवसंकलनया सङ्खयेयानि वर्षसहस्राणि घटन्ते इति ।
___ द्वीन्द्रियपर्याप्तसूत्रे सद्ध्येयानि वर्षाणि, द्वीन्द्रियस्यहि उत्कर्षतो भवस्थितिपरिमाणं द्वादश संवत्सराणि, नच सर्वेष्वपि भवेषूत्कृष्टस्थितिसंभवः ततः कतिपयनिरन्तरपर्याप्तभवसंकलनयापि सङ्घयेयानि वर्षाण्येव लभ्यन्ते न तु वर्षशतानि वर्षसहस्राणि वा।
त्रीन्द्रियपर्याप्तसूत्रे सङ्खयेयानि रात्रिन्दिवानि, तेषां च भवस्थितेतेरुत्कर्षतोऽप्येकोनपञ्चाशद्दिनमानतया कतिपयनिरन्तरपर्याप्तभवसंकलनायामपि सद्धयेयानां रात्रिन्दिवानामेव लभ्यमानत्वात् चतुरिन्द्रियपर्याप्तसूत्रे सद्धेययामासाः, तेषां भवस्थितेरुत्कर्षतः षण्मासप्रमाणतया कतिपयनिरन्तरपर्याप्तभवकालसंकलनायामपि सङ्ख्येयानांमासानांप्राप्यमाणत्वात्। पञ्चेन्द्रिसूत्रं सुगमं । गतमिन्द्रियद्वारं, इदानीं कायद्वारमभिधित्सुराह
___-पदं-१८, दारं-४:- "काय":म. ७५ सकाइए णं भंते ! सकाइएत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गोयमा! सकाइए दुविहे पन्नत्ते, तंजहा-अणाइए वा अपजवसिए अणाइए वा सपञ्जवसिए जहन्त्रेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं दो सागरोवमसहस्साइं संखेजवाससमअहियाई, अकाइए णं भंते ! पुच्छा, गोयमा! अकाइए सादिए अपजवसिए, सकाइयअपज्जत्तए णं पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणवि उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं, एवं जाव तसकाइयअपजत्तए।
सकाइयपजत्तए पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तंउक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तंसातिरेगं, पुढविकाइए णं पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं असंखेचं कालं असंखेजाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालतो खेत्ततो असंखेशा लोगा, एवं आउतेउवाउकाइयावि,
वणस्सइकाइया णं पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं अनंताओ उस्सप्पिणिअवसप्पिणिओकाल खेत्तओअनंता लोगा असंखेजापुग्गलपरियट्टा तेणंपुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेनइभागो।
___ पुढविकाइए पजत्तए पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणंअंतोमुहत्तंउक्कोसेणं संखेनाइंवाससहस्साई, एवंआउवि, तेउकाइए पजत्तए पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसणं संखेजाइराइंदियाई, वाउकाइयपज्जत्तए णं पुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेजाई वाससहस्साई,
वणस्सइकाइयपञ्जत्तए पुच्छा, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेजाई वास

Page #418

९१
पदं-१८, उद्देशकः-, द्वारं-४ सहस्साइं, तसकाइयपजत्तएपुच्छा, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहतंउक्कोसेणंसागरोवमसयपुहुतंसातिरेगं ।
इ.सकाइएणंभंते!' इत्यादि, सह कायो यस्ययेन वा ससकायः"सकाय एव सकायिकः आर्षत्वात् स्वार्थे इकप्रत्ययः, कायः-शरीरं, तच्चदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणभेदात् पञ्चधा, तत्रेह कार्मणं तैजसं वा द्रष्टव्यं, तस्यैवाऽऽसंसारभावात्, अन्यथा विग्रहगतौ वर्तमानस्य शरीरपर्याप्तया पर्याप्तस्य च शेषशरीरासंभवादकायिकत्वं स्यात्, तथा च सति निर्वचनसूत्रप्रतिपादितं द्वैविध्यं नोपपद्यते, अथ निर्वचनसूत्रमाह___'काइए दुविहे पन्नत्ते'इत्यादि, तत्र यः संसारपारगामी न भविष्यति सोऽनाद्यपर्यवसितः कदाचिदपि तस्य कायस्य व्यवच्छेदासंभवात्, यस्तु मोक्षमदिगन्ता सोऽनादिसपर्यवसितः तस्य मुक्त्यवस्थासंभवे सर्वात्मना शरीरपरित्यागात्, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिसूत्राणि सुगमानि, अन्यत्रापि तदर्थस्य प्रतीतत्वात्, तथा चोक्तं॥१॥ "असंखोसप्पिणिओसप्पिणीओ एगिदियाण उ चउण्हं ।
ता चेव उ अणंता वणस्सइए उ बोद्धव्वा ॥" ननु यदि वनस्पतिकालप्रमाणं असङ्ख्येयाः पुद्गलपरावर्तास्ततो यद्गीयते सिद्धान्तेमरुदेवाजीवो यावजीवभावंवनस्पतिरासीदिति, तत्कथं स्यात् ?, कथंवा वनस्पतीनामनादित्वं, प्रतिनियतकालप्रमाणतया वनस्पतिभावस्यानादित्वविरोधात्, तथाहि-असङ्घयेयाः पुद्गलपरा वस्तेिषामवस्थानमानिं, तत एतावति कालेऽतिक्रान्ते नियमात् सर्वेऽपि कायपरावर्त कुर्वते, यथा स्वस्थितिकालान्ते सुरादयः, उक्तंच॥१॥ "जइ पुग्गलपरियट्टा संखाईया वणस्सईकालो।
तो अचंतवणस्सईणमणाइयत्तमहेतूओ॥ ॥२॥ नयमरुदेवाजीवो जावजीवं वणस्सई आसी।
जमसंखेजा पग्गलपरियट्टा तत्थऽवत्थाणं ।। ॥३॥ कालेणेवइएणं जम्हा कुव्वंति कायपल्लढें ।
सब्वेवि वणस्सइणो ठिइकालंते जह सुराई॥" किं च-एवं यद्वनस्पतीनां निर्लेपनमागमे प्रतिषिद्धं तदपीदानी प्रसक्तं, कथमिति चेद् ?, उच्यते, इह प्रतिसमयमसङ्ख्येया वनस्पतिभ्योजीवा उद्वर्तन्ते, वनस्पतीनां च कायस्थितिपरि माणमसङ्खयेयाः पुद्गलपरावर्तास्ततो यावन्तोऽसङ्घयेयेषु पुद्गलपरावर्ततेषु समयास्तैरभ्यस्ता एकसमयोवृत्ता जीवा यावन्तो भवन्ति तावत्परिमाणमागतं वनस्पतीनां, ततः प्रतिनियतपरिमाणतया सिद्धं निर्लेपन,प्रतिनियतपरिमाणत्वादेव चगच्छता कालेन सिद्धिरपिसर्वेषां भव्यानां प्रसक्ता, तत्प्रसक्तौ च मोक्षपथव्यवच्छेदोऽपि प्रसक्तः, सर्वभव्यसिद्धिगमनानन्तरमन्यस्य सिद्धिगमनायोगात्, आह च॥१॥ "कायट्टिइयकालेणं तेसिमसंखजयावहारेणं ।
निल्लेवणमावन्नं सिद्धीविय सव्वभव्वाणं॥ ॥२॥ पइसमयसंखेजा जेणुव्वटुंति तो तदब्भत्था ।
कायट्टिइए समया वणस्सईणं च परिमाणं ।।"

Page #419

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-/४/४७५
न चैतदस्ति, वनस्पतीनामनादित्वस्य निर्लेपनप्रतिषेधस्य सर्वभव्यासिद्धर्मोक्षपथाव्यवच्छेदस्य च तत्र तत्र प्रदेशे सिद्धान्तेऽभिधानात्, उच्यते, इह द्विविधा जीवाः--
सांव्यवहारिका असांव्यवहारिकाश्चेति, तत्र ये निगोदावस्थात् उदृत्त्य पृथिवीकायिकादिभेदेषु वर्तन्ते ते लोकेषु दृष्टिपथमागताः सन्तःपृथिवीकायिकादिव्यवहारमनुपतन्तीति व्यवहारिका उच्यन्ते, ते च यद्यपि भूयोऽपि निगोदावस्थामुपयान्ति तथापि ते सांव्यवहारिका एव, संव्यहारे पतितत्वात्, ये पुनरनादिकालादारभ्य निगोदावस्थामुपगता एवावतिष्ठन्ते ते व्यवहारपथातीतत्वादसांव्यवहारिका;, कथमेतदवसीयते ? द्विविधाः जीवाः सांव्यवहारिकाः असांव्यवहारिकाश्चेति, उच्यते, युक्तिवशात, इहप्रत्युत्पन्नवनस्पतीनामपिनिलेपनमागमेप्रतिषिद्धं, किं पुनः सकलवनस्पतीनां, तथा भव्यानामपि, य(त)च्च यद्यसांव्यवहारिकराशिनिपतिता अत्य न्तवनस्पतयोनस्युः ततः कथमुपपद्येत?,तस्मादवसीयतेअस्त्यसांव्यवहारिकराशिरपियद्गतानां वनस्पतीनामनादिता, किं चेयमपि गाथा गुरूपदेशादागता समये प्रसिद्धा॥१॥ “अस्थि अनंता जीवा जेहिं न पत्तो तसाइपरिणामो।
तेवि अनंतानंता निगोयवासं अनुवसंति ॥" -तत इतोऽप्यसांव्यवहारिकराशिः सिद्धः, उक्तंच
“पचुप्पत्रवणस्सईण निल्लेवणं न भव्वाणं ।
जुत्तं होइन तंजइ अचंतवणस्सई नत्थि ॥ ॥२॥ एवमणादिवणस्सईणमस्थित्तमत्यओ सिद्धं ।
भन्नइ य इमावि गाहा गुरूवएसागया समये ।। अत्थि अनंता जीवा०" इत्यादि,
तत्रेदं सूत्रं सांव्यवहारिकानधिकृत्यावसेयं, नचासांव्यवहारिकान्, अविषयत्वात् सूत्रस्य, नचैतत् स्वमनीषिकाविजृम्भितं, यत आहुः जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यापादाः॥१॥ "तह कायट्ठिइकालादओ विसेसे पडुच्च किर जीवे ।
नाणाइवणस्सइणोज संववहारबाहिरया॥" अत्रादिशब्दात्सर्वैरपिजीवैः श्रुतमनन्तशःस्पृष्टमित्यादियदस्यामेव प्रज्ञापनायां वक्ष्यति प्रागुक्तं च तत्परिग्रहः, ततो न कश्चिद्दोषः । त्रसकायसूत्रं सुप्रतीतं ॥
___ एतानेवत्रसकायिकादीन्पर्याप्तापर्याप्तविशेषणविशिष्टाचिन्तयन्नाह-‘सकाइयअपजत्तए णं भंते!' इत्यादि, सुगम, नवरंतेजःकायसूत्रे उत्कर्षतः सफ़ेयानि रात्रिन्दिवानीति, तेजःकायस्य हि भवस्थितिरुत्कर्षतोऽपि त्रीणि रात्रिन्दिवानि, ततो निरन्तरकतिपयपर्याप्तभवकालसंकलनायामपि सङ्ग्येयनानि रात्रिन्दिवान्येव लभ्यनते, न तु वर्षाणि वर्षसहसाणिवा।
सम्प्रति कायद्वारान्तःप्रवेशसंभवात् सूक्ष्मकायिकादीनिरूपयितुकाम आह०
मू. (४७६) सुहुमेणं भंते ! सुहुमेत्ति कालतो केवचिरं होति?, गो०! जह० अंतो० उ० असंखेजं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीतो कालतो खेत्ततो असंखेा लोगा, सुहुमपुढविकाइते सुहुमआउका० सुहुमतेउका० सुहुमवाउका० सुहुमवणप्फकाइते० सुहमनिगोदेवि ज० अंतोमुहत्तं उक्को० असंखेजं कालं असंखिज्जाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीतो कालतो खेत्ततोअसंखेज्जा लोगा, सुहुमेणं भंते ! अपज्जत्तएत्तिपुच्छा, गो० ज० उ० अंतोमुहत्तं,

Page #420

पदं - १८, उद्देशक:-, द्वारं - ४
९३
पुढविकाइ आउकयते उकाय- वाउकायवणफइकाइयाण य एवं चेव, पजत्तियाणवि एवं चेव जहा ओहियाणं ।
बादरे णं भंते! बादरेत्ति कालतो केवचिरं होति ?, गो० ! जह० अंतो० उक्को० असंखेज्जं कालं असंखेजाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीतो कालओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखेजतिभागं, बादरपुढविकाइए णं भंते! पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० सत्तरि सागरोवमकोडाकोडीतो, एवं बादर आउक्काइएवि जाव बादरतेउकाइएवि बादरवाउक्काइएवि, बादरवणप्फइकाइते बादर० पुच्छा, गो० ! ज० अंतो० उक्को० असंखेज्जं कालं जाव खेत्तओ अंगुलस्स असंखेजतिभागं, पत्तेयसरीरबादरवणप्फइकाइए णं भंते! पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० सत्तरि सागरोवमकोडाकोडीतो ।
निगोदे णं भंते! निगोएत्ति के चिरं होति ?, गो० ! जह० अंतो० उक्कोसेणं० अनंताओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालतो खेत्ततो अड्डाइज्जा पोग्गलपरियट्टा, बादरनिगोदे णं भंते! बादर ० पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्सो० सत्तरि सागरोवमकोडाकोडीतो ।
बादरतसकाइया णं भंते ! बादरतसकाइयत्ति काल० केवचिरं होइ ?, गो० ! जह० अंतो० उक्को० दो सागरोवमसहस्साइं संखेजवासमब्भहियाई, एतेसिं चेव अपजत्तगा सव्वेवि जह० उक्को० अंतो०, बादरपज्जते णं भंते! बादरपजत्त० पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० सागरोवमसतपुहुत्तं सातिरेगं, बादरपुढविकाइयपञ्जत्तए णं भंते! बादर० पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० संखिजाई वाससहस्साई, एवं आउकाइएवि,
तेउकाइयपज्जत्तए णं भंते! तेउकाइयपज्ज० पुच्छा, गो० ! ज० अंतो० उक्को० संखिज्जाइं राइंदियाइं, वाउकाइयवणस्सइकाइयपत्तेयसरीरबादरवणप्फइकाइते पुच्छा, गो० ! ज० अंदो० उ० संखेज्जाई वाससहस्सआई, निगोयपञ्जत्तते बादरनिगोदपज्जत्तए पुच्छा, गो० ! दोण्हवि ज० अन्तो० उक्को० अंतो० । बादरतसकाइयपजत्ताए णं भंते ! बादरतसकाइयपजत्तएत्ति कालतो केवचिरंहोति ?, गो० ज० अंतो० उ० सागरोवमसतपुहुत्तं सातिरेगं ।
बृ. 'सुहुमे णं भंते!' इत्यादि 'सूक्ष्मः' सूक्ष्मकायिको भदन्त ! सूक्ष्म इति सूक्ष्मत्वपर्यायविशिष्टः सन्नव्यवच्छेदेने कालतः कियच्चिरं भवति, भगवानाह - गौतम ! 'जहन्त्रेण' मित्यादि, एतदपि सूत्रं सांव्यवहारिकजीवविषयमवसातव्यं, अन्यथा उत्कर्षतोऽसङ्घयेयकालमिति यन्निर्वचनमुक्तं तत्रोपपद्यते, सूक्ष्मनिगोदजीवानामसांव्यवहारिकाराशिनिपतिकतानामनादितायाः प्रागुपपादितत्वात्, 'खेत्ततो असंखेज्जा लोगा' इति, असङ्घयेयेषु लोकाकाशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे यावत्य उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावत्प्रमाणा असङ्घयेया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्य इत्यर्थः ।
सूक्ष्मवनस्पतिकायसूत्रमपि प्रागुक्तयुक्तिवशात् सांव्यवहारिकजीवविषयं व्याख्येयं । तथा सूक्ष्माः सामान्यतः पृथिवीकायिकादिविशेषणविशिष्टश्च पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च निरन्तरं भवन्तो जघन्यतः उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्तं कालं यावत् न परमपि ततस्तद्विषयसूत्रकदम्बके सर्वत्रापि जघन्यतः उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्तमुक्तं, बादरसामान्यसूत्रे यदुक्तम् 'असंखेज्जकालं' तस्य विशेषनिरूपणार्थमाह--असंमयेया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, इदं कालतः परिमाणमुक्तं, क्षेत्रत आह'अंगुलरस असंखेजइभागो' इति, अङ्गुलस्यासङ्घयेयभागः, किमुक्तं भवति ? - अङ्गुल

Page #421

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-/४/४७६
स्थासङ्ख्येयतमे भागेयावन्त आकाशप्रदेशास्तेषांप्रतिसमयंएकैकप्रदेशापहारेयावन्त्योऽसङ्खयेया उत्सर्पिण्यवसपिण्यो भवन्ति तावत्य इति, अथ कथं अङ्गुलासङ्घयेयभागमात्रस्यापि प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे असङ्खयेया उत्सपिण्यवसर्पियो लगन्ति?, उच्यते, क्षेत्रस्य सूक्ष्मत्वात्, उक्तंच
"सुहुमोय होइकालो तत्तो सुहुमयरयंहवइखित्त" मित्यादि, एतच बादरवनस्पतिकायापेवयाऽवसातव्यं, अन्यस्य बादरस्यैतावत्का यस्थितेरसम्मवात, शेषसूत्राणि द्वारसमाप्तिं यावत् सुगमानि । गतं कायद्वारम्, इदानीं योगद्वारमभिधित्सुराह
-पद-१८, दारं-५"योगः":भू(१७७) सजोगीगंभंते! सजोगित्तिकाल०?, गो०! सजोगीदुविहे पं०, तं०-अणादीए वाअपजवसिते अणादीए वा सपञ्जवसिते, मनजोगीणं भंते ! मनजोगीत्ति कालतो०? गो० ! ज० एक समयं उक्को० अंतो०, एवं वइजोगीवि, कायजोगी णं भंते ! काल०?, गो० ! जहन्नेणं अंतो० उक्को० वणप्फइकालो, अजोगी णं भंते ! अजोगित्ति काल केवचिरं होति?, गो० ! सादीए अपञ्जवसिते।
वृ. 'सजोगीणंभंते!' इत्यादि, योगाः-मनोवाक्कायव्यापाराः, योगा एषांसन्तीतियोगिनः मनोवाक्कायाः सहयोगिनो यस्य येन वा स सयोगी, अत्र निर्वचनं 'सजोगी दुविहे पं०' इत्यादि, अनाद्यपर्यवसितो यो न जातुचिदपि मोक्षं गन्ता स हि सर्वकालमवश्यमन्यतमेन योगेन सयोगी ततोऽनाद्यपर्यवसितो, यस्तु यास्यतिमोक्षसोऽनादिसपर्यवसितः, मुक्तिपर्यायप्रादुर्भाव योगस्य सर्वथापगमात्,
मनोयोगिसूत्रे जघन्यतः एकं समयमिति-यदा कश्चिदौदारिककाययोगेन प्रथमसमयेन मनोयेग्यान् पुद्गलानादाय द्वितीयसमये मनस्त्वेन परिणमय्य मुञ्चति तृतीयसमये चोपरमते प्रियते वा तदा एकं समयं मनोयोगी लभ्यते, उत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्त, निरन्तरं मनोयोग्यपुद्गलानां ग्रहणनिसर्गीकुर्वन्ततऊद्धवंसोऽवश्यंजीवस्वाभाव्यादुपरमते, उपरम्य च भूयोऽपिग्रहणनिसर्गी करोति, परं कालसौक्ष्म्यात् कदाचिन्न स्वसंवेदनपथमायाति, तत उत्कर्षतोऽपि मनोयोगोऽन्तमुहूर्तमेव, एवं वयजोगीवि' इति, एवं मनोयगीव वाग्योग्यपि वक्तव्यः, तद्यथा-'वइजोगी णं भंते! वइजोगीति कालओ केवचिरं होति?, गो० ! जह० एवं समयं उक्को० अंतोमुहुत्त मिति तत्र यः प्रथमसमये काययोगेन भाषायोग्यानि द्रव्याणि गृह्णाति द्वितीयसमये तानि भाषात्वेन परिणमय्य मुञ्चति तृतीयसमये चोपरमते म्रियते वा स एकं समयं वाग्योगी लभ्यते, आह च मूलटीकाकारः
'पढमसमये कायजोगेण गहियाणंभासादव्वाणं बिइयसमये वइजोगेण निसर्ग काऊण उवरमंतस्स मरंतस्सवाएगसमओ लब्मइ' इति, अन्तर्मुहूर्त निरन्तरंग्रहणनिसर्गी कुर्वन्तदनन्तरं चोपरमते, तथाजीवस्वाभाव्यात्, काययोगी जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमिति, इह द्वीन्द्रियादीनां वाग्योगोऽपि लभ्यते, संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणांमनोयोगोऽपि ततो यदा वाग्योगो भवति मनोयोगो वा तदान काययोगप्राधान्यमिति सादिसपर्यवसितत्वभावात् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तकाययोगी लभ्यते,
उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, सच प्रागेवोक्तः, वनस्पतिकायिकेषुहि काययोग एव केवलो

Page #422

पदं- १८, उद्देशकः, द्वारं - ५
९५
न वाग्योगो मनोयोगो वा, ततः शेषयोगासम्भवात्तेष्वाकायस्थितेः सतंत काययोग इति मतं, अयोगी च सिद्धः, स च साद्यपर्यवसित इत्ययोगी साद्यपर्यवसित उक्तः । गतं योगद्वारमिदानीं वेदद्वारं प्रतिपिपादयिषुराह-: पदं - १८, दारं - ६ "वेद" :
,
मू. (४७८) सवेदए णं भंते! सवेदएत्ति० ?, गो० ! सवेदए तिविधे पं० तं०-अणादीए वा अपज्जवसिते अणादीए वा सपज्जवसिए सादीए वा सपज्जबसिए, तत्थ णं जे से सादीए सपज्जवसिए से जह० भंतो० उक्को० अणंतं कालं अनंताओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीतो कालतो खेत्ततो अवडं पोग्गलसपरियहं देसूणं,
इत्यिवेदे णं भंते! इत्यिवेदेत्ति काल० ?, गो० ! एगेणं आदेसेणं जह० एवं समयं उक्को ० दसुत्तरं पलिओवमसतं पुव्वकोडिपुहुत्तमब्भहियं १, एगेणं आदेसेणं जह० एवं समयं उक्को९ अट्ठारसपलितोवमाइं पुव्वकोडिपुहुत्तममहियाई २, एगेणं आदेसेणं ज० एवं समयं उक्को० चउद्दस पलि ओवमाइं पुब्वकोडिपुहुत्तमब्भहियाई ३, एगेणं आदेसेणं ज० एवं समयं उक्को० पलिओवमसतं पुव्वकोडिपुहुत्तमब्भहियं ४, एगेणं आदेसेणं जह० एवं समयं उक्को० पलितोवमपुहुत्तं पुव्वकोडि पुहुत्तममहियं ५,
पुरिसवेदे णं भंते! २?, गो० ! जह० अंतो० उक्को० सागरोवमसतपुहुत्तं सातिरेगं,
नपुंसगवेए णं भंते! नपुंसगवेदेत्ति, पुच्छा, गो० ! ज० एवं समयं उक्को० वणस्सइकालो, अवेदए णं भंते! अवेदएत्ति पुच्छा, गो० ! अवेदे दुविधे पं०, तं०-सादीए वा अपञ्जवसिए साइए वा सपावसिते, तत्थ णं जे से साइए सपञ्जवसिते से जहन्नेणं एवं समये उक्को० अंतो०
वृ. 'सवेदए णं भंते' इत्यादि, सह वेदो यस्य येन वा स सवेदकः, 'शेषाद्वे' ति कप्रत्ययः स च त्रिविधः, तद्यथा अनाद्यपर्यवसितोऽनादिसपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च तत्रयः उपशमश्रेणि क्षपक श्रेणि वा जातु कदाचिदपि न प्राप्स्यति सोऽनाद्यपर्यवलसितः, कदाचिदपि तस्य वेदोदयव्यवच्छेदासम्भवात्, यस्तु प्राप्स्यति उपशमश्रेणिं क्षपक श्रेणिं वा सोऽनादिसपर्यवसितः, उपशमश्रेणितप्रतिपत्तौ क्षपक श्रेणिप्रतिपत्तौ वा वेदोदव्यवच्छेदस्य भावित्वात्, यस्तूपशमश्रेणिं प्रतिपद्यते तत्र चावेदको भूत्वा भूय उपशमश्रेणीतः प्रतिपतन् सवेदको भवति स सादिसपर्यवसितः,
स च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तं कथमिति चेत् ?, उच्यते, इह यदा कोऽपि उपशमश्रेणि उपपद्य त्रिविधमपि चेदमुपशमय्यावेदको भूत्वा पुनरपि श्रेणीतः प्रतिपतन् सवेदकत्वं प्राप्य झटित्युपशमश्रेणिं कार्मग्रन्थिकाभिप्रायेण क्षपकश्रेणि वा प्रतिपद्यते प्रतिपद्य च वेदत्रयमुपशमयति क्षपयति वा अन्तर्मुहूर्तेन तदा जघन्येनान्तर्मुहूर्त सवेदकः उत्कर्षतोऽपार्द्धपुद्गलपरावर्त्त देशोनं, अपगतमर्द्धं यस्य सोऽपार्द्धः देशोन:- किञ्चिदूनः, उपशमश्रेणितो हि प्रतिपतित एतावन्तं कालं संसारे पर्यटति, ततो यथोक्तमुत्कर्शषतः सादिसपर्यवसितस्य सवेदकस्य कालमानमुपपद्यते ।
स्त्रीवेदविषये च पञ्चादेशास्तान् क्रमेण निरूपयति- 'एगेणं आदेसेणमित्यादि, तत्र सर्वत्रापि . जघन्यतः समयमात्रभावनेयं - काचित् युवतिरुपशमश्रण्यां वेदत्रयोपशमेनावेदकत्वमनुभूय ततः श्रेणेः प्रतिपतन्ती स्त्रीवेदोदयमेकसमयमनुभूय द्वितीयसमये कालं कृत्वा देवेषूत्पद्यते, तत्र च

Page #423

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-/६/४७८
तस्याः पुंस्त्वमेव न स्त्रीत्वंतत एवंजघन्यतः समयमात्रं स्त्रीवेदः, उत्कर्षचिन्तायामियं प्रथमादेशभावना-कश्चिजन्तु रीषु तिरश्चीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु मध्ये पञ्चान् भवान् अनुभूय ईशाने कल्पे पञ्चपञ्चाशत्प्रमाणपल्योपमोत्कृष्टस्थितिष्वपरिगृहीतासु देवीषु मध्ये देवीत्वेनोत्पन्नस्ततः स्वायु:-क्षये च्युत्वा भूयोऽपि नारीषु तिरश्चीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु मध्ये स्त्रीत्वेनोत्पन्नस्ततो भूयोऽपिद्वितीयं वारंईशाने देवलोके पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कास्वपरिगृहीतदेवीषु मध्ये देवीत्वेनोत्पन्नस्ततः परमवश्यं वेदनान्तरमेव गच्छति, एवं दशोत्तरंपल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथकत्वाभ्यधिकं प्राप्यते, अत्र पर आह
ननु यदि देवकुरुत्तरकुर्वादिषुपल्योपमत्रयस्थितिकासुस्त्रीषुमध्ये समुपपद्यते ततोऽधिकाऽपिस्त्रीवेदस्य स्थितिरवाप्यते, ततः किमित्येतावत्येवोपदिष्टा?, तदयुक्तमभिप्रायापरिज्ञानात, तथाहि-इह तावद्देवीभ्यश्युत्वा असङ्ख्येयवर्षायुष्कासु स्त्रीषु मध्ये नोत्पद्यते, देवयोनेश्युतानां असङ्ख्येयवर्षायुष्केषु मध्ये उत्पादप्रतिषेधात्, नाप्यसवयेयवर्षायुष्का सती योषित् उत्कृष्टासु देवीषुजायते, यत उक्तं मूलटीकाकृता-“जत्तोअसंखेञ्जवासाउया उक्कोसहिई न पावेइ" इति, ततो यथोक्तप्रमाणैवोत्कृष्टा स्थिति; स्त्रीवेदस्यावाप्यते, द्वीतायदेशवादिनः पुनरेवमाहु:
नारीषु तिरश्चीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु मध्ये पश्चान् भवान् अनुभूय पूर्वप्रकारेणेशानदेवलोकेषु वारद्वयमुत्कृष्टस्थितिकासु देवीषु मध्ये उत्पद्यमाना नियमतः परिगृहीतास्वेवोत्पद्यते नापरिगृहीतासुततस्तन्मतेनोत्कृष्टमवस्थानं स्त्रीवेदस्याष्टादश पल्योपमानिपूर्वकोटिपृथकत्वंच, तृतीयादेशवादिनां तु सौधर्मदेवलोके परिगृहीतासु सप्तपल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कासु वारद्वयं समुत्पद्यते, ततस्तन्मतेन चतुर्दशपल्योपमानिपूर्वकोटिपृथकत्वाभ्यधिकानिस्त्रीवेदस्य स्थितिः, चतुथदिशवादिनांतुमतेन सौधर्मदेवलोकेपञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणोत्कतृष्टास्वपरिगृहीतदेवीष्वपि पूर्वप्रकारेणवारद्वयं देवीत्वेनोत्पद्यते, ततस्तन्मतेनपल्योपमशतंपूर्वकोटिपृथकत्वाभ्यधिकमवाप्यते, पञ्चमादेशवादिनः पुनरिदमाहुः
नानाभवभ्रमणद्वारेण यदि स्त्रीवेदस्योत्कृष्टमवस्थानं चिन्त्यतेतर्हि पल्योपमपृथकत्वमेव पूर्वकोटीपृथकत्वाभ्यधकं प्राप्यते न ततोऽधिकं, कथमेतदिति चेत् ?, उच्यते, नारीषु तिरश्चीषु वापूर्वकोट्यायुष्कासुमध्ये सप्त भवाननुभूयाष्टमभवे देवकुर्वादिषुत्रिपल्योपमस्थितिषु स्त्रीमध्ये स्त्रीत्वेन समुत्पद्यते, ततो मृत्वा सौधर्मे देवलोकेजघन्यस्थितिकासुदेवीषुमध्ये देवीत्वेनोपजायते, तदनन्तरं चावश्यं वेदान्तरमभिगच्छति इति, अमीषां पञ्चानामादेशानामन्यतमादेशसमीचीनतानिर्णयोऽतिशयज्ञानिभिःसर्वोत्कृष्टश्रुतलब्धिसम्पन्नैर्वाकर्तुशक्यते, तेचभगवदार्यश्यामप्रतिपत्ती नासीरन्, केवलं तत्कालापेक्षयायेपूर्वतमाः सूरयस्तत्कालभाविग्रन्थपौर्वापर्यपालोचनया यथास्वमतिस्त्रीवेदस्य स्थितिप्ररूपितवन्तस्तेषां सर्वेषामपिप्रावनिकसूरीणां मतानि भगवानार्यश्याम उपदिष्टवान्, तेऽपि च प्रावचनिकसूरयःस्वमतेन सूत्रं पठन्तो गौतमप्रश्नभगवनिर्वचनरूपतया पठन्ति, ततस्तदवस्थान्येव सूत्राणि लिखता गोतमा! इत्युक्तं, अन्यथा भगवति गौतमाय निर्देष्टरि नसंशयकथनमुपपद्यते, भगवतःसकलसंशयातीतत्वात,
__ पुरुषवेदसूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहुर्त्तमिति, यदा कश्चिदन्यवेदेभ्यो जीवेभ्य उध्धृ त्य पुरुषवेदेषुत्पद्यतत्रचान्तर्मुहूर्तसर्वायुर्जीवित्वा गत्यन्तरेअन्यवेदेषुमध्ये समुत्पद्यते तदापुरुषवेदस्य

Page #424

९७
पदं-१८, उद्देशकः-, द्वारं -६ जधन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमवस्थानं लभ्यते, उत्कृष्टमानं कण्ठयं
नपुंसकवेदसूत्रे जघन्यतः एकः समयः स्त्रीवेदस्येव भावनीयः, उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, स च प्रागेवोक्तः, एतच्च सांव्यवहारिकजीवानधिकृत्य यदा चिन्ता क्रियते यदा त्वसांव्यवहारिकजीवानधिकृत्य चिन्ता क्रियते तदा द्विविधानपुंसकवेदाद्धा, कांश्चिदधिकृत्यानाद्यपर्यवसाना, ये न जातुचिदपि सांव्यवहारिकराशौ निपतिष्यन्ति, कांश्चिदधिकृत्य पुनरनादिसपर्यवसाना, ये असांव्यवहारिकराशेरुवृत्य सांव्यवहारिककराशावागमिष्यन्ति, ____ अथ किमसांव्यवहारिकराशेरपि विनिर्गत्य सांव्यवहारिकराशावागच्छन्ति येनैवंप्ररूपणा क्रियते ?, उच्यते, आगच्छन्ति, कथमेतदवसेयमिति चेत् ?, उच्यते, पूर्वाचार्योपदेशात्, तथा चाह दुष्षमान्धकारनिमग्नजिनप्रवचनप्रदीपो भगवान् जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः-- ॥१॥ “सिझंति जत्तिया किर इह संववहारजीवरासीओ।
एंति अणाइवणस्सइरासीओ तत्तिया तंमि ॥" अवेदको द्विधा-साद्यपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च, तत्र यः क्षपक श्रेणि प्रतिपद्यावेदको भवतिस साधपर्यवसितः, क्षपक श्रेणेः प्रतिपातासम्भवात्, यस्तूपशमश्रेणिं प्रतिपद्यावेदकोजायते स सादिसपर्यवसितः, स च जघन्येनैकं समयं, कथमेकं समयमिति चेत् ?, उच्यते, यदा एकसमयमवेदको भूत्वा द्वितीयसमये पञ्चत्वमुपागच्छति तदा तस्मिन्नेव पञ्चत्वसमये देवेषूत्पन्नः पुरुषवेदेदयेन सवेदको भवति, तत एवं जघन्यत एवं समयमवेदकः, उत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्त, परतोऽवश्यं श्रेणीतःप्रतिपाते वेदोदयसद्भावात् इति । गतं वेदद्वारमिदानीं कषायद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम्
-पदं-१८-दार-७:- "कषाय" :मू. (१७९) सकसाई णं भंते ! सकसादित्ति काल०?, गो० ! सकसाती तिविधे पं०, तं०-अणादीए वा अपञ्जवसिते अणादीए वा सपज्जवसिते सादीए वा सपज्जवसिते जाव अवर्ल्ड पोग्गलपरियट्ट देसूणं,
कोहकसाई णं भंते ! पुच्छा, गो०! जह० उक्को० अंतोमुहत्तं, एवंजाव मानमायकसाती, लोभकसाई णं भंते! लोभ० पुच्छा, गो०! जह० एक्कं समयं उक्को० अंतोमु०,
अकसाईगंभंते ! अकसादित्तिकाल०?, गो० अकसादी दुविहे पं०, तं०-सादीए वा अपजवसिते सादीए वा सपञ्जवसिते, तत्थ णं जे से सादीए सपज्जवसिते से जह० एगं समयं उक्को० अंतो०।
वृ.सकसाईगंभंते!' इत्यादि, सह कषायोयेषांयैर्वातेसकषाया-जीवपरिणामविशेषास्ते विद्यन्ते यस्य स सकषायी, इदं सकलमपि सूत्रं सवेदसूत्रवदविशेषेण भावनीयं, समानभावेनोक्तत्वात्, ‘कोहकसाई णं भंते !' इत्यादि, जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्त इति उल्कतर्षतोऽप्यन्तर्मुहूर्त्तमिति- क्रोधकषायोपयोगस्य जघन्यत उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणत्वात्, तथाजीवस्वाभाव्यात्, इदं च सूत्रचतुष्टयमपि विशिष्टोपयोगापेक्षमिति, लोभकषायी जघन्येनैकं समयमिति, 117

Page #425

९८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २- १८/-/७/४७९
यदा कश्चिदुपशमक उपशमश्रेणिपर्यवसाने उपशान्तवीतरागो भूत्वा श्रेणीतः प्रतिपतन् लोभाणुप्रथमसमयसंवेदनकाल एव कालं कृत्वा देवलोकेषूत्पद्यते, तत्र चोत्पन्नः सन् क्रोधकषायी मानकषायी मायाकषायी वा भवति तदा एकं समयं लोभकषायी लभ्यते, अथैवं क्रोधादिष्वप्येकसमयता कस्मान्न लभ्यते ?, उच्यते, तथास्वाभाव्यात्, तथाहि
श्रेणीतः प्रतिपतन् मायाणुवेदनप्रथमसमये मानाणुवेदनप्रथमसमये क्रोधाणुवेदनप्रथमसमये वा यदि कालं करोति कालं च कृत्वा देवलोकेषूत्पद्यते तथापि तथास्वाभाव्यात् येन कषायोदयेन कालं कृतवान् तमेव कषायोदयं तत्रापि गतः सन्नन्तर्मुहूर्तमनुवर्त्तयति, एतच्चावसीयते अधिकृतसूत्रप्रामाण्यात्, ततोऽनेकसमयता क्रोधादिष्विति । अकषायसूत्रं वेदसूत्रमिव भावनीयं । तं कषायद्वारमधुना लेश्याद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम्
-: पदं - १८, दारं - ८ "लेश्या" :
भू. (४८०) सलेसे णं भंते! सलेसेत्ति पुच्छा, गो० ! सलेसे दुविधे पं०, तं०- अणादीए वा अपजवसिते अणादीए वा सपज्जवसिते, कण्हलेसे णं भंते ! कण्हलेसेत्ति कालतो केवचिरं होइ ?, गो० ! जह० अंतो० उक्को० तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तमब्भहियाई,
नीललेसे णं भंते! नीललेसेत्ति पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० दस सागरोवमाइं पलितोवमासंखिज्जइभागमब्भहियाई, काउलेसे णं पुच्छा, गो० ! जह- अंतो० उक्को० तिन्नि
सागरोवमाई पलितोवमासंखिज्जतिभागमब्भहियाई,
तेउलेसे णं पुच्छा, गो० ! जह० अंतोमुहुत्तं उक्को० दो सागरोवमाइं पलितोवमासंखिप्रतिभागममहियाई, पहले से णं पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० दस सागरोवभाई अंतोमुहुत्तमब्भहियाई, सुक्कलेसे णं पुच्छा०, गो० ! जह० अंतो० उक्को० तेत्तीसं सागरीवमाई अंतोमुहुत्तमम्भहियाई, अलेसे णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपज्जवसिते ।
वृ. 'सलेसे णं भंते' इत्यादि, सह लेश्या यस्य येन वा स सलेश्यः, स द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - अनादिरपर्यवसितो यो न जातुचिदपि संसारव्यवच्छेदं कर्त्ता अनादिसपर्यवसितो यः संसारपारगामी,
'कण्हलेसे णं भंते!' इत्यादि, इह तिरश्चां मनुष्याणां च लेश्याद्रव्याण्यन्तर्मुहूर्तिकानि, ततः परमवश्यं लेश्यान्तरपरिणामं भजन्ते, देवनैरयिकाणां तु पूर्वभवचरमान्तर्मुहूर्त्तादारभ्य परभावाद्यमन्तर्मुहूर्त यावत् अवस्थितानि ततः सर्वत्र जघन्यमन्तर्मुहूर्ततं तिर्यग्मनुष्यापेक्षया द्रष्टव्यमुत्कृष्टं देवनैरयिकापेक्षया, तच्च विचित्रमिति भाव्यते, तत्र यदुक्तं त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्त्ताभ्यधिरकानीति तत्सप्तमनरक पृथिव्यपेक्षया द्रष्टवयं, तत्रत्या हि नैरयिकाः कृष्णलेश्याकाः, तेषां च स्थितिरुत्कृष्टा त्रयम्रशत्सागरोपमाणि यत्तु पूर्वोत्तरभवगते यथाक्रमं चरमाद्ये अन्तर्मुहूर्ते ते द्वे अप्येकं, अन्तर्मुहूर्त्तस्यासङ्ख्यातभेदभिन्नत्वात्, तथा चान्यत्राप्युक्तम्"मुहुत्तद्धं तु जहन्ना तित्तीसं सागरा मुहुत्तहिया । उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा कण्हलेसाए ।"
119 ||
अत्र 'मुहुत्तहिया' इति चूर्णिकृता व्याख्यातमन्तर्मुहूर्त्ताधिकेति, नीललेश्यासूत्रे यानि दश

Page #426

९९
पदं-१८, उद्देशकः-, द्वार ०८ सागरोपमाणिपल्योपमासङ्ख्येयभागाभ्यधिकान्युक्तानि तानि पञ्चमपृथिव्यपेक्षया वेदितव्यानि, तत्र हि प्रथमप्रस्तटेनीललेश्या पंचमियाएमीसा इति वचनात्, तस्मिंश्च प्रथमलप्रस्तटेस्थितिरुकर्षत एतावती, ये तु पूर्वोत्तरभगवते अन्तर्मुहूर्ते त पल्योपमासङ्घयेयभागे एवान्तर्गत इति न पृथग्विवक्षिते, एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यं, कापोतलेश्यासूत्रे त्रीणि सागरोपमाणि पल्योपमासङ्घयेयभागाभ्यधिकानि तृतीयनरकपृथिव्यपेक्षयाऽवसातव्यानि, तृतीयपृथिव्यामपि प्रथमप्रस्तटे कापोतलेश्याया भावात्, 'तईयाए मीसिया' इति वचनात् तत्रचोत्कृष्टस्थितेरेतावत्याः सम्भवात,
तेजोलेश्यासूत्रे द्वे सागरोपमे पल्योपमासङ्खयेयमागाभ्यधिके ईशानदेवलोकदेवापेक्षया वेदितव्ये, ते हि तेजोलेश्याका उत्कर्षत एतावस्थितिकाः, पद्मलेश्यासूत्रे दश सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि ब्रह्मलोकापेक्षया भावनीयानि, तत्र हि देवानां स्थितिरुत्कृष्टा दश सागरोपमाणि लेश्या च पद्मलेश्या, ये च पूर्वोत्तरभगवते अन्तर्मुहूर्ते ते किलैकमन्तर्मुहूर्त्तमिति अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानीत्युक्तं,
शुक्ललेश्यासूत्रे त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि अनुत्तरसुरापेक्षया, तेषामुत्कर्षतः स्थितेः त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमप्रमाणत्वात्, अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकत्वभावनाच प्राग्वत्, अलेश्य:-अयोगिकेवली सिद्धश्च, ततो न तस्यामप्यवस्थायामलेश्यत्वव्या घात इति साद्यपरेयवसितः । गतं लेश्याद्वारम्, इदानीं सम्यकत्वद्वारं तत्रेदमादिसूत्रम्
-पदं- १८, दार-९- “सम्यकत्व":मू(४८१) सम्मद्दिट्ठीणंभंते! सम्मदि० काल?, गो०! सम्मदिट्टीदुविहे पं०, तं०-सादीए वा अपञ्जवसिते सादीए वा सपज्जवसिते से जह० अंतो० उक्को० छावद्धिं सागरोवमाइंसाइरेगाई,
मिच्छादिट्ठीणंभंते! पुच्छा०, गो०! मिच्छादिट्ठीतिविधेपं०, तं०-अणाइए अपञ्जवसिए वाअणादीएवा सपञ्जवसिए सादीए वा सपज्जवसिए, तत्थ णंजे से सादीए सपज्जवसिते से जह० अंतो० उक्को० अनंतं कालं अनंताओ उइस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालतो खेत्ततो अवई पोग्गलपरियट्ट देसूणं, सम्मामिछादिट्टी णं पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० अंतो०।
वृ. सम्मद्दिवीणंभंते!' इत्यादि, सम्यग-अविपर्यस्ताष्टिः-जिनप्रणीतवस्तुतत्त्वप्रतिपत्तियस्य स सम्यग्दृष्टिः, स चान्तरकरणकालभाविना औपशमिकसम्यकत्वेन सासादनसम्यकत्वेन विशुद्धदर्शनमोहपुओदयसम्भविक्षायोपशमिकसम्यकत्वेन सकलदर्शनमोहनीयक्षयसमुत्थक्षायिकसम्यकत्वेन वा द्रष्टव्यो, निर्वचनं
सम्यग्दृष्टिद्धिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-“साद्यपर्यवसितः एष क्षायिके सम्यकत्वे उत्पादिते सतिवेदितव्यः, तस्य प्रतिपाताभावात, 'सादिसपर्यवसितः एषक्षायोपशमिकादिसम्यकत्वापेक्षया, तत्र योऽसौ सादिसपर्यवसितः सम्यग्दृष्टिः सजघन्येनान्तर्मुहूर्त, परतो मिथ्यात्वगमनात्, उत्कर्षतः षट्षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, तत्र यदि वारद्वयं विजयादिषु चतुर्ध्वप्रतिपतितसम्यकत्व उत्कृष्टस्थितिको देव उत्पद्यते वेलात्रयं वाऽच्युतदेवलोके ततो देवभवैरेवषट्षष्टिः सागरोपमाणि परिपूर्णानि भवन्ति, ये तु मनुष्यभवाः सम्यकत्वसहितालस्तेऽधिका इति तैः सातिरेकाणीति, उक्तंच-"दो वारे विजयाइसु गयस्स तिन्निऽच्चए अहव ताई। अहरेगं नरभवियं" इति
'मिच्छादिट्ठीणंभंते!' इत्यादि,मिथ्या विपर्यस्ता घष्टिः-जीवाश्दिवस्तुतत्त्वप्रतिपत्तिर्यस्य

Page #427

१००
प्रज्ञापनाउपागसूत्रम्-२-१८/-/९/४८१
भक्षितहपूरपुरुषस्यसितेपीतप्रतिपत्तिवत्समिथ्याष्टिः, ननुमिथ्याष्टिरपिकश्चिद्भक्ष्यं भक्ष्यतया जानाति पेयं पेयतया मनुष्यं मनुष्यतया पशुंपशुतया ततःस कथं मिथ्याष्टिः?, उच्यते, भगवति सर्वज्ञे तस्य प्रत्ययाभावात्, इह हि भगवदर्हत्प्रणीतं सकलमपि प्रवचनार्थमभिरोचयमानोऽपि यदि तद्गतमेकमप्यक्षरं न रोचयति तदानीप्येष मिथ्याष्टिरेवोच्यते, तस्य भगवति सर्वज्ञे प्रत्ययनाशतः, उक्तंच
“सूत्रोक्तस्यैकस्याप्यरोचनादक्षरस्य भवति नरः ।
मिथ्याष्टिः सूत्रं हि नः प्रमाणं जिनाभिहितम् ॥" किं पुनः शेषो भगवदर्हदभिहितं यथावद् जीवाजीवादिवस्तुतत्त्वप्रतिपत्तिविकलः, ननु सकलप्रवचनाभिरोचनात् तद्गतकतिपयार्थानां चारोचनादेष न्यायतः सम्यग्मिथ्याष्टिरेव भवितुमर्हति कथं मिथ्याष्टिः?, तदसत्, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, इह यदा सकलं वस्तु जिनप्रणीततया सम्यक्श्रद्धतेतदानीमसीसम्यग्दृष्टिर्यदा त्वेकस्मिन्नपि वस्तुनि पर्याय वामतिदीर्वल्यादिना एकान्तेन सम्यक्परिज्ञानमिथ्यापरिज्ञानाभावतो नसम्यक्श्रद्धानं नाप्येकान्ततो विप्रतिपत्तिः तदा सम्यग्मिथ्याष्टिः, उक्तं च शतकबृहचूर्णी-“जहा नालिकेरीदीववासिस्स खुहाइयस्सवि एत्थ समागयस्स पुरिसस्स ओयणाइए अनेगविहे ढोइए तस्स आहारस्स उवरिंनरुईन यनिंदा, जेण तेण सो ओयणाइओ आहारो न कयाइ दिट्ठो नाविसुओ,
एवंसम्मामिच्छद्दिहिस्सविजीवाइपयस्थाणंउवरिंनयरुईनाविनिंदा"ति, यदापुनरेकस्मिनपिवस्तुनि पर्यायवाएकान्ततो विप्रतिपद्यते तदा मिथ्याष्टिरेवेत्यदोषः, सचत्रिविधः, तद्यथाअनाद्यपर्यवसितोऽनादिसपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च, तत्र यः कदाचनापिसम्यकत्वनावाप्यस्तति सोऽनाधपर्यवसितः, यस्त्ववाप्स्यति सोऽनादिसपर्यवसितः, यस्तुसम्यकत्वमासाद्य भूयोऽपि मिथ्यात्वं यातिस सादिसपर्यवसितः, सचजघन्येनान्तर्मुहूर्त, तदनन्तरंकस्यापि भूयः सम्यक्त्वावाप्तेः, उत्कर्षतोऽनन्तं कालं, तमेवानन्तं कालं द्विधा प्ररूपयति
कालतः क्षेत्रतश्च, तत्र कालतोऽनन्ताउत्सर्पिण्यवसर्पिणीर्यावत्, क्षेत्रतोऽपार्द्धपुद्गलपरावर्तदेशोनं, अत्रक्षेत्रत इति निर्देशात् क्षेत्रपुद्गलपरावतः परिग्राह्यो, नतुद्रव्यपुद्गलपरावर्तादयः, एवंपूर्वोत्तरत्रापिचभावनीयं, सम्मामिच्छादिट्ठीण'मित्यादि, सम्यग्मिथ्याष्टिर्यस्यासौ सम्यग्मिध्याष्टिः सजघन्यत उत्कर्षतोवा अन्तर्मुहूर्त, परतोऽवश्यंतत्परिणामविध्वंसात्, तथाजीवस्वाभाव्यात् । गतं सम्यकत्वद्वारमिदानीं ज्ञानद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम्
-: पदं-१८, दारं-१०:- "जान":मू. (४८२) नाणी णंभंते ! नाणिति काल०, गो०! नाणी दुविधे पं०, तं०-सातीते वा अपजवसिते साइए वा सपजवसिते, तत्य गंजे से सादीए सपञ्जवसिते से जहन्नेणं अंतो० उक्को० छावहिं सागरोवमाइं साइरेगाई,
आभिनिबोहियनाणी णं पुच्छा, गो० ! एवं चेव, एवं सुयनाणीवि, ओहिनाणीवि एवं चेव, नवरं जहन्नेणं एगं समयं, मनपजवनाणी णं भंते ! पुच्छा मनपञ्जवनाणित्ति कालतो०, गो०! जह० एगसमयंउक्को० देसूणा पुचकोडी, केवलनाणीणंपुच्छा, गो०! सातिए अपज्जवसिते
अन्नाणी मतिअन्नाणी सुतअन्नाणी पुच्छा, गो० ! अन्नाणी मइअन्नाणी सुयअन्नाणी

Page #428

पदं- १८, उद्देशक:-, द्वारं - १०
तिविधे पं०, तं०- अणाइए वा अपजवसिए अणादीए वा सपज्जवसिते सादीए वा सपज्जवसिते, तत्थ णं जे से सादीए सपज्जवसिते से जह०- अंतो० उक्को० अनंतं कालं, अनंताओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालतो खेत्तओ अवडपोग्गलपरियहं देसूणं,
विभंगनाणी णं भंते! पुच्छा, गो० ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाते पुव्वकोडीते अब्भहिताई।
बृ. 'नाणी णं भंते' इत्यादि, ज्ञानमस्यास्तीति 'अतोऽनेकस्वारा' दितीन् स द्विधा साद्यपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च तत्र केवलज्ञानापेक्षया साद्यपरेयवसितः, प्रतिपाताभावात्, शेषज्ञानापेक्षया सादिसर्पयवसितः, शेषज्ञानानां प्रतिनियतकालभावित्वात्, स जघन्येनान्तर्मुहूर्त, परतो मिथ्यात्वगमनेन ज्ञानपरिणामापगमात्, उत्कर्षतः षट्षष्टिसागरोपमाणि सातिरेकाणि यावत्, तानि सम्यग्दृष्टेरिव भावनीयानि, सम्यग्ध्ष्टेरेव ज्ञानित्वात्,
१०१
आभिनिबोधिकज्ञानिसूत्रे 'एवं चेव' त्ति यथा सामान्यतो ज्ञानी सादिसपर्यवसितो जघन्यत उत्कर्षतश्चोक्तस्तथाऽऽभिनिबोधिकज्ञान्यपि वक्तव्यः, स चैवं- 'जह० अंतो० उक्को० छावट्ठी सागरोवमाई सातिरेगाई' एवं श्रुतज्ञान्यपि, अवधिज्ञान्यप्येवं, नवरं स जघन्यत एकं समयं वक्तव्यः कथमेकसमयताऽवधिज्ञानस्येति चेत् ?, उच्यते,
इह तिर्यक्पञ्चेन्द्रियो मनुष्यो देवो वा विभङ्गज्ञानी सन् सम्यकत्वं प्रतिपद्यते, तस्य च सम्यकत्वप्रतिपत्तिसमये एव सम्यकत्वभावतो विभङ्गज्ञानमवधिज्ञानं जातं, तच्च यदा देवस्य च्यवनेन मरणेनान्यस्यान्यथा वाऽनन्तरसमये प्रतिपततति तदा भवत्यवधिज्ञानस्यैकसमयता, उत्कर्षतः सातिरेकाणि षट्षष्टिं सागरोपमाणि यावत्, तानि चाप्रतितितावधिज्ञानस्य वारद्वयं विजयादिषु गमनेन वारत्रयमच्युतदेवलोकगमनेन वा वेदितव्यानि,
मनः पर्यवज्ञानिन एकसमयता संयतस्याप्रमत्ताद्वायां वर्त्तमानस्य मनः पर्ययज्ञानमुत्पाद्यानन्तरसमये कालं कुर्वतो भावनीया, उत्कर्षत देशोना पूर्वकोटी, तत ऊर्ध्वसंयमाभावेन मनः पर्यव- ज्ञानस्याप्यभावात्, केवलज्ञानी साद्यसपर्यवसितः, प्रतिपाताभावात्, ।
अज्ञानी त्रिविधः, तद्यथा-अनाद्यपर्यवसितोऽनादिसपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च, तत्र यस्य कदाचनापि ज्ञानलाभो न भावी सोऽनाद्यपर्यवसितो, यस्तु ज्ञानमासादयिष्यति सोऽनादिसपर्यवसितः यः पुनर्ज्ञानमासाद्य भूयो मिथ्यात्वगमनेनाज्ञानित्वमधिगच्छति स सादिसपर्यवसितः, स च जघन्येनान्तर्मुहूर्त, परतः सम्यकत्वस्यासादनेनाज्ञानित्वपरिणामापगमसम्भवात्, उत्कर्षतोऽनन्तं कालमित्यादि प्राग्वत्, तत ऊर्ध्वमवश्यं सम्यकत्वावाप्तेरज्ञानित्वापगमात्,
"
एवं मत्यज्ञानी श्रुताज्ञानी च त्रिविधो भावनीयः, विभङ्गज्ञानी जघन्यत एकं समयं कथमिति चेत् ?, उच्यते कश्चित्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियो मनुष्यो देवो वासम्यग्धष्टित्वादवधिज्ञानी सन् मिथ्यात्वं गतस्तस्मिंश्च मिथ्यात्वप्रतिपत्तिसमये मिध्यात्वप्रभावतोऽवधिज्ञानं विभङ्गज्ञानीभूतं, "आदायत्रयमज्ञानपि भवति मिथ्यात्वसंयुक्तमिति वचनात्,
ततोऽनन्तरसमये देवस्य च्यवनेनान्यस्य मरणेनान्यथा वा तद्विभङ्गज्ञानं परिपतति, तत एवमेकसमयता विभङ्गज्ञानस्य, उत्कर्षतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि, तथाहि-यदि कश्चिन्मिथ्यादृष्टिस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियो मनुष्यो वा पूर्वकोट्यायुः कतिपयवर्षातिक्रमे

Page #429

१०२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८-19०/४८२ विभङ्गज्ञानी जायते, जातश्च सन्नप्रतिपतितविभङ्गज्ञान एवाविग्रहगत्या सप्तमनरकपृथिव्यां त्रयस्त्रिंशत्सागरोवपमस्थितिको नैरयिको जायते तदा भवति यथोक्तमुत्कृष्टं मानं, तत ऊवंतु सम्यकत्वप्रतिपत्त्याऽवधिज्ञानभावतःसर्वथाऽपगमाद्वा तद्विभङ्गज्ञानमपगच्छति।गतंज्ञानद्वारम्, इदानीं दर्शनद्वार, तत्रेदमादिसूत्रम्
- पदं-१८, दारं-११- "दर्शन" :-- मू. (४८३) चक्खुदंसणीगंभंते! पुच्छा, गो०! जह० अंतो० उक्कोसेणं सागदरोवमसहस्सं सातिरेगं, अचक्खुदंसणीणं भंते ! अचक्खुदंसणित्ति काल०, गो०! अचक्खुदंसणी दुविहे पं०, तं०-अणादीए वा अपज्जवसिते अणादीए वा सपज्जवसिए,
ओहिदसणी णं पुच्छा, गो० ! जह० एगं समयं उक्को० दो छावट्ठीओ सागरोवमाणं साइरेगाओ, केवलदंसणी णं पुच्छा, गो० ! सातीए अपज्जवसिते ।।
इ.चक्खुदंसणीणं भंते!' इत्यादि, इह यदात्रीन्द्रियादिश्चतुरिन्द्रियादिषूत्पद्यतत्र चान्तर्मुहूर्त स्थित्वा भूयोऽपित्रीन्द्रियादिषुमध्ये उत्पद्यतेतदा चक्षुर्दर्शनीअन्तर्मुहूर्तलभ्यते, उत्कर्षतः सातिरेकं सागरोपमसहन, तच्चतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियनैरयिकादिभवभ्रमणेनावसातव्यम्, अचक्षुर्दर्शनी अनाद्यपर्यवसितो यो कदाचिदपि न सिद्धिभावमधिगमिष्यति, यस्त्वधिगन्ता सोऽनादिसपर्यवसितः, तथातिर्यपञ्चेन्द्रियो मनुष्योवातथाविधाध्यवसायादवधिदर्शनमुत्पाद्यानन्तरसमये यदि कालं करोति तदाऽवधिदर्शनं प्रतिपतति, तदाऽवधिदर्शनिन एकसमयता, उत्कर्षतोऽवधिदर्शनी द्विषट्षष्टी सागरोपमाणि सातिरेकाणि, कथमिति चेत् ?, उच्यते,
इह कश्चिद्विभङ्गज्ञानी तिर्यस्पञ्चेन्द्रियो मनुष्यो वाऽप्रतिपतितविभङ्गज्ञान एवाविग्रहगत्याऽधःसप्तमनरकपृथिव्यां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपपस्थिति रयिको जातः, तत्र चोद्वर्तनाप्रत्यासत्तिकाले सम्यकत्वमुत्पाद्य ततः परिभ्रष्टसततोऽप्रतिपतितेन विभङ्गज्ञानेन पूर्वकोट्यायुष्केषु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु समुत्पन्नस्तत्रच परिपूर्ण स्वायुः प्रतिपाल्य पुनरप्रतिपतितविभङ्ग एवाधःसप्तमपृथिव्यांत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिको नैरयिकोजातस्तत्रापिचोवृत्तिप्रत्यासत्तौसमयकत्वमासाद्य परित्यजति, ततोभूयोऽप्यप्रतिपतितविभङ्गएवपूर्वकोट्यायुष्केषुतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषुजातस्तदेवमेका षट्षष्टिः सागरोपमाणामभूत,
सर्वत्रच तिर्यसूत्पद्यमानोऽविग्रहेणोत्पद्यते, विग्रहे विभङ्गस्य तिर्यक्षुमनुष्येषु च निषेधात्, यद्वक्ष्यति-"विभंगनाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा आहारगा नो अनाहारगा” इति, आह-किं सम्यकत्वमेषोऽपान्तराले प्रतिपाद्यते?, उच्यते, इह विभङ्गस्य स्थितिरुत्कर्षतोऽपि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि, तथा चोक्तं प्राक्-"विभंगनाणी जह० एगं समयं उक्को० तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाए पुवकोडीए अमहियाई" इति,
तत एतावन्तंकालमविच्छेदेन विभङ्गस्याप्राप्यमाणत्वात् अपान्तराले सम्यकत्वं प्रतिपाद्यते, ततोऽप्रतिपतितविभङ्गं एव मनुष्यत्वमवाप्य संयम पालयित्वा द्वौ वारौ विजयादिषूत्वद्यमानस्य द्वितीया षट्षष्टिः सागरोपमाणां सम्यग्दष्टेर्भवति, एवं द्वे षट्षष्टी सागरोपमणमवधिदर्शनस्य, अथ विभङ्गावस्थायामवधिदर्शनं कर्मप्रकृत्यादिषु प्रतिषिद्धं ततः कथमिह विभङ्गे तद्भाव्यते?, नैष दोष, सूत्रे विभङ्गेऽप्यवधिदर्शनस्य प्रतिपादितत्वात्, तथा ह्ययं सूत्राभिप्रायः-विशेषविषयं

Page #430

१०३
पदं-१८, उद्देशकः, द्वार-११ विभङ्गज्ञानं सामान्यविषयमधिदर्शनं, यथा सम्यग्दृष्टेः विशेषविषयमवधिज्ञानं सामान्यविषयमवधिदर्शनमुच्यते केवलं विभङ्गज्ञानिनोप्यवधिदर्शनं, यथा सम्यग्दृष्टेः विशेषविषयमवधिज्ञानं सामान्यविषयमवधिदर्शनमुच्यत केवलं विभङ्गज्ञानिनोप्यवधिदर्शनमनाकारमात्रत्वेनाविशिष्टत्वात् अवधिज्ञानिनोऽवधिदर्शनतुल्यमिति तदप्यवधिदर्शनमुच्यते, न विभङ्गदर्शनमिति,
आह च मूलटीकाकारोऽप्येतद्भावनायाम्-“दंसणंच विभंगोहीणंजतोतुल्लमेव, अतो चेवदोछावट्ठीओ साइरेगाओ' इति, ततोऽस्माभिरपि विभेङ्गेऽवधिदर्शनंभावितं, कार्मग्रन्थिकाः पुनराहुः-यद्यपि साकारेतरविशेषभावेन विभङ्गज्ञानमवधिदर्शनंचपृथगस्तितथापिनसम्यग्निश्चयो विभङ्गज्ञानेन, मिथ्यात्वरूपत्वात्, नाप्यवधिदर्शनेन तस्यानाकारमात्रत्वादतःकिं तेन पृथग्विवक्षितेनापीति तदभिप्रायेण न विभङ्गावस्थायामवधिदर्शनं, न चैतत् स्वमनीषिकाविजृम्भितं, पूर्वसूरिभिरप्येवं मतविभागस्य व्यवस्थापितत्वात्, उक्तं च विशेषणवत्यं जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणपूज्यापादै:॥१॥ “सुत्ते विभंगस्सविपरूवियं ओहिदसणं बहुसो।
कीस पुणो पडिसिद्धं कम्मप्पगडीपगरणंमि॥ ॥२॥ विभंगेवि दरिसणं सामण्णविसेसविसयओ सुत्ते।
तंचऽविसिट्ठमनागारमेत्तं तोऽवहिविभंगाणं ।।
कम्मपगडीमयं पुन सागरेयरविसेसमावेवि।
नविभंगनाणदंसणविसेसणमणिच्छयत्तणओ।" इति, __ अन्येतुव्याचक्षते-किं सप्तमनरकपृथिवीनिवासिनारककल्पनया?, सामान्येनैव नारकतिर्यग्नरामरभवेषु पर्यटतः खल्ववधिविभङ्गौ एतावन्तं कालं भवतस्तत उर्ध्वंभपवर्ग इति । केवलदर्शनिनः सूत्रं केवलज्ञानिनः सूत्रवद्भावनीयं, । गतं दर्शनद्वारम्, इदानीं संयतद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम
- पदं-१८, दारं-१२ "संयतः":मू. (ver) संजएणं भंते! संजतेत्तिपुच्छा, गो० ज० एगसमयंउक्को० देसूणंपुव्वकोडिं, असंजते गंभंते! असंजएत्ति, पुच्छा, गो०! असंजतेतिविधेपं०, तं०-अणातीएवाअपजवसिते अणातीए वा सपञ्जवसिते सातीए वा सपञ्जव सिते, तत्थ णं जे से सातीए सपज्जवसिते से जह० अं० उक्को० अनं० अनंताओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालओ खेत्ततो अवडं पोग्गलपरियट्ट देसूणं, संजतासंजते णं पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० देसूणं पुव्वकोडिं, नोसंजतेनोअसंजतेनोसंजतासंजते णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपञ्जवसिते।।
वृ. 'संजए णं भंते' इत्यादि, जघन्यत एकसमयता संयतस्य चारित्रपरिणामसमय एव कस्यापिकालकरणात, असंयतस्तुत्रिधा-अनाद्यपर्यवसितोऽनादिसपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च, तत्र यः संयमकदाचनापि न प्राप्स्यति सोऽनाद्यपर्यवसितो, यस्तुप्राप्यस्यतिसोऽनादिसपर्यवसितो, यस्तु संयमं प्राप्य ततः परिभ्रष्टः स सादिसपर्यवसितः, सच जघन्येनान्तर्मुहूर्त, ततः परंकस्यापिपुनरपि संयमप्रतिपत्तिभावातू, उत्कर्षतोऽनन्तंकालमित्यादिप्राग्वत्तत ऊर्ध्वमवश्यं
संयमप्राप्तिः,

Page #431

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-/ १२ / ४८४ संयतासंयतो - देशविरतः, स च जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्तं देशविरतिप्रतिपत्त्युपयोगस्य, जघन्यतोऽप्यान्तर्मौहूर्त्तिकत्वात्, देशविरतिर्हि द्विविधत्रिविधादिभङ्गबहुला ततस्तव्यतिपत्तौ जघन्येनाप्यन्तर्मुहूर्त लगति, सर्वविरतिस्तु सर्वं सावद्यमहं न करोमीत्येवंरूपा ततस्तत्प्रतिपत्त्युपयोग एकसामयिकोऽपि भवतीति प्राक् संयतस्य एकसमयतोक्ता, यस्तु न संयतो नाप्यसंयतो नापि संयतासंयतः स सिद्ध इति साद्यपर्यवसित इति । गतं संयतद्वारम्,
-: पदं - १८, दारं- १३ "उपयोगः " :
मू. (४८५) सागरोव ओगोवउत्ते णं भंते! पुच्छा, गो० ! जह० उ० अंतो० । अनागारोवउत्तेवि, एवं चैव ।
१०४
वृ. इदानीमुपयोगद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम् - 'सागारोव ओगोवउत्ते णं भंते!' इत्यादि, इह संसारिणामुपयोगः साकारोऽनाकारो वा, जघन्यतोऽप्यान्तर्मुहूर्त्तिकः उत्कर्षतोऽपि ततः सूत्रद्वयेऽपि जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्तमुक्तं, यस्तु केवलिनामुक्तः एकसामयिक उपयोगः स इह न विवक्षित इति । गतं उपयोगद्वारं, इदानीमाहारद्वारं, तत्रेदमादिसूत्रम्
-: पर्व - १८, दारं १४:
भू. (४८६) आहारए णं भंते! पुच्छा, गो० ! आहारए दुविधे० पं० तं०-छउमत्थ आहारए य केवलिआहारए य, छउमत्थ आहारए णं भंते ! छउमत्थाहारएत्ति काल० ?, गो० ! ज० खुड्डागभवग्गहणं दुसमयऊणं उक्को० असंखेखं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीतो कालतो खेत्ततो अंगुलस्स असंखेज्जतिभागं, केवलिआहारए णं भंते! केवलिआहारएत्ति कालतो० ?, गो० ! जह० अंतो० उ० देसूणं पुव्व० ।
अनाहारए णं भंते! अनाहारएत्ति० ?, गो० ! अनाहारए दु० पं०, तं०-छउमत्थ अनाहारए य केवलिअनाहारए य, छउमत्य अनाहारए णं भंते! पुच्छा, गो० ! जह० एवं समयं उक्को ० दो समया,
"
केवलिअनाहारएणं भंते! केवलि० ?, गो० ! केवलिअनाहारए दुविधे पं० तं० - सिद्धकेवलि अनाहारए य भवत्थकेवलिअनाहारए य, सिद्धकेवलिअनाहारए णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपज्जवसिए, भवत्थकेवलिअनाहारए णं भंते! पुच्छा, गो० ! भवत्थकेवलिअनाहारए दुविधे पं० तं० - सजोगिभवत्थकेवलि अनाहारए अजोगिभवत्यकेवलिअनाहारए य,
-सजोगिभवत्थकेवलिअनाहारए णं भंते! पुच्छा, गो० ! अजहन्नमनुक्कोसेणं तिन्नि समया, अजोगिभवत्थकेवलिअणाहारए णं पुच्छा, गो० ! जह० उक्को० अंतो० ।
वृ. 'आहारगे णं भंते!' इत्यादि सुगमं, नवरं 'जहन्नेणं खुड्डागभवग्गहणं दुसमऊण मिति इह यद्यपि चतुःसामयिकी पञ्चसामयिकी च विग्रहगतिर्भवति, आह च"उजुया य एगवंका, दुहतोवंका गती विणिद्दिट्ठा । जुज्जइतिचउवंकावि नाम चउपंचसमयाओ ।" इति
119 11
तथापि बाहुल्येन द्विसामयिकी त्रिसामयिकी वा प्रवर्त्तते न चतुः - सामयिकी पञ्चसामयिकी वा प्रवर्तते ततो न ते विवक्षिते, तत्रोत्कर्षतस्त्रिसामयिक्यां विग्रहगतौ द्वावाद्यौ समयावनाहारक

Page #432

पदं- १८, उद्देशक:-, द्वारं - १४
१०५
इत्याहारकत्वचिन्तायां क्षुल्लकभवग्रहणं ताभ्यां न्यूनमुक्तं, ऋजुगतिरेकवक्रगतिश्च न विवक्षिता, सर्वजघन्यस्य परिचिन्त्यमानत्वात्, उत्कर्षतोऽसङ्घयेयकालमित्यादि सुगमं, नवरं एतावतः कालादूर्ध्वमवश्यं विग्रहगतिर्भवति, तत्र चानाहारकत्वभित्यनन्तं कालमिति नोक्तं ।
केवलिसूत्रं सुगमं, छद्मस्थानाहारकसूत्रे 'उक्कोसेणं दो समया' इति त्रिसायिकी विग्रहगतिमधिकृत्य, चतुःसामयिकी पञ्चसामयिकी च विग्रहगतिर्न विवक्षितेत्यभिहितमनन्तरं, सयोगिभवस्थकेवलिअनाहारकसूत्रे त्रयः समया अष्टसामयिकस्य केवलिसमुद्घातस्य तृतीयचतुर्थपञ्चमरूपाः, उक्तं च
॥१॥
"दण्डं प्रथमे समये कपाटणथ चोत्तरे तथा समये । मन्थानमथ तृतीये लोकध्यापी चतुर्थे तु ॥ संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमध तथा षष्ठे । सप्तमके तु कपार्ट संहरति ततोऽष्टमे दण्डम् ॥ औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमयोरसाविष्टः ।
॥२॥
॥ ३ ॥
॥ ४ ॥
मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु ।। कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च । समयन्त्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् ॥” इति -गतमाहारद्वारं, अधुना भाषाद्वारमाह
-: पदं - १८, दारं - १५ "भाषा" :
मू. (४८७) भासए णं पुच्छा, गो० ! जहन्त्रेणं एवं समयं उक्को० अंतो०, अभासए णं पुच्छा, गो० ! अभासए तिविधे पं०, तं०- अणाइए वा अपज्जवसिए अणाइए वा सपज्जवसिए साइए वा सपज्जबसिए, तत्थ णं जे से साइए वा सपज्जवसिते से जहन्नेणं अं० उ० वणप्फइकालो
वृ. 'भासए णं भंते!' इत्यादि, इह जघन्यत एकसमयता उत्कर्षत आन्तर्मुहूर्त्तिकता च वाग्योगिन इवावसातव्या, अभाषकस्त्रिविधस्तद्यथा - अनाद्यपर्यवसितः अनादिसपर्यवसितः सादिसपर्यवसितश्च तत्र यो न जातुचिदपि भाषकत्वं प्राप्स्यति सोऽनादयपर्यवसितो यस्त्ववाप्स्यति सोऽनादिसपर्यवसितः, यस्तु भाषको भूत्वा भूयोऽप्यभाषको भवति स सादिसपर्यवसितः, सच जघन्योनान्तर्मुहूर्तं भाषित्वा कञ्चित्कालमवस्थाय पुनर्भाषकत्वोपलब्धेः अथवा द्वीन्द्रियादिभाषक एकेन्द्रियादिष्वभाषकेषूत्पद्य तत्र चान्तर्मुहूर्त जीवित्वा पुनवरपि यदा द्वीन्द्रियादिरेवोत्पद्यते तदा जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमभाषकः, उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, स च प्रागेवोक्त इति नोपदर्श्यते ।
गतं भाषकद्वारं, इदानीं परीतद्वारं,
-: पदं - १८, दारं - १६ "परित " :
मू. (४८८) परित्तए णं पुच्छा, गो० ! परित्ते दुविहे पं० तं० - कायपरिते य संसारपरित्ते य, कायपरित्ते णं पुच्छा, गो० ! जह० अंतो० उक्को० असं० पुढविकालो असंखेज्जाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीतो, संसारपरित्ते णं पुच्छा, गो० ! ज० अंतो० उ० अनंतं कालं जाव अवङ्कं पणोग्गलपरियहं देसूणं । अपरित्ते णं पुच्छां, गो० ! अपरित्ते दु० पं०, तं०- काय अपरित्ते य संसारअ०, काय अपरिते णं पुच्छा, गो० ! ज० अंतो० उ० वणस्सइकालो, संसारअपरित्ते णं पुच्छा, गो० !

Page #433

१०६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-१८/-1१६/४८८
संसारअपरिते दु० पं०, तं०-अणादीए वा सपज्जवसिते अणादीए वा अपञ्जवसिते, नोपरित्तेनोअपरित्ते णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपज्जवसिते,
वृ. परीतो द्विविधः-कायपरीतः संसारपरीतच, तत्र यःप्रत्येकशरीरी स कायपरीतो, यस्तु सम्यकत्वादिना कृतपरिमितसंसारः स संसारपरीतः, कायपरीतो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त, स चयदाकश्चिनिगोदादुद्धृत्यप्रत्येकशरीरिषुसमुत्पद्य चतत्र चान्तर्मुहूर्तस्थित्वा भूयोऽपिनिगोदेषूपद्यतेतदा लभ्यते, उत्कर्षतोऽसङ्खयेयंकालं, सचासङ्ख्येयः कालः पृथिवीकालो, यावापृथिवीकायिककायस्थितिकालस्तावान्वेदितव्य इत्यर्थः,
तमेव कालतो निरूपयति-असङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, संसारपरीतोजघन्यतोऽन्तमहत्तं ततऊर्ध्वमन्तकृत्केवलित्वयोगेनमुक्तिभावात, उत्कर्षतोऽनन्तं कालं, तमेव निरूपयति'अनंताओ'इत्यादि प्राग्वत्, तत ऊर्ध्वमश्यं मुक्तिगमनात्, कायापरीतोऽनन्तकायिकः,
संसारापरीतः सम्यकत्वादिना अकृतपरिमितसंसारः, कायापरीतो जघन्येनान्तर्मुहूर्त, सच यदा सकश्चिप्रत्येकशरीरिभ्य उद्धृ त्यनिगोदेषु समुत्पद्यते तत्र चान्तर्मुहूर्त्तस्थित्वा भूयोऽपि प्रत्येकशरीरिषूत्पद्यते तदाऽवसातव्यः, उत्कर्षतो वनस्पतिकालो वाच्यः, सच प्रागेवोपदर्शितः, तत ऊर्ध्वं नियमात्तत् उद्धृत्तेः, संसारापरीतो द्विधा-अनाद्यपर्यवसितो यो न कदाचनापि संसार-व्यवच्छेदं करिष्यति, यस्तुकरिष्यति सोऽनादिसपर्यवसितः, नोपरीतोनोअपरीतश्च सिद्धः, सच साद्यपर्यवसित एव।
- पदं - १८, दारं-१७ "पर्याप्त" :म.(१८९)पजत्तएणंपुच्छा, गो० ज० अं० उ० सागरोवमसतपुहुत्तं सातिरेगं, अपजत्तए गंपुच्छा, गो० ज० उ० अंतो०, नोपज्जत्तएनोअपजत्तएणपुच्छा, गो०! सादीए अपजवसिते
वृ.पर्याप्तद्वारेपर्याप्तो जघन्येनान्तर्मुहूर्त, ततऊर्ध्वमपर्याप्तत्वप्रसक्तेः, उत्कर्षतः सातिरेकं सागरोपमशतपृथकत्वं, एतावन्तं कालं पर्याप्तलब्ध्यवस्थानसम्भवात्, अर्याप्तो जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्त, तत ऊर्ध्वमवश्यं पर्याप्तलन्ध्युत्पत्तेः, नोपर्याप्तोनोअपर्याप्तश्च सिद्धः, सच साद्यपर्यवसितः, सिद्धत्वस्याप्रच्युतेः ।
- पदं-१८, दारं-१८"सूरमं":म.(४९०) सुहुमेणं भंते! सुहुमित्ति पुच्छा, गो० ज० अंतो० उ० पुढविकालो, बादरे णं पुच्छा, गो० ! ज० अं० उ० असंखेजं कालं जाव खेतओ अंगुलस्स असंखेजति भाग, नोसुहुमनोबादरे णं पुच्छा, गो०! सादीए अपञ्जवसिते
वृ. सूक्ष्मद्वारे सूक्ष्मसूत्रे उत्कर्षतः पृथिवीकाल इति, यावान् पृथिवीकायिककायस्थितिकालस्तावान् वक्तव्यः ।बादरसूत्रं सुगम, अनयोश्चभावनाप्रागेवकृता, नोसूक्ष्मोनोबादरश्च सिद्धस्ततः साद्यपर्यवसितः ।
-पदं-१८, दारं-१९ "संज्ञी" :मू. (४९१)सण्णीणंभंते ! पुच्छा, गो० ज० अंतो० उ० सागरोवमसतपुहत्तंसातिरेगं, असण्णी णं पुच्छा, गो० ! ज० अंतो० उक्को० वणस्सइकालो, नोसण्णीनोअसण्णी णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपञ्जवसिते।

Page #434

१०७
पदं-१८, उद्देशकः-, द्वारं- १९
वृ.संज्ञिद्वारेसंज्ञिसूत्रेजघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तेमिति, यदा कश्चिजन्तुरसंज्ञिभ्यउद्वृत्त्य संशिषु समुत्पद्यते तत्र चान्तर्मुहबर्तं जीवित्वा भूयोऽपि असंझिषूत्पद्यते तदा लभ्यते, उत्कृषटं सुगमं । असंज्ञी जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त, स चैवं-कश्चित् संज्ञिभ्य उद्वृत्त्यासंज्ञित्पद्यते, तत्र चान्तर्मुहूर्त स्थित्वा भूयोऽपि संज्ञिषु मध्ये समागच्छति, उत्कर्षतो वनस्पतिकालो, वनस्पतिकायस्याप्यसंज्ञिग्रहणेन ग्रहणात् नोसंज्ञिनोअसंही न सिद्धः, सच साद्यपर्यवसितः ।
___ -पदं-१८, दारं-२० "भव०" :मू. (४९२) भवसिद्धिए णं पुच्छा, गो० ! अणादीए सपजवसिते, अभवसिद्धिए णं पुच्छा, गो० ! अणादीए अपञ्जवसिते, नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए णं पुच्छा, गो० ! सादीए अपञ्जवसिते।
दृ, भवसिद्धिकद्वारे 'भवसिद्धि णमित्यादि, भवे सिद्धिर्यवस्यासौ भवसिद्धिको भव्य इत्यर्थः, सचानादिसपर्यवसितः, अन्यथा भव्यत्वायोगात्, अभवसिद्धकोऽभव्यः, सचानाद्यपर्यवसितः, अन्यथाऽभव्यत्वायोगात्, नोभव्योनोअभव्यश्च सिद्धः, ततः साद्यपर्यवसितः ।
___- पदं-१८, दारं-२१ "अस्ति" :मू. (४९३) धम्मस्थिकाए णं पुच्छा, गो० ! सव्वद्धं, एवं जाव अद्धासमए।
वृ. अस्तिकायाः पञ्चापि सर्वकालभाविनः, अद्धासमयोऽपि प्रवाहापेक्षया, तत उक्तं ‘एवं जाव अद्धासमए'।
-:पदं- १८, दारं-२२ "चरिम":मू. (१९४) चरिमे णं पुच्छा, गो०! अणादीए सपज्जवसिते, अचरिमे णं पुच्छा, गो० ! अचरिमे दुविधे पं०, तं०-अणादीए वाअपज्जवसिते सादीतेवाअपज्जवसिते (पन्नवणाए भगवईए अट्ठारसमं कायट्ठिइनामपयं समत्त)।
वृ.चरमोभवो भविष्यतियस्य सोऽभेदाच्चरमो भव्यस्तद्विपरीतोऽचरमः सचाभव्यस्तस्य चरमभवाभावात्, सिद्धश्च, तस्यापि चरमत्वायोगात्, तत्र चरमोऽनादिसपर्यवसितोऽन्यथा चरमत्वायोगात्, अचरमोद्विविधोऽनाद्यपर्यवसितः साद्यपर्यवसितश्च, तत्रानादिअपर्यवसितोऽभव्यः, साद्यपर्यवसितः सिद्धः।
पदं-१८-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे अष्टादशपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
| पदं-१९- सम्यक्त्व म् । इ. 'तदेवं व्याख्यातमष्टादशं पदं, साम्प्रतमेकोनविंशतितममारभ्यते, अस्य चायमभिसंबन्धः-इहानन्तरपदे कायस्थितिरुक्ता, अत्र तुकस्यां कायस्थितौ कतिविधाः सम्यग्दृष्टयादिभेदेन जीवा भवन्तीति चिन्त्यते, तत्रेदं सूत्रम्

Page #435

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - १९/-/-/४९५
मू. (४९५) जीवा णं भंते! किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिड्डी सम्मामिच्छादिट्ठी ?, गोयमा ! जीवा सम्मदिट्ठीविमिच्छादिट्ठीवि सम्मामिच्छादिट्ठीवि । एवं नेरइयावि। असुरकुमारादि एवं चेव जाव धणियकुमारा।
१०८
पुढवीकाइया णं पुच्छा, गोयमा ! पुढवीकाइया नो सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्टी नो सम्मामिच्छादिट्ठी, एवं जाव वणस्सइकाइया बेइंदियाणं पुच्छा, गोयमा ! बेइंदिया सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी नो सम्मामिच्छादिट्ठी, एवं जाव चउरिदिया,
पंचिदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया य सम्मदिट्ठीवि मिच्छादिट्ठीवि सम्मामिच्छादिट्ठीवि, सिद्धा णं पुच्छा, गोयमा ! सिद्धा सम्मदिट्ठी, नो मिच्छादिट्ठी णो सम्मामिच्छादिट्ठी । (पन्नवणाभगवईए सम्मत्तपदं समत्तं)
वृ. 'जीवाणं भंते! किं सम्मदिट्ठी' इत्यादि सुगमं आपदपरिसमाप्तेः, नवरं सासादनसम्यकत्वयुक्तोऽपि सूत्राभिप्रायेण पृथिव्यादिषु नोत्पद्यते, “उभयाभावो पुढवाइएसु" इति वचनात् द्वीन्द्रियादिषु सासादनसम्यक्त्वयुक्त उपपद्यते,
ततः पृथिव्यादयः सम्यग्ध्ष्टयः प्रतिषिद्धाः, द्वीन्द्रियादयोऽभिहितः, सम्यग्मिथ्याष्टिपरिणामः पुनः संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां भवति, न शेषाणां, तथास्वाभाव्यात्, अत उभयेऽपि सम्यग्मिध्याध्ष्टयः प्रतिषिद्धाः ॥
पदं - १९ – समाप्तम्
पदं - २० - " अन्तक्रिया"
वृ. व्याख्यातमेकोनविंशतितमं पदं, अधुना विंशतितमं आरभ्यते, अस्य चायमभिसंबन्धःइहानन्तरपदे सम्यक्त्वपरिणाम उक्तः, अत्र तु परिणामसाम्याद् गतिपरिणामविशेषोऽन्तक्रियाऽभिधीयते, तत्रेयमादौ अधिकारद्वारगाथा
मू. (४९६) नेरइय अंतकिरिया अनंतरं एगसमय उव्वट्टा । तित्थगरचक्कि बलदेववासुदेवमंडलियरयणा य ॥
-
वृ. 'नेरइय अंतकिरिया' इत्यादि, प्रथमतो नैरयिकोपलक्षितेषु चतुर्विंशतिस्थानेषु अन्तक्रिया चिन्तनीया । ततोऽनन्तरगताः किमन्तक्रियां कुर्वन्ति परम्परागता वा ? इत्येवमन्तरं चिन्तनीयं, ततो नैरयिकादिभ्योऽनन्तरमागताः कियन्त एकसमयेनान्तक्रियां कुर्वन्तीति चिन्त्यते,
तत 'उव्वट्टा' इति उद्वृ त्ताः सन्तः कस्यां योनावुत्पद्यन्ते इति वक्तव्यं, तथा यत उद्वृत्तास्तीर्थकराश्चक्रवर्तिनो बलदेवा वासुदेवा माण्डलिकाश्चक्रवर्तिनो रत्नानि च सेनापतिप्रमुखाणि भवन्ति ततस्तानि क्रमेण वक्तव्यानि इति द्वारगाथासंक्षेपार्थः । विस्तरार्थं तु सूत्रकृदेव वक्ष्यति, तत्र प्रथमतोऽन्तक्रियामभिधित्सुराह
-: पदं - २०, दारं- १ "नैरयिक" :
मू. (४९७) जीवे णं भंते! अंतकिरियं करेजा ?, गोयमा! अत्थेगइए करेज्जा, अत्थेगतिए नो करेजा । एवं नेरइए जाव वेमाणिए ।
नेरइए णं भंते! नेरइएस अंतकिरियं करेजा ? गोयमा ! नो इणट्टे समट्टे । नेरइया णं भंते

Page #436

पदं २०, उद्देशक:-, द्वारं - १
असुरकुमारेसु अंतकिरियं करेजा ?, गोयमा ! नो इणट्टे समझे। एवं जाव वेमाणिएसु । नवरं मणूसेसु अंतकिरियं करेज्जत्ति पुच्छा, गोयमा ! अत्थेगतिए करेज्जा अत्थेगतिए नो करेजा । एवे असुरकुमारा जाव वेमाणिए। एवमेव चउवीसं २ दंडगा भवंति ।
१०९
वृ. 'जीवे णं भंते!' इत्यादि, जीवो 'ण' मिति वाक्यालङ्कृतौ भदन्त ! 'अन्तक्रिया' मिति अन्तः - अवसानं, तच्च प्रस्तावादिह कर्मणामवसातव्यं, अन्यत्रागमेऽन्तक्रियाशब्द (वाच्यतया त) स्य रूढत्वात्, तस्य क्रिया- करणमन्तक्रिया-कर्मान्तकरणं मोक्ष इति भावार्थ:, “कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षः” इति वचनात्, तां कुर्याद् ?, भगवानाह - गौतम ! अस्त्येकको यः कुर्यात्, अस्त्येकको यो न कुर्यात्, इयमत्र भावना--यस्तथाविध- भव्यत्सपरिपाकवशतो मनुष्यत्वादिकामविकलां सामग्रीमवाप्य तत्सामर्थ्यसमुद्भूतातिप्रबलवी र्योल्लासवशतः क्षपक श्रेणिसमारोहणेन केवलज्ञानमासाद्याधातीन्यपि कर्माणि क्षपयेत् स कुर्यात्, अन्यस्तु न कुर्यात्, विपर्यायादिति ।
एवं नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावद् भावनीया यावद् वैमानिकाः, सूत्रपाठ - स्त्वेवम्- 'नेरइए णं भंते ! अंतकिरियं करेज्जा ?, गोयमा ! अत्थेगइए करेजा अत्येगइए नो करेज्जा' इत्यादि । इदानीं नैरयिकेषु मध्ये वर्तमानोऽन्तक्रियां करोति किं वा न करोति ? इति पिपृच्छिषुरिदमाह
-: पदं - २०, दारं- २ "अंतक्रिया" :
मू. (४९८) नेरइया णं भंते! किं अनंतरागया अंतकिरियं करेति परंपरागया अंतकिरियं करेति ?, गोयमा ! अनंतरागयावि अंतकिरियं करेति परंपरागयावि अंतकिरियं करेति । एवं रयणप्पभापुढविनेरइयावि जाव पंकप्पभापुढवीनेरइया, धूमप्यभापुढवीनेरइयाणं पुच्छा, गोयमा नो अनंतरागया अंतकिरियं पकरेति, परंपरागया अंतकिरियं पकतेि, एवं जाव अहेसत्तमापुढवीनेरइया ।
असुरकुमारा जाव थणियकुमारा पुढवीआउवणस्सइकाइया य अनंतरागयावि अंतकिरियं पकरेति परंपरागयावि अंतकिरियं पकरेति, तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदिया नो अनंतरागया अंतकिरियं पकरेति परंपरागया अंतकिरियं पकरेति ।
सेसा अनंतरागयावि अंतकिरियं पकरेति परंपरागयावि अंतकिरियं पकरेति ।
वृ. 'नेरइए णं भंते' इत्यादि, भगवानाह - गौतम ! नामयर्थः समर्थः नायमर्थो युक्त्युपपन्न इत्यर्थः । कथमिति चेत् ?, उच्यते, इह कृत्स्नकर्मक्षयः प्रकर्षप्राप्तात्सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रसमु दायाद्भवति, न च नैरयिकावस्थायां चारित्रपरिणामः, तथा भवस्वाभाव्यादिति । एवमसुरकुमारादिषु वैमानिकपर्यवसानेषु प्रतिषेधो वक्तव्यः । मनुष्येषु तु मध्ये समागतः सन् कश्चिदन्तक्रियां कुर्यात्, यस्य परिपूर्णा चारित्रादिसामग्री स्यात्, कश्चिन्न कुर्यात्, यस्तद्विकल इति । एवमसुरकुमारादयोऽपि वैमानिकपर्यवसानाः प्रत्येकं नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण वक्तव्याः, तत एवमेते चतुर्विंशतिदण्डकाश्चतुर्विंशतयो भवन्ति ॥
अथैतेनैरयिकादयः स्वस्वनैरयिकादिभवेभ्योऽनन्तरं मनुष्यभवे समागताः सन्तोऽन्तक्रियां कुर्वन्ति किंवा तिर्यगादिभवव्यवधानेन परंपरागता इति निरूपयितुकाम आह- 'नेरइया णं भंते इत्यादिप्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - गौतम ! अनन्तरागता अपि अन्तक्रियां कुर्वन्ति परम्परागता अपि, तत्र रत्नशर्करावालुकापङ्कप्रभाभ्योऽनन्तरागता अपि परम्परागता अपि, धूमप्रभापृथिव्या

Page #437

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२०/-/२/४९८
११०
दिभ्यः पुनः परम्परागता एव, तथास्वाभाव्यात, एनमेव विशेषंप्रतिपिपादयिषुः सूत्रसप्तकमाह - एवं रयणप्पभापुढवीनेरइयावि' इत्यादि, सुगमं ।
असुरकुमारादयः स्तनितकुमारपर्यवसाना; पृथिव्यब्वनस्पतयश्चानन्तरागता अपि अन्तक्रियां कुर्वन्तिपरम्परागता अप्यन्तक्रियां कुर्वन्ति, उभयथाऽ प्यागतानां तेषामन्तक्रियाकरणाविरोधात्, तथा केवलचक्षुषोपलब्धेः । तेजोवायुद्वित्रिचतुरिन्द्रियाः परम्परागता एव, न त्वनन्तरागताः, तत्र तेजोवायूनामानन्तर्येण मनुष्यत्वस्यैवाप्राप्तेः, द्वीन्द्रियादीनां तु तथाभवस्वाभाव्यादिति शेषास्तु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियादयो वैमानिकपर्यवसाना अनन्तरागता अपि परम्परागता अपि । अथ नैरयिकादिभवेभ्योऽनन्तर भगवताः कियन्त एकसमयेऽन्तक्रियां कुर्वन्ति इत्येवंरूपं तृतीयं द्वारमभिधित्सुराह
-: पदं - २०, द्वारं ३, “अनंतरागता" :
hadde
मू. (४९९) अनंतरागया नेरइया एगसमये केवइया अंतकिरियं पकरेति ?, गोयमा ! जत्रेणं एगो वा दो वा तिन्त्रि वा उक्कोसेणं, दस, रयणप्पभापुढवीनेरइयावि एवं चेव, जाव वालुयप्पभापुढवी०, अनंत० भंते ! पंकपभापुढवीनेरइया एगसमयेणं केवतिया अंतकिरियं पकरेति ?, गोयमा ! जहत्रेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं चत्तारि, अनंतरागया णं भंते! असुरकुमारा एगसमये केवतिआ अंत० पकरेति ?, गोयमा ! जह० एक्को वा दो वा तिन्निवा उक्कोसेणं दस, अनंतरागया णं भंते! असुरकुमारीओ एगस० केव० अंत० पकरेति ?, गोयमा जह० एक्को वा दो वा तित्रि वा उक्कोसेणं पंच, एवं जहा असुरकुमारा सदेवीया तहा जाव थणिअ० अनंतरागया णं भंते! पुढवि० एगसमये केवइया अंतकिरियं पकरेति ?, गोयमा ! जह० एक्को वा दो वा तिनि वा, उक्कोसेणं चत्तारि, एवं आउक्काइयावि चत्तारि, वणस्सइकाइया छच, पंचिदियतिरिक्खजोणिया दस, तिरिक्खजोणिणीओ दस, मणुस्सा दस, मणुस्सीओ वीस, वाणमंतरा दस, वाणमंतरीओ पंचस जोईसिआ दस, जोइसिणीओ वीसं, वैमाणिआ अट्ठसयं, वेमाणिणीओ वीसं ।
वृ. 'अनंतरागयां णं भंते!' इत्यादिक नैरयिकभवादनन्तरं - अव्यवधानेन मनुष्यभवमागता अनन्तरागताः, नैरयिका इति प्राग्भवपर्यायेणं व्यपदेशः सुरादिप्राग्भवपर्यायप्रतिपत्तिव्युदासार्थः, एवमुत्तरत्रापि तत्तत्प्राग्भवपर्यायेण व्यपदेशे प्रयोजनं चिन्तनीयमिति । शेषं कण्ठयं । सम्प्रति तत उद्वृ ताः कस्यां योनावुत्पद्यन्ते ? इति चतुर्थं द्वारमभिधित्सुराह
-: पदं - २०, वारं ४ "उह्नर्तन" :
मू. (५००) नेरइए णं भंते! नेरइएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएसुउववज्रेज्जा ?, गोयमा नो इट्टे समट्टे, नेरइए णं भंते! नेरइएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता असुरकुमारेसु उववज्जेज्जा ?, गोयमा ! नो इणट्टे समट्टे । एवं निरंतरं जाव चउरिदिएसु पुच्छा, गोयमा! नो इणट्ठे समट्टे ।
नेरइए णं भंते! नेरइएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जेज्जा अत्येतिए उववजेज्जा अत्येगइए नो उववजेज्जा, जे णं भंते! नेरइएहिंतो अनंतरं पंचिंदियतिरिक्खजोगिएसु उवव० से णं भंते! केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ?, गोयमा अत्येगतिए लभेज्जा अत्येगतिए नो लभेजा,

Page #438

यदं-२८, उद्देशकः-१, द्वारं
२११
-ओसन्न कारणं पडुच्च वण्णओ कालनीलातिंगंधओ दुभिगंधातिरसओ तित्तरसकडुयाई फासओकक्खडगुरुयसीयलुक्खाइंतेसिं पोराणेवण्णगुणे गंधगुणेरसंगुणे फासगुणेविपरिणामइत्ता परिपीलइत्तापरिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ताअन्नेअपुग्वेवण्णगुणे गंधगुणेरसगुणे फासगुणेउप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारं आहारेति।
नेरइया णं भंते ! सव्वओ आहारेति सचओ परिणामति सव्वओ ऊससंति सव्वओ नीससंति अभिक्खणं आहारेति अभिक्खणंपरीणामंति अभिक्खणंऊससंति अभिक्खणंनीससंति आहच आहारेति आहच्च परणीति आहछ ऊससंति आहच्च नीससंति?, हता! गो०! नेरइया सब्बतो आहारेति एवं तं चेव जाव आहच्च नी०।
नेरइयाणं भंते! पोग्गले आहारत्ताते गिण्हतिं ते णं तेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कतिभागं आहारेति कतिभागंआसाएंति?, गो०! असंखेजतिभागंआ० अनंतभागं अस्साएंति, नेरइया गंभंते ! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हति ते किंसचे आहारेति नो सब्वे आहारेति ?, गो०! ते सब्वे अपरिसेसए आहारेति । नेरइया णं भंते १ जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं पोग्गलाकीसत्ताए भुजो २ परिणामेति?, गो०! सोतिदियत्तातेजाव फासिंदियत्ताते अनिट्ठत्ताते अकंतत्ताए अन्निद्वत्ताए अमणुण्णत्ताए अमणामत्ताते अनिच्छियत्ताते अभिज्झित्ताए अहत्ताते नो उद्धत्ताए दुक्खत्ताते नो सुहत्ताते एतेर्सि भुञ्जो २ परिणमंति।
वृ. नेरइयाणं भंते १' इत्यादि, नैरयिका भदन्त! किं सचित्ताहाराः-सचित्तमाहारयन्तीति सचित्ताहाराः,एवमचित्ताहारा मिश्राहारा इत्यपि भावनीयं, भगवानाह--'गौतमे'त्यादि, इह वैक्रियशरीरिणो वैक्रियशरीरपरिपोषयोग्यान् पुद्गलानाहारयन्ति, ते चाचित्ता एव सम्भवन्ति न जीवपरिगृहीता इत्यचित्ताहारा न सचित्ताहारा नापि मिश्राहाराः, एवमसुरकुमारादय; स्तनितकुमारापर्यवसाना भवनपतयो व्यन्तरा ज्योतिष्का वेमानिकाच वेदितव्याः, औदारिकशरीरिणः पुनरौदारिकशरीरपरिपोषयोग्यान् पुद्गलानाहारयन्ति, ते च पृथिवीकायिकादिपरिणामपरिणताइतिसचित्ताहाराअचित्ताहासमिश्राहाराश्च घटन्ते,तथाचाह-'ओरालियसरीरा जाव मणूसा' इत्यादि, औदारिकशरीरिणः पृथिवीकायिकेभ्य आरभ्य यावन्मनुष्याः, किमुक्तं भवति? -पृथिव्यप्तेदोवायुवनस्पतिरकूपाएकेन्द्रिया द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया मनुष्याश्चच एते प्रत्येक सचित्ताहारा अप्यचित्ताहारा अपि मिश्राहारा अपि वक्तव्याः । उक्तः प्रथमाधिकारः, सम्प्रति द्वितीयादीनष्टमपर्यन्तान् सप्ताधिकारान् चतुर्विशतिदण्डकक्रमेण युगपदभिधित्सुः प्रथमतो नैरयिकाणामभिदधाति
'नेरइया ण'मित्यादि, नैरयिकाणमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त ! आहारार्थिनः, काक्वाऽभिधानतः प्रश्नार्थत्वावगतिः,भगवानाह–'हते त्यादि, हन्तेत्यनुमती अनुमतमेतत्, गौतम आहारार्थिनो नैरयिका इति, यदि आहारार्थिनस्ततो भदन्त ! नैरयिका णमिति पूर्ववत् 'केवइकालस्स'त्ति प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे षषअठी, कियता कालेन आहारार्थः-आहारलक्षणं प्रयोजनं आहाराभिलाष इतियावत् समुत्पद्यते?, भगवानाह-'गौतम !' इत्यादि, नैरयिकाणां द्विविधो-द्विप्रकारः आहारः, तद्यथा--आभोगनिर्वार्तितोऽनाभोगनिवर्तितश्च, तत्र आभोगनमाभोगः-आलोचनमभिसन्धिरित्यर्थः आभोगेन निर्वर्तितः-उत्पादित आभोगनिवर्तित

Page #439

११२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२०/-/४/५०० केवलिप्रज्ञप्तधर्मश्रवणश्रद्धानादवश्यंतयोर्भावात्, भूयः प्रश्नयति यो भदन्त! आभिनिधिकश्रुतज्ञाने उत्पादयतिस संचाएज्जा शक्नुयात् 'शीलं ब्रह्मचर्यं व्रतं चित्रंद्रव्यादिविषयनिमरूपं गुणं-उत्तरगुणं भावनादिरूपंविरमणं-विरतिरतीतस्थूलप्राणातिपातादेः प्रत्याख्यानं अनागतस्य स्थूलप्राणातिपातादेरेव, पोष-धर्मपोषं दधाति-करोतीतिपोषधं-अष्टम्यादिपर्वतस्मिन्नुपवासः पोषधोपवासः तं प्रतिपत्तुं शक्नुयात् ? । भगवानाह--'अत्येगइए' इत्यादि,
इह तिरश्चां मनुष्याणां च भवप्रत्ययतोऽवधिर्नोपजायते किन्तु गुणतः, गुणाश्च शीलव्रतादयोऽस्यापि विद्यन्ते ततः किमस्यावधिज्ञानमुत्पद्यते किंवा न? इति प्रश्नयति, जेणं भंते इत्यादि, यस्य शीलव्रतादिविषयविप्रकृष्टपरिणामभावात् अवधिज्ञानावरणकर्मणः क्षयोपशम उपजायते स उत्पादयेत्, शेषस्तु नेत्यर्थः॥
अवधिज्ञानान्तरंचमनःपर्यवज्ञानंद्रष्टव्यं, मनःपर्यवज्ञानं चानगारस्य भवति "तंसंजयस्स सव्वप्पमायरहियस्स विविहरिद्धिमतो" [तत् संयतस्य सर्वप्रमादरहितस्य विविधर्द्धिमतः] इति वचनात्, ततोऽनगारतामेव प्रश्नयति-'जेणं भंते!' इत्यादि, मुण्डो द्विधा--द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः केशाद्यपनयनेन भावतःसर्वसङ्गपरित्यागेन, तत्रेहद्रव्यमुण्डत्वासंभवाद् भावमुण्डः परिगृह्यते, मुण्डो भूत्वा अगारात्-स्वाश्रयरूपाद् विनिर्गत्य न विद्यते अगारं-गृहं द्रव्यतो भावतश्च यस्यासी अनगारः तद्भावोऽनगारतातां प्रव्रजितुं शक्नुयात् ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः तिरश्चां भलस्वभावातः तथारूपपरिणामासंभवात्, अनागारतायाअभावेमनःपर्यवज्ञानस्य चाभावः सिद्ध एव । यथा च तिर्यक्पञ्चेन्द्रियविषयं सूत्रकदम्बकमुक्तं तथा मनुष्यविषयमपि वक्तव्यं, नवरं मनुष्येषु सर्वभावसंभवात्मनःपर्यवज्ञानकेवलज्ञानसत्रे अधिके प्रतिपादयति-'जेणं भंते संचाएजा मुंडे भवित्ता' इत्यादि सुगम, नवरं 'सिझेजा' इत्यादि, सिध्येत-समस्ताणिमैश्वलादिसिद्धिभाक्भवेत्बुध्येत लोकालोकस्वरूपमशेषमवगच्छेत् मुच्यते भवोपग्राहिकर्मभिरपि, किमुक्तं भवति सर्वदुःखानामन्तं कुर्यात् ।
वानमन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषु प्रतिषेधो वक्तव्यः, नैरयिकस्य भवस्वाभाव्यानरयिकदेवभवयोग्यायुर्बन्धासंभवात् । तदेवं नैरयिका नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तिताः, साम्प्रतमसुरकुमारान्नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति
मू. (५०१) असुरकुमारेणंभंते! असुरकुमारेहितो अनंतरंउव्वट्टित्ता नेरइएसु उववजेजा गोयमा! नो इणढे समढे । असुरकुमारेणं भंते! असुरकुमारहितो अनंतरंउव्वट्टित्ताअसुरकुमारेसु उववजेज्जा?, गोयमा ! नो इणढे समढे, एवं जाव थणियकुमारेसु ।
असुरकुमारेणं भंते ! असुरकुमारेहितो अनंतरं उव्वट्टित्ता पुढवीकाइएसु उववजेजा?, हंता गोयमा ! अत्थेगइए उववजेजा अत्येगतिए नो उववजेज्जा । जे णं भंते ! उववजेजा से णं केवलियं धम्म लभेजा सवणयाए?, गोयमा! नो इणढे समट्टे । एवं आउवणस्सइसुवि ।
असुरकुमारा णं भंते ! असुरकुमारेहितो अनंतरं उन्वट्टित्ता तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदिएसु उववजेज्जा ?, गोयमा ! नो इणढे समझे, अवसेसेसु पंचसु पंचिंदियतिरिक्खजोणिइसु असुरकुमारेसु जहा नेरइओ, एवंजाव थणियकुमारा।
वृ. 'असुरकुमारा णं भंते !' इत्यादि प्राग्वत्, नवरमेते पृथिव्यब्बनस्पतिष्वप्युत्पद्यन्ते,

Page #440

पदं २०, उद्देशक:-, द्वारं ४
-
ईशानन्तदेवानां तेषूत्पादाविरोधात्, तेषु चोत्पन्ना न केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं लभन्ते श्रवणतया, श्रवणेन्द्रियस्याभावात्, शेषं सर्वं नैरयिकवत्, एवं 'जाव थणियकुमारा' इति एवमसुरकुमारोक्तेन प्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावत्स्तनितकुमाराः ।
११३
मू. (५०२) पुढवीकाइए णं भंते! पुढवीकाइएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु उववखेजा गोयमा ! नो इणट्टे समट्टे, एवं असुरकुमारेसुवि, जाव थणियकुमारेसुवि। पुढवीकाइए णं भंते ! पुढवीकाइएहिंतो अनंतरं उच्चट्टितता पुढवीकाइएस उदयजेज्जा ?, गोयमा ! अत्थेगतिए उबवजेजा अत्येगतिए नो उववज्रेज्जा, जे णं भंते! उववज्जेज्जा से णं केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेजा सवणयाए ?, गोयमा ! नो इणट्टे समट्टे । एवं आउकाइआदिसु निरंतरं भाणिव्वं जाव चउरिदिए ।
पंचिंदियतिरिक्खजोणिमणुस्सेसु जहा नेरइए। वाणमंतरजोइसियवेमाणिएसु पडिसेहो एवं जहा पुढवीकाओ भणिओ तहेव आउकाइओवि, जाव वणस्सइकाइओवि भाणियव्वो ।। तेउक्काइए णं भंते! तेउकाइएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु उववज्जेज्जा ?, गोयमा ! नो इण सम, एवं असुरकुमारेसुवि, जाव थणियकुमारेसु, पुढवीकाइ अआउवाउतेउवणबेइंदियतेइंदियचउरिदिएसु अत्येगतिए णो उववज्जेद्जा,
जेणं भंते! उबवज्जेजा से णं केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ?, गोयमा ! नो इणट्ठे समट्टे । तेउक्काइए णं भंते! तेउकाइएहिंतो अनंतरं उचट्टित्ता पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववजेज्जा गोयमा ! अत्थेगइए उववज्जेज्जा अत्थेगइए नो उववज्जा,
से णं केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाए ?, गोयमा ! अत्येगइए लभेजा अत्येगइए नो लभेजा, जेणं भंते! केवलिपन्नत्तं धम्मं लभेजा सवणयाए से णं केवलिं बोहिं बुज्झेज्जा ?, गोयमा नो इणट्टे समट्टे || मणुस्सवाणमंतर जोइसियवेमाणिएसु पुच्छा, गोयमा ! नी इणट्टे समट्टे । एवं जहेव तेक्काइए निरंतरं एवं वाउकाइएवि ।
J
वृ. पृथिवीकायिका नैरयिकेषु देवेषु च प्रतिषिध्यन्ते तेषां विशिष्टमनोद्रव्या'संभवतस्तीव्र संक्लेशविशुद्धाध्यवसायाभावात्, शेषेषु तु सर्वेष्वपि स्थानेषु उत्पद्यन्ते, तद्योग्याच्यवसायस्थानसंभवात्, तत्रापिचतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु मनुष्येषु च नैरयिकवद् वक्तव्यं, एवमप्कायिका वनस्पतिकायिकाश्च वक्तव्याः ।
तेजस्कायिका वायुकायिकाश्च मनुष्येष्वपि प्रतिषेधनीयाः, तेषामानन्तर्येणं मनुष्येषूत्पादासंभवात्, असंभवश्च क्लिष्टपरिणामतया मनुष्यगतिमनुष्यानुपूर्वमनुष्यायुर्बन्धासंभवात्, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषूत्पन्नाः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं श्रवणतया लभेरन्, श्रवणेन्द्रियस्य भावात्,
पुनस्तां केवलिकीं बोधिं नावबुध्येरन्, संक्लिष्टपरिणामत्वात् ।
मू. (५०३) बेइंदिए णं भंते ! बेइंदिएहिंतो अनंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु उववज्जेजा ?, गोयमा ! जहा पुढवीकाइआ । नवरं मणुस्सेसु जाव मनपज्जवनाणं उप्पाडेजा । एवं तेइंदिया चउरिदियावि जाव मनपजवनाणं उप्पाडेजा । जे णं मनपजवनाणं उप्पाडेजा से णं केवलनाणं उप्पाडेज्जा ?, गोयमा ! नो इणट्टे समट्टे ।
वृ. द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः पृथिवीकायिकवत् देवनैरयिकवर्जेषु शेषेषु सर्वेष्वपि स्थानेषूत्पद्यन्ते,
118

Page #441

११४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२०/-/४/५०३
नवरं पृथिवीकायिका मनुष्येष्वागता अन्तक्रियामपि कुर्युः ते पुनरन्तक्रियां न कुर्वन्ति, तथाभवस्वभावात्, मन:पर्यज्ञानं पुनरुत्पादयेयुः।
मू. (५०४) पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहितो अनंतरं उब्वट्टित्तानेरइएसु अनंतरंउववजेजा?, गोयमा! अत्यंगइएउववजेजा अत्यगइएनो उववजेजा,
से णं केवलिपन्नतं धम्म लभेजा सवणयाए?, गोयमा! अत्धेगइए लभेजा अत्येगइए नो लभेजा, जेणं केवलिपन्नत्तं धम्मलभेजा सवणयाए से णं केवलिं बोहिं बुज्झेजा?, गोयमा! अत्यंगतिए बुज्झेजा अत्थेगतिए नो बुझेजा,
जेणंभंते! केवलिं बोहिं बुझेजा सेणंसदहेजा पत्तिएजारोएजा?, हंता गोयमा! जाव रोएजा, जेणं भंते ! सद्दहेज्जा० से णं आभिनिबोहियनाणसुयनाणओहिनाणाई उप्पाडेजा ?, हंता गोयमा! जाव उप्पाडेजा!,जेणंभंते! आभिणियोहियनाणसुयनाणओहिनाणाइंउप्पाडेआ सेणं संचाएजा सीलं वा जाव पडिवजित्तए?, गोयमा! नो इणढे समढे । एवं असुरकुमारेसुवि, जाव धणियकुमारेसु । एगिदियविगलिंदिएसु जहा पुढवीकाइआ। पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु मणुस्सेसुयजहा नेरइए। वाणमंतरजोइसियवेमाणिएसुजहा नेरइएस उववज्जइ पुच्छा भणिया एवं मणुस्सेवि, वाणमंतरजोइसियवेमाणिएसु जहा असुरकुमारे।
वृ.तिर्यक्पश्चेन्द्रिया मनुष्याश्च सर्वेष्वपि स्थानेषूत्पद्यन्ते, तद्वक्तव्यता च पाठसिद्धा । वानमन्तरज्योतिष्कवैमानिका असुरकुमारवद् भावनीयाः । गतं चतुर्थं द्वारं । इदानीं पञ्चमं तीर्थकरत्ववक्तव्यतालक्षणं द्वारमभिधित्सुराह
- पर्व-२०-वारं-५"तीर्थकर":मू (५०५) रयणप्पभापुढवीनेरइएणंभंते! रयणप्पभापुढवीनेरइएहितोअनंतरंउबट्टित्ता तित्थगरत्तं लभेजा?, गोयमा! अत्यंगइए लभेजा अत्थेगइए नो लभेजा, से केणटेणं भंते ! एवं वुद्धइ-अत्येगइए लभेजा अस्थेगइए नो लभेजा ?, गो०!
जस्सणं रयणप्पभापुढवीनेरइअस्स तित्थगरनामगोयाइं कम्माई बद्धाइं पुट्ठाई निधत्ताई कडाइं पट्टवियाई निविट्ठाइं अभिनिविट्ठाइं अभिसमननागयाइं उदिन्नाइंनो उवसंताई हवंति से णं रयणप्पभापुढवीनेरइए रयणप्पभापुढवीनेरइएहितो अनंतरं उबट्टित्ता तित्थगरत्तं लभेजा, जस्स णं रयणप्पभापुढवीनेरइयस्स तित्थगरनामगोयाई नो बद्धाइं जाव नो उदिन्नाइं उवसंताई हवंति से णं रयणप्पभापुढवीनेरइए रयणप्पमापुढवीनेरइएहितो अनंतरं उव्वट्टित्ता तित्यगरतं नो लभेजा, से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुधइ-अत्येगतिए लभेजा अत्थेगतिए नो लभेजा । एवं सकरप्पभाजाववालुयप्पभापुढवीनेरइएहितो तित्यगरतं लभेजा।
पंकप्पभापुढवीनेरइए णं भंते ! पंकप्पमा० हिंतो अनंतरं उच्चट्टित्ता तित्थगरत्तं लभेडा गोयमा! नो इणढे समढे, अंतकिरियं पुण करेजा, धूमप्पभापुढवी० पुच्छा, गोयमा! नो इणढे समझे, सबविरइपुणलभेजा, तमप्पमापुढवीपुच्छा, विरयाविरईपुण लभेजा, अहेसत्तमपुढवीपुच्छा, गोयमा! नो इणढे समठे, सम्पत्तं पुण लभेजा।
असुरकुमारस्सपुच्छा, नोइणटेसमटे, अंतकिरियंपुण करेजा एवं निरंतरंजावआउकाइए तेउकाइए णं भंते ! तेउकाइएहितो अनंतरं उबट्टित्ता उववजेजा (तित्थगरत्तं ल०),

Page #442

पदं २०, उद्देशक:-, द्वारं - ५
गो० ! नो० ति०, केवलिपनत्तं धम्मं लभेज्जा सवणयाते, एवं वाउकाइएवि, वणस्सइकाइए णं पुच्छा, गो० ! नो० ति०, अंतकिरियं पुण करेजा,
बेइंदियतेइंदियचउरिदिए णं पुच्छा, गो० ! नो० ति०, मनपज्जवनाणं उप्पाडेजा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियमणूसवाणमंतरजोइसिए णं पुच्छा, गो० ! नो० ति०, अंतकिरियं पुण करेजा, सोहम्मगदेवे णं भंते! अनंतरं चयं चइता तित्थगरत्तं लभेज्जा, गो० ! अत्थे० ल० अत्ये० नो ल०, एवं जहा रयणष्पभापुढविनेरइए एवं जाव सव्वट्टसिद्धगदेवे ॥
वृ. 'रयणप्पभापुढवीनेरइया णं भंते!' इत्यादि सुगमं, नवरं 'बद्धानि' सूचीकलाप इव सूत्रेण प्रथमतो बद्धमात्राणि, तदनन्तरमग्निसंपर्कानन्तरं सकृत् घनकुट्टितसूचीकलापवत् स्पृष्टानि 'निधतानि' उद्वर्तनापवर्तनावर्जशेषकरणायोग्यत्वेन व्यवस्थापितानीति भावार्थ: 'कृतानि' निकाचितानि सकलकरणायोग्यत्वेन व्यवस्थापितानीत्यर्थः 'प्रस्थापितानि' मनुष्यगतिपञ्चेन्द्रियजातित्रसबादरपर्याप्तसुभगादेययशः कीर्तिनामसहोदयत्वेन व्यवस्थापितानीति भावः 'निविष्टानि ' तीव्रानुभावजनकतया स्थितानि 'अभिनिविष्धनि' विशिष्टविशिष्टतराध्यवसाय भावतोऽतितीव्रानुभावजनकतया व्यवस्थितानि 'अभिसमन्वागतनानि' उदयाभिमुखीभूतानि 'उदीर्णानि ' विपाकोदयमागतानि 'नोपशान्तानि' न सर्वथाऽभावमापन्नानि निकाचिताद्यवस्थोद्रेकरहितानि वा न भवन्ति, शेषं समस्तमपि कण्ठयं, एवं शर्कराप्रभावालुकाप्रभाविषये अपि सूत्रे वक्तव्ये । पङ्कप्रभापृथिवीरनैरयिकस्ततोऽनन्तरमुद्वृत्तः तीर्थकरत्वं न लभते, अन्तक्रियां पुनः कुर्यात्, धूमप्रभापृथिवीनैरयिकोऽन्तक्रियामपि न करोति, सर्वविरतिं पुनर्लभते, तमः -प्रभापृथिवीनैरयिकः सर्वविरतिमपि न लभते, विरत्यविरतिं - देशविरतिं पुनर्लभते, अधः सप्तमपृथिवीनैरयिकः पुनस्तामपि देशविरतिं न लभते, यदि परं सम्यकत्वमात्रं लभते ।
११५
असुरादयो यावद्वनस्पतिकाया अनन्तरमुद्वृत्ताः तीर्थकरत्वं न लभन्ते, अन्तक्रियां पुनः कुर्युः । वसुदेवचरिते पुनर्नागकुमारेभ्योऽप्युद्वृत्तोऽनन्तरमैरावतक्षेत्रेऽस्यामेवावसर्पिण्यां चतुविंशतितमस्तीर्थकर उपदर्शितः, तदत्र तत्त्वं केवलिनो विदन्ति ।
तेजोवायवोऽनन्तरमुद्वृत्ताः अन्तक्रियायामपि न कुर्वन्ति, मनुष्येषु तेषामानन्तर्येणोत्पादाभावाद्, अपि च ते तिर्यक्षूत्पान्नाः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं श्रवणतया लभेरन्, न तु बोधत इत्युक्तं प्राकू, वनस्पतिकायिका अनन्तरमुद्वृ त्तास्तीर्थकरत्वं न लभन्ते, अंतक्रियां पुनः कुर्युः, द्वित्रिचतुरिन्द्रिया अनन्तरमुवृ त्तास्तामपि न कुर्वन्ति, मनःपर्यायज्ञानं पुनरुत्पादयेयुः, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्का अनन्तरमुद्वृ त्तास्तीर्थकरत्वं न लभन्ते, अन्तक्रियां पुनः कुर्युः, सौधर्मादयः सर्वार्थसिद्धिपर्यवसाना नैरयिकवद्वक्तव्याः ।
गतं तीर्थकरद्वारं सम्प्रति चक्रवर्त्तित्वादीनि द्वाराण्युच्यन्ते
-: पर्व - २०, वाराणि (६.... ९) चक्रवर्ती आदि :
मू. (५०६) रयणप्पभापुढविनेरइए णं भंते! अनंतरं उच्चट्टित्ता चक्कवट्टित्तं लभेजा, गो० ! अत्थे० लभेज्जा अत्थे० नो लभेजा, से केणट्टेणं भंते ! एवं वु० ?, गो० ! जहा रयणप्पभापुढविनेरइयस्स तित्थगरत्तं ।
सक्करप्पभानेरइए अनंतरं उवट्टित्ता चक्कवट्टित्तं लभेजा ?, गो० ! नो० ति०, एवं जाव
अधेसत्तमापुढविनेरइए, तिरियमणुएहिंतो पुच्छा, गो० ! णो० ति०,

Page #443

११६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २०/-1६-९/५०६ भवणपतिवाणमंतरजोतिसियवेमाणिएहितो पुच्छा गो० अत्ये० ल० अत्ये० नो लभेजा,
एवंबलदेवत्तंपि, नवरं सक्करप्पभापुढविनेरइएविलभेजा, एवं वासुदेवत्तंदोहितो पुढवीहितो वेमाणिएहितोय अनुत्तरोववाइयव हितो, सेसेसु नो ति०,
मंडलियत्तं अधेसत्तमा तेउवाऊवजेहितो, सेनावइरयणतं गाहावइरणतं वइतिरयणतं पुरोहियरयणत्तं इत्थिरयणं (णत्त) च एवं चेव, नवरं अनुत्तरोववाइयवजेहिंतो, आसरयणतं हत्थिरयणतंरयणप्पभाओनिरंतरं जावसहस्सारो, अत्थे० लभेजा अत्थे० नोलभेजा, चक्करयणतं छत्तरयणतं चम्मरयणत्तं दंडरयणतं असिरयणत्तं मणिरयणतं कागिणिरयणत्तं एतेसिणं असुरकुमारेहितो आरवृनिरंतरं जाव ईसाणाओ उववाओ, सेसेहितो नो तिणढे समढे ।
वृतत्र चक्रवर्तित्व रत्नप्रभानैरयिकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवमानिकेभ्योन शेषेभ्यो, बलदेववासुदेवत्वे शर्करातोऽपि नवरं वासुदेवत्वं वैमानिकेभ्योऽनुत्तरोपपातवर्जेभ्यः,
मण्डलिकत्वमधःसप्तमतेजोवायुवर्जेभ्यः शेषेभ्यः सर्वेभ्योऽपिस्थानेभ्यः, सेनापतिरत्नत्वं गाथापतिरलत्वं वार्द्धकिरलत्वंपुरोहितरलत्वं स्त्रीरलत्वं चाधःसप्तमपृथिवीतेजोवायुअनुत्तरोपपन्नदेववर्जेभ्यः शेषेभ्यः स्थानेभ्यः, अश्वरत्नत्वहस्तिरत्नत्वेरत्नप्रभात आरभ्य निरन्तरंयावदासहमारात्, चक्ररत्नत्वं छत्ररत्नत्वं चर्मरत्नत्वं दण्डरत्नत्वमसिरत्नत्वं मणिरलत्वं काकणिरत्नत्वं चासुरकुमारादारभ्य निरन्तरं यावदीशानात्, सर्वत्र विधिवाक्ये 'अत्थेगइए लभेजा अत्यंगइए नोलभेज्जा' इति वक्तव्यं, प्रतिषेधे 'नो इणद्दे समझे' इति।
तदेवमुक्तानि द्वाराणि, सम्प्रतिउपपातगतं किञ्चिदक्तव्यमस्तीति तदभिधित्सुराह
मू. (१०७) अह भंते! असंजयभवियदव्वदेवाणं अविराहियसंजमाणं विराहियसंजमाणं अविराहियसंजमासंजमाणं विराहियसंजमासंजमाणं असण्णीणं तावसाणं कंदप्पियाणं चरगपरिव्वायगाणं किविसियाणं तिरिच्छियाणं आजीवियाणं आभिओगियाणं सलिंगीणं दसणवावण्णगाणं देवलोगेसु उववज्जमाणाणं कस्स कहिं उववाओ पन्नत्तो?,
-गो० ! असंजयभवियदव्वदेवाणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्को० उवरिमगेवेजएसु, अविराहियसंजमाणंजह सोहम्मेकप्पे उक्को० सव्वट्ठसिद्धे, विराहियसंजमाणंजह० भवणवासीसु उक्को० सोहम्मे कप्पे, अविराहियसंजमासंजमाणं जह० सोहम्मे कप्पे उक्को० अछुए कप्पे, विपाहितसंजमा जमाणंज० भवणवासीसु उक्को० जोतिसिएसु, असत्रीणं जहन्त्रेणं भवणवासीसु उ० वाणमंतरेसु, तावसाणंज० भवणवासीसुउको० जोइसिएसु, कंदप्पियाणंज०भवणवासीसु उ० सोहम्मे कप्पे, चरगपरिव्वायगाणंज० भवणवसीसुउ० बंभलोए कप्पे, किब्बिसियाणंजह० सोहम्मे कप्पेउ० लंतएकप्पे, तिरिच्छियाणंजह० भवणवासीसु उ० सव्वारेकप्पे, आजीवियाणं ज० भवणवासीसु उ० अचुए कप्पे, एवं आभिओगाणवि, सलिंगीणं दंसणाववण्णगाणं ज० भवणवासीसु उ० उवरिमगेवेजएसु।।
१. 'अह भन्ते!' इत्यादि, अथेति परप्रश्ने असंजयभवियदव्वदेवाणमिति असंयता:चरणपरिणामशून्या भव्या-देवत्वयोग्यः अत एव द्रव्यदेवाः, समासश्चैवं असंयताश्च ते भव्यद्रव्यदेवाश्चसंयतभव्यद्रव्यदेवास्तषां, तत्रैके प्राहुः-एते किलसंयतसम्यग्दृष्टयो देवेषूत्पादात्, उक्तं च किलैवमागमे

Page #444

पदं २०, उद्देशकः, द्वारं - ६-९
119 11
"अणुव्वयमहव्वएहि य बालतवोकामनिज्जराए य । देवाऊ निबंधइ सम्मद्दिवी य जो जीवो ।”
तदयुक्तम्, यतोऽमीषामुत्कृष्टत उपरितनग्रैवेयकेषूपपातो वक्ष्यते, सम्यग्दृष्टीनां तु देशविरता- नामपि न तत्रोपपातोऽस्ति, देशविरतश्रावकाणामप्यच्युतादूर्द्धमगमनात्, नाप्येते निह्नवास्तेषामिहैव भेदेनाधिधानात्, तस्मान्मिथ्याध्ष्टय एवाभव्या भव्या वा श्रमणगुणधारिणो निखिलसामाचार्य नुष्ठनयुक्ता द्रव्यलिङ्गधारिणऽसंयतभव्यद्रव्यदेवाः प्रतिपत्तव्याः, तेऽपीहाखिलकेवलक्रियाप्रभावत उपरितनग्रैवेयकैषूत्पद्यन्त एवेति, असंयताश्च सत्यप्यनुष्ठाने चारित्रपरिणामशून्यत्वात्,
'अविराहियसंजमाण' मिति प्रव्रज्याकालादारभ्याभग्नचारित्रपरिणामतां संज्वलनकषायसामर्थ्यात् प्रमत्तगुणस्थानकवशाद्वा स्वल्पमायादिदोषसम्भवेनापि अनाचरितसर्वथाचरणोपघातमामित्यर्थः, तथा 'विराहियसंजमाणं 'ति विराधितः - सर्वात्मना खण्डितो न पुनः प्रायश्चित्तप्रतिपत्त्या भूयः सन्धितः संयमो यैस्ते विराधितसंयमास्तषां 'अविराहियसंजमासंजमाणं ति प्रतिपत्तिकालादारभ्याखण्डितदेशविरतिपरिणामानां श्रावकाणां 'विराहियसंजमा संजमाण' मिति विराधित सर्वात्मना खण्डितो न पुनः प्रायश्चित्तप्रतिज्ञया पुनर्नवीकृतः संयमासंयमो यैस्ते विराधितसंय- मासंयमास्तेषां,
119 ||
"असंज्ञिनां मनोलब्धिरहितानामकामनिर्जरावतं तथा 'तावसाणं' ति परिशटितपत्राद्युपभोगवतां बालतपस्विनां तथा 'कंदप्पियाणं' ति कन्दप्पः - परिहासः स एमास्ति तेन वा ये चर न्ति ते कान्दर्पिकाः, कान्दपिका व्यवहारतश्चरणवन्त एव कन्दर्प्पकौकुच्यादिकारकाः, एकंच"कंदप्पे कुक्कुइए दवसीले यावि हासणकरे य। विम्हाविंतो य परं कंदपं भावनं कुणइ ॥ कहकहकहन्ना हसणं कंदप्पो अनिहुया य उल्लावा । कंदष्पकहाकहणं कंदप्पुवएस संसा य ।। भुमनयनवयणदसणच्छदो करपायकण्णमाईहिं । तं तं करेइ जह जह हसइ परो अत्तणा अहसं । वायाइ कुक्कुओ पुण तं जंपइ जेण इस्सए लोओ । नानाविहजीवरुते कुव्वइ मुहतूरए चेव ।। भासइ दुयं २ गच्छए य दरिओ (य) गोव सो सरए । सव्वं दव्वं कुणडकारी फुट्टइ वढि (भरि) ओ य दप्पेणं ॥ वेसवयणेहिं हासं जनयंतो अप्पणी परेसिं च । अह हासणोत्ति भन्नइ घयणोच्व छले नियच्छंती ॥ सुरजालमाइएहिं तु विम्हयं कुणइ तव्विहजण्णस ।
112 11
तेन विम्हइ य सयं आहडुक्क हट्टएसुं च ।। जो संजओवि एयासु अप्पसत्थासु भावणं कुणइ । सो तव्विसु गच्छइ सुरेसु भइओ चरणहीणो ।।" तेषां कान्दर्पिकाणां, 'चरगपरिव्वाययाणं' ति चरकपरिव्राजका - धाटिभैक्षोप

॥ २ ॥
॥ ३ ॥
॥ ४ ॥
॥ ५॥
११७
॥ ६ ॥
॥७॥

Page #445

११८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२०/-/६-९/५०७
जीविनस्त्रिदण्डिन;, अथवाचरकाः कच्छोटकादयः परिव्राजकाः कपिलमुनिसूनवः, चरकाश्च परिव्राजकाच तेषां, तथा “किदिवसियाणं ति किल्बिषं-पापं तदस्ति येषां ते किल्बिषिकास्ते च व्यवहारतश्चरणवन्त एव ज्ञानाद्यवर्णवादिनः, उक्तंच
"नाणस्स केवलीणं धम्मायरियस्स सव्वसाहूणं ।
माई अवण्णवाई किदिवसियं भावनं कुणइ ॥ ॥२॥ काया वया यते च्चियतेचेव पमाय अप्पमाया य |
मोक्खाहिगारियाणं जोइसजोणीहिं किं कजं? ।। एगंतरमुप्पाए अन्नोन्नावरणया दुवेण्हंपि ।
केवलदसणनाणाणमेगकाले व एगत्तं ॥ ॥४॥ जच्चाईहि अवण्णं विहसइ वट्टइ नयावि उववाए।
___ अहिओ छिद्दप्पेही पगासवाई अननुकूलो ।। अविसहणातुरियगई अनानुवत्तीय अवि गुरूणंपि ।
खणमेत्तपीइरोसा गिहवच्छलगा य संजइया । गूहइ आयसहावं धायइ य गुणे परस्स संतेवि ।
चोरोव्व सव्वसंकी गूढायारो वितहभासी॥" तेषां, तिरिच्छियाणं'ति तिरश्चां-गवादीनां देशविरतिभाजां 'आजीवियाण'ति आजीविकाः-पाखण्डविशेषाःगोशालमतानुसारिणः अथवाऽऽजीवन्ति ये अविवेकतो लब्धिपूजाख्यात्यादिभिश्चरणादीनिइत्याजीविकाः तेषां, तथा 'आभियोगिणं'तिअभियोजन-विद्यामन्त्रादिभिः परेषां वशीकरणादि अभियोगः, स च द्विधा, यदाह॥१॥ "दुविहो खलु अभिओगो दब्वे भावे य होइ नायव्यो ।
___दव्वंमि होंति जोगा विजा मंता य भावम्मि ।।" सोऽस्तियेषां तेन वाचरन्ति येतेअभियोगिका आभियोगिका वा, तेच व्यवहारतश्चरणवन्त एव मन्त्रादिप्रयोक्तारः, उक्तं च॥१॥ “कोउय भूईकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी।
इद्धिरससायगरुओ अभिओगं भावणं कुणइ॥" कौतुकं-सौभाग्याद्यर्थ स्नपनंभूतिकर्म-ज्वरितादिभूतिदानंप्रश्नाप्रश्नः-स्वप्नविद्यादि, 'सलिंगीण मिति रजोहरणादिसाधुलिङ्गवतां, किंविधानामित्याह-'दसनवावण्णगाणं'ति दर्शनं सम्यकत्वं व्यापन-भ्रष्टं येषां ते तथा तेषां, निलवानामित्यर्थः, 'देवलोगेषु उववजमाणाणं'ति अनेन देवत्वादन्यत्रापि यथाऽध्यवसायमुत्पादो भवतीति प्रतिपादितं,
'विराहियसंजमाणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं सोहम्मे' इति, अत्र कश्चिदाहविराधितसंयमानामुत्कर्षेण सौधर्मे कल्पे इति यदुक्तं तत्कथं घटते?, द्रौपद्याः सुकुमालिकाभवे विराधितंसयमाया अपि ईशानकल्पेउत्पादश्रवणात्, नैष दोषः, तस्या हि संयमविराधनाउत्तरगुणविषया बकुशत्वमात्रकारिणी न मूलगुणविराधना, सौधर्मोत्पादश्च प्रभूततरसंयमविराधनायां भवति, यदि पुनर्विराधनामात्रमपि सौधर्मोत्पत्तिकारणं स्यात् तदा बकुशादीनामुत्तरगुणा

Page #446

पदं-२०, उद्देशकः, द्वारं - ६-९
___११९ दिप्रतिसेवावतां कथमच्युतादिषूत्पत्तिरूपपद्यते ?, कथञ्चिद्विराधकत्वात्तेषामिति । असंज्ञी देवेषूत्पद्यते इत्युक्तं, सचायुषा इति तदायुर्निरूपयति
मू. (५०८) कतिविहे णं भंते! असन्नियाउए पन्नत्ते?, गो०! चउविधेअसन्निआउए पं०, तं०-नेरइयअसन्नियाउए जाव देवअसन्नियाउए।
असण्णीगंभंते! जीवे किं नेरइयाउयं पकरेति जावदेवाउयंपकरेति?, गो०! नेरइयाउयं पकरेति जाव देवाउयं पकरेति, नेरइयाउं पकेरमाणे जह० दस वाससहस्साई उ० पलिओवमस्स असंखेनभागं पकरेति, तिरिक्खजोणियाउयं पकरेति, तिरिक्खजोणियाउयं पकरेमाणे जह० अंतो० उक्को० पलितोवमस्सअसंखेजइभागंपकरेति, एवंमणुस्साउयपि, देवाउयंजहा नेरइयाउयं
एयस्स णं भंते ! नेरइयअसण्णिआउयस्स जाव देवअसण्णिआउयस्स कतरे २ हितो अप्पा वा ४?, गो० सव्वत्थोवे देवअसण्णियाउए मणूसअसण्णिआउए असंखेजगुणे तिरिक्खजोणियअसण्णिआउए असंखे० नेरइयअसण्णिआउए असंखे०।
वृ. 'कइविहे णमित्यादि व्यक्तं नवरं 'असण्णिआउए'त्ति असंज्ञी सन् यत्परभवयोग्यमायुर्बध्नाति तदसंइयायुः, 'नेरइयअसन्नियउए' इति नैरयिकप्रायोग्यमसंड्यायु रयिकासंड्यायुरेवमन्यान्यपि, इहासंघ्यायुरसंश्यवलस्थानुभूयमानमप्युच्यते, न चेदमत्र प्रकृतमतस्तत्कृतलक्षणसम्बन्धविशेषनिरूपणार्थमाह
___'असण्णी' इत्यादि, व्यक्तंनवरं 'पकरेइ' इतिबध्नाति, 'दसवाससहस्साई इतिरलप्रभाप्रथमप्रस्तटमधिकृत्य 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेजइभाग' इति एतत् रत्नप्रभाचतुर्थप्रतरे मध्यमस्थितिकं नारकमधिकृत्य, प्रथमप्रस्तटे हिजघन्या स्थितिर्दश वर्षसहस्राणि उत्कृष्टा नवतिः सहस्राणि, द्वितीये दश लक्षाणि जघन्या उत्कृष्टा नवतिर्लक्षाणि, एषैव तृतीये जघन्या उत्कृष्टा पूर्वकोटी, एषैव ततुर्थे जघन्या उत्कृष्टा सागरोपमस्य दशभागः, ततोऽत्र पल्योपमासङ्घयेयागो मध्यमा स्थितिर्भवति, तिर्यक्सूत्रे पल्योपमासङ्कयेयभागो मिथुनकतिरश्चोऽधिकृत्य,
___एवं मणुयाउयंपि' इतिजघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पल्योपमासङ्खयेयभागमित्यर्थः, अत्रापि पल्योपमासङ्घयेयभागोमिथुनकनरानाश्रित्य प्रतिपत्तव्यः, 'देवाउयंजहनेरइयाउय मितिदेवासंड्यायुस्तथा वक्तव्यं यथा नैरयिकासंड्यायुर्जधन्यतो दश वर्षसहस्राणि उत्कर्षतः पल्योपमासङ्खयेयभागप्रमाणं वक्तव्यमिति भावः 'एयस्स णं भंते!' इत्यादिना यदसंइयायुषोऽल्पबहुत्वं तदस्य ह्स्वदीर्घत्वे प्रतीत्य ।।
पदं - २० - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपागसूत्रे विंशतितमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
| पदं-२१ - "शरीर" वृ.व्याख्यातं विशंतितमं पदं, इदानीमेकविंशतितममारभ्यते-अस्य चायमभिसम्बन्धः, इहानन्तरपदे गतिपरिणामविशेषोऽन्तक्रियारूपपरिणाम उक्तः, इहापिगतिपरिणामविशेष एव शरीरस्य संस्थानादिरकादिगतिषूत्पन्नानां प्रतिपाद्यते, अत्र चेयमधिकारगाथा

Page #447

१२०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ -२१ / / / ५०९
पू. (५०९)
विहिसंठाणपमाणे पोग्गलचिणणा सरीरसंजोगो ।
दव्वपएसऽ प्पबहुं सरीरोगाहणप्पबहुं ॥
वृ. 'विहिसंठाणपमाणे' इत्यादि प्रथमं विधयो - भेदाः शरीराणां वक्तव्याः, तदनन्तरं संस्थानानि, ततः प्रमाणानि, तदनन्तरं कतिभ्यो दिग्भ्यः शरीराणां पुद्गलोपचयो भवतीत्येवं पुद्गलचयनं वक्तव्यं, ततः, कस्मिन् शरीरे सति किं शरीरमवश्यंभावीत्येवंरूपः परस्परसंयोगो वक्तव्यः, ततो द्रव्याणि च प्रदेशाश्च द्रव्यप्रदेशाः ते च द्रव्याणि च प्रदेशाश्च द्रव्यप्रदेशाः 'समानानामेकशेषः' इत्येकशेषस्तैरल्पबहुत्वं वक्तव्यं, किमुक्तं भवति ? - द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतया द्रव्यार्थ प्रदेशार्थतया च पञ्चानामपि शरीराणामल्पबहुत्वमभिधातव्यमिति, ततः पञ्चानामपि शरीराणामवगाहनाविषयमल्पबहुत्वं वाच्यमिति गाथासङ्क्षेपार्थः ।
भू. (५१०) कति णं भंते! सरीरया पन्नत्ता ? गो० ! पंच सरीरया पं०, तं०-ओरालिए १ वेउच्चिए २ आहारए ३ तेयए ४ कम्मए ५,
ओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधेपं० ? गो० ! पंञ्चविधे पं० तं०- एगिदिय-ओरालियसरीरे जाव पंचिंदियओरालियसरीरे,
एगिंदियओरालियसरीरे णं भंते ! कतिविधे पं०, ? गो० ! पंचविहे पं० तं०-पुढविकाइएगिंदियओरालियसरीरे जाव वणप्फइकाइयएगिंदिए ओरालियसरीरे पुढविकाइएगिंदियओरालियसरीरे णं भंते! कतिविहे पं० ?, गो० ! दुविहे पं० तं०- सुहुमपुढविकाइएगिंदियओरालियसरीरे बादरपुढविकाइएगिंदिय ओरालियसरीरे य, सुहुमपुढविकाइएगिंदिय ओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधे पं० ?, गो० ! दु० पं० तं०- पजत्तगसुहुमपुढविक्काइएगिंदिय ओरालियसरीरे य अपजत्तगसुहुमपुढविक्काइएगिंदिय ओरालियसरीरे य, बादरपुढविकाइयावि एवं चेव, एवं जाव वणस्सइकाइएगिंदिय ओरालियत्ति,
बेइंदियओरालियसरीरे य, एवं तेइंदिया चउरिंदियावि।
पंचिंदियओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधे पं० ?, गो० ! दुविधे, पं० तं०-तिरिक्खोजोणियपंचिंदियओरा० मणुस्सपंचिंदियओरा०,
तिरिक्खजोणियपंचिंदियओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधे पं० ?, गो० ! तिविधे पं०, तं० - जलयरतिरिकअखजोणियपंचिं० ओरालिय० थलयरतिरिक्खजोणियपंचिंदियओरा० खहयरति० पंचिं० ओरा०,
जलयरतिरि० पं० ओरालियसरीरे णं भंते ! कतिविधे पं० ?, गो० ! दुविधे, पं०, तं०-संमुच्छिमजल० पं० तिरि० ओरालि० गब्भवक्कंतिजलयरपंचि० तिरि० ओरालसियसरीरे य, संमुच्छिमजल० तिरि० पंचिंदिय ओरालियसरीरे णं भंते ! कतिविधे पं० ?, गो० ! दुविहे पं० तं०-पजत्तगसंमुच्छिमपंचिं० तिरि० ओरा० अपजत्तगसंमुच्छिम० पं० ति० ओरालि०, एवं गभवक्कतिएवि,
थलयरपंचिं० तिरिक्ख० ओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधे, पं० ?, गो० ! दुविहे पं०, तं० - चउप्पयथलयर० तिरि० पंचिं० ओरा० परिसप्पथल० तिरि० पं० ओ, चउप्पयथल० तिरि० पंचि० ओरालियसरीरे णं भंते! कतिविधे पं०, ?, गो० ! दुविहे पं० तं० - समु० थल०

Page #448

१२१
पद-२१, उद्देशकः-, द्वारवउप्पयतिरि० पं० ओरा० गब्भवक्कतियचउप्पयथल० ति० पं० ओरा०, संमुच्छिमचउ० ओरालियसरीरे कइविहे पं०?, गो०! दुविहे पं०, तं०-पजत्तसंमु० चउ० थल० तिरि० पंचि० ओरा० अपज्जत्तसंमुच्छिचउ० थल तिरि० पंचिं० ओरा०, एवं गब्भवतिएवि,
परिसप्पथलयरतिरि० पंचि० ओरा० भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! दु० ५०, तं०-उरपरिसप्पथल० पं० तिरि० ओरा० भुयपरिसप्पथलपं० तिरि० ओरालियसरीरे य, उरपरिसप्पथल० पंचिं० तिरि० ओरालियसरीरे णं मंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! दु० पं०, तं०-संमुच्छिमउर० थल० पंचिंतिरि० ओरा० गब्भवरक्कंतियउर० थल०तिरि० पंचिं० ओरा०, संमुच्छिमे दुविहे पं०, तं०-अपजत्तसंमु० उर० थल० तिरि० पंचिं० ओरालियसरीरे य पञ्जत्तसंमुच्छिमउरपरिसप्प-थलयरितिर० पंचिं० ओरालि०, एवं गमवक्कंतियउरपरिसप्पे चउक्कतो भेओ, एवं भुयपरिसप्पावि संमुच्छिमगभवक्तंतियपज्जत्ता अपजत्ता य,
खहयरा दुविधा, पं०, तं०-समुच्छिमा य गब्भवतिया य, संमुच्छिमा दुविधा पं०?, पजत्ता अपजत्ता य, गब्भवतियावि पजत्ता अपञ्जत्ता य।।
मणूसपंचिंदियओरालियसरीरे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! दुविहे पं०, तं०संमुच्छिममणूसपंचिं० ओरा० य गब्भवतियमणूसपंचिं० ओरालि०, गब्भवक्तंतियम० पंचिं०
ओरालियसरीरे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! दु० पं०, तं०-पजत्तगब्भवतियमणूसपंचिंदियओरा० अपजत्तगगब्भ० मणूसपंचिंदियओरा०।
वृ. तत्र 'यथोद्देशं निर्देश' इति प्रथमतो विधिद्वारमभिधित्सुरादौ शरीररमूलभेदान् प्रतिपादयति,–'कइ णं भंते !' इत्यादि, कति-किंपरिमाणानि णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! शीर्यन्ते-प्रतिक्षणंविशरारुभावंबिभ्रतीतिशरीराणि, शरीराण्येवशरीरकाणि, तथा स्वार्थेकप्रत्ययः, भगवानाह-गौ०! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानिमया अन्यैश्च शैषेस्तीर्थकृभिः ,तान्येव नामत आह-- ___'ओरालिए' इत्यादि, उदारं प्रधानं, प्राधान्यं चास्य तीर्थकरगणधरशरीराण्यधिकृत्य, ततोऽन्यस्यानुत्तरशरीरस्याप्यनन्तगुणहीनत्वात्, यद्वा उदारं-सातिरेकयोजनसहनुमानत्वात् शेषसरीरापेक्षया बृहप्रमाणं, बृहत्ता चास्य वैक्रियं प्रति भवधारणीयसहजशरीरापेक्षया द्रष्टव्या, अन्यथा उत्तरवैक्रियं योजनलक्षमानमपि लक्ष्यते, उदारमेव औदारिकंविनयादिपाठादिकण,
तथा विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया तस्यां भवं वैक्रियं, तथाहि-तदेकं भूत्वा अनेक भवति अनेकं भूत्वा एकंतथा अणुभूत्वा महद्भवति महन्च भूत्वा अणु तथा खचरं भूत्वा भूमिचरं भवति भूमिचरं भूत्वा खचरं तथा ६श्यं भूत्वा अदृश्यं भवति अदृश्यं भूत्वा दृश्यमित्यादि, तच्च द्विविधं-औपपातिकं लब्धिप्रत्ययं च, तत्रौपपातिकमुपपातजन्मनिर्मितं, तच्च देवनारकाणां, लब्धिप्रत्ययं तिरग्मनुष्याणां, तथा 'आहारए' इति आहारकं चतुर्दशपूर्वविदा तीर्थकरस्फातिदर्शनादिक- तथाविधप्रयोजनोत्पत्तौ सत्यां विशिष्टलब्धिवशादाह्रियते-निर्वत्यते इत्याहारकं, 'कृबहुल' मिति वचनात् कर्मणि वुञ् यथा पादहारक इत्यत्र, उक्तंच॥१॥ “कजमि समुप्पन्ने सुयकेवलिणा विसिट्ठलद्धीए।
जं एत्थ आहरिज्जइ भणित्तं आहारगं तं तु ॥"
-कार्य चेदम्

Page #449

१२२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५१०
॥२॥ "पाणिदयरिद्धिदंसणसुहुमपयत्थावगहणहेउं वा ।
संसयवोच्छेयत्थं गमणं जिनवायमूलंमि॥" तच्च वैक्रियशरीरापेक्षया अत्यन्तशुभं स्वच्छस्फटिकशिलेव शुभ्रपुद्गलसमूहघटनात्मकं,
तेज इति-तैजसं तेजसः-तेजःपुद्गलानांविकारस्तैजसं 'विकार' इत्यण, तत् ऊष्मलिङ्गं भुक्ताहारपरिणमनकारणं, तद्वशाच विशिष्टतपःसमुत्थलब्धिविशेषस्य पुंसस्तेजोलेश्याविनिर्गमः, उक्तंच॥१॥ “सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइयआहारपाकजणगं च |
तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥" 'कम्मए' इति कर्मणोजातं कम्मंज, किमुक्तं भवति?-कर्मपरमाणव एवात्मप्रदेशैः सह ये क्षीरनीरवत् अन्योऽन्यानुगताः सन्तः शरीररूपतया परिणतास्ते कर्मजं शरीरमिति, अत एवैतदन्यत्र कार्मणमित्युक्तं, कर्मणो विकारः कार्मणमिति, तथा चोक्तम्॥१॥ “कम्मविगारो कम्मणमट्ठविहविचित्तकम्मनिष्फनं ।
सव्वेसिं सरीराणं कारणभूतं मुणेयव्वं ॥" अत्र ‘सव्वेसि मिति सर्वेषामौदारिकादीनांशरीराणां कारणभूतं-बीजभूतं कार्मणशरीरं, नखल्वामूलसमुच्छिन्ने भवप्रपञ्चप्ररोहबीजभूते कार्मणे वपुषि शेषशरीरप्रादुर्भावः इदं च कर्मजं शरीरं जन्तोर्गत्यन्तरसङ्कङ्कान्तौ साधकतमं करणं, तथाहि-कर्मजेनैव वपुषा तैजससहितेन परिकरितोजन्तुर्मरणादेशमपहायोत्पत्तिदेशमभिसर्पति, ननुयदितैजससहितकार्मणवपुःपरिकरितो गत्यन्तरं सङ्कामति तर्हि सगच्छन्नागच्छन्वा कस्मान्न हेष्टिपथमवतरति ?, उच्यते, कर्मपुद्गलानां चातिसूक्ष्मतया चक्षुरादीन्द्रियागोचरत्वात्, तथा च परतीर्थिकैरप्युक्तम् ॥१॥ “अन्तरा भवदेहोऽपि, सूक्ष्मत्वानोपलभ्यते ।
निष्कामन प्रविशन वापि, नाभोवोऽनीक्षणादपि ॥" इति। ___ सम्प्रति औदारिकशरीरस्य जीवजातिभेदतोऽवस्थाभेदतश्च भेदानभिधित्सुराह'ओरालियसरीरे णं भंते !' इत्यादि, औदारिकशरीरमेकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदात् पञ्चधा, एकेन्द्रियौदारिकशरीरमपि पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिएकैन्द्रियभेदात् पञ्चविधं, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियौदारिकशरीरमपि सूक्ष्मेतरभेदाद् द्विधा, पुनरेकैकं द्विधा पर्याप्तापर्याप्तभेदात्, एवमत्तेजोवायुवनस्पत्येकेन्द्रियौदारिकशरीराण्यपि प्रत्येकं चतुर्विधानीति सर्वत्ययैकेन्द्रियोदारिकशरीराणि विंशतिधा, द्वित्रिचतुरिन्द्रियौदारिकशरीराणि प्रत्येकंपर्याप्तापर्याप्तभेदाद्विभेदानि,
पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं द्विविधं-तिर्यग्मनुष्यभेदात्, तिर्यक्पञ्चेन्द्रिययौदारिकशरीरंविधा, जलचरस्थलचरखचरभेदात्, जलचरतिर्यक्पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं द्विविधं-सम्मूर्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदात्, एकैकमपि पुनर्द्विभेदं-- पर्याप्तापर्याप्तभेदात्, स्थलचरतिर्यक्पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरमपि द्विधा-चतुष्पदपरिसर्पभेदात्, चतुष्पदस्थलचरतिर्यक्पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरमपि द्विधा-सम्मूर्छिमगर्भव्युतक्रान्तिकभेदात्, पुनरेकैकंद्विधा-पर्याप्तापर्याप्तभेदात्, परिसर्पस्थलचरतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरमपि उरःपरिसर्पभुजपरिसर्पभेदतो विभेदं, पुनरेकैकं द्विधा-सम्मूर्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदात्, तत्रापि पुनः प्रत्येकं वैविध्यं पर्याप्तापर्याप्तभेदात्,

Page #450

१२३
पदं-२१, उद्देशकः, द्वारसर्वसङ्ख्ययाऽष्टभेदं परिसर्पस्थलचरतिर्यक्पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं, खचरतिर्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं सम्मूर्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदात् द्विभेदं, पुनरेकैकं द्विधा-पर्याप्तापर्याप्तभेदादिति, सर्वसङ्घयया तिर्यस्पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं विंशतिभेदं, मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरं सम्मूच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदात् द्विभेदं, पुनरेकैकं द्विधा-पर्याप्तापर्याप्तभेदाद् ।
एवमौदारिकस्य भेदा उक्ताः, सम्प्रत्येतेषामेव यथाक्रमं संस्थानान्याह
मू. (५११) ओरालियसरीरेणं भंते! किंसंठिते पन्नते?, गो० ! नानासंठाणसंठित पं०, एगिदियओरा० किंसंठिते पं०?, गो० ! नानासंठाणसंठिते पं०, पुढविकाइयएगिदिओरा० किंसंठिते पं०?, गो० ! मसूरचंदसंठाणसंठिते पं०, एवं सुहुमपुढविकाइयाणवि बादराणवि, एवं चेव पजत्तापजत्ताणवि, [एवं चेव] - ___आउक्काइएगिदियओरा० भंते ! किंसंठिते पं०?, गो० ! थिबुकबिंदुसंठाणसंठिते पं०, एवं सुहमबादरपञ्जत्तापज्जत्ताणवि, तेउकाइयएगि० उरा० भंते ! किंसंठिते पं०?, गो०! सूईकलावसंठाणसंठिते पं०, एवं सुहुमबादरपज्जत्तापज्जत्ताणवि, वाउकाइयाणवि पडागासंठाणसंठिते, एवं सुहुमबादरपजत्तापजत्ताणवि, वणप्फइकाइयाणं नानासंठाणसंठिते पं०, एवं सुहुमबादरपज्जत्तापजत्ताणवि । 'बेइंदियओरा० भंते ! किंसं० पं०?, गो० ! हुंडसंठाणसंठिते पं०, एवं पज्जत्तापजत्ताणवि, एवं तेइंदियचउरिदियाणवि।
__पंचिंदियतिरिक्खजोणियपंचिं० ओरा० भंते! किंसंठा०पं०?, गो०! छब्बिहसंठाणसं० पं०, तं०-समचउरंससंठाणसं० जाव हुंडसंठाणसंटितेवि, एवं पज्जत्तापजत्ताणवि ३, संमुच्छिमतिरिक्खजो० पंचिं० ओरा० भंते! किंसं० पं०?,गो०! हंडसंठाणसंठिते पं०, एवं पञ्जत्तापजताणवि, गब्भवकं तिरिक्ख० पंचिंदिय० ओरा० भंते! किंसंठा०पं०?,गो०! छब्बिहसंठाणसं० पं० तं०-समचउरंसे जाव हुंडसंठा०, एवं पजत्तापजत्ताणवि ३,
एवमेते तिरिक्खजोणियाणं ओहियाणं नव आलावगा जलयरपं० तिरि० ओरा० भंते! किसंठाणसंठितेपं०?, गो०! छविहसंठाणसं० पं० सं०-समचउरंसेजाव हुंडे, एवं पजत्तापजत्ताणवि, समुच्छिमजलयरा हुंडसंठाणसंठिता, एतेसिं चेव पजत्तावि अपनत्तगावि एवं चेव, गब्भवतियजलयराछविहसंठाणसंठिता, एवंपज्जतापञ्जताणवि, एवंथलयराणविनव सत्ताणि एवं चउप्पयथलयराणवि उरपरिसप्पथलयराणवि भुयपरिसप्पथलयराणवि, एवं खहयराणवि नव सुत्ताणि, नवरं सव्वत्य संमुच्छिमा हुंड संठाणसंठिता भाणितव्वा, इयरे छसुवि।
मणूसपंचिंदियओरालियसरीरेणभंते! किंसंठाणसंठिते पं०?, गो० छव्विहसंठाणसंठिते प०, तं०-समचउरंसे जाव हुंडे, पञ्जत्तापजत्ताणवि एवं चेव, गब्भवरकंतियाणवि एवं चेव, पजत्तापजत्ताणवि एवं चेव, संमुच्छिमाणे पुच्छा, गो० ! हुंडसंठाणसंठिता पन्नता।
वृ. 'ओरालियसरीरे णं भंते !' इत्यादि, नानासंस्थानसंस्थितं जीवजातिभेदतः संस्थानभेदभावात्, एकेन्द्रियौदारिकशरीरे नानासंस्थानसंस्थितता पृथिव्यादिषु प्रत्येकं संस्थानभेदात्, तत्र पृथिवीकायिकानां सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तानामपर्याप्तानां चौदारिकशरीराणि मसूरचन्द्रसंस्थानसंस्थितानि, मसूरो-धान्यविशेषः तस्य चन्द्र:-चन्द्राकारमर्द्धदलं तस्येव यत्संस्थानं तेन संस्थितानि,

Page #451

१२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५११ अप्कायिकानां सूक्ष्मादिभेदतःचतुर्भेदानामौदारिकशरीराणि स्तिबुकबिन्दुसंस्थानसंस्थितानि, स्तिबुकाकारोयो बिन्दुर्नपुनरितस्ततोवातादिनाविक्षिप्तः स्तिबुकबिन्दुस्तस्येवयत्संस्थान तेन संस्थितानि, तैजसकायिकानां सूक्ष्मादिभेदतश्चतुर्भेदानामौदारिकशरीराणि सूचीकलापसंस्थानसंस्थितानि, .
वायुकायिकानां सूक्ष्मादिभेदतश्चतुर्भेदानामौदारिकशरीराणिपताकासंस्थानसंस्थितानि,
वनस्पतिकायिकानां सूक्ष्माणांबादराणांपर्याप्तानामपर्याप्तानांच प्रत्येकमौदारिकशरीराणि नानासंस्थानसंस्थितानि, देशकाजलातिभेदतः तेषां संस्थानानामनेकभेदभिन्नत्वात्,
द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणांप्रत्येकंपर्याप्तानामपर्याप्तानामौदारिकशरीराणि हुंडसंस्थानसंस्थितानि,
तिर्यक्पश्चेन्द्रियौदारिकशरीरं सामान्यतः षड्विधसंस्थानसंस्थितं, तदेवोपदर्शयति'समचउरंससंठाणसंठिए' इत्यादि, यावत्करणात् 'नग्गोहपरिमंडलसंठाणसंठिए साइसं० वामणसं० खुजसंठाणसंठिए हुंडसंठाणसंठिए' इति परिग्रहः, तत्र समाः-सामुद्रिकशास्त्रोक्तप्रमाणलक्षणाविसंवादिन्यश्चतम्रोऽस्त्रयः--चतुर्दिग्विभागोपलक्षिताःशरीरावयवा यस्य तत्समचतुरलं, समासान्तोऽत्प्रत्ययः, समचतुरस्रं च तत्संस्थानं च समचतुरस्रसंस्थानं तेन संस्थितं समचतुरससंस्थानसंस्थितं, तथा न्यग्रोधवत्परिमण्डलं यस्य तत् न्यग्रोधपरिमण्डलं, यथा न्यग्रोध उपरि सम्पूर्णप्रमाणोऽधस्तुहीनः तथा यत्संस्थानं नाभेरुपरि सम्पूर्णप्रमाणं अधस्तु नतता तन्न्यग्रोधपररिमण्डलं, तथा आदिरिहोत्सेधाख्यो नाभेरधस्तनोदेहभागो गृह्यते, ततः सह आदिना-नाभेरधस्तनभागेन यथोक्तप्रमाणलक्षणेन वर्तते इति सादि, यद्यपि सर्वं शरीरमादिना सह वर्तते तथापि सादित्वविशेषणान्यथानुपपत्या विशिष्ट एव प्रमाणलक्षणोपपन्न आदिरिह लभ्यते, तत उक्तं यथोक्तप्रमाणलक्षणेनेति,
इदमुक्तं भवति यत्संस्थानं नाभेरधः प्रमाणोपपत्रमुपरि च हीनं तत्सादीति, अपरे तु साचीतिपठन्ति, तत्रसाची प्रवचनवेदिनः शाल्मलीतरुमाचक्षते, ततःसाचीव यत्संस्थानंतत्साचिसंस्थानं, यथा शाल्मलीतरोः स्कन्धः काण्डमतिपुष्टमुपरितनातदनुरूपानमहाविशालतातद्वदस्यापि संस्थानस्याधोभागः परिपूर्णो भवति उपरितनभागस्तु नेति, तथा यत्र शिरोग्रीवं हस्तपादादिकं च यथोक्तप्रमाणलक्षणोपेतं उरउदरादि च मडभं तत्कुब्जसंस्थानं, यत्र पुनरुरउदरादि प्रमाणलक्षणोपेतंहस्तपादादकं हीनंतद्वामनसंस्थानं, यत्रतुसर्वेऽप्यवयवाः प्रमाणलक्षणपरिभ्रष्टास्तद् हुण्डसंस्थान्, समासः सर्वत्रापि पूर्ववत्,
एवं पजत्तापजत्ताणवि' इति, एवं-उक्तप्रकारेण सामान्यतस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामिव पर्याप्तानांअपर्याप्तानांच प्रत्येकं सूत्रं वक्तव्यं, तदेवमेतानि त्रीणि सूत्राणि, एवमेव च सामान्यतः सम्मूर्छिमतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामपि त्रीणि सूत्राणि वक्तव्यानि, नवरं तेषु त्रिष्वपि सूत्रेषु हुण्डसंस्थानसंस्थितमिति वक्तव्यं, सम्मूर्छिमाणामविशेषेण सर्वेषामपि हुण्डसंस्थानभावात्,
- त्रीणि सामान्यतोगर्भजतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामपि, नवरंतेषुत्रिष्वपिसूत्रेषु 'छविहसंठाणसंठिए पन्नत्ते' इत्यादि वक्तव्यं, गर्भजेषुसमचतुरस्रादिसंस्थानानामपिसम्भवात्, तदेवमेतेसामान्यतस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियविषया नवआलापकाः,अनेनैवक्रमेणैवजलचरतिर्यपञ्चेन्द्रियाणां सामान्यतः स्थलचराणां चतुष्पदस्थलचराणामुरःपरिसर्पस्थलचराणां भुजपरिसर्पस्थलचराणां खचरति

Page #452

पदं-२१, उद्देशकः-, द्वार
१२५ र्यक्पञ्चेन्द्रियाणां च प्रत्येकं नव २ सूत्राणि वक्तव्यानि, सर्वसङ्ग्या तिर्यपञ्चेन्द्रियाणां त्रिषष्टिः सूत्राणि मनुष्याणां नव सर्वत्र सम्पूछिमेषु हुण्डसंस्थानं च वक्तव्यमितरत्र षडपि संस्थानानि
तदेवमुक्तान्यौदारिकभेदानां संस्थानानि, साम्प्रतमवगाहनामानमाह
मू. (५१२) ओरालियसरीरस्सणं भंते! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो०! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागं उक्को० सातिरेगं जोयणसहस्स, एगिदियओरालियस्सवि एवं चेव जहा ओहियस्स, पुढविकाइएगिदियओरालियसरीरस्सणं भंते! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो० ज० उ० अंगुलस्स असंखेजतिभागं, एवंअपज्जत्तयाणविपजत्तयाणवि,एवं सुहमाणपजत्तापजत्ताणं, बादराणं पजत्तापजत्ताणवि, एवं एसो नवओ भेदो जहा पुढविक्काइयाणं तहा आउक्काइयाणवि तेउक्काइयाणवि वाउकाइयाणवि,
वणस्सइकाइयओरालियसरीरस्स णं भंते ! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो० ! ज० अंगुलस्स असंखेजतिभागंउक्को० सातिरेगंजोअणसहस्सं, अपज्जत्तगाणंजह० उक्को० अंगुलस्स असंखेजतिभागं, पजत्तगाणं जह० अंगुलस्स असं० उक्को० सातिरेगंजोयणसहस्सं, बादराणं जह० अंगुलस्स असं० उक्को० जोअणसहस्सं सातिरेगं, पञ्जत्ताणवि एवं चेव, अपज्जत्ताणं जह० उक्को० अंगुलस्स असं०, सहमाणं पञ्जत्तापजत्ताण यतिण्हवि जह० उक्को० अंगलस्स असं०1
बेइंदियओरा० भंते! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो० ! जह० अंगुलस्स असं० उक्को० बारसजोअणाई, एवं सव्वत्थवि अपजत्तयाणं अंगुलस्सअसंखे० जहन्नेणवि उक्कोसेणवि, पज्जत्तगाणंजहेव ओरालियस्स ओहियस्स, एवं तेइंदियाणं तिन्नि गाउयाई, चउरिदियाणं चत्तारि गाउ०पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं उक्कोसेणंजोयणसहस्सं ३, एवं समुच्छिमाणं ३, गब्भवक्कंतियाणवि ३ एवं चेव नवओ भेदो भाणियव्वो, एवं जलयराणवि जोयणसहस्सं, नवओ भेदो, थलयराणवि नव भेदा ९, उक्को० छ गाउयाइं पजत्तगाणवि, एवं चेव संमुच्छिमाणं पजत्तगाण य उक्को० गाउयपहत्तं३, गब्भवऋतियाणंउक्को० छगाउयाइंयजत्ताणय २ ओहियचउप्पयपजत्तगब्भवक्कंतियपजत्तयाणवि उक्को० छ गाउयाई, संमुच्छिमाणं पजत्ताण य गाउयपुहुत्तं उक्को०,
एवं उरपरिसप्पाणवि ओहियगब्भवक्कंतियपञ्जत्तगाणंजोयणसहस्सं, संमुच्छिमाणपजत्ताण य जोयणपुहुत्तं, भुयपरिसप्पाणं ओहियगब्भवक्कंतियाणवि उक्को० गाउयपुहुत्तं, संमुच्छिमाणं घनु हुत्तं, खहयराणं ओहियगब्भवतियाणं संमुच्छिमाण य तिण्हवि उक्कोसेणं घनुपुहुत्तं,
इमाओ संगहणिगाओ
वृ. 'ओरालियस्सणं भंते!' इत्यादि, औदारिकस्य जघन्यतोऽवगाहनाअङ्गुलासङ्घयेयभागः, साचोत्पत्तिप्रथमसमयेपृथिवीकायिकादीनांचावसातवया, उत्कर्षतः सातिरेकंयोजनसहनं, एषा लवणसमुद्रगोतीर्थादिषु पद्मनालाद्यधिकृत्यावसातव्या, अन्यत्रैतावत औदारिकशरीरस्यासम्भवात्, एवमेकेन्द्रियसूत्रेऽपि, तथा चाह
"एगिदियओरालियस्सएवंचेव जहा ओहियस्स' इतिपृथिव्यप्तेजोवायूनां सूक्ष्माणांबादराणां प्रत्येकंपर्याप्तानामपर्याप्तानां चौदारिकशरीरस्यजघन्यत उत्कर्षतचावगाहनाअङ्गुलासङ्खयेयभागः प्रत्येकं च नव सूत्राणि, तेषां औधिकसूत्रमौधिकापर्याप्तसूत्रमौधिकपर्याप्तसूत्रं तथा सूक्ष्मसूत्रं सूक्ष्मपर्याप्तसूत्रं सूक्ष्मापर्याप्तकसूत्रं एव बादरेऽपि सूत्रत्रिकमिति, एवं वनस्पतिकायिकानामपि

Page #453

१२६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५१२ नव सूत्राणि, नवरमौधिकवनस्पतिसूत्रे औधिकवनस्पतिपर्याप्तकसूत्रे बादरसूत्रे बादरपर्याप्तकसूत्रे चजघन्यतोऽङ्गुलासङ्खयेयभाग उत्कर्षतःसातिरेकंयोजनसहरण, तच्च पद्मनालाघधिकृत्य वेदितव्यं, शेषेषु तुपञ्चसूत्रेषु जघन्यत उत्कर्षतो वाऽङ्गुलासङ्खयेयभागः,,
द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणांप्रत्येकं त्रीणि२ सूत्राणि, तद्यथा-औधिकसूत्रमपर्याप्तसूत्रं पर्याप्तसूत्रं च, तत्रौधिकसूत्रे पर्याप्तसूत्रे च द्वीन्द्रियाणामुत्कर्षतो द्वादश योजनानि,
त्रीन्द्रियाणांत्रीणि गव्यतानि, चतुरिन्द्रियाणांचत्वारि गव्यूतानि, अपर्याप्तसूत्रेतुजघन्यतउत्कर्षतश्चाङ्गुलासङ्खयेय भागः,
तथा सामान्यतस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणांजलचराणां सामान्यतः स्थलचराणांचतुष्पदानामुर:परिसाणां भुजपरिसप्पाणां खचरपञ्चेन्द्रियतिरश्चां च प्रत्येकं नव २ सूत्राणि, तद्यथा-त्रीणि
औधिकानि त्रीणि संमूच्छिमविषयाणि त्रीणि गर्भव्युत्क्रान्तिकविषयाणि, तत्रापर्याप्तेषु स्थानेषु सर्वेष्वपि जघन्यत उत्कर्षतो वाअगुलासङ्खयेयभागः, शेषेषुतुस्थानेषुजघन्यतोऽङ्गुलासङ्ख्येयभाग उत्कर्षतः सामान्यतस्मिर्यक्पञ्चेन्द्रिययेषुजलचरेषु चोत्कर्षतो योजनसहलं, सामान्यतः स्थलचरेषु चतुष्पदस्थलचरेषुचौषिकेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु च षट् गव्यूतानि, सम्मूर्छिमेषु गव्यूतपृथकत्वं, उरः परिसपेष्वौषिकेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु च योजनसहस्रं सम्मूर्छिमेषु योजनपृथकत्वं, भुजपरिसपेष्वौषिकेषु गमव्युत्क्रान्तेषु च गव्यूतपृथकत्वं, सम्मूछिमेषु धनुःपृथकत्वं, खचरैष्वौधिकेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु सम्मूर्छिमेषु च सर्वेषु स्थानेषु धनुःपृथकत्वं । मू. (५१३) जोयणसहस्स छग्गाउयाइंतत्तो य जोअणसहस्स।
___ गाउयपुहुत्तं भुयए धनुहपुहत्तं च पक्खीसु॥ मू. (५१४) जोयणसहस्स गाउयपुहुत्तं तत्तो यजोअणपुहुत्तं।
- दोहंतु धनुषहुत्तं समुच्छिमे होति उच्चत्तं ॥ वृ. अत्रेमे सङ्ग्रहगाथे--"जोअणसहस्स"मित्यादि, गर्भव्युत्क्रान्तिकानां जलचराणामुत्कर्षतः शरीरावगाहनायामानंयोजनसहनं, चतुष्पदस्थलचराणांषड्गव्यतानि, उरःपरिसर्पस्थलचराणां योजनसहस्रं, भुजपरिसर्पस्थलचराणां गव्यूतपृथकत्वं, पक्षिणां धनुःपृथकत्वं, तथा सम्मूर्छिमानांजलचराणामुत्कर्षतःशरीरावगाहनायाः प्रमाण योजनसहसं, चतुष्पदस्थलचराणां गव्यूतपृथकत्वं, उरःपरिसर्पस्थलचराणां योजनपृथकत्वं, भुजपरिसर्पस्थलचराणां पक्षिणांच धनुःपृथकत्वमिति
मू. (५१५) मणूसोरालियसरीरस्स णं भंते ! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०? गो० ! जह० अंगु० उक्को० तिन्नि गाउयाई, एवं अपञ्जताणंजह० उक्को० अंगुलस्सअसं०, संमुच्छिमाणं जह० उक्को० अंगुलस्स असं०, गब्भवतंतियाणं पज्जत्ताण य जह० अंगुलस्स असं० उक्को० तिन्नि गाउयाई।
पृ. उक्तं तिर्यक्पञ्चेन्द्रिययौदारिकशरीरावगाहनामानमिदानीं मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरावगाहनामानमाह-'मणुस्सोरालियसरीरस्सण' मित्यादि, कण्ठ्यं, नवरं त्रीणि गव्यतानि देवकुर्वाद्यपेक्षया, तदेवमौदारिकशरीरस्यविधयः संस्थानानि प्रमाणानिचोक्तानि, सम्प्रति तानि क्रमेण वैक्रियस्याभिधित्सुराह

Page #454

पदं - २१, उद्देशक:-, द्वारं
१२७
मू. (५१६) वेउच्चियसररे णं भंते! कतिविधे पं० ?, गो० ! दुविधे पं०, तं०- एगिंदियवेव्वियसरीरे य पंचिंदियवेउव्वियस०,
जति एगिंदियवेउच्चियसरीरे किं वाउक्काइएगिंदियवेउव्वियसरीरे अवाउक्काइयएगिंदियवेउब्वियसरीरे ?, गो० ! वाउक्काइयएगिंदियवेउव्वियसरीरे नो अवाउक्काइयएगिंदियवेउव्वियसरीरे, जइ वाउकाइयवेउव्वियसरीरे किं सुहुमवाउक्काइयवेउब्वियसरीरे बायरवाउक्काइयवेउव्वियसरीरे ?, गो० ! नो सुहुमवाउक्काइयएगिंदियवेउव्वियसरीरे बादरबाउकाइयएगिंदियवेउव्वियस०, जइ बादरवाउक्काइयएगिंदियवेउब्वियसरीरे किं पज्जत्तबादरवाउक्काइयएगिंदियदेउव्वयसरीरे अपजत्तबादरवाउक्काइयएगिंदियवेउब्वियररीरे ?, गो० ! पजत्तबादरवाउक्काइयएगिदियवेउव्वियसरीरे नो अपज्जत्तबादरवाउक्काइयएगिंदियवेउव्वियसरीरे,
जति पंचेदियवेउब्वियसरीरे किं नेरइयपंचिंदियवेउब्वियसरीरे जाव किं देवपंचिंदियवेउव्वियसरीरे ?, गो० ! नेरइयपंचिंदियवेउव्वियसरीरेवि जाव देवपंचिंदियवे उब्वियसरीरेवि, जइ नेरइयपंचिंदियवेउब्वियसरीरे किं रयणप्पभापुढविपंचिंदियवेउब्विय० जाव किं अधेसत्तमापुढविनेरइयपं० वेउब्वियसरीरे ?, गो० ! रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदियवेउव्वियसरीरेवि जाव अधेसत्तमापुढविनेरइयपंचिं० वेउव्वियसरीरेऽवि,
- जइ रयणप्पभापुढविनेरइयविउव्वियसरीरे किं पचत्तगरय० नेरइयवेउ० स० अपजतगरय णप्पभाyo नेरइ० पं० वे० सरीरे ?, गो० ! पजत्तगरयणप्पभापु० नेर० पं० अपजत्तगरयणप्पभापु० नेर० पं०, एवं जाव अधेसत्तमाए दुगतो भेदो भाणितव्वो,
जइतिरिक्खजोणियपंचिंदियवे उव्वियसरीरे किं संमुच्छिमपं० तिरि० वेउ० सं० गब्भवक्कतियपंचिं० ति० वे० स० ?, गो० ! नो संमुच्छिमपं० ति० वे० सरीरे गब्भवक्कतियपं० ति० वेउव्वियसरीरे, जति गब्भवक्कतियपं० ति० वेउव्वियसरीरे, जति गब्भवक्कं० पंचि० ति० वेउव्वियसरीरे किं संखेजवासाउयगब्भवक्कतियपंचि० वे० सरी० असंखिज्जवासाउयग० पं० ति० वे० सरीरे ?, गो० ! संखेज्जावासाउयगब्भ० पं० ति० वे० स० नो असं० गब्भ० पंचिं० तिरि० उ० सं०, जइ संखिज्ज० गब्भ० पंचिं० ति० वेउ० सरीरे किं पञ्जत्तगसं० गब्भ० पं० ति० वे० सरीरे अपजत्तगसं० ग० पं० ति० वे० सरीरे ?, गो० ! पज्र० सं० ग० पं० ति० वे० सरीरे नो अप० सं० गब्भ० पं० ति० वे० सरीरे,
- जइ संखेजवासा० किं जलयरगब्भ० पं० ति० वे० सरीरे थलयरसं० ग० पं० ति० वे० सरीरे खहयरसं० ग० पं० ति० वे० सरीरे ?, गो० ! जल० सं० ग० पं९ ति० वे० सरीरेवि थल- यरसं० गं० पं० ति० वे० सरीरेवि खहयरसं० गब्भ० पं० ति९ वे० सरीरेवि, जइ जल० सं० किं पजत्तगजल० सं० गं० पं० ति० वे० सरीरे अपजत्तगजल० सं० ग० पं० ति० वेउ० सरीरे य ?, गो० ! पज्ज० जल० सं० गब्भ० पं० तिरि० वे० स० नो अपज्ज० सं० जलग० पं० ति० वे० स०,
-जति थलयरपंचिं० जाव सरीरे किं चउप्पय जाब सरीरे किं. परिसप्प जाव० ?, गो० ! चउप्पयजावसं० परिसप्पजाव सं०, एवं सव्वेसिं णेयव्वं जाव खहयराणं पञ्जत्ताणं नो अपजत्ताणं, जति मणूसपंचिं० तेउ० सरीरे किं संमुच्छिममणूस० पं० वे० सरीरे गब्भ० म० पं० वेउव्वियसरीरे

Page #455

१२८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२१/-1-1५१६ गो० ! नो संमु०म० पं० वेउ० सरीरे गब्भ० म० पंचिं० वे० सरीरे,
जइ गब्भ० म०पं० वे० स० किं कम्मभूमग० गं०म० पं० वे०स०अकम्मभूमग० ग० म०पं० वे० स० अंतरदीवग० ग० म० पं० वे० सरीरे?, गो०! कम्मभूमगगब्भ० म० पं० वे० स० नो अकम्भूमग० नो अंतरदीवग०, जइ कम्मभूमगगम० मणूस० पंचिं० वे० सरीरे किं संखेजवासाउयकम्म० ग०म० वे० स० असं० कम्म० ग० म०पं० वे०स०?, गो०! संखे० कम्म० ग० म०पं० वे० स० नो असं० कम्म० ग० म०पं० दे० सरीरे, जति संखे० कम्म० ग० म० पं० वे० सरीरे किं पज्जत्तयसंखे० क०म० पं० वे० स० अपजत्तग० सं० क० ग० म०पं० वे० सरीरे?, गो० ! पज० सं० क० ग०म०पं० वे० सरीरे नो अपज्ज० सं०क० ग० म०पं० वे० सरीरे।
-जइ देवपंचिंदियवेउब्वियसरीरे किंभवणवासिदेव० ५० वे० सरीरे जाव वेमाणियदेव० वे०स०?, गो०! भवणवासीदेव०पं० वे० सरीरेविजाव वेमाणियदेव० पंचि० वेउ० सरीरेवि, जइ भवणवासिदेव० पं० वे० सरीरे किं असुरकुमारभव० देव० पं०व० सं० जाव थणियकुमारभव० देव०पं० वे० सरीरे?, गो० असुरकु० जाव थणियकमार० वेउ० सरीरेवि,
-जइ असुरकुमारदेव० पं० वे० स० किं पञ्जत्तगअसुर० भ० देव० पं० वे० सरीरे अपजत्तग० असरकुमारभ० देव० पं० दे० स०?, गो०! पज० असर० भ० देव० पं० वे० सरीरेवि अपञ्ज-तगअसु० भ० देव० पं० वे० सरीरेवि, एवं जाव थणियकुमाराणं दुगतो भेदो, एवं वाणमंतराणं अट्ठविहाणं जोतिसियाणं पंचविहाणं,
वेमाणिया दुविहा--कप्पोवगा कप्पातीता य, कप्पोवगा बारसविहा, तेसिंपि एवं चेव दुहतो भेदो, कप्पातीता दुविहागेवेजगायअनुत्तरोववाइयाय, गेवेजगा नवविहाअनुत्तरोववाइया पंचविहा, एतेसिं पञ्जत्तापज्जत्ताभिलावणं दुगतो भेदो भाणि।
वृ. 'वेउब्वियसरीरे णं भंते !' इत्यादि, वैक्रियशरीरं मूलतो द्विभेदं--एकेन्द्रियपञ्चेन्द्रियभेदात्, तत्रैकेन्द्रियस्य वातकायस्य तत्रापि बादरस्य तत्रापि पर्याप्तस्य, शेषस्य वैक्रियलब्ध्यसम्भवात्, उक्तंच-"तिण्हंताव रासीणं वेउब्वियलद्धीचेवनस्थि, बायरपज्जत्ताणंपि संखेज्जइभागमेत्ताणं' अत्र 'तिण्हति त्रयाणां पर्याप्तापर्याप्तसूक्ष्मापर्याप्ताबादररूपाणां ।
पञ्चेन्द्रियचिन्तायामपि जलचरचतुष्पदोरःपरिसर्पभुजपरिसर्पखचरान् मनुष्यांश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकान् सङ्खयेयवर्षायुषो भुक्त्वा शेषाणां प्रतिषेधो, भवस्वभावतया तेषां वैक्रियलब्ध्यसम्भवात् । उक्ता भेदाः,संस्थानान्यविधित्सुराह
म. (५१७) वेउब्वियसरीरेणं भंते ! किंसंठिते प०?, गो० ! नानासंठाणसंठिते पं०, वाउकाइयएगिदियवेउ० सरीरेणं भंते ! किंसंठिते पं०?, गो०! पडागासंठाणसंठिते पं०,
नेरइयपंचिंदियवेउब्बियसरीरेणं भंते ! किंसंठाणसंठिते पं०?, गो० ! नेरइयपंचिंदियवेउब्बियसरीरे दुविधे पं०, तं०-भवधारणिजे य उत्तरवेउब्बिए य, तत्थ णंजे से भवधारणिज्जे सेणं हुंडसंठाणसंठिते पं०, तत्थ गंजे से उत्तरवेउब्बिते सेवि हुंडसंठाणसंठिते पं०,
रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिं० वेउ० सरीरे णं भंते ! किंसंठाणसंठिते पं०?, गो० ! रयणप्पभापुढविनेरइयाणं दुविधे सरीरे पं०, तं०-भवधारणिजे य उत्तरवेउब्बिए य, तत्थणंजे

Page #456

पद-२१, उद्देशकः-, द्वारं -
१२९ से भवधारणिज्जे से णं हुं०, जे से उत्तरवेउविते सेवि हुंडे, एवं जाव अधेसत्तमापुढविनेरइयवेउब्वियसरीरे।
तिरिक्खजोणियपं० वे० सरीरेणंभंते! किसंठाणसंठितेपं०?, गो०! नानसंठाणसठिते पं०, एवं जलयरथलयरखहयराणवि, थलयराणवि चउप्पयपरिसप्पाणवि परिसप्पाणवि उरपरिसप्पभुयपरिसप्पाणवि । एवं मणूसंपंचिंदियवे० सरीरेवि।
असुरकुमारभवणवासी देव० पंचि० दे० सरीरे णं भंते ! किंसंठिते पं०?, गो! असुरकुमाराणं देवाणंदुविहे सरीरे पं०,०-भवधारणिजे यउत्तरवेउब्बितेय, तत्थणंजे से भवधारणिज्जे से णं समचउरसंसंठाणसं० पं०, तत्थ गंजे से उत्तरवेउब्बिए से णं नानासंठाणसं० पं०, एवं जाव थणियकुमारदेवपंचिंदियवेउब्बियसरीरे, एवं वाणमंतराणवि, नवरं ओहिया वाणमंतरा पुच्छिजति, एवं जोतिसियाणवि ओहियाणं, एवं सोहम्मे जाव अचुयदेवसरीरे, गेवेझगकप्पातीतवेमाणियदेवपंचिंदियवेउब्वियसरीरे णं भंते ! किंसंठिते पं०?, गो० ! गेवेजगदेवाणं एगे भवधारणिजे सरीरे, से णं समचउरसंसंठाणसंठिते पं०, एवं अनुत्तरोववाइयाणवि ।
वृ.'वेउब्बियसरीरेणं भंते!' इत्यादि सुगम, नवरं नैरयिकाणांभवधारणीयमुत्तरवैक्रियं चहुण्डसंस्थानमत्यन्तक्लिष्टकर्मोदयवशात्, तथाहि-तेषां भवधारणीयं शरीरंभवस्वभावतएव निर्मूलविलुप्तपक्षोत्पाटिकसकलग्रीवादिरोमपक्षिसंस्थानवदतीव बीभत्सं हुण्डसंस्थानं, यदप्युत्तरवैक्रियं तदपिवयं शुभंकरिष्याम इत्यभिसन्धिना कर्तुमारडमधमपितथाविधात्यन्ताशुभनामकर्मोदयवशादतीवाशुभतरमुपजायते इति हुण्डसंस्थान।
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां मनुष्याणां च वैक्रियं नानासंस्थानसंस्थितमिच्छावशतः प्रवृत्तेः दशविधभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्माद्यच्युतपर्यवसानवैमानिकानां भवधारणीयं भवस्वभावतयातथाविधशुभनामकर्मोदयवशात् प्रत्येकं सर्वेषां समचतुरमसंस्थान, उत्तरवैक्रियं विच्छानुरोधतःप्रवृत्तेर्नानासंस्थानसमंस्थितं,प्रैवेयकानामनुत्तरोपपातिनांचोत्तरवैक्रिय नभवति, प्रयोजनाभावाद्, उत्तरवैक्रिय ह्यत्र गमनागमननिमित्तं परिचाणानिमित्तं वा क्रियते, न चैतेषामेतदस्ति, यत्तु भवधारणीयमेतेषां तत्समचतुरनसंस्थानसंस्थितमिति ।
उक्तानि संस्थानानि, सम्प्रत्यवगाहनामानमाह
म. (५१८) वेउब्बियसरीरस्स गं भंते ! केमहालिया सरीरावगाहणा मं०?, गो० ! जह० अंगुलस्स असं० उक्को० सातिरेगं जोयणसयसहस्सं।
वाउकाइयएगिदियसरीरस्स णं भंते ! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो० ! जह० अंगुलस्स असं० उक्कोसेणवि अंगुलस्स असं०,
नेरइयपंचिंदियवेउब्बियसरीरस्स णं भंते! केमहा० पं०?, गो० ! दुविहा पं०, तं०भवधारणिजाय उत्तरवेउब्बियाय, तत्थणंजासाभवधारणिज्जा साजह० अंगुलस्सअसंखेजतिभागं उक्को० पंचधनुसयाई, तत्थ णंजा सा उत्तरवेउब्बिया सा जह० अंगुलस्स संखेजतिभागं उक्कोट धनुसहस्सारयणप्पभापुढविनेरइयाणं भंते! केमहा०पं०?, गो०! दुविहापं०, तं०-भवधारणिजा य उत्तरवेउविता य, तत्थ णं जा सा भवधारणिजा सा जह० अंगु० असं० उक्को० सत्त धनूइं [119

Page #457

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५१८
तिन्नि रयणीओ छच्च अंगुलाई, तत्थ णं जा सा उत्तरवेउविता सा जह० अंगु० असं० उक्को० पन्नरस धणूतिं अष्टाइजाओ रयणीओ।
सक्करप्पभाए पुच्छा, गो० ! जाव तत्थ णं जा सा भवधारणिजा सा जह० अंगु० असं० उक्को० पन्नरस धनूइं अहाइजातो रयणीओ, तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विता सा जह० अंगु० संखे० उक्को० एकतीसं धणूई एक्का य रयणी । वालुयप्पभाए पुच्छा, भवधारणिजा एक्कतीसं धनूइं एका रयणी उत्तरवे उब्विया छावढि धनूतिं दो रयणीओ।
पंकप्पभाए भवधारणिजाबावद्विधनूइंदोरयणीओ, उत्तरवेउव्विया पणवीसं धनुसयं। धूमप्पभाए भवधारणिजा पणवीसं धनुसयं, उत्तरवेउब्विया अष्टातिजाइं धनुसयाइं । तमाए भवधारणिज्जा अष्टाइजाइंधनूसताइं उत्तरवेउब्बिया पंच धणुसताई।
अधेसत्तमाए भवधारणिज्जा पंच धणुसयाइं उत्तरवेउब्वित्ता धणुसहस्सं, एवं उक्कोसेणं । जहनेणं भवधारणिजा अंगुलस्स असंखेजतिभागं उत्तरवेउविता अंगुलस्स संखिजतिभागं।
तिरिक्खजोणियपंचिंदियवेउब्बियसरीरस्स णं भंते! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो०! जह० अंगु० सं० उक्कोसेणंजोअणसतपुहत्तं । मणुस्सपंचिंदियवेउब्वियसरीरस्सणं भंते! केमहा०?, गो० ! जह० अंगुल० सं० उक्को० सातिरेगंजोअणसतसहस्स।
असुरकुमारभवणवासिदेव० पंचि० वेउब्वियसरीरस्स णं भंते ! केमहा० ?, गो० ! असुरकुमाराणं देवाणंदुविहा सरीरोगाहणा पं०, तं०-भवधारणिय उत्तरवेउब्बिया य, तत्य गंजा साभवधारणिज्जासाज० अंगु० असं० उक्को० सत्तरयणीओ, तत्थ गंजा सा उत्तरवेउविता सा जह० अंगु० संखे० उको० जोअणसतसहस्स, एवं जाव थणियकुमाराणं, एवं ओहियाणं वाणमंतराणं, एवं जोइसियाणवि।
सोहम्मीसाणदेवाणं, एवं चेव उत्तरवेउब्विता, जाव अच्चुओ कप्पो, नवरं सणंकुमारे भवधारणिजाजह० अंगु० अ० उको०छरयणीओ, एवं माहिंदेवि, बंभलोयलंतगेसुपंच रयणीओ महासुक्कसहस्सारेसु चत्तारि रयणीओ, आणयपाणयआरणबुएसु तिन्नि रयणीओ। . विजगकप्पातीतवेमाणियदेवपंचिंदियवेउ० स० केम०?, गो० ! गेवेजगदेवाणं एगा भवधारणिजा सरीरोगाहणा पं० सा जह० अंगुल० असं० उक्को० दो रयणी, एवं अनुत्तरोववाइयदेवाणवि, नवरं एका रयणी
वृ. 'वेउब्वियसरीरस्सण'मित्यादि, जघन्यतोऽालासङ्घयेयभागंनैरयिकादीनां भवधारणीयस्यापर्याप्तावस्थायांवातकायस्यवा, उत्कर्षतः सातिरेकंयोजनशतसहसंदेवानामुत्तरवैक्रियस्य मनुष्याणां वा, ‘एगिदियवेउब्वियसरीरस्स णमित्यादि, अत्र एकेन्द्रियो वातकायोऽन्यस्य वैक्रियलब्थ्यसम्भावात्, तस्य जघन्यत उत्कर्षतो वाऽवगाहनामानमङ्गुलासङ्ख्येयभागप्रमाणं, एतावप्रमाणविकुर्वणायामेव तस्य शक्तिसम्भवात्, सामान्यमनैरयिकसूत्रे भवधारणीया' भवो धार्यते यया सा भवधारणीया 'कृबहुल'मिति वचनात् करणे अनीयप्रत्ययः, उत्कर्षतः पञ्च धनुःशतानि, उत्तरवैक्रिया धनुःसहस्रंसप्तमनरकपृथिव्यपेक्षया, अन्यत्रैतावत्या भवधारणीयाया उत्तरवैक्रियाया वा शरीरावगाहनाया अप्राप्यमाणत्वात्, .. अधुना प्रतिपृथिव्यवगाहनामानमाह-रयणपभे'त्यादि, अङ्गुलासङ्खयेयभागप्रमाणता

Page #458

पदं-२१, उद्देशकः-, द्वारं
१३१ प्रथमोत्पत्तिकाले वेदितव्या, उत्कर्षतः सप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षट् चाङ्गुलानि पर्याप्तावस्थायां, इदं चोत्कर्षतः शरीरावगाहनामानं त्रयोदशे प्रस्तटे द्रष्टव्यं, शेषेषु त्वक्तिनेषु प्रस्तटेषु स्तोकं स्तोकतरं, तचैवम्-रत्नप्रभायाः प्रथमप्रस्तटे त्रयो हस्ता उत्कर्षतः शरीरप्रमाणं, द्वितीये प्रस्तटे धनुरेकमेको हस्तः सार्धानि चाष्टावङ्गुलानि, तृतीये प्रस्तटे धनुरेकं त्रयो हस्ताः सप्तदशाङ्गुलानि, चतुर्थे द्वे धनुषी द्वौ हस्ती सार्धमेकमङ्गुलं, पञ्चमे त्रीणि धनूंषि दशाङ्गुलानि, षष्टे त्रीणि धनूषिं द्वौ हस्तौ सार्द्धान्यष्टादशाङ्गुलानि सप्तमे चत्वारि धषि एको हस्तः त्रीणि चाकुलानि, अष्टमे चत्वारि धनूंषि त्रयोहस्ताः सार्द्धान्येकादशाङ्गुलानि, नवमे पञ्चधनूंषि एको हस्तो विंशतिरकुलानि, दशमे षट्धनूंषि सार्द्धानि चत्वारि अङ्गुलानि, एकादशे षट् धनूंषि द्वौ हस्तौ त्रयोदशाङ्गुलानि, द्वादशे सप्त धनूंषि सान्येिकविंशतिरकुलानि, त्रयोदशे सप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षट् परिपूर्णान्यजुलानि, अत्र चायं तात्पर्यार्थः
प्रथमप्रस्तटे यच्छरीरावगाहनापरिमाणं त्रयो हस्ता इति तस्योपरि प्रस्तटक्रमेण सार्द्धानि षट्पञ्चाशदगुलानि प्रक्षिप्यन्ते, ततो यथोक्तंप्रस्तटेषु शरीरावगाहनापरिमाणं भवति, उक्तंच॥१॥ “रयणाए पढमपयरे हत्थतियं देहउस्सओ भणिओ।
छप्पन्चंगुल सवा पयरे २ हवइ बुद्दी॥" 'तत्थ णंजा सा उत्तरवेउब्विया' इत्यादि, जघन्यतोऽङ्गुलसङ्ग्येयभाग, प्रथमसमयेऽपि तस्या अङ्गुलसङ्ग्येयभागप्रमाणाया एव भावात्, नत्वसङ्ख्येयभागप्रमाणायाः,आह च सङ्ग्रहणिमूलटीकाकारो हरिभद्रसूरिः
"उत्तरवैक्रिया तु तथाविधप्रयत्लभावादाद्यसमयेऽप्यङ्गुलसङ्ख्येयभागमात्रैव, उत्कर्षतः पञ्चदशधषि अर्धतृतीयाहस्ताः" इदंच उत्तरवैक्रियशरीरावगाहनापरिमाणं त्रयोदशेप्रस्तटेऽवसातव्यं, शेषेषु तु प्रस्तटेषु प्रागुक्तभवधारणीयमानापेक्षया द्विगुणं प्रत्येतव्यं ।।
शर्कराप्रभायां भवधारणीया उत्कर्षतः पञ्चदशधषि अर्द्धतृतीयाहस्ताः,इदं चोत्कर्षतो भवधारणीयावगाहनापरिमाणमेकादशेप्रस्तटेऽवसातव्यं, शेषेषुतुप्रस्तटेष्विदं-शर्कराया:प्रथमे प्रस्तटेसप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षट्चाङ्गुलानि, द्वितीये प्रस्तटेअष्टौ धषिद्वौ हस्तौनव चाकुलानि, तृतीये नव धषि एको हस्तो द्वादश चाङ्गुलानि, चतुर्थे दश धषि पञ्चदशाकुलानि, पञ्चमे दश धनूंषि त्रयो हस्ता अष्टादशाङ्गुलानि, षष्ठे एकादश धनूंषि द्वौ हस्तावेकविंशतिरकुलानि, सप्तमे द्वादश धनूंषि द्वौ हस्तौ, अष्टमे त्रयोदशधषि एको हस्तःत्रीणि अकुलानि, नवमे चतुर्दशधषि षट्चाङ्गुलानि, दशमे चतुर्दशधनूंषि त्रयो हस्ता नवचाङ्गुलानि, एकादशे सूत्रोक्तमेव परिमाणं,
अत्रापीदंतात्पर्यं-प्रथमेप्रस्तटेयत्परिमाणमुक्तंतस्योपरिप्रस्तटक्रमेण त्रयोहस्तास्त्रिणिचाङ्गुलानि प्रक्षेप्तव्यानि, ततो यथोक्तं प्रस्तटेषु परीमाणं भवति, ॥७॥ “सोचेव य बीयाए पढमे पयरंमि होइ उस्सेहो।
हत्थतिय तिन्नि अंगुल पयरे पयरे य वुट्टीए।। ॥२॥ एक्कारसमे पयरे पन्नरस धणूणि दोन्नि रयणीओ।
__ बारस य अंगुलाई देहपमाणं तुवित्रेयं ॥" गाथाद्वयस्यापीयमक्षरगमनिका-यएव प्रथमपृथिव्यां त्रयोदशे प्रस्तटे उत्कर्षत उत्सेधो

Page #459

१३२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५१८ भणितः-सप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षट्चाङ्गुलानि इति, स एव द्वितीयस्यां-शर्कराप्रभायां पृथिव्यां प्रथमे प्रस्तटे उत्सेधो भवति ज्ञातव्यः, ततः प्रतरे प्रतरे वृद्धिरवसेया त्रयो हस्तास्त्रीणिचाङ्गुलानि, तथाच सत्येकादशे प्रस्तटे उत्कर्षतो भवधारणीयशरीरपरिमाणमायाति पञ्चदशधनूंषि द्वौ हस्ती द्वादश चाङ्गुलानि इति, उत्तरवैक्रियोत्कर्षपरिमाणमाह-एकत्रिंशद्धनूंषि एके हस्तः, इदंच एकादशे प्रस्तटे वेदितव्यं, शेषेषुतु प्रस्तटेषु स्वस्वभवधारणीयापेक्षया द्विगुणमवसेयं २ ।
तथा तृतीयस्यां वालुकाप्रभायां पृथिव्यामुत्कर्षतो भवधारणीया एकत्रिंशद्धनूंषि एको हस्तः, एतच नवमंप्रस्तटमधिकृत्योक्तमवसेयं, शेषेषुप्रस्तटेष्वेवं-तत्र प्रथमप्रस्तटे भवधारणीया पञ्चदशधषिद्वी हस्तौ द्वादशाङ्गुलानि, द्वितीयेप्रस्तटेसप्तदशधषि द्वौ हस्तौ सानि सप्ताङ्गुलानि, तृतीये एकोनविंशतिर्धनूंषिद्वी हस्तौत्रीण्यङ्गुलानि, चतुर्थे एकविंशतिःधनूंषिएको हस्तः सार्धानि द्वाविंशतिरकुलानि, पञ्चमे त्रयोविंशतिर्धनूंषिएको हस्तोऽष्टादशचाङ्गुलानि, षष्ठे पञ्चविंशतिधषि एको हस्तः सार्धानित्रयोदशाङ्गुलानि, सप्तमे सप्तविंशतिर्धषिएको हस्तो नव चाङ्गुलानि, अष्टमे एकोनत्रिंशद्धनूंषिएको हस्तः सार्धानि चत्वार्यकुलानि, नवमेयथोक्तरूपंपरिमाणंभवति, अत्रापि चायं भावार्थः-प्रथमे प्रस्तटे यत्परिमाणमुक्तं तस्योपरि प्रस्तटे प्रस्तटे सप्त हस्ताः सार्धानि च एकोनविंशतिरकुलानि क्रमेण प्रक्षेप्तव्यानि, ततो यथोक्तं प्रस्तटेषु परिमाणं भवति, उक्तं च
“सो चेव य तइयाए पढमे पयंरमि होइ उस्सेहो।
सत्त रयणीउ अंगुल उणवीसं सहबुद्दी य॥ ॥२॥ पयरे पयरे य तहा नवमे पयरंमी होइ उस्सेहो ।
धणुयाणि एगतीसं एका रयणी य नायव्वा ॥" अस्यापि गाथाद्वयस्येयमक्षरगमनिका-यएव द्वितीयस्याः शर्करप्रभाया एकादशेप्रस्तटे भवधारणीयाया उत्कर्षत उत्सेध उक्तः-पञ्चदश धनूंषि द्वौ हस्तौ द्वादश चाङ्गुलानि, स एव तृतीयस्याः वालुकाप्रभायाः पृथिव्याःप्रथमे प्रस्तटे उत्सेधो भवति, ततः प्रतरे २ वृद्धिरसवसेया सप्त हस्ताः सार्द्धानिचैकोनविंशतिरकुलानि, तथा च सति नवमे प्रस्तटेयथोक्तं भवधारणीयावगाहनामानं भवति-एकत्रिंशद्धनूंषिएकोहस्तइति, उत्तरवैक्रियोत्कृष्टपरिमाणमाह-द्वाषष्टिर्धनूंषि द्वौ हस्तौ, एतच नवमप्रस्तटाप्रेक्षमवसेयं, शेषेषुतुप्रस्तटेषु निजनिजभवधारणीयप्रमाणापेक्षया द्विगुणद्विगुणमिति ३।
चतुर्थ्यां पक्षप्रभायां पृथिव्यामुत्कर्षतो भवधारणीया द्वाषष्टिर्धनूंषि द्वौ हस्ती, इदं च सप्तमे प्रस्तटे प्रत्येयं, शेषेषु प्रस्तटेष्वेवं-पङ्कप्रभायाःप्रथमे प्रस्तटे एकत्रिंशद्धनूंषि एको हस्तः, द्वितीये षट्त्रिंशद्धनूंषि एकोहस्तो विंशतिरकुलानि, तृतीये एकचत्वारिंशद्धनूंषि द्वौहस्तौ षोडशअङ्गुलानि, चतुर्थे षट्चत्वारिंशद्धनूंषि त्रयो हस्ता द्वादशाङ्गुलानि, पञ्चमे द्विपञ्चाशद्धनूंषि अष्टावमुलानि, षष्ठे सप्तपञ्चाशद्धनूंषि एको हस्तः चत्वार्यकुलानि, सप्तमे यथोक्तरूपं परिमाणं, अत्रापि चैष भावार्थः-प्रथमे प्रस्तटे यत्परिमाणमुक्तं तस्योपरि प्रस्तटे प्रस्तटे क्रमेण पञ्च धनूंषि विंशतिरकुलानीत्येवंरूपा वृद्धिरवगन्तव्या, ततः प्रथमे प्रस्तटे सूत्रोक्तं परिमाणं भवति, उक्तंच॥१॥ “सोचेव चउत्थीए पढमे पयरमि होइ उस्सेहो ।
पंच धनु वीस अंगुल पयरे पयरे य वुट्टी य॥

Page #460

पद - २१, उद्देशकः, द्वारं
॥२॥
१३३
जो सत्तमए पयरे नेरइयाणं तु होइ उस्सेहो । बासट्ठी धनुयाणं दोन्निरयणी य बोद्धव्वा ।।"
अस्यापि गाथाद्वयस्याक्षरगमनिका प्राग्वत् भावनीया, उत्तरवैक्रियोत्कर्षपरिमाणं पञ्चविंशं धनुः शतं तच्च सप्तमे प्रस्तटे, शेषेषु तु प्रस्तटेषु स्वस्वभवधारणीयापेक्षया द्विगुणमिति ४ ।
,
पञ्चम्यां धूमप्रभायां पृथिव्यां भवधारणीयोत्कर्षतः पञ्चविंशं धनुःशतं तच पञ्चमं प्रस्तटमधिकृत्योक्तमवसेयं, शेषेषु प्रस्तटेष्विदं-- प्रथमप्रस्तटे द्वाषष्टिर्धनूंषि द्वौ हस्ती, द्वितीयेऽटसप्ततिर्धनूंषि एका वितस्तिः, तृतीये त्रिनवतिर्धनूंषि त्रयो हस्ताश्चतुर्थे नवोत्तरं धनुः शतं एको हस्तः एकाच वितस्तिः, पञ्चमे सूत्रोक्तं परिमाणं, अत्रापि चायं तात्पर्यार्थः यत्प्रथमे प्रस्तटे परिमाणमुक्तं तदुपरि प्रस्तटे २ क्रमेण पञ्चदश धनूंषि सार्द्धहस्तद्वयाधिकानि प्रक्षेप्तव्यानि, तथा च सति यथोक्तं पञ्चमे प्रस्तटे परिणामं भवति, उक्तं च-
11911
" सो चेव य पंचमीए पढमे पथरमि होइ उस्सोहो । पनरस धणि दो हत्थ सह पयरेसु वुड्डी य ॥
तह पंचमए पयरे उस्सेहो धनुस्सयं तु पणवीसं ।।"
अस्याः सार्द्धगाथाया अक्षरगमनिका प्राग्वत् वक्तव्या, उत्तरवैक्रियोत्कर्षपरिमाणं अर्धतृतीयानि धनुःशतानि, एतानि च पञ्चमे प्रस्तटे वेदितव्यानि शेषेषु प्रस्तटेषु स्वस्वभवधारणीयापेक्षया द्विगुणमिति । षठ्यां तमः प्रभायां पृथिव्यामुत्कर्षतो भवधारणीया अर्द्धतृतीयानि धनुःशतानि, तानि च तृतीये प्रस्तटे प्रत्येतव्यानि, प्रथमे तु प्रस्तटे पञ्चविंशं धनुः शतं, द्वितीये सार्द्धसप्ताशीत्यधिकं धनुः शतंतृतीये तु सूत्रोक्तमेव परिमाणं, अत्राप्ययं तात्पर्यार्थः-प्रथमे प्रस्तटे यत्परिमाणमुक्तं तस्योपरि प्रस्तटे प्रस्तटे सार्द्धानि द्वाषष्टिर्धनूंषि प्रक्षेप्तव्यानि, तथा च सति तृतीये प्रस्तटे यथोक्तं परिमाणं भवति, उक्तं च
॥१॥
“सो चेव य छट्टीए पढमे पयरंमि होइ उस्सेहो । बाधियं सड्डा पयरे पयरे य वुडीओ ।।
छट्टीए तइयपयरे दोसय पन्नासया होंति ।।"
अस्याप्युत्तरार्द्धपूर्विकाया गाथाया अक्षरगमनिका प्राग्वत् कर्तव्या, उत्तरवैक्रियोत्कर्षपरिमाणं पञ्चधनुः शतानि तानि च तृतीयप्रस्तटे वेदितव्यानि, आद्ययोस्तु द्वयोः प्रस्तटयोः स्वस्वभवधारणीयापेक्षया द्विगुणं द्विगुणमवबोद्धव्यं ६ ।
अथ सप्तम्यां तु पृथिव्यां भवधारणीया उत्कर्षतः पञ्च धनुःशतानि, उत्तरवैक्रिया धनुः सहस्रं, सर्वत्र भवधारणीया जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा उत्तरवैक्रिया सङ्घयेयभागप्रमाणेति । तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्य वैक्रिय शरीरावगाहना उत्कर्षती योजनशतपृथकत्वं तत ऊर्ध्व करणशक्तेरभावात्, मनुष्याणां सातिरेकं योजनशतसहस्रं, विष्णुकुमारप्रभृतीनां तथाश्रवणात्, जघन्या तूभयेषामप्यङ्गुलसङ्ख्येयभागप्रमाणा, न त्वसङ्घयेयभागमाना, तथारूपप्रयत्नासम्भवात् ।
असुरकुमारादीनां स्तनितकुमारपर्यवसानानां व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां सौधर्मेशानदेवानां प्रत्येकं जघन्या भवधारणीया वैक्रियशरीरावगाहना अङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा, सा चोत्पत्तिसमये द्रष्टव्या, उत्कृष्टा सप्त रत्नयः, उत्तरवैक्रिया जघन्या अङ्गुलसङ्ख्येयभागमात्रा, उत्कृष्टा योजनशतसहस्र,

Page #461

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २- २१/-/-/५१८ 'उत्तरवेउब्विया जाव अच्चओ कप्पो' त्ति उत्तरवैक्रिया तावद् वक्तव्या यावदच्युतः कल्पः, परत उत्तरवैक्रियासम्भवात्, एतच्च प्रागेवोक्तं, सर्वत्र जघन्यतोऽ हुलसङ्ख्येयभागमाना उत्कर्षतो योजनलक्षं, भवधारणीया तु विचित्रा ततस्तां पृथगाह- 'नवर 'मित्यादि, नवरमयं भवधारणीयां प्रति विशेष :
१३४
सनत्कुमारे कल्पे जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेयभाग उत्कर्षतः षड् त्नयः, 'एवं माहिंदेवि' इति एवं उक्तेन प्रकारेण जघन्या उत्कृष्टा च भवधारणीया माहेन्द्रकल्पेऽपि वक्तव्या, एतच्च सप्तसागरोपमस्थितिकान् देवानधिकृत्योक्तमवसेयं, द्व्यादिसागरोपमस्थितिष्वेवं येषां सनत्कुमारमाहेन्द्रकल्पयोर्द्वे सागरोपमे स्थितिस्तेषामुत्कर्षतो भवधारणीया परिपूर्णसप्तहस्तप्रमाणा, येषां त्रीणि सागरोपमाणि तेषां षड् हस्ताः चत्वारश्च हस्तस्यैकादशभागाः, येषां चत्वारि सागरोपमाणि तेषां षड् हस्तास्त्रयो हस्तस्यैकादशभागाः, येषां पञ्च सागरोपमाणि तेषां षड् हस्ताः द्वौ च हस्तस्यैकादशभागौ, येषां षट् सागरोपमाणि तेषां षड् हस्ताः एकश्च हस्तस्यैकादशभागः, येषां तु परिपूर्णानि सप्त सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां परिपूर्णा षड् हस्ता भवधारणीया, उक्तं च"अयरतिगं ठिइ जेसिं सणकुमारे तहेव माहिंदे । रयणीछतेसिं भागचउक्का हियं देहो । तत्तो अयरे अयरे भागो एक्कोक्कओ पडइ जाव । सागरसत्तठिईणं रयणीछक्कं तनुपमाणं ॥"
119 11
॥२॥
इह जघन्या भवधारणीया सर्वत्राप्यङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा सा च प्रतीतेति तामवधीर्योत्कृष्टां प्रतिपादयति- 'बंभलोगलंतगेसु पंच रयणीओ' इति, इह यद्यपि ब्रह्मलोकस्योपरि लान्तको न समश्रेण्या तथापीह शरीरप्रमाणचिन्तायामिदं द्विकं विवक्ष्यते, द्विकपर्यन्त एव हस्तस्य त्रुटिततया लभ्यमानत्वात्, एमुत्तरत्रापि द्विकचतुष्कादिपरिग्रहे कारणं वाच्यं, तत्र ब्रह्मलोकलान्तकयोरुत्कर्षतया भवधारणीया पञ्च रत्नयः, एतच्च लान्तके चतुर्द्दशसागरोपमस्थितिकान् देवानधिकृत्य प्रतिपादितमवसेयं, शेषसागरोपमस्थितिष्वेवं येषां ब्रह्मलोके सप्त सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां षड् रत्नयः परिपूर्णा भवधरणीया, येषामष्टौ सागरोपमाणि तेषां पञ्च हस्ताः षड् हस्तस्यैकादशभागाः, येषां नव सागरोपमाणि तेषां पञ्च हस्ताः पञ्च हस्तस्यैकादशभागाः, येषां दश सागरोपमाणि तेषां पञ्च हस्ताश्चत्वारश्चैकादशभागाः हस्तस्य, ।
लान्तकेऽपि येषां दश सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावती भवधारणीया उत्कर्षतो, येषामेकादश सागरोपमाणि लान्तके स्थितिस्तेषां पञ्चहस्तास्त्रयो हस्तस्यैकादशभागाः, येषां द्वादश सागरोपमाणि तेषां पञ्च हस्ता द्वौ च हस्तैकादशभागी, येषां त्रयोदश सागरोपमाणि तेषां पञ्च हस्ता एको हस्तस्यैकादशभागो, येषां चतुर्दश सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां परिपूर्णा पञ्चहस्ता भवधारणीया, । 'महासुक्कसहस्सारेसु चत्तारि रयणीओ' महाशुक्रसहस्त्ररयोश्चलस्रोरलय उत्कर्षतो भवधारणीया, एतच्च सहस्रारगतान् अष्टादशसागरोपमस्थितिकान् देवानधिकृत्योक्तं वेदितव्यं, शेषसागरोपमस्थितिष्वेवंयेषां महाशुक्रे कल्पे चतुर्दश सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामुत्कतर्षतो भवधारणीया परिपूर्णाः पञ्च हस्ताः येषां पञ्चदश सागरोपमाणि तेषां चत्वारो हस्तास्त्रयश्च हस्तस्यैका - दशभागाः, येषां षोडश सागरोपमाणि तेषां चत्वारो हस्ता द्वौ च हस्तस्यैकादशभागौ,

Page #462

पदं-२१, उद्देशकः-, द्वारं
१३५
येषां सप्तदश सागरोपमाणि तेषां चत्वारो हस्ता एको हस्तस्यैकादशभागः,
सहसारेऽपियेषां सप्तदश सागरोपमाणि तेषामेतावती भवधारणीया, येषां पुनःसहस्रारे परिपूर्णान्यष्टादश सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां परिपूर्णाश्चत्वारो हस्ताः भवधारणीया,
'आणयपाणयआरणचुएसु तिन्निरयणीओ' इति आनतप्राणतारणाच्युतेषुतिम्रो रत्नय, उत्कृष्टा भवधारणीया, एतच्चाच्युतेकल्पेद्वाविंशतिसागपोपमस्थितिकान्देवानधिकृत्योक्तंद्रष्टव्यं, शेषसागपोपमस्थितिष्वेवं-येषामानतेऽपि कल्पेपरिपूर्णानि किञ्चित्समधिकानिचाष्टादशसागरोपमाणि स्थितिः तेषांपरिपूर्णाश्चत्वारोहस्ताउत्कृष्टा भवधारणीया, येषांपुनरेकोविंशतिःसागरोपमाणि तेषांत्रयो हस्तास्त्रयश्च हस्तस्यैकादशभागाः",प्राणतेऽपिकल्पे येषामेकोनविंशतिःसागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावती भवधारणीया, येषां पुनः प्राणते कल्पे विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां त्रयो हस्ता द्वौ च हस्तस्यैकादशभागौ, येषामारणेऽपिकल्पेविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावती भवधारणीया, येषां पुनरारणेऽपि कल्पे एकविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां त्रयो हस्ता एकस्य हस्तस्यैकादशभागोभवधारणीया, अच्युतेऽपिकल्पे येषामेकविंशतिःसागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावत्येव भवधारणीया, येषां पुनरच्युते कल्पे द्वाविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामुत्कर्षतो भवधारणीया परिपूर्णास्त्रयो हस्ताः,
गेवेन्जकपातीते'त्यादि भावितं, नवरं 'उक्कोसेणं दो रयणीओ'त्ति एतन्नवमग्रैवेयके एकत्रिंशत्सागरोपमस्थितिकान्देवान्प्रति द्रष्टव्यं, शेषसागरोपमस्थितिष्वेवं-प्रथमे ग्रैवेयके येषां द्वाविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां त्रयो हस्ता भवधारणीया, येषां पुनस्तत्रैव त्रयोविंशतिःसागरोपमाणि स्थितिस्तेषां द्वौ हस्तावष्टौ हस्तस्यैकादशभागाः द्वितीयेऽपि ग्रैवेयके येषां त्रयोविंशतिःसागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावती भवधारणीया, येषां पुनस्तत्र चतुर्विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां द्वौ हस्तौ सप्तच हस्तस्यैकादशभागाभवधारणीया, तृतीयोऽपिग्रैवेयके येषां चतुर्विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावत्येव भवधारणीया, येषां पुनः पञ्चविंशतिः सागरोपमाणितत्रस्थितिस्तेषां द्वौहस्तौषट् हस्तस्यैकादशभागाभवधारणीया, चतुर्थेऽपि ग्रैवेयके येषां पञ्चविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषामेतावती भवधारणीया, येषां पुनस्तत्र षड्विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां द्वौ हस्ती पञ्च हस्तस्यैकादशभागाः,
--पञ्चमेऽपि ग्रैवेयके येषां षड्विंशतिः सागरोपमाणि तेषामेतावती भवधारणीया, येषां तु तत्र सप्तविंशति; सागपोपमाणि तेषां द्वौ हस्तौ चत्वारो हस्तस्यैकादशभागा भवधारणीया, षष्टेऽपिगैवेयकेयेषांसप्तविंशतिःसागरोपमाणितेषामेतावत्येवभवधारणीया, येषांपुनस्तत्राष्टाविंशतिःसागरोपमाणि स्थितिस्तेषां द्वौ हस्तौ त्रयो हस्तस्यैकादशभागा भवधारणीया, सप्तमेऽपि ग्रैवेयके येषामष्टाविंशतिः सागरोपमाणि (स्थितिः) तेषामेतावती, येषांपुनस्तत्रएकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि तेषांभवधारणीया द्वौ हस्तौ द्वौच हस्तस्यैकादशभागौ, अष्टमेऽपिग्रैवेयके येषां स्थितिरेकोनत्रिंशत्सागपोपमाणि तेषामेतावप्रमाणा, येषां पुनस्तत्र त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिस्तेषां द्वौहस्ती एकच हस्तस्यैकादशो भागो भवधारणीया, नवमे ग्रैवेयके येषांस्थितिस्त्रिंशत्सागरोपमाणि तेषां भवधारणीया एतावप्रमाणा, येषां पुनरेकत्रिंशत्सागरोपमाणि तत्र स्थितिस्तेषां परिपूर्णी द्वौ हस्तौ भवधारणीया,

Page #463

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५१८
“एवं अनुत्तरे' इत्यादि, एवं ग्रैवेयकोक्तेन प्रकारेण अनुत्तरोपपातिकदेवानामपि सूत्रं वक्तव्यं, नवरमुत्कर्षतो भवधारणीयाएकारलिः-हस्तो वक्तव्यः, एतच्चत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिकान्प्रति ज्ञातव्यं, येषांपुनर्विजयादिषुचतुषु विमानष्वेकत्रिंशत्सागरोपमाणिस्थितिस्तेषां परिपूर्णौ द्वौहस्ती भवधारणीया, येषांपुनस्तत्रैव मध्यमाद्वात्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिसतेषामेको हस्त एकश्च हस्तस्यैकादशभागो भवधारणीया, येषां पुनस्तत्र सर्वार्थसिद्धमहाविमाने त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि तेषामेको हस्तो भवधारणीया, जघन्या सर्वत्राङ्गुलासमयेयभागमात्रा ।।
तदेवमुक्तानि वैक्रियशरीरस्यापि विधिसंस्थानावगाहनाप्रमाणानि, सम्प्रत्याहारकस्य प्रतिपिपादयिषुराह
मू. (११९)आहरगसरीरेणंभंते! कतिविधे पन्नते?, गो०! एगागारे पं०, जइ एगागारे किंमणूसआहारगसरीरे अमणूसआहारगसरीरे?, गो०! मणूस आहारगसीरे नो अमणूसआ०,
मणूसआहा० किं समुच्छिममणूसआहा० गब्मवक्कंतियमणूसआहा०?, गो० ! नो संमुच्छिममणूसआहा० गभवतियमणूसाआहा०
-जइ गब्भव०म० आ० किंकम्मभूमगग०म० आ० अकम्मभूमगग०म० आ० अंतरदीवगग-०म० आ०?, गो०! कम्मभूमग० नो अकम्मभूमगग० नो अंतरदीवग०, जइ कम्मभूमगग० म० आ०कि संखेजवासाउयक० ग० म० आ० असंखेजवासाउक० ग० म० आ०?, गो०! संखिजवा०क०गब्भ०म० आहारगसरीरे नो असं०क०म० आ०, जति संखे०क० ग०म० आहा० सरीरे किं पजत्तसं० वा० क० ग० म० आ० सरीरे अपजत्तसं० वा०क०ग-म० आ०?, गो-! पजत्तसं०वासा०क० ग०म० आ० नो अपज्जत्तं क० ग० मणू० आ०,
__ -जइ पजत्त० सं० क० ग० म० आ० किं सम्मद्दिडीपज्जत्तगसं०क० ग० म० आ० मिच्छद्दट्ठीप०सं०क०ग०म० आ० सम्मामिच्छद्दिछिपज०सं०क०ग०म० आ०, जइ सम्मद्दिद्विपजत्तसं० वा०क०म०म०आ०किं संजयस०म०सं०क० ग०म० आ० असंजतसम्म० प०सं०क०ग०म० आ० संजयासंजय०प०सं०क० ग० म० आ०?, गो० संजयसम्म० पं० सं०क० ग०म० आ० नो असंजतसम्म०प० आहा० नो संजतासंतसम्म० आहा०,
-जइ संजतसम्म०पं० सं०क०ग०म० आ० किंपमत्तसंजतसम्म०म० आ० अपमतसंजतसम्म० सं०क०ग० म० आ०?, गो०! पमत्तसं० सम्मदिट्ठिप० सं०क० ग० म० आ० नो अपमत्तसं० स०प० सं० क० ग० म० आ०, जइ अपमत्तसं० स०प० सं० क० म० आ०किंइविपत्तप्पमत्तसं०स०क० सं० ग०म० आ० अनिहिपत्तसं०प०क०सं० ग० आ० गो०! इहिपत्त०स०प०सं०क०ग०म० आ० नोअनिहिय० स०प०सं०क० ग०म० आहा०।
___ आहारगसरीरेणं भंते! किंसंठिते पं०?, गो० ! समचउरंससंठाणसंठिते पं०, आहारगसरीरस्सगंभते! केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो०! जह० देसूणा रयणी उ० पडिपुन्ना रयणी।
वृ. 'आहारकसरीरेणंभंते! कइविहे पं०' इत्यादि सुगम, नवरं संजय'त्ति 'यमूउपरमे'संयच्छन्ति स्म-सर्वसावधयोगेभ्यः सम्यगुपरमन्ति स्मेति संयताः, 'गत्यर्थनित्याकर्मका' दिति कतरिक्तप्रत्यः, सकलचारित्रिणः,असंयता-अविरतसम्यग्दृष्टयः संयतासंयता-देशविरतिमन्तः,
तथा ‘पमत्त'त्ति प्रमाद्यन्ति स्म-मोहनीयादिकर्मोदयप्रभावतःसञ्जवलनकषायनिद्रा

Page #464

पदं - २१, उद्देशक:-, द्वारं -
१३७
धन्यतमप्रमादयोगतः संयमयोगेषु सीदन्ति स्म प्रमत्ताः पूर्ववत्कर्त्तरि क्तप्रत्ययः, ते च प्रायो गच्छ्वासिनस्तेषां क्वचिदनुपयोगसम्भवात्, तद्विपरीता अप्रमत्ताः, ते च प्रायोजिनकल्पिकपरिहारविशुद्धिकयथालन्दकल्पिकप्रतिमाप्रतिपन्नास्तेषां सततोपयोगसम्भवात्,
इह जिनकल्पिकादयो लब्धि नोपजीवन्ति, तेषां तथाकल्पत्वात्, येऽपि च गच्छ्वासिन आहारकशरीरं कुर्वन्ति तेऽपि तदानीं लब्ध्युपजीवनेनौत्सुक्यभावतः प्रमादवन्तो, मोचनेऽपिच प्रमादवन्त आत्मप्रदेशानामौदारिकशरीरे सर्वात्मनोपसंहरणेन व्याकुलीभावात्, आहारकशरीरे चान्तर्मुहूर्त्तावस्थानं, ततो यद्यपि तन्मध्यभागे कियत्कालं मनाक् विशुद्धिभावतः कार्मग्रन्थिकैरप्रमत्ततोपवण्यते तथापि स लब्ध्युपजीवनेन प्रमत्त एवेत्यप्रमत्तस्य 'नो अपमत्तसंजए' इत्यादिना प्रतिषेधः कृतः, 'इड्डिपत्त' ति ऋद्धी: - आमर्षौषध्यादि लक्षणाः प्राप्त ऋद्धिप्राप्तस्तद्विपरीतोऽनृद्धिप्राप्तः, ऋद्धीश्च प्राप्नोति प्रथमतो विशिष्टमुत्तरोत्तरमपूर्वापूर्वार्थप्रतिपादकं श्रुतमवगाहमान; श्रुतसामर्थ्यतस्तीव्रतीव्रतर शुभभावनामधिरोहन् अप्रमत्तः सन् उक्तं च
119 11
"अवगाहते च स श्रुतजलधिं प्राप्नोति चावधिज्ञानम् । मानसपर्यायं वा ज्ञानं कोष्ठादिबुद्धीर्वा ॥ चारणवैक्रियसर्वौषधिताद्या वाऽपि लब्धयस्तस्य ! प्रादुर्भवन्ति गुणतो बलानि वा मानसादीनि ।”
अत्र 'स' इत्यप्रमत्तसंयतः, मानसपर्यायमिति - मानसाः - मनसः सम्बन्धिः पर्याया-विषया यस्य तन्मानसपर्यायं मनःपर्यायज्ञानमित्यर्थः, कोष्ठादिबुद्धीर्वा इत्यत्रादिशब्दात् पदानुसारिबीजपरिग्रहः, तिम्रो हि बुद्धयः परमातिशयरूपाः प्रवचने प्रतिपाद्यन्ते, तद्यथा
कोष्ठबुद्धिः १ पदानुसारिबुद्धिः २ बीजबुद्धि ३ च तत्र कोष्ठक इव धान्यं या बुद्धिराचार्यमुखाद्विनिर्गतौ तदवस्थानी च सूत्रार्थी धारयति न किमपि तयोः कालान्तरे गलति सा कोष्ठबुद्धिः १, या पुनरेकमपि सूत्रपदमवधार्य शेषमश्रुतमपि तदवस्थमेव श्रुतमवगाहते सा पदानुसारिणी २, या पुनरेकमर्थपदं तथाविधमनुसृत्य शेषमश्रुतमपि यथावस्थितं प्रभूतमर्थमवगाहते सा बीजबुद्धिः ३,
साच सर्वोत्तमप्रकर्षप्राप्ता भगवतां गणभृतां, ते हि उत्पादादिपदत्रयमवधार्यं सकलमपि द्वादशाङ्गात्मकं प्रवचनमभिसूत्रयन्ति, तथा चारणाश्च वैक्रियं च सर्वोषध्यश्च तद्भावश्चाचारणवैक्रियसर्वौषधिता, तत्र चरणं - गमनं तद्विद्यते येषां ते चारणाः 'ज्योत्स्नादिभ्योऽणि 'ति मत्वर्थीयोऽणू प्रत्ययः, तत्र गमनमन्येषामपि मुनीनां विद्यते ततो विशेषणान्यथानुपपत्त्या चरणमिह विशिष्टं गमनमभिगृह्यते, अत एव चातिशायने मत्वर्थीयो, यथा रूपवती कन्या इत्यत्र, ततोऽयमर्थःअतिशायिचरणसमर्थाश्चारणाः, आह च भाष्यकृत् स्वकृतमाष्टटीकायां
॥२॥
"अतिशयचरणाच्चारणाः, अतिशयगमनादित्यर्थः " तेच ते द्विविधा- जङ्घाचारणाः विद्याचारणाश्च तत्र ये चारित्रतपोविशेषप्रभावतः समुद्भूतगमनविषयलब्धिविशेषास्ते जङ्घाचारणाः, ये पुनर्विद्यावशतः समुत्पन्नगमनलब्ध्यतिशयास्ते विद्याचारणाः, जङ्घाचारणाश्च रुचकवरद्वीपं यावत् गन्तुं समर्थाः विद्याचारणा नन्दीश्वरं, तत्र जङ्घाचारणा यत्र कुत्रापि गन्तुमिच्छवस्तत्र रविकतानपि निश्रीकृत्य गच्छन्ति, विद्याचारणास्तेववमेव, जङ्घाचारणश्च रुचकवरद्वीपं गच्छन् एकैनैवोत्पातेन गच्छति, प्रतिनिवर्त्तमानस्त्वेकेनोत्पातेन नन्दीश्वरमायाति द्वितीयेन स्वस्थानं, यदि पुनर्मेरुशिखरं

Page #465

१३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-/-/५१९
जिगमिषुस्तर्हि प्रथमेनैवोत्पातेन पण्डकवनमधिरोहति प्रतिनिवर्तमानस्तु प्रथमोनोत्पातेन नन्दनवनमागच्छति द्वितीयेन स्वस्थानमिति,
जवाचारिणो हि चारित्रातिशयप्रभावतो भवन्ति, ततो लब्ध्युपजीवने औत्सुक्यभावतः प्रमादसम्भवाचारित्रातिशयनिबन्धना लब्धिः परिहीयते, ततः प्रतिनिवर्तमानो द्वाभ्यामुत्पाताभ्यां स्वभुवमायाति, विद्याचारणःपुनःप्रथमेनोत्पातेन मानुषोत्तरं पर्वतं गच्छति द्वितीयेनतुनन्दीश्वरं, प्रतिनिवर्तमानस्त्वेकेनैवोत्पातेनस्वस्थानमायातीति, तथासएवोर्ध्वं गच्छन्प्रथमोत्पातेन नन्दनवनं गच्छति द्वितीयेनोत्पातेन पण्डकवनं, प्रतिनिवर्तमानस्त्वेकैनैवोत्पातेन स्वस्थानमायातीति, विद्याचारणो विद्यावशतो भवति, विद्या च परिशील्यमाना स्फुटा स्फुटतरोपजायते, अतः प्रतिनिवर्तमानस्य शक्यत्यतिशयसम्भवादेकेनोत्पातेन स्वस्थानगमनमिति उक्तंच॥१॥ “अइसयचरणसमत्था जंघाविजाहि चारणा मुणओ।
जंघाहि जाइ पढमो नीसं काउं रविकरेवि। ॥२॥ एगुप्पाएण गओ रुयगवरंमि उतओ पडिनियत्तो।
बिइएणं नंदिस्सरमिहं तओ एइ तइएणं ।। ॥३॥ पढमेणं पंडगवन बिइउप्पाएण नंदनं एइ।
तइउप्पारण तओ इह जंघाचारणो एइ । ॥४॥ पढमेण माणुसोत्तरनगंस नंदिस्सरंतु बिइएण।
एइ तओ तइएणं कयचेइयवंदणो इहइं॥ पढमेणं नंदनवने बिअप्पाएण पंडगवनंमि।
एइ इहं तइएणं जो विनाचारणो होइ॥" तथा सर्वं-विड्मूत्रादिकमौषधं यस्य स सर्वोषधः, किमुक्तं भवति?- यस्य मूत्रं विट श्लेष्मा शरीरमलो वा रोगोपशमसमर्थोभवतिससर्वोषधः, आदिशब्दादामर्षोषध्यादिलब्धिपरिग्रहः, एताश्च ऋद्धीरप्रमत्तः सन्प्राप्य पश्चात् प्रमत्तो भवति, तेनैवेह प्रयोजनं तत उक्तम्-'इड्डिपत्तपमत्तसंजयेत्यादि, आह-मनुष्यस्याहारकशरीरमित्युक्ते सामथ्यादमनुष्यस्य नाहारकशरीरमित्यवसीयते ततः कस्मादुच्यते-'नो अमणुस्साहारगसरीरे' इत्यादि ?,निरर्थकत्वात्, उच्यते,
इह त्रिविधाविनेयाः, तद्यथा-उद्घटितज्ञामध्यमबुद्धयः प्रपञ्चितज्ञाच, तत्रये उद्घटितज्ञा मध्यमबुद्धयोवातेयथोक्तंसामर्थ्यमवबुध्यन्ते, ये पुनरघाप्यव्युत्पन्नत्वात्न यथोक्तसामथ्यावगमकुशलास्ते प्रपञ्चितमेवावगन्तुमीशते नान्यथा, ततस्तेषामनुग्रहाय सामर्थ्यलब्धस्यापि विपक्षनिषेधस्याभिधानं, महीयांसोहि परमकरुणापरीतत्वात् अविशेषेण सर्वेषामनुग्रहाय प्रवर्त्तन्ते, ततो न कश्चिद्दोषः,
'जहन्नेणं देसूणा रयणी' इतिआहारकशरीरस्य जघन्यतोऽवगाहना देशोना-किञ्चिदूना रलिः-हस्तः तथाविधप्रयत्नभावतःप्रारम्भसमयेऽपितस्या एतावत्या एव भावात्।तदेवमुक्तान्याहारकशरीरस्य विधिसंस्थानावगाहनामानानि, सम्प्रति तैजसस्य तान्यभिधित्सुराह
मू. (५२०) तेयगसरीरेणंभंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविहे पं०, तं---एगिदियतेयगसरीरे जाव पंचिंदियतेयगसरीरे, एगिदियतेयगसरीरे णं भंते ! कइविधे पं०?, गो०!

Page #466

१३९
पद-२१, उद्देशकः-, द्वारंपंचविधे पं०, तं०--पुढविराइय० जाव वणस्सइकाइयएगिदियसरीरे, एवंजहाओरालियसरीरस्स भेदो भणितो तहा तेयगस्सवि जाव चउरिदियाणं।
पंचिंदियतेयगसरीरेणंभंते! कतिविधे पं०?, गो०! चउबिहे पं०, तं०-नेरइयतेयगसरीरे जाव देवतेयगसरीरे, नेरइयाणं दुगतो भेदो भाणितब्बो, जहा वेउब्वियसरीरे । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणूसाण य जहा ओरालियसरीरे भेदो भाणितो तहा भाणियव्यो । देवाणं जहा वेउब्वियसरीरभेदो भाणितो तहा भाणियव्यो, जाव सब्वसिद्धदेवत्ति।
तेयगसरीरेणं भंते! किंसंठिएपं०?, गो०! नानासंठाणसंठिएपं०, एगिदियतेयगसरीरे णं भंते ! किंसंठिए पन्नते?, गो० ! नानासंठाणसंठिए पं०, पुढविकाइयएगिदियतेयगसरीरेणं भंते! किंसंठिएपं०?, गो० मसूरचंदसंठाणसंठिते पं०, एवं ओरालियसंठाणाणुसारेण भाणितव्वं जाव चउरिदियाणवि,
नेरइयाणं भंते! तेयगसरीरे किंसंठिए पं०?, गो०!जह वेउब्वियसरीरे, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणूसाणं जहा एतेसिं चेव ओरालियंति, देवाणं भंते ! किंसंठिते तेयगसरीरे पं० गो० ! जहा वेउब्वियस्स जाव अनुत्तरोववाइयत्ति।
वृ. 'तेयगसरीरे णं भंते !' इत्यादि, इह तैजसशरीरं सर्वेषामवश्यं भवति ततो यथा एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियगत औदारिकशरीरभेदोभणितस्तथाचतुरिन्द्रियान्यावत्तैजसशरीरभेदोऽपि वक्तव्यः, पञ्चेन्द्रियतैजसशरीरचिन्तायांततुर्विधपञ्चेन्द्रियतैजसशरीरं, नैरयिकतिर्यग्मनुष्यदेवभेदात्, तत्र नैरयिकतैजसशरीरचिन्तायां यथा प्राक् वैक्रियशरीरे पर्याप्तपर्याप्तविषयतया द्विगतो भेद उक्तस्तथाऽत्रापि वक्तव्यः स चैव___ -'जइ नेरइयपंचिंदियतेयगसरीरे किं रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदियतेयगसरीरे जाव किं अहेसत्तमापुढविनेरइयपंचिंदियतेयगसरीरे?,गो०! रयणाप्पभापुढविनेरइयपं--तेयगसरीरेवि जाव अहेसत्तमापुढविनेरइयपं० तेयगसरीरेवि, जइ रयणप्पभापुढविनेरइयपंचिंदियतेयगसरीरे किं पज्जत्तगरयणप्पभे'त्यादि, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां च यथा प्रागौदारिकशरीरभेद उक्तस्तथा अत्रापि वक्तव्यः, स चैवम्
"तिरिक्खजोणियपंचिंदियतेयगसरीरेणं भंते ! कइविहे पन्नत्ते?' इत्यादि, देवानां यथा वैक्रियशरीरभेदं उक्तस्तथा भणितव्यः, स चैवम्-'जइ देवंचिंदियतेयगसरीरे किं भवणवासिदेवपंचिं०तेयगसरीरे' इत्यादि, यावत्सर्वार्थसिद्धदेवसूत्रं ।
उक्तो भेदः,सम्प्रति संस्थानप्रतिपादनार्थमाह-'तेयगसरीरेणं भंते ! किंसंठिए पं०?' इत्यादि, सुगमं, इहजीवप्रदेशानुरोधितैजसं शरीरंततो यदेवतस्यां २ योनावौदारिकशरीरानुरोधेन वैक्रियशरीरानुरोधेन च जीवप्रदेशानां संस्थानं तदेव तैजसशरीरस्यापि इति प्रागुक्तमेकद्वित्रिचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यगतमौदारिकसंस्थानं नैरयिकदेवेषु वैक्रियसंस्थानमतिदिष्टमिति गतं संस्थानमधुना अवगाहनामानमाह
मू. (५२१)जीवस्सणंभंते! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स केमहालिया सरीरोगाहणा पं०?, गो० ! सरीरपमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं जायामेणं जह० अंगुलस्स असं० उको० लोगंताओ लोगंते,

Page #467

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २१ / / /५२१
एगिंदियस्स गंभंते! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स केमहालिया सरीरो० गो० ! एवं चेव, जाव पुढवि० आउ० तेउ० वाउ० वणप्फइकइयस्स, बेइंदियस्स णं भंते ! मारणंतियसमु० समो० तेयासरीरस्स केमहा० ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० अंगुलस्स असंखे० उक्को० तिरियलोगाओ लोगंते, एवं जाव चउरिदियस्स,
नेरइयरसणं भंते! मार० समु० समो० तेयासरीरस्स केमहा० ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० सातिरेकं जोयणसहस्सं उक्को० अधे जाव अहेसत्तमा पुढवी तिरियं जाव सयंभुरमणे समुद्दे उद्धं जाव पंडगवने पुक्खरिणीतो, पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स णं भंते! मार० समु० समो० तेयासरीरस्स य केमहा० ?, गो० ! जहा बेइंदियसरीरस्स, मणुस्सस्स णं भंते! मार० समु० समो० तेयासरीरस्स केमहा० ?, गो० ! समयखेत्ताओ लोगंती,
असुरकुमारस्स णं भंते! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेया० केम० ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० अंगुलस्स असंखे उक्को० अधे जाव तच्चाए पुढवीए हिट्टिल्ले चरमंते तिरियं जाव सयंभुरमणसमुद्दस्स बाहिरिल्ले वेइयंते उड्डुं जाव इसीपब्भारा पुढवी, एवं जाव थणियकुमारतेयगसरीरस्स, वाणमंतरजोइसिय सोहम्मीसाणगा य एवं चैव,
सकुमारदेवस्स णं भंते! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स केमहा०ि ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० अंगु० असं० उक्को० अधे जाव महापातालाणं दोचे तिभागे, तिरियं जाव सयंभुरमणे समुद्दे उड्डुं जाव अच्चुओ कप्पो, एवं जाव सहस्सारदेवस्स अच्छुओं कप्पो, आणयदेवंस्स णं भंते! मार० समु० समो० तेयास० केम० ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० अंगु० असं० उक्को० जाव अधोलोइयगामा, तिरियं जाव मणूसखेत्ते उहुं जाव अक्षुओं कप्पो, एवं जाव आरणदेवस्स अअदेवस्स एवं चेव, नवरं उड्डुं जाव सयाइं विमाणातिं,
१४०
गेविजगदेवरस णं भंते! मारणंतियसमु० समो० तेयग० केम० ?, गो० ! सरीरमानमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जह० विज्जाहरसेढीतो उक्को० जाव अहोलोइगामा तिरियं जाव मणूसखेत्ते उड्डुं जाव सगातिं विमाणातिं, अनुत्तरोववाइयस्सवि एवं चेव ।
कम्मगसरीरे णं भंते! कतिविधे पं० ?, गो० ! पंचविधे पं० तं०- एगिंदियकम्मगसरीरे जाव पंचिंदिय० य, एवं जहेव तेयगसरीरस्स भेदो संठाणं ओगाहणा य भणिता तहेव निरवसेसं भाणितव्वं जाव अनुत्तरोववाइयत्ति ।
बृ. 'जीवस्स णं भंते!' इत्यादि, जीवस्य नैरयिकत्वादिविशेषणाविवक्षायां सामान्यतःसंसारिणो णमिति वाक्यालङ्कारे मारणान्तिकसमुद्घातेन वक्ष्यमाणलक्षणनेन समवहतस्य सतः 'केमहालिया' इति किंमहती किंप्रमाणमहत्वा शरीरावगाहना ?, शरीरमौदारिकादिकमप्यस्ति तत आह-तैजसशरीरस्य, प्रज्ञप्ता ?, भगवानाहशरीरप्रमाणमात्रा विष्कम्भबाहल्येन, विष्कम्भश्च बाहल्यं च विष्कम्भबाहल्यं समाहारो द्वन्द्वस्तेन, विष्कम्भेन बाहल्येन चेत्यर्थः, तत्र विष्कम्भ उदरादिविस्तारः बाहल्यमुरः पृष्ठस्थूलता आयामी दैध्यं तत्रायामेन जघन्यतोऽङ्गुलस्यासङ्घयेयभागः --अङग्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा, इयं च एकेन्द्रियस्यैकेन्द्रियेष्वत्यासन्नमुत्पद्यमानस्य द्रष्टव्या, उत्कर्षतोलोकान्तात् लोकान्तः, किमुक्तं भवति ? -

Page #468

पद-२, उद्देशकः-, द्वार
१४१ अधोलोकान्तादारभ्ययावदूर्ध्वलोकान्तऊर्ध्वलोकान्तादारभ्य यावदधोलोकान्तस्तावप्रमाणइति, इयं च सूक्ष्मस्य बादरस्य वा एकेन्द्रियस्य वेदितव्या, न शेषस्यासम्भवात्, एकेन्द्रिया हि सूक्ष्मा बादराश्च यथायोगसमस्तेऽपिलोकेवर्तन्तेन शेषास्ततोयदा सूक्ष्मो बादरोवाएकेन्द्रियोऽधोलोके वर्तमानऊर्ध्वलोकान्ते सूक्ष्मतया बादरतया वोत्पत्तुमिच्छतिऊर्ध्वलोकान्ते वावर्तमानः सूक्ष्मोबादरोवाअधोलोकान्ते सूक्ष्मतया बादरतया वोत्पत्स्यतेतदातस्य मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतस्य यथोक्तप्रमाणातैजसशरीरावगाहना भवति, एतेनपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिसूत्राण्यपि भावितानि द्रष्टव्यानि, तथाहि- सूक्षमपृथिवीकायिकोऽधोलोके ऊर्ध्वलोके वा वर्तमानो यदा सूक्ष्मपृथिवीकायिकादितयाबादरवायुकायिकतया वाऊर्ध्वलोकेअधोलोकेवा समुत्पत्तुमिच्छति तदा भवति तस्य मारणा न्तिकसमुद्घातेन समवहतस्योत्कर्षतो लोकान्तात्त लोकान्तं यावत् तैजसशरीरावगाहना, एवम कायिकादिष्वपि भाव्यं,
द्वीन्द्रियसूत्रे आयामेन जघन्यतोऽङ्गलासङ्ग्येयभागप्रमाणा यदा अपर्याप्तो द्वीन्द्रियोऽहुलासङ्खयेयभागप्रमाणौदारिकशरीरः स्वप्रत्यासन्नप्रदेशे एकेन्द्रियादितयोत्पद्यते तदा अवसेया, अथवा यस्मिन् शरीरे स्थितःसन् मारणान्तिकसमुद्घातं करोति तस्मात् शरीरात् मारणान्तिकसमुद्घातवशात्बहिर्विनिर्गततेजशरीरस्यायामविष्कम्भविस्तारैरवगाहना चिन्त्यतेन तत्शरीरसहितस्य, अन्यथा भवनपत्यादेर्यजधन्यतोऽङ्गुलसङ्घयेयभागत्वं वक्ष्यतेतद्विरुध्येत, भवनपत्यादिशरीराणां सप्तादिहस्तप्रमाणत्वात्, ततो महाकायोऽपिद्वीन्द्रियो यदा स्वप्रत्यासन्नदेशे एकेन्द्रियतयोत्पद्यते तदाप्यनुलासङ्खयेयभागप्रमाणा वेदितव्या, उत्कर्षतस्तिर्यग्लोकालोकान्तः, किमुक्तं भवति?-तिर्यग्लोकादधोलोकान्तो ऊर्ध्वलोकान्तो वा यावता भवति तावत्रामाणा इत्यर्थः, कथमेतावप्रमाणेति चेत्, उच्यते, इह द्वीन्द्रिया एकेन्द्रियेष्वयुत्पद्यन्ते, एकेन्द्रियाश्च सकललोकव्यापिनः, ततो यदा तिर्यग्लोकस्थितो द्वीन्द्रिय ऊर्ध्वलोकान्ते अधोलोकान्ते वा एकेन्द्रियतया समत्पद्यते तदा भवति तस्य मारणान्तिकसमुद्घातसमवहतस्य यथोक्तप्रमाणा तैजसशरीरावगाहना, तिर्यग्लोकग्रहणं च प्रायस्तेषां तिर्यग्लोकः स्वस्थानमिति कृतमन्यथा अधोलोकैकदेशेऽप्यधोलौकिकग्रामादौ ऊर्ध्वलोकैकदेशेऽपिपण्डकवनादौ द्वीन्द्रियः सम्भवतीति तदपेक्षयाऽतिरिक्ताऽपि तैजसशरीरावगाहना द्रष्टव्या, एवं त्रिचतुरिन्द्रियसूत्रे अपि भावनीये ।
नैरयिकसूत्रे आयामेनजघन्यतोयत्सातिरेकंयोजनसहनमुक्तंतदेवंपरिभावनीयम्-इह वलयामुखादयधात्वारः पातालकलशाः लक्षयोजनावगाहा योजनसहस्रबाहल्यविक्करिकाः, तेषामधस्त्रिभागोवायुपरिपूर्णउपरितनस्त्रिभागउदकपरिपूर्णोमध्यम्नभागोवायूदकयोरुत्सरणापसरणधर्मा, तत्रयदा कश्चित्सीमन्तकादिषुनरकेन्द्रकेषुवर्तमानोनैरयिकः पातालकलशप्रत्यासन्नवर्ती चस्वायुःक्षयागदुवृत्य पातालकलशकुड्यंयोजनसहस्रबाहल्यंभित्त्वा पातालकलशमध्ये द्वीतीये तृतीये वा त्रिभागे मत्स्यतयोत्पद्यते तदा भवति सातिरेकयोजनसहनमाना नैरयिकस्य मारणान्तिकसमुद्घातसमवहतस्य जघन्यातैजशरीरावगाहना, उत्कर्षतो यावदधः सप्तमपृथिवी तिर्यक् यावत्स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तऊर्ध्व यावत्पण्डकवने पुष्करिण्यस्तावद् द्रष्टव्या, किमुक्तं भवति अधः सप्तमपृथिव्याआरभ्य तिर्यग्यावत् स्वयम्भूरमणपर्यन्त ऊर्ध्वं यावत् पण्डकवनपुष्करिण्यस्तावत्प्रमाणा, एतावती च तदा लभ्यते यदाऽधः सप्तमपृथिवीनारकःस्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्ते

Page #469

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २१/-/-/ ५२१ मत्स्यतयोत्पद्यते पण्डकवने पुष्करिणीषु चेति, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्योत्कर्षतस्तिर्यग्लोकाल्लोकान्तोऽत्रापि भावना द्वीन्द्रियत्कर्त्तव्या, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्यैकेन्द्रियेषूत्पादसम्भवात् ।
मनुष्यस्योत्कर्षतः समयक्षेत्रात्, समयप्रधानं क्षेत्रं समयक्षेत्रं मयूरव्यंसकादित्वान्मध्यपदलोपी समासः, यस्मिन् अर्द्धतृतीयद्वीपप्रमाणे सूर्यादिक्रियाव्यङ्गयः समयो नाम कालद्रव्यमस्ति तत्समयक्षेत्रं मानुषक्षेत्रमिति भावस्तस्मात, यावदध ऊर्ध्वं वा लोकान्तस्तावत्प्रमाणा, मनुष्यस्याप्येकेन्द्रिये - षूत्पादसम्भवात्, समयक्षेत्रग्रहणं समय क्षेत्रादन्यत्र मनुष्यजन्मनः संहरणस्य चासम्भवेनातिरिक्ताया अवगाहनाया असम्भवात् ।
१४२
असुरकुमारादिस्तनितकुमारापर्यवसानभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मे शानदेवानां जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेयभागः, कथमिति चेत्, उच्यते, एते ह्येकेन्द्रियेषूत्पद्यन्ते ततो यदा ते स्वाभरणेष्वङ्गदादिषु कुण्डलादिषु वा ये मणयः पद्मरागादयस्तेषु गृद्धा मूर्च्छितास्तदध्यवसायिनस्तेष्वेव शरीरस्थेष्वाभरणादिषु पृथिवीकायिकत्वेनोत्पद्यन्ते तदा भवति जघन्यतोऽङ्गुलासह्वयेयभागप्रमाणा तैजशरीरावगाहना, अन्ये त्वन्यथाऽत्र भावनिकां कुर्वन्ति, सा च नातिश्लिष्टेति, न लिखिता न च दूषिता, 'कुमार्ग न हि तित्यक्षुः पुनस्तमनुधावती'ति न्यायानुसरणात्, उत्कर्षतो यावदधस्तृतीयस्याः पृथिव्या अधस्तनश्चरमान्तः तिर्यक् यावत्स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य बाह्यो वेदिकान्त ऊर्ध्वं यावत् ईषत्प्राग्भारा पृथिवी तावत् द्रष्टव्या, कथमिति चेत्, उच्यते, यदा भवनपत्यादिको देवस्तृतीयस्याः पृथिव्या अधस्तनं चरमान्तं यावत् कुतश्चित्प्रयोजनवशाद् गतो भवति, तत्र च गतःसन् कथमपि स्वायुःक्षयान्मृत्वा तिर्यक् स्वयम्भूरमणसमुद्रबाह्यवेदिकान्ते यदिवा ईषट्प्राग्भाराभिधपृथिवीपर्यन्ते पृथिवीकायिकतयोत्पद्यते तदा भवत्युत्कर्षतो यथोक्ता तता तैजसशरीरावगाहना,
1
अथवा
सनत्कुमारदेवस्यापि जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा तैजसशरीरावगाहना, कथमिति चेत्, उच्यते, इह सनत्कुमारादय एकेन्द्रियेषु विकलेन्द्रियेषु वा नोत्पद्यन्ते, तथा भवस्वाभाव्यात्, किन्तु तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु मनुष्येषु वा, ततो यदा मन्दरादिपुष्करिण्यादिषु जलावगाहं कुर्वतां स्वभवायुः क्षयात् तत्रैव स्वप्रत्यासन्ने देशे मत्स्यतयोत्पद्यन्ते तदा अङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणा द्रष्टव्या, पूर्वसम्बन्धिनीं मनुष्यस्त्रियं मनुष्येणोपभुक्तामुपलभ्य गाढानुरागादिहागत्य परिष्वजते परिष्वज्य च तदवाच्यप्रदेशे स्वावाच्यं प्रक्षिप्य कालं कृत्वा तस्या एव गर्भे पुरुषबीजे समुत्पद्यते तदा लभ्यते, उत्कर्षतोऽधः पातालकलसानां लक्षयोजनप्रमाणावगाहानां द्वितीयत्रिभागं यावत् तिर्यग् यावत् स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्त ऊर्ध्वं यावदच्युतकल्पस्तावदवगन्तव्या, कथमिति चेत्, उच्यते, इह सनत्कुमारादिदेवानामन्यदेवनिश्रया अच्युतकल्पं यावद् गमनं भवति, न च तत्र वाप्यादिषु मत्स्यादयः सन्ति तत इह तिर्यग्मनुष्येषूत्पत्तव्यं, तत्र यदा सनत्कुमारदेवोऽन्यदेवनिश्रया अच्युतकल्पं गतो भवति तत्र च गतः सन् स्वायुः क्षयात्कालं कृत्वा तिर्यक् स्वयंभूरमणपर्यन्ते यदिवाऽधः पातालकलशानां द्वितीयत्रिभागे वायूदकयोरुत्सरणापसरणभाविनि मत्स्यादितयोत्पद्यते तदा भवति तस्य तिर्यगधो वा यथोक्तक्रमेण तैजसशरीरावगाहनेति,
'एवं जाव सहस्सारदेवस्स' त्ति एवं - सनत्कुमारदेवगतेन प्रकारेण जघन्यत उत्कर्षतश्च तैजसशरीरावगाहना तावद्वाच्या यावत्सहस्रार्देवेभ्यः, भावनाऽपिसर्वत्रापि समाना, आनत

Page #470

पदं-२१, उद्देशकः, द्वार
१४३ देवस्यापिजघन्यतोऽङ्गुलासङ्खयेयबागप्रमाणातैजसशरीरावगाहना, नन्वानतादयोदेवा मनुष्येष्वेवोत्पद्यन्ते मनुष्याश्च मनुष्यक्षेत्र एवेति कथमङ्गुलासङ्ख्येयभागप्रमाणा?, उच्यते, इह पूर्वसम्बन्धिनी मनुष्यस्त्रियमन्येन मनुष्येणोपभुक्तामानतदेवः कश्चनाप्यवधिज्ञानत उपलभ्यासन्नमृत्युतया विपरीतस्वभावत्वात् सत्त्वचरितवैचित्र्यात् कर्मगतेरचिन्त्यत्वात् कामवृत्तेर्मिलिनत्वाच, उक्तं च॥१॥ “सत्त्वानां चरितं चित्रं, विचित्रा कर्मणां गतिः ।..
__ मलिनत्वं च कामानां, वृत्तिः पर्यन्तदारुणा ॥” इति, गाढानुरागादिहागत्य नकुलोपगृहं तां परिष्वज्य तदवाच्यप्रदेशे स्वावाच्यं प्रक्षिप्यातीव मूर्छितः स्वायुःक्षयात्कालं कृत्वा यदा तस्या एव गर्भे मनुष्यबीजे मनुष्यत्वेनोत्पद्यते, मनुष्यबीज च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतो द्वादश मुहूर्तान् यावदवतिष्ठति, उक्तं च
__ "मणुस्सबीए णं भंते ! कालतो केवञ्चिरं होइ?, गो० ! जह० अंतो० उक्कोसेणं बरस मुहुत्ता" इति, ततो द्वादशमुहूत्तभ्यिन्तर उपभुक्तांपरिष्वज्यमृतस्यतत्रैवोत्पत्तिर्मनुष्यत्वेन द्रष्टव्या, उत्कर्षतोऽधो यावदधोलौकिका ग्रामास्तिर्यग् यावन्मनुष्यक्षेत्रं ऊध्र्वयावदच्युतः कल्पस्तावदवसेया, कथमिति चेत्, उच्यते, इह यदाऽऽनतदेवः कस्याप्यन्यस्य देवस्य निश्रया अच्युतकल्पंगतोभवति, सचतत्र गतःसन्कालंकृत्वाऽधोलौकिकग्रामेषुयदिवा मनुष्यक्षेत्रपर्यन्ते मनुष्यत्वेनोत्पद्यते तदा लभ्यते, एवं प्राणतारणाच्युतकल्पदेवानामपि भावनीयं, तथा चाह
___ “एवं जाव आरणदेवस्स, अचुयदेवस्स एवं चेव, नवरं उड़ जाव सयाई विमाणाई' इति, अच्युतदेवस्यापि जघन्यतः उत्कर्षतश्च तैजसशरीरावगाहना एवमेव-एवंप्रमाणैव, परं सूत्रपाठे 'उड़ जाव सयाई विमाणाई' इति वक्तव्यं, नतु 'उडं जाव अच्चुओ कप्पो' थि, अच्युतदेवो हि यदा चिन्त्यते तदा कथमूर्चयावदच्युतः कल्प इति घटते?, तस्य तत्र विद्यमानत्वात्, केवलमच्युतदेवोऽपि कदाचिदूर्ध्वं स्वविमानपर्यन्तं यावद् गच्छति तत्र च गतः सन् कालमपि करोति तत उक्तम्- 'उईजाव सयाईविमाणाई' इति, ग्रैवेयकानुत्तरसुरा भगवद्वन्दनादिकमपितत्रस्था एव कुर्वन्ति तत इहागमनासम्भवात् अङ्गुलासङ्ख्येयभागप्रमाणता न लभ्यते, किन्तु यदा वैताट्यगतासुविद्याधरश्रेणिषूत्पद्यन्तेतदास्वस्थानादारभ्याधोयावद्विद्याधरश्रेणयस्तावप्रमाणा जघन्या तैजसशरीरावगाहना, अतोऽपिमध्येजघन्यतराया असम्भवात्, उत्कृष्टा यावदधोलौकिका ग्रामा-स्ततोऽप्यध उत्पादासम्भवात्, तिर्यग्यावन्मनुष्यक्षेत्रपर्यन्तस्ततः परं तिर्यगप्युत्पादाभावात्, यद्यपि हि विद्याधरा विद्याधर्यश्च नन्दीश्वरं यावद् गच्छन्ति अर्वाक् सम्भोगमपि कुर्वन्ति तथापि मनुष्यक्षेत्रात् परतो गर्भ मनुष्येषु नोत्पद्यन्ते ततस्तिर्यग्यावत् मनुष्यक्षेत्रमित्युक्तं।
तदेवमुक्तानि तैजसशरीरस्य विधिसंस्थानावगाहनामानानि, सम्प्रति कार्मणस्य वक्तव्यानि, कार्मणं च तैजससहाविनाभावि तैजसवच्च जीवप्रदेशानुरोधि संस्थानं ततो यथैव तैजसशरीरस्योक्तानि तथैव कार्मणस्यापि वक्तव्यानि, तथा चाह-‘एवं जहेव तेयगसरीरस्स भेदो संठाणमोगाहणा य भणिता तहेव निरवसेसं भाणितव्वं जाव अनुत्तरोववाइय'ति ।।
उक्तानिपञ्चानामपि शरीराणां विधिसंस्थानवगाहनामानानि, सम्प्रति पुद्गलचयनमाह
मू. (५२२) ओरालियसरीरस्सणंभंते! कतिदिसिं पोग्गला चिजंति?, गो०! निव्वाधएणं छद्दिसिं वाघाये पडुच्च सिय तिदिसिं सिय छउद्दिसिं सिय पंचदिसिं, केउब्वियसरीरस्स णं भंते !

www.jainėlibrary.org

Page #471

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २-२१/-//५२२ कतिदिसिं पोग्गलाचिज्जुंति ?, गो० ! नियमा छद्दिसिं, एवं आहारगसरीरस्सवि, तेयाकम्मगाणं जहा ओरालियसरीरस्स ।
ओरालियसरीरस्स णं भंते ! कतिदिसिं पोग्गला उवचिज्जति ?, गो० ! एवं चेव जाव कम्मगसरीरस्स, एवं उवचिज्नंति, अवचिज्जंति ।
जस्स णं भंते १ ओरालियसरीरं तस्स वेउव्वियसरीरं जस्स वेउव्वियसरीरं तस्स ओरालियसरीरं ?, गो० ! जस्स ओरालियसरीरं तस्स वेउव्वियसरीरं सिय अत्थि सिय नत्थि, जस्स वेउव्वियसरीरं तस्स ओरालियसरीरं सिय अत्थि सिय नत्थि,
जस्सणं भंते! ओरालियसरीरं तस्स आहारगसरीरं जस्स आहारगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं गो० ! जस्स ओरालियसरीरं तस्स आहारगसरीरं सिय अत्थि सिय नत्थि, जस्स पुण आहारगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं नियमा अत्थि,
जस्सणं भंते! ओरालियसरीरं तस्स तेयगसरीरं जस्स तेयगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं गो० ! जस्स ओरालियसरीरं तस्स तेयगसरीरं नियमा अत्थि जस्स पुण तेयगसरीरं तस्स ओरालियसरीरं सिय अत्थि सिय नत्थि, एवं कम्मगसरीरंपि,
जस्सणं भंते! वेउव्वियसरीरं तस्स आहारगसरीरं जस्स आहारगसरीरं तस्स वेउब्वियसरीरं गो० ! जस्स वेउव्वियसरीरं तस्स आहारगसरीरं नत्थि, जस्सवि आहारगसरीरं तत्सवि वेडव्वियसरीरं नत्थि, तेयाकम्मातिं जहा ओरालियएण समं तहेव आहारगसरीरेणवि समं तेयाकम्मगाति चारेयव्वाणि । जस्स णं भंते! तेयगसरीरं तस्स कम्मगसरीरं जस्स कम्मगसरीरं तस्स तेयगसरीरं ?, गो० ! जस्स तेयगसरीरं तस्स कम्पगसरीरं नियमा अत्थि, जस्सवि कम्मगसरीरं तत्सवि तेयगसरीरं नियमा अत्थि ।
१४४
वृ. 'ओरालियसरीरस्स णं भंते!' इत्यादि, औदारिकशरीरस्य 'ण' मिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! 'कइदिसिं' इति पञ्चम्यर्थे द्वितीया बहुवचने चैकवचनं प्राकृतत्वात्, ततोऽयमर्थः - कतिभ्यो दिग्भ्यः समागत्य पुद्गलाश्चीयन्ते, कर्मकर्त्तर्ययं प्रयोगः, स्वयं चयनमागच्छन्तीत्यर्थः-, भगवानाह - निर्व्याधातेन - व्याघातस्याभावो निर्व्याघातमव्ययीभावः 'तेन वा तृतीयाया' इति विकल्पेनाम्विधानान्नात्राम्भावः 'छद्दिसिं’ति षड्भ्यो दिग्भ्यः किमुक्तं भवति ? - यत्र त्रसनाड्या मध्ये बहिर्वा व्यवस्थितस्यौदारिकशरीरिणो नैकापि दिग् अलोकेन व्याहता वर्त्तते तत्र निर्व्याधाते व्यवस्थितस्य नियमात् षड्भ्यो दिग्भ्यः पुद्गलानामागमनं,
व्याघातं - अलोकेन प्रतिस्खलनं प्रतीत्य 'सिय तिदिसिं' ति स्यात् कदाचित्तिसृभ्यो दिग्भ्यः स्याच्चतसृभ्यः स्यात् पञ्चभ्यः, कथमिति चेत्, उच्यते, सूक्ष्मजीवस्यौदारिकशरीरिणो यत्रोर्ध्वं लोका काशं न विद्यते नापि तिर्यक् पूर्वदिशि नापि दक्षिणदिशि तस्मिन् सर्वोर्ध्वप्रतरे आग्नेयकोणरूपे लोकान्ते व्यवस्थितस्याधः पश्चिमोत्तररूपाभ्यस्तिसृभ्यो दिग्भ्यः पुद्गलोपचयः शेषदिकत्रयस्यालोकेन व्याप्तत्वात् पुनः स एव सूक्ष्मजीव औदारिकशरीरी पश्चिमां दिशमनुसृत्य तिष्ठति तदा पूर्वदिगस्याधिका - जातेति चतसृभ्यो दिग्भ्यः पुद्गलानामागमनं, यदा पुनरधो द्वितीयादिमतरे गतः पश्चिमदिशमवलम्ब्य तिष्ठति तदा ऊर्ध्वदिगप्यधिका लभ्यते केवला दक्षिणैव दिगलोकेन व्याहतेति पञ्चभ्यो दिग्भ्यः पुद्गलानामागमनं, वैक्रियशरीरमाहारकशरीरंच त्रसनाड्या मध्य एव सम्भवति नान्यत्रेति

Page #472

१४५
पदं-२१, उद्देशकः-, द्वारतयोरपि पुद्गलचयो नियमात् षड्भ्यो दिग्भ्यः,
तैजसकार्मणे सर्वसंसारिणां, ततो यथौदारिकस्य निर्व्याधातेन षड्भ्यो दिग्भ्यो व्याघातं प्रतीत्यपुनः स्यात् त्रिदिग्भ्यः स्याम्चतुर्दिगभ्यः स्यात् पञ्चदिग्भ्यः तथा तैजसकार्मणयोरपि द्रष्टव्यः, यथाचयस्तथाउपचयोऽपचयश्चवक्तव्यः,तत्र उपचय:-प्राभूत्येनचयः अपचयो-ड्रासःशरीरेभ्यः पुद्गलानां विचटनमितियावत् । उक्तं पुद्गलचयनमिदानीं शरीरसंयोगमाह
'जस्सणंभंते!' इत्यादि, यस्यौदारिकंतस्य वैक्रिय स्यादस्तिस्यानास्ति, य औदारिकशरीरी सन्वैक्रियलब्धिमान्वैक्रियमारभ्यतत्र वर्तते तस्यास्ति शेषस्य नास्तीतिभावः,यस्य वैक्रियशरीरं तस्यौदारिकशरीरं स्यादस्ति स्यान्नास्ति, देवनारकाणां वैक्रियशरीरवतामौदारिकशरीरं नास्ति तिर्यग्मनुष्याणांतुवैक्रियशरीरक्तामस्तीतिभावार्थः,आहारकशरीरेणापि सहचिन्तायां यस्यौदारिकशरीरं तस्याहारकशरीरं स्यादस्ति स्यान्नास्ति, य औदारिकशरीरी चतुर्दशपूर्वधर आहारकलब्धिमान् आहारकशरीरमारभ्य वर्तते तस्यास्ति शेषस्य नास्तीत्यर्थः, यस्य पुनराहारकशरीरं तस्यौदारिकशरीरं नियमादस्ति, औदारिकशरीरविरहे आहारकलब्धेरप्यसम्मवात, तैजसशरीरेण सह चिन्तायां यस्यौदारिकशरीरं तस्य नियमातैजसशरीरं, तैजसशरीरविरहे औदारिकशरीरासम्भवात्, यस्य पुनस्तैजसशरीरंतस्यौदारिकंस्यादस्तिस्यानास्ति, देवनैरयिकाणांनास्तितिर्यग्मनुष्याणामस्तीतिभावः, एवं कार्मणशरीरेणापिसह चिन्ता कर्तव्या, तैजसकार्मणयोःसहचारित्वात, सम्प्रति वैक्रियशरीरस्याहारकशरीरादिभिः सह संयोगचिन्तां कुर्वनाह
___ जस्स णं भंते!' इत्यादि, यस्य वैक्रियशरीरं न तस्याहारकशरीरं यस्याहारकशरीरं न तस्य वैक्रियशरीरं, समकालमनयोरेकस्यासम्मवात, तैजसकार्मणेयथौदारिकशरीरेण सह चिन्तिते तथा वैक्रियशरीरेणापि सह चिन्तयितव्ये, आहारकशरीरेणापि सह तथैव, तैजसकार्मणयोस्तु परस्परमविनाभावित्वात् यस्य तैजसं तस्य नियमात् कार्मणं यस्य कार्मणं तस्य कार्मणं तस्य नियमात् तैजसम् । गतं संयोगद्वारम्, इदानीं द्रव्यप्रदेशोभयैरल्पबहुत्वभिधित्सुराह
मू. (५२३) एतेसिणंभंते! ओरालियवेउब्बियआहारगतेयगकम्मगसरीराणंदबट्टयाए पदेसट्टयाए दव्वट्ठपएसट्टयाते कयरे२हितो अप्पा बा ४ ?, गो० ! सव्वत्थोवा आहारगसरीरा दवट्ठयाते वेउब्बियसरीरा दवट्ठयाए असंखेजगुणा ओरालियसरीरा दवडयाते असं० तेयाकम्मगसरीरा दोवि तुला दवट्टयाते अनंतगुणा,
पदेसट्टयाए सब्बत्योवा आहारगसरीरा पदे० वेउब्बियसरीरा पदे० असं० ओरालियसरीरा पदे० असं० तेयगसरीरा पदे० अनं० कम्मगसरीरा पदे० अनं०,
दवट्ठपदेसट्टयातेसव्वत्योवा आहारगसरीरादवट्ठयाते वेउब्बियसरीरादब्वट्ठाए असं० ओरालियसरीरादब्वट्ठयाएअसं० ओरालियसरीरेहितोदवट्टयाएहितो आहारगसरीरापदेसट्टयाए अनं० वेउब्बियसरीरा पदे० असं० ओरालियसरीरा० पदे० असंखेजगुणा तेयाकम्मा दोवितुल्ला दवढयाए अनं० तेयगसरीरा पदे० अनंतगुणा कम्मगसरीरा पदे० अनं० ।
वृ.'एएसिणं भंते!' इत्यादि, सर्वस्तोकान्याहारकशरीराणिद्रव्यार्थतया, शरीरमात्रद्रव्यसाझ्ययाइत्यर्थः, उत्कृष्टपदेऽपि तेषांसहपृथकत्वस्यप्राप्यमाणत्वात्, उक्कोसेणउजुगवंपुहुत्तमेत्तं

Page #473

१४६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२१/-1-1५२३ सहस्साण मिति वचनात् तेभ्योऽपि वैक्रियशरीराणि द्रव्यार्थतया असङ्खयेयगुणानि,
सर्वेषां नैरयिकाणां सर्वेषांच देवानां कतिपयतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यबादरवायुकायिकानां च वैक्रियशरीरसम्भवात्, तेभ्योऽप्यौदारिकशरीराणि द्रव्यार्थतया असङ्खयेयगुणानि, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्याणामौदारिकशरीरभावात्, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिशरीराणां च प्रत्येकमसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्, तेभ्योऽपि तैजसकार्मणशरीराणि द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणानीति, सूक्ष्मबादरनिगोदजीवानामनन्तानान्तानां प्रत्येकं तैजसकार्मणशरीरभावात्, स्वस्थाने तु परस्परं तुल्यानि, परस्पराविनाभावित्वादेकस्याभावेऽन्यस्याप्यभावात्।
प्रदेशार्थचिन्तायांसर्वस्तोकान्याहारकशरीराणिसहस्रपृथकत्वमात्रशरीरप्रदेशानामल्पत्वात्, तेभ्योऽपि वैक्रियशरीराणिप्रदेशाथतया असङ्ख्येयगुणानि, इह यद्यपि वैक्रियशरीरयोग्यवर्गणाभ्य आहारकशरीरवर्गणाः परमाण्वपेक्षया अनन्तगुणास्तथापि स्तोकाभिर्वर्गणाभिराहारंकशरीरं निष्पद्यते हस्तमात्रत्वादतिप्रभूताभिक्रियशरीरवर्गणाभिक्रियं उत्कर्षतः सातिरेकलक्षयोजनप्रमाणत्वात् अतिस्तोकानि चाहारकशरीराणि सहस्रपृथक्तवेन प्राप्यमाणत्वात् अतिप्रभूतानि वैक्रियशरीराणिअसङ्खयेयश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्ततउपपद्यन्ते आहारकशरीरेभ्यः प्रदेशार्थतया वैक्रियशरीराण्टयसङ्ग्येयगुणानि,।।
तेभ्योऽप्यौदारिकशरीराणि प्रदेशार्थतया असङ्ख्येयगुणानि, असङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणतया तेषां लभ्यमानत्वेन तत्प्रदेशानामतिप्रभूतानां सम्भवात्, तेभ्योऽपि तैजसशरीराणि प्रदेशार्थतयाअनन्तगुणानि, द्रव्यार्थतयाऽपितेभ्यस्तेषामनन्तगुणत्वात्,तेभ्योऽपिकामणशरीराणि प्रदेशार्थतया अनन्तगुणानि, तैजसवर्गणाभ्यः कार्मणवर्गणानां परमाण्वपेक्षयाऽन्तगुणत्वातू, द्रव्यार्थप्रदेशार्थचिन्तायां “सव्वत्थोवा आहारगसरीरा दव्वट्ठयाए वेउब्वियसरीरा दव्वट्ठयाए असंखेजगुणाओरालियसरीरादब्ब० असं०' इत्यत्रभावना प्रागक्ताऽनसर्तव्या, तेभ्यो द्रव्यार्थतयौदारिकशरीरेभ्य आहारकशरीराणि प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणानि, औदारिकशरीराणि सर्वसङ्ख्याऽप्यसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि,
आहारकशरीरयोग्यवर्गणायां त्वेकैकस्यामप्यभव्येभ्योऽनन्तगुणाः परमाणव इति, तेभ्योऽपि वैक्रियशरीराणिप्रदेशार्थतयाअसङ्खयेयगुणानि, तेभ्योप्यौदारिकशरीराणि प्रदेशार्थतया असङ्घयेयगुणानि, अत्रभावनाप्रागेव कृता, तेभ्योऽपितैसजकार्मणानिद्रव्यार्थतयाअनन्तगुणानि अतिप्रभूतानन्तसङ्ग्येयोपेतत्वात्, तेभ्योऽपि तैजसशरीराणि प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणानि, अनन्तपरमाण्वात्मिकाभिरननताभि(वर्गणाभि)रेकैकस्यतैजसशरीरस्यनिष्पाद्यत्वात्, तेभ्योऽपि कार्मणशरीरराणि प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणानि, अत्र कारणं प्रागेवोक्तं।
तदेवं पञ्चानामपि शरीराणां द्रव्यप्रदेशोभयैरल्पबहुत्वमुक्तम्, इदानीं जघन्योत्कृष्टोभयावगाहनाविषमल्पबहुत्वमाह
म. (५२४) एतेसिणंभंते! ओरालियवेउब्वियआहारगतेयगकम्मगसरीराणंजहन्नियाए ओगाहणाए उक्कोसियाए ओगाहणाए जहन्नुकोसियाए ओगाहणाए कतरे२हितो अप्पा वा ४ गो०! सव्वत्योवा ओरालियसरीरस्स जहन्निया ओगाहणा,

Page #474

पदं-२१, उद्देशकः-, द्वार
१४७ तेयाकम्मगाणं दोण्हवि तुल्ला जहन्निया ओगाहणा विसे० वेउब्बियसरीरस्स जहन्निया ओगाहणा असं० आहारगसरीरस्स जहन्निया ओगाहणा असं०, उक्कोसियाए ओगाहणाए सव्वत्थोवा आहारगसरीरस्स उक्कोसिया ओगाहणा ओरालियसरीरस्स उक्कोसिया ओगाहणा संखे० वेउब्धियसरीरस्स उक्कोसिया ओगाहणा संखि० तेयाकम्मगाणं दोवि तुल्ला उक्कोसिया
ओगाहणा असं०, जहन्नुक्कोसियाते ओगाहणातेसव्वत्थोवा ओरालियसरीरस्सजहन्निया ओगाहणा तेयाकम्माणं दोपहवि तुल्ला जहन्नयि ओगाहणा विसे० वेउब्वियसरीरस्स जहन्निया ओगा० असं० आहारगसरीरस्स जहन्नियाहिंतो ओगाहणहितो तस्स चेव उक्कोसिया ओगा० विसे० ओरालियसरीरस्स उक्कोसिया ओगा० संखे० वेउब्बिसरीरस्स णं उक्कोसिया ओगाहणा संखि० तेयाकम्मगाणंदोण्हवितुल्ला उक्कोसियाओगाहणा असंखिज्जुणा ।। (पन्नवणाएभगवईएएगवीसइमं पयं समत्त)
वृ. 'एएसिणमित्यादि, सर्वस्तोका औदारिकशरीरस्य जघन्यावगाहना, अङ्गुलासङ्खयेयमागमात्रप्रमाणत्वात, तैजसकार्मणयोर्जघन्यावगाहना द्वयोरपि परस्परंतुल्या, औदारिकजघन्द्यावगाहनातो विशेषाधिका, कथमिति चेत्, उच्यते, जइह मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतस्य पूर्वशरीरात्यहिर्विनिर्गतं तैजशरीरं तस्यायामबाहल्यविस्तारैरवगाहना चिन्त्यते इत्युक्तंप्राक,
तत्र यस्मिन् प्रदेशे उत्पत्स्यन्ते सोऽपि प्रदेश औदारिकशरीरावगाहनाप्रमितोऽहुलासङ्घयेयभागप्रमाणो व्याप्तो यदप्यपान्तरालमतिस्तोकं तदपि व्याप्तमित्यौदारिकजघन्यावगाहनातोविशेषाधिका, ततोऽपिवैक्रियशरीरस्यजघन्यावगाहनाअसङ्ख्येयगुणा, अमुलास ययभागस्याख्येयभेदभिन्नत्वात्, ततोऽप्याहारकशरीरस्यजघन्यावगाहनाऽसङ्खयेयगुणा, देशोनहस्तप्रमाणत्वात्, उत्कृष्टावगाहनाचिन्तायां सर्वस्तोका आहारकशरीरस्योत्कृष्टाऽवगाहना, हस्तमात्रत्वात्, ततोऽप्यौदारिकशरीरस्य उत्कृष्टावगाहना सङ्खयेयगुणा, सातिरेकयोजनसहनप्रमाणत्वात्, ततोऽपिवैक्रियशरीरस्योत्कृष्टावगाहना सङ्घयेयगुणा, सातिरेकयोजनलक्षमानत्वात्,
तैजसकार्मणयोरुत्कृष्टावगाहना द्वयोरपि परस्परं तुल्या वैक्रियशरीरोत्कृष्टावगाहनातोऽसङ्ख्येयगुणा, चतुर्दशरज्वात्मकत्वात्, जघन्योत्कृष्टावगाहनचिन्तायां आहारकशरीरस्य 'जहन्नियाहिंतो ओगाहणाहितो तस्स चेव उक्कोसिया ओगाहणा विसेसाहिया' इति, देशेन समधिकत्वात्, शेषं सुगम, अनन्तरमेव भावितत्वात् ।।
. पदं –२१ - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे एकविंशतितमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
पदं-२२-क्रिया ) वृ. तदेवं व्याख्यातमेकविंशतितमं पदं, अधुना द्वाविंशतितममारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः, इहानन्तरपदे गतिपरिणामविशेषरूपं शरीरावगाहनादि चिन्तितं, इह तु नारकादिगतिपरिणामेन परिणातानां जीवानां प्राणातिपातादिरूपाःक्रियाविशेषाश्चिन्त्यन्ते, तत्रेदमादिसूत्रम्
मू. (५२५) कतिणं भंते ! किरियाओ पन्नत्ताओ?, गो०! पंच किरियाओपन्नत्ताओ,

Page #475

१४८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२२/-1-1५२५
तं०-काइया १ अहिगरणिया २ पादोसिया ३ पारियावणिया ४ पाणाइवायकिरिया,
काइया णं भंते! किरिया कतिविहा पं०?, गो० ! दुविहा पं०, तं०-अनुवरयकाइयाय दुप्पउत्तकाइया य, अहिंगरणिया णं भंते ! किरिया कइविहा पं०?, गो० ! दुविहा पं०, तं०-संजोयणाहिकरणिया य निव्वत्तणाधिगरणिया य,
पादोसियाणंभंते! किरिया कतिविहा पं०?, गो०! तिविहा पं०, तं०-जेणंअप्पणो वा परस्स वा तदुभयस्स वा असुभं मनं संपधारेति, सेतं पादोसिया किरिया,
पारियावणियाणंभंते! किरिया कतिविहा पं०?, गो०! तिवि० सं०-जेणं अप्पणो वा परस्स वा तदुभयस्स वा अस्यसायं वेदणं उदीरेति, सेत्तं पारियावणिया किरिया,
पाणातिवायकिरिया णं भंते! कतिविहा पं०?, गो० ! ति० पं०, तं०-जेणं अप्पाणं वा परं वा तदुभयं वा जीवियाओ ववरोवेइ, से तं पाणाइवायकिरिया।
वृ. 'कइणं भंते!' किरियाओ पं०' इत्यादि, करणंक्रिया, कर्मबन्धनिबन्धनचेष्टा इत्यर्थः, सा पञ्चधा, तद्यथा-'काइया' इत्यादि, चीयते इति कायः-शरीरं, काये भवा कायेन निर्वृत्ता वा कायिकी १,
तथा अधिक्रियते-स्थाप्यते नरकादिष्वात्माऽनेनेति अधिकरणं-अनुष्ठानविशेषो बाह्य वा वस्तु चक्रखङ्गादि तत्र भवा तेन वा निर्वृत्ता आधिकरणिकी, 'पाउसिया' इति प्रद्वेषो-मत्सरः कर्मबन्धहेतुरकुशलोजीवपरिणामविशेष इत्यर्थः तत्रभवा तेन वा निकृततास एव वा प्रद्वेषिकी ३,
'पारियावणिया' इति परितापनं परितापः पीडाकरणमित्यर्थः तस्मिन् भवा तेन वा निर्वृत्ता परितापनमेव वा पारितापनिकी ४,
_ 'पाणाइवायकिरिया इतिप्राणा-इन्द्रियादयस्तेषामतिपातो-विनाशस्तद्विषया प्राणातिपात एववा क्रिया प्राणातिपातक्रिया, तत्रकायिकी द्विभेदा, तद्यथा-अनुपरतकायिकी दुष्प्रयुक्तकायिकी च, उपरतो-देशतः सर्वतो वा सावधयोगाद्विरतः नोपरतोऽनुपरतः कुतश्चिदप्यनिवृत्त इत्यर्थः तस्यकायिकीअनुपरतकायिकी क्रियेति वर्तते, इयंप्रतिप्राणिनि वर्तते, इयमविरतस्य वेदितव्या, न देशविरतस्य सर्वविरतस्य वा, तथा दुष्टं प्रयुक्तं-प्रयोगः कायादीनां यस्य स दुष्प्रयुक्तस्तस्य कायिकी दुष्प्रयुक्तकायिकी, इयं प्रमत्तसंयतस्यापि भवति, प्रमत्ते सति कायदुष्प्रयोगसम्भवात्,
आधिकरणिक्यपि द्विभेदा, तद्यथा संयोजनाधिकरणिकी निर्वर्तनाधिकरणिकी च, तत्र संयोजनं-पूर्वनिर्वतितानां हलगरविषकूटयन्त्राद्यङ्गानां मीलनंतदेव संसारहेतुत्वादाधिकरणिकी संयोजनाधिकरणिकी, इयं हलाद्यङ्गानि पूर्वनिर्वतितानि संयोजयितुर्भवति, तथा निवर्त्तनंअसिशक्तिकुन्ततोमरादीनां मूलतोनिष्पादनंतदेवाधिकरणिकी निर्वर्तनाधिकरणिकी, पञ्चविधस्य वा शरीरस्य निष्पादनं निर्वर्तनाधिकरणिकी, देहस्यापि दुष्प्रयुक्तस्य संसारवृद्धिहेतुत्वात् ।
प्राद्वेषिकी त्रिभेदा, तद्यथा- 'जेणअप्पणो' इत्यादि, येनप्रकरणजीवाआत्मनोवा-स्वस्य वाअन्यस्यवा-आत्मव्यतिरिक्तस्य उभयस्यवा-स्वपरलक्षणस्योपरिअशुभं-अकुशलं मनःअन्तःकरणंप्रधारयति-प्रकर्षाणंधारयतिकरोतीत्यर्थः तेन कारणेन विषयस्य त्रैविध्यात् त्रिविधा प्राद्वेषिकी क्रिया, तथाहि कश्चित् कस्मिन् प्रयोजने स्वयमनुष्ठिते पर्यन्ते विपाकदारुणे संवृते सति अविवेकादात्मन एवोपरि अकुशलं मनः सम्प्रधारयति, एवं कश्चित् परस्य, कश्चित् स्वप

Page #476

पदं - २२, उद्देशक:-, द्वारं
रयोरपीति ।
पारितापनिक्यपि त्रिविधा, तद्यथा - 'जेणं अप्पणी' इत्यादि, येन प्रकारेण कश्चित् कुतश्चित् हेतोरविवेकत आत्मन एवासातां दुःखरूपां वेदनामुत्पादयति, कश्चित्परस्य कश्चित्तदुभयस्य, ततः स्वपरतदुभयभेदातभवति त्रिधा पारितापनिकी क्रिया, आह एवं सति लोचाकरणतपोऽनुष्ठानकरणप्रसङ्गः यथायोगं स्वपरोभयासात वेदनाहेतुत्वात्, तदयुक्तं, विपाकहितत्वेन चिकित्साकरणवत् लोचकरणादेरसातवेदनाहेतुत्वायोगात् अशक्यतपोऽनुष्ठानप्रतिषेधाच्च, उक्तं च"सो हु तवो कायव्वो जेण मनो मंगुलं न चिंतेइ । जेण न इंदियहाणी जेण य जोगा न हायंति || "
॥१॥
१४९
॥ २ ॥ “कायो न केवलमयं परिपालनीयो, मृष्टै रसैर्बहुविधैर्न च लालनीयः । चितेन्द्रियामि न चरन्ति यथोत्पथेषु, वश्यानि येन च तथाऽऽचरितं जिनानाम ॥” इति,
प्राणातिपातक्रियाऽपि त्रिविधा, तद्यथा- 'जेण अप्पणी' इत्यादि, येन प्रकारेण कश्चिदविवेकी भैरवप्रपातादिनाऽऽत्मानं जीविताद् व्यपरोपयति कश्चित् प्रद्वेषादिना परं कश्चिदुभयमपीत्यतः प्राणातिपातक्रियाऽपि त्रिविधा, अत एव कारणाद्भगवद्भिरकालमरणमि प्रतिषिद्धं, प्राणातिपातक्रियादोषसम्भवात् । तदवेमुक्ताः क्रियाः, सम्प्रत्येताः किमविशेषेण सर्वेषां जीवानां सन्ति किं वा नेति जिज्ञासुरिदमाह-
मू. (५२६) जीवा णं भंते! किं सकिरिया अकिरिया ?, गो० ! जीवा सकिरियावि अकिरियावि, से केणट्टेणं भंते ! एवं वु०-जीवा सकिरियावि अकिरियावि ?, गो० ! जीवा दुविहा पं०, तं०- संसारसमावण्णगा य असंसारसमावण्णगा य,
तत्थ णं जे असंसारसमावण्णगा ते गं सिद्धा, सिद्धा णं अकिरिया, तत्थ णं जे ते संसारसमावण्णा ते दुबिहा पं०, तं०- सेलेसिपडिवण्णगा य असेलेसिपडिव०, तत्त णं जे ते सेलेसिप० ते णं अकिरिया, तत्थ णं जे ते असलेसिपडि० ते णं सकिरिया
से तेणट्टेणं गो० ! एवं वु० - जीवा सकिरियावि अकिरियावि ।
अत्थि णं भंते! जीवाणं पाणाइवाएणं किरिया कजति ?, हंता ! गो० ! अत्थि, कम्हि णं भंते! जीवाणं पाणातिवाएणं किराय कज्जति ?, गो० ! छसु जीवनिकाएसु, अत्थि णं भंते ! नेरइयाणं पाणाइवाएणं किरिया कज्जति ?, गो० ! एवे चेव, एवं जाव निरंतर वेमाणियाणं,
अत्थि णं भंते! जीवाणं मुसावाएणं किरिया कजति ?, हंता ! अत्थि, कम्हि णं भंते ! जीवाणं मुसावाएणं किरिया कजति ?, गो० ! सव्वदव्वेसु, एवं निरंतरं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, अत्थि णं भंते! जीवाणं अदिन्नादाणेणं किरिया कज्जति ?, हंता अत्थि,
कम्हि णं भंते! जीवाणं अदिन्नादाणेणं किरिया कज्जति ?, गो० ! गहणधारणिजेसु दव्वेसु, एवं नेरइयाणं निरंतर जाव वेमाणियाणं,
अत्थि णं भंते! जीवाणं मेहुणेणं किरिया कज्जति ?, हंता अत्थि, कम्हि णं भंते! जीवाणं मेहुणेणं किरिया कज्जति ?, गो० ! रूवेसु वा रूवसहगतेसु वा दव्वेसु, एवं नेर० निरं० जाब वेमाणियाणं, अत्थि णं भंते! जीवाणं परिग्गहेणं किरिया कज्जति ?, हंता अत्थि कम्हि णं भंते ! परिग्ग- हेणं किरि० ?, गो० ! सव्वदव्वेसु, एवं नेर० जाव वेमाणियाणं,

Page #477

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२२///५२६
एवं कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं पेज्रेण दोसेणं कलहेणं अब्भक्खाणेणं पेसुत्रेणं परपरिवाएणं अरतिरतीते मायामोसेणं मिच्छादंसणसल्लेणं, सब्वेसु जीवा नेरइयभेदेणं भाणितव्वा, निरंतरं जाव वेमाणियाणंति, एवं अट्ठारस एते दंडगा १८ ।
-
बृ. 'जीवाणं भंते!' इत्यादि सुगमं, नवरं 'संसारसमावण्णगा' इति संसारं चतुर्गतिभ्रमणरूपं सम्यग्-एकीभावेनापन्नाः संसारसमापन्नाः संसारसमापन्ना एव संसारसमापन्नकाः, प्राकृतत्वात् स्वार्थे कप्रत्ययः, तद्विपरीता असंसासमापत्रकाः, चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकौ, तत्र ये असंसारसमापनकास्ते सिद्धाः सिद्धाश्च देहमनोवृत्त्यभावतोऽक्रियाः, ये तु संसारसमापनकास्ते द्विविधाःशैलेशीप्रतिपत्रका अशैलेशीप्रतिपन्नकाश्च, शैलेशी नामायोग्यवस्था तां प्रतिपन्नाः शलेशी प्रतिपन्नाः, ततः पूर्ववत् स्वार्थिकः कप्रत्यतः, शैलेशीप्रतिपन्नकाः, तद्वयतिरिक्ताः अशैलेशीप्रतिपन्नकाः, तत्र ये शैलेशीप्रतिपन्नकास्ते सूक्ष्मबादरकायवाङ्मनोयोगनिरोधादक्रियाः, ये त्वशैलेशी प्रतिपन्नकास्ते सयोगित्वात् सक्रियाः, 'से एएणट्टेण'मित्याद्युपसंहारवाक्यं ।
1
तदेवं ये सक्रिया ये चाक्रियास्ते उक्ताः सम्प्रति यथा प्राणातिपातक्रिया न भवति तथा दर्शयति- 'अत्थि णं भंते!' इत्यादि, अस्त्येतत्, णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त ! जीवानां प्राणातिपातेन प्राणातिपाताध्यवसायेन क्रिया सामर्थ्यात् प्राणातिपातक्रिया क्रियते ?, कर्मकर्त्तर्ययं प्रयोगो भवतीत्यर्थः, अनतीतनयाभिप्रायात्मकोऽयं प्रश्नः कतमोऽत्र नयो यमध्यवसायपृष्टमिति चेत्, उच्यते, ऋजुसूत्रस्तथाहि ऋजुसूत्रस्य हिंसापरिणतिकाल एव प्राणातिपातक्रियोच्यते, पुण्यपापकर्मोपादानानुपादानयोरध्यवसायानुरोधित्वात्, न अन्यथा परिणताविति, भगवानपि तं ऋजुसूत्रनयमधिकृत्य प्रत्युत्तरमाह - 'हंता ! अस्थि' हन्तेति प्रेषणप्रत्यवधारणविषादेषु, अत्र प्रत्यवधारणे, अस्त्येतप्रमाणातिपाताध्यवसायेन प्राणातिपातक्रिया भवति, 'परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमाणाण' मित्याद्यागमवचनस्य स्थितत्वाद्, अमुमेव वनचनमधिकृत्याऽऽवश्यकेऽपीदं सूत्रं प्रावर्तिष्ट- 'आया चेव अहिंसा आया हिंसत्ति निच्छओ एस' तदेवं यथा प्राणातिपातक्रिया भवति तथोक्तम्, सम्प्रति कस्मिन् विषये सा प्राणातिपातक्रिया भवतीत्येतन्निरूपयति
'कम्हि णं भंते' इत्यादि, सुगमम्, नवरं मारणाध्यवसायो जीवविषयो भवति नाजीविषयो, योऽपि रज्वाद सर्पादिबुध्या मारणाध्यवसायः सोऽपि सर्पोऽयमिति बुध्या प्रवर्त्तमानत्वात् जीवविषये एव, न खलु रज्चादौ रज्वादितया परिच्छिन्ने कश्चित्तद्विषयं मारणाध्यवसायं विदधाति, ततः प्राणातिपातक्रिया षट्सु जीवनिकायेषूक्ताएतामेव प्राणातिपातक्रियामुक्तप्रकारेण नैयरिकादिकं चतुर्विंशतिदण्डकमधिकृत्य चिन्तयति-'अत्थि णं भंते' इत्यादि, नवरमेवंसूत्रपाठः 'अत्थि णं भंते! नेरइयाणं पाणाइवाएणं किरिया कज्जइ ?, हंता अत्थि, कम्हि णं भंते ! पाणाइवाएणं किरिया कज्जइ ?, गोयमा ! छसु जीवनिकाएसु', एवं तावद् वाच्यं यावद्वैमानिकविषयं सूत्रं । तदेवं यथा प्राणातिपातक्रिया भवति यद्विषया च तव्प्रतिपादितं सम्प्रति एवमेव मृषावादादिविषयाण्यपि सूत्राण्याह
१५०
1
'अत्थि णं भंते! मुसावाएण' मित्यादि सुगमं, नवरं 'किरिया कज्जइ' इति यथायोगं प्राणातिपातादिक्रिया भवतीत्यर्थः, तथा सतोऽपलापोऽसतश्च प्ररूपणं मृषावादः, स च लोकालोकगतसमस्तवस्तुविषयोऽपि घटते, तत उक्तं मृषावादसूत्रम्- 'सव्वदव्वेसु' इति, द्रव्यग्रहणमुपलक्षणं

Page #478

पदं-२२, उद्देशक:-, द्वारं
१५१
तेन पर्यायेष्वपीत्यपि द्रष्टव्यं, तथा यद्वस्तु ग्रहीतं धारयितुं वा शक्यते तद्विषयमादानं भवति न शेषविषयमतोऽदत्तादानसूत्रे ‘गहणधारणिज्जेसु दव्वेसु' इत्युक्तम्, मैथुनाध्यवसायोऽपि चित्रलोपकाष्ठादिकर्मगतेषु रूपेषु रूपसहगतेषुवा-स्व्यादिषुततो मैथुनसूत्रे उक्तम्-‘रूवेसुवा स्वसहगएसुवा' इति, तथा परिग्रहः-स्वस्वामिभावेन मूर्छा, सा च प्राणिनामतिलोभात्सकलवस्तुविषयाऽपि प्रादुर्भवतिततः परिग्रहसूत्रे उक्तम्-'सब्वदव्वेसु' इति, अतएवान्यत्रापिप्रथमव्रतं सर्वजीवविषय मुक्तं द्वितीयचरमे सर्ववस्तुविषये तृतीयचतुर्थे तदेकदेशविषये इति, उक्तं च॥१॥ “पढमम्मि सव्वजीवा बीए चरिमे य सव्वदव्वाई।
सेसा महव्वया खलु तदेकदेसम्मि नायव्वा ॥" क्रोधादयः सुप्रतीता, नवरंकलहो-राटिः,अभ्याख्यानं असदोषारोपणंयथा-अचौरेऽपि चौरस्त्वमपारदारिकेऽपि पारदारिकस्त्वमित्यादि, इदं मृषावादेऽप्यन्तर्गतं परमुत्कृष्टोऽयंदोष इति पृथगुपात्तं, पैशून्यं-परोक्षे सतोऽसतो वा दोषस्योद्घाटनं, परपरिवादः प्रभूतजनसमक्षं परदोषविकत्थनं, अरतिरती प्रतीते, इदमेकं समुदितं पापस्थानं, ‘मायामोसेण’मिति माया च मृषा चसमाहारो द्वन्द्वः, द्वन्द्वैकत्वे नपुंसकत्वमिति ‘क्लीबे' इतिहस्वत्वं तेन इह समुदायोविवक्षितो, महाकर्मबन्धहेतुश्चेति मृषावादमायाभ्यां पृथगुपात्तं,
"मिच्छादसणसल्लेणं तिमिथ्यादर्शनं-मिथ्यात्वंतदेवशल्यमिथ्यादर्शनशल्यंतेन, अट्ठारस एए दंडगा' इति एतेऽनन्तरोदितपदोल्लेखोपदर्शिताः सर्वसङ्ख्ययाऽथादश दण्डका भवन्ति ।
प्राणातिपातादीनां पापस्थानानामष्टादशत्वात्तदेवमष्टादशपापस्थानान्यधिकृत्य जीवानां क्रिया विषयश्चोपदर्शितः, साम्प्रतं तान्येवाधिकृत्य जीवानामेकपृथक्त्वाभ्यां कर्मबन्धत्वमुपदिदर्शयिषुराह
म. (५२७) जीवेणंभंते! पाणातिवाएणंकति कम्मपगडीओबंधति?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्टविबंधए वा, एवं नेरइए जाव निरंतरं वेमाणिते, जीवा णं भंते ! पाणातिवाएणं कति कम्मपगडीओ बंधति?, गो० ! सत्तविहबंधगावि अट्टविहबंधगावि,
नेरइया णं भंते ! पाणातिवाएणं कइ कम्पपगडीओ बंधंति?, गो०! सव्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा अहवासत्तविहबंधगाय अट्ठविहबंधए य अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगा य, एवं असुरकुमारावि जाव थणियकुमारा
पुढविआउतेउवाउवणप्फइकाइया य, एए सब्वेवि जहा ओहिया जीवा, अवसेसा जहा नेरइया, एवं ते जीवेगिंदियवजा तिन्नि तिन्निभंगा सव्वत्थभाणियव्वत्ति, जाव मिच्छादसणसल्ले, एवं एगत्तपोहत्तिया छत्तीसं दंडगा होति।।
मू. (५२८) जीवे णं भंते ! नाणावरणिजं कम्मं बंधमाणे कति किरिए ?, गो० सिय तिकिरिए सिय चउकिरियए सिय पंचकिरिए, एवं नेरइए जाव वेमाणिए, जीवा णं भंते ! नाणावरणिशं बंधमाणा कतिकिरिया०?, गो० ! सिय तिकिरिया सिय चउकिरिया सिय पंचकिरियावि, एवं नेरइया निरंतर जाव वेमाणिया, एवं दरिसणावरणीयं वेदणिज्नं मोहणिजे आउयं नामं गोतं अंतराइयं च अट्टविहकम्मपगडीतो भाणितवाओ, एगत्तपोहत्तिया सोलस दंडया भवंति, जीवे णं भंते ! जीवातो कतिकिरिए ?, गो० ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए

Page #479

१५२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२२/-1-/५२८
सिय पंचकिरिए सिय अकिरिए, जीवेणं भंते ! नेरइयाओ कतिकिरिए?, गो० ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए सिय अकिरिए, एवं जाव थणियकुमाराओ,
पुढविकाइयातो आउक्काइयातो तेउक्काइयातो वाउक्काइयवणप्फइकाइयबेइंदियतेइंदियचउरिदियपंचिंदियतिरिक्खजोणियमणुस्सातो जहा जीवातो, वाणमंतरजोइसियवेमाणियातो जहा नेरइयातो,
जीवे णं भंते ! जीवेहितो कतिकिरिए ?, गो! सिय तिकिरिए सिय चउकिरियए सिय पंचकिरिते सिय अकिरिए, जीवे णं भंते ! नेरइएहिंतो कतिकिरिए?, गो० ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिते सिय अकिरिए, एवं जहेव पढमो दंडतो तहा एसो बितिओ भाणितव्वो जाव वेमाणियत्ति, जीवाणंभंते! जीवातो कतिकिरिया?, गो०! सियतिकिरियाविसिय चउकिरियावि सिय पंचकिरियावि सिय अकिरियावि, जीवाणं भंते! नेरइयातो कति किरिया?, गो० ! जहेव आदिल्लदंडतो तहेव भाणितब्बो, जाव वेमाणियत्ति, जीवा णं भंते ! जीवेहितो कतिकिरिया ?, गो० ! तिकिरियावि चउकिरियावि पंचकिरियावि अकिरियावि, जीवा णं भंते ! नेरइएहितो कतिकिरिया ?, गो० ! तिकिरिया चउकिरिया अकिरिया, असुरकुमारेहितोवि एवं चेव जाव वेमाणितेहितो, ओरालियसरीरेहितो जहा जीवेहितो।
नेरइएणं भंते ! जीवातो कतिकिरिए?, गो० ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए सिय पंच०, नेरइए णं भंते ! नेरइयातो कतिकिरिए?, गो० ! सिय तिकिरए सिय च०, एवं जाव वेमाणिएहितो, नवरं नेरइयस्स नेरइएहितो देवेहिंतो य पंचमा किरिया नथि, नेरइया णं भंते! जीवातो कतिकिरिया?, गो०! सियतिरकि० सिय चउकि० सियपंचकि०, एवंजाववेमाणियातो, नवरं नेरइयाओ देवाओ य पंचमा किरिया नत्थि, नेरइया णं भंते ! जीवेहितो कतिकिरिया ?, गो० ! तिकिरियावि चउकि० पंचकि०, नेरइया णं मंते ! नेरइएहितो कतिकिरिया ?, गो० ! तिकि० चउकिं०, एवं जाव वेमाणिएहितो, नवरं ओरालियसरीररेहितो जहा जीवेहि,
असुरकुमारे णं भंते ! जीवातो कतिकिरिए ?, गो०! जहेव नेरइए चत्तारिदंडगा तहेव असुरकुमारेवि चत्तारि दंडगा माणितव्वा, एवं च उवउजिऊणं भावेयव्वंति, जीवे मणूसे य अकिरिए वुचति सेसा अकिरिया न वुवंति, सव्वजीवा ओरालियसरीरेहितो पंचकिरिया नेरइय देवेहितो पंचकिरिया ण वुचंति, एवं एक्कोकजीवपदे चत्तारि २ दंडगा भाणितव्वा,
एवं एतं दंडगसयं सव्वेवि य जीवादीया दंडगा।
वृ. 'जीवेणंभंते!' इत्यादि सुगम, नवरं सप्तविधबन्धकत्वंआयुर्बन्धविरहकाले आयुर्बन्धकाले चाष्टविधबन्धकत्वं, पृथकत्वचिन्तायां सामान्यतो जीवपदे सप्तविधबन्धका अपि अष्टविधबन्धकाअपि सदैव बहुत्वेन लभ्यन्ते तत उभयत्रापि बहुवचनमित्येवंरूप एकएव भङ्गः, नैरयिकसूत्रे सप्तविधबन्धका अवस्थिता एव, हिंसापरिणामपरिणतानांसदैव बहुत्वेन लभ्यमानानां सप्तविधबन्धकत्वस्यावंश्यंभावित्वात्, ततो यदा एकोऽप्यष्टविधबन्धको न लभ्यते तदैष भङ्गः सर्वेऽपि तावद्भवेयुः सप्तविधबन्धका इति, यदा पुनरेकोऽष्टविधबन्धकः शेषाः सर्वे सप्तविधबन्धकास्तदा द्वितीयो भङ्गः सप्तविधबन्धकाश्च अष्टविधबन्धपश्च, यदा त्वष्टविधबन्धका अपि बहवो लभ्यन्तेतदा उभयगतबहुवचनरूपस्तृतीयो भङ्गः सप्तविधबन्धकाश्च अष्टविधबन्धकाश्च,

Page #480

पदं - २२, उद्देशक:-, द्वारं
एवं भङ्गत्रयेणासुरकुमारादयोऽपि तावद्वक्तव्याः यावत् स्तनितकुमाराः,
पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायिका यथा सामान्यतो जीवा उक्तास्तथा वक्तव्याः, उभयत्रापि बहुवचनेनैक एव भङ्गो वक्तव्य इति भावः, पृथिव्यादीनां हिंसापरिणामपरिणातानां प्रत्येकं सप्तविधबन्धकानामष्टविधबन्धकानां च सदैवं बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, शेषा द्वित्रिच - तुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा नैरयिका भङ्गत्रिकेणोक्तास्तथा वक्तव्याः, यथा च प्राणातिपातेनैकत्वपृथकत्वाभ्यां द्वी दण्दकावृक्तावेवं सर्वपापस्थानैरपि प्रत्येकं द्वौ द्वौ दण्डकौ वक्तव्यौ, तथा चाह--"जाव मिच्छादंसणसल्लेणं' ति सर्वसङ्ख्यया कियन्तो दण्डका भवन्तीति चेत्, अत आह- 'एवं एगत्तपोहत्तिया छत्तीसं दंडगा होति' अष्टादशानां द्वाभ्यां गुणने षट्त्रिशद्भावात् ।
'जीवे णं भंते' इत्यादि, अथ कोऽस्य सूत्रस्यापि सम्बन्धः ?, उच्यते, इह प्रागुक्तं जीवः प्राणातिपातेन सप्तविधमष्टविधं वा कर्म बध्नाति, स तु तमेव प्राणातिपातं ज्ञानावरणीयादि कर्म बध्नन् कतिभिः क्रियाभिः समापयतीति प्रतिपाद्यते, अपिच - कार्येण ज्ञानावरणीयाख्येन कर्मणा कारणस्य प्राणातिपाताख्यस्य निवृत्तिभेद उपदर्श्यते, तद्येदाच्च बन्धविशेषोऽपीति, उक्तं च|| 9 || "तिसृभिश्चतृभिरथ पञ्चभिश्च हिंसा समाप्यते क्रमशः । बन्धोऽस्य विशिष्टः स्याद्योगप्रद्वेषसाम्यं चेत् ॥” इति,
तमेव प्राणातिपातस्य निवृत्तिभेदं दर्शयति- सिय तिकिरिए' इत्यादि, स्यात्कदाचित्रिक्रियः कदाचिच्चतुष्क्रिय; कदाचित् पञ्चक्रियः, तत्र त्रिक्रियता कायिक्याधिकरणिकीप्राद्वेषिकीभिः क्रियाभिः, कायिकी नाम हस्तपादाददिव्यापारणं आधिकरणिकी खङ्गादिप्रगुणीकरणं प्रादेषिकी मारयाम्येनमित्यशुभमनः सम्प्रधारणमिति, चतुष्क्रियता कायिक्याधिकरणिक्रीप्राद्वेषिकीपारितापनिकीभिः, पारितापनिकी नाम खङ्गादिधातेन पीडाकरणं, पञ्चक्रियता यदा प्राणातिपातक्रियाऽपि पञ्चमी भवति, प्राणातिपातक्रिया जीविताद् व्यपरोपणं, एवं नैरयिकादारभ्य चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकसूत्र, सूत्रपाठस्तेववम्
'नेरइए णं भंते! नाणावरणिज्जं कम्मं बंधमाणे कइकिरिए पं०' इत्यादि, तदेवमेकत्वेन दण्डक उक्तः, सम्प्रति बहुत्वेनाह- 'जीवाणं भंते!' इत्यादि, प्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - गौतम जीवास्त्रिक्रिया अपि चतुष्क्रिया अपि पञ्चक्रिया अपि किमुक्तं भवति ? -
जीवाज्ञानावरणीयं कर्म बध्नन्तः सदैव बहव इति त्रिक्रिया अपि चतुष्क्रिया अपि पञ्चक्रिया अपि लभ्यन्ते इत्येक एव भङ्गः, यथा च सामान्यतो जीवपदेऽ भङ्गकं तथा नैरयिकादिषु चतुर्विंशती स्वस्थानेषु प्रत्येकमभ्गकं द्रष्टव्यं, नैरयिकादीनामपि ज्ञानावरणीयकर्मबध्नतः सदैव त्रिक्रियाणामपि चतुष्क्रियाणामपि पञ्चक्रियाणामपि बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, यथा च ज्ञानावरणीयं कर्माधिकृत्य एकत्वपृथकत्वाभ्यां द्वौ दण्डकावुक्तौ तथा दर्शनावरणीयादीन्यपि कर्माण्यधिकृत्य प्रत्येकं द्वौ at दण्डकी वक्तव्यौ, तत एवं सति सर्वसङ्ख्यया षोडश दण्डका ।
'जीवे णं भंते! जीवातो कतिकिरिए पं०' इति, अथ कोऽस्य सूत्रस्य सम्बन्धः ?, उच्यते, इह न केवलं वर्त्तमानभववर्त्तिनो जीवस्य ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धभेदप्ररूपणे कायिक्यादिक्रियाविशेषणः प्राणातिपादभेदो भवति, किन्त्वतीतभवकायसम्बन्धः कायिक्यादिक्रियाविशेष

१५३

Page #481

१५४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २२/// ५२८
गोऽपि तत एतस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रम्, अस्य चेयं पूर्वाचार्योपदर्शिता भावना - 'इह संसार अडवीए परिब्भमंतेहिं सव्वजीवेहिं तेसु तेसुठाणेसुसरीरोवहाइणो विप्यमुक्का तेहिय सत्यभूएहिं जया कस्सइ स्वतः परितापनादयो भवंति तया तस्सामिणो भवंतरगयस्सवि तत्रानिवृत्तत्वात् किरियासम्भव इति, व्युत्सृष्टेषु तु न भवति निवृत्तत्वात्,
एत्थ उदाहरणं- वसंतपुरे नयरे अजियसेनस्स रन्नो पडिचारगा दुवे कुलपुत्तगा, तत्थेगो समणसड्डो इयरो मिच्छद्दिट्ठी, अन्नया रयणीए रन्नो निस्सरणं संभमतुरंताण तेसिं घोडगारूढाणं खग्गा पब्भट्ठा, सड्ढेण जनकोलाहलो मग्गिओ न लहइ, इयरेण हसियं-किमण्णं न होहि ?, सङ्केण अहिगरणंतिकट्टु वोसिरियं, इयरे च खग्गग्गाहिणो बंदिग्गहसाहसिएहिं लद्धा, गहिओ अहं रायवल्लो पलयमाणो वावाइओ, तओ आरक्खिएहिं गहिऊण राय समीवं नीया, कहिओ वृत्तंतो, कुविओराया, पुच्छ्रियं चणेण - कस्स तुब्भो ? तेहिं कहियं - अणाहा-कल्लं चिय, कप्पडिया एए तुम्हाखग्गा कहिं लद्धत्ति, पुच्छिएहिं कहियं पडिया इति, तओ सामरिसेण रण्णा भणियं - गवेसह तुरियं मम अणबद्धवेरिणं ईसरपुत्ताणं महापमत्ताणं केसि इमे खग्गेत्ति ?, तओ तेहिं निउणं गवेसिऊण विण्णत्तं रण्णो-सामि ! गुणचंदबालचंदाणमिति, ततो रण्णा पिहं पिहं सद्दावेऊण भणिया-लेह नियखग्गे, एक्केण गहियं, पुच्छिओ रण्णा-कहं ते पणट्ठेति ?, तेण कहियं जहावित्तं, कीस न गविट्ठे ?, भाइ- सामि ! तुम्ह पसाएणं एद्दहमेत्तमवि गवेसामि ?, सड्डो नेच्छइ, रण्णा पुच्छिओ-कीस न गेण्हसि ?, तेण भणियं सामि ! अम्हाणमेस ठिई चेव नत्थि जमेवं गेण्डिजइ अहिगरणत्तणओ, परं संभमेण मग्गंतेणवि न लद्धंति वोसि यं अतो न कप्पइ मे गिण्डिउं, लओ रन्ना पमायकारी अनुसासिओ, इयरो विमुक्को, एस दिट्ठता इमो य से अत्थोवणओ-जहा सो पमायगण अवोसिरियदोसेण अवराहं पत्तो एवं जीवोवि जम्मंतरत्थं देहोवहाइ अवोसिरंतो अनुमयभावतो पावेइ दोसं ?, श्रूयते च जातिस्मरणादिना विज्ञाय पूर्वदेहमतिमोहात् (केचित्) सुरनदीं प्रत्यस्थिशकलानि नयन्तीति । इतानमीं सूत्रव्याख्या
जीवो भदन्त ! जीवमधिकृत्य कतिक्रियः प्रज्ञप्तो ?, भगवानाह - गौतम ! स्यात्-कवचित् त्रिक्रियः कायिक्याधिकरणिकीप्राद्वेषिकीभावात्, तत्र वर्त्तमानभवमधिकृत्य भावना प्राग्वत् भावनीया, अतीतभवमधिकृत्यैवं कायिकी तत्सम्बन्धिनः कायस्य कार्येकदेशस्य वा व्याप्रियमाणत्वात्, आधिकरणिकी तत्संयोजितानां हलगरकूटयन्त्रादीनां तन्निर्वर्त्तितानां वा असिकुन्ततोमरादीनां परोपघाताय व्याप्रियमाणत्वात्, यदिवा देहोऽप्यधिकरणमित्याधिकरणिक्यपि, प्राद्वेषिकी तद्विषयाऽकुशलपरिणामप्रवृत्तेरप्रत्याख्यातत्वात्, स्याच्चतुष्क्रियः पारितापनिक्यपि कायेन कायैकदेशेनाधिकरणेन वा तत्सम्बन्धिना क्रियमाणत्वात् स्यात्पञ्चक्रियो यदा तेन जीवितादपि व्यपरोपणमाधीयते, स्यादक्रियो यदा पूर्वजन्मभावि शरीरमधिकरणं वा त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृष्टं भवति, न चापि तज्जन्मभाविना शरीरेण काञ्चिदपि क्रियां करोति, इदं चाक्रियत्वं मनुष्यापेक्षया द्रष्टव्यं तस्यैव सर्वविरतिभावात्, सिद्धापेक्षया वा, तस्य देहमनोवत्त्यभावेनाक्रियत्वात्, अमुमेवार्थं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरूपयति
'जीवे णं भंते! नेरइयाओ कइकिरिए' इत्यादि सुगमं, नवरमयं भावार्थ:- देवनारकान् प्रति चतुष्क्रिय एव तेषां जीविताद् व्यपरोपणस्यासम्भवाद् 'अनपवर्त्त्यायुषो नारकदेवा' इति

Page #482

पदं-२२, उद्देशकः, द्वार
१५५ वचनात्, शेषान् सङ्खयेयवर्षायुषः प्रति पञ्चक्रियोऽपि, तेषामवत्त्यायुष्कतया जीविताद् व्यपरोपणस्यापि सम्भवात्, तदेवमेकस्य जीवस्य एकंजीवंप्रति क्रियाश्चिन्तिताः, सम्प्रत्येकस्यैव जीवस्य बहून जीवान् प्रति क्रियाश्चिन्तयति
___ 'जीवेणंभंते! जीवेहिंतो कइकिरिए पन्नत्ते' इत्यादि, एषोऽपिदण्डकः प्राग्वद्भावनीयः, अधुना बहूनांजीवानामेकंजीवमधिकृत्य क्रियाश्चिन्तयति-‘जीवाणंभंते! जीवातो कइकिरिया पं०' इत्यादि, एषोऽपिदण्डकःप्रथमदण्डकवदवसेयः, अधुना बहूनांजीवानांबहून्जीवानधिकृत्य सूत्रमाह
_ 'जीवा णं भंते ! जीवेहिंतो कइकिरिया पं०?' इत्यादि, अत्र प्रश्नः पाठसिद्धो, निर्वचनमिदं-गौतम ! त्रिक्रिया अपि चतुष्क्रिया अपि पश्चक्रिया अपि अक्रिया अपि, कस्यापि जीवस्यकमपिजीवंप्रतित्रिक्रियत्वात्कसल्यापि चतुष्क्रियत्वात्कस्यापि पञ्चक्रियत्वात् कस्यापि मनुष्यस्य सर्वोत्तमचारित्रिणः सिद्धस्य वा शेषस्याक्रियत्वात् इति सर्वत्र बहुवचनरूप एक एव मङ्गः, एवं नैरयिकादिक्रमेण तावद् वक्तव्यं यादद्वैमानिकसूत्रं, नवरं नैरयिकान् दैवांश्च प्रति त्रिक्रिया अपि चतुष्क्रिया अपिअक्रिया अपीति वक्तव्यं, शेषान् सद्ध्येयवर्षायुषःप्रति पञ्चक्रिया अपीति, तदेवं सामान्यतोजीवपदमधिकृत्यदण्डकचतुष्टयमुक्तं, सम्प्रति नैरयिकपदमधिकृत्याह
'नेरइएणंभंते ! जीवातो कतिकिरिएपं०' इत्यादि ‘एवं जाववेमाणिएहिंतो' इति, अत्र यावत्करणात् 'नयरिको जीवान् प्रति कतिक्रिय' इति इत्यादिरूपो द्वितीयोऽपि दण्डक उक्तो द्रष्टव्यः, सर्वत्र औदारिकशरीरान् सङ्खयेयवर्षायुषः प्रति स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः स्यात् पञ्चक्रिय इति वक्तव्यं, नैरयिकस्य देवान् प्रति पञ्चमी जीविताद् व्यपरोपणरूपा क्रिया नास्ति, तेषामनपवायुष्कत्वात्, ततस्तान् प्रति स्यात् त्रिक्रियः स्याच्चतुष्क्रिय इति वक्तव्यं, नैरयिको देवान् प्रति कथं चतुष्क्रिय इति चेत्, उच्यते, इह भवनवास्यादयो देवास्तृतीयां पृथिवींयावत् गता गमिष्यन्ति च, किमर्थंगता गमिष्यन्तीति चेत्?, उच्यते, पूर्वसागतिकस्य वेदनामुपशमयितुं पूर्ववैरिणो वेदनामुदीरयितुं (वा) तत्र गच्छन्ति, तदानीमनन्तकालादेतदपि भवति (यद्) तद्गताः सन्तो नारकैर्बध्यन्ते इति, आह च मूलटीकाकारोऽपि
"तत्र गता नारकैर्बध्यन्ते इत्यप्यनन्तकाल एव कथञ्चित्सम्भवमात्र"मिति, अत्रापर आह-ननुनारकस्य द्वीन्द्रियादीनधिकृत्य कथं कायिक्यादिक्रियासम्भवः?, उच्यते, इह नारकैर्यस्मात् पूर्वभवशरीरं न व्युत्सृष्टं विवेकाभावात्, तदभावश्च भवप्रत्ययात्, ततो यावत् शरीरं तेन जीवेन निर्वर्तितंसततं शरीरपरिणामं सर्वथान परित्यजति तावदेशतोऽपितंपरिणामभजमानं पूर्वभावप्रज्ञापनया तस्येति व्यपदिश्यते घृतघटवत्, यथा हि घृतपूर्णो घटो घृते अपगतेऽपि घृतपट इतिव्यपदिश्यते, तथा तदपिशरीरंतेन निर्वतितमिति तस्येतिव्यपदेशमर्हति, ततस्यस्य शरीरस्य एकदेशेनास्थ्यादिना योऽन्तः प्राणातिपातं करोति, ततः पूर्वनिर्वर्तितशरीरजीवोऽपि कायिक्यादिक्रियाभियुज्यते, तेन तस्याव्युत्सृष्टत्वात,
तत्रेयंपञ्चानामपि क्रियाणांभावनातत्कायस्य व्याप्रियमाणत्वात् कायिकी कायोऽधिकरणमपि भवतीत्युक्तं प्राक् तत आधिकरणिकी, प्राद्वेषिक्यादयस्त्वेवं-यदा तमेव शरीरैकदेशं अभिघातादिसमर्थमन्यः कश्चनापि प्राणातिपातोद्यतो दृष्ट्वा, तस्मिन् घात्ये द्वीन्द्रियादौ

Page #483

१५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २२/- /-/ ५२८
समुत्पन्नक्रोधादिकारणोऽभिधातादिसमर्थमिदं शस्त्रमिति चिन्तयन् अतीवक्रोधादिपरिणामं भजते पीडां चोत्पादयति जीविताच्च व्यपरोपयति तदा तत्सम्बन्धिप्राद्वेषिक्यादिक्रियाकारणवागमनयाभिप्रायेण तस्यापि प्राद्वेषिकी पारितापनिकी प्राणातिपातक्रिया च यथायोगं,
यथा च नैरयिकपदे चत्वारो दण्डका उक्ताः तथा असुरकुमारादिष्वपि शेषेषु त्रयोविंशती स्थानेषु चत्वारः चत्वारो दण्डका वक्तव्याः, नवरं जीवपदे मनुष्यपदे चाक्रिया इत्यपि वक्तव्यं, विरतिप्रतिपत्ती व्युत्सृष्टत्वेन तन्निमित्तक्रियाया असम्भवात् शेषां अक्रिया नोच्यन्ते, विपत्यभावतः स्वशरीरस्य भवान्तरगतस्याव्युत्सृष्टत्वेनावश्यं क्रियासम्भवात्, तदेवं सामान्यतो जीवपदेएकं शेषाणि तु नैरयिकादीनि स्थानानि चतुर्विंशतिरिति सर्वसङ्घत्यया पञ्चविंशतिरेकैकस्मिंश्च स्थाने चत्वारो दण्डका इति सर्वसङ्कलनया दण्डकशतं ।
अथ केषां जीवानां कति क्रिया इति निरूपणार्थं प्रागुक्तमेव सूत्रं पठति
मू. (५२९) कति णं भंते! किरियाओ पन्नत्ताओ ?, गोयमा ! पंच किरियाओ पन्नत्ताओ, तं०- कातिया जाव पाणातिवातकिरिया, नेरइया णं भंते ! कति किरियातो प०, गो० ! पंच किरियाती पoतं० कातिया जाव पाणातिवायकि०, एवं जाव वेमाणियाणं,
जस्स णं भंते ! जीवस्स कातिया किरिया कज्जइ तस्स अहिगरणिया किरिया कञ्जति जस्स अहिगरणिया किरिया कज्जति तस्स कातिया कजति ?, गो० ! जस्स णं जीवस्स कातिया किरिया कज्जति तस्स अहिगरणी किरिया नियमा क०, जस्स अहिगरणी किरिया क० तस्सवि काइया किरिया नियमा कञ्जति,
जस्स णं भंते! जीवस्स काइया किं० तस्स पादोसिया कि० जस्स पादोसिया कि० तस्स काइया किं० क० ?, गो० ! एवं चेव, जस्स णं भंते ! जीवस्स काइया किरिया कज्जइ तस्स पारियावणिया किरिया कज्जइ जस्स पारियावणिया किरिया कज्जइ तस्स कातिया किरिया कज्जइ गो० ! जस्स णं जीवरस काइया किं० कं० तस्स पारितावणिया सिय कज्जइ सिय नो कज्जइ, जस्स पुण पारियावणिया कि० क० तस्स काइया नियमा कञ्जति, एवं पाणाइवायकिरियादि,
एवं आदिलाओ परोप्परं नियमा तिन्नि कअंति, जस्स आइल्लाओ तिन्नि कञ्जंति तस्स उवरिल्लाओ दोनि सिय कांति सिय नो कांति, जस्स उवरिल्लाओ दोन्नि कज्जति तस्स आइल्लाओ नियमा तिन्नि कञ्जंति, जस्स णं भंते ! जीवस्स पारियावणिया किरिया कज्जति तस्स पाणातिवायकिरिया कज्जति, जस्स पाणातिवायकिरिया कज्जति तस्स पारियावणिया किरिया कज्जति गो० ! जस्स णं जीवस्स पारियावणिया कि० तस्स पाणातिवातकिरिया सिय कज्जति सिय नो कजति, जस्स पुण पाणातिपातकिरियाकजति तस्स पारियावणिया किरिया नियमा कज्जति, जस्स णं भंते! नेरइयस्स काइया किरिया कज्जति तस्स अधिगरणिया किरिया कज्जति ?, गो० ! जहेव जीवस्स तहेव नेरइयस्सवि, एवं निरंतरं जाव वेमाणियस्स ।
जं समयं णं भंते! जीवस्स काइया कि० क० तं समयं अधिगरणिया कि० जं समयं अधिगरणिया कि० क० तं समयं काइया कि०, एवं जहेव आइल्लओ दंडओ तहेव भाणितव्वो, जाव वेमाणियस्स । जंदेसेणं भंते! जीवस्स काइया कि० तंदेसेणं अधिगरणिया किं० तहेव जाव वेमाणियस्स । जंपएसेणं भंते! जीवस्स काइया किं० तं पदेसं आधिगरणिया कि० एवं तहेब

Page #484

पदं- २२, उद्देशक:-, द्वारं -
जाव वेमाणियस्स, एवं एते जस्स जंसमयं जंदेसं जंपएसेणं चत्तारि दंडगा होति ।
कति णं भंते! आतोजितातो किरिया ओपन्नत्तातो ?, गो० ! पंच आओजियाओ किरियाओ पन्नत्ताओ, तं०- काइया जाव पाणातिवातकिरिया, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, जस्स णं भंते! जीवस्स काइया आतोजिया किरिया अत्थि तस्स अधिगरणिया किरिया आतोजिता अत्थि जस्स अधिगरणिया आतोजिता किरिया अत्थि तस्स काइया आतोजिया किरिया अस्थि एवं एतेणं अभिलावेणं ते चेव चत्तारि दंडगा भाणितव्या, जस्स जंसमयं जंदेसं जं जाव वेमाणियाणं
१५७
जीवे णं भंते! जंसमयं काइयाए अधिगरणियाए पादोसियाते किरियाए पुट्टे तंसमयं पारियावणियाते पुढे पाणातिवातकिरियाते पुढे ?, गो० ! अत्येगतिते जीवे एगतियाओ जीवओ जंसमयं काइयाए अधिगरणियाए पाओसियाए किरियाए पुट्टे तं समयं पारियावणियाए किरियाए पुढे पाणाइवायकिरियाए पुढे १ अत्थेगतिते जीवे एगतियाओ जीवाओ जंसमयं कायइयाए अधिगरणियाए पादोसियाते किरियाए पुढे तं समयं पारितावणियाए किरियाए पुट्टे पाणाइवायकिरियाए अपट्टे २ अत्येगइए जीवे एगइयाओ जीवाओ जंसमयं काइयाए अहिगरणियाए पाओसियाए पुट्ठे तंसमयं पारि० किरि० अपुढे पाणाइवायकि० अपुढे ३
वृ. 'कइ णं भंते! किरियाओ पन्नत्ताओ' इत्यादि प्राग्वत्, एता एव क्रियाः चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति- 'नेरइया णं भंते!' इत्यादि पाठसिद्धं, सम्प्रत्यासामेव क्रियाणामेकजीवाश्रयेण परस्परभविनाभावित्वं चिन्तयति - 'जस्स णं भंते !' इत्यादि, इह कायिकी क्रिया औदारिकादिक्रियाश्रिता प्राणातिपातनिर्वर्त्तन- समर्था प्रतिविशिष्टा परिगृह्यते न या काचन कार्मणकायाश्रिता वा, तत आद्यानां तिसृणां क्रियाणां परस्परं नियम्यनियामकभावः, , कथमिति चेत्, उच्यते, कायोऽधिकरणमपि भवतीत्युक्तं प्राक्, ततः कायस्याधिकरणत्वात् कायिक्यां सत्यामवश्यमाधिकरणिकी आधिकरणिक्यामवश्यं कायिकी, सा च प्रतिविशिष्टा कायिकी क्रिया प्रद्वेषमन्तरेण न भवति ततः प्राद्वेषिक्याऽपि सह परस्परमविनाभावः, प्रद्वेषऽपि च काये स्फुटलिङ्ग एव वक्ररूक्षत्वादेस्तदविनाभाविनः प्रत्यक्षत एवोपलम्भात्, उक्तं च
119 11
"रुक्षयति रुष्यतो ननु वक्रं स्निह्यति च रज्यतः पुंसः 1
औदारिकोऽपि देहो भाववशात् परिणमत्येवम् ॥”
परितापनस्य प्राणातिपातस्य चाद्यक्रियात्रयसम्भवेऽप्यनियमः, कथमिति चेत्, उच्यते, यद्यसौ घात्यो मृगादिर्घातकेन धनुषा क्षिप्तेन बाणादिनविध्यते ततस्तस्य परितापनं मरणं वा भवति नान्यथा, ततो नियमाभावः, परितापनस्य प्राणातिपातस्य च भावे पूर्वक्रियाणामवश्यं. भावस्तासामभावे तयोरभावात्, ततोऽमुमेवार्थं परिभाव्य कायिकी शेषामिशचतसृभिः क्रियाभिः सह आधिकरणिकी तिसृभिः क्रियाभिः सह प्राद्वेषिकी द्वाभ्यां सूत्रतः सम्यक् चिन्तनीया, पारितापनिकी प्राणातिपातक्रिययोस्तु सूत्रं साक्षादाह
'जस्सणं भंते! जीवस्स पारियावणिया किरिया कज्जति' इत्यादि, पारितापनिक्या; सद्भावेप्राणातिपातक्रिया स्याद् भवति, यदा बाणाद्यभिधातेन जीवितात् च्याव्यते तदा भवति शेषकालं न भवतीत्यर्थः यस्य पुनः प्राणातिपातक्रिया तस्य नियमात् पारितापनिकी, परितापनमन्तरेण प्राणव्यपरोपणासम्भवात् । सम्प्रति नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण परस्परमविनाभावं
,

Page #485

१५८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२२/-1-1५२९ चिन्तयति- 'जस्स णं भंते ! नेरइयस्स काइयाकिरिया कजति' इत्यादि प्रतीतं, भावितत्वात् । तदेवमेको दण्डक उक्तः, सम्प्रति कालमधिकृत्योक्तप्रमारेणैव द्वितीयदण्डकमाह
‘जंसमयंणंभंते! जीवस्सकाइया किरिया काइतं समयं अहिंगरणिया कजइ जं समयं अहिगरणिया कन्नई' इत्याद्यारभ्य सर्वं पूर्वोक्तं तदवस्थं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकसूत्रं, तथा चाह-“एवं जहेव आइल्लतो दंडओ तहेव भाणियव्वो जाव वेमाणियस्स' इति, समयग्रहणेन चेह सामान्यतः कालो गृह्यते, न पुनः परमनिरुद्धो यथोक्तस्वरूपो नैश्चयिकः समयः, परितापनस्य प्राणातिपातस्य वा बाणादिक्षेपजन्यतया कायिक्याः प्रथमसमये एवासम्भवात्, एष द्वितीयो दण्डकः, सम्प्रति द्वौ दण्डकौ क्षेत्रमधिकृत्याह
___'जंदेसेणं भंते ! जीवस्स' इत्यादि, अत्रापि सूत्रं पूर्वोक्तं तदवस्थं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकसूत्रं, तथा चाह-तहेब जाव वेमाणियस्स' एष तृतीयदण्डकः,
'जंपएसेणंभंते! जीवस्स काइया किरिया कञ्जई इत्यादिकश्चतुर्थः, अत्रापि सूत्रप्रागुक्तक्रमेण तावद्द्वक्तव्यं यावद्वैमानिकसूत्रं, यथा चाह--‘एवं तहेव जाव वेमाणिए'इति, दण्डकसकलनामाह-"एवमेते' इत्यादि, एताश्च यथा ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धकारणंतथा संसारकारणमपि, ज्ञानावरणीयादिकर्मबनधस्य संसारकारणतया तद्धेतुत्वेन तासामपि संसारकारणत्वोपचारात्, तथा चाह- 'कइ णं भंते ! आजोजियाओ किरियाओ पन्नत्ताओ'इत्यादि, आयोजयन्ति जीवं संसारेइत्यायोजिका:-कायिक्यादिकाः शेषं सर्वसुगम, सूत्रपाठस्तुपूर्वोक्तप्रकारेण तावद्वक्तव्यो यावत्यस्येतियंसमयमितियंदेशमितियंप्रदेशमिति परिपूर्णाश्चत्वारोदण्डकाः, यसमय'मित्यादौ, तु 'कालाध्वनोव्याप्ता' वित्यधिकरणे द्वितीया, ततो यस्मिन् समये यस्मिन् देशे यस्मिन् प्रदेशे इति व्याख्येयं,
‘जीवेणंभंते! जंसमयंकाइयाए अहिगरणियाए इत्यादि, अत्रापि समयग्रहणेनसामान्यतः कालो गृह्यते, प्रश्नसूत्रं सुगमं, निर्वचनसूत्रे भङ्गत्रयी कञ्चिजीवमधिकृत्य कश्चिजीवो यस्मिन् समये काले क्रियात्रयेण स्पृष्टस्तस्मिन् समये पारितापनिक्याऽपिस्पृष्टः प्राणातिपातक्रियया चेत्येको भङ्गः,पारितापनिक्या स्पृष्टः प्राणातिपातेनास्पृष्टइति द्वितीयः, पारितापनिक्याप्राणातपातक्रियया चास्पृष्ट इति तृतीयः, एषच तृतीयोभङ्गोबाणादेर्लक्षात्परिभ्रंशेन घात्यस्य मृगादेः परितापनाद्यसम्भवे वेदितव्यः, यस्तु यस्मिन् समये यंजीवमधिकृत्याद्यक्रियात्रयेणास्पृष्टः सतस्मिन् समये तमधिकृत्य नियमात् पारितापनिक्या प्राणातिपातक्रियया चास्पृष्टः, कायिक्याधभावे परितापनादेरभावात्
तदेवमुक्ताः क्रियाः, साम्प्रतं प्रकारन्तरेण क्रिया निरूपयति
मू. (५३०) कति णं भंते ! किरियाओ पन्नत्ताओ?, गो० ! पंच किरियाओ पं०, तं०-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अपचरखाणकिरिया मिच्छादसणवत्तिया,
आरंभिया णं भंते ! किरिया कस्स कजति ?, गो० ! अन्नयरस्सवि पमत्तसंजयस्स, परिग्गहिया णं भंते ! किरिया कस्स कजइ?, गो० ! अन्नयरस्सवि संजयासंजयस्स,
मायावत्तियाणं भंते! किरिया कस्स कञ्जति?, गो०! अन्नयरस्सावि अपमत्तसंजयस्स, अपञ्चखाणकिरिया णं भंते! कस्स कति?, गो० ! अन्नयरस्सवि अपञ्चक्खाणिस्स,
मिच्छादसणवत्तिया णं भंते ! किरिया कस्स कजति ?, गो० ! अन्नयरस्सावि

Page #486

पदं- २२, उद्देशकः, द्वारं - २, अध्ययनं ७,
-
१५९
मिच्छादंसणिस्स ।
नेरइयाणं भंते! कति किरियातो पं० ?, गो० ! पंच किरियाती पं० तं० - आरंभिया जाव मिच्छादंसणवत्तिया, एवं जाव वेमाणियाणं । जस्स णं भंते! जीवस्स आरंभिया किरिया क० तस्स परिग्गहिया किं कज्जति ? जस्स परिग्गहिया कि० तस्स आरंभिया कि० ?, गो० ! जस्सणं जीवरस आरंभिया कि० तस्स परिग्गहिया सिय कज्जति सिय नो कजति, जस्स पुण परिग्गहिया किरिया क० तस्स आरंभिया कि० नियमा क०, जस्स णं भंते! जीवस्स आरंभियाकि० क० तस्स मायावत्तिया कि० क० पुच्छा, गो० ! जस्स णं जीवस्स आरंभिया कि० क० तस्स मायावत्तिया कि० नियमा क० जस्स पुण मायावत्ति० कि० क० तस्स आरंभिया कि० सिय कज्जति सिय नो क०, /
जस्स णं भंते! जीवस्स आरंभिया कि० तस्स अपच्चक्खाणकिरिया पुच्छा ?, गो० ! जस्स जीवस्स आरंभिया कि० तस्स अपचक्खाणकिरिया सिय कज्जति सिय नो० क० जस्स पुण अपचक्खाणकिरिया क० तस्स आरंभिया किरिया नियमा क०, एवं मिच्छ्रादंसणवत्तियाएवि समं, एवं पारिग्गहियावि तिहिं उवरिल्लाहिं समं संचारेतव्वा, जस्स मायावत्तिया कि० तस्स उवरिल्लाओ दोवि सिय कांति सिय नो कज्ञ्जंति, जस्स उवरिल्लाओ दो कज्ज्वंति तस्स मायावत्तिया नियमा कजति, जस्स अपचक्खाणकि० क० तस्स मिच्छादंसणवत्तिया किरिया सिय कज्जति सिय नो कज्जति, जस्स पुण मिच्छादंसणवत्तिया कि० तस्स अपञ्चक्खाणकिरिया नियमा कज्जति नेरइयस्स आइल्लियातो चत्तारि परोप्परं नियमा कज्जति, जस्स एताओ चत्तारि कांति तस्स मिच्छादंसणवत्तिया कि० भइज्जति, जस्स पुण मिच्छादंसणवत्तिया किरिया कजति तस्स एतातो चत्तारि नियमा कञ्जंति, एवं जाव थणियकुमारस्स, पुढविकाइयस्स जाव चउरिदियस्स पंचवि परोप्परं नियमा कांति, ।
पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स आतिल्लियातो तिन्निवि परोप्परं नियमा कञ्चंति, जस्स एयाओ कांति तस्स उवरिल्लिया दोन्नि भइज्जति, जस्स उवरिल्लातो दोन्नि कज्ज्रंति तस्स एतातो तिन्निवि नियमा कांति, जस्स अपचक्खाणकिरिया तस्स मिच्छादंसणवत्तिया सिय कजति सिय नो क०, जस्स पुण मिच्छादंसणवत्तिया किरिया क० तस्स अपचक्खाणकिरिया नियमाक०, मणूसस जहा जीवरस, । वाणमंतरजोइसियवेमाणियस्स जहा नेरइयस्स, जं समयण्णं भंते! जीवस्स आरंभिया कि० क० तं समयं पारिग्गहिया कि० क० ?, एवं एते जस्स जं समयं जं देसं जं पदेसेण य चत्तारि दंडगा नेयव्वा, जहा नेरइयाणं तहा सव्वदेवाणं नेतव्वं जाव वेमाणियाणं । वृ. 'कइ णं भंते!' इत्यादि, आरम्भः पृथिव्याद्युपमर्द्दः, उक्तं च119 11 "संरंभी संकप्पो परितावकरो भवे समारंभो ।
-
·
आरंभी उद्दवतो सुद्धनयाणं तु सव्वेसिं ॥"
आरम्भः प्रयोजनं कारणं यस्याः सा आरम्भिकी, 'परिग्गहिय'त्ति परिग्रहो - धर्मोपकरणवर्जवस्तुस्वीकारः धर्मोपकरणमूर्च्छा च परिग्रह एव पारिग्रहिकी परिग्रहेण निर्वृत्ता वा पारिग्राहिकी, 'मायावत्तिया' इति माया -अनार्जमुपलक्षणत्वात् क्रोधोदेरपि परिग्रहः माया प्रत्यय; - कारणं राम्या' मा मायाप्रत्यया 'अपचक्खाणकिरिया' इति अप्रत्याख्यानं मनागपि विरतिपरिणामा

Page #487

१६०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२२/-1-1५३०
भावस्तदेव क्रियाअप्रत्याख्यानक्रिया, मिच्छादसणवत्तिया' इतिमिथ्यादर्शनं प्रत्ययो-हेतुर्यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया,
एतासां क्रियाणां मध्ये यस्य या सम्भवति तस्य तां निरूपयति-'आरंभिया णं भंते !' इत्यादि, 'अन्नयरस्सवि पमत्तसंजयस्स'इति अत्रापिशब्दो भिन्नक्रमः प्रमत्तसंयतस्याप्यन्यतरस्य-एकतरस्य कस्यचित् प्रमादे सति कायदुष्प्रयोगभावतः पृथिव्यादेरुपमईसम्भवात्, अपिशब्दोऽन्येषामधस्तनगुणस्थानवर्तिनां नियमप्रदर्शनार्थः,प्रमत्तसंयतस्याप्यारम्भिकी क्रिया भवति किं पुनः शेषाणां देशविरतिप्रभृतीनामिति?, एवमुत्तरत्रापि यथायोगमपिशब्दभावना कर्तव्या, पारिग्रहिकी संयतासंयतस्यापि देशविरतस्यापीत्यर्थः, तस्यापि परिग्रहधारणात्, मायाप्रत्यया अप्रमत्तसंयतस्यापि, कथमिति चेत्, उच्यते, प्रवचनोड्डाहप्रच्छादनार्थं वल्लीकरणसमुद्देशादिषु, अप्रत्याख्यानक्रिया अन्यतरस्याप्यप्रत्याख्यानिनः, अन्यतरदपि न किञ्चिदपीत्यर्थः यो न प्रत्याख्याति तस्येति भावः, मिथ्यादर्शनक्रिया अन्यतरस्यापि सूत्रोक्तमेकमप्यक्षरमरोचयमानस्येत्यर्थः मिथ्यादष्टेर्भवति।
__एता एव क्रियाश्चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरूपयति-'नेरइयाणं भंते' इत्यादि सुगम । सम्प्रत्यासां क्रियाणांपरस्परमविनाभावं चिन्तयति-तद्यथा-यस्यारम्भिकी क्रिया तस्य पारिग्रहिकी स्याद्भवति स्यान भवति, प्रमत्तसंयतस्य न भवति शेषस्य भवतीत्यर्थः, तथा यस्यारम्भिकी क्रिया तस्य मायाप्रत्यया नियमाद्भवति, यस्य मायाप्रत्यया तस्यारम्भिकी क्रिया स्याद्भवति स्यान भवति, अप्रमत्तसंयतस्य न भवति शेषस्य भवतीत्यर्थः, तथा यस्यारम्भिकी क्रिया तस्याप्रत्याख्यानक्रियास्याद्भवति स्यान्न भवति,प्रमत्तसंयतस्य देशविरतस्यच न भवति, शेषस्य अविरतसम्यग्दृष्टयादेर्भ- वतीति भावः, यस्य पुनरप्रत्याख्यानक्रिया तस्यारम्भिकी नियमात, अप्रयाख्यानिनोऽवश्यमारम्भ-सम्भवात्, एवं मिथ्यादर्शनप्रत्ययापि सहाविनाभावोभावनीयः,
तथाहि-यस्यारम्भिकी क्रिया तस्य मिथ्यादर्शनप्रत्यया स्याद्भवति स्यान्न भवति, मिथ्याटेर्भवति शेषस्य न भवतीत्यर्थः, यस्य तु मिध्यादर्शनक्रिया तस्य नियमादारम्भिकी, मिथ्याष्टेरविरतत्वेनावश्यमारम्भसम्भवात्, तदेवमारम्भिकी क्रिया पारिग्राहिक्यादिभिश्चतसृभिरुपरितनीभिः क्रियाभिः सह परस्परमविनाभावेन चिन्तिता,एवं पारिग्राहिकी तिसृभिर्मायाप्रत्यया द्वाभ्यामप्रत्याख्यानक्रिया एकया मिथ्यादर्शनप्रत्यया चिन्तनीया, तथा चाह-‘एवं पारिग्गहियावि तिहिं उवरिल्लाहिं समं संचारेयव्वा' इत्यादि सुगम, भावनायाः सुप्रतीतत्वात् ।
अमुमेवार्थं चतर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरूपयति-'नेरइयस्स आइल्लातो चत्तारि' इत्यादि, नैरयिकाद्युत्कर्षतोऽप्यविरतसम्यग्भ्रष्टिगुणस्थानकं यावन्न परतःततो नैरयिकाणामाद्याश्वतमः क्रियाः परस्परमविनाभाविन्यः, मिथ्यादर्शनक्रियांप्रतिस्याद्वादः,तमेमाह-'जस्सएयाओचत्तारि' इत्यादि, गिथ्याटेमिथ्यादर्शनक्रिया भवतिशेषस्य न भवतीतिभावः", यस्यपुनर्मिथ्यादर्शनक्रिया तस्याद्याश्चतसो नियमात्, मिथ्यादर्शने सत्यारम्भिक्यादीनामवश्यंभावात, एवं तावद्वक्तव्यं यावत्स्तनितकुमारस्य।
पृथिव्यादीनां चतुरिन्द्रियपर्यवसानानां पञ्च क्रियाः परस्परमविनाभाविन्यो वक्तव्याः, पृथिव्यादीनां मिथ्यादर्शनक्रियायाअप्यवश्यंभावात्, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्याद्यास्तिनः परस्परमविना

Page #488

पदं- २२, उद्देशक:-, द्वारं -
१६१
भूता देशविरतिं यावदासामवश्यंपभावात्, उत्तराभ्यां तु द्वाभ्यां स्याद्वादः, तमेव दर्शयति- 'जस्स एयाओ कज्ञ्जंति' इत्यादि, देशविरतस्य न भवतः शेषस्य भवत इति भावः, यस्य पुनः उपरितन्यौ द्वेक्रिये तस्याद्यास्तिस्रो नियमाद्भवन्ति, उपरितन्यौ हि क्रिये अप्रत्याख्यानक्रिया मिथ्यादर्शनप्रत्यया च, तत्राप्रत्याख्यानक्रिया अविरतसम्यग्दृष्टिं यावत् मिथ्यादर्शनक्रिया मिथ्यादृष्टेः आद्याश्वतस्प्रे देशविरतिं यावत् अत उपरितन्योर्भावेऽवश्यमाद्यानां तिसृणां भावः, सम्प्रति अप्रत्याख्यानक्रियया मिथ्यादर्शनक्रिययास्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्य परस्परमविनाभावं चिन्तयति
'जस्स अपच्चक्खाणकिरिया' इत्यादि भावितं, मनुष्ये यथा जीवपदे तथा वक्तव्यं, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां यथा नैरयिकस्य, एवमेव एको दण्डकः, 'एवमेव जं समयं णं भंते जीवस्से' त्यादिको द्वितीयः, 'जं देसण्ण' मित्यादिकः तृतीयः, 'जं पएसण्ण' मित्यादिकश्चतुर्थः । अथ षट् कायाः प्राणातिपातक्रियाहेतव एव भवन्ति किं वा तद्विरमणहेतवोऽपीति पृच्छति
मू. (५३१) अत्थि णं भंते! जीवाणं पाणातिवायवेरमणे कज्जति ?, हंता ! अत्थि, कम्हि णं भंते! जीवाणं पाणातिपातवेरमणे क० ?, गो० ! छसु जीवनिकाएसु, अत्थि णं भंते! नेरइयाणं पाणातिवातवेरमणे क० ?, गो० ! नो इणट्टे समट्ठे, एवं जाव वेमाणियाणं, नवरं मणूसाणं जहा जीवाणं, एवं मुसावाएणं जाव मायामोसेणं,
जीवरस य मणूसस्स य, सेसाणं नो तिणट्टे समट्टे, नवरं अदिशादाणे गहणधारणिजेसु दव्वेसु, मेहुणे रूवेसु वा रूवसहगएसु वा दव्वेसु, सेसाणं सव्वेसु दव्धेसु,
अत्थि णं भंते! जीवाणं मिच्छादंसणसल्लवेरमणे कज्जति ?, हंता ! अत्थि, कम्हि णं भंते जीवाणं मिच्छादंसणसल्लवेरमणे कजति ?, गो० ! सव्वदव्वेसु, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, नवरं एगिंदियविगलेदियाणं नो तिणट्टे समट्टे
वृ. 'अत्थि णं भंते!' इत्यादि, सर्वत्र क्रियते कर्मकर्त्तरिप्रयोगः ततो भवतीति द्रष्टव्यः, प्राणातिपातादिविरमणविषयाश्च षट् कायादयः प्रागेव भाविता इति न भूयो भाव्यन्ते, विरतिश्च प्राणातिपातादीनां मायामृषापर्यन्तानां जीवपदे मनुष्यपदे वक्तव्या, शेषेषु स्थानेषु नायमर्थः समर्थ इति वक्तव्यं, तेषां भवप्रत्ययतः सर्वविरत्यसम्भवात्, मिध्यादर्शनविरमणविषयचिन्तायां सर्वद्रव्येष्विति उपलक्षणमेतत् सर्वपर्यायेष्वपि, अन्यथा एकस्मिन् द्रव्ये पर्याये वा मिथ्यात्वभावे मिथ्यादर्शनविरमणासम्भवात्,
119 11
“सूत्रोक्तस्यैकस्याप्यरोचनादक्षरस्य भवति नरः । मिथ्याष्टिः सूत्रं हि नः प्रमाणं जिनाभिहितम् ॥”
इति वचनात्, मिथ्यादर्शन शल्यविरमणं च एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्जेषु स्थानेषु, शेषेषु एकेन्द्रियादिषु न भवति, कस्मादिति चेत्, उच्यते, पृथिव्यादिषु 'उभयाभावो पुढवाइएसु' प्रतिपद्यमानप्रतिपन्नाभावः पृथिव्यादिषु इति वचनात्, द्वीन्द्रियादीनां तु यद्यपि करणापर्याप्ताव्यायां केषाचित् सासादनसम्यकत्वं भवति तथापि तत् मिथ्यात्वाभिमुखानां तत्प्रतिकूलानामतस्तेषामपि मिथ्यादर्शनशल्यविरमण प्रतिषेधः, आह च-- 'अत्थि णं भंते! जीवाणं मिच्छादंसणसल्लवेरमणे कज्जइ' इत्यादि, अथवा प्राणातिपातवि- रतस्य कर्मबन्धो भवति किं वा नेति चेत्, उच्यते, भवत्यपि
11 11

Page #489

१६२
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२२/-1-1५३१ न भवत्यपि, तथा च एतदेव प्रश्नसूत्र- पूर्वकमाह
म. (५३२) पाणातिपातविरए णं भंते ! जीवे कइ कम्मपगडीतो बंधति ?,गो० ! सत्तविहबंधए वा अट्टविहबंधए वा छव्विहंधए वा एगविहबंधए वा अबंधए वा, एवं मणूसेवि माणितब्बे, पाणातिपातविरयाणंभंते! जीवा कति कम्मपगडीतो बंधति?, गो० सब्वेविताव होजा सत्तविहबंधगा य एगविहबंधगाय १ अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० अट्टविहबंधगे यर अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० अट्ठविहबंधगाय ३ अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० छविहबंधने य४, अहवा सत्तविहबं० एगवि० छब्बिहबंधगाय ५ अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० अबंधए य ६ अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० अबंधगा य७
--अहवासत्तवि० एगवि० अट्ठविधंबधगेयछबिहबंधए य १ अहवा सत्तविहबंधगाय एगविहबं० अट्ठविहबंधए य छबिहबंधगा य र अहवा सत्तविहबं० एगवि० अट्ठविहबंधगाय छब्बिहबंधएय३ अहवा सत्तविहबंधगायएगविहबंधगा य अट्ठविहबंधगाय छबिहबंधगाय४
-अहवा सत्तविहबंधगा य एगविहबंधगा य अट्टविहबंधए य अबंधए य अहवा सत्तविहबं० एगविहबं० अडविहबंधएय अबंधगायर अहवासत्तविहबं० एगवि० अट्टविहबंधगा यअबंधए य ३ अहवा सत्तविहबंधगा यएगविहबंधगा य अढविहबंधगा य अबंधगा य ४,
__-अहवा सत्तविहबंधगा य एगविहबंधगा य छब्बिहबंधगे य अबंधए य १ अहवा सत्तविहबं० एगविहबंधगा यछब्बिहबंधए य अबंधगाय २, अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० छविह० अबंधए य ३ अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० छबिह० अबंधगा य४
-अहवासत्तविहबंधगायएगवि० अढविहबंधगेयछविहबंधएयअबंधएय १ अहवा सत्तविहबंधगाय एगवि० अट्टविहबंधए यछविहबंधए य अबंधगाय २ अहवा सत्तविहबंधगा यएगविह० अट्ठविहबंधए यछविहबंधगाय अबंधए य ३ अहवा सत्तविहबंधगायएगविह अट्ठविधबंधएयछबिहबंधगाय अबंधगाय४, अहवा सत्तवि० एगवि० अढवि० छविहबंधगे य अबंधए य ५, अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० अट्ठविह० छब्बिहबंधगे य अबंधगा य ६, अहवा सत्तवि० एगविह- अवि० छबिहबंधगा य अबंधए य ७ अहवा सत्तविहबंधगा य एग० अडवि० छविहबं० अबंधगाय ८ एवं एते अट्ठभंगा, . सव्वेवि मिलिया सत्तावीसंभंगा भवंति, एवंमणूसाणविएतेचेवसत्तावीसंभंगाभाणितव्वा,
एवं मुसावायविरयस्स जाव मायामोसविरयस्स जीवस्स य मणूसस्स य, मिच्छादसणसल्लविरए गंभंते! जीवे कति कम्मपगडीतो बंधति?, गो० ! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबंधए छबिहबंधए वा एगवि० अबंधए वा,
मिच्छादसणसल्लविरएणंभंते! नेरइएकति कम्मपगडीतो बंधति?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्टवि० जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिय०, मणूसे जहा जीवे, वाणमंतरजोइसितवमाणिते जहानेरइते, मिच्छादसणसल्लविरयाणं भंते! जीवा कति कम्मपगडीतो बंधति?, गो०! ते वेव सत्तावीसं भंगा भाणि० मिच्छादसणसल्लविरया णं भंते ! नेरइया कति कम्मपगडीतो बंधति ?, गो०! सब्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा अहवा सत्तविहबंधगा य अढविहबंधगे य अहवा सत्तविहबंधगाय अट्ठवि० एवं जाव वेमाणिया, नवरं मणूसाणं जहा जीवाणं।

Page #490

पद-२२, उद्देशकः-, द्वारं
७. पाणाइवायविरएणंभंते!जीवे' इत्यादिसुगम, बहवचनेप्रश्नसत्रसुगम, निर्वचनसत्रे सर्वेऽपि तावद्भवेयुः सप्तविधबन्धकाश्च एकविधबन्धकाश्च, इह प्रमत्ताप्रमत्तापूर्वकरणानिवृत्तबादरसम्परायाः सप्तविधबन्धकाःप्रमत्ता अप्रमत्ताश्चायुर्बन्धकालेऽष्टविधबन्धकाः,आयुषोऽपिबन्धनात्, आयुर्बन्धश्च कादाचित्कइति कदाचित्सर्वथा नलभ्यतेऽपि, प्रमत्ताश्चाप्रमत्ताश्च सदैव बहुत्वेन लभ्यन्ते, अपूर्वकरणाअनिवृत्तिबादराश्चकदाचिन भवन्त्यपि, विरहस्यापि तेषामागमे प्रतिपादनात्, एकविधबन्धका उपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिनः, तत्र उपशान्तमोहाः क्षीणमोहाच कदाचिल्लभ्यन्ते कदाचिन्न लभ्यन्ते, तेषामन्तरस्यापि सम्भवात्, सयोगिकेवलिनस्तु सदा प्राप्यन्तेऽ- न्यान्यभावेन तेषामव्यवच्छेदात्,
ततः सप्तविधबन्धका एकविधबन्धकाचावस्थिता इत्यष्टविधबन्धकाद्यभावे एको भङ्गः,अथवा सप्तविधबन्धका एकविधबन्धकाश्च बहव एकोऽष्टविधबन्धक इति द्वितीयः, अष्टविधबन्धकानां बहुत्वे तृतीयः, षड्बिधबन्धका अपि कदाचिल्लभ्यन्तेकदाचिन्न, उत्कर्षतः षण्मासविरहभावात्, यदापि लभ्यन्ते तदापि जधन्यपदे एको द्वौ वा उत्कर्षपदेऽष्टोत्तरं शतं ततोऽष्टविधबन्धकपदाभावे षड्विधबन्धकपदेनापि द्वौ भङ्गो,
__ अबन्धका अयोगिकेवलिन्स्तेऽपि कदाचिदवाप्यन्ते कदाचिन्न, तेषामप्युत्कर्षतः षण्मासविरहभावात्, यदाऽप्यवाप्यन्ते तदापि जघन्यपदे एको द्वौ वा उत्कर्षतोऽष्टाधिकं शतं, ततोऽष्टविधबन्धकपदाभावेऽबन्धकपदेनापि द्वौ भङ्गो, तदेवमेक आधो भङ्ग एककसंयोगे च षडिति सप्त भङ्गाः, इदानी द्विकसंयोगे भङ्ग दर्श्यन्ते, तत्र सप्तविधबन्धका एकविधबन्धकाश्चावस्थिताः, उभयेषामपि सदा बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, ततोऽष्टविधबन्धकपदे षड्विधबन्धकपदे च प्रत्येकमेकवचनमिति एको मङ्गः,
अष्टविधबन्धकपदे एकवचनं षड्विधबन्धकपदे बहुवचनं इति द्वितीयः, एतौ द्वौ भङ्गावष्टविधबन्धकपदस्यैकवचनेन लब्धौ, एतावेव द्वौ भङ्गी बहुवचनेनेति चत्वारः, एवमेव चत्वारो भाः अष्टविधयन्धकाबन्धकपदाभ्याम्, एवमेव चत्वारः षड्विधबन्धकाबन्धकपदाभ्यामिति, सर्वसङ्ख्यया द्विकसंयोगेद्वादश भङ्गाः, त्रयाणामष्टविधबन्धकषड्विधबन्धकरूपाणांपदानां संयोगे प्रत्येकमेकवचनबहुवचनाभ्यामष्टौ भङ्गाः, सर्वसङ्कलनया सप्तविंशतिर्भङ्गाः, अत्रापर आह
ननु विरतस्य कथं बन्धो ?, न हि विरतिबन्धहेतुर्भवति, यदि पुनर्विरतिरपि बन्धहेतुः स्यात् ततो निर्मोक्षप्रसङ्गः, उपायाभावात्, उच्यते, न हि विरतिबन्धहेतुः, किन्तु विरतस्य ये कषायायोगास्ते बन्धकारणं, तथाहि-सामायिकच्छेदोपस्थानपरिरविशुद्धिकेष्वपि संयमेषु कषायाःसंज्वलनरूपा उदयप्राप्ताः सन्ति योगाश्च, ततो विरतस्यापि देवायुष्कादीनांशुभप्रकृतीनां तत्प्रत्ययो बन्धः, यथा च प्राणातिपातविरतस्य सप्तविंशतिभङ्गा उक्ताः तथा मृषावादविरतस्य यावत् मायामृषाविरतस्य, मिथ्यादर्शनशल्यविरतमधिकृत्य सूत्रमाह_ 'मिच्छादसणसल्लविरहणंभंते!' इत्यादिसुगम, नवरंसप्तविधबन्धकत्वमष्टविधबन्धकत्वं षड्विधबन्धकत्वमेकविधबन्धकत्वमबन्धकत्वंच, मिथ्यादर्शनशल्यविरतेरविरतसम्यग्दष्टेरारभ्यायोगिकेवलिनंयावद्भावात्, नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकचिन्तायांमनुष्यवर्जेषुशेषेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु सप्तविधबन्धकत्वंअष्टविधबन्धकत्वं वा, नषड्विधबन्धकत्वादि, श्रेणिप्रतिपत्त्यसम्भवात्,

Page #491

-
-
१६४
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२२/-/-/५३२ मनुष्यपदेच यथाजीवपदे तथा वक्तव्यं, मनुष्येषुसर्वभावसम्भवात्, बहुवचनेनैतद्विषयं सूत्रमाह
'मिच्छादसणसल्लविरयाणभंते! जीवा' इत्यादि, अत्रापितएवपूर्वोक्ताः सप्तविंशतिर्भङ्गाः, नैरयिकपदे भङ्गत्रिकं, तत्र सर्वेऽपितावद्भवेयुः सप्तविधबन्धकाइत्येको भङ्गः, अयं च यदेकोऽप्यष्टविधबन्धको न लभ्यते तदा भवति, यदा पुनरेकोऽष्टविधबन्धको लभ्यते तदाऽयं द्वितीयो भङ्गः सप्तविधवन्धकाश्चाष्टविधबन्धकञ्च, यदापुनरष्टविधबन्धका अपिबहवोलभ्यन्ते तदातृतीयः सप्तविधबन्धकाश्चाष्टविधबन्धकाश्च, एवं भङ्गत्रिकतावद्वाच्ययावद्वैमानिकसूत्रं, नवरं मनुष्यपदे सप्तविंशतिर्भङ्गका यथा जीवपदे इति ।
मू. (५३३) पाणातिवायविरयस्सणंभंते! जीवस्स किं आरंभिया किरिया कजति जाव मिच्छादंसणवत्तिया किरिया कति?, गो०! पाणातिवायविरयस्स जीवस्स आरंभियाकिरिया सिय कञ्जति सिय नो कजति,
पाणातिवायविरयस्सणं भंते! जीवस्स परिग्गहिया किरिया कति?, गो०! नो इणद्वे समढे, पाणातिवायविरयस्स णं भंते ! जीवस्स मायावतिया किरिया कति?, गो० ! सिय कजति सिय नो कजति,
पाणातिपातविरयस्स गंभंते ! जीवस्स अपडाक्खाणवत्तिया किरिया कजति?, गो०! नो इणडे समढे, मिच्छादसणवत्तियाए पुच्छा, गो० ! नो इणढे समढे, एवं पाणातिपातविरयस्स मणूसस्सवि, एवं जाव मायामोसविरयस्स जीवस्स मणूसस्स य,
मिच्छादसणसल्लविरयस्स णं भंते ! जीवस्स किं आरंभिया किरिया क० जाव मिच्छादसणवत्तिया कि० क०?, गो० ! मिच्छादसणसल्लविरतस्स जीवस्स आरंभिया कि० सिय क० सिय नोक०, एवं जाव अपञ्चक्खाणकिरिया, मिच्छादसणवत्तिया नक०,
मिच्छादसणसल्लविरयस्स णं भंते ! नेरइयस्स किं आरंभिया किरिया क० जाव मिच्छादसणवत्तिया कि० क०?, गो० ! आरंभिया कि० क० जाव अपञ्चक्खाणकिरियावि क०, मिच्छादसणवत्तिया किरिया नो क०, एवं जाव थणियकुमारस्स,
मिच्छादसणसल्लविरयस्स णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स एवमेव पुच्छा, गो० ! आरंभिया कि० क० जाव मायावत्तिया कि० क०, अपचक्खाणकि० सिय क० सिय नो क०, मिच्छादसणवत्तिया कि० नो क०मणूस्स जहा जीवस्स।
वाणमंतरजोइसियवेमा० जहा नेरइयस्स । एतासि णं भंते ! आरंभियाणं जाव मिछादसणवत्तियाणयकतरे २ हितोअप्पावा?, गो० सम्वत्योवाओमिच्छादसणवत्तियाओ किरियाओ, अपचक्खाणकिरियाओविसे०, परिग्गहियातोविसे० आरंभियातोकिरियातोविसे०, मायावत्तियातो विसेसाहियातो॥
वृ. अथारम्भिक्यादीनां क्रियाणां मध्ये का क्रिया प्राणातिपातविरतस्येति चिन्तयति'पाणाइवायविरयस्सणंभंते!' इत्यादि, आरम्भिकी क्रियास्याद्भवति स्यानभवति, प्रमत्तसंयतस्य भवति शेषस्य न भवतीति भावः, पारिग्रहिकी निषेध्या, सर्वथा परिग्रहानिवृत्तत्वात्, अन्यथा सम्यक्प्राणातिपातविरत्यनुपपत्तेः, मायाप्रत्यया स्याद्भवति स्यात्र भवति, अप्रमत्तस्यापि हि कदाचित् प्रवचनमालिन्यरक्षणार्थं भवति, शेषकालं तु न भवति, अप्रत्याख्यानक्रिया

Page #492

पदं - २२, उद्देशक:-, द्वारं
मिध्यादर्शनप्रत्यया च सर्वथा निषिध्यते, तद्भावे प्राणातिपातविरत्ययोगात्, प्राणातिपातविरतेश्च द्वे पदे, तद्यथा
'जीवो मनुष्यश्च तत्र यथा सामान्यतो जीवमधिकृत्योक्तं तथा मनुष्यमधिकृत्य वक्तव्यं, तथा चाह - 'एवं पाणाइवायविरयस्स मणूसस्सवि' इति, एवं तावद्वाच्यं यावन्मायामृषाविरतस्य जीवस्य मनुष्यस्य च, मिथ्यादर्शनशल्यविरतमधिकृत्य सूत्रं 'मिच्छादंसणसल्लविरयस्स णं भंते! जीवस्स' इत्यादि, आरम्भिकी स्याद्भवति स्यान्न भवति, प्रमत्तसंयतान्तस्य भवति शेषस्य न भवतीति भावार्थ:, पारिग्रहिकी देशविरतिं यावद्भवति, परतो न भवति, मायाप्रत्ययाऽप्यनिवृत्तबादरसम्परायं यावद्भाविनी परतो न भवति, अप्रत्याख्यानक्रियाऽपि अविरतसम्यग्ष्टिं यावन्न परतः, तत एता अपि क्रिया अधिकृत्य 'सिय कज्जइ सिय नो कज्जइ' इति वक्तव्यं, तथा चाह - एवंजाव अपञ्चक्खाणकिरिया' इति, मिथ्यादर्शनप्रत्यया पुनर्निषेध्या, मिथ्यादर्शनविरतस्य तस्या असम्भवात्,
चतुर्विंशतिदण्डकचिन्तायां नैरयिकादीनां स्तनितकुमारपर्यन्तानां चतस्रः क्रिया वक्तव्याः, मिथ्यादर्शनप्रत्यया निषेध्या, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्याद्यास्तिस्रः क्रिया नियमतो वक्तव्याः, अप्रत्याख्यानक्रिया भाज्या, देशविरतस्य न भवति शेषस्य भवतीत्यर्थः, मिथ्यादर्शनप्रत्यया निषेध्या, मनुष्यस्य यथा सामान्यतो जीवस्य, व्यन्तरदीनां यथा नैरयिकस्य ।
सम्प्रत्यासामेवारम्पिक्यादीनां क्रियाणां परस्परमल्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं भंते!' इत्यादि, सर्वस्तोका मिथ्यादर्शनप्रत्यया क्रिया, मिथ्यादृष्टीनामेव भावात्, ततोऽप्रत्याख्यानक्रिया विशेषाधिका, अविरतसम्यग्ध्ष्टीनां मिथ्याध्ष्टीनां च भावात्, ताभ्योऽपि पारिग्राहिक्यो विशेषाधिकाः, देशविरतानां पूर्वेषां च भावात्, आरम्भिक्यो विशेषाधिकाः, प्रमत्तसंयतानां पूर्वेषां च भावात्, ताभ्योऽपि मायाप्रत्यया विशेषाधिकाः अप्रमत्तसंयतानामपि भावात् ।। पदं २२ – समाप्तम्
-
"
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे
द्वाविंशतितमापवस्य मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
पर्व २३ कर्मप्रकृतिः
१६५
-
वृ. तदेवमुक्तं द्वाविंशतितमं पदं, सम्प्रति त्रयोविंशतितममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः- इहानन्तरपदे नारकादिगतिपरिणामेन परिणतानां जीवानां प्राणातिपातादिक्रियाविशेषश्चिन्तितः सम्प्रति पुनः कर्मबन्धादिपरिणामविशेषश्चिन्त्यते तत्र चेयमधिकारद्वारगाथा-: पदं - २३ - उद्देशकः- १ :
मू. (५३४) कति पगडी १ कह बंधति २ कइहिवि ठाणेहिं बंधए जीवो ३ । कति वेदेइ य पयडी ४ अनुभावी कइविहो कस्स ५ ।।
वृ. 'कइ पगडी' इत्यादि, कति प्रकृतयो भवन्तीत्यादि प्रथमोऽधिकारः, तथा कथं केन प्रकारेण ताः प्रकृतीर्बध्नातीति द्वितीयःस कतिभिः स्थानैर्बध्नातीति तृतीयः, कति प्रकृतीर्वेदयते इति चतुर्थः, कस्य कर्मणः कतिविधोऽनुभागः पञ्चमः । तत्र प्रथमाधिकारनिरूपणार्थमाहसू. (५३५) कति णं भंते! कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ, गो० ! अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ,

Page #493

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/9/-/५३५
तं०-नाणावरणिनं १ दंसणावरणिशं २ वेदणिजं ३ मोहणिजं ४ आउयं ५ नाम ६ गोयं ७ अंतराइयं ८०1
नेरइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पं०?, गो० ! एवं चेव, एवं जाव वेमाणियाणं ॥१
पृ.'कतिणं भंते ! कम्मपयडीओपन्नत्ताओ' इति, ननूक्तमेव क्रियापदे कति कर्मप्रकृतय इति ततः किमर्थमिह प्रकृतिमसङ्ख्यार्थः प्रश्नः ?, उच्यते, विशेषप्रतिपादनार्थः, स चायं विशेषः-पूर्वज्ञानावरणीयादिकर्मबध्नन् कतिभिः क्रियाभिर्युग्यतेइत्युक्तं, क्रियाश्च प्राणातिपातहेतवः,प्राणातिपातश्च बाह्यं ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धकारणं, कर्मबन्धः कार्य, इह तु ज्ञानावरणीयादिकर्म एवान्तरं कर्मबन्धकारणं प्रतिपाद्यमिति, भगवनिर्वचनमाह
'गौतम अष्टौ कर्मप्रकृतयः प्रज्ञाप्ताः, एता एव नामग्राहं दर्शयति-'ज्ञानावरणीयं दर्शनावरणीयं' इत्यादि, ज्ञायते-परिच्छिद्यते वस्त्वनेनेति ज्ञान-सामान्यविशेषात्मके वस्तुनि विशेषग्रहणात्मको बोधः, आब्रियते-आच्छाद्यते अनेनेत्यावरणीयं कृबहुल मिति वचनात् करणेऽनीयप्रत्ययः, ज्ञानस्यावरणीयंत्रानावरणीयं, श्यतेऽनेनेति दर्शनं-सामान्यविशेषात्मके वस्तुनि सामान्यग्रहणात्मको बोधः, उक्तंच॥१॥ "जं सामनग्गहणं भावाणंनेय कड आगारं।
अविसेसिऊण अत्ये दंसणमिइ वुच्छइए समए॥" तस्यावरणीयं दर्शनावरणीयं, तथा वेद्यते-गाह्यादादिरूपेण यदनुभूयते तद्वेदनीयं, अत्र कर्मण्यनीयः, यद्यपि च सर्व कर्मवेद्यतेतथापि पङ्कजादिशब्दवत् वेदनीयशब्दस्य रूढिविषयत्वात् सातासातरूपमेव कर्म वेदनीयमित्युच्यते, न शेष, तथा मोहयति-सदसद्विवेकविकलं करोति आत्मानमिति मोहनीयं, अत्र बहुलवचनात् कर्तर्यनीयः, तथा एति आगच्छति प्रतिबन्धकतां स्वकृतकर्मबद्धनरकादिकुगतेर्निष्क्रमितुमनसोजन्तोरित्यायुः, अथवा आसमन्तादेति-गच्छति भवाद् भवान्तरसङ्कान्तौ विपाकोदयमित्यायुः, उभयत्राप्यौणादिक उस्प्रत्ययः,
तथानामयति-गत्यादिपर्यायानुभवनं प्रतिप्रवणयतिजीवमिति नाम, तथागूयते शब्द्यते उच्चावचैः शब्दैर्यत् तद् गोत्रं-उच्चनीयचकुलोत्पत्तिलक्षणः पर्यायविशेषः तद्विपाकवेद्यं कर्मापि गोत्रं, कार्ये कारणोपचारात् यद्वा कर्मणोऽपादानविवक्षा गूयते-शब्धते उच्चावचैः शब्दैरात्मा यस्मात् कर्मणः उदयाद् गोत्रं, तथाजीवंदानादिकंचान्तरा व्यवधानापादनाय एति-गच्छत्यन्तरायं,
जीवस्य दानादि कर्तुमुद्यतस्य विघातकृद् भवतीत्यर्थः, अत्राह-नन्वित्थं ज्ञानावरणीयाद्युपन्यासे किञ्चिदस्ति प्रयोजनमुत यथाकथञ्चिदेव प्रवृत्तिरिति?, अस्तीति ब्रूमः, किं तदिति चेत्, उच्यते, इह ज्ञानं दर्शनंचजीवस्य स्वतत्त्वभूतं, तदभावेजीक्त्वस्यैवाभावात्, चेतनालक्षणो हि जीवस्ततः स कथं ज्ञानदर्शनाभावे भवेत् ?,
ज्ञानदर्शनयोरपि च मध्ये प्रधानं ज्ञानं, तद्वशादेव सकलशास्त्रादिविषयविचारसन्ततिप्रवृत्तेः, अपिच-सर्वाअपिलब्धयोजीवस्य साकारोपयोगोपयुक्तस्योपजायन्ते, नदर्शनोपयोगोपयुक्तस्य, ‘सव्वाओ लद्धीओ सागरोवउत्तस्स नो अनागारोवओगोवउत्तस्से' ति वचनप्रमाण्यात्, अन्यच्च- यस्मिन् समये सकलकर्मविनिर्मुक्तस्वरूपो जीवः सम्पद्यते तस्मिन् समये ज्ञानोपयोगोपयुक्त एव न दर्शनोपयुक्तो, दर्शनोपयोगस्य द्वितीयसमये भावात्, ततोज्ञानं प्रधानं,

Page #494

पदं - २३, उद्देशक :- १, द्वारं -
तदावारकंच ज्ञानावरणीयं कर्मतत्स्तठप्रथममुक्तं, ततस्तदनन्तरं दर्शनावरणीयं ज्ञानोपयोगाच्युतस्य दर्शनोपयोगेऽवस्थानात्, एते च ज्ञानदर्शनावरणीये स्वविपाकमुपदर्शयतो यथायोगमवश्यं सुखदुःखरूपवेदनीयकर्मविपाकोदयनिमित्ते भवतः
१६७
तथाहि - ज्ञानावरणमुपचयोत्कर्षमधिरूढं विपाकतोऽनुभवन् सूक्ष्म २ तरवस्तुविचारासमर्थमात्मानं जानानः खिद्यते भूरिलोकः, ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमपाटवोपेतश्च सूक्ष्मसूक्ष्मतराणि वस्तूनि निजप्रज्ञया भिन्दानो बहुजनातिशायिनमात्मानं पश्यन् सुखं वेदयते, तथाऽतिनिबिड - दर्शनावरणविपाकोदये जात्यन्धादिरनुभवति दुःखमनुतं, दर्शनावरणकर्मक्षयोपशमपटिष्टतापरिकरितश्च स्पष्टचक्षुराद्युपेतो यथावद् वस्तूनि पश्यन् वेदयते प्रमोदम्, तत एतदर्शप्रतिपत्त्यर्थ दर्शनावरणीयानन्तरं वेदनीयग्रहणं, वेदनीयं च सुखदुःखे जनयत्यभीष्टानभीष्टविषयसम्बन्धात्,
अभीष्टानभीष्टविषयसम्बन्धे चावश्यं संसारिणां रागद्वेषी ती च मोहनीयहेतुकौ तत एतदर्थप्रतिपत्त्यर्थं वेदनीयानन्तरं मोहनीयग्रहणं, मोहनीयमूढाश्च जन्तवो बह्वारम्भपरिग्रहाद्यासक्ता नरकाद्यायुष्कमाबध्नन्ति ततो मोहनीयानन्तरमायुष्कग्रहणं, नरकाद्यायुष्कोदये चावश्यं नरकगत्यादीनि नामान्युदयमायान्ति तत आयुष्कानन्तरं नामग्रहणं, नामकर्मोदये च नियमादुच्चनीयचान्यतरगोत्रकर्मविपाकोदयेन भवितव्यमतो नामग्रहणा- नन्तरंगोत्रग्रहणं,
गोत्रोदये चोच्चैः कुलोत्पन्नस्यप्रायो दानलाभान्तरायादिक्षयोपशमो भवति, राजप्रभृतीनां प्राचुर्येण दानलाभादिदर्शनात्, नीचैः कुलोत्पन्नस्य तु दानलाभान्तरायाद्युदयोऽन्त्यजातीनां तथादर्शनातात्, तत एतदर्थप्रतिपत्त्यर्थं गोत्रानन्तरमन्तरायग्रहणं । तदेवमुक्तं प्रथमं द्वारम्,
मू. (५३६) कहन्नं भंते! जीवे अट्ठ कम्मपगडीतो बंधति ?, गो० ! नाणावरणिज्जस्स कम्मस्स उदरणं दरिसणावरणिज्जं कम्पं नियच्छति, दंसणावरणिजस्स कम्मस्स उदएणं दंसणमोहणिज्जं कम्मं नियच्छति, दंसणमोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छतं नियच्छति, मिच्छत्तेणं उदिएणं गो० ! एवं खलु जीवो अट्ठ कम्मपगडीतो बंधति,
कण्णं भंते! नेरइए अट्ठ कम्मपगडीओ बंधति ?, गो० ! एवं चेव, एवं जाब वेमाणिते कहण्णं भंते! जीवा अड्ड कम्मपगडीतो बंधति, गो० ! एवं चैव जाव वेमाणिया ॥
वृ. अधुना कथं बध्नातीति द्वितीयद्वारप्रतिपादनार्थमाह- कहन्नं भंते!' इत्यादि, कथं केन प्रकारेण णमिति वाक्यालङ्कारे जीवोऽष्टौ प्रकृतीर्बध्नाति ?, भगवानाह--गौतम! ज्ञानावरणीयमुत्कर्षप्राप्तमुदयेन अनुभवन् दर्शनावरणीयमुदयेन वेदयते, दृश्यन्ते हि खलु शून्यवादिप्रभृतयः कुवादिनः कुज्ञानवासितान्तःकरणा विपरीतं पश्यन्त इति,
दर्शनावरणीयस्य च कर्मण उदयेन दर्शनमोहनीयं कर्म निर्गच्छति, विपाकावस्थोदयेन प्रतिपद्यते इति भावः, तस्य दर्शनमोहनीयस्य कर्मण उदयेन मिथ्यात्वं निर्गच्छति, अतत्त्वं तत्त्वमध्यवस्यति तत्त्वं चातत्त्वमिति भावः, तत एवं मिध्यात्वोदयेन जीवोऽष्टौ प्रकृतीर्बध्नाति, खलुशब्दः प्रायोवृत्तिदर्शनार्थः प्रायस्तावदेवमन्यथा सम्यग्धष्टिरपि कश्चिदष्टी प्रकृतीर्बध्नाति, केवलं कंश्चित् न बध्नत्यपि यथा सूक्ष्मसम्परायादिरिति स प्रकारो नोक्तः, एष चात्र तात्पर्यार्थः- पूर्वकर्म्मपरिणामसामध्यात् उत्तरकर्मणः सम्भवो, यथा बीजादङ्गुकपत्रनालादीनां, उक्तं च

Page #495

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २-२३/१//५३६
"जीवपररिणामहेउं कम्मत्ता पुग्गला परिणमति । पुग्गलकम्मनिमित्तं जीवोवि तहेव परिणमइ ।।" इति उक्तमेवार्थं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरूपयति- 'कहण्णं भंते! नेरइए' इत्यादि सुगमं, तदेवमुक्त एकत्वेन दण्डकः, सम्प्रति बहुत्वेनाह- 'कहण्णं भंते! नेरइया' इत्यादि पाठसिद्धं । उक्तं द्वितीयद्वारमपि अधुना कतिभिः स्थानैर्बध्नातीति तृतीयद्वारमभिधित्सुराह
१६८
119 11
मू. (५३७) जीवे णं भंते! नाणावरणिज्जं कम्मं कतिहि ठाणेहिं बंधति ?, गो० ! दोहिं ठाणेहिं, तं०- रागेण य दोसेण य, रागे दुविहे पं० तं०-माया य लोभे य, दोसे दुविधे पं०, तं० - कोहे यमाणे य, इच्छेतेहिं चउहिं ठाणेहिं विरितोवग्गहिएहिं एवं खलु जीवे नाणावरणिजं कम्मं बंधति, एवं नेरतिते जाव वेमाणिते, जीवा णं भंते! नाणावरणिज्जं कम्मं कतिहिं ठाणेहिं बंधति ?, गो० ! दोहिं ठाणेहिं एवं चेव, एवं नेरइया जाव वेमाणिया, एवं दंसणावरणिजं जाव अंतराइजं, एवं एते एगत्तपोहत्तिया सोलस दंडगा ॥ ३
बृ. 'जीवे णं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - द्वाभ्यां स्थानाभ्यां त एव स्थाने नामग्राहमाह-तद्यथा - रागेण द्वेषेण च, अथ कोऽसौ रागः को वा द्वेष इति ?, उच्यते, प्रीतिलक्षणो रागोऽप्रीत्यात्मको द्वेषः, एतौ च प्रीत्यप्रीत्यात्मकौ रागद्वेषी नात्यन्तं क्रोधादिभ्यो व्यतिरिच्येते, किन्तु तेष्वेवान्तर्भवतः स चान्तर्भावो नयभेदाद्विचित्र इति विनयजनानुग्रहाय प्रदर्शयते,
तत्र सङ्ग्रहो मन्यते - क्रोधोऽप्रीत्यात्मकः प्रतीत एव, मानोऽपि परगुणासहनात्मकत्वादप्रीत्यात्मकः, ततोऽप्रीत्यात्मकत्वादेतौ द्वावपि द्वेषः लोभोऽभिष्वङ्गात्मकत्वात् प्रीतिरूपः सुप्रसिद्धी, मायामपि परवञ्चनात्मिकां किञ्चिदभिलषनं प्रयुङ्क्ते अभिलाषश्च प्रतिस्वभाव इति साऽपि प्रीत्यात्मिका, तत एतौ मायालोभौ प्रीत्यात्मकत्वात् रागः उक्तं च
11911
"कोहं माणं चापीइजाइतो बेइ संगहो दोसं ।
माया लोण यस पी सामण्णतो रागं ॥"
अत्र उत्तरार्द्धस्याक्षरयोजन - मायया लोभेन सह प्रीतिजातिसामान्यात् स मानप्रीतिजातिभावात् द्वावपि मायालोभौ स सङ्ग्रहो रागमाचष्टे इति । व्यवहारः पुर्वृते - माया खलु परोपघाताय प्रयुज्यते परोपघातपरिणामश्च द्वेष इति मायाया अपि द्वेषेऽन्तर्भावः, या तु न्यायोपादानेनार्थे मूर्च्छा स परोपधातरहितः शुद्धो लोभ इति रागः, एवं चेदमस्य मतेन वस्तु व्यवस्थितं-क्रोधमानमाया द्वेष लोभो राग इति, आह च
॥१॥
"मायंपि दोसमिच्छइ ववहारो जं परोवघायाय ।
नायोवायाणे चिय मुच्छ मुच्छा लोभेत्ति तो रागो ॥”
ऋजुसूत्रः पुनराह - क्रोधो नियमादप्रीत्यात्मकः, ततः स परोपघातात्मकत्वत् द्वेषः ये तु मानमायालोभास्ते द्विधाऽपि सम्भवन्ति - प्रीत्यात्मका अप्रीत्यात्मकाश्च तथाहि - मानः स्वाहङ्कारोपयोगकाले प्रीत्यात्मकः स्वगुणबहुमानभावात्, परगुणद्वेषोपयोगवेलायामप्रीत्यात्मको मात्सर्यादिभावातू, मायाऽपि परवानोपयोगप्रवृत्तो परोपधातरूपत्वात् अप्रीत्यात्मिका परगतद्रव्योपादानचिन्तायां त्वभिष्वङ्गात्मकत्वात् प्रीतिरूपा, लोभोऽपि क्षत्रियादीनां परिचिन्त्यमानः प्रीत्यप्रीत्यात्मकः सुप्रतीतः, तथाहि क्षत्रिया एवं मन्यन्ते परविषयापहारोऽस्माकं न्यायो 'वीरभोग्या

Page #496

पदं-२३, उद्देशकः-१, द्वारवसुन्धरा' इति न्यायात्, ततोयदापरविषयापहारायतेषामत्यर्थमभियोगस्तदाऽसौ अप्रीत्यात्मकः, परोपधातहेतुत्वात्, यदा तु परविषयजिघृक्षोपयोगस्तदा सोऽभिष्वङ्गात्मकत्वात प्रीत्यात्मकः, तत एवं मानमायालोमा उभयरूपा अपि संवेद्यन्ते, यदा च श्रीत्युपयोगो न तदाऽप्रीत्युपयोगः, यदा चाप्रीत्युपयोगो न तदा प्रीत्युपयोगः, एकस्मिन् समये उपयोगद्वयाभावात्, ततो मानमायालोभाःप्रीत्युपयोगकाले रागोऽप्रीत्युपयोगकाले द्वेषः, उक्तंच॥१॥ "उज्जुसुवमयं कोहो दोसो सेसाणमयमनेगंतो।
रागोत्ति य दोसोत्तिय परिणाम वसेण उ विसेसो॥ ॥२॥ मानो रागोत्तिमओ साहंकारोवओगकालंमि।
सो चेव होइ दोसो परगुणदोसोवयोगंमि ।। ॥३॥ मायालोमा चेवं परोवघाओवओगतो दोसो।
मुच्छोवओगकाले रागोऽभिस्संगलंगोत्ति ॥" शब्दादयस्त्रयः पुनरेवमाहुः-इह द्वावेवकषायो-क्रोधो लोभश्च,येतुमानमायेतेक्रोधलोभयोरन्तर्भवतः, तथाहि-मानेमायायांचये परोपधातहेतवोऽव्यवसायास्ते क्रोधोऽप्रीत्यात्मकत्वात् ये तु स्वगुणोत्कर्षरद्रव्यमूत्मिकास्ते लोभोऽभिष्वङ्गरूपत्वात्, लोभोऽपि च लोकप्रसिद्धो द्विधा--परोपघातात्मको मूर्छात्मकञ्च, तत्र पोरपघातात्मको यथा क्षत्रियाणां परराष्ट्रापहारे, मूछत्मिको नायायोपात्तेनिजद्रव्ये, तत्र यः परोपघातात्मकः स क्रोधो भवति, क्रोधश्च सर्वोऽपि यथोक्तस्वरूपो द्वेषोऽप्रीत्यात्मकत्वात्, केवलस्तु मूत्मिकोऽध्यवसायो लोभः सचरागः तथा चोक्तम्॥१॥ “सद्दाइमयं माने मायाए य सगुणोवरागाय।
उवओगो लोहोच्चिय जतोस तत्थेव उवरद्धो॥ ॥२॥ सेसंसा कोहोसियसपरोवधायमइओत्ति तो दोसो।
तल्लकखणो य लोभो अह मुच्छा केवलो रागो ।।" इति, तत्र सङ्ग्रहनयमतेनाह-रागेदुविहे पन्नत्ते' इत्यादिसुगम, भावितत्वात्, उपसंहारमाह'इचतेहिं चउहिं ठाणेहिं' इत्यादि, एवं खलु इत्येनैरयन्तरोक्तैश्चतुर्भिःस्थानैः, कथंभूतैरित्याह-- वीर्योपगृहीतैर्जीववीर्योपस्थातितैरित्यर्थः, ज्ञानावरणीयं कर्म जीवो बध्नाति, अमुमेवार्थ चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति-‘एवं नेरइए जाव वेमाणिए सुगम, नवरमेवं सूत्रपाठः
'नेरइएणंभंते! नाणावरणिज्जं कम्मंकइहिं ठाणेहिं बंधई इत्यादि । तदेवमेकत्वेन चिन्ता कृता, सम्प्रति बहुत्वेन तांकुर्वनाह-'जीवाणं भंते!' इत्यादि सुगम, यथा च ज्ञानावरणीयमेकत्वबहुत्वाभ्यांदण्डकद्वयेन चिन्तितं तथा दर्शनावरणीयादीन्यपिचिन्तनीयानि, सर्वसङ्ख्यया षोडश दण्डकाः । तदेवमुक्तं तृतीयं द्वारम्, सम्प्रति कति प्रकृतिर्वेदयते इति चतुर्थ द्वारमभिधित्सुराह
मू (५३८)जीवेणंभंते! नाणावरणिजं कम्मं वेदेति?, गो०! अत्थेगइए वेदेति अत्थेगइए नो वेएइ, नेरइएणं भंते! नाणावरणिज्जं कम्मं वेदेति?, गो० नियमा वेदेति, एवंजाव वेमाणिते, नवरं मणूसे जहा जीवे।
जीवाणभंते! नाणावरणिजं कम्मं वेदेति?, गो०! वेदेति एवं चेव, एवंजाव वेमाणिया,

Page #497

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २३/१//५३८ एवं जहा नाणावरणिअंतहा दंसणावरणिज्जं मोहणिअं अंतराइयंच, वेयनिजाउनामगोताई एवं चेव, नवरं मणूसेवि नियमा वेदेति, एवं एते एगत्तपोहतिया सोलस दंडगा ॥ ४
बृ. 'जीवे णं भंते!' इत्यादि, अस्त्येककः कश्चित् यो वेदयतेऽस्त्येककः कश्चिद् यो न वेदयते अक्षीणघातिकर्मा वेदयते क्षीणघाकतिकर्मा तुन वेदयते इति भावः, अमुमेवार्थं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति- 'नेरइए णं भंते!' इत्यादि सुगमं, मनुष्यं मुक्त्वा शेषेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु नियमाद्वेदयते इति वक्तव्यं, सर्वेषामक्षीणघातिकर्मत्वात्, मनुष्ये यथा जीवपदेऽभिहितं तथाऽभिधातव्यं, क्षीणघातिकर्मणोऽपि मनुष्यस्य लभ्यामान्त्वात्, एवमेष एकत्वेन दण्डक उक्तः, एवं बहुत्वेनापि वक्तव्यः,
यथा च ज्ञानावरणीयमेकत्वपृथकत्वाभ्यां भावितं एवं दर्शनावरणीयमोहनीयान्तरायाण्यपि भावनीयानि, वेदनीयायुर्नामगोत्राणि तु जीववपदे भजनीयानि, यतः - सिद्धा न वेदयन्ते शेषा वेदयन्ते इति शेषास्तु नैरयिकादयो मनुष्या अपि च नियमाद्वेदयन्ते, आसंसारचरमसमयमवश्यममीषामुदयसम्भवात्, सर्वसत्यया चास्मिन्नप्यधिकारे एकत्वपृथकत्वाभ्यां षोडश दण्डका भवन्ति ।
गतं चतुर्थद्वारम्, इदानीं तु अनुभावः कस्य कर्मणः कतिविध इति पञ्चमद्वारमभिधित्सुराहमू. (५३९) नाणावरणिजस्स णं भंते! कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स पुट्ठस्सबद्धफासपुस्स संचियस्स चियस्स उवचियस्स आवागपत्तस्स विवागपत्तस्स फलपत्तस्स उदयपत्तस्स जीवेणं कयस्स जीवेण निव्वत्तियस्स जीवेणं परिणामियस्स सयं वा उदिण्णस्स परेण वा उदीरियस्स तदुभएण वा उदीरियमाणस्स गतिं पप्प ठितिं पप्प भवं पप्प पोग्गलपरिणामं पप्प कतिविधे अनुभावे पन्नत्ते ?,
१७०
गो० ! नाणावरिणिअस्स णं कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गलपरिणामं पप्प दसविधे अनुभावे पं०, तं०-सोतावरणे सोयविन्नाणावरणे नेत्तावरणे नेत्तविन्नाणावरपणे घाणावरणे घाणविन्नाणावरणे रसावरणे रसविन्नाणावरणे फासावरणे फासविन्नाणावरणे, जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गलपरिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं जाणियव्वं न जाणति जाणिउकामे न याणति जाणित्तावि न याणति उच्छन्ननाणीयावि भवति नानावर णिज्जस्स कम्मस्स उदएणं एस णं गोयमा ! नाणावरणिज्जे कम्मे एस णं गोयमा ! नाणावरणिजस्स कम्मरस जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गलपरिणामं पप्प दसविधे अनुभावे पं० ।
दरिसणावरणिजस्स णं भंते! कम्मस्ल जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गलपरिणामं पप्प कतिविधे अनुभावे पं० ?, गो० ! दरिसाणवरणिजस्स कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गलपरिणामं पप्प नवविधे अणुभावे पं० तं० - निद्दा निद्दा २ पयला पयला २ थीणद्धी चक्खुदंसणावरणे अचक्खुदंसणावरणे ओहिदंसणावरणे केवलदंसणावरणे, जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गलपरिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं पासियव्वं वा न पासति पासिउकामेवि न पासति पासित्ता विनं पासति, उच्छन्नदंशसणी यावि भवति दरिसणावरणिजस्स कम्मस्स उदएणं, एस णं गो० ! दरिसणावरणिजे कम्मे एस णं गोयमा ! दरिसणावरणिजस्स कम्मरस जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गल परिणामं पप्प नवविधे अनुभावे पन्नत्ते,

Page #498

पदं- २३, उद्देशक :- १,
द्वारं -
१७१
सायावेयणिज्जस्स णं भंते! कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव पोग्गलपरिणामं पप्प कतिविधे अनुभावे पं० ?, गो० ! सातावेदणिज्जस्स णं कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव अट्ठविधे अनुभावे पं० तंo - मणुण्णा सद्दा १ मणुण्णा रूवा २ मणुण्णा गंधा ३ मणुण्णा रसा ४ मणुण्णा फासा ५ मणोसुहता ६ वयसुहया ७ कायसुहता ८ जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गलपरिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं सातावेदणिज्जं कम्मं वेदेति, एस णं गो० ! सायावेयणिजे कम्मे एस णं गो० ! सातावेयणिज्जरस जाव अट्ठविधे अनुभावे पं० ! असातावेयणिञ्जस्स णं भंते! कम्पस्स जीवेणं तहेव पुच्छा, उत्तरं च, नवरं अमणुण्णा सद्दा जाव कायदुहया एस णं गो० ! असायावेयणिजे कम्पे एस णं गो० ! असातावेदणिज्जस्स जाव अट्ठविधे अनुभावे पं० ।
मोहणिस्स णं भंते! कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव कतिविधे अनुभावे पं० ?, गो० ! मोहणिस्स कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव पंचविधे अणुभावे पं० तं०-सम्मत्तवेयणिजे मिच्छत्तवेयणिज्जे सम्मामिच्छत्तवेयणिजे कसायवेयणिज्जे नोकसायवेयणिज्जे जं वेदेति पोग्गलं वा arraले वा पोग्गल परिणामं वा वीससा वा पोग्गलाण परिणामं तेसिं वा उदएणं मोहणिज्जं कम्मं वेएइ वा एस णं गोयमा ! मोहणिज्जस्स कम्मस्स जाव पंचविधे अनुभावे पं० ।
आउस्स णं भंते! कम्मरस जीवेणं तहेव पुच्छा, गो० ! आउयस्स णं कम्मस्स जीवेणं' बद्धस्स जाव चउविहे अणुभावे पं० तं०-नेरइयाउते तिरियाउते मनुयाउए देवाउए, जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गल परिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं आउयं कम्पं वेदेति वा एस गंगो० ! आउए कम्मे एस णंगो० ! आउकम्मरस जाव चउव्विहे अनुभावे पन्नते ।
सुहनामस्स णं भंते! कम्पस्स जीवेणं पुच्छा, गो० ! सुहनामस्स णं कम्मस्स जीवेणं चउद्दसविधे अनुभावे पं० तं० - इट्ठा सद्दा १ इट्ठा रूवा २२ इट्ठा गंधा ३ इट्ठा रसा ४ इट्ठा फासा ५ इट्ठा गती ६ इट्ठा ठिती ७ इट्टे लावण्णे ८ इट्ठा जसोकित्ती ९ इट्टे उट्टाणकम्मबलबीरियपुरिसक्कारपरक्कमे १० इट्ठस्सरया ११ कंतस्सरया १२ पियस्सरया १३ मणुण्णस्सरया १४ जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गल परिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं सुभनामंकम्मं एइएस गो० ! सुनामकम्मेएस गंगो० ! सुभनामस्स कम्मस्स जाव चउद्दसविधे अणुभावे पं०,
दुहनामस्य णं भंते! पुच्छा, गो० ! एवं तचेव, नवरं अनिट्ठा सद्दा जाव हीणस्सरया दीणस्सरया अकंतस्सरया जं वेदेति सेसं तं चैव जाव चउद्दसविधे अनुभावे पन्नत्ते ।
उच्चागोतस्स णं भंते! कम्मस्स जीवेणं पुच्छा, गो० ! उच्चागोतस्स कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव अट्टविहे अनुभावे पं० तं०-जातिविसिट्टया १ कुलविसिठ्ठया २ बलविसिट्टया ३ रूववि० ४ तववि०५ सुयवि० ६ लाभवि० ७इस्सरियवि० ८ जं वेदेति पोग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गल परिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं जाव अट्ठविधे अनुभावे पं०,
नीयागोयस्स णं भंते! पुच्छा, गो० ! एवं नवरं जातिविहीणया जाव इस्सरियविहीणया जं वदेति पुग्गलं वा पोग्गले वा पोग्गलपरिणामं वा वीससा वा पोग्गलाणं परिणामं तेसिं वा उदएणं जाव अट्टविधे अनुभावे पन्नत्ते,
अंतरायस्स णं भंते! कम्मरस जीवेणं पुच्छा, गो० ! अंतराइयस्स कम्मस्स जीवेणं बद्धस्स जाव पंचविधे अनुभावे पं०, तं०-दानंतराए लाभंतराए भोगंतराए उवभोगंतराए विरियंतराए,

Page #499

१७२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/9/-/५३९ जं वेदेति पोग्गलं जाव वीससा वा० तेसिं वा उदएणं अंतराइयं कम्मं वेदेति, एस णं गो० ! अंतराइए कम्मेस, एस णं गो० ! जाव पंचविधे अनुभाव पं०
वृ. 'नाणावरणिजस्सणंभंते !' इत्यादि, ज्ञानावरणीयस्स णमिति वाक्यालमारे भदन्त! जीवेन बद्धस्य-रागद्वेषपरिणामवशतः कर्मरूपतया परिणमितस्य स्पृष्टस्य-आत्मप्रदेशैः सह संश्लेषमुपगतस्य ‘बद्धफासपुट्ठस्से ति पुनरपि गाढतरंबद्धस्यातीव स्पर्शेन स्पृष्टस्य च, किमुक्तं भवति? - आवेष्टनपरिवेशष्टनरूपतायऽतीवसोपचयं गाढतरंचबद्धस्येति, सञ्चितस्य' आबाधाकालातिक्रमेणोत्तरकालवेदनयोग्यतया निषिक्तस्य 'चितस्य'उत्तरोत्तरस्थितिषु प्रदेशहान्या रसवृध्याऽवस्थापितस्य ‘उपचितस्य' समानजातीयप्रकृत्यन्तरदलिकसङ्कमेणोपचयं नीतस्य 'आपाकप्राप्तस्य' ईषत्पाकाभिमुखीभूतस्य 'विपाकप्राप्तस्य' विशिष्टपाकमुपगतस्य अत एव 'फलप्राप्तस्य' फलं दातुमभिमुखीभूतस्य ततःसामग्रीवशादुदयप्राप्तस्य, एते चापाकप्राप्तत्वादयःकर्माधर्माः यथा आम्रफलस्य, तथाहि-आम्रफलंप्रथमतईषत्पाकाभिमुखं भवति, ततो विशिष्टं पाकमुपागतं तदनन्तरं तृप्तिप्रमोदादि फलं दातुमुचितंततः सामग्रीवशादुपभोगप्राप्तं भवति, एवं कर्मपीति, तत् पुनर्जीवन कथं बद्धमित्यत आह
'जीवेणकयस्स' जीवेन कर्मबन्धनबद्धेनेतिगम्यते कृतस्य' निष्पादितस्यजीवो झुपयोगस्वभावस्ततोऽसौ रागादिपरिणतो भवति, न शेषो, रागादिपरिणतश्च सन् कर्म करोति, साच रागादिपरिणतिःकर्मबन्धबद्धस्य भवति, नतद्वियोगे, अन्यथा मुक्तानामप्यवीतरागत्वप्रसक्तेः, ततः कर्मबन्धनबद्धेन सता जीवेन कृतस्येति द्रष्टव्यं, उक्तंच॥१॥ “जीवस्तु कर्मबन्धबद्धो वीरस्य भगवतः कर्ता ।
सन्तत्याऽनाधं च तदिष्टं कर्मात्मनः कर्तुः ।।" इति, तथा जीवेन निर्वर्तितस्य, इह बन्धसमयेजीवः प्रथमोऽविशिष्टान् कर्मवर्गणान्तःपातिनः पुद्गलान गृहान अनाभोगिकेन वीर्येण तस्मिन्नेव बन्धसमये ज्ञानावरणीयादितया व्यवस्थापत्याहारमिव रसादिसप्तधातुरूपतया या ज्ञानावरणीयादितयाव्यवस्थापनंतनिर्वर्तनमित्युच्यते, तथा जीवेन परिणामितस्य-विशेषप्रत्ययैः प्रद्वेषनिहवादिभिस्तं तमुत्तरोत्तरंपरिणामंप्रापितस्य, स्वयंवा विपाकप्राप्ततया परनिरपेक्षमुदीर्णस्य-उदयप्राप्तस्यपरेण वाउदीरितस्य-उदयमुपनीतस्य तदुभयेन-स्वपररूपेणोभयेन उदीर्यमाणस्य-उदयमुपनीयमानस्य गतिप्राप्यकिञ्चिद्धि कर्मकाञ्चिद् गतिं प्राप्य तीव्रानुभावं भवति,
यथा नरकगतिं प्राप्यसातवेदनीयं, असातोदयो हि यथा नारकाणां तीव्रो भवति न तथा तिर्यगादीनामिति, तथा स्थितिं प्राप्य सर्वोत्कृष्टामिति शेषः, सर्वोत्कृष्टां हि स्थितिमुपगतमशुभं कर्मतीव्रानुभावं भवति, यथा मिथ्यात्वं भवं प्राप्य, इह किमपिकर्म कञ्चिद्भवमाश्रित्य स्वविपाकदर्शनसमर्थं यथा निद्रा मनुष्यभवं तिर्यग्भवं वा प्राप्य ततो भवं प्राप्येत्युक्तं, एतावता किल स्वत उदयस्य कारणानि दर्शितानि, कर्म हि तां तां गति स्थिति भवं वा प्राप्य स्वयमुदयमागच्छतीति, सम्प्रति परत उदयमाह-पुद्गलं काष्ठलेष्ठुखङ्गादिलक्षणं प्राप्य, तथाहि परेणं क्षिप्तं काष्ठलेष्टुखङ्गादिकमासाद्यभवत्यसातवेदनीयक्रोधादीनामुदयः, तथा पुद्गलपरिणाम प्राप्य-इह किञ्चित्कर्म कमपि पुद्गलमाश्रित्य विपाकमायाति, यथाऽभ्यवहृतस्याहारस्याजीर्णत्वपरिणाममाश्रित्य

Page #500

१७३
पर्द-२३, उद्देशकः-१, द्वारअसातवेदनीयं ज्ञानावरणीयं सुरापानमति, ततः पुद्गलपरिणामं प्राप्येत्युक्तं,
कतिविधोऽनुभावःप्रज्ञप्तइत्येष प्रश्नः,अत्रनिर्वचनं-दशविधोऽनुभावःप्रज्ञप्तः कतदेव दशविधमनुभावं दर्शयति-सोयावरणे' इत्यादि, इह श्रोत्रशब्देन श्रोत्रेन्द्रियविषयः क्षयोपशमः परिगृह्यते 'सोयविन्नाणावरणे' इति श्रोत्रविज्ञानशब्देन श्रोत्रेन्द्रियोपयोगो, यत्तु निवृत्त्युपकरणलक्षणंद्रव्येन्द्रियं तदङ्गोपाङ्गनामकर्मनिर्वत्यंन ज्ञानावरणविषय इतिन श्रोत्रशब्देन गृह्यत्ते, एवं नेत्रावरणे इत्याद्यपिभावनीयं, तच्चैकेन्द्रियाणां रसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रविषयाणं लब्ध्युपयोगानां प्रायआवरणं, प्रायोग्रहणंच बकुलादिव्यवच्छेदार्थ, बकुलादीनांहि यथायोगंपञ्चानामपीन्द्रियाणां लब्ध्युपयोगाः फलतोऽस्पष्टा उपलक्ष्यन्ते, आगमेऽपि च प्रोच्यन्ते॥१॥ "पंचिंदियोविबउलो नरोव्व पंचिंदिओवओगाओ। तहवि न भण्णइपंचिंदिओत्ति दबिंदियाभावा ।।"
-तथा ॥२॥ “जह सुहुमं भाविंदयनाणं दबिंदियावरोहेवि ।
दव्वसुयाभावंमिवि भावसुयं पत्थिवाईणं ॥" इति ततःप्राय इत्युक्तं, द्वीन्द्रियाणांघ्राणचक्षुःश्रोत्रेन्द्रियविषयाणां लब्ध्युपयोगानांत्रीन्द्रियाणांचक्षुःश्रोत्रविषयाणां चतुरिन्द्रियाणां श्रोत्रेन्द्रियलब्ध्युपयोगावरणं सर्वेषामपि स्पर्शनेन्द्रियलब्ध्युपोगावरणं कुष्ठादिव्याधिभिरुपहतदेहस्य द्रष्टव्यं, पञ्चेन्द्रियाणामपि जात्यन्धादीनां पञ्चाद्वा अन्यबधिरीभूतानां चक्षुरादीन्द्रियलब्ध्युपयोगावरणंभावनीयं, कथमेवमिन्द्रियाणांलब्ध्युपयोगावरणमिति चेत्, उच्यते, स्वयमुदीर्णस्य परेण वा उदीरितस्य ज्ञानावरणीयकर्मण उदयेन, तथा चाह-'जंवेएई' इति,यद्वेदयतेपरेणक्षिप्तंकाष्ठलेष्टुखङ्गादिलक्षणंपुद्गलंतेनाभिधातजननसमर्थन 'पुग्गले वा' इति यावद्बहून् पुद्गलान् काष्ठादिलक्षणान् परेण क्षिप्तान् वेदयते, तैरभिघातजननसमर्थैः, 'पुद्गलपरिणामवा' इतियंवापुद्गलपरिणाममभ्यवहताहारपरिणामरूपंपानीयरसादिकमति- दुःखजनकं वेदयते तेन वा ज्ञानपरिणत्युपहननात् तथा-'वीससा वा पोग्गलाणं परिणाम मिति विस्रसया यःपुद्गलानां परिणामः शीतोष्णातपादिरूपस्तं वेदयते यदा तदा तेनेन्द्रियोपघातजननद्वारेण ज्ञानपरिणतावुपहतायां ज्ञातव्यमेवैन्द्रियकमपि सद्वस्तु न जानाति, ज्ञानपरिणतेरुपहतत्वात्, अयं सापेक्ष उदय उक्तो, निरपेक्षस्य तु विषये सूत्रमिदम्
'तेसिंवा उदएणं तितेषां वा ज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानां विपाकप्राप्तानामुदयेन ज्ञातव्यं नजानाति जाणिउकामेविनयाणइ' इतिज्ञानपरिणामेन परिणंतुमिच्छन्नपिज्ञानपरिणत्युपघातान जानाति, 'जाणित्ताविन याणई' इति, प्राक् ज्ञात्वाऽपि पञ्चान्न जानीते, तेषामेव ज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानामुदयात्, ‘उच्छन्ननाणी याविभवई' इत्यादि, ज्ञानावरणीयस्य कर्मणउदयेन जीव उच्छत्रज्ञान्यपि भवति, उच्छन्नं च तद् ज्ञानं च उच्छन्नज्ञानं तस्यास्तीति उच्छन्नज्ञानी, सर्वधनादिपाठाभ्युपगमादिन, यावरशक्तिप्रच्छादितज्ञान्यपि भवतीत्यर्थः, “एसणं गोयमा ! नाणावरणिजे कम्मे' इत्याधुपसंहारवाक्यं कण्ठ्यं,
'दसणावरणिज्जस्सणं भंते!' इत्यादिप्रश्नसूत्रंपूर्ववत्, निर्वचनमाह-गौतम! नवविधः प्रज्ञप्तः, तदेव नवविधत्वं दर्शयति–'निद्रा' इत्यादि, निद्राशब्दार्थमग्ने वक्ष्यामो, भावार्थस्त्वयम्

Page #501

१७४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/9/-/५४०
॥१॥ "सुहपडिवोहा निद्दा दुहपडिबोहाय निद्दनिद्दा य।
पयला होइ ढियस्स उ पयलपयला यचंकमतो॥ ॥२॥ थीणगिद्धी पुण अइसकिलिट्टकम्मणुवेयणे होइ ।
__ महनिद्दा दिनचिंतियवावारपसाहणी पायं ।।" चक्षुर्दर्शनावरणं-चक्षुःसामान्योपयोगावरणं, एवं शेषेष्वपि भावनीयं, 'जंवेयई' इत्यादि, यंवेदयते पुद्गलं मृदुशयनादिकं 'पुग्गले वा इतियान्पुद्गलान् बहून मूदुशयनीयादीन् वेदयते पुद्गपरिणाम माहिषदध्याद्यभ्यवहताहारपरिणाममित्यर्थः, 'वीससा पोग्गलाण परिणाम मिति वर्षास्वभ्रमसम्भृतनभोरूपंधाराम्बुनिपातरूपंवायंवेदयतेतेन निद्राद्युदयापेक्षयादर्शनपरिणत्युपघाते एतावतापरत उक्तःसम्प्रतिस्वत उदयमाह-'तेसिंवाउदएणं तितेषांवादर्शनावरणीयकर्मपुद्गलानामुदयेन परिणतिविधातेन द्रष्टव्यं न पश्यति, तथाकश्चित् दर्शनपरिणामेन परिणन्तुमिच्छन्नपि जात्यन्धत्वादिना दर्शनपरिणत्युपधातान पश्यति, प्राग् दृष्ट्वापि पञ्चान्न पश्यति, दर्शनावरणीयकर्मपुद्गलानामुदयात, किंबहुना?,दर्शनावरणीयस्य कर्मण उदयेनजीवउच्छन्नदर्शन्यपि यावच्छक्तिप्रच्छादितदर्शन्यपि भवति, एसणंगोयमा! दरिसणावरणिज्जे कम्मे' इत्याधुपसंहारवाक्यं ।
'सायावेयणिज्जस्स णं भंते ! कम्मस्स' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनमाह-गौतम ! अष्टविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, अष्टविधत्वमेव दर्शयति-'मणुना सद्दा' इत्यादि, मनोज्ञाः शब्दा आगन्तुका वेणुवीणादिसम्बन्धिनः, अन्ये आत्मीया इत्याहुस्तदयुक्तं, आत्मीयशब्दानांवाक्सुखेनेत्यनेनैवगृहीतत्वात्, मनोज्ञारसा-इक्षुरसप्रभृतयः, मनोज्ञा गन्धाः-कर्पूरादिसम्बन्धिः, मनोज्ञानि रूपाणि-स्वगतस्वस्त्रीगतचित्रादिगतानिमनोज्ञाः स्पर्शा-हंसतूल्यादिगता मनोसुहया' इतिमनसि सुखं यस्यासौमनःसुखस्तस्य भावोमनःसुखता, सुखितंमन इत्यर्थः, वाचि सुखं यस्यासौवाक्सुखस्तस्य भावो वाक्सुखता, सर्वेषां श्रोत्रमनःप्रल्हादकारिणी वागिति तात्पर्यार्थः, काये सुखं यस्यासी कायसुखस्तद्भावः कायसुखता, सुखितःकाय इत्यर्थः,एते चाष्टौ पदार्थाः सातावेदनीयस्योदयेन प्राणिनामुपतिष्ठन्ते तत उक्तोऽष्टविध; सातवेदनीयस्यानुभावः
परतःसातावेदनीयस्योदयमुपदर्शयति-जं वेएइ पुग्गल मित्यादि, यवेदयते पुद्गलं प्रक्चन्दनादि यान् वेदयते पुद्गलान् बहून् स्रक्चन्दनादीन् यं वा वेदयते पुद्गलपरिणाम देशकालवयोऽवस्थानुरूपाहारपरिणामं, 'वीससा वापुग्गलाणपरिणाम विनसयावायंपुद्गलानां परिणामं कालेऽभिलषितं शीतोष्णादिवेदनाप्रतीकाररूपं, तेन मनसः समाधानसम्पादनात् सातवेदनीयं कर्मानुभवति, सातवेदनीयकर्मफलं सातंवेदयते इत्यर्थः, उक्तः परत उदयः, सम्प्रति स्वतउदयमाह-'तेसिंवा उदएणं तितेषांवासातवेदनीयकर्मपुद्गलानामुदयेनमनोज्ञशळब्दादिव्यतिरिकेणापि कदाचित् सुखं वेदयते, यथा नैरयिकास्तीर्थकरजन्मादिकाले 'एस णं गोयमा !' इत्याधुपसंहारवाक्यं, _ 'असायावेयणिज्जस्स णं भंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, निर्वचनं पूर्ववत्, तथा तथा चाह-'तहेवपुच्छा उत्तरंच' नवरमित्यादिना पूर्वसूत्रादस्य विशेषमुपदर्शयति, अमणुण्णा सद्दा' इत्यादि,अमनोज्ञाःशब्दाः-खरोष्ट्राश्वादिसम्बन्धिन आगन्तुकाअमनोज्ञारसाः-स्वस्याप्रतिभासिनो दुःखजनकाः अमनोज्ञा गन्धा-गोमहिषादिमृतकडेवरादिगन्धाअमनोज्ञानिरूपाणि-स्वगतस्व

For

Page #502

१७५
-
पदं-२३, उद्देशकः-१, द्वारंस्त्रीगतादीनि अमनोज्ञाः स्पर्शाः-कर्कशादयः, 'मणोदुहिया' इतिदुःखितं मन इति वइदुहिया' इति अभव्या वाक् इति भावार्थः, 'कायदुहिया' इति काये दुःखं यस्यासौ कायदुःशस्तभावः कायदुःखिता दुःखितकाय इत्यर्थः, 'जं वेएइ' इत्यादि, यं वेदयते पुद्गलं-विषशस्त्रकण्डकादि 'पुग्गले वा' इति यान् वा पुद्गलान् बहून् विषशस्त्रकण्डकादीन् वेदयते पुद्गलुपरिणाममपथ्याहारलक्षणं, विस्रसयावायंवेदयतेपुद्गलपरिणामअकालेऽभिलषितंशीतोष्णादिपरिणाम, तेन मनसोऽसमाधानसम्पादनात, असातवेदनीयं कर्मानुभवति, असातवेदनीयकर्मफलमसातं वेदयते इति भावः, एतेन परत उदय उक्तः, सम्प्रति स्वत उदयमाह-'तेसिंवा उदएणं'ति तेषां वाअसातवेदनीयकर्मपुद्गलानामुदयेनासातं वेदयते, 'एस णंगोयमा!' इत्याधुपसंहारवाक्यं । _ 'मोहणिजस्सणं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनं पञ्चविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तदेवपञ्चविधत्वंदर्शयति-'सम्यकत्ववेदनीय'मित्यादि, सम्यकत्वरूपेणयद्वेद्यतत्सम्यकत्ववेदनीयं, एवं शेषपदेष्वपि शब्दार्थो भावनीयः, भावार्थस्त्वयं-यदिह वेद्यमानं प्रशमादिपरिणामं करोति तत्सम्यकत्ववेदनीयं, यत्पुनरदेवादिबुद्धिहेतुस्तन्मिथ्यात्ववेदनीयं, मिश्रपरिणामहेतुः सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयं, क्रोधादिपरिणामकारणं कषायवेदनीयं हास्यादिपरिणामकारणं नोकषायवेदनीयं, 'जं वेएणपुग्गल'मित्यादि, यं वेदयते पुद्गगलविषयं प्रतिमादिकं पुद्गलान् वायान् वेदयते बहून्प्रतिमादीन्यं वापुद्गलपरिणांदेशाधुनुरूपाहारपरिणामकर्मपुद्गलविशेषोपादानसमर्थ भवति, आहारपरिणाम विशेषादपि कदाचित्कर्मपुद्गलविशेषोस यथा ब्राह्मयोषध्याद्याहारपरिणामात् ज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानां प्रतिविशिष्टःक्षयोपशमः, उक्तंच॥१॥ “उदयखयखओवसमोवसमावि यजं च कंमुणो भणिया।
दव्वं खेत्तं कालं भावं च भवंच संपप्प॥" विनसया वा यं पुद्गलानां परिणामं अभ्रविकारादिकं यद्दर्शनादेव विवेक उपजायते, ॥१॥ “आयुः शरज्जलधरप्रतिमं नराणां, सम्पत्तयः कुसुमितद्रुमसारतुल्याः । स्वप्नोपभोगसईशा विषयोपभोगाः, सङ्कल्पमात्ररमणीयमिदं हि सर्वम् ।।" इत्यादि,
अन्यं वा प्रशमादिपरिणामनिबन्धनं वं वेदयते तत्सामथ्यात् मोहनीयं सम्यकत्ववेदनीयादिकं वेदयते, सम्यकत्वेदनीयादिकर्मफलं प्रशमादि वेदयते इति भावः, एतावता परत उदय उक्तः, सम्प्रतिस्वतस्तमाह-'तेसिंवाउदएणं तितेषांचसम्यकत्ववेदनीयादिकर्मपुद्गलानामुदयेन प्रशमादि वेदयते, 'एस णं' इत्याधुपसंहारवाक्यं ।
'आउस्सणंभंते! इत्यादि, प्रश्नसूत्रप्राग्वत्, निर्वचनं चतुर्विधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तदेव चतुर्विधत्वं दर्शयति-'नेरइयाउए इत्यादि सुगम, जंचेएइपुग्गलं वा' इत्यादि, यं वेदयतेपुद्गलं शस्त्रादिकमायरपवर्तनसमर्थंबहून् पुद्गलान् शस्त्रादिरूपान्यान् वेदयतेयंवापुद्गलपरिणाम विषान्नादिपरिणामरूपं विनसयावायंपुद्गलपरिणामशीतादिकमेवायुरपवर्तनक्षम, तेनोपयुज्यमानमूवायुषोऽवर्तनात्, नारकाद्यायुःकर्मवेदयते, एतानवता परत उदयोऽभिहितः,स्वत उदयस्य सूत्रमिदं-'तेसं वा उदएणं ति तेषां वा नारकाद्यायुःपुद्गलानामुदयेन नारकाद्यायुर्वेदयते ‘एस ण मित्याधुपसंहारवाक्यं।
नामकर्म द्विधा-शुभनामकर्म अशुभनामकर्मच, तत्र शुभनामकर्माधिकृत्य सूत्रमाह--

Page #503

१७६
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/9/-/५४०
'सुमनामकम्मस्स णं भंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनं चतुर्दशविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तदेवचचतुर्दशविधत्वंदर्शयति-'इट्ठा सद्दा' इत्यादि,एतेशब्दादयआत्मीयाएवपरिगृह्यन्ते, नामकर्मविपाकस्यचिन्त्यमानत्वात्, तत्र वादित्राधुत्पादिताइत्येके, तयुक्तं, तेषामन्यकर्मोदयनिष्पाद्यत्वात्, इष्टा गतिमत्तावारणाद्यनुकारिणी शिबिकाद्यारोहणतश्चेत्येके, इष्टास्थितिःसहजा सिंहासनादौ चान्ये, इष्टं लावण्यं-छायाविशेषलक्षणं कुमाधनुलेपनजमित्यपरे इष्टा यशःकीर्तिः यशसा युक्ता कीर्तिः २, यशःकीत्योश्चायं विशेष:-'दानपुण्यरकृता कीर्तिः, पराक्रमकृतं यशः' 'इटे उठाणकम्मबलवीरियपुरिसक्करपरक्कमे' इति उत्थानं-देहचेष्टाविशेषः कर्म-आरेचनभ्रमणादिबलं-शारीरसामर्थ्यविशेषः वीर्य-जीवप्रभवःस एव पुरुषकारः-अभिमानविशेषः स एव निष्पादितस्वविषयः पराक्रमः इष्टस्वरता-वल्लभस्वरता, तत्र इष्टाःशब्दा इति सामान्योक्तावियं विशेषोक्तिस्तदन्यबहुतमत्वापेक्षाऽवगन्तव्या, 'कांतस्वरते'ति कान्तः-कमनीयःसामान्यतोऽभिलषणीय इत्यर्थः, कान्तः स्वरोयस्यसतथा तद्भावःकान्तस्वरता, 'प्रियस्वरते'तिप्रियो-भूयोऽभिलषणीयःप्रियः स्वरोयस्य सतथा तद्भावः प्रियस्वरता, 'मणुण्णस्सरता इति उपरतभावोऽपि स्वालम्बन्प्रीतिजनको मनोज्ञःस स्वरो यस्य स मनोज्ञस्वरस्तद्भावो मनोज्ञस्वरता, ____ 'जं वेएइ' इत्यादि, यं वेदयते पुद्गलं वीणावर्णकगन्धताम्बूलपट्टशिबिकासिंहासनकुङ्कुमदानराजयोगगुलिकादिलक्षणं, तथा च वीणादिसंम्बन्धाद् भवन्तीष्टाः शब्दादय इति परिभावनीयमेतत्सूक्ष्मधिया मार्गप्रहर्षमनसोऽनुसारिण्या, 'पुग्गले वा' इति यतो बहून्पुद्गलान् वेणुवीणादिकान् वेदयते यंपुद्गलपरिणामं ब्राह्यौषध्याहारपरिणामं विनसया वायं पुद्गलानां परिणाम-शुभजलदादिकं तथा चोन्नतान् कन्जलसमप्रभान् मेघानवलोक्य गायन्ति मत्तयुक्तयो रेल्लुकानिष्टस्वरानित्यादि, तत्प्रभावात्, शुभनामकर्म वेदयते, शुभनामकर्मफलमिष्टस्वरतादिकमनुभवतीति भावः, एतावता परत उक्तः,इदानीं स्वतस्तमाह-'तेसिवाउदएणं'तितेषां वा शुभानां कर्मपुद्गलानामुदयेन इष्टशब्दादिकं वेदयते, 'एस णं गो०!' इत्याधुपसंहारवाक्यं,
'दुहनामस्सगंभंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रप्राग्वत्, निर्वचनसूत्रप्रागुक्तार्थवैपरीत्येन भावनीयं,
गोत्रं द्विधा उच्चैर्गोत्रं नीचैर्गोत्रंच, तत्रौच्चैर्गोत्रविषयं सूत्रमाह-'उच्चागोयस्स णं भंते !' इत्यादित प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनमष्टविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तदेवाष्टविधत्वं दर्शयति'जाइविसिट्ठया' इत्यादि, जात्यादयः सुप्रतीताः, शब्दार्थस्त्वेवम्-जात्या विशिष्टो जातिविशिष्टस्तद्भावोजातिविशिष्टता इत्यादि जंवेएइ पुग्गलंवा इत्यादियंवेदयतेपुद्गलंबाह्यद्रव्यादिलक्षणं, तथाहि-द्रव्यसम्बन्धाद्राजादिविशिष्टपुरुशम्परिग्रहाद्वानीचजातिकुलोत्पन्नोऽपिजात्यादिसम्पन्न इव जनस्य मान्य उपजायते, बलविशिष्टताऽपि मल्लानामिव लकुटिभ्रमणवशात् रूपविशिष्टता प्रतिविशिष्टताहग्वस्त्रालङ्गारसम्बन्धात् तपोविशिष्टता गिरिकूट्याचारोहणेनातापनां कुर्वतः श्रुतविशिष्टता मनोत्रभूदेसम्बन्धात् स्वाध्यायं कुर्वतः लाभविशिष्टता प्रतिविशिष्टरलादियोगात् ऐश्वर्यविशिष्टता धनकनकादिसम्बन्धादिति, 'पुग्गले वा' इति यान् बहून् पुद्गलान् वेदयते पुद्गलपरिणाम-दिव्यफलाद्याहारपरिणामरूपंविनसयावा यंपुद्गलानांपरिणामंअकस्मादभिहितजलदागमलसंवादादिलक्षणंतप्रभावादुच्चैर्गोत्रं वेदयते-उच्चैर्गोत्रकर्मफलं जातिविशिष्टत्वादिकं वेदयते, एतेन परतउदय उक्तः,सम्प्रति स्वतस्तमाह-'तेसिंवाउदएणं'तेषांवाउच्चैर्गोत्रकर्मपुद्गलानां उदयेन जातिविशिष्टत्वादिकं, भवति,

Page #504

999
पर्द-२३, उद्देशकः-१, द्वारं
_ 'एसणंगोयम' इत्याधुपसंहारवाक्यं, 'नीयागोयस्सणं भंते!' इत्यादिसप्रश्नसूत्रप्राग्वत्, निर्वचनमष्टविधोऽनुभावः, तमेवाष्टविधमनुभावं दर्शयति-'जाइविहीणया' इत्यादि, सुप्रतीतं, 'जं वेएइ पुग्गल मिति यं वेदयते पुद्गलं नीचकर्मोसेवनरूपं नीचपुरुषसम्बन्धलक्षणं वा, तथाहि-उत्तमजातिसम्पन्नोऽपि उत्तमकुलोत्पन्नोऽपि यदि नीचैःकर्मवशात् यथा (अधम) जीविकारूपमासेवतेचाण्डालीं वागच्छति तदाभवति चाण्डालादिरिवजनस्य निन्धः, बलहीनता सुखशयनीयादिसम्बन्धतःस्वपविहीनता कुत्सितवनादिसम्बान्धात्तपोविहीनतापार्श्वस्थादिसंसर्गात् श्रुतविहीनता विकथापरसाध्वाभासादिसंसर्गात् लाभविहीनता देशकालानुचितकुक्रयाणकसम्पर्कतः ऐश्वर्यविहीनता कुग्रहकुकलत्रादिसम्पर्कत इति 'पुग्गले' इति यान् बहून् पुद्गलान् वेदयतेयंवापुद्गलपरिणामवृन्ताकीफलाद्याहारपरिणामरूपं, वृन्ताकीफलं ह्यभ्यवहतंकण्डूत्युत्पादनेन रूपविहीनतामापादयतीत्यादि, विश्रसया वा पुद्गलानां परिणाम अभिहितजलदागमविसंवादलक्षणं वेदयते, तमभावात्, नीचैःकर्म वेदयते, नीचैःकर्मफलं जात्यादिविहीनतारूपं वेदयते इत्यर्थः, एतावता परत उदय उक्तः, सम्प्रतिस्वत उदयमाह-'तेसिंवा उदएणति तेषां वा-नीचैर्गोत्रकर्मपुद्गलानामुजयेन जात्यादिविहीनतामनुभवति, “एस णं गोयमा !' इत्याधुपसंहारवाक्यं,
'अतरायस्स णं भंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत्, निर्वचनं पञ्चविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तदेवपञ्चविधत्वं दर्शयति-'दानंतराए' इत्यादि, दानस्यान्तरायो-विघ्नः दानान्तरायः, एवंसर्वत्र भावनीयं, तत्र दानान्तरायो दानान्तरायस्य कर्मणः फलं लाभान्तरायादयो लाभान्तरायादिकर्मणामिति 'जं वेएइ पुग्गलं वा' इत्यादि, यं वेदयते पुद्गलं तथाविधविशिष्टरत्नादिलक्षणं, तथाहि-प्रतिविशिष्टरलादिसम्बन्धात् श्यते तद्विषये एव दानान्तरायोदयः सन्धिच्छेदनाधुपकरणसम्बन्धाल्लाभान्तरायकर्मोदय, प्रतिविशिष्टाहारसम्बन्धादनर्धार्थसम्बन्धाद्वा लोमतो भोगान्तरायोदयः एवमुपभोगान्तरायकर्मोदयोऽपि भावनीयः, तथालकुटादिअभिघाताद्वीर्यान्तरायकर्मोदय इति, ___'पुग्गले वा' बहून् तथाविधान् यान् पुद्गलान् वेदयते यं वा पुद्गलपरिणामंतथाविधाहारौषध्यादिपरिणामरूपं, तथाहि-श्यते तथाविधाहारौषधपरिणामाद्वीर्यान्तरायकर्मोदयः मन्त्रापसिक्तवासादिगन्धपुद्गलपरिणामात्, भोगान्तरायादयो यथा सुबन्धुसचिवस्य, विनसया वायंपुद्गलानां परिणामं चित्रंशीतादिलक्षं, तथाहि-दृश्यन्ते वस्त्रादिकंदातुकामा अपिशीतादि निपतन्तमालोक्य दानान्तरायादयात् तस्यादातार इति तत्प्रभावात्, एष परत उदय उक्तः,स्वतस्तमाह-'तेसिं वा उदएणं ति तेषां वा-अन्तरायकर्मपुद्गलानामुदयेन अन्तरायकर्मफलं दानान्तरायादिकं वेदयते- 'एस 'मित्याधुपसंहारवाक्यम् ।
पदं - २३, उद्देशकः- समाप्तम्
-: पदं-२३, उद्देशकः-२:वृ. व्याख्यातः प्रथमोद्देशकः, इदानीं द्वितीयो व्याख्येयः, तस्य चायमभिसम्बन्धः,

Page #505

१७८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/
इहानन्तरोद्देशके ज्ञानावरणीयादीनामनुभाव उक्तः, इह तु तेषामेव ज्ञानावपरणीयादीनामुत्तरप्रकृतिविभाग उच्यते, तत्र विशेषपरिज्ञानार्थं भूयोऽपिमूलप्रकृतिविषयं प्रश्ननिर्वचनसूत्रमाह
म. (५४०) कतिणं भंते! कममपगडीओ पन्नत्ताओ, गो०! अट्ठकम्मपगडीओ पं०, तं०-नानावरणिशं जाव अंतराइयं, । नाणावरणिज्जे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविधे पं०, तं०--आभिनिबोहियनाणावरणिजे जाव केवलनाणावरणिजे,
सणावरणिो णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो० ! दु० पं० २०-निद्दापंचए य दसणचउके य, निदापंचए णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविहे पं०, तं०-निद्दा जाव थिणद्धी, सणचउक्कए णं पुच्छा, गो० ! चउविधं पं०, तं०-चक्खुदसणावरणिजे जाव केवलदंसणावरणिजे, वेयणिजेणं भंते! कम्मे कतिविधेपं०?, गो०! दुविहेपं०, तं०-सायवेयणिजे य असायावेयणिजे य, सातावेयणिजे णंभंते! कम्मे पुच्छा, गो०! अविधे पं०, तं०-मणुण्णा सदा जाव कायसुहया, असायावेदणिजे णं भंते! कम्मे कतिविधे पं०?, गो० ! अविधे पं०, तं०-अमणुण्णा सद्दा जाव कायदुहया,
मोहणिज्जे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो०! दु० पं०, तं०-दसणमोहणिजे य चरित्तमोहणिजे य, 'दंसणमोहणिजे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो०! तिविहे पं०, तं०-सम्मत्तवेदणि मिच्छत्तवेयणिजे सम्मामिच्छतवेयणिजे, - चरितमोहणिजे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, दुविधे पं०, तं०-कसायवे० नोकसायवेद०, कसायवेदणि णं भंते! कतिविधे पं०?, गो०! सोसलसविधेपं०, तं०-अनंतानुबंधी कोहे अनंताणुबंधी माने अ० माया अ० लोभे, अपञ्चाक्खाणे कोहे एवंमाणे माया लोभे, पचक्खाणावरणे कोहे एवं माणे माया लोभे, संजलणकोहे एवं माणे माया लोभे, नोकसायवेयणिजे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो०! नविहे पं०, तं०-इत्यीवेयणिजे पुरिसवे० नपुंसगवे० हासे रती अरती भए सोगे दुगुंछा,
आउए णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो० ! चउबिधे पं०, तं०-नेरइयाउए जाव देवाउए,
नामेणंभंते! कम्मे कतिविधे पं०?, गो०! वायालीसतिविहे पन्नते, तं०-गतिनामे १ जातिनामे र सरीरनामे ३ सरीरोवंगनामे ४ सरीरबंधणनामे ५ सरीरसंघयणनामे ६ संघायणनामे
७ संठाणनामे ८ वण्णणनमे ९ गंधनामे १० रसनामे ११ फासनामे १२ अगुरुलघुनामे १३ ! उवघायनामे १४ पराघायनामे १५आणुपुब्विनामे १६उस्सासनामे १७आयवनामे १८ उजोयनामे
१९ विहायगतिनामे २० तसनामे २१ थावरनामे २२ सुहुमनामे २३ बादरनामे २४ पत्तनामे २६ अपात्तनामे २६ साहारणसरीरनामे २७ पत्तेयसरीरनामे २८थिरनामे २९ अथिरनामे ३० सुभनामे ३१ असुभनामे ३२ सुभगनामे ३३ दुभगतनामे ३४ सूसरनामे ३५ दूसरनामे ३६ आदेजनामे ३७ अणादेजनामे ३८ जसोकित्तिनामे २९ अजसोकित्तिनामे ४० निम्माणना० ४१ तित्थगरना०४२।
गतिनामे णं मंते ! कतिविहे पं० १, गो०! चविहे पं०, तं०-निरय० तिरिय० मणु० देवगतिनामे, जातिनामेणं भंते! कम्मे पुच्छा, गो०! पंच० ५०, तं०-एगिदियजातिनामे जाव

Page #506

पदं-२३, उद्देशकः-२, द्वारं -
१७९ पंचिंदियजातिना०, सरीरनामेणंभंते! कम्मे कतिविधे पं०?, गो०! पंच० पं०, तं०-ओरालियसरीरनामे जाव कम्मसरीरनामे, सरीरोवंगनामे णं भंते ! कतिविधे पं०?, गो० ! तिविधे पं०, तं०-ओरालियसरीरोवंगनामे वेउब्वियसरीरोवंग० आहारगसरीरोवं०,
सरीरबंधणनामेणंभंते! कतिविहे पन्नते?, गो०! पंचविधे पं० २०-ओरालियसरीरबंधननामे जाव कम्मसरीरबंधणनामे, सरीरसंघायनामे गंभंते! कति०?, गो०! पंचविधे पं०, तं०-ओरालियसरीरसंघायनामे जाव कम्मगसरीरसंघायनामे, संघयणनामेणं भंते ! कतिविधे पं० ?, गो० ! छबिहे पं०, तं--वइरोसभनारायसंघयणनामे उसहनारायंस० नारायसंघ० अद्धनारायसं-कीलियासंघ० छेवट्टसंघयणनामे, संठाणनामेणं भंते ! कतिविधे पं०?, गो०! छबिहे पं०, तं०-समचउरंससंठाणनामे निग्गोहपरिमंडलसंठा० साइसं० वामणसं० खुजसं० हुंडसंठाणनामे,
वण्णनामे णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०? गो०! पंचविधे पं०, -कालवण्णनामे जाव सुकिल्लवण्णनामे, गंधनामेणंभंते! कम्मे पुच्छा, गो०! दु०पं०, तं०-सुरभिगंधनामेदुरभिगंधनामे, सनामे णं पुच्छा, गो० ! पंचविधे पं०, तं०-तित्तरसनामे जाव महुररसनामे, फासनामे णं पृच्छा, गो०! अट्ठविहे पं०, तं०-कक्खडफासनामेजाव लहुयफासनामे, अगुरुलहुयनामेएगागारे प०. उवघायनामे एगागारे पं०, पराघातनामे एगागारे पं०, आनुपुब्विनामे चउब्बिहे पं०, ao-नेरइयआणुपुब्बीनामे जाव देवाणुपुब्बीनामे, उस्सासनामे एगागारे पं०,
सेसाणि सव्वाणि एगागाराइंपन्नत्ताई जाव तित्थगरनामे,
नवरं विहायगतिनामे दुविधे पं०, तं०-पसत्यविहायगइनामे अपसत्थविहायगतिनामे य। गोए णं भंते ! कम्मे कइविहे पं०?, गो० ! दुविहे पं०, तं०-उच्चागोए य नीयागोए य, उन्चागोए गंभंते! कइविधेपं०?, गो०! अट्ठविधेपं०, तं०-जाइविसिट्टयाजावइस्सरियविसिठ्ठया, एवं नीयागोएवि, नवरं जातिविहीणता जाव इस्सरियविहीणया। ____ अंतराए णं भंते ! कम्मे कतिविधे पं०?, गो० ! पंचविधे पं०, तं०-दाणतराइए जाव वीरियंतराइए।
वृ. 'कइर्ण भंते!' इत्यादि पूर्ववत्, सम्प्रति यथोद्देशंतथा निर्देश' इतिन्यायात् ज्ञानावरणीयोत्तरप्रकृतिविषयं सूत्रमाह
___ 'नाणावरणिज्जे णं भंते !' इत्यादि, इह आभिनिबोधिकादि इत्यादिशब्दार्थ उपयोगपदे वक्ष्यते, विग्रहभावना त्वियम्-आभिनिबोधिकज्ञानस्यावरणीयं आमिनिबोधिकज्ञानावरणीयं, एवं श्रुतज्ञानावरणीयमित्यादिष्वपि भावनीयं ।
___दर्शनावरणीयोत्तरप्रकृतीराह-‘दरिसणावरणिज्जेणंभंते!' इत्यादि, 'द्रा कुत्सायां' नियतं द्रातिकुत्सितत्वमविस्पष्टत्वं गच्छति चैतन्यं यस्यां स्वापावस्थायां सा निद्रा, यदिवा नै स्वप्ने' निद्राणं निद्रा, नखच्छोटिकामात्रेण यस्यांप्रबोध उपजायते सास्वापावस्था निद्रा, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि निद्रा कारणे कार्योपचारात्, निद्दानिद्दत्ति निद्रातोऽतिशायिनी निद्रानिद्रा, शाकपार्थिवादिदर्शनात् 'मयूरव्यंसकादय' इति मध्यमपदलोपी समासः, तस्यां हि चैतन्यस्यात्यन्तमस्फुटीभूतत्वात्, बहुभिर्घोलनाप्रकारैः, प्रबधो भवति, ततः सुखप्रबोधहेतुनिद्रातोऽस्या अति

Page #507

१८०
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४०
शायिनीत्वं, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि निद्रानिद्रा उपचारात्, तथा उपविष्ट ऊर्ध्वस्थितो वा प्रचलयति-धूर्णयति यस्यां स्वापावस्थायां सा प्रचला, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचला, 'पयलापयला' इति प्रचलातोऽतिशायिनी प्रचलापारचला, पूर्ववत् मध्यमपदलोपी समासः, सा हि चकमणादिकमपि कुर्वत उदयमधिगच्छति, ततःस्थानस्थितस्वप्त प्रभवप्रचलोपक्षया तस्या अतिशायिनीत्वं, थीणद्धीः' इतिस्त्याना-पिण्डीभूता ऋद्धिः आत्मशक्तिरूपायस्यांस्वापावस्थायां सास्त्यानर्द्धिः, तद्भावे हि प्रथमसंहननस्य केशवार्द्धबलसशी शक्तिरूपजायते, तथा च श्रूयते प्रवचने-क्वचित् प्रदेशे कोऽपि प्राप्तः क्षुल्लकः स्त्यानद्धिनिद्रासहितो द्विरदेन दिवा खलीकृतः, ततस्तस्मिन् द्विरदे बद्धाभिनिवेशोरजन्यांस्त्यानध्युदये प्रवर्तमानःसमुत्थाय तद्दन्तमुशलमुत्पाटय स्वोपाश्रयद्वारिच प्रक्षिप्य पुनः प्रसुप्तवानित्यादि,
तथा चक्षुषा दर्सनंचक्षुर्दर्शनंतस्यावरणीयंचक्षुर्दर्शनावरणीयं अचक्षुषा-चक्षुर्वर्जशेषेन्द्रियमनोभिर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनं तस्यावरणीयमचक्षुर्दर्शनावरणीयं अवधिरेव दर्शनमवधिदर्शनं तस्यावरणीयमधिदर्शनावरणीयं केवलमेव दर्शनं केवलदर्शनंतस्यावरणीयं केवलदर्शनावरणीयं, इह निद्रापञ्चकंप्राप्तायादर्शनलब्धेरुपधातकृद्दर्शनावरणचतुष्टयं तुमूलत एवदर्शनलब्धिमुपहन्ति, आह च गन्धहस्ती-“निद्रादयः समधिगताया दर्सनलब्धेरुपघाते वर्तन्ते, दर्शनावरणचतुष्टयं तदुद्गमोच्छेदित्वात् समूलघातं हन्ति दर्शनलब्धि" मिति,
वेदनीयं द्विधा-सातवेदनीयसातवेदनीयं च, सातरूपेण यद्वेद्यते तत्सातवेदनीयं, तद्विपरीतमसातवेदनीयं, किमुक्तंभवति?-यस्योदयात्शारीरंमानसंच सुखंवेदयतेतत्सावदेनीयं, यस्योदयात्, पुनःशरीरेमनसिचदुःखसमनुभवतितदसातवेनीयं, एकैकमष्टविधं, मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिविषयभेदात्, मोहनीयं द्विधादर्शनमोहनीयं चारित्रमोहनीयं च, दर्शनं-सम्यकत्वं तन्मोहयतीति दर्शनमोहनीयं, चारित्रं-सावधेतरयोगनिवृत्तिप्रवृत्तिगम्यं शुभात्मपरिणामपं तन्मोहयतीति चारित्रमोहनीयं, चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकौ,
दर्शनमोहनीयं त्रिविधं, तद्यथा-सम्यकत्ववेदनीयं मिथ्यात्ववेदनीयं मिश्रवेदनीयं, तत्र जिनप्रणीततत्त्वश्रद्धानात्मकेन सम्यकत्वरूपेणं यद्वेद्यते तत्सम्यकत्ववेदनीयं, यत्पुनर्जिनप्रणीततत्त्वाश्रद्धानात्मकेन मिथ्यात्वरूपेणवेद्यतेतन्मिथ्यात्ववेदनीयं, यत्तुमिश्ररूपेण-जिनप्रणीततत्त्वेषु नश्रद्धानंनापि निन्देत्येवंलक्षणेन वेद्यतेतन्मिश्रवेदनीयं, आह-सम्यकत्ववेदनीयंकथंदर्शनमोहनीयं न हि तदर्शनं मोहयति, तस्य प्रशमादिपरिणामहेतुत्वात्, उच्यते, इह सम्यकत्ववेदनीयं मिथ्यात्वप्रकृतिः, ततोऽतिचारसम्भवात्, औपशमिकक्षायिकदर्शनमोहनाचेदं दर्शनमोहनीयमित्युच्यते, चारित्रमोहनीयं द्विविधं कषायवेदनीय नोकषायवेदनीयं च, तत्र यत्रोधादिकषायरूपेणवेद्यतेतत्कषायवेदनीयं, यत्पुनः स्त्रीवेदादिनोकषायरूपेणवेद्यते तन्नोकषायवेदनीयं, चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकौ, तत्र कषायवेदनीयं षोडशविधं, क्रोधमानमायालोभानां प्रत्येकमनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसञ्जवलनरूपत्वात्, तत्रानन्तंसंसारमनुबध्नन्तीत्येवंशीलाअनन्तानुबन्धिनः, उक्तंच॥१॥ "अनन्तान्यनुबनिन्ति, यतो जन्मानि भूतये।
ततोऽनन्तानुबन्धाख्या, क्रोधाद्येषु नियोजिता।"

Page #508

पदं-२३, उद्देशकः-२, द्वार
१८१
___ एषां संयोजना इति द्वितीयमपि नाम, तत्रायमन्वर्थः-संयुज्यन्ते-सम्बध्यन्तेऽनन्तसङ्घर्भवैर्जन्तवो यैस्ते संयोजनाः, उक्तं च॥१॥ “संयोजयन्ति यन्नरमनन्तसङ्घयैयर्भवैः कषायास्ते।
संयोजनताऽनन्तानुबन्धिता वाप्यतस्तेषाम्।।" सर्वं प्रत्याख्यानं देशप्रत्याख्यानं च येषामुदये न लभ्यते ते भवन्त्यप्रत्याख्यानाः, सर्वनिषेधवचनोऽयं नञ्, उक्तंच॥१॥ "स्वल्पमपि नोत्सहेद्योषां, पत्याख्यानमिहोदयात् ।
अप्रत्याख्यानसंज्ञाऽतो, द्वितीयेषु निवेशिता ॥" तथा प्रत्याख्यानं सर्वविरतिरूपमाव्रियते यैस्ते प्रत्याख्यानावरणाः, आह च॥१॥ “सर्वसावधविरतिः, प्रत्याख्यानमुदाहृतम् ।
तदावरणसंज्ञाऽतस्तृतीयेषु निवेशिता ॥" तथा परीषहोपसर्गनिपाते सति चारित्रिणमपि सम्-ईषत् ज्वलयन्तीति सञ्जवलनाःस उक्तंच॥१॥ "संज्वलयन्ति यतिं यत्संविज्ञं सर्वपापविरतमपि ।
तस्मात् सञ्जवलना इत्यप्रशमकरा निरुध्यतन्ते ।।"
__ अन्यत्रायुक्तम्॥१॥ "शब्दादीन् विषयान् प्राप्य, सञ्जवलयन्ति यतो मुहुः ।
ततः सञ्जवलनाबानं, चतुर्थानामिहोच्यते ।।"
-स्वरूपंच पश्चानुपूव्याऽमीषामिदं॥१॥ "जलरेणुपुढविपव्वयराईसरिसो चउब्विहो कोहो ।
तिणिसलयाकट्टडियसेलत्थंभोवमो माणो॥ ॥२॥ मायावलेहीगोमुत्तिमिढसिंगधणसमूलसमा।
लोहो हलिदखंजणकद्दमकिमिरागसारित्यो । परखचउम्मासवच्छरजावजीवाणुगामि नो कमसो।
देवनरतिरियनारयगइसाहणहेयवो भणिया ।" 'इत्थीवेए' इति वेद्यते इतिवेदः स्त्रिया वेदःस्त्रीवेदः, स्त्रियाः पुमांसे प्रत्यभिलाष इत्यर्थः, तद्विपाकवेद्यं कर्मापि स्त्रीवेदः, पुरुषस्य वेदः पुरुषवेदः, पुरुषस्य स्त्रियं प्रत्यभिलाष इत्यर्थः, तद्विपाकवेद्यंकापिपुरुषवेदः, नपुंसकस्य वेदोनपुंसकवेदः, नपुंसकस्यस्त्रियंपुरुषंचप्रत्यभिलाष इत्यर्थः, तद्विपाकवेद्यं कर्मापि नपुंसकदेवः, ।
तथा यदुदयात् सनिमित्तमनिमित्तं वा हसति स्म हासयते वा तत् हास्यमोहनीयं, यदुदयाबाह्याभ्यन्तरेषुवस्तुषु प्रमोदमाधत्तेतत् रतिमोहनीयं, यदुदयवशात् पुनर्बाह्याभ्यन्तरेषुवस्तुषु अग्रीतिं करोति तदरतिमोहनीयं, यदुदयात् प्रियविप्रयोगादौ सोरस्ताडमाक्रन्दति परिदेवतेभूपीठे च लुठति दीर्घ च निःश्वसिति तत् शोकमोहनीयं, यदुदयवशात् सनिमित्तमनिमित्तं वा तथारूपवस्वसङ्कल्पतो बिभेति तद्मयमोहनीयं, यदुदयवशात् पुनः शुभमशुभं वा वस्तु जुगुप्सते तत्

Page #509

१८२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/२/-/५४० जुगुप्सामोहनीयं, जुगुप्साजनकं मोहनीयं जुगुप्सामहनीयं, एवं सर्वपदेष्वपि विग्रहो भावनीयः, नोकषायता चामीषां हास्यादीनां कषायसहचारित्वात्, कैः कषायैःसहचारितेति चेत्, उच्यते, आद्यैदिशभिः, तथाहि
नायेषु द्वादशकषायेषु क्षीणेषु हास्यादीनामवस्थानसम्भवस्तदनन्तरमेव तेषामपि क्षपणाय प्रवृत्तिः, अथवाएतेप्रादुर्भवन्तोऽवश्यं कषायादीनुद्दीपयन्ति ततः कषायसहचारिणः,एवं नोशब्दः साहचर्ये द्रष्टव्यः,कषायैः सहचारिणो नोकषाया इति, उक्तंच॥१॥ "कषायसहवर्तित्वात्, कषायप्रेरणादपि ।
हास्यादिनवकस्योक्ता, नोकषायकषायता॥" ___ आयुःकर्मसूत्रं पाठसिद्धं, नामकर्म द्विचत्वारिंशद्विधं, तानेव द्वाचत्वारिंशतं भेदनाह-'गतिनामे त्यादि, गम्यते-तथाविधकर्मचिवैः प्राप्यते इतिगतिः-नारकत्वादिपर्यायपरिणतिः, सा चतुर्धा, तद्यथा- नरकगतिस्तिर्यग्गतिर्मनुष्यगतिर्देगतिस्तजनकं नाम गतिनाम, तदपि चतुर्द्धा, 'नरकगतिनामे' त्यादि, तथा एकेन्द्रियादीनामेकेन्द्रियत्वादिरूपसमानपरिणामलक्षणमेकेन्द्रियादिशब्दव्यपदेशभाक्यत्सामान्यसाजातिस्तजनकंनामजातिनाम, इदमत्रतात्पर्यं
द्रव्यरूपमिन्द्रियमझोपाङ्गनामेन्द्रियपर्याप्तिनामसामथ्यसिद्धं, भावरूपंतुस्पर्शनादीन्द्रियावरणक्षयोपशमसामथ्यात्, 'क्षायोपशमिकाणीन्द्रियाणी ति वचनात्, यत्पुनरेकेन्द्रियादिशब्दप्रवृत्तिनिबन्धनं तथारूपसमानपरिणतिलक्षणं सामान्यं तदनन्यासाध्यत्वाजातिनिबन्धनमिति,
तच्च जातिनामपञ्चधा, तद्यथा-एकेन्द्रियजातिनाम यावत्पञ्चेन्द्रयजातिनाम, तथा शीर्यते इतिशरीरं, तत्पञ्चधा, तद्यथा-औदारिकंवैक्रियमाहारकंतैजसंकार्मणं, एतानिप्रागेवव्याख्यातानि, तनिबन्धनं नामापि पञ्चधा, तद्यथा-औदारिकनाम वैक्रियनाम इत्यादि, तत्र यदुदयादौदारिकशरीरप्रायोग्यान् पुद्गलानादाय औदारिकशरीररूपतया परिणमयति परिणमय्य च जीवप्रदेशः सह परस्परानुगमरूपतया सम्बन्धयतितदीदारिकशरीरनाम, एवं शेषशरीरनामान्यपि भावनीयानि,
“सरीरोपाङ्गनामेति शरीरस्याङ्गान्यष्टौ शिरःप्रभृतीनि, उक्तं च–'सीममुरोयरपिट्ठी दो बाहूऊलया य अटुंगा इति, उपाङ्गानि अगावयवभूतान्यङ्गुल्यादीनि शेषाणि तत्प्रत्यवयभूतान्यङ्गुलिपवरेखादीनि अङ्गोपाङ्गानि अङ्गानि च उपाङ्गानि च अङ्गोपाङ्गानि च २
__अङ्गोपाङ्गानि “स्यादवसङ्ख्येय" इत्येकशेषः, तन्निमित्तं नामशरीरोपाङ्गनाम, तच्च त्रिधा, तद्यथा-औदारिकाङ्गोपाङ्गनाम वैक्रियानोपानाम आहारकाङ्गोपाङ्गनाम, तत्र यदुदयवशादौदारिकशरीरत्वेनपरिणतानांपुद्गलानामङ्गोपाङ्गविभागपरिणतिरुपजायते तदौदारिकाङ्गोपाङ्गनाम, एवं वैक्रियाहारकाङ्गोपाङ्गनाम्नी अपि वाच्ये, तैजसकार्मणयोस्तु जीवप्रदेशसंस्थानानुरोधित्वान्नास्त्यङ्गोपाङ्गसम्भवः, तथा बध्यतेऽनेनेतिबन्धनं, यदौदारिकपुद्गलनानांगृहीतानांगृह्यमाणानां च परस्परं तैजसादिपुद्गलैर्वा सह सम्बन्धजनकं तद्वन्धननाम, आह च मूलटीकाकारः
“विद्यते तत्कर्मयनिमित्ताद्व्यादिसंयोगापत्तिराविर्भवति, यथा काष्ठद्वयभेदैक्यस्य करणे जतुकारण"मिति, तच्च पञ्चधा, तद्यथा-औदारिकबन्धननाम वैक्रियबन्धननाम आहारकबन्धननाम तैजसबन्धननाम कार्मणबन्धननाम, तत्र यदुदयवशात् औदारिकपुद्गलानां गृहीतानां गृह्यमाणानां च परस्वपरं तैजसादिपुद्गलैश्च सह सम्बन्ध उपजायते तदौदारिकबन्धनं,

Page #510

पद-२३, उद्देशकः-२, द्वार
१८३ यदुदयाद्वैक्रियापुद्गलानांगृहीतानांगृह्यमाणानांचपरस्परंतैजसकार्मणपुद्गलैश्च सह सम्बन्धः तद्वैक्रियबन्धनं, यदुदयादाहारकशरीरपुद्गलानां गृहीतानां गृह्यमाणानां च परस्परं तैजसकार्मणपुद्गलैश्च सह सम्बनधस्तदाहारकबन्धनं, यदुदयात्तैजसपुद्गलानांगृहीतानांगृह्यमाणानां च परस्परं कार्मणपुद्गलैश्च सह सम्बन्धस्तत्तैजसमबन्धननाम, यदुदयात् कार्मणपुद्गलानां गृ हीतानां गृह्यमाणानां च परस्परं सम्बन्धस्तत्कार्मणबन्धननमा, तथा सङ्घात्यन्ते-पिण्डीक्रियन्ते औदारिकादिपुद्गला येन तत्सद्भातं तच्च तनाम च सङ्गातनाम, तदपि पञ्चधा, तद्यथा--
औदारिकसवातनाम वैक्रियसनातनाम आहारकसबातनाम तैजससवातनाम कार्मणसवातनाम, तत्र यदुदयवशादौदारिकशरीरररचनाऽनुकारिसकातरूपा जायतेतदीदारिकसवातनाम, एवं वैक्रियादिशरीरसवातनामस्वपि भावनीयं,
'संधयणनामें इति संहनननाम, संहननं अस्थिरचनाविशेषः, आह चमूलटीकाकारः"संहननमस्थिरचनाविशेषः" इति, तेन यः प्राह सूत्रे शक्तिविशेष एव संहननमिति, तथा च तद्ग्रन्थः-सुत्ते सत्तिविसेसो संघयण'मिति स भ्रान्तः, मूलटीकाकारेणापि सूत्रानुयायिना संहननस्यास्थिरचनाविशेषात्मकस्य प्रतिपादितत्वात्, यत्त्वेकेन्द्रियाणां सेवार्त्तसंहननमन्यत्रोक्तं तत् टीकाकारेणसमाहितं, औदारिकशरीरत्वादुपचारत इदमुक्तं द्रष्टव्यं न तु तत्त्वृत्त्येति, यदि पुनः शक्तिविशेषः, स्यात्ततो देवानां नैरयिकाणंचसंहननमुच्यतेअथचतेसूत्रेसाक्षादसंहननिन उक्ता इत्यलं उत्सूत्रप्ररूपकविस्पन्दितेषु स चास्थिरचनाविशेष औदारिकशरीर एव नान्येषु तेषामस्थिरहितत्वात्, तच्च षोढा, तद्यथा
वज्रर्षभनाराचंऋषभनाराचं नाराचं अर्द्धनाराचंकीलिका सेवातच, तत्र वज्र-कीलिका ऋषभः-परिवेष्टनपट्टः नाराचं-उभयतो मर्कटबन्धः, उक्तंच॥१॥ "रिसहो य होइ पट्टो वजं पुण कीलिया मुणेयव्वा ।
उभओ मक्कडबंधो नारायं तं वियाणाहि ॥" ततश्चद्वयोरस्थ्नोरुभयतोमर्कटबन्धनबद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थापरिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयभेदि कीलिकाख्यं वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद्वर्षभनाराचसंहननं, यत्पुनः कीलिकारहितं संहननं तत् ऋषभनाराचं, यत्र त्वस्थ्नां मर्कटबन्ध एव केवलो भवति तत्संहननं नाराचं, यत्रत्वेकपाइँन मर्कटबन्धो द्वितीयपार्वेचकीलिका तदर्द्धनाराचसंहनन, यत्रास्थीनि कीलिकामात्रबद्धान्येव भवन्ति तत्संहननं कीलिकाख्यं, यत्रपुनः परस्परर्यन्तमात्रसंस्पर्शलक्षणां सेवामागतानि अस्थीनि नित्यमेव स्नेहाभ्यङ्गादिरूपां परिशीलनामाकासन्ति तत्सेवार्तसंहननं,
एतन्निबन्धनं संहनननामापिषोढा, तद्यथा-वज्रर्षभनाराचसंहननाम ऋषभनाराचनाम नाराचनामअर्धनाराचनाम कीलिकानाम सेवार्तनाम, तत्र यदुदयात् वज्रर्षभनाराचसंहननं भवति तत्वज्रर्षभनाराचसंहननाम, एवं शेषसंहननामस्वपिभावनीय,तथा संस्थानं-आकारविशेषस्तेष्वेव गृहीतसङ्घातितबद्धेषुऔदारिकादिषुपुद्गलेषुसंस्थानविशेषोयस्य कर्मण उदयाद्भवति तत्संस्थानं, एतच्च षोढा, तद्यथा
समचतुरस्रसंस्थानाम न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थाननाम सादिसंस्थानाम वामनसंस्थाननाम . कुब्जसंस्थाननामहुण्डसंस्थान नामच, तत्र यदुदयादसुमतांसमचतुरनसंस्थानमुपजायतेतत्सम

Page #511

१८४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/२/-/५४०
चतुरनसंस्थानाम, यदुदयात्तु न्यग्रोधपरिमण्डलं संस्थानं तन्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थानाम, एवं शेषाण्यपि वाच्यानि, तथा वर्ण्यते-अलकियते शरीरमनेनेति वर्गः, सच पञ्चप्रकारः श्वेतपीतरक्तनीलकृष्णभेदात्तन्निबन्धनंनामापिपञ्चधा, तद्यथा-श्वेतवर्णनामपीतवर्णनामरक्तवर्णनाम नीलवर्णनामकृष्णवर्णनाम, तत्र यदुदयाजन्तुशरीरेषुश्वेतवर्णाप्रादुर्भावो यथा बिशकण्ठिकानां तत् श्वेतवर्णनाम, एवं शेषवर्णनामान्यपि भावनीयानि,
तथा 'गन्ध अईने' गन्ध्यते-आघ्रायते इतिगन्धः, सद्विधा-सुरभिगन्धो दुरभिगन्धश्च, तनिबन्धनंगन्धनामापिद्विधा, तद्यथा-सुरभिगन्धनामदुरभिगन्धनामच, तत्र यदुदयाजन्तुशरीरेषु सुरभिगन्ध उपजायते यथा शतपत्रमालतीकुसुमादीनांतत्सुरभिगन्धानाम, यदुदयाद्दुरभिगन्धः शरीररेषूपजायते यथा लशुनादीनां तत् दुरभिगन्धनाम,
तथा रसास्वादनस्नेहनयोः' रस्यतेआस्वाधते इति रसः,सपञ्चधा तिक्तकटुकषायाम्ललमधुरभेदात्, तग्निबन्धनं रसनामापि पञ्चधा, तद्यथा-तिक्तनाम कटुनाम कषायनाम अम्लनाम अधुरनाम, तत्र यदुदयात् जन्तुशररेषु तिक्तोरसो भवति यथा मरिचादीनां तत्तिक्तरसनाम्, एवं शेषाण्यपि रसनामानि भावनीयानि,
तथा स्पृश संस्पर्शे स्पृश्यते इति स्पर्शः, अकर्तरी तिधप्रत्ययः, सच कर्कशमृदुलघुगुरुस्निग्धरूक्षशीतोष्णभेदादटप्रकारःस, तन्निबन्धनं स्पर्शनामाप्यष्टप्रकारं, तत्र यदुदयाजन्तुशरीरेषु कर्कशः स्पर्शो भवति यथा पाषाणविशेषादीनां तत्कर्कशस्पर्शनाम,
एवं शेषाण्यपि स्पर्शनामानि मावनीयानि, तथा यदुदयात् प्राणिनां शरीराणि न गुरूणि नापि लघूनि किन्त्वगुरुलघुरूपाणि भवन्ति तदगुरुलघुनाम, तथा यदुदयात् स्वशरीरावयवैरेव शरीरान्तः परिवर्द्धमानैः प्रतिजितागलवृन्दलम्बकचोरदन्तादिमिरुपहन्यते यद्वा स्वयंकृतोद्बन्धनभैरवप्रपातादिभिस्तदुपघातनाम, यदुदयात् पुनरोजस्वी दर्शनमात्रेण वाक्सौष्ठवेन वा महानृपसभामपिगतःसभ्यानामपित्रासमापादयति प्रतिवादिनश्चप्रतिभाविघातंकरोति तत्पराघातनाम,
तथाकूर्परलागलगोमूत्रिकाकारेणयथाक्रमंद्वित्रिचतुःसमयप्रमाणेन विग्रहेण भवान्तरोत्पत्तिस्थानं गच्छतो जीवस्यानुश्रेणिनियता गमनपरिपाटी आनुपूर्वी, तद्विपाकवेद्यं नामकर्मापि कारणेकार्योपचारात्, आनुपूर्वी नाम, तच्च चतुर्दा, तद्यथा-नैरयिकानुपूर्वीनामतिर्यगानुपूर्वीनाम मनुष्यानुपूर्वीनाम देवानुपूर्वीना,
-तथायदुदयवशादात्मन उच्छ्वासनि:-श्वासलब्धिरूपजायते तदुच्छ्वासनाम, आहयद्येवमुच्छावसपर्याप्तिनाम्नः कत्रोपयोगः ?, उच्यते, उच्छ्वासनाम्न उच्छावसनिःश्वासयोग्यपुद्गलग्रहणमोक्षविषया लब्धिरुपजायते, साचलब्धिनोच्छ्वासपर्याप्तिमन्तरेणस्वफलं साधयति, न खलु इषुक्षेपणशक्तिमानपि धनुर्ग्रहणशक्तिमन्तरेण क्षेप्तुमलं, तत् उच्छ्वासपर्याप्तिनिष्पादनार्थमुच्छ्वासपर्याप्तिनाम्न उपयोगः,एवम्यत्रापि यथायोगंभिन्नविषयता सूक्ष्मधिया भावनीया,
तथा यदुदयात् जन्तुशरीराणि स्वरूपेणानुष्णान्यपि उष्णप्रकाशलक्षणमतपं कुर्वन्ति तदातपनाम, तद्विपाकश्चभानुमण्डलगतेषुपृथिवीकायिकेष्वेववनवह्नौ, प्रवचनेऽपि निषेधात्, तत्रोष्णत्वमुष्णस्पर्शनामोदयात् उत्कटलोहितवर्णनामोदयाच्च प्रकाशकत्वमिति, तथा यदुदयाजन्तुशरीराण्यनुष्णप्रकाशरूपमुद्योतंकुर्वन्तियथायतिदेवोत्तरवैक्रियचन्द्रनक्षत्रातारविमान

Page #512

पदं- २३, उद्देशक :- २, द्वारं
रौषधयस्तदुद्योतनाम,
तथा विहायसा गतिः -- गमनं विहायोगतिः, ननु सर्वगतत्वात्, विहायसस्ततोऽन्यत्र गतिर्न सम्भवतीति किमर्थं विशेषणं ?, व्यवच्छेद्याभावातच्, सत्यमेतत्, किन्तु यदि गतिरेवोच्यते ततो नाम्नः प्रथमप्रकृतिरपि गतिरस्तीति पौनरुक्त्या शङ्का स्यात्, अतस्तद्वयवच्छेदार्थं विहायसा गतिः, न तु नारकादिपर्यायपरिणतिरूपेति विहायोगतिः, सा द्विविधा - प्रशस्ता अप्रशस्ताच, तत्र प्रशस्ता हंसगजवृषभादीनां अप्रशस्ता खरष्ट्रमहिषादीनां तद्विपाकवेद्यं विहायोगतिनामकर्म द्विधा - प्रशस्तवहायोगतिनाम अप्रशस्तविहायोगतिनाम चेति,
तथा सन्ति - उष्णाद्यभितप्ताः सन्तो विवक्षितस्थानादुद्विजन्ते गच्छन्ति च छायाद्यासेवनार्थं स्थानान्तरमिति त्रसा - द्वीन्द्रियादयस्तत्पर्यायपरिणतिवेद्यं नामकर्मापि त्रसनाम, तथा यदुदयादुष्णाद्यभितापेऽपि तत्स्थान परिहारासमर्थाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावरा जायन्ते तत् स्थावरनाम,
तथा बादरनाम यदुदयाजीवा बादरा भवन्ति, बादरत्वं परिणामविशेषः, यद्वशात् पृथिव्यादेरेकैकस्य जन्तुशरीरस्य चक्षुर्ग्राह्यत्वाभावेऽपि बहूनां समुदाये चक्षुषा ग्रहणं भवति, तद्विपरीतं सूक्ष्मनाम, यदुदयाद्वहूनामपि समुदितानां जन्तुशरीराणां चक्षुर्गाह्यता न भवति, उक्तं च श्रावकप्रज्ञप्तिमूलटीकायां - " सूक्ष्मनाम यदुदयात् सूक्ष्मो भवति, अत्यन्तसूक्ष्मोऽतीन्द्रिय इत्यर्तः" इति, पर्याप्तकनाम यदुदयात् स्वयोग्यपर्याप्तिनिर्वर्तनसमर्थो भवति तत्पर्याप्तिनाम आहारादिपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुरात्मनः शक्तिविशेषः, एतच्च प्रागेवोक्तमिति, तद्विपरीतमपर्याप्तकनाम, तथा यदुदयात् जीवं जीवं प्रति भिन्नं शरीरं तठप्रत्येकनाम, यदुदयवशात् पुनरनन्तानां जीवानामेकं शरीरं भवति तत्साधारणनाम,
तथा यदुदयवशात् शरीरावयवानां शिरोऽस्थिदन्तानां स्थिरता भवति तत्स्थिरनाम, तद्विपरीतमस्थिरनाम, यदुदयवशाजिह्वादीनामवयवानामस्थिरता भवति तदूस्थिरनाम, तथा यदुदयात्राभेरुपरितना अवयवाः शुभा जायन्ते तत् शुभनाम, यदुदयवशात् नाभेरधस्तना पादादयोऽवयवा अशुभा भवन्ति तदशुमनाम, तथाहि शिरसा स्पृष्टस्तुष्यति पादेन तु रुष्टति, कामिन्या पादेनापि स्पृष्टः तोषमुपयाति ततो व्यभिचार इति चेत्, न तस्य परितोषस्य मोहनीयनिबन्धनत्वात्, वस्तुस्थितिश्चेह चिन्त्यते इत्यदोषः, तथा यदुदयवशादनुपकृदपि सर्वस्य मनः प्रियो भवति तत्सुभगनाम, तद्विपरीतं दुर्भगनाम, यदुदयादुपकारकृदपि जनस्य द्वेष्यो भवति, उक्तं च"अणुवकएवि बहूणं जो हु पिओ तस्स सुभगनामुदओ । उवगारकारगो वि हुन रुच्चए दुब्भगस्सुदए ॥ सुभगुदवि हु कोई किंची आसज्ज दुब्भगो जइवि । जाय तद्दोसाओ जहा अभव्वाण तित्थयरो ||"
119 11
तथा यदुदयवशात् जीवस्य स्वरः श्रोतॄणां प्रीतिहेतुरुपजायते तत्सुस्वरनाम, तद्विपरीतं दुःस्वरनाम यदुदयात् स्वरः श्रोतॄणामप्रीतये भवति, तथा यदुदयवशात् यच्चेष्टे भाषते तत्सर्वं लोकः प्रमाणीकरोति दर्शनसमनन्तरमेव च जनोऽभ्युत्थानादि समाचरति तदादेयनाम, तद्विपरीतमनादेयं, यदुदयवशादुपपन्नमपि ब्रुवाणो नोपादेयवचनो भवति नाप्युपक्रियमाणोऽपि जनस्तस्याभ्युत्थानादि समाचरति,
॥२॥
१८५

Page #513

१८६
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४०
तथा तपःशौर्यत्यागादिना समुपार्जितेन यशसा कीर्तन-संशब्दनं यशःकीर्तितः,यद्वा यशः-सामान्येन ख्यातिः कीर्तिः-गुणोत्कीर्तनरूपाप्रशंसा अथवा सर्वदिग्गामिनी पराक्रमकृता वासर्वजनोत्कीर्तनीयगुणतायशः एकदेशगामिनी पुण्यकृतावाकीर्तिःते यदुदयवशाद्भवतस्तघशःकीर्तिनाम, यदुदयवशात् मध्यस्थस्यापि जनस्याप्रशस्यो भवति तदयशःकीर्तिनाम,
तथा यदुदयवशाजन्तुशरीरेषु स्वस्वजात्यनुसारेणाङ्गप्रत्यङ्गानां प्रतिनियतस्थानवर्त्तिता भवतितन्निर्माणनाम, तच सूत्रधारकल्पं, तदभावे हि तब तककल्पैरङ्गोपाङ्गनामादिभिर्निवर्तितानामपि शिरउरउरदरादीनां स्थानवृत्तेरनियमः स्यात्, तथा यदुदयवशात् अष्टमहाप्रातिहार्यप्रमुखाश्चतुस्त्रिंशदतिशयाः प्रादुष्ष्यन्तितत्तीर्थकरनाम,तदेवमुक्ताः नामकर्मणोद्विचत्वारिंशभेदाः, सम्प्रत्येतेषामेव गत्यादीनामवान्तरभेदप्रति-पादनार्थमाह
गइनामेणंभंते!कम्मेकइविहेपं०' इत्यादि, समस्तमपिनिगदसिद्धम्, उक्तानामकर्मणो भेदाः, सम्प्रति गोत्रकर्मभेदानाह_ 'गोएणंभंते!' इत्यादि, यदुदयवशादुत्तमजातिकुलबलतपोरूपैश्वर्यश्रुतसत्काराभ्युत्थानामसनप्रदानाअलिप्रग्रहादिसम्भवस्तदुच्चैर्गोत्रं, यदुदयवशात्पुनानादिसम्पन्नोऽपि निन्दालभते हीनजात्यादिसम्भवं च तत् नीचैर्गोत्रं, उक्तौ गोत्रभेदी, सम्प्रति तयोरेव भेदानाह-'उच्चगोएणं भंते ! कम्मे कइविहे पं०' इत्यादि सुगम, सम्प्रति अन्तरायभेदानाह___'अंतराए णं भंते ! कम्मे कइविहे' इत्यादि, तत्र यदुदयवशात् सति विभवे समागते च गुणवति पात्रेदत्तमस्मैमहाफलमितिजाननपिदातुंनोत्सहतेतद्दानान्तरायं, तथायदुदयवशाहानगुणेन प्रसिद्धद्वपि दातुहि विद्यमानमपि देयमर्थजातं याञ्चाकुशलोऽपि गुणवानपि याचको न लभतेतल्लाभान्तरायं, तथायुददयवशात्सत्यपि विशिष्टाहारादिसम्भवेऽसतिचप्रत्याख्यानपरिणामे वैराग्येवा केवलकार्पण्यानोत्सहतेभोक्तुंतभोगान्तरायमेवमुपभोगान्तरायमपि भावनीयं, नवरं भोगोपभोगयोरयं विशेषः-सकृद् भुज्यते इति भोगः-आहारमाल्यादि, पुनः पुनर्भुज्यते इत्युपभोगो-वस्त्रालङ्कारादि, उक्तंच॥१॥ सइ भुजइत्ति भोगो सो पुण आहारपुष्फमाईओ।
उवभोगो उ पुणो पुण उवभुजइ वत्थविलयाइ॥" तथा यदुदयात् सत्यपि नीरुजि शरीरे यौवनिकायामपि वर्तमानोऽल्पप्राणो भवति यद्वा बलवत्यपि शरीरे साध्येऽपि प्रयोजने हीनसत्त्वतया न प्रवर्त्तते तद्वीर्यान्तराय, उक्तो मूलोत्तरप्रकृतिविभागः,सम्प्रति उत्तरप्रकृतीनांजघन्योत्कृष्टस्थितिप्रतिपादनंचिकीर्षुः प्रथमतोज्ञानावरणीयस्य पञ्चप्रकारस्यापि विषये प्रश्नसूत्रमाह
मू. (५४१) नाणावरणिज्जस्स णं भंते ! कम्मस्स केवतितं कालं ठिती पं०?, गो० ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तीसं सागरोवमकोडाकोडीतो तिन्नि य वाससहस्साइं अबाहा, अबाहूणिया कम्मठिती कम्मनिसेगो,
निदापंचगस्सणं भंते! कम्मरस केवतितं कालं ठिती पं०?, गो० जह० सागरोवमस्स तिन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणिया, उक्कोसेणं तसं सागरोवमरकोडाकोडीतो, तिन्नि य वाससहस्साइं अबाहा, अबाहूणिया कम्महिती कम्मनिसेगो,

Page #514

पद-२३, उद्देशकः-२, द्वार
१८७ दसणचउक्करसणंभंते ! कम्मस्स केवइयं कालं ठिती पं०?, गो० ! जहने० अंतो० उ० तीसं सागरोवमकोडाकोडीतो, तिन्निय वाससहस्साई अबाहा०,
सायावेयणिजस्स ईरियावहियंबंधगंपडुच्छ अजहन्नमनुकोसेणं दो समया संपराइयबंधगं पडुछ ज० बारस मुहुत्ता, उ० पन्नरस सागरोवमकोडाकोडीतो, पन्नरस वाससयाइ अबाधा०, असातावेदणिजस्सजह० सागरोवमस्स तिन्निसत्तभागापलितोवमस्स असंखेजतिभागेणंऊणया उ० तीसं सागरोवमकोडाकोडीतो, तिन्नि य वाससहस्साइं अबाहा,
सम्मतवेयणिजस्स पुच्छा, गो०! ज० अंतो० उ० छावहिं सागरोवमाइं सातिरेगाति, मिछत्तवेयणिजस्सजह० सागरोवमंपलितोवमस्स असंखेजतिभागेण ऊणगंउ० सत्तरि कोडाकोडीतो, सत्त य वाससहस्साइं अबाहा, अबाहूणिया०, सम्मामिच्छत्तवेयणिजस्स ज० अंतो० उ० अंतो०, कसायबारसगस्सज० सागरोवमस्सचत्तारिसत्तभागा पलितोवमस्सअसंखेजइभागेणं ऊणया, उक्को० चत्तालीसंसागरोवमकोडीकोडीतो, चत्तालीसं वाससताइअबाहाजावनिसेगो,
कोहसंजलणे पुच्छा, गो० ! जह० दो मासा उक्को० चत्तालीसं सागरोवमकोडाकोडीतो चत्तालीसं वाससताई अवाहा जाव निसेगो, मानसंजलणाते पुच्छा, गो० ज० मासं उ० जहा कोहस्स, मायासंजलगाते पुच्छा, गो० ज० अद्धं मासं उ० जहा कोहस्स, लोहसंजलणाए पुच्छा, गो० ज० अंतो० उ० जहा कोहस्स,
इस्थिवेयस्सपुच्छा, गो०! जहन्नेणंसागरोवमस्स दिवईसत्तभागंपलितोवमस्सअसंखेजइभागेण ऊणयंउक्को० पन्नरस सागरोवमकोडाकोडीतोपन्नरसवाससताइंअबाहा०, पुरिसवेदस्स गंपुच्छा, गो०!जह अट्ठ संवच्छराति उक्को० दस सागरोवमकोडाकोडीतो दस वाससताई अबाहा जाव निसेगो, नपुंसगवेदस्स णं पुछा, गो०! जह० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्सअसंखेजइभागेणंऊणया, उक्कोसेणंवीसंसागरोवमकोडाकोडीतोवीस यवाससताई अबाहा०, हासरतीणं पुछा गो० ! जह० सागरोवमास्स एवं सत्तमार्ग पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणं उक्को० दस सागरोवमकोडाकोडीओ दस वाससातइं अबाहा, अरतिभयोसागदुगुंछाणं पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं उणया, उक्को० वीसं सागरोवमकोडाकोडीतो वीसं वाससताई अबाहा०,
नेरइयाउयस्स णं पुच्छा, गो०! जह० दस वाससहस्साइं अंतोमुत्तममहियाइं उक्को० तेत्तीसंसागरोवमाइंपुवकोडीतिभागममहियातिं, तिरिक्खजोणियाउयस्सपुच्छा, गो०! जह० अंतो० उक्को० तिन्नि पलितोवमाइंपुव्वकोडितिभागमभहियाई, एवंमणूसाउयस्सवि, देवाउयस्स जहा नेरइयाउयस्स ठितित्ति, निरयगतिनामए णं पुच्छा गो० ! जह० सागरोपमसहस्सस्स दो सत्तभागा पलितोवमस्स असंखिजतिभागेणं ऊणया, उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीतो वीसं वाससताई अबाहा।
तिरियगतिनाए जहा नपुंसगदेवस्स, मणुयगतिनामते पुच्चा, ज० सागरोवमस्स दिवद्धं सत्तभागं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणगं उक्को० पन्नरस सागरोवमकोडाकोडीतो पन्नरसवाससताइंअबाहा देवगतिनाएणंपुच्छा, गो०! जह० सागरोवमसहस्सस्स एगंसत्तभागं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणयं उक्को० जहा पुरिसवेदस्स,

Page #515

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २- - २३/२/- /५४१
एगिंदियजातिनामए णं पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीतो वीसति वाससताई अबाहा, बेइंदियजातिनामेणं पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स नव पणतीसतिभागा पलितोयमस्स असंखेजइभागेणं ऊणया उ० अट्ठारस सागरोवमकोडाकोडीतो अट्ठारस य वाससयाइं अबाहा, तेइंदियजातिनामए णं जहनेणं एवं चेव, उक्को० अट्ठारसागरोवमकोडाकोडीतो अट्ठारस वाससताई अबाहा, चउरिदियजातिनामाए पुच्छा, गो० ! अह० सागरीवमस्स नव पणतीसतिभागा पलितोवमरस असंखेजइभागेणं ऊणया उक्को० अट्ठारस सागरोवमकोडाकोडीतो अट्ठारस वाससताइं अबाहा,
१८८
पंचिंदियजातिनामाए पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीतो वीस य वाससताइं अबाहा, ओरालियसरीरएवि एवं चैव,
वेउव्वियसरीरनामाए णं भंते ! पुच्छा, गो० ! जह० सागरीवमस्सहस्स दो सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणया, उक्को० वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ वीसइ वाससयाई अबाहा, आहारगसरीरनामे जह० अंतोसागरोवमकोडाकीडोओ उक्को० अंतोसागरकोडोकेडीओ, तेयाकम्मसरीरनामाए जहन्नेणं दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेज्जतिभागेणं ऊणया उक्कto वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ वीस य वाससताइं अबाहा, ओरालियवेउब्वियआहारगसरीरेवंगनामाए तिन्निवि एवं चेव, सरीरबंधणामाएवि पंचण्हवि एवं चेव, सरीरसंघायनामाए पंचण्हवि जहा सरीरनामाए कम्मस्स ठिइत्ति,
वइरोस भनारायसंघयणनामाए जहा रइनामाए, उसमनारायसंघयणनामाए पुच्छा, गो० सागरोवमस्स छपणतीसतिमागा पलितोवमस्स असंखेजइभागेणंऊणया, उक्को० बारस सागरीवमकोडीकोडीओ, बारस वाससताई अबाहा०, नारायसंघयणनामस्स जह० सागरोवमस्स सत्त पणतीसतिभागा पलितोवमस्स असंखेज्जतिभागेणं ऊणया उक्को० चोद्दस सागरोवमकोडाकोडीतो चउद्दस वाससताई अबाहा०, अद्धनारायसंघयणनामस्स जह० सागरोवमस्स अट्ठ पणतीसतिभाहा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणंऊणया उक्को० सोलस सागरोवमकोडाकोडीतो सोलस वाससताई अबाहा०, खीलियासंघयणेणं पुच्छा, गो० ! ज० सागरोवमस्स नव पणतीसतिभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया, उक्कोसेणं अट्ठारस सागरोवमकोडाकोडीओ अड्डारस वाससताई अबाहा, छेवट्टसंघयणनामस्स पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असं० ऊणया, उक्को० वीसं सागरोवमको० वीस य वाससताई अबाहा,
एवं जहा संघयणनामा छब्मणिया एवं संठाणावि छब्भाणितव्वा,
सुकिल्लवण्णनामते पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स एवं सत्तभागं पलितो० असं० ऊणगं, उक्को० दस सागरोपमकोडीकोडीतो, दस वाससताइं अबाहा, हालिद्दवण्णनामए णं पुच्छा, गो० ! ज० सागरोवमस्स पंच अट्ठावीससतिभागा पलितोवमस्स अ० भा० ऊ० उ० अद्धतेरससागरोवमकोडाकोडी, अद्धतेरस वाससयाइं अबाहा, लोहितवण्णनामए णं पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमरस छ अट्ठावीसतिभागा पलितोवमस्स असं० भागेहिं ऊणया, उ०पन्नरस सागरोवमकोडाकोडीओ पन्नरस वाससयातिं अबाहा, नीलवण्णनामाए पुच्छा, गो० ! ज०

Page #516

पदं-२३, उद्देशकः-२, द्वार
१८९ सागरोवमस्स सत्तअट्ठावीसतिभागा पलितोवमस्सअसंखेजतिभागेणंऊणया, उक्को० अद्धाहरस सागरोवमकोडाकोडीतो अट्ठारस वाससताई अबाहा, कालवण्णनामाए जहा छेवट्ठसंघय०, सुब्भिगंधनामाते पुच्छा, गो० ! जह सुकिल्लवण्णनामस्स, दुब्भिगंधनामाए जहा छवट्ठसंघयणस्स, रसाणं महुरादीणं जहा वण्णाणं भणितं तहेव परिवाडीते भाणितव्वं, फासा जे अपसत्था तेसिं जहा छेवट्ठस्स, जे पसत्था तेसिं जहा सुक्किलवण्णनामस्स,
अगुरुलहुनामाते जहा छेवट्ठस्स, एवं उवघातनामाएवि, पराघायनामाएवि एवं चेव, निरयाणुपुव्वीनामाए पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमसहस्सस्स दो सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया, उक्को० वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ, वीसं वाससताइअबाहा०,
तिरियाणुपुव्वीए पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमस्स दो सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणंऊणयाउक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ वीसति वाससताईअबाधा०,
मणुयाणुपुब्बीनामाएणपुच्छा, गो०! जह० सागरोवमस्स दिवलुसत्तभगं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणंऊणयं, उक्को० पन्नरससागरोवमकोडाकोडीओ पन्नरस वाससताइंअबाहा०, देवाणुपुव्वीनामाते पुच्छा, गो० ! जह० सागरोवमसहस्सस्स एगं सत्तभागं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणयं, उक्को० दस सागरोवमकोडाकोडीओ दस य वाससताइअबाहा०,
ऊसासनामाते पुच्छा, गो० ! जहा तिरियाणुपुवीए, आयवनामाए वि एवं चेव, उज्जोयनामाएवि,
पसत्यविहायोगतिनामाएवि पुच्छा, गो० ! जह० एगं सागरोवमस्स सत्तभागं उ० दस सागरोवमकोडाकोडीओ, दस वाससताइअबाहा०, अपसत्थविहायोगतिनामस्स पुच्छा, गो०! ज० सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया उ० वीसं सागरोयमकोडाकोडीओ वीस य वाससताई अबाहा०,
तसनामाए थावरनामाए य एवं चेव, सहुमनामाए पुच्छा, गो०! जह० सागरोवमस्स नव पणतीसतिभागा पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणया, उक्को० अट्ठारस सागरोवमकोडाकोडीतो अट्ठारसवावाससताइंअबाहा०, बादरनामाए जहा अप्पसत्थविहायोगतिनामस्स एवं पजत्तनामाएवि, अपज्जतनामाए जहा सुहुमनामस्स,
पत्तेयसरीरनामाएवि दो सत्तभागा, सहारणसरीरनामाएजहासुहमस्स, थिरनामाए एगं सत्तभागं अथिरनामाए दो सुभनामाए एगो असुभनामाए दो सुभगनामाए एगो दूभगनामाए दो सूसरनामाए एगो दूसरनामाए दो आदिजनामाए एगो अणाइजनामाए दो जसोकित्तिनामाए जह० अट्ठ मुहुत्ता उक्को० दस सागरोवमकोडाकोडीतो दस वाससताइं अबाहा०, अजसोकित्तिनामाए पुच्चा, गो० ! जहा अप्पसत्थविहायोगतिनामस्स, एवं निम्माणनामाएवि,
तित्थगरनामाएणंपुच्छा, गो०! जह० अंतोसागरोवमकोडाकोडीओउक्कोसेणवि अंतो० कोडाकोडीओ, एवंजत्थएगो सत्तभागोतत्य उक्कोसेणंदस सागरोवमकोडाकोडीओदस, वाससताई अबाहा०, जत्य दो सतभागा तत्थ उक्को० वीसं सागरोवमकोडीकोडीओ वीस य वाससयाई अबाहा, उच्चागोयस्स णं पुच्छा, गो० ! जहन्त्रेणं अट्ठ मुहुत्ता उ० दस सागरोवमकोडाकोडीओ, दस य वाससताइं अबाहा०, नीयागोत्तस्स पुच्छा, गो० ! जहा अप्पसत्थविहायोगतिनामस्स,

Page #517

१९०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् २ - २३/२/-/५४१
अंतराएणंपुच्छा, गो०!जह० अंतो० उको० तीसंसागरोवमकोडीकोडीओतिन्नियवाससहस्साई अबाहा, अबाहूणिया कम्महिती कम्मनिसेगो।
पृ. 'नाणावरणिजस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं ठिती पं०' इति ज्ञानावरणीयस्य मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलावरणभेदतः पञ्चप्रकारस्य कर्णो भदन्त ! कियन्तं कालं यावत् स्थितिःप्रज्ञप्ता?,एवमुक्तेभगवनाहा-गौतम! जघन्येनान्तर्मुहूर्त, तच्च सर्वलघु सूक्ष्मसम्परायस्य क्षपकस्यस्वगुणस्थानकचरमसमयेवर्तमानस्य वेदितव्यं, उत्कर्षतस्त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यः, साच मिथ्याटेरुत्कृष्टे सङ्क्लेशेवर्तमानस्यावसातव्या,तदेवं नियताप्रागुक्तस्य प्रश्नोत्तरसिद्धिः, इदमपृष्टव्याकरणंत्रीणि वर्षसहस्राणि अबाधा अबाधाअबाधोना कर्मस्थितिः कर्मदलिकनिषेक इति, किमर्थमिति चेत्, उच्यते, स्थितिद्वैविध्यप्रदर्शनार्थ, तथाहि
द्विविधा स्थितिः-कर्मरूपातवस्थानलक्षणा अनुभवयोग्या च, तत्र कर्मरूपताऽवसअथानलक्षणां स्थितिमधिकृत्येदमुक्तं त्रिंशत्सागरोपमकोटाकोट्य इति, अनुभवयोग्या च वर्षसहस्रत्रयोनायतः,आहच-'त्रीणिवर्षसहस्राणिअबाधा' किमुक्तंभवति?-ज्ञानावरणीयं कर्म उत्कृष्टसल्थितिकं बद्धं सत् बन्धसमयादारभ्या त्रीणि वर्षसहस्रणि यावत् न किञ्चिदपि स्वोदयतो जीवस्य बाधामुत्पादयति, तावत्कालमध्ये दलिकनिषेकस्याभावात्, तत् ऊर्ध्वं हि दलिकनिषेकः, तथाचाह-अबाधोना-अबाधाकालपरिहीनाअनुभवयोग्याकर्मस्थितिः, किमुक्त भवति ?-कर्मनिषेकः, स चैवं-प्रथमस्थिती प्रभूतो द्वितीयस्थिती विशेषहीनः तृतीयस्थिती विशेषहीनः एवं विशेषहीनो विशेषहीनश्च तावद्वक्तव्यो यावस्थितिचरमसमयः, एतावताच यदुक्तमग्रायणीयाख्ये द्वीतीयपूर्वे कर्मप्रकतिप्राभृते बन्धविधाने स्थितिबन्धाधिकारे--
“चत्वार्यनुयोगद्वाराणि, तद्यथा स्थितिबन्धस्थानपूरूपणा अबाधाकण्डकप्ररूपणा उत्कृष्टनिषेकप्ररूपणाअल्पबहुत्वप्ररूपणाचे"ति, तत्रोत्कृष्टाऽबाधकण्डकपरपणा उत्कृष्टनिषेकप्ररूपणाचदर्शिता भवति, अबाधाकालपरिज्ञानोपायश्चायं-यस्ययावत्यः, सागरोपमकोटीकोट्यस्तस्य तावन्ति वर्षशतान्यबाधा, यस्य पुनः सागरोपमकोटीकोट्या मध्ये स्थितिस्तस्यायुर्वर्जस्यान्तर्मुहूर्तमायुषस्तु जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमबाधा उत्कर्षतः पूर्वकोटीत्रिभागः, तत एवमबाधाकालं परिभाव्याबाधाविषयाणि सूत्राणि स्वयं भावनीयानि,
निद्रापञ्चकविषयं सूत्रमाह-निद्दापंचसगस्सणं भंते!' इत्यादि, अत्र जघन्यतः स्थितिः त्रयःसागरोपमस्य सप्तभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागोनाः, काऽत्र भावनेतिचेत्, उच्यते, पञ्चानां ज्ञानावरणप्रकृतीना चतसृणां दर्शनावरणप्रकृतीनां चक्षुर्दर्शनावरणादीनां सञ्जवलनलोभस्य पञ्चानामन्तरायप्रकृतीनांचजघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त,
सातवेदनीयस्य सकषायिकस्य द्वादश मुहूर्ता, इतरस्य तु द्वौ समयौ, प्रथमसमये बन्धो द्वितीयसमयेवेदनंतृतीयसमयेत्वकर्मीभवनमिति, यश-कीर्युचर्गोत्रयोरष्टीमुहूर्ता, पुरुषवेदस्या? संवत्सराणि, सञ्जवलनक्रोधस्य द्वौमासी, सञ्जवलनमानस्यैकोमासः, सजवलनमायाया अर्द्धमासः, शेषाणां तुप्रकृतीनांया या स्वकीया उत्कृष्टा स्थितिस्तस्या उत्कृष्टयाः सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणाया मिथ्यात्वस्थित्या भागेहृतेयल्लभ्यतेतत्पल्योपमासङ्कयेयभागहीनंजघन्यस्थितिपरिमाणं, तत्र निद्रापञ्चकस्योत्कृष्टा स्थितिस्त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यः, तासां मिथ्यात्वस्थित्या सप्तति

Page #518

पदं-२३, उद्देशक:- २, द्वारं -
१९१
सागरोपमकोटीकोटीप्रमाणया भागे द्वियमाणे 'शून्यं शून्येन पातये' दिति वचनात् लब्धास्त्रियः सागरोपमस्य सप्तभागाः, ते पल्योपमासङ्घत्येयभागहीनाः क्रियन्ते, ततो भवति यथोक्तं जघन्यस्थितिपरिमाणमिति, सायावेयणिज्जस्स ईरियावहियबंधगं पडुका अजहन्नमणुक्कोसेणं दो समया संपराइयबंधगं पडुच्च जहन्नेणं बारस मुहुत्ता' इति प्रागेव भावितं,
असातावेदनीयस्य जघन्यतस्त्रयः सप्तभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागेना निद्रापश्ञ्चकवद् भावनीयाः, तस्याप्युत्कर्षतः स्थितेस्त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्,
सम्यकत्ववेदनीयस्य यत् जघन्यतः स्थितिपरिणाममन्तर्मुहूर्त उत्कर्षतः षट्षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि तद्वेदनमधिकृत्य वेदितव्यं न बन्धमाश्रित्य सम्यकत्वसम्यग्मिथ्यात्वयोर्बन्धाभावात्, मिध्यात्वपुद्गला एव हि जीवेन सम्यकत्वानुगुणविशोधिबलतस्त्रिधा क्रियन्ते, तद्यथा - सर्वविशुद्धाः अर्धविशुद्धाः अविशुद्धाश्च तत्र ये सर्वविशुद्धास्सेत सम्यकत्ववेदनीयव्यपदेशं लभन्तेयेऽर्द्धविशुद्धास्ते सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयव्यपदेशं अविशुद्धा मिथ्यात्ववेदनीयव्यपदेशभतो न तयोर्बन्धसम्भवः, यदा तु तेषां सम्यकत्वसम्यग्मिथ्यात्वपुद्गलानां स्वरूपतः स्थितिश्चिन्त्यते तदाऽन्तर्मुहूर्तोनसप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणा वेदितव्या, सा च तावती यथा भवति तथा कर्मप्रकृतिटीकायां सङ्क्रमकरणे भावितेति ततो ऽवधार्य,
मिध्यात्ववेदनीयस्य जघन्या स्थितिरेकं सागरोपमं पल्योपमासङ्ख्येयभागोनमुत्कर्षतस्तस्योत्कृष्टस्थितेः सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात् सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयस्य जघन्यत उत्कर्षतो वा अन्तर्मुहूर्त्त वेदनापेक्षया, पुद्गलानां त्ववस्थानमुत्कर्षतः प्रागेवोक्तं, कषायद्वादशकस्यानन्तानुबन्धिनचतुष्टयाप्परत्याख्यानचतुष्टयप्रत्याख्यानावरणचतुष्टरूपस्य प्रत्येकं जघन्या स्थितिश्चत्वारः सागरोपमसप्तभागा पल्योपमासङ्घयेयभागोनाः, उत्कर्षतस्तेषां स्थितश्चत्वारिंशत्सागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, सञ्जवलनानां च जघन्या स्थितिर्मासद्वयादिप्रमाणा क्षपकस्य स्वबन्धचरमसमयेऽवसातव्या,
स्त्रीवेदस्य जघन्या स्थितिद्व्यर्द्धसागरोपमस्य सप्तभागाः पल्योपममासङ्घयेयभागोनाः, कथमिति चेत्, उच्यते, त्रैराशिककरणवशात्, तथाहि--यदि दशानां सागरोपमकोटीकोटीनां एकः सागरोपमसप्तभागो लभ्यते ततः पञ्चदशभिः सागरोपमकोटीकोटीभिः किं लभ्यते ?, अत्रान्त्येन राशिना पञ्चदशलक्षणेन मध्यो राशिरेकलक्षणो गुण्यते, जाताः पञ्चदशैव, 'एकस्य गुणने तदेव भवती 'ति वचनात् तेषामाद्येन राशिना दशकलक्षणेन भागहरणं लब्धा सार्द्धाः सप्तभागा इति,
'हासरइअरइभयसोगदुगुंछाणं जहन्नुक्कोसठिई भाणियव्वा' इति हास्यरतिअरतिभयशोकजुगुप्सानां जघन्या उत्कृष्टा च स्थितिर्वक्तव्या, सा च सुप्रसिद्धत्वान्त्रोक्ता, कथं वक्तव्येति चेत्, उच्यते, 'हासरईणं पुच्छा गो० ! जहन्नेणं एगो सागरोवमस्स सत्तभागो पलिओवमस्स असंखेजभागेण ऊणो उक्को० दस सागरोवमकोडीकोडीओ दस वाससयाइं अबाहा जाव निसेगो, अरइ भयसोगदुगंछाणं पुच्छा, गो० ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलिओवमस्स असंखेजइभागेण ऊगा उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ वीससयाई अबाहा जाव निसेगो' इति ज्ञेयं, तिर्यगायुषि मनुष्यायुषि च त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटित्रिभागाभ्यधिकानि इति यदुक्तं तत् पूर्वकोट्यायुषस्तिर्यग्मनुष्यान् बन्धकानधिकृत्य वेदितव्यं अन्यत्रैतावत्याः स्थितेः

2

Page #519

१९२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२३/२/-/५४१
पूर्वकोटित्रिभागरूपाया अबाधायाश्चालभ्यमानत्वात्,
__ 'तिरियगइनामाएजहानपुंसगवेयस्स' इति, जघन्यतोद्वीसागरोपमस्य सप्तभागी पल्योपमासयेयभागहीनी, उत्कर्षतोविंशतिः सागरोपमकोटीकोट्य इत्यर्थः, मनुष्यगतिनाम्मि जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवड्सत्तभागंपलिओवमस्सअसंखेज्जइभागेणऊणगं'तिअत्र भावनास्त्रीवेदवद् भावनीया, 'दिवद्धसत्तभाग मित्यादौ तु नपुंसकनिर्देशः प्राकृतत्वात्, नरकगतिनाम्नो जघन्यतः सागरोपमसहस्रस्य द्वौ सप्तभागी, किमुक्तं भवति ?-सागरोपमस्य द्वौ सप्तभागी सहस्रेण गुणिताविति, तदुत्कृष्टस्थितेर्विशतिसागरोपमकोटाकोटीप्रमाणत्वात्, तद्बन्धस्य च सर्वजघन्यस्यासंज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य भावात्, __असंज्ञिपञ्चेन्द्रियकर्मबन्धस्य च जघन्येनैकेन्द्रियजघन्यकर्मबन्धापेक्षया सहनगुणत्वात्, भावयिष्यते चायमर्थोवैक्रियचिन्तायां, देवगतिनाम्नोजघन्यतःसागरोपमसहस्रस्यैकः सप्तभागः, एकः सागरोपमस्य सप्तभागः सहस्रगुणित इति भावः तस्य हि उत्कृष्टा स्थितिदर्श सागरोपमकोटीकोट्यः, ततः प्रागुक्तकरणवशादेकः सागरोपमस्य सप्तभागो लब्धः, बन्धोऽपि चास्य जघन्यतोऽसंज्ञिपञ्चेनद्रियस्येति सहस्रगुणितः, देवगतिनामसूत्रे 'उक्कोसेणं जहा पुरिसवेयस्स' इति 'दस सागरोवमकोडीओ दसवाससयाई अबाहा, अबाहूणिया कम्मठिई कम्मनिसेगो' इति वक्तव्यमिति भावः,
द्वीन्द्रियजातिनामसूत्रे 'जहन्नेणं नव पणतीसइभागा पलिओवमस्स असंखेनइभागेण ऊणगा' इति, द्वीन्द्रियजातिनाम्नो ह्युत्कृष्टा स्थितिरष्टादश सागरोपमकोटीकोट्यः,
'अट्ठारस सुहुमविगलतिगे'त्ति वचनात्, ततोऽष्टादशानां सागरोपमकोटीकोटीनां मिथ्यात्वस्योत्कृष्टया स्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटाकोटीप्रमाणया भागो हिते, भागश्चन पूर्यते, ततः शून्यं शून्येन पात्यते, जाता उपरि अष्टादश अघस्तात् सप्ततिस्तयोर्द्धनापवर्तनालब्धा नव पञ्चत्रिंशद्भागास्ते पल्योपमासयेयभागोनाः क्रियन्ते, आगतं सूत्रोक्तं परिमाणमिति, एवं त्रिचतुरिन्द्रियजातिनामसूत्रे अपि भावनीये,
वैक्रियशरीरनामसूत्रे जहन्नेणं सागरोवमस्सदोसत्तभागापलिओवमस्सअसंखेजइभागेणं ऊणगा' इति, इह वैक्रियशरीरनाम्नउत्कृष्टाविंशतिःसागरोपमकोटीकोट्यःस्थितिस्ततःप्रागुक्तकरणवशेन जघन्यस्थितिचिन्तायां तस्यां द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागौ लभ्येते, परं वैक्रियषट्कमेकेन्द्रिया विकलेन्द्रियाश्चनबध्नन्ति, किन्त्वसंज्ञिपञ्चेन्द्रियादयः,असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाश्चजघन्यतोऽपि बन्धं कुर्वाणाएकेन्द्रिबन्धापेक्षया सहसगुणं कुर्वन्ति, पणवीसा पन्नासा सयंसहस्संचगुणकारो' इति वचनात्, ततो यौ द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागौ प्रागुक्तकरणवशाल्लब्धौ तौ सहस्रेण गुण्येते ततःसूत्रोक्तं परिमाणं भवति, सागरोपमस्य द्वौ सहस्रौ सप्तभागानां सागरोपमसहस्रस्य द्वौ सप्तभागाविति कोऽर्थः,आहारशरीरनाम्नोः जघन्यतोऽप्यन्तःसागरोपमकोटीकोटीउत्कर्षतोऽ. प्यन्तःसागरोपमकोटीकोटी, नवरंजघन्यादुष्कृष्टं सङ्ख्येयगुणां द्रष्टव्यं, अन्ये त्वाहारकचतुष्कस्य जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्तमिच्छन्ति, (तथा च) तद्ग्रन्थः ॥१॥ “परंवेयअट्ठवासा, अट्ठमुहुत्ता जसुच्चगोयाणं ।
साए बारस आहारविग्घावरणाण किंचूणं ॥"

Page #520

पर्द-२३, उद्देशकः-२, द्वारं -
१९३ अत्र 'किंचूण'मिति अन्तर्मुहूर्त्तमित्यर्थः, तदत्रतत्वं केवलिनो विदन्ति, यथाशरीरपञ्चकस्य जघन्यत उत्कर्षतश्चस्थितिपरिमाणमुक्तं तेनैवक्रमेण शरीरबन्धपञ्चकस्य शरीरसंघातपञ्चकस्य चवक्तव्यं, तथा चाह-'सरीरबन्धननामाएविपंचण्हविएवंचेव, सरीरसंघायणनामाएपंचण्हवि' इति 'वइरोसभनारायसंघयणनामाए जहा रइनामाए' इति,
वज्रर्षभनाराचसंहनननाम्नो यथा प्राक् रतिनाम्नो मोहनीयस्योक्तं तथा वक्तव्यं, तद्यथा- 'वइरोसभनारायसंघयणनामाए भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं ठिती पं०?,गो०! जह० एवं सत्तभागंपलिओवमस्सअसंखेज्जइभागेणऊणं, उदो० दस सागरोवमकोडाकोडीओ' इति, ऋषभनाराचसूत्रे ‘सागरोवमस्सछप्पन्नतीसभागा पलिओवमस्स असंखिज्जइभागेणऊणगा' इति, ऋषभनाराचसंहननस्य ह्युत्कृष्टा स्थितिादश सागरोपमकोटीकोट्यः, तासां मिथ्यात्वस्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणया भागो हिते, तत्रभागहारासम्भवात्, शून्यं शून्येन पातयित्वा छेधच्छेदकराश्योरद्दधेनापवर्तनाल्लब्धाः सागरोपमस्य षट् पञ्चत्रिंशद्भागाः, ते पल्योपमासज्येयभागहीना; क्रियन्ते, एवं नाराचसंहननाम्नो जघन्यस्थितिचिन्तायां सप्त पञ्चत्रिंशद्भागाः पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनाः, उत्कृष्टस्थितेश्चतुर्दशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, अर्द्धनाराचसंहननाम्नः अष्टौ पञ्चत्रिंशद्भागाः पल्योपमासङ्ख्येयभागोनाः, उत्कृष्टस्थितेः षोडशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, कीलिकासंहननाम्नो नवपञ्चत्रिंशद्भागाः पल्यो मासस्येयभागहीनाः, उत्कृष्टस्थितेरष्टादशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात, परिभावनीयाः,सेवार्तसंहननसूत्रंतुसुगम, यया संहननषट्कस्य स्थितिपरिमाणमुक्तं तेनैव क्रमेण संस्थानषट्कस्यापि वक्तव्यं, . तथा चाह-‘एवं जहा संघयणनामा छब्मणिया एवं संठाणा छब्माणियव्वा' उक्तश्चायमर्थोऽन्यत्रापि 'संघयणे संठाणे पढमे दस उवरिसेसुदुगवुद्दी' इति
हारिद्रवर्णनामसूत्रे जहन्नेणं सागरोवमस्सपंच अठ्ठावीसइभागा पलिओवमस्सअसंखेजइभागेण ऊणगा' इति, हारिद्रवर्णनाम्नो हि सार्द्धाद्वादशसागरोपमकोटीकोटयः, तथा चोक्तमन्यत्रापि॥१॥ "सुकिल्लसुरभिमहुराण दस उ तहा सुभगउण्हफासाणं ।
___ अड्वाइजपवुड्डी अंबिलहालिद्दपुव्वाणं ।।" तासां मिथ्यात्वस्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणया भागो ड्रियते, तत्र शून्येन शून्यस्य पातनात्तेन उपरितनो राशिः सांशइति सामस्त्येन चतुर्भागकरणार्थं चतुर्भिर्गुण्यते जाताः पञ्चाशत्, अधस्तनोऽपि सप्ततिलक्षणच्छेदराशिश्चतुर्मिर्गुण्यते जाते द्वे शते अशीत्यधिके, ततो भूयोऽपिशून्यं शून्येन पातनाल्लब्धाः पञ्च अष्टाविंशतिभागाः"तैपलस्योपमासस्येयभागहीनाः क्रियन्ते, आगतं सूत्रोक्तं परिमाणं, अनेनैव गणितक्रमेणं लोहितवर्णनाम्नो जघन्यस्थिती षट् अष्टाविंशतिभागाः पल्योपमासङ्घयेयभाहीनाः, उत्कर्षतस्तस्य स्थितेः पञ्चदशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, नीलवर्णनाम्नः सप्ताष्टाविंशतिभागाः पल्योपमसामयेयभागहीनाः, उत्कर्षतस्तस्य स्थितेः सार्द्धसप्तदशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, 'कालवण्णनामाएजहा सेवट्टसंघयणस्से'ति [11[13]

Page #521

१९४
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४१
सेवार्तसंहननस्येव जघन्यतो द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागौ पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनी उत्कर्षतो विंशतिसागरोपमकोटीकोटयः कृष्णवर्णनाम्नोऽपि वक्तव्या इति भावः,
सुरभिगन्धनाम्नः शुक्लवर्णनाम्न इव, ‘सुक्किलसुरभिमहुराण दस उ'इति वचनात्, दुरभिगन्धनाम्नो यथा सेवार्तसंहननस्य तच्चानन्तरमेवोक्तमिति न पुनरुच्यते, ___'रसाणं महुरादीणंजहा वण्णाणं भणियंतहा परिवाडीएभाणियव्व मिति, रसानांमधुरादीनांपरिपाट्या-क्रमेण तथा वक्तव्यं यथा वर्णानामुक्तं, तचैवं-मधुररसन्नाम्नोजघन्यास्थितिरेकः सागरोपमस्य सप्तभागः पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनः, उत्कर्षतो दश सागरोपमकोटीकोटीयोदश वर्षशतान्यबाधा, अबाधारहिता कर्मस्थितिः कर्मदलिकनिषेक;, अम्लरसनाम्नो जघन्यतः पञ्च सागरोपमस्याष्टाविंशतिभागाःपल्योपमासङ्ख्येयभागहीनाः, उत्कर्षतोऽर्द्धत्रयोदशसागरोपमकोटीकोटयोअर्द्धत्रयोदशशतान्यबाधा, कषायरसनाम्नोजघन्यतः षट् अष्टाविंशतिभागाःसागरोपमस्य पल्योपमासद्धयेयभागोनाः, उत्कर्षतः पञ्चदशसागरोपमकोटीकोटयः, पञ्चदशवर्षशतान्यबाधा, कटुकरसनाम्नोजघन्यतः सागरोपमस्य सप्ताष्टाविंशतिभागाः पल्योपमासस्येयभागहीनाः, उत्कर्षतः सार्द्धसप्तदश सागरोपमकोटीकोटयः सार्द्धसप्तदश शतान्यबाधा, तिक्तरसनाम्नो जघन्यतःसागरोपमस्यद्वौसप्तभागौपल्योपमासङ्ख्येयभागहीनौ, उत्कर्षतोविंशतिः सागरोपमकोटीकोटयो विंशतिवर्षशतान्यबाधा अबाधाकालहीना च कर्मस्थितिः कर्मदलिकनिषेक इति,
स्पर्शा द्विविधाः, तद्यथा-प्रशस्ता अप्रशस्ताश्च, तत्र प्रशस्ता मृदुलघुस्निग्धोष्णरूपाः अप्रशस्ताः कर्कशगुरुरुश्रशीतरूपाः, प्रशस्तानां जघन्यतः स्थितिरेकः सागरोपमस्य सप्तभागः पल्योपमासस्येयभागहीनः, उत्कर्षतो दश सागरोपमकोटीकोटयो दश वर्षशतान्यबाधा अबाधाकालहीना कर्मस्थितिः कर्मदलिकनिषेकः, अप्रशस्तानांजघन्यतोद्वौसागरोपमस्य सप्तभागी पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनौ उत्कर्षतो विंशतिः सागरोपमकोटीकोटयो विंशतिर्षर्षशतान्यबाधा अबाधाकालोना कर्मस्थितिः कर्मदलिकनिषेकः,
तथा चाह-'फासा जे अप्पसत्था तेसिंजहा सेवट्ठस्स जे पसत्या तेसिं जहा सुकिल्लवण्णनामस्स' इति, नरकानुपूर्वीनाम्नो जघन्यतः सागरोपमसहस्रस्य द्वौ सप्तभागी, द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागी सहस्रगुणिताविति भावः, भावना नरकगतिवद् भावयितव्या, मनुष्यानुपूर्वीनामसूत्रे “जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवई सत्तभागं पलिओवमस्स असंखिजाजइभागेणं ऊणगं'ति, तदुत्कृष्टस्थितेः पञ्चदशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, उक्तंचान्यत्रापि॥१॥ “तीसं कोडाकोडी असायआवरणअंतरायाणं ।
मिच्छे सयरी इत्थीमणुदुगसायाण पन्नरस ॥" देवानुपूर्वीनाम्नोऽपिजघन्यतः एकः सागरोपमस्य सप्तभागः सहस्रगुणितः पल्योपमासंख्येयभागहीनः उत्कर्षतो हि तस्थितेः दशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात, तथा चोक्तम्॥१॥ "पुंहासरईउच्चे सुभखगतिथिराइछक्कदेवदुगे।
दस सेसाणं वीसा एवइयाऽबाह वाससया ॥" बन्धश्चास्य जघन्यतोऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु इति, तथा सूक्ष्मनामसूत्रेजघ्यतोनवसागरोपमस्य पञ्चत्रिंशद्भागाः पल्योपमासङ्खयेयभागहीना द्वीन्द्रियजातिनाम्न इव भावनीया, सूक्ष्मनाम्नो

Page #522

१९५
पदं-२३, उद्देशकः-२, द्वारंझुत्कर्षतः स्थितेरष्टादशसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणत्वात्, 'अट्ठारस सुहमविगलतिगे' इति वचनात्, एवमपर्याप्तसाधारणनाम्नोरपि भावनीयं, बादरपर्याप्तप्रत्येकनाम्नां तुजघन्यतो द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागी पल्योपमसाङ्ख्येयभागहीनौ, उत्कर्षतो विंशतिः सागरोपमकोटीकोटयः, तथा चाह०
'बायरनामाएजहा अपसत्यविहायोगइनामाए, एवं पज्जत्तनामाएवि' इत्यादि, स्थिरशुभसुभगसुस्वरादेयरूपाणां पञ्चानां नाम्नां जघन्यतः स्थितिरेकः सागरोपमस्य सप्तभागः पल्योपमासङ्खयेयभागोनः, यश-कीर्तिनाम्नस्तु जघन्यतोऽष्टौ मुहूर्ताः, 'अट्ठ मुहुत्ता जसुच्चगोयाण'मिति वचनात्, उत्कृष्टा पुनः षण्णामपिदश सागरोपमकोटीकोटयः 'थिराइछक्कदेवदुगेदसे ति वचनात्, अस्थिराशुभदुर्भगदुःस्वरानादेयायशःकीर्तिनाम्नांतुजघन्यतो द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागौ पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनी, उत्कर्षतो विंशतिः सागरोपमकोटीकोट्यः एवं निर्माणनाम्नोऽपिवक्तव्यं, तीर्थकरनाम्नो जघन्यतोऽप्यन्तःसागरोपमकोटीकोटी उत्कर्षतोऽप्यन्तः सागरोपमकोटीकोटी, ननु यदि जघन्यतोऽपि तीर्थकरनाम्नोऽन्तः सागरोपमकोटीकोटीप्रमाणा स्थितिः तर्हि तावत्याः स्थितेःतिर्यग्भवभ्रमणमन्तरेण पूरयितुमशक्यत्वाकियन्तंकालंतीर्थकरनामसत्कर्मापितिर्यग्भवेत्, अथ चासावागमे निषिद्धः, तथा चोक्तम्॥१॥ "तिरिएसु नस्थि तित्थयरनाम संतंति देसियं समए ।
कह य तिरिओ न होही अयरोवमकोडीकोडीओ।" इति?, ततः कथमेतदिति चेत्, उच्यते, इह यनिकाचितं तीर्थकरनामकर्म तत्तिर्यग्गतौ सत्तायां निषिद्धं, यत्पुनरुद्धर्तनापर्वर्तनासाध्यंतद्मवेदपितिर्यग्गतौ न विरोधमास्कन्दति, तथा चोक्तम्॥१॥ “जमिह निकाइय तित्थं तिरियभवे तं निसेहियं संतं।
.. इयरंमिनस्थि दोसो उबट्टणवट्टणासज्झो।" इति, गोत्रान्तरायसूत्राणि सुप्रतीतानि, नवरं अंतराइयस्सणंपुच्छा' इति, पञ्चप्रकारस्यापीति वाक्यशेषः, निर्वचनमपि पञ्चप्रकारस्यापि द्रष्टव्यं । तदेवमुक्तं जघन्यत उत्कर्षतश्च सामान्यतः सर्वासां प्रकृतीनां स्थितिपरिमाणं, साम्प्रतमेकेन्द्रियानाधिकृत्य तासांतदभिधित्सुराह
म. (५४२) एगिदिया णं भंते ! जीवा नाणावरणिजस्स कम्मरस किं बंधति ?, गो० ! जह० सागरोवमस्स तिन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजइभागेणं ऊणया उक्कोसेणं ते चेय पडिपुन्ने बंधंति, एवं निदापंचगस्सवि, दंसणचउक्कस्सवि,
एगिदिया गंभंते ! सातावेदणिजस्स कम्मस्स किंबंधति?, गो० ज० सागरोवमदिवई सत्तभागंपलिओवमस्स असंखेजगिभागेणंऊणयंउ०तंचेवपडिपुन्नबंधति, असायवेयणिजस्स जहा नाणावरणिजस्स,
एगिदियाण णं भंते ! जीवा सम्मत्तवेयणिजस्स कम्मस्स किं बंधंति ?, गो० ! नत्थि किंचि बंधति, एगिदिया णं भंते! जीवा मिच्छत्तवेदणिजस्स कम्मस्स किं बंधति?, गो० ज० सागरोवमं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणं उ० तं चेव पडिपुण्णं बंधति, एगिदिया णं भंते जीवा सम्मामिच्छत्तवेयणिजस्स किं बंधति?, गो० ! नत्थि किंचि बधंति,
एगिदिया गंभंते!, जीवा कसायबारसगस्स किंबंधति?, गोयमा! जह० सागरोवमस्स चत्तारि सत्तभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणते उ० ते चेव पडिपुन्ने बंधंति, एवं जाव

Page #523

१९६
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४२ कोहसंजलणाएवि जाव लोभसंजलणाएवि,
इत्यिवेदस्स जहा सातावेदणिज्जस्स, एगिदिया पुरिसवेदस्स कम्मरस जह० सागरोवमस्स एगं सत्तभागं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणयं उक्को० तं चेव पडिपुन्नं बंधंति, एगिदिया नपुंसगवेदस्स कम्मरस जह० सागरोवमस्स दो सत्तभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणए उक्को० ते चेव पडिपुन्नं बंधंति, हासरतीते जहा पुरिसवेदस्स, अतिभयसोगद्गुंछाए उक्को० ते चैव पडिपुन्ने बंधति, हासरतीते जहा पुरिसवेदस्स अरतिभयसोगदुगुंछाए जहा नपुंसगवेयस्स,
नेरइयाऊ देवाऊ य निरयगतिनाम देवगतिनाम वेउब्वियसरीरनाम आहारगसरीरनाम नेरइयानुपुचिनामदेवानुपुब्विनाम तित्थगरनामएताणि पदाणि नबंधंति, तिरिक्खजोणियाउयस्स जह० अंतो० उक्कोसेणं पुब्बकोडी सत्तहिं वाससहस्सेहिं वाससहस्सतिभागेण य अहियं बंधति, एवं मणुस्साउयस्सवि, तिरियगतिनामाए जहा नपुंसगवेदस्स, मणुयगतिनामाए जहा सातावेदणिजस्स,
एगिदियनामाए पंचिंदियजातिनामाएयजहानपुंसगवेदस्स, बेइंदियतेइंदियजातिनामाए पुच्छा, जह० सागरोवमस्स नव पणतीसतिभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणए उक्को० तेचेव पडिपुण्णे बंधति, चउरिदियनामाएविजह० सागरोवमस्स नवपणतीसतिभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणए उ० ते चेव पडिपुण्णे बंधंति, एवं जत्यत्थि जहन्नगंदो सत्तभागा तिन्नि वा चत्तारि वा सत्तभागा अट्ठावीसतिभागा भवंति, तत्थ णं जहन्नेणं ते वेव पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणगा भाणितव्वा, उ० ते चैव पडिपुन्ने बंधति, तत्थ णं जहन्नेणं एगो वा दिवटो वा सत्तभागो तत्थ जह० तं चेव भाणितव्वं उ० तं चेव पडिपुन्नं बंधति,
जसोकित्तिउच्चागोताणंज० सागरोवमस्स एगं सत्तभागं पलितोवमस्स असं० ऊणं उ० तंचेव पडिपुन्नं बंधंति, अंतराइयस्स णं भंते ! पुच्छा, गो०! जहा नाणावरणिशं उ० ते चेव पडिपुन्ने बंधति।
वृ. 'एगिदियाणं भंते ! जीवाणं नाणावरणिजस्स कम्मस्स किंबंधति?' इत्यादि, अत्रेयं परिभाषा–यस्य यस्य कर्मणो या या उत्कृष्टा स्थितिः प्रागभिहिता तस्याः २ मिथ्यात्वस्थित्या सप्ततिसागरोकोटीकोटीप्रमाणयामागेहृते यल्लभ्यते तत्पल्योपमासङ्खयेयभागहीनंजघन्या स्थितिः, सैव पल्योपमासङ्ख्येयभागसहिता उत्कृष्टेति, एतत्परिभाव्य सकलमप्येकेन्द्रियगतं सूत्रं स्वयं परिभावनीयं, तथापि विनेयजनानुग्रहाय किञ्चिल्लिख्यते
ज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणनवकासातवेदनीयान्तरायपञ्चकानांजघन्यत एकेन्द्रियाणां स्थितिबन्धस्त्रयः सागरोपमस्य सप्तभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागहीनाः, उत्कृष्टतस्त एव परिपूर्णस्त्रयः सागरोपमस्य सप्तभागाः,सातवेदनीयस्त्रीवेदमनुष्यगतिमनुष्यानुपूर्वीणांजघन्यतः सार्द्ध सागरोपमस्य सप्तभागः पल्योपमासङ्खयेयभागहीनः, उत्कर्षतस्तु स एव सार्द्धः सप्तभागः परिपूर्णः, मिथ्यात्वस्य जघन्यत एकंसागरोपमंपल्योपमासद्धयेयभागहीनमुत्कर्षतः तदेव परिपूर्ण,
सम्यकत्ववेदनीयस्य सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयस्य च न किञ्चिदपि बध्नन्ति, न किञ्चिदपि वेद्यमानतयाऽऽत्मप्रदेशैःसम्बन्धयन्तीतिभावः, एकेन्द्रियाणां सम्यकत्ववेदनीयस्यसम्यग्मिथ्यात्ववेदनस्य चासम्भवात्, यस्तु साक्षाद्वन्धः ससम्यकत्वसम्यग्मिथ्यात्वयोर्नघटतएवेतिप्रागेवाभिहितं,

Page #524

पदं - २३, उद्देशकः - २, द्वारं -
कषायषोडशकस्य जघन्यतश्चत्वारः सागरोपमस्य सप्तभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागोना उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः पुरुषवेदहास्यरतिप्रशस्तविहायोगतिस्थिरादिषट्कप्रथमसंस्थानप्रथमसंहननशुक्लवर्णसुरभिगन्धमधुररसोच्चैर्गोत्राणां जघन्यत एकः सागरोपमस्य सप्तभागः पल्योपमासङ्घयेयभागहीनः उत्कर्षतः स एव परिपूर्णः,
द्वितीयसंस्थानसंहननयोः जघन्यतः षट् पञ्चत्रिंशभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागहीना उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः, तृतीयसंस्थानसंहननयोर्जघन्यतः सप्त सागरोपमस्य पञ्चत्रिंशद्भागाः पल्योपमासङ्घयेयभागहीना उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः,
लोहितवर्णकषायरसयोर्जघन्यतः षट् सागरोपमस्याष्टाविंशतिभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागहीना उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः, हारिद्रवर्णाम्लरसयोर्जघन्यतः पञ्च सागरोपमस्याष्टाविंशतिभागाः पत्योपभासङ्घयेयभागहीनाः उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः, नीलवर्णकदुरसयोः सप्त सागरोपमस्याष्टाविंशतिभागाः पल्योपमासङ्घयेयभागोनाः उत्कर्षतस्त एव परिपूर्णाः,
नपुंसकवेदभयजुगुप्सा शोकारतितिर्यगौदारिकद्विकचरमसंस्थानचरमसंहननकृष्णवर्णतिक्तरसागुरुलघुपराघातो च्छ्वासोपघातत्रसबादरपर्याप्तप्रत्येकास अथिराशुभदुर्भगदुः स्वरानादेयायशः कीर्त्तिस्थावरातपोद्योताशुभविहायोगतिनिर्माणैकेन्द्रियजातिपञ्चेन्द्रियजातितैजसकार्मणानां जघन्यतो द्वौ सागरोपमस्य सप्तभागौ पल्योपमासङ्घयेयभागहीनी उत्कर्षतस्तावेव परिपूर्णाविति,
१९७
नरकद्विकदेवद्विकवैक्रियचतुष्टयाहारकचतुष्टयतीर्थङ्करनाम्नां त्वेकेन्द्रियाणां न बन्धः, आयुश्चिन्तायामपि एकेन्द्रिया देवायुनैरयिकायुर्वा न बध्नन्ति, तथा भवस्वाभाव्यात्, किन्तु तिर्यगायुर्मनुष्यायुर्वा, तदपि बध्नन्तो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तं बध्नन्ति, उत्कर्षतः पूर्वकोटिप्रमाणं साधिक, केवलमुत्कृष्टं चिन्त्यते इत्येकेन्द्रिया द्वाविंशतिर्वर्षसहस्रप्रमाणायुषः स्वायुषश्च त्रिभागावशेषे परभवायुर्बध्नन्तः परिगृह्यन्ते इति सप्तवर्षसहस्राणि वर्षसहस्रत्रिभागोत्तराण्यधिकानि लभ्यन्ते, ततो भवति तिर्यगायुर्मनुष्यायुश्चिन्तायां सूत्रोक्तं परिमाणमिति ।
उक्तमेकेन्द्रियबन्धकानधिकृत्य जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिपरिमाणं सम्प्रति द्वीन्द्रियानधिकृत्य तमभिधित्सुराह
मू. (५४३) बेइंदिया णं भंते! जीवा नाणावरणिजस्स कम्पस्स किं बंधंति ?, गो० ! जह० सागरीवमपणवीसाते तिन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असं० ऊणया उ० ते चेव पडिपुन्ने बंधंति, एवं निद्दापंचगस्सवि, एवं जहा एगिंदियाणं भणितं तहा बेइंदियाणवि भाणितव्वं, नवरं सागरोवमपणवीसाए सह भाणितच्या पलितोवमस्स असंखेज्जतिभागेणं ऊणा सेसा (उ०) तं चेव पडिपुन्नं बंधंति, जत्थ एगिंदिया न बंधति तत्थ एतेवि न बंधति,
बेइंदिया णं भंते! जीवामिच्छत्तवेयणिज्जस्स किं बंधति ?, गो० !, जह० सागरोवमयणुवीसं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणयं उक्कोसेणं तं चेव पडिपुण्णं बंधति, तिरिक्खजोणियाउयस्स जह० सागरोवमयणुवीसं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणयं उक्कोसेणं तं चेव पडिपुण्णं बंधति, तिरिक्खजोणियाउयस्स जह० अंतो० उक्को० पुव्वकोडिं चउहिं वासेहिं अहियं बंधति, एवं मणुयाउयस्सवि, सेसं जहा एगिंदियाणं जाव अंतराइयस्स ।

2

Page #525

१९८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४३
तेइंदिया णं भंते ! जीवा नाणावरणिजस्स किंबंधति?, गो०! जह० सागरोवमपन्नसाए तिन्नि सत्तभागा पलितोवमस्स असंखेजइभागेणं ऊणया उ० ते चेव पडिपुन्ने बंधंति, एवं जस्स जतिभागा ते तस्स सागरोवमपन्नासाए सह भाणितव्वा,
तेइदियाणभंते! मिच्छत्तवेदणिजस्म कम्मस्स किंबंधति?, गो०! ज० सागरोवमपन्नासं पलितोवमस्सासंखेजतिभागेणं ऊणयं उ० तं चेव पडिपुण्णं बंधति, तिरिक्खजोणियाउयस्स जह० अंतो० उक्को० पुवकोडिं सोलसेहिं राइंदियतिभागेण य अहियंबंधति, एवंमणुस्साउयस्सवि, सेसंजहा बेइंदियाणं जाव अंतराइयस्स।
चउरिदियाणंभंते! जीवा नाणावरणिजस्स किंबंधति?, गो०!जह० सागरोवमसयस तिण्णि सत्तभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणए उक्को० ते चेव पडिपुन्ने बंधति, एवं जस्स जति भागा तस्स सागरोवमसतेण सह भाणितव्या, तिरिक्खजोणियाउयस्स कम्मरस जह० अंतो० उ० पुब्बकोडिं दोहिं मासेहिं अहियं, एवं मणुस्साउयस्सवि, सेसं जहा बेइंदियाणं, नवरं मिच्छत्तवेदणिजस्स जह० सागरोवमसतं पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणं ऊणयं उ० तं चेव पडिपुन्नं बंधति, सेसं जहा बेइंदियाणं जाव अंतराइयस्स।
असण्णीणंभंते! जीवा पंचिंदिया नाणावरणिजस्स कम्मस्स किंबंधति?, गो०! जह० सागरोवमसहस्सस्स तिन्निसत्तभागे पलितोवमस्सासंखेजतिभागेणंऊणए उक्को० ते चेव पडिपुण्णे, एवं सो चेव गमो जहा बेइंदियाणं, नवरं सागरोवमसहस्सेणं समं भाणितव्यंजस्स जति भागत्ति, मिच्छतवेदणिजस्सजह० सागरोवमसहस्संपलितोवमासंखेजतिभागेणंऊणयंउ० तं चैवपडिपुण्णं, नेरइयाउयस्स जह० दस वाससहस्साई अंतोमुहुत्तमब्भहियाई उक्कोसेणं पलितोवमस्स असंखेजतिभागं पुब्बकोडितिभागब्भहियं बंधंति, एवं तिरिक्खजोणियाउयस्सवि, नवरं जह० अंतो०, मणुयाउयस्सवि देवाउयस्स जहा नेरइयाउयस्स,
असण्णी णं भंते ! जीवा पंचिंदियनिरयगतिनामाए कम्मस्स किंबंधति?, गो०! जह० सागरोवमसहस्सस्स दो सत्तभागे पलितोवमस्स असंखेजतिभागेणंऊणया उक्को० ते वेव पडिपुण्णे, एवं तिरियगतितेवि, मणुयगतिनामाएति एवं चेव, गवरं जह० सागरो वमसहस्सस्स दिवढे सत्तभागंपलितोवमस्सासंखेजइभागेण ऊणंउक्को० तंचेवपडिपुण्णं बंधति, एवं देवगतिनामाए, नवरं ते सागरोवमसहस्सस्स एगं सत्तभागं पलिओवमस्सासंखे० ऊणं उ० तं चेव पडिपुन्नं वेउब्बियसरीरनामाए पुच्छा, गो० ! ज० सागरोवमसहस्सस्स दो सत्तभागे पलितोवमस्सासंखेजतिभागेण ऊणे उक्को० दो पडिपुन्ने बंधति, सम्मत्तसम्मामिच्छत्तआहारगसरीरनामाते तित्थगरनामाए न किंचि बंधंति, अवसिडं जहा बेइंदियाणं, नवरं जस्स जत्तिया भागा तस्स सा सागरोवमसहस्सेणं सह भाणियतव्वा, सव्वेसिं आणुपुब्बीए जाव अंतराइयस्स।
सण्णी णं भंते ! जीवा पंचिंदिया नाणावरणिजस्स कम्मस्स किं बंधति ?, गो० ! ज० अंतोमु० उ० तीसं सा० कोडोकोडीओ तिन्नि वाससहस्साइं अबाहा,
सण्णी णं भंते ! पंचिंदिया निदापंचगस्स किं बंधंति ?, गो० ! जह० अंतो० सागरोवमकोडाकोडीओउ० तीसंसागरोवमकोडाकोडीओतिन्नियवाससहस्साइंअबाहा, दंसणचउक्कस्स जहा नाणावरणिजस्स, सायावेदणिजस्स जहाओहिया ठिती भणिता तहेव भाणितव्वा, ईरियाव

Page #526

पदं-२३, उद्देशकः-२, द्वारं -
१९९ हियबंधयं पडुच संपराइयबंधयंच, असायावेयणिजस्स जहा निद्दापंचगस्स, सम्मत्तवेदणिजस्स सम्मामिच्छत्तवेदणिजस्स जाओहिया ठितीभणितातंबंधति, मिच्छावेदणिजस्सज० अंतोसागरोवमकोडाकोडीओ उक्को० सत्तरि सागरोवमकोडाकोडीओ, सत्तरिय वाससहस्साइं अबाहा, कसायबारसगस्स जह० एवं वेव उक्को० चत्तालीसं सागरोवमकोडाकोडीओ, चत्तालीस य वाससयाति अबाहा, कोहमानामायालोभसंजलणाए य दो मासा मासो अद्धमासो अंतोमुत्तो, एवंजहन्नगं, उक्कोसगंपुण जहा कसायबारसगस्स, चउण्हवि आउयाणंजा ओहिया ठिती भणिता तं बंधंति, आहारगसरीरस्स तित्थगरनामाए य जहन्नेणं अंतोसुगरोवमकोडाकोडीतो उ० अंतोसोगरोवमकोडाकोडीओ, पुरिसवेदणिजस्स ज० अट्ठ संवच्छराई उ० दस सागरोवमकोडाकोडीओ दस य वाससताई अबाहा,
जसोकित्तिनामाए उच्चागोत्तस्स एवं चेव, नवरं जह० अट्ठ मुहुत्ता, अंतराइयस्स जहा नाणावरणिजस्स, सेसएसु सव्येसु ठाणेसु संघयणेसु संठाणेसु वण्णेसु गंधेसु य जह० अंतोसागरोवमकोडाकोडीओ उक्को० जा जस्स ओहियाठिती भणितातं बंधति, नवरं इमं नाणतं अबाहा अबाहूणिया ण वुच्चति, एवं आणुपुबीते सव्वेसिं, जाव अंतरायस्स ताव भाणितव्वं
वृ: 'बेइंदियाणंभंते! जीवा' इत्यादि, अत्रेयं परिभाषा-यस्य २ कर्मणोयाया स्थितिरुत्कृष्टा प्रागभिहिता तस्याः तस्याः मिथ्यात्वस्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणयामागेहते यल्लभ्यते तत्पञ्चविंशत्या गुण्यते गुणितं च सत् यावद्भवति तावत्पल्योपमासळयेयभागहीनं द्वीन्द्रियाणां . बन्धकानांजघन्यस्थितिपरिमाणं तदेवपरिपूर्णमुत्कृष्टस्थितिपरिमाणं, तद्यथा-ज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणनवकासातवेदनीयान्तरायपञ्चकानांत्रयः सागरोपमस्य सप्तभागाःपञ्चविंशत्या गुणिताः, वस्तुवृत्त्यापञ्चविंशतः सागरोपमाणां त्रयः सप्तभागाः पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनाजघन्यस्तितिबन्धपरिमाणं, त एव परिपूर्णा उत्कृष्टमित्यादि ।
त्रीन्द्रियबन्धचिन्तायां तदेव भागलब्धं पञ्चाशता गुण्यते चतुरिन्द्रियबन्धचिन्तायां शतेन असंज्ञिपञ्चेन्द्रियचिन्तायां सहस्रण, आह च कर्मप्रकृतिसङ्ग्रहणिकारः-"पणवीसा पन्नासा सयं सहस्सं च गुणकारो । कमसो विगलअसन्नीण"मिति तत एतदनुसारेण सूत्रं स्वयं निगमनीयं सुगमत्वात्नवरं 'सागरोवमपण्णवीसाएतिन्नि सत्तभागापलिओवमस्सअसंखेज्जइभागेणंऊणगा' इति, अत्रेयंगणितभावना-पञ्चविंशतेः सागरोपमाणांसप्तभिर्भागेहियमाणेयल्लभ्यतेतत्रिगुणीकृत्य पल्योपमासङ्ख्येयभागहीनं क्रियते इति, एवं सर्वत्रापि यथायोगं गणितभावना कर्त्तव्या।
संज्ञिपञ्चेन्द्रियबन्धकसूत्रे ज्ञानावरणीयादिकर्मणां जघन्यतः स्थितिबन्धोऽन्तर्मुहूर्तादिपरिमाणः क्षपकस्य स्वस्वबन्धचरमसमये प्रतिपत्तव्यः, निद्रापञ्चकासातवेदनीयमिथ्यात्वकषायद्वादशकादीनांतुक्षपणादर्वाक् बन्धइति तेषांजघन्यतोऽप्यन्तःसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणः उत्कृष्टो मिथ्याटेः सर्वसङ्किलष्टस्य, नवरं तिर्यग्मनुष्यदेवायुषां स्वस्वबन्धकेष्वतिविशुद्धस्येति । इह संज्ञिपञ्चेन्द्रियसूत्रे ज्ञानावरणीयादिकर्मणांजघन्यस्थितिबन्धोऽन्तर्मुहूदिपरिमाण उक्तः, स कस्मिन् स्वमिनि लभ्यते इति जिज्ञासुः पृच्छति
मू. (५४४) नाणावरणिजस्सणंभंते! कम्मस्स जहन्नहितीबंधएके०?, गो०! अन्नयो सुहुमसंपरायते उवसामएवा खवगे वा एसणंगो०! नानावरणिजस्स कम्मस्स जहन्नठितीबंधते,

Page #527

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्--२-२३/२/-/५४४
तव्वइरित्ते अजहन्ने, एवं एएणं अभिलावणं मोहाउयवज्जाणं सेसकम्माणं भाणितव्वं,
मोहणिज्जस्स णं भंते! कम्पस्स जहन्नठितीबंधते के० ?, गो० ! अन्नयरे बादरसंपराए उवसाए वा खवए वा एस गंगो० ! मोहणिज्जस्स कम्मस्स जहन्नठितीबंधते, तव्वतिरित्ते अजहन्ने, आउयस्स णं भंते! कम्पस्स जहन्नठितीबंधते के० ?, गो० ! जेणं जीवे असंखेप्पद्धापविठे सव्वनिरुद्धे से आउते, सेसे सव्वमहंतीए आउयबंधद्धाए, तीसे णं आउयबंधद्धाए चरिमकालसमयंसि सव्वजहन्नियं ठिइ अपजत्तापञ्जत्तियं निव्यत्तेति, एस णं गोयमा ! आउयकम्पस्स जहन्नठितीबंधते, तव्वइरिते अजहन्ने
२००
वृ. 'नाणावरणिजणं भंते! कम्मस्स जहन्नटिइबंधए के० ?' इत्यादि सुगमं, नवरमन्यतरसूक्ष्मसंपराय इति यदुक्तमय व्याख्यानं क्षपक उपशमको वा सूक्ष्मसम्परायः, इह ज्ञानावरणस्य बन्धः क्षपकस्य उपशमकस्य च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणस्ततोऽन्तर्मुहूर्त्तत्वाविशेषात् उपशमको वा क्षपको वा इत्युक्तम्, अन्य (थाड) त्रापि क्षपकापेक्षया उपशमकस्य बन्धो द्विगुणो वेदितव्यो, यत आह कर्मप्रकृतिसङ्ग्रहणिकारः - 'खवगुवसामगपडिवयमाणो दुगुणो तहिं तहिं बंधो' इति, ततो वेदनीयस्य साम्परायिकबन्धचिन्तायां जघन्यः स्थितिबन्धः क्षपकस्य द्वादश मुहूर्त्ता उपशमकस्य चतुर्विंशतिः, नामगोत्रयोर्जघन्यतः क्षपकस्याष्टी मुहूर्त्ता उपशमकस्य षोडश, परं उपशमकस्यापि जघन्यतो बन्धः शेषबन्धापेक्षया सर्वजघन्य इति तत्सूत्रेष्वपि 'अन्नयरे सुहुम- संपराए उवसामए वा खवगे वा' इति वक्तव्यं, तथा च वक्ष्यति
"एएणं अभिलावेणं मोहाउवज्जाणं सेसकम्माणं माणियव्वं' ति उपसंहारसूत्रे 'तव्वइरित्ते अजहने' इति तद्व्यतिरिक्तः - क्षपकोपशमकसूक्ष्मसम्परायव्यतिरिक्तो जनोऽजघन्यस्थितिबन्धकः, आयुर्बन्धकसूत्रे 'जे णं जीवे असंखिष्पद्वापविट्टे' इत्यादि, इह द्विविधा जीवाः-सोपक्रमायुषो निरुपक्रमायुषश्च तत्र देवा नैरयिका असङ्घयेवर्षायुषस्तिर्यग्मनुष्याः सङ्खयेयवर्षायुषोऽप्युत्तमपुरुषा चक्रवर्त्यादयश्चरमशरीरिणश्च निरुपक्रमायुष एव, शेषास्तु सोपक्रमा अपि निरुपक्रमा अपि उक्तं च
॥१॥
"देवा नेरइया वा असंखवासाउया य तिरिमणुया । उत्तमपुरिसा य तहा चरमरीरा य निरुवकमा ॥
॥२॥
तत्र देवा नैरयिका असङ्घयेयवर्षायुषस्तिर्यग्मनुष्याश्च षण्मासावशेषायुषः पारभविकायुर्बन्धका एव, ये पुनस्तिर्यग्मनुष्याः संख्येयवर्षायुषोऽपि निरुपक्रमायुषस्ते नियमात्रिभागावशेषायुषः परभवायुर्बध्नन्ति ये तु सोपक्रमायुषस्ते स्यात्रिभागावशेषायुषस्त्रिभागत्रिभागावशेषायुषो यावदसयाद्धाप्रविष्टा इति, तत आह
सेसा संसारत्या भइया सोवक्कमा व इयरे वा । सोवक्मनिरुवमभेओ भणिओ समासेणं ।।"

'जेणं जीवे' इत्यादि, यो णमिति वाक्यलङ्कारे जीवोऽसङ्घप्याद्धाप्रविष्टः त्रिभागादिना प्रकारेण या सतुं न शक्यते सा असलेल्या सा चासी अद्धा च असोप्याद्धा तां प्रविष्टः आयुर्बन्धनिवर्त्तनमात्र एव कालः तस्यान्ति न परतो जीवनकाल इति भावः, एतदेव स्पष्टतरमाह
'सेसे सव्वमहंतीए आउयबंधद्धाए' इह सर्वमहती आयुर्बन्धाद्धा अष्टाकर्षप्रमाणा तस्याः

Page #528

पद-२३, उद्देशकः-२, द्वार
२०१ शेषः-एकाकर्षप्रमाणा तावन्मात्रं सर्वनिरुद्धं तस्यायुर्वर्तते इति भावः ततोऽसङ्ग्रेप्याद्धाप्रविष्टः स इत्थंभूतः तस्या-आयुर्बन्धाद्धायाश्चरमकालसमये-चरमकालावसरे एकाकर्षप्रमाणे, इहचरमसमयकालग्रहणेन नपरमनिरुद्धःसमयः परिगृह्यन्ते किन्तु यथोक्तरूपःकालस्ततो हीनेन कालेनायुर्बन्धस्यासम्भवात्, यत उक्तं प्राक् व्युत्क्रान्तिपदे ___"जीवाणं भंते ! ठिइनामनिहत्ताउयं कइहिं आगरिसेहिं पकरेइ ?, गो० ! जह० एक्केणं उक्कोसेणं अट्टहिं आगरिसेहिं' इति, एकेन चाकर्षणायुर्निवर्त्तयति सर्वजघन्यं, यत आह'सव्वजहनियं'मिति, सर्वजघन्यां-सर्वलध्वी स्थितिमिति गम्यते, निवर्तयति बनातीति भावः, किंविशिष्टामित्याह-‘पर्याप्तापर्याप्तिको शरीरेन्द्रियपर्याप्तिनिर्वतॊन्छ्वासपर्याप्तयनिर्वर्तनसमर्थां, कथमेतत् अवसेयं यत्सर्वजघन्यामपि स्थिति निर्वर्त्तयति जीवः शरीरेन्द्रियपर्याप्तिनिवर्तनसमर्था न ततो हीनतरां इति चेत्, उच्यते युक्तिवशात, तथाहि-इह सर्व एव देहिनः परभवायुर्बद्धा नियन्ते नान्यथा, परभवायुषश्च बन्ध औदारिके वैक्रिये आहारके वा योगे वर्तमानस्य न कार्मणे औदारिकादिमिश्रे वा, तथा चाह मूलटीकाकार:
. "जेणोरालियाईणं तिण्हं सरीराणं कायजोगे वट्टमाणो आउयबंधगो, न कम्मए ओरालिइमिस्से वा" इति, औदारिकादिकाययोगश्च विशिष्टोभवति शरीरेन्द्रियपर्याप्तया, न केवलं शरीरपर्याप्तयापर्याप्तस्य, ततएतत्सिद्धं-शरीरपर्याप्तयाइन्द्रियपर्याप्तया चपर्याप्तस्य मरणं नान्यथेति, सर्वजधन्यापि स्थिति निर्वर्त्तयति शरीरेन्द्रियपर्याप्तिनिवर्तनसमर्थां न ततोऽपि हीनतरामिति, 'एस णं गोयमे'त्याधुपसंहारवाक्यम् ।
तदेवमुक्तो जघन्यस्थितिबन्धकः, सम्प्रत्युत्कृष्टस्थितिबन्धके पृच्छति
मू. (५४५)उक्कोसकालद्वितीयंणं भंते! नानावरणिशंकिं नेरइओबंधति तिरिकाखजोणिओ बंधइ तिरिक्खजोगिणी बंधइ मणुस्सो बंधइ मणुस्सिणी बंधइ देवो बंधइ देवी बंधइ?, गो० ! नेरइओवि बंधइ जाव देवीवि बंधइ, करिसए णं भंते! नेरइए उक्कोसकालठिइयं नाणावरणिशं कम्मं बंधइ ?, गो० ! सण्णी पंचिंदिए सचाहिं पजत्तीहिं पज्जत्ते सागारे जागरे सुत्तो(तो)वउत्ते मिच्छादिट्ठी कण्हलेसे य उक्कोससंकिलिट्ठपरिणामे ईसिमज्झिमपरिणामे वा, एरिसए णं गो०! नेरइए उक्कोसकालद्वितियं नाणावरणिजं कम्मं बंधति, ।
केरिसए णं भंते ! तिरिक्खजोणिए उक्कोसकालठितीयं नाणावरणिजं कम्मं बंधति?, गो० ! कम्मभूमए वा कम्मभूमगपलिभागी वा सण्णी पंचेंदिए सव्याहिं पजत्तीहिं पञ्जत्तए सेसं तं चेव जहा नेरइयस्स, एवं तिरिक्खजोणिणीवि मणूसेवि मणूसीवि, देवदेवी जहा नेरइए, एवं आउयवजाणं सत्तण्हं कम्माणं।
उकोसलकालठितीयं णंभंते! आउयं कम्मं किं नेरइओ बंधति जाव देवी बं०?, गो० ! नो नेरइओ बंधइ, तिरिक्खजोणि बंधति, नोतिरिक्खजोणिणी बंधति, मणुस्सेविबंधति मणुस्सीवि बंधति, नो देवो बंधइ नो देवी बंधइ, केरिसए णं भंते ! तिरिक्खजोणिते उक्कोसठितीयं आउयं कम्मंबंधति?, गो०! कम्मभूमए वा कम्मभूमगपलिभागी वा सण्णी पंचिंदिए सव्वाहिं पजत्तीहिं पजत्तए सागारे जागरे सुत्तोवउत्ते मिच्छद्दिट्टी परमकण्हलेसे उक्कोससंकिलिट्ठपरिणामे, एरिसए गंगो० ! तिरिक्खजोणिते उक्कोसकालद्वितीयं आउयं कम्मं बंधति,

Page #529

२०२
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२३/२/-/५४५
___ केरिसएणंभंते ! मणूसे उक्कोसकालद्वितीयं आउयं कम्मंबंधति?, गो०! कम्मभूमए वा कम्मभूमगपलिभागी वा जाव सुत्तो(तो)वउत्ते सम्मदिट्टी वा मिच्छट्टिी वा कण्हलेसे वा सुक्कलेसे वा नाणी वा अन्नाणी वा उ० संकिलिट्ठपरिणामे वा असंकिलिट्ठपरिणामे वा तप्पाउग्गविसुज्झमाणपरिणामे वा एरिसए णं गो० ! मणूसे उक्कोसकालद्वितीयं आउयं कम्मं बंधति,
केरिसया णं भंते ! मणुसी उक्कोसकालट्टिइयं आउयं कम्मं बंधइ ?, गो० ! कममभूमिया वा कम्मभूमगपलिभागी वा जाव सुत्तोवउत्तासम्मदिट्टी सुक्कलेसा तप्पाउग्गविसुज्झमाणपरिणामा, एरिसियाणं गोतमा! मणूसी उक्कोसकालहिइयं आउयंकमंबंधिति, अंतराइयंजहा नाणावरणिजं
वृ. 'उक्कोसकालठिइयंणं भंते! नाणावरणिज्जंकम्मं किंनेरइओ बंधइ इत्यादिस, सुगमं, नैरयिकसत्रे 'सागार' इति साकारोपयुक्तः 'जागरे' इति जाग्रत् नारकाणामपि कियानपि निद्रानुभवोऽस्ति तत उक्तम्-'जान'दिति ‘सुत्तो(तो) वउत्ते' इति श्रुतोपयुक्तः सामिलापत्रानोपयुक्तइति भावः। तिर्यग्योनिकसूत्रे कम्मभूमगपलिभागीच; कर्मभूमगाः-कर्मभूमिजातास्तेषां प्रतिभागः-साश्यं तदस्यास्तीतिकर्मभूमगप्रतिभागी कर्मभूमगसदश इत्यर्थः, कोऽसाविति चेत्, उच्यते, या कर्मभूमिजा तिर्यस्त्री गर्भिणी सती केनाप्यपहत्याकर्मभूमौ मुक्ता तस्या जातः कर्मभूमगसदश इत्यर्थः, अन्ये तु व्याचक्षते-कर्मभूमग एव यदा केनाप्यकर्मभूमौ नीतो भवति तदा स कर्मभूमगप्रतिभागी व्यपदिश्यते इति।
उत्कृष्टस्थितिकायुर्बन्धचिन्तायां नैरयिकतिर्यग्योनिकस्त्रीदेवदेवीनां प्रतिषेधः, तासामुत्कृष्टस्थितिषुनरकादिषूत्पत्त्यभावात्, मनुष्यसूत्रे सम्मद्दिट्टी वा मिच्छादिट्ठी वा' इति, इह द्वे उत्कृष्टे आयुषी, तद्यथा-सप्तमनरकपृथिव्यायुर्बध्नाति तदा मिथ्याष्टिः, या पुनरनुत्तरसुरायुस्तदा सम्यग्दष्टिः, कण्हलेसे वा' नारकायुर्बन्धकः 'सुक्कलेसेवा' इतिअनुत्तरसुरायुर्बन्धकः सम्यग्दृष्टिप्रमत्तयतिः, उत्कृष्टसलिष्टपरिणामो नारकायुर्बन्धकस्ताया योग्यविशुध्यमानपरिणामोऽ नुत्तरसुरायुर्बन्धकः,
मानुषी तु सप्तमनरकपृथिवीयोग्यमायुर्न बध्नाति अनुत्तरसुरायुस्तु बध्नातीति तत्सूत्रे सर्वं प्रशस्तं ज्ञेयं, इह अतिविशुद्ध आयुर्बन्धमेव न करोतीति तयायोग्यग्रहणं, शेषं कण्ठ्यम् ॥
पदं - २३, उद्देशकः-२ समाप्तः
पदं- २३ - समाप्तम् मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे त्रयोविंशतितमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(पदं-२४ कर्मबन्धः वृ. व्याख्यातं त्रयोविंशतितमं पदं, सम्प्रति चतुर्विंशतितममारभ्यते-तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे कर्मबन्धादिरूपः परिणामविशेषश्चिन्तितः, स एव वक्ष्यमाणेष्वपिचतुर्यु पदेषु क्वचित् चिन्त्यते, तत्र चतुर्विंशतितमस्य पदस्येदमादि सूत्रम्
मू. (५४६) कति णं भंते ! कम्मपगडीओ पन्नताओ?, गो० ! अट्ठ कम्मपगडीओ

Page #530

पद-२४, उद्देशकः-, द्वार
२०३
पन्नत्ताओ, तं०-नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं।
जीवेणंभंते! नाणावरणिज कम्मंबंधमाणे कति कम्मपगडीतोबंधइ?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्ठविह० छविहबंधते वा, नेरइएणं भंते ! नाणावरणिकं कम्मंबंधमाणे कति कम्मपगडीतो बंधति?, गो० ! सत्तविहबंधए वा अडविह०, एवं जाव वेमाणिते, नवरं मणुस्से जहा जीवे, .
जीवा णं भंते ! नाणावरणिशं कम्मं बंधमाणा कति कम्मपगडीओ बंधति?, गो० ! सव्वेविताव होना सत्तविहबंधगाय अट्ठविहबंधगाय अहवा सत्तविहबंधगाय अट्टविबंधगा य छब्बिहबंधगे य अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगा य छब्बिहबंधगा य, नेरइया णं भंते ! नाणावरणिजंकमंबंधमाणा कति कम्मपगडीतो बंधति? गो०! सव्वेविताव होजा सत्तविबंधगा अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगे य, अहवा सत्तविइबंधगा य अहविहबंधगा य तिन्नि भंगा, एवं जाव थणियकुमारा,
पुढविकाइया णं पुच्छा, गो० ! सत्तविहबंधगावि अडविहबंधगावि एवं जाव वणप्फइकाइया, विगलाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंतियभंगो सब्वेविताव होज्ज सत्तविहबंधगा अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगे य अहवा सत्तविहबंधगा य अहविहबंधगा य,
मणूसा णं भंते ! नाणावरणिज्जस्स पुच्छा, गो० ! सव्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा १ अहवा सत्तविहबंधगाय अट्टविहबंधगेय २ अहवा सत्तविहबंधगाय अट्ठविहबंधगाय ३ अहवा सत्तविहबंधगायछब्बिहबंधए य४ अहवा सत्तविहबंधगा यछबिहबंधगाय ५ अहवा सत्तविहबंधगायअट्टविहबंधगेयछविहबंधगेय ६अहवा सत्तविहबंधगायअट्ठविहबंधगेयछविहबंधगा य ७ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगा य छब्बिहबंधगे य ८ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगा य छविहबंधगा य ९ एवं एते नव भंगा,
सेसा वाणमंतरादिया जाव वेमाणिता जहा नेरइया सत्तविहादिबंधगा भाणिता तहा माणितव्वा, एवं जहा नाणावरणं बंधमाणा जहिं भणिता सणावरणंपिबंधमाणातहिं जीवादीया एगत्तपोहुत्तेहिं भाणितव्वा, वेयणिजंबंधमाणे जीवेकति०?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्टविहबंधए वा छबिहबंधए वा एगविहबंधए वा, एवं मणूसेवि सेसा नारगादीया सत्तविह० अट्टविहबंधगा जाव वेमाणिते,
जीवा णं भंते ! वेदणिजं कम्मं पुच्छा, गो० ! सब्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगा य एगविहबंधगा य छब्बिहबंधए य अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगा य एगविहबंधगायछविहबंधगाय अवसेसा, नारगादीयाजाव वेमाणिता जहिं नाणावरणंबंधति तहिं भाणिएवं मणूसा णं भंते ! वेदणिज्जं कम्मं बंधमाणा कति कम्मपगडीतो बंधति ? गो० ! सव्वेवि ताव होजासत्तविहबंधगा यएगवि०१ अहवा सत्तविहबंधगायएगवि० अट्ठविहबंधगे यर अहवा सत्तविहबंधगाथगविहबंधगायअट्टवि०३ अहवा सत्तविहबंधगाय एगविहबंधगा य छबिहबंधगे य ४ अहवा सत्तविहबंधगा य एगविह० छबिह०५ अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० अट्ठविहबंधतेयछब्बिहबंधतेय६अहवा सत्तविहबंधगायएगविहबंधगायअट्ठविहबंधते य छबिहबंधगा य ७ अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० गा य अट्टविहबं० छचिहबंधगे य ८ अहवा सत्तविहबंधगा य एगवि० अट्टवि० छब्बिहबं०९ एवं एए नव भंगा भाणियव्वा,

Page #531

२०४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२४/-/-/५४६
मोहणिजं बंधमाणे जीवे कति ?, गो० ! जीवेगिंदियवजो तियभंगो, जीवेगिंदिया सत्तविहबंधगावि अट्टविहबंधगावि, जीवेणं भंते ! आउयं कम्मं बंधमाणे कति कम्म० ? गो० ! नियमा अट्ट, एवं नेरइए जाव वेमाणिए एवं पुहुत्तेणवि, - नामगोयअंतराइयंबंधमाणे जीवे कति?, गो०! जीवा नाणावरणिनं बंधमाणे जाहिं बंधति ताहिं भाणितब्बो, एवं नेरइएवि, जाव वेमाणिए, एवं पुहुत्तेणविभाणियव्वं ।। (पन्नवणाए भगवईए चउवीसतिमं पयं समत्त)
. वृ. 'कइणं भंते ! कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' इत्यादि, प्रागुपन्यस्तस्यालापकस्येहोपन्यासो विशेषाभिधानार्थः, एवमुत्तरेष्वपि पदेषुभावनीयं, संप्रति किं कर्मबनन् कानि कर्माणिबध्नातीति बन्धसम्बन्धं चितिन्तयिषुः प्रथमतो ज्ञानावरणीयेन सह सम्बन्धं चिन्तयति-'जीवे णं भंते ! नाणावरणिज्जं कम्मं बंधमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधई' इत्यादि सुगम, नवरं सप्तविधबन्धक आयुर्बन्धकाभावकाले अष्टविधबन्धक आयुरपिबध्नन् षड्विधबन्धको मोहायुरबन्धाभावे, स च सूक्ष्मसम्परायः, उक्तं च॥१॥ “सत्तविहबंधगा होति पाणिणो आउवजगाणं तु ।
__ तह सुहुमसंपराया छविहबंधा विणिहिट्ठा ।।
मोहाउयवजाणं पयडीणं ते उ बंधगा भणिया ।।" एकविधबन्धकस्तुन लभ्यते, एकविधबन्धका हि उपशान्तकषायादयः, तथा चोक्तम्
___“उवसंतखीणमोहा केवलिणो एगविहबंधा ।
ते पुणदुसमयट्टिइयस्स बंधका न उण संपरायस्स ।।" नचोपशान्तकषायादयो ज्ञानावरणीयं कर्मबध्नन्ति, तद्बन्धस्य सूक्ष्मसम्परायचरमसमय एव व्यवछेदात्, किन्तु केवलं सातवेदनीयमिति ॥
एतदेव नैरयिकादिदण्डकक्रमेण चिन्तयति-'नेरइएणं भंते!' इत्यादि, इह मनुष्यवर्जेषु शेषेषु पदेषु सर्वेष्वपि द्वावेव भङ्गको द्रष्टव्यौ सप्तविधबन्धको वा अष्टविधबन्धको वा इति, न तु तृतीयः षड्विधबन्धक इति, तेषुसूक्ष्मसम्परायगुणस्थानासम्भवात्, मनुष्यपदेषुत्रयोऽपिवक्तव्याः, तत्र सूक्ष्मसम्परायत्वसम्भवात्, तथा चाह-‘एवं जाव वेमाणिए, नवरं मणूसे जहा जीवे' इति । उक्त एकत्वेन दण्डकः, सम्प्रति बहुत्वेनाह
_ 'जीवाणंभंते' इत्यादि, इह जीवाः सप्तविधबन्धकाः अष्टविधबन्धकाश्च सदैव बहुत्वेन लभ्यन्ये, षड्विधबन्धकस्तु कदाचित्सर्वथा ना भवति, षण्मासान् यावत् उत्कर्षतस्तदन्तरस्य प्रतिपादनात्, यदापिलभ्यते तदापिजघन्यपदे एको द्वौ वा उत्कर्षतोऽष्टाधिकं शतं, त्रयदैकोऽपि नलभ्यतेतदा प्रथमो भङ्गः, यदा त्वेको लभ्यते तदा द्वितीयो, बहूनां लाभे तुतृतीय इति, नैरयिकाः षड्विधबन्धका न भवन्ति अष्टविधबन्धका अपि कादाचित्काः, तत्र यदैकोऽप्यष्टविधबन्धको न लभ्यते तदा सर्वेऽपि तावद् भवेयुः सप्तविधबन्धका इति प्रथमो भङ्गः, यदा त्वेकोऽधविधबन्धकस्तदा द्वितीयोयदातुबहवस्तदा तृतीय इति, एतदेव भङ्गत्रिकंदशस्वपि भवनपतिषु भावनीयं,
पृथिव्यादिषुपञ्चसु सप्तविधबन्धका अपि अष्टविधबन्धका अपीत्येक एव भङ्गोऽष्टविध

Page #532

२०५
पद-२४, उद्देशकः, द्वारबन्धकानामपि सदैव तेषु बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, द्वित्रिचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रेषुभङ्गत्रिकं नैरपिकवत्, मनुष्यसूत्रे भङ्गनवकमष्टविधबन्धकस्य षविधबन्धकस्य च कदाचित् सर्वथाप्यभावात्, तत्राविधषड्विबन्धकाभावेसर्वेऽपितावद्भवेयुः सप्तविधबन्धका इतिप्रथमो भङ्गः, सप्तविधबन्धकानां सदैव बहुत्वेन प्राप्यमाणत्वात, एकाष्टविधबन्धकभावेद्वितीयः सप्तविधबन्धकाचाटवियबन्धकश्च, बह्यष्टविधबंधकभावे तृतीयः सप्तवधबन्धकाश्चष्टविधबंधकाश्च, एवमेवाष्टविधबन्धकाभावे षड्विधबन्धकपादेनाप्यकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ भनाविति द्विकसंयोगेचत्वारो भङ्गाः, त्रिकसंयोगेऽप्यष्टविधबन्धकषड्विधबन्धकपदयोः प्रत्येकमेकवचनबहुवचनाभ्यां चत्वार इति सर्वसङ्घयया नव, व्यन्तरज्योतिष्कवेमानिका नैरयिकवत्,
या ज्ञानावरणीयं चिन्तितं तथा दर्शनावरणीयमपि चिन्तयितव्यं, वेदनीयचिन्तायां एकविधबन्धक एव इति उपशान्तमोहादि, शेष प्राग्वत्, मनुष्यपदविषयचिन्तायामपि त एव प्रागुक्ता नव भङ्गाः, सप्तविधबन्धकानामेकविधबन्धकानां च सदैव बहुत्वेनावस्थिततया भङ्गान्तरासम्भवात्,
___ मोहचिन्तायांजीवपदे पृथिव्यादिषुपदेषु च प्रत्येकं एकएव भङ्गः-सप्तविधबन्धका अपि अष्टविधवन्धका अपीति, उभयेषामपिसदैव बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, षड्विधबन्धकस्तु मोहनीयबन्धको न भवति, मोहनीयबन्धो ह्यनिवृत्तिबादरसम्परायगुणस्थानकंयावत्, षड्विधबन्धकस्तु सूक्ष्मसंपराय इति, आयुर्बन्धकसत् नियमादष्टविधबन्धक इति तचिन्ताययमेकवचने बहुवचने च सर्वत्राभङ्गक, नामगोत्रान्तरायसूत्राणि ज्ञानावरणीयसूत्रवत् ।।
पदं - २४ - समाप्तम्
(पद-२५ - "कर्मवेदः" १. सम्प्रति पञ्चविंशतितममारभ्यते, तत्र वेदमादिसूत्रम्
मू. (५४७) कति णं भंते ! कम्मपगडीओ पं०?, गो० ! अट्ट कम्मपगडीतो पन्नत्ताओ तं०-नानावरणिजंजाव अंतराइयं, एव नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं,
जीवेणं भंते! नाणावरणिज्जं कम्मं बंधमाणे कति कम्मपगडीतो वेदेति?, गो०! नियमा अट्ठ कम्मपगडीतो वेदेति, एवं नेरइए जाव वेमाणिए, एवं पुहुत्तेणवि, एवं वेदणिजवलं जाव अंतराइयं । जीवे णं भंते ! वेदणिजं कम्मं बंधमाणे कति कम्मपगडीतो वेदेति ?, गो! सत्तविहवेदए वा अट्टविहवेदए वा छउबिहवेदए वा, एवं मणूसेवि, सेसा नेरइयाति एगत्तेण पुहुत्तेणवि नियमा अट्ट कम्मपगडीओ वेदंति जाव वेमाणिया,
जीवा णं भंते ! वेदणिशं कम्मं बंधमाणा कति कम्मपगडीतो वेदेति?,गो० ! सव्वेवि ताव होजा अट्टविहवेदगायचउब्विहवेदगा य? अहवा अवविहवेदगायचउब्विह० सत्तविहवेदगे य २ अहवा अट्ठावहवेदगा य चउब्बि० सत्तवि० ३, एवं मणूसावि भाणियव्वा ।। (पन्नवणाए भगवईए कम्मवेदनामं पणवीसतिमं पयं समत्त)
वृ. 'कइ णं मते कम्मपगडीओ' इत्यादि गतार्थ, सम्प्रति किं कर्म बनन् कति कर्मप्रकृतीर्वेदयते इति चिन्तयति 'जीवेणं भंते!' इत्यादि सुगम, वेदनीयसूत्रे ‘सत्तविहवेयए वा अट्ठविहवेयए(या) वा' इति, सप्तविधवेदक उपशान्तमोहः क्षीणमोहोवा, तयोर्मोहनीयोदयाभावात,

Page #533

२०६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२५/-1-1५४७
अष्टविधवेदका मिथ्यादृष्टयादयः सूक्ष्मसम्परायान्ताः,तेषामवश्यमष्टानमपिकर्मणामुदयभावात्, चतुर्विधवेदकः सयोगिकेवली, तस्य घातिकर्मचतुष्टयोदयाभावात्, बहुवचने सप्तविधवेदकाः कादाचित्का इति भङ्गत्रयम् ।
पदं–२५ - समाप्तम्
[ पदं-२६-कर्म "वेद-बन्ध" वृ. अधुना षड्विशतितममारभ्ये, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (५४८) कतिणं भंते! कम्पपगडीओपन्नत्ताओ, गो०! अट्ट कम्मपगडीओपन्नताओ, तं०-नाणा० जाव अंतराइयं, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं,
जीवेणंभंते! नाणावरणिज्जं कम्मं वेदेमाणे कति कम्मपगडीओ बंधति?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबंधए वा छविहबंधए वा एगविहबंधए वा,
नेरइएणंभंते ! नाणावरणिजं कम्मं वेदेमाणे कति कम्म० बंधति?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्ठवि०, एवं जाव वेमाणिते, एवं मणूसे जहा जीवे, जीवा गं भंते ! नाणावरणिज्जं कम्म वेदेमाणा कति० ! कममपगडीतो बंधंति!,
गो० ! सव्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा य अट्टविह० १ अहवा सत्तविहबंधगा य अद्वविहबंधगा य छविहबंधगे य २ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगा यछविहबंधगा य छब्बिहबंधगा य ३ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगा य एगविहबंधएय ४ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगाय एगविहबंधगाय ५ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठवि० छबिहबंधए य एगविहबंधए य ६ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टति० छब्चिहबंधए य एगविहबंधगा य ७ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टवि० छविह० एगविहबंधएय८, अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठ० छब्बिह० एगविह० ९, एवं एते नव भंगा, अवसेसाणं एगिदियमणूसवज्जाणं तियभंगो जाव वेमाणियाणं,
एगिंदियाण सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबं०, मणूसाणं पुच्छा, गो०! सव्वेवि ताव होजा सत्तविहबंधगा १ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधगे य २ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधगा य ३ अहवा सत्तविहबंधगाय छब्बिहबंधए य ४, एवं छबिहबंधएणवि समंदो भंगा, एगविहबंधएणविसमंदो भंगा, अहवा सत्तविहबंधगायअट्ठविहबंधएयछविहबंधए य चउभंगो १ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्ठविहबंधए य एगविहबंधगे य चउभंगो २, अहवा सत्तविहबंधगा य छव्विहबंधए य एगविहबंधए य चटउभंगो ३ अहवा सत्तविहबंधगा य अट्टविहबंधए य छबिहबंधए य एगविहबंधए य भंगा अट्ठ, एवं एते सत्तावीसं भंगा, एवं जहा नाणावरणिजंतहा दंसणावरणिजंपि अंतराइयंपि,
जीवेणंभंते! वेदणिजं कम्मं वेदेमाणे कति कम्मपगडीतो बंधति?, गो०! सत्तविहबंधते वाअट्टविहबंधतेवाछबिहबंधएवाएगविहबंधएवाअबंधेवा, एवंमसेवि, अवसेसा नारयादीया सत्तविहबं० अठ्ठविहबं० एवं जाव वेमाणिता। जीवाणं भंते ! वेदणिजं कम्मं वेदेमाणा कति० बंधति ?, गो० ! सव्वेवि ताव होज्जा सत्तविहबंधगा य अट्ठाविहबंधगा य एगविहबंधगा य

Page #534

पदं-२६, उद्देशकः-, द्वारं -
२०७ अहवासत्तविहबंधगाय अट्ठवि० एगवि० छब्धिहबंधगे य, अहवा सत्तविहबंधगायअट्ठविहबंध० एगविहबंध०छब्बिहबंधगाय, अबंधगेणवि समंदो भंगा भाणितव्वा, अहवा सत्तविहबंधगाय अट्टविहबंध० एगविहबंध० छब्बिहबंधगेय अबंधगे य चउभंगो, एवंएए नव भंगा, एगिदियाणं अभंगतं, नारगादीणं तियभंगा जाव वेमाणियाणं,
नवरं मणूसाणं पुच्छा, सब्बेबि ताव होजा सत्तविहबंधगा एगविहबंधगा य अहवा सत्तविहबंधगा य एगविहबंधगा य छविहबंधते य अट्टविहबंधधते य अबंधते य, एवं एते सत्तावीसं भंगा भाणितव्या, एवं जहा वेदणिज्नं तहा आउयं नामं गोयं च भाणितव्वं, मोहणिजे वेदेमाणे जहा नाणावरणिजंतहा भाणियव्वं ।
घृ. 'कति णं भंते ! इत्यादि गतार्थं, सम्प्रति किं कर्म वेदयमानः काः कर्मप्रकृतीबंधनातीत्युदयेन सह बन्धस्य सम्बन्धं चिचिन्तयिषुरिदमाह
'जीवे णं भंते ! नाणावरणिनं कम्मं वेएमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ' इत्यादि सुगम, नवरं ज्ञानावरणीयं कर्म वेदयमान एकविधबन्धकः उपशान्तमोहः क्षीणमोहो वान तुसयोगिकेवली, तस्य ज्ञानावरणीयोदयाभावात्, बहुवचनचिन्तायां षड्विधबन्धकाः सूक्ष्मसम्पराया एकविधबन्धका उपशान्तमोहक्षीणमोहाः कादाचित्काएकत्वादिनाच भाज्या इत्युभयेषामप्यभावे सप्तविधबन्धकाअपिअष्टविधबन्धकाअपीत्येको भङ्गो, द्वयानामपि सदैव बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, ततः षड्विधबन्धकपदप्रक्षेपे एकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौ भङ्गो, एवमेव द्वौ भङ्गावेक विधबन्धकप्रक्षेपेऽपि, उभयोरपि युगपत् प्रक्षेपे पूर्ववच्चत्वार इति सर्वसङ्ख्यया नव,
नैरयिकादिषुतुपदेष्वकेन्द्रियमनुष्यवर्जेषुबहुवचनचिन्तायां भङ्गत्रिकं, अष्टविधबन्धकानां कादाचित्कतया एकत्वादिना भाज्यतया च लभ्यमानत्वात्, एकेन्द्रियेष्वभङ्गक, सप्तविधबन्धका अष्टविधबन्धकाअपीति, उभयेषामपि सदा बहुत्वेन प्राप्यमाणत्वात्, मनुष्येषुतुसप्तविंशतिर्भङ्गाः अष्टविधबन्धकषड्विधवन्धकएकविधबंधकानां कादाचित्कतया एकत्वादिना भाज्यमानतया लभ्यमानत्वात्, तत्रामीषामभावे सप्तविधबन्धका इत्येको भङ्गः, ततोऽष्टविधबन्धकपदप्रक्षेपे एकवचनबहुवचनाभ्यांद्वौद्वौ, षट्विधबन्धकप्रक्षेपेद्वौ, एकविधबन्धकप्रक्षेपेसतिसप्त, ततोऽष्टविधबन्धकषड्विधबन्धकपदप्रक्षेपे चत्वारः, अष्टविधबन्धकैकविधबन्धकपदप्रक्षेपे चत्वारः, षड्विधबन्धकएकविधबन्धकपदप्रक्षेपेऽपि चत्वारः, एकोनविंशतिः, ततोऽष्टविधबन्धकषड्विधबन्धकैकविधबन्धकपदानां युगपत् प्रक्षेपेऽष्टाविति सप्तविंशतिः,
वेदनीयसूत्रे एकविधबन्धकः सयोगिकेवल्यपि, तस्यापि वेदनीयोदयबन्धसम्भवात्, अबन्धकोऽयोगिकेवली, तस्य योगाभावतो वेदनीयंवेदयमानस्यापितद्वन्धासम्भावाद्, वेदनीयसूत्रे एकवचनबहुवचनचिन्तायां जीवपदे नव भङ्गाः, तत्र सप्तविधबनअधकाष्टविधबन्धकैकविधबन्धकानां सदैव बहुत्वेन लभ्यमानत्वात् बहुवचनात्मके इतरपदद्वयाभावे एकः, ततः षड्विधबन्धकपदप्रक्षेपे एकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौ एवमेव द्वावेकविधबन्धकपदप्रक्षेप चत्वार उभयपदप्रक्षेपे इति।
मनुष्यपदेसप्तविंशतिः, तत्र हि सप्तविधबन्धका एकविधबनधका एकेन बहुत्वेनसदावस्थिता इतरे तु त्रयोऽप्यष्टविधबन्धकाः षड्विधबन्धकाः अबन्धकाश्च कादाचित्का एकत्वादिना च

Page #535

२०८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-२६/-1-1५४८ भाज्याः, ततस्तेषामभावे सप्तविधबन्धका अप्येकविधबन्धका अपीत्येको भङ्गः, ततोऽष्टविधबन्धकपदप्रक्षेपेएकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौ द्वौषड्विधबन्धकपदप्रक्षेपेद्वावेकविधबन्धकपदप्रक्षेपे इतिषट्, तथा त्रयाणां पदामां त्रयो द्विकसंयोगाएकैकस्मिन् द्विकसंयोगे एकवचनबहुवचनाभ्यां चत्वार इति द्विकसंयोगे द्वादश त्रिकसंयोगेऽष्टाविति सर्वसङ्ख्यया सप्तविंशतिः एवमायुर्नामगोत्रसूत्राण्यपि भावनीयानि,
मोहवेदनीयं कर्म वेदयमानो जीवः सप्तविधबन्धकोऽष्टविधबन्धकः षड्विधबन्धको वा, सूक्ष्मसम्परायावस्थायामपि मोहनीयवेदनसम्भवात्, एवं मुष्यपदेऽपि वक्तव्यं, नरकादिषु तु पदेषु सप्तविधबन्धकोऽष्टविधवन्धको वेत्येवं वक्तव्यं, सूक्ष्मसम्परायत्वाभावतः षड्विधबन्धकत्वासम्भवात, बहुवचनचिन्तायां जीवपदे भङ्गत्रिकं, तत्र सूक्ष्मसम्परायाः कादाचित्का इतरे च द्वये सदैव बहुत्वेन लभ्यन्ते, इति षड्विधबन्धकपदाभावे सप्तविधबन्धका अपि अष्टविधबन्धका अपीत्येको भङ्गः, ततः षड्विधबन्धकपदप्रक्षेपे एकवचनबहुवचनाभ्यां द्वावेतौ भङ्गाविति,
__ नैरयिकादिषु स्तनितकुमारपर्यवसानेषु सप्तविधबन्धकाः सदा बहुत्वेनावस्थिताः, अष्टविधबन्धकास्तु कादाचित्का एकत्वादिना च भाज्या इति, अष्टविधबन्धकपदाभावे सप्तविधवन्धकाइत्येको भङ्गः, ततोऽष्टविधबन्धकपदप्रक्षेपेएकवचनबहुवचनाभ्यां द्वाविति, पृथिव्यादिषु तुपञ्चस्वप्यभङ्गकंसप्तविधबन्धका अपिअष्टविधबन्धकाअपीति, उभयेषामपि तेषुसदा बहुत्वेन लभ्यमानत्वात,
द्वित्रिचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकषुच नैरयिकवत् भङ्गत्रिकं, मनुष्येषुनवभङ्गाः,तत्रसप्तविधबन्धका इत्येको भङ्गस्ततोऽष्टविधबन्धकपदप्रक्षेपेएकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौ द्वौ षड्विधबंधकपदप्रक्षेपे एकवचनबहुवचनाभ्यां चत्वारः उभयपदप्रक्षेपे इति, तथा चाह-"मोहणिज्जं वेएमाणे जहा बंधे नाणावरणिशंतहा भणियब मिति॥
पदं - २६ –समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रे पविशतितमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
पदं-२७- "कर्मवेद वेद"] वृ, संप्रति सप्तविंशतितममारभ्यते, तत्रेदमादिसूत्रम्
मू. (५४९) कतिणंभंते! कम्पपगडीओपं०?, गो०! अट्ट, तं०-नाणा० जावअंतराइयं, एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं,
जीवेणंभंते! नाणावरणिशंकम्मंवेदेमाणेकतिकम्मपगडीतो वेदेति?, गो०! सत्तविहवेयए वा अट्ठविहवेयए वा, एवं मणूसेवि, अवसेसा एगत्तेणवि पुहुत्तेणवि नियमा अट्ट कम्मपगडीतो वेदेति जाव वेमाणिया, जीवा णं भंते ! नाणावरणिशं वेदेमाणा कति कम्मपगडीतो वेदेति ?, गो० ! सब्वेवि ताव होजा अट्टविहवेदगा, अहवा अट्टविहवेदगा य सत्तविहवेदगे य अहवा अट्ठविहवेदगा य सत्तवि०, एवं मणूसावि,
दरिसणावरणिजं अंतराइयंचएवं चेव भाणितव्वं, वेदणिजं आउयनामगोतातिं वेदेमाणे

Page #536

पद-२७, उद्देशकः-, द्वार
२०९ कति कम्मपगडीओ वेएति?, गो० ! जहा बंधगवेदगरस वेयणिजंतहा भाणितव्वाणि, .
जीवे णं भंते ! मोहणिजं वेदेमाणे कति कम्मपगडीतो वेदेति ?, गो० ! नियमा अट्ट कम्मपगडीतो वेदेति, एवं नेरतिएजाववैमाणिते, एवं पुहुत्तेणवि (पन्नवणाएभगवईएसतावीसइमं पयंसमत)
वृ. 'कईणं भंते !' इत्यादि गतार्थ, सम्प्रति किं कर्म वेदयमानः कति कर्मप्रकृतिर्वेदयते इत्युदयस्योदयेन सह सम्बन्धं चिन्तयति
'जीवे णं भंते ! नाणावरणिजं कम्मं वेएमाणे कइ कम्मपगडीओ वेएइ इत्यादि, तत्र सप्तविधवेदक उपशान्तमोहः क्षीणमोहो वा, तयोर्मोहनीयोदयासम्मनवात, शेषस्तु सूक्ष्मसंपरायादिरष्टविधवेदकः, एवंमनुष्यपदेऽपि वाच्यं, नैरयिकादयस्तुनियमादष्टविधवेदकाःबहुवचनचिन्तायां जीवपदे मनुष्यपदे च भङ्गत्रिकं, तत्र सर्वेऽपि तावतद् भवेयुः अष्टविधवेदका इत्येको भाः, ततः सप्तविधवदकस्यैकस्य भावे द्वितीयो बहूनां भावे तृतीयः, शेषेषु तु नैरयिकादिषु पदेषु अभङ्गमष्टविधवेदका इति, सप्तविधवेदकत्वस्य तत्रासम्भवात्,
एवं दर्शनावरणीयान्तरायसूत्रेऽपि वक्तव्यं, वेदनीयसूत्रे जीवपदे मनुष्यपदे च प्रत्येकमष्टविधवेदको वा सप्तविधवेदको वाचतुर्विधवेदको वेति वक्तव्यं, शेषेषुतुनैरयिकादिषु अर्थविधवेदक इत्येकः तेषामुपशान्तमोहत्वाद्यवस्थासम्भवात्, तत्रैव वेदनीयसूत्रेबहुवचनचिन्तायां जीवपदे मनुष्यपदेच प्रत्येकंभङ्गत्रिकं, तत्राष्टविधवेदकाश्चेत्येको भङ्गः एषसर्वथासप्तविधवेदकानामभावे, ततः सप्तविधवेदकपदप्रक्षेपेएकवचनबहुवचनाभ्यां द्वौभङ्गाविति, शेषेषुतुनैरयिकादिषु स्थानेष्वमङ्गकं अष्टविधवेदका इति, एवमायुर्नामगोत्रसूत्राण्यपि भावनीयानि,
मोहनीयंकर्मवेदयमानोनियमादष्टविधवेदकइति, जीवादिषुपञ्चविंशती पदेष्वेकवचनचिन्तायां बहुवचनचिन्तायं च सर्वत्रापि अमङ्गकं-अष्टौ कर्मप्रकृतीर्वेदयते वेदयन्ते वा ॥
पदं - २७ - समाप्तम्
[ पदं-२८- "आहारं" ] वृ. तदेवमुक्तं वेदवेदाख्यं सप्तविंशतितमं पदं, सम्प्रपत्यष्याविंशतितममारभ्यते, तस्य चामभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे नारकादिगतिसमापन्नानां कर्मवेदनापरिणाम उक्त;, इह त्वाहारपरिणाम इति, तत्र चेमे सङ्ग्रहणिगाथे-- मू. (५५०) सचित्ता १ हारट्ठी २ केवति ३ किं वावि ४ सब्बतो चेव ५।
कतिभागं ६सब्वे७खलु परिणामे ८ चेव बोद्धब्बे।। १. सचित्ताहारट्ठी' इत्यादि प्रथमोऽधिकारः सचित्तपदोपलक्षितः, स चैवम्-'नेरइया णमंते! किं सचित्ताहारा अचित्ताहारा इत्यादि १, द्वितीय आहारार्थिन इति२, तृतीयः 'केवइय'त्ति कियता कालेन आहारार्थः समुत्पद्यते इत्यादिरूपः ३, चतुर्थः किमाहारमाहारयन्तीतिपदोपलक्षितः ४ पञ्चमः सर्वत इतिपदोपलक्षितः, सचैवम्-'नेरइयाणंसव्वतोपरिणामंति'त्यादि ५चेवशब्दः समुच्चये, 'कइभाग'ति गृहीतानां पुद्गलानां कतिभागमाहारयन्तीत्येवमादिः षष्ठोऽधिकारः ६, 'तथा सव्वे' इति यान् पुद्गलान् आहारतया गृह्णन्ति तान् किं सर्वान्-अपरिशेषान् आहारयन्ति [1114

Page #537

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २-२८// /५५०
उतासर्वान् इत्येवमुपलक्षितः सप्तमोऽधिकारः ७, तथाऽष्टमोऽधिकारः परिणामः- परिणामरूपो बोद्धव्यः, स चैवम्- 'नेरइया णं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते णं तेसिं पुग्गला कीसत्ताए भुजो २ परिणामंती त्यादिरूपः ८, मू. (५५१)
एगिंदियसरीररादी लोमाहारो तहेव मणभक्खी। एतेसिं तु पदाणं विभावणा होति कातव्वा ॥
यू. नवमोऽर्थाधिकारः एकेन्द्रियानि शरीराणि स चैवम्- 'नेरइया णंभंते! किं एगिंदियरीराई आहारेति जाव पंचिंदियसरीराई आहारेति ? ' ९, दशमोऽधिकारो लोमाहारो-लोमाहारवक्तव्यतारूप: १०, एकादशो मनोभक्षितवक्तव्यतारूपः ११,
'एएसिं तु' इत्यादि, एतेषां - सामान्यतोऽनन्तरमुद्दिष्टानां पदानां - अर्थाधिकाराणां विभावना-विस्तरतः प्रकाशनानाम भवति कर्त्तव्यता, सूत्रकारवचनमेतत् । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयितुकामो 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात् प्रथमाधिकारं विभावयति
-: पर्व - २८, उद्देशक :- 9:
मू. (५५२) नेरइया णं भंते! किं ! सचित्ताहारा अचित्ताहारा मीसाहारा ?, गो० ! नो सचित्ताहारा अचित्ताहारा नो मीसाहारा, एवं असुरकुमारा जाव वैमाणिया, ओरालियसरीरा जाव मणूसा सचित्ताहारावि अचित्ताहारावि मीसाहारावि ।
२१०
नेरइया णं भंते! आहारट्ठी ?, हंता आहारट्ठी, नेरइयाणं भंते! केवतिकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जति ? गो० ! नेरइयाणं दुविधे आहारे प० तं०-- आभोगनिव्यत्तिते य अनाभोगनिव्वत्तित्ते य, तत्थ णं जे से अनाभोगनि० से णं अनुसमयमविरहिते आहारट्टे समुप्पज्जति, तत्थ णं जे से आभोगनि० से णं असंखिज्जसमतिए अंतोमुहत्तिते आहारट्टे समुप्पज्जति,
नेरइया णं भंते! किमहारमाहारेति ?, गो० ! दव्वतो अनंतपदेसियातिं खेत्तओ असंखेजपदेसोगाढातिं कालतो अन्नयरट्ठियातिं भावओ वण्णमंतातिं गंधमंताई रसमंताई फासमंताई, जाई भावतो वण्णमंताई आहारेति ताइं किं एगवण्णातिं आहारेति जाव किं पंचवण्णाई आहारेति ?, गो० ! ठाणमग्गणं पडुच एगवण्णाइंपि आहारेति जाव पंचवण्णाइंपि आहारेति, विहाणमग्गणं पडु कालवण्णाइंपि आहारेति जाव सुक्किल्लाइंपि आहारेति, जातिं वण्णतो कालवणातिं आहारेति ताई किं एगगुणकालाई आहारेति जाव दसगुणकालाई आ० संखिज० असंखिजगुणकालाई आ० जाव अनंतगुणकालाई आ० ?, गो० ! एगगुणकालाइंपि आ० जाव अनंतगुणकालाइंपि आ० एवं जाव सुकिल्लाई, एवं गंधतोवि रसतोवि,
-जाई भावओ फासमंताई ताई नो एगफासाई आ० नो दुफासाइं आ० नो तिफासाई आहारेति चउफासाई आहारेति, जाव अट्ठफासाईपि आ०, विभागमग्गणं पडु कक्खडाइंपि आ० जाव लुक्खाई, जातिं फासतो कक्खडातिं आ० ताई किं एगगुणकक्खडाई आ० जाव अनंतगुणकक्खडाइं आ० ?, गो० ! एगगुणकक्खडाइंपि आ० जाव अनंतगुणकक्खडाइंपि आ०, एवं अट्ठवि फासा भाणितव्वा, जाव अनंतगुणलुक्खाईपि आ०, जातिं भंते ! अनंतगुणलुकखाई आ० ताइं किं पुट्ठाई आ० अपुट्ठाई आ० ?, गो० ! पुट्ठाई आ० नो अपुट्ठाई आ०, जहा भासुद्देसए जाव नियमा छद्दिसिं आ०,

Page #538

पदं-२८, उद्देशकः-१, दारं
२११
-ओसन्न कारणंपडुच्च वण्णओकालनीलार्ति गंधओदुझिंगंधाति रसओ तित्तरसकडुयाई फासओकक्खडगुरुयसीयलुक्खाइंतेसिपोराणेवण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणेविपरिणामइत्ता परिपीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता अन्ने अपुब्वेवण्णगुणेगंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारं आहारेति।
नेरइया णं भंते ! सव्वओ आहारैति सबओ परिणामति सवओ ऊससंति सव्वओ नीससंति अभिक्खणंआहारोंते अभिक्खणं परीणामंतिअभिक्खणंऊससंतिअभिक्खणं नीससंति आह आहारेति आहछ परणीमेति आहब ऊससंति आहन्छ नीससंति?, हता! गो०! नेरइया सब्बतो आहारते एवं तं चेव जाव आहन्छ नी01
नेरइयाणं भंते! पोग्गले आहारत्ताते गिण्हति ते गंतेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कतिभागं आहारेति कतिभागं आसाएंति?, गो०! असंखेजतिभागंआ० अनंतभागं अस्साएंति, नेरइया णमंते! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हति ते किं सब्वे आहारेति नो सब्वे आहारेति?, गो० ! ते सब्वे अपरिसेसए आहारेति । नेरइया णं भंते १ जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हति ते णं तेसिं पोग्गलाकीसत्ताए भुजोर परिणामेति?, गो०! सोतिदियत्तातेजाव फासिंदियत्ताते अनिट्टत्ताते अकंतताए अन्निट्टत्ताए अमणुण्णत्ताए अमणामत्ताते अनिच्छियसाते अभिज्झित्ताए अहत्ताते नो उद्धत्ताए दुक्खत्ताते नो सुहत्ताते एतेसिं भुजो २ परिणमंति।
वृ.'नेरइयाणंभंते १' इत्यादि, नैरयिका भदन्त! किंसचित्ताहाराः-सचित्तमाहारयन्तीति सचित्ताहाराः,एवमचित्ताहारा मिश्राहारा इत्यपि भावनीयं, भगवानाह-'गौतमे'त्यादि, इह वैक्रियशरीरिणो वैक्रियशरीरपरिपोषयोग्यान् पुद्गलानाहारयन्ति, ते चाचित्ता एव सम्भवन्तिन जीवपरिगृहीता इत्यचित्ताहारा न सचित्ताहारा नापि मिश्राहाराः, एवमसुरकुमारादयः स्तनितकुमारापर्यवसाना भवनपतयो व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाच वेदितव्याः, औदारिकशरीरिणः पुनरौदारिकशरीरपरिपोषयोग्यान् पुद्गलानाहारयन्ति, ते च पृथिवीकायिकादिपरिणामपरिणताइति सचित्ताहाराअचित्ताहारा मिश्राहाराश्च घटन्ते,तथा चाह-'ओरालियसरीरा जाव मणूसा' इत्यादि, औदारिकशरीरिणः पृथिवीकायिकेभ्य आरभ्य यावन्मनुष्याः, किमुक्तं भवति? -पृथिव्यप्तेदोवायुवनस्पतिरकूपाएकेन्द्रिया द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया मनुष्याश्चच एतेप्रत्येक सचित्ताहारा अप्यचित्ताहारा अपि मिश्राहारा अपि वक्तव्याः । उक्तः प्रथमाधिकारः, सम्प्रति द्वितीयादीनष्टमपर्यन्तान् सप्ताधिकारान् चतुर्विशतिदण्डकक्रमेण युगपदभिधित्सुः प्रथमतो नैरयिकाणामभिदधाति
_ 'नेरइया णमित्यादि, नैरयिकाणमिति वाक्यालझारे, भदन्त ! आहारार्थिनः, काक्वाऽभिधानतः प्रश्नार्थत्वावगतिः,भगवानाह-हंते त्यादि, हन्तेत्यनुमतीअनुमतमेतत्, गौतम आहारार्थिनो नैरयिका इति, यदि आहारार्थिनस्ततो भदन्त ! नैरयिका णमिति पूर्ववत् 'केवइकालस्स'त्ति प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे षषअठी, कियता कालेन आहारार्थः-आहारलक्षणं प्रयोजनं आहाराभिलाष इतियावत् समुत्पद्यते?, भगवानाह-'गौतम!' इत्यादि, नैरयिकाणां द्विविधो-द्विप्रकारः आहारः, तद्यथा-आभोगनिर्वातितोऽनाभोगनिर्वर्तितश्च, तत्र आभोगनमाभोगः-आलोचनमभिसन्धिरित्यर्थः आभोगेन निर्तितः--उत्पादित आभोगनिवर्तित

Page #539

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २-२८/१//५५२ आहारयामीतीच्छापूर्वं निर्मापित इतियावत्, तद्विपरीतोऽनाभोगनिर्वर्त्तितः, आहारयामीति विशिष्टेच्छामन्तरेण यो निष्पाद्यते प्रावृट्काले प्रचुरतरमूत्राद्यभिव्यङ्गयशीतपुद्गलाद्याङहारवत् सोऽनाभोगनिर्वर्त्तित इति भाव;,
'तत्थण 'मित्यादि, तत्र - अनाभोगाभोगनिवर्त्तितयोर्मध्ये योऽसावनाभोगनिवर्त्तित आहारः 'सेण' मिति पूर्ववत् 'अनुसमयं प्रतिसमयं समये २ इत्यर्थः, इह च दीर्घकालोपभोग्यस्याहारस्यैकवारमपि ग्रहणे तावन्तं कालमनुसमयं भवति, तत आभवपर्यन्तं सातत्यग्रहणप्रतिपादनार्थमाहअविरहित आहारार्थः, समुत्पद्यते, अथवा सततप्रवृत्ते आहारार्थेऽपान्तराले चुक्कस्खलितन्यायेन येन कथञ्चित् विरहभावेऽपि लोके तदगणनया अनुसमयमिति व्यवहारः प्रवर्त्तते ततोऽपान्तराले विरहाभावप्रतिपादनार्थमविरहित इत्युक्तं, अनुसमयमविरहितोऽनाभोगनिर्वर्त्तित आहारार्थः समुत्पद्यमानः ओजआहारादिना प्रकारेणावसेयः,
'तत्थ ण' मित्यादि, तत्र - आभोगानाभोगनिर्वर्त्तितयोर्मध्ये योऽसावाभोगनिर्वर्त्तितः आहारार्थः सोऽसङ्घयेयसामयिकः असंख्येयैः समयैर्निर्विर्तितः, सच्चासङ्घयेयसमनिर्वर्त्तितं तज्जधन्यपदेऽप्यन्तर्मुहूर्त्तिकं भवति न हीनमत आन्तर्मुहूर्तिक आहारार्थः समुत्पद्यते, किमुक्तं भवति ?, - अन्तर्मुहूर्त कालं यावत् प्रवर्त्तते न परतो, नैरयिकाणां हि योऽसावाहारयामीत्यभिलाषः स परिगृहीताहारद्रव्यपरिणामेन यजनितमतितीव्रतरं दुःखं तद्मावादन्तर्मुहूर्तान्निवर्त्तते तत आन्तर्मुहूर्तिको नैरयिकाणामाहारार्थः,
२१२
'नेरइया ण 'मित्यादि, नैरयिका णमिति पूर्ववत् किंस्वरूपमाहारमाहारयन्ति ?, भगवान् द्रव्यादिभेदतस्तमाहारयन्तीति निरूपयितुकाम आह- 'गोयमे' त्यादि, गौतम ! द्रव्यतो- द्रव्यस्वरूपपर्यालोचनायां अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि, अन्यथा ग्रहणासम्भवात्, न हि सङ्ख्यातप्रदेशात्मका असङ्ख्यातप्रदेशात्मका वा स्कनधा जीवस्य ग्रहणयोग्या भवन्ति, क्षेत्रतोऽसङ्घयेयप्ररदेशागाढानि कालतोऽन्यतरस्थितिकानि, जघन्यस्थितिकानि मध्यमस्थितिकानि उत्कृष्टस्थितिकानि चति भावार्थः, स्थितिरिति चाहारयोग्यस्कन्धपरिणामत्वेनावस्थानमवसेयं, भावतो वर्णवन्ति गंधवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति च प्रतिपरमाण्वेकैकवर्णगन्धरसस्पर्शभावात्,
'जाई भावतो वण्णमंताई' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाहा-'गो० ! ठाणमग्गणं पडुच्चे' त्यादि, तिष्ठन्ति विशेषा अस्मिन्निति स्थानं - सामान्यमेकवर्णं द्विवर्णं त्रिवर्णमित्यादिरूपं तस्य मार्गणं- अन्वेषणं तठप्रतीत्य सामान्यचिन्तामाश्रित्येति भावार्थः, एकवर्णान्यपि द्विवर्णादीन्यपि इत्यादि सूगमं, नवरं तेषामनन्तप्रादेशिकनां स्कन्धानामेकवर्णत्वं द्विवर्णत्वमित्यादि व्यवहारनयमतापेक्षया, निश्चयनयमतापेक्षया त्वनन्तप्रादेशिकस्कन्धोऽणीयानपि पञ्चवर्ण एव प्रतिपत्तव्यः, 'विहाणमग्गणं पडुच्चे' त्यादि, विविक्तम् - इतरव्यवच्छिन्नं धानं पोषणं स्वरूपस्य यत् तद्विधानं-विशेषः कृष्णो नील इत्यादिप्रतिनियतो वर्णादिविशेष इतियावत् तस्य मार्गणं प्रतीत्य तानि कालवर्णान्यपि आहारयन्तीत्यादि सुगमं, नवरमेतदपि व्यवहारतः प्रतिपत्तव्यं, निश्चयतः पुनरवश्यं तानि पञ्चवर्णान्येव,
ww
'जाई वण्णओ कालवण्णाइंपी' त्यादि सुगमं, यावद् 'अनन्तगुणसुक्किल्लाइंपि आहारेति' एवं गंधरसस्पर्शविषयाण्यपि सूत्राणि भावनीयानि, 'जाई भंते! अनंतगुणलुक्खाई' इत्यादि,

Page #540

पद-२८, उद्देशकः-१, द्वारं
२१३ यानि भदन्त ! अन्तगुणरूक्षाणि, उपलक्षणमेतत् एकगुणकालादीन्यपि आहारयन्तीति, तानिच भदन्त ! किं स्पृष्टानि-आत्मप्रदेशविषयाण्याहारयन्ति उतास्पृष्टानि?, भगवानाह-स्पृष्टानि नो अस्पृष्टानि जहा भासुद्देसए वाजावनियमा छद्दिसिं'तिअतऊर्ध्वंयथा भाषोद्देशकेप्राकसूत्रमभिहितं तयात्रापि द्रष्टव्यं, तत्र तावत्यावत् 'नियमा छद्दिसिं'ति पदं, तच्चैवम्,
__ 'जाइंपुट्ठाई आहा० ! ताई भंते ! किं ओगाढाई आहा० अनेगाढाई आहारेति?, गो० ओगाढाइंआहारेतिनोअणोगाढाईआहारेति, जाईभंत! ओगाढाईआहारेतिताइंकिंअनंतरोगाढाई आ० परंपरोगाढाई आहारेंति ?, गो० ! अनंतरोगाढाई आ० नो परंपरोगाढाई आ०, जाइं भंते अनंतरोगाढाइं आ० ताई भंते ! किं अणूई आहारेति बादराई आ०?, गो० ! अणूइंपि आ० बादराईपि आहा०, जाइं भंते ! अणूइंपि आहारेंति बादराईपि आ० ताई किं उई आ० अहे आहा० तिरियं आहारेंति?, गो०! उहंपि आ० अहेवि आ० तिरियंपि आहारेंति,
जाई भंते ! उईपि आ० अहेवि आहा० तिरियपि आहारेति ताई किं आदि आ० मज्झे आ० पजवसाणे आ०?, गो०! आदिपि आहारेति मज्झेवि आ० पञ्जवसाणेविआहारेंति जाई भंते ! आइंपि आहारेति मझेवि आहारेति पज्जवसाणेवि आहारेति ताई भंते ! किं सविसए आहारति अविसए आ०?, गो०! सविसए आ० नो अविसए आ० जाई भंते !सविसए आ० ताई किंआनुपुव्वीएआहारेंतिअनानुपुव्वीए आ०?,गो०! आणुपुब्बीए आ० नोअनानपुव्वीए आ० जाईभंते! आनुपुट्विं आ० ताईकिं तिदिसिं आहारेंतिचउदिसिंआहा० पंचदिसिं आहारेति छद्दिसिं आहारेंति?,गो० ! नियमाछद्दिसिं आ०, 'अस्य व्याख्या-इहात्मप्रदेशैः संस्पर्शनमात्म- . परदेशावगाढक्षेत्राद्वहिरपि सम्भवति ततःप्रश्नयति
'जाई भंते' इत्यादि, यानि भदन्त! स्पृथन्याहारयन्ति तानि किं अवगाढानि-आत्मप्रदेशः सह एकक्षेत्रावस्थायीनि उत अनवगाढानि-आत्मप्रदेशावगाहक्षेत्राद्वहिरवस्थितानि ?, भगवानाह-गौतम!अवगाढान्याहारयन्तिनानावगाढानि, यानि भदन्तावगाढान्याहारयन्तितानि भदन्त ! किमनन्तरावगाढानि, किमुक्तं भवति?-येष्वात्मप्रदेशेषु यान्यव्यवधानेनावगाढानि तैरात्मप्रदेशैस्तान्येवाहारयन्ति उत परम्परावगाढानि-एकद्वित्रयाद्यात्मप्रदेशव्यवहितानि ?, भगवानाह-गौतम ! अनन्तरावगाढानि आहारयन्ति नो परम्परावगाढानि, यानि भदन्तानन्तरावगाढान्याहारयन्ति तानि किमणूनि-रतोकान्याहारयन्ति उत बादराणि-प्रभूतप्रदेशोपचितानि भगवानाह-गौतम! अणून्यप्याहारयन्ति बादराण्यप्याहारयन्ति, इहाणुत्वबादरत्वे तेषामेवाहारयोग्यानां स्कन्धानां प्रदेशस्तोकत्वबाहुल्यापेक्षया वेदितव्ये इति,
यानि भदन्त! अणुन्यप्याहारयन्ति तानि भदन्त ! किमूर्ध्व-ऊर्ध्वप्रदेशस्थितान्याहारयन्ति अधस्तिर्यग्वा, इह ऊध्वाधस्तिर्यकत्वं यावति क्षेत्रे नैरयिकोऽवगाढः तावत्येव क्षेत्रे तदपेक्षया परिभावनीयं, भगवानाह-गौतम ! ऊर्ध्वमप्याहारयन्ति-ऊर्ध्वप्रदेशावगाढन्यप्याहारयन्ति एवमधोऽपितिर्यगपि, यानि भदन्त! उर्ध्वमप्याहारयन्ति अधोऽप्याहारयन्ति तिर्यग्प्याहारयन्ति तानि किमादावाहारयन्ति मध्ये आहारयन्ति पर्यवसाने आहारयन्ति, अयमत्राभिप्रायः
नैरयिका हि अनन्तप्रदेशिकानि द्रव्याण्यन्तर्मुहूर्त कालं यावत् उपभोगोचितानि गृह्णन्ति, ततः संशयः किमुपभोगोचितस्य कालस्यान्तर्मुहूर्तप्रमाणस्यादौ-प्रथमसमये आहारयन्ति उत

Page #541

२१४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २८/१//५५२ मध्ये-मध्येषु समयेषु आहोश्चित्पर्यवसाने - पर्यवसानसमये ?, भगवानाह - गौतम! आदावपि मध्येऽपि पर्यवसानेऽप्याहारयन्ति, किमुक्तं भवति ? - उपभोगोचितस्य कालस्यान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणस्यादिमध्यावसानेषु सभयेष्वाहारयन्तीति, यानि भदन्त ! आदावपि मध्येऽपि पर्यवसानेऽप्याहारयन्ति तानि भदन्त ! किं स्वविषयाणिखोचिताहारयोग्यानि आहारयन्ति उत अविषयाणिखोचिताहारायोग्यान्याहारयन्ति ?, भगवानाह - गौतम ! स्वविषयाण्याहारयन्ति नो अविषयाण्या
हारयन्ति,
यानि भदन्त ! स्वविषयण्याहारयन्ति तानि भदन्त ! किमानुपूर्व्याआहारयन्ति अनानुपूर्व्या आनुपूर्वीनाम यथासन्नं यद्विपरता अनानुपूर्वी, भगवानाह - गौतम ! आनुपूर्व्या, सूत्रे द्वीतीय तृतीयार्थे वेदितव्या प्राकृतत्वात्, यथा आचाराङ्गे 'अगणिं च पुट्ठा' इत्यत्र, आहारयन्ति नो अनानुपूर्व्या, ऊर्ध्वमधस्तिर्यग्वा यथासन्नं नातिक्रम्याहारयन्तीति भावः, यानि भदन्त ! आनुपूर्व्या आहारयन्ति तानि किं 'तिदिसिं' ति तिम्रोदिशः समाहतास्त्रिदिक् तस्मिन् व्यवस्थितान्याहारयन्ति चतुर्दिशि पञ्चदिशि षदिशि वा, इह लोकनिष्कुटपर्यन्ते जघन्यपदे त्रिदिग्व्यवस्थितमेव प्राप्यते न द्विदिग्व्यवस्थितमेकदिग्व्यवस्थितं वा अतस्त्रिदिश आरभ्य प्रश्नः कृतः, भगवानाह - गौतम ! नियमात् षड्दिशि व्यवस्थितान्याहारयन्ति, नैरयिका हि त्रसनाड्या मध्ये व्यवस्थिताः, तत्र चावश्यं षड्विक्संभव इति,
'ओसन्नकारणं पडुचे' इत्यादि, ओसन्नशब्दो बाहुल्यावाची, यथा 'ओसन्नं देवा सायावेयणं वेदयन्ती' त्यत्र, ओसन्नकारणं - बाहुल्यकारणं प्रतीत्य, किं तद्बाहुल्यकारणमिति चेत्, उच्यते, अशुभानुभाव एव, तथापि प्रायो मिध्याध्ष्टयः कृष्णागदीन्याहारयन्ति न तु भविष्यतीर्तकरादयः तत ओसनेत्युक्तं, वर्णतः कालनीलानि गन्धतो दुरभिगन्धानि, रसतस्तिक्तकटुकानि स्पर्शतः कर्कशगुरुशीतरूक्षाणि इत्यादि, तेषामाहार्यमाणानां पुद्गलानां 'पुराणान्' अग्रेतनान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् 'विपरिणामइत्ता परिवीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धसंइत्ता' एतानि चत्वार्यपि पदानि एकार्थिकानि विनाशार्थप्रतिपादकानि नानादेशजविनेयानुग्रहार्थमुपात्तानि, विनाश्य किमित्याह- अन्यान् अपूर्वान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगणान् उत्पाद्य आत्मसरीरक्षत्रावगाढान् पुद्गलान् 'सव्वष्पणया' सर्वात्मना सर्वैरेवात्मप्रदेशैराहारमाहाररूपान् आहारयन्ति,
'नेरइया णं भंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं, 'नेरइया णं भंते! जे पोग्गला' इत्यादि, नैरयिका णमितिपूर्ववत्, भदन्त ! यान् पुद्गलान् आहारतया गृह्णन्ति नैरयिकाः तेषां गृहीतानां पुद्गलानां 'सेकालंसि' एष्यत्काले ग्रहणकालोत्तरकालमित्यर्थः 'कइभागं'ति कतिथं भागमाहारयन्ति- आहारतयोपभुञ्जते ?, तथा 'कतिभागं' कतिथं भागमाहार्यमाणपुद्गलानामास्वादं गृह्णन्ति, नहि सर्वे पुद्गला आहार्यमाणा आस्वादमायान्तीति पृथक् प्रश्नः, भगवानाह - गौतम असङ्ख्येयं भागमाहारयन्ति, अन्ये तु गवादिप्रथमबृहद्ग्रासग्रहण इव परिशरन्ति, आहार्यमाणानां पुद्गलानामनन्तभागमास्वादयन्ति, शेषास्त्वनासादिता एव शरीरपरिणाममापद्यन्ते इति.
‘नेरइया णं भंते!’इत्यादि, नैरयिकाः णमिति पूर्ववत् यान् पुद्गलान् आहारतया गृह्णन्ति, इह ग्रहणं विशिष्टमवसेयं ततो येउज्झितशेषाः केवला आहारपरिणामयोग्य एवावतिष्ठन्ते तेऽत्रा

Page #542

-
-
पदं-२८, उद्देशकः-१, द्वारं
२१५ हारतयागृह्यमाणाः पृथा द्रष्टव्याः,अन्यथा निर्वचनसूत्रमपेक्ष्यपूर्वापरविरोधप्रसङ्गो, नचभगवद्वचने विरोधसम्भावनाऽप्यस्ति, ततइदमेव व्याख्यानंसम्यक, अतएवंविधपूर्वापरविरोधाशकाव्युदासाथ पूर्वसूरिभिः कालिकसूत्रस्यानुयोगः कृतः,उक्तंच॥१॥ “जंजह सुत्ते मणियं तहेव तंजइ वियालणा नत्यि।
किं कालियाणुजोगो दिह्रो दिटिप्पहाणेहिं? ॥" तान् किं सर्वानआहारयन्ति उतनोसर्वान् सर्वैकदेशभूतान्?, भगवानाह-तान्सर्वान्अपरिशेषानाहारयन्ति, उज्झितशेषाणामेव केवलानामाहारपरिणामयोग्यानांगृहीतत्वात, 'नेरइया णमित्यादि, नैरयिकाः णमितिपूर्ववत् यान् पुद्गलान् आहारतया गृहन्ति ते पुद्गलाःणमिति पूर्ववत् तेतेषांनेरयिकाणांकीकया-किंस्वरूपतया भूयो भूयः परिणमन्ते?,भगवानाह-गौतम श्रोत्रेन्द्रियतया यावत्करणात् चक्षुरिन्द्रियतया घ्राणेन्द्रियतया जिह्वेन्द्रियतयेति परिग्रहः, स्पर्शनेन्द्रियतया, इन्द्रियरूपतयापिपरिणममानानशुभरूपाः किन्त्वेकान्ताशुभरूपाः, यतआह
'अनिट्टत्ताते'इत्यादि, इटा-मनसाइच्छाविषयीकृताः, यथाशोभनमिदंजातंयदित्यमिम् परिणताइति, तद्विपरीता अनिष्टास्तद्भावस्तत्तातया, इहकिश्चित्परमार्थतःशुभमपिकेषाञ्चिदनिष्टं भवति यथा मक्षिकाणां चन्दनकर्पूरादि तत आह-'अकंतत्ताए' न कान्ताः-कमनीया अकान्ता अत्यन्ताशुभवपितत्वात्, अतएवाप्रियतयानप्रिया अप्रियाः, दर्शनापातकालेऽपिनप्रियबुद्धिमात्मन्युत्पादयन्तीति भावः, तद्भावोऽप्रियता तया, 'असुभत्ताए' इतिनशुमा अशुमा अशुवर्णगन्धरसस्पर्शत्मकत्वात्तद्भावस्तत्तातया, अमणुग्नत्ताए' इतिनमनोज्ञाअमनोज्ञाः, विपाककाले दुःखजनकतया न मनःप्रह्लादहेतव इति भावः, तद्भावस्तत्ता तया, 'अमणामत्ताए' भोज्यतया मनः आप्नुवन्तीतिमनापाः,प्राकृतत्वाछपकारस्य मकारत्वेमणामइतिसूत्रे निर्देशः,नमनआपा अमनआपा, न जातुचिदपि भोज्यतया जन्तूना मनआपीभवन्तीति भावस्तद्भावस्तत्ता तया, अत एव 'अनिच्छियत्ताए' इति अनीप्सिततया भोज्यतया स्वादितुमीष्टा ईप्सिता न ईप्सिता अनीप्सिता-स्तद्भावस्तत्ता तया, 'अभिज्झियत्ताए' अभिध्यानमभिध्या, अभिलाष इत्यर्थः,
अभिध्यासआता एष्विति अमिध्यितास्तारकादिदर्शनादितप्रत्ययः तदभावस्तत्तातया, किमुक्तं भवति?-ये गृहीता आहारतया पुद्गलान ते तृप्तिहेतवोऽभूवनितिन पुनरमिलषणीयत्वेन परिणमन्ते, तथा 'अहत्ताए' इति अधस्तया, गुरुपरिणामतयेति भावः, नो ऊर्ध्वतयालघुपरिणामतया, अतएव दुःखतयागुरुपरिणामपरिणतत्वात्, नसुखतया लघुपरिणामपरिणतत्वाभावात्, तेपुद्गलास्तेषां नैरयिकाणां भूयो भूयः परिणमन्ते! एतान्येव आहारार्थिन इत्यादीनि सप्त द्वाराणि असुरकुमारादिषु भवनपतिषु चिचिन्तयिषुरिदमाह
'जहा नेरइयाण'मित्यादि, यथा नैरयिकाणांतथा असुरकुमाराणामपिभाणितव्यं, यावत् 'तेसिं भुजोर परिणमन्ती'ति पर्यन्तपदं, तत्र नैरयिकसूत्रादस्य सूत्रस्य विशेषमुपदर्शयति-'तत्य गंजे से इत्यादि, एवंचोपदर्शितं सूत्रनमन्दमतीनांयथास्थितंप्रतीतिमागच्छतिततस्तदनुग्रहाय सूत्रमुपदयते।
मू. (५५३) असुरकुमारा गं भंते ! आहारट्ठी !, हंता ! आहारट्ठी, एवं जहा नेरइयाणं तहा असुरकुमारणवि भाणितव्वं, जाव तेसिं भुजो २ परिणमंति,

Page #543

२१६
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-२८/9/-/५५३
तत्य णं जे से आभोगनिव्वत्तिते से णं जहन्नेणं चउत्थभत्तस्स उक्कोसेणं सातिरेगवाससहस्सस्स आहारट्टे समुष्पजइ, ओसण्णं करणं पडुछ वण्णतो हालिहसुक्किालाति गंधतो सुब्मिगंधातिरसतो अंबिलमहुराति फासओ मउयलहुयनिझुण्हाति,
तेसिं पोराणे वण्णगुणे जाव फासिंदियत्तातेजाव मणामत्ताते इच्छियत्ताते मिज्झियत्ताते उद्धत्ताते नो अहत्ताए सुहत्ताए नो दुहत्ताए एतेसिं भुजो २ परिणमंति, सेसंजहा नेरइयाणं, एवं जाव धणियकुमाराणं, नवरं आभोगनिव्वत्तिते उकोसेणं दिवसपुत्तस्स आहारट्ठे समुप्पजति
वृ.असुरकुमाराणमंते! आहारट्टी?,हंताआहारट्टी, असुरकुमाराणंभंत! केवइकालस्स आहारट्ठे समुष्पजइ',अत्रसप्तम्यर्थेषष्ठी, कियतिकाले अतिक्रान्तेसतिभूयआहारार्थः समुत्पद्यते इत्यर्थः, ? 'असुरकुमाराणं दुविहे आहारे पं० तंजहा-आभोगनिव्वत्तिए अनामोगनिव्वत्तिए य, तत्थणंजे से अनाभोगनिव्वत्तिए सेणं अनुसमयमविरहिए आहारट्टे समुप्पज्जइ, तत्थणंजे से आमोगनिव्वत्तिए से णं जहन्नेणं चउत्थभत्तस्स उक्कोसेणं साइरेगस्स वाससहस्सस्स आहारट्टे समुपजई तत्र'चउत्थभत्तस्सेति सप्तम्यर्थेषष्ठी, चतुर्थभक्तेआगमिकीयंसंज्ञा, एकस्मिन् दिवसेडतिक्रान्तेइत्यर्थः, भूयोजघन्येनाहारार्थः समुत्पद्यते, एतच दशवर्षसहस्रायुषांप्रतिपततव्यमुत्कर्षतः सातिरेके अभ्यधिके वर्षसहस्रेऽतिक्रान्ते, एतच्च सागरोपमायुषामवसेयं,
'असुरकुमाराणं भंते! किमाहारमाहारयन्ति?, गो०! दव्वतोऽनंतप्पएसियाई खेत्तओ असंखेजपएसोगाढाइंकालओअन्नयरहिइयाईभावओवण्णमंताइंगंधमंताईरसमंताईफासमंताई जावनियमाछद्दिसिंआहारेति, ओसनं कारणंपडुच्च वण्णओहालिद्दसुक्किरलाई, गंधओसुरभिगंधाई, रसओअंबिलमहुराईफासओमउयलहुनिझुण्हाई, तेसिपोराणे दण्णगुणे गंधगुणेरसगुणेफासगुणे जाव इच्छियत्ताए अभिज्झियत्ताए उद्धत्ताए नो अहत्ताए सुखत्ताए नो दुहत्ताए यतेसिं भुजो २ परिणमंति', यथाचासुरकुमाराणां सूत्रमुक्तंतथानागकुमारादीनामपिस्तनितकुमारपर्यवसानानां वक्तव्यं, नवरमाभोगनिवर्त्तिताहारार्थचिन्तायामुत्कर्षाभिधानावसरे 'उकोसेणं दिवसपुहुत्तस्स आहारटे समुपज्जइ' इति वक्तव्यं, एतच्च पल्योपमासङ्ख्येयभागायुषां तजधिकायुषां चावसेयं, शेषं तथैव, तथा चाह०,-'एवंजाव थणियकुमाराण' मित्यादि।
सम्प्रति पृथिवीकायिकानामेतान् सप्ताधिकारान् चिन्तयितुकाम आह
मू. (५५४) पुढविकाइया णं भंते! आहारट्ठी?,हता! आहारट्ठी, पुढविकाइयाणं भंते केवतिकालस्स आहारट्टे समुपज्जति?, गो०! अनुसमयमविरहिते आहारढे समुष्पजइ,
पुढविकाइया णं भंते ! किमाहारमाहारेति, एवं जहा नेरइयाणं जाव ताई कतिदिसि आहारैति?, गो०! निव्वाघातेणंछदिसिंवाघायंपडुन सियतिदिसिंसिय चउदिसिसियपंचदिसिं, नवरं ओसत्रकारणं न भण्णति, वण्णओ कालनीललोहितहालिहसुकिल्लातिं गंधतो सुब्भिगंधदुब्मिगंधातिरसतो तितरसकडुयरसकसायरसअबिलमहुराइंफासतो कक्खडफासमउयगुरुयलहुयसीतउण्हनिद्धलुक्खातिं तेसिपोराणेवण्णगुणे सेसंजहा नेरइयाणंजाव आहच्च नीससंति,
पुढविकाइया णं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हति तेसिंभंते! पोग्गलाणं सेयालंसि कतिभागंआहारेति कतिभागंआसाएंति?, गो०! असंखेजतिभागंआहातिअनंतभागंआसाएंति, पुढविकाइया गंभंते ! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हंति ते किं सब्बे आहारेति नोसब्बे आहारेति जहेव नेरइया तहेव,

Page #544

पदं २८, उद्देशक :- १, द्वारं -
२१७
पुढविकाइया णं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हंति ते णं तेसिं पुग्गला कीसत्ताए भुजो २ परिणमति ?, गो० ! फासिंदियवेमायत्ताते भुज्जो २ परिणमंति, एवं जाव वणप्फइकाइया वृ. 'पुढविकाइया णं भंते!' इत्यादि सर्वं पूर्ववद् भावनीयं, नवरं 'निव्वाधाएणं छद्दिसि' मित्यादि, व्याघातो नाम अलोकाकाशएन प्रतिस्खलनं, व्याघातस्याभावो निर्व्याघातं 'शब्दे यथावदव्ययं पूर्वपदार्थे नित्यमव्ययीभाव' इत्यव्ययीभावः 'तेन वा तृतीयाया' इति विकल्पेन अग्विधानात् पक्षेत्रामभावः, नियमादवश्यंतया षड्दिशि व्यवस्थितानि, षड्भ्यो दिग्भ्य आगतानि द्रव्याण्याहारयन्तीति भावः, व्याधातं पुनः प्रतीत्य लोकनिष्कुटादौ स्यात् कदाचित्रिदिशि- तिसृभ्यो दिग्भ्य आगतानि कदाचिच्चतुर्दिग्भ्यः कदाचित्पञ्चदिग्भ्यः काऽत्र भावनेति चेत्, उच्यते,
इह लोकनिष्कुटे पर्यन्ताधस्त्यप्रतराग्नेयकोणावस्थितो यदा पृथिवीकायिको वर्त्तते तदा तस्याधस्तादलोकेन व्याप्तत्वात् अधोदिक्युद्गलाभावः, आग्नेयकोणावस्थितत्तावत् पूर्वदिक्पुद्गलाभावो दक्षिणदिक्पुद्गलाभावश्च, एवमधः पूर्वदक्षिणरूपाणां तिसृणां दिशामलोकेन व्यापानात् ता अपास्य या परिशिष्टा ऊर्ध्वा अपरा उत्तरा च दिगव्याहता वर्त्तते तत आगतान् पुद्गलान् आहारयति यदा पुनः स एव पृथिवीकायिकः पश्चिमां दिशं अमुञ्चन् वर्त्तते तदा पूर्वदिगभ्यधिका जाता द्वे च दिशौ दक्षिणाधस्त्यरूपे अलोकेन व्याहते इति स चतुर्दिगागतान् पुद्गलानाहारयति, यदा पुनरुर्ध्व द्वितीयादिप्रतरगतपश्चिमदिशमवलम्ब्य तिष्ठति तदा अधस्त्यापि दिगभ्याधिका लभ्यते केवलदक्षिणैका पर्यन्तवर्त्तिनी अलोकेन व्याहतेति पञ्चदिगागतान् पुद्गलानाहारयतीति, शेषं सूत्रं समस्तमपि पूर्वव् भणनीयं यस्तु विशेषस्तमुपदर्शयति - नवरं 'उत्सन्नकारणेणं ण हवइ' इत्यादि सुगम,
"
'कासिंदियवेमायत्ताए' इति विषमा मात्रा विमात्रा तस्या भावो विमात्रता तया इथनिष्टनानभेद - तयेति भावो, न तु नारकाणामेकान्ताशुभतया सुराणांच शुभतयेवेति, एवं 'जाव वणस्सइकाइ- याणं'ति यथा पृथिवीकायिकाना सूत्रमुक्तमेवमप्रेजोवायुवनस्पतीनामपि भणनीयं सर्वेषामपि सकललोकव्यापितया विशेषाभावात् ।
2
मू. (५५५) बेइंदियाणं भंते! आहारट्ठी ?, हंता ! आहारट्ठी, बेइंदियाणं भंते! केवतिकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जति ?, जहा नेरइयाणं, नवरं तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिते से णं असंखिज्जसमइए अंतोमुहुत्तिए वेमायाए आहारट्ठे समुप्पज्जति, सेसं जहा पुढविकाइयाणं, जाव आहच्च नीससंति, नवरं नियमा छद्दिसिं, बेइंदियाणं भते !० पुच्छा, गो० ! जे पोग्गले आहारत्ताते गिण्हंति ते णं तेसिं पुग्गलाणं सियालंसि कतिभागं आहारेति कतिभागं आसाएंति, एवं जहा नेरइयाणं,
बेइंदियाणं भंते! जे पोग्गला आहारत्ताए गिण्हंति ते किं सव्वे आहारेति नो सव्वे आहारेति गो० ! बेइंदियाणं दुविधे आहारे पं०, तं०-लोमाहारे य पक्खेवाहारे य, जे पोग्गले लोमाहारत्ताए गिण्हंति ते सव्वे अपरिसेसे आहारेति, जे पोग्गले पक्खोवाहारत्ताए गेण्हंति तेसिमसंखेज्जतिभागमाहारेति अनेगाइं च गं भागसहस्साई अफासाइजमाणाणं अनासाइजमाणाणं विद्धसमागच्छंति,
एतेसि णं भंते! पोग्गलाणं अनासाइजमाणाणं अफासाइजमाणाण य कयरे २ हिंती अप्पावा ४, गो० ! सव्वत्थोवा पोग्गला अनासाइजमाणा अफासाइजमाणा अनंतगुणा, बेइंदियाणं भंते! जे पोग्गला आहारत्ताते पुच्छा, गो० ! जब्भिदिय० फासिंदियवेमायत्ताए तेसिं भुजो २

Page #545

२१८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२- २८/१/-५५५
परिणमंति, एवं जाव चउरिंदिया, नवरं नेगाइं च णं भागसहस्साई अनाघाइजमाणाई अनासाइजमाणाइं अफासाइजमाणाई विद्धंसमागच्छंति,
एतेसिणंभंते! पोग्गलाणं अनाधाइजमाणाणंअनासाइजमाणाणंअफासाइजजमाणाण य कयरेशहितो अप्पा वा ४?, गो०! सव्वत्थोवा पोग्गला अनाधाइअमाणा अनासाइजमाणा अनंतगुणा अफासाइजमाणा अनंतगुणा,
तेइंदियाणं मंते ! जे पोग्गला पुच्छा, गो०! ते णं पोग्गला घाणिदिय० जिब्मिदिय० फासिंदियवेमायत्ताएतेसिं भुजोर परिणमंति, चउरिदियाणंचक्खिदिय० घाणिंदिय० जिमिंदिय० फासिंदियवेमायत्ताए तेसिं भुओर परिणमंति, सेसंजहातेइंदियाणं, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा तेइंदियाणं, नवरंतत्यणंजेसेआभोगनिव्वत्तिते से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तस्स उक्को० छट्ठभत्तस्स आहारठ्ठ समुप्पजति, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! जे पोग्गला आहा० पुच्छा, गो० ! सोतिदिय० चक्खि-दिय० घाणिंदिय० जिभिदिय० फासिंदियवेमायत्ताए मुजोर परिणमंति, मणूसा एवं वेव, नवरं आभोगनिव्वत्तिते जह० अंतोमुत्तस्स उक्को० अट्ठमभत्तस्स आहारट्टे समुप्पजति, वाणमंतरा जहा नागकुमारा, एवं जोतिसियावि, नवरं आभोगनिव्वत्तिते जह० दिवसपुत्तस्स उ० दिवस-हुपुत्तस्सआहारट्टे समुप्पज्जइ, एवंवेमाणियावि, नवरंआभोगनिव्वत्तिए ज० दिवसपुहुत्तस्स उ० तेत्तीसाए वाससहस्साणं आहारढे समुप्पअति, सेसंजहाअसुरकुमाराणं जाव एतेसिं भुओ २ परिणमंति,
सोहम्मे आभोगनिव्वत्तितेज० दिवसपुहुत्तस्स उक्को० दोण्हं वाससहस्साणंआहारट्ठे सं०, ईसाणेणं पुच्छा, गो० ज० दिवसपुहत्तस्स सातिरेगस्स उ० सातिरेगंदोण्हं वाससहस्साणं, सणंकुमाराणं पुच्छा, गो० ! ज० दोण्हं वाससहस्साणं उ० सत्तण्हं वाससहस्साणं, माहिदे पुच्छा, गो० ! जहन्नेणं दोण्हं वाससहस्साणं सातिरेगाणं उक्को० सत्तण्हं वाससहस्साणं सातिरेगाणं, बंभलोए पुच्छा, गो० ! ज० सत्तण्हं वाससहस्साणं उ० दसण्हं वाससह०,
लंतए णं पुच्छा, गो० ज० दसण्हं वाससह० उ० चउदसण्हं वाससह०, महासुक्केणं पुच्छा गो०! ज० चउदसण्हं वासस० उक्को० सत्तरसण्हं वाससह०, सहस्सारे पुच्छा, गो० ! जह० सत्तरसण्हं वासस० उ० अट्ठारसण्हं वाससह०, आणएणं पुच्छा, गो० ज० अट्ठारसण्हं वाससह० उ० एगूणवीसाए वाससहस्साणं, पाणए णं पुच्छा, गो०! ज० एगूणवीसाए वास० उ० वीसाए वाससहस्साणंस आरणे णं पुच्छा, गो० ज० वीसाए वाससह० उक्को० एकवीसाए वाससह०, अच्चुएणपुच्छा गो०! ज० एकवीसाए वाससह० उक्को० बावीसाए वा०,
हिडिमहिडिमगेविनगाणं पुच्छा, गो० ज० बावीसाए वा० उक्को० तेवीसाए वा०, एवं सम्वत्थ सहस्साणि भाणियव्वाणि, जावसव्वटुं, हिटिममझिमगाणंपुच्छा, गो० ज० तेवीसाए उ० चउवीसाए, हेट्ठिमउवरिमाणंपुच्छा, गो० ज० चउवीसाएउ०पणवीसाए, मज्झिमहेडिमाणं पुच्छा, गो०! ज० पणवीसाए उक्को० छव्वीसाए, मज्झिममन्झिमाणेपुच्छा, गो० ज०छब्बीसाए उ० सत्तावीसाए, मज्झिमउंवरिमाणं पुच्छा, गो०! ज० सत्तावीसाए उ० अट्ठावीसाए, उवरिमहेट्ठिमाणं पुच्छा, गो० ! ज० अट्टावीसाए उ० एगूणतीसाएस उवरिमज्झिमाणं पुच्छा, गो०! ज० एगूणतीसाए उ० तीसाए, उवरिमउवरिमाणं पुच्छा, गो०! ज० तीसाए उ० एगतीसाए,
विजयवेयजयंतजयंतअपराजियाणं पुच्छा, गो० ! ज० एगतीसाए उक्को० तेत्तीसाए,

Page #546

पदं - २८, उद्देशकः - १, द्वारं -
२१९
सव्वगसिद्धदेवाणं पुच्छा, गो० ! अजहन्नमणुक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहरसाणं आहारट्ठे समुष्पजति
वृ. 'बेइंदिया णं भंते!' इत्यादि सुगमं, नवरं 'लोमाहारे पक्खेवाहारे' इति लोमभिराहारी लोमाहारः प्रक्षिप्यतेऽर्थात् मुखे इति प्रक्षेपः स चासावाहारश्च प्रक्षेपाहारः, तत्र यः स्वल्पोघतो वर्षादिषु पुद्गलप्रवेशो मूत्रादिगम्यः स लोमाहारः, कावलिकस्तु प्रक्षेपाहारः, तत्र यान् पुद्गलान् लोमाहारतया गृहणाति तान् सर्वान्- अपरिशेषानाहारयन्ति तेषां तथा २ स्वभावत्वात्, यान् पुद्गलान् प्रक्षेपाहारतया गृह्णन्ति तेषामसङ्घयेयतमं भागमाहारयन्ति, अनेकानि पुनर्भागसहप्रणिबहवोऽसङ्घत्येया भागा इति अस्पृश्यमानानामनास्वाद्यमानानां विध्वंसमागच्छन्ति, किमुक्तं भवति बहूनि द्रव्याण्यन्तर्बहिश्च अस्पृष्टान्येवानास्वादितान्येव च विध्वंसमायान्ति, नवरं यथायोगं केचिदतिस्थौल्यतः केचिदतिसौक्ष्म्यत इति, सम्प्रत्यस्पृश्यमाननानामनास्वाद्यमानानां च परस्परमल्पबहुत्वमभिधित्सुराह
'एएसि णं भंते! पुग्गलाणं अनासाइजमाणाणमित्यादि, इह एकैकस्मिन् स्पर्शयोग्ये भागेऽनन्ततमो भाग आस्वाद्यो भवति, ततो येऽनास्वाद्यमानः पुद्गलास्ते स्तोका एव, अस्पृश्यमानपुद्गलापेक्षया तेषामनंतभागवर्त्तित्वात्, अस्पृश्यमानास्तु पुद्गला अनन्तगुणाः, 'जिब्मिदियफासिंदियवेमायत्ताए' इति विमात्राऽत्रापि प्राग्वद् भावनीया,
'एवं जाव चउरिंदिया' एवं द्वीन्द्रियोक्तप्रकारेण सूत्रं तावद् वक्तव्यं यावच्चतुरिन्द्रियाःचतुरिन्द्रियगतं सूत्रं, प्रायः समानवक्तव्यत्वात्, यस्तु विशेषः स उपदर्श्यते - 'नवर' मित्यादि, यान् पुद्गलान प्रक्षेपाहारतया गृह्णन्ति तेषां पुद्गलानामे कमसङ्घत्येयतमं भागमाहारयन्ति अनेकानि पुनर्भागसहस्राणि सङ्घयातीता असङ्घयेयभागा इत्यर्थः अनाघ्रायमाणानि अस्पृश्यमाणानि अनास्वाद्यमानानि विध्वंसमागच्छन्ति, तानि च यथायोगमतिस्थौल्यतोऽतिसौक्ष्म्यतश्च वेदितव्यानि,
अत्रैवाल्पबहुत्वामाह - 'एएसि णं भंते!' इत्यादि, इह एकैकस्मिन् भागे स्पर्शयोग्येऽनन्तमो भागः आस्वादयोग्यो भवति, तस्याप्यनन्तमो भाग आघ्राणयोग्यः, ततो यथोक्तमल्पबहुत्वं भवति, शेषं सर्वं सुगमं, पञ्चेन्द्रियसूत्रे - 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तस्से' ति षष्ठयाः सप्तम्यर्थत्वादन्तर्मुहूर्ते गते सति भूय आहारार्थः समुत्पद्यते, उत्कर्षतः षष्ठभक्तेऽतिक्रान्ते, एतच्च देवकुरूत्तरकुरुतिर्यक्पश्वेन्द्रियापेक्षया द्रष्टव्यं मनुष्यसूत्रे 'उक्कोसेणं अट्ठमभत्तस्से' ति उत्कर्षतोऽष्टमभक्तेऽतिक्रान्ते, एतच तास्वेव देवकुरुत्तर- कुरुषु द्रष्टव्यं व्यन्तरसूत्रे नागकुमारसूत्रवत्, ज्योतिष्कतसूत्रमपि तथैव, यस्तु विशेषस्तमुपदर्शयति'- नवलरं जहन्नेणवि दिवसपुहुत्तस्स उक्कोसेणवि दिवसपुहुत्तस्स'त्ति, ज्योतिष्का हि जघन्यतोऽपि पल्योपमाष्टभागप्रमाणायुषस्ततस्तेषां जघन्यपदेऽप्युत्कृष्टपदेऽपि दिवसपृथक्तवेऽतिक्रान्ते भूय आहारार्थः समुत्पद्यते, पल्योपमाष्टभागायुं च स्वरूपत एव दिवस पृथकत्वातिक्रमे भूय आहारार्थः समुत्पद्यते,
7
वैमानिकसूत्रे 'नवरमाभोगनिव्वत्तिए जहन्नेणं दिवसपुहुत्तस्स' इति, एतत्पल्योपमाद्यायुषामवसेयं, 'उक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहस्साणं ति एतदनुत्तरसुराणामवसेयं, इह यस्य यावन्ति सागरोपमाणि स्थितिस्तस्य तावत्सु वर्षसहस्रष्वतिक्रान्तेषु भूय आहारार्थः समुत्पद्यते, ततोऽमुं न्यायमाश्रित्य सौधर्मेशानादिदेवलोकेषु जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिपरिमाणं परिभाव्य वैमानिकसूत्रं सकलमपि स्वयं विज्ञेयमिति । सम्प्रत्येकेन्द्रियशरीरादीनामधिकारमभिधित्सुराह

Page #547

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - २८/१//५५६
मू. (५५६) नेरइयाणं भंते! किं एगिंदियसरीराई आहारेति जाव पअिंदियसरीराई आहारेति गो० ! पुव्वभावपन्नवणं पडुन एगिंदियसरीराइंपि आहारेति जाव पंचंदिय०, पडुप्पन्न - भावपन्नवर्ण पडुच नियमा पंतिदियसरीरातिं आ०, एवं जाव यणियकुमारा,
२२०
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! पुव्वभावपन्नवणं पडुच्च एवं चेव, पडुप्पण्णभावपन्नवर्ण पडुच्च नियमा एगिंदियसरीरातिं, बेइंदिया पुव्वभावपन्नवणं पडुन एवं चेव, पडुप्पन्नभावपन्नवणं प० नियमा बेइंदियाणं सरीराति आ०, एवं जाव चउरिंदिया ताव पुव्वभावपन्नवणं पडुच, एवं पडुप्पन्नभावपन्नवणं पडुच नियमा जस्स जति इंदियाइं तइंदियाई सरीरइं आहारेति सेसं जहा नेरइया, जाव वैमाणिता,
नेरइया णं भंते! किं लोमाहार पक्खेवाहारा !, गो० ! लोमाहारा नो पक्खोवाहारा, एवं एगिंदिया सव्वदेवा य भाणितव्वा, बेइंदि० जाव मणूसा लोभाहारावि पक्खेवाहारावि ।
वृ. 'नेरइया णं भंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं निर्वचनसूत्रामाह - 'गोयमे' इत्यादि, पूर्वः - अतीतो भावः पूर्वभावः तस्य प्रत्रापना - प्ररूपणा तां प्रतीत्य एकेन्द्रियशरीराण्यपि यावत्करणात् द्वित्रिचतुरिन्द्रियशरीरपरिग्रहः, पञ्चेन्द्रियशरीराण्यप्याहारयन्ति, इयमत्र भावना - यदा तेषामाहार्यमाणानां पुद्गलानामतीतो भावः परिभाव्यते तदा ते केचित कदाचित् एकेन्द्रियशरीरतया परिणता आसीरन् कदाचित् द्वीन्द्रियशरीरतया कदाचित् त्रीन्द्रियशरीरतया कदाचिच्चतुरिन्द्रियशरीरतया कदाचित् पञ्चेन्द्रियशरीरतया, ततो यदि पूर्वभावं इदानीमध्यारोप्य विवक्ष्यते तदा नैरयिका एकेन्द्रियशरीराण्यपि यावत्पढ्वेन्द्रियशरीराण्यप्याहारयन्तीति भवति,
'पडुप्पन्नभावपन्नवणं पडुच्चे' त्यादि, प्रत्युत्पन्नो- वार्त्तमानिकः स चासौ भावश्च प्रत्युत्पन्नभावस्तस्य प्रज्ञापना तां प्रतीत्य नियमाद्-अवश्यतया पश्चेन्द्रियशरीराण्याहरयन्ति, कथमिति चेत्, उच्यते, इह प्रत्युपन्नभावप्रज्ञापनां करोति नयः ऋजुसूत्रो न शेषा नैगमादयः, ऋजुसूत्रश्च क्रियमाणंकृतं अभ्यवह्रियमाणमभ्यावहतं परिणम्यमाणं परिणतमभ्युपगच्छति, अभ्यवहियमाणाश्च पुद्गलास्ते उच्यन्ते ये स्वशरीरतया परिणम्यमाना वर्तन्ते, अभ्यवहियमाणं चाभ्यवहतं परिणम्यमानं च परिणतमिति तन्मतेन स्वशरीरमेवाभ्यवह्यिते स्वशरीरं च तेषां पञ्चेन्द्रियशरीरं पञ्चैन्द्रियशरीरत्वात् तेषामत उक्तं नियमात् पञ्चेन्द्रियशरीराण्याहारयन्तीति, एवमसुरकुमारादयः स्तनितकुमारापर्यवसाना भवनपतयो वक्तव्याः,
पृथिवीकायिकसूत्रे प्रत्युत्पन्नभावप्ररूपणाचिन्तायां नियमादेकेन्द्रियशरीराण्याहारयन्तीति वक्तव्यं, तेषामेकेन्द्रियतया तत्शरीराणामेकेन्द्रियशरीरत्वात् एवं द्वीन्द्रियसूत्रे नियमात् द्वीन्द्रियशरीराण्याहारयन्तीति वक्तव्यं, त्रीन्द्रियसूत्रे नियमात्स त्रीन्द्रियशरीराणि चतुरिन्द्रिसूत्रे नियमात् चतुरिन्द्रियशरीराणि, तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्या व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाश्च नैरयिकवद् वक्तव्या, तथा चाह - 'पुढविकाइयाणं पुच्छा' इत्यादि । अधुना लोमाहाराधिकारं विभावयिषुरिदमाह
'नेरइया ण' मित्यादि सुगमं, नवरं नैरयिकाणां प्रक्षेपाहारो न भवति, वैक्रियशरीराणां तथा स्वभावत्वात्, लोमाहारोऽपि पर्याप्तानामवसेयो नापर्याप्तानामिति, 'एवं एगिंदिया' इत्यादि, एवं-नैरयिकोक्तप्रकारेण एकेन्द्रियाः- पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः सर्वे देवाश्च - असुरकुमारदयो यावद्वैमानिका भणितव्याः, तत्रैकैन्द्रियाणां प्रक्षेपाहाराभावो मुखाभावात्, असुरकुमारादीनां

Page #548

२२१
पदं-२८, उद्देशकः-१, द्वारवैक्रियशरीरतया तथा स्वभावात्,
द्वित्रिचतुरिन्द्रियास्तिर्यक्पश्चेन्द्रियामनुष्याश्च लोमाहार अपि वक्तव्याः प्रक्षेपाहाराअपि, उभयरूपस्याप्याहारस्य तेषां सम्भवात्, चरममर्थादिकारमभिधित्सुराह
म. (५५७) नेरइयाणभंते! किं ओयाहारामणभक्खी?, गो०! ओयाहारा नोमणभक्खी, एवं सब्वे ओरालियसरीरावि, देवा सव्वेवि जाव वेमाणिया ओयाहारावि मणभक्खीवि, तत्वणं जे ते मणभक्खी देवा तेसिणंइच्छामणे समुप्पज्जतिइच्छामोणंमणभक्खणं करित्तते, ततेणं तेहिं देवेहिं एवं मणसीकते समाणे खिप्पामेवजे पोग्गला इट्ठा कंताजावमणामाते तेसि मणभक्खत्ताए परिणमंति, से जहानामए सीयापोग्गला सीयं पप्प सीयं चेव अतिवतिताणं चिट्ठति, उसिणावा पोग्गला उसिणं पप्प उसिणंचेवअइवइत्ताणं चिट्ठति, एवामेव तेहिं देवेहिंमणभक्खीकएसमाणे से इच्छामणे खिप्पामेव अवेति।
वृ. 'नेरइया णं भंते !' इत्यादि, ओज-उत्पत्तिदेशे आहारयोग्यपुद्गलसमूहः, ओज आहारोयेषांतेओजआहाराः,मनसाभक्षयन्तीत्येवंशीलामनोभक्षिणः,तत्रनैरयिकाओजआहारा भवन्ति, अपर्याप्तावस्थायामोजस एवाहारस्य सम्भवात, मनोभक्षिणस्त्वेतेनभवन्ति, मनोभक्षणलक्षणो ह्याहारः स उच्यते ये तथाविधशक्तिवशात्मनसा स्वशरीरपुष्टिजनकाः पुद्गला अभ्यवयिन्ते, यदभ्यवहरणानन्तरं तृप्तिपूर्वः परमसन्तोष उपजायते, न चैतन्त्रैरयिकाणामस्ति, प्रतिकूलक- र्मोदयवशतः तथारूपशक्तयभावात्, “एवं सव्वे ओरालियसरीरावि' इति, एवं-नैरयिकोक्तेनप्रकारेणऔदारिकशरीररिणोऽपि सर्वेपृथिवीकायिकादयो मनुष्यपर्यवसाना वक्तव्याः, तद्यथा-'पुढविकायाणं भंते! किं ओयाहारा मनभक्खी?, गोयमा ! ओयाहारा नो मणभक्खी' त्यादि, 'देवा' इत्यादि देवाः यावद्वैमानिका ओजअहारा अपि मनोभक्षिणोऽपि वक्तव्याः, तद्यथा-असुरकुमारा णं भंते १ किं ओयाहारा मनोभक्खी ?, गो० ! ओयाहारावि मणभक्खीवि, जाव वेमाणियाणं पुछा गो०१ ओयाहारावि मणभक्खीवि' ॥
सम्प्रतिमनोभक्षित्वं देवानां यथा भवति तथोपदर्शयति-तत्थ णमित्यादि, तत्र-तेषु संसारिषु जीवेषु मध्ये, णमिति वाक्यालकरे ये मनोभक्षिणो देवास्तेषां णमिति वाक्यालङ्कारे मनः प्रस्तावादाहारविषयं समुत्पद्यते, केनोल्लेखेन इत्यत आह-इच्छामः--अभिलषामो णमिति वाक्यालझारे, मनोमक्षिणमिति-मनसा भक्षणं मनोरभणं कर्तुमिति, तत एवं तैर्मनसि कृतेव्यवस्तापितेमनोभक्षणेसतितथाविधशुभकर्मोदयवशात् क्षिप्रमेवतत्कालमेवेति भावः, येइष्टाः कान्ताः प्रिया मनोज्ञा मनआपा पुद्गलाः एतेषां व्याख्यानं प्राग्वत् तेषां देवानां मनोभक्षतया परिणमन्ते, कथमित्यत्रैव दृष्टान्तमाह
_ 'से जहानामए' सेशब्दोऽथशब्दार्थः, स चात्र वाक्योपन्यासे, यथा नामेति विवक्षिता; शीताः पुद्गलाःशीतं-शीतयोनिकंप्राणिनं प्राप्यशीतत्वमेवातिव्रज्य-अतिशयेन गत्वा तिष्ठन्ति, किमुक्तं भवति ?- विशेषतः शीतीभुय शीतयोनिकस्य प्राणिनः सुखित्वायोपकल्पन्त इति, उष्णा वा पुद्गला उष्णं-उष्णयोनिकं प्राप्य उष्णमेव-उष्णत्वमेवातिव्रज्य-अतिशयेन गत्वा तिष्ठन्ति, विशेषतः स्वरूपलाभसम्पत्त्या तस्य सुखित्वायोपतिष्ठन्त इति भावः,
___ 'एवमेव' अनेनैव प्रकारेण तैर्देवैः प्रागुक्तरीत्या मनोभक्षणे कृते सति स तेषां देवानामिच्छामनः-आहारविषयेच्छाप्रधानमनः क्षिप्रमेवापैति-तृप्तिभावानिवर्तते इति भावः, इयमत्र

Page #549

२२२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/१/-५५७
भावना-यथा शीतपुद्गलाः शीतयोनिकस्य प्राणिनः सुखित्वायोपकलप्यन्ते उष्णपुद्गला वा उष्णयोनिकस्य तथा देवैरपि मनसाऽभ्यवह्यिमाणाः पुद्गलास्तेषां तृप्तये परमसन्तोषाय चोपकल्पन्ते, ततआहारविषयाभिलाषनिवृत्तिर्भवतीति,अत्रचओजहारादिविभागप्रतिपादिका इमाः सूत्रकृताङ्गनियुक्तिगायाः-- ॥१॥ “सरीरेणोयाहारो तयाय फासेण लोमआहारो।
पक्खेवाहारो पुन कावलिओ होइ नायव्वो॥ ओयाहारा जीवा सब्वे अपञ्जत्तया मुनेयव्वा।
पज्जत्तगाय लोमे पक्खेवे होति भइयव्वा ।। ॥२॥ एगिदियदेवाणं नेरइयाणं च नत्थि पक्खेवो ।
सेसाणं जीवाणं संसारत्याण पक्खेवो॥ ॥३॥
लोमाहारा एगिदिया उनेरइयसुरगणा चेव ।
सेसां आहारो लोमे पक्खेवओ चेव ।। ॥४॥ ओयाहारा मनमक्खिणो यसब्वेवि सुरगणा होति।
सेसा हवंति जीवा लोमे पक्खेवो चेव ॥" अथ क आहार आभोगनिवर्तितः को वाऽनाभोगनिवर्तित इति चेत्, उच्यते, देवानामाभोगनिवर्तितःओजआहारः सचापर्याप्तावस्थायां, लोमाहारोऽप्यनाभोगनिवतिः, सच पर्याप्तवस्थायांआभोगनिवर्तितोमनोभक्षणलक्षणः,सचपर्याप्तावस्थायांदेवानामेवनशेषाणां, सर्वेषामप्यानाभोगनिवर्तित आहारोऽपर्याप्तावस्थायांलोमाहारःपर्याप्तावस्थायां, नैरयिकवर्णानांलोमाहारो, नैरयिकाणांतुलोमाहार आभोगनिवर्तितोऽपि, द्वीन्द्रियादीनांमनुष्यपर्यवसानानां यः प्रक्षेपाहारः सआभोगनिवर्तित एवेति ॥
पदं-२८, उद्देशकः-१ समाप्तः
-पद-२८-उद्देशकः-२:वृ. व्याख्यात आहारपदस्य प्रथमोद्देशकः, सम्प्रति द्वितीयो व्याख्येयः, तत्र चादावियमधिकारसग्रहगाथा-- मू. (५५८) आहार १ भविय २ सण्णी ३ लेसा ४ दिट्ठी ५ य संजत ६ कसाए७।
नाण ८ जोगु ९ वओगे १० वेदे ११ यसरीर १२ पञ्जत्ती १३॥ वृ. 'आहारे'त्यादि, प्रथमं सामान्यत आहाराधिकारः, द्वितीयो भव्याधिकारोभव्यविशेषिताहाराधिकारः, एवंतृतीयःसंइयधिकारः,चतुर्थो लेश्याधिकारः पञ्चमोदृष्टयधिकारः षष्ठःसंयताधिकारः सप्तम; कषायाधिकारः अष्टमो ज्ञानाधिकारः नवमो योगाधिकारःदशम उपयोगाधिकारः एकादशो वेदाधिकारः द्वादशःशरीराधिकारः त्रयोदशः पर्याप्तयधिकारः, इह भव्यादिग्रहणेन तत्प्रतिपक्षभूता अभव्यादयोऽपि सूचिता द्रष्टव्याः, तथैवाग्रे वक्ष्यमाणत्वाद्, तत्र प्रथमं सामान्यत आहाराधिकारं विभावयिषुरिदमाह
पदं-२८, उद्देशकः-२-दार-१"आहार" मू. (५५९) जीवे गंभंते! किं आहारए अनाहारए?, गो० सिय आहारएसिय अना

Page #550

-
पद-२८, उद्देशकः-२, बार-१
२२३ हारए, एवं नेरइए जाव असुरकुमारे जाव माणिए, सिद्धे णं भंते ! किं आहारए अनाहारए?, गो०! नो आहारए अनाहारए,
जीवाणं भंते! किं आहारया अनाहारया? गो० आहारयाविअनाहारयावि, नेरइयाणं! पुच्छा, गो० ! सब्वेवि ताव होजा आहारया १ अहवा आहारगा य अनाहारए य २ अहवा आहारगाय अनाहारगाय३, एवंजाव वेमाणिया, नवरं एगिदिया जहा जीवा,
सिद्धाणं पुच्छा, गो० ! नो आहारगा अनाहारगा
वृ. 'जीवे णं मंते !' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-गौतमे'त्यादि, गौतम ! स्यात कदाचिदाहारकः कदाचिदनाहारकाः,कथमितिचेत्?,उच्यते, विग्रहगतौकेवलिसमुद्घाते शैलेश्यवस्थायां सिद्धत्वे चानाहारकाः, शेषास्ववस्थास्वाहारकः, उक्तंच॥१॥ “विग्गहगइमावन्ना केवलिणो समोहया अजोगीय।
सिद्धा य अनाहारा सेसा आहारगा जीवा ।।" । तदेवं समामान्यतो जीवचिन्तां कृत्वेदानी नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणाहारकानाहारकचिन्तां करोति-'नेरइएणंभंते! किं आहारए' इत्यादि सुगम, तदेवं सामान्यतो जीवपदे नैरयिकादिषु चैकवचनेन आहारकानाहारकत्वचिन्ता कृता, सम्प्रति बहुवचनेनतांचिकीर्षुराह___'जीवाणंभंते!' इत्यादिप्रश्नसूत्रसुगम, भगवानाह-गौतम! आहारका अपिअनाहारका अपि, सदैव बहुवचनविशिष्टा उभयेऽपि लभ्यन्ते इति भावः, तथाहि-विग्रहगतिव्यतिरेकेण शेषकालं सर्वेऽपि संसारिणो जीवा आहारकाः", विग्रहगतिस्तु क्वचित् कदाचित् कस्यचित्तु भवतीति सर्वकालमपि लभ्यमाना सा प्रतिनियतानामेव लभ्यते तत आहारकेषु बहुवचनं, अनाहारकाअपिसिद्धाः सदैव लभ्यन्ते,तेचाभव्येभ्योऽनन्तगुणाः, अन्यच-सर्वकालमेकैकस्य निगोदस्य प्रतिसमयमसङ्ख्येयभागो विग्रहगत्यापनो लभ्यते, ततोऽनाहारकेष्वपि बहुवचनं,
नैरयिकसूत्रे सर्वेऽपि तावद्भवेयुराहारकाः १, किमुक्तं भवति? कदाचिनैरयिकाः सर्वेप्याहारका एव भवन्ति, न त्वेकोऽप्यनाहारकः, कथमिति चेत्, उच्यते, उपपातविरहात्, तथाहि-नैरयिकाणामुपपातविरहो द्वादशमुहूर्ताः, एतावतिचान्तरेपूर्वोत्पन्नविग्रहगत्यापन्नाअपि आहारका जाताः, अन्यस्त्वनुत्पद्यमानत्वात्अनाहारको न सम्भवतीति, अथवा आहारका अनाहारकाश्च २
आहारकपदे बहुवचनंअनाहारकपदे एकवचनमिति भावः, कथमेष भङ्गो घटामियर्तीति चेत्, उच्यते, इह नरकेषुजन्तुः कदाचिदेकउत्पद्यतेकदाचिदद्वी कदाचित् त्रयश्चत्वारोयावत्सङ्ख्याता असङ्ख्याता वा,तत्रयदा एक उत्पद्यतेसोऽपिचविग्रहगत्यापन्नोऽपि भवतिअन्येच पूर्वोत्पन्नतया आहारका अभवन्तदा एष भङ्गो लभ्यते, तृतीयभङ्गमाह-अहवाआहारगाय अनाहारगाय ३, अत्रोभयत्रापि बहुवचनं, एष च मङ्गो यदा बहवो विग्रहगत्योत्पद्यन्ते तदा द्रष्टव्यः, शेषभङ्गकास्तु न सम्भवन्ति, आहारकपदस्य नैरयिकाणां सर्वदैव बहुवचनविषयतया लभ्यमानत्वात्, एवमसुरकुमारादिषुस्तनितकुमारापर्यवसानेषुद्वीन्द्रियादिषुच वैमानिकपर्यन्तेषु प्रत्येक भङ्गत्रिक भावनीयं, उपपातविरहभावतःप्रथमभङ्गस्य एकादिसङ्कतयोत्पत्तेः शेषस्य च मङ्गद्वयस्य सर्वत्रापि लभ्यमा-नत्वात्, एकेन्द्रियेषुपुनःपृथिव्यातेजोवायुवनस्पतिरूपेषुप्रत्येकमेषएवैको भङ्गः आहारकाः अनाहारकाअपि, पृथिव्यप्तेजोवायुषुप्रत्येक्प्रतिसमयमसङ्कायातानांवनस्पतिषुप्रतिसमयमनन्तानां

Page #551

२२४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/२/१/५५९
विग्रहगत्योत्पद्यमानानां लभ्यमानतया अनाहारकपदेऽपि सदैव तेषु बहुवचनसम्भवात्, तथा चाह-'एवं जाव वेमाणिया नवरं एगिदिया जहा जीवा' इति,
एवं-नैरयिकोक्तभङ्गप्रकारेण शेषा अप्यसुरकुमारादयस्तावद्वक्तव्या यावद्वैमानिकाः, नवरमेकेन्द्रियाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिरूपाःप्रत्येकंयथाउभयत्रापिबहुवचने जीवा उक्तास्तथा वक्तव्याः, सिद्धेष्वेकएव भङ्गोऽनाहारक इति, सकलशरीरप्रहाणतस्तेषामाहारासम्भवात्, बहूनां च सदा भावात् इति, गतं प्रथमं द्वारं ॥
-पदं-२८-उद्देशकः-२ दारं-२ "भव" :मू. (५६०) भवसिद्धिएणंभंते! जीवे किं आहारते अनाहारते?, गो० सिय आहारते सिय अनाहारए, एवंजाव वेमाणिए भवसिद्धिया गंभंते! जीवा किंआहारगा अना०? गो०! जीवेगिंदियवजो तियभंगो, अभवसिद्धिएविएवं चेव,
नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए णं भंते ! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गो० ! नो आहारए अनाहारए, एवं सिद्धेवि, नोभवसिद्धियनोअभवसिद्धियाणं भंते! जीवा किंआहारगा अनाहारगा?, गो०! नो आहारगा अनाहारगा, एवं सिद्धेवि।
वृ.द्वितीयं भव्यद्वारभिधित्सुराह–भवसिद्धिएणंभंते!' इत्यादि, मवैः सङ्ख्यातैरसङ्ख्यायतैरनन्तैर्वा सिद्धिर्यस्यासौ भवसिद्धिको भव्य;, स कदाचिदाहारकः कदाचिदनाहारकः, विग्रहगत्याद्यवस्थायां अनाहारकः शेषकालं त्वाहारकः, एवं चतुर्विंशतिदण्डकेऽपि प्रत्येकं वाच्यं, तथा चाह–“एवं जाव वेमाणिए' अत्र च सिद्धविषयं सूत्रं न वक्तव्यं, मोक्षपदप्राप्ततया तस्य भवसिद्धिकत्वायोगात्, अत्रैव बहुवचननेनाहारकानाहारकत्वचिन्तां चिकीर्षुराह
भवसिद्धियाणं भंते!' इत्यादि, अत्राप्याहारकद्वारइवजीवपदेएकेन्द्रियेषुच प्रत्येकमुभयत्र बहुवचनेनैक एव भङ्गो, यथा आहारका अपि अनाहारका अपि, शेषेषु नैरयिकादिषु स्थानेषु भङ्गत्रिकं, कदाचित्केवला आहारकाएवनत्वेकोऽप्यनाहारकः, अथवा कदाचिदाहारकाएकोऽनाहारकः, अथवाआहारकाअपिअनाहारका अपिउभयत्रापि बहुवचनं, तथा चाह-'जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो' इति, यथा च भवसिद्धिके एकस्मिन् बहुषु चाहारकानाहारकत्वचिन्ता कृत तथा अभवसिद्धिकेऽपि कर्तव्या, उभयत्राप्येकवचने बहुवचने च भङ्गसङ्ख्यायाः सर्वत्रापि समानत्वात, तथा चाह
'अभवसिद्धिए एवं चेव' अभवसिद्धिकेऽपि भवसिद्धिक इव एकवचने बहुवचने च वक्तव्यमिति, यस्तु न भवसिद्धिको नाप्यमवसिद्धिकः स सिद्धः, स हि भवसिद्धिको न भवति, भवातीतत्वात्, अभवसिद्धिकस्तु रूढ्या यः सिद्धिगमनयोग्यो न भवति स उच्यत, ततोऽभवसिद्धिकोऽपिन भवति, सिद्धिप्राप्तत्वात्, तथाचसतिनोभवसिद्धिकनोअभवसिद्धिकत्वचिन्तायां द्वे एव पदे, तद्यथा-जीवपदं सिद्धिपदं च, उभयत्राप्येकवचने एक एव भङ्गोऽनाहारक इति, बहुवचनेऽप्येक एवानाहारका इति।
-पद-२८, उद्देशकः-२-दारं-३ “संझी":मू. (५६१) सण्णी णं भंते ! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गो०! सिय आ० सिय अना०, एवं जाव वेमाणिए, नवरं एगिदियविगलिंदिया नो पुच्छिजंति,

www

Page #552

पद-२८, उद्देशकः-२, द्वार-३
२२५
सण्णी णं भंते ! जीवा किं आहारगा अनाहारगा?, गो० ! जीवाइओ तियभंगो जाव वेमाणिया, असण्णी णंभंते! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गो० ! सिय आ० सिय अना० एवं नेरइए जाव वाणमंतरे, जोइसियवेमाणिया न पुच्छिजंति,
असण्णीणं भंते ! जीवा किं आ० अना०?, गो०! आहारगावि अनाहारगावि एगो मंगो, असण्णी णं भंते ! नेरइया किं आहारया अना०?, गो०! आहारगा वा १ अनाहारगा वा २अहवा आहारएयअनाहारएय३आहारएय अनाहारयाय ४ अहवा आहारगाय अनाहारए य५ अहवा आहारगाय अनाहारगाय ६ एवं एते छब्भंगा, एवं जाव थणियकुमारा, एगिदिएसु अभंगतं, बेइंदिय जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएस तियभंगो, मणसवाणमंतरेस छब्भंगा,
नोसण्णीनोअसण्णी णं भंते ! जीवे किं आ० अना०?, गो० ! सिय आहारए सिय अनाहारए य, एवं मणूसेवि, सिद्धे अनाहारते, पुहुत्तेणं नोसण्णीनोअसण्णी जीवा आहारगावि अनाहारगावि, मणूसेसु तियभंगो, सिद्धा अनाहारगा।
वृ. संज्ञिद्वारे-‘सन्नीगंभंते!' इत्यादि प्रश्नसूत्रंसुगम, निर्वचनसूत्रमाह-'गोयमे'त्यादि, विग्रहगतावनाहारकः शेषकालमाहारकः, ननुसंज्ञीसमनस्क उच्यते, विग्रहगतौ च मनो नास्ति ततः कथं संज्ञी सन्ननाहारको लभ्यते ?, उच्यते, इह विग्रहगत्यापन्नोऽपि संघ्यायुष्कवेदनात् संज्ञी व्यवह्रियते, यथा नारकायुष्कवेदनाचारकस्ततो न कश्चिद्दोषः, _ 'एवमित्यादि, एवमुपदर्शितेन प्रकारेण तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिको-वैमानिकसूत्रं, नवरमेकेन्द्रिया विकलेन्द्रिया न प्रष्टव्याः, किमुक्तं भवति ?-तद्विषयं सूत्रं सर्वथा न वक्तव्यं, तेषाममनस्कतया संज्ञित्वायोगात्,
बहुवचनचिन्तायां जीवपदे नैरयिकादिपदेषु च प्रत्येकं सर्वत्र भङ्गत्रयं, तद्यथा-सर्वेऽपि तावद् भवेयुराहारकाः १ अथवा आहारकाश्च अनाहारकश्च२ अथवाआहारकाच अनाहारकाच ३, तथा चाह-'जीवातीतो तियभंगो जाव वेमाणिया' इति, तत्र सामान्यतो जीवपदे प्रथमभङ्गः सकललोकापेक्षया संज्ञित्वेनोत्पातविरहाभावातत् द्वितीयभङ्ग एकस्मिन् संज्ञिनि विग्रहगत्यापन्ने तृतीयभङ्गो बहुषु संज्ञिषु विग्रहगत्यापन्नेषु, एवं नैरयिकादिपदेष्वपि भङ्गभावना कार्या,
'असण्णी णं भंते !' इत्यादि, अत्रापि विग्रहगतावनाहारकः शेषकालमाहारकः, एवं जाव वाणमंतरे' इति एवं-सामान्यतो जीवपद इव चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावत् वक्तव्यं यावद्वानमन्तरो-वानमंतरविषयं सूत्रं, अथ नैरयिका भवनपतयो वानमन्तराश्च कथमसंज्ञिनो येनासंज्ञिसूत्रे तेऽपि पठ्यन्ते इति?, उच्यते, इह नैरयिका भवनपतयोव्यन्तराश्चासंज्ञिभ्योऽपि उत्पद्यन्ते संज्ञिभ्योऽपि, असंज्ञिभ्यश्च उत्पद्यमाना असंज्ञिन इतिव्यवह्रियन्ते संज्ञिभ्य उत्पद्यमानाः संज्ञिनः, ततोऽसंज्ञिसूत्रेऽपितेउक्तप्रकारेणपठ्यन्ते, ज्योतिष्कवैमानिकास्तुसंज्ञिभ्य एवोत्पद्यन्ते नासंज्ञिभ्य इति असंज्ञित्वव्यवहाराभावादिह ते न पठ्यन्ते, तथा चाह
'जोइसियवेमाणिया न पुच्छिजंति' किमुक्तं भवति ?-तद्विषयं सूत्रं न वक्तव्यं, तेषामसंज्ञित्वाभावादिति, बहुवचनचिन्तायांसामान्यतो जीवपदे एक एव भङ्गः, तद्यथा-आहारका अपिअनाहारका अपि, प्रतिपसमयमेकेन्द्रियाणामनन्तानां विग्रहगत्यापन्नानामत एवानाहारकाणां सदैव लभ्यमानतया अनाहारकपदेऽपि सर्वदा बहुवचनभावात्, नैरयिकपदे षट् भङ्गाः, तत्र
| 11] 15

Page #553

२२६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/२/३/५६१ प्रथमो भङ्ग आहारका इति, अयं च भङ्गो यदाऽन्योऽसंज्ञिनारकः उत्पद्यमानो विग्रहगत्यापन्नोन लभ्यते पूर्वोत्पन्नास्त्वसंज्ञिनः सर्वेऽप्याहारका जातास्तदा लभ्यते, द्वितीयोऽनाहारका इति, एष यदा पूर्वोत्पन्नोऽसंज्ञी नारक एकोऽपि न विद्यते उत्पद्यमानास्तु विग्रहत्यापन्ना बहवो लभ्यन्ते तदा विज्ञेयः, तृतीय आहारकश्च अनाहारकश्च, द्वित्वेऽपि प्राकृते बहुवनचमिति बहुवचनचिन्तायामेषोऽपि भगः समीचीन इत्युपन्यस्तः, तत्र यदा चिरकालोत्पन्न एकोऽसंज्ञी नारको विद्यते अधुनोत्पद्यमानोऽपि विग्रहगत्यापन्न एकस्तदाऽयं भङ्गः, चतुर्थः आहारकश्च अनाहारकाश्च एष चिरकालोत्पन्ने एकस्मित्रसंज्ञिनि नारके विद्यमाने अधुनोत्पद्यमानेषुअसंज्ञिषु विग्रहत्यापन्नेषुद्रष्टव्य, पञ्चमः-आहारकाचअनाहारकश्च,अयंचिरकालोत्पन्नेषु बहुषुअसंज्ञिषु नारकेषु सत्सु अधुनोत्पद्यमाने विग्रहगत्यापने एकस्मिन्नसंज्ञिनि विज्ञेयः, षष्ठ आहारकाच अनाहारकाच, एष बहुषु चिरकालोत्पन्नेषूत्पद्यमानेषु चासंज्ञिषु वेदितव्यः,
“एवमेतेछब्मंगा' एवमुपदर्शितप्रकारेण एतेषभंगाः, तद्यथा-आहारकपदस्य केवलस्य बहुवचनेनैकः१,अनाहारकपदस्य केवलस्य बहुवचनेन द्वितीयः२,आहारकपदस्यानाहारकपदस्य च युगपत प्रत्येकमेकवचनेन तृतीयः३,आहारकपदस्यैकवचनेन अनाहारकपदस्य बहुवचनेन चतुर्थः४,आहारकपदस्यबहुवचनेनअनाहारकपदस्यैकवचनेन पञ्चमः ५, उभयत्रापि बहुवचनेन षष्ठः६,शेषास्तु भङ्गानसम्भवन्ति,बहुवचनचिन्तायाः प्रक्रान्तत्वात्, एतेचषट्भङ्गाअसुरकुमारादिष्वपि स्तनितकुमारपर्यवसानेषु वेदितव्याः, तथा चाह-'एवं जाव थणियकुमारा'
‘एगिदिएसु अभंगय'मिति एकेन्द्रियेषु पृथिव्यपतेजोवायुवनस्पतिरूपेष्वमङ्गकंभङ्गकाभाव एक एव भङ्ग इत्यर्थः, सचायं आहारका अपि अनाहारका अपि, तत्राहारका बहवः सुप्रसिद्धा;, अनाहारका अपि प्रतिसमयं पृथिव्यप्तेजोवायवः प्रत्येकमसङ्ख्येयाः प्रतिसमयं वनस्पतयोऽनन्ताः सर्वकालं लभ्यन्ते इति तेऽपि बहवः सिद्धाः,
_ 'द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु प्रत्येकंभङ्गत्रिकं, तद्यथा-आहारकाअथवा आहारकाश्च अनाहारकश्च अथवा आहारकाश्च अनाहारकाच, तत्र द्वीन्द्रियान् प्रति भावनायदा द्वीन्द्रिय एकोऽपि विग्रहगत्यापन्नो न लभ्यते तदा पूर्वोत्पन्नाः सर्वेऽप्याहारका इति प्रथमो मङ्गः, यदा पुनरेको विग्रहगत्यापन्नस्तदा पूर्वेसर्वेऽप्याहारका उत्पद्यमानस्त्वेकोऽनाहारक इति, यदा तूत्पद्यमाना अपि बहवो लभ्यन्ते तदा तृतीयः, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियेष्वपि भावना कर्तव्या, मनुष्यव्यन्तरेषुषट्भङ्गाः तेच नैरयिकेष्विव भावनीयाः, तथा चाह-'बेइंदिय जावपंचिंदियतिरिक्खजोणिएसुतियभंगो, मणूसवाणमंतरेसु छब्मंगा' इति, नोसंज्ञीनोअसंज्ञी चकेवली सिद्धश्च ततो नोसंज्ञिनोअसंज्ञित्वचिन्ताणां त्रीणि पदानि, तद्यथा-जीवपदं मनुष्यपदं सिद्धपदं च, तत्र जीवपदे सूत्रमाह
'नोसण्णीनोअसण्णीणंभंते! जीवे इत्यादि,स्यात्-कदाचिदाहारकः केवलिनःसमुद्घाताघवस्थाविरहेआहारकः (कत्वात), स्यात् कदाचिदनाहारकः, समुद्घातावस्थायां अयो गित्वावस्थायां सिद्धावस्थायां वा भावनीयं, सिद्धे अनाहारए' इति सिद्धे-सिद्धविषये सूत्रे अनाहारए' इति वक्तव्यं, पुहुत्तेणं तिपृथक्त्वेन बहुत्वेन चिन्तायामिति प्रक्रमः, 'आहारगाविअनाहारगावि तत्राहारकाअपिबहूनां केवललिनांसमुद्घातद्यवस्थारहितानां सदैवलभ्यमानत्वात्, अनाहारका अपि सिद्धानां सदैव भावात्तेषां चानाहारकत्वादिति,

Page #554

पदं-२८, उद्देशकः-२, द्वारं-३
२२७
'मणुस्सेसु तियभंगो' इति मनुष्यविषयं भङ्गत्रिकं, तद्यथा--आहारका एष भङ्गो यदान कोऽपिकेवली समुद्धाताद्यवस्थागतोभवति, अथवाआहारकाश्चअनाहारकश्च एषभङ्गएकस्मिन् केवलिनि समुद्घाताद्यवस्थागते सति लभ्यते, अथवा आहारकाश्च अनाहारकाश्च एष बहुषु केवलसिसमुद्घातद्यवस्थागतेषु सत्सु वेदितव्यः । लेश्याद्वारे सामान्यतः सलेश्यसूत्रमाह
-पदं-२८, उद्देशकः-२-दारं-४- "लेश्या":म. (५६२) सलेसे गंभंते! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गो०! सिय आहारए सिय अनाहारए, एवंजाव वेमाणिते,
सलेसाणं भंते ! जीवा किं आहारगा अनाहारगा?, गो० ! जीवेगिंदियवजो तियभंगो, एवं कण्हलेसावि नीललेसावि काइउलेसावि जीवेगिंदियवजो तियभंगो, तेउलेसाए पुढविआउवणस्सइकाइयाणंछब्भंगा, सेसाणंजीवादिओतियभंगोजेसिं अस्थितेउलेसा, पम्हलेसाए सुक्कलेसाए य जीवादिओ तिभंगो,
अलेसा जीवा मणुस्सा सिद्धा य एगत्तेणवि पुहुत्तेणवि नो आहारगा अनाहारगा।
वृ. 'सलेसेणंभंते! जीवे'इत्यादि, इदं सामान्यतोजीवसूत्रमिव भावनीयं,अत्रापि सिद्धसूत्रं नवक्तव्यं, सिद्धानामलेश्यत्वात्, बहुवचनचिन्तायांजीवपदे एकेन्द्रियेषुचपृथिव्यादिषुप्रत्येकमेक एव भङ्गस्तद्यथा-आहारका अपिअनाहारका अपि, उभयेषामपि सदाबहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, शेषेषु तु नैरयिकादिषु पदेषु तु प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, तद्यथा-सर्वेऽपि तावद्भवेयुराहारकाः १, अथवा आहारकाश्च अनाहारकश्च २, अथवा आहारकाश्च अनाहारकाश्च ३, अमीषांच भावना प्राग्वत्, तथा चाह-'जीवेगिंदियवजो तियभंगो' इति, “एव'मित्यादि, एवं यथा सामान्यतः सलेश्यसूत्रमुक्तं तथा कृष्णलश्याविषयमपिनीललेश्याविषयमपि कापोतलेश्याविषयमपि सूत्रं वक्तव्यं, सर्वत्र सामान्यतो जीवपदे एकेन्द्रियेषु च प्रत्येकमभङ्गक, शेषपक्षे भङ्गत्रिक, तेजोलेश्याविषयमपि सूत्रमेकत्वे प्राग्वत्, बहुत्वेन पृथिव्यबवनस्पतिषु षट् भङ्गाः, तेषु कथं तेजोलेश्यासम्भवइतिचेत्?, उच्यते, भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानादेवानांतेजोलेश्यावतां तत्रोत्पादभावात,
उक्तंतचास्याएव भगवत्याः प्रज्ञापनायाश्चो० जेणेतेसुभवणवइवाणमंतरजोइसियसोहम्मीसाणया देवा उववजंति तेणं तेउलेस्सा लब्मइ” इति, तेषट्भङ्गा इमे-सर्वेआहारकाः १ अथवा सर्वे अनाहारकाः२अथवा आहारकश्चानाहारकश्च३ अथवा आहारकश्च अनाहारकाच ४अथवा आहारकाश्चअनाहारकश्च५अथवाआहारकाश्चानाहरकाश्च६,शेषाणांजीवपदादारभ्य सर्वत्रापि भङ्गत्रिकं, तथा चाह___'तेउलेस्साए पुढविआउवणस्सइकाइयाणं छब्भंगा, सेसाणं जीवाईओ तियभंगो' इति, आह-किं सर्वेषामविशेषेण जीवपदादारभ्य भङ्गत्रिकमुत केषांचिदतआह-'जेसिंअस्थि तेउलेसा' इति, येषामस्ति तेजोलेश्या तेषामेव भङ्गत्रिकं वक्तव्यं, न शेषाणां, एतेन किमावेदितं भवति नैरयिकविषयं तेजोवायुविषयं द्वित्रिचतुरिन्द्रियविषयं च तेजोलेश्यासूत्रं न वक्तव्यमिति, तथा पद्मलेश्या शुक्ललेश्याच येषां सम्भवति तद्विषयं तयोः सूत्रं वक्तव्यं, तत्रपालेश्या शुक्ललेश्या च तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु मनुष्यषु वैमानिकेषु च लभ्यते न शेषेष्विति तयोः प्रत्येकं चत्वारि पदानि,

Page #555

२२८
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२- २८/२/४/५६२ तद्यथा-सामान्यतोजीवपदंतिर्यक्पञ्चेन्द्रियपदंमनुष्यपदंवैमानिकपदंच, सर्वत्राप्येकवचनचिन्तायां स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति भङ्गः, बहुवचनचिन्तायां भङ्गत्रिकं, तद्यथा-सर्वेऽपि तावद् भवेयुराहारकाः १ अथवा आहारकाश्च अनाहारकश्च २ अथवा आहारकाश्चानाहारकाश्च ३, तथा चाह-'पम्हलेसाए सुक्कलेसाए जीवाइओ तियभंगो'त्ति,
अलेश्या लेश्यातीतास्ते चायोगिकेवलिनः सिद्दाश्च, ततोऽत्र त्रीणि पदानि, तद्यथा सामान्यतो जीवपदं मनुष्याः सिद्धाश्च, सर्वत्राप्येकवचनेन बहुवचनेन चानाहारकाएव वक्तव्याः, एतदेवाह-'अलेस्सा जीवा मणुस्सा सिद्धा य एगत्तेणवि पुहुत्तेणवि नो आहारमा अनाहारगा' इति, गतं लेश्याद्वारम्।
पदं-२८, उद्देशकः-२ दारं-५"ष्टि" :मू. (५६३) सम्मद्दिट्ठीणंभंते ! जीवा किं आहा० अना०?, गो० ! सिय आहा० सिय अना०, बेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया छब्भंगा, सिद्धा अनाहारगा, अवसेसाणं तियभंगो,
मिच्छादिट्ठीसुजीवेगिदियवज्जो तियभंगो,
सम्मामिच्छादिट्ठी णं भंते ! किं आहा० अना०?, गो० ! आहारते नो अना०, एवं एगिदियविगलिंदियवजं जाव वेमाणिते, एवं पुहुत्तेणवि।
व. सम्प्रति सम्यग्दृष्टिद्वारम-सम्यग्दृष्टिश्चेहौपशमिकसम्यकत्वेन सास्वादनसम्यकत्वेन क्षायोपशमिकसम्यकत्वेन वेदकसम्यकत्वेन क्षायिकसम्यकत्वेन वा प्रतिपत्तव्यः, सामान्यत उपादानात्, तथैवाग्रे भङ्गचिन्तायाअपिकरिष्यमाणत्वात्, तत्रौपशमिकसम्यग्दृष्टादयः सुप्रतीताः, वेदसम्यग्दृष्टिः पुनः क्षायिकसम्यकत्वमुत्पादयन् चरमग्रासमनुभवन्नवसेयः एकत्वे सर्वेष्वपि जीवादिपदेषु प्रत्येकमेष भङ्गः स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, नवरमत्र पृथिव्यादिविषयं सूत्रं नवक्तव्यं, तेषां सम्यग्धष्टित्वायोगात्, 'उभयाभावो पुढवाइएसु' इति वचनाद्, बहुवचन विषयं सूत्रं, सामान्यतो जीवपदे आहारका अपि अनाहारका अपि इत्येष एव भङ्गः, उभयेषामपि सदा सम्यग्दृष्टीनां बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, नैरयिकभवनपतितिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषुप्रत्येकं भङ्गत्रिकं, तद्यथा-कदाचित्सर्वेऽप्याहारकाएव १ कदाचिदाहारका एकश्चानाहारकः२, कदाचिदाहारकाश्च अनाहारकाश्च ३,
द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु पुनः षड्भङ्गाः, तेच प्राग्वद्भावनीयाः, द्वीन्द्रियादीनांचसम्यग्दृष्टित्वमपर्याप्तावस्थासम्भविसास्वादनसम्यकत्वापेक्षया द्रष्टव्यं, सिद्धास्त्वनाहारकाः, एतेषां क्षायिकसम्यकत्वयुक्तत्वात्, तथाचाह-'बेइंदियतेइंदियचउरिदिएसुछब्भंगा, सिद्धा अनाहारगा, अवसेसाणं तियभंगो' मिथ्याष्टिष्वपिएकवचने सर्वत्र स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति वक्तव्यं, बहुवचने जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च प्रत्येकमाहारका अपि अनाहारका अपीति, उभयेऽमपि सर्वदैवे तेषु बहुत्वेन लभ्यमानत्वेन, शेषेषु तु सर्वेषु स्थानेषु भङ्गत्रिकं, सिद्धसूत्रं चात्र न वक्तव्यं, सिद्धानां मिथ्यात्वापगमात्, एतदेवाह- 'मिच्छादिट्ठीसुजीवेगिंदियवज्जो तियभंगो,
सम्मामिच्छदिट्ठीणंभंते! जीवे' इत्यादि प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह-गौतम! आहारको नोअनाहारकः, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह संसारिणामनाहारकत्वं विग्रगती, नच सम्यग्मिथ्याघटित्वं विग्रहगताववाप्यते, कालकरणायोगात्, ‘सम्मामिच्छो न कुणइ कालं' इति वचनात्, ततः सम्यग्मिथ्याटेर्विग्रहगत्यभावतोऽनाहारकत्वाभावः, एवेचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण सर्वत्रापि

___

Page #556

पदं-२८, उद्देशकः-२, द्वारं-५
२२९ वक्तव्यं, नवरमेकेन्द्रियविकलेन्द्रिया न वक्तव्याः, तेषां सम्यग्मिथ्याष्टित्वासम्भवात्, एवं बहुवचनेऽपि वक्तव्यं, तद्यथा-“सम्मामिच्छदिट्ठीणं भंते ! जीवा किं आहारगा अनाहारगा?, गो० १ आहारगा नो अनाहारगा, सम्मामिच्छद्दिट्टी णं भंते ! नेरइया किं आ० अना०?, गो० ! आहारगा नो अनाहारगा, एवमेगिंदियविगलिंदियवजा जाव वेमाणिया' इति । गतं टिद्वार,
-पदं-२८, उद्देशकः-२ दारं-६- "संयत':':मू. (५६४) संजए णं भंते ! जीवे किं आहा० अना०?, गो० ! सिय आहारए सिय अनाहारए, एवं मणूसेवि, पुहुत्तेणं तियभंगो।
असंजते पुच्छा, सिय आहारए सिय अनाहारए, पुहुत्तेणं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो।
संजतासंजते णं जीवे० पंचिंदियतिरिक्खजोणिते मणूसे य ३ एते एघत्तेणवि पुहुत्तेणवि आहारगा नो अना०, नोसंजतेनोअसंदतेनोसंजतासंजते जीवे सिद्धे य एते एगत्तेण पोहत्तेणवि नो आहा० अना०1
वृ. सम्प्रति संयतद्वार-संयतत्वंच मनुष्याणामेव, तत्र द्वेपदे, तद्यथा-जीवपदं मनुष्यपदं च, तत्रजीवपदे सूत्रमाह-संजएणंभंते! जीवे' इत्यादि सुगम, नवरमनाहारकत्वं केवलिसमुद्घातावस्थायामयोगित्वावस्थायांच वेदितव्यं, शेषकालमाहारकत्वं, एवंमणूसेवित्तिएवंमनुष्यविषये सूत्रं वक्तव्यं, तद्यथा- 'संजएणं भंते! मणूसे किं आहारए अनाहारए?, गो० सिय आहारए सियअनाहारए भावनाऽनन्तरमेवोक्ता, 'पुहुत्तेणं तियभंगो'त्ति पृथकत्वेन-बहुवचनेनजीवपदे मनुष्यपदे च प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, तच्चैवं-सर्वेऽपि तावद्मवेयुराहारकाः, एष भङ्गो यदा न कोऽपि केवली समुद्घात-मयोगित्वंवा प्रतिपन्नो भवति तदा वेदितव्यः, अथवा आहारकाचानाहारकश्च, एष एकस्मिन् केवलिनि समवहते शैलेशी वा गते प्राप्यते, अथवा आहारकाश्चनाहारकाच, एष बहुषु केवलिषु समवहतेषु शैलेशीगतेषु वा लभ्यते ।
___असंयतसूत्रेएकवचने सर्वत्रस्यादाहाहारकः स्यादनाहारक इतिवक्तव्यं,बहुवचनेजीवपदे पृथिव्यादिषुचपदेषु प्रत्येकपाहारका अपि अनाहारका अपि इत्येष भङ्गः, शेषेषुतुनैरयिकादिषु स्थानेषु प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, संयतासंयता-देशविरताः, तेच तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्या वान शेषाः, शेषाणां स्वभावत एव देशविपरतिपरिणामाभावाद्, एवं चैतेषां त्रीणि पदानि, तद्यथा-सामान्यतो जीवपदंतिर्यक्पञ्चेन्द्रियपदं मनुष्यपदंच, एतेषुत्रिष्वपिस्थानेषु एकवचने बहुवचनेच आहरका भवन्ति, भवान्तरगतौ केवलिसमुद्घाताद्यवस्थासु च देशविरतिपरिणामा- भावात्, नोसंयतोनोअसंयतोनसंयतासंयतः, तच्चिन्तायां द्वे पदे, तद्यथा-जीवपदं सिद्धपदं च, उभयत्राप्येकवचने बहुवचनेचानाहारकत्वमेव वक्तव्यं, न त्वाहारकत्वं, सिद्धानामनाहारकत्वात् गतं संयतद्वारं,
-: पदं-२८-उद्देशकः-२ दारं-७- “कषायः":मू. (५६५) सकसाइ णं भंते ! जीवे किं आहारए अना०?, गो० ! सिय आ० सिय अनाहारते, एवं जाव वेमाणिता, पुहुत्तेणं जीवेगिंदियवञ्जो तियभंगो
कोहकसाईसु जीवादीसु एवं चेव, नवरं देवेसु छब्भंगा, मानकसाईसु मायाकसाईसु य देवनेरइएसु छड्भंगा, अवसेसाणं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो, लोहकसाईसु नेरइएसु छब्भंगा,

Page #557

२३०
प्रज्ञापनारपासूत्रम्-२-- २८/२/७/५६५
अवसेसेसु जीवेगिंदियवञो तियभंगो,
अकसाई जहा नोसण्णीनोअसण्णी, ।
दृ. कषायद्वारं-'सकसाइणं भंते! जीवे' इत्यादि, एकवचनविषयंसूत्रं सुगम, बहुवचने 'जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो'त्ति जीवपदे पृथिव्यादिषु च पञ्चसु पदेषु प्रत्येकं आहारका अपि अनाहारका अपि वक्तव्यं, उभयेषामपि सकषायाणां सदैवतेषु स्थानेषु बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, शेषेषु तु स्थानेषु भङ्गत्रिकं,
'कोहकसाई एवंचेव'त्ति क्रोधकषाय्यपिएवमेव-सामान्यतः सकषायवदसेयः, तत्रापि जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु चाभङ्गकं, शेषेषु तुस्थानेषु भङ्गत्रिकमिति भावः, किं सर्वेष्वपि शेषेषु स्थानेषु भङ्गत्रिकं ?, नेत्याह-'नवरं' 'देवेसु छब्मंगा देवा हि स्वभावत एव लोभबहुला भवन्ति नक्रोधादिबहुलाः, ततः क्रोधकषायिण एकादयोऽपिलभ्यन्ते इतिषड्भङ्गाः, तद्यथा-कदाचित् सर्वेऽप्याहारका एवक्रोधकषायिणः, एकस्यापि विग्रहत्यापन्नस्यालभ्यमानत्वात् ?, कदाचित्सर्वेऽप्यनाहारकाः २, एकस्यापि क्रोधकषायिणः सत आहारकस्याप्राप्यमानत्वात,
क्रोधोदयो हि मानाद्युदयविविक्त एवेए विवक्ष्यते न मानाधुदयसहितोऽपि, तेन क्रोधकषायिणः सतः कदाचिदाहारकस्य सर्वथाऽप्यभावः, तथा कदाचिदेक आहारक एकोऽ नाहारकः ३ कदाचिदेक आहारको बहवोऽनाहारकाः४,कदाचिद्बहव आहारकाएकोऽनाहारकः ५, कदाचिद्बहव आहारकाःबहवश्वानाहारका इति६,मानकषायसूत्रमायाकषायसूत्रंचैकवचने प्राग्वत्, बहुवचने विशेषमाह__मानकसाईसु' इत्यादि, मानकषायिषु मायाकषायिषु बहुवचनेन चिन्त्यमानेषु देवेषु नैरयिकेषुच प्रत्येकंषड् भङ्गाः, नैरयिका हिभवस्वभावतः क्रोधबहुलाः देवास्तुलोभबहुलास्ततो देवानांनैरयिकाणांचमानकषायोमायाकषायश्च प्रविरल इतिप्रागुक्तप्रकारेण षट्भङ्गाः,जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च प्रत्येकमभङ्गकमाहारकाणामनाहारकाणां च मानकषायिणां मायाकषायिणां च प्रत्येकं सदैव तेषु २ स्थानेषु बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, शेषेषु तु स्थानेषु मङ्गत्रिकं, लोभकषायसूत्रमप्येकवचने तथैव, बहुवचने विशेषमाह--
'लोभकसाईसु' इत्यादि, लोभकषायिषु नैरयिकेषुषट्भङ्गास्तेषां लोभकषायस्याल्पत्वात, शेषेषुतुजीवैकेन्द्रियवर्जेषुस्थानेष्वपि भङ्गत्रिकं, देवेष्वपि भङ्गत्रिकमितिभावः तेषांलोभबहुलतया षड्भङ्गसम्भवात्, जीवेष्वेकेन्द्रियेषु च प्राग्वदेष एव भङ्गः, आहारका अप्यनाहारका अपि इति,
'अकसाईजहा नोसण्णीणोअसण्णी तिअकषायिणो यथा नोसंज्ञिनोऽसंज्ञिनोउक्तास्था वक्तव्याः, किमुक्तं भवति?-अकषायिणोऽपिमनुष्याः सिद्धाश्च, मनुष्या उपशान्तकषायादयोवेदितव्याः, अन्येषां सकषायित्वात्, तत एतेषामपि त्रीणि पदानि, तद्यथा-सामान्यतो जीवपदं मनुष्यपदं सिद्धपदंच, तत्र सामान्यतोजीवपदे मनुष्यपदे च प्रत्येकमेकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारकइति वक्तव्यं, सिद्धपदे त्वनाहारकएवेति,बहुवचने जीवपदे आहारका अपिअनाहारका अपीति, केवलिनामाहारकाणां सिद्धनामनाहारकाणां सदैव बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्,
मनुष्यपदे भङ्गत्रिक, सर्वेऽपि तावद् भवेयुराहारकाः १ अथवा आहारकाश्चनाहारकश्च २ अथवा आहारकाश्चनाहारकाश्च ३ भावनाच प्रागेवानेकशः कृता, सिद्धपदे त्वनाहारक एव ।
गतं कषायद्वारं, सम्प्रति ज्ञानद्वारम्, तत्र

Page #558

पदं २८, उद्देशक:- २, द्वारं - ८
२३१
-: पदं - २८, उद्देशक :- २ - दारं - ८ "ज्ञानं" :
यू. (५६६) नाणी जहा सम्मद्दिट्ठी, आभिनिबोहियनाणी सुयनाणी य बेइंदियतेइंदियचउरिदिएसु छब्भंगा, अवसेसेसु जीवादिओ तियभंगो जेसिं अत्थि, ओहिनाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिया आहारगा नो अनाहारगा,
अवसेसेसु जीवादिओ तियभंगो जेसिं अत्थि ओहिनाणं, मणपजवनाणी जीवा मणूसा य एगत्तेणवि पुहुत्तेणवि आहा० नो अनाहांरगा, केवलनाणी जहा नोसण्णीनो असण्णी,
अन्नाणी मतिअनाणी सुयअन्नाणी जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो, विभंगनाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा य आहारगा नो अना०, अवसेसेसु जीवादियो तियभंगो।
वृ. 'नाणी जहा सम्मद्दिट्ठी' त्ति ज्ञानी यथा प्राक् सम्यग्धष्टिरुक्तस्तथा वक्तव्यः, तद्यथा - नाणी णं भंते! जीवे किं आहारए अनाहारए ?, गो० ! सिय आहारए सिय अनाहारए, नाणी णं भंते! नेरइए कि आहारए अनाहारए ?, गो० ! सिय आ० सिय अनाहारए, एवं एगिंदियवज्जं जाव माणिए, नाणी णं भंते! जीवा किं आहारगा अनाहारगा ?, गो० ! आहारगावि अनाहारगावि,
नाणी णं भंते! नेरइया कि आहारगा अनाहारगा ?, गो० ! सव्वेवि ताव होज्जा आहारगा १, अहवा आहारगाय अनाहारगेय २ अहवा आहारगाय अनाहारगाय ३, एवंजाव धणियकुमारा, बेदियाणं पुच्छा, गो० ! सव्वेवि ताव होज्ज आहारगा य १ अहवा अनाहारगा य २ अहवा आहारए य अनाहारए य ३, अहवा आहारगे य अनाहारगा य ४, अहवा आहारगा य अनाहारगे य५, अहवा आहारगा य अनाहारगा य ६, एवं तेइंदियचउरिदियावि भाणितव्वा, अवसेसा जाव वेमाणिया जहा नेरइया, सिद्धाणं पुच्छा, गो० ! अनाहारगा य' इति,
आभिनिबोधिकज्ञानिसूत्रे श्रुतज्ञानिसूत्रे चैकवचने प्राग्वदवसेयं, बहुवचने द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु षड् भङ्गाः, अवशेषेषु तु जीवादिषु स्थानेषु एकेन्द्रियवर्जेषु भङ्गत्रिकं तच्चैवम्- 'आभिनिबोहियनाणी णं भंते! जीवा किं आहारगा अनाहारगा ?, गो० ! सव्वेवि ताव होज्ज आहारगा १ अहवा आहारगाय अनाहारगे य २ अहवा आहारगा य अनाहारगाय ३ इत्यादि, तथा चाह- 'आभिनिबोहियनाणी सुयनाणी व बेइंदियतेइंदियचउरिदिएसु छब्भंगा, अवसेसेसु जीवाइओ तियभंगो, जेसिं अस्थि' इति सुगमं, नवरं "जेसिं अत्थि' येषां जीवानामाभिनिबोधिकज्ञानश्रुतज्ञाने अतस्तेषु भङ्गत्रिकं वक्तव्यं, न शषेषु पृधिव्यादिष्विति,
अवधिज्ञानसूत्रमेकवचने तथैव, बहुवचनचिन्तायां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका आहारका एव न त्वनाहारकाः, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह पञ्चेन्द्रियतिरश्चामनाहारकत्वं विग्रहगतौ, न च तदानीं तेषां गुणप्रत्ययतोऽवधिसम्भवो, गुणानामेवासम्भवात्, नाप्यप्रतिपतितावधिर्देवो मनुष्यो वा तिर्यक्षूपपद्यते, ततोऽवधिज्ञानिनः सतः पञ्चेन्द्रियतिरश्चोऽनाहारकत्वायोगः, शेषेषु तु स्थानष्वेकेन्द्रिय विकलेन्द्रियवर्जेषु प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, तदेवाह - 'ओहिनाणी णं पंचिदियतिरिक्खजोणिया आहारगा अवसेसेसु जीवाइओ तियभगो जेसिं अत्थि ओहिनाण' मिति,
मनः पर्यायज्ञानमं मनुष्याणामेव, तत द्वे पदे, तद्यथा - जीवपदं मनुष्यपदं च, उभयत्रापि चैकवचने बहुवचने च मनः पर्यायज्ञानन आहारका एव वक्तव्याः, न त्वनाहारकाः, विग्रहगत्याद्यवस्थायां मनः पर्यायज्ञानासम्भवात्,
केवलज्ञानी यथा प्राग् नोसंज्ञीनो असंज्ञी उक्तस्तथा वक्तव्यः, किमुक्तं भवति ? -

Page #559

२३२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/२/८/५६६ केवलज्ञानचिन्तायामि त्रीणि पदानि, तद्यथा-सामान्यतो जीवपदं मनुष्यपदं सिद्धपदं च, तत्र सामान्यतो जीवपदे मनुष्यपदे चैकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति वक्तव्यं, सिद्धपदे त्वनाहारक इति, बहुवचने सामान्यतो जीवपदे आहारका अपि अनाहारका अपि, मनुष्यपदे मङ्गत्रिकं, तच्च प्रागेवोपदर्शितं, सिद्धपदे त्वनाहारका अपि।
अज्ञानिसूत्रंमत्यज्ञानिसूत्रं श्रुताज्ञानिसूत्रएकवचने प्रागिव, बहुवचनतचिन्तायांजीवपदे एकेन्द्रियेषु च पृथिव्यादिषु प्रत्येकमाहारका अनाहारका अपि इति वक्तव्यं, शेषषुतु भङ्गत्रिकं, विमङ्गज्ञानिसूत्रमप्येकवचने तथैव, बहुवचनचिन्तायां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याचाहारका एक वक्तव्याः, न त्वनाहारकाः, विभङ्गज्ञानसहितस्य विग्रहगत्या तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु मनुष्येषु चोत्पत्त्यसम्भवात्, अवशेषेषु स्थानेषु एकेन्द्रियविकलेन्द्रियवर्जेषु प्रत्येकं भङ्गत्रिकं ।
-पदं-२८, उद्देशकः-२-दारं ९ “योगः" :मू. (५६७) सजोगीसुजीवेगिंदियवज्जोतियभंगो, मणजोगी वइजोगी जहा सम्मामिच्छट्टिी, नवरं वइजोगोविगलिंदियाणवि, कायजोगीसुजीवेगिंदियवज्जोतियभंगो, अजोगीजीवमनूससिद्धा अनाहारगा।
इ. गतंज्ञानद्वारं, सम्प्रति योगद्वारं-तत्र सामान्यतः सयोगिसूत्रमेकवचने तथैव, बहुवचने जीवएकेन्द्रियपदानि वर्जयित्वाशेषेषु स्थानेषुभङ्गत्रिकं, जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु चपुनः प्रत्येकमाहारका अपि अनाहारका अपीति भङ्गः, उभयेषामपि सदैव तेषुस्थानेषु बहुत्वेन लभ्यमानत्वात् 'मणजोगी वइजोगी जहा सम्मामिच्छद्दिट्टी यत्ति मनोयोगिनो वाग्योगिनश्च यथा प्राक् सम्यग्मिथ्याष्टिय उक्तास्तथा वक्तव्याः, एकवचनेबहुवचनेचाहारकाएववक्तव्यान त्वनाहारका इति भावः, नवरं वइजोगो विगलिंदियाणवित्तिनवरमिति-सम्यग्मिथ्याष्टिसूत्रादत्रायविशेषः, सम्याग्मथ्याष्टित्वं विकलेन्द्रियाणां नास्तीति तत्सूत्रं तत्र नोक्तं, वाग्योगः पुनर्विकलेन्द्रियाणामप्यस्तीति तत्सूत्रमपि वाग्योगे वक्तव्यं, तच्चैवम्
'मणजोगी णं भंते! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गो० ! आहारए नो अनाहारएस, एवं एगिदियविगलिंदियवज्जं जाव वेमाणिए, एवं पुहुत्तेणवि,, वइजोगी णं भंते ! किं आहा० अना०?, गो०! आहारएनो अनाहारए, एवं एगिंदियवजं जाव वेमाणिए, एवंपुहुत्तेणवित्ति, काययोगिसूत्रमप्येकवचने बहुवचने च सामान्यतः सयोगिसूत्रमिव, अयोगिनो मनुष्यः सिद्धाश्च, तेनात्र त्रीणि पदानि, तद्यथा-जीवपदं मनुष्यपदं सिद्ध:पदं च, त्रिष्वपिस्थानेष्वेकवचने बहुवचने चानाहारकत्वमेव ।
-पदं-२८, उद्देशकः-२-वार-१० "उपयोगः" :मू. (५६८) सागारानागारोवउत्तेसु जीवेगिंदियवजो तियभंगो, सिद्धा अनाहारगा।
वृ. गतं योगद्वार, अधुनोपयोगद्वारमाह-तत्र साकारोपयोगसूत्रे अनाकारोपयोगसूत्रेच प्रत्येकमेकवचने सर्वत्र स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति वक्तव्यं, सिद्धपदे त्वनाहारक इति, बहुवचने जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु चाहारका अपिअनाहारका अपिइति भङ्गः, शेषेषु भङ्गत्रिकं, सिद्धास्त्वनाहारका इति, सूत्रोलेस्तस्त्वयम्-सागारोवउत्तेणंभंते! जीवे किंआहारएअनाहारए गो० ! सिय आहारए सियअनाहारए' इत्यादि ।

Page #560

२३३
पदं-२८, उद्देशकः-२, द्वार-११
- पदं - २८, उद्देशकः-२ -दारं-११ "वेद" :मू. (५६९) सवेदे जीवेगिंदियवजो तियभंगो, इत्यिवेदपुरिसवेदेसुजीवादिओतियभंगो, नपुंसगवेदए य जीवेगिंदियवजो तियभंगो, अवेदए जहा केवलनाणी।
वृ. गतं उपयोगद्वारं, वेदद्वारेसामान्यतः सवेदसूत्रमेकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, बहुवचने जीव पदमेकेन्द्रियांश्च वर्जयित्वा शेषेषु स्थानेषु भङ्गत्रिक, जीवपदे एकेन्द्रियेषु च पुनः प्रत्येकमभङ्गाकं, आहारकाअनाहारका अपीति, स्त्रीवेदसूत्रपुरुषवेदसूत्रंच एकवचने तथैव, नवरमत्र नैरयिकैकेन्द्रियविकलेन्द्रियान वक्तव्याः तेषां नपुंसकत्वात्, बहुवचने जीवादिषुपदेषु प्रत्येकं भङ्गत्रिक,
नपुंसकवेदेऽपि सूत्रमेकवचने तथैव, नवरमत्र भवनपति व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकान वक्तव्यास्तेषामनपुंसकत्वाद्, बहुवचने जीवैकेन्द्रियवर्जेषु भङ्गत्रिकं, जीवपदे एकेन्द्रियपदेषुच पृथिव्यादिषु पुनरभङ्गकं प्रागुक्तस्वरूपमिति, अवेदो यथा केवली तथा एकवचने बहुवचने च वक्तव्यः, जीवपदे मनुष्यपदे च एकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, बहुवचने जीवपदे आहारका अपिअनाहारकाअपि, मनुष्येषु भङ्गत्रिकं, सिद्धत्वेऽनाहारका इति वक्तव्यमिति भावः।
पदं-२८, उद्देशका-२-वारं १२ "शरीरं":मू. (५७०) ससरीरीजीवेगिंदियवजोतियभंगो, ओरालियसरीरी जीवमणूसेसुतियभंगो, अवसेसा आहारगा नो अनाहारगाजेसिं अस्थि ओरालियसरीरं, वेउब्वियसरीरी आहारगसरीरी य आहारगा नो अना० जेसिं अस्थिस तेयकम्मसरीरीजीवेगिंदियवजोतियभंगो, असरीरीजीवा सिद्धाय नो आहारगा अना०।
वृ.गतं वेदद्वारं,शरीरद्वारेसामान्यतःशरीरसूत्रे सर्वत्रैकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, बहुवचने जीवएकेन्द्रियवर्जेषु शेषेषुस्थानेषु प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च प्रत्येकमभङ्गाकं प्रागुक्तमिति,
औदारिकशरीरसूत्रमेकवचनेतथैव, नवरमत्र नैरयिकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका न वक्तव्यास्तेषामौदारिकशरीराभावात्, बहुवचने जीवपदे मनुष्यपदेषु च प्रत्येकं भङ्गत्रिकं, तद्यथा-सर्वेऽपि तावद्भवेयुराहारकाः एष भङ्गो यदा न कोऽपि केवली समुद्घातगतोऽयोगी वा, अथवा आहारकाश्चानाहारकश्च, एष एकस्मिन् केवलिनि समुद्घातगते अयोगिनि वा सति प्राप्यते, अथवा आहारकाश्चानाहारकाश्च, एषं भङ्गो बहुषु केवलिसमुद्घातगतेषु अयोगिषु वा सत्सु वेदयितव्यः, शेषास्त्वेकेन्द्रियद्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रिया आहारका एव वक्तव्याः, न त्वानाहारकाः, विग्रहगत्युत्तीर्णानामेवौदारिकशरीरसम्भवात्,
वैक्रियआहारकशरीरिणश्च सर्वेऽप्येकवचने बहुवचने चाहारका एव न त्वनाहारकाः, नवरं येषां वैक्रियमाहारकं वा सम्भवति त एव वक्तव्या नान्ये, तत्र वैक्रियं नैरयिकभवनपतिवायुकायिकतिर्यस्पञ्चेन्द्रियमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषु आहारकं मनुष्यष्वेव, सूत्रोल्लेखश्चायं-'वेउब्बियसरीरी णं भंते ! जीवे किं आहारए अनाहारए?, गोयमा! आ० नो अना०, वेउब्वियसरीरे णं भंते ! नेरइए किं आहारए अनाहारए ?, गो० ! आ० नो अना०' इत्यादि, तैजसकार्मणशरीरिसूत्रे चैकवचने सर्वत्र स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, बहुवचने

Page #561

२३४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/२/१२/५७०
जीवैकेन्द्रियवर्जेषु शेषषु स्थानेषु भङ्गत्रिक, जीवपदे एकेन्द्रियेषु च पुनरभङ्गक,
अशरीरिणः-सिद्धास्तेन तत्र द्वेएवपदे, तद्यथा-जीवाः सिद्धाश्च, तत्रएकवचनेबहुवचने चोभयत्राप्यनाहारका एव।
पद-२८, उद्देशकः-२ -- दारं-१३ “पर्याप्तिः" :मू. (५७१) आहारपजत्तीए पज्जत्ते सरीरपजत्तीए पजते इंदियपजत्तीए पजत्ते आणापाणपजत्तीएपज्जत्तए भासामनपजत्तीए पजत्तते एतासुपंचसुविपजत्तीसुजीवेसुमणूसेसु यतियभंगो, अवसेसा आहारगा नो अनाहारगा, भासामनपज्जत्ती पंचिंदियाणं अवसेसाणं नत्थि,
आहारपजत्तीअपजत्तए नोआहारएअना०,एगत्तेणविपुहुत्तेणवि, सरीरपजत्तीअपजत्तए सिय आहारए सिय अनाहारए, उवरिलियासु चउसु अपञ्जत्तीसु नेरइयदेवमणूसेसु छब्भंगा, अवसेसाणं जीवेगिंदियवजो तियभंगो, भासामनपजत्तएसु जीवेसु पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु यतियभंगो, नेरइयदेवमणुएसु छब्भंगा,
सव्वपदेसु एगत्तपोहत्तेणं जीवादिया दंडगा पुच्छाए भणितव्वा जस्स जं अस्थि तस्स तं पुच्छिन्नतिजस्सजणस्थितस्सतंन पुच्छिन्नतिजाव भासामनपजन्तीअपनत्तएसुनेरइयदेवमणुएसु छब्भंगा, सेसेसु तियभंगो
इगतं शरीरद्वार, सम्प्रति पर्याप्तिद्वारम्-तत्रागमे पर्याप्तयः पञ्च, भाषामनःपर्याप्त्योरेकत्वेन विवक्षणात्, तथा चाहारकपर्याप्तया पर्याप्ते शरीरपर्याप्तया पर्याप्ते इन्द्रियपर्याप्तया पर्याप्त प्राणापानपर्याप्तया पर्याप्ते भाषामःपर्याप्तया पर्याप्ते चिन्त्यमाने, अत्रैव सर्वसङ्कलनामाह
एतासु पञ्चस्वपि पर्याप्तिषुसमर्थिताषु चिन्त्यमानास्विति शेषःप्रत्येकमेकवचने जीवपदे मनुष्यपदेचस्यादाहारकः स्यादनाहारक इति, शेषषुतुस्थानेषुआहारक इति, बहुवचने 'जीवेसु मणुस्सेसु य तियभंगो'त्ति जीवपदे मनुष्यपदे च भङ्गत्रिकं वक्तव्यं, तच्चौदारिकशरीरिसूत्रमिव भावनीयं, अवशेषाः सर्वेऽप्याहारका वक्तव्याः, नवरं भाषामनः पर्याप्तिः पञ्चेन्द्रियाणामेवेति तत्सूत्रे एकेन्द्रियविकलेन्द्रिया न वक्तव्याः, किन्तु शेषाः, एतदेवाए
___ "भासामनपजत्तीपंचिंदियाणं अवसेसाणनत्यि इति, आहारपर्याप्तयपर्याप्तकसूत्रेएकवचने सर्वत्राप्यनाहारको वक्तव्यो, नो आहारकः, आहारपर्याप्तयाऽपर्याप्तो विग्रहगतावेव लभ्यते, उपपातक्षेत्र प्राप्तस्य प्रथमसमय एवाहारपर्याप्ताय पर्याप्तत्वभावाद् अन्यथा तस्मिन् समये आहारकत्वानुपपत्तेः, बहुवचने त्वनाहारका इति, शरीरपर्याप्तयपर्याप्तसूत्रेएकवचनेसर्वत्र स्यादाहारकःस्यादनाहारक इति, तत्र विग्रहगतावनाहारक उपपातक्षेत्रप्राप्तस्तु शरीरपर्याप्तिपरिसमाप्ति यावदाहारक इति, एवमिन्द्रियपर्याप्तयपर्याप्तसूत्रेप्राणापानपर्याप्तयपर्याप्तसूत्रेभाषामनःपर्याप्तयपर्याप्तसूत्रे च प्रत्येकं एकवचने स्यादाहारकः स्यादनाहारक इति वक्तव्यं, बहुवचने ____ उवरिल्लियासु' इत्यादि, उपरितनीषुशरीरापर्याप्तिप्रभृतिषुचतसृषुअपर्याप्तिषुचिन्त्यमानासु प्रत्येकं नैरयिकदेवमनुष्येषु षड् भङ्गा वक्तव्याः, तद्यथा-कदाचित्सर्वेऽप्यनाहारका एव १ कदाचित्सर्वेऽप्याहारका एव२ कदाचिदेक आहारक एकोऽनाहारकः३ कदाचिदेक आहारको बहवोऽनाहारकाः ४ कदाचिद्बहव आहारकाः एकश्चानाहारकः ५ कदाचिद्बहव आहारका बहवश्चा-नाहारकाः६,अवशेषाणांनैरयिकदेवमनुष्यव्यतिरिक्तानांजीवैकेन्द्रियवर्जानांभङ्गत्रिक वक्तव्यं, तद्यथा- सर्वेऽपि तावद्ववेयुः आहारकाः १ अथवा आहाहरकाश्च अनाहारकश्च २

Page #562

पदं-२८, उद्देशकः-२, द्वारं-१३
२३५ अथवा आहार-काश्चनाहारकाश्च ३, जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च पुनः शरीरपर्याप्तयपर्याप्तसूतारे इन्द्रियपर्याप्तयपर्याप्त-सूत्रेग्राणापानपर्याप्तयपर्याप्तसूत्रेचप्रत्येकमभङ्गकंआहारकाअपिअनाहारका अपि, उभयेषामपि च सदा बहुत्वेन लभ्यमानत्वात्, भाषामनःपर्याप्तयपर्याप्तकास्त्वेकेन्द्रियविकलेन्द्रिया न भवन्ति, किन्तु पञ्चेन्द्रिया एव, येषां हि भाषामनः पर्याप्तिसम्भवोऽस्ति त एव तत्पर्याप्तयपर्याप्तकाःप्रोच्यन्ते, नशेषा इति, ततस्तत्सूत्रेबहुवचने जीवपदेपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकपदे च भङ्गत्रिकं,
पञ्चेन्द्रियतिर्यचो हि सम्मूर्छिमाः सदैव बहवोलभ्यन्ते,ततोयावदद्याप्यन्यो विग्रहगत्यापन्नः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्न लभ्यये तावदेषभङ्गः-सर्वेऽपितावद्भवेयुराहारका इति १, एकस्मिन्तस्मिन् विग्रहगत्यापन्ने लभ्यमाने द्वीतीय भङ्गः-आहारकाचानाहारकश्चेति २, यदा तु विग्रहत्यापना अपि बहवो लभ्यन्ते तदा तृतीयो भङ्गः-आहारकाश्चनाहारकाश्चेति ३, जीवपदेऽपि भङ्गत्रिक एतदपेक्षयाप्रत्येयं, नैरयिकदेवमनुष्येषुप्रत्येकंषड्भङ्गाः, तेच प्रागेवोक्ताः, इह भव्यपदादारभ्य प्राय एकत्वेन बहुत्वेन च वैविक्तयेन सूत्राणिजीवादिदण्डकक्रमेण नोकातानिततोमा भून्मन्दमतीनां सम्मोह इति तद्विषयमतिदेशमाह
'सब्बपएसुएगत्ते'त्यादि, एतेजीवादयो दण्डका; सर्वपदेषु-सर्वेष्वुपदेषुएकत्वेन बहुत्वेन च पृच्छयाउपलक्षणमेतनिर्वचनेन भणितव्याः किं सर्वत्राप्यनविशेषेण कर्तव्याः ?, नेत्याह-'जस्से'त्यादि, यस्य यदस्ति तस्य तत्पृच्छयते-तद्विषयं सूत्रं मण्यते, यस्य पुनः यन्नास्ति नतस्य तप्रष्टव्यं-नतद्विषयं तस्य सूत्रं वक्तव्यमिति भावः किय(रं यावदेवं कर्तव्यमिति शशायां चरमदण्डकवक्तव्यतामुपदिशति-'जाव भासामनपजत्तीए अपज्जत्तएसु' इत्यादि, भाविता), इहाधिकृतार्थभावनार्थमिमाः पूर्वाचार्यप्रतिपादिता गाथा:॥१॥ "सिद्धेगिंदियसहिया जहिं तु जीवा अभंगयं तत्थ
सिद्धेगिंदियवजेहिं होइ जीवेहिं तियभंगो। ॥२॥ असण्णीसुय नेरइय देवमणुएसु होति छल्भंगा ।
पुढविदगतरुगणेसुयछब्भंगा तेउलेसाए । कोहे माणे माया छडमगा सुरगणेसु सब्बेसुं।
माणे माया लोभे नेरइएहिंपिछब्अंगा। ॥४॥ आभिनिबोहियनाणे सुयनाणे खलु तहेव सम्मत्ते।
छभंगा खलु नियमा बियतियचउरिदिएसु भवे ।।
उवरिल्लापजत्तीसु चउसु नेरइयदेवमणुएसुं। छब्भंगा खलु नियमा वज्जे पढमा उ अपज्जत्ती ।। सण्णी विसुद्धलेसा संजय हिडिल्ल तिसु य नाणेसु । थीपुरिसाण य वेदेवि छब्भंग अवेय तियभंगो।। सम्मामिच्छामणवइमणनाणे बालपंडियविउव्वी ।
आहारसरीरमिय नियमा आहारया होति।। ॥८॥ ओहिंमि विभंगंमिय नियमा आहारया उ नायव्वा ।
पंचिंदिया तिरिच्छा मणुया पुन होति विडमंगे।।
॥३॥

Page #563

२३६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २८/२/१३/५७१
॥९॥
ओरालसरीरंमि य पजत्तीणं च पंच सुतहेव ।
तियभंगो जियमणुएसु होति आहारगा सेसा॥ ॥१०॥ नोभवअभविय लेसा अजोगिणो तहय होति असरीरी।
पढमाए अपज्जत्तीए ते उ नियमा अनाहारा ।। ॥११॥ सन्नासन्नविउत्ता अवेय अकसाइणो य केवलिणो।
तियभंग एक्कवयणे सिद्धाऽनाहारया होति॥" एताश्च सर्वा अपि गाथा उक्तार्थप्रतिपादकत्वाद् भावितार्था इति न भूयो भाव्यन्ते ग्रन्थगौरवभयात्, नवरं, “एक्कवयणे सिद्धानाहारया होति' इति ‘एकवयणे' इत्यत्र तृतीयार्थे सप्तमी एकवचनेन एकार्थेनेति भावः, सर्वत्र सिद्धा अनाहारका भवन्तीति विज्ञेयम् ॥
पदं-२८, उद्देशकः-२ समाप्तः
पदं - २८, समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रे अष्टाविंशतितमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
[पदं-२९- उपयोगः ) वृ. तदेवमुक्तमष्टाविंशतितममाहाराख्यं पदे, साम्प्रतमेकोनत्रिंशत्तममारभ्यते--अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे गतिपरिणामविशेष आहारपरिणाम उक्तः, इह तु ज्ञानपरिणामविशेषः उपयोगः प्रतिपाद्यते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (५७२) कइविहे गं भंते ! उवओगे पं०?, गो०! दुविहे उवओगे पं०, तं०-सागारोवओगे य अनागारोवओगे य,
सागारोवओगे णं भंते! कतिविधे पं०?, गो०! अट्टविहे पं०, तं०-आभिनिबोहियनाणसागारोवओगे सुयनाणसागारोवओगे ओहिनाणसा० मनपजवनाणसा० केवलनाणसा० मतिअन्नाणसा० सुयअन्नाणसा० विभंगनाणसा०।
___ अनागारोवओगे णं भंते ! कतिविहे पं०?, गो०! चउबिहे, पं०, तं०-चक्खुदंसणअनागारोवओगे अचक्खुदंसणअना० ओहिदसणनागा० केवलदसणअनागारोवओगे य। एवं जीवाणं,
नेरइयाणंभंते! कतिविधेउवओगेपं०?, गो०! दुविधेउवओगेपं०, तं०-सागारोवओगे यअनागारोवओगे य, नेरइयाणंभंते! सागारोवओगे कइविहे पं०?, गो०! छब्बिहे पं०, तं०मतिनाणसागारोवओगे सुयनाणसा० ओहिनाणसा० मतिअन्नाणसा० सुयअन्नाण विभंगनाणसा०, नेरइया णं भंते ! अनागारोवगे कइविहे पं० तं०?, गो० ! तिविहे पं०-- चक्खुदंसण० अचम्खुदंसण० ओहिदसणअना०, एवं जाव थणियकुमाराणं ।
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो०! दु० उवओगे पं०, तं०-सागारो० अनागारोव०, पुढवि० सागारोवओगे कतिविधे पं०?, गो०! दु० ५०, तं०- मतिअन्नाण० सुयअ०, पुढविका० अनगारोवओगे कतिविधे पं०?, गो० ! एगे अचक्खुदंसणअनागारोवओगे पं०, एवं जाव वणफइकाइयाणं।

Page #564

पदं-२९, उद्देशकः-, दारं
२३७ बेइंदिगाणं पुच्छा, गो०! दुविधे उवओगे पं०, तं०-सागारोवओगे अनागारोवओगे य, बेइंदियाणं भंते! सागारोवओगे कतिविधे पं०?, गो०! चउबिहे पं०, तं०--आभिनि० सुय० मतिअन्नाण० सुतअन्नाणसा०, बेइंदियाणं अना० कइ० पं०?, गो० ! एगे अचक्खुदंसण० अनागारोवओगे, एवं तेइंदियाणवि, चउरिदियाणवि एवं चेव, नवरं अनागारोवओगे दुविधे पं० त०-चक्खुदंसणअना० अचक्खुदंसणअना०/पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंजहा नेरइयाणं मणुस्साणं जहा ओहिए उवओगे भणितं तहेव भाणितव्वं । वाणंतरजोतिसियवमाणियाणं भंते जहा नेरइयाणं।
जीवा णं भंते ! किं सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता?, गो०! सागारोवउत्तायि अना०, से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ जीवा सागारोवउत्तावि अना०?, गो०! जे णं जीवा आभिनिबोहियनाण० सुय० ओहि० मन० केवल० मइअनाणसुयअन्नाणविभंगनाणोवउत्तातेणंजीवा सागारोवउत्ता, जेणंजीवा चक्खुदंसणअचखुदसणओहिदंसणकेवलदसणोवउत्तातेणंजीवा अनागारोवउत्ता, से तेणतुणं गो० ! एवं वुच्चइ-जीवा सागारोवउत्तावि अनागारो०,
नेरइयाणंभंते ! किं सागारोवउत्ताअना०?, गो०! नेरइया सागारोवउत्ताविअनागा०, से केणटेणं भंते ! एवं बुचति ?, गो० ! जे णं नेरइया आभिनिबोहियनाण सुय० ओहि० मतिअन्नाणसुय० विभंगनाणोवउत्ताते णं नेरइया सागा०, जेणं नेरइया चक्खुदंसणअचखुदसणओहि० तेणंनेरइया अनागारोवउत्ता, से तेणडेणं गो०! एवं वु० जाव सागारोवउत्तावि अनागारोवउत्तावि, एवं जाव थणियकुमारा ।
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० तहेवजाव जेणं पुढवि० ! मतिअन्नाणसुयअन्नाणोवउत्ता तेणं पुढवि० सागरोव०, जेणं पुढवि० अचक्खुदंसणोवउत्ता ते णं पुढ० अनागारोवउत्ता, से तेणद्वेणं गो० ! एवं बु० जाव वणप्फइकाइया।
बेइंदियाणं भंते! अट्ठसहिया तहेव पुच्छा, गो०! जावजेणं बेइंदिया आभिनियोहिय० सुयनाणमतिअन्नाणसुयअन्नाणोवउत्ता तेणंबेइंदिया सागारोवउत्ता, जेणंबेइंदियाअचखुदंसगोवउत्ता ते णं अनागा०, से तेणतुणं, गो०! एवं बु० एवं जाव चउरिदिया, नवरं चक्खुदंसणं अब्भहियं चउरिदियाणंति, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया, मणूसा जहा जीवा, वामंतरजोतिसियवेमाणिया जहानेरइया (पन्नवणाएभगवईएएगोणतीसइमंउवओगपयंसमत्त)
वृ. 'कइविहेणंभंते! उवओगे पं०' कतिविधः-कतिप्रकारः, सूत्रे एकारोमागधभाषालक्षणवशात्, णमितिवाक्यालङ्कृती, भदन्त!-परमकल्याणयोगिन् ! उपयोगः' उपयोजनमुपयोगः भावेधञ्, यद्वा उपयुज्यते-वस्तुपरिच्छेदं प्रपति व्यापार्यतेजीवोऽनेनेत्युपयोगः- ''नाम्नि घ' इति करणेघप्रत्तययोबोधरूपोजीवस्य तत्त्वभूतो व्यापारः प्रज्ञप्तः प्रतिपादितः?, भगवानाह'गोयमे'त्यादि, आकारः-प्रतिनियतोऽर्थग्रहणपरिणामः,
'आगारो अविसेसो' इति वचनात, सह आकारेण वर्तत इति साकारः स चासावुपयोगश्च साकारोपयोगः, किमुक्तं भवति?-सचेतने अचेतने वा वस्तुनि उपयुआन आत्मायदासपर्यायमेव वस्त परिच्छिनत्ति तदास उपयोगः साकार उच्यते इति, सच कालतः छद्मस्थानमन्तर्मुहर्त कालं केवलिनामेकसामयिकः, तथा न विद्यते यथोक्तरूप आकारो यत्र सोऽनाकारः सचासावुपयोगश्च अनाकारोपयोगः, यस्तु वस्तुनः सामान्यरूपतया परिच्छेदः सोऽनाकारोपयोगः स्कन्धावारोपयोग

Page #565

२३८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- २९/-1-1५७२ वदित्यर्तः,असावपिःछद्मस्थानामान्तर्मुहूर्त्तिकः परमानाकारोपयोगकालत् साकारोपयोगकालः सङ्ख्येयगुणः प्रतिपत्तव्यः, पर्यापरिच्छेदकतया चिरकाललगनात्, छद्मस्थानांतथास्वाभाव्यात्, केवलिनां त्वनाकारोऽप्युपयोग एकसामयिकः, चशब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकौ, तत्र साकारोपयोगभेदानभिधित्सुरिदमाह
'सागारोवओगेणंभंते!' इति, अर्थाभिमुखोनियतः-प्रतिनियतस्वरूपोबोधो-बोधविशेषो अभिनिबोधः अभिनिबोधएव आभिनिबोधिकं, अभिनिबोधशब्दस्य विनयादिपाठाभ्युपगमात् 'विनयादिभ्य' इत्यनेन स्वार्थेइकणप्रत्ययः, 'अतिवर्तन्ते स्वार्थे प्रत्ययकाः प्रकृतिलिभङ्गवचनानी' तिवचनादत्र नपुंसकता, यथा विनय एव वैनयिकमित्यत्र, अथवा अभिनिबुध्यतेऽस्मादस्मिन्वेति अभिनिबोधः-तदावरणकर्मक्षयोपशमस्तेन निवृत्तमाभिनिबोधिकं तच्च तज्ज्ञानं च आभिनिबोधिकज्ञानं, सच इन्द्रियमनोनिमित्तो योग्यदेशावस्थितवस्तुविषयः स्फुटप्रतिभासो बोधविशेष इत्यर्थः,स चासौ साकारोपयोगश्च आभिनिबोधिकज्ञानसाकारोपयोगः, एवं सर्वत्रापि समासः कर्तव्यः,
तथा श्रवणं श्रुतं-वाच्यवाचकभावपुरस्सरीकारेणशब्दसंस्पृष्टार्थग्रहणहेतुरुपलब्धिविशेषः, एवमाकारं वस्तु घटशब्दवाच्यं जलधारणाद्यर्थक्रियासमर्थमित्यादिरूपतया प्रधानीकृतः समानपरिणामःशब्दार्थपर्यालोचनानुसारी इन्द्रियमनोनिमित्तोऽवगमविशेष इत्यर्थः, श्रुतंचतत् ज्ञानंच श्रुतज्ञानं,ततो भूय; साकारोपयोगशब्देन विशेषणसमासः, तथाऽवशब्दोऽधःशब्दार्थः, अव-अधो विस्तृतं वस्तु धीयते-परिच्छिद्यतेऽनेनेत्यवधिः, यद्वा अवधिः-मर्यादा रूपिष्वेव द्रव्येषु परिच्छेदकतया प्रवृत्तिरूपातदुपलक्षितं ज्ञानमप्यवधिः, अवधिश्चासौ ज्ञानंचावधिज्ञानं,
तथापरिः-सर्वतोभावेअवनंअवः, 'तुदादिभ्योऽन्का वित्यधिकारे 'अकितौचे'त्यकारप्रत्ययः,अवनंगमनमितिपर्यायाः, परिअवःपर्यवः,मनसिमनसोवा पर्यवःमनःपर्यवः,सर्वतस्त्परिच्छेद इत्यर्थः, पाठान्तरं पर्यय इति, तत्र पर्ययणं पर्ययः बावेऽल्प्रत्ययः, मनसि मनसो वा पर्ययः मनःपर्ययः, सर्वतस्तत्परिच्छेद इत्यर्थः, स चासौ ज्ञानं च मनःपर्यवज्ञानं मनःपर्ययज्ञानं वा, अथवा मनःपर्यायेति पाठान्तरं, तत्र मनांसि पर्येति-सर्वात्मना परिच्छिनत्ति मनःपर्याय, 'कर्णोषऽण्' मनःपर्यायं च तत् ज्ञानं च मनःपर्यायज्ञान, यदिवा मनसः पर्यायाः मनःपर्यायाः, पर्याया धर्मा बाह्यवस्त्वालोचनप्रकारा इत्यनन्तरं, तेषु तेषां वा सम्बन्धि ज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं, इदं चार्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वतिसंज्ञिमनोगतद्रव्यालम्बनं,
तथा केवलं-एकंमत्यादिज्ञाननिरपेक्षत्वात्, ‘नटुंमि उछाउमथिए नाणे' इति वचनात् शुद्धं वा केवलं तदावरणमलकलङ्कविगमात्सकलं वा केवलंप्रथमत एवाशेषतदावरणविगतमः सम्पूर्णोत्पत्तेः असाधारणं वा केवलमनन्यसदशत्वात् अनन्तं वा केवलं ज्ञेयानन्तात्वात्, केवलंच तत् ज्ञानं च केवलज्ञानं, तथा मतिश्रुतावधय एव यदा मिथ्यात्वकलुषिता भवन्ति तदा यथाक्रम मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानव्यपदेशांल्लभन्ते, उक्तं च "आधत्रयमज्ञानपि भवति मिथ्यात्वसंयुक्त"मिति, 'विभङ्ग' इतिविपरतो भङ्गः-परिच्छित्तिप्रकारो यस्य तत् विभङ्गं, तच्च तत् ज्ञानं च विभङ्गज्ञानं, सर्वत्रापि च साकारोपयोगशब्देन विशेषणसमासः।
____ अनाकारोपयोगभेदानभिधिसुराह-'अनागारोवओगेणंभंते !' इत्यादि, तत्र चक्षुषाचक्षुरिन्द्रियेणदर्शनं-रूपसामान्यग्रहणलक्षणंचक्षुर्दर्शनं तच्चतत् अनाकारोपयोगःचक्षुर्दर्शनाना

Page #566

पद-२९, उद्देशकः-, द्वार
२३९ कारोपयोगः, अचक्षुषा-चक्षुर्वर्जशेषेन्द्रियमनोभिर्दर्शनं-स्वस्वविषये सामान्यग्रहणमचक्षुर्दर्शनं, ततोऽनाकारोपयोगशब्देन विशेषणसमासः, एवमुत्तरत्रापि, अवधिरेव दर्शनं-सामान्यग्रहणमवधिदर्शनं, केवलमेव सकलजगद्भाविसमस्तवस्तुसामान्यपरिच्छेदरूपं दर्शनं केवलदर्शनं, अथ मनःपर्यायदर्शनमपि कस्मान भवति येन पञ्चमोऽनाकारोपयोगो न भवतिति चेत् ?, उच्यते, मनःपर्यायविषयं हि ज्ञानं मनसः पर्यायनेव विविक्तान् गृह्णदुपजायते, पर्यायाश्च विशेषाः, विशेषालम्बनंच ज्ञानं ज्ञानमेव न दर्शनमितिमनःपर्यायदर्शनामावस्तदभावाच्च पञ्चमानाकारोपयोगासम्भव इति । ‘एवं जीवाण'मित्यादि, एवं निर्विशेषणोपयोगवत् जीवानामप्युपयोगो द्विविधः प्रज्ञप्तो भणितव्यः, तत्रापिसाकारोपयोगोऽष्टविधोऽनाकारोपयोगश्चतुर्विधः, एतदुक्तं भवति-यथा प्राक्जीवपदरहितमुपयोगसूत्रसामान्यत उक्तंतथाजीवपदसहितमपि भणितव्यं, तद्यथा-'जीवाणंभंते! कतिविधेउवओगेपं०?,गो०! दुविधे उवओगेपं०,०-सागारोवओगे यअनागारोवओगेय, जीवाणंभंते! सागारोवओगे कतिविधे पं०?, गो०! अट्ठविधे पं० त०' इत्यादि, तदेवं सामान्यतो जीवानामुपयोगश्चिन्तितः,
सम्प्रति चतुर्विशतिदण्डकक्रमेण नैरयिकादीनां चिन्तयन्नाह-'नेरइयाणं भंते!' इत्यादि, नैरयिका हि द्विविधा भवन्ति-सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयश्च, अवधिरपि तेषां भवप्रत्ययोऽवश्यमुपजायते, 'भवप्रत्ययो नारकदेवाना' मिति वचनात्, तत्र सम्यग्दृष्टीनां मतिज्ञानश्रुतज्ञानावधिज्ञानानि मिथ्याष्टीनां मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानानीति सामान्यतौ नैरयिकाणां षड्विधः साकारोपयोगः,अनाकारोपयोगस्त्रिविधस्तद्यथा-चक्षुर्दर्शनं अचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शन च, एष च त्रिविधोऽप्यनाकारोपयोगः सम्यग्दृशां मिथ्याशां चाविशेषेण प्रतिपत्तव्यः, उभयेषामप्यवधिदर्शनस्य सूत्रे प्रतिपादितत्वात्, एवमसुरकुमारादीनांस्तनितकुमारपर्यवसानानां भवनपतीनाम प्यवसेयं, पृथिवीकायिकानां साकारोपयोगो द्विविधस्तद्यथा-मत्यज्ञानं श्रुतज्ञानं च, अनाकारोपयोग एकऽचक्षुर्दर्शनरूपः, शेषोपयोगानांतेषामसम्भवात, सम्यग्दर्शनादिलब्धिविकलत्वात्, एवमप्तेजोवायुवनस्पतीनामपि वेदितव्य,
द्वीन्द्रियाणां साकारोपयोगश्चतुर्विधः, तद्यथा-मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं, तत्रापर्याप्तावस्थायां केषांचित् सासादनभावमासादयतां मतिज्ञानश्रुतज्ञाने शेषाणां तुमत्यज्ञानश्रुताज्ञाने, अनाकारोपयोगस्त्वेकोऽचक्षुर्दर्शनरूपः, शेषोपयोगाणाणं तेषामसम्भवात्, एवं त्रीन्द्रियाणामपि, चतचुरिन्द्रियाणामप्येव, नवरमनाकारोपयोगो द्विविधः चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनं च, पञ्चेन्द्रियतिरश्चां साकारोपयोगः षड्विधस्तद्यथा-मतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं विभङ्गज्ञान, अनाकारोपयोगस्त्रिविधस्तद्यथा-चक्षुदर्शनअचक्षुदर्शनं अवधिदर्शनंच, अवधिद्विकस्यापि केषुचित्तेषु सम्भवात्,
मनुष्याणां यथासम्भवमष्टावपि साकारोपयोगाश्चत्वारोऽप्यनाकारो पयोगा;, मनुष्येषु सर्वज्ञानदर्शनलब्धिसम्भवात्, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा नैरयिकाः, तदेवं सामान्यतश्चतुर्विशतिदण्डकक्रमेण च जीवानां उपयोगश्चिन्तितः, सम्प्रति मन्दमतिस्पष्टावबोधाय जीवा एवतत्ततदुपयोगोपयुक्ताः, सामान्यतश्चतुर्विशतिदण्डकक्रमेणचिन्त्यन्ते 'जीवाणंभंते!' इत्यादिसुगमम्
पदं - २९ -- समाप्तम्

Page #567

२४०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - ३०/-// ५७३
पदं - ३० - पश्यत्ता
वृ. तदेवमुक्तमेकोनत्रिंशत्तमं पदं, सम्प्रति त्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिम्बन्धःइहानन्तरपदे ज्ञानपरिणामविशेष उपयोगोऽभिहितः, इहापि ज्ञानपरिणामविशेषे उपयोगे पश्यत्ता चिन्त्यते इति, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (५७३) कतिविहा णं भंते! पासणया पन्नत्ता ?, गो० ! दुविहा पासणया पं० तं०- सागारपासणया अनागारपासण्या,
सागारपासणया णं भंते! कइविहा पं० ?, गो० ! छव्विहा पन्नत्ता, तं०-सुयनाणपा० ओहिनाणपा० मणपज्जवनाणपा० केवलनाणपा० सुयअन्नाणसागारपा० विभंगनाणसागारपासणया, अनागारपासणया णं भंते! कइविधा० ?, गो० ! तिविहा पं० तं० - चक्खुदंसण अनागारपा० ओहिदंसणअना० केवलदंसणअना०, एवं जीवाणंपि,
नेरइयाणं भंते! कतिविधा पासणया पन्नत्ता ?, गो० ! दुविहा पं०, तं०- सागारपासणया० अनागा०, नेरइयाणं भंते! सागारपा० कइविहा पं० ?, गो० ! चउव्विहा पं०, तं०-सुयणाणपा० ओहिनाणपा० सुअअन्नाणपा० विभंगनाण०, नेरइयाणं भंते ! अनागारपा० कतिविहा पं० ?, गो० ! दुविहा, तं०-चक्खुदंसण० ओहिदं०, एवं जाव थणियकुमारा ।
पुढविकाइयाणं भंते! कतिविहा पासणया पं० गो ?, गो० ! एगा सागारपा०, पुढविकाइयाणं भंते! सागारपासणया कतिविहा पं० ?, गो० ! एगा सुयअन्नाणसागारपा० पं०, एवं जाव वणफइकाइयाणं ।
बेइंदियाणं भंते! कतिविहा पासणया पं० ?, गो० ! एगा सागारपासणा पं०, बेइंदियाणं भंते! सागारपा० कइविहा पं० ?, गो० ! दु० पं० तं० सुयनाणसागारपा० सुयअन्नाणसागारपा०, एवं तेइंदियाणवि, चउरिदियाणं पुच्छा, गो० ! दु० पं०, तं०- सागारपा० अनागारपा०, सागारपासणया जहा बेइंदियाणं, चउरिंदियाणं भंते! अनागारपा० कइविहा पं० ?, गो० ! एगा चक्खुदंसण० अनागारपा० पं०, मणूसाणं जहा जीवाणं, सेसा जहा नेरइया जाव वेमाणियाणं जीवा णं भंते! किं सागारपस्सी अनागारपस्सी ?, गो० ! जीवा सागारपस्स अनागारपस्सी गो० ! जीवा सागारपरसीवि अनागारपस्सीवि, से केणद्वेगं भंते! एवं वु० जीवा सागार० अनागार० ?, गो० ! जे णं जीवा सुतनाणी ओहिनाणी मनपज्जव० केवल० सुअअन्नाणी विभंगनाणी ते णं जीवा सागारपस्सी, जेणं जीवा चक्खुदंसणी ओहिदंसणी केवलदंसणी ते गं जीवा अनागारपस्सी, से एतेणट्टेणं गोयमा ! एवं वु० - जीवा सागारपस्सीवि अनगा०, नेरइया णं भंते! किं सागारपस्सी अनागा०, गो० ! एवं चेव, नवरं सागारपासणयाए मणपजवनाणी केवलनाणी न वुच्छति, अनागारपासणयाए केवलदंसणं नत्थि, एवं जाव धणियकुमारा ।
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! पुढविकाइया सागारपस्सी नो अनागारपस्सी, से केणट्टेणं भंते! एवं बु० - गो० ! पुढविकाइयाणं एगा सुयअन्नाणसागारपासणैया पं०, से ते० गो० !, एवं जाव वणस्सतिकाइयाणं, बेइंदियाणं पुच्छा, गो० ! सागारपस्सी नो अना०, से केणट्टेणं भंते एवं वुच्छति ?, गो० ! बेइंदियाणं दुविहा सागारपासणया पं० तं०- सुयनाणसागारपासुअअन्नाणसागारपा०, से एएणट्टेणं गो० ! एवं वु०, एवं तेइंदियाणवि,
चउरिंदियाणं पुच्छा, गो० ! चउरिंदिया सागारपस्सी, जे णं चउरिदिया चक्खुदंसणी ते

Page #568

पदं - ३०, उद्देशक:-, द्वारं -
णं चउरिंदिया अनागारपस्सी, से एएणट्टेणं गो० ! एवं वु०, मणूसा जहा जीवास अवसेसा जहा नेरइया जाव वेमाणिया ।
वृ. 'कतिविधा णं भंते' इत्यादि, कतिविधा - कतिप्रकारा, णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त 'पासणय'त्ति 'दशिप्रेक्षणे' पश्यतीति 'सति वानिता' विति अतृप्रत्ययः कर्त्तर्यनदादेशः, 'पाघ्राध्मास्थाम्नादाणुश्यर्तिश्रौतिकृबुधिवशदसदः पिबजिधधमतिष्ठमनयच्छपश्यच्छश्रृकृधिशीयसीद' मिति दशेः पश्यादेशः पश्यतो भावः पश्यत्ता, 'भावे तत्वला' विति तत्प्रत्ययः, 'आदाप्' सैव पासणयेत्युच्यते, एष च पासणयाशब्दो रूढिवशात् साकारनाकारबोधप्रतिपादकः उपयोगशब्दवत् तथा चोपयोगविषये प्रश्नोत्तरसूत्रे इमे
,
'कइविहे णं भंते ! उवओगे पन्नत्ते ?, गोयमा ! दुविहे पन्नत्ते, तं० - 'सागारोव ओगे य अनागारोवओगे य' पश्यत्ताविषये ऽपि प्रश्नोत्तरसूत्रे इमे - 'कइविहा णं भंते! पासनाय पन्नत्ता गो० ! दुविहा पं० तं० - सागारपासणया अनागारपासणया' इति, ननु तुल्ये साकारनाकारभदत्वे कोऽनयोः प्रतिविशेषो येन पृथगुच्यते ?, उच्यते साकारानाकारऊभेदगतावान्तरभेदसङ्ख्यारूपः, तथाहि - पञ्च ज्ञानानि त्रीण्याजज्ञानानीत्यष्टविधः साकार उपयोगः, साकारपश्यत्ता तु षड्विधा, मतिज्ञानमत्यज्ञानयोः पश्यत्तयोः अनभ्युपगमात्, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह पश्यत्ता नाम पश्यतो भाव उच्यते, पश्यतो भावश्च 'दशिर् प्रेक्षणे; इति वचनात्, प्रेक्षणमिह रूढिवशात् साकारपश्यत्तायां चिन्त्यमानायां प्रदीर्घकालं अनाकारपश्यत्तायां चिन्त्यमानायां प्रकृष्टं परिस्फुटरूपमीक्षणमवसेयं, तथा च सति येन ज्ञानेन त्रैकालिकः परिच्छेदो भवति तदेव ज्ञानं प्रदीर्घकालविषयत्वात् साकारपश्यत्ताशब्दवाच्यं न शेषं, मतिज्ञानमत्यज्ञाने तु उत्पन्नाविनष्टार्थग्राह के साम्प्रतकालविषये, तथा च मतिज्ञानमधिकृत्यान्यत्रोक्तम्
119 11
"जनमवग्गहादिरूपचुप्पन्न वत्थुगाहगं लोए ।
इंदियमनोनिमित्तं च तमाभिनिबोधिगं बेंति ।।"
तत् द्वे अपि साकारपश्यत्ता शब्दवाच्ये न भवतः, श्रुतज्ञानादीनि तु त्रिकालविषयाणि, तथाहि श्रुतज्ञानेन अतीता अपि भावा ज्ञायन्ते अनागता अपि, उक्तं च"जं पुण तिकालविसयं आगमगंथाणुसारि विन्नाणं । इंदियमणोनिमित्तं सुयनाणं तं जिणा बेति ॥”
11911
अवधिज्ञानमपि सङ्ख्यातीता उत्सर्पिण्यवसर्पिणीः अतीताः परच्छिनत्ति भाविनीश्च, मनःपर्यज्ञानमपि पल्योपमासङ्घयेयभागमतीतं जानाति भाविनंच, केवलं सकलकालविषयं सुप्रतीतं, श्रुतज्ञानविभङ्गज्ञाने अपि त्रिकालविषये, ताभ्यामपि यथायोगमतीतानागतभावपरिच्छेदात्, ततः ज्ञानानि साकारपश्यत्ताशब्दवाच्यनि, उपयोगवस्तु यत्राकारो यथोदितस्वरूपः परिस्फुरति स बोधो वर्त्तमानकालविषयो वा यदि भवति त्रिकालिको वा तत्र सर्वत्रापि प्रवर्त्त इति साकारोपयोगोऽष्टविधः ।
तथा चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनं केवलदर्शनमिति चतुर्विधोऽनाकारोपयोगः, अनाकारपश्यत्ता तु त्रिविधा, अचक्षुर्दर्शनस्यानाकारपश्यत्ताशब्दवाच्यत्वाभावात्, कस्मादिति. चेत्, उच्यते, उक्तमिह पूर्वमनाकारपश्यत्तायां चिन्त्यमानायां प्रकृष्टं परिस्फुटरूपमीक्षण
11 161

२४१

Page #569

२४२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३०/-1-1५७३
मवसेयमिति, तत्राचक्षुर्दर्शने परिस्फुटरूपमीक्षणं न विद्यते, न हि चक्षुषेव शेषेन्द्रियमनोभिः परिस्फुटमीक्षतेप्रमाता,ततोऽचक्षुर्दर्शनस्यानाकारपश्यत्ताशब्दवाच्यत्वाभावात्, त्रिविधाऽनाकारपश्यत्ता, तदेवं साकारभेदेऽनाकारभेदेच प्रत्येकमवान्तरभेदे वैचित्र्यत्यभावान्महानुपयोगपश्यत्तयोःप्रतिविशेषः, एनमेव प्रतिविशेष प्रतिपिपादयिषुः प्रथमतः साकारनाकारभेदी ततस्तद्गतावान्तरभेदान् प्रतिपादयति-'गो० ! दुविहा पं० तंजहा०सागारपासणया अनागारपासणया य, सागारपासणया णं भंते ! कतिविहा पं०,' इत्यादि भावितार्थम् । तदेवं सामान्यतो जीवपदविशेषणरहिता पश्यत्तोक्ता, साम्प्रतं तामेव जीवपदविशेषितामभिधित्सुराह-एवं जीवाणंपि' एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण जीवानामपि-जीवपदविशेषणसहितापिपश्यत्ता वक्तव्या, साचैवम्_ 'जीवाणं भंते! कतिविधापासणया पं०?,गो०! दुविहापं०, तंजहा-सागारपासणया अनागारपासणयाय,जीवाणंभंते! सागारपासणया कतिविहापं०' इत्यादि, तदेवंजीवानामपि सामान्यत उक्ता, सम्प्रतिचतुर्विशतिदण्डकक्रमेणवदति-'नेरइयाणं भंते!' इत्यादि, सुगमत्वात्, उपयोगपदे प्रायो भावितत्वात् अनन्तरोक्तभावनानुसारेण स्वयंपरिभावनीयं, तदेवं सामान्यतो विशेषतश्च जीवानां पश्यतोक्ता, सम्प्रतिजीवानेव पश्यत्ताविशिष्टाना चिचिन्तयिषुराह-'जीवा गंभंते! किं सागारपस्सी' इत्यादि,जीवाः-जीवनयुक्ताःप्राणधारिण इत्यर्थः, णमिति वाक्यालङ्कारे किमितिप्रश्ने साकारपश्यत्ता विद्यते येषांते साकारपश्यत्तिनःप्राकृतत्वात् साकारपस्सी इत्युक्तं, 'मनपजवनाणी केवलनाणी न वुच्चइ' इत्यादि, नैरयिकाणां चारित्रप्रतिपत्तेरभावतो मनःपर्यवज्ञानकेवलज्ञानकेवलदर्शनानामभावात् ॥
इह किलछद्मस्थानांसाकारोऽनाकारचोपयोगः क्रमेणोपजायमानो घटते, सकर्मकत्वात्, सकर्मकाणां ह्यन्ततरस्योपयोगस्य वेलायामन्यतरस्यकर्मणाऽऽवृतत्वान्न घटते एवोपयोग इति, केवलीतुघातिचतुष्टयक्षयाद् भवति, ततःसंशयः-किंक्षीणज्ञावावरणदर्शनावरणत्वात्यस्मिन्नेव समये रत्नप्रभादिकं जानाति तस्मिन्नेव समये पश्यति उत जीवस्वाभाव्यात् क्रमेणेति ?, ततः पृच्छति
मू. (५७४) केवली णं भंते ! इमं रयणप्पभं पुढविं आगारेहि हेतूहिँ उवमाहिं दिढतेहिं वण्णेहिं संठाणेहिं पमाणेहिं पडोयारेहिं जंसमयं जाणतितं समयं पासइ समयं पासइ तं समयं जाणइ ?, गो०! नो तिणढे समढे, से केणटेणं भंते! एवं वुन्नति केवलीणं इमरयणप्पभं पुढविं आगारेहिं जं समयं जाणति नो तं समयं पासति जं समयं पा० नो तं समयं जा०?, गो० ! सागारे से नाणे भवति अनागारे से दंसणे भवति, से तेणटेणंजावणोतं समयं जाणाति एवं जाव अहे सत्तम। एवं सोहम्मकप्पंजाव अचुयं, गेविजगविमाणा अनुत्तरविमाणा, ईसीपभारंपुढवीं, परमाणुंपोग्गलं दुपदेसियं खंधं जाव अनंतपदेसियं खंध,
केवलीणभंते! इमरयणप्पभंपुढविंअनागारेहिं अहेतूहिं अनुवमाहिं अदिट्टतेहिं अवण्णेहिं असंठाणेहिं अपमाणेहिं अपडोयारेहिं पासति नजाणति?, हंता! गो०! केवलीणं इमरयणप्पभं पुढविं अनागारेहिं जाव पासति न जाणति, से केपट्टेणं भंते ! एवं बु० केवली इमं रयणप्पभं पुढविं अनागारेहिं जाव पासति न जाणति, गो० ! अनागारे से दंसणे भवति सागारे से नाणे भवति, से ते० गो० ! एवं वुच्चइ-केवली णं इमं रयणप्पभं पुढविं अनागारे हिं जाव पासति ण जाणति, एवं जाव ईसिप्पभारं पुढविं परमाणुंपोग्गलं अनंतपदेसियं खंधं पासति न जाणति ।।

Page #570

२४३
पदं-३०, उद्देशकः-, द्वारं -
वृ. 'केवलीणंभंते!' इत्यादि, केवलं ज्ञानदर्शनंचास्यास्तीति केवली णमिति वाक्यालङ्कृती भदन्त!-परमकल्याणयोगिन् ! 'इमा प्रत्यकक्षत उपलभ्यमानारलप्रभाभिधांपृथिवीं आगारेहिति आकारभेदायथा इयंरत्नप्रभापृथिवी त्रिकाण्डाखरकाण्डपङ्ककाण्डअप्काण्डभेदात् खरकाण्डमपि षोडशभेदं, तद्यथा-प्रथमं योजनसहसमानरलकाण्ड तदनन्तरंयोजनसहनप्रमाणमेव वडकाण्डं तस्याप्यधो योजनसहनमानं वैडूर्यकाण्डमित्यादि, 'हेऊहिंति हेतवः-उपपत्तयः, ताश्चेमाः
केन कारणेनरत्नप्रभेत्यभिधीयते?,उच्यते, यस्मादस्याः रत्नमयंकाण्ड तस्मातरत्नप्रभा, रत्नानि प्रभा-स्वरूपं यस्याःसा रत्नप्रभेति व्युत्पत्तेरिति, ‘उवमाहि' इति उपमाभिः, 'माङ्माने' अस्मादुपूर्वात् उपमितं उपमा 'उपसर्गादात'; इत्यङ्प्रत्ययः, ताश्चैव-रलप्रभायां रत्प्रभादीनि काण्डानि वर्णविभागेन कीशानि?, पद्मपागेन्दुसहशानि इत्यादि, 'दिलुतेहिंति दष्टः अन्तःपरिच्छेदो विवक्षितसाध्यसाधनयोःसम्बन्धस्याविनाभावरूपस्य प्रमाणेन यत्र ते दृष्टान्तास्यैर्यथा घटः स्वगतैर्धर्मेः पृथुबुध्नोदराद्याकारादिरूपैरनुगतः परधर्मेभ्यश्चपटादिगतेभ्यो व्यतिरिक्त उपलभ्यते इति पटादिभ्यः पृथक् वस्त्वन्तरं तथैवैषाऽपि रत्नप्रभा स्वगतभेदैरनुषक्ता शर्कराप्रभादिभेदेभ्यश्चत व्यतिरिक्तेति ताभ्यः पृथक् वस्त्वन्तरमित्यादि,
_ 'वण्णेहिं तिशुक्लादिवर्णविभागेन तेषामेव उत्कर्षापपकर्षसङ्घयेयासंख्येनन्तगुणविभागेन च, वर्णग्रहणमुपलक्षणंतेन गन्धसस्पर्शविभागेनचेतिद्रष्टचव्यं, संठाणेहिं' तियानितस्यारलप्रभायां भवननारकादीनां संस्थानानि, तद्यथा-'ते णं भवणा बाहिं वट्टा अंतो चउरसा अहे पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिया' तथा 'ते णं नरया अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया' इत्यादि, तथा पमाणेहिं तिप्रमाणानि, 'अहे त्यादिपरिमाणानि, यथा असीउत्तपरजोयणसयसहस्सबाहल्ला रज्जुप्पमाणमेत्ताआयमविक्खंभेण'मित्यादि, पडोयारेहिति प्रति-सर्वतः सामास्त्येन अवतीर्यते-व्याप्यते यैस्ते प्रत्यवताराः ते चात्र धनोदध्यादिवलया वदितव्याः, तेहि सर्वासुदिक्षु विदिक्षुचेमारत्नप्रभापरिक्षिप्यव्यवस्थितास्तैः, 'जंसमय'मिति कालध्वनोव्याप्ता' वित्यधिकरणभावेऽपि द्वितीया, ततोऽयमर्थः-यस्मिन् समये जानाति आकारादिविशिष्ट परिच्छिनत्ति 'तं समय'ति तस्मिन् समये पश्यति-केवलदर्शनविषयीकरोति?, भगवानाह--
___ गौतम! नायमर्थः समर्थो, नायमर्थोयुक्तयुपपन्न इति भावः, तत्त्वमजानानः पृच्छति-'से केणटेणं भंते!' इत्यादि, 'से' इति अथशब्दार्थे अथ केनार्थेन-कारणेन भदन्त ! एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेणोच्यते, तमेवप्रकारंदर्शयति- केवलीण'मित्यादि, भगवानाह-'गौतमे त्यादि, अस्यायं भावार्थः-इह ज्ञानेन परिच्छिदन् जानातीत्युच्यते, दर्शनेन परिच्छन्दन् पश्यतीति, ज्ञानं च से' तस्य भगवत;साकारमन्यथा ज्ञानत्वायोगात्, विशेषानभिगृण्हानो हि बोधो ज्ञानं, 'सविशेष पुनर्ज्ञान'मिति वचनात्,
दर्शनमनाकारं 'निर्विशेष विशेषाणां, ग्रहो दर्शनमुच्यते' इति वचनात्, तत्पर ज्ञात्रानंच दर्शनं च जीवस्य खण्डशो नोपजायते, यथा कतिपयेषु प्रदेशेषु ज्ञानं कतिपयेषु प्रदेशेषु दर्शनं, तथास्वाभाव्यात्, किन्तु यदा ज्ञानं तदा सामस्त्येन ज्ञानमेव यदा दर्शनं तदा सामस्त्येन दर्शनमेव, ज्ञानदर्शने च साकारानाकारतया परस्परं विरुद्धे, छथायातपयोरिवेतरेतराभावनान्तरीयकत्वात्, ततो यस्मिन् समये जानाति तस्मिन् समये न पश्यति, यस्मिन् समये पश्यति तस्मिन् समये न जानाति, एतदेवाह

Page #571

२४४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३०/-1-1५७४ "से एएणडेणं' इत्यादि, एतेन यदवादीद्वादी सिद्धसेनदिवाकरो यथा-'केवली भगवान् युगपत्जानातिपश्यतिचे ति, तदप्यपास्तमवगन्तव्यं, अनेन सूत्रेणसाक्षात्युक्तिपूर्वंज्ञानदर्शनपयोगस्य क्रमशो व्यवस्थापितत्वात्, एवं शर्कराप्रभावालुकाप्रभापङ्कप्रभाधूमप्रभातमःप्रभातमस्तमःप्रभासौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तकशुक्रसहस्रानतप्राणतारणाच्युतकल्पग्रैवेयकविमानानुत्तरविमानेषत्वाग्भराभिधपृथिवीपरमाणुपुद्गलद्विप्रदेशिक स्कन्धयावदनन्तप्रदेशिकस्कन्धविषयणायपि सूत्राणि भावनीयानि, ननु यदि ज्ञानदर्शने साकार नाकारतया पृथगेवं व्यवसअथापियतविषये तत इदमायातं
यदा भगवान् केवली रत्नप्रभादिकमाकाराद्यभावेन परिच्छिनत्ति तदा स पश्यतीत्येवं वक्तव्यो न जानातीति, सत्यमेतत्तथा चाह-'केवलीणंभंते ! इमरयणप्पमं पुढविं अनागारेहिं अहेऊहिं' इत्यादि, प्रायो भावितत्वात्, सुगमं ।।
पदं - ३० - समाप्तम्
[ पदं-३१-संझी वृतदेवमुक्तंपश्यत्ताऽऽख्यंत्रिंशत्तमंपदं, साम्प्रतमेकत्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे ज्ञानपरिणामविशेष प्रतिपादितः, इह तु परिणामसाम्याद् गतिपरिणामविशेष एव संज्ञापरिणामः प्रतिपाद्यते, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (५७५) जीवा णं भंते ! किं सण्णी असण्णी नोसण्णीनोअसण्णी?, गो० ! जीवा सण्णीवि असण्णीवि नोसण्णीनोअसण्णीवि। नेरइयाणपुच्छा, गो०! नेरइया सण्णीवि असण्णीवि नो नोसण्णीनोअसण्णी, एवं असुरकुमारा जाव थणियकुमारा, पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! नो सण्णी असण्णी, नो नोसण्णीनोअसण्णी, एवं बेइंदियतेइंदियचउरिदियावि, मणूसा जहाजीवा, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया वाणमंतरा य जहा नेरइया, जोतिसियवेमाणिया सण्णी नो असण्णी नो नोसण्णीनोअसण्णी, सिद्धाणं पुच्छा, गो०! नो सण्णी नो असण्णी नोसण्णिनोअसण्णी,
वृ. 'जीवा णं भंते ! किं सण्णी' इत्यादि, संज्ञानं संज्ञा-'उपसर्गादात;' इत्यङ्प्रत्ययः भूतभवद्भाविभावस्वभावपर्यालोचनं सा विद्यते येषां ते संज्ञिनः, विशिष्टस्मरणादिरूपमनोविज्ञानभाज इत्यर्थः, यथोक्तमनोविज्ञानविकला असंज्ञिनः, ते च एकेन्द्रियविकलेन्द्रिय सम्मूछिमपञ्चेन्द्रिया वेदितव्याः, अथवा संज्ञायते-सम्यक् परिच्छिद्यते पूर्वोपलब्धो वर्तमानो भावी च पदार्थो यया सा संज्ञा, भिदादिपाठाभ्युपगमात् करणे धञ्, विशिष्टा मनोवृत्तिरित्यर्थः, सा विद्यते येषां ते संज्ञिनः समनस्का इत्यर्थः तद्विपरीता असंज्ञिनोऽमनस्का इत्यर्थः,
तेचैकेन्द्रियादयएवानन्तरोदिताः प्रतिपत्तव्याः, एकेन्द्रियाणांप्रायः सर्वथा मनोवृत्तरभावात, द्वीन्द्रियादीनां तु विशिष्टमनोवृत्तेरभावः, ते हि द्वीन्द्रियादयो वार्त्तमानिकमेवार्थं शब्दादिकं शब्दादिरूपतया संविदन्ति, न भूतं भाविनं चेति, केवली सिद्धश्चोभयप्रतिषेधविषयः, केवली हि यद्यपि मनोद्रव्यसम्बन्धभाक् तथापि न तैरसौ भूतभवद्भाविभावस्वभावपर्यालोचनं करोति, किन्तु क्षीणसकलज्ञानदर्शनावरणत्वात् पर्यालोचनमन्तरेणैव केवलज्ञानेन केवलदर्शनेन च साक्षात्समस्तंजानाति पश्यतिच, ततोनसंज्ञीनाप्यसंज्ञी, सकलकालकलाकलापव्यवच्छिन्नसमस्तद्रव्यपर्यायप्रपञ्चसाक्षात्करणप्रवणनिसमन्वितत्वात्, सिद्धोऽपिनसंज्ञी, द्रव्यमनसोऽप्यभावात,

Page #572

२४५
पदं-३१, उद्देशकः, द्वारनाप्यसंज्ञीसर्वज्ञत्वात, तदेवं सामान्यतोजीवपदे संज्ञिनोऽसंभिनोनोसंज्ञिनोअसंज्ञिनश्च लभ्यन्ते इति, भगवान्तथैवप्रतिसमाधानमाह-'गोतमे'त्यादि, जीवाः संज्ञिनोऽपि नैरयिकादीनां संज्ञिनां भावाद्, असंज्ञिनोऽपि पृथिव्यादीनामसंज्ञिनां भावात्, नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनोऽपि सिद्धकेवलिनां नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनामपि भावात्, ।
एतानेवचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणंचिन्तयति-'नेरइयाणमित्यादि, इहयेनैरयिकाःसंज्ञिभ्य उत्पद्यन्तेते संज्ञिनो व्यवह्रियन्ते इतरे त्वसंज्ञिनः नच नैरयिकाणां केवलिभावोघटते, चारित्रप्रतिपत्तेरभावात्, तत उक्तं नैरयिकाःसंज्ञिनोऽप्यसंज्ञिनोऽपि, नो नोसंज्ञिनोनोअसंज्ञिनः, एवमसुरकुमारादयोऽपि स्तनितकुमारपर्यवसाना भवनपतयो वक्तव्याः, तेषामप्यसंज्ञिनोऽप्युत्पादात् केवलित्वाभावाच्च, 'मणूसाजहाजीवत्तिमनुष्याः प्राक्यथाजीवाउक्तास्तथावक्तव्याः, संज्ञिनोऽपि असंज्ञिनोऽपिनोसंज्ञिनोअसंज्ञिनोऽपिवक्तव्या इतिभावः, तत्रये गर्भव्युत्क्रान्तास्ते संज्ञिनः सम्मूर्छिमाअसंज्ञिनः केवलिनो नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनः, ‘पञ्चेन्द्रियतिरिक्खजोणियवाणमंतरा जहा नेरइया' इति, पञ्चेन्द्रियातिर्यग्योनिका व्यन्तराश्च यथा नैरयिका उक्तास्तथा वक्तव्याः, संज्ञिनोऽपिअसंज्ञिनोऽपिनो नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनः वक्तव्याइति भावः तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सम्मूर्छिमाः असंज्ञिनः गर्भव्युत्क्रान्ताः संज्ञिनः, व्यन्तरा असंज्ञिभ्य उत्पन्ना असंज्ञिन; संज्ञिभ्य उत्पन्नाः संज्ञिनः, उभयेऽपिचारित्रप्रतिपत्तेरभावात्नो नोसंज्ञिनोअसंझिनः,ज्योतिष्कवैमानिकाः संज्ञिनएव, नोअसंज्ञिनः,असंज्ञिभ्य उत्पादाभावात्, नोनोसंज्ञिनोअसंज्ञिनश्चारित्रप्रतिपत्तेरभावात्, सिद्धास्तु प्रागुक्तयुक्तितो नो संज्ञिनो नाप्यसंज्ञिनः किन्तु नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनः, मू. (५७६) नेरइयतिरियमणुया य नवणयरगसुरा इसण्णीऽसण्णी य।
विगलिंदिया असण्णी जोकतिसवेमाणिया सण्णी।। वृ.अत्रैव सुखप्रतिपत्तये सङ्ग्रहणिगाथामाह-'नेरइय' इत्यादि, नैरयिकाः 'तिरिय'त्ति तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्या वनचरा-व्यन्तरा असुरादयः-समस्ता भवनपतयः प्रत्येकं संज्ञिनोऽसंज्ञिनश्च वक्तव्याः एतच्चानन्तरमेव भावितं, विकलेन्द्रिया-एकद्वित्रिचतुरिन्द्रिया असंज्ञिनो ज्योतिष्कवैमानिकाः संज्ञिन इति ॥
पदं-३१ - समाप्तम्
पदं-३२- “संयम्" । वृ. तदेवमुक्तमेकत्रिंशत्तमं पदं, अधुना द्वात्रिंशत्तमं पदमारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे संज्ञिपरिणाम उक्तः, इह तुचारित्रपरिणामविशेषः संयमः प्रतिपाद्यते, संयमो नाम निरवद्येतरयोगप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः, तत्र चेदमादिसूत्रम्
मू. (५७७) जीवाणं भंते ! किं संजया असंजया संजया २ नोसंजयानोअसंजयानोसंजयासंजया?, गो० ! जीवा संजयावि १ असंजया वि २ संजयासंजयावि ३ नोसंजयानोअसंजयानोसंजयासंजयावि४,
नेरइयाणं भंते ! पुच्छा, गो० ! नेरइया नो संजया असंजया नोसंजयासंजया नो नोसंजयनोअसंजयनोसंजयासंजया, एवं जाव चउरिदि,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो०! पंचिंदियतिरिक्खजोणितानोसंजता असंजतावि

Page #573

२४६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३२/-/-/५७७ संजता संजतावि नो नोसंजतनो असंजतनोसंजतासंजतावि, मणुस्साणं पुच्छा, गो० ! मणूसा संजतावि असंजतावि संजतासंजतावि नो नोसंजतनो असंजतनोसंजतासंजता,
वाणमंतरजोतिसियवेमाणिया जहा नेरइया, सिद्धा णं पुच्छा गो० ! सिद्धा नो संजता १ नो असंजता २ नो संजतासंजता ३ नोसंजतनो असंजतनोसंजतासंजता ४ ॥
वृ. 'जीवाणं भंते!' इत्यादि, संयमच्छन्ति स्म - सर्वसावद्ययोगेभ्यः सम्यगुपरमन्ति स्म अर्थात् निरवद्ययोगेषु चारित्रपरिणामस्फातिहेतुषु वर्त्तन्ते स्म इति संयताः 'गत्यर्थनित्याकर्मका' दिति कर्त्तरि क्तप्रत्ययः हिंसादिपापस्थाननिवृत्ता इत्यर्थः, तद्विपरीता असंयताः हिंसादीनां देशतो निवृत्ताः संयतासंयताः, त्रितयप्रतिषेधविषयाः सिद्धाः, कथमिति चेत्, उच्यते, उक्तमिह संयमो नाम निरवद्येतरयोगप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः ततः संयतादिपर्यायो योगाश्रयः सिद्धाश्च भगवन्तो योगातीताः शरीरमनसोऽभावादतनतयप्रतिषेधविषयाः, एवं च सामान्यतो जीवपदे चतुष्टयमपि घटते, तथा चाह - 'गोयमे' त्यादि, गौतम ! जीवाः संयता अपि साधूनां संयतत्वात्, असंयता अपि नैरयिकादीनामसंयतत्वात्, संयतासंयता अपि पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च देशतः संयमस्य भावात्, नोसंयतनोअसंयतनोसंयतासंयता अपि सिद्धानां त्रयस्यापि प्रतिषेधात्, चतुर्विंशतिदण्डकसूत्राणि सुगमानि । मू. (५७८)
" संजय असंजय मीसगा य जीवा तहेव मणुया य । संजतरहिया तिरिया सेसा अस्संजता होति ।।"
बृ. अत्रैवं सङ्ग्रहणिगाथामाह - 'संयते' त्यादि, संयता असंयता मिश्रकाश्च - संयतासंयता जीवास्तथैव मनुष्याश्च, किमुक्तं भवति ? - जीवपदम मनुष्यपदे च एतानि त्रीण्यपि पदानि घटन्ते, नतु न घटन्ते इत्येवंपरमेतत् सूत्रं, अन्यथा जीवपदे त्रितयप्रतिषेधरूपं चतुर्थमपि पदं घटत एव, यथोक्तं प्राक्, तथा संयतरहिता उपलणमेतत् त्रितयप्रतिषेधरहिताश्च तिर्यञ्चःतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाः,
आह
कथं संयतपदरहितास्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाः ?, यावता तेषामपि संयतत्वमुपपद्यते एव, तथाहिसंयतत्त्वं नाम निरवद्येतरयोगप्रवृत्तिनिवृत्त्यात्मकं, तेच निरवद्येतरयोगेषु प्रवृत्तिनिवृत्ती तिरश्चामपि सम्भवतः, यतश्चरमकालेऽपि चतुर्विधस्याप्याहारस्य प्रत्याख्यानं कृत्वा शुभेषु योगेषु वर्त्तमाना दृश्यन्ते, अन्यच्च सिद्धान्ते तत्र तत्र प्रदेशे महाव्रतान्यप्यात्मन्यारोपयन्तः श्रूयन्ते, उक्तं च“तिरियाणं चारितं निवारितं तह य अह पुणो तेसिं
119 11
सुव्वइ बहुयाणं चिय महव्वयारोवणं समए ॥"
तदेतदयुक्तं सम्यग्वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, संयततत्वमिह निरवद्येतरयोगप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपमान्तरचारित्रपरिणामानुषक्तभगवन्तव्यं, न शेष, न च तेषां कृतचतुर्विधाहारप्रत्याख्यानानामपि महाव्रतान्यारोपयतां भवप्रत्ययादेव चरणपरिणाम उपजायते, स ह्यचिन्त्यचिन्तामणिकल्पे मनुष्यभव एव, यदि परंकर्मक्षयोपशमाद् भवति, नान्यथा, अत एवायमतिदुर्लभो गीयते भगवद्भिः, अथ कथमवसीयते न तिरश्चां तथा चेष्टमानानामभ्यान्तरश्चारित्रपरिणामः ?, उच्यते, केवलज्ञानाद्यश्रवणात् यदि हि तिरश्चामपि चरणपरिणामस्सम्भवेत् तत् क्वचित् कदाचित् कस्यचिदुत्कर्षतो भावतो मनः पर्यायज्ञानं केवलज्ञानं वा श्रूयेत, तयोश्चारित्रपरिणामनिबन्धनत्वात् न च श्रूयते, तस्मादवसीयते- - न तेषां चारित्रपरिणामः, उक्तं च

Page #574

२४७
पदं-३२, उद्देशकः, द्वार
"न महव्वयसम्भावेवि चरणपरिणामसंभवो तेसिं । न बहुगुणाणंपिजओ केवलसंभूइ परिणामो॥"
पदं-३२-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रे द्वात्रिंशतमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(पदं-३३ - “अवधिः" वृतदेवमुक्तं द्वात्रिंशत्तमंपदे, सम्प्रति त्रयस्त्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तरपदे चारित्रपरिणामविशेषः संयमः प्रतिपादितः, इह तु ज्ञानपरिणामविशेषः खल्ववधिःप्रतिपाद्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यावधिविषयमधिकारद्वारमाहमू. (५७९) भेदविसयसंठाणे अभिंतरबाबिरे य देसोही।
ओहिस्स य खयवुड्डी पडिवाई चेव अपडिवाई।" वृ. 'भेयविसये' त्यादि, अवधेः-अवधिज्ञानस्य प्राग्निरूपतिशब्दार्थस्य प्रथमं भेदो वक्तव्यः, ततोविषयस्तदनन्तरंसंस्थानं-अवधिनाद्योतितस्य क्षेत्रस्य यस्तप्रादिरूपआकारविशेषः सोऽवधिनिबन्धन इत्यवधेः संस्थानत्वेन व्यपदिश्यते, तथा द्विविधोऽवधिर्वक्तव्यः, तद्यथाअभ्यन्तरो बाह्यश्च, तत्र योऽवधिः सर्वासु दिक्षु स्वद्योत्यं क्षेत्रं प्रकाशयति अवधिमता च सह सातत्येन ततः स्वद्योत्यं क्षेत्रं सम्बद्धं सोऽभ्यन्तरावधि, एतद्विपरीतो बाह्यवधिः, स च द्विधा, तद्यथा-अन्तगतो मध्यगतश्च,
___ अथान्तगत इतिकःशब्दार्थः?,उच्यते, इहपूर्वाचार्यप्रदर्शितमर्थत्रयंअन्ते-आत्मप्रदेशानां पर्यन्ते गतः स्थितोऽन्तगतः, काऽत्र भावनेति चेत्, उच्यते, इहावधिरुत्पद्यमानः कोऽपि स्पर्द्धकरूपतयोत्पद्यते, स्पर्द्धकं च नामावधिज्ञानप्रभाया गवाक्षजालादिद्वारविनिर्गतप्रदीपप्रभाया इव प्रतिनियतो विच्छेदविशेषः, तथा चाह जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः स्वोपज्ञाभाष्यटीकायां"स्पर्द्धकमवधिविच्छेदविशेष" इति, तानि च एकजीवस्यासङ्घयेयानि संख्येयानि च भवन्ति, यत उक्तं मूलावश्यकप्रथमपीढिकायाम्-'फड्डाय असंखेज्जा संखिज्जा यावि एगजीवस्स' इति, तानिच विचित्ररूपाणिकानिचित्पर्यन्तवतिष्वाप्रदेशेषूत्पद्यन्ते, तत्रापिकानिचित्पुरतः कानिचित्पृछतः कानिचिदधोभागेकानिचिदुपरितनभागेकानिचिन्मध्यवर्तिष्वाप्रदेशेष्वेवं योऽवधिरुपजायते स आत्मनः पर्यन्ते सल्थित इतिकृत्वा अनन्तग इत्यभिधीयते, तैरेवपर्यन्तवर्तिभिरात्म- प्रदेशै; साक्षादवबोधात्', - अथवा औदारिकशरीरस्यान्ते गतः-स्थितोऽन्तगतः, औदारिकशरीरमधिकृत्य कदाचि. देकया दिशोपलम्भात्, इदमपि स्पर्द्धकरूपमवधिज्ञानं, अथवा सर्वेषामप्यात्पमर्देशानां क्षयोपशमभावेऽपिऔदारिकशरीरस्यान्ते कयाचिदेकया दिशायद्वशादुपलभ्यते सोऽप्यन्तगतःआह-यदि सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानां क्षयोपशमस्ततः सर्वतः किं न पश्यति?,उच्यते, एकदिशैव क्षयोपशमसम्भवात्, विचित्रो हि दशाद्यपेक्षया कर्मणां क्षयोपशमः, ततः सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानामित्थंभूत एव स्वसामग्रीवशात्क्षयोपशमः संवृत्तो यदौदारिकशरीरमपेक्ष्य कयाचिद्विवक्षितयाएकया दिशा पश्यतीति, तथा चोक्तं नन्धध्ययनचूर्णो–'ओरालियसरीरंते ठियं गयंति एगहुँ, तं वा अप्पप्पए

Page #575

२४८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३३/-1-1५७९
सफड्डगावहि एगदिसोवलंभाओ अंतगयमोहिनाणं भन्नइ, अहवा सव्वप्पएऐसेसु विसुद्धे सुवि ओरालियसरीरगंतेण एगदिसि पासणा गयंति अंतगयंति भण्णइ' इति, एष द्वितीयः, तृतीयः पुनरयं-एगदिग्भाविना तेनावधिना यदुद्योतितंत्रक्षेत्रंतस्यान्ते वर्तते अवधिरवधिज्ञानवतस्तदन्ते वर्तमानत्वात्, ततोऽन्ते एकदिग्गतस्यावधिविषयलस्य पर्यन्ते गतः-स्थितोऽन्तगत इति,
___ अन्तगतश्चावधिः त्रिधा, तद्यथा-पुरतोऽन्तगतःपृष्ठतोऽन्तगतः पार्श्वतोऽन्तगतः, तत्र यथा कश्चित्पुरुषो हस्तगृहीतया दीपिकया पुरतः प्रेर्यमाणया परत एव पश्यति, नान्यत्र, एवं येनावधिना तथाविधक्षयोपशमभावतः पुरत एव सङ्खयेयान्यसङ्खयेयानि वा योजनानि पश्यति नान्यत्र सोऽवधिः पुरतोऽन्तगत इत्यभिधीयते, तथा स एव पुरुषोयथा पृष्ठतो हस्तेनध्रियमाणया दीपिकया पृष्ठत एवपश्यतेयंवयेनावधिनापृष्ठत एव सङ्खयेयान्यसङ्घयेयानिवा योजनानिपश्यति स पृष्ठतोऽन्तगतो, येन तुपार्श्वत एकतो द्वाभ्यां वा सङ्खयेयान्सङ्ख्येयानि वा योजनानि पश्यति स पार्श्वतोऽन्तगत इति, उक्तं च नन्धध्ययनचूर्णी-"पुरतोऽतगएणं पुरतो चेव संखेज्जाणि वा असंखेजज्जाणिवा जोयणाईजाणइपासइ,
___ भग्गतोऽतगएणं ओहिनाणेणं मग्गतोचेव' इत्यादि, मध्यगत इत्यात्रि त्रिधा व्याख्यानं, इह मध्यं प्रसिद्धं दण्डादिमध्यवतू, तत्रात्मप्रदेशानां मध्ये मध्यवर्तिष्वात्मप्रदेशेषु गतः-स्थितो मध्यगतः अयं चस्पर्द्धकरूपः सर्वदिगुपलम्भकारणं, मध्यवर्तिनामात्मप्रदे ज्ञानामवधिरवसेयः, अथवा सर्वेषामप्यात्मप्रदशानां क्षयोपशमभावेऽपि औदारिकशरीरमध्यभागेनोपलब्धिः स मध्ये गतोमध्यगतः, उक्तं च नन्द्यध्ययनचूर्णी-“ओरालियसरीरमझे फड्डगविसुद्धीओसव्वायप्पएसविसुद्धीओवासवदिसोवलंभत्तणओमज्झगतोत्ति भण्णइ' इति, अथवातेनवधिना यदुद्योतितं क्षेत्रंसर्वासुदिक्षुतस्यमध्ये-मध्यभागेस्थितोमध्यगतः अवधिज्ञानिस्तदुधोतितक्षेत्रमध्यवर्त्तित्वात्, आह चनंदिचूर्णिकृदेव-“अहवाउवलद्धिखेत्तस्सअवहिपुरिसो मज्झगतोत्तिअतो वा मज्झगतो ओही भण्णई' इति, इह व्याख्यनत्रेऽपि यदाऽवधिना धोतितं क्षेत्रमवधिमता सम्बद्धं भवति तदा सोऽभ्यन्तराधिर्मतः, सर्वदिगुपलब्धिक्षेत्रमध्यवर्तित्वात्, एष चेह न ग्राह्योऽभ्यन्तरावधावस्यान्तर्भावात्,
यदा तु तदुद्योतितं क्षेत्रमपान्तराले व्यवच्छिन्नत्वादवधिमता सम्बद्धं न भवति तदा बाह्योऽवधिः एष चेह ग्राह्य, प्रस्तुतत्वात, तथा 'देसोही' इतिदेशावधिर्वक्तव्यः, उपलक्षणमेतत्, प्रतिपक्षभूतः सर्वावधिश्च, अथ किंस्वरूपो देशावधिः किंस्वरूपोवासविधिरिति चेत्, उच्यते, इहावधिस्त्रिविधो भवति, तद्यथा-सर्वजघन्यो मध्यमः सर्वोत्कृष्टश्च, तत्र यः सर्वजघन्यः स द्रव्यतोऽनन्तानि तैजसभाषापा- न्तरालवर्तीनि द्वयाणि क्षेत्रतौऽङ्गुलसङ्खयेयभागं क्षेत्रं कालतोऽतीतमनागतं चावलिकाया असङ्खयेयभाग, इहावधिः क्षेत्रं कालं च स्वरूपतः साक्षान्न जानाति, तयोरमूर्तत्वात्, अवधेश्च रूपिविषयत्वात् 'रूपिष्ववधे' रिति वचनात्,
इह क्षेत्रकालदरअशनमुपचारतो वेदितव्यं, किमुक्तं भवति ?-एतापति क्षेत्रे काले च यानि द्रव्याणि तानि जानातीति, भावोतोऽनन्तान् पर्यायान् जानाति, प्रतिद्रव्यं जघन्यपदेऽपि चतुर्णां रूपरसगन्धस्पर्शरूपाणां पर्यायाणमवगमात्, 'दो पज्जवे दुगुणिए सव्वजहण्णे उ पिच्छए (ओही)। तेउ वनाईया चउरो' द्वौ पर्यवौ द्विगुणिती सर्वजघन्यौ तुप्रेक्षतेऽवधिः । तेतुवर्णादिकाश्चत्वारः इति वचनात्, द्रव्याणां चानन्तत्वात्, अत ऊर्ध्वं तुप्रदेशवृध्या समयवृध्या पर्यायवृध्या

Page #576

२४९
पदं-३३, उद्देशकः-, द्वारंचप्रवर्द्धमानोऽवधिर्मध्यमो वेदितव्यः सचतावत्यावत्सर्वोत्कृष्टः परमावधिर्नभवति, सर्वोत्कृष्टः परमावधिव्यतः सर्वाणि रूपिद्रव्याणि जानाति, क्षेत्रतोऽलोके लोकमात्राणि खण्डानि, कालतोऽतीतानामगताश्चासङ्खयेया उत्सर्पिण्यवसर्पिणीर्भावतोऽनन्तान् पर्यायान्, प्रतिद्रव्यं सङ्खयेयानामसङ्खयेयानां च पर्यायाणामवगमात्, ॥१॥ “एगं दव्वं पेच्छं खंधमणुंवास पज्जवे तस्स ।
उक्कोसमसंखिजे संखेज्जे पेच्छए कोई॥" इति वचनात्, तत्र सर्वजघन्यो मध्यमश्च देशावधिः, सर्वोत्कृष्टस्तुपरमावधिः सर्वावधिः तथाऽवधेः क्षयवृद्धी वक्तव्ये, किमुक्तं भवति ?-ड्रीयमानकः प्रवर्द्धमानकश्चावधिर्वक्तव्य इति, तत्र तथाविधसामग्रयभवतः पूर्वावस्थातोहानिमुपगच्छन्हीयमानकः, उक्तंच-"हीयमाणयं पुव्वावत्थातो अहोऽहो हस्समाण'ति, वर्द्धमानको बहुबहुतरेन्धनप्रक्षेपा-दिभिर्वर्द्धमानज्वालाकलापइव पूर्वावस्थातो यथायोगप्रशस्तप्रशस्ततराध्यवसायभावतोऽभिवर्द्धमानः,तथा प्रतिपाती अप्रतिपाती चशब्दस्यानुक्तार्थसमुन्नायकत्वादानुगामिकोऽनानुगामिकश्च वक्तव्यः तत्र प्रतिपतनशीलःप्रतिपाती-य उत्पन्नःसन् क्षयोपशमानुरूपं कियत्कालं स्थित्वाप्रदीप इवसामस्त्येन विध्वंसमुपयाति, अथ हीयमानकप्रतिपातिनोः कः प्रतिविशेषः ?, उच्यते, हीयमानकः पूर्वावस्थातोऽधोऽधो हानिमुपगच्छन्नभिधीयतेप्रतिपाती तुनिर्मूलमेककालंध्वंसमुपगच्छन्निति, तथा न प्रतिपाती अप्रतिपाती, यत्केवलनानाद्वा मरणादारतो वा न भ्रंशमुप यातीत्यर्थः तथा गछन्तंपुरुषंआ-समन्तादनुगच्छतीत्येवंशीलमानुगामिआनुगाम्येवानुगामिकः, स्वार्थेकः प्रत्ययः, अथवाअनुगमःप्रयोजनंयस्यसआनुगामिकः,लोचनवत् गच्छन्तमनुगच्छति सोऽवधिरानुगामिक इति भावः तथा न आनुगामिकोऽनानुगामिकः, श्रृङ्खलाप्रतिबद्धदीप इव यो गच्छन्तं पुरुष नानुगच्छतीति भावः ॥
मू. (५८०) कइविहाणंभंते! ओही पन्नत्ता?, गो०! दुविहा ओही पन्नता, तं०-भवपछइयाय खओवसमियाय, दोण्हं भवपञ्चइया, तं०-देवाणय नेरइयाणय, दोण्हं खओवसमिया, तं०-मणूसाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण य।।
छ.तदेवमधिकारप्रतिपादनाय द्वारगाथोपन्यस्ता, सम्प्रति 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात प्रथमतो भेदप्रतिपादनार्थमाह-'कइविहाणंभंते!' इत्यादि, कतिविधीभदन्त! अवधिःप्रज्ञप्तः,सूत्रे स्त्रीत्वनिर्देशःप्राकृतत्वात्, भगवानाह-गौतम ! द्विविधोऽवधिः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'भवपच्चइया यखओवसमियाय भवप्रत्यकःक्षायोपशमिकश्च, तत्रभवन्ति कर्मवशवर्तिनः प्राणिनोऽस्मिन्निति भवो-नारकादिजन्म, ''नाम्नी ति अधिकरणे घप्रत्ययः, भव एव प्रत्ययः-कारणं यस्य स भवप्रत्ययः, प्रत्ययशब्दश्चेह कारणपर्यायः, वर्ततेच प्रत्ययशब्दः कारणत्वे "प्रत्ययःशपथज्ञानहेतुविश्वासनिश्चये" इति, स एव स्वार्थिकप्रत्ययविधानात् भवप्रत्ययकः, तथाऽवधिज्ञानावरणीयस्य कर्मण उदयावलिकाप्रविष्टस्यांशस्य वेदनेन योऽपगमः स क्षयोऽनुदयावस्थस्या विपाकोदयविष्कम्भणमुपशमः क्षयश्च उपशमश्च क्षयोपशमी ताभ्यां निवृत्तः क्षायोपशमिकः, चशब्दौस्वगतानेकभेदसूचकौ, तत्रतुयोयेषंभवतितंतेषामुपदर्शयति-दोण्ह'मित्यादि, द्वयोर्जीवसमूहयोर्भवप्रत्ययकः, तद्यथा-देवानां च नारकाणां च, देवा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकभेदाच्चतुर्विधाः,

Page #577

२५०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३३/-1-1५८०
_नारका रत्नप्रभादिपृथिवीभेदात् सप्तविधाः, चशब्दी प्रत्येकं स्वगतानेकभेदसूचकौ, ते चानेकभेदा विषयसंस्थानचिन्तायामग्रे स्वयमेव सूत्रकृतैवोपदर्शयिष्यन्ते, आह-नन्ववधिज्ञानं क्षायोपशमिके भावे वर्तते नारकादिभवस्त्वौदयिके तत्कथं देवादीनामवधिज्ञानं भवप्रत्ययमिति व्यपदिश्यते?,नैष दोषो, यतस्तदपि परमार्थतः क्षायोपशमिकमेव, केवलं सक्षयोपशमो देवनारकभवेष्ववस्यंभावी पक्षिणां गगनगमनलब्धिरिव ततो भवप्रत्ययमिति व्यपदिश्यते, आह च नन्धध्ययनचूर्णिकृते-“ननु ओही खओवसमिओचेव नारगादिभवो से उदइए भावे तओ कहं भवपञ्चइओ भण्णइ ?, उच्यते, सोऽविखवसमिओचेव, किंतु सोखओवसमो देवनारगभवेसु अवस्संभवइ, को दिलुतो?-पक्खीणं आगासगमणंव, तओ भवपच्चइओ भण्णइत्ति,
तथा द्वयोः क्षायोपशमिकस्तद्यथा-मनुष्याणांचपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजातानांच,अत्रापि चशब्दीप्रत्येकं स्वगतानकभेदसूचकौ, मनुष्याणां तिर्यक्पञ्चेन्द्रियतिरश्चांचावधिज्ञाननावश्यंभावि ततः सामान्येऽपि क्षायोपशमिकत्वे भवप्रत्ययादिदं भवते, परमार्थतः पुनः सकलमप्यवधिज्ञानं क्षायोपशमकमेवेति। तदेवमुक्तो भेदः, सम्प्रति विषयप्रतिपादनार्थमाह
मू. (५८१) नेरइया णं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति ?, गो० ! जह० अद्धगाउयं उक्को० चत्तारि गाउयाइं ओहिणा जाणंति पासंति, स्यणप्पभापुढविनेरइया णं भंते! केवतियंखेत्तंओहिणाजाणंति पासंति?, गो०! ज० अछुट्टाइंगाउयाइंउक्को० चत्तारि गाउयाइं०, सकरप्पभापुढविनेरइया जह० तिणि गा० उक्को० अछुट्टाइं गाउ०, वालुयप्यभापुढविनेरइया ज० अद्धाइजाई गाउ० उ० तिण्णि गाउयाई ओहिणा जाणंति पासंति, पंकप्पभापुढविनेरइया ज० दोन्नि गाउ० उ० अद्धाइज्जाइं गा० ओहिणा जा० पा०, धूमप्पभाषु० नेर० जह० दिवद्धं गा उक्को० दो गाउ० ओहिणाजा० पा०, तमापु० ने० ज० गाउयंउ० दिव्दं गाउयं ओहिना जा० पा०, अधेसत्तमाए पुच्छा, गो० ! जह० अद्धं गाउयं उ० गाउयं ओहिणा जा० पा०।
असुरकुमाराणं भंते ! ओहिणा केवइयं खेत्तंजा० पा०?, गो० ज० पणवीसंजोअनाई उक्को० असंखेजे दीवसमुद्दे ओहिणा जा० पा०, नागकुमारा णं ज० पणवीसं जोअनाई उ० संखेजे दीवसमुद्धे ओहिणा जा० पा०, एवं जाव थणियकुमारा । पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति?, गो०! ज० अंगुलस्स असंखेजतिभागं उ० असंखेने दीवसमुद्दे, मणूसाणंभंते! ओहिणा केवतितं खेतं जा० पा०?, गो० ज० अंगुलस्स असंखेजितिभागंउको० असंखेजाइं अलोए लोयप्पमाणमेत्ताइं खंडाइं ओहिणा जा०पा०॥
वाणमंतरा जहा नागकुमारा, जोइसिया णं भंते ! केवतितं खेत्तं ओ० जा० पा०? गो० ज० संखेने दीवसमुद्दे उक्कोसेणवि संखेजे दीवसमुद्दे, सोहम्मगदेवा णं भंते ! केव० खेतं ओ० जा० पा०?, गो० ज० अंगुलस्स अंसंखेजतिभागंउको० अहे जाव इमीसेरयणप्पभाए हिडिल्ले चरमते तिरियं जाव असंखिने दीवसमुद्दे उड़े जाव समाई विमाणाइं ओहिणा जाणंति पासंति, एवे ईसाणगदेवावि,
सणंकुमारदेवाविएवं चेव, नवरंजाव अहे दोछाए सक्करप्पभाए पुढवीए हिहिले चरमंते, एवं माहिंददेवावि, बंभलोयलंतगदेवा तच्चाए पुढवीए हिडिल्ले चरमंते, महासुक्कसहस्सारगदेवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेहिले चरमंते, आणयपाणयआरणच्चुयदेवा अहे जाव पंचमाए धूमप्पभाए हेडिल्ले घरमंते, हेहिमम्झिमगेवेजगदेवा अधे जाव छहाए तमाए पुढवीए हेहिल्ले जाव

Page #578

पद- ३३, उद्देशक:-, द्वारं -
चरमंते, उवरिमगेविजगदेवा णं भंते! केवतियं खेत्तं ओहिणा जा० पा० ?, गो० ! ज० अंगुलस्स असंखेतिभागं उ० अधे सत्तमाह हे० च० तिरियं जाव असंखेजे दीवसमुद्दे उड्डुं जाव सयाई विमाणाई ओ० जा० पा०, अनुत्तरोववाइयदेवा णं भंते ! के० खेत्तं ओ० जा० पा० ?, गो० ! संभित्रं लोगनालिं ओ० जा० पा०
वृ. 'नेरइया ण' मित्यादि सुगमं, नवरं जघन्येनार्द्धगव्यूतमिति सप्तमपृथिव्यां जघन्यपदमपेक्ष्य, उत्कर्षतश्चत्वारि गव्यूतानि रत्नप्रभायामुत्कृष्टपदमाश्रित्य अधुना प्रतिपृथिवीषयं चिन्तयन्नाह-‘रयणप्पभे'त्यादि, सुगमं, जघन्यपदोत्कृष्टपदविषयसङ्गाहिके इमे गाधे-"अद्धु । तिन्नि अद्धाइयाइं ।। दोन्नि य दिवड मेगं च । अद्धं च गाउ कमसो जन्नतो रयणमाईसुं ॥
चत्तारि गाउयाइं अट्ठाई तिगाउयं चेव ।
अद्धाइजा दोन्नि दिवड | मेगं च नरएसुं ॥ ॥ २ ॥”
भवनपतिव्यन्तराणां जधन्यपदे यानि पञ्चविंशतियोजनानि तानि येषां सर्वजघन्यं दशवर्षसहस्रप्रमाणमायुस्तेषां द्रष्टव्यानि, न शेषाणां, आह च भाष्यकृत्- 'पणवीसजोयणाई दसवाससहस्सिया ठिई जेसि ' मिति, मनुष्य चिन्तायामुत्कृष्टपदे यान्यलोके लोकप्रमाणमात्राणि खण्डानि असङ्घयेयानि तानि परमावधिमपेक्ष्य द्रष्टव्यानि तस्यैवैतावद्विषयसम्भवात्, एतत्सामर्थ्यमात्रमुपवण्यते, यद्येतावति क्षेत्रे द्रष्टव्यं भवति तर्हि पश्यति यावता तन्न विद्यते, अलोके रूपिद्रव्याणासम्भवात्, रूपिद्रव्यविषयश्चावधिः,
२५१
केवलमयं विशेषो - यावदद्यापि परिपूर्णं लोकं पश्यति तावदिह स्कन्धानेव पश्यति, यदा पुनरलोकेऽपि प्रसरमवधिरधिरोहति तदा यता यथाऽभिवृद्धिमासादयति तथा तथा लोके सूक्ष्मान् सूक्षमतरान् स्कन्धान् पश्यति यावदन्ते परमाणुमपि, उक्तं च
119 11
"सामत्थमेत्तमुत्तं दट्ठव्वं जइ हवेज पेच्छज्जा । उतं तत्थस्थि जओ सो रूविनिबंधणो भणिओ ।। वतो पुन बाहिं लोगत्थं चैव पासई दव्वं । सुहुमयरं सुहुमयरं परमोही जाव परमाणुं ॥"
इत्यंभूतपरमावधिकलितश्च नियमादन्तर्मुहूर्त्तेन केवलालोकलक्ष्मीमालिङ्गति, यत उक्तं“परमोहीनाणविऊ केवलमंतो मुहुत्तमेत्तेणं" इति,
वैमानिकानां यज्जधन्यपदे अङ्गुलासङ्घयेयभागप्रमाणं क्षेत्रं उक्तं तत्र पर आह- नन्वङ्गुला - सङ्घयेयभागमात्रक्षेत्रपरिमितोऽवधिः सर्वजघन्यो भवति, सर्वजघन्यश्चावधिस्तिर्यग्मनुष्येष्वेव नशेषेषु यत आह भाष्यकृत् स्वकृतटीकायाम् - "उत्कृष्टो मनुष्येष्वेव नान्येषु, मनुष्यतिर्यग्योनिष्वेव जघन्यो नान्येषु, शेषाणां मध्यम एवेति" तत्खथमिह सर्वजघन्य उक्तः ?, उच्यते, सौधर्मादिदेवानां पारभविकोऽप्युपपातकालेऽवधिः सम्भवति, स च कदाचित्सवेजघन्योऽपि, उपपातानन्तरं तु तद्मद्भजः, ततो न कश्चिद्दोषः, आहच दुष्ष, मान्धकारनिमग्नजिनप्रवचनप्रदीपो जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण:
119 11
॥२॥
“चेमाणियाणमंगुलभागमसंखं जहन्नओ होइ ।
उववाए परभविओ तब्भवजो होइ तो पच्छा ।।"

Page #579

२५२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३३/-1-1५८१
उडं जाव सगाई विमाणाईति ऊर्ध्वं यावत् स्वकीयानि विमानानि, स्वकीयविमानस्तूपध्वजादिकं यावदित्यर्थः,
'संभिन्नं लोगनालिंति परिपूर्णं चतुर्दशरज्वात्मिकां लोकनाडीमिति । संस्थानद्वारमाह
मू. (५८२) नेरइयाणंभंते! ओही किंसंठिएपं०?, गो०! तप्पागारसंठिएपं०, असुरकुमाराणंपुच्छा, गो० ! पल्लगसंठिते, एवं जाव थणियकुमाराणं, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो०! णाणासंठेणसं०, एवं मणूसाणवि, वाणमंतराणं पुच्छा, गो०! पडहगसं०, जोतिसियाणं पुच्छा?, गो०! झल्लरिसंठाणसं०६०,
सोहम्मगदेवाणंपुच्छा, गो०! उड्मुयंगागारसंठिएपं०, एवंजाव अच्चुयदेवाणं, गेवेजगदेवाणं पुच्छा, गो०! पुष्फचंगेरिसंठिए पं०, अनुत्तरोववाइयाणपुच्छा, गो० जवनालियासंठिते ओही, पं०।
वृ. 'नेरइयाण मित्यादि, तप्पागारसंठिए तितप्रोनाम काष्ठसमुदायविशेषोयोनदीप्रवाहेण प्लाव्यमानो दूरादानीयते स चायतस्त्र्यम्नश्च भवति, तदाकारसंस्थितोऽवधिर्नाकाणां, असुर कुमादारीनां सर्वेषामपि भवनपतीनांपल्लकसंस्थानसंस्थितः, पल्लको नाम लाटदेशे धान्याधारविशेषः, स चोवधि आयत उपरि च किञ्चित्सङ्क्षिप्तः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां च नानासंस्थानसंस्थितो, यथा स्वयम्भूरमणोदधौ मत्स्याः, अपि च तत्र मत्स्यानां वलयाकारं संस्थान निषिद्धं तिर्यग्मनुष्यावधेस्तु तदपि भवति, उक्तंच
“नाणागारो तिरियमणुएसु मच्छा सयंभूरमणेव्व ।
तत्य वलयं निसिद्धं तस्स पुण तयंपि होजाहि॥" व्यन्तराणां पटहसंस्थानसंस्थितः, पटह आतोद्यविशेषः, स च किञ्चिदायत उपर्यधश्च समप्रमाणः, ज्योतिष्कदेवानां झल्लरीसंस्थानसंस्थितः, झल्लरी-चविनद्धविस्तीर्णवलयाकारा आतोद्यविशेषरूपा देशविशेषेप्रसिद्धा, सौधर्मदेवादीनामच्युतदेवपर्यन्तानांमृदङ्गसंस्थान-संस्थितः, मृदङ्गो वाद्यविशेषः, स चाधस्तात् विस्तीर्ण उपरि च तनुकः सुप्रतीतः, ग्रैवेयकदेवानां ग्रथितपुष्पसशिखाकरूपचङ्गेरीसंस्थानसंस्थितः अनुत्तरोपपातिकदेवानां कन्याचोलकापरपर्यायजनालकसंस्थानसंस्थितः, तथा च तप्राकारादीनां व्याख्यानमिदं भाष्यकृदाह॥१॥ “तप्पण समागारो तप्पागारो स चाययत्तंसो।
उद्धायतो उ पल्लो उवरिंच स किंचि संखित्तो॥ ॥२॥ "नचायतो समोविय पडहो हेट्ठोवरि पईतो सो।
चम्मामणवणद्धविच्छिन्नवलयरूवा उ झल्लरिया। ॥३॥ उद्घायओ मुइंगो हेट्ठा रुंदो तहोवरिं तणुओ।
पुष्फसिहावलिरइया चंगेरी पुप्फचंगेरी॥ -जीवनालओत्ति भण्णइ उन्म सिरकंचुओ कुमारीए॥" इति, अनेन च संस्थानप्रतिपादनेनेदमावेदितं द्रष्टव्यं, भवनुपतिव्यन्तराणामूवं प्रभूतोऽवधिर्वैमानिकानामधः ज्योतष्कनारकाणां तिर्यक् विचित्रो नरतिरश्चां, आह च॥१॥ "भवणवइवणयराणं उदं बहुगो अहो य सेसाणं।
- नारगजोइसियाणं तिरिय ओरालिओ चित्तो॥"

Page #580

२५३
पदं-३३, उद्देशकः-, द्वार
मू. (५८३) नेरइयाणं भंते ! ओहिस्स किं अंतो० बाहिं०, गो० ! अंतो नो बाहिं, एवं जाव धणियकुमारा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो० ! नो अंतो बाहिं, मणूसाणं पुच्छा, गो० ! अंतोवि बाहिपि, वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं।
नेरइयाणं भंते! किंदेसोही सम्वोही?, गो०! देसोहीनो सब्बोही, एवंजाव थणियकुमारा, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणपुच्छा, गो० ! देसोहीनो सव्योही, मणूसाणंपुच्छा, गो०! देसोहीवि सब्बोहीवि, वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं।
नेरइयाणं भंते ! ओहि किं आनुगामिते अनानुगामिते वट्टमाणते हीयमाणए पडिवाई अप्पडिवाई अवट्ठिए अनवट्टिए ?, गो० ! आनुगामिए नो अनानुगामिए नो वद्धमाणते नो हीयमाणए नो पडिवाई अप्पडिवाई अवट्टिए नो अणवट्टिए, एवं जाव थणियकुमाराणं,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो० ! आनुगामितेवि जाव अनवट्टिएवि, एवं मणूसाणवि, वाणमंतरजोतिसियवेमाणियाणं जहा नेरइयाणं
वृतथा नैरयिकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः तथाभवस्वाभाव्यादवधेमध्यवर्त्तिनो न पुनर्बहिः, किमुक्तं भवति?- सर्वतःप्रकाशिखसम्बद्धावधयो भवन्ति, न तु स्पर्द्धकावधयो विच्छिन्नावधयो वा, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियास्त्ववधेरन्तन विद्यन्ते, किन्तु बहिः, अत्राप्येष भावार्थः -तिर्यक्पञ्चेन्द्रियास्तथाभवस्वाभाव्यात् स्पर्द्धकावधयो विच्छिन्नापान्तरालसर्वतःप्रकाश्यवधयो वा भवन्ति, स्पर्द्धकाद्यवधयोवेति भावः,देशावधिसविधिचिन्त्यांमनुष्यवर्जाःसर्वेऽपि देशावधयः, मनुष्यास्तु देशावधयोऽपि सर्वावधयोऽपि, परमावधेरपि तेषां सम्भवात्,।
आनुगामिकादिचिन्तायां नैरयिकभवनपति व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका आनुगामिकाप्रतिपात्यवस्थितावधयोनत्यानानुगामिकवर्द्धभा हीयमानप्रतिपात्यनवस्थितावधयस्तथाभवस्वाभाव्यात्, तिर्यक्पढञ्चेन्द्रियमनुष्याणां त्वष्टधाऽवधिरिति ॥
पदं -३३ - समाप्तम्
(पद-३४-प्रविचारणा वृतदेवमुक्तंत्रयस्त्रिंशत्तमंपदं, सम्प्रतिचतुस्त्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चामभिसम्बन्धःइहानन्तरपदेज्ञानपरिणामविशेषोऽवधिरुक्तः,अत्रतुपरिणामसाम्यावेदपरिणामविशेषःप्रवीचारः प्रतिपाद्यते इति, तत्र च सकलवक्तव्यतो पसङ्ग्राहिके इमे द्वे गायेमू. (५८४) अनंतरगयाहारे १, आहारे भोयणाइय २॥
पोग्गला नेव जाणंति ३, अज्झवसाणा ४ य आहिया ।। घृ. 'अनंतरारागाहारे'इत्यादि, प्रथममन्तरामताहारको नैरयिकादिर्वक्तव्यः, तदनन्तरं 'आहारे भोयणाइय' इतिजाहाराभोगता आदिशब्दादाहारनाभोगताच वक्तव्या, यथा 'नेरयिकाणं भंते ! आहारे किं आभोगनिव्वत्तिए अनाभोगनिव्वत्तिए' इत्यादि, तथा 'पोग्गला नेव जाणंति' इति, नैरयिकाआहारतया गृहीतान् पुद्गलान्नैव जानन्तीत्यादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण वक्तव्यं, 'अज्झवसाणा य आहिय'त्ति तदनन्तरं नैरयिकादीनां क्रमेणाध्यवसानानि, सूत्रे पुंल्लिङ्गनिर्देशः प्राकृतत्वात्, चः पूर्वापेक्षया समुच्चये, आख्यातानि, ।
मू. (५८५) सम्मत्तस्सा हिमगे ५ तत्तो परियारणा ६ य बोद्धव्वा ।

Page #581

२५४
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२- ३४/-1-1५८५
काए फासे रवे सद्दे यमणे य अप्पबहं।। वृ. तदनन्तरं सम्पत्तस्स 'अहिगमे' इति, सम्यकत्वस्याधिगमो नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रेमण चिन्तनीयः, 'तत्तो परियारणा य बोद्धव्वा' इति ततः-सम्यकत्वाधिगमप्रतिपादनादूर्ध्वं परिचारणा वक्तव्यताय बोद्धव्या, कस्मिन् विषये इत्याह-काये स्पर्श रूपे शब्दे मनसिच, ततः कायप्रवीचारादीनामल्पबहुत्वं, भावप्रधानोऽयं निर्देशः-अल्पबहुतवं वक्तव्य।
मू(५८६) नेरइयाणंभंते! अनंतराहाराततोनिव्वतणाततोपरियाइणयाततोपरिणामया ततोपरियारणयातओपच्छा विउव्वणया?,हंता! गो०! नेरइयाणं अनंतराहाराततो निव्वतणया ततो परियादिणया ततो परिणामया तओ परियारणया तओ पच्छा विउव्वणया,
___ असुरकुमाराणंभंते! अनंतराहाराततो निव्वत्तणयाततो परियाइणया ततो परिणामया ततो विउव्वणया तओ पच्छा परियारणया?, हंता ! गो० ! असुरकुमारा अनंतराहारा ततो निब्धत्तणया जाव ततो पच्छा परिया०, एवंजाव थणियकुमारा,
पुढविकाइयाणंभंते! अनंतराहारा ततो निव्वत्तणया ततो परियाइणया ततो परिणामया ततो परिया० ततोविउ०?, हंता गो० ! तं चेव जाव परियारणया नो वेवणं विउव्वणया, एवं जाव चउरिदिया, नवरं वाउक्काइया पं-चिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा य जहा नेरइया, वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा
वृ.सम्प्रति 'यथोद्देशंनिर्देश' इति प्रथमतोऽनन्तरागताहारकवक्तव्यतामभिधित्सुरिदमाह'नेरइया णं भंते !' इत्यादि, नरयिकाः, णमिति वाक्यालङ्कारे, भदन्त !-परमकल्याणयोगिन् ! परमसुखयोगिन् ! वा अनन्तरं-उपपातक्षेत्रप्राप्तिसयमेव आहारयन्तीत्यान्तरागताहाराः, 'ततो निव्वत्तणया इतिततः-अन्तराहग्रहणादारभ्यक्रमेणशरीरस्येतिगम्यतेनिर्वर्तना-निष्पतिर्भवति, 'ततोपरियाइणया इतिततः-शरीरनिष्पत्तेरकारभ्य पर्यादानं यथायोगमङ्गप्रत्यङ्गैर्लोमाहारादिना समन्ततः पुद्गलादानं 'ततो परिणामणया' इति ततः पुद्गलादानादनन्तरं तेषां पुद्गलानां परिणामनं-इन्द्रियादिरूपतयापरिणत्यापादानं 'ततोपरियारणया' इतिततः-इन्द्रियादिरूपतया परिणत्यापादानादूध्वं परिचारणा-यथायोगं शब्दादिविषयोपभोगः, ततः पश्चात् विकुर्वणावैक्रियलब्धिवशात् विक्रिया नानारूपा ?, एवमुक्ते भगवानाह-'हंता ! गोयमे त्यादि, हन्तेत्यभ्यनुज्ञार्थं, हंता! गौतम ! नैरयिका अनन्तराहारा इत्यादि,
तदेवं यथा नैरयिकाणामनन्तराहारादिवक्तव्योतोक्ता तथा असुरकुमारादीनामपि स्तनितकुमारपर्यवसानानां वक्तव्या, नवरंतेषांपूर्व विकुर्वणं पश्चात् परिचारणा, तेहि विशिष्टशब्दाधुपभोगवाञ्छायां पूर्वमिष्टं वैक्रिय रूपं कुर्वन्ति पश्चात् शब्दाधुपभोगमित्येष नियमः, शेषास्तु शब्दाधुपभोगसम्पत्तौ सत्यां हर्षवशात् विशिष्टतरशब्दाधुपभोगवाञ्छातः अन्यतो वा कुतश्चित्कारणात्विकुर्वते, ततस्तेषांपूर्वं प्रवीचारणापश्चाद्विकुर्वणेति, पृथिवीकयविषये प्रश्नसूत्रं तथैव उत्तरसूत्रे तावद् वक्तव्यं यावत् परिचारणा, तेषामपि स्पर्शोपभोगसम्भवात्, ‘नो चेवणं विउव्वणय'त्ति न चैव तेषां विकुर्वणा वाच्या, वैक्रियलब्धेरसम्भवात्,
“एव'मित्यादि, एवं-पृथिवीकायिकवत् अप्कायादयो वातकायवस्तिावदध्येतव्या यावच्चतुरिन्द्रियाः, सर्वेषामपि वैक्रियलब्धेरसम्भवेन सूत्रस्य समानत्वात्, वातकायान् प्रति विशेषमभिधित्सुः समानगमत्वात् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणामपि वातकायैः सहातिदेशमाह

Page #582

२५५
पद-३४, उद्देशकः-, द्वारं - 'नवर'मित्यादि, जहा नेरइया इतियथा नैरयिकास्तथा वक्तव्याः, किमुक्तंभवति? - नैरयिकवत् विकुर्वणाऽप्येतेषां वक्तव्या, वैक्रियलब्धिसम्भवात्, साच प्रवीचारणायाः पश्चादिति, वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा असुरकुमारा' इति असुरकुमाराणामिव व्यन्तरादीनामपि पूर्वं विकुर्वणा पश्चात् परिचारणा वक्तव्येति भावः, सुरगणानां सर्वेषामपि तथास्वाभाव्यात्, उक्तं च मूलटीकायाम्॥५॥ "पुवं विउव्वणा खलु पच्छा परियारणा सुरगणाणं ।
सेसाण पुवपरियारणा उ पच्छा विउव्वणया ॥" इति ॥ सम्प्रति आहारविषयमाभोगं चिचिन्तयिषुरिदमाह
मू. (५८७) नेरइया णं भंते ! आहारे किं आभोगनिव्वत्तिते अनाभोगनि०?, गो०! आभोगनिव्वत्तिएवि अना०, एवं असुरकुमाराणं जाव वेमाणियाणं, नवरं एगिदियाणं नो आभोगनिव्वत्तिए अनाभोगनिव्वत्तिए।
नेरइया णं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हति ते किंजाणंति पा० आहारेति उदाहुन याणंति न पासं० आहारैति?, गो० ! न याणंति न पासंति आहारेति, एवं जाव तेइंदिया, चउरिदियाणं पुच्छा, गो० ! अत्यंगतिया न याणंति पासंति आहा० अत्यंगइया न याणंति न पासंति आहा०, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गो०! अत्थे० जा० पा० आहा०१ अत्थे० जान पा० आहा० अत्थे० न याणंति पासंति आहा०३ अत्थे० नजान पा० आ०४,एवं जाव मणुस्साणवि, वाणमंतरजोइसिया जहा नेरइया,
वेमाणियाणं पुच्छा, गो०! अत्थे० जा०पा० आ०, अत्ये० नजान पा० आ०, से केणडेणं भंते! एवं वु० वेमाणिया अत्थे० जा० पा० आ० अत्ये० न जा० न पा० आ०?, गो० वैमाणिया दुविहा पं०, तं०-माईमिच्छद्दिहि उववनगा य अमायिसम्मद्दिडिव०, एवं जहा इंदियउद्देसए पढमे भणितंतहा भाणितब्बं जाव से एएणडेणं गो०! एवं वुद्धति,
नेरइया णं भंते केवतिया अज्झवसाणा पं०?, गो०! असंखेजा अज्झवसाणा, ते णं भंते ! किं पसत्था अपसत्था?, गो०! पसत्यावि अप० एवं जाव वेमाणियाणं।
नेरइया णं भंते ! किं सम्मत्ताभिगमी मिच्छताभिगमी सम्मामिच्छत्ताभिगमी?, गो० ! सम्मत्ताभिगमीवि मिच्छत्ताभिगमीवि सम्मामिच्छताभिगमीवि, एवं जाव वेमाणियावि, नवरं एगिदियविगलिंदिया नो सम्मत्ताभिगमी मिच्छत्ताभिगमी नो सम्मामिच्छताभिगमी।।
वृ. 'नेरइयाण'मित्यादि, आभोगनिर्वतितो यदा मनःप्रणिधानपूर्वमाहारं गृह्णन्ति, शेषकालमनाभोगनिवर्तितः, स च लोमाहारोऽवसातव्यः, एवं शेषाणामपि जीवानामभोगनिर्वर्तितोऽनाभोगनिवर्तितश्चाहारो भावनीयः, नवरमेकेन्द्रियाणामतिस्तोकापटुमनोद्रव्यलब्धिसम्पन्नत्वात्, पटुतर आभोगो नोपजायते इति तेषां सर्वदाऽनाभोगनिवर्तित एवाहारो न पुनः कदाचिदप्याभोगनिर्वर्तितः।
अधुना आहार्यमाणपुद्गलविषये ज्ञानदर्शने चिन्तयति–'नेरइयाणभंते' इत्यादि, नैरयिका णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! यान् पुद्गलान् आहारतया गृहन्ति तान् किं जानन्ति पश्यन्ति उत नेति?, भगवानाह-गौतम! न जानरमयधिज्ञानेन, लोमाहारतया तेषामतिशूक्ष्मत्वेन नारकावधेरविषयत्वात्, न च पश्यन्ति चक्षुरिन्द्रियविषयाभावात्, द्वीन्द्रिया न जानन्ति, मिथ्याज्ञानतया

Page #583

२५६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३४/-/-/५८७ तेषां सम्यक् परिज्ञानाभावात्, द्वीन्द्रियाणां हि मत्यज्ञानं तदपि चास्पष्टमतः प्रक्षेपाहारमपि न ते स्वयं गृह्यमाणमपि सम्यक् जानन्ति चक्षुरिन्द्रियाभावात् न च पश्यन्ति, एवं त्रीन्द्रिया अपि ज्ञानदर्शनवलिकला भावनीयाः,
चतुरिन्द्रियाः 'अत्येगइय'त्ति सन्त्यकके ये स्वयं गृह्यमाणमप्याहारं प्रक्षेपरूपमपि न जानन्ति, मिथ्याज्ञानित्वात्, तेषामपि हि द्वीन्द्रियाणामिव मत्यज्ञानं तदपि चाविश्पष्टमिति, चक्षुषा पुनः पश्यन्ति चक्षुरिन्द्रियसद्भावात् तथाहि पश्यन्ति मक्षिकादयो गुडादिकमिति एवमाहारयन्ति, तथा सन्त्येकके चतुरिन्द्रिया ये न जानन्ति, मिथ्याज्ञानित्वात्, न पश्यन्ति च अन्धकारादिना चक्षुर्दर्शनस्य व्याहतत्वात् अनाभोगसम्भवाद्वा,
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियतिरस्यां चतुर्भङ्गी प्रक्षेपाहारं लोमाहारं चाधिकृत्य भावनीया, तत्र प्रक्षेपाहारमधिकृत्यैवं भावना स्न्त्येकके तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया ये प्रक्षेपमाहारं जानन्ति, सम्यग्ज्ञानितया तेषां यथावस्थितपरिज्ञानात्, पश्यन्ति चक्षुरिन्द्रियभावात् एवमाहारयन्ति १, तथा सन्त्येकके ये जानन्ति पूर्ववत् न च पश्यन्ति चक्षुर्दर्शनस्यान्धकारादिना अनाभोगेन च व्याहतत्वात् २, तथा सन्त्येकके ये न जानन्ति मिथ्याज्ञानितया सम्यक्परिज्ञानाभावात् पश्यन्ति पुनश्चक्षुरिन्द्रियोपयोगात् ३ तथा सन्त्येकके ये न जानन्तिमिथ्याज्ञानित्वान्न च पश्यन्ति पूर्ववत् एवमाहारयन्ति ४ लोमाहारापेक्षया त्वेवं भावना-सन्त्येकके तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया ये लोमाहारमपि जानन्ति, विशिष्टावधिज्ञानपरिकलितत्वात्,
पश्यन्ति तथाविधक्षयोपशमभावत इन्द्रियपाटवस्यातिविशुद्धत्वात् एवमाहारयन्ति १ तथा सन्त्येकके ये न जानन्ति पूर्ववत् न तु पश्यन्ति तथाविधस्येन्द्रियपाटवस्याभावात् २ तथा सन्त्येकके ये न जानन्ति पश्यन्ति पुनस्तद्विषयेन्द्रियपाटवस्य भावात् ३ तथा सन्त्येकके ये न जानन्ति मिथ्याज्ञानित्वात् अवधिविकलत्वात् अवधिविषयातीतत्वाद्वा, न च पशयन्ति तथारूपपाटवाभावात् ४ इति, एवं मनुष्याणामपि लोमाहारप्रक्षेपाहारौ प्रतीत्य चतुर्भङ्गी भावनीया, 'वाणमंतरजोइसिया जहा नेरइया' इति, नैरयिकावधिरिव व्यन्तरज्योतिष्कावधिरपि मनोभक्षित्वेऽप्याहारपुद्गलानामविषयत्वात्,
'वैमाणियाणं पुच्छ' त्ति, वैमानिकानां पृथक् सूत्रं वक्तव्यं, 'वेमाणिया णं भंते!' जे पोग्गले आहारत्ताए गेहति ते किं जाणंति पासंति आहारेति उदाहु न जाणंति न पासंति आहारेंति' इति, भगवानाह - 'गोयमे' त्यादि, माया पूर्वभवकृता विद्यते येषां ते मायिनो, मायया हि यया तया वा बादररूपकृतया कलुषकर्मप्रादुर्भावः, कलुषे च कर्मण्युदयमागते भवप्रत्ययादप्युपजायमानोऽवधिर्नातिसमीचीनो भवति, एते च सम्यग्दशो न वेदितव्याः, तथा मिध्या- विपर्यास्ता दृष्टि:- जिनप्रणीतवस्तुतत्त्वप्रतिपत्तिर्येषां ते मिथ्याध्ष्टयः, मायिनश्च मिथ्याध्ष्टश्च मायिमिध्याध्ष्टयस्ते च ते उपपन्नाश्च मायिमथ्याध्ष्टयुपपन्नास्त एव स्वार्थिककप्रत्ययविधानात् मायिमिध्यादट्युपपन्नकास्ते चोपरितनोपरितनग्रैवेयकपर्यवसाना विज्ञेयाः, तेषां यथायोगमवंश्यं मिथ्याधष्टित्वस्य मायित्वस्य च भावात्, तद्विपरीता अमायिसम्यग्ध्ष्टयुपपन्नकाः, ते चानुत्तरविमानवासिनः, तेषामवश्यं सम्यग्धष्टित्वं, पूर्वानन्तरभवे नितरां प्रतनुक्रोधमानमायालो भत्वस्योपशान्तकषायत्वस्य च भावात्, आहच मूलटीकाकार:- "वेवाणिया मायिमिच्छद्द्द्दिट्ठीउववण्णगा जाव उवरिमगेवेज्जा, अमायिसम्मद्दिट्टिउववन्नगा अनुत्तरसुरा एव गृह्यन्ते' इति, 'एवं जहे 'त्यादि, एवमुक्तेन प्रकारेण

Page #584

पदं-३४, उद्देशकः, द्वारं
२५७
प्राक् यथा इन्द्रिययसत्के प्रथमोद्देशके भणितं तथा भणितव्यं, तच्च तावत् यावत् सर्वान्तिमं 'से एएण-टेण मित्यादिना निगमनवाक्यं, तच्चैवम्___'तत्य णंजे तेमायिमिच्छद्दिविउववन्नगा तेणं नजाणंति न पासंति आहारेंति, तत्थणजे तेअमायिसम्मद्दिविउववण्णगातेणंदुविहापन्नत्ता, तंजहा-अनंतरोबवण्णगा यपरंपरोववण्णगा य, तत्थणंजेतेअनंतरोववण्णगातेणंनयाणंतिनपासंतिआहारेति, तत्थणंजेते परंपरोववण्णगा तेणं दुविहा पं०, त०-पज्जत्तगा य अपञ्जत्तगा य, तत्य णं जे त अपज्जत्तगा ते णं न जाणंति न पासंति आहारेति, तत्थणं जे ते पज्जत्तगा ते दुविहापं०,तं०-उवउत्ता य अणुवउत्ता य, तत्थ णं जेते अनुवउत्तातेणंनयाणंति नपासंति आहारेति, तत्थणंजेते उवउत्तातेणंजाणंति पासंति आहारेंति, से एएणडेणंगोयमा! एवं वुच्चति अत्यंगइयानजाणंतिनपासंतिआहारेंतिअत्यंगइया जाणंति पासंति आहारेंति ?" इति, अस्यायमर्थः-तत्र ये ते मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नका उपरितनोपरितनौवेयकपर्यवसाना इत्यर्थः ते मनोभक्ष्याहारयोग्यान् पुद्गलान् न जानन्ति अवधिज्ञानेन, तदवधेस्तेषामविषयत्वात्स, न पश्यन्ति चक्षुषा, तथाविधपाटवाभावात्,
-येऽप्यमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाअनुत्तरविमानवासिन इत्यर्थः, ते द्विधा-अनन्तरोपपन्का परम्परोपपन्नकाश्च, प्रथमसमयोत्पन्ना अप्रथमसमयोत्पन्नाश्चेत्यतः अत्र येते अनन्तरोपपन्नकास्ते नजानमन्ति न पश्यन्ति, प्रथमसमयोत्पन्नतयाऽवधिज्ञानोपयोगस्य चक्षरिन्द्रियस्य चाभावात, किन्वेवमेहारयन्ति, तत्र येते परम्परोपपन्नकास्ते द्विविधाः, तद्यथा-पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च, तत्र ये ते अपर्याप्तकास्ते न जानन्ति न च पश्यन्ति, पर्याप्तीनामस्पूर्णत्वेनावध्याधुपयोगाभावात्, येऽपि पर्याप्तस्तेऽपि द्विविधाः, तद्यथा-उपयुक्ता अनुपयुक्ताश्च, तत्र ये ते उपयुक्तास्ते जानन्ति, अवधानवशतो यथाशक्ति नियमेन ज्ञानस्य स्वविषयपरिच्छेदाय प्रवृत्तिसम्भवात्, पश्यन्ति चक्षुषा इन्द्रियपाटवस्यतेषामतिविशिष्टत्वात्, येत्वनुपयुक्तास्तेनजानन्तिनच पश्यन्ति अनुपयुक्तत्वादेव, उपयुक्ता अपि कथं मनोभक्ष्याहारयोग्यान् पुद्गलान् जानते इति चेत्, उच्यते,
_ -इहावश्यकप्रथमपीठिकायामवधिज्ञानाधिकारेऽभिहितम्- “संखेज्ज कम्मदब्वे लोए थोऊणयंपलियं"अस्यायमर्थः-कार्मणशरीरद्रव्याणि पश्यन् क्षेत्रतो लोकस्य सङ्खयेयान् भागान् पश्यतिकालतः स्तोकोनंपल्योपमंयावत, अनुत्तरास्तुसम्पूर्णांलोकनाडीपस्यन्ति, सभिन्नलोगनालिं पैसंति अनुत्तरा देवा' इति वचनात्, ततस्ते मनोभक्ष्याहारयोग्यानपि पुद्गलान् जानन्ति, आह चमूलटीकाकारः-'तेजानन्ति पश्यन्ति आहारयन्तिच, विशुद्धत्वादवधेरिन्द्रियविषयस्यचातिविशुद्धत्वात् पश्यन्त्यपि" इति, अत्र इन्द्रियविषयस्तेति-इन्द्रियपाटवस्येतिभावः, उपसंहारवाक्यं प्रतीतं । अध्यवसायचिन्तायां प्रत्येकं नैरयिकादीनामसङ्खयेयान्यध्यवसानानि प्रतिसमयं प्रायोऽन्यान्याध्यवसानभावात्,।
सम्यकत्वाद्यधिगमचिन्तांकुर्वन्नाह-'नेरइयाणमित्यादि, नैरयिकाःणमिति पूर्ववत् भदन्त किं सम्यकत्वाधिगामिनः-सम्यकत्वप्राप्तिवन्तः, एवं मिथ्यात्वाधिगामिनः सम्यग्मिथ्यात्वाधिगामिनश्च?, भगवानाह-गौतम ! 'सम्मेत्यादि सुगम, त्रिविधायाअपिप्राप्तेर्यथायोगसम्भवात, 'एवं जावे'त्यादि, एवं-नैरयिकगतेनाभिलापप्रकारेण निरन्तरं तावद्वक्तवयं यावद्वैमानिकाः, नवरमेकेन्द्रियाणां विकलेन्द्रियाणां केषांचित् सासादनसम्यकत्वमपि लभ्यते तथापि ते [11/17]

'

Page #585

२५८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३४/-/-/५८७
मिध्यात्वभिमुखा इति सदपि तन विवक्षितं । सम्प्रति परिचारणां प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
भू. (५८८) देवा णं भंते! किं सदेवीया सपरियारा सदेवीया अपरियारा एदेवीया सपरियारा अदेवीया अपरियारा ?, गो० ! अत्थेगतिया देवा सदेवीया सपरियारा अत्येगतिया देवा अदेवीया सपरियारा अत्ये० देवा अदेविया अपरिचारा नो चेव णं देवा सदेवीया अपरिचारा,
सेकेणणं भंते! एवं वाति-अत्थे० देवा सदेवीया सपरिचारा तं चैव जाव नो चेव णं देवा सदेवीया अप० ?, गो० ! भवणपतिवाणमंतरजोतिससोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवा सदेवीया सपरियारा, सणकुमारमाहिंदबंभलोगलंतगमहासुक्कसहस्सार आणयपाणय आरणचुएसु कप्पेसु देवा अदेवीया सपरिचारा गेवेज अणुत्तरोववाइया देवा अदेवीया अपरियारगा, नो चेव णं देवा सदेवीया अपरिचारा, से तेणट्टेणं गो० ! एवं वु० अत्थे० देवा सदेवीया सपरिचारा तं चेव नो चेव णं देवा सदेवीया अपरियारा
वृ. 'देवा ण' मित्यादि, सुगमं, नवरं भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मशानकल्पेषु देवा सदेवीकाः, देवीनां तत्रोत्पादात्, अत एवन सपरिचाराः - परिचारणासहिताः, देवीनां तत्परिग्रहे यथायोगं भावतः कायप्रवीचारभावात्, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोर्ब्रह्मलोकलान्तकयोर्महाशुक्र सहस्रारयोरानतादिचतुर्षु कल्पेषु देवा अदेवीकाः, तत्र देवीनामुत्पादाभावात्,
अथ च सपरिचाराः - परिचारणासहिताः सौधर्मेशानगतदेवीभिः सह यथाक्रमं स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचारभावात्, ग्रैवेयकानुत्तरोपपातिनो देवा अदेवीकाः, देवीनां तत्रोत्पादाभावात् अपरिचाराः-अप्रवीचाराः, अत्यन्तमन्दपुरुषवेदोदयतया मनसापि प्रवीचारासम्भवात्, न पुनस्ते देवाः सदेवीका अपरीचाराः, तथाभवस्वाभाव्यात्, 'से एएण' मित्यादि निगमनवाक्यं । देवाः सदेवीकाः सपरिचारा इत्युक्तं, तत्र परिचारणामेव जिज्ञासुः पृच्छति
मू. (५८९) कतिविहा णं भंते ! परियारणा पं० ?, गो० ! पंचविहा परियारणा पं०, तं०- कायपरियारणा फासपरियारणा रूवप० सद्दपरि० मणपरियारणा ।,
सेकेणद्वेणं भंते! एवं दु० पंचविहा परि० पं०, तं०-कायप० जाव मणप० ?, गो० ! भवणवइवाणमंतरजोइससोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवा कायपरि० सणकुमारमाहिंदेसु कप्पेषु देवा फासपरि० बंभलोयलंतगेसु देवा रूवपरिया० महासुक्कसहस्सारेसु देवा सद्दप० आणयपाणयआरणचएस कप्पेसु देवा मणप०, गेवेजअनुत्तरोववाइया देवा अपरियारगा, से तेणट्टेणं गो० तं चैव जाव मणपरियारगा,
तत्यणं जे ते कायपरियारगा देवा तेसि णं इच्छामणे समुप्पज्जति-इच्छामो णं अच्छराहिं सद्धिं कायपरियारं करेत्तए, तए णं तेहिं देवेहिं एवं मणसीकए समाणे खिप्पामेव ताओ अच्छराओ ओरालाति सिंगार मणुण्णाई मणोहराई मणोरमाइं उत्तरवेउव्वियरूवाइं विउव्वंति विउव्वित्ता तेसिं देवाणं अंतियं पाउब्भवंति, तते णं ते देवा ताहिं अच्चराहिं सद्धिं कायपरियारणं करेति
वृ. 'कइविहाणमित्यादि, सुगमं, भगवानाह - 'गोतमें' त्यादि गतार्थं, नवरं 'कायपरिचारगा' इति कायेन शरीरेण मनुष्यस्त्रीपुंसानामिव परिचारोमैथुनोपसेवनं येषां ते कायपरिचारकाः किमुक्तं भवति ? – भवनपत्यादयईशानदेवलोकदेवपर्यन्ताः सङ्किलष्टोदयपुरुषवेदकर्मप्रभावतो मनुष्यवत् मैथुनसुखप्रलीयमानाः सर्वाङ्गीणं कायक्लेशजं संस्पर्शसुखमवाप्य प्रीतिमासादयन्ति नान्यथेति, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोर्देवाः स्पर्शपरिचारकाः, स्पर्शेन- स्तनभुजोरुजधनादिगात्रसंस्पर्शेन

Page #586

२५९
पदं-३४, उद्देशकः-, द्वारपरिचारः-प्रवीचारो येषां ते तथा, ते हि यदा प्रवीचारमभिलषन्ति तदा प्रवीचाराभिलाषुकतया प्रत्यसन्नभूतानां देवीनां स्तनाद्यवयवान् संस्पृशन्ति, तावन्मात्रेणैव तेषां कायप्रवीचारादनन्तगुणं सुखं वेदोपशान्तिश्चोपजायते,
__ ब्रह्मलोकलान्तकयोः कल्पयोर्देवा 'रूपपरिचारका' रूपेण-रूपमात्रदर्शनेन परिचारोमैथुनोपसेवनं येषांतेतथा, तेहि सुरसुन्दरीणां मनोभवराजास्थानीयं दिव्यमुन्मादजनकरूपमुपलभ्य कायप्रवीचारादनन्तगुणं सुरतसुखमासादयन्ति, तावन्मात्रेणैवोपशान्तवेदा उपजायन्ते, महाशुक्रसहस्रारेषु कल्पेषु देवाः ‘शब्दपरिचारकाः' शब्देन-शब्दमात्र श्रवणेन परिचारो येषां ते तथा, ते हि इच्छाविषयीकृतदेवीसत्कगीतहसितसविकारभाषितनूपुरादिध्वनिश्रवणमात्रत एव कायप्रवीचारादनन्तगुणसुखं उपभुञ्जते तावन्मात्रेणैव तेषां वेद उपशान्तिमेति,
आनतप्राणतारणाच्युतेषुकल्पेषुदेवा मनःपरिचारकाः' मनसामनोभवविकारोपबृंहितपरस्परोच्चावचमनःसहकल्पेन परिचारोमैथुनोपसेवनंयेषांतेतथा, तेहिपरस्परोच्चावचमनः-सङ्कल्पमात्रेणैव कायप्रवीचारादनन्तगुणं सुखमवाप्नुवन्ति, तृप्ताश्च तावन्मात्रेमैवोपजायन्ते,
प्रैवेयकानुत्तरोपपातदेवा 'अपरिचारका' न विद्यतेपरिचारो-मैथुनोपसेवनं मनासाऽपि येषां ते तथा, तेषां प्रतनुमोहोदयतया प्रशमसुखांतीनत्वात्, यद्येवं कथं न ते ब्रह्मचारिणः?, उच्यते, चारित्रपरिणनामाभावात्, ‘से तेणटेण मित्यादि निगमनवाक्यं, तत्र ये कायपरिचारका देवास्तेषां कायप्रविचारं विभावयिषुरिदमाह--
'तत्थणमित्यादि, तत्र-तेषुकायपरिचारकादिषुदेवेषुमध्ये येतेपूर्वमुक्ताः कायपरिचारका भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवास्तेषांणमिति पूर्ववत्इच्छामनः-कायपरिचारेच्छाप्रधान मनःसमुत्पद्यते, केनोल्लेखेन समुत्पदयते?-इच्छामः-अभिलषामः णमिति पूर्ववत् अप्सरोभिः सार्द्ध कायपरिचारं कर्तुमिति, 'तए णमित्यादि, ततस्तैर्देवैरेवमुक्तेन प्रकारेण कायपरिचारे मनसि कृते सति क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव ता अप्सरसः स्वस्पभोग्यदेवाभिप्रायमवेत्य परिचाराभिला- ' षुकतया उत्तरवैक्रियाणि रूपाणि विकुर्वन्तीति सम्बन्धः,
___ कथंभूतानीत्यत आह-उदाराणि-स्फाराणि नतु हीनावयवानि तानि अपि 'श्रृङ्गाराणि' श्रृङ्गारो-विभूषणादिभिर्मण्डनं स विद्यते येषां तानि श्रृङ्गाराणि, ‘अभ्रादिभ्य' इत्यादि अप्रत्ययः, विभूषणादिकृतोदारश्रृङ्गाराणीत्यर्थ;, तानिच कदाचित् कस्यचिदमनोज्ञानि भवेयुः अत आह'मनोज्ञानि' स्वस्वोपभोग्यदेवमनोविषयभावपेशलानि, तानिलेशतोऽपि सम्भाव्यन्तेतत आह'मनोहराणि' स्वस्वोपभोग्यस्य देवस्य मनो हरन्ति-आत्मवशं नयन्तीति मनोहराणि, 'लिहादित्वादच्', तच्च मनोहरत्वंप्रथमसमापातमात्रमाव्यपि भवति तत आह-'मनोरमाणि' मनःस्वस्वोपभोग्यदेवस्बन्धिरमयन्ति-क्रीडयन्तिप्रतिक्षणमुत्तरोत्तरानुरागसम्पृक्तजनयन्तीतिमनोसरमाणि, तानि इत्यंभूतानि उत्तरवैक्रियाणि रूपाणि विकुर्वित्वा तेषां देवानामन्तिक-समीपंप्रादुर्भवन्ति,
'ततेण'मित्यादि, ततः णमिति पूर्ववत्, ते देवास्ताभिरप्सरोभिः सार्द्ध कायपरिचारणंमनुष्य इव मनुष्यस्त्रभिः सर्वाङ्गीणकायक्लेशपूर्वकं मैथुनोपसेवनं कुर्वन्ति, एवमेव तेषां वेदोपशान्तिभावात् । तथा चामुमेवार्थ दृष्टान्तेन द्रढयति
मू. (५९०) से जहानामए सीया पोग्गला सीतं पप्प सीयं चेव अतिवतिताणं चिट्ठति, उसिणा वा पोग्गला उसिणं पप्प उसिणं चेव अतिवतित्ताणं चिट्ठति, एवमेव तेहिं देवेहिं ताहिं

Page #587

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् -२- ३४/-/-/५९०
२६०
अच्छराहिं सद्धिं कायपरियारणं कते समाणे से इच्छमणे खिप्पामेव अवेति ।
वृ. 'से जहानामए' इत्यादि 'से' इति अथशब्दार्थः, स चात्र वाक्योपन्यासे, यथा नाम 'ते' विवक्षिताः शीताः पुद्गलाः शीतं - शीतयोनिकं प्राणिनं प्राप्य 'शीतमेव' शीतत्वमेवातिव्रज्य - अतिशयेन गत्वा तिष्ठन्ति, किमुक्तं भवति ? - विशेषतः शीतीभूतस्य शीतयोनिकस्य प्राणिनः सुखित्वायोपकल्पन्ते, उष्णा वा पुद्गला उष्णयोनिकं प्राणिनं प्राप्य 'उष्णमेव' उष्णत्वमेवातिव्रज्य - अतिशयेन गत्वा तिष्ठन्ति, विशेषतः स्वरूपलाभसम्पत्त्या तस्य सुखित्वायोपतिष्ठन्ते इति भावः,
'एवमेव' अनेनैव प्रकारेण तैर्देवैस्ताभिरप्सरोभिः सार्द्धयथोक्तरूपे कायपरिचारणे कृतेसति इच्छामनः--कामविषयेच्छाप्रधानं मनः क्षिप्रमेवातितृप्तिभावात् शीतीभवति, इयमत्र भावना - यथा शीत्पुद्गलाः शीतयोनिकस्य प्राणिनः संस्पर्शे शीतत्वं विशेषतः आसादयन्तस्तस्य सुखित्वायोपकल्पन्ते उष्णपुद्गला वा उष्णयोनिकस्य प्राणिनः संस्पर्श उष्णत्वमतिप्रभूतमासादयन्तः सुखाय घटन्ते तथा देवीशरीरपुद्गला देवशरीरमवाप्यदेवशरीरपुद्गला अपि देवीशरीरमवाप्य परस्परं तद्गुणतां भजमानाः परस्परं सुखित्वायोपकल्पन्ते ततस्तृप्तिरुपजायते तृप्तिभावाच्चाभिलाषनिवृत्तिर्भवतीति ।
इह मनुष्यस्त्रीणां मनुष्यपुरुषोपभोगे शुक्रपुद्गलसङ्क्रमतः सुखमुपजायमानं लब्धं तत्किं देवीनामप्युपभोग्यदेवसत्कशुक्रपुद्गलसङ्क्रमतः सुखमुपजायते आहोश्चिदन्यथेति संशयानो देवानां शुक्रपुद्गलास्तित्वं पृच्छति
मू. (५९१) अत्थि णं भंते! तेसिं देवाणं सुक्कपोग्गला ?, हंता ! अत्थि, ते णं भंते ! तासिं उच्छरकाणं कीसत्ताते भुजो २ परिणमंति ?, गो० ! सोतिंदियत्ताते चक्खुइंदि० घाणिंदिय० रसिंदिय० फासिंदियत्ताते इट्ठत्ताते कंतत्ताते मणुन्नत्ताते मणामत्ताते सुभगत्ताते सोहग्गरूवजोव्वणगुणलावन्नत्ताए ते तासिं भुजो २ परिणमति ।
वृ. 'अत्थि 'मित्यादि, अस्तीतिनिपातोऽत्र बह्वर्थे, णमिति पूर्ववत्, भदन्त ! तेषां देवानां शुक्रपुद्गलाः यत्सम्पर्कती देवीनां सुखमुपजायते ?, 'हंता ! अस्थि' भगवानाह - गौतम ! सन्ति, केवलं ते वैक्रियशरीरान्तर्गता इति न गर्भाधानहेतवः,
'तेण भंते!' इत्यादि, ते शुक्रपुद्गलाः, णमिति पूर्ववत् भदन्त ! तासामप्सरसां की क्स्वरूपतया 'भूयो २' यदा २ क्षरन्ति तदा २ इत्यर्थः परिणमन्ति ?, भगवानाह - 'गोयमे' त्यादि, श्रोत्रेन्द्रियरूपतया यावत्सप्रशनेन्द्रियतया, तेऽपि कदाचिदनिष्टतया परिणमन्तः सम्भाव्येरन् तत आह - इष्टतया, इष्टमपि किञ्चित्स्वरूपतोऽकान्तं भवति, यथा शूकरादीनामिष्टमपि विष्ठादि, तत आह- 'कान्ततया' कमनीयतया, कान्मतपि किञ्चिन्मनः स्पृहणीयं न भवति तत आह
'मनोज्ञतया' अतिस्पृहणीयतया, तदप्यतिस्पृहणीयत्वं कदाचिदापातकालमात्रभावि सम्भाव्यते तत आह- 'मन आपतया' मन आप्नुवन्ति - मनसि सदा रमन्ते इति मन आपास्तभावस्तत्ता तया मनसा सदा स्पृहणीयतयेति भावः, कस्मादिति चेत्, अत आह- 'सुभगतया' 'नमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शन' मिति न्यायात् अत्र हेतौ तृतीया, ततोऽयमर्थः - यतः सुभगतया - सर्वजनप्रियतया परिणमन्ति तत उच्यते इष्टतया कान्ततयेत्यादि, सुभगतया परिणमनमपि कथमिति चेत्,

Page #588

२६१
पदं-३४, उद्देशकः, द्वार
अत आह-'सोहग्गरूवजोव्वणगुणलावन्नत्ताए' इति, अत्र प्राकृततया गुणशब्दस्य लावण्यशब्दात् पूर्वनिपातः परमार्थस्तु परतो द्रष्टव्यः, ततोऽयमर्थः-सौभाग्याय-सौभाग्यहेतवे रूपयौवनलावण्यरूपा गदुणा यस्य तत्सौभाग्यरूपयौवनलावण्यगुणं तद्भावस्तत्ता तया, तत्र रूपं-सौन्द्रयवती आकृतियॊवनं-परमस्तरुमिमा लावण्यं-अतिशायी मनोभवविकारहेतुः परिणतिविशेषः, यतः सौभाग्यहेतुरूपादिगुणनिबन्धनतया परिणमन्तिततः सुभगतया परिणमंतीत्युच्यते, एवं ते शुक्रपुद्गलास्तासामप्सरसां भूयो भूयः परिणमन्ति।
तदेवं कायपरिचार उक्तः, सम्प्रति स्पर्शपरिचारं विभागयिषुराह
मू. (५९२) तत्थ णंजे ते फासपरियारगा देवा तेसिणंइच्छमणे समुप्पजजति, एवंजहेव कायपरियारगा तहेव निरवसेसं भाणितव्यं ।
तत्थ णं जे ते स्वपरियारगा देवातेसि णं इच्छामणे समुप्पजति इच्छामो णं अच्छराहिं सद्धिं रूवपरियारणं करेत्तते, ते णं तेहिं दवेहिं एवं मणसीकते समाणे तहेव जाव उत्तरवेउविताति रूवाइंविउव्वंति विउवित्ता जेणामेव ते देवा तेणामेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तेसिं देवाणं अदूरसामंते ठिचा तांइ उरालई जाव मनोरमाइं उत्तरवेउव्विताइ रुवाई उवदंसेमाणीतो २ चि ट्ठति, तते णं ते देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं रूवपरियारणं करेंति, सेसं तं चेव जाव भुजो २ परिणामंति।
तत्य णंजे ते सद्दपपियारगा देवा तेसिंणं इच्छामणे समुष्पजति-इच्छामो णं अच्छराहिं सद्धिं सहपरियारणं करेत्तए, ततेणंतेहिं देवेहिं एवंमणसीकए समाणे तहेव जाव उत्तरवेउब्वियाति रूवाति उविउव्वंति विउव्बित्ताजेणामेव ते देवा तेणामेव उवागच्छंतिर तातेसिं देवाणंअदूरसामंते ठिचा अनुत्तराइं उच्चावयाइं सहाई समुदीरेमाणीतो २ चिट्ठति, तते णं ते देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं सद्दपरियारणं करोति सेसंतं चेव जाव भुजो २ परिणमंति।।
तत्थणजे ते मनपरियारगा देवा तेसिं इच्छामणे समुप्पजति, इच्छामोणं अच्छराहिं सद्धिं मणपरियारणं करेत्तते, तते णं तेहिं देवेहिं एवं मणसीकए समाणे खिप्पामेव ताओ अच्छराओ तत्थ गयाओ चेव समाणीओ अनुत्तराति उचावयातिमणाइं संपहारे माणीतो २ चिट्ठति, तते णं ते देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं मणपरियारणं करोति, सेसं निपवसेसंतं चव जाव भुनो २ प० ।
वृ.'तत्थण'मित्यादि, तत्र-तेषुपरिचारकादिषुमध्ये णमिति पूर्ववत्येते स्पर्शपरिचारका देवास्तेषां णमिति पूर्ववत् एवमिच्छामनः-स्पर्शपरिचारविषयेच्छाप्रधान मनःसमुत्पद्यते, ‘एवं जहेवे'त्यादि, एवंउक्तेन प्रकारेण यथैवानन्तरं प्राक्कायपरिचारका उक्ताः" तथैव स्पर्शपरिचारकेष्वपि निरवशेषं भणितव्यं, तच्चैवम्-'इच्छामोणं अच्छाराहि सद्धिं फासपरियारं करेत्तए, तए णंतहिं देवेहिं एवं मणसीकए समाणे खिप्पामेव ताओ अच्छराओ उरालाइंजाव विउव्दित्ता तेसंदेवाणंअंतियंपाउब्भवंति, तएणते देवाअच्छराहिं सद्धिं फासपरियारं करेंति" स्पर्शपरिचारणं वदनचुम्बनस्तनमर्दनबाहुउपगूहनजघनोरुप्रभृतिगात्रसंस्पर्शरूपं,
‘से जहानामएसीया पुग्गला सीयंपप्प सीयं चेव अतिवइत्ताणं चिट्ठतिउसिणा वा पोग्गला उसिणंपप्प उसिण चेवअइवइत्ताणंचिट्टतिएवमेव तेहिं देवेहिं ताहिं अच्छराहिं सद्धिंफासपरियारणे कए समाणे इच्छामणे खिप्पामेव अवेइ,' अस्य सपातनिका व्याख्या प्राग्वत्, 'अस्थि णं भंते ! तेसिं देवाणं सुक्कपोग्गला?, हंता ! अस्थि, ते णं भंते ! तासिं अच्छराणं कीसत्ताए भुजो २

Page #589

२६२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्--२- ३४/-/-/५९२ परिणमंति ?, गोयमा ! सोतिंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए इट्ठत्ताए कंतत्ताए जाव भुजो २ परिणमंति' अस्यापि सपातनिका व्याख्या प्राग्वत्, नवरमस्मिन् स्पर्शप्रवीचारे शुक्रपुद्गलसङ्कमो दिव्यप्रभावादवसेयः, एवं रूपपरिचारादावलपि भावनीयं, तेवमुक्ताः स्पर्शपरिचारकाः,
सम्प्रति रूपपरिचारणां विभावयिषुराह - 'तत्थण' मित्यादि, सुगमं तावत् यावत् विकुर्वित्वा 'जेणामेव 'त्ति यत्रैव देवलोके विमाने प्रदेशे च ते देवाः सन्ति तत्रैव स्थाने ता अप्सरस उपागच्छन्ति, उपागम्य च तेषां देवानां 'अदूरसांते' इति अदूरसमीपे स्थित्वा तानि पूर्वं विकुर्वितानि उदाराणि यावदुत्तरवै क्रियाणि रूपाणि उपदर्शयन्त्यस्तिष्ठन्ति, ततस्ते देवास्ताभिरप्सरोभिः सार्द्ध रूपपरिचारणां परस्परं सविलासदृष्टिविक्षेपाङ्गप्रत्यङ्गनिरीक्षणनिजनिजानुरागप्रदर्शनपटिष्टचेष्टाप्रकटनादिरूपां कुर्वन्ति, सेसं तं चेव' त्ति शेषं 'से जहा नामए' इत्यादि तदेव यावत् 'भुजो २ परिणमन्ती 'ति वाक्यम्, तदेवं भाविता रूपपररिचारणा,
"
सम्प्रति शब्दपरिचारणां भावयितुकाम आह- 'तत्थ ण' मित्यादि कण्ठ्यं, नवरमदूरसमीपे स्थित्वा अनुत्तरान् सर्वमनः प्रल्हादजनकतया अनन्यसदशान् उच्चावचान् - प्रवलर तरमन्मथोद्दीपकसभ्यासभ्यरूपान् शब्दान्सूत्रे नपुंसकनिर्द्देशः प्राकृतत्वात्, समुदीरयन्त्यस्तिष्ठन्ति, शेषं तथैव, 'एवं तत्थ ण' मित्यादि, मनः परिचारकसूत्रमपि तथैव यावन्मनः परिचारे मनसि कृते सति क्षिप्रमेव ता अप्सरसस्तत्र गता एव-सौधर्मेशानदेवलोकान्तर्गतस्वस्वविमानस्थिता एव सन्त्योऽनुत्तराणि - परमसन्तोषजनकतया अनन्यसध्शानि उच्चावचानि - कामानुषक्तसभ्यासभ्यरूपाणि मनांसि प्रचारयन्त्यस्तिष्ठन्ति, इह 'तत्तगया चेव समाणीओ' इति वदता देव्यः सहस्रारं यावद् गत्छन्ति न परत इत्यावेदितं द्रष्टव्यं तथा चाह सङ्ग्रहणिमूलटीकाकारो हरिभद्रसूरिः"सनत्कुमारादिदेवानां रताभिलाषे सति देव्यः स्वसल्पपरिगृहीताः सहस्ररं यावद् गच्छन्ती' ति, तथा स एव प्रदेशान्तरे आह - "इह सोहम्मे कप्पे तासिं देवीणं पलि ओवममाउगं ताओ तद्देवाणं चेव हवंति, जासिं पुण पलिओवमाई समयाहिया ठिई दुसमयतिसमयसंखेज्जासंखेज्जसमयाहिया जाव दसपलिया सोहम्मगदेवीओ ताओ सणकुमाराणंगच्छंति, एवं दसपलि ओवरि जासिं समयाहिया ठिई जाव वीसं पलिया ताओ बंभलोगदेवाणं गच्छंति, एवं वीसपलि ओवरि जासिं समयाहिया ठिई जाव तीसं पलिया ताओ महासुक्कदेवाणं गच्छंति, एवं तीसं पलिओवर जासिं समयाहिया ठिई जाव चत्तालीसं पलिया ताओ आणयदेवाणं तत्थ ठिया चेव झाणावलंबणं होति, एवं चत्तालीसं पलि ओवरि जासिं समयाहिया ठिई जाव पंचास पलिया ताओ आरणदेवाणं तत्थ ठियाओ चेव झाणावलंबणं होंति"
तथा "ईसाणे जासि देवीणं पलिओवममहियमाउयं ताओ तद्देवाणं चेव होंति, जासिं पुण अहियापलिओवमाई समयाहिया ठिई दुसमयतिसमयसंखेज्जासंखेज्जसमयाहिया जाव पन्न रसपलिया ताओ माहिंददेवाणं गच्छंति, एवं पन्नरसपलि ओवरि समयाहिया ठिई जाव पणवीसं पलिया ताओ लंतगदेवाणं, जासिं पुण पणवीसपलि ओवरि समयाहिया ठिई जाव पंचतीसं पलिया ताओ सहस्सारदेवाणं, जासिं पुण पंचत्तीसपलि ओवरि समयाहिया ठिई जाव पणयालीसं ताओ पाणयदेवाणं तत्थ ठियाओ चेव झाणावलंबणं होति, जासिं पुण पणयालीसं पलि ओवरि समयाहिया दिई जाव पणपन्नपलिया ताओ अच्चुयदेवाणं तत्थ ठियाओ चेव झाणावलंबणं हवंति" इति, 'तए ण' मित्यादि, ततो णमिति पूर्ववत्, ते देवाः ताभिरप्सरोभिः सार्द्धमनः- परिचारणं

Page #590

पदं- ३४, उद्देशक:-, द्वारं
२६३
सुरतानुबन्धि परस्परं सभ्यासभ्यमनः सङ्कल्पकरणरूपं कुर्वन्ति, 'सेस' मित्यादि, शेषं 'से जहा नामए सीया पोग्गला' इत्यादि निरवशेषं तावद् वक्तव्यं यावत् 'भुञ्जो २ परिणमन्ती' ति सर्वान्तिमं वाक्यं, व्याख्या चास्य प्राग्वत्, तत ऊर्ध्वं तु ग्रैवेयकादयो मनसाऽपि योषितो न प्रार्थयन्ति, प्रतनुवेदोदयत्वात्, यथोत्तरं चैतेऽनन्तगुणसुखभाजः, तथाहि - कायप्रवीचारेभ्यो नन्तगुणसुखाः स्पर्शपरिचारकास्तेभ्यो ऽप्यनन्तगुणसुखाः रूपपरिचारकास्तेभ्योऽपि अनन्तगुणसुखा; शब्दपरिचारकास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणसुखा मनः परिचारकास्तेभ्योऽपि अपरिचारकाः अनन्तगुणसुखाः । साम्प्रतमेतेषामेव परस्परमल्पबहुत्वमभिधित्सुराह
मू. (५९३) एतेसि णं भंते! कायपरियारगाणं जाव मनपरियारगाणं अपरियारगाण य कयरे० अप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्थोवा देवा अपरियारगा मनपरियारगा संखे० सद्दपरियारगा असंखे० रूवप० असं०- फासप० असं० कायप० असं० ॥
बृ. 'एएसि णमित्यादि, सर्वस्तोका देवा अपरिचारकाः, ते हि ग्रैवेयकानुत्तरोपपातिन्स्ते च सर्वसङ्घयया क्षेत्रपल्योपमासङ्घयेय भागवर्त्तिनभः प्रदेशराशिप्रमाणा इति, तेभ्योऽपि मनः परिचारका देवाः सङ्घयेयगुणाः, तेषामानतादिकल्पचतुष्टयवर्त्तित्वात्, तद्वर्त्तिनां च पूर्वदेवापेक्षया सङ्घयेयगुणक्षेत्रपल्योपमा सङ्घयेय भागगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, तेभ्यः शब्दपरिचारका असङ्घयेयगुणाः, ते हि महाशुक्रसहस्रारकल्पवासिनः, ते च धनीकृतलोकस्य एकप्रादेशिक्याः श्रेणेरसङ्घयेयतमे भागे यावन्त आकाशप्रदेशास्तावठ्यामाणाः,
तेभ्योऽपि रूपपिचारका देवा असङ्घयेयगुणाः, ते हि ब्रह्मलोकलान्तकल्पनिवासिनः, ते च पूर्वदेवानधिकृत्यासङ्घयेयगुण श्रेण्यसङ्घयेयभागगतनभः प्रदेशराशिप्रमाणाः, तेभ्योऽपि स्पर्शपरिचारका देवा असङ्घयेयगुणाः, तेषां सनत्कुमारमाहेन्द्रकल्पवर्त्तित्वात् तद्वर्त्तिनांच ब्रह्मलोकलान्तकदेवानपेक्ष्यासङ्घयेयगुणश्रेण्यसङ्घयेयबागवत्याकाशप्रदेशपरिमाणतयाऽधीतत्वात्, तेभ्यः कायपरिचारका देवा असङ्घयेयगुणाः भवनपत्यादीनामीशानान्तानां सर्वेषां कायपरिचारकत्वात्, तेषां सर्वसङ्ख्यया प्रतरासङ्घयेयभागवर्त्तिनभः प्रदेशराशिप्रमाणत्वात् इति ॥
पदं - ३४ – समाप्तम्
पदं - ३५ - "वेदना "
बृ. तदेवमुक्तं चतुस्त्रिंशत्तमं पदं, सम्प्रति पञ्चत्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तरपदे वेदपरिणामविशेषः प्रवीचारः प्रतिपादितः अत्र तु गतिपरिणामविशेषा वेदना प्रतिपाद्यते, तत्र आदी सकलवक्तव्यतासङ्ग्रहपरे इमे द्वे गाधे
मू. (५९४)
सीता य दव्वसरीरा साता तह वेदणा भवति दुक्खा ।
अब्भुवगमोवक्कमिया निदाय अनिदाय नायव्वा ॥
बृ. 'सीया य दव्वे' त्यादि, वेदना प्रथमतः शीता चशब्दादुष्णा सीतोष्णा च वक्तव्या, तदनन्तरं द्रव्य क्षेत्रकालभावैर्वेदना वक्तव्या, ततः शारीरी उपलक्षणान्मानसी च वेदना वाच्या, ततः साता तथा दुःखा वेदना सभेदा वक्तव्यतया ज्ञातव्या भवति, तदनन्तरमाभ्युपगमिकी औपक्रमिकी च वेदना वक्तव्यतया ज्ञातव्या, ततोऽप्यनन्तरं निदा चानिदा चेति, सातसुखादीनां विशेषमाभ्युपगमिक्यादिशब्दानामर्थं त्वग्रे वक्ष्यामः, सातादिवेदनां अधिकृत्य यो विशेषो वक्ष्यते

Page #591

२६४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३५/-1-1५९४
तत्सङ्ग्राहिका द्वितीया गाथा- मू. (१९५) सायमसायं सव्ये सुहं च दुक्खं अदुक्खमसुहं च ।
मानसरहियं विगलिंदिया उ सेसा दुविहमेव ।। वृ. 'सायमसायमित्यादि, सर्वे संसारिणः सातामसातां चशब्दात् सातासातां च वेदनां वेदयन्ते, तथा सुखांदुःखांअदुःखासुखांच, तथा विकलेन्द्रिया-एकद्वित्रिचतुरिन्द्रिया:-तुशब्दस्याधिकारार्थसंसूचनार्थत्वादसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाश्च मानसरहितां-मनोविकलां वेदनां वेदयन्ते, शेषास्तु द्विविधामेवशरीरमनोनिबन्धनां, शारीरीमानसीं तदुभयसमुद्भवांचेतिभावः, निदाऽनिदादिगतस्तु विशेषो न सङ्ग्रहीतो, विचित्रत्वात् सूत्रगतः । तत्र 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात् प्रथमतः शीतादि-वेदनाः प्रतिपादनार्थमाह
मू. (५९६) कइविहाणं भंते ! वेदणा पं०?, गो० ! तिविहा वेदना पं०, तं०-सीता उसिणा सीतोसिणा, नेरइया णं भंते ! किं सीतं वेदनं वेदेति उसिणं वे० वे० सीतोसिणं वेदनं वेदेति?, गो०! सीतंपि वेदनं वेदेति उसिणंपि वे० के० नो सीतोसिणं वे० वे०, केईएक्कक्कपुढवीए वेदनाओ भणंति, ___रयणप्पभापुढविनेरइयाणं भते ! पुच्छा, गो० ! नो सीतं वेदनं वे० उसिणं वे० ० नो सीतोसिणं वे० वे०, एवं जाव वालुय्यभापुदविनेरइया, पंकप्पभापुढविनेरइयाणं पुच्छा, गो०! सीतंपि वे० के० उसिणंपि वे० वे०, नो सीतोसिणं वे० वे०, ते बहुयतरागा जे उसिणं वेदनं वेदंति, ते थोवतरागाजे सीतं वेदनं वे०, धूमप्पभाए एवं चेव दुविहा, नवरंते बहुतरागाजे सीतं वे० वे० ते थोवतरागाजे उसिणंवे० वेदेति, तमाएयतमतमाएयसीयं वे० वे० नो उसिणं वे० वे०, नो सीतोसिणं वे० वेदेति,
असुरकुमाराणं पुच्छा, गो०! सीतंपिवे० वे० उसिणंपि वै० वे० सीतोसीणंपि वे० वे०, एवंजाव वेमाणिया। कतिविहाणंभंते! वेदणापं०?, गो०! चउब्बिहा वेदणा पं० त०-दब्बतो खेत्ततो कालते भावतो, नेरइयाणं भंते ! किंदवतो वेदनं ० ० जाव किं भावतो वे० ०?. गो०! दबओविवे० वे० जाव भावओवि वे-वे०, एवं जाव वेमाणिया।
कतिविहा णं भंते ! वेदना पं०?, गो०! तिविहा वेदना, पं०, तं०-सारीरा माणसा सारीरमाणसा, नेरइया णं भंते ! किंसारीरं वे० वे० माणसं वेयणं वे० सारीरमाणसंवे० ०?, गो०! सारीरपि वे० वे० माणसंपिवे०० सारीरमाणसपि वे० वे०, एवंजाव वेमाणिया, नवरं एगिदियविगलिंदिया सारीरं वे० वे० नो माणसं वे० वे० नो सारीरमाणसं वे० ०।
कइविहा णं भंते ! वेयणा पं०?, गो० ! तिविहा वेदनाा पं०, तं०-साता असाता सातासाता, नेरइया णं भंते ! किं सायं वेदनं वेदंति असातं वे० के० सायसायं ० ०? गोयमा! तिविहंपि वे० वे० एवं सव्यजीवा जाव वेमाणिया। कतिविहा णं भंते ! वेदना पं०?, गो० ! तिविहा पं०, तं०-दुक्खा सुहा अदुक्खसुहा, नेरइया णं भंते ! किं दुक्खं वेदनं वे० वे० पुच्छा, गो० ! दुक्खपि वे० वे० सुहंपि वे० वे० अदुक्खमसुहंपि वे० वे० एवंजाव वेमाणिया।
वृ. 'कइविहा णं भंते !' इत्यादि, शीता-शीतपुद्गलसम्पर्कसमुत्था, एवमुष्णा, या च अवयवभेदेन शीतोष्णपुद्गलसम्पर्कतः शीता उष्णा च सा शीतोष्णा, एनामेव त्रिविधां वेदनां नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति

Page #592

पदं-३५, उद्देशकः-, द्वार
२६५ 'नेरइया णमित्यादि, तत्राद्यासु तिसृषु पृथिवीषूण्णां वेदनां देदयन्ते, ते हि शीताः ये नरकावासाश्चतदाश्रयभूताः, सर्वतोजगप्रसिद्धस्वादिराङ्गारातिरिक्तबहुप्रतापोष्णपुद्गलसम्भूताः, चतुर्थ्यांतुपङ्कप्रभाभिधानायां पृथिव्यां केचिन्नैरयिका उष्णवेदना केचिञ्च शीतवेदनामनुभवन्ति, तत्रत्यनरकावासानां शीतोष्णभेदतो द्विधा मेदात्, केवलं ये उष्णवेदनां वेदयन्ते ते प्रभूततराः, प्रभूतेषुनरकावासेषूष्णवेदनासद्मावात्, इतरेशीतवेदनामनुभवन्तःस्तोकाः, स्तोकतरेषुनरकावासेषु शीतवेदनासम्भवात्, धूमपरभायामपिपृथिव्यां केचित् शीतवेदनाका केचिदुष्णवेदनाकाः, नवरं शीतवेदनाकाः प्रभूततराः, प्रभूतेषु नरकावासेषु शीतवेदनासम्भवात्, स्तोका उष्णवेदनाः, कतिपयेष्वेव नरकावासेपूष्णवेदनाभावात्, अथस्तन्योस्तु द्वयोः पृथिव्यशीतवेदनामेव नैरयिका अनुभवन्ति, तत्रत्यनैरयिकाणां सर्वेषामुष्णयोनिकत्वात्, नरकावासानांत्वनुपमहिमानुषक्तत्वात, एतावत्सूत्रंचिरन्तनेष्वविप्रतिपत्त्या श्रूयते, केचिदाचार्याः पुनरेतद्विषयमधिकमपि सूत्रं पठन्ति, ततस्तन्मतं आह___'केइ एक्क्कीए पुढवीए वेयणं भणंति' इति केचिदाचार्या एकैकस्यां पृथिव्यां प्रश्ननिवचनरूपतया वेदनां भणंति, यथा भणन्ति तथोपदर्शयन्ति-‘रयणप्पभे त्यादि सुगम, तदेवं नैरयिकाणां चिन्तिता शीतादिवेदना, सम्प्रत्यसुरकुमाराणांतांचिचिन्तयिषुरिदमाह-'असुरकुमाराणं पुच्छा' असुरकुमाराणां शीतादिवेदनाविषयेत पृच्छासूत्रंच वक्तव्यं, 'असुरकुमाराणं भंते ! किं सीयं वेदणंवेयंति उसिणं वेयर्णवेयंतिसीओसिणंवेयणंवेयंति?,इतिभगवानाह-'गोयमे त्यादि, शीतामपि वेदनां वेदयन्ते, यदा शीतलजलसम्पूर्णहदादिषु निमज्जनादिकं विदधति, उष्णामपि वेदनां वेदयंते यदाकोऽपि महर्द्धिकस्तज्जातीयोऽन्यजातीयोवा कोपवशाविरूपतया ६ष्टयाऽवलोकमानःशरीरे सन्तापमुत्पादयति, यथा प्रथमोत्पन्नः ईशानेन्द्रो बलिचञ्चाराजधानीवास्तव्यानामसुरकुमाराणामुत्पादितवान् , अन्यथा वातथाविधोष्णपुद्गलसम्पृक्तावुष्णवेदनामनुभवन्तो वेदितव्याः, यदा त्ववयवभेदेन शीतपुद्गलसम्पर्क उष्णपुद्गलसम्पर्कचोपजायते तदा शीतोष्णां वेदनांवेदयन्ते, ननुउपयोगःक्रमेणजीवानां भवति, तथास्वाभाव्यात्, कथमत्रशीतोष्णवेदनानुभवो युगपत् प्रख्याप्यते इति?, उच्यते, इहापि वेदनानुभवः क्रमेणैव, तथाजीवस्वाभाव्यात्, केवलं शीतोष्णवेदनाहेतुपुद्गलसम्पर्को युगपदुपजायत इति सूक्ष्ममाशुसञ्चारिणमुपयोगक्रममनपेक्ष्य यथैव ते वेदयमाना युगपदभिमन्यन्ते तथैव प्रतिपादितमिति न कश्चिद्दोषः, सामान्यतः सूत्रस्य प्रवृत्तत्वात,
___ 'एवं जाववेमाणिय'त्तिएवं-असुरोक्तेनप्रकारेण याववैमानिकास्तावत्सूत्रं वक्तव्यं, तच्चैवम्-'पुढविकाइयाणं भंते ! किं सीयं वेयणं वेयंति उसिणं वे० वे०सीओसिणं वेयणं वेयंति गो०! सीयंपिवे० वे० उसिणंपिवे० वे०सीतोसिणंपि वे० वेयंति' इत्यादि, तत्र पृथिवीकायिकादयो मनुष्यपर्यवसानाःशीतवेदनां हिमादिप्रपातेऽभिवेदयमाना वेदितव्याः उष्णवेदनामग्न्यादिसम्पर्के शीतोष्णवेदनामवयवशःशीतोष्णपुद्गलसम्बन्धेइति, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकास्त्वसुरकुमारवत् भावनीयाः । उक्ताशीतादिभेदात् त्रिविधा वेदना, सम्प्रति तामेव वेदनांप्रकारान्तरेणाभिधित्सुः प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह___ 'कइविहाणंभते' इत्यादि, इह वेदना द्रव्यक्षेत्रकालभावसामग्रीवशादुत्पद्यते, सर्वस्यापि वस्तुनो द्रव्यादिसामग्रीवशादुत्पद्यमानत्वात्, तत्र यदाऽस्यैव वेदनापुद्गलद्रव्यसम्बन्धमधिकृत्य

Page #593

२६६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - ३५/-/-/५९६ चिन्त्यते तदा द्रव्यवेदना, द्रव्यतो वेदना द्रव्यवेदना, नारकाद्युपपातक्षेत्रमधिकृत्य चिन्त्यमाना क्षेत्रवेदना, नारकादिभवकालसम्बन्धेन विवक्ष्यमाणा कालवेदना, वेदनीयकर्मोदयादुपजायमानत्वेन परिभाव्यमाना भाववेदना, एतामेव चतुर्विधां वेदनां चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति
'नेरइया णं भंते! किं दव्वतो वेयणं वेदंति' इत्यादि, सकलमपि सुगमं । प्रकारन्तरेण वेदनांपि प्रतिपिपादयिषुः प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह
'कइविहाणं भंते!' इत्यादि, शरीरे भवा शारीरी मनसि भवा मानसी तदुभयभवा शारीरमानसी, शारीरीच मानसी च शारीरमानसी, 'पुंवत्कर्मधारय' इति पुंवद्मावः, एतामेव चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति - 'नेरइया णं भंते! किं सारीरं वेयणं वेदेति' इत्यादि, तत्र यदा परस्परोदीरणतः परमाधार्मिकोदीरणतो वा क्षेत्रानुभावतो वा शरीरे पीडामनुभवन्ति तदा शारीरीं वेदनां वेदयन्ते यदा तु केवलं मनसि दुःखं परिभावयन्ति पाश्चात्यंवा भवमात्मीयं दुष्कर्मकारिणमनुसृत्य पश्चात्तापमतीव कुर्वते तदा मानसीं वेदनां वेदयन्ते, यदा तु शरीरे मनसि चोक्तप्रकारेण युगपत् पीडां अनुभवन्ति तदा शारीरमानसी, इहापि वेदनानुभावः क्रमेणैव केवलं विवक्षिततावत्कालमध्ये शरीरे च पीडामनुभवन्ति मनसि च एतावन्तं कालं एकं विवक्षित्वा युगपच्छरीरमनः पीडानुभवः प्रतिपादित इत्यदोषः, 'एवं जाव वेमाणिया' इत्यादि, एवं नैरयिकोक्तेन प्रकारेण सूत्रं तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकाः, नवरमेकेन्द्रियकलेन्द्रियाः शारीरीं वेदनां वेदयन्ते न मानसीं, तेषां मनोसोऽभावात्, ततस्तदनुसारेण तद्विषयं सूत्रं वक्तव्यं ।
प्रकारान्तरेण वेदनामभिधित्सुः प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह- 'कइविहा णं भंते !' इत्यादि, तत्र साता - सुखरूपा असाता - दुःखरूपा सातासाता - सुखदुःखात्मिका, एतामेव नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति - 'नेरइया ण' मित्यादि, तत्र तीर्थङ्करजन्मादिकाले सातवेदनां वेदयन्ते, शेषकालमसातवेदनां वेदयन्ते, यदा तु पूर्वसङ्गतिको देवो दानवो वा वचनामृतैः सिञ्चति तदा मनसि सातं शरीरे तु क्षेत्रानुभावतोऽसातं यदिवा मनस्येव तद्दर्शनतः तद्वचनश्रवणतश्च सातं पश्चात्तापानुभवनतस्त्वसातमिति तदा सातासातवेदनामनुभवन्ति, अत्रापि तावन्तं विवक्षितकालमेकं विवक्षित्वा सातासातानुभवो युगपत् प्रतिपादितः, परमार्थतस्तु क्रमेणैव च वेदितव्य इति, 'एव' मित्यादि, एवं नैरयिकोक्तप्रकारेण सर्वे जीवास्तावद्वक्तव्या यावद्वैमानिकाः, तत्र पृथिव्यादयो यावन्नाद्याप्युपद्रवः सन्निपतति तावत् सातवेदनां वेदयन्ते उपद्रवसम्पाते त्वसातवेदनामवयवभेदेनोपद्रवसम्पातभावे सातासातवेदनां, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवाः सुखमनुभवन्तः सातवेदनां च्यवनादिकाले त्वसातवेदनां परविभूतिदर्शनतो मात्सर्याद्यनुभवे स्ववल्लभदेवीपरिष्वङ्गाद्यनुभवेच युगपज्जायमाने सातासात वेदनां वेदयन्ते इति । भूयः प्रकारन्तरेण एतावमेव प्रतिपादयन् प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह
'कइविहाणं भंते!' इत्यादि, या वेदना नैकान्तेन दुःखा भणितुं शक्यते सुखस्यापि भावात् नापि सुखा दुःखस्यापि भावात् सा अदुःखसुखा सुखदुःखात्मिका इत्यर्थः, अथ सातासातयोः सुखदुःखयोश्च परस्परं कः प्रतिविशेषः ?, उच्यते, ये क्रमेणोदयप्राप्तवेदनीयकर्मपुद्गलानुभवतः सातासाते ते सातासाते उच्यते, ये पुनः परोदीर्यमाणवेदनारूपे सातासाते ते सुखदुःखे इति एतामेव चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयति - 'नेरइया ण' मित्यादि ॥
वेदनामेव प्रकारान्तरेण चिन्तयन्नाह

Page #594

पदं - ३५, उद्देशक:-, द्वारं -
मू. (५९७) कतिविहा णं भंते! वेदना पं० ?, गो० ! दुविहा वेदना पं०, तं०-अब्भोवगमिया य उवक्कमियाय, नेरइया णं भंते! अब्भोवगमियं वेदनं वे० वे० उवक्कमियं वेदनं वे० वे० ?, गो० ! नो अब्भोवगमियं वे० वे० उवक्कमियं वे० वे०, एवं जाव चउरिंदिया, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा य दुविहंपि वे० वे०, वाणमंतरजोतिसियवेमाणिया जहा नेरइया ।
वृ. 'कतिविहा णं भंते!' इत्यादि, तत्राभ्युपगमिकी नाम या स्वयमभ्युपगम्यते, यथा साधुभिः केशोल्लुञ्चनातापनादिभिः शरीरपीडा, अभ्युपगमेन स्वयमङ्गीकारेण निर्वृत्ता आभ्युपगमिकीति व्युत्पत्तेः, उपक्रमणमुपक्रमः स्वयमेव समीपे भवनमुदीरणाकरणेन वा समीपानयनं तेन निर्वृत्ता औपक्रमिकी, स्वयमुदीर्णस्य उदीरणाकरणेन वा उदयमुपनीतस्य वेदनीयकर्मो विपाकानुभवनेन निर्वृत्ता इत्यर्थः,
तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च द्विविधामपि वेदनां वेदयन्ते, सम्यग्ध्शां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च कर्मक्षपणार्थमाभ्युपगमिक्या अपि वेदनायाः सम्भवात् शेषास्त्वौपक्रमिकीमेव वेदनां वेदयन्ते नाभ्युपगमिकीं, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां मनोविकलतया विवेकाभावतस्तथाप्रतिपत्तेरभावात्, नारकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां च तथाभवस्वाभाव्यादिति, एतदेव सूत्रकृत् प्रतिपादयति- 'नेरइया णं भंते!' इत्यादि सुगमं । पुनः प्राकारन्तरेण वेदनामेवाभिधित्सुराह
मू. (५९८) कतिविहा णं भंते! वेदना पं० ?, गो० ! दुविहा वेदना पं०, तं०-निदाय अनिदाय, नेरइया णं भंते! किं निदायं वेयणं वेदयंते अनिदायं वे० वे० ?, गो० ! निदायपि वे० वे० अनिदायपि वेदनं वे०,
२६७
सेकेणट्टेणं भंते! एवं दु० - नेरइया निदायंपि अनिदायपि वे० दे० ?, गो० ! नेरइया दुबिहा पं० तं०- सण्णीभूया य असण्णीभूया य, तत्थ णं जे ते सण्णिभूया ते णं निदायपि वे० वे०, तत्थ णं जे ते असण्णीभूता ते णं अनिदायं वेदणं वे०, से तेणट्टेणं ?, गो० ! एवं नेरइया निदायंपि वेयणं वे० अनिदायपि वे० वे०, एवं जाव थणियकुमारा,
पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! नो निदायं वे० वे० अनिदायं वे० वे०, से केणट्टेणं भंते! एवं० पुढविकाइया नो निदायं वे० वे० अनिदायं वे० वे० ?, गो० ! पुढविकाइया सव्वे असण्णी असणिभूयं अनिदायं वे० वे०, से तेणट्टेणं गो० ! एवं० पुढविकाइया नो निदायं वे० वे०, अनिदायं वे० वे०, एवं जाव चउरिदिया, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा वाणमंतरा जहा नेरइया,
जोइसियाणं पुच्छा, गो० ! निदायंपि वेयणं वे० वे० अनिदायपि वेयणं वेद०, से केणट्टेणं भंते! एवं वु०-जोइसिया निदायंपि० अनिदायंपि वेयणं वेदंति ?, गो० ! जोइसिया दुविहा पं० तं० - माइमिच्छद्दिविवण्णगा य अमइसम्मद्दिट्ठीउववन्नगा य, तत्थ णं जे ते माइमिच्छद्दिट्टिउववन्नगा ते णं अनिदायं वेयणं वेयंति, तत्थ णं जे ते अमाईसम्मादिट्ठीउ० ते णं निदायं वे० वे०, से एतेणट्टेणं गो० ! एवं० जोइसिया दुविहंपि वेदनं वे०, एवं वेमाणियावि
वृ. 'कतिविहा णं भंते!' इत्यादि, च अनिदा च, तत्र नितरां निश्चितं वा सम्यक् दीयते चित्तमस्यामिति निदा, बहुलाधिकाराद् 'उपसर्गादात' इत्यधिकरणे धञ्, सामान्येन चित्तवती सम्यग्विवेकवती वा इत्यर्थः, इतरा त्वनिदा-चित्तविकला सम्यग्विवेकविकला वा, एतामेव

Page #595

२६८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३५/-/-/५९८ चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण प्रतिपादयति
'नेरइयाण मित्यादि, द्विविधा हि नैरयिकाः--संज्ञिभूता असंज्ञिभूताश्च, तत्र येते संज्ञिभ्य उत्पन्नास्ते संज्ञिभूताः, येत्वसंज्ञिभ्यस्तेऽसंज्ञिभूताः असंज्ञिनश्च पाश्चात्यं न किमपिजन्मान्तरकृतं शुभमशुभं वैरादिकं वा स्मरन्ति, स्मरणं हि तत्र प्रवर्तते यत्तीद्रेणाभिसन्धिना कृतं भवति, न चासंज्ञिभवेपाश्चात्येतेषां तीव्राभिसन्धिरासीत्, मनोविकलत्वात्, ततो यामपि काञ्चिद्वेदनांनैरयिका वेदयन्ते तामनिदां, पाश्चात्यभवानुभूतिविषयस्मरणपटुचित्तासम्भवात्, संज्ञिभूतास्तु सर्व पाश्चात्यमनुस्मरन्तीति ते निदां वेदनां वेदयन्ते इति, ।
एवमसुरकुमारादयः स्तनितकुमारपर्यवसाना भवनपतयो वक्तव्याः, तेषामपि संज्ञिभ्योऽसंज्ञिभ्यश्चोत्पादसम्भवात्, पृथिव्यानेजोवायुवनस्पतिद्वितिर्चतुरिन्द्रियाः सम्मूर्छिमा इतिमनोविकलत्वात् अनिदामेव वेदनां वेदयन्ते, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणूसा वाणमंतरा जहा नेरइया' इति, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्या व्यनतराश्चयथा नैरयिकास्तथा वक्तव्या इति शेषः, निदामपि वेदनां वेदयन्ति अनिदामपि वेदनां वेदयन्ते इति वक्तव्या इत्यर्थः कस्मादिति चेत्, उच्यते,
__ इह पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुष्याश्च द्विधाभवन्ति, तद्यथा-सम्मूर्छिमा गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च, तत्र ये ते सम्मूर्छिमास्ते मनोविकलत्वादनिदां वेदनां वेदयन्ते, ये तु गमव्युत्क्रान्तास्ते समनस्काइति निदांवेदनामनुभवन्ति, व्यन्तरास्तुसंज्ञिभ्योऽपिउत्पद्यन्तेअसंज्ञिभ्योऽपिततस्तेऽपि नैरयिकवत् निदां चानिदां च वेदनां वेदयमाना मावनीयाः,
___'जोइसिया णमित्यादि, ज्योतिष्कास्तु संज्ञिभ्य एवोत्पद्यन्ते, ततस्तेषु न नैरयिकोक्तेन प्रकारेण निदानिदेवेदने सम्भावनीये, किन्तुप्रकारान्तरेण, ततस्तमेवप्रकारंबुभुत्सुः प्रश्नसूत्रमाह'से केणटेणं भंते !' इत्यादि सुगमं, भगवानाह-'गोयमे त्यादि, ज्योतिष्का हि द्विविधाःमायिमिथ्याध्ष्टयुपपत्रकाः अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च,
तत्र मायानिवर्तितं यत्कर्म मिथ्यात्वादिकं तदपि माया, कार्ये कारणोपचारात्, माया विद्यते येषां ते मायिनः,अत एव मिथ्यात्वोदयात् मिथ्या-विपर्यस्ता दृष्टिः-वस्तुतत्त्वप्रतिपत्तिर्येषां ते मिथ्यादृष्टयो मायिनश्च ते मिथ्याष्टयश्चमायिमिथ्याष्टयस्ते च ते उपपन्नकाश्च मायमिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाः तद्विपरीताअमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाः,
तत्र ये ते मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकास्तेऽपि मिथ्याष्टित्वादेव व्रतविराधनातोऽज्ञानतपोवशाद्वा वयमेवंविधा उत्पना इति न जानते, ततः सम्यग्यथावस्थितपरिज्ञानाभावादनिदां वेदनां वेदयमानास्तेवेदितव्याः, येत्वमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नास्त सम्यग्धष्टित्वात्यथावस्थितंस्वरूपं जानन्ति, ततो यां काञ्चन वेदनां वेदयन्ते तां सर्वामपि निदामिति,
___ “एवंचेववेमाणियावि' इति एवं-ज्योतिष्कोक्तेन प्रकारेण वैमानिकाअपि निदामनिदां च वेदनां वेदयमाना वेदितव्याः, तेषामपि मिथ्याष्टिसमष्टिभेदतो द्विविधत्वात् ॥
पदं - ३५ - समाप्तम् मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रे पश्चत्रिशत्तमपदस्य मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता।

Page #596

पदं-३६, उद्देशकः, द्वारं
२६९
पदं-३६ - "समुद्धातः" वृ. तदेवं व्याख्यातं पञ्चत्रिंशत्तमं पदं, सम्प्रति षट्त्रिंशत्तममारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरपदे गतिपरिणामविशेषो वेदना प्रतिपादिता, इहापिगतिपरिणामविशेष एव समुद्घातश्चिन्त्यते, तत्र समुद्घातवक्तव्यताविषयए इयमादौ सङ्ग्रहणिगाथामू. (५९९) वेयणकसायमरणे वेउब्वियतेयए य आहारे।
केचलिए चेव भवे जीवमणुस्साण सत्तेव ।। वृ. 'वेयणे' त्यादि, इह समुद्घाताः सप्त भवन्ति, तद्यथा--'वेयणकसायमरणे' इति, वेदनं कषायाश्च मरणं च वेदनकषायमरणं समाहारो द्वन्द्वस्तस्मिन् विषये त्रयः समुद्घाता भवन्ति, तद्यथा-वेदनासमुद्घाताः कषायसमुद्धातोमरणसमुद्घातश्च, वेउब्बिय'त्ति वैक्रियविषयश्चतुर्थः समुद्घातः, तैजसः पञ्चमः समुद्घात;, षष्ठ आहार इति-आहारकशरीरविषयः,
-सप्तमः केवलिकः-केवलिषुभवति, जीवमणुस्साण सत्तेवित्तिसामान्यतोजीवचिन्तायां मनुष्यद्वारचिन्तायां सप्तैव-सप्तपरिमाणाः समुद्घाता वक्तव्याः, न न्यूनाः, सप्तानामपि तत्र सम्भवात, 'सत्तेव'त्ति एवकारोऽत्र परिमाणे, वर्तते च परिमाणे एवशब्दः, यदाह शाकटायनन्यासकृत्-‘एवोऽवधारणपृथकत्वपरिमाणेष्विति, शेषद्वारचिन्तायांतुयथासम्भवं वाच्याः,ते चाग्रे स्वयमेव सूत्रकृताऽभिधास्यन्ते इत्येष सङ्ग्रहणिगाथासक्षेपार्थः।।
__ अथ समुद्घात इति कः शब्दार्थः ?, उच्यते, समित्येकीभावे उप्राबल्ये, एकीभावेन प्राबल्येन घातः समुद्घातः, केन सह एकीभावगमनमिति चेत्, उच्यते, अर्थाद्वेदनादिभिः तथाहियदाऽऽत्मा वेदनादिसमुद्घात गतो भवति तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणतएव भवति, नान्यज्ञानपरिणतः, प्रावल्येन कथं घात इति चेत्, उच्यते, इह वेदनादिसमुद्घातपरिणतो बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवयोग्यानुदीरणाकरणेनाकृष्योदयावलिकायां प्रक्षिप्यानुभूय च निर्जरयति, आत्मप्रदेशैस्सह सलिष्टान् सातयतीति भावः, 'पुवकयकम्मसाडणं तु निज्जरा' इति वचनात्, तथाहि-वेदनासमुद्घातोऽसद्वेधकर्माश्रयः, . ___ कषायसमुद्घातः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः, मारणान्तिकसमुद्घातः अन्तर्मुहूर्तशेषायुःकश्रियः, वैक्रिवकतैजसाहारकसमुद्घाता यथाक्रमंवैक्रियशरीरतैजसशरीराहारकशरीरनामकर्माश्रयाः,
केवलिसमुद्घातः सदसद्वेधशुभाशुभनामोच्चनीयचैर्गोत्रकर्माश्रयः, तत्रवेदनासमुद्घातगत आत्मा असातवेदनीयकर्मपुद्गलपरिशातंकरोति, तथाहिवेदनापीडितोजीवः स्वप्रदेशानन्तान्तकर्मस्कन्धवेष्टितान् शरीराद्वहिरपि विक्षिपति, तैश्च प्रदेशैर्वदनजठरादिरन्प्राणि कर्णस्कन्धाद्यपान्तरालानि चापूर्यायामतो विस्तरतश्च शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्यान्तर्मुहूर्त यावदवतिष्ठते, तस्मिंश्चान्तर्मुहूर्ते प्रभूतासातावेदनीयकर्मपुद्गलपरिशातं करोति,
__कषायसमुद्घातसमुद्धतः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्मपुद्गलपरिशातंविधत्ते, तथाहिकषायोदयसमाकुलो जीवः प्रदेशान् बहिर्विक्षिपति, तैः प्रदेशैर्वदनोदरादिरन्ध्राणि कर्णस्कन्धाधन्तरालानि चापूर्यायामतो विस्तरतश्च देहमानं क्षेत्रमभिव्याप्य वर्तते, तथाभूतश्च प्रभूतान् कपायकर्मपुद्गलान् परिशातयति,
एवं मरणसमुद्घातगत आयुःकर्मपुद्गलान् परिशातयति, नवरं मरणसमुद्घातगतो

Page #597

२७०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३६/-1-1५९९ विक्षिप्तस्वप्रदेशो वदनोदरादिरन्प्राणि स्कन्धाद्यपान्तरालानि चापूर्य विष्कम्भबाहल्याभ्यां स्वशरीरप्रमाणमायामत्; स्वशरीरातिरेकतोजघन्यतोऽङ्खलासङ्ख्येयभार्ग उत्कर्षतोयसङ्ख्येयानि योजनान्येकदिशि क्षेत्रमभिव्याप्य वर्तत इति वक्तव्यं,
वैक्रियसमुद्घातगतःपुनर्जीवः स्वप्रदेशान् शरीराबहिनिष्काश्य शरीरविष्कम्भबाहल्यमानमायामतः सङ्घयेययोजनप्रमाणंदण्डनिसृजति, निसृज्य च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्ग-ान्प्राग्वत्शातयति, तथाचोक्तम्-'वेउब्बियसमुग्घाएणंसमोहणइ संमोहणित्ता संखिजाई जोयणाई दंडं निसिरइ, निसिरित्ता अहाबायरे पुग्गले परिसाडेइ'इति,
एवं तैससाहारसमुद्घातावपि भावनीयौ, नवरं तैजसमुद्घातस्तेजोलेश्याविनिर्गमकाले तैजसनामकर्मपुद्गलपरिशातहेतुः, आहारकसमुद्घातगतस्त्वाहारशरीरनामकर्मपुद्गलान् परिशातयतीति,
केवलिसमुद्घातगतः केवली सदसवेद्यादिकर्मपुद्गलपरिशातं करोति, सच यथा कुरुते तथा विनेयजनानुग्रहाय भाव्यते इति, केवलिसमुद्घातोऽष्टसामयिकः, तं च कुर्वन् केवली प्रथमसमयेबाहल्यतः स्वशरीरप्रमाणमूर्ध्वमधश्च लोकान्तपर्यन्तंआत्मप्रदेशानांदण्डमारचयति, द्वितीयसमये पूर्वापरं दक्षिणोत्तरंवा कपाटंतृतीयेमन्थानंचतुर्थेऽवकाशान्तराणांपूरणं पञ्चमेऽवकाशान्तराणां संहारं षष्ठेः मथः सप्तमे कपाटस्य अष्टमे स्वशरीरस्थो भवति, वक्ष्यतिच-“पढमे समये दंडंकरेई,बीए कवाडं करेइ' इत्यादि, तत्र दण्डसमयात्प्राक्या पल्योपमासस्येयभागमात्रा वेदनीयनामगोत्राणां स्थितिरासीत तस्या बुद्धया असङ्खयेयभागाः, क्रियन्ते,ततोदण्डसमये दण्डं कुर्वन् असझयेयान् भागान् हन्ति, एकोऽसङ्खयेयो भागोऽवतिष्ठते, यश्च प्राकर्मत्रयस्यापि रसस्तस्याप्यनन्ता भागाः क्रियन्ते,
ततस्तस्मिन् दण्डसमये असातवेदनीय १ प्रथमवर्जससंस्थान ६ संहननपञ्चका ११ प्रशस्तंवर्णादिचतुष्टयो १५ पघाता १६ प्रशस्तविहायोगति १७ दुःस्वर १८ दुर्भगा १९ स्थिरा २० पर्याप्तका २१ शुभा २२ नादेया २३ यशः कीर्ति २४ नीचैर्गोत्ररूपाणां २५ पञ्चविंशतिप्रकृतीनामनन्तान् भागान् हन्ति, एकोऽनन्तभागोऽवशिष्यते,
तस्मिनेवच समये सातवेदनीय १ देवगति २ मनुष्यगति ३ देवानुपूर्वी ४ मनुष्यापूर्वी ५ पञ्चेन्द्रियजाति ६शरीरपञ्चको ११ पाङ्गत्रय १४ प्रथमसंस्थान १५संहनन१६प्रशस्तवर्णादिचतुष्टया २० गुरुलघु २१ पराघातो २२ च्छ्वास १३ प्रशस्तविहायोगति २४ स २५ बादर २६ पर्याप्त २७ प्रत्येकातपो २९ द्योत ३० स्थिर ३१ शुभ ३२ सुभग ३३ सुस्वरा ३४ देय ३५ यशःकीर्ति ३६ निर्माण ३७ तीर्थकरो३७ चैर्गोत्ररूपाणा ३९ मेकोनचत्वारिंशतः प्रकृतीनामनुभागोऽप्रशस्तप्रकृत्यनुभागमध्यप्रवेशनोनोपहन्यते,
समुद्घातमाहात्म्यमेतत् तस्य चोद्धरितस्यस्थितेरसङ्घयेयभागस्यानुभागस्य चानन्तभागस्य पुनर्यथाक्रमं असङ्खयेयाअनन्ताश्चभागाः क्रियन्ते, द्वितीयेकपाटसमये स्थितेरससङ्खयेयान् भागान हन्ति, एकोऽवशिष्यते, अनुभागस्य चानन्तान् भागान् हन्ति एकंमुञ्चति, अत्राप्यप्रशस्तप्रकृत्यनुभागमध्यप्रवेशनेनप्रशस्तप्रकृत्यनुभागघातोद्रष्टव्यः,पुनरप्येतत्समयेऽवशिष्टस्यस्थितेरसङ्खयेयभागस्यानुभागस्य चानन्ततमभागस्य पुनर्बुध्या यथाक्रममसङ्ख्येया अनन्ताश्च भागाः क्रियन्ते ततस्तृतीये समये स्थितेरसङ्खयेयान् भागान् हन्ति, एकं मुञ्चति, अनुभागस्य चानन्तान् भागान्

Page #598

२७१
पदं-३६, उद्देशकः-, द्वारहन्ति, एकमनन्तभागं मुञ्चति, अत्रापि प्रशस्तप्रकृत्यनुभागधातोऽप्रशस्तप्रकृत्यनुभागमध्यप्रवेशनेनावसेयः, ततः पुनरपितृतीयसमयावशिष्टस्यस्थितेरसङ्खयेयभागस्यानुभागस्य चानन्ततमभागस्य बुध्ध्या यथाक्रममसङ्खयेयाअनन्ताश्च भागाः क्रियन्ते, ततश्चतुर्थसमयेस्थितेरसङ्घयेयान भागान् हन्ति, एकस्तिष्ठति, अनुभागस्याप्यनन्तान् भागान् हन्त्येकोऽवशिष्यते, प्रशस्तप्रकृत्यनुभाग-दातश्च पूर्ववदवसेयः,
एवंचस्थितिघातादि कुर्वतश्चतुर्थसमये स्वप्रदेशापूरितसमस्तलोकस्य भगवतः केवलिनो वेदनीयादिकर्मत्रयस्थितिरायुषः सङ्ख्येयगुणाजाता, अनुभागस्त्वद्याप्यनन्तगुणः, चतुर्थसमयावशिष्टस्य च स्थितेरसङ्घयेयभागस्थानुभागस्य चानन्ततमभागस्यभूयोऽपिबुद्धया यथाक्रमंसद्ध्येया अनन्ताश्च भागाः क्रियन्ते, ततोऽवकाशान्तरसंहारसमये स्थितेः सङ्ग्येयभागान्हन्ति, एकं सद्ध्येयभागं शेषीकरोति, अनुभागस्यानन्तान् भागान्हन्ति एकं मुञ्चति, एवमेतेषुपञ्चसुदण्डादिसमयेषु प्रत्येकंसामयिकंकण्डकमुत्कीर्णं, समये २ स्थितिकण्डकानुभागकण्डघातनात्, अतः परंषष्ठसमयादारभ्य स्थितकण्डकमनुभागकण्डकं चान्तर्मुहूर्तेन कालेन विनाशयति, प्रयत्नमन्दीभावात्, षष्ठादिषु च समयेषु कण्डकस्य प्रतिसमयमेकैकं शकलं तावदुत्किरति यावदन्तर्मुहूर्तचरमसमये सकलमपितत्कण्डकमुत्कीरणंभवति,एवमान्तर्गौहूर्तिकानि स्थितिकण्डककान्यनुभागकण्डकानि च धातयन् तावद्वेदितव्यः यावत् सयोग्यवस्थाचरमसमयः, सर्वाण्यपि चामूनि स्थित्यनुभागकण्डकान्यसङ्ख्येयान्यव- गन्तव्यानीति कृतं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः । तत्र संग्रहणिगाथोक्तमर्थं स्पष्टयन प्रथमतः समुद्घात- सङ्घयाविषयं प्रश्नसूत्रमाह
मू. (६००) कतिणंभंते ! समुग्घाया पं०?, गो० ! सत्त समुग्घाया पं०, तं०-वेदनासमुग्धाते १ कसायसमुग्घाते २ मारणंतियसमु०३ वेउब्वियस०४ तेयास०५ आहारस०६ केवलिसमुग्धाते ७।
वेदनासमुग्घाएणंभंते! कतिसमइएपं०?, गो०! असंखेजसमइए अंतोमुहुत्तिते पं०, एवंजाव आहारसमुग्धाते, केवलिसमुग्घाएणं भंते ! कतिसमइए पं०?, गो०! अट्ठसमए पं०
नेरइयाणं भंते! कति समुग्घाया पं०?, गो०! वत्तारि समुग्घायापं०, तं०-वेदनासमुग्धाए कसायस० मारणंतियस० वेउब्वियस०, असुरकुमाराणं भंते ! कति समुग्धाया पं०?, गो० ! पंच समुग्घाया पं०, तं०-वेदणास कसायस० मारणंतियस० वेउब्बियस० तेयासमुग्याए, एवं जाव थणियकुमाराणं,
पुढविकाइयाणं भंते! कति समुग्धायापं०?, गो०! तिन्निसमुग्घायापं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस०, एवं जाव चउरिदियाणं, नबरं वाउकाइयाणं चत्तारि समुग्घाया पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस० वेउव्वियस०, पंचिंदियतिरिकखजोणियाणं जाव वेमाणियाणं भंते! कति समुग्घाया पं०?, गो०! पंच समुग्घायापं०, तं०-वेयणास० कसायस० मारणंतियस० वेउब्वियस० तेयास०, नवरंमणूसाणं सत्तविहे समुग्धाए पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस० वेउ० तेया० आहार० केवलिसमुग्धाते
वृ. 'कइ ण मित्यादि, कति-किंतरिमाणा णमिति वाक्यालङ्कारे 'भदन्ते'ति भगवतो वर्द्धमानस्वामिन आमन्त्रणं, भदन्तत्वं च भगवतः परमकल्याणयोगित्वात्, यदिवा भवान्तेति द्रष्टव्यं, सकलसंसारपर्यन्तवर्तित्वात्, अथवा भयान्त ! इहपरलोकादिभेदभिन्नसप्तप्रकार

Page #599

२७२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६०० भयविनाशकत्वात्, समुद्घाताः-उक्तशब्दार्थाः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह-'गोयमे'त्यादि, गौतम ! सप्तसमुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्घात इत्यादि, वदनायाः समुद्घातो वेदनासमुद्घातः, एवं यावदाहारकसमुद्घात इति, केवलिसमुद्घात' इति केवलिनः समुद्घातः केवलिसमुद्घातः सम्प्रति कः समुद्घातः कियन्तं कालं यावद्भवतीत्येतन्निरूपणार्थमाह
वेयणे'त्यादि, सुगम, नवरं जावे' त्यादि, एवमुक्तप्रकारेणाभिलापेनान्तर्मुहूर्तप्रमाणतया च समुद्घाताःक्रमेण तावद्वाच्याः यावदाहारकसमुद्घातः, एतेषडप्याद्याआन्तर्मुहूर्तिका केवलिसमुद्घातस्त्वष्टसायमयिकः, सचानन्तरमेवभावित;, एतानेवसमुद्घातान् चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तियिषुराह
_ 'नेरइयाण"मित्यादि, नैरयिकाणामाद्याश्चत्वारः, तेषां तेजोलब्ध्याहारकलब्धिकेवलित्वाभावतःशेषसमुद्घातत्रयासम्भवात्,असुरकुमारादीनां दशानामपि भवनपतीनां तेजोलेश्यालब्धिभावात् आधाः पञ्चसमुद्घाताः, पृथिवीकायिकाकायिकतैजस्कायिकवनस्पतिकायिकद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणामाद्यास्त्रयः, तेषां वैक्रियादिलब्ध्यभावतः उत्तरेषांचतुर्णामपि समुद्घातनानामसम्भवात्, वायुकायिकानामाद्याश्चत्वारस्तेषां वैक्रियलब्धिसम्भवेन वैक्रियसमुद्घातस्यापि सम्भवात्, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामाद्याः पञ्च, केषांचित्तेषां तेजोलब्धेरपि भावात्, मनुष्याणां सप्त, मनुष्येषु सर्वसम्भवात्, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानामाद्याः पञ्च, वैक्रियतेजोलब्धिभावाद्, उत्तरौ तु द्वौ न सम्भवतः, आहारकलब्धिकेवलित्वायोगात्॥
सम्प्रतिचतुर्विंशतिदण्डकमधिकृत्य एकैकस्यजीवस्यकतिवेदनादयः समुद्घाताअतीताः कति भाविन इति चिचिन्तयिषुराह
मू. (६०१) एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवइया वेदनासमुग्धाया अतीत ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि तस्स जहन्नेणं एको वा दो वा तिन्विा उक्कोसेणं संखेशा वा असखेजा वा अनंता वा, एवमसुरकुमारस्सवि निरंतरं जाव वेमाणियस्स, एवं जावतेयगसमुग्घाते, एवमेते पंच चउवीसा दंडगा।
एगमेगस्सणं भंते! नेरइयस्स केवइया आहारसमुग्घायाअतीता?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्स अस्थि तस्स जह० एको वा दो वा उक्को० तिन्नि, केवइया पुरेक्खडा ?, कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्सत्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उक्को० चत्तारि, एवं निरंतरं जाव वेमाणियस्स, नवरं मणूसस्स अतीतावि पुरेक्खडावि जहा नेरइयस्स पुरेक्खडा,
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवतिया केवलिसमुग्घाया अतीता?, गो० ! नस्थि, केवइयापुरेक्खडा?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि एको, एवंजाव वेमाणियस्स, नवरंमणूसस्स अतीता कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि एक्को, एवं पुरेक्खडावि
वृ. 'एगमेगस्सणंभंते!' इत्यादि, एकैकस्य सूत्रेमकारोऽलाक्षणिकः, भदन्त १ नैरयिकस्य सकलमतीतं कालमधिकृत्य केवइय'त्ति कियन्तो वेदनासमुद्घाता अतीता--अतिक्रान्ताः?, भगवानाह-गौतम! अनन्ताः नारकादिस्थानानामनन्तशःप्राप्तत्वादेकैकस्मिंश्च नारकादिस्थानप्राप्तिकाले प्रायोऽनेकशो वेदनासमुद्घातानां भावात्, एतच्च बाहुल्यापेक्षयोच्यते, बहवो हि जीवा अनन्कालसमसंव्यवहारराशेरुद्वत्ता वर्तन्ते, ततस्तदपेक्षया एकैकस्य नैरयिकस्यानन्ता अतीता वेदनासमुद्घाता उपपद्यन्ते, येतुस्तोककालमसंव्यवहारराशेरुद्वृत्तास्तेषां यथासम्भवंसद्धयेया

Page #600

पदं-३६, उद्देशकः, द्वार
२७३ असङ्ख्येया वा प्रतिपत्तव्याः केवलं ते कतिपये इति न विवक्षिताः,
_ 'केवइया पुरेक्खड'त्ति इदं सूत्रं पाठसूचामात्रं, सूत्रपाठस्त्वेवम्-'एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवइया वेयणासमुग्घाया पुरेकखडा' ? ति, सुगमं, नवरंपुरेअग्रे कृताः-तत्परिणामप्राप्तियोग्यतयाव्यवस्थापिताः, सामार्थ्यात् तत्कर्तृजीवेनेति गम्यते, पुरस्कृता-अनागतकालभाविन इति तात्पर्यार्थः, अत्र भगवानाह-कस्यापि सन्तिकस्यापिनसन्ति, यस्यापिसन्ति तस्यापिजधन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा, उत्कर्षतः सङ्खयेया वा असङखयेया वा अनन्ता वा, इयमत्र भावना--
योनामविवक्षितप्रश्नसमयानन्तरं वेदनासमुद्घातमन्तरेणैव नरकादुद्वत्त्यानन्तरमुष्यभवे वेदनासमुद्घातमप्राप्त एव सेत्स्यतितस्य पुरतो वेदनासमुद्घात एकोऽपि नास्ति, यस्तुविवक्षितप्रश्नसमयानन्तरमायुः शेषे कितत्कालं नरकभवे स्थित्वा तदनन्तरं मनुष्यभवमागत्य सेत्स्यति तस्य एकादिसम्भवः, सञ्जयातकालसंसारावस्थायिनः सङ्ख्याता असङ्ख्यातकाल संसारावस्थायिनोऽसङ्ख्याताःअनन्तकालसंसारावस्थायिनोऽनन्ताः, एव'मित्यादि, एवंनैरयिकोक्तप्रकारेणासुरकुमारस्यापियावत्स्तनितकुमारस्य वाच्यं, ततश्चतुर्विंशततिदण्डकक्रमेण निरन्तरतावद्वाच्यं यावद्वैमानिकस्य, किमुक्तं भवति ?--
सर्वेष्वपिअसुरकुमारादिषुस्थानेषुअतीतावेदनासमुद्घाताअनन्तावाच्याः, पुरस्कृतास्तु कस्यापि सन्ति कस्यापिन सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्यत एको द्वौ वात्रयो वा उत्कर्षतः सङ्खयेया असङ्खयेया अनन्ता वा इति वाच्याः, भावनापि पूर्वोक्तानुसारेण स्वयं परिभावनीया, एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण कषायसमुद्घातोमारणान्तिकसमुद्घातो वैक्रियसमुद्घातस्तैजससमुद्घातश्च प्रत्येकं, तत एव पढञ्च चतुर्विंशतिदण्डकसूत्राणि भवन्ति, तथा चाह-एवं जाव तेयगसमुग्घाए'इत्यादि, एवं वेदनासमुद्घातप्रकारेण शेषसमुद्घाततेष्वपि प्रत्येकं तावद्वक्तव्यं यावत्तैजससमुद्घात;, शेषं सुगम,
'एगमेगस्सण'मित्यादि, एकैकस्य भदन्त! नैरयिकस्यपाश्चात्यं सकलमतीतकालमपक्ष्य कियन्त आहारकसमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह-गौतम ! कस्यापि अस्थित्ति अस्तीति निपातः सर्वलिङ्गवचनो, यदाह शाकटायनन्यासकृत्-“अस्तीतिनिपातः सर्वलिङ्गवचनेष्वि"ति, ततोऽयमर्थः-कस्यापि अतीता आहारकसमुद्घाताः सन्ति कस्यापि न सन्ति, येन पूर्व मानुष्यं प्राप्य तथाविधसामग्रयभावतश्चतुर्दश पूर्वाणि नाधीतानि, चतुर्दशपूर्वाधिगमे वा आहारकलब्ध्यभावतः तथाविधप्रयोजनाभावतो वा आहारकशरीरं न कृतं तस्य न सन्तीति, यस्यापि सन्तितस्यापिजघन्यतःएकोबा द्वीवाउत्कर्षस्तुत्यो, नतुचत्वारः,चतुः-कृत्वः कृताहारकशरीरस्य नरकगमनाभावात्, आह च मूलटीकाकारः-“आहारसमुग्घाया उक्कोसेणं तिन्नि, तदुवरि नियमा नरगं न गच्छइ जस्स चत्तारि भवन्ति" इति, पुरस्कृता अपि कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति, तत्र योमानुष्यं प्राप्यतथाविधसामण्यमावतश्चतुर्दशपूर्वाधिगममाहारकसमुद्घातंचान्तरेण सेत्स्यति तस्यन सन्ति, शेषस्यतुयथासम्भवंजघन्यतएको द्वौवात्रयो वा उत्कर्षतश्चत्वारः, तत ऊर्ध्वमवश्यं गत्यन्तरासंक्रमेणाहारकसमुद्घातमन्तरेण च सिद्धिगमनभावात्,
__ "एवं मित्यादि, एवं नैरयिकोक्तेन प्रकारेण चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरन्तरतावद्द्वाच्यं यावद्वैमानिकसयसूत्रं, नवरं मनुष्यस्यातीता अपिपुरस्कृताअपियथा नैरयिकस्य पुरस्कृतास्तथा [11] 18

Page #601

२७४
प्रज्ञापनाउपासूत्रम्-२-३६/-1-1६०१ वाच्याः, अतीता अपि चत्वारः पुरस्कृताअपि चत्वार उत्कर्षतो वाच्या इत्यर्थः, सूत्रपाठश्चैवम्“एगमेगस्स णं मणूसस्स भंते ! केवइया आहारसमुग्धाया अतीता?, गोयमा ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सअस्थिजहन्नेणंएको वा दो वा तिनि वा उक्कोसेणं चत्तारि, केवइया पुरेक्खडा गोयमा! कस्सइ अस्थि कस्सइनस्थि, जस्स अत्थिजहन्नेणंएको दोवातिनिवाउकोसेणं चत्तारि' अत्र भावना-इह यश्चतुर्थवेलमाहारकशरीरंकरोतिस नियमात्ततद्भवएवमुक्तिमासा-दयति, न गत्यन्तरं, कथमैतदवसीयते इति चेत् ?, उच्यते, सूत्रपौर्वापर्यपर्या लोचनात्, तथाहि-यदि चतुर्थवेलमप्याहारकशरीरं कृत्वा गत्यन्तरं संक्रामेत ततो नैरयिकादावन्यतरस्यां गतौ उत्कर्षतश्चत्वारोऽप्याहारकस्य समुद्घाताउच्यरेन, नचोच्यन्ते, ततोऽवसीयते-चतुर्थवेलमाहारकशरीरं कृत्वा नियमात् ताव एव मुक्तो भवति न गत्यन्तरगामी,
तत्र यः प्रागाहारकशरीरं कदाचनापिन कृतवान्तस्यातीत आहारकसमुद्घातो नास्ति, ततस्तदपेक्षयोक्तं कस्सइनस्थिति, यस्यापि सन्तिसोऽपियदिपूर्वमेकवारमाहारकशरीरंकृतवान् तस्यैकोऽतीत आहारकस्य समुद्घातः द्वौवारी कृतवतो द्वौत्रीन्वारान् कृतवस्त्रयो यश्चतुर्थवेलमाहारकशरीरंकृत्वा आहारकसमुद्घाताच्चतुर्थात्प्रतिनिवृत्तोवर्ततेनचाद्यापि मनुजभवं विजहाति तस्य चत्वारः, पुरस्कृता अपि समुद्घाताः कस्यापि सन्ति कस्यापिनसन्ति, तत्र यश्चतुर्थवेलमाहारकशरीरं कृत्वा आहारकसमुद्घातात् प्रतिनिवृत्तो यदिवा पूर्वमकृताहारकशरीरोऽप्यथवा एकावरकृताहारकशरीरोऽपि यदिवा द्विकृत्वः कृताहारकशरीरोऽपि यदिवा त्रिकृत्वः कृताहारकशरीरोऽपि तथाविधसामण्यभावात् उत्तरकालमाहारकशरीरमकृत्वैव मुक्तिमवाप्स्यति तस्य पुरस्कृता आहारकसमुद्घातान सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापिजघन्यत एको वा द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतश्चत्वारः, तत्र एकादिसम्भवः पूर्वोक्तभावनानुसारेण स्वयंभावनीयः यस्तुपूर्वकालमेकवारमपिआहारकशरीरंनकृतवान् अथ चोत्तरकालं तथाविधसामग्रीभावतोयावत्सम्भवमाहारकशरीरकर्ता तस्य चत्वारो न शेषस्य ।
सम्प्रति केवलिसमुद्धातविषयंदण्डकसूत्रमाह-“एगमेगस्सण मित्यादि, एकैकस्य भदन्त नैरयिकस्य निरवधिकमतीतं कालधिकृत्य कियन्तः केवलिसमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह–'नस्थित्तिनास्त्यतीतएकोऽपिकेवलिसमुद्घातः, केवलिसमुद्घातानन्तरंह्यन्तर्मुहूर्तेन नियमतोजीवाः परमपदमश्नुवते, ततो यद्यभविष्यत्वेवलिंसमुद्घातस्तर्हि नरकमेव नागमिष्यद्, अथ च सम्प्रति नरकगामिनो वर्तन्ते तस्मानास्त्येकस्याप्यतीतः केवलिसमुद्घातः 'केवइया पुरेक्खड'त्ति कियन्तः पुरस्कृताः केवलिसमुद्घाता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोतम ! कस्सइ अत्यिकस्सइनस्थिति, इह केवलिसमुद्घात एकस्य प्राणिनआकालम कएव भवति, न द्वित्राः, ततोऽस्तीति निपातोऽत्र एकवचनान्तो वेदितव्यः, ततश्चायमर्थः-कस्यापि केवलिस-मुद्घातः पुरस्कृतोऽस्ति, यो दीर्घतरेणापि कालेन मुक्तिपदप्राप्तयवसरे विषमस्थितिकर्मा इति, कस्यापि नास्ति, यो मुक्तिपदमवाप्युमयोग्यो योग्यो वा केवलिसमुद्धागतमन्तरेणैव मुक्तिपदंगन्ता, तथा च वक्ष्यति
_ "अगंतूण समुग्घायमनंता केवलीजिना। __जरमरणविष्पमुक्का, सिद्धिं वरगइंगया।" इति, इह अस्तीति निपातः सर्वलिङ्गवचन इत्यविदितसिद्धान्तस्य बहुत्वाशङ्कापि कस्यचित्

Page #602

पदं- ३६, उद्देशक:-, द्वारं
२७५
स्यात् ततस्तदपनोदार्थमाह- 'जस्स अत्थि' एको यस्यास्ति पुरस्कृतः केवलिसमुद्घातस्तस्य एको, भूयः संसाराभावात्,
'एवं जाव वेमाणियस्स'त्ति एवं नैरयिकगताभिलापप्रकारेण चतुर्विंशतिदण्डकक्रममनुसृत्य तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकस्य सूत्रं तच्चैदम्- 'एगमेगस्स णं भंते! वेमाणियस्स केवइया केवलिसमुग्धाया अतीता ?, गोयमा ! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, गोयमा ! कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि एक्को' इति, तत्रैव विशेषमाह - 'नवर 'मित्यादि, नवरमयं विशेषः - मनुष्यस्य केवलिसमुद्घातस्य चिन्तायामतीताः कस्याप्यस्ति कस्यापि नास्तीति वक्तव्यः, तत्र यः केवलिसमुद अघातात् प्रतिनिवृत्तो वर्त्तते न चाद्यापि मुक्तिपदमवाप्नोति तस्यास्त्यतीतः केवलिसमुद्घातः, ते च सर्वसङ्ख्यया उत्कर्षपदे शतपृथकत्वप्रमाणा वेदितव्याः, कस्यापि नास्ति अतीतः केवलसमुद्घातो, यो न समुद्घातं गतवान्, ते च सर्वसङ्ख्यया असङ्घयेया द्रष्टव्याः शतपृथकत्वव्यतिरेकेणान्येषां सर्वेषामप्यसम्प्राप्तके वलिसमुद्घातत्वात्, अत्राप्यस्तीति निपातस्य सर्वलिङ्गवचनत्वात्,
'कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि' इत्युक्तौ बहुत्वाशङ्का स्यात् ततस्तद्वयवच्छेदार्थमाह-यस्य मनुष्यस्यातीतः केवलिसमुद्घातस्तस्य नियमादेको न द्वित्राः, एकेनैव समुद्घातेन प्रायः समस्तघातिकर्मणां निर्मूलकाषंकषितत्वात्, 'एवं पुरेक्खडावि' त्ति एवं अतीतगतेन प्रकारेण पुरस्कृता अपि केवलिसमुद्घाता वाच्याः, ते चैवम्- 'कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि एक्को' इति, अत्र भावना पूर्वोक्तानुसारण स्वयं भावनीया ॥ तदेवमीततमनागतं च कालमधिकृत्य एकैकस्य नैरयिकादेर्वेदनादिसमुद्घातचिन्ता कृता, सम्प्रपति नैरयिकादेः प्रत्येकं समुदायरूपस्य तच्चिन्तां
चिकीर्षुराह
मू. (६०२) नेरइयाणं भंते! केवइया वेदणासमुग्धाया अतीता ? गो० ! केवइया पुरेक्खडा गो० ! अनंता, एवं जाव वेमाणियाणं, एवं जाव तेयगसमुद्घायए, एवं एतेवि पंच चउवीसदंडगा, नेरइयाणं ! भंते! केवइया आहारगसमुग्धाया अतीता ?, गो० ! असंखेज्जा, केवइया पु० ?, गो० ! असंखेज्जा, एवं जाव वेमाणियाणं, नवरं वणस्सइकाइयाण मणूसाण य इमं नाणतंवणस्सइकाइयाणं भंते ! केवइया आहारसमुग्धाया अईया ?, गो० ! अनंता, मणूसाणं भंते ! केवइया आहारसमुग्धाया अईया ?, गो० ! सिय संखेज्जा सिय असं०, एवं पुरेकखडावि ।
नेरइयाणं भंते! केवइया केवलिसमुग्धाया अतीता ? गो०! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! असंखेज्जा, एवं जाव वेमाणियाणं, नवरं वणस्सइमणूसेसु इमं नाणत्तं - वणस्सइकाइयाणं भंते! केवइया केवलिसमुग्धाया अतीता ?, गो० ! नत्थि, केवइया पुरे० ?, गो० ! अनंता, मसणं भंते! केवइया केवलिस० अतीता ?, गो० ! सिय अत्थि सिय नत्थि, जइ अत्थि जहन्नेणं एक्को वा दो वा तिन्निवा, उक्कोसेणं सतपुहुत्तं, केवति० पुरेक्खडा ?, सिय संखेज्जा सिय असं०
बृ. 'नेरइयाण' मित्यादि, नैरयिकाणां विवक्षितप्रश्नसमयभाविनां सर्वेषासमुदायेन भदन्त कियन्तो वेदनासमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह - गौतम ! अनन्ताः, बहूनामन्तकालसंच्यवहारराशेरुद्ध त्तत्वात्, कियन्तः पुरस्कृताः ?, अत्रापि प्रश्नसूत्रपाठः परिपूर्ण एवं द्रष्टव्यः - 'नेरइयाणं भंते! केवइया वेयणासमुग्धाया पुरेक्खडा' इति, भगवानाह - गौतम ! अनन्ताः, बहूनामनन्तकाल

Page #603

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्- ३६/-// ६०२
भाविसंसारावस्थानभावात्, एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकानां यथा च वेदनासमुदअघातश्चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तितः तथा कषायमरणवैक्रियतजस समुद्घाता अपि चिन्तनीयाः, तथा चाह
'एवं जाव तेयगसमुग्धाए' एवं च सति एतान्यपि बहुत्वाविषयाणि पञ्च चतुर्विंशतिदण्डकसूत्राणि भवन्ति, एतदेवाह- 'एवमेएति य पंच चउव्वीसदंडगा' इति, आहारकसमुद्घातचिन्तां कुर्वन्नाह - 'नेरइयाण' मित्यादि, अत्र प्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - गौतम ! असङ्ख्येयाः, इयमत्र भावना - इह नैरयिकाः सर्वदाऽपि प्रश्नसयभाविनः सर्वसङ्घययाऽप्यसङ्ख्येयाः, तेषामपि मध्ये कतिपयाः सङ्ख्यातीताः कृतपूर्वाहारकसमुद्घातास्ततोऽसङ्घयेया एव तेषामतीताहारसमुद्घाता घटन्ते, नानन्ताव नापि सङ्घयेयाः, एवं पुरस्कृता अपि भावनीयाः, एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावद्वाच्यं यावद्वैमानिकानां, आह च
२७६
'एवं जाव वेमाणियाणं' अत्रैव यो विशेषस्तं दिदर्शयिषुराह - 'नवर' मित्यादि, नवरं वनस्पतिकायिकचिन्तायां मनुष्यचिन्तायां च नैरयिकापेक्षया नानात्वमवसेयं, तदेव नानात्वमाह'वणष्फइकाइयाण' मित्यादि, अत्र प्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - गौतम ! अनन्ताः, अनन्तानामधिगतचतुर्दशपूर्वाणां कृताहारकसमुद्घातानां प्रमादवशतः उपचितसंसाराणां वनस्पतिषु भावात्, पुरस्कृता अनन्ताः, अनन्तानां वनस्पतिकायादुद्धृत्य चतुर्दशपूर्वाधिगमपुरस्सरं कृताहारकसमुद्घातानां भाविसिद्धिगमनभावात्,
'मणुस्साणं भंते!' इत्यादि, अत्रापि प्रश्नसूत्रं प्रतीतं, भगवानाह - गौतम ! स्यादिति निपातोऽनेकान्तद्योती, ततोऽयमर्थः- कदाचित सङ्घयेयाः कदाचिदसङ्घयेयाः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह सम्मूर्च्छिमगर्भव्युत्क्रान्तसमुदायचिन्तायां उत्कृतष्टपदे मनुष्या अङ्गुलमात्रक्षेत्रे यावान् प्रदेशराशिस्तस्य यत्प्रथमं वर्गमूलं तत् तृतीयवर्गमूलेन गुणितं सत् यावत्प्रमाणं भवतिएतावत्प्रदेशप्रमाणानि खण्डानि धनीकृतस्य लोकस्य एकपादेशिक्यां श्रेणी यावन्ति भवन्ति एतावप्रमाणा एकहीनाः, ते चातीव शेषनारकादिजीवराश्यपेक्षया स्तोकाः, तत्रापि ये पूर्वमवेषुकृताहारकशरीरास्ते कतिपयाः, ते च कदाचित् विवक्षितप्रश्नसमये सङ्घयेया; कदाचिदसङ्घयेयाः, तत उक्तम्- 'सिय संखेज्जा सिय असंखेज्जा' इति, अनागतेऽपि काले विवक्षितप्रश्नसमयभाविनां मध्ये कतिसङ्ख्या वाहारकशरीरमारप्स्यन्ति तेऽपि कदाचित् सङ्घयेयाः कदाचिदसङ्घयेयाः, तत आह
'एवं पुरेकाडावि' त्ति एवं अतीतगतेन प्रकारेण वनस्पतिकायिकानां मनुष्याणां च पुरस्कृता अपि आहारकसमुद्घाता वेदितव्याः, ते चैवम्- 'वणप्फइकाइयाणं भंते ! केवइया आहारगसमुग्धाया पुरेक्खडा ?, गो० ! अनंता, मणुस्साणं भंते! केवइया आहारगसमुग्धाया पुरेक्खडा ?, गो० ! सिय संखेज्जा सिय असंखेज्जा' इति, केवलिसमुद्घातविषयं प्रश्नसूत्रमाह'नेरइयाणं भंते!' इत्यादि सुगमं, भगवानाह - गौतम ! न सन्ति केचनातीता नैरयिकाणां केवलिसमुद्घाताः कृतकेवलिसमुद्घातानां नारकादिगमनासम्भवात्, कियन्तः पुरस्कृता इति प्रश्नः, भगवानाह - गौतम ! असंख्येयाः, सर्वदा विवक्षितप्रश्नसमयभाविनां मध्येऽसङ्ख्यातानां माविकेवलिसमुद्घातत्वात्, तथा केवलवेदसोपलब्धेः एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरन्तरं तावद् वाच्यं यावद् वैमानिकानां सूत्रं, तथा चाह
'एवं जाव वैमाणियाणं' अत्रैव विशेषमाह - 'नवर' मित्यादि, नवरं - वनस्पतिकायिकेषु

Page #604

पदं-३६, उद्देशकः, द्वारं
२७७ मनुष्येषु चेदं वक्ष्यमाणलक्षणं नानात्वं, तदेववाह-'वणप्फइकाइयाण'मित्यादि, अत्र प्रश्नसूत्रं सुप्रतीतं, उत्तरसूत्रे निर्वचनं-अनन्ताः, अनन्तानां भाविकेवलिसमुद्घातानां तत्र भावात्,
___'मणुस्साणमित्यादि, अत्रापि प्रश्नसूत्रं सुगम, भगवानाह- गौतम! स्यात् सन्ति स्यान्न सन्ति, किमुक्तं भवति? यदा प्रश्नसमये समुद्घातानिवृत्ताः प्राप्यन्ते सदा सन्ति, शेषकालं न सन्ति, तत्र 'जइ अस्थि त्ति यदि प्रश्नसयमे कृतकेवलिसमुद्घाता मनुष्यत्वमनुभवन्तः प्राप्यन्ते तदा जघन्यत एकौ द्वौ त्रयो वा उत्कर्षतः शतपृथकत्वं, एतावतामककालमुत्कृष्टपदे केवलिनां केवलिसमुद्घातासादनात् 'केवइया पुरेक्खडा तिकियन्तोमनुष्याणां केवलिसमुद्घाताः पुरस्कृताः भगवानाह-स्यात् सङ्घयेयाः स्यादसङ्ख्येया, मनुष्या हि सम्मूर्छिम गर्भव्युत्क्रान्ताश्च सर्वसमुदिता उच्कृष्टपदे प्रागुक्तप्रमाणास्तत्रापि विवक्षितप्रश्नसमयभाविनांमध्ये कदाचित्केवलिसमुद्घाताः सञ्जयेयाः, बहूनामभव्यानांभावात्, कदाचिदसद्धयेयाः, बहूनां भाविकेवलिसमुद्घातानां भावात्
सम्प्रति एकैकस्य नैरयिकत्वादिभावेषुवर्तमानस्य प्रत्येकं कति वेदनासमुद्घाताअतीताः कति भाविन इति निरूपयितुकाम आह--
म.(६०३) एगमेगस्सणं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया वेदणास० अतीता?, गो० अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि जह० एको वा दो वातिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वाअनंता वा, एवं असुरकुमारते जाव वेमाणियत्ते
एगमेगस्सणंभंते ! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया वेदनासमुग्धाया अतीता? गो०! अनंता, केवइया पु०!, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सति नत्थि, जस्सस्थि तस्स सिय सं० सिय अ० सिय अनंता, एगमेगस्स णं भंते ! असुरकुमारस्स असुरकुमारते केवइया वेदनासमुग्धाया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया पु०?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि चा उ० संखे० असंखे० अनंता वा, एवं नागकुमारत्तेवि जाव वेमाणियत्ते,
एवं जहा० वेयणासमुग्धातेणं असुरकुमारे नेरइयादिवमाणियपज्जवसाणेसु भणितो तहा नागकुमारादियाअवसेसेसुसहाणेसुपरट्ठाणेसुभाणितव्याजाव वेमाणियस्स वेमाणियत्ते, एवमेते चउव्वीसा चउव्वीसं दंडगा भवंति।
वृ. एगमेगस्सण'मित्यादि, एकैकस्य भदन्त ! नैरयिकस्यसकलमतीतंकालमवधीकृत्य तदा तदा नैरयिकत्वे वृत्तस्य सतः सर्वसङ्घयया कियन्तः वेदनासमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह-गौतम! अनन्ताः, नरकस्थानस्यानन्तशःप्राप्तत्वादेकैकस्मिंश्च नरकभवेजघन्यपदेऽपि सङ्ख्येययानां वेदनासमुद्घातानां भावात्, 'केवइया पुरेक्खडा त्ति कियन्तो भदन्त ! एकैकस्य नैरयिकस्यासंसारमोक्षमनागतं कालमवधीकृत्य नैरयिकत्वे भावनिः सतः सर्वसङ्ख्यया पुरस्कृता वेदनासमुद्घाताः?, भगवानाह
'गौतम! कस्सइअस्थि' इत्यादि, तत्र य आसन्नमृत्युर्वेदनासमुद्घातमप्राप्यान्तिकमरणेन नरकादुद्ध त्य सेत्स्यतितस्य नास्ति नैरयिकत्वे भावी एकोऽपि पुरस्कृतो वेदनासमुद्धातः,शेषस्य तु सन्ति, तस्यापि जघन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा, एतच्च क्षीणशेषायुषां तद्भवजानामनन्तरं सेत्स्यतां द्रष्टव्यं, न भूयो नरकेषुत्पत्स्यमानानां, भूयो नरकेषूत्पत्तौ जघन्यपदेऽपि सङ्घयेयानां प्राप्यमाणत्वात्, यदाह मूलटीकाकारः-"नरकेषुजघन्यस्थितिषूत्पन्नस्यनियमतः नियमतः सङ्ख्येया एव वेदनासमुद्घाता भवन्ति,

Page #605

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ -- ३६/- / / ६०३
वेदनासमुद्घातप्रचुरत्वान्नारकाणामिति, उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्घयेया वा अनन्ता वा, तत्र सकृत नरकेषु जघन्यस्थितिषूत्पत्स्यमानलस्य सङ्घयेयाः अनेकशो दीर्घस्थितिषु असकृद्वा उत्पत्स्यमानस्य असङ्घयेयायः अनन्तशः उत्पत्स्यमानस्य अनन्ताः, 'एव' मित्यादि, एवं नैरयिकगतेनभिलापप्रकारेणासुरकुमारत्वेन तदनन्तरं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरन्तरं तावद्वाच्यं यावद्वैमानिकत्वे, तचैवम्- 'एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स असुरकुमाराओकेवइया वेदनासमुग्धाया अतीता ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि जहणं एक्को वा दो वा तिनि वा उक्कोसेणं सहेजा वा असंजा वा अनंता वा' तत्रातीतसूत्रेऽनन्तशोऽसुरकुमारत्वस्य प्राप्तत्वादुपपद्यते तद्भवमापन्नस्यानन्ता अतीता वेदनासमुद्घाताः, पुरस्कृतचिन्तायां योऽनन्तरभवेन नरकावृ त्तो मानुष्यं प्राप्य सेत्स्यति प्राप्तो वा परम्परया सकृतसुकुमारभवं न वेदनासमुद्घातं गमिष्यति तस्य नास्त्येकोऽपि पुरस्कृतो असुरकुमारत्वे वेदनासमुद्घातः, यस्तु सकृदसुरकुमारत्वं प्राप्तः सन् सकृदेव वेदनासमुद्धातां गन्ता तस्य जघन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा शेषस्य सङ्कयेयान वारान् असुरकुमारत्वं यास्यतः सङ्घयेया असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेया अनन्तान् वारान् अनन्ताः एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण नागकुमारत्वादिषु स्थानेषु निरन्तरं सूत्रपाठस्तावद् वक्तव्यो यावद्वैमानिकत्वविषयं सूत्रं,
?
२७८
'एगमेगस्स ण' मित्यादि, एकैकस्य भदन्त ! असुरकुमारस्य पूर्वं नैरयिकत्वेन वृत्तस्य सतः सकलमतीतं कालमपेक्ष्य सर्वसङ्ख्यया कियन्तो वेदनासमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह - गौतम ! अनन्ता अतीताः, अनन्तशो नैरयिकत्वस्य प्राप्तत्वात् एकैकस्मिंश्च नैरयिकस्य भवे जघन्यपदेऽपि सङ्घयेयानां वेदनासमुद्घातानां भावात्, कियन्तः पुरस्कृताः ?, स्यात् सन्ति स्यान सन्ति, कस्यचित्सन्ति कस्यचिन्न सन्ति इति भावः, अत्रापीयं भावना - योऽसुरकुमारभवादुवृ त्तो न नरकं यास्यति किन्त्वनन्तरं परम्परया वा मनुजभवं प्राप्य सेत्स्यति तस्य नरयिकत्वास्थाभाविनः पुरस्कृता वेदनासमुद्घाता न सन्ति, नैरयिकत्वावस्थाया एवासम्भवात्, यस्तु तद्भवादूर्ध्वं पारम्पर्येण नरकं गमिष्यति तस्य सन्ति, तत्रापि कस्यचित्सङ्घयेयाः कस्यचिदसङ्ख्येयाः कस्यचिदनन्ताः, तत्र यः सकृज्जघन्यस्थितिषु मध्ये समुत्पत्स्यते तस्य जघन्यपदेऽपि सङ्घत्येयाः, सर्वजघन्यस्थितावपि नरकेषु सङ्घयेयानां वेदनासमुद्घातानां भावात्, वेदनाबहुलत्वान्नारकाणां असकृद् जघन्यस्थितिषु दीर्घस्थितिषु सकृदसकृद्वा गमने असङ्ख्येयाः, अनन्तशो नरकगमने अनन्ताः,
तथा एकैकस्य भदन्त ! असुरकुमारस्यासुरकुमारत्वे स्थितस्य सतः सकलमतीकालमधिकृत्य कियन्तो वेदनासमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह - गौतम ! अनन्ताः, पूर्वमप्यनन्तशस्तद्भावस्य प्राप्तवात्, प्रतिभवं च वेदनासमद्घातस्य प्रायो भावात्, पुरस्कृतचिन्तायां कस्यचित् सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, यस्य प्रश्नसमयादूर्ध्वसुरकुमारत्वेऽपि वर्त्तमानस्य न भावी वेदनासमुद्घातो नापि तत उद्वृ त्त्य भूयोऽप्यसुरकुमारत्वं प्राप्यस्ति तस्य न सन्ति यस्तु सकृत् प्राप्स्यति तस्य जघन्यपदे एको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्घयेया अनन्ता वा, सङ्घयेयान् वारान् उत्पत्स्यमानस्य सङ्घयेयाः असङ्घयेन् वारान् असङ्केययाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण नागकुमारत्वादिषु स्वस्थानेष्वसुरकुमारस्य निरन्तरं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकत्वे, तथा चाह'एवं नागकुमारत्तेवि' इत्यादि, तदेवमसुरकुमाराणां वेदनासमुद्घातश्चिन्तितः सम्प्रति नागकुमारादिष्वतिदेशमाह- 'एव' मित्यादि, उपदर्शिताभिलापेन यथा चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण

Page #606

२७९
पदं-३६, उद्देशकः, द्वारअसुरो नैरयिकादिषु वैमानिकपर्यवसानेषु भणितस्तथा नागकुमारादयोऽवशेषेषु समस्तेषु स्वस्थानपरस्थानेषु मणितव्या यावद्वैमानिकस्य वैमानिकत्वे, एवं चैतानि नैरयिक चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रादीनि वैमानिकचतुर्विंशतिदण्डकसूत्रपर्यवसानानि चतुर्विंशतिः सूत्राणि भवन्ति, तदेवं चतुर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैर्वेदनासमुद्घातश्चिन्तितः, सम्प्रति चतुर्विंशत्यैव चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैः कषायसमुद्घातं चिचिन्तयिषुरिदमाह
मू. (६०४) एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया कसायसमुग्घाया अतीता गो० ! अनंता, केवइया पु०? गो०! क० अस्थि क० नत्थि, जस्सस्थि एगुत्तरियाते जाव अनंता
एगमेगस्सणंभंते! नेरइयस्स असुरकुमारत्ते केवइया कसायमुग्धाया अतीता?, गोयमा अनंता, केवइया पु० ?, गो० ! कस्सति अस्थि कस्सति नत्थि, जस्सत्यि सिय संखेज्जा सिय असंखेजा सिय अनंता, एवंजाव नेरइयस्स थणियकुमारत्ते, पुढविकाइयत्ते एगुत्तरियाए नेतव्वं, एवं जाव मणुयत्ते, वाणमंतरत्ते जहा असुरकुमारत्ते,
जोइसियत्ते अतीता अनंता, पुरेक्खडा कस्सति अस्थि कस्सति नत्यि, जस्सत्थि सिय असंखेजा सिय अनंता, एवं वेमाणियत्तेविसिय असंखेजा सियअनंता, असुरकुमारस्स नेरइयत्ते अतीता अनंता, पुरेक्खडा कस्सति अस्थि कस्सति नत्थि, जस्सस्थि सियसंखेजा सिय असंखेजा सिय अनंता, ___असुरकुमारस्स असुरकुमारत्ते अतीता अनंता पुरेक्खडा एगुत्तरिया, एवं नागकुमारत्ते जाव निरंतरं वेमाणियत्ते जहा नेरइयस्स भणितं तहेव भाणितव्यं, एवं जाव थणियकुमारस्सवि वेमाणियत्ते, नवरं सव्वेसिं सट्टाणे एगुत्तरियाए परहाणे जहेव असुरकुमारस्स, पुढविकाइयस्स नेरइयत्ते जाव थणियकुमारते अतीताअनंता, पुरेक्खडाकस्सति अस्थि कस्सति नत्थि, जस्सत्थि सिय संखेजा सिय असंखेजा सिय अनंता,
पुढविकाइयस्स पुढविकाइयत्ते जाव मणूसत्ते अतीता अनंते पुरे० क० अस्थि क० नस्थि जस्सअस्थिएगुत्तरिया, वाणमंतरत्तेजहा नेरइयत्ते, जोतिसियवेमाणियत्तेअतीताअनंता, पुरेक्खडा कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि सिय असंखेजा सिय अनंता, एवं जाव मणूसत्तेवि नेयव्वं, वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा, नवरं सहाणे एगुत्तरियाए भाणितब्वे जाव वेमाणियस्स वेमाणियत्ते, एवं एते चउव्वीसंचवीसा दंडगा,।
वृ. 'एगमेगस्स णमित्यादि, तत्र नैरयिकस्य नैरयिकत्वविषयं प्रश्नसूत्रं सुगम, पुरस्कृतचिन्तायांतुकस्यचित् सन्तिकस्यचिन्न सन्ति, तत्र यः क्षीणशेषायुः प्रश्नसमये भवपर्यन्ते वर्तमानः कषायसमुद्घातमप्राप्त एव नरकभावदुवृत्त्यानन्तरं पारम्पर्येण वा सेत्स्यति न भूयो नरकवासगामी तस्य न सन्ति पुरस्कृता नैरयिकत्वे कषायसमुद्घाताः, शेषस्य तु सन्ति, तस्यापि जघन्यत एको द्वौवा त्रयोवा, तेच क्षीणायुःशेषाणांतद्भावभाजामवसेयाः, उत्कर्षतः सङ्ख्येया असङ्घयेया वा अनन्ता वा, तत्र सङ्खयेयवर्षायुःशेषाणां सङ्ख्येयाः असङ्खयेयवर्षायुःशेषाणामसङ्घयेयाःस यदिवा सकृत् जघन्यस्थितौ उत्पत्स्यमानानां समयेयाः असकृत् जघन्यस्थिती सकृदसकृद्दीर्घस्थितावुत्पत्स्यमानानामसङ्ख्येयाः अनन्तश उत्पत्स्यमानानामनन्ताः, __तथा नैरयिकस्येवासुरकुमारत्वविषयेऽतीतसूत्रं, तथैव पुरस्कृतसूत्रे कस्सइ अस्थिकस्सइ नस्थितियोनरकादुवृत्तोऽसुरकुमारत्वं नप्राप्स्यतितस्यन सन्तिपुरस्कृताअसुरकुमारत्वविषयाः

Page #607

२८०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् २-३६/-1-1६०४
कषायसमुद्घाताः, यस्तु प्राप्स्यति तस्य सन्ति, तेच जघन्यपदे सङ्ख्येयाजघन्यस्थितावप्यसुरकुमाराणां सद्धयेयानां कषायसमुद्घातानां भावात्, लोभादिकषायबहुलत्वात् तेषां, उत्कृष्टदेऽसङ्येया अनन्तावा, तत्र सकृददीस्थितावसकृजधन्यस्थितिषुवा उत्पत्स्यमानानामसङ्खयेयाः, अनन्तश उत्पत्स्यमानानामनन्ताः, एवं नैरयिकस्य नागकुमारत्वादिषु स्थानेषुनिरन्तरं तावद्वक्तव्यं यावत् स्तनिककुमारत्वे, तथा चाह-- _ 'एवं जावे त्यादि, पृथिवीकायिकत्वेऽतीतसूत्रं तथैव, पुरस्कृतचिन्तायां तु कस्यचित् सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, तत् यो नरकादुवृत्तो न पृथिवीकायभवं गमी तस्य न सन्ति, योऽपि गन्ता तस्यपि जघन्यपदे एको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्ख्येया वा अनन्ता वा, ते चैवं-तिर्यक्पञ्चेन्द्रियभवनान्मनुष्यभवाद्देवभवाद्वा कषायसमुद्घातसमुद्धतः सन् य एकवारं पृथिवीकायिकेषु गन्ता तस्य एको द्वौ वारी गन्तु: त्रीन् वारान् त्रयः सद्ध्येयान वारान् सङ्ख्येया असङ्खयेयान् वारान् असझेयाय अनन्तान् वारान् अनन्ताः,तथा चाह___'पुढविकाइयत्ते एगुत्तरियाए नेयव्वं ति तथा ‘एवं ताव मणूसत्ते' इति एवं पृथिवीकायिकगतेनाभिलापप्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावन्मनुष्यत्वे, तच्चैवम्-‘एगमेगस्सणंभंते! नेरइयस्स आउकाइयत्ते केवइया कसायसमुग्घाया अईया ?, गोयमा ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि जहण्नेणंएको वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं सोजा वा असह्वेजा वा अनंता वा एवं यान्मनुष्यसूत्रं, तत्राप्याकायादिवनस्पतिपर्यन्तसूत्रभावना पृथिवीकायसूत्रवत्, द्वीन्द्रियसूत्रेपुरस्कृतचिन्तायां जघन्येनएको द्वौवात्रयो वेति सकृत् जघन्यस्थितिकं द्वीन्द्रियभवं प्राप्तुकामस्य, सङ्घयेयान्वारान् प्राप्तुकामस्य सङ्खयेया असायेयानसमयेया अनन्तान् अनन्ताः, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसूत्रे अपि भावनीये,
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यसूत्रविषयात्वेवंभावना-सकृत्पञ्चेन्द्रियभवंप्राप्तुकामस्य स्वभावत एवाल्पकषायस्यजघन्यतएकोद्वौत्रयोवाशेषस्य सङ्खयेयानवारातिर्यक्पञ्चेन्द्रियभवंप्राप्तुकामस्य सङ्ख्येया असङ्खयेयान्वारान् असङ्ख्येया अनन्तान्वारान् अनन्ताः,मनुष्यसूत्रेतुपुरस्कृतविषया भावनैवं-यो नरकभावादुवृत्तोऽल्पकषायः सन् मुष्यभवं प्राप्य कषायसमुद्घातमप्राप्त एवं सिद्धिपुरं गन्ता तस्य न सन्ति, शेषस्य सन्ति, तस्यापि एकं द्वौ त्रीन् वारान् कषायसमुद्घातान् प्राप्य सेत्स्यत एको द्वौ त्रयो वा सङ्ख्येयान् भवान् यदिवा एकस्मिन्नपि भवे सङ्खयेयान् कषायसमुद्घातान् गन्तुः सङ्ख्येया असङ्ख्येयान् भवान्प्राप्तुकामस्यासङ्खयेयाः अनन्तान् अनन्ताः,
'वाणमंतरत्ते जहा असुरकुमारत्ते' प्रागुक्तं, किमुक्तं भवति ? -पुरस्कृतचिन्तायां एवं वक्तव्यं-'जस्सस्थिसियसङ्ग्रेजा सियअसद्धेजा सियअनंता वा' इति न त्वेकोतरिका वक्तव्याः, व्यन्तराणामप्यसुरकुमाराणामिव जघन्यस्थितावपि सङ्खयेयानांकषायसमुद्घातानांलभ्यमानत्वात्, असङ्घयेयानन्तभावनाप्यसुरकुमारवत्,
___ 'जोइसियत्ते'इत्यादि, ज्योतिष्कत्वेऽतीता अनन्ता वक्तव्याः, पुरस्कृतास्तु कस्यापि सन्ति कस्यापिन सन्ति, एतदपि प्राग्वद्भावनीय, यस्यापि सन्तितस्यापिकस्यचिदसङ्घयेयाः कस्यचिदनन्ताः, न तु स्यात् सङ्ख्येया इति वक्तव्यं, कुत इति चेत् ?, उच्यते, ज्योतिष्काणांजघन्यपदेऽ. प्यसद्ध्येयकालायुष्कतया जघन्यतोऽपि असोयानां कषायसमुद्घातानां लभ्यमानत्वात्, अनन्तशस्तत्र जिगमिषूणामनन्ताः, एवं वैमानिकत्वेऽपि पुरस्कृतचचिन्तायां स्यादसङ्ख्येयाः

Page #608

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वारं -
२८१
स्यादनन्ता इति वक्तव्यं, भावना प्राग्वत्।
तदेवं नैरयिकस्य स्वस्थाने परस्थाने च कषायसमुद्घाताश्चिन्तिताः सम्प्रत्यसुरकुमारेसु तान् चिचिन्तयिषुराह--‘एगमेगस्स ण'मित्यादि, एकैकस्य असुरकुमारस्य नैरयिकत्वे कषायसमुद्घाता अतीता अनन्ताः, भावनिः “कस्यचित्सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, तत्र योऽसुरकुमारभवादुवृत्तो नरकंन यास्ततितस्य न सन्ति, यस्तु यास्यति तस्य सन्ति, तस्यापि जघन्यतः सङ्घयेयाः, जघन्यस्थितावपि सङ्खयेयानां कषायसमुद्घातानां नरकेषुभावात्, उत्कर्षतोऽसङ्खयेया अनन्ता वा, तत्र जघन्यस्थितिष्वसकृद्दीर्घस्थितिषु सकृदसकृद्वा जिगमिषोरसङ्कयेया अनन्तशो जिगमिषोरनन्ताः, असुरकुमारस्यासुरकुमारत्वे अतीताअनन्ताः, 'पुरेक्खडाएगुत्तरिया' इत्यादि, पुरस्कृतास्तुकस्यापि सन्ति कस्यापिनसन्ति, तत्रयोऽसुरकुमारभवेपर्यन्तवर्तीनच कषायसमुद्घातं याता नापि तत्र प्रभ्रष्टो भूयोऽसुरकुमारभवं लब्धा किन्त्वनन्तरं पारम्पर्येण वा सेत्स्यति तस्य सन्ति, शेषस्यतुन सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापिजघन्यतएको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतःसङ्खयेया असङ्ख्येया अनन्ता वा, तत्र एकादयः क्षीणायुःशेषाणां तद्भव भाजां भूयस्तत्रैवानुत्पत्स्यमानानामवगन्तव्याः, सङ्येयादयो नैरयिकत्वे इव भावनीयाः, _ 'एव'मित्यादि, एवं-उक्तेन प्रकारेण नागकुमारत्वे ततऊर्ध्वं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरन्तरं यावद्वैमानिकत्वे वैमानिकत्वविषयं सूत्रं, यथा नैरयिकस्य भणितं तथैव भणितव्यं, किमुक्तं भवति?-नागकुमारत्वादिषुस्तनिककुमारपर्यवसानेषुपुरस्कृतचिन्तायां 'कस्सइअस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि सिय संखेज्जा सिय असंखेज्जा सिय अनंता' पृथिवीकायिकत्वादिषु मनुष्यत्वपर्यवसानेषु जस्सअस्थि जहन्नेणं एको वा दोवा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेना वा असंखेज्जा वा अनंता वा व्यन्तरत्वे 'जस्स अस्थि सिय संखेज्जा सिय असंखेज्जा सिय अनंता' ज्योतिष्कत्वे 'जस्स अस्थि सिय असंखेज्जा सिय अनंता' वैमानिकत्वेऽप्येवमेवेति वक्तव्यमिति,
___ ‘एवंजावेत्यादि, एवं-उक्तेनप्रकारेणअसुरकुमारवन्नागकुमारस्ययावत्स्तनितकुमारस्य प्रत्येकंयावद् वैमानिकत्वे-वैमानिकत्वविषयं सूत्रंतावद्वक्तव्यं, अत्रैव विशेषमाह-नवरंसर्वेषां नागकुमारादीनांस्तनिककुमारपर्यवसानानां स्वस्थाने नियमतः पुरस्कृताएकोत्तरिकाः, परस्थाने यथैवासुरकुमारस्य तथैव वक्तव्याः,
'पुढविकाइयस्स नेरइयत्ते' इत्यादि, पृथिवीकायिकस्य नैरयिकत्वे यावत् स्तनिककुमारत्वे अतीता अनन्ताः, अत्र भावना प्रागिव, पुरस्कृताः कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति, तत्र यः पृथिवीकायभवादुवृत्तोनरकेष्वसुरकुमारेषु यावत् स्तनितकुमारेषुनगमिष्यति किन्तु मनुष्यभवं प्राप्य सिद्धिं गन्ता तस्य न सन्ति, शेषस्य तु सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्यतः सङ्ख्येयाः, जघन्यस्थितावपिनरकादिषुसयेयानां कषायसमुद्घातानांभावात्, उत्कर्षतोऽसङ्येयाअनन्ता वा, ते च प्राग्वद् भावयितव्याः, पृथिवीकायिकत्वे यावन्मनुष्यत्वेऽतीतास्ते तथैव, भाविन एकोत्तरिकया वक्तव्याः, ते चैवम्-'कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अस्थि जहन्नेणं एक्को वा दोवा तिण्णि वा उकोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा' तेच नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्व इव भावनीयाः,
__ 'वाणमंतरत्ते जहा नेरइयत्ते' इति व्यन्तरत्वे यथा नैरयिकत्वे तथा वक्तव्यं, किमुक्त भवति?-एकोत्तरिका न वक्तव्याः, किन्तु सिय संखेज्जा सिय असंखेजा सिय अनंता' इति

Page #609

२८२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६०४ वक्तव्यं, जोइसिय' इत्यादि, ज्योतिष्कत्वे वैमानिकत्वे चातीतास्तथैव, पुरस्कृता यदि सन्ति ततोजघन्यपदे असञ्जयेयाः उत्कृष्टपदे अनन्ताः, एवमकायिकस्ययावन्मनुष्यत्वेनेतव्यं, परस्थाने यथाअसुरकुमारस्यसूत्र, सूत्रपर्यन्तंदर्शयति-जाववेमाणियस्सवेमाणियत्ते इतियावद्वैमानिकस्य वैमनिकत्वे वैमानिकत्वविषयं सूत्रं, एवमेते कषायसमुद्घातगतश्चतुर्विंशतिः-चतुर्विंशतिसङ्ख्याश्चतुर्विशतिदण्डकाः भणितव्याः २४ ।
तदेवमुक्तश्चतुर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैः कषायसमुद्घातः, सम्प्रति चतुर्विंशत्यैव चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैरिणान्तिकसमुद्घातमाह
मू (६०५) मारणंतियसमुग्घातोसट्टाणेविपरहाणेविएगुत्तरियाए नेयम्बोजाव वेमाणियस्स वेमाणियत्ते, एवमेते चउवीसं चउवीसदंडगा भाणियव्वा वेउब्वियसमुग्धातो जहा कसायस० तहानिरवसेसो भाणितब्बो, नवरं जस्स नत्थितस्स न वुच्चति, एत्यविचउवीसंचउवीसादडंगा भाणियब्बा। तेयगसमु० जहा मारणंतियस०, नवरं जस्सऽस्थि, एवं एतेविचउव्वीसंचउब्बीसा दंडगाभाणितब्वा।
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया आहारसमुग्धाया अतीता?, गो०! नस्थि, केवइया पु०?, गो०! नत्थि, एवं जाव वेमाणियत्ते, नवरंमणूसत्ते अतीता कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थिजह० एको वा दो वाउ०तिनि, केवइया पु०?, गो०! कस्सति अस्थि क० नत्थि, जस्सस्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उ० चत्तारि, एवं सव्वजीवाणं मणुस्साणं भाणियव्वं, मणूसस्स मणूसत्ते अतीता कस्सति अस्थि कस्सति नत्थि, जस्सत्यि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उ० चत्तारि, एवं पुरेक्खडावि, एवमेते चउवीसंचवीसा दंडगा जाव वेमाणियत्ते
एगमेगस्सणंभंते! नेरइयस्स नेरइयत्ते के० केवलिसमुग्घाया अतीता?, गो० नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! नत्थि, एवंजाववेमाणियत्ते, नवरंमणूसते अतीतानस्थि, पुरेक्खडा क० अस्थि क० नत्थि, जस्सत्थि इक्को, मणूसस्स मणूसत्ते अतीता कस्सति अस्थि क० नस्थि, जस्सत्थि एको, एवं पुरेक्खडावि, एवमेते चउव्वीसं चउव्वीसा दंडगा
वृ. 'मारणंतिए ति मारणान्तिकसमुद्घातः पुरस्कृतचिन्तायां स्वस्थाने परस्थाने वा एकोत्तरिकया नेतव्यो यावद्वैमानिकस्य वैमानिकत्वे-वैमानिकत्वविषयं सूत्रं, तवम्___“एगमेगस्सणंभंते! नेरइयस्स नेरयत्ते केवइया मारणंतियसमुग्घाया अतीता?, गोयमा अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गोयमा ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि जहन्नेणं एक्को वा दोवा तिन्निवाउक्कोसेणं संखेजावाअसंखेज्जावाअनंता वा तत्रयोमारणान्तिकसमुद्घातमन्तरेण कालं कृत्वा नरकादुवृत्तः अनन्तरं पारम्पर्येण वा मनुष्यभवं प्राप्य सेत्स्यति न भूयो नरकगामी तस्य न सन्तिपुरस्कृतामारणान्तिकसमुद्घाताः,यःपुनस्तद्भवेवर्तमानोमारणान्तिकसमुद्घातेन कालं कृत्वा नरकादुवृत्तःसेत्स्यति तस्यैकः पुरस्कृतो मारणान्तिकसमुद्घातो, यः पुनर्भूयोऽपि नरकमागत्य सर्वसङ्ख्यया द्वौमारणान्तिकसमुद्घातौगन्तातस्य द्वी, एवं त्रिप्रभृतयोऽपि भावनीयाः, सङ्घयेयान् वारान् नरकमागन्तुः सङ्ख्येयाः असङ्खयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः एवमसुरकुमारत्वे आलापको वाच्यः, नवरमौवं भावनायो नरकादुद्वत्तो मनुष्यभवं प्राप्य सेत्स्यति यदिवा तस्मिन् भवे मारणान्तिकसमुद्घातमगत्वा मृत्युमासाद्यततोऽयभवे सिद्धि गन्तातस्यैव नसन्ति,शेषस्यत्वेकादिभावना प्रागिव व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकेषुयथानैरयिकस्य,

Page #610

पदं-३६, उद्देशकः, द्वार - नैरयिकादिषु चतुर्विंशतिस्थानेषु चिन्ता कृता तथाऽसुरकुमारादीनां वैमानिकपर्यवसानानां चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणकर्तव्या, तदेवमन्यान्यपिचतुर्विंशतिर्दण्डकसूत्राणि भवन्ति, तथा चाह
‘एवं एए चउवीसं चउवीसा दंडगा भाणियब्वा' इति, उक्तो मारणान्तिकसमुद्घातश्चतुर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैः, साम्प्रतमेतावत्सङ्ख्यायकैरेव सूत्रैक्रियसमुद्घातं विवक्षुराह
'वेउविए'इत्यादि, वैक्रियसमुद्घातो यथा कषायसमुद्घातः प्राक् प्रतिपादित; तथा निरवशेषोभणितव्यः, केवलंयस्य वैक्रियसमुद्घातो नास्ति वैक्रियलब्धेरैवासम्भवात्तस्य नोच्यते, शेषस्य उच्यते, स चैवं
___ “एगमेगस्सणंभंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया वेउब्वियसमुग्घाया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइनस्थि, जस्स अस्थि जहन्नेणं एक्कोवा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं सिय संखेजा वासिय असंखेज्जा वासिय अनंता वा । एगमेगस्सणं भंते नेरइयस्स असुरकुमारत्ते केवइया उब्वियसमुग्घायाअतीता?,गो०!अनंता, केवइयापुरेक्खडा?, गो० ! कस्सइअस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थिसिय संखिजा सिय असंखिजा सिय अनंता वा, एवं नेरइयस्स जाव थणियकुमारत्ते।
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स पुढविकाइयत्ते केवइया वेउब्वियसमुग्घाया अतीता?, गो० ! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! नत्यि, एवं जाव तेउक्काइयत्ते, एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्सवाउकाइयपत्ते केवइयावेउब्वियसमुग्धायाअतीता?,गो०!,अनंता, केवइयापुरेक्खडा गो० ! कस्सइअस्थि कस्सइनस्थि, जस्सस्थि जहन्नेणंएको वा दो वा तिन्निवा उक्को० संखेज्जा वा असं० अनंता वा, वणस्सइकाइयत्ते जाव चउरिदियत्ते जहा पुढविकाइत्ते, तिरिक्खपंचिंदियत्ते मणुसत्ते जहा वाउकाइयत्ते, वाणमंतरजोइसियवेमाणियत्तेसु जहा असुरकुमारते' इह यत्र वैक्रियमसमुद्घातसम्भवस्तत्र भावनाकषायसमुद्घातवद्भावनीया, अन्यत्र तुप्रतिषेधः सुप्रतीतो, वैक्रियलब्धिरेवासम्भवात्, ___ यथा च नैरयिकस्य चतुर्विंशदण्डकक्रमेण सूत्रमुपदर्शितमेवमसुरकुमारादीनामपि चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण प्रत्येकं सूत्रमवगन्तव्यं, नवरमसुरकुमारादिषुस्तनितकुमारपर्यवसानेषु व्यन्तरादिषु च परस्परं स्वस्थाने एकोत्तरिका परस्थाने सङ्खयेयादयो वक्तव्याः, वायुकायिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्येषु तुपरस्परं स्वस्थाने परस्थानवा एकोत्तरिकाः, शेषं तथैव, एवमेतान्यपि चतुर्विंशतिश्चतुर्विशतिदण्डकसूत्राणि भवन्ति, तथा चाह-'एवमेते चउवीसं चउवीसगा दंडगा माणितव्वा'
एवं-उपदर्शितेन प्रकारेण अत्रापि वैक्रियसमुद्घातविषयेऽपि चतुर्विंशतिःचतुर्विंशतिसङ्ख्ययाः 'चउवीसा' इति चतुर्विंशतिः-चतुर्विंशतिस्थानपरिमाणा दंडका--दण्डकसूत्राणि भणितव्यः । सम्प्रति तैजसमुद्घातमतिदेशत आह-'तेयगे'त्यादि, तैजसमुद्घातो यथा मारणान्तिकसमुद्घातस्तथा वक्तव्यः, किमुक्तं भवति?-स्वस्थाने परस्थानेच एकोत्तरिकया सवक्तव्या इति, नवरंयस्य नास्ति-नसम्भवति तैजसमुद्घातस्तस्य न वक्तव्यः, तत्र नैरयिकपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रिययेषु न सम्भवतीति न वक्तव्यः, शेषेषु तु वक्तव्यः, स चैवम्
“एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया तेउसमुग्धाया अतीता ?, गो० !

Page #611

२८४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६०५ नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! नत्थि, एगमेगस्सणंभंते! नेरइयस्सअसुरकुमारत्ते केवइया तेयगसमुग्घाया अतीता ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्सत्थि जहन्नेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा' इत्यादि सूत्रोक्तं विशेषमुपजीव्य स्वयं परि भावनीयं, अत्रापि सूत्रसङ्ख्यामाह-'एव'मित्यादि, एवं-मारणान्तिकसमुद्घातगतेन क्वचित्सर्वथा निषेधरूपेणच प्रकारेणएतेऽपि-तैजसमुद्घातगता अपि चतुर्विंशतिः चतुर्विंशतिका-दण्डका भणितव्याः । सम्प्रत्याहारकसमुद्घातं चिन्तयत्राह-‘एगमेगस्सण'मित्यादि, इह सर्वेष्वपि स्थानेषु मनुष्यत्वचिन्तायामतीता जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतस्त्रयश्च, पुरस्कृता जघन्यत एको वा द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतश्चत्वारः, शेषेषु स्थानेषु अतीताः पुरस्कृताश्च प्रतिषेद्धव्याः मनुष्य स्य मनुष्यत्वचिन्तायामतीताः पुरस्कृताश्च जघन्यत एको वा द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतश्चत्वारः,अत्रार्थे च कारणं प्रागेवोक्तं, अत्रापि सूत्रसङ्घयामाह
“एव'मित्यादि, एवम्-उपदर्शितेन प्रकारेण एते आहारकमुद्घातविषयाश्चतुर्विंशतिसङ्ख्याकाः दण्डका वक्तव्याः, कियडूरंयावदित्याह-यावद्वैमानिकस्य वैमानिकत्वे-वैमानिकत्वविषयंसूत्रं, तचैवम्-‘एगमेगस्सणंभंते! माणियस्स वेमाणियत्ते केवइया आहारगसमुग्घाया अतीता?, गो०! नत्थि, केवइया पुरेक्खडा?, गो०! नत्थि इति। अधुना केवलिसमुद्घातमभिधित्सुराह-'एगमेगस्स णं भंते !इत्यादि, अत्राप्ययं तात्पर्यार्थः-सर्वेष्वपि स्थानेषु मनुष्यत्वचिन्ताव्यतिरेकेणातीताः पुरस्कृताश्च प्रतिषेद्धव्याः, मनुष्यवर्जेषु मनुष्यत्वचिन्तायामतीताः प्रतिषेद्धव्याः, पुरस्कृतस्तु कस्याप्यस्ति कस्यापि नास्ति, यस्याप्यस्ति तस्याप्येक एवेति वक्तव्यः, मनुष्यस्य मनुष्यत्वचिन्तायामतीतः कस्यापिअस्तिकस्यापिनास्ति, यस्याप्यस्तितस्याप्येक एव, एतच्च प्रश्नसमये केवलिसमुद्घातादुत्तीर्ण केवलिनमधिकृत्य, पुरस्कृतोऽपिकस्यापिअस्तिकस्यापि नास्ति, यस्याप्यस्ति तस्याप्येक इति वक्तव्यं, अत्रापि सूत्रसङ्ग्यायमाह
___ एव'मित्यादि एवम्-उपदर्शितेन प्रकारेण एते केवलिसमुद्घातविषयाश्चतुर्विंशतिश्चतुरिवंशतिसङ्ख्याका दण्डका भवन्ति, तदेवं सर्वसङ्ख्यया एकत्वविषयाणांचतुर्विंशतिदण्डकसूत्राणामष्टषष्टयधिकं शतं जातं, एतावत्सङ्ख्याकान्येव बहुत्वविषयाण्यपि सूत्राणि भवन्ति, तानुयपदिदर्शयिषुराह
मू. (६०६) नेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ते० के० वेदनास० अतीता?, गो० ! अनंता, के० पुरे०?, गो० ! अनंता, एवं जाव वेमाणियत्ते, एवं सव्वजीवाणं भाणितव्वं जाव वेमाणियाणं वेमाणियत्ते, एवं जाव तेयगस० नवरं उवउजिऊण नेयव्वं जस्सस्थि वेउब्बियतेयगा।
नेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ते केवतिता आहारगस० अतीता?, गो०! नत्थि, केवतिता पु० गो० ! नथि एवं जाव वेमाणियत्ते, नवरं मणूसत्ते अतीता असं० पुरेक्खडा असंखेजा एवं जाव वेमाणियाणं, नवरंवणस्सइकाइयाणं मणूसत्ते अतीताअनंतापुरेक्खडाअनंता, मणूसाणं मणूसत्ते अतीता सिय संखेजा सिय असंखेजा, एवंपुरेक्खडावि, सेसा सब्बेजहा नेरइया, एवंएते चउवीसं चउवीसा दंडगा।
नेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ते केव० केवलिसमुग्घाया अतीता?, गो०! नत्थि, के० पु०?, गो० ! नत्थि, एवं जाव वेमाणियत्ते, नवरं मणूसत्ते अतीता णत्थि, पुरे० असंखेज्जा, एवं जाव

Page #612

२८५
पदं-३६, उद्देशकः-, द्वारंवेमाणिया, नवरंवणस्सइकाइयाणंमणूसत्ते अतीता नत्यि, पु० अनंता, मणूसाणंमणूसत्तेअतीता सिय अस्थि सिय नत्थि, जइ अस्थि जह० एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्को० सतपुहुत्तं, केवइया पुरे०?, गो० ! सिय संखेज्ञा सिय असंखेज्जा, एवं एते चउव्वीसं चउव्वीसा दंडगा सव्वे पुच्छाए माणितव्वा जाव वेमाणाणं वेमाणियत्ते ।
पृ. 'नेरइयाण मित्यादि, नैरयिकाणां विवक्षितप्रश्नसमयभाविनां सर्वेषां भदन्त ! पूर्व सकलमतीत कालमवधीकृत्य यथासम्भवं नैरयिकत्वे वृत्तानांसतांमसुदायेन सर्वसङ्ख्यया कियन्तो वेदनासमुद्धाता अतीताः?, भगवानाह- गौतम ! अनन्ताः, बहूनामनन्तकालमसंव्यवहारराशेरुवृत्तत्वात्, कियन्तः पुरस्कृताः?, एतच्च सूत्रं सूचामात्रं, परिपूर्णस्तुपाठ एवं
‘नेरइयाणं भंते! नेरइयत्ते केवइया वेयणासमुग्घायापुरेक्खडा?' इति भगवानाह-गौतम अनन्ताः, बहूनामनन्तशो भूयोऽपि नरकेष्वागमनसम्भवात्, ‘एव'मित्यादि, एवमुक्तेन प्रकारेणासुरकुमारत्वादिषु स्थानेषु क्रमेण तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकत्वे-वैमानिकत्वविषयं सूत्रं, तच्चेदं- 'नेरइयाणं भंते ! वेमाणियत्ते केवइया वेयणासमुग्घाया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइयापुरेक्खडा?,गो०! अनंता' इति, अत्रअतीताअनन्ताः सुप्रतीताः, सर्वसांव्यवहारिकजीवैः प्रायोऽनन्तशो वैमानिकत्वस्य प्राप्तत्वात्, पुरस्कृतास्त्वनन्ताः, प्रश्नसमयभाविनां नैरयिकाणां मध्ये बहुभिरनन्तशोवैमानिकत्वस्य प्राप्स्यमानत्वात्, एवमपान्तरालवर्तिष्वपिअसुरकुमारत्वादिषु स्थानेषुभावना भावनीया, यथा च नैरयिकाणांनैरयिकत्वादिषु चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणातीताः पुरस्कृताश्च वेदनासमुद्घाता भणिता एवं सर्वजीवनामसुरकुमारादीनां भणितव्याः, कियडूरं यावदित्याह-यावद्वैमानिकानांवमानिकत्वे-वैमानिकत्वविषयाः, ते चैवं
'वेमाणियाणं भंते ! वेमाणियत्ते केवइया वेयणासमुग्घाया अतीता ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरे०?, गो० ! अनंता' इति, एवंकषायमरणवैक्रियतैजसमुद्घाताअपि नैरयिकादीनां वैमानिकपर्यवसानानां सर्वेषु नैरयिकत्वादिषु स्थानेषु चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण वक्तव्याः, तथा चाह-'एवं जावे'त्यादि, एवं-वेदनासमुद्घातगतेन प्रकारेण कषायादिसमुद्घाताअपि तावद्वक्तव्याः यावतैजससमुद्घातः किमविशेषेण वक्तव्याः ?, नेत्याह-'नवर'मित्यादि, नवरमुपयुज्य–उपयोगं कृत्वा सर्वं सूत्रं बुद्धया नेतव्यं, किमुक्तं भवति? ये यत्र समुद्घाता घटन्ते ते तत्रातीताः पुरस्कृताश्चानन्तावक्तव्याः, शेषेषुचस्थानेषुप्रतिषेद्धव्याः एतदेव वैविक्त्येनाह-'जस्स अत्थी' त्यादि, यस्य जीवराशे रयिकादेरसुरकुमारादेश्च सन्ति वैक्रियतैसससमुद्घातास्ते तस्य वक्तव्याः, शेषेषुपृथिव्यादिषुस्थानेषुप्रतिषेद्धव्याइतिसामथ्यलभ्यं, कषायमारणान्तिकसमुद्घाताः पुनःसर्वत्रापि वेदनासमुद्घातवदविशेषेणातीताःपुरस्कृताश्चानन्तावक्तव्याःनतुक्वपिनिषेद्धव्याः
सम्प्रति आहारसमुद्घातविषयं सूत्रमाह-'नेरइयाण' मित्यादि आहारकसमुद्घातो ह्याहारकलब्धौ सत्यामाहारकशरीरप्रारकम्भकाले भवति, नान्यथा, आहारकलब्धिश्चोपजायते चतुर्दशपूर्वाधिगमे, तेषांचतुर्दशनानांपूर्वाणामधिगमोमनुष्यत्वावस्थायांनशेषायामवस्थायामति मनुष्यत्ववर्जासु शेषास्ववस्थास्वतीतानां पुरस्कृतानां चाहारकसमुद्घातानां प्रतिषेधः, मनुष्यत्वावस्थायामपिपूर्वमतीताअसङ्खयेयाः,प्रश्नसमयभाविनांनारकाणांमध्ये बहूनामसङ्ख्येयानां नरकाणां पूर्वं तदा २ मनुष्यत्वमवाप्य अधिगतचतुर्दशपूर्वाणां प्रत्येकं सकृद् द्विःनिर्वा
कृताहारकसमुद्घातत्वात्, पुरस्कृता अपिअसङ्खयेयाः,प्रश्नसमयभाविनांनारकाणांमध्येबहुभिर

Page #613

६
२८६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-४६०६ सङ्घयेयैनरिकैर्नरकादुवृत्त्यानन्तर्येण पारम्पर्येण वातदा तदा मनुष्यत्वावाप्तौ चतुर्दशपूर्वाण्यधीत्य प्रत्येकमाहारकसमुद्घातानामे कशी द्वि:त्रिश्चतुर्वा करिष्यमाणत्वात,
"एवं जाव वेमाणियाण'मिति नैरयिकाणां चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्ता कृता एवमसुरकुमारादीनामपिप्रत्येकंचतुर्विंशति-दण्डकक्रमेण तावद्वक्तव्या यावद्वैमानिकानां, केवलं यत्रास्ति विशेषस्तंदर्शयति-'नवर'मित्यादि, नवरंवनस्पतिकायिकानांमनुष्यत्वचिन्तायामतीताः पुरस्कृताश्चप्रत्येकमनन्ता वक्तव्याः,अनन्तानांपूर्वमधिगतचतुर्दशपूर्वाणां यथायोगमेकशो द्विः त्रिर्वा कृताहारकसमुद्घातानांवनस्पतिष्ववस्थानात् अनन्तरमेव वनस्पतिकायादुद्दे त्यानन्तर्येण पारम्पर्येण वामानुषत्वमवाप्य यथायोग्यमेकसोद्विः त्रिश्चतुर्वाऽऽहारकसमुद्घातानां निर्वतयिष्यमाणत्वात, मनुष्याणां मनुष्यत्वावस्थायामतीताः, पुरस्कृताश्च स्यात्सङ्खयेयाः स्यादसङ्घयेयाः, कथमिति चेत्, उच्यते, तेहि प्रश्नसमयभाविनः उत्कर्षपदेऽपिसर्वस्तोकाः, श्रेण्यसङ्ख्येयाभागगतप्रदेशराशिप्रमाणत्वात्, ततो विवक्षितप्रश्नसमयभाविनां मध्ये कदाचिदसङ्ख्येयाः-यथायोगं प्रत्येकमेकशी द्विः त्रिश्चतुर्वा कृतकरिष्यमाणा-हारकसमुद्घाताः प्राप्यन्ते, उपसंहारमाह
एव'मित्यादि, एवमुक्तेन प्रकारेण एते आहारकसमुद्घातविषयाश्चतुर्विंशतिश्चतुविंशतिसङ्ख्याका दण्डका वक्तव्याः, सम्प्रति केवलिसमुद्घातं चिन्तयति-'नेरइयाण'मित्यादि, केवलिसमुद्घातोऽपि मनुष्यत्वावस्थायां भवति, न शेषास्वस्थासु, न च कृतकेवलिसमुद्घातः संसारंपर्यटति, केवलिसमुद्घातानन्तरमन्तर्मुहूर्तेनावश्यं निःश्रेयसपदाधिगमात्, ततो नारकाणां मनुष्यत्ववासु शेषास्ववस्थास्वतीताः पुरस्कृताश्च केवलिसमुद्घाताः प्रतिषेद्धव्याः, मनुष्यत्वावस्थायामप्थतीताः प्रतिषेद्धव्याः, कृतकेवलिसमुद्घातानां नरके गमनाभावात्, भाविनश्च भविष्यन्ति, प्रश्नसमयभाविनां मध्ये बहूनामसङ्घयेयानां नारकाणां मुक्तिपदगमनयोग्यत्वात्, ततः पुरस्कृताअसङ्घयेया इत्युक्तं, एव'मित्यादि, यथा नैरयिकाणां केवलिसमुद्घातचिन्ता कृता एवमसुरकुमारादीनामपि कर्तव्या, सा च तावत् यावत् वैमानिकानां, अत्रैव विशेषमाह
__ 'नवर मित्यादि, नवरंवनस्पतिकायिकानांमनुष्यत्वावस्थाचिन्तायामतीताःप्रतिषेद्धव्याः, कृतकेवलिसमुद्घातानां संसाराभावात, पुरस्कृतास्त्वनन्तावाच्याः,प्रश्नसमयभाविनां वनस्पतिकायिकानांमध्ये बहूनामनन्तानां वनस्पतिकायिकानांवनस्पतिकायादुद्धृत्यानन्तर्येण पारम्पर्येण वा कृतकेवलिसमुद्घातानां सेत्स्यमानत्वात्, मनुष्याणां मुष्यात्वावस्थाचिन्तायामतीताः कदाचित्सन्ति कदाचिन्न सन्ति, कृतकेवलिसमुद्घातानां सिद्धत्वभावादन्येषां चाद्यपि केवलिसमुद्घाताप्रतिपत्तेः, यदापि सन्तितदाऽपिजघन्यतएको द्वौ वा त्रयोवाउत्कर्षतः शतपृथक्तवं, पुरस्कृताः स्यात्सङ्ख्येयाः स्यादसङ्खयेया;, प्रश्नसमयभाविनां मनुष्याणांमध्ये कदाचित्सयेयानां कदाचिदसङ्घयेयानां यथायोगमानन्तर्येण पारम्पर्येण कृतकेवलिसमुद्घातानां सेत्स्यमानत्वात्,
सूत्रसर्वसङ्घयामाह-एवमुक्तेन प्रकारेण एते केवलिसमुद्घातविषयाश्चतुर्विंशतिश्चतुर्विंशतिदण्डकाःतेचसर्वेऽपिपृच्छायां-पृच्छापुरस्सरंभणितव्याः कियडूरंयावदित्याहवैमानिकानां वैमानिकत्वविषयं सूत्रं, तच्चेदं-'वेमाणियाणं भंते ! वेमाणियत्ते केवइया केवलिसमुग्घाया अतीता?, गो०१ नत्थि, के० पु०?, गो०! नत्थि' इति॥तदेवमुक्ता नैरयिकादिषु वैमानिकपर्यवसानेष्वेकत्वविशिष्टेषु बहुत्वेविशिष्टेषु च भूतभाविवेदनादिसमुद्घात

Page #614

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वारं
२८७
सम्भवासम्भवपुरस्सरं सङ्ख्याप्रमाणप्ररूपणा,
सम्प्रति तेन तेन समुद्घातेन यावत् केवलिसमुद्घातेन समुद्धातनामसुद्घातानां च परस्परमल्पबहुत्वमिभिधित्सुराह
मू. (६०७) एतेसिणंभंते! जीवणंवेदणासमुग्घातेणंकसायस० मारणंतिय० वेउब्वियस० तेयस० आहारगस० केवलिस० समोहयाणं असमोहयाण य कयरेशहितो अ० ब० तु० वि०?,
गो० ! सव्वत्थोवा जीवा आहारगसमुग्धाएणं समोहया केवलिसमुग्घाएणं संमोहता संखे० कतेयगसमुद्घाएणं समोहया असं० वेउब्बियसमुग्धाएणं समो० असं० मारणंतियसमु० समो० अनंतगुणा कसायस० स० असं० वेदनास० विसेसाहिया असंमोहया असंखिजगुणा
वृ. 'एएसिण'मित्यादि,एतेषां-यथायोगंप्राक्समवहतासमहतत्वेन निरूपितानां भदन्त सामान्यतो जीवानां वेदनासमुद्घातेन यावत् केवलिसमद्घातेन समवहतानासमवहतानां च मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पाः कतरे कतरेभ्यो बहुकाः-सङ्खयेयासङ्घयेयादिगुणतया प्रभूताः कतरे कतरैस्तुल्याः-समसङ्ख्याकाः, अत्रार्थे सूत्रे विभक्तिपरिणामः स्वयं योजनीयः, कतरे कतरेभ्यो विशेषाधिकाः-मनागधिकाः, वाशब्दाः सर्वेऽपि विकल्पार्थाः, भगवानाह-गौतम! सर्वस्तोका जीवा आहारकसमुद्घातेन समुद्घाताः,आहारकशरीरिणो हि कदाचिदिह लोकेषण्मासान्यावन्न भवन्त्यपि, यदापि भवन्ति तदापि जघन्यत एको द्वौ त्रयो वा उत्कर्षतः सहस्रपृथकत्वं,
केवलमाहारकसमुद्घातआहारकशरीरप्राम्भकालेन शेषकालं ततःस्तोकाएव युगपदाहारकसमुद्धाताः प्राप्यन्ते इति सर्वस्तोका आहारकसमुद्घोतन समुद्घाताः, तेभ्यः केवलिसमुद्घातेन समुद्घताः सञ्जयेयगुणाः, तेषामेककालंशतपृथक्तेवन प्राप्यमाणत्वात्, यद्यप्याहारकशरीरिणः सत्तया समकालं एको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सहस्रपृथकत्वमानाः प्राप्यन्ते तथाप्या (पि स्तोकानामा) हारकसमुद्घातसम्भवात् एककालमतिस्तोकाः प्राप्यन्ते इति न तेभ्यः केवलिसमुद्घातसमुद्घातानां सङ्घयेयगुणत्वविरोधः, केवलिसमुद्घातसमुद्घतेभ्यः तैजसप्तमुद्धातेन समवहताः असङ्ख्येयगुणाः,
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानांमनुष्याणां देवानामपिच तैजससमुद्घातसम्भवात्, तेभ्योऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समुद्घताः असद्ध्येयगुणाः,नारकवातकायिकानामपि वैक्रियसमुद्घातसम्भवात्, वातकायिकाश्च वैक्रियलब्धिमन्तो नस्तोकाः,किन्तु देवेभ्योऽप्यसङ्ख्येयगुणाः, कथमेतदितिचेत्, उच्यते, इह बादरपर्याप्तवायुकायिकाःस्थलचरपञ्चेन्द्रियेभ्योऽसजयेयगुणाः, महादण्डके तथा पठितत्वात्,
स्थलचरपञ्चेन्द्रियाश्चदेवेभ्योऽप्यसङ्ख्येयगुणाः, ततो यद्यपि बादरपर्याप्तवायुकायिकानां सङ्घयेयाभागमात्रस्य वैक्रियलब्धिसम्भवो, यत उक्तम्-"तिण्हंताव रासीणं वेउब्बियलद्धीचेव नत्थि, बायरपजत्ताणंपि संखेजइभागमेत्ताणं"ति, तथापि सङ्खयेयभागमात्रा वैक्रियलब्धिमन्तो देवेभ्योऽप्यसङ्घयेयगुणा भवन्ति, ततो नैरयिकाणां वायुकायिकानां च वैक्रियसमुद्घातसम्भवादुपपद्यन्तेतैजससमुद्घातसमुद्घतेभ्योवैक्रियसमुद्घातेन समुद्धताः असङ्खयेयगुणाः, तेभ्योऽपि मारणान्तिकसमुद्घातन समुद्घता अनन्तगुणाः, कथं?,उच्यते, इह निगोदजीवानामनन्तानामसङ्खयेयो भागः सदा विग्रहगतौ वर्तमानः प्राप्यते, ते च प्रायो मारणान्तिकसमुद्घातसमुद्घता इति पूर्वेभ्योऽनन्तगुणाः, तेभ्योऽपिकषायसमुद्घातसमुद्घता असङ्घयेयगुणाः, निगोजदीवाना

Page #615

२८८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३६/-1-1६०७ मेवानन्तानांविग्रहगत्यापन्नेभ्योऽसङ्घयेयगुणानांकषायसमुद्घातसमुद्घतानांसदा प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्योऽपिवेदनासमुद्घातेन समुद्घता विशेषाधिकाः तेषामेवनिदोगजीवानामनन्तानां कषायसमुद्घातसमुद्घतेभ्योमना विशेषाधिकानां सदा वेदनासमुद्घातेन समुद्घाततयऽवाप्यमानत्वात्, तेभ्योऽपिएकेनापि समुद्घातेनासमुद्घाताअसङ्खयेयगुणाः, वेदनाकषायमरणसमुद्घातसमुद्घतेभ्यो निगोदजीवानामेवासङ्घयेयगुणानामसमवहतानां सदा लभ्यमानत्वात् ।
मू. (१०८) एतेसि णं भंते ! नेरइयाणं वेदनासमुग्घाएणं कसायस० मारणंतियस० वेउव्वियस० समोहयाणं असमोहयाण य कतरेरहितो अप्पा वा ४, गो०! सव्वत्थोवा नेरइया मारणंतियसमुग्घातेणंसमोहया वेउब्वियसमुग्घातेणंसमोहयाअसं० कसायसमुग्घाएणंसमोहता संखे० वेदणासमुग्घा० समो० संखे० असमोहया० संखे०।
एतेसिणं भंते ! असुरकुमाराणं वेदनासमुग्घातेणंकसायस० मारणंतियस० वेउब्वियस० तेयगस० समोहताणं असमोहताण य कयरेशहितोअप्पा वा ४?, गो०! सव्वत्थोवाअसुरकुमारा तेयगसमुग्याएणं समोहया मारणंतियस० सं० असं० वेदणास० सं० असं० कसायसमु० स० सं० वेउब्बियमु० स० संखे० असमोहयाअसंखेजगुणा एवं जाव थणियकुमारा।
एएसिणभंते! पुढविकाइयाणं वेदणास०३?,गो०! सव्वत्थोवा पुढविकाइयामारणंतियसमुग्धाएणं समोहया कसायसमुग्घाएणंसमोहया सं०, वेदनासमु०सं० विसेसाहिया असमोहया असं०, एवंजाव वणस्सइकाइया, नवरं सव्वत्थोवा वाउकाइया वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहया मारणंतियसमु० समो० असंखेजगुणा कसायसमुग्घा० स० सं० वेदनास० स० विसेसाहिया असमोहया असंखेजगुणा।
बेइंदियाणं भंते! वेदनासमुग्धायएणं कसायस० मारणंतियस० समोहयाणं असमोहयाण य कतरे २ हिंतो अप्पा वा ४?, गो० ! सव्वत्योवा बेइंदिया मारणंतियसमुग्याएणं समोहया वेदनासमुग्धातेणं समोहया असंखे० कसायस० समो० असंखे० असमोहया संखे०, एवं जाव चउरिदिया।पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंभंते! वेदनास० समो० कसायसमुग्घातेणंमारणंतियस० वेउब्वियस० तेयासमु० समोहयाणं असंमोहयाणयकतरेशहितोअप्पावा?, गो०! सव्वत्थोवा पंचिंदियतिरि० तेयासम० समोहया वेउ० समु० समो० असं० मारणंतियस० समो० असं० वेदनास० समो० असं० कसायस० समो० संखे० असमवहता संखे०।
मणुस्साणं भंते! वेदनासमुग्घातेणं समोहयाणं कसायसमु० मारणंतियस० वेउब्वियस० तेयगस० आहारगसमुग्घाएणं केवलिस० समोहयाणं असमोहयाण य कयरे २ हितो अप्पा वा ४?, गो०! सव्वत्थोवा मणुस्सा आहारगस० समोहया केवलिस०स० संखे० तेयगस० समो० संखे० वेउब्बियस० समो० संखे० मारणंतियस० समो० असं० वेदनास० स०असं० कसायस० स० संखे० असमोहया असं०/ वाणमंतरजोइसियवेमाणियाणं जहा असुरकुमाराणं
वृ. सम्प्रत्येतदेवाल्पबहुत्वंजीवविशेषेषु नैरयिकादिषु चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण यथायोगं चिचिन्तयिषुराह--'नेरइयाणमित्यादिप्रश्नसूत्रं, भगवानाह-सर्वस्तोका नैरयिकामारणान्तिकसमुद्घातेन समुद्घताः, मारणान्तिको हिसमुद्घातोमरणकाले भवति, मरणंचशेषजीवनबारकराशयपेक्षयाऽतिस्तोकानां, नचसर्वेषांनियमाणानामविशेषेणमाराणान्तिकसमुद्घातः, किन्तु कतिपयानां, 'समोहयाविमति असमोहयाविमरंति ति वचनात्, अतः सर्वस्तोका मारणान्तिक

Page #616

पदं- ३६, उद्देशक:-, द्वारं
२८९
समुद्घातसमुद्धताः, तेभ्योऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समुद्घाता असङ्ख्येयगुणाः, सप्तस्वपि पृथिवीषु प्रत्येकं बहूनां परस्परवेदनो दीरणाय निरन्तरमुत्तरवैक्रियसमारम्भसम्भवात्, तेभ्योऽपि कषायसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्घयेयगुणाः कृतोत्तरवैक्रियाणामकृतोत्तरवैक्रियाणां तच सर्वसङ्घयेयोतत्र वै क्रियारम्भकेभ्योऽसङ्घत्येयगुणानां कषायसमुद्घातसमुद्धतत्वेन प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्योऽपि वेदनासमुद्घातेन समुद्धताः सङ्घयेयगुणाः यथायोगं क्षेत्रजपरमाधार्मिकोदीरितपरस्परोदीरितवेदनाभिः प्रायो बहूनां सदा समुद्धतत्वेन प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्योऽप्येकेनापि समुद्घातेनासमवहताः सङ्घयेयगुणाः, वेदमनासमुद्घातमन्तरेणाप्यतिबहूनां सामान्यतो वेदनामनुभवतां सम्भवात् ।
सम्प्रत्यसुरकुमाराणामल्पबहुत्वमाह - 'एएसि ण' मित्यादिप्रश्नसूत्रं सुगमं, भगवानाह - गौतम ! सर्वस्तोकाः असुरकुमारास्तैजससमुद्घातेन समुद्धताः, तैजसो हि समुद्घातो महति कोपावेशे क्वचित् कदाचित्केषाञ्चिद्भवति, ततस्तेन समुद्घातेन समुद्धताः सर्वस्तोकाः, तेभ्यो मारणान्तिकसमुद्घातेन समुद्धताः असङ्घयेयगुणाः, तेभ्यो वेदनासमुद्घातेन समुद्धताः असङ्घयेयगुणाः परस्परं युद्धादी बहूनांवेदनासमुद्घातेन समुद्धतानां प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्योऽपि कषायसमुद्घातेन समुद्घाताः सङ्घयेयगुणाः, येन तेन वा कारणेन बहूनां कषायसमुद्घातगमनसम्भवात्, तेभ्योऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्खयेयगुणाः, परिचारणाद्यनेकनिमित्तमतिबहूनामुत्तरवैक्रियकरणारम्भसम्भवात्, तेभ्योऽप्यसमवहता असङ्घयेयगुणाः, बहूनामुत्तमजातीनां सुखसागरावगाढानां पूर्वोक्तेभ्योऽसङ्घयेयगुणानां केनापि समुद्घातेनासमवहतानां सदा लभ्यमानत्वात्, 'एवमित्यादि, यथा असुरकुमाराणामल्पबहुत्वमुक्तमेवं सर्वेषां भवनपतीनां द्रष्टव्यं यावत् स्तनितकुमाराणामिति ।
सम्प्रति पृथिवीकायिकगतमल्पबहुत्वमाह - 'एएसि ण' मित्यादि, अत्र कषायसमुद्घातसमुद्धतानां वेदनासमुद्घातसमुद्धतानां च सङ्ख्त्येयगुणत्वे असमवहतानां चासङ्कयेयगुणत्वे भावना स्वयं भावनीया, सुगमत्वात्, 'एवमित्यादि, पृथिवीकायिकगतेन प्रकारेणाल्पबहुत्वं तावद्वक्तव्यं वयावद्वनस्पतिकायिकाः, वायुकायिकान् प्रति विशेषमभिधित्सुराह - 'नवर 'मित्यादि, नवरं वातकायिकानामल्पबहुत्वचिन्तायामेवं वक्तव्यं सर्वस्तोका वातकायिका वैक्रियसमुद्घातेन समुद्धताः, बादरपर्याप्तसत्येयभागस्य वैक्रियलब्धेः सम्भवात्, तेभ्योऽपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समुद्धता असङ्ख्येयगुणाः, पर्याप्तपर्याप्तसूक्ष्मबादरभेदभिन्नानां सर्वेषामपि वातकायिकानां मरणसमुद्घातसम्भवात्, तेभ्योऽपि कषायसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्ख्त्येयगुणाः, तेभ्योऽपि वेदनासमुद्घातेन समुद्धता विशेषाधिकाः, तेभ्योऽ समवहता असङ्घयेयगुणाः, सकलसमुद्घातगतवातकायिकापक्षया स्वभावस्थानां वातकायिकानां स्वभावत एवासङ्घयेयगुणतया प्राप्यमाणत्वात्
द्वीन्द्रियसूत्रे सर्वस्तोकाः द्वीन्द्रिया मारणान्तिकसमुद्घातेन समुद्धताः, प्रतिनियतानामेव प्रश्नसमये मरणसद्भावात्, तेभ्यो वेदनासमद्घातेन समुद्धता असङ्ख्त्येयगुणाः, शीतातपादिसम्पकतोऽतिप्रभूतानां वेदनासमुद्घातभावात्, तेभ्यः कषायसमुद्घातेन समुद्धता असङ्घयेयगुणाः, अतिप्रभूततारणां लोभादिकषायसमुद्घातभावात्, तेभ्योऽप्यसमवहताः सङ्घयेयगुणाः, 'एव' मित्यादि, एवं द्वीन्द्रियगतेन प्रकारेण तावद् वक्तव्यं यावच्चतुरिन्द्रियाः ।
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रे सर्वस्तोकास्तैजससमुद्घातेन समुद्धताः, कतिपयानामेव तेजोलब्धि
11 19

Page #617

२९०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६०८ भावात्, तेभ्यो वेदनासमुद्घातेनासमवहताः असङ्ख्येयगुणाः, तेभ्योऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समवहताः असङ्खयेयगुणाः, प्रभूतानां वैक्रियलब्धर्भावात्, तेभ्योऽपि मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहताअसङ्ख्येयगुणाः, सम्मूर्छिमजलचरस्थलचरखचराणामपि सर्वेषां वैक्रियलब्धिरहितानां प्रत्येकंपूर्वोक्तेभ्योऽसङ्ख्येयगुणानां केषाञ्चित् गर्भजानामपिवैक्रियलब्धिरहितानां वैक्रियलब्धिमतां चमरणसमुद्घातसम्भवात्, तेभ्योऽपि वेदनासमुद्घातेन समुद्धताः असङ्खयेयगुणाः, म्रियमाणजीवराश्यपेक्षया अपिअम्रियमाणानामसयेयगुणानां वेदनासमुद्घातभावात्, तेभ्यः कषायसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्ख्येयगुणाः, तेभ्योऽप्यसमवहताः सञ्जयेयगुणाः, अत्र भावना प्रागिव ।
मनुष्यसूत्रे सर्वस्तोका आहारकसमुद्घातेन समुद्धताः, अतिस्तोकानामेककालमाहारकशरीरप्रारम्भसंभवात्, तेभ्यः केवलिसमुद्घातेन समुद्धताः सद्ध्येयगुणाः,शतपृथकत्वसङ्ख्यया प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्यस्तैजससमुद्घातेन समवहताः सङ्ख्येयगुणाः,शतसहनसङ्ख्यया तेषां प्राप्य-माणत्वात्, तेभ्योऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्ख्येयगुणाः कोटीसङ्ख्ययालभ्यमानत्वात, तेभ्योऽपिमारणान्तिकसमुद्घातेनसमवहता असल्येयगुणाः सम्मूर्छिममनुष्याणामपितद्भावात्, तेषांचासङ्खयेयत्वात्, तेभ्योऽपिवेदनासमुद्घातेन समुद्धताअसङ्ख्येयगुणाः, म्रियमाणराश्यपेक्षया असायेयगुणानामम्रियमाणानां तद्भावसम्भवात्, तेभ्यः कषायसमुद्घातेन समुद्धताः सङ्ख्येयगुणाः, प्रभूततया तेषां प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्योऽप्यसमवहता असञ्जयेयगुणाः, सम्मछिममनुष्याणामल्पकषायाणामुत्कटषायिभ्योऽसङ्ख्येयगुणानां सदा लभ्यमानत्वात् । व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथाअसुरकुमारास्तथा वक्तव्याः।तदेवमुक्तंसमुद्धतासमुद्धतविषयमल्पबहुत्वं, अधुना कषायसमुद्घातगतां विशेषवक्तव्यतामभिधित्सुराह
मू. (६०९) कतिणं भंते! कसायसमुग्घाया पन्नत्ता?, गो०! चत्तारि कसायसमुग्घाया पं० त०-कोहसमुग्धाते माणस० मायास० लोहसमुग्घाते !,
नेरइयाणं भंते! कतिकसायसमुग्घाया पं०?, गो०! चत्तारि कसायसमुग्याता पं० एवं जाव वेमाणियाणं, एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवतिता कोहसमुग्घाता अतीता?, गो०! अनंता, केवतिता पुरे०?, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि जहन्नेणं एको वा दो वा तिन्निवाउको० संखेजावा असंखेजावाअनंता वा, एवंजाववेमाणियस्स, एवंजाव लोभसमुग्घाते एते चत्तारि दंडगा।
नेरइयाणं भंते ! केवइया कोहसमु० अतीता?, गो० ! अनंता, के० पु०?, गो० ! अनंता, एवं जाव वैमाणियाणं, एवं जाव लोभसमुग्घाए, एवं एएवि चत्तारि दंडगा।
एगमेगस्स णंभंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया कोहस० अतीता?, गो० अनंता, एवं जहा वेदनासमुग्दायतो भणितो तहा कोहसमुग्घातोचि निरवसेसंजाव वेमाणियत्ते, माणसमुग्घाए मायासमुग्धातेविनिरवसेसंजहामारणंतियसमुग्धाते लोहसमुग्घातोजहा कसायसमुग्घातो नवरं सव्वजीवा असुरिदिनेरइएसु मोहकसाएणं एगुत्तरियाते नेतव्वा ।
नेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ते केवइया कोहसमु० अतीता?, अनंता, के० पु०?, गो० ! अनंता, एवंजाववेमाणियत्ते, एवं सट्टाणपरट्ठाणेसु सव्वत्थ भाणियव्वा, सव्वजीवाणंचत्तारिवि समुग्घाया जाव लोभसमुग्धातो जाव वेमाणियाणं माणियत्ते।
दृ. 'कइणमित्यादि, इदं सामान्यतः कषायसमुद्घातविषयं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमगतं

Page #618

पदं-३६, उद्देशकः, द्वार
२९१ चसूत्रसुप्रतीतं, सम्प्रत्येकैकस्य नैरयिकादेश्चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण वैमानिकपर्यवसानस्य तद्वक्तव्यतामाह-“एगमेगस्स णं भंते!' इत्यादि, अत्रातीतसूत्रं सुप्रतीतं, पुरस्कृतसूत्रे 'कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्यि'त्ति यो नरकभवप्रान्ते वर्तमानः स्वभावत एवाल्पकषायः कषायसमुद्घातमन्तरेण कालं कृत्वा नरकादुद्वृत्तो मनुष्यभवं प्राप्य कषायसमुद्घातमगत एव सेत्स्यति तस्य नास्ति पुरस्कृत एकोऽपि कषायसमुद्घातो, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्यत एको द्वौ त्रयो वा, तेच प्रागुक्तस्वरूपस्य सकृत्कषायसमुद्घातगामिनोवेदितव्याः, उत्कर्षतः सङ्खयेया असङ्खयेयाअनन्ता वा, तत्र सङ्घयेयंकालं संसारावस्थायिनः सङ्घयेयाः असङ्ख्येयंकालमसङ्खयेयाःअनन्तकालमनन्ताः, एवमसुर- कुमारादिक्रमेण तावद् वाच्यं यावद्वैमानिकस्य,
___“एव'मित्यादि, एवं-चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण मानादिकषायसमुद्घातसमुद्धतास्तावद्वक्तव्याः यावल्लोभसमुद्धातः, एवमेते चत्वारः चतुर्विंशतिदण्डका भवन्ति, एते चैकैकनैरयिकादिविषया उक्ताः, सम्प्रत्येतानेव चतुश्चतुर्विंशतिदण्डकान् सकलनारकादिविषयानाह'नेरइयाण मित्यादि, अतीतसूत्रसुप्रतीतं, पुरस्कृताअनन्ताः, प्रश्नसमयभाविनांनारकाणांमध्ये बहूनामनन्तकालमवस्थायित्वात्, एवं-नैरयिकोक्तेन प्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकानां
यथा चैषः क्रोधसमुद्घातश्चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणोक्तः एवं मानादिसमुद्घाता अपि तावद्वक्तव्यायावल्लोभसमुद्घातः । एवमेतेऽपिसकलनारकादिविषयाश्चत्वारश्चतुर्विंशतिदण्डका भवन्ति, साम्प्रतमेकैकस्यनैरयिकादेनॆरयिकादिषु भावेषु वर्तमानस्यकतिक्रोधसमुद्घाताअतीताः कति भाविन इति निवपयितुकाम आह– 'एगमेगस्सण'मित्यादि, एकैकस्य भदन्त ! नैरयिकस्य विवक्षितप्रश्नसमयकालात् पूर्वंसकलमतीतं कालमवधीकृत्य तदा तदाऽस्य नैरयिकत्वं प्राप्तस्य सतः सर्वसञ्जयया कियन्तःक्रोधसमुद्घाताअतीताः?, भगवानाह-गौतम! अनन्ताः नरकगतेरनन्तशः प्राप्तत्वात्, एकैकस्मिंश्च नरकभवे जघन्यपदेऽपि सङ्खयेयानांक्रोधसमुद्घातानां भावात्,
__ “एवंजहे त्यादि, एवमुपर्शितनप्रकारेणयथावेदनासमुद्घातःप्राग्भणितःतथाक्रोधसमुद्घातोऽपि भणितव्यः, कथं भणितव्य इत्याह-निरवशेषक्रियविशेषणमेतत, सामस्त्येनेत्यर्थः, कियङ्करंयावत् भणितव्यमित्याह-याववैमानिकत्वे, वैमानिकस्य वैमानिकत्व इत्यालापकंयावदित्यर्थः, सचैवं-'केवइयापुरेक्खडा?,गोयमा! कस्सइअस्थि कस्सइ नत्यि, जस्सत्विजहन्नेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवमसुरकुमारत्तेजाव वेमाणियत्ते,' 'एगमेगस्स णं भंते ! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया कोहसमुग्घाया अईया ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो० ! कस्सइ अत्यि कस्सइ नस्थि, जस्सस्थि तस्स सिय संखेजा सिय असं० सिय अनंता, एगमेगस्स णं भंते ! असुरकुमारस्स असुरकुमारत्ते केवइया कोहसमुग्धाया अतीता?, गो० ! अनंता, केव० पुरे०?, गो० ! क० अस्थिक० नत्थि, जस्सत्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उक्को० संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवं नागकुमारते जाववेमाणियत्ते, एवंजहाअसुरकुमारेसुनेरइया वेमाणियपज्जवसाणेसु भणिया तहा नागकुमारादिया सहाणपरट्ठाणेसु भणियव्वा जाव वेमाणियत्ते' इति,
अस्यार्थः-कियन्तो भदन्त ! एकैकस्य नारकस्यासंसारमोक्षमनन्तं कालं मर्यादीकृत्य नैरयिकत्वे भाविनः सतः सर्वसङ्ख्यया पुरस्कृताः क्रोधसमुद्घाताः?, भगवानाह--'कस्सइ अस्थि' इत्यादि, य आसन्नमरणः क्रोसमुद्घातमनासाद्यात्यन्तिकमरणेन नरकादुवृत्तः सेत्स्यति तस्य

Page #619

२९२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २-३६ // /६०९ नास्ति नैरयिकत्वभाविन एकोऽपि पुरस्कृतः क्रोधसमुद्घातः, शेषस्य तु सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्यत एको द्वौ त्रयो वा एतच्च क्षीणशेषायुषां तद्भावस्थानां भूयो नरकेषु उत्पद्यमानानां वेदितव्यं भूयो नपरकेषूत्पत्ती हि जघन्यपदेऽपि सङ्ख्येयाः प्राप्यन्ते, नैरयिकाणां क्रोधसमुद्घा - तप्रचुरत्वात्, उत्कर्षतः सङ्घयेया वा असङ्ख्येया वा अनन्ता वा, तत्र सकृन्नरकेषु जघन्यस्थितिकेषूत्पत्स्यमानस्य सङ्घयेया अनेकशो यदिवा दीर्घस्थितिकेषु सकृदपि उत्पत्स्यमानस्यासङ्ख्त्येयाः अनन्तश उत्पत्स्यमानस्यानन्ताः,
'एव' मित्यादि, एवं-नैरयिकोक्तप्रकारेणासुरकुमारत्वे तदनन्तरं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण तावद् वक्तव्यं यावद्वैमानिकत्वविषयं सूत्रं तच्चैवं- 'एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स वेमाणियत्ते केवइया कोहसमुग्धाया अईया ?, गो० ! अनंता, केवइया पुरे० १, गो० ! कस्सइ अस्थि क० नत्थि, जस्सत्थि जह० एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्को० संखेज्जा वा असं० अनंता वा,' अत्राप्ययं भावार्थः - अतीतचिन्तायामनन्ताः, अनन्तशो वैमानिकत्वस्य प्राप्तत्त्वात्, पुरस्कृतचिन्तायां योऽनन्तरभवे नरकादुद्वृ त्तो मानुषत्वमवाप्य सेत्स्यति प्राप्तो वा परम्परया सकृद्वैमानिकभवं न क्रोधसमुद्घातं गन्ता तस्यैकोऽपि पुरस्कृतः क्रोधसमुद्घातो वैमानिकत्वे न विद्यते, यस्त्वसकृद्वैमानिकत्वं प्राप्तः सन् सकृदेव क्रोधसमुद्घातं याता तस्य जघन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा, शेषस्य सङ्ख्यातान् वारान् वैमानिकत्वं प्राप्स्यतः सङ्घयेयाः असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः,
'गमेगस ण' मित्यादि प्रश्नसूत्रं सुगमं, 'गो० ! अनंता' इति, अनन्तशो नैरयिकत्वं प्राप्तस्य, एककैस्मिंश्च नैरयिकभवे जघन्यपदेऽपि सङ्घयेयानां क्रोधसमुद्घातानां भावात्, पुरस्कृताः कस्यचित्सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, किमुक्तं भवति ? - योऽ सुरकुमारभवादुट्ट तो न नरकं यास्यति किन्त्वनन्तरं परम्परया वा मनुष्यभनवमवाप्य सेत्स्सयति तस्य नैरयिकावस्थाभाविनः पुरस्कृताः क्रोधसमुद्घातान सन्ति, नैरयिकत्वावस्थायाएवासम्भवात्, यस्तु तद्भवादूर्ध्वं पारम्पर्येण नरकगामी तस्य सन्ति, तस्यापि कस्यचित् सङ्घयेयाः कस्यचिदसङ्ख्येयाः कस्यचिदनन्ताः, तत्र यः सकृजधन्यस्थितिकेषु नरकमध्येषु समुत्पत्स्यते तस्य जघन्यपदेऽपि सङ्कयेयाः दशवर्षसहस्रप्रमाणायामपि स्थितौ सङ्घयेयानां क्रोधसमुद्घातानां भावात्, क्रोधबहुलत्वान्नारकाणां असकृत् दीर्घस्थितिषु सकृद्वा गमनेऽसङ्घयेयाः अनन्तशो नरकगमनेऽननताः,
तथा एकैकस्य भदन् ! असुरकुमारस्य असुरकुमारत्वे स्थितस्य सतः सकलमतीतकालमधिकृत्य कियन्तः क्रोधसमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह - अनन्ताः अनन्तशोऽ ऽ सुरकुमार भावस्य प्राप्तत्वात् प्रतिभवं च क्रोधसमुद्घातस्य प्रायो भावात्, पुरस्कृतचिन्तायां कस्यापि सन्ति, यस्य प्रश्नकालादूध्व असुरकुमारत्वेऽपि वर्तमानस्य न भावी क्रोधसमुद्घातो नापि तत उद्वृ तो भूयोऽप्यसुरकुमारत्वं याता तस्य न सन्ति यस्तु सकृदसुरकुमारत्वमागामी तस्य जघन्यपदे एको वा द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्ख्येया अनन्ता वा, सङ्घयेयान् वारान् आगामिनः सङ्घयेया असङ्ख्येयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, एवं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण नागकुमारत्वादिषु स्थानेषु असुरकुमारस्य निरन्तरं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकत्वे, तथा चाह' एवं नागकुमारत्तेऽवी' त्यादि, तदेवमसुरकुमारेषु क्रोधसमुद्घातश्चिन्तितः, सम्प्रति नागकुमारादिष्वतिदेशमाह- 'एव' मित्यादि, एवमुक्तेनाभिलापगतेन प्रकारेण यथा

Page #620

पदं - ३६, उद्देशकः-, द्वारं -
२९३
चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण असुरकुमारो नैरयिकादिषु वैमानिकपर्यवसानेषु भणित; तथा नागकुमारादयः समस्तेषु स्वस्थानपरस्थानेषु भणितव्याः यावद्वैमानिकस्य वैमानिकत्वे आलापकः, एवमेतानि नैरयिकचतुर्विंशतिदण्डकादिसूत्राणि वैमानिकचतुर्विंशतिदण्डकपर्यवसानानि चतुर्विंशतिः सूत्राणि वेदितव्यानि ।
,
तदेवं चतुर्विंशतिदण्डसूत्रैः क्रोधसमुद्घातश्चिन्तितः सम्प्रति चतुर्विंशत्यैव चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैर्मानसमुद्घातं मायासमुद्घातं चाभिधित्सुरतिदेशमाह - 'मानसमुग्धाए मायासमुग्धाए निरवसेसं जहा मारणंतियसमुग्धाए' इति, यथा- प्राक् मारणान्तिकसमुद्घातेऽभिहितं सूत्रं तथा मानसमुद्घाते मायासमुद्घाते च निरवशेषमभिधातव्यं, तच्चैवं
'एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स नेरइयत्त केवइया मानसमुग्धाया अईया ? गोयमा ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्स अत्थि जहन्त्रेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवमसुरकुमारत्ते जाव वेमाणियत्ते, एगमेगस्स णं भंते! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया मानसमुग्धाया अतीता ? गोयमा अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि जहन्त्रेणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा उक्को० संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, एवं नागकुमारत्ते जाव वेमाणियत्ते, एवं जहा असुरकुमार नेरइया वेमाणियपजवसाणेसु भणिया तहा नागकुमाराइया सद्वाणपरट्ठाणेसु भाणियव्वा जाव वेमाणियस्स वेमाणियत्ते' अस्यायमर्थः - अतीतेषु सूत्रेषु सर्वत्राप्यनन्तत्वं सुप्रतीतं, नैरयिककत्वादिस्थानानि प्रत्येकमनन्तशः, प्राप्तत्वात्, पुरस्कृतचिन्तायां त्वेवं नैरयिकस्य नैरयिकत्वे भावना - यो नैरयिकः प्रश्नकालादूर्ध्वं मानसमुद्गातमन्तरेण कालं कृत्वा नरकादुद्वृ त्तोऽनन्तरं पारम्पर्येण वा मनुष्यभवमवाप्य सेत्स्यति न भूयो नरकमागन्ता तस्य न सन्ति पुरस्कृता मानसमुद्धाताः, यः पुनस्तद्यवे वर्त्तमानो भूयो वा नरकमागत्यैकं वारं मानसमुद्घातं गत्वा कालकरणेन नरकादुद्वृत्तः सेत्स्यति तस्यैकः पुरस्कृतो मानसमुद्घातः, एवमेव कस्यापि द्वौ कस्यापि त्रयः सङ्घयेयान् वारान् नरकमागन्तुः सङ्घयेयाः असङ्ख्येयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, नैरयिकस्यैवासुरकुमारत्वे पुरस्कृतचिन्तायामियं भावना
यो नरकादुद्वृत्तो असुरकुमारत्वं न यास्यति तस्य न सन्ति पुरस्कृता मानसमुद्घाताः, यस्त्वेकं वारं गन्ता तस्य एको द्वौ त्र्यादयो वा सङ्घयेयान् वारान् गन्तुः सङ्घयेयाः असङ्खयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ता एवं तावद् भणनीयं यावत् तिर्यक्पञ्चेन्द्रियत्वे पुरस्कृतचिन्ता,
मनुष्यचिन्तायां चैवं भावना - यो नरकादुवृ त्तो मनुष्यभवं प्राप्य मानसमुद्घातगत्वा सेत्स्यति तस्य नास्त्येकोऽपि पुरस्कृतो मानसमुद्घातो, यस्तु मनुष्यत्वं गतः सन्नेकं वारं मानसमुद्घातं गन्ता तस्यैकोऽपरस्य द्वावन्यस्य त्र्यादयः सङ्घयेयान् वारान् गन्तुः सङ्घयेयाः असङ्ख्येयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ता, व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकत्वेषु भावना यथा असुरकुमारत्वे यथा च नैरयिकस्य नैरयिकत्वादिषु चतुर्विंशतिस्थानेषु भावना कृता तथा असरुकुमारादीनामपि वैमानिकपर्यवसानानां चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण कर्त्वया, यथा च मानसमुद्घातस्य चतुर्विंशतिः सूत्राणि चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेणोक्तानि तथा मायासमुद्घातस्यापि चतुर्विंशतिसूत्राणि चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण वक्तव्यानि, तुल्यगमकत्वात्,

Page #621

२९४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३६/-1-1६०९ अधुना लोभसमुद्घातमतिदेशत आह–'लोमसमुग्घातो जहा कसायसमुग्घातो, नवरं सव्वजीवाअसुराई नेरइएसुलोभकसाएणं एगुत्तरियाए नेतब्वा' इति, यथाप्राक्कषायसमुद्घात उक्तस्तथा लोभकषायोऽपि वक्तव्यः, नवरं तत्रासुरकुमारादीनं नैरयिकत्वे पुरस्कृतचिन्तायां स्यात् सङ्खयेयाः स्यादसङ्खयेया स्यादनन्ता इत्युक्तं अत्र तु सर्वेजीवा असुरुकमारादयो नैरयिकेषु पुरस्कृतचिन्तायांचिन्त्यमानाएकोत्तरिकया ज्ञातव्याः, एकोत्तरस्य भावएकोतरिका द्वन्द्वचुरादिभ्यो वु'जिति चौरादेराकृतिगणतया वुजिति, एको द्वौ त्रय इत्यादिरूपा तया, एकोत्तरतया इत्यर्थः, नैरयिकाणां निरतिशयदुःखवेदनाभिभूततया नित्यमुद्विग्नानां प्रायो लोभसमुद्घातासम्भवात्, सूत्रालापकश्चैवम्___'एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केव० लोभसमु० अतीता?, गो० ! अनंता, के० पु०!, गो०! कस्सइ अस्थि कस्सइ नस्थि, जस्स अत्थि एगो वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा, असं० अनंता वा, एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स असुरकुमारत्ते केव० लोभस० अतीता?, गो० ! अनंता, ते० पु०?,गो०! क० अत्थिक नत्थि, जस्सत्थि सिय संखेजा सिय असं० सिय अनंता, एवं जाव नेरइयस्स थणियकुमारते,
एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स पुढविकाइयत्ते के० लोभस० अतीता?, गो०! अनंता, के० पुरे०?, गो० ! क० अत्यिक० नत्थि, जस्स अस्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उक्को० संखे० असं० अनंता वा, एवं जावमणूसत्त, वाणमंतरत्तेजहाअसुरकुमारत्ते, एगमेगस्सणंभंते नेरइयस्स जोइसियत्ते के० लोभस० अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया पुरे०?, गो० ! कस्सइ अस्थिकस्सइनस्थिजस्सस्थि जह-एको दादोवा तिन्निवा उक्कोसेणं सियसंखेजा सिय असंखेज्जा सिय अनंता, एवं जाव वेमाणियत्तेऽवि भामियव्वं, एगमेगस्सणं भंते! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते के० लोभस० अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया पुरे०?, गो० ! कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि जह० एको वा दो वा तिन्नि वा उक्को० सं० असं० अनंता वा,
__एगमेगस्स णं भंते ! असुरकुमारस्स असुरकुमारत्ते के० लोभस० अतीता?, मो० ! अनंता, के० पु०?,गो०! क० अ० के० नत्थि, जस्सत्थिजह० एको वादोवा तिन्निवा उक्को० सं० असं० अनंता वा, एगमेगस्स णं भंते! असुरकुमारस्स नागकुमारत्ते पुच्छा, गो०! अनंता, के० पु०?, गो०! क० अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि सिय सं० सिय असं० सियअनंता, एवं जाव थणियकुमारत्ते । पुढविकाइयत्तेजाव वेमाणियत्तेजहानेरइयस्स भणितं तहेव भाणियव्वं, एवं जाव थणियकुमारस्स वेमाणियत्ते ।
एगमेगस्सणंभंते ! पुढविकाइयस्सनेरइयत्ते केव० लोभस० अतीता?, गो०! अनंता, केवइ० पु०?, गो० ! क० अस्थि क० नत्थि, जस्सत्थि जह० एको वा दो वा तिनि वा उक्को० संखेज्जा वा असं० अणं०, पुढवि० असुरकुमारते अतीता अनंता, केव० पु०?, गो०! कस्सइ अस्थि क० नत्थि, जस्स अस्थि सिय सं० सिय असं० सिय अनंता, एवं जाव थणियकुमारत्ते, पुढविकाइयत्ते अतीता अनंता, पुरेक्खड़ा कस्सइ अस्थि क० नत्थि, जस्सस्थि जह० एक्को वा दो वातिन्नि वा उक्को० सं० असं० अनंता वा, एवं जावमणूसत्ते, वाणमंतरत्तेजहा असुरकुमारत्ते, जोइसियत्ते वेमाणियत्ते अतीता अनंता, पुरेक्खडा० क० अस्थिक० नत्थेि, जस्सत्थि सिय संखे० सिय असं० सिय अनंता, एवं जाव मणूसस्स वेमाणियत्ते,

Page #622

पदं - ३६, उद्देशक:-, द्वारं -
२९५
वाणमंतरस्स जहा असुरकुमारस्स एवं जोइसियवेमाणियाणंपि' अस्यामर्थः - नैरयिकस्य नैरयिकत्वे अतीता लोभसमुद्घाता अनन्ताः, अनन्तशो नैरयिकत्वस्य प्राप्तत्वात्, पुरस्कृतचिन्तायां कस्यचित् सन्ति कस्यचित्र सन्ति, तत्र यः प्रश्नसमयादूर्द्धं लोभसमुद्घातमप्राप्त एव नरकभवादुवृत्त्यानन्तरं पारम्पर्येण वा सेत्स्यति न च भूयो नरकमागामी न चागतऽपि लोभसमुद्घातं गन्ता तस्य नेकौऽपि पुरस्कृतो लोभसमुद्घातः, शेषस्य तु भावी, तस्यापि कस्यचिदेकः कस्यचित् द्वौ कस्यचित् त्रयः, एतच्च प्रश्नसमयादूर्ध्वमपि तद्भवभाजां सकृन्नारकभवगामिनां वा वेदितव्यं, उत्कर्षतः सङ्घत्येया वा असङ्घयेया वा अनन्ता वा, तत्र सङ्घयेयान् वारान् नरकभवभागामिनः सङ्घयेयाः असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, तथा नैरयिकत्वस्यासुरकुमारत्वविषयेऽ तीतसूत्रं तथैव भावनीयं, पुरस्कृतसूत्रे 'कस्सइ अत्थि क० नत्थि 'त्ति यो नरकभवादुवृ त्तो नासुरकुमारत्वं प्राप्स्यति तस्य न सन्त्यसुरकुमारत्वविषयाः पुरस्कृताः लोभसमुद्घाताः, यस्तु प्राप्स्यति तस्य सन्ति, ते च जघन्यपदे सङ्घत्येयाः, जघन्यस्थितावप्यसुरकुमाराणां सङ्घयेयानां लोभसमुद्घातानां भावात्, लोभबहुलत्वात् तेषां उत्कृष्टपदेऽसत्येया अनन्ता वा, तत्र सकृद्दीर्धस्थितावसकृजधन्यस्थितिषु दीर्घस्थितिषु वा उत्पत्स्यमानानामवसेयं, अनन्तश उत्पत्स्यमानानामनन्ताः, एवं नैरयिकस्य नागकुमारत्वादिषु स्थानेषु निरन्तरं तावद्वक्तव्यं यावत्स्तनितकुमारत्वे, तथा चाह
'एवं जाव थणियकुमारत्ते' पृथिवीकायिकत्वेऽतीतसूत्रं तथैव, पुरस्कृतचिन्तायां तु कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति तत्र नरकादुवृ त्तो यो न पृथिवीकायिकत्वं प्राप्स्यति तस्य न सन्ति, योऽपि गन्ता तस्य जघन्यपदे एको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असत्या अनन्ता वा, ते चैवम् - तिर्यक्पश्ञ्चेन्द्रियभवात् मनुष्यभवाद्धा लोभसमुद्घातेन समुद्धतः सन् य एकं वारं पृथिवीं गन्ती तस्य एको द्वौ वारी गन्तुद्व त्रीन् वारान् गन्तुस्त्रयः सङ्घयेयान् वारान् सङ्कयेयाः असङ्ख्येयान् वारान् असङ्ख्येयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, 'एवं जाव मणूसत्ते' इति एवं पृथिवीकायिकगतेनाभिलापप्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावन्मनुष्यत्वे, तचैवं
-
'एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स आउकाइयत्ते' इत्यादि, यावन्मनुष्यसूत्रं, तत्रान्कायिकादिवनस्पतिपर्यन्तसूत्रभावना पृथिवीकायसूत्रवत्, द्वीन्द्रियसूत्रे पुरस्कृतचिन्तायां जघन्येन एको द्वौ वा यो वेति एतत् सकृत् द्वीन्द्रियभवं प्राप्तुकामस्य वेदितव्यं, उत्कर्षेणं सङ्घयेया असङ्घयेया अनन्तावा, तत्र सङ्घयेयान् वारान् द्वीन्द्रियभवं प्राप्तुकामस्य सङ्घयेया असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, एवं त्रीन्द्रियततुरिन्द्रियसूत्रे अपि भावनीये, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियसूत्रविषया त्वेवं भावना - सकृत् पञ्चेन्द्रियभवं गन्तुकामस्य स्वभावत एवाल्पलोभस्य जघन्यतः एको द्वी यो वा, शेषस्य तत्कर्षतः सङ्घयेयान् वारान् तिर्यक्ञ्चेन्द्रियभवं गन्तुः सङ्घयेयाः असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, मनुष्यसूत्रे तु पुरस्कृतविषया भावना मूलत एवं यो नरकभवादुवृत्तोऽल्पलोभकषायः सन् मनुष्यभवं प्राप्य लोभसमुद्घातमगत्वा सिद्धिपुरं यास्यति तस्य न सन्ति पुरस्कृता लोभसमुद्घाताः शेषस्य तु सन्ति, यस्य सन्ति तस्यापि जघन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा ते च एकं द्वौ त्रीन् वा लोभसमुद्घातान् प्राप्य सेत्स्यतो वदितव्याः, सङ्घयेयादयः प्राग्वद् भावनीयाः,
'वाणमंतरत्ते जहा असुरकुमारा' इति यथा नैरयिकस्यासुरकुमारत्वे पुरस्कृतविषये सूत्रमुक्तं

Page #623

२९६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - ३६/- / / ६०९ तथा व्यन्तरेष्वपि वक्तव्यं, किमुक्तं भवति ? - पुरस्कृतचिन्तायमेवं वक्तव्यं- 'कस्सइ अस्थि क० नत्थि, जस्स अस्थि सिय संखेज्जा सिय असं० सिय अनंता' इति, नत्वेकोत्तरिका वक्तव्या, व्यन्तराणामप्यसुरकुमाराणामवि जघन्यस्थितावपि सङ्घयेयानां लोभसमुद्घातानां भावात्, 'जोइसियत्ते' इत्यादि, ज्योतिष्कत्वे अतीता अनन्ताः, अनन्तशोज्योतिष्कत्वस्य प्राप्तत्वात्, पुरस्कृताः कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति एतत् प्राग्वद् भावनीयं यस्यापि सन्ति तस्यापि कस्यचिदसङ्घयेयाः कस्यचिदनन्ताः, न तु जातुचित् सङ्घयेयाः, ज्योतिष्काणां जघन्यपदेऽप्यसङ्घयेयवर्षायुष्कतया जघन्यतोऽप्यसङ्घयेयानां लोभसमुद्घातानां भावात्, लोभबहुलत्वात्तज्जातेः, एवं वैमानिकत्वेऽपि पुरस्कृतचिन्तायां वक्तव्यं । तदेवं स्वस्थाने परस्थाने च लोभसमुद्घातश्चिन्तितः, सम्प्रत्यसुरकुमारस्य तं चिचिन्तयिषुरिदमाह
'एगमेगस्स ण' मित्यादि, एकैकस्य असुरकुमारस्य नैरयिकत्वे लोभसमुद्घाता अतीता अनन्ताः, नैरयिकत्वस्यानन्तशः प्राप्तत्वात्, पुरस्कृताः कस्यचित् सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, तत्र योऽसुरकुमारभवादुद्वृत्तो न नरकं याता नापि सकृद् गतोऽपि लोभसमुद्घातं गन्ता तस्य न सन्ति, यस्तु यास्यति तस्य जघन्यत एको द्वौ त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्घयेया अनन्ताः, तत्र सकृन्नरकगामिनः एकादयो नैरयिकाणामिष्टद्रव्यसंयोगाभावतः प्रायो लोभसमुद्घातस्यासम्भवात्, उक्तं च मूलटीकायाम्
"नेरइयाण लोभसमुग्धाया थोवा चेव भवन्ति, तेसिमिट्ठदव्वसंजोगाभावातो एगादिसंभव” इति, सङ्घयेयान् वारान् नरकं गन्तुः सङ्घयेयाः असङ्घयेयान् वारान् असङ्घयेया अनन्तान् वारान् अनन्ताः, असुरकुमारस्यासुरकुमारत्वे अतीता अनन्ताः सुप्रतीताः, पुरस्कृताः कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति तत्र योऽसुरकुमारभवे पर्यन्तवर्त्ती न च लोभसमुद्घातं याता नापि तत उद्वृ त्तो भूयोऽप्यसुरकुमारत्वं याता किन्त्वनन्तरं पारम्पर्येण वा सेत्स्यति न सन्ति यस्य तु सन्ति तस्यापि जघन्यत एको द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षतः सङ्घयेया असङ्घयेया अनन्ताः, तत्र एकादयः क्षीणायुः शेषाणां तद्भवभाजां भूयस्तथैवानुत्पद्यमानानामवगन्तव्याः, सङ्घयेयादयो नैरयिकस्येव भावनीयाः, असुरकुमारस्य नागकुमारत्वेऽतीताः प्राग्वत्, पुरस्कृताः कस्यापि सन्ति कस्यापि न सन्ति, तत्र योऽसुरकुमारभवादुट्ट तो न नागकुमारभवं गन्ता तस्य न सन्ति, शेषस्य तु सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि स्यात् सङ्घयेयाः स्यादसङ्घयेयाः स्यादनन्ताः, तत्र सकृन्नागकुमारभवं प्राप्तुकामस्य सङ्खयेयाः, जघन्यस्थितावपि सङ्घयेयानां लोभसमुद्घातानां भावात्, असङ्घयेयान् वारान् प्राप्तुकामस्य असङ्घयेयाः अनन्तान् वारान् अनन्ताः, एवं यावत् स्तनितकुमारत्वे, पृथिवीकायिकत्वे यावद्वैमानिक त्वे यथा नैरयिकस्य भणितं तथैव भणितव्यं, एवमसुरकुमारस्येव नागकुमारादेरपि तावद्वक्तव्यं यावत्स्तनितकुमारस्य वैमानिकत्वे - वैमानिकत्वविषयं सूत्रं तच्चैवं 'एगमेगस्स णं भंते! धणियकुमारस्य वेमाणियत्ते केवइया लोभसमुग्धाया अतीता ?' इत्यादि, एवं
- 'एगमेगस्स णं भंते! पुढविकाइयस्स नेरइयत्ते' इत्याद्यपि सूत्रं पूर्वोक्तभावनानुसारेण स्वयं भावनीयं, तदेवं नैरयिकादेरेकत्वविषयाः क्रोधादिसमुद्घाताः प्रत्येकं चतुर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैर्विचिन्तिताः, सम्प्रति तानेव नैरयिकादिबहुत्वविषयान् चिचिन्तयिषुरिदमाह - 'नेरइयाणं भंते' इत्यादि, नैरयिकाणां भदन्त ! नैरयिकत्वे कियन्तः क्रोधसमुद्घाता अतीताः ?, भगवानाह - गौतम ! अनन्ताः, अनन्तशो नैरयिकत्वस्य सर्वजीवैः प्राप्तत्वात्, कियन्तः

Page #624

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वार
२९७
पुरस्कृताः?,गौतम! अनन्ताः, प्रश्नसमयभाविनांमध्येबहूनामनन्तशो नैरयिकत्वंप्राप्तुकामत्वात् 'एव'मित्यादि,
एवं--नैरयिकगतेनाभिलापप्रकाकेण चतुर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रनिरन्तरं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकस्य वैमानिकत्वे-वैमानिकविषयं सूत्र, तच्चैवं-'वेमाणियाणं भंते ! वेमाणियत्ते केवइया कोहसमुग्घाया अतीता?, गो० ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?, गो० ! अनंता' भावना प्राग्वत्, यथा च क्रोधसमुद्घाताः सर्वेषु जीवेषु स्वस्थाने परस्थाने चातीताः पुरस्कृताश्चानन्तत्वेनाभिहिताः तथामानादिसमुद्घाताअपि वाच्याः, तथा चाह–“एव'मित्यादि, एवं क्रोधसमुद्घातगतेनप्रकारेण चत्वारोऽपि समुद्घाताः सर्वत्रापि स्वस्थानपरस्थानेषुवाच्याः, यावल्लोभसमुद्घातो वैमानिकत्वविषय उक्तो भवति, स चैवं-'वेमाणियाणं भंते ! वेमाणियत्ते केवइया लोभसमुग्घाया अतीता?, गो०! अनंता, केवइया पुरेक्खडा?, गो० ! अनंता' सुगमं।
तदेवं नैरयिकादिबहुत्वविषया अपि क्रोधादिसमुद्घाताः प्रत्येकं चुतर्विंशत्या चतुर्विंशतिदण्डकसूत्रैश्चिन्तिताः, सम्प्रति क्रोधादिसमुद्घातैः शेषसमुद्घातैश्च समवहतानामसमवहतानां च परस्परमल्पबहुत्वभिधित्सुः प्रथमतः समामान्यतो जीवविषयं तावदाह
मू. (६१०) एतेसिणं भंते ! जीवाणं कोहसमुग्घातेणं माणसमुग्धातेणं मायासमुग्घातेणं लोभसमुग्घातेण य समोहयाणं अकसायसमुग्धातेणं समोहयाणं असमोहयाण य कयरे२ हितो अप्पा वा ४?, गो०! सव्वत्थोवा जीवा अकसायसमुग्घाएणं समो०, माणसमुग्याएणं समोहया अनंत०, कोहस० समो० विसेसाहिया मायासमुग्घाएणंस० विसे० लोभसमु० स० वि० असमोहया संखेजगुणा,
एतेसिणं भंते! नेरइयाणंकोहस० मानस० मायास० लोभस० समोहयाणं असभोहयाण यकयरेशहितो अप्पा वा ४?,गो०! सव्वत्थोवा नेरइया लोभसमुग्धाएणंसमोहया मायास० स० संखेज० माणस० स० संखे० कोहस० संखे० असमोहया संखे०, असुरकुमाराणं पुच्छा, गो० ! सव्वत्थोवा असुरकुमाराणं कोहस० समो० मानसमुग्धाएणं स० संखे० मायास० स० सं० लोभस० समो० संखे० असमोहया सखेजगुणा,
एवं सचदेवा जाव वेमाणिया, पुढविकाइयाणं पुच्छा, गो० ! सब्वत्थोवा पुढविकाइया मानसमुग्धाएणं समोहया कोहसमु० स० विसे० मायासमु० स० विसे० लोभस० स० विसे० असमो० संखे, एवंजाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया, मणुस्सा जहा जीवा, नवरंमानसमु० स० असं०
वृ. 'एएसि णमित्यादि, एतेषां भदन्त ! जीवानां क्रोधसमुद्घातेन मानसमुद्घातेन मायासमुद्घातेन लोभसमुद्घातेन च समवहतानां
'अकषायेणे ति कषायव्यतिरेकेणशेषेणसमुद्घातेन समवहतानामसमवहतानांच कतरे कतरेभ्यः अल्प वा बहवो वा 'अर्थवशाद्विभक्तिपरिणाम' इति न्यायात् पञ्चम्याः स्थाने तृतीयापरिणामनात्तु कतरैः कतरैस्तुल्यावा, तथाकतरेरभ्योविशेषाधिकाः, एवं गौतमेन पृष्टे भगवानाहगौतम! सर्वस्तोकाजीवा अकषायसमुद्घातेन-कषायव्यतिरिक्तेन शेषवेदनादिवसमुद्धातषटकेन समवहताः, कषायव्यतिरिक्तसमुद्घातसमुद्घता हि क्वचित्कदाचित् केचिदेवप्रतिनियतालभ्यन्ते, ते चोत्कर्षपदेऽपि कषायसमुद्घातसमवहतापेक्षया अनन्तभागे वर्तन्ते, ततःस्तोकाः, तेभ्यो मानसमुद्घातसमवहता अनन्तगुणाः, अनन्तानां वनस्पतिजीवानां पूर्वभवसंस्कारानुवृत्तितो

Page #625

२९८
प्रज्ञापनाउपागसूत्रम्-२-३६/-/-/६१०
मानसमुद्घाते वर्तमानानां प्राप्यमाणत्वात्, तेभ्यः क्रोधसमुद्घातेन समवहता विशेषाधिकाः, मानापेक्षयाक्रोधिनांप्रचुरत्वात्, तेभ्यो मायासमुद्घातेन समवहता विशेषाधिकाः, क्रोध्यपेक्षया मायाविनांप्रचुरत्वात्, तेभ्योऽपि लोभसमुद्घातेनसमवहताविशेषाधिकाः, मायाविभ्यो लोभवतामतिप्रभूतत्वात्, तेभ्योऽपि केनाप्यसमवहता सङ्ग्येयगुणाः, चतसृष्वपि गतिषु प्रत्येक समवहतेभ्योऽसमवहतानां सदा सङ्खयेयगुणतया प्राप्यमाणत्वात्, सिद्धास्त्वेकेन्द्रिययापेक्षयानन्तभागवर्त्तिन इति ते सन्तोऽपि न विवश्रिताः, एतदेवाल्पबहुत्वं चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयत्राह
'एएसिण'मित्यादि सुगम, नवरं सर्वस्तोका नैरयिका लोभसमुद्घातेन समवहता इति, नैरयिकाणामिष्टद्रव्यसंयोगाभावात्प्रायोलोभसमुद्गातस्तावनोपपद्यते,येषामपिचकेषाञ्चिद्भवति तेकतिपया इति शेषसमुद्घातसमवहतापेक्षया सर्वस्तोकाः, असुरकुमारविषयाल्पबहुत्वचिन्तायां सर्वस्तोकाः क्रोधसमुद्घातसमुद्धता इति, देवा हि स्वभावतो लोभबहुलास्ततोऽल्पतरा मानादिमन्तःततोऽपि सकदाचित्कतिपये क्रोधवन्त इति शेषसमुद्घातसमवहतापेक्षया सर्वस्तोकाः,
‘एवं सव्वदेवा जाव वेमाणिया' इति एवं-असुरकुमारगतेनाल्पबहुत्वप्रकारेण सर्वे देवा नागकुमारादयस्तावद्वक्तव्याःयावद्वैमानिकाः, पृथिवीकायिकचिन्तायां सामान्यतो जीवपदे इव भावना भावनीया, समानत्वात्, ‘एवंजावे'त्यादि, एवं-पृथिवीकायिकक्तेन प्रकारेण तावद्वक्तव्यं यावत् तिर्यक्पश्चेन्द्रियाः, मनुष्या यथाजीवाः नमवरमकषायसमुद्घातसमवहतापेक्षया मानसमुद्घातेन समवहता असङ्ख्येयगुणा वक्तव्याः ।सम्प्रति कति छानस्थिकाः समुद्घाता इति निरूपणार्थमाह
मू. (६११) कइ गंभंते ! छाउमत्थिया समुग्धाया पं०?, गो० ! छछाउमस्थिया स० पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस० वेउब्बियस० तेयास० आहारगसमुद्ग्धाते, नेरइयाणंभंते! कतिछाउमत्थिया स०पं०?, गो० चत्तारिछाउमत्थियास०पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस० वउव्वियस०,
असुरकुमाराणं पुच्छा, गो० ! पंच छाउ० समु० पं०, तं०-वेदनासमु० कसायसमु० मारणंतियस० वेउब्वियस० तेयगसमु०, एगिदियविगलिंदियाणं पुच्छा, गो० ! तिन्नि छाउ० समु० पं०, तं०-वेदनासमु० कसायस० मारणंतियस०, नवरं वाउकाइयाणं चत्तारि स० पं०, तं०-वेदनास कसायस० मारणंतियस० वेउब्बियस०,
पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गो०! पंच० स० पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणंतियस० वेउब्वियस० तेयगस०, मणूसाणं कति छाउमत्थिया समु० पं०?, गो०! छाउमत्थिया सं० पं०, तं०-वेदनास० कसायस० मारणतियस० वेउब्वियस० तेयगस० आहारगस०
दृ. 'कइणंभंते!' इत्यादि सुगमं, अथ कति केषांछाद्मस्थिकाः समुद्धाता इति चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण निरूपयति–'नेरइयाण'मित्यादि, नैरयिकाणामाद्याश्चत्वारो वेदनादिसमुद्घाताः, तेषां तेजोलब्थ्याहारकलब्ध्यभावतस्तैजसमुद्घाताहारकसमुद्घातासम्भवात्,
असुरकुमारादीनां सर्वेषामपि देवानामाहारकसमुद्घातवर्जाः शेषाः पञ्च समुद्घाताः, तेषां तेजोलब्धिसम्भवात् तैजससमुद्घातस्यापि सम्भवात्, यस्त्वाहारकसमुद्घातः स तेषां न

Page #626

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वार
२९९ सम्भवति, चतुर्दशपूर्वाधिगमाभावोत भवप्रत्ययाच तेषामाहारकलब्ध्यभावात्, वायुकायवर्जेकेन्द्रियविकलेन्द्रियाणामाद्या वेदनाकषायमरणलक्षणाम्रयः समुद्घाताः, तेषां वैक्रियहारकतेजोलब्ध्यभावतस्तत्समुद्घातासम्भवात्, वायुकायिकानांपूर्वेत्रयो वैक्रियसमुद्घातसहिताश्चत्वारः समुद्घाताः, तेषां बादरकपर्याप्तानां वैक्रियलब्धिसम्भवतो वैक्रियसमुद्घातस्यापि सम्भवात्,
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामाहारकसमुद्घातवर्जाः शेषाः पञ्च छानस्थिकाः समुद्घाता;, यस्त्वाहारकसमुद्धातः सतेषांन सम्भवति, चतुर्दशपूर्वाधिगमाभावतस्तेषामाहारकलब्ध्यसम्भवात्, मनुष्याणं षडपि, मनुष्येषु सर्वभावसम्भवात् । तदेवं यति येषां छाद्मस्थिकाः समुद्घातास्तति तेषां निरूपिताः सम्प्रति यस्मिन् समुद्घातेन वर्तमानो यावत् क्षेत्रं समुद्घातवशतस्तैस्तैः पुद्गलैव्याप्नोति तदेतन्निरूपयति
मू. (६१२) जीवेणं भंते ! वेदनासमुग्धाएणं समोहते समोहणित्ताजे पोग्गले निच्छुभति तेहि णं भंते ! पोग्गलेहिं केवइते खेते अफुण्णे केवतिते खेत्ते फुडे ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेत्ते विक्खंभबाहलेणं नियमा छद्दिसिं एवतिते खेत्ते अफुण्णे एवतिते खेते फुडे, से णं भंते ! खित्ते केवतिकालस्स अप्फुडे केव० फुडे ?, गो० ! एगसमइएण वा दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहेणं एवतिकालस्स अफुण्णे एवइयकालस्स फुडे, तेणंभंते! पोग्गले केवतिकालस्सनिच्छुभति गो० ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तस्स उक्को०वि० अंतो०,
ते णं भंते ! पोग्गला निच्छूढा समाणा जाति तत्थ पाणातिं भूयाति जीवाति सत्तातिं अभिहणंति वत्तेति लेसेंति संघाएंति संघति परितावेति किलामेति उद्दवेति तेहिंतो णं भंते ! से जीवे कतिकिरिए ?, गो० ! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए सिय पंचकिरिए,
तेणंभंते! जीवातातो जीवाओकतिकिरिया?, गो०! सियतिकिरिया सियचउकिरिया सिय पंचकिरिया, संणं भंते ! जीवे ते य जीवा अन्नेसिं जीवाणं परंपराधाएणं कतिकिरिया ?, गो० ! तिकिरियावि चउकिरियावि पंचकिरियावि, नेरइएणं भंते ! वेदनासमुग्घाएणं समोहते, एवं जहेव जीवे, नवरं नेरइयाभिलावो, एवं निरवसेसं जाव वेमाणिते । एवं कसायसमुग्घातोवि भाणितव्यो।
जीवे णं भंते ! मारणंतियसमुग्धातेणं समोहणइ समोहणित्ताजे पोग्गले निच्छुभति तेहिं णं भंते ! पोग्गलेहिं केवतिते खेत्ते अप्फुण्णे केवतिते खेत्ते फुडे ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेते विक्खंभबाहल्लेणंआयामेणंजहन्नेणं अंगुलस्सअसखेजतिभागंउक्कोसेणं असंखेजाति जोयणाति एगर्दिसि एवतिते खेते अफुण्णे एवतिए खेत्ते फुडे,
से गंभंते! खेत्ते केवतिकालस्स अफुण्णे केवतिकालस्स फुडे?, गो०! एगसमइएण वा दुसमइएण वा तिसमइएण वा चउसमइएण वा विग्गहेणं एवतिकालस्स अफुण्णे एवतिकालस्स फुडे, सेसं तं चेव जाव पंचकि०, एवं नेरइएवि, नवरं आयामेणं जहन्नेणं साइरेगं जोयणसहस्सं उक्को० असंखेञातिं जोअनाति एगदिसिं एवतिते खेते अप्फुण्णे एवतिते खित्ते फुडे, विग्गहेणं एगसमइएण वा दुसमइएण वा तसमइएण वा चउसमतिएण वा भन्नति, सेसं तं चेव जाव पंचकिरियावि,
___ असुरकुमारस्स जहा जीवपदे, नवरं विग्गहो तिसमइओ जहा नेरइयस्स, सेसं तं चेव जाव पंचकिरियावि,

Page #627

प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-/ /६१२
असुरकुमारस्स जहा जीवपदे, नवरं विग्गहो तिसमइओ जहा नेरइयस्स, सेसं तं चेव जहा असुरकुमारे, एवं जाव वेमाणिते, नवरं एगिंदिये जहा जीवे निरवसेसं ।
वृ. 'जीवे णं भंते!' इत्यादि, जीवो णमिति वाक्यालङ्कारे-वेदनासमुद्घाते वर्त्तमानः तस्मिन् सभवहतो भवति समवहत्य च यान् पुद्गलान् वेदनायोग्यान् स्वशरीरान्तर्गतान् 'निच्छुभइ' इति विक्षिपति आत्मविश्लिष्टान् करोतीत्यर्थः, 'तेहि ण' मिति तैः पुद्गलैः कियत् क्षेत्रमापूर्ण, आपूर्णत्वमान्तराले कियदाकाशप्रदेशासंस्पर्शनेऽपि व्यवहारत उच्यते तत आह-कियत् क्षेत्रं स्पृष्टं - प्रतिप्रदेशापूरणेन व्याप्तं, एवं गौतमेन प्रश्ने कृते सति भगवानाह - 'सरीरे' त्यादि नियमात् - नियमेन 'छद्दिसिं' ति षड् दिशो यत्रापूरणे स्पर्शने वा षड्दिक् तद्यथा भवति एवं विष्कम्भतो - विस्तरेण बाहल्यतः - पिण्डतः शरीरप्रमाणमात्रं, यावत्प्रमाणः स्वशरीरस्य विष्कम्भो यावत्प्रमाणं च बाहल्यं एतावन्मात्रमापूर्णं स्पृष्टं चेति वाक्यशेषः, तदेव निगमनद्वारेणाह
'एवइए खेत्ते अफुण्णे एवइए खेत्ते फुडे' इति, इह वेदनासमुद्घातो वेदनातिशयात्, वेदनातिशयश्च लोकनिष्कुटेषु जीवानां न भवति, निरुपद्रवस्थानवर्त्तित्वात् तेषां, किन्तु त्रसनाड्या अन्तः, तत्र परोदीरणसम्भवात्, तत्र च षदिक्सम्भव इति नियमाच्छद्दिशिमित्युक्तं, अन्यथा 'सिय तिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसि 'मित्याद्युच्येत, अथ स्वशरीरप्रमाणविष्कम्भबाहल्यमेव क्षेत्रमापूर्ण स्पृष्टं च विग्रहगतौ जीवस्य गतिमधिकृत्य कियद्दूरं यावद्भवति कियन्तं च कालमित्येतन्निरूपणार्थमाह
३००
'से णं भंते!' इत्यादि, नपुंसकत्वे पुंस्त्वं प्राकृतत्वात्, तत् - अनन्तरोक्तप्रमाणं णमिति प्राग्वत् भदन्त ! क्षेत्रं कालरस इति - प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे षष्ठी कियता कालेन पूर्णं कियता कालेन स्पृष्टं, किमुक्तं भवति ? - कियन्तं कालं यावत् स्वशरीरप्रमाणविष्कम्भाबाहल्यं क्षेत्रं निरन्तरं विग्रहगतौ जीवस्य गतिमधिकृत्यापूर्णं स्पृष्टं च लभ्यते इति ?, भगवानाह - गौतम ! एकसमयेन वा द्विसमयेन वा त्रिसमयेन वा विग्रहेण, किमुक्तं भवति ? – एकसमयेन वा द्विसमयेन वा त्रिसमयेन वा विग्रहेण यावन्मात्रं क्षेत्रं व्याप्यते इयद्दूरं यावत् स्वशरीरप्रमाणविष्कम्भबाहल्यं क्षेत्रं वेदनाजननयोग्यैः पुद्गलैरापूर्ण- भृतं जीवस्य गतिमधिकृत्यावाप्यते, तत एतद्गतमुत्कर्षतस्त्रिसामयिकेन विग्रहेण यावन्मात्रं क्षेत्रमभिव्याप्यते एतावदात्मविश्लिष्टैर्वेदनाजननयोग्यैः पुद्गलैरापूर्ण लभ्यते, इह चतुःसामयिकः पञ्चसामयिकश्च विग्रहो यद्यपि सम्भवति तथापि वेदनासमुद्घातः प्रायः परोदीरितवेदनावशत उपजायते, परोदीरिता च वेदना त्रसनाड्यां व्यवस्थितस्य न बहिः, नसाडीव्यवस्थितस्य च विग्रह उत्कर्षतोऽपि त्रिसामयिक इति उत्कर्षतोऽपि त्रिसामयिकेन विग्रहेणेत्युक्तं, न चतुःसामयिकेन पञ्चसामयिकेन चेति, उपसंहारवाक्यमाह'एवइयकालस्स अफुण्णे एवइयकालस्स फुडे' एतावता उत्कर्षतोऽपि त्रिसमयप्रमाणेनेत्यर्थः कालेनापूर्णमेतावता कालेन स्पृष्टं, किमुक्तं भवति ? - विग्रहगतावुत्कर्षतः त्रीन् समयान् यावत् त्रिभिश्च समयैर्यावन्मात्रं व्याप्यते इयन्तीं सीमाभिव्याप्य स्वशरीरप्रमाणविष्कम्भहबाहल्यं क्षेत्रं वेदनाजननयोग्यैः पुद्गलैरापूर्ण भृतं च जीवस्य गतिमधिकृत्य व्याप्यते, अथवा 'केवइय कालरस 'त्ति षष्ठयेव व्याख्येया, ततः स्वशरीरप्रमाणविष्कम्भबाहल्यं क्षेत्रं वेदनाजननयोग्यैः पुद्गलैरापूर्णं भृतं च जीवस्य विग्रहगतिमधिकृत्य कियतः कालस्य सम्बन्धि, कियन्तं कालं यावदवाप्यते इत्यर्थः, भगवानाह एकसमयेन द्विसमयेन त्रिसमयेन वा विग्रहेणापूर्ण स्पृष्टं च लभ्यते

Page #628

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वारं
३०१
इति वाक्यशेषः, तत एतावता उत्कर्षतः त्रिसमयप्रमाणस्य कालस्य सम्बन्धि यशोक्तप्रमाणं क्षेत्र वेदनाजननयोग्यैः पुद्गलैरापूर्णतावता कालस्य सम्बन्धि स्पृष्टमिति ।
सम्प्रति यावन्तं कालं वेदनाजननयोग्यान पुद्गलान् विक्षिपति तावत्कालप्रमामं प्रतिपादनार्थमाह–'ते णं भंते !' इत्यादि, तान् वेदनाजननयोग्यान् पुद्गलान् णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त! परमकल्याणयोगिन्पररमसुखयोगिन् वा पुद्गलान कियतः कालस्य सम्बन्धिनोविक्षिपति कियत्कालं वेदनाजननयोग्या विक्षिपतीति भावः, भगवानाह-जघन्येनाप्यन्तर्मुहूर्तस्य सम्बन्धिन उत्कर्षतोऽप्यन्तपर्मुहूर्तस्य, केवलं मनाक्बृहत्तरस्य सम्बन्धिनः विक्षिपति, किमुक्तं भवति?-ये पुद्गला जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्त यावत् वेदनाजननसमर्थाः तान् तथा २ वेदनातः सन् स्वशरीरगतान् स्वशरीराद्धहिरात्मप्रदेशेभ्योऽपिविष्लिष्टान् विक्षिपति, यथाऽत्यन्तदाहज्वरपीडितः सन् सूक्ष्मपुद्गलान्, प्रत्यक्षसिद्धं चैतदिति,
'तेणंभंते!' इत्यादि, ते णमिति पूर्ववत् भदन्त ! पुद्गला विक्षिप्ताःसन्तः शरीरसम्बद्धा असम्बद्धा वा 'जाई तत्थे' त्यादि प्राकृतत्वात् पुंस्त्वेऽपि नपुंसकता यान् तत्र वेदनासमुद्घातगतपुरुषसंस्पृष्टे क्षेत्रे प्राणान्-द्वित्रिचतुरिन्द्रियान् शङ्खकीटिकामक्षिकादीन् भूतान्-वनस्पतीन् जीवान्–पञ्चेन्द्रियान् गृहगोधिकासादीन् सत्त्वान्-शेषपृथिवीकायिकादीन् अभिनन्तिअभिमुखमागच्छन्तो घ्नन्ति वर्तयन्ति-आवर्त्तपतितान् कुर्वन्ति लेशयन्ति-मनाक् स्पृशन्ति सङ्घातयन्ति-परस्परं तान् सङ्घातमापन्नान् कुर्वन्ति-अतीव सातविशेषमाषादितान् कुर्वन्ति परितापयन्ति पीडयन्ति क्लमयन्ति-मूपिन्नान् कुर्वन्ति अपद्रावयन्ति-जीवितात्व्यपोरपयन्ति, तेभ्यः पुद्गलेभ्यः तेषां प्राणादीनां विषये भदन्त ! सः-अधिकृतो वेदनासमुद्घातगतो जीवः कतिक्रियः प्रज्ञप्तः?, भगवानाह
गौतम ! 'सिय तिकिरिए' इति, स्याशब्दः कथञ्चित्पर्यायः, कथञ्चित् कदाचित् कांश्चिञ्च जीवानधिकृत्येत्यर्थः त्रिक्रियः, किमुक्तं भवति? यदान केषाञ्चित् सर्वथा परितापनंजीविताद् व्यपरोपणं वा करोति तदा सर्वथा त्रिक्रिया एव, यदाषि केषाञ्चित्वरितापं मरणं वाऽऽपादयति तदापि येषांनावाधामुत्पादयतितदपेक्षयात्रिक्रियाः, 'सियचउकिरिए इति केषाञ्चित्परितापकरणे तदपेक्षया चतुष्क्रिय इति, केषाश्चिदपद्रावणे तदपेक्षया पञ्चक्रिया इति, सम्प्रति तमेवाधिकृतं वेदनासमुद्धातगतंजीवमधिकृत्य तेषां वेदनासमुद्घातगतपुरुषपुद्गलस्पृष्टानांजीवानां क्रिया निरूपयति
"तेणंभंते! इत्यादि, ते-वेदनासमुद्घातगतपुद्गलस्पृष्टाणमिति पूर्ववत् भदन्त ! जीवास्ततो-वेदनासमुद्घातपरिगतान्जीवान् अत्र स्थानियपः कर्माधारयोः' इतिस्थानियवमधिकृत्य पञ्चमीयं, अयमर्थः-तंवेदनासमुद्घातपरिगतंजीवमधिकृत्य कतिक्रियाः प्रज्ञप्ताः?, भगवानाह -गौतम ! स्यात्त्रिक्रियाः यदान काञ्चित्तस्याबाधामाषादयितुं प्रभविष्णवः स्याच्चतुष्क्रिया यदा तंपरितापयन्ति, श्यन्तेशरीरेण स्पृश्यमानाः परितापयन्तो वृश्चिकादयः, स्यात् पञ्चक्रिया येतं जीवितादपि व्यपरोपयन्ति, सिद्धाश्च प्रत्यक्षतः शरीरेण स्पृश्यमाना जीविताव्यावयन्तः सदिय इति, सम्प्रति तेन वेदनासमुद्घातगतेनजीवेन व्यापाद्यमानैर्जीवर्येऽन्येजीवाव्यापाद्यन्तेये चान्यैर्जी वैव्यापाद्यमान्वेदनासमुद्घातगतेनजीवेनव्यापाद्यन्ते तानधिकृत्य तस्य वेदनासमुद्घातपरिगतस्य

Page #629

३०२
तेषां च समुद्घातगतजीवसम्बन्धिपुद्गलस्पृधनां जीवानां क्रियानिरूपणार्थमाह
'से णं भंते! जीवे ते य जीवा' इत्यादि, सः - अधिकृतो वेदनासमुद्घातगतो जीवः ते च वेदनासमुद्घातपरिगतजीवसम्बन्धिपुद्गलस्पृष्टाः अन्येषां जीवानामुपदर्शितेन प्रकारेण यः परम्पराधातस्तेन परम्पराघातेन कतिक्रियाः प्रज्ञप्ताः ?, भगवानाह - गौतम ! स्यात् त्रिक्रिया इत्यादि पूर्ववत् भावयितव्यः, एनमेव वेदनासमुद्घातमुक्तेन प्रकारेण नैरयिकादिषु चतुर्विंशतिस्थानेषु चिन्तयन्नाह -
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् - २ - ३६ / / / ६१२
'नेरइए णं भंते !' इत्यादि, एवं उक्तेन प्रकारेण यथैव प्राक् सामान्यतो जीवो वेदनासमुद्घातमधिकृत्य चिन्तितः तथा नैरयिकोऽपि चिन्तयितव्यः, नवरं जीवाभिलापस्थाने नैरयिकाभिलापः कर्त्तव्यो यथा 'नेरइए णं भंते! वेदनासमुग्धाएणं समोहए समोहणित्ता जे पोग्गले निच्छुभइ' इत्या, 'एवं निरवसेसं जाव वेमाणिए' इति एवं नैरयिकोक्तेन प्रकारेण शेषेष्वपि स्थानेषु स्वस्वाभिलापपूर्वकं निरवशेषं तावद्वक्तव्यं यावद्वैमानिकाः - वैमानिकाभिलापः ।
7
तदेवमुक्तो वेदनासमुद्घातः, सम्प्रति कषायसमुद्घातं समानवक्तव्यत्वादतिदेशतोऽभिधित्सुराह--' एवं कसायसमुग्धाओऽवि भाणियच्चो' इति, एवं वेदनासमुद्घातगतेन प्रकारेण सामान्यतो जीवपदे चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण च कषायसमुद्घातोऽपि वक्तव्यः स चैवम्- 'जीवे णं भंते! कसायसमुग्गााएणं समोहए समोहणित्ता जे पोग्गले निच्छुभइ' यान् पुद्गलान् शरीरान्तर्गतान् कषायसमुद्घातवशसमुत्थप्रयत्नविशेषतः स्वशरीराद्बहिरात्मप्रदेशेभ्योऽपि विश्लिष्टान् करोति,
'तेहिणं भंते! पोग्गलेहिं केवइए खेत्ते अष्फुण्णे केवइए खित्ते फुडे ?, गो० ! सरीरप्पमाणमेते विक्खंभहाहल्लेणं नियमा छद्दिसिं एवइए खेत्ते अफुण्णे एवइए खेते फुडे' कषायसमुद्घातो हि प्रथमं उद्भवति त्रसजीवानां तेषामेव तीव्रतराध्यवसायसम्भवाद्, एकेन्द्रियाणां तु पूर्वभवानुवृत्तितः, त्रसजीवाश्च त्रसनाड्यां न ततो बहिः, त्रसनाड्यांच व्यवस्थितः स्वशरीरप्रमाणं विष्कम्भबाहल्यं क्षेत्रमात्मविश्लेष्टैः पुद्ग्लैः भृतं षड्विकत्वमवश्यमुपपद्यते इति 'नियमा छद्दिसि' मित्युक्तम्, 'एवइए खेत्ते अफुण्णे एवइए खेत्ते फुडे' इत्यादि सर्वं समानं । सम्प्रति मरणसमुद्घातमभिधित्सुराह
'जीवे णं भंते! मारणंतियसमुग्धाएण मित्यादि, इति पूर्ववत् भदन्त ! कश्चिन्मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतः समवहत्य च यान् पुद्गलान् तैजसादिशरीरान्तर्गतान् 'निच्छुभइ' इति विक्षिपति, आत्मप्रदेशेभ्यो विश्लिष्टान् करोति तैर्भदन्त ! पुद्गलैः कियत् क्षेत्रमापूर्ण कियत् क्षेत्रं भृतम् ?, भगवानाह - गौतम ! विष्कम्भबाहल्यतः शरीरप्रमाणमायामतो जघन्यतः स्वशरीरातिरेकाङ्गुलासङ्घयेयभाग मात्रं यदा तावन्मात्रे क्षेत्रे उत्पद्यते उत्कर्षतोऽसङ्घयेयानि योजनानि एतच्च यदा तावति क्षेत्रे अन्यथा वा द्रष्टव्यम्, एकदिशि- एकस्यां दिशि न तु विदिशि स्वभावतो जीवप्रदेशानां दिशि गमनसम्भवात्, एतावत् क्षेत्रमापूर्णमेतावत् क्षेत्रं स्पृष्टं, जघन्यतः उत्कर्षतो वा आत्मप्रदेशैरपि एतावत् क्षेत्रस्य पूरणसम्भवात् सम्प्रति विग्रहगतिमधिकृत्यापूरणविषयं स्पर्शनविषयं च कालप्रमाणमाह
'से णं भंते!' इत्यादि, तत् उत्कर्षेणायामतोऽनन्तरोक्तप्रमाणं भद्न्त ! क्षेत्रं विग्रहगतिमधिकृत्य 'केवइयकालस्स' त्ति तृतीयार्थे षष्ठया भावात् कियता कालेनापूर्णा कियता कालेन

Page #630

पदं-३६, उद्देशकः, द्वारं -
३०३ स्पृष्टं किमुक्तंभवति?--विग्रहगतिमधिकृत्य कियता कालेनोत्कर्षतोऽसङ्ख्येययोजनप्रमाणं क्षेत्रमायामतः पुद्गलैरापूर्ण स्पृष्टं भवतीति, भगवानाह-गौतम! एकसमयेन वा द्विसमयेन वा त्रिसमयेन वाचतुःसमयेन वाविग्रहेणापूर्ण स्पृष्टं, इह पञ्चसामयिकोऽपि विग्रहः सम्भवति परंसकादाचित्क एव इति न विवक्षितः, इयमत्र भावना-उत्कृष्टपदे आयामपतोऽसङ्ख्येयोजनप्रमाणं क्षेत्रं विग्रहगतिमधिकृत्योत्कर्षतःचतुर्भिः समयैरापूर्ण स्पृष्टं वा भवतीति, अथ कथंचतुःसामयिकः पञ्चसामयिको वा विग्रहः सम्भवति?, उच्यते, त्रसनाड्या बहिरधस्तनभागादुपरितने भागे यद्वोपरितनभागादधस्तने भागे समुत्पद्यमानो जीवो विदिशो वा दिशि दिशो वा विदिशि यदोत्पद्यते तदा एकेन समयेन त्रसनाडी प्रविशति द्वितीयेनोपरि अधो वा गमनं तृतीयेन बहिर्नन्थ्सरणं चतुर्थेन दिशि उत्पत्तिदेशप्राप्तिः, अयं चतुःसामयिको विग्रहः, एवं पञ्चसामयिकस्तु त्रसनाड्या बहिरेव विदिशो विदिशि उत्पत्तौ लभ्यते, तद्यथा-प्रथमसमये त्रनाड्या बहिरेव विदिशो दिशि गमनं द्वितीये त्रसनाड्या मध्ये प्रवेशः तृतीये उपर्यधो वा गमनं चतुर्थे बहिनिस्सरणं पञ्चमे विदिश्युत्पत्तिदेशगमनमिति, उपसंहारमाह-‘एवंइयकालस्स अप्फुण्णे एवइकालस्स फुडे' इति एतावता कालेनापूर्णमेतावताकालेन स्पृष्टमिति, ‘सेसं तं चेव जाव पंचकिरिए' इति अत ऊर्द्ध शेषं तदेव सूत्र--'ते णं भंते ! पुग्गला निच्छूढा समाणा जाई तत्थ पाणाई इत्यादि यावत् पंचकिरिया' इति पदं, तदेवं सामान्यतो जीवपदे मारणान्तिकसमुद्घातश्चिन्तितः, सम्प्रति एनमेव चतुर्विंशतिदण्डकक्रमेण चिन्तयन् प्रथमो नैरयिकातिदेशमाह
"एव'मित्यादि, एवं-सामान्यतो जीवपद इव नैरयिकेऽपि वक्तव्यं, नवरमयं विशेषःसामान्यतो जीवपदे क्षेत्रमायामतो जघन्येनाङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रमुक्तंइह तुजघन्यतः सातिरेकं योजनसहन, किमत्र कालणमिति चेत् ?, उच्यते, इह नैरयिकाः नरकादुद्वॉत्ताः स्वभावत एव पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु मध्ये उत्पद्यन्ते मनुष्येषु वा नान्यत्र, सर्वजधन्यचिन्ता चात्र क्रियते, ततो यदा पातालकलशसमीपवर्ती नैरयिकः पातालकलशमध्ये द्वितीये वा त्रिभागे मत्स्यतयोत्पद्यते तदा पातालकलशठिक्करिकायायोजनसहनमानत्वत्यथोक्तंजधन्यमानंनातोऽपिन्यूनतरंकथंचनेति, उत्कर्षतोऽसङ्खयेयानि योजनानि, तानि सप्तमपृथिवीगतनारकापेक्षया भावनीयानि, अत्रैवोपसंहारमाह___ “एगदिसिंएवइए' इत्यादि, एकस्यादिशिजघन्यत उत्कर्षतचएतावत्-अनन्तरोक्तप्रमाणं क्षेत्रमापूर्णमेतावत् क्षेत्रं स्पृष्टं, विग्रहगतिमधिकृत्य विशेषमाह-विग्गहे णे'त्यादि, विग्रहेणापूर्ण स्पॉष्टं वावक्तव्येकसामयिकेन द्विसामयिकेन त्रिसामयिकेनवा, नन्वेतत्सामान्यतोजीवपदेऽप्युक्तं तत्कोऽत्रविशेषस्ततआह-'नवरंचउसमइएण वाण भन्नइ' इति नवरमत्र सामान्यजीवपद इव चतुःसामयिकेनेति न भण्यते, नैरयिकाणामुत्कर्षतोऽवि विग्रहस्य त्रिसामयिकत्वात्, तेच त्रय; समया एवं भवन्ति-इह कश्चिन्नैरयिको वायव्यां दिशि वर्तमानो भरतक्षेत्रे पूर्वस्यां दिशि तीर्यक्पञ्चेन्द्रियतया मनुष्यतया वोत्पित्सुः प्रथमसमये ऊर्द्धमागच्छतिद्वितीयसमयेवायव्या दिशः पश्चिमदिशं तृतीये ततः पूर्वदिशमितिस, एवमसुरकुमारादिष्वपि यथायोगंत्रिसमयविग्रहभावना कार्या, 'सेसं तं चेव जाव पंचकिरियावि' इति शेषं सूत्रं तदेव वेदनासमुद्घातगतं,
तेणं भंते ! पोग्गला केवइया कालस्स निच्छुभंति?, गो० ! जहन्नेणवि अंतो० उक्को०

Page #631

३०४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२-३६/-1-1६१२ अंतीमुहुत्तस्से' त्यादि तावद्वक्तव्यं यावदन्तिमं पदं 'पंचकिरियावि' इति, असुरकुमारविषये अतिदेशमाह-'असुरकुमारस्स जहा जीवपदे' इति यथा सामान्यतो जीवपदेऽभिहितं तथा असुरकुमारस्याप्यभिधातव्यं, एतावता किमुक्तं भवति ?-यथा जीवपदे आयामत; क्षेत्र जधन्यतोऽङ्गुलालसञ्जयेयभागमात्रं उत्कर्षतोऽसङ्घयेयानि योजनानि तथाऽत्रापि वक्तव्यं, कथं जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेयभागमात्रमिति चेत्, उच्यते, इहासुरकुमारादय ईशानदेवपर्यन्ताः पृथिव्यम्बुवनस्पतिष्वप्युत्पद्यन्ते, ततोयदाकोऽप्यसुरकुमारःसलिष्टाध्यवसायी स्वकुण्डालायेकदेशे पृथिवीकायिकत्वेनोत्पित्सुमरणसमुद्घातमादधाति तदा जघन्येनायामतः क्षेत्रमङ्गुलासझयेयभागप्रमाणमवाप्यते इति यथा जीवपदे इत्युक्तं, ततोऽत्रावि विग्रहगतिश्चतुःसामायिकी प्राप्नोति तत आह-नवरं विग्रहस्त्रिसामयिको यथा नैरयिकस्य, शेषं सूत्रं तदेव यत् सामान्यतो जीवपदे, नागकुमारादिष्वतिदेशमाह_ 'जहाअसुरकुमारे' इत्यादि, यथा असुरकुमारेऽभिहितमेवनागकुमारादिषुताव वक्तव्यं यावद्वैमानिकविषयं सूत्रं, नवरमेकेन्द्रिये पृथिव्यादिरूपे यथा जीवे-सामान्यतो जीवपदे तथा निरवशेषं वक्तव्यं, किमुक्तं भवति ?-यथा जीवपदे चतुःसामयिकोऽपि विग्रह उक्तः तथा पृथिव्यादिष्वपि पञ्चसु स्थानेषु वक्तव्यः । शेषं तथवेति, तदेवमुक्तो मारणान्तिकसमुद्घातः,
साम्प्रतं वैक्रियसमुद्घातमभिधित्सुराह
मू. (६१३)जीवे णं भंते ! वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहते समोहणित्ताजे पुग्गले निछुभति तेहि णं भंते ! पोग्गलेहिं केवतिते खेत्ते अफुण्णे केवतिए खित्ते फुडे?, गो०! सरीरप्पमाणमेत्ते विक्खंभबाहलेणं आयामेणं जह० अंगुलस्ससंखेजतिभागंउको० संखिजातिजोअनातिएगदिसिं विदिसि वा एवइए खित्ते अफुण्णे एवतिते खेत्ते फुडे,
से णं भंते ! केवतिकालस्स अफुण्णे केवतिकालस्स फुडे ?, गो० ! एगसमइएण वा दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहेणं एवतिकालस्स अफुण्णे एवतिकालसस फुडे, सेसं तं चेवजाव पंचकिरियावि, एवं नेरइएवि, नवरं आयामेणं जह० अंगुलस्स असंखेजतिभागंउक्को० संखिजाईजोअनाईएगिदिसिं, एवतिते खेत्ते, केवतिकालस्स?,तं चेव जहा जीवपदे, एवं जहा नेरइयस्सतहाअसुरकुमारस्स, नवरंएगदिसिंविदिसिंवा, एवंजाव थणियकुमारस्स, वाउकाइयस्स जहा जीवपदे, नवरंएगदिसिं, पंचिंदियतिरिकखजोणियस्स निरवसेसंजहानेरइयस्स, मणूसवाणमंतरजोइसियवेमाणियस्स निरवसेसं जहा असुरकुमारस्स।
जीवेणंभंते! तेयगसमुग्घाएणं समोहते समोहणित्ताजे पोग्गले निच्छुडमति तेहिणं भंते पोग्गलेहिं केवतिते खेत्ते अफुण्णे केवइए खित्ते फुडे, एवं जहेव वेउब्बिते समुग्धाते तहेव, नवरं आयामेणंजह० अंगुलस्स असंखेज्जतिभागं सेसंतं चेव एवं जाव वेमाणियस्स, नवरं पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स एगदिसिं एवतिते खेत्ते अफुण्णे एवइखित्तस्स फुडे।
जीवेणं भंते! आहारगसमुग्घातेणं समोहते समोहणित्ता जे पोग्गले निच्छुब्भति तेहिणं भंते! पोग्गलेहिं केवइए खित्तेअफुण्णे केवइएखेत्तेफुडे ?, गो०! सरीरप्पमाणमेत्ते विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजतिभागंउको० संखेज्जाइंजोयणाई एगदिसिंएवतिते खेते एगसमतिएण वा दुसम०, तिसम० विग्गहेणं एवतिकालस्स अफुण्णे एवतिकालस्स फुडे,

Page #632

पद-३६, उद्देशक:-, द्वार
३०५
तेणं भंते ! पोग्गला केवतिकालस्स निच्छुमति ?, गो०! जह० अंतो० उक्को० अंतोमुहत्तस्स, ते णं भंते ! पोग्गला निच्छूढा समाणा जाति तत्थ पाणाति भूयाति जीवातिं सत्तातिं
अभिहणंति जाव उद्दति, तेणंभंते! जीवे कतिकिरिए?, गो०! सिय तिकि० सिय चउ० सिय पंचकिरिए,
तेणं भंते ! जीवाओ कतिकिरिया?, गो०! एवं चेव, से णं भंते ! ते य जीवा अन्नेसिं जीवाणं परंपराघातेणंकतिकिरिया?, गो०! तिकिरियावि चउकिरियावि पंचकि०, एवं मणूसेवि
वृ. 'जीवेणंभंते! वेउब्बिए' इत्यादिप्राग्वत्, नवरमायामतउत्कर्षतः सङ्घयेयानियोजनानि, एतच्च वायुकायिकवर्जनैरयिकाद्यपेक्षया द्रष्टव्यं, ते हि वैक्रियसमुद्घातमारभमाणास्तथाविधप्रयत्नविशेषभावतः सङ्ख्येयान्येव योजनान्युत्कर्षतोऽप्यात्मप्रदेशानां दण्डमारचयन्ति, नासङ्घयेयानियोजनानि, वायुकायिकास्तुजघन्यतोवाउत्कर्षतोवाअङ्गुलासङ्खयेयभागं, तावप्रमाणं चोत्कर्षतो दण्डमारचयन्तस्तावति प्रदेशे तैजसादिशरीरपुद्गलान् आत्मप्रदेशेभ्यो विक्षिपन्ति, ततस्तैः पुद्गलैर्भूतं क्षेत्रमायामत उत्कर्षतोऽपि सङ्घयेयान्येव योजनान्यवाप्यन्ते, एतच्चैवं क्षेत्रप्रमाणं केवलं वैक्रियसमुद्घातसमुद्भवं प्रयत्नमधिकृत्योक्तं, यदातु कोऽपिवैक्रियसमुद्घातमधिलढो मरणमुपश्लिष्टः कथमप्युत्कृष्टदेशेन त्रिसामायिकेन विग्रहेणोत्पत्तिदेशमभिगच्छति तदा साल्यातीतान्यपि योजनानियावदायामक्षेत्रमवसेयं, तावत्प्रमाणं क्षेत्रापूरणंमरणसमुद्घातप्रयत्नसमुद्भवमिति सदपि न विवक्षितं,
'एकदिसिंविदिसिंवा' इति, तत्जधन्यत उत्कर्षतोवायथोक्तप्रमाणमायामक्षेत्रमेकस्यां दिशि विदिशि वा द्रष्टव्यं, तत्र नैरयिकाणांपञ्चेन्द्रियतिरश्चां वायुकायिकानांच नियमादेकदिशि, नैरयिका हिपरवशाअल्पर्द्धयश्चतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाश्चाल्पर्द्धय एव वायुकायिका विशिष्टचेतनाविकलास्ततस्तेषां वैक्रियसमुद्घातमारभमाणानां यदि परं तथास्वाभाव्यादेवात्मप्रदेशदण्डवनिनमस्तेभ्यश्चात्मप्रदेशेभ्यो विश्लिष्य पुद्गलानां च स्वभावतोऽनुश्रेणिगमनं न तु विश्रेणितः ततो दिश्येव नैरयिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियवायुकायिकानामायामतः क्षेत्रं द्रष्टव्यं, नतु विदिशि, ये तु भुवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका मनुष्याश्चते स्वेच्छाचारिणो विशिष्टलब्धिसम्पन्नाश्च भवन्ति ततस्ते कदाचिश्यलविशेषतो विदिश्यप्यात्मप्रदेशानां दण्डं विक्षिपन्तस्तत्र तेभ्य आत्मप्रदेशेभ्यः पुद्गलान् विक्षिपन्तीति तेषामेकस्यां दिशि विदिशि वा प्रत्येतव्यं ।
वैक्रियसमुद्घातगतश्च कोऽपि कालमपि करोति विग्रहेण चोत्पत्तिदेशप्रभिसर्पति ततो विग्रहगतिमधिकृत्य कालनिरूपणार्थमाह-से णं भंते !' इत्यादि, तत् भदन्त ! क्षेत्रं विग्रहतिमधिकृत्योत्पत्तिदेशयावत् केवइकालस्सत्तितृतीयार्थे षष्ठी कियता कालेनापूर्ण कियताकालेन स्पृष्टं ?, भगवानाह-गौतम ! एकसामयिकेन वा द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण आपूर्ण स्पृष्टमिति गम्यते, किमुक्तं भवति?-विग्रहगतिमधिकृत्य मरणदशादारभ्य उत्पत्तिदेश यावत् क्षेत्रस्यापूरणमुत्कर्षतः त्रिभिः समयैरवाप्यते न चतुर्थेनापि समयेन, वैक्रियसमुद्घातगतो हिवायुकायिकोऽपिप्रायस्त्रसनाड्यामेवोत्पद्यते, सनाड्यांचविग्रह उत्कर्षतोऽपि त्रिसामयिक इति, उपसंहारमाह[11/201

Page #633

३०६
प्रज्ञापनाउपाशसूत्रम्-२- ३६/-1-1६१३
'एवइकालस्स' इत्यादि सुगम, 'सेसं तं चेवे'त्यादि अत ऊर्द्ध शेषं सूत्रं तदेव-ययाक् वेदनासमुद्घाते उक्तं, तच्च तावत्यावदन्तिमपदं पंचकिरियावि' इति, एवं नेरइएणवि' इत्यादि सूत्रं तु स्वयं भावनीयं, यस्तु दिग्विदिगपेक्षया विशेषः स प्रागेव दर्शितः।
सम्प्रतितैजससमुद्घातमभिधित्सुराह-'जीवेणंभंते! तेयगसमुग्घाएण'मित्यादि, सुगम, नवरमयं तैजसमुद्घातश्चतुर्देवनिकायतिर्यक्पश्चेन्द्रियमनुष्याणां सम्भवति न शेषाणां, ते च महाप्रयलवन्त इति तेषां तैजससमुद्घातमारममाणानां जघन्यतोऽपि क्षेत्रमायामतोऽङ्खलासहत्येयभागप्रमाणं भवति, नतु सङ्ख्येयभागमानं, उत्कर्षतः सङ्ख्येययोजनप्रमाणं, तच जधन्यत उत्कर्षतो वा यथोक्तप्रमाणं क्षेत्र तिर्यक्पञ्चेन्द्रिययवर्जानामेकस्यां दिशि विदिशि वा वक्तव्यं, तिर्यक्पश्चेन्द्रियाणांतुदिश्येव, अत्र युक्तिः प्रागुक्तैवानुसतव्या, तथा चाह-एवंजहा वेउब्वियसमुनाए इत्यादि । तदेवमुक्तस्तैजससमुद्घातः, साम्प्रतमाहारकसमुद्घातंप्रतिपिपादयिषुराह
'जीवेणंभंते!' इत्यादि, एतच सूत्र तैजससमुद्घातवद्मावनीयं, नवरमयमाहारकसमुद्घातो मनुष्याणांतत्राप्यधीतचतुर्दशपूर्वाणंतत्रापि केषाञ्चिदेवाहारकलब्धिमतां नशेषाणां, ते चाहारकसमुद्घातमारममाणा जघन्यत उत्कर्षतो वा यथोक्तप्रमाणमायामतः क्षेत्रमात्मप्रदेशविश्लिष्टैः पुद्गलैरापूरयन्त्येकस्यां दिशि, न तुविदिशि, विदिशितुप्रयत्लान्तरविशेषादात्मप्रदेशदण्डविक्षेपः पुद्गलैरापूरणं च, न च ते प्रयत्लान्तरमारमते प्रयोजनाभावात् गम्भीरत्वाचेति, आहारकसमुद्घातगतोऽपिच कोऽपिकालंकरोति विग्रहेणचोत्पद्यते विग्रहश्चोत्कर्षतस्त्रिसामयिक इति
“एगदिसिं एवइए खेत्ते पुडे' तथा 'एगसमइएण वा दुसमइएण वा' इत्याधुक्तं, तथा मनुष्याणामेवायमाहारकसमुद्घात इति चतुर्विंशतिदण्डकचिन्तोपक्रमे एवंमसेवि' इत्युक्तं, अस्यायमर्थः-एवं सामान्यतोजीवपदे इव मनुष्येऽपि-मनुष्यचिन्तायामपि सूत्रं वक्तव्यं, जीपदे मनुष्यानेवाधिकृत्य सूत्रस्य प्रवृत्तत्वाद्, अन्येषामाहारकसमुद्घातासम्भवात् ।।
तदेवंषण्णामपि छाद्यस्थिकानां समुद्घातनामारम्भे जघन्यतः उत्कर्षतोवा यावप्रमाणं क्षेत्रमात्पविश्लिष्टैः पुद्गलैर्यथायोगमौदारिकादिशरीराधन्तर्गतरापूरितंभविततावप्रमाणमावेदितं, सम्प्रति केवलिसमुद्घातविधौ यथास्वरूपैः पुद्गलैर्यावामाणसल्य क्षेत्रस्यापूरणमुपजायते तथास्वरूपैः पुद्गलैस्तावप्रमाणस्य क्षेत्रस्यापूरणमभिधित्सुराह
मू. (६१४) अनगारस्स णं भंते ! भावियप्पणो केवलिसमुग्यातेणं समोहयस्स जे चरमा निजरापोग्गला सुहमाणं ते पोग्गला पं०? समणाउसो!, सव्वलोगंपिय णं ते फुसित्ताणं चिट्ठति हंता! गो०! अनगारस्स भावियप्पणो केवलिसमुग्घाएणं समोहयस्स जे चरमा निजरापोग्गला सुहुमा णे ते पोग्गला पं० समणाउसो!, सबलोगंपिय णं फुसित्ताणं चिट्ठति।
छउमत्ये गं भंते! मणूसे तेसिं निजरापोग्गलाणं किंचि वण्णेणवणं गंधेणं गंध रसैण वा रसं फासेण वा फासं जाणति पासति?, गो०! नो इणढे समढे, से केणटेण भंते ! एवं वुचति छउमत्थे णं मणूसे तेसिं निजरापोग्गलाणं नो किंचि वण्णेणं २ गंधेणं २ रसेणं २ फासेणं २ नो जाणति पासति?, गो०! अयण्णं जंबूद्दीवे दीवेसव्वदीवसमुद्दाणंसव्वब्अंतराए सव्वखुड्डाएवढे तेल्लापूयसंठाणसंठिते वट्टे रहचक्कवालसंठाणसंठिए वट्टे पुक्खरकन्नियासंठाणसंठिए वट्टे पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिएएगंजोअणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिन्निजोयणसयसहस्साई

Page #634

३०७
पद-३६, उद्देशकः-, द्वारसोलस सहस्साइंदोन्निसत्तावीसे जोयणसते तिन्नियकोसे अट्ठावीसंच धनुसतं तेरस यअंगुलाई अद्धंगुलं च किंचिविसेसाहिते परिक्खेवेणं पं०,
देवेणं महिहीतेजाव महासोक्खे एगं महं सविलेवणं गंधसमुग्गतंगहायतं अवदालेतितं महं एगं सविलेवणं गंधसमुग्गतं अवदालइत्ता इणामेव कडु केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं तिहिं अछराणिवातेहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ताणं हब्वमागच्छेजा, से नूनं गो०! से केवलकप्पे जंबुद्दीवेदीवे तेहिं घाणपोग्गलेहि फुडे ?,हंता! फुडे, छउमत्थेणंगोतमा! मणूसे तेसिंघाणपुग्गलाणं किंचि वण्णेणंवण्णं गंधेणं गंधरसेणंरसंफासेणं फासंजाणति पासति?, भगवं! नोइणढे समवे,
से एएणडेणं गोयमा ! एवं बुच्छह-छउमत्ये णं मणूसे तेसिं निरापोग्गलाणं नो किंचि वण्णेणं वण्णं गंधेणं गंधं रसेणं रसं फासेणं फासं जाणति पासति, सुहुमा णं ते पोग्गला पं० समणाउसो!, सव्वलोगंपिय णं फुसित्ताणं चिट्ठति
वृ.अनगारस्सणंमते!' इत्यादि, इह केवलिसमुद्घातः केवलिनोभवति, नछद्मस्थस्य, केवली निश्चयनयमतेनानगारो न गृहस्थो नापि पाखण्डी, स च नियमाद् भावितात्मा विशिष्टशुभाध्यवसाययकलितत्वात्, अन्यथा केवलित्वानुपपत्ते;, तत उक्तमनगारस्य भावितात्मन इति, केवलिसमुद्घातेन-उक्तस्वरूपेणसमवहतस्ययेचरमाः-चरमसमयभाविनश्चतुर्थसमयमाविन इत्यर्थः, तैरेव सकललोकापूरणात्, 'निर्जरापुद्गला' इति निर्जरागुणयोगात् निर्जराः-निर्जी इत्यर्थः ते च ते पुद्गलाश्चेति विशेषणसमासः, किमुक्तं भवति?-ये लोकापूरणसमये पुदुला आत्मप्रदेशेभ्यो विश्लिष्टाः परित्यक्तकर्मत्वपरिणामा इति,
'सुहमा णं ते पुग्गला' इति णमिति निश्चये नियतमेतत् सूक्ष्माः-चक्षुरादीन्द्रियपथमतिक्रान्तास्ते पुद्गलाः प्रज्ञप्ताः भगवद्भिर्हे श्रमण हे आयुष्मन्।, गौतमकृतं भगवतः सम्बोधनमेतत्, तथाणमिति निश्चितमेतत् सर्वलोकमपिते पुद्गलाः स्पृष्टाणमिति वाक्यालङ्कारे तिष्ठन्ति इति गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह--'हंता गोयमा!' इत्यादि, हन्तेति प्रीती, यदाह शाकटायन:'हन्तेति सम्प्रदानप्रीतिविषादादिष्वि'ति, प्रीतिश्चात्र यथावस्थितस्वरूपप्रतिपादकत्वात्प्रश्नसूत्रस्य साम्मत्यलक्षणा वेदितव्या, नतुहर्षरूपा, क्षीणमोहत्वेन भगवतोहर्षविषादातीतत्वात, साम्मत्यमेव ख्यापयति, यदुक्तं गौतमेन तदेवानुवदति
'अनगारसे'त्यादि भाविता)। सूक्ष्माः पुद्गला इत्युक्तं, तबसूक्ष्मत्वमापेक्षिकमपि भवति यथा बदरादीनामामलकाद्यपेक्षया, ततश्चक्षुरादीन्द्रियगोचरतिक्रान्तरूपं तअतिपिपादयिषुरिदमाह-'छउमत्थे णं भंते !' इत्यादि, छद्मस्थो भदन्त ! मनुष्यः तेषां अनन्तरोद्दिष्टानां निर्जरापुद्गलानां किञ्चिदिति प्रथमतः सामान्येन प्रयुक्तं जानाति पश्यतीति सम्बध्यते,
एतदेव विशेषतो व्याचष्टे--'वर्णेन' वर्गग्राहकेण चक्षुरिन्द्रियेण वर्ण्यते-यथावस्थितं वस्तुस्वरूपं निर्णीयते अनेनेति वर्णं इति व्युत्पत्तेः वर्ण-कृष्णादिरूपं गन्धेन' गन्धग्राहकेण नासिकेनद्रियेण गन्ध आघ्राणे' 'चुरादिभ्योणिच् गन्ध्यते आध्रायतेशुभोऽशुभोवागन्धोऽनेनेति गन्ध इति व्युत्पादनात् गन्धं शुभमशुभंवा 'रसेन रसग्राहकेणरसेन्द्रियेणरस्यते-आस्वाद्यतेऽनेनेति शब्दार्थत्वात् रसं-तिक्तादिरूपं, 'स्पर्शेन' स्पर्शग्राहकेण स्पर्शनन्द्रियेण स्पृश्यते कर्कशादिरूपः परिच्छेद्यवस्तुगतः स्पर्शाऽनेनेतिस्पर्श इतिव्युत्पादनात् ‘स्पर्श कर्कशादिरूपंजानाति पश्यतीति

Page #635

३०८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम् -२- ३६/-/-/६१४
भगवानाह -- गौतम ! नायमर्थः समर्थः उपपन्न इत्यर्थः, पुनर्गौतम : प्रश्नयति
'सेकेणणं भंते!' इत्यादि, उत्तानार्थ, भगवानाह - गौतम ! 'अयण्ण' मित्यादि, अयंप्रत्यक्षत उपलभ्यमानः, णमिति वाक्यालङ्कारे, अष्टयोजनोच्छ्रितया रत्नमय्या जम्ब्वा उपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपो द्वीपः, 'सर्वाभ्यन्तरक' इति सर्वेषामभ्यन्तरो मध्यवर्तती सर्वाभ्यन्तरः सर्वाभ्यन्तर एव सर्वाभ्यन्तरकः "जातौ वा स्वार्थे क" इति प्राकृतलक्षणवशात् स्वार्थे कप्रत्ययः, केषां सर्वेषामभ्यन्तर इत्याह- सर्वद्वीपसमुद्राणां तथाहि - सर्वे - अशषा द्वीपसमुद्रा जम्बूद्वीपादारभ्यागमाभिहितेन क्रमेण द्विगुणद्विगणविस्तारा व्यवस्थिताः ततो भवति द्वीपसमुद्राणामेव जम्बूद्वीपोऽभ्यन्तरः, तथा 'सव्वखुड्डागे' इति सर्वेभ्यो द्वीपसमुद्रेभ्यः क्षुल्लको ह्रस्वः सर्वक्षुल्लकः, तथाहि - सर्वे लवणादयः समुद्राः सर्वे च घातकीखण्डादयो द्वीपाः अस्माज्जम्बूद्वीपादारभ्य प्रवचनोक्तेन क्रमेण द्विगुणद्विगुणचक्रवालवितताः ततः शेष द्वीपसमुद्रापेक्षयाऽयं सर्वलघुरिति, तथा वृत्ती-वर्तुलो, यतस्तैलापूपसंस्थानसंस्थितः, तैलेन हि पक्कोऽपूपः प्रायः परिपूर्णवृत्तो भवति न घृतपक्व इति तैलविशेषणं, तस्येव संस्थानसंस्थितः, तथा वृत्तो जम्बूद्वीपो द्वीपो यतो रथचक्रवालसंस्थानसंस्थितः, रथस्य- रथाङ्गस्य चक्रस्य चक्रवालं - मण्डलं तस्येव यत् संस्थान तेन संस्थितः, एवं सूत्रोक्तमन्यदपि पदद्वयं भावनीयं, 'आयामविक्खंभेणं' ति आयामश्च विष्यकम्भश्चेति समाहारो द्वन्द्वः तेन आयामेन विष्कम्भेन च प्रत्येकमेकं योजनशतसहनमित्यर्थः, परिधिपरिमाणानयनगणितंच जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्यादावनेकशो भावितमिति ततोऽवधार्यं
'देवेण 'मित्यादि, देवश्च णमिति वाक्यालङ्कारे 'महर्द्धिक' इति महती ऋद्धी:- विमानपरिवारादिका यस्या सौ महर्द्धिकः 'जाव महासोक्खे' इति यावत्शब्दकरणात् 'महज्जुइए महाबले महायसे' इति द्रष्टव्यं तत्र महती द्युतिः - शरीराभरणविषया यस्य स महाद्युतिः, महद्वदुबां - शारीरः प्राणो यस्य स महाबलः महत् यशः - ख्यातिर्यस्य स महायशाः, तथा महत्-प्रभूतं सौख्यं यस्य प्रभूतसवेद्यकर्मोदयभावादिति महासौख्यः, क्वचित् - 'महेसक्खे' इति पाठः, तत्र महान् ईश- ईश्वर इत्याख्या - शब्दप्रथा यस्य लोके स महेशाख्यः, अथवा ईशनमीशो, भावे धञ्प्रत्ययः, ऐश्वर्यमित्यर्थः ईश ऐश्वर्ये' इति वचनात्, तत ईशं-ऐश्वर्यमात्मनः ख्याति-अन्तर्भूतण्यर्थतया ख्यापयति प्रकाशयति तथा परिवारादिस्फीत्या वर्त्तते इति ईशाख्यः महांश्चासावीशाख्यश्च महेशाख्यः अन्यत्र 'महासक्खे' इति वा पाठः, तत्रैवं वृद्धव्यख्या- आशुगमनादश्चं - मनः अक्षाणि - इन्द्रियाणि स्वस्व - विषयव्यापकत्वात्, अक्षशब्दो हि प्रायेणाशुङ्व्याप्तावित्यस्य वातोर्निष्पाद्यते, अश्वश्चाक्षाणि च अश्वाक्षाणि महान्ति - स्फीतिमन्ति अश्वाक्षाणि यस्यासौ महाश्वाक्षः, स्फीतमनाः स्फूर्तिमचक्षुरादीन्द्रियश्चेत्यर्थः, एकं महान्तं-अतिगुरुकमन्यथा स्तोकतया तद्वतैर्गन्धपुद्गलैः सकलस्य जम्बूद्वीपस्य व्याप्तुमशक्यत्वात्,
'सविलेवण' मिति सह विशष्टं - अतिसूक्ष्मरंध्राणामपि स्थमनात् लेपनं लेपो-जत्वादिकृतं पिधानमुपरि वर्त्तते येन स तथातं, विशिष्टलेषप्रदानाबावे हि बहवः सूक्ष्मरन्त्रैर्गन्धपुद्गला निर्गच्छन्ति तत उद्घाटनवेलायां तेषां स्तोकीभावेन सकलजम्बूद्वीपापूरणं नोपपद्यते, 'गंधसमुग्गयं'तिगन्धद्रव्यैरतिविशिष्टैः परिपूर्णं भृतः समुद्गको गन्घसमुद्ग कस्तं 'अवदालेइ' त्ति अवदालयति उत्पाटतीत्यर्थः, 'इणामेवे 'ति एवमेवेत्यर्थः 'केवलकप्पं' ति केवलं केवलज्ञानं तत्कल्पं परिपूर्णतया

Page #636

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वार
३०९
तत्सदशं परिपूर्णमित्यर्थः, जम्बूद्वीपं द्वीष त्रिभिः अप्सरोनिपातो नाम-चप्पुटिका ततस्तिसृभिः चयुटिकाभिरिति द्रष्टव्यं, चप्पुटिकाश्चकालोपलक्षणं, ततोऽयमर्थः-यावता कालेन तिम्रश्चप्पुटिकाः पूर्यन्ते तावत्कालमध्ये इति, त्रिसप्तकृत्वः-एकविंशतिवारान् अतिपरिवत्त्य-सामस्त्येन परिप्रम्य 'हव्वं' शीघ्रमागच्छेतः-समागच्छेत्
'से नूनं इत्यादि, सेशब्दो मगधदेशप्रसिद्धया अथशब्दार्थे, अथशब्दस्य चार्यों वाक्यो. पन्यासादयः उक्तंच-'अथप्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमङ्गलाधिकारवाक्योपन्यासेषु तत्रायवाक्योपन्यासे, तद्भावनाच एवं उक्तस्तावत् विवक्षितार्थप्रतिपत्तिहेतोईष्टान्तस्यपीठिकाबन्धः, सम्प्रति विवक्षितार्थप्रतिपत्तिहेतुष्टष्टान्तवाक्यमुपन्यस्यते, नूनं-निश्चितं, गौतम! सकेवलकल्पोजम्बूद्वीपस्तैर्गन्धसमुद्रकाद्विनिर्गतः घ्राणपुद्गलैः-गन्धपुद्गलैः स्पृष्टो-व्याप्तः, काक्वा चेदं सूत्रमधीयते तत; प्रश्नोऽवगम्यते, अथवा प्रश्नार्थः सेशब्दस्ततोऽअसा प्रश्नयतीति, गौतम ! आह-हंत ! स्पृष्टो गन्धपुद्गलानां सर्वतोऽगिसर्पणशीलत्वात्, पुनरपि भगवानाह
'छउमत्थे णमित्यादि सुगमम् एष चात्र भावार्थः-यथा ते सकलजम्बूद्वीपव्यापिनो गन्धपुद्गलाः सूक्ष्मत्वात्नछद्मस्थानांचक्षुरादीन्द्रियगम्यास्तथासकललोकव्यापिनोनिर्जरापुद्गला अपीति, उपसंहारमाह-एसुहुमाणंति एतावत्सूक्ष्माः अथ यनिमित्तं केवली समुद्घातमारभते तत्पिपृच्छिषुरिदं प्रश्नसूत्रमाह--
मू. (६१५) कम्हा णं भंते ! केवली समुग्घायां गच्छति?, गो० ! केवलिस्स चत्तारि कम्मंसा अक्खीणाअवेदिया अनिजिण्णा भवंति, तं०-वेदणिजे आउए नामे गोए, सनव्यबहुप्पएसे से वेदणिजे कम्मे हवति सव्वत्थोवे आउए कम्मे हवइ, विसमं समं करेति बंधणेहिं ठितीहि य, विसमसमीकरणयाए बंधणेहिं ठितीहि य एवं खलु केवली समोहणति,
एवं खलु समुग्घायं गच्छति, सब्वेवि णं भंते ! केवली समोहणंति सव्वेवि णं भंते ! केवली समुग्घातं गच्छंति?, गो० ! नो इणढे समढे,
वृ. 'कम्हाण'मित्यादि, कस्मात् कारणात्णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! केवली केवलज्ञानोपेतः समुद्घातं गच्छति-आरभते, कृतकृत्यत्वात् किल तस्येति भावः, भगवानाह'गोयमे त्यादि, गौतम! केवलिनश्चत्वारः 'कर्माशाः कर्मभेदाः 'अक्षीणाः' क्षयमनुपगताः, कुत इत्याह-अवेदिताः, अत्र 'निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शन मिति न्यायात् हेतौ प्रथमा, ततोऽयमर्थ:-यतोऽवेदिताः ततोऽक्षीणाः, कर्मणांहिक्षयोनियमतःप्रदेशतो विपाकतो वा वेदनाद् भवति, 'सव्वं च पएसतया भुजइ कम्ममणुभावतो भइय' मित्यादि वचनात, ते चत्वार; कर्मांशाअपिअवेदिताअतोऽक्षीणाः, एतदेव पर्यायेणव्याचष्टे-'अनिर्जीर्णाः' सामस्त्येनात्मप्रदेशेभ्योऽपरिशाटिताः भवन्ति' तिष्ठन्ति, तानेव नामग्राहमभिधित्सुराह
___'तंजहे'त्यादि सुगम, तत्र यदा ‘से' तस्य केवलिनः सर्वबहुप्रदेशं वेदनीयमुपलक्षणमेतत् नामगोत्रे च तथा सर्वस्तोकप्रदेशमायुःकर्म तदा स 'बंधणेहिं ठिइहिन्ति बध्यते-भवचारकांत् विनिर्गच्छन् प्रतिबध्द्यते यैस्ते बन्धनाः, 'करणाधारे' इति करणेऽनट्प्रत्ययः, अथवा बध्यन्तेआत्मप्रदेशैः सह लोलीभावेन संश्लिष्टाः क्रियन्ते योगवशात्येत बन्धनाः ‘कृबहुल मिति वचनात् कर्मणिअनट्, उभयत्रापि करर्मपरमाणवोवाच्याः, स्थितयो-वेदनाकालाः, तथाचोक्तंभाष्यकृता

Page #637

३१०
प्रज्ञापनाउपाशसत्रम्-२-- ३६/-/-/६१५
॥१॥ "विसमंस करेइ समंसमोहओ बंधणेहि ठिइए य।
कम्मद्दव्वाइंबंधणाति कालो ठिई तेसिं।" ततश्च तैर्बन्धनैः स्थितिभिश्च विषमं सत् वेदनीयादिकं समुद्घातविधिना सममायुषा सह करोति, स एवं खलु केवली बन्धनैः स्थितिभिश्च विषमस्य सतो वेदनीयादिकस्य कर्मणः 'समीकरणयाए' इति अत्र ताप्रत्ययः स्वार्थिकः, ततोऽयमर्थः-समकरणाय ‘समोहन्नई' इति समवहन्ति-समुद्घातय प्रयतते, एवं खलु समुद्घातं गच्छति, उक्तं च॥१॥ “आयुषि समाप्यमाने शेषाणं कर्मणां च यदि समाप्तिः ।
नस्यात् स्थितिवैषम्यात् गच्छति स ततः समुद्घातम् ।। ॥२॥ स्थित्या च बन्धनेन च समीक्रियार्थ हि कर्मणां तेषाम्।
___ अन्तर्मुहूर्तशेषे तदायुषि समुजिघांसति सः ।।" । ननुप्रभूतस्थितिकस्य वेदनीयादेरायुषा सह समीकरणा) समुद्घातभारभते इति यदुक्तं तन्नोपपन्नं, कृतनाशादिदोषप्रसङ्गात्, तथाहि-प्रभूतकालोपभोग्यस्य वेदनीयादेरारत एवापगमसम्भवात् कृतनाशः, वेदनीयादिवच्च कृतस्यापि कर्मक्षयस्य पुनर्नाशसम्भवान्मोक्षेऽप्यनाश्चसप्रसङ्गः, तदसत्, कृतनाशादिदोषाप्रसङ्गात्, तथाहि-इहयथाप्रतिदिवसंसेतिकापरिभोगेन वर्षशतोपभोग्यस्य कल्पितस्याहारस्य भस्मकव्याधिना तत्सामर्थ्यात् स्तोकजिवसैनिःशेषतः परिभोगान कृतनाशोपगमः तथाकर्मणोऽपिवेदनीयादेः तथाविधशुभागध्यवसायानुबन्धादुक्रमेण साकल्यतो भोगान्नकृतनाशरूपदोषप्रसङ्गः, द्विविधोहि कर्मणोऽनुभवः-प्रदेशतो विपाकतच, तत्र प्रदेशतः सकलमपि कर्मानुभूयते, न तदस्ति किश्चित् कर्म यप्रदेशतोऽप्यननुभूतं सत् क्षयमुपयाति, ततः कयं कृतनाशदोषापत्तिः?,
विपाकतस्तु किश्चिदनुभूयते किञ्चिन्न, अन्यथा मोक्षाभावप्रसङ्गात्, तथाहि-यदि विपाकानुभूतित एव सर्व कर्म क्षपणीयमिति नियमः तसिझ्यातेषु भवेषुतथाविधविचित्राध्यवसायविशेषैर्यन्नरकगत्यादिकं कर्मोपार्जितं तस्य नैरस्मिन् मनुष्यादावेद भवेऽनुभवः, स्वस्वभवनिबन्धनत्वात् तथाविधविपाकानुभवस्य, क्रमेण च स्वस्वभवानुघमनेन वेदने नारकादिभवेषुचारित्राभावनप्रभूततरकर्मसन्तानोपचयात्तस्यापि स्वस्वभवानुगमनेनानुभवोपगमात् कुतो मोक्षः?,
तस्मात् सर्वं कर्म विपाकतो भाज्यं प्रदेशतोऽवश्यमनुभवनीयमिति प्रतिपत्तव्यं, एवं च नकश्चिद्दोषः, नन्वेवमपिदीर्घकालभोग्यतया तवेदनीयादिकंकर्मोपचितंअथ चपरिणामविशेषादुपक्रमेणारादेव तदनुभवतिततः कथंनकृतनाशदोषापत्तिः?, तदप्यसम्यक्, बन्धकाले तथाविधाध्यवसायवशादादावुपक्रमयोग्यस्यैव तेन बन्धनात्, अपिच-जिनवचनप्रामाण्यादपि वेदनीयादिकर्मणामुपक्रमो मन्तव्यः, यदाह भाष्यकृत्॥१॥ "उदयक्खयक्खओवसमोवसमा जंच कम्मुणो भणिया।
__दव्वाइं पंचगं पइ जुत्तमुवक्कमणमेत्तोवि॥" नचैवं मोक्षोपक्रमहेतुः कश्चिदस्ति येन तत्रानाश्चासप्रसङ्गः, यथा च न मोक्षोपक्रमहेतुः कश्चिदस्तितथाऽन्तिमसूत्रे भावयिष्यते, ततो यदुक्तं वेदनीयादिवच्च कृतस्यापि कर्मक्षयस्ये त्यादि

Page #638

पदं- ३६, उद्देशक:-, द्वारं -
३११
न तत्सम्यगुपपन्नमित स्थितं, अपर आह- ननु यदा वेदनीयादिकमतिप्रभूतं सर्वस्तोकं चायुस्तदा समधिकवेदनीयादिसमुद्घातार्थ समुद्घातमारभतां, वेदनीयादेः सोपक्रमत्वात्, यदा त्वधिकमायुः सर्वस्तोकं च वेदनीयादिकं तदा का वार्ताता ?, न खल्वायुषः समधिकस्य समुद्घाताय समुद्घातः कल्प्यते, चरमशरीरिणामायुषो निरुपक्रमत्वात् 'चरमसरीराय निरुवकमा' इति वचनात्, तदयुक्तं, एवंविधभावस्य कदाचनाप्यभावात्, तथाहि
सर्वदैव वेदनीयाद्येवायुषः सकाशादधिकस्थितिकं भवति, न तु कदाचिदपि वेदनीयादेरायुः, अथैवंविधो नियमः कुतो लभ्यते ?, उच्यते, परिणामस्वभाव्यात्, तथाहि -इत्थंभूत एवात्मनः परिणामो येनास्यायुर्वेदनीयादेः समं भवति न्यूनं वा न तु कदाचनाप्यधिकं यथैतस्यैवायुषः खल्वध्रुवबन्धः, तथाहि - ज्ञानावरणादीनि कर्माणि आयुर्वर्जानि सप्तापि सदैव बध्यन्ते, आयुस्तु प्रतिनियत एव काले स्वभवत्रिभागादिशेषरूपे, तत्र चैवंविधवैचित्र्यनियमे न स्वभावादतेऽपरः कश्चिदस्ति हेतुरेवमिहापि स्वभावविशेष एव नियामको द्रष्टव्य, आह च भाष्यकृत् - "असमठिईणं नियमो को थेवं आउयं न सेसंति । परिणामसहावाओ अद्धवबंधोवि तस्सेव ॥”
|| 9 ||
अथ विशेषपरिज्ञानाय गौतमो भगवन्तं पृच्छति - 'सव्वेवि ण' मित्यादि, णमिति निश्चये सर्वेऽपि खलु केवलिनः समवध्नन्ति - समुद्घाताय प्रयतन्ते, प्रयत्नानन्तरं च सर्वेऽपि खलु केवलिनः समुद्घातं गच्छन्त ? इति गौतमेन प्रश्ने कृते सति भगवान्निर्वचनमाह - 'गोयमे' त्यादि, गौतम ! नायमर्थः समर्थः- नायमर्थः उपपन्नः, किमुक्तं भवति ? - सर्वेऽपि केवलिनः समुद्घाताय न प्रयतन्ते नापि समुद्घातं गच्छन्ति, किन्तु येषामायुषः समधिकं वेदनीयादिकं, यस्य पुनः स्वभावत एवायुषा सह समस्थितिकानि वेदनीयादीनि कर्माणि सोऽकृतसमुद्घात एव तानि क्षपयित्वा सिध्यति, तथा चाहपू. (६१६)
"जस्साउएण तुल्लाति, बंधणेहिं ठितीहि य । भवोवग्गहकम्माई, समुघातं से णं गच्छति ॥
वृ. 'जस्से' त्यादि, यस्य केवलिन आयुषा सह भवे - मनुष्यभवे उप-समीपेन गृह्यते अवष्टभ्यते यैस्तानि भवोपग्रहाणि तानि च तानि कर्माणि च भवोपग्राहकर्माणि वेदनीयनामगोत्राणि. बन्धनैः–प्रदेशैः स्थितिभिश्च तुल्यानि - समानि भवन्ति स समुद्घातं न गच्छति, अकृतसमुद्घात एव तानि क्षपयित्वा स सिद्धिसौधमध्यास्ते इति भावः, उक्तं च
119 11
“जस्स उ तुलं भवइ य कम्मचउकं सभावतो जो य । सो अकयसमुग्धाओ सिज्झइ जुगवं खेवऊणं ॥” अथायं कदाचित्को भाव उत बाहुल्यभावः ?, तत आहपू. (६१७) अगंतूणं समुग्धातं, अनंता केवली जिना । जरामरणविप्पमुक्का, सिद्धिं वरगतिं गता ।।
वृ. 'अगंतूण समुग्धाय' मित्यादि, अगत्वा समुद्घातं - केवलिसमुद्घातं 'सिद्धिं' चरमगतिं गता इति सम्बन्धः कियत्सङ्ख्याका इत्याह- अनन्ताः - अनन्तसङ्ख्याकाः 'केवलिनः ' केवलज्ञानदर्शनोपेताः, अनेन ये नवानामात्मगुणानामत्यन्तोच्छेदो मोक्ष इति प्रतिपन्नास्तेऽपास्ता द्रष्टव्याः,

Page #639

३१२
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६१७
ज्ञानस्य निरुपचरितात्मस्वभावत्वात्, तस्य च विनाशायोगाद्, अन्यथाऽऽत्मन एवाभावापत्तेः, नचात्मनोनिरन्वयो विनाशः, सतःसर्वथा विनाशायोगात्, 'नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सत' इति न्यायात्, तथा जिना-जितरागादिशत्रवः, अनेन गोशालकमतापाकरणमाह, ते हि मुक्तिपदमध्यासीनमपि न तत्त्व तो वीतरागमपि मन्यन्ते, 'अवाप्तमुक्तिपदा अपि तीर्थनिकारदर्शनादिहागच्छन्तीति वचनात्, तत्त्वतो वीतरागस्य च पराभवबुद्धेरिहागमनस्य चासम्भवात्, पुनः कथंभूता इत्याह
'जरामरणविप्रमुक्ता' जराचमरणंचजरामरणे ताभ्यां विप्रमुक्ताजरामरणविप्रमुक्ताः, जरामरणग्रहणमुपलक्षणं तेन समस्तरोगशोकादिसांसारिकक्लेशविमुक्ता इति द्रष्टव्यं, एतेन एकान्ततोमोक्षसौख्यस्योपादेयतामाह, अन्यस्यैवंविधस्वरूपस्य स्थानस्यासम्भवात्, नहि संसारे प्रकर्षसुखप्राप्तमपिस्थानमेवंविधमस्ति, सर्वस्यापिमरणपर्यवसानत्वात्, सेधनं सिद्धिः-अशेषकमाशापगमेनात्मनः स्वरूपेऽवस्थानता वरा-सर्वगतीनामुत्तमा गम्यते इति गतिर्वरंगतिस्तां वरगतिरूपामित्यर्थःगताः-प्राप्ताः,
मू. (६१८) कतिसमतिएणं भंते! आउञ्जीकरणे पं०?, गो०! असंखेजसमतिए अंतोमुहुत्तिए आउजीकरणे पं०।
वृ.इह सर्वोऽपि केवली केवलिसमुद्घातंगच्छन् प्रथमत आवर्जीकरणमुपगच्छति, तथा च केवलिसमुद्घातप्रक्रियां बिभणिषुः समुद्धातशब्दव्याख्यानपुरस्सरमाह भाष्यकार:॥१॥ “तत्थाउयअसंसाहियकम्मसमुग्घायणं समुग्घाओ।
तंगमंतमणा पव्वं आउज्जीकरणं उवेइ।" अथावर्जीकरणमिति कः शब्दार्थः?,उच्यते, आवर्जनमावर्जः-आत्मानं प्रतिमोक्षस्याभिमुखीकरणं आत्मनो मोक्षं प्रत्युपयोजनमिति तात्पर्यार्थः,अथवा आवय॑ते-अभिमुखीक्रियते मोक्षोऽनेनेति आवर्जः-शुभमनोवाक्कायव्यापारविशेषः, उक्तं च 'आवजणमुवओगोवावारो वा' इति, तत उभयत्रापि अतस्य तस्य करणमिति विवक्षायां च्चिप्रत्ययः आवर्जीकरणं, अपरे आवर्जितकरणमित्याहुः, तत्रायं शब्दार्थः-आवर्जितो नाम अभिमुखीकृतःतथा च लोके वक्तारः "आवर्जितोऽयं मया, सम्मुखीकृत' इत्यर्थःततश्च तथाभव्यत्वेनावर्जितस्य-मोक्षगमनं प्रत्यभिमुखीकृतस्य करणं-क्रिया शुभयोगव्यापारणं आवर्जितकरणं,
अपरे आउजियाकरण मिति पठन्ति, तत्रैवंशब्दसंस्कारमाचक्षते-आयोजिकाकरणमिति, अयंचात्रान्वयार्थः-आङ्मर्यादाय आ-मर्यादयाकेवलिष्टयायोजन-शुभानांयोगानां व्यापारकणमायोजिका, भावे वुञ्, तस्याःकरणमायोजिकाकरणः, अन्ये 'आउस्सियकरण मिति ब्रुवते, तत्राप्यमन्वर्थः-आवश्यकेन-अवश्यंभावेन करणमावश्यककरणं, तथाहि-समुद्घातं केचित्कुर्वन्ति केचिन्न न कुर्वन्ति इदं त्वावश्यककरणं सर्वेऽपि केवलिनः कुर्वन्तीति, सम्प्रतयस्यैवावर्जीकरणस्य कालप्रमाणनिरूपणार्थं प्रश्ननिर्वचनसूत्रे आह
मू. (६१९) कतिसमतिए णं भंते ! केवलिसमुग्घाए पं०?, गो० ! अट्ठसमतिते पं०, तं०-पढमे समए दंडं करेति बीए समए कवाडं करेति ततिए समए मंथं करेति चउत्थे समए लोगं पूरेतिपंचमेसमए लोयं पडिसाहरतिछडे समए मंथं पडिसाहरति सत्तमएसमए कवाडंपडिसाहरति

Page #640

पदं-३६, उद्देशकः, द्वारं -
३१३ अट्ठमे समए दंडं पडिसाहरति, दंड पडिसाहरेत्ता तओ पच्छा सरीरत्थे भवति ।
___ सेणं भंते ! तहा समुग्धायगते किं मनजोगंगँजति वइजोगंगँजति कायजोगं जुजति ?, गो०! नो मनजोगं जुंजति नो वइजोगं गँजति कायजोगं सृजति,
कायजोगेणंभंते! जुंजमाणे किंओरालियकायजोगंगँजति ओरालियमीसासरीकायजो० किं वेउव्वियसरीरकाययोगं वेउब्वियमीसासरीरकायजोगं० किं आहरगसरीरका० आहारगमीसासरीका० किं कम्मगसरीरका०?,
गो०! ओरालियसरीरकायजोगपि जुंजति ओरालियमीसासरीकायजोगपि जुंजइ, नो वेउब्वियसरीरका० नो वेउब्धियसरीरका० नो वेउब्बियमीसा० नो आहारसरीका० नो आहारगमीसा० कम्मगसरीरकायजोगंपिगँजति, पढमट्टमेसु समएसु ओरालियसरीरकायजोगं जुजति बितियछट्ठसत्तमेसु ओरालियमीसासरीरकायजोगं गँजति, ततियचउत्थपंचमेसु समएसु कम्मगसरीरकायजोगं सृजति
वृ. 'कइसमइएणमित्यादि सुगम, आवर्जीकरणानन्तरंचाव्यवधानेन केवलिसमुद्घातमारभते, स च कतिसामयिक इत्याशङ्कायां तत्समयनिरूपणार्थमाह-'कइसमइए णमित्यादि सुगमं, तत्र यस्मिन् समये यत्करोति तद्दर्शयति-तंजहा-पढमे समए'इत्यादि, इदमपि सुगम, प्रागेवव्याख्यातत्वात्, नवरमेवं भावार्थो-यथाऽऽद्यैश्चतुर्भिः समयैःक्रमेणात्मप्रदेशानां विस्तारणं तथैव प्रतिलोमंक्रमेण संहरणमिति, उक्तं चैतदन्यत्रापि-- ॥१॥ "उटुंअहो य लोगंतगामिणं सो सदेहविक्खंभं ।
पढमे समयंमि दंडं करेइ बिइयमि य कवाडं । ॥२॥ तइयसमयंमि मंथं चउत्यए लोगपूरणं कुणइ ।
पडलोमं साहरणं काउं तो होइ देहत्थो।" अस्मिंश्च समुद्घाते क्रियमाणे सति यो योगो व्याप्रियते तमभिधित्सुराह- से णं भंते !' इत्यादि, तत्र मनोयोगंवाग्योगंवा न व्यापारयति, प्रयोजनाभावात्, आहधधर्मसारमूलटीकायां हरिभद्रसूरि:-“मनोवचसीतदान व्यापारयति, प्रयोजनाभावात्" काययोगंपुनर्युआन औदारिककाययोगमौदारिकमिश्रकाययोगं कार्मणकाययोगं वा युनक्ति, न शेषं लब्ध्युपजीवनाभावेन शेषस्य काययोगस्यासम्भवात्, तत्र प्रथमे अष्टमे च समये केवलमौदारिकमेव शरीरं व्याप्रियते इत्यौदारिककाययोगः, द्वितीये षष्ठे सप्तमेचसमयेकार्मणशरीरस्यापि व्याप्रियमाणत्वात् औदारिकमिश्रकाययोगः, तृतीयचतुर्थपञ्चमेषु तुसमयेषु केवलमेव कार्मणशरीरव्यापारभागिति कार्मणकाययोगः, आह च भाष्यकृत्॥१॥ “न किर समुग्घातगतो मनवइजोगप्पयोयणं कुणइ।
ओरालियजोगं पुणझुंजइ पढमट्ठमे समए । ॥२॥ उभयव्वावाराओ तम्मीसंबीयछट्ठसत्तमए ।
तिचउत्थपंचमे कम्मगंतु तम्मत्तचेट्ठाओ।"
___ -अत्रैव विशेषपरिज्ञानायाहमू. (६२०) से णं भंते ! तहा समुग्घातगते सिज्झति बुज्झति मुच्चति परिनिव्वाति

Page #641

३१४
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६२० सब्बदुक्खाणं अंतं करेति?, गो० ! नो इणढे समढे, सेणं भततो पडिनियत्तति पडिनियतित्ता ततो पच्छा मनजोगपि गँजति वइजोगंपजुंजइ कायजोगपि सृजति,
मनजोगं जुंजमाणे किं सच्चमणजोगं झुंजति मोसमणजोगं जुंजति सच्चामोसमणजोगं सृजतिअसच्चामोसमणजोगंजुजति?, गो०! सच्चमणजो-नोमोसमणजो० नोसच्चामोसमणजोगं झुंजति असच्चामोसमणजोगं झुंजति,
वतिजोगंगँजमाणे कंसमवइजोगंगँजति मोसवइजोगंजु० सम्रामोसवइजोगं असच्चामोसवइजो०?, गो०! सच्चवतिजो० नो मोसवइजो० नो सञ्चामोसवतिजो० असञ्चामोसवइजोगंपि गँजति, कायजोगं झुंजमाणे आगच्छेज्जा वा गच्छेजा वा चिडेजा वा निसीएज वा तुयट्टेज वा उल्लंघेज वा पलंधेज वा पडिहारियं पीढफलगसेज्जासंथारगं पञ्चप्पिणेजा।
६. 'से णं भंते !' इत्यादि, स भदन्त ! केवली तथा-दण्डकपाटादिक्रमेण समुद्घातं गतःसन् सिद्धति निष्ठितार्थोभवति?,सच 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वे'तिवचनात्सेत्स्यन्नपि व्यवहारत उच्यते, तत आह-बुध्यते-अवगच्छति केवलज्ञानेन यथाऽहं निश्चयतो निष्ठितार्थो भविष्यामि निःशेषकांशापगमतः तत आह-मुच्यतेऽशेषकर्माशैरिति गम्यते, मुच्यमानश्च कर्माणुवेदनापरितापरहितोभवतिततआह-परिनिर्वाति-सामस्त्येनशीतीभवति, समस्तमेतदेकेन पर्यायेण स्पष्टयति-सर्वदुःखानामन्तंकरोतिती, भगवानाह-गौतम! नायमर्थः समर्थो-नायमर्थः सङ्गतो यः समुद्घातं गतः सर्वदुःखानामन्तं करोतीति, योगनिरोधस्याद्याप्यकृतत्वात्, सयोगस्य च वक्ष्यमाणयुक्त्या सिध्यभावादिति भावः, ततः किं करोतीत्यत आह--
'सेण'मित्यादि, सः-अधिकृकतसमुद्घातगतःणमिति वाक्यालकारे ततः समुद्घातात् प्रतिनिवर्तते, प्रतिनिवत्त्य च ततः-प्रतिनिवर्तनात् पश्चादनन्तरं मनोयोगमपि वाग्योगमपि काययोगमपियुनक्ति व्यापारयति, यतः स भगवान् भवधारणीयकर्मसुनामगोत्रवेदनीयेष्वचिन्त्यमाहास्यसमुद्घातवशतःप्रभूतेष्वायुषासहसमीकृतेष्वप्यन्तर्मुहूर्तभाविपरमपदत्वतस्तस्मिन् काले यद्यनुत्तरोपपातिकादिना देवेन मनसा पृच्छयतेतर्हि व्याकरणायमनःपुद्गलान् गृहीत्वा मनोयोगं युनक्ति, तमपि सत्यमसत्यामृषारूपंवा, मनुष्यादिना पृष्टः सन्नपृष्टो वा कार्यवशतो वाक्पुद्गलान् गृहीत्वा वाग्योगं तमपि सत्यमसत्यामृषा वा, न शेषान् वाग्मनसोर्योगान्, क्षीणरागादित्वात्, आगमनादौ चौदारिकादिकाययोगं, तथाहि--
भगवान् कार्यवशतः कुतश्चित्स्थानात विवक्षितेस्थाने आगच्छेत्, यदिवा कवापिगच्छेत्, अथवा तिष्ठेत्-ऊर्ध्वस्थानेन वाऽवतिष्ठेतूनिषीदेद्वा तथाविधश्रमापगमाय त्वग्वर्त्तनं वा कुर्यात्, अथवा विवक्षिते स्थाने तथाविधसम्पातिमसत्त्वाकुलांभूमिवलोक्य तत्परिहारायजन्तुराक्षानिमित्तमुल्लङ्घनं प्रलङ्घनं वा कुर्यात्, तत्र सहजात् पादविक्षेपान्मनागधिकतरः पादविक्षेपः उल्लङ्घनं स एवातिविकटः प्रलङ्घनं, यदिवा प्रातिहारिकं पीठफलकशय्यासंस्तारकं प्रत्यर्पयेत्, यस्मादानीतं तस्मै समर्पयेत्, इह भगवता आर्यश्यामेन प्रातिहारिकपीठफलकादीनां प्रत्यर्पणमेवोक्तं ततोऽवसीयतेनियमादन्तर्मुहूर्तावशेषायुष्क एवावर्जीकरणादिकमारभते, नप्रभूतावशेषायुष्कः, अन्यथा ग्रहणस्यापि सम्भवात्तदप्युपादीयेत, एतेन यदाहुरेके___ 'जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ते शेषे समुद्घातमारभते उत्कर्षतः षट्सुमासेषु शषेव्वि'ति तदपास्तं

Page #642

पदं-३६, उद्देशकः, द्वारं
३१५ द्रष्टव्यं, षट्सु मासेषु कदाचिदपान्तराले वर्षाकालसम्भवात् तन्निमित्तं पीठफलकादीनामादानमप्युपपद्येत्, न च तत्सूत्रसम्मतमिति तत्परूपणमुत्सूत्रमवसेयं, एतच्चोत्सूत्र आवश्यकेऽपि समुद्घातानन्तरमव्यवधातेन शैलेश्यभिधानात. (यतः) तत्सत्रं॥१॥ "दण्डकवाडे मंथंतरे य साहारणा सरीरत्थे ।
भासाजोगनिरोहे सेलेसी सिज्झणा चेव ।।" यदि पुनरुत्कर्षतः षण्मासरूपमपान्तरालं भवेत्ततस्तदप्यभिधीयेत, न चोक्तं, तस्मादेव अयुक्तमेतदिति, तथा चाह भाष्यकार:॥१॥ “कम्मलहुयाए समओ भिन्नमुहुत्तावसेसओ कालो।
__ अन्ने जहन्नमेयं छम्मासुकोसमिच्छति॥ ॥२॥ तत्तोऽनंतरसेलेसीवयणओ जंच पाडिहारीणं ।
पच्चप्पणमेव सुए इहरा गहणंपिहोजाहि ।।" अत्र कर्मलघुतानिमित्तंसमुद्घातस्य समयः-अवसरोभिन्नमुहूर्तावशेषकालः,शेषं सुगम, तदेवमन्तर्मुहूर्तकालंयथायोगयोगत्रयव्यापारभाक्केवली भूत्वा तदनन्तरमत्यन्ताप्रकम्पलेश्यातीतं परमनिर्जराकारणंध्यानं प्रतिपित्सुरवश्यंयोगनिरोधायोपक्रमते, योगेसति यथोक्तरूपस्यध्यानस्यासम्भवात्, तथाहि-योगपरिणामोलेश्या, तदन्वयव्यतिरेकानुविधानात्, ततोयावद्योगस्तावदवश्यंभाविनी लेश्येति न लेश्यातीतध्यानसम्भवः, अपिच-यावद्योगस्तावत्कर्मबन्धोऽपि,
'जोगा पयडिपएसंठिइअनुभागं कसायओ कुणई' इति वचनात्, केवलं स कर्मबन्धः केवलयोगनिमित्तत्वात्समयत्रयावस्थायी; तथाहि-प्रथमसमयेकर्मबध्यते, द्वितीयसमये वेद्यते, तृतीयेतु समये तत्कर्माकर्मीभवति, तत्र यद्यपि समयद्वयरूपस्थितिकानि कर्माणि क्रियन्ते, पूर्वाणि २ कर्माणि प्रलयमुपगच्छन्ति, तथापि समये समये सन्तत्या कर्मादाने प्रवर्तमाने सति न मोक्षः स्याद्, अथ चावश्यं मोक्षं गन्तव्यं-तस्मात् कुरुते सयोगनिरोधमिति, उक्तंच॥१॥ “स ततो योगनिरोधं करोति लेश्यानिरोधमभिकाङ्क्षन् ।
समयस्थितिं च बन्धं योगनिमित्तं स निरुरुत्सुः ।। समये समये कर्मादाने सति सन्ततेनं मोक्षः स्यात् ।
यद्यपि हि विमुच्यन्ते स्थितिक्षयात् पूर्वकर्माणि ॥ ॥३॥ नाकर्मणो हि वीर्यं योगद्रव्येण भवति जीवस्य ।
तस्यावस्थानेन तु सिद्धः समयस्थितेर्बन्धः ।।" अत्र बन्धस्य समयमात्रस्थितिकता बन्धसमयतिरिच्य वेदितव्या, भाष्यमप्येनं पूर्वोक्तं सकलमपि प्रमेयं पुष्णाति, तथा च तद्वतो ग्रन्थः॥१॥ “विणिवित्तसमुग्घाओ तिन्निविजोगे जिनो पउंजिज्जा।
___ सच्चमसच्चामोसंच सो मणं तह वईजोगं ।। ॥२॥ ओरालियकाययोगं गमणाई पाडिहारियाणं वा ।
पच्चप्पणं करेजा जोगनिरोहं तओ कुणइ ।। ॥३॥ किन्न सयोगो सिज्झइ? सबंधहेउत्तिजं सजोगोऽयं ।

Page #643

-
-
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६२१ न समेइ परमसुक्कं स निज्जराकारणं परमं ॥"
-अत एवाहमू. (६२१) से णं भंते ! तहा सजोगी सिज्झति जाव अंतं करेति ?, गो० ! नो इणढे समडे, से णं पुब्वमेव सण्णिस्स पंचिंदियपजत्तयस्स जहन्नजोगिस्स हेट्ठा असंखेजगुणपरिहीणं पढममनजोगंनिरंभति, ततोअनंतरंबेइंदियपजत्तगस्स जहन्नजोगिस्स हेट्ठा असंखिज्ज-गुणपरिहीणं दोचं वतिजोगं निरंभति, ततो अनंतरचणं सुहुमस्स पणगजीवस्स अपजत्तयस्स जहन्नजोगिस्स हेट्ठा असंखेजगुणपरिहीणं तच्चं कायजोगं निरंभति,
सेणं एतेण उवाएणं-पढमं मनजोगं निरंभति मनजोगं निरुभित्ता वतिजोगं निरंभति वयजोगंनिलंभित्ता कायजोगंनिरुभइ कायजोगंनिरुभित्ता जोगनिरोहं करेतिजोगनिरोहं करता अजोगतंपाउणतिअजोगयंपाउणित्ताईसिंहस्सपंचक्खरुधारणद्धाएअसंखेजसमइयंअंतोमुहुत्तियं सेलेसिं पडिवजइ, पुवरइयगुणसेढीयं च णं कम्म, तीसे सेलेसिमद्धाए असंखेजाहिं गुणसेढीहिं असंखेने कम्मखंधे खवयति खवइत्ता वेदनिजाउनामगोत्ते इछते चत्तारि कम्मसे जुगवं खवेति, जुगवं खवेत्ता ओरालियतेयाकम्मगाई सब्याहिं विप्पजहण्णाहिं विष्पजहति, विष्पजहिता उज्जुसेढीपडिवण्णो अफुसमाणगतीए एगसमएणं अविग्गहेणं उद्धं गंता सागारोवउत्ते सिन्झइ बुझइ० तत्थ सिद्धो भवति,
तेणंतत्थ सिद्धा भवंति असरीराजीवधनादसणनाणोवउत्ता निडियट्ठा नीरया निरयणा वितिमिरा विसुद्धा सासयमनागयद्धं कालं चिट्ठति, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ तेणं तत्थ सिद्धा भवंति असरीरा जीवधना सणणनणोवउत्ता निष्ट्रियट्ठा नीरया निरयणा वितिभिरा विसुद्धा सासयमनागयद्धं कालं चिट्ठति ?,
गो०! सेजहानामएबीयाणंअग्गिदड्डाणंपुनरपिअंकुरुप्पत्तीण भवति, एवामेव सिद्धाणवि कम्मबीएसु दहेसु पुनरपि जम्मुष्पत्ती न भवति, से तेणडेणं गोतमा! एवं वु० ते गं तत्थ सिद्धा भवंति असरीरा जीवघना सणनाणोवउत्ता निहियट्ठा नीरया निरयणा वितिमिरा विसुद्धा सासयमनागतद्धं कालं चिट्ठतित्ति
वृ. 'सेणंभंते! तहा सजोगी सिम्झइ' इत्यादि, सुगम, योगनिरोधं कुर्वन् प्रथम मनोयोगं निरुणद्धि, तच्च पर्याप्तमात्रसंज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य प्रथमसमये यावन्ति मनोद्रव्याणि यावन्मात्रश्च तद्वयापारः तस्मादसवयेयगुणहीनं मनोयोग प्रतिसमयं निरुन्धानोऽसङ्घयेयैः समयैः साकल्येन निरुणद्धि, उक्तं च॥१॥ ___“पज्जत्तमेत्तसण्णिस्स जत्तियाई जहन्नजोगिस्स ।
होति मनोदव्वाई तव्वावारो यजम्मत्तो॥ ॥२॥ तदसंखगुणविहीणं समए समए निरुंभमाणो सो।
मनसो सवनिरोहं करेअसंखेजसमएहिं ।।" एतदेवाह-'से णं भंते !' इत्यादि, सः अधिकृतकेवली योगनिरोधं चिकीर्षन् पूर्वमेव संज्ञिनः पर्याप्तस्य जघन्ययोगिनः सत्कस्यमनोयोगस्येति गम्यतेऽधस्तात् असङ्घयेयगुण परिहीनं समये २ निरुन्धानोऽसङ्खयेयैः समयैः साकल्येनेति गम्यतेप्रथमं मनोयोगंनिरुणद्धि, 'ततोऽनंतरं

Page #644

पदं-३६, उद्देशकः-, द्वार
३१७ च णमित्यादि, तस्मात् मनोयोगनिरोधादनन्तरं चशब्दो वाक्यसमुच्चये णमिति वाक्यालङ्कारे द्वीन्द्रियस्य पर्याप्तस्य जघन्ययोगिनः सत्कस्य वाग्योगस्येति गम्यतेऽधस्तात् वाग्योगं असङ्खयेयगुणपरिहीनं समये समये निरुन्धानोऽसद्धयेयैः समयैः साकल्येनेति गम्यते द्वितीयं वाग्योगं निरुणद्धि, आह च भाष्यकृत॥१॥ “पज्जत्तमित्तबिंदिय जहन्नवइजोगपजवाजे उ ।
तदसंखगुणविहीणं समये समये निरंभंतो॥ सब्बवइजोगरोहं संखाईएहिं कुणइ समरहिं" 'ततोऽनंतरचण'मित्यादि, ततो वाग्योगादनन्तरं च णं प्राग्वत् सूक्ष्मस्य पनकजीवस्य अपर्याप्तकस्य प्रथमसमयोत्पन्नस्येति भावार्थः जघन्ययोगिनः सर्वाल्पवीर्यस्यपनकजीवस्ययःकाययोगस्तस्याधस्तादसङ्ख्येयगुणहीनं काययोगं समये समये निरुन्धन् असङ्ख्येयैः समयैः समस्तमपीति गम्यते तृतीयं काययोगं निरुणद्धि, तंच काययोगनिरुन्धानः सूक्ष्मक्रियमप्रतिपातिध्यानमधिरोहति, तत्सामथ्याच वदनोदरादिविवरपूरणेन संकुचितदेहत्रिभागवर्तिप्रदेशो भवति, तथा चाह भाष्यकृत
"तत्तोय सुहुमपनगस्स पढमसमयोववण्णस्स॥ जो किरजहन्नजोगी तदसंखेज्जगुणहीणमेोके ।
___समएहिं रुंभमाणो देहतिभागं च मुंचंतो॥ रुंभइसकायजोगसंखाईएहिं चेव समएहिं' काययोगनिरोधकालान्तरेचरमे अन्तर्मुहूर्ते वेदनीयादित्रयस्य प्रत्यकंस्थितिः सर्वापवर्तनया अपवत्यायोग्यवस्थासमाना क्रियतेगुणश्रेणिक्रमविरचितप्रदेशा, तद्यथा-प्रथमस्थितौ स्तोकाः प्रदेशाः, द्वितीयस्यां स्थिती ततोऽसङ्ख्येयगुणाः, तृतीयस्यां ततोऽप्यसङ्ख्येयगुणाः, एवंतावद्वाच्ययावच्चरमा स्थितिः, स्थापना, एताः प्रथम समयगृहीतदलिकनिर्वतिता गुणश्रेणयः, एवं प्रतिसमयगृहीतदलिकनिर्विर्तिताः कमंत्र्यस्य प्रत्येकसमङ्खयेया द्रष्टव्याः अन्तर्मुहूर्तसमयानामसङ्घयायत्वात्, आयुषस्तु स्थितियथाबद्धैवावतिष्ठते, सा च गुणश्रेणिक्रमविपरीतक्रमदलिकरचना,
अयं च सर्वोऽपि मनोयोगादिनिरोधो मन्दमतिसुखावबोधार्थमाचार्येण स्थूरदृष्टया प्रतिपादितः, यदि पुनः सूक्ष्मदृष्ट्या तत्स्वरूप जिज्ञासा भवति तदा पञ्चसङ्ग्रहटीका निभालनीया, तस्यामिति निपुणंप्रपञ्चेन तस्याभिधानाद, इहचग्रन्थगौरवभयानास्माभिरभिहितः, सेण'मित्यादि, सोऽधिकृतः केवली णमिति पूर्ववत् एतेनानन्तरोदितेनोपायेन-उपायप्रकारेण, शेषं सुगम, यावदयोगतां पाउणइत्ति प्राप्नोति, अयोगताप्राप्तयभिमुखो भवति इति भावार्थः, अयोगतांच प्राप्य-अयोगताप्राप्तयभिमुखो भूत्वा
'ईसिंति स्तोकं कालं शैलेशी प्रतिपद्यते इति सम्बन्धः, कियता कालेन विशिष्ट इत्यत आह-इस्वपञ्चारोच्चराणाद्धया, किमुक्तंभवति?-नातिद्रुतं नातिविलम्बितंकिन्तुमध्यमेनप्रकारेण यावता कालेन झणनम इत्येवंरूपाणि पञ्चाक्षराणि उच्चार्य्यन्ते तावता कालेन विशिष्टामिति, एतावान् कालः किंसमयप्रमाण इति निरूपणार्थमाह-असङ्घयेयसामयिकां-असङ्घयेयसमयप्रमाणां, यच्चासङ्घयेयसमयप्रमाणंतच्च जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्तप्रमाणंततएषाऽप्यन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणेति ख्यापनायाह

Page #645

३१८
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६२१
'आन्तर्मुहूर्तिकी शैलेशी मिति, शीलं चारित्रं तह निश्चयतः सर्वसंवररूपं तद् ग्राह्यं, तस्यैव सर्वोत्तमत्वात्, तस्येशः शीलेशः तस्य याऽवस्था सा शैलेशी तां प्रतिपद्यते, तदानीं च ध्यानं ध्यायति व्यवच्छिन्नक्रियमप्रतिपाति, उक्तंच॥१॥ “सीलं व समाहाणं निच्छयओसव्वसंवरो सोय।
तस्सेसो सीलेसो सेलेसी होइ तदवत्था ॥ ॥२॥ बहस्सक्खराइंमज्झेण जेण कालेण पंच भण्णंति।
अच्छइ सेलेसिगतो तत्तियमित्तं तओ कालं ।। तनुरोहारंभाओ झायइ सुहुमकिरियानियट्टि सो ।
वोच्छिन्नकिरियमप्पडिवाई सेलेसिकालंमि ।।" न केवलं शैलेशी प्रतिपद्यते पूर्वरचितगुणश्रेणीकं च वेदनीयादिकं कर्म अनुभवितुमिति शेषः,प्रतिपद्यते च तत्पूर्वं काययोगनिरोधगतेचरमेऽन्तर्मुहूर्ते रचिता गुणश्रेणयः-प्राग्वनिर्दिष्टस्वरूपा यस्य तत्तथा, ततः किं करोतीत्यत आह
___"तीसे सेलेसिअखाए' इत्यादि, तस्यांशैलेश्यद्धायां वर्तमानोऽसद्ध्येयाभिर्गुणश्रेणीभिः पूर्वनिर्वतितामिः प्रापिता ये कर्मत्रयस्य पृथक् प्रतिसमयसमञ्जयेयाः कर्मस्कन्धास्तान् ‘क्षपयन्' विपाकतः प्रदेशतो वा वेदनेन निर्जरयन् चरमे समये वेदनीयमायुर्नाम गोत्रमित्येतान् चतुरः 'कर्माशान् कर्मभेदान् युगपत् क्षपयति, युगपच्च क्षपयित्वा ततोऽनन्तरसमये औदारिकतैजसकार्मण-रूपाणि त्रीणि शरीराणि
___ 'सव्वाहि विपजहणाहिं' इतिसर्विग्रहानैः, सूत्रेस्त्रीत्वंप्राकृतत्वात्, विप्रजहाति, किमुक्तं भवति?-यथा प्राक् देशतस्त्यक्तवान्तथा न त्यजति, किन्तु सर्वैः प्रकारैः परित्यजतीति, उक्तं
“ओरालियाइ चयइ सव्वाहिं विप्पजहणाहिं जं भणियं।
निस्सेस तहा न जहा देसच्चाएण सो पुल्विं ।।" परित्यज्य च तस्मिन्नेव समये कोशबन्धविमोक्षलणसहकारिसमुत्थस्वभावविशेषादेरण्डफलमिव भगवानपि कर्मसम्बन्धविमोक्षणसहकारिसमुत्थस्वभावविशेषदूर्ध्व लोकान्ते गत्वेति सम्बन्धः, उक्तंच॥१॥ “एरण्डफलं च जहा बंधच्छे देरियं दुयं जाति।
तएकम्म बंधणछेदणेरितो जाति सिद्धोवि ॥" कथं गच्छतीत्यत आह-'अविग्रहेण विग्रहस्याभावोऽविग्रहः तेन एकेनसमयेनास्पृशन्, समयान्तरप्रदेशान्तरास्पर्शनेनेत्यर्थः, ऋजुश्रेणिंचप्रतिपन्नः, एतदुक्तं भवति यावत्स्वाकाशप्रदेशेविहावगाढस्तावत एव प्रदेशानूर्ध्वमृजुश्रेण्याऽवगाहमानो विवक्षित्ताच्च समयादन्यत्समयान्तस्मस्पृशन् गत्वा, तथा चोक्तमावश्यकचूर्णो-“जत्तिए जीवोऽवगाढो तावइयाए ओगाहणाए उद उज्जुगंगच्छति न वंकं, बिइयं च समयं न फुसइ" इति, भाष्यकारोऽप्याह ॥१॥ "रिउसेढिं पडिवनो समयपएसंतरं अफुसमाणो ।
एगसमएणं सिज्झइ अह सागरोवउत्तो सो॥" इत्थमूर्ध्वं गत्वा किमित्याह-साकारोपयुक्तः सन् सिध्यति-निष्ठितार्थो भवति, सर्वा

Page #646

पदं-३६, उद्देशक:-, द्वारं
३१९
हिलब्धयः साकारोपयोगोपयुक्तस्यउपजायतेनाकाकारोपयुक्तस्य, सिद्धिरण्येषा सर्वलब्युत्तमा लब्धिरिति साकारोपयोगोपयुक्तस्योपजायते, आह च॥१॥ “सव्वाओ लद्धीओ जं सागारोवओगलाभाओ।
तेणह सिद्धिलद्धी उप्पजइ तदुवउत्तस्स ॥" तदनन्तरं तु क्रमेणोपयोगप्रवृत्तिः । तदेवं यथा केवली सिद्धो भवति तथा प्रतिपादितमिदानी सिद्धा यथास्वरूपास्तत्रावतिष्ठन्ते तथा प्रतिपादयति-'तेणं तत्थ सिद्धा भवंती'त्यादि, ते-अनन्तरोक्तक्रमसम्भूता णमिति वाक्यालङ्कारे तत्र लोकान्ते सिद्धा भवन्ति, अशरीराःऔदारिकादिशरीरविप्रमुक्ताः तेषां सिद्धत्वप्रथमसमये एव सर्वात्मना त्यक्तत्वात, जीवधना-- निचितीभूतजीवप्रदेशरूपाः, सूक्ष्मक्रियाऽप्रतिपातिध्यानप्रतिपत्तिकाले एव तत्सामर्थ्यतो वदनोदरादिविवराणामापूरितत्वात्, दर्शनज्ञानोपयुक्ता जीवस्वाभाव्यात्, निष्ठितार्थाः कृतकृत्यत्वात्, नीरजसोबध्यमानकर्माभावात्, निरेजनाःकम्पक्रियानिमित्तविरहात, वितिमिराः कर्मतिरमिरवासनापगमात्, विशुद्धास्त्रिविधसम्यग्दर्शनादिमार्गप्रतिपत्त्या अत्यन्तशुद्धीभूतत्वात्, ते चेत्यंभूतास्तत्र गतास्तिष्ठन्ति शाश्वतंयथा भवत्येवं 'अनागताद्धं' अनागता-भाविनी अद्धा समस्ता यत्र सोऽनागताद्धः तं कालं यावत्, अत्रैव मन्दमतिविबोधायाक्षेपपरिहारावाह
'सेकेणटेणंभंते!' इत्यादि सुगम, नवरं 'कम्मबीएसुत्ति कर्मरूपाणि बीजानि-जन्मनः कारणानि कर्मबीजानि तेषु दग्धेषु-निर्मूलकाषंकषितेषुपुनरपि-भूयो जन्मन उत्पत्तिर्न भवति, कारणमन्तरेण कार्यासम्भवात्, अथ तान्येव कर्माणि भूयः कस्मान भवन्ति ?, उच्यते, रागादीनामभावात्, रागादयो ह्यायुःप्रभृतीनां कर्मणांकारणं, नचतेतेषांसन्ति, प्रागेवक्षीणमोहावस्थायां क्षीणत्वात्, न च तेऽपि क्षीणाअपि भूयः प्रादुष्यन्ति, सहकारिकारणाभावात्, रागादीनां ह्युत्पत्ती परिणामिकारणमात्मा सहकारिकरणं रागादिवेदनीयं कर्म, न चोभयकारणजन्यं कार्यमेकतरस्याप्यभावे भवति, अन्यथा तस्याकारणत्वप्रसङ्गात्, न च सिद्धानं रागादिवेदनीयं कर्मास्ति, तस्य प्रागेव शुक्लध्यानाग्निनाभस्मीकृतत्वात्, न च वाच्यमत्रापि स एव प्रसङ्गः, यथा तदपि रागादिवेदनीयं कर्म भूयः कस्मान्न भवतीति ?, तत्कारणस्य सङ्कलेशस्याभावात्, रागादिवेदनीयानां हि कर्मणामुत्पत्ती रागादिपरिणतिरूप; सङ्कलेशः,
जंवेयइसे बंधइ' इति, नच रागादिवेदनीयकर्मविनिर्मुक्तस्य तथाभूतं सक्लेशोत्थानमस्ति, ततस्तदभावाद्रागादिवेदनीयकर्माभावः, तदभावाच्च भूयो रागादीनाममावः, तथा च रागादीनामेव पुनरुत्पत्तिचिन्तायां धर्मसङ्ग्रहण्यामुक्तम्॥१॥ 'खीणा य ते न होंती पुनरवि सहकारिकारणाभावा ।
नहि होइ संकिलेसो तेहिं विउत्तस्स जीवस्स ।। ॥२॥ तयभावा न य बंधो तप्पाउग्गस्स होइ कम्मस्स।
तदभावे तदभावो सव्वद्धं चेव विवेओ॥" इति, ततो रागादीनामभावादायुःप्रभृतीनां कर्मणांपुनरुत्पादाभावस्तदभावाच्च न भूयो जन्मोत्पत्तिः, अत एवोक्तमन्यत्रापि--
॥१॥ "दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः ।

Page #647

३२०
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रम्-२- ३६/-1-1६२२ कर्मबीजे तथा दग्धे, न रोहति भवाङ्कुरः॥" उपसंहारमाह-‘से एएणडेण'मित्यादि, एतदेव सिद्धस्वरूपं परममङ्गलभूतं शास्त्रस्य शिष्यप्रशिष्यादिवंशगतत्वेनाव्यवच्छित्तिर्भूयादित्यन्तमङ्गलत्वेनोपसंहारव्याजत आहमू. (६२२) 'निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधनविमुक्का।
सासयमव्वाबाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता ।। (पन्नवणाए भगवतीए समुग्घायपयं छत्तीसतिमं पयं समत्त) वृ.निच्छिण्णे त्यादि, निस्तीर्णसर्वदुःखं यैस्तेतथा, सकलसांसारिकदुःखपारगता इत्यर्थः, कुत इत्याह-'जातिजरामरणबन्धनविप्रमुक्ताः' जातिश्चजराच मरणंच बन्धनानिच-ज्ञानावरणीयादीनि कर्माणि तैर्विप्रमुक्ताः, अत्र हेतौ प्रथमा, यतो जातिजरामरणबन्धविप्रमुक्ताः ततो निस्तीर्णसर्वदुःखाः, तेइत्थंभूताः परमस्वास्थ्यरूपं 'शाश्वतं' शश्वद्भावि 'अव्याबाधं बाधारहितं, रामादयो हि न तद्बाधितुंप्रभविष्णवो नच तेषां ते सन्तीत्यनन्तरमेव भावितं, सुखं प्राप्ताः, अत एव सुखिनः सन्तस्तिष्ठन्ति ॥
पदं -३६- समाप्तम् ॥१॥ "नमत नयभङ्गकलितंप्रमाणबहुलं विशुद्धसद्बोधम् ।
जिनवचनमन्यतीर्थिककुमतिनिरासैकदुर्ललितम् ।। जयति हरिभद्रसूरिष्टीकाकृद्विवृतविषमभावार्थः ।
यद्वचनवशादहमपि जातो लेशेन विवृतिकरः ।। ॥३॥
कृत्वा प्रज्ञापनाटीकां पुण्यं यदवाप मलयगिरिरनधम् । तेन समस्तोऽपि जनो लभतां जिनवचनसद्वोधम् ।।"
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-२समाप्तम्
પ્રજ્ઞાપનાઉપાડસૂત્ર૧થી૧૪“પદ માટે જુઓભાગ. ૧૦
૧૫થી ૩“પદ માટે જુઓ ભા. ૧૧
-
| १५ चतुर्थ उपाङ्गसूत्रं प्रज्ञापना समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता प्रज्ञापनाउपासूत्रस्य
मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीकापरिसमाप्ता।
***

Page #648

ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય''માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ય પૂજ્યશ્રીઓને
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ
દેવવાચક ગણિ
દેવર્દ્રિગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
જિનદાસ ગણિ મહત્તર
શીલાંકાચાર્ય
મલયગિરિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
દ્રોણાચાર્ય
વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ગુણરત્નસૂરી
આનંદ સાગરસૂરિજી
જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી
[1]
બાબુ ધનપતસિંહ
૫૦ ભગવાનદાસ
વીરભદ્ર
ઋષિપાલ
બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ
-
સૂત્ર-નિર્યુક્તિ - ભાષ્ય – ચૂર્ણિ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને
સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને
ચંદ્રસાગર સૂરિજી

ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભાણુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ
શ્રી શ્યામાચાર્ય
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ
અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ આર્યરક્ષિત સૂરિ (?)
ચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય
વિજય વિમલાણ
પુન્યવિજયજી અમરમુનિજી
આચાર્ય તુલસી
સ્મરણાંજલિ
૫૦ બેચરદાસ પં રૂપેન્દ્રકુમાર
શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ

મુનિ માણેક
ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી
ચંપક સાગરજી
પં૰ જીવરાજભાઈ
૫૦ હીરાલાલ

Page #649

121
-
-
-
४००
१००
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક क्रम. , आगमसूत्रनाम
· वृत्ति-कर्ता
वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण १. आचार २५५४ | शीलाङ्काचार्य
१२००० २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० ३. स्थान | ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० । ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि
३५७५। भगवती | १५७५१ अभयदेवसरि
१८६१६ । ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि । ७. उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि
८०० । ८. |अन्तकृद्दशा
९०० अभयदेवसूरि ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ | अभयदेवसूरि १०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० |११. |विपाकश्रुत । १२५० अभयदेवसूरि
९०० १२. औपपातिक ११६७ | अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० |१४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ | मलयगिरिसूरि
१६००० |१६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण
८० विजयविमलयगणि (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरलसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. |महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २८. तन्दुल वैचारिक ५०० |विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक
१५५ गुणरल सूरि (अयचूरि) । ११० 1३०. गच्छाचार* १७५ विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
२१५

Page #650

क्रम
आगमसूत्रनाभ
३२. देवेन्द्रस्तव
३३. मरणसमाधि ३४. निशीथ
३५. बृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प★
३९. | महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति
पिण्डनिर्युक्ति
४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार

वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ जिनदासगणि (चूर्णि) सङ्घदासगणि (भाष्य )
•
[3]
मूल
श्लोक प्रमाण
४७३ मलयगिरि + क्षेमकीर्ति सङ्घदासगण (भाष्य )
३७३ मलयगिरि
सङ्घदासगणि (भाष्य )
८९६
? - (चूर्ण)
१३० सिद्धसेनगणि (चूर्ण)
४५४८
१३० हरिभद्रसूरि
नि. १३५५ द्रोणाचार्य
नि. ८३५
मलयगिरिसूरि
८३५ हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूरि
७०० मलयगिरिसूरि २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
वृत्ति
श्लोकप्रमाण

•
३७५
८३७
२८०००
७५००
४२६००
७६००
३४०००
६४००
२२२५
१०००
नोंध :
(१) उत ४५ आगम सूत्रोमां वर्तमान अणे पहेलां १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ श्री २३ उपांगसूत्री, २४६ 33 प्रकीर्णकसूत्री ३४थी ३८ छेदसूत्रो, ४० थी ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रो ना नाभे हाल प्रसिद्ध छे.
(૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
( 3 ) (351 वृत्ति-खाहि के नोंध छे ते समे रेल संपाहन मुनी छे. ते सिवायनी पा वृत्ति चूर्णि सहि साहित्य मुद्रित डे मुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार जने मरणसमाधि ना विकल्ये चंदावेज्झय जने वीरस्तव प्रकीर्णक खावे छे. ४ समे “आगमसुत्ताणि" भां भूज ३ये भने "सागमहीप "भां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
२२०००
(१) ७५००
७०००
७०००
१६०००
७७३२
५९००

Page #651

વંથઋત્વનું માધ્ય અમે “કાજકુત્તમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) ગીધ અને વિવું એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂbસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં ભાષ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (ડ) ચાર પ્રકીર્ણ (ત્રો અને મનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રછી ની સંસ્થત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ-રા-નિત- એ ત્રણેની મૂળ આપી છે. જેમાં દશા અને નીતા એ બંને ઉપર મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશથ ઉપર તો માત્ર વીસમા વશની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિવૃત્તિ: a
४५०
क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण आचार-नियुक्ति
६. आवश्यक-नियुक्ति । २५०० ૨. સૂત્રવૃત્ત-નિવૃત્તિ | રદ
ओपनियुक्ति રૂ. વૃદત્પ-નિક્તિ કે – ___८. पिण्डनियुक्ति
८३५ વ્યવહાર-નિર્યુક્તિ કે – ९.| दशवैकालिक-नियुक्ति ૧. દશાશ્રુત-નિર્યુલિત | ૧૮૦ | ૨૦. કારાચ્ય-નિવૃત્તિ.
૬૦૦
નોંધ:(૧) અહીં આપેલ બનાવ પ્રમાણ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક”
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ જ પ્રમાણ છે. (૨) વૃદત્યન્ત અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ પાગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવર મહર્ષિ એ માર્ગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) મોઘ અને વિષ્યનિત્તિ સ્વતંત્ર મૂર્તિણામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન કાર-૪ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિધિત્તમાંથી ટ્રાકૃતજ્જન્ધ નિવૃત્તિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિત્ત સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવૃત્તિકર્તા તરીકે પ્રવાહૂવામી નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.

Page #652

[5] ( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ ભાષ્ય क्रम भाष्य श्लोकप्रमाण क्रम भाष्य गाथाप्रमाण 9. | શિવાષ્ય | ૭૧૦૦ | દ.| સાવવાળ
४८३ ૨. ! છંદપષ્ય | ૭૬૦૦ ! ૭. | મોવિત્તમાષ્ય જ . व्यवहारभाष्य ૬૪૦૦
पिण्डनियुक्तिभाष्य * पञ्चकल्पभाष्य ૩૬૮૬
दशवकालिकभाष्य * જ. { નોતરુપમાળ | રૂ994 19૦. | ઉત્તરાધ્યયનમાર્થ (?).
( ૮
નોંધઃ(૧) નિશીષ, વૃહત્વ અને વ્યવહારમાણ ના કર્તા સંgવાળ હોવાનું જણાય છે.
અમારા સંપાદનમાં નિશીષ ભાગ તેની ચૂof સાથે અને વૃદ્ધત્વ તથા વ્યવહાર
માગ તેની તેની વૃત્તિ સાથે સમાવિષ્ટ થયું છે. (૨) પશ્ચરૂમાધ્ય અમારા સાસુનાળિ મા I-૨૮ માં પ્રકાશીત થયું. (૩) સાવરમાણ માં ગાથા પ્રમાણ ૪૮૭ લખ્યું જેમાં ૧૮૩ ગાથા મૂછમાષ્ય રૂપે છે
અને ૩૦૦ ગાથા અન્ય એક ભાષ્યની છે. જેનો સમાવેશ સાવર સૂત્રકૂટ માં કર્યો છે. જિો કે વિશેષાવર પણ ખૂબજ પ્રસિધ્ધ થયું છે પણ તે સમગ્ર આવય[ત્ર- ઉપરનું મળ્યું નથી અને કૃષ્ણય અનુસારની અલગ અલગ વૃત્તિ આદિ પેટા વિવરણો તો ગાંવ અને નીતા એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (૪) ગોપનિયત, વિનિવર, રાતિજમાર્ગ નો સમાવેશ તેની તેની વૃત્તિ માં
થયો જ છે. પણ તેનો કર્તા વિશેનો ઉલ્લેખ અમોને મળેલ નથી. [ગનિર્યુક્તિ
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માળનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (પ) ઉત્તરાધ્યયનમાર્ણની ગાથા નિવૃત્તિમાં ભળી ગયાનું સંભળાય છે (?) (૬) આ રીતે એ - ૩ - પ્રીવ - જૂતિવા એ રૂ ગામ સૂત્રો ઉપરનો કોઈ
પાથનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
સ્વરૂપે માથા જોવા મળે છે. () વષ્યકર્તા તરીકે મુખ્ય નામ સવાલો જોવા મળેલ છે. તેમજ નિપાન
સમાજમાં અને સિદ્ધસેન નિ નો પણ ઉલ્લેખ મળે છે. કેટલાંક ભાષ્યના કર્તા અજ્ઞાત જ છે.

Page #653

161
७०००
१५००
वर्तमान आणे ४५मागममा ५०० चूर्णिः क्रम चूर्णि लोकप्रमाण| क्रम | चूर्णि
श्लोकप्रमाण १. आचार-चूर्णि ८३०० ९. | दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५ | २. |सूत्रकृत-चूर्णि
९९०० १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ ३. |भगवती-चूर्णि
३११४] ११.जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५०० १२. आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ / १३. दशवैकालिकचूर्णि ६. निशीथचूर्णि २८०००। १४. उत्तराध्ययनचूर्णि ५८५० ७. वृहत्कल्पचूर्णि १६००० | १५. | नन्दीचूर्णि ८. व्यवहारचूर्णि १२०० | १६. | अनुयोगदारचूर्णि । | २२६५
ना:(१) 3rd १६ चूर्णिमांधी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प मेजर चूर्णि मारा भी
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२) आचार, सत्रकत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત ચૂળ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારકશ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी मे चूर्णि अगत्स्यसिंहसूरिकृत छ तेनुं A- पूय श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे डीसा 140या प्रभावित मुंछ.. भगवती
चूर्णि तो भणे४ छ, 480 शीत 45 नथी. तभ४ वृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प अस्तपतो अमेऽछ ५१ शीत ययातुंभाराम नथी. (4) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तरन्न म मुध्यत्वे संमाय छे. 325 मते અમુક યૂના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"मागम-पंयांजा" यिन्यात" વર્તમાન કાળ પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वाती दी शिन्य छ, अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ सागमा ५२ | Mાણ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. मारीत sis भाष्य, यांई नियुक्ति भने यो चूर्णिन। मामा वर्तमान आणे
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्र नी माय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमो मेरेना पक्ष से छे.

Page #654

[7].
( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો છે
સૂિચના:- અમે સંપાદીત કરેલ માલુdiળી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ સૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧૩૨૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક કૃતજ઼જ્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક જૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ પૂત્ત ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જે ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ૫ -|/ ગોઠવેલ છે. ' પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓક્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (૧) નાવાર - શ્રુતw:/જૂના/મધ્યયન દેશવ:/મૂi
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્દમાં જ છે. (२) सूत्रकृत · श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं () ચન - થાનધ્યમૂi (४) समवाय - समवायः/मूलं (૧) કવિતા - શતવેવ -સંતરશતવ શિવ : મૂi
અહીં શાઇના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) મંતશત કેમકે શત ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શતક ના પેટા વિભાગનું નામ ય જણાવેલ છે. શત • રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને અંતરા અથવા શતશત નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्ग:/अध्ययन/मूलं પહેલા થુત માં જ છે. બીજા શુક્રવ જ પેટાવિભાગ " નામે છે અને તે જ ના પેટા વિભાગમાં કણ્વ છે.
उपासकदशा- अध्ययन/मूलं (૮) અન્નદશ- વ:/અધ્યયન/મૂi
अनुतरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं કાવ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને માદાર અને સંવાદ કહ્યા છે. કોઈક ને બદલે
યુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે). (११) विपाक श्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (૧૨) પતિજ- મૂર્ત (૧૩) રાઝી - મૂર્તિ

Page #655

[8] (१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિત્તિ. પછી એક પેયવિભાગ नोधनीय छे. म प्रतिपत्ति -३.भा नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव वा ॥२ पेटविला ५ छ. तेथी तिपत्तिा (नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट पाउदा छ, मेरी भी
प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नवनधी पते पेटविमान प्रतिपत्तिः ना ४ छे. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं
पदना पेट विurisis उद्देशकः छ, is द्वारं छ ५९ ५८-२८नपेट विराम उद्देशक
અને તેના પેટા વિભાગમાં દ્વાર પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं
भाग- 15-७i प्रामृतप्राकृत ना ५ प्रतिपत्तिः न पेटा nि छ. ५९ उद्देशकः Hult
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्यूदीपप्राप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वहिदशा - अध्ययन/मूलं
આગમ ૧૯ થી ૨૩ નિવાનિ નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે
सूत्र भोगावे॥छ. wil-1, निरयावलिका, पर्ग-२ कल्पवतंतिका... वगैरे ४९141 (२४ यी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीय • उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प • मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययन//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं

Page #656

[9]
३.
.
८२
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम आगमसूत्र | मूलं | गाथा | क्रम | आगमसूत्र | मूलं | गाथा आचार ५५२ १४७ । २४. | चतुःशरण
६३ । ६३ सूत्रकृत
८०६ | ७२३ । २५. | आतुरप्रत्याख्यान । ७१ । ७० स्थान
१०१० | १६९ | २६. ! महाप्रत्याख्यानं । १४२ | १४२ समवाय
३८३ । ९३ | २७. | भक्तपरिज्ञा १७२ | १७२ भगवती
१०८७ ११४ | २८. | तंदुलवैचारिक १६१ १३९ झाताधर्मकथा
२४१
५७ | २९. | संस्तारक उपासक दशा ७३ १३ | ३०. | गच्छाचार
१३७ । १३७ अन्तकृद्दशा
६२ १२ | ३१. . गणिविद्या अनुत्तरोपपातिक ४ | ३२. | देवेन्द्रस्तव
३०७ | ३०७ १०. प्रश्नव्याकरण ४७ १४ | ३३. | मरणसमाधि ११. विपाकश्रुत ४७ ३ | ३४. | निशीष
१४२० औपपातिक ३० | ३५. | बृहत्कल्प
२१५ राजप्रश्निय ८५ - | ३६. | व्यवहार
२८५ १४. जीवाभिगम ३९८ ९३ | ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ११४ १५. प्रज्ञापना ६२२ २३१ । ३८. | जीतकल्प
१०३ १०३ १६. सूर्यप्रज्ञप्ति
२१४
१०३ | ३९. | महानिशीथ १५२८ १७. / चन्द्रप्रज्ञप्ति १०७ ४०. | आवश्यक
९२ । २१ जम्बूदीपप्रज्ञप्ति ३६५ १३१ | ४१. | ओपनियुक्ति ११६५ |११६५ निरयावलिका २१
४१. पिण्डनियुक्ति ७१२ । ७१२ कल्पवतंसिका
| ४२. दशवैकालिक ५४० ५१५ २१. पुष्पिता
२ । ४३. | उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२. पुष्पचूलिका
१ | ४४. | नन्दी | १६८ । ९३ | वहिदशा
४५. | अनुयोगद्वार । ३५० १४१
१२.
७७
२१८
१८. १९. २०.
२३.
नोध :- 60 गाथा संन्यानो समावेश मूलं भांप ४ नयछ.ते. मूल सिवायनी मखम गाथा समावी नहीं. मूल श६ मे ममो सूत्र भने गाथा भने माटे नो मापेली संयुमत मनु म छ. गाथा बधा४ संपानीमा सामान्य शक्ती होवाथी तेनी मला मंड આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.

Page #657

[10]
[૨]
====
પિ [].
[0]
[૧૧]. [૧૨]
[૧૩]. [૧૪] [૧૫] [૧]. [૧૭]. [૧૮]
- અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यबन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશપ્રાસાદ -ર-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય- આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ- ૨૦૪૨ સિર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટકા - અધ્યાય-૪
[૧૯].
[0] [૨૧] [૨] [૨૩]. [૨૪]
[૨૫]
[૨]. [૨૭] [૨૮]
[૨૯]
[30]. [૩૧]
૩િ૩ [૩૪] [૩૫]

Page #658

[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૫ [૩૭] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટકા- અધ્યાય[૩૮] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ [૩૯] તત્વાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ [૪] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૯ ૪િ૧] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧૦
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.. [४२] आयारो
[आगमसुत्ताणि-१] पढमं अंगसुत्तं [४३] सूयगडो
[आगमसुत्ताणि-२] बीअं अंगसुत्तं [४४] ठाणं
[आगमसुत्ताणि-३] तइयं अंगसुत्तं [४५] समाओ
[आगमसुत्ताणि-४]
चउत्थं अंगसुत्तं [४६] विवाहपन्नति
[आगमसुत्ताणि-५] पंचमं अंगसुत्तं [४७] नायाधम्मकहाओ [आगमसुत्ताणि-६]
छदूं अंगसुत्तं [४८] उवासगदसाओ [आगमसुत्ताणि-७]
सत्तमं अंगसुतं [४९] अंतगडदसाओ [आगमसुत्ताणि-८] अट्ठमं अंगसुत्तं [५०] अनुत्तोववाइयदसाओ [आगमसुत्ताणि-९] नवमं अंगसुत्तं [५१] पण्हावागरणं [आगमसुत्ताणि-१०] दसमं अंगसुत्तं [५२] विवागसूर्य
[आगमसुत्ताणि-११] एक्सरसमं अंगसुत्तं [५३] उववाइयं
[आगमसुत्ताणि-१२] पढम उवंगसुत्तं [५४] रायप्पसेणियं
[आगमसुत्ताणि-१३] बीअं उवंगसुत्तं [५५] जीवाजीवाभिगमं [आगमसुत्ताणि-१४ ] तइयं उमंगसुत्तं [५६] पनवणासुत्तं
[आगमसुत्ताणि-१५] चउत्यं उवंगसुत्तं [५७] सूरपन्नतिः
[आगमसुत्ताणि-१६] पंचमं उवंगसुत्तं [५८] चंदपत्रत्तिः
[आगमसुत्ताणि-१७] छठे उवंगसुत्तं [५९] जंबूद्दीवपन्नति [आगमसुत्ताणि-१८] सत्तम उवंगसुत्तं [६०] निरयावलियाणं [आगमसुताणि-१९] अठ्ठमं उवंगसुतं [६१] कप्पवडिंसियाणं [आगमसुत्ताणि-२०] नवमं उवंगसुत्तं [६२] पुप्फियाणं
[आगमसुत्ताणि-२१] दसमं उवंगसुत्तं [६३] पुप्फचूलियाणं [आगमसुत्ताणि-२२] एकरसमं उवंगसुत्तं [६४] वहिदसाणं
[आगमसुत्ताणि-२३ ] बारसमं उवंगसुतं [६५] चउसरणं
[आगमसुत्ताणि-२४ ] पढमं पईण्णगं [६६] आउरपचखाणं [आगमसुत्ताणि-२५ ] बीअं पईण्णगं [६७] महापञ्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२६] तीइयं पईण्णगं [६८] भत्तपरिण्णा
[आगमसुत्ताणि-२७ ] चउत्थं पईण्णगं

Page #659

[12] [६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णग-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२] सत्तमं पईण्णग-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अहमं पईण्णगं [७४] देविंदत्यओ [आगमसुत्ताणि-३२ ] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
[आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६ ] तइयं छैयसुतं [८०] दसासुयक्खधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास
[आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्त-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुतं [८५] ओहनिमुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिनुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवैयालियं [आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं [आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं [आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧] આયાર - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सूया:
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [3] -
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [૫] વિવાહપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [૯] નાયાધમ્મકહા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [८७] पाससा- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [८] संतसा- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-3 નવમું અંગસૂત્ર [१००] पावाग२९- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર

Page #660

[૧૦૧] વિવાગસૂર્ય – [૧૦૨] ઉવવાઇય {૧૦૩] રાયપ્પસેણિય –
[૧૪] જીવાજીવાભિગમ –
[૧૫] પન્નવણાસુત્ત [૧૦૬] સૂરપન્નત્તિ – [૧૦૭] ચંદપન્નતિ -
[૧૦૮] જંબુદ્દીવપતિ –
[૧૯] નિરયાવલિયા –
[૧૧] કપ્પવર્ડિસિયા –
[૧૧૧] પુલ્ફિયા - [૧૧૨] પુપ્પચૂલિયા -
[૧૧૩] વષ્ટિદસા –
[૧૧૪] ચઉસરણ -- [૧૧૫] આઉરÜચ્ચક્ખાણ –
[૧૧૬] મહાપચ્ચક્ખાણ - [૧૧૭] ભત્તપરિણા – [૧૧૮] તંદુલવેયાલિય –
[૧૧૯] સંથારગ --
[૧૨૦] ગચ્છાયાર – [૧૨૧] ચંદાવેઋય –
[૧૨૨] ગણિવિજ્જા –
[૧૨૩] દેવિદત્યઓ –
[૧૨૪] વીરત્વવ –
[૧૨૫] નિસીહ –
[૧૨] બુતકલ્પ્ય --
[૧૨૭] વવાર – {૧૨૮] દસાસુયક્ષંધ - [૧૨૯] જીયકપ્પો – [૧૩] મહાનિર્સાહ –
[૧૩૧] આવસ્મય - [૧૩૨] ઓહનિજ્જુત્તિ –
[૧૩૩] પિડનિજ્જુત્તિ – [૧૩૪] દસવેયાલિય –

[13]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૩] [આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫] [આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬] આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-5]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
[આગમદી૫-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૭
આગમદીપ૭]
આગમીપ-૭] આગમદીપ-૭]

અગિયારમું અંગસૂત્ર પહેલું ઉપાંગસૂત્ર
બીજું ઉપાંગસૂત્ર
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર
પાચમું ઉપાંગસૂત્ર
છઠ્ઠું ઉપાંગસૂત્ર
સાતમું ઉપાંગસૂત્ર
આઠમું ઉપાંગસૂત્ર
નવમું ઉપાંગસૂત્ર
દશમું ઉપાંગસૂત્ર
અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર
બારમું ઉપાંગસૂત્ર
પહેલો પયજ્ઞો
બીજો પયત્રો
ત્રીજો યજ્ઞો
ચોથો પયજ્ઞો
પાંચમો પયજ્ઞો
છઠ્ઠો પયો
સાતમો પયજ્ઞો-૧
સાતમો પયજ્ઞો-૨
આઠમો પયજ્ઞો
નવમો પયત્રો
દશમો પયજ્ઞો
પહેલું છેદસૂત્ર
બીજું છેદસૂત્ર
ત્રીજું છેદસૂત્ર
ચોથું છેદસૂત્ર
પાંચમું છેદસૂત્ર
છઠ્ઠું છેદસૂત્ર
પહેલું મૂલસુત્ર
બીજું મૂલસુત્ર-૧
બીજું મૂલસુત્ર-૨ ત્રીજું મુલસૂત્ર

Page #661

[14]
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ૭] ચોથું મૂલસુત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[934] उत्तरयस [135] नंहीसुक्तं - [१3७] अनुयोगद्वार -
[૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ
[૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ
[१४० ]
आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
भगवती अङ्गसूत्रं सटीक
[१४१]
[ १४२ ]
[ १४३ ] [१४४]
[१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४७ ] अन्तवद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं [१५० ] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गस्त्रं सटीकं [१५५ ] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५६ ] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५७ ] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५८] [१५९ ]
निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१६० ] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६१]
पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[ १६२ ] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१६३]
चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
[१६४ ]
[१६५ ] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६६ ] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं

आगमसुत्ताणि सटीक - 9 आगमसुत्ताणि सटीक - २
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३
आगमसुत्ताणि सटीकं - ४
आगमसुत्ताणि सटीकं - ५/६
आगमसुत्ताणि सटीकं - ७
आगमसुत्ताणि सटीकं -७
आगमसुत्ताणि सटीकं ७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं ८
आगमसुत्ताणि सटीकं ८
आगमसुत्ताणि सटीक - ९ आगमसुत्ताणि सटीक - १०/११ आगमसुत्ताणि सटीकं १२
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२
आगमसुत्ताणि सटीकं - १३
आगमसुत्ताणि सटीक - १४
आगमसुत्ताणि सटीक - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
आगमसुत्ताणि सटीक - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४

Page #662

[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं
आगगम सुत्ताणि सटीकं-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूल)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगम सुत्तामि सटीकं-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं
आगमत्ताणि सटीक-२६ [१८२] दशवकालिकमूलसूत्रं सटीकं . आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-३० [१८५] अनुयोगद्वारघूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમૠત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
-
-
-
-
-संपई स्थ:
આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બિહાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧

Page #663

आगमसुत्ताणि
भाग-१
भाग-२
भाग-३
भाग-४
भाग-५-६
भाग-७
[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं” भाग १ थी ३० नुं विवरए
समाविष्टा आगमाः
भाग-८
भाग-९
भाग-१०-११
भाग- १२
भाग- १३
भाग- १४
आयार
सूत्रकृत
स्थान
समवाय
भगवती ( अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति)
| भाग- २८-२९
| भाग-३०
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय
जीवाजीवाभिगम
प्रज्ञापना
| सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति
निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्त परिज्ञा, तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि
भाग-१५-१६-१७ नीशीथ
| भाग- १८-१९-२० बृहत्कल्प
| भाग- २१-२२
व्यवहार
भाग-२३
भाग- २४-२५
भाग-२६
भाग-२७
दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ
आवश्यक
ओघनियुक्ति, पिण्डनिर्युक्ति
दशवैकालिक
उत्तराध्ययन
नन्दी, अनुयोगद्वार

Page #664
भाष्य vale & Personal Use Only